MC LC

MC LC.............................................................................................2 LI NI U......................................................................................6 PHN I: A DNG DI TRUYN.......................................................9 CHNG 1: GEN V T BIN GEN.............................................9

1. TNG QUAN V GEN...........................................................................................9
1.1. nh ngha gen.............................................................................................................9 1.2. Cu trc ca Gen........................................................................................................10 1.3. Chc nng ca Gen....................................................................................................13

2. T BIN GEN....................................................................................................14
2.1. Khi nim t bin v t bin gen...........................................................................14 2.2.Cc dng t bin gen thng gp..............................................................................15 2.3.Nguyn nhn pht sinh t bin gen...........................................................................15 2.4. Hu qu ca t bin gen...........................................................................................16 2.5. S biu hin ca t bin gen ...................................................................................17 2.6. ngha ca t bin gen............................................................................................17

3. NG DNG CA CNG NGH GEN...............................................................18

3.1.Cch tin hnh k thut gen........................................................................................19 3.2. To ra cc chng vi sinh vt mi...............................................................................19 3.3. Mt s thnh tu chn ging Vit Nam..................................................................21

CHNG II: A DNG GEN..........................................................23

A DNG GEN.........................................................................................................23
1.1. nh ngha..................................................................................................................24 1.2. Tnh a dng mc ca cc nhm sinh vt..........................................................25

2. A DNG GEN TRONG NNG NGHIP VIT NAM...............................28

2.1. Ngun gen ging cy trng, vt nui.........................................................................28 2.2. c trng a dng ca ngun gen..............................................................................29

3. TNH TRNG SUY THOI A DNG GEN....................................................30

CHNG III: BO TN GEN........................................................32

1. CC PHNG THC BO TN NGUN GEN.............................................32

a dng sinh hc
1.1. Bo tn nguyn v (In situ)........................................................................................33 1.2. Bo tn chuyn v (Ex situ)........................................................................................33

2. CC BIN PHP BO TN NGUN GEN......................................................34

2.1. Bo tn ngun gen trong trang tri............................................................................34 2.2. Ngn hng gen ht ging...........................................................................................35 2.3. Ngn hng gen ng rung........................................................................................37 2.4. Ngn hng gen invitro................................................................................................39

3. BO TN GEN NG VT HOANG D VIT NAM ...............................40

PHN II: A DNG LOI...............................................................42 CHNG I. LOI V A DNG LOI.........................................42

1. NH NGHA LOI V A DNG LOI........................................................42 2. A DNG LOI TRN TH GII V VIT NAM....................................43 3. CC YU T NH HNG N A DNG LOI......................................47

CHNG II. CC NGUYN NHN GY SUY GIM A DNG LOI...................................................................................................49

1. NGUYN NHN T NHIN...............................................................................50 2. NGUYN NHN T CON NGI ...................................................................51
2.1. S dng khng bn vng cc ngun ti nguyn sinh vt...........................................51 2.2. S du nhp cc loi ngoi lai.....................................................................................54 2.3. Xy dng c bn lm mt a dng sinh hc..............................................................55 2.4. Chin tranh.................................................................................................................56 2.5. nhim mi trng...................................................................................................57 2.6. Tng dn s ...............................................................................................................60 2.7. Di dn v tp qun du canh du c..............................................................................61 2.8. S ngho i..............................................................................................................62 2.9. Mu thun trong cc chnh sch.................................................................................62

CHNG III. E DO LOI V BO TN.................................63

1. SCH IUCN V S TUYT CHNG.........................................................63
1.1. Sch IUCN...........................................................................................................63 1.2. S tuyt chng (extinction)........................................................................................66

2. BO TN LOI....................................................................................................71
2.1. V sao phi bo tn loi?............................................................................................71 2.2. Cc cp bo tn loi..............................................................................................73 2.3. Cng c bo tn loi..................................................................................................74 2.4. Bo tn loi Vit Nam............................................................................................76

a dng sinh hc

PHN III. A DNG H SINH THI.............................................78 CHNG I : H SINH THI............................................................78

1. CC KHI NIM.................................................................................................78
1.1. Khi nim h sinh thi...............................................................................................78 1.2. Cc khi nim lin quan.............................................................................................79

2. CU TRC CA H SINH THI......................................................................80

2.1. Cu trc h sinh thi chia theo thnh phn................................................................80 2.2. Cu trc h sinh thi chia theo chc nng..................................................................82

3. C TRNG CA H SINH THI...................................................................82

3.1. Tnh cn bng ca h sinh thi cn bng sinh thi (ecological stability)................82 3.2. Dng nng lng trong h sinh thi...........................................................................83 3.3. Dng vt cht ca h sinh thi, chu trnh sinh a ho...............................................84

4. CHC NNG CA H SINH THI...................................................................84

4.1. Chc nng sinh thi v mi trng............................................................................84 4.2. Chc nng sn xut gi tr kinh t...........................................................................87 4.3. Chc nng x hi v nhn vn...................................................................................88 4.4. Cc chc nng khc...................................................................................................89

5. DIN TH SINH THI........................................................................................90

5.1. Khi nim din th sinh thi......................................................................................90 5.2. Nguyn nhn dn n din th sinh thi ..................................................................91 5.3. Cc loi din th ........................................................................................................91 5.4. Tm quan trng thc t ca vic nghin cu din th. .............................................93

6. CC KIU H SINH THI CHNH...................................................................93

6.1. Cc h sinh thi trn cn............................................................................................93 6.2. Cc h sinh thi di nc.........................................................................................97

CHNG II : A DNG H SINH THI.....................................102

1. TNG QUAN V A DNG H SINH THI ................................................102
1.1. a dng h sinh thi.................................................................................................102 1.2. Nguyn tc nh gi a dng h sinh thi................................................................102

CH S A DNG H SINH THI......................................................................103

2.1. Tng ch s a dng (Cng thc Shannon)..............................................................103 2.2. Ch s bnh qun......................................................................................................104 2.3. Cc ch s khc........................................................................................................104

3. A DNG H SINH THI V CC QU TRNH SINH THI HC.........104 4. C TRNG CC H SINH THI VIT NAM........................................107
4.1. H sinh thi trn cn.................................................................................................108

a dng sinh hc
4.2. H sinh thi t ngp nc.......................................................................................109 4.3. H sinh thi bin......................................................................................................110

CHNG III. SUY GIM A DNG H SINH THI V BO TN...................................................................................................112

1. NGUYN NHN TRC TIP...........................................................................113
1.1. Mt v ph hu ni c tr........................................................................................113 1.2. S thay i trong thnh phn h sinh thi................................................................114 1.3. S nhp ni cc loi ngoi lai..................................................................................115 1.4. Khai thc qu mc ..................................................................................................116 1.5. nhim ...................................................................................................................117 1.6. Suy gim cht lng ngun nc............................................................................117 1.7. Bin i kh hu.......................................................................................................118

2. NGUYN NHN GIN TIP............................................................................118

2.1. S tng dn s..........................................................................................................119 2.2. Chnh sch pht trin kinh t ...................................................................................119

3. BO TN H SINH THI.................................................................................119
3.1. Xy dng cc Khu bo tn.......................................................................................120 3.2. Bo tn bn ngoi cc Khu bo tn.........................................................................123 3.3. Phc hi ni c tr ca sinh vt...............................................................................123

PHN IV. KHU BO TN.............................................................125 CHNG I. KHI NIM V KHU BO TN.............................125

1. KHI NIM V KHU BO TN.....................................................................125 2. VAI TR CC KHU BO TN........................................................................125 3. BO TN TRN TH GII.............................................................................126
3.1. Thc trng................................................................................................................126 3.2. Tiu ch xc nh......................................................................................................128 3.3. Phn loi cc Khu bo tn trn Th gii .................................................................128 3.4. Gii thiu v Vn Quc gia Granpadiso Italia...................................................130

4. PHN BIT GIA VN QUC GIA, KHU BO TN THIN NHIN V KHU D TR SINH QUYN................................................................................132
4.1. Vn quc gia..........................................................................................................132 4.2. Khu d tr sinh quyn..............................................................................................137 4.3. Khu bo tn thin nhin ..........................................................................................142

CHNG II: BO TN TI VIT NAM......................................144

1. THC TRNG A DNG SINH HC V BO TN TI VIT NAM......144
1.1. Cc khu bo tn ti Vit Nam..................................................................................144 5

a dng sinh hc
1.2. Tiu ch xc nh cc Khu bo tn Vit Nam.......................................................145

2. VN QUN L CC KHU BO TN......................................................146

2.1. Mt s nguyn l p dng cc Khu bo tn v dn a phng..........................146 2.2. Cc vn cn i mi trong qun l cnh quan:...................................................147

3. CC KH KHN TRONG QUN L CC KHU BO TN TI VIT NAM .........................................................................................................................148 4. MT S VN QUC GIA VIT NAM....................................................149
4.1. Vn Quc gia Cc Phng....................................................................................149 4.2. Vn Quc gia Ct B.............................................................................................151 4.3. Vn quc gia Ba B...............................................................................................153 4.4. Vn quc gia Phong Nha - K Bng......................................................................154

TI LIU THAM KHO.................................................................157 LI NI U

S sng trn tri t ph thuc vo tnh a dng sinh hc duy tr nhng chc nng sinh thi iu ho ngun nc v cht lng, kh hu, s mu m ca t ai, v nhng ngun ti nguyn c th canh tc. Chng ta ph thuc vo cc loi t nhin tm ra nhng t cht ho hc mi c th dng lm thuc v kim sot su b v ci thin c ma mng v chn nui . chu nhit i, nhiu ngi hu nh hon ton ph thuc vo a dng sinh hc, v v vy ti sn cho hin ti v tng lai ca khu vc phi c bo v. a dng di truyn l tt c cc gen di truyn khc nhau ca tt c cc c th thc vt, ng vt, nm, v vi sinh vt. a dng di truyn tn ti trong mt loi v gia cc loi khc nhau . l s a dng v thnh phn gen gia cc c th trong cng mt loi v gia cc loi khc nhau; l s a dng v gen c th di truyn c trong mt qun th hoc gia cc qun th. Bn cnh n cn biu hin s a dng ca cc bin d c th di truyn trong mt loi, mt qun x hoc gia cc loi, cc qun x. Xt cho cng, a dng di truyn chnh l s bin d ca s t hp trnh t ca bn cp baz c bn, thnh phn ca axit nucleic, to thnh m di truyn.

a dng sinh hc

a dng loi l c s ca a dng sinh hc. Hin nay, a dng sinh hc trn th gii ang suy gim nghim trng, s bin mt ca cc loi chnh l minh chng do nt nht cho s suy gim . Theo mt nh gi v s loi tn ti trn tri t th c n 99,9% s loi a b tuyt chng. Hay ni mt cch khc, s cc loi ng vt, thc vt, vi sinh vt hin c ch chim 0,1% tng s loi tng sng trn hnh tinh. Khc vi cc cuc tuyt chng hng lot trong qu kh, xy ra ch yu do cc hin tng thin nhin, tuyt chng hin nay ch yu do con ngi. C 100 loi b tuyt chng th c n 99 loi l do con ngi. Ngoi ra, theo sau cc cuc tuyt chng hng lot trong qu kh l s hnh thnh loi mi b p cho s loi b mt i, cn s tuyt chng hng lot giai on hin nay khng km theo s hnh thnh loi mi (xem bng 2). Theo hiu bit hin nay, trn th gii c th cn t 5 - 100 triu loi ang tn ti (con s chc chn l khong 12,5 triu loi); trong , 1,7 triu loi c m t; s loi ln nht c l l cn trng (xem bng 1). Thng k s lng cc loi trn tri t theo nhiu ngun khc nhau nn cng khc nhau. Cuc sng ca chng ta hon ton ph thuc vo cc h sinh thi (HST) tn ti: t nc chng ta ung n lng thc chng ta n; t bin c cung cp cho chng ta nhng sn phm phong ph n t chng ta xy dng nh ca... Cc HST cho ta hng ho v dch v m cuc sng chng ta khng th thiu. Cc HST lc sch khng kh v nc, duy tr a dng sinh hc, phn hu v ti quay vng cc cht dinh dng, cng nh m bo v s cc chc nng quan trng khc. Tuy nhin, cc HST vn ang b con ngi xm phm ngy cng nghim trng. Trn khp th gii, con ngi s dng qu mc v lm dng cc HST quan trng, t cc rng ma nhit i cho ti cc rn san h, ng c, tho nguyn... gy suy thoi v ph hu cc HST. iu lm nh hng ti cuc sng t nhin, th hin con s cc loi b e do hay b tuyt chng, ng thi gy hi n cc li ch ca con ngi qua vic lm cn kit dng ti nguyn m chng ta sng ph thuc. Cuc sng ngho kh buc nhiu ngi phi

a dng sinh hc

hu hoi cc HST m h sng nh vo, ngay c khi h hiu rng, h ang cht cy hay bt c ti mc chng khng th phc hi c. Lng tham hay s to tn, s khng hiu bit hay v u y con ngi n ch khng m xa n nhng gii hn ca t nhin duy tr cc HST. Kh khn ln nht vn l con ngi mi tng lp x hi, t nhng ngi dn bnh thng n cc nh hoch nh chnh sch, khng c kh nng tn dng ngun tri thc hin c hoc thiu cc thng tin cn bn v iu kin thc t v xu hng pht trin trong tng lai xa ca cc HST. iu s dn ti cc HST c nguy c b ph hu gy ra nhng hu qu nng n cha tng thy i vi qu trnh pht trin kinh t v cuc sng ca con ngi. Ngy nay, nhiu quc gia ang tri qua nhng tc ng do suy thoi cc HST gy ra di rt nhiu hnh thc: l lt, hn hn, mt ma, thiu lng thc thc phm, nhim mi trng, bin i kh hu,...Vn l chng ta li bit qu t v ton b tnh trng cc HST ca Tri t. Chng ta cn phi hiu cc HST ca Tri t tn ti ra sao? Chng ta c th qun l nh no cc HST vn duy tr tnh trng tt v c hiu sut trc nhng yu cu ngy cng tng ca con ngi? Vit Nam vi tng din tch 330541 km2 tri di t v 8o25 n 23o24 v Bc, gip bin ng. S khc bit ln v kh hu t vng xch o n gip vng cn nhit i cng s a dng v a hnh to nn s a dng v thin nhin vi khu h ng thc vt v cng phong ph v thnh phn loi. Theo cc ti liu thng k, Vit Nam l mt trong s 25 nuc c mc a dng sinh hc ln nht th gii v xp th 16 v mc sinh hc (chim 6,5% s loi c trn th gii, xem bng 3). Tuy nhin, Vit Nam cng chnh l mt trong nhng nc m a dng sinh hc chu p lc ln nht ca cc hot ng pht trin ca con ngi. Tri qua nhiu nm chin tranh, nhng nm ngho i v nhiu nm kinh t pht trin mnh m cng vi s gia tng dn s rt nhanh sau chin tranh, mi trng sinh thi ni chung v a dng sinh hc ni ring Vit Nam b tn ph nng n. in hnh l din tch rng gim mnh, t l che ph gim t 45% trc nm 1945 xung cn 23% nhng nm 1980. Trong nhng nm gn y, t l che ph

a dng sinh hc

rng c c nng ln, cng tc bo v a dng sinh hc c tin b nhng nhng mt mt l kh c th b p.

PHN I: A DNG DI TRUYN

CHNG 1: GEN V T BIN GEN
1. TNG QUAN V GEN

1.1. nh ngha gen

Khi nim v gen tri qua 4 giai on pht trin chnh: Thi Mendel (1865), gen c hiu nh yu t bn trong, quyt nh s hnh thnh v pht trin mt tnh trng bn ngoi. Cn v cch vn ng th gen vn ng t th h ny sang th h kia theo quy lut vn ng ca nhim sc th trong gim phn, mc d khi ngi ta cha bit nhim sc th v gim phn l g. V vy, c th ni mi gen Mendel l mt nhim sc th Nm 1909, W. Johannsen a ra khi nin v gen nh mt n v di truyn tch bit, c pht hin trong th nghim phn tch lai ca G. Mendel. Theo Johannsen th: nhiu tnh trng ca c th c xc nh bi nhng mm mng c bit, tch bit v c lp, ni ngn gn hn l bi nhng ci m chng ta gi l gen. Quan nim v gen tn ti sut c giai on pht trin ca di truyn hc kinh in.

a dng sinh hc

Theo trng phi Morgan (1926) cho rng: khng phi mt gen m nhiu gen cng nm trn mt nhim sc th v l cc n v khng th chia nh hn c na. Cc n v l: + n v t bin, ngha l gen b bin i nh mt tng th hon chnh. + n v ti t hp, ngha l trao i cho khng bao gi din ra bn trong gen, m ch c th din ra gia cc gen. + n v chc nng, ngha l tt c cc t bin ca mt gen cng lm bin i mt chc nng di truyn; iu ny th hin ch, hai th t bin khc nhau nu em lai vi nhau th khng th cho kiu hnh bnh thng m cho kiu t bin. Theo gi thuyt mt gen mt enzim ca G.Beadle v E.Tatum (1940) cho rng mi gen quyt nh s tn ti v hot tnh ca mt enzim. Vi khoa hc ngy nay nh ngha gen l on ADN c chiu di ln (trung bnh khong 1000-2000 bazo) c th xc nh mt chc nng. Chc nng s cp ca gen c xc nh bi mt si polypeptid, khng nht thit l c mt enzim. Cc gen nm trn nhim sc th trong nhn t bo v xp thnh hng trn nhim sc th, gi l locut. Hnh 1.1 . Mt on gen trong nhim sc th

1.2. Cu trc ca Gen 1.2.1. Cu trc ha hc ca gen

10

a dng sinh hc

Si ADN c cu thnh t cc n phn, gi l cc nucleotit, c 4 loi nucleotit: Adnin, Guanin, Cytosin, Thyamin. Trnh t sp xp ca chng trn gen quyt nh chc nng ca gen. Mi nucleotit (Nu) c KLPTTB 300 vC, gm 3 thnh phn: ng Deoxirbo, axit photphoric v bazo nitric. Nu c cha cc nguyn t: C, H, O, N, P.

Gen Hnhhin hiu qu ca mnh thng qua sn phm do chng sinh ra. th 1.2: Cu trc ha hc ca gen Sn phm trc tip ca gen l axit ribonucleic ARN. Thnh phn ha hc ca ARN ging ADN nhng ch khc ch trong ARN th Thyamin c thay th bng Uracil. Phn t ARN ca mt s gen c th tham gia trc tip vo qu trnh trao i cht ca c th. Tuy nhin, phn ln ARN c dng lm khun mu v vn chuyn axit amin trong qu trnh tng hp protein. Protein l cc chui bao gm cc n v nh l axit amin, v trnh t cc bazo trong ARN quyt nh trnh t cc axit amin trong protein theo quy lut ca m di truyn. Trnh t ca cc axit amin trong protein quyt nh vai tr ca protein l tham gia vo thnh phn cu trc ca c th hay tr thnh ezim xc tc cho mt phn ng no . Nh vy, nhng bin i trong ADN c th dn ti nhng bin i trong cu trc ca c th hoc nhng bin i trong cc phn ng ha hc ca c th 1.2.2. Cu trc khng gian ca gen (Watson,Cric 1953)

11

a dng sinh hc

ADN l 1 chui xon kp gm 2 mch PolyNu xon u quanh 1 trc, t tri sang phi, nh 1 ci thang dy xon. Trong , tay thang l s lin kt gia phn t ng v axit photphoric xen k nhau, cn bc thang l 1 cp bazo nitric ng i din v lin kt vi nhau bng lin kt hydro theo nguyn tc b sung, Adenin lin kt vi Thyamin bng 2 cu ni hydro, Guanin lin kt vi Cytosin bng 3 cu ni hydro. Kch thc ADN: ng knh vng xon: 2 nm, chiu di vng xon (mi vng xon gm 10 cp Nu): 3.4nm.Mt s loi virus v th n khun, ADN ch gm 1 mch PolyNu. Vi khun ca ti th, lp th c dng vng xon kp.

Hnh 1.3: Cu trc khng gian ca gen Hnh 1.4. Lin kt ca phn t ADN
Hnh 1.5. C ch t nhn i ca ADN

12

a dng sinh hc

1.2.3. Lin kt ca phn t ADN v ngha + Cc nucleotit trn mt mch n lin kt vi nhau bng lin kt cng ha tr (lin kt photphodieste) rt bn vng bo m thng tin di truyn trn trn mi mch n n nh. + Gia cc nucleotit trn 2 mch n lin kt vi nhau bng lin kt hydro theo nguyn tc b sung. Tuy l loi lin kt khng bn nhng do s lng trn ADN ln cho nn vn m bo cu trc khng gian ADN n nh v d b ct t khi ti bn.

1.2.4. C ch t nhn i ca ADN Xy ra ch yu trong nhn t bo, di tc dng ca enzym Polymeraza chui xon kp ADN dui ra, 2 mch n tch nhau dn. Mi nucleotit mt mch n s kt hp vi mt nucleotit t do c trong ni bo to thnh mch n mi. Nh vy s to nn 2 phn t ADN con, trong mi phn t ADN con c 1 mch PolyNucleotit ca ADN m, mch cn li mi c tng hp nn. 1.2.5. C ch tng hp ARN Di tc dng ca enzym Polymeraza chui xon kp ADN dui ra lm cho 2 mch n tch nhau dn ra. Cc nucleotit trn 1 mch n (mch m gc) s kt hp vi cc ribonucleotit t do ly t ni bo theo nguyn tc b sung, Adenin lin kt vi Uracil bng 2 cu ni hydro, Guanin lin kt vi Cytosin bng 3 cu ni hydro.

1.3. Chc nng ca Gen iu ho thng tin di truyn: Cc Nu lin kt vi nhau theo nguyn tc b sung nn chiu rng ADN n nh, cc vng xon ADN d lin kt vi protein dn n cu trc ADN n inh, thng tin di truyn c iu ho.
13

a dng sinh hc

Bo qun thng tin di truyn: Nh qu trnh t nhn i, thng tin di truyn c truyn t nguyn vn t th h ny sang th h khc. Truyn t thng tin di truyn: trnh t sp xp cc Nu trong ADN (gene) quy nh trnh t sp xp axit amin trong protein, quy nh tnh trng v c tnh ca c th.

2. T BIN GEN

2.1. Khi nim t bin v t bin gen t bin (hay bin d di truyn) l nhng bin i bt thng trong vt cht di truyn (NST, ADN) dn n s bin i t ngt ca mt hoc mt s tnh trng, nhng bin i ny c th di truyn cho cc i sau. t bin l mt loi bin d di truyn xy ra do nhng bin i t ngt v cu trc v s lng trong vt cht di truyn, ng mt vai tr v cng quan trng trong tin ha, thc y s a dng sinh gii. Mt trong nhng nhn t quyt nh gp phn to nn th gii sng y phong ph ngy nay, cho tri t xanh, trong c loi ngi. V bt chp mi ch ch ca con ngi, mun hay khng mun, t bin , vn v lun xy ra. t bin gen l nhng bin i trong s lng, thnh phn, trt t cc cp nucltit, xy ra ti mt im no trn phn t ADN. Nhng bin i dn n nhng bin i trong cu trc phn t protein v biu hin thnh mt bin i t ngt v mt tnh trng no . Mi bin i mt cp nucltt no s gy mt t bin gen.

14

a dng sinh hc

2.2.Cc dng t bin gen thng gp C nhiu loi t bin khc nhau, song c nhng dng t bin thng gp sau: - Mt mt cp nucltit - Thm mt cp nucltt - Thay th mt cp nucltt - o v tr mt cp nucltt

2.3.Nguyn nhn pht sinh t bin gen Do nhng ri lon trong qu trnh t sao chp ca phn t ADN, hoc lm t phn t ADN, hoc ni on b t vo ADN v tr mi di nh hng phc tp ca mi trng trong v ngoi c th. Trong thc nghim, ngi ta gy ra cc t bin nhn to bng tc nhn vt l hoc ho hc. 2.3.1. Gy t bin nhn to bng tc nhn vt l * Cc tia phng x: tia X, tia anpha, tia gamma, tia bta, chm ntron,gy kch thch v ion ha cc nguyn t khi chng xuyn qua cc m sng. * Tia t ngoi: tia c bc sng t 1000-4000A, c bit l bc sng 2570A c ADN hp th nhiu nht. * Sc nhit: l s tng hoc gim nhit mi trng mt cch t ngt gy chn thng b my di truyn. Trong chn ging thc vt ngi ta chiu x vi cng v liu lng thch hp vo ht ny mm, nh sinh trng ca thn v cnh, ht phn, bu nhy. Gn y, ngi ta cn chiu x vo m thc vt nui cy.

2.3.2. Gy t bin nhn to bng tc nhn ha hc

15

a dng sinh hc

y l nhng ha cht m khi vo t bo chng tc ng trc tip ln phn t ADN gy ra hin tng thay th, mt hoc thm cp nucltit. Ngy nay, ngi ta pht hin c nhng ha cht c gi l siu tc nhn t bin nh: 5-brm uraxin (5BU); EMS (tylmta sunfonat), ioxin, gy t bin ngi ta c th ngm ht kh hay ht ny mm thi im nht nh trong dung dch ha cht c nng thch hp, tim dung dch vo bu nhy, qun bng c tm ha cht vo nh sinh trng ca thn hoc chi. i vi vt nui, c th cho ha cht tc dng ln tinh hon hoc bung trng.

2.4. Hu qu ca t bin gen Bin i trong dy nucltit ca gen cu trc s dn ti s bin i trong cu trc ca ARN thng tin v cui cng l s bin i trong cu trc ca prtin tng ng. t bin thay th hay o v tr mt cp nucltit ch nh hng ti mt axit amin trong chui plipeptit. t bin mt hoc thm mt cp nucltit s lm thay i cc b ba m ho trn ADN t im xy ra t bin cho n cui gen v do lm thay i cu to ca chui plipeptit t im c nucltit b mt hoc thm. t bin gen cu trc biu hin thnh mt bin i t ngt gin on v mt hoc mt s tnh trng no , trn mt hoc mt s t c th no . t bin gen gy ri lon trong qu trnh sinh tng hp prtin, c bit l t bin cc gen quy nh cu trc cc enzim, cho nn a s t bin gen thng c hi cho c th. Tuy nhin, c nhng t bin gen l trung tnh (khng c hi, cng khng c li), mt s t trng hp l c li.

16

a dng sinh hc

2.5. S biu hin ca t bin gen t bin gen khi pht sinh s c "ti bn" qua c ch t nhn i ca ADN. Nu t bin pht sinh trong gim phn, n s xy ra mt t bo sinh dc no (t bin giao t), qua th tinh i vo hp t. Nu l t bin tri, n s biu hin trn kiu hnh ca c th mang t bin . Nu l t bin ln, n s i vo hp t trong cp gen d hp v b gen tri tng ng t i. Qua giao phi, t bin ln tip tc tn ti trong qun th trng thi d hp v khng biu hin. Nu gp t hp ng hp th n mi biu hin thnh kiu hnh. Khi t bin xy ra trong nguyn phn, n s pht sinh trong mt t bo sinh dng (t bin xma) ri c nhn ln trong mt m, c th biu hin mt phn c th, to nn th khm. V d trn mt cy hoa giy c nhng cnh hoa trng xen vi nhng cnh hoa . t bin xma c th c nhn ln bng sinh sn sinh dng nhng khng th di truyn qua sinh sn hu tnh. t bin cu trc ca gen i hi mt s iu kin mi biu hin trn kiu hnh ca c th. V vy cn phn bit, t bin l nhng bin i trong vt cht di truyn, vi th t bin l nhng c th mang t bin biu hin kiu hnh.

2.6. ngha ca t bin gen 2.6.1. Trong tin ha Phn ln cc t bin t nhin l c hi cho c th v chng ph v mi quan h hi ha trong kiu gen, trong ni b c th, gia c th v mi trng. Tuy t bin thng c hi nhng phn ln gen t bin l gen ln. Chng ch biu hin ra kiu hnh khi th ng hp v trong iu kin mi trng thch hp. Cng c mt s l t bin tri, c ngha trong chn ging v tin ha.

17

a dng sinh hc

t bin t nhin c xem l ngun nguyn liu ca qu trnh tin ha bi so vi t bin NST th chng ph bin hn, t nh hng nghim trng n sc sng v s sinh sn ca c th.

2.6.2. Trong chn ging Trong chn ging, c bit l chn ging cy trng, ngi ta s dng cc t bin t nhin nhng khng nhiu v nhng t bin ny ch chim t l rt nh t 0,1- 0,2%. T nhng nm u th k XX, ngi ta gy t bin nhn to bng cc tc nhn vt l v ha hc tng ngun gen bin d cho qu trnh chn lc. Nm 2002, din tch trng cy chuyn gen trn th gii t ti 58,7 triu ha. Trong s , cy u nnh khng thuc dit c: 36,5 triu ha; ng khng c su gy hi:7,7 triu ha (theo Clive James, 2002). c im ni bt nht ca cy trng bin i gen trong thi gian t 19962002 l tnh khng thuc dit c, ng th 2 l tnh khng su bnh. Trong nm 2003, tng din tch trng cy chuyn gen trn ton cu l 67,7 triu ha. Ngoi ra, ngi ta to thnh cng cc virut tiu dit cc t bo ung th bng chuyn gen. Cc virut ny tn cng v ph hy cc t bo ung th phi v rut kt.

3. NG DNG CA CNG NGH GEN

Cng ngh gen l ngnh k thut v quy trnh ng dng k thut gen K thut gen l tp hp nhng phng php tc ng nh hng ln ADN cho php chuyn gen t mt c th ca mt loi sang c th ca loi khc.

18

a dng sinh hc

Trong sn xut, cng ngh gen c ng dng trong vic to ra cc sn phm sinh hc, cc chng vi sinh vt mi, to ra cc ging cy trng v ng vt bin i gen.

3.1.Cch tin hnh k thut gen K thut gen c tin hnh thng qua cc khu sau: + Khu 1: tch ADN ca t bo cho v tch phn t ADN dng lm th truyn t vi khun hoc virus. + Khu 2: to ADN ti t hp (cn c gi l ADN lai). ADN ca t bo cho v phn t ADN lm th truyn c ct v tr xc nh nh cc enzim ct chuyn bit, ngay lp tc, ghp on ADN ca t bo cho vo ADN lm th truyn nh enzim ni. + Khu 3: chuyn ADN ti t hp vo t bo nhn, to iu kin cho gen ghp c biu hin.

3.2. To ra cc chng vi sinh vt mi To ra cc chng VSV mi c kh nng sn xut nhiu loi sn phm sinh hc (axit amin, prtin, vitamin, enzim, hoocmn, khng sinh) vi s lng ln v gi thnh r. Ngy nay, ngi ta cy gen tng hp khng sinh ca x khun vo nhng chng vi khun d nui v sinh sn nhanh nh E.coli gp phn nng cao hiu qa sn xut cc cht khng sinh. Mt thnh tu ni bt trong thp nin 80 ca th k XX l dng chng E.coli c cy gen m ho hoocmn insulin ngi trong sn xut, v vy gi thnh insulin cha bnh i tho ng r hn rt nhiu so vi trc y.

19

a dng sinh hc

3.2.1. To ra cc ging cy trng bin i gen Nhiu gen quy nh nhiu c im qu nh nng sut v hm lng dinh dng cao, khng su bnh, thi gian sinh trng ngn, c a vo cy trng. Ngi ta chuyn c gen quy nh tng hp -carten (tin vitamin) vo t bo cy la v to ra ging lu giu vitamin A, gp phn ci thin tnh trng thiu vitamin ca hn 100 triu tr em trn th gii; chuyn gen khng virut gy thi c vo khoai ty Vit Nam, trong iu kin PTN chuyn c gen khng ry nu, khng su, khng bnh bc l, gen tng hp vitamin A, gen khng virut, ... vo mt s cy trng nh la, ng, khoai ty, c chua, ci bp, thuc l, u . V d: C ci ng tam bi c nng sut cao hn dng lng bi 1020%. Da chut, da hu tam bi khng ht cho nng sut cao, qu to. Rau mung t bi cho sn lng gp i dng lng bi. Gy a bi cn lm tng hm lng cc cht hu c c gi tr vng, vitamin A ng... Nhng th t bin c li c chn lc v trc tip nhn ging thnh ging mi hoc dng lm cc dng b m lai to ging mi. V d: Dng tia Gama x l ging la Mc Tuyn to ra ging la MT1 chn sm, cy thp v cng, chu phn, chu chua, nng sut tng 15-25% so vi dng gc.

3.2.2. To ng vt bin i gen Trn th gii, ngi ta chuyn gen sinh trng b vo ln, gip cho hiu qu tiu th thc n cao hn, hm lng m t hn ln bnh thng. chuyn c gen xc nh mi sa ngi vo t bo phi b ci lm cho sa b c mi sa ngi v d tiu ha dng nui tr trong vng 6 thng tui.

20

a dng sinh hc

chuyn c gen tng hp hoomn sinh trng v gen chu lnh t c Bc Cc vo c hi v c chp. n nay, ng vt bin i gen ch yu dng trong nghin cu s biu hin ca mt s gen v sn xut th nghim mt s prtin c gi tr cao.

3.2.3. Mt tri ca vic ng dng cng ngh gen sn xut cc sinh vt bin i gen GMO (Genetically modified organism") Trong giai on hin nay, cng vi s gia tng dn s, ng ngha vi nhu cu ca con ngi cng ngy cng ln. p ng nhu cu th hiu ngy cng cao , vic p dng khoa hc k thut, in hnh cng ngh gen vo trong sn xut nng nghip tr nn ph bin. Tuy nhin, cc sn phm bin i gen ny cng c rt nhiu mt hn ch: + S bin mt ca cc loi a phng. + Nhiu thc phm bin i gen c th gy di ng i vi ngi s dng. + Trong qu trnh thc hin k thut di truyn, gien mi chuyn vo lm h hng hay t bin mt hoc vi gen khc ca thc vt, gy c t.

3.3. Mt s thnh tu chn ging Vit Nam 3.3.1. Gy t bin nhn to ri chn c th t bin u t to ging mi + la: to ra cc ging la c tim nng nng sut cao nh ging la DT10, np thm TK106,., cc ging la t cho go c mi thm nh tm thm t bin (nm 2002), go cho cm do v ngon nh KML39, DT33, VLD95-19. Vin Nghin cu la go Quc t chuyn thnh cng cc gen quy nh tng hp vitamin A, gen BT quy nh kh nng khng su c thn, gen quy

21

a dng sinh hc

nh hm lng nguyn t vi lng st, gen quy nh ht go c mu hng vo 2 ging la t c sn Nam B l Nng hng ch o v Mt bi. + u tng: ging u tng DT55 (nm 2002) c to ra bng x l t bin ging u tng DT74 c thi gian sinh trng rt ngn (trong v xun: 96 ngy, v h: 87 ngy), chng v chu rt tt, ht to, mu vng. + lc: ging lc V79 c to ra bng chiu x tia X vo ht ging lc bch sa sinh trng kho, ht to trung bnh v u, v d bc, + c chua: ging c chua hng lan c to ra t th t bin t nhin ca ging c chua Ba Lan trng.

3.3.2. Phi hp gia lai hu tnh v x l t bin Ging la A20 (nm 2002) c to ra bng lai gia 2 dng t bin :H20xH30. Ging la DT16 (nm 2002) c to ra bng lai gia ging DT10 vi ging la t bin A20. Ging la DT21 (nm 2002) c to ra bng lai gia ging la np 415 vi ging la t bin V2 (t ging la Np ci hoa vng).

3.3.3. Thnh tu trong chn ging vt nui Trong chn ging vt nui, do qa trnh to ging mi i hi thi gian rt di v kinh ph rt ln nn ngi ta thng ci tin ging a phng, nui thch nghi hoc to ging u th lai. Ngoi ra ngi ta cn dng cng ngh gen pht hin sm gii tnh ca phi (7 ngy sau khi th tinh), gip cho ngi chn nui b sa ch cy cc phi ci, c ngi chn nui b tht th ch cy ton phi c.

22

a dng sinh hc

Bn cnh , ngi ta cn xc nh c kiu gen BB cho sn lng sa cao nht, tip l kiu gen AB, thp nht l kiu gen AA. Nh , chn nhanh v chnh xc nhng con b lm ging.

CHNG II: A DNG GEN

A DNG GEN

a dng gen (hay a dng di truyn) l i hi ca bt k loi no m bo s sinh sn, chu ng bnh tt v kh nng thch nghi vi cc iu kin mi trng lun lun thay i. a dng di truyn trong mt loi thng c th hin qua bn cht ca s sinh sn trong qun th. Cc c th trong qun th thng khc nhau v di truyn vi cc qun th khc. iu ny th hin qua nhng bin i di truyn trong hay gia cc qun th. l cc thnh phn ca axit nucleic, cu to ca m di truyn. Nhng bin i mi xut hin trong cc c th do s t bin gen hay th nhim sc v trong cc c th do s sinh sn hu tnh c th lan rng ra qun th bi s ti t hp. Mt loi a dng di truyn khc c xc nh tt c mc ca c th bao gm s ADN trong t bo trong cu trc v s th nhim sc. Ngun bin i di truyn ny c mt trong qun th lai cho tc ng ln qun th bng s chn lc cch sng khc nhau nh s bin i tn s gen trong vn gen v iu l tng ng vi s tin ha qun th. c im bin i gen l r nt: c th to ra s bin i tin ha t nhin v chn lc nhn to do qu trnh nui trng. Ch c mt phn nh (t hn 1%) nguyn liu gen ca c th bc cao l vt ra ngoi hnh dng v chc nng ca c th. Tm li s bin i di truyn xut hin do cc c th c s sai khc nh v cc gen ca n. Nhng n v ca th nhim sc c m ha i vi nhng protein c bit. S sai khc nh ca gen c coi nh nhng allen v cc s
23

a dng sinh hc

khc nhau tng ln do t bin tc l s thay i ADN. Nhng bin i ca cc allen ca mt gen c th to ra nhng dng protein m chng khc v cu trc v chc nng v n lt mnh s khc nhau s c th hin qua tnh cht pht trin v sinh l hc ca tng c th. Nhng bin i di truyn tng ln khi con chu nhn s ti t hp gen v th nhim sc t b m ca chng qua s ti t hp gen qua sinh sn hu tnh. Cc gen c s trao i gia cc th nhim sc v c sp xp li trong khi lai chng c thc hin trong phn chia t bo c t meiotic v s ti t hp mi c to ra khi cc giao t t b m hp nht to ra con chu c nt c o trong di truyn. t bin cung cp nhng nguyn liu c bn cho bin i v di truyn, kh nng loi sinh sn hu tnh sp xp li mt cch ln xn cc allen trong s t hp lm tng kh nng bt ng i vi s bin i di truyn. Ton b s sp xp ca gen v allen trong qun th to thnh vn gen cho qun th, trong khi t hp allen ca bt k c th no trong qun th s to ra cc kiu nhn ca n. Trong cc mi trng c bit cc kiu nhn cho ra cc kiu hnh ring th hin qua cc c tnh hnh thi, sinh l, gii phu, sinh ha, Mt s c tnh ca con ngi nh gy bo, su rng l do mi trng, cn mu mt, nhm mu, l do kiu gen. S bin i gen trong qun x c o bng: - S lng gen trong qun th m qun th l a hnh - S lng allen trong gen a hnh. - S lng gen trong mt s c th m c th l a hnh.

1.1. nh ngha a dng di truyn l tt c cc gen di truyn khc nhau ca tt c cc c th thc vt, ng vt, nm, v vi sinh vt. a dng di truyn tn ti trong mt loi v gia cc loi khc nhau .

24

a dng sinh hc

a dng di truyn l s a dng v thnh phn gen gia cc c th trong cng mt loi v gia cc loi khc nhau; l s a dng v gen c th di truyn c trong mt qun th hoc gia cc qun th. a dng di truyn l biu hin s a dng ca cc bin d c th di truyn trong mt loi, mt qun x hoc gia cc loi, cc qun x. Xt cho cng, a dng di truyn chnh l s bin d ca s t hp trnh t ca bn cp baz c bn, thnh phn ca axit nucleic, to thnh m di truyn. Tp hp cc bin d gen trong mt qun th giao phi cng loi c c nh chn lc. Mc sng st ca cc bin d khc nhau dn n tn sut khc nhau ca cc gen trong tp hp gen. iu ny cng tng t trong tin ho ca qun th. Nh vy, tm quan trng ca bin d gen l rt r rng: n to ra s thay i tin ho t nhin cng nh chn lc nhn to . Ch mt phn nh (thng nh hn 1%) vt cht di truyn ca cc sinh vt bc cao l c biu hin ra ngoi thnh cc tnh trng kiu hnh hoc chc nng ca sinh vt; vai tr ca nhng ADN cn li v tm quan trng ca cc bin d gen ca n vn cha c lm r. c tnh c 109 gen khc nhau phn b trn sinh gii th c 1 gen khng c ng gp i vi ton b a dng di truyn. c bit, nhng gen kim sot qu trnh sinh ha c bn, c duy tr bn vng cc n v phn loi khc nhau v thng t c bin d, mc d nhng bin d ny nu c s nh hng nhiu n tnh a dng ca sinh vt. i vi cc gen duy tr s tn ti ca cc gen khc cng tng t nh vy. Hn na, mt s ln cc bin d phn t trong h thng min dch ca ng vt c v c quy nh bi mt s lng nh cc gen di truyn.

1.2. Tnh a dng mc ca cc nhm sinh vt 1.2.1. S a dng gen ng vt

25

a dng sinh hc

i vi cc d liu allozyme tc l tr s trung bnh ca d hp t (H s t l cc locus mang 2 alen) loi ng vt khng xng sng ln hn ng vt c xng sng. L do chnh l nhiu nhm c th phc tp sng c xu hng chia nh qun th hn v nhng qun th ln hn l mt t hp. Nhng qun th ln s bin i di truyn ln hn qun th nh. Nhn chung, nh chim, b st c mc bin i di truyn l tng t, tri li cc loi lng c c mc cao hn v cc loi c mc thp hn (Ward et al, 1992). Trong mi mt nhm cho d mc a dng gen c khc nhau do cc m hnh lch s v i sng to ra cc dng gen v ln ca qun th khc nhau. Tng s d hp t trong cc loi bao gm 2 thnh phn: S khc nhau v gen gia cc c th trong qun th v s khc nhau gia cc qun th. S o thng thng s dng v s khc nhau trong qun th l Fst, t s ca d hp t khc nhau gia cc qun th. Gi tr trung bnh ca Fst l ln nht i vi mt s ng vt thn mm, lng c, b st v ng vt c v; hu ht cc loi trong cc nhm cho thy con s ng k ca nhng qun th b phn chia. Khong 25 30% trung bnh s loi thay i l do s di truyn khc nhau trong qun th. Cho d tr s Fst l khc nhau ln, s sp xp t 0,0 (khng c s thay i trong qun th) cho gn n 1,0. Mt khc chim v cn trng cho thy s thay i nh trong qun th, c th d on mc cao dng gen gia chng. Gi tr trung bnh ch 1 10% ca tng s bin i ca lai chim hoc loi cn trng l c tnh gy ra s khc nhau trong qun th. Do s hiu bit v s phn b a l ca s a dng gen l iu cn thit i vi cc nh qun l phi i mt vi nhng quyt nh v phn qun th no ca cc loi nguy cp cn phi bo v.

1.2.2. S a dng gen thc vt S ln ca h thng sng ca chng to ra s khc nhau trong cu trc di truyn ca qun th trong cc loi thc vt nhiu hn trong cc loi ng vt.
26

a dng sinh hc

Chng hn nhng loi th phn nh gi c mc d hp t cao (Hs=0,15 0,2). T l cao hn l trong qun th thc vt th phn nh ng vt (H s=0,09 0,12), c hai nhm ny c mc cao hn thc vt t th phn (Hs=0,07). thc vt t th phn cho thy mc khc nhau v mt di truyn trong qun th cao hn nhng loi tp giao trong sinh sn hoc cc loi cng giao phi. S phn b v a l ca cc loi thc vt cng l mt thng s quan trng iu khin tnh a dng gen trong v gia cc qun th. Cc loi thc vt vi khu phn b nh th s thay i di truyn trong qun th l trung bnh v nh hn qun th phn b hp, qun th mc vng hoc qun th phn b rng. Tm quan trng bin i ca allozyme nh hng n s thch ng cha bit no . Nhng kinh nghim trong nghin cu gi rng s khc nhau ln v gen trong qun th n th hin nhng du hiu thch ng (Bradshaw, 1984). Nhng loi nui trng m c la chn nhn ging thng c s gim mc bin i gen, iu ny c th gy ra su bnh hoc gim s sinh sn. Chng hn tnh chng chu ca nm mc sng trong ht k khng xut hin trong trng trt nhng tm thy c lin quan vi nhng chng hoang di Nigeria, trung tm ging gc. Tng t, tnh chng chu virut ca Khoai ty, Vi khun, Nm v Giun trn tm thy nhng loi Khoai ty hoang di dy ni And thuc Nam M. S a dng gen nhng loi hoang di lin quan n thc vt bn x phi duy tr c th s dng v ci to nhng c tnh cc loi thc vt bn x.

1.2.3. S a dng gen cc c th sng khc Quy m ca a dng gen trong nhm, nhng nghin cu v cc loi thc vt v ng vt khng th c tnh chnh xc trong cng mt lc mc d bit chc quy m a dng nm v vi sinh vt ni ring l ng k. Th d s khc nhau v mt di truyn chng minh trong nhng loi vi sinh vt n l nh Chlamydomonas reinhardtii vi t nht 159 dng bin i, Neurospora crassa
27

a dng sinh hc

trn 3000 v trn 3500 kiu huyt thanh ca Salmonella (Board on Agriculture, 1994). Quy m lan rng trong t nhin l khng chc chn.

2. A DNG GEN TRONG NNG NGHIP VIT NAM

Theo nh gi ca Jucovki (1970), Vit Nam l mt trong 12 trung tm ngun gc ging cy trng ca th gii. Mc a dng sinh hc ca h thc vt vy trng Vit Nam cao hn nhiu so vi d on. 2.1. Ngun gen ging cy trng, vt nui. Vit Nam, hin nay ang s dng trong sn xut nng nghip 16 nhm cc loi cy trng khc nhau, vi tng s trn 800 loi cy trng vi hng nghn ging khc nhau, c 3 nhm cy trng ang c nng dn s dng. - Cc ging cy trng bn a: Nhm ging cy trng ny hin nay ang chim v tr ch o i vi nhiu loi cy trng. Trong nhm ging cy trng ny c nhng ging c nng dn s dng v lu truyn hng nghn nm nay. - Cc ging cy trng mi: L nhng ging cy trng c kh nng cho nng sut cao v c mt s t tnh tt khc nhau nh: phm cht nng sn tt, kh nng chng chu su bnh caoc cc nh khoa hc chn lc, lai to thnh. Nhng nm gn y cc ging cy trng c cc nh khoa hc chn lc v lai to mi cng nh cc loi ging cy trng c nhp ni, trc khi a ra sn xut rng ri, c hi ng khoa hc B Nng Nghip v Pht trin nng thn xem xt cng nhn. - Cc ging cy trng c nng dn cc tnh bin gii trao i vi nhau qua bin gii hoc mua bn qua ng tiu ngch. Hin nay, Ngn hng gen cy trng Quc gia ang bo tn 12.300 ging ca 115 loi cy trng. y l ti sn qu ca t nc, phn ln khng cn trong sn xut v trong t nhin

28

a dng sinh hc

na. Mt b phn quan trng ca s ging ny l ngun gen bn a vi nhiu c tnh qu m duy nht ch c nc ta c. - V vt nui, hin nay Vit Nam c 14 loi gia sc v gia cm ang c chn nui ch yu bao gm 20 ging ln trong c 14 ging ni, 21 ging b (5 ging ni), 27 ging g (16 ging ni), 10 ging vt (5 ging ni), 7 ging ngan, (3 ging ni), 5 ging ngng (2 ging ni), 5 ging d (2 ging ni), 3 ging tru (2 ging ni), 1 ging cu, 4 ging th (2 ging ni), 3 ging nga (2 ging ni), b cu, hu v nai (c khong 10 ngn con hu nai c nui trong ton quc).

2.2. c trng a dng ca ngun gen Cc biu hin ca kiu gen (geno-type) Vit Nam rt phong ph. Ring kiu gen cy la (Oryza saltivaI) c n hng trm kiu hnh (Phenotype) khc nhau, th hin gn 400 ging la khc nhau. Cc kiu gen Vit Nam thng c nhiu bin d, t bin. Trong c nhng bin d xy ra di tc ng ca cc yu t t nhin ( sm, chp, bc x), c nhng t bin xy ra do nhng tc nhn nhn to. y l mt trong nhng ngun to ging mi.DDSH gen Vit Nam cha ng kh nng chng chu v tnh mm do sinh thi cao ca cc kiu gen (genotype).

Bng 1.1. S ging cy trng c cng nhn chnh thc (1977 2004) STT Loi cy trng 1 2 3 4 5 La Ng Khoai lang Khoai ty Khoai s S ging 156 47 9 8 1 STT 19 20 21 22 23 Loi cy trng t Xoi Su ring Chm chm Nhn S ging 1 5 5 2 5

29

a dng sinh hc

6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Sn u tng Lc u xanh Vng C chua Ci bp Ci n l Ci c Da hu Da chut u cve leo u h lan Tng s

2 22 14 7 1 14 3 2 2 3 3 1 2

24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35

Cam qut Bi Da i Bng Cao su C ph Ch Du tm Ma Hoa C ngt 35

2 4 2 1 9 14 14 1 1 2 2 1 358

[Ngun: Khoa hc cng ngh v pht trin nng thn 20 nm i mi, b nng nghip v pht trin nng thn Vit Nam, 2005]

3. TNH TRNG SUY THOI A DNG GEN

Ngoi vic to ra cc ging mi khng phi l m bo cho tnh a dng ca gen khi cha bit trc nhng sn phm c gy hi cho con ngi hay khng th con ngi v ang tiu dit rt nhiu loi ng vt v thc vt trn tri t ny. Trong th k 20, loi ngi tiu dit khong 700 loi ng thc vt. Nhiu loi b tuyt chng khi cn cha c con ngi bit n. T nm 1600 trc cng nguyn n nm 1900: trung bnh 4 nm mt 1 loi. T nm 1900 n 1980: 1 nm mt 1 loi. T 1980 n 2000 : 1 ngy mt 1 loi. D bo t 2001 n 2010: 1 gi mt 1 loi.

30

a dng sinh hc

Cho n cui th k 20, loi ngi lm bin mt khong t 20% n 50% s loi trn Tri t. Suy thoi a dng sinh hc lm cho loi ngi mt dn cc ngun ti nguyn qu gi ( lng thc, thc phm, dc liu, nguyn vt liu, gen, tin nghi mi trng.) ng thi phi chng chu vi cc tai bin sinh thi ngy cng tng (dch bnh gia sc, dch hi cy trng) do mt cn bng sinh thi. Suy thoi sinh hc Vit Nam n nay l rt ng ngi. trong vng khong 10 nm cui th k 20, trn 700 loi ng, thc vt Vit Nam bin mt hoc b y vo tnh trng nguy him, trong c hu ht cc ging loi c gi tr kinh t cao nh: ng vt: T gic 1 sng, voi, h, b xm, b tt, b rng, hu

x, hu c toong, hu vng, cheo cheo napu, vn en tuyn, vn Hi Nam, vn bc m, vn m hung, voc u trng, voc mi hch, cng, g li lam, cc cc Tam o, c su. Thc vt: sm Ngc Linh, bi li, trc, cte, trm hng.

31

a dng sinh hc

CHNG III: BO TN GEN Khi cc loi sinh vt ang b suy thoi v mt s ang c nguy c tuyt chng th chng ta phi c nhng hnh thc bo tn cc ngun gen qu gi lu gi cho cc th h mai sau. Bo tn s a dng v di truyn l iu v cng quan trng gi vng v ci thin nng sut, phm cht cc sn phm ca hu ht cc cy trng trt vt chn nui, thy sn v lm nghip. Theo bo co ca t chc FAO v mi trng cho thy: Cc c tnh u t v di truyn ca cc ging cy trng, cy lm thuc, cc loi gia sc, gia cm, cc loi thy sinh v cc vi sinh vt k c dng c thun chng v dng hoang di v cng cn thit i vi cc chng trnh chn ging tng nng sut, ci thin phm cht, to tnh khng su bnh, to s thch nghi vi cc iu kin mi trng khc nhau v nhiu c tnh tt. Hin nay, mi ngi u ng rng s mt mt cy trng din ra trong my chc nm qua l tht khng khip, qu trnh xi mn di truyn dng nh cn s tip tc din ra vi tc nhanh hn trong tng lai. V d nh trong vng 40 nm qua 95% ging la m Hy Lp b mt do xu hng thng mi. Do , vic thu thp, bo tn v khai thc ngun di truyn cy trng hp l cn s n lc ca ton th gii.

1. CC PHNG THC BO TN NGUN GEN

a dng sinh hc cn c bo tn bng mt lot cc bin php nhm m bo an ton cho cc loi v cc kho d tr gen nh xy dng v duy tr nhng khu vc bo v, nhng chin lc tng th kt hp c cc hot ng kinh t vi hot ng bo v trn ton khu vc. Cc chnh ph thng quy hoch nhng vng c tm quan trng c bit v tnh a dng sinh hc thnh nhng Khu bo tn a dng sinh hc. Bo tn a dng sinh hc tt c cc mc
32

a dng sinh hc

l duy tr mt cch c bn cc qun th ca cc loi c th thc hin c hoc cc qun th xc nh c. Nh vy c th hoc l bo v nguyn v hoc bo v chuyn v. Mt s chng trnh qun l kt hp c hai tip cn ny.

1.1. Bo tn nguyn v (In situ) Bo tn In situ ngun gen cy trng l duy tr cc loi cy trng ti vng xut x, hay ni cch khc l bo v trong t nhin hoang di ca chng. Bo tn In situ l mt h thng hot ng v n cho php cc ng lc tin ha tc ng ln vt liu bo qun. Bo tn In situ lin quan nhiu n a im hn l n tng loi, cho nn i tng bo tn gm c cc loi c xc nh v cha c xc nh. Trong bo tn In situ chng ta cn c cc kin thc v phm vi mi trng sinh sng, v phong ph cc loi v bin ng qun th. Bo tn In situ cho php chng ta nghin cu v loi trong phm vi mi trng t nhin ca chng. N cng l ngun d tr t nhin ca ngun ti nguyn di truyn thc vt, trong rt nhiu loi cha c xc nh nhng c th c gi tr s dng cao trong tng lai. Loi bo tn ny l hon ton thch hp i vi nhiu loi cy di, k c nhng loi cy l h hng ca nhng loi cy trng. Bo tn a dng sinh hc nguyn v ang chim mt t l ln hin nay trn th gii. Cch bo v ny hiu qu hn v n cho php cc qun th tip tc thch nghi trong cc iu kin c c bng cc qu trnh tin ho t nhin.

1.2. Bo tn chuyn v (Ex situ) Bo tn Ex situ l phng php duy tr cc loi cy ngoi phm vi xut x ca chng. Vn thc vt, kho lnh, ngn hng gen, tp on ng rung l nhng phng tin phc v cho bo tn Ex situ.

33

a dng sinh hc

Nhiu loi sinh vt c th bo tn bng cch nui trng hay nui trong chung. Cy c cng c th bo v trong ngn hng ht ging v cc su tp germplasm. i vi ng vt cng bng k thut tng t (bo qun phi, trng, tinh trng), nhng phc tp hn. iu r rng l bo v chuyn v hin nay ch c th thc hin c vi mt t l rt nh v rt tn km.

2. CC BIN PHP BO TN NGUN GEN

2.1. Bo tn ngun gen trong trang tri L hnh thc bo tn DSH, cy trng, gia sc trong trang tri. y l phng php c tn ti t rt lu i, vai tr bo tn ngun gen ch yu l do nhn dn a phng bo v v khai thc s dng. Phng php ny c u im l cc ging a phng c tnh n nh cao, c kh nng thch nghi vi mi trng tt hn ging ci tin. nc ta hin ny c hng nghn ging cy trng a phng, c c tnh nng sinh hc qu ang tn ti trong cc trang tri ca nng dn nh: 400 ging la ma a phng cc tnh pha nam, c kh nng chng chu chua, phn, nc mn, nc su v kh hn, ni ting nh ging la Mt Bi; cc ging la chu mn cc tnh pha Bc: Cm, Bu, Chim m cha ging mi no c th thay th c; Cc loi cy c gi tr: hi, qu c gy trng t hng trm nm nay ti a phng v vn c bo v nguyn vn v pht trin rng ri. Trong lm nghip mt s loi cy c gi tr nh Qu, hi, d Cao Bng c nhn dn a phng gy trng ti ch t hng trm nm nay v ngun ti nguyn di truyn khng ch c bo v nguyn vn m cn c pht trin rng ri ra cc a phng khc. Cc ging mi ci tin v cn u t cao v t ch thch hp cho cc vng c iu kin thm canh hoc giao lu hng ha tt. Do nhiu nguyn nhn, nh iu kin sinh thi, t ai v phong tc tp qun nhiu ging thuc nhiu loi cy c gi tr kinh t nht l i vi nn kinh t a phng kh c th thay
34

a dng sinh hc

th bng ging mi ci tin. V d nh cc cy lng thc ph, cc loi rau, cy n qu a phng nh vi thiu Thanh H, nhn lng Hng Yn, bi on Hng, qut Bc GiangNhng loi cy ny c th l nhng cy c nhn dn gieo trng, nhng cng c th l nhng loi mc t nhin nhng c c cng ng bo v, khai thc s dng.

2.2. Ngn hng gen ht ging Ngn hng gen ht ging l nhng b su tp ht ging thu lm t cc cy hoang di v cy trng. Ht c lu gi trong iu kin lnh v kh trong mt thi gian di, sau li cho ny mm. Hin nay c hn 50 ngn hng ht ging trn th gii. Tuy nhin kiu bo tn ny nhiu lc cng gp kh khn nht nh nh mt in, hng thit bc th xy ra bt ng. K c khi c gi lnh th ht cng dn dn mt kh nng ny mm do d tr nng lng qu lu v do tch t cc bin i nguy hi. C th thy phng php ny c nhng im chnh cn ch sau: * Hnh thc lu gi: Lu gi ex-situ qu gen ca cc loi cy c ht ging d tnh (ht ging Othordox). * i tng: Cy c ht ging Othordox. (d bo qun). * c im ca phng php: Ht ging c lm kh iu kin c bit v lu gi trong kho lnh bo qun ngun gen cc ch : + Di hn: Nhit -100C, m 40%, lu gi ngun gen 50 nm + Trung hn: Nhit 40C, m 45%, lu gi ngun gen 25 - 30 nm + Ngn hn: Nhit 150C, m 60 - 65%, lu gi ngun gen 3-5 nm Sau thi hn phi nhn li m bo cht lng v tr ho ngun gen ang lu gi. Tuy nhin trong iu kin trang thit b hin ti ngn hng gen quc gia, vic nhn li ngun gen c tin hnh sau khi lu gi 7 - 10 nm (i vi ch bo qun di hn), 5-7 nm (i vi ch bo qun trung hn).

35

a dng sinh hc

* u im: Phng php lu gi ny cho php gi nguyn trng c tnh di truyn ca ngun gen, bo tn 1 lng ln ngun gen, c tnh an ton cao v thun li cho vic qun l v cung ng. * Nhc im: Ngun gen khng tin ho trong t nhin, chu nh hng iu kin thit b, in, mt kh nng ny mm do d tr nng lng qu lu. * S lng ngun gen ang c lu gi: n u nm 2003 Ngn hng gen ht ging ang lu gi 10.300 ging ca cy trng c ht. khc phc nhc im ca phng php ny ngi ta phi gieo trng nh k, chm sc v thu hoch ht ging mi ct gi. Cho n nay hn 2 triu b su tp ht ging c mt trong cc ngn hng ht ging nng nghip. Tuy nhin nhng cy trng c ngha khc cho tng khu vc nh cy dc liu, cy ly sivn cha c lu gi trong cc ngn hng ny. H hng hoang di ca cc loi cy trng vn cha c tp hp y trong cc ngn hng ht ging mc d cc loi ny v cng hu ch trong cc chng trnh to ging cy trng. Tuy nhin cng phi tt c cc loi u c th bo tn bng ht ging. Khong 15% s loi thc vt trn th gii c ht thuc loi bo th, tc l khng th tn ti hoc khng th chu ng c cc iu kin nhit thp v kt qu l khng th ct gi trong cc ngn hng ht ging. Cc loi cy trng ny c loi rt c gi tr nh cao su, coca l khng th lu gi lu. Phng php c th lu gi cc loi ny ch bng cch lu gi phi sau khi loi b v o ngoi ca ht, ni nh v cc m khc. Mt s loi cng c duy tr bng phng php nui cy m trong nhng iu kin c khng ch hoc chng c nhn ging bng ct chit t cy m. Khong 60 70% cc loi thc vt ti sinh v bo tn ni ging ca mnh bng phng thc to ht hu tnh l c th bo qun ht kh trong iu kin lnh nhm cy c ht orthodox. Khi c lm kh, m 5 7% ht c th ko di s sng lu trong kho lnh. Theo l thuyt th c th bo ton sc sng

36

a dng sinh hc

ca ht ty theo loi cy trn hng trm nm. Cc kho bo qun ht v th sm c u t thnh lp v l hnh thc bo qun exsitu quan trng nht. Ty theo nhu cu bo qun di, trung hay ngn hn m cc kho ht c nhng trang thit b v k thut ph hp. Tng ng, cc tp an ht c gi trong cc iu kin ngn, trung v di hn cn c gi l nhng tp on cng tc, hat ng v c bn.

2.3. Ngn hng gen ng rung y l thut ng ch cc tp on thc vt sng c duy tr ngoi khu c tr t nhin ca chng. Chng c th l cc tp on trng trn ng rung, trong cc cng vin, cc vn thc vt Png php ny c nhng im chnh cn ch sau: * Hnh thc lu gi: Lu gi ngun gen trn ng rung th nghim, trong chu vi, nh li, ... * i tng: Nhng loi cy lu nm nh cy n qu, cy cng nghip, cy thuc, cy ly g, cc loi cy c ht recalcitrant loi ht khng thch nghi vi sy kh v bo qun lnh, cc loi cy c ht orthodox v cy sinh sn v tnh khi cha thit lp c cc ngn hng ht ging v in vitro thch hp. * Phng php: i vi cy hng nm: Bo tn Ex-situ nu ngn hng gen ng rung khng phi ti ni xut x ca loi cy cn bo tn, In-situ nu ngn hng gen ng rung ti ni xut x ca loi cy cn bo tn. i vi cy lu nin: To lp cc vn bo tn qu gen cy lu nin ti cc c quan nghin cu khoa hc hoc cc a phng; Bo tn In situ ti vn gia nh. * c im ca phng php:
37

a dng sinh hc

+ Bo tn ex - situ: - u im: Bo qun c lng ln cc ngun gen (Tp on c bn), kt hp nh gi m t, theo di kh nng chng chu su bnh hi v cc iu kin sinh thi bt li i vi ngun gen v cc giai on sinh trng pht trin ca cy trng; lm gim nguy c xi mn ngun gen trong t nhin. - Nhc im: Chi ph tn km, hn ch s tin ho t nhin ca ngun gen; nguy c xi mn ngun gen trong qu trnh bo qun do su bnh v cc iu kin sinh thi bt li. + Bo tn in - situ: - u im: Bo m c qu trnh tin ho t nhin ca ngun gen; hiu qu khai thc s dng cao. - Nhc im: Ch bo m p dng c i vi cc ngun gen ang c li ch cng ng; i hi phi thng xuyn nng cao nng lc v thc ca cng ng. * S lng ngun gen ang c lu gi: n u nm 2003 Ngn hng gen ng rung ang lu gi 1.800 ging (gm Bc H, c M, c Nu, Dong Ring, Dong Trng, c T, a Lin, Gng, Khoai Lang, Khoai S, Sn, Ring, Ngh); Vn tiu bn qu gen cy lu nin 192 ging ca 22 loi cy lu nin.

38

a dng sinh hc

2.4. Ngn hng gen invitro y l tp on cc vt liu di truyn c bo qun trong mi trng dinh dng nhn to, trong iu kin v trng. * Hnh thc lu gi: Lu gi cy con, c quan, m, phi, t bo, ADN ... ca cc ngun gen trong iu kin duy tr sinh trng ti thiu hoc ngng sinh trng tm thi. * i tng: - Vt liu sinh sn v tnh - Cc loi cy c ht - Cc ngun gen dng nhn nhanh phc v cc chng trnh chn to v nhn ging, ht ging v ngn hng ADN. - Cc loi cy kh bo qun trong Ngn hng gen ht ging v Ngn hng gen ng rung. * Phng php: - Lu gi trong ng nghim cc c quan, m hoc t bo bng k thut nui cy m nhm duy tr ngun gen di hnh thc sinh trng chm (phng php ny ang c p dng ti NHG cy trng quc gia). - Bo qun siu lnh trong Ni t lng (-196 oC) cc i tng Callus, Protoplast, bao phn, m phn sinh, phi. * c im ca phng php: + u im: - m bo an ton v sch bnh cao, c kh nng to qun th cy ng nht vi s lng ln. - Vi phng php bo qun siu lnh c th bo qun c lu di vi s lng ln v n nh. - Hn ch kh nng mt ngun gen, nht l cc ngun gen c nguy c xi
39

a dng sinh hc

mn cao, cc loi c nguy c b tuyt chng, - Kh nng ti to, phc hi cc ngun gen bin mt trong t nhin. + Nhc im: - Chi ph bo qun ln, i hi trnh k thut cao v trang thit b hin i. - C kh nng to ra bin d Soma vi tn s bin d khc nhau v t lp li. * S lng ging cy trng ang c lu gi: Hin nay ang lu gi khoai Mn - S. C 3 loi kho bo qun in vitro ngn, trung v di hn. Ty theo nhu cu bo qun m tc sinh trng ca vt liu c lm gim vi mc khc nhau. Bo qun ngn hn vt liu l cung cp cho cc nhu cu chn, to ging v nghin cu ca mi c s. Trong bo qun bng sinh trng chm (trung hn) tc sinh trng ca vt liu c lm gim mt cch ng k bng cch iu kin nhit v nh sng thp hoc lm gim nng oxy tip cn vt liu. Bng phng ny c th ko di thi gian cn cy chuyn v nh vy lm gim mt cch ng k cc chi ph cn thit v nguy c pht sinh bin d sinh dng. Bo qun trong hoc trn mt nit lng (1560C) l phng php bo qun di hn. nhit cc phn ng sinh ha ca vt liu b lm ngng ng hon ton v v th loi tr c kh nng xy ra bin d sinh dng. Tuy nhin trong bo qun ng lnh sc sng v kh nng ti sinh ca vt liu li l vn cn quan tm. Trong qu trnh ti sinh cng c th xy ra nhng bin d sinh dng nu c qua qu trnh pht trin khng c t chc c quan. Mi gii php nu u c nhng hn ch v thun li nht nh, v th ty mi trng hp c th m la chn gii php thch hp nht, c th phi l kt hp ca nhiu gii php.

3. BO TN GEN NG VT HOANG D VIT NAM

40

a dng sinh hc

Hin c 275 loi v phn loi th, 1026 loi v phn loi chim, 500 loi c nc ngt, khong 2000 loi c bin... c nhn bit v cn nhiu loi ng thc vt khc cha c su tp, chng t nc ta l mt trong nhng nc c tnh a dng sinh hc cao.Vi 2 hnh thc bo tn (nguyn v v chuyn vi) v cc chng trnh bo tn cc loi th c th chng t cng tc bo tn ngun gen ng vt hoang d c ch trng. Tuy nhin bo v c ngun gen ng vt hoang d s cn thit phi c mi lin h cht ch gia cc nh khoa hc, qun l, dn c a phng v chnh vn Quc gia v Khu bo tn, ni ang lu gi cc ngun gen qu him ny. Chnh ph Vit Nam quan tm n vic bo v ngun gen ng vt hoang d, bo v a dng sinh hc. Nm 1962, Vn Quc gia u tin c thnh lp. l Vn Quc gia Cc Phng. Thng 11/1997, B nng nghip v pht trin nng thn (NN&PTNT) c bo co Chnh ph xem xt v quyt nh danh mc cc khu rng c dng Vit Nam gm 101 khu, vi tng din tch l 2 297 500 ha. H thng rng c dng ny c xy dng nhm bo v cc h sinh thi rng, bo v cc ngun gen ng, thc vt, nht l cc loi ng vt, thc vt qu him v cc loi c nguy c b tiu dit. n nay, khi xem xt li danh mc cc khu rng c dng th thy cn mt s h sinh thi in hnh cn nm ngoi h thng ny. Mt s khu c din tch cn nh cha rng bo v v bo m sinh sng cho mt s loi th, nht l mt s loi th ln cn c ni kim n rng hn nh h, t gic, b xm, b rng,voi. Trong s nhng Khu bo tn c mt s khu c bit nh Vn Quc gia Chm Chim tnh ng Thp bo v loi su c tri v Khu bo v Xun Thy ca sng Hng bo v cc loi chim nc di c. y l khu bo v Ramsar u tin Vit Nam cng nh trong vng ng Nam .

41

a dng sinh hc

PHN II: A DNG LOI

CHNG I. LOI V A DNG LOI
1. NH NGHA LOI V A DNG LOI

C nhiu quan im khc nhau khi nh ngha v loi. Ta c th k ra ba quan im chnh: loi duy danh, loi hnh thi v loi sinh hc. Quan im duy danh c t th k th 18 v tn ti n tn th k 20. Theo quan im ny th ch c cc c th l tn ti, cn loi l tru tng v do con ngi t ra. Theo quan im hnh thi, ta da vo nh ngha cu to, hnh thi ca loi xc nh: Mi loi l mt nhm c th c c im hnh thi, sinh l, ho sinh c trng khc bit vi nhng nhm c th khc. Tuy nhin i vi nhng loi ng hnh phi cn c vo s khc bit v ADN nh cc loi vi khun. Theo quan im sinh hc, ta da vo nh ngha sinh hc ca loi: Loi l mt nhm c th c kh nng giao phi vi nhau sinh sn ra th h con hu th, khng giao phi sinh sn vi nhm khc. Mt cch chung nht, ta c th nh ngha: loi l c s ca bc phn loi, c b m di truyn n nh, kh lm thay i bi tc nhn ca mi trng t nhin hoc lai vi loi khc. Bc loi l mt trong cc bc taxon c bn trong cc bc phn loi . V d. Bc phn loi ca gii thc vt gm c 6 bc taxon c bn l ngnh, lp, b, h, chi, loi. Ngoi 6 bc c bn trn ngi ta cn dng cc bc trung gian nh tng, nhnh, lot, th, dng. a dng loi l s phong ph v cc loi c tm thy trong cc h sinh thi ti mt vng lnh th xc nh thng qua vic iu tra, kim k. S a dng v loi ca mt khu vc bao gm s loi sinh vt sng trong khu vc . Tuy nhin, s lng cc loi ch n thun cho bit mt phn v a dng sinh hc, n cha trong thut ng ny l khi nim v mc hoc quy m
42

a dng sinh hc

ca s a dng; tc l nhng sinh vt c s khc bit r rt v mt s c im c th s c vai tr quan trng i vi a dng sinh hc hn nhiu so vi nhng sinh vt ging nhau. xc nh mc a dng v loi ca mt khu vc no phi xc nh thnh phn loi sng trong khu vc .

2. A DNG LOI TRN TH GII V VIT NAM

Trn phm vi ton th gii cn cn rt nhiu n lc c th hon thin c danh mc y cc loi. Mi nm cc nh phn loi trn th gii m t c khong 11.000 loi (chim t 10 n 30% cc loi c trn th gii), v nh vy, c th m t ht cc loi trn th gii (c tnh 10 n 30 triu loi) d kin phi tn t 750 nm n 2.570 nm, trong khi c nhiu loi a b tuyt chng trc khi chng c m t v t tn. Xt v a dng loi mt cch c th, ta c th xem xt a dng loi theo cc nhm sinh vt. Nh vy, ta s c: a dng vi sinh vt, to, thc vt khng mch, thc vt c mch, cn trng, ng vt khng xng sng, ng vt c xng sng (xem bng 2.1). Mi trng giu c nht v s lng loi c l cc rng nhit i, rn san h, cc h ln vng nhit i v cc bin su. Trong cc rn san h, v cc bin su, s a dng sinh hc thuc nhiu ngnh v lp khc nhau. S a dng trong cc bin su nh vo din tch ln, tnh n nh ca mi trng cng nh vo s bit ho ca cc loi nn y khc nhau. a dng loi ln nht l vng rng nhit i. Mc d rng nhit i ch chim 7% din tch tri t, chng cha hn 1/2 loi trn th gii. Khong 40% loi thc vt c hoa trn th gii (100.000 loi) vng nhit i, trong khi 30% loi chim trn th gii ph thuc vo nhng khu rng nhit i. Bng 2.1. Thnh phn cc loi Loi S lng

43

a dng sinh hc

Cn trng Sinh vt n bo Thc vt To Nm Vi khun Virus ng vt khc

751000 30000 248500 26900 69000 4800 1000 281000 [Ngun: Nguyn Ngha Thn ]

Rn san h to nn mt ni tp trung khc v loi. Cc loi san h b nh to ra cc h sinh thi san h v i, l vng bin tng ng vi rng nhit i v s phong ph loi v phc tp. Rn san h ln nht th gii l rn San H Ln (Great Barrier Reffs) b bin pha ng nc c, c din tch l 349.000 km2. Rn san h ny c hn 300 loi san h, 1500 loi c, 4000 loi thn mm, 5 loi ra bin v l ni sinh sn ca khong 25 loi chim. Rn san h ny chim 8% loi c trn th gii mc d chng ch chim 0,1% din tch i dng. Bng 5 di y m t s a dng v loi trn th gii. S a dng v loi s cn c cp phn sau, v cc yu t nh hng n a dng loi. Vit Nam c xp vo nhm cc nc c a dng sinh hc cao trn th gii. n nay ghi nhn c 15.986 loi thc vt Vit Nam, trong c 4528 loi thc vt bc thp v 11.458 loi thc vt bc cao, 10% trong s l cc loi c hu. V ng vt, thng k c 307 loi giun trn, 161 loi giun sn k sinh gia sc, 200 loi giun t, 145 loi ve gip, 113 loi b nhy, 7750 loi cn trng, 260 loi b st, 120 loi ch nhi, 840 loi chim, 310 loi v phn loi th. a dng loi Vit Nam c cc c trng sau: - S lng loi sinh vt nhiu, sinh khi ln. Bnh qun trn 1km2 lnh th Vit Nam c 4,5 loi thc vt v gn 7 loi ng vt, mt mt m c.

44

a dng sinh hc

- Cu trc loi rt a dng. Nhiu loi c hng chc dng sng khc nhau. Cu to qun th thng rt phc tp. - Kh nng thch nghi ca loi cao. Sinh vt Vit Nam ni chung c kh nng chng chu cao vi mi bin i ca ngoi cnh. Nhm sinh vt S loi Nhm sinh vt S loi Bc phn loi Tn thng gi S loi m t %s loi c m t 1.000 Giun trn 12.200 Bacteria Vi rt Vi khun 9.021 0,50 Archaea Vi khun c 259 0,01 Vi khun Ru 1.000 Giun t 12.000 Bryophyta 15.000 0,90 Lycopodiophyta vt n bot Thng 1.275 0,07 Thc 4.760 Thn mm 50.000 Filicophyta Dng x 9.500 0,50 Nm 70.000 Da gai 60.000 Coniferophyta Ngnh Thng 601 0,03 Magnoliophyta Thc vt ht kn 26.900 233.885 To Chn khp 874.160 13,40 Fungi Nm 100.800 5,80 18.000 Cn trng 751.000 "Porifera" a y Bt bin 10.000 0,60 Cnidaria Rut khoang 9.000 0,50 Ru 22.000 ng vt c bao 1.250 Rotifera Trng Bnh xe 1.800 0,10 Platyhelminthes x Giun dp 13.780 0,80 Dng 12.000 ng vt u 23 Nematoda Giun trn 20.000 1,10 sng Mollusca Thn mm 117.495 6,70 Annelida Thng tGiun t 14.360 0,80 1.275 C khng hm 63 Crustacea Gip xc 38.839 2,20 Thc vt ht trn 750 C sn 843 Arachnida Nhn 74.445 4,30 Insecta Thc vt ht kn Cn trng 47,40 250.000 827.875 C xng 18.150 Echinodermata Da gai 6.000 0,30 ng 30.000 Lng c 4.200 Chondrichthyes vt nguyn sinh C sn 846 0,05 Actinopterygii C xng 23.712 1,40 Thn l 5.000 B st 6.300 Amphibia Lng th 4.975 0,30 Reptilia Rut khoang & Sa lc B st 7.140 0,42 9.000 Chim 9.600 Aves Chim 9.672 0,60 Giun dp Th 12.200 Th 4.170 Mammalia 4.496 0,30 Cc nhm khc 193.075 11,00 Bng 2.2: S lng cc loi sinh vt hin ang sng trn Tri t c m t (theo L V Khi)

Bng 2.3: nh gi s loi c m t (Lecointre and Guyader, 2001)

45

a dng sinh hc

Bng 2.4. S phong ph v thnh phn loi sinh vt Vit Nam Nhm sinh vt S loi xc nh c S loi c trn th gii T l (%) gia VN/TG

1.Vi to - Nc ngt 1438 15000 9.6% - Bin 537 19000 2.8% 2.Rong-c - Nc ngt Khoang 20 2000 1% - Bin 667 10000 6.7% 3.Thc vt bc cao khong 11400 220000 5% - Ru 1030 22000 4.6% - Nm ln 826 50000 1.6% 4.ng vt khng xng sng nc - Nc ngt 794 80000 1% - Bin Khong 7000 220000 3.2% 5.ng vt khng xng sng t Khong 1000 30000 3.3% 6.Giun sn k sinh gia sc 161 1600 10% 7.Cn trng 7750 250000 3.1% 8.C - Nc ngt Trn 700 - Bin 2458 9.B st 296 6300 4.7% B st bin 21 10.Lng c 162 4184 3.8% 11.Chim 840 9040 9.3% 12.Th 310 4000 7.5% Th bin 25 (Ngun: Cc bo v mi trng, Vin sinh thi v ti nguyn sinh vt, Cc bo v v pht trin Ngun li Thu sn, Phm Bnh Quyn, 2005)

46

a dng sinh hc 3. CC YU T NH HNG N A DNG LOI

Cc nhn t nh hng ln nht n s a dng sinh hc ni chung v a dng loi ni ring c l l cc yu t mi trng sng nh v tr a l, a hnh, kh hu, nhit , lng ma, dng cht, mui. Nhn chung, ngi ta nhn thy rng, s giu loi cng tng khi v gim. Trn bnh din th gii, cc vng dc xch o c kh hu gi m mu dch thng c s loi cao nh Nam M, Chu Phi, ng Nam . i vi hu ht cc nhm sinh vt, s a dng loi tng v hng nhit i. V d nh Kenia c 308 loi th, trong khi Php ch c 113 loi mc d hai nc ny c cng din tch. S tng phn ny c bit cht ch i vi cy c v thc vt c hoa: mt hecta rng Amazon Peru hay vng t thp Malaisia c th c n hn 200 loi cy, trong khi rng Chu u hay nc M th ch c khong 30 loi trong cng din tch. Kiu a dng ca cc loi trn t lin cng ging nh bin, ngha l cng gia tng s a dng loi v pha nhit i. V d rn San h ln c, pha Bc c 50 ging trong khi pha Nam ch c 10 ging san h.Norman Myers, nh sinh thi hc Anh a ra khi nim im nng a dng sinh hc vo 1988. Theo nh ngha, im nng l nhng ni tp trung ca a dng sinh hc c nht. Chng tao ra mt s a dng v nhng loi v h sinh thi b e do v xng ng s ch bo tn. 25 im nng a dng sinh hc cha 44% tt c cc loi thc vt v 35% tt c cc loi ng vt c xng sng trn cn ch chim 1,4% din tch hnh tinh (xem bng 6). Trong nhng h sinh thi cn, phong ph v loi thng tp trung nhng ni c a hnh thp. Ni cch khc, a dng gim khi cao tng. Trong mt s trng hp, a hnh a dng, phn cch mnh cng lm tng a dng loi trong khu vc. Gentry chng minh mi tng quan mnh gia giu loi cy v ma tuyt i hng nm. a dng sinh vt tng khi lng ma tng nhng li gim nhng ni c lng ma ln v t tng hay khng tng khi ma mt ln
47

a dng sinh hc

ln t 1000 - 1500mm/nm. Mi trng c kh cng cao th cng km a dng hn mi trng c kh thp. Ngi ta ch ra rng a dng sinh hc cao nht ni cht dinh dng trung bnh v gim khi cht dinh dng cao hn. cc h sinh thi ven bin, tnh a dng tng khi mui tng. Ngc li, cc h sinh thi nc ngt, tnh a dng li gim khi mui tng (Brown, 1988). Bng 2.5: Cc im nng a dng sinh hc trn th gii Cc im nng Thc vt c hu ng vt c xng c hu 771 518 701 654 779 528 355 121 Thc vt ng c hu vt /100 km2 c xng c hu /100 km2 16,4 1,3 64,7 12,0 8,7 23,5 7,0 17,5 75,0 5,7 0,6 0,6 2,6 0,5 2,9 6,1 % h thc vt cn li 9,9 3,0 7,8 7,5 11,3 4,9 6,8 6,7

Madagascar & cc o trn n Dng Philippines Sundaland Rng i Ty Dng Caribbean Indo- Min in

9.704 5.832 15.000 8.000 7.000 7.000

Western Ghats & Sri 2.180 Lanka Vng ni cc ng v 1.500 cc khu rng ven bin [Ngun: Myers. N., 2000].

Cc yu t lch s cng l nhn t quan trng trong xc nh s phn b a dng loi trn th gii. Nhng khu vc c a l, s loi tn ti nhiu hn nhiu so vi nhng khu vc c tui a l tr hn. V d bin n Dng v Ty Thi Bnh Dng c s loi phong ph hn so vi bin i Ty Dng l bin tr hn v a l. Nhng khu vc c lch s pht trin a l lu di hn c nhiu thi gian hn cc loi thch nghi pht tn t ni khc n v thch nghi ho nhp vi iu kin sng mi.

48

a dng sinh hc

CHNG II. CC NGUYN NHN GY SUY GIM A DNG LOI

Hin nay vic s dng ti nguyn thin nhin ni chung, ti nguyn sinh hc ni ring nhiu nc trn th gii cng nh Vit Nam thng l khng bn vng. Bi l cc nc c ngun ti nguyn thin nhin trong c ti nguyn sinh hc phong ph bao gm c v cc h sinh thi, v thnh phn loi v ngun gen th u l nhng nc ngho, ang phi i mt vi nhng kh khn v kinh t. a dng sinh hc gim st do s lng cc loi trong h sinh thi b suy gim v s lng cc c th trong qun th loi cng b suy gim do 3 nguyn nhn chnh: + Mt hoc gim ngun thc n (do cc loi cnh tranh nhau hoc b con ngi khai thc mt). + Mt hoc gim ni c tr (do cc loi cnh tranh ni sng hoc b con ngi cp mt). + Do mi trng thay i lm cho cc loi bn a khng cn thch nghi vi iu kin mi trng na, mt phn trong s s b cht, mt phn s di chuyn tm ti ni thch hp hn, mt phn s thay i bn thn thch nghi vi s thay i ca mi trng. S thay i kh hu v mi trng sng buc cc sinh vt hoc phi thay i thch nghi bng cch thay i chu k sinh trng hoc pht trin c im thch nghi mi trn c th. iu ny c th lm dit vong nhiu loi nhng c th cng to ra loi mi do nhng loi c tnh bin d di truyn cao. C th ly v d lin quan n hin tng bin i kh hu ton cu hin nay:

49

a dng sinh hc

Nhit nc bin tng gy hin tng ty trng san h v l nguyn nhn gy cht trn din rng cc di san h ngm t vng bin Australia n Caribbean. Loi chim bin Common Murre thay i thi gian sinh sn t 24 ngy/thp k thnh 24 ngy/50 nm thch ng vi hin tng nhit tng ln. Loi chim hong anh Baltimore ang di chuyn v hng bc v s sm bin mt hon ton khi khu vc Baltimore. Gu Bc cc ang i mt vi nguy c khan him thc n. Nhiu loi khc s phi ng u vi nhng thch thc bt thng. V d, gii tnh ca ra bin mi sinh ph thuc vo nhit ; khi nhit nng ln s lng ra ci sinh ra s tng so vi s lng ra c. Ta c th chia cc nguyn nhn gy suy gim a dng sinh hc loi ra l 2 nguyn nhn chnh: Nguyn nhn t nhin v nguyn nhn con ngi. V hu qu ca cc nguyn nhn ny thng l lm suy gim ngun thc n, suy gim ni c tr ca cc loi ng thc vt v lm thay i mi trng. Ta c th k chi tit nh sau:

1. NGUYN NHN T NHIN

Nguyn nhn t nhin nh chy rng, dng t, ni la, l lt, hn hn, bo... l nhng nguyn nhn gy mt ni c tr, hy hoi mi trng sng, thc n ca nhiu lai sinh vt hoc tiu dit chng dn n vic suy gim a dng sinh hc ti cc vng xy ra thin tai.

50

a dng sinh hc 2. NGUYN NHN T CON NGI

Thng qua vic chim lnh cc h sinh thi trn tri t, con ngi thng qua cc hot ng ca mnh v ang trc tip v gin tip lm suy gim ngun ti nguyn a dng sinh hc cc loi trn tri t.

Bng 2.6. Con ngi chim lnh cc h sinh thi trn Tri t 1. S dng t Vic s dng t v khai thc ti nguyn theo nhu cu ca con ngi lm bin i t nht mt na b mt v Tri t. 2. Chu k tun hon ca Nit Cc hot ng hng ngy ca con ngi nh trng cc cy c nh m, s dng phn c cha nit, vic t nhin liu ha thch thi vo h sinh thi trn cn mt lng nt nhiu hn lng nit xm nhp cc qu trnh sinh hc v vt l hc trong t nhin 3. Cc chu k tun hon ca Ccbon Vo gia th k 21, vic s dng nhin liu ha thch ca con ngi s lm cho hm lng cacbon trong khng kh tng ln gp hai ln [Ngun: Nguyn Ngha Thn]

2.1. S dng khng bn vng cc ngun ti nguyn sinh vt M rng t nng nghip, lm nghip xm hi n rng v cc h sinh thi khc: M rng t canh tc nng nghip c lin quan n qu trnh hnh thnh v pht trin ca t nc, l quy lut tt yu phi xy ra khi dn s tng nhanh v vn ho, kinh t, x hi ngy mt pht trin. Ngy nay, ph rng, xm hi n t ngp nc m rng t canh tc khng hp l l mt trong nhng nguyn nhn quan trng lm suy thoi a dng sinh hc v lm mt ni sng ca
51

a dng sinh hc

nhiu loi thc vt, ng vt. Ch tnh ring hnh thc du canh tn ph khong 13 triu ha rng trc y thnh t trng i ni trc. Khai thc g lm cn kit rng, mt mi trng sng: G l sn phm lm nghip rt quan trng trong xy dng. Tuy nhin, khai thc g qu mc lm kit qu rng. Khai thc g phc v cho cc mc tiu khc nhau: lm g chng hm l trong cng nghip khai thc, khai thc g lm th cng m nghKt qu l rng b cn kit nhanh chng c v din tch v cht lng, nhiu loi thc vt, loi g qu v nhng ng vt sng trong rng suy gim s lng v nhiu loi c nguy c b tuyt dit Hn 50% nhng ni c tr l cc rng nguyn sinh b ph hy ti 47 nc trong tng s 57 nc nhit i trn th gii. Ti Chu nhit i, 65% cc ni c tr l cc cnh rng t nhin a b mt.Tc ph hy c bit ln ti cc nc Philippines, Bangladesh, Sri Lanka, Vit Nam, n , cc nc Chu Phi,... a lm mt phn ln cc cc ni c tr ca cc loi hoang d, trm trng nht l cc nc Gambia, Ghana v Ruanda. Tc ph rng hin nay khc nhau ti nhiu ni trn th gii, tc kh nhanh mc 1,5 n 2% l cc nc nh Vit Nam, Paraguay, Mehico v Costa Rica. Ti vng a Trung Hi, din tch rng nguyn sinh ch cn li 10%. i vi cc loi ng vt hoang d quan trng, phn ln nhng ni c tr thch ng ca chng a b ph hu, ch cn li mt s rt t c bo v. V d loi i i khng l Sumatra v Borneo a mt 63% ni sinh sng v ch cn 2% din tch ni sinh sng nguyn thu ca chng c bo tn. Vic ph hy cc rng ma nhit i l du hiu i km vi vic mt cc loi. Rng nhit i m chim 7% din tch b mt tri t, nhng c tnh chng cha hn 50% tng s loi trn tri t. Din tch ban u ca rng ma nhit i c tnh khong 16 triu km2. Kt hp vi vic kho st mt t, chp nh khng gian v s liu vin thm t v tinh ngi ta thy rng vo nm 1982 ch cn li 9,5 triu km2. Hng nm c khong 180.000 km2 rng ma b mt,
52

a dng sinh hc

trong 80.000 km2 b mt hon ton v 100.000 km2 b suy thoi n mc cu trc loi v cc din th ca h sinh thi phn ln b thay i. Ngi ta cn d bo thm rng vi tc mt rng nh hin nay th n nm 2040 s cn li mt s rt t rng nhit i nguyn vn tr mt s khu nh c t di s bo tn nghim ngt. Khai thc ci lm suy gim a dng sinh hc: Thng xy ra cc nc chm pht trin v ang pht trin nh Vit Nam. Theo nhng s liu thng k, trong phm vi c nc, 90% nng lng dng trong cc gia nh l ly t thc vt. Hng nm, khong 21 triu tn ci c khai thc t rng phc v cho nhu cu sinh hot trong gia nh nh: nu cm ln, ch bin cc sn phm nng nghip nh ch, ng Khai thc cc sn phm ngoi g: Khong 2300 loi thc vt, cc sn phm ngoi g nh song, my, tre na, l, cy, thuc c khai thc cho nhng mc ch khc nhau: dng, bn trn th trng trong nc v xut khu. c bit vic sn bn, ui bt ng vt hoang d, khai thc cy dc liu qu l mi e do ln i vi ng vt, c bit l i vi cc loi qu him, cc loi c gi tr kinh t cao, cc loi c chc nng trong u tranh sinh hc cn bng sinh thi trong qun x ngy cng mt nhiu. Bun bn ng thc vt hoang d: Hin nay, tnh trng lng sc, thu gom, mua bn, vn chuyn tri php ng vt hoang d sng v cc sn phm t ng thc vt, c ng thc vt qu him ngy cng ra tng. V vy, bun bn ng thc vt hoang d l mt nguyn nhn quan trng lm suy gim a dng sinh hc, thm ch lm cho nhiu loi, c bit l cc loi qu him, c gi tr kinh t cao c nguy c tuyt chng tng khu vc v trn ton th gii.

53

a dng sinh hc

2.2. S du nhp cc loi ngoi lai Cng vi vic xut khu ng thc vt hoang d, vic du nhp mt s ging mi cng l nguyn nhn lm a dng sinh hc trong cc quc gia khc nhau b suy gim. Phm vi sng v a l ca nhiu loi c gii hn bi cc hng ro do chnh cc yu t mi trng v kh hu to ra ngn cn s pht tn. Cc sa mc, i dng, nh ni, v nhng dng sng ngn cn s di chuyn ca cc loi. Con ngi lm thay i c bn c tnh ny bng vic vn chuyn pht tn cc loi trn ton cu. Ti thi k trc cch mng cng nghip, con ngi mang cc cy trng v vt nui t ni ny sang ni khc khi h to dng nhng ni nh c v cc thuc a mi. Ngy nay c mt lng ln cc loi do v tnh hay c , c em n nhng khu vc khng phi l ni c tr gc ca chng. Nhng loi a c du nhp do cc nguyn nhn sau y: Ch thuc a ca cc nc Chu u: nhng ngi Chu u mang n mt vng thuc a mi mang theo cc hng trm ging chim, th ca Chu u lm cho phong cnh y tr nn thn quen vi h cng nh to ra th vui sn bn. Ngh trng cy cnh v lm nng nghip: nhiu loi cy c mang n v trng ti nhng vng t mi nh cy cnh, cy nng nghip hoc cy cho chn nui gia sc. Rt nhiu loi trong s thot vo t nhin v thm nhp vo cc loi bn a. Nhng s vn chuyn khng ch ch: thng xy ra l cc ht c v tnh b thu hoch cng cc ht ng cc c em bn v c gieo trn a bn mi. Chut v cc loi cn trng c tr bt hp php trn my bay, tu thy, cc vect truyn bnh, cc ng vt k sinh c vn chuyn cng vi cc ng vt ch ca chng. Cc tu thuyn thng mang theo cc loi ngoi lai trong cc khoang hm. Cc ti t dn tu thng mang theo cc ht c v u trng

54

a dng sinh hc

sng trong t. Cc ti nc dn tu ra cng thng em theo cc loi ru to, ng vt khng xng sng v cc loi c nh. Phn ln cc loi du nhp khng sng c ti nhng ni mi n do mi trng khng phi lc no cng ph hp vi iu kin sng ca chng. D vy, vn c mt t l nht nh cc loi nhp c thit lp c cuc sng trn vng t mi v nhiu loi trong cn vt tri, xm ln cc loi bn a. Cc loi du nhp ny thm ch cn cnh tranh vi cc loi bn a c c ngun thc n v ni . Cc loi du nhp cn n tht cc loi bn a cho n khi chng tuyt chng hoc lm chng thay i ni c tr n mc nhiu loi bn a khng th no tn ti c na. Mt trong nhng l do quan trng khin cc loi du nhp d dng chim lnh cc ni c tr mi l ni c tr mi cha c cc loi thin ch ca chng nh cc loi ng vt l k th, cc loi cn trng v cc loi k sinh, gy bnh. Cc hot ng ca con ngi to nn nhng iu kin mi trng khng bnh thng, nh s thay i cc ngun dinh dng, gy chy rng, tng lng nh sng,... to c hi cho cc loi du nhp thch ng nhanh hn v loi tr c cc loi bn a.

2.3. Xy dng c bn lm mt a dng sinh hc Cng vi s gia tng dn s l qu trnh th ho din ra rt nhanh chng trong thi gian gn y. th ho khng ch din ra cc nc cng nghip pht trin m cn cc nc ang pht trin. Tuy nhin, nu nh cc nc cng nghip pht trin, qu trnh ny din ra mt chc tng i c kim sot th cc nc ang pht trin, th ho hu nh l mt qu trnh t pht. i km vi qu trnh th ho l cc con ng, cc khu th, khu tp trung dn c mi. Vic xy dng c bn nh lm ng giao thng, thu li, khu cng nghip, thu in, khu dn c mi cng l nguyn nhn trc tip lm mt mi trng sng, lm suy gim a dng sinh hc do din tch cc khu nng
55

a dng sinh hc

nghip, cc cnh rng, ng c, thm ch c h ao, tc l cc ni sng ca sinh vt, b thu hp. Cc h cha c xy dng hng nm Vit Nam lm mt i khong 30.000 ha rng ( L V Khi). Ngoi vic b ph hy trc tip, cc ni c tr nguyn l nhng khu vc rng ln ca cc loi thng b chia ct thnh nhiu phn nh do vic lm ng s, rung vn, xy dng thnh ph v nhiu hot ng khc ca con ngi. Nhng phn ny thng b cch ly khi nhng phn khc v hnh thi cu trc cnh quan b thay i nhiu. Ngoi ra, vic ph hy cc ni c tr c th hn ch kh nng pht tn v nh c ca loi. Rt nhiu loi chim, th v cn trng sng trong a phn ca rng s khng vt qua d l mt qung ngn khong din tch trng v c nhiu nguy c b nh bt. Tc hi ca vic chia ct ni c tr s lm gim kh nng kim mi ca cc loi th. Ngoi ra ni c tr b chia ct cng gp phn lm suy gim qun th v dn n s tuyt chng do qun th ln lc u b chia ra hai hay nhiu qun th nh. Cc tiu qun th ny rt d b tn thng do b c ch sinh sn v cc vn khc lin quan n qun th nh.

2.4. Chin tranh Chin tranh hu dit con ngi, c s kinh t, hu dit rng v hu dit h ng thc vt. Chin tranh km theo n l chy rng, ph hu rng bng cc cht c ho hc cng ng ngha l cc ng thc vt sinh sng trong h sinh thi rng b suy gim v b tiu dit. Trong giai on t nm 1961 n nm 1975, 13 triu tn bom v 72 triu lt cht c ho hc ri xung ch yu min Nam Vit Nam hu dit khong 4,5 triu ha rng ( L V Khi). Hu qu ca ho cht c do M ri min nam Vit Nam trong chin tranh cho n nay vn cn gy nn hu qu nghim trng cho ngi dn Vit Nam, tn d trong t, trong mi trng sng v trong c th ng thc vt

56

a dng sinh hc

khu vc b ri cht c ho hc lm cho mi trng sng km cht lng, lm suy gim a dng sinh hc.

2.5. nhim mi trng S tc ng ca nhim mi trng n s suy thoi a dng sinh hc l rt ln. nhim mi trng ko theo s suy gim, ngho kit a dng sinh hc cc h sinh thi b nhim. Nn nhim mi trng gy ra bi cc ngun thi, cc loi ha cht s dng trong nng nghip nh phn bn ho hc, thuc tr suv cht thi cng nghip cng nh cht thi sinh hot, ngoi ra l nhim khng kh, nhim bin do trn du

2.5.1. nhim do cc hot ng sn xut nng nghip: S nguy hi ca thuc tr su c khuyn co t nhng nm 1962. Nng ca DDT v cc loi thuc tr su khc tch lu trong c th sinh vt, tng ln theo bc cao dn ca chui thc n thng qua qu trnh tch t sinh hc (bioaccumulation) v khuch i sinh hc (magnification) (xem bng 8). Bng 2.7. Hm lng tch ly DDT cc bc dinh dng nc v trn cn (Ngun : L Huy B. c hc mi trng) S ln khuch i 80.000 5.000 250 1 75 9 1 Sinh vt Chim nc C Tm Cc loi to Chim c Giun t t Hm lng DDT (ppm) 1600,00 100,00 5,00 0,02 750,00 90,0 10,0

Vic s dng cc loi thuc tr su phng tr cc loi cn trng gy hi cho cy trng v phun vo nc dit cc u trng mui a lm hi ti
57

a dng sinh hc

nhng qun th khc sng trong thin nhin, c bit i vi nhng loi chim n cn trng, c v cc loi ng vt khc b nh hng bi DDT hay cc sn phm bn phn hy ca chng. Khi nng thuc tr su c c ln tch lu n mc cao trong cc t bo c th chim, nh cc loi diu hu hay , th chng yu i v c xu hng ra nhng qu trng c v mng hn bnh thng, v ny d v trong qu trnh p. Do vy, trng khng th n thnh con non v qun th loi chim suy gim mt cch ng k. Ti cc h v cc ca sng, d lng DDT v cc loi thuc tr su khc c tch lu li trong c th cc loi c ln nh c heo v cc ng vt bin khc. Trn cc khu vc canh tc nng nghip, cc loi cn trng c ch hay cc loi c nguy c b tuyt chng cng u b tiu dit cng vi cc cn t rng gy hi.

2.5.2. Hin tng ph dng: Cc khong cht vi lng tuy rt cn cho cuc sng ca ng vt v thc vt nhng chng cng c th gy hi khi xut hin nng cao. Cc cht thi ca ngi, cc loi phn bn ha hc, cc cht ty ra v cc qu trnh sn xut trong cng nghip thng xuyn thi ra mt lng ln nitrat, photphat vo h sinh thi thy vc, dn n hin tng ph dng nc. nitrat v photphat vi nng cao s gy ra s n hoa ca cc loi to sng trn b mt nc. S n hoa ca cc loi to ny c th rt dy c n mc ln chim c cc loi ng, thc vt ni v che khut nhng loi sng di tng y. Khi lp to b mt qu dy, phn di ca chng s b cht v chm xung y. S lng vi khun v nm phn hy lp xc to ny s tng ln vi cp s nhn do ngun dinh dng mi c cung cp thm, hu qu l chng hp th hu ht lng oxy ho tan trong nc. Thiu oxy, hu ht cc loi ng vt s cht. Kt qu qun x b suy gim, ch cn st li nhng loi thch nghi c vi iu kin nc b nhim hay nc c lng oxy ho tan thp.

58

a dng sinh hc

2.5.3. nhim cng nghip: . * Ma axt: nhit in s dng nhin liu l than hay du a thi ra mt lng ln cc kh NOx, SOx vo khng kh, cc kh ny khi gp hi nc trong khng kh s to ra axit nitric v axit sulfuric. Cc axit ny lin kt vi nhng m my v khi to thnh ma lm gim pH ca nc ma xung rt thp. Ma axit s lm gim pH ca t v ca nc trong cc h, ao, sng sui trn lc a. Ma axit a tiu dit nhiu loi ng v thc vt. Do axit ca cc h ao tng ln, nhiu c con ca nhiu loi c v c nhng con c trng thnh cng b cht. axit tng v nc b nhim l nguyn nhn chnh lm suy gim ng k cc qun th ng vt lng c trn th gii. i vi phn ln cc loi ng vt lng c, t nht mt phn trong chu k sng ca chng ph thuc vo mi trng nc, pH ca nc gim lm cho t l trng v u trng b cht tng cao. * Sng m quang ho: Xe t, cc nh my in v cc hot ng cng nghip thi ra cc kh hydrocacbon, kh NO. Di nh sng mt tri, cc cht ny tc dng vi kh quyn v to ra kh ozon v cc cht ph phm khc, tt c kh ny c gi chung l sng m quang ha (photo-chemical smog). Nng ozon cao tng kh quyn gn mt t s git cht cc m thc vt, lm cho cy d b tn thng, lm hi n cc qun x sinh hc, gim nng sut nng nghip. Cc qun x sinh hc trn ton cu cng c th b ph hy hay b thay i do cc hp cht cha nit trong khng kh theo ma v bi lng ng t do v do c th nh hng n ngun sn xut lng thc v thc phm. * Cc kim loi c hi: xng c cha ch, cc hot ng khai m, luyn kim v cc hot ng cng nghip khc thi ra mt lng ln ch, thic v nhiu loi kim loi c hi khc vo kh quyn. Cc hp cht ny trc tip gy c cho cuc sng ca ng v thc vt.

2.5.4. S thay i kh hu ton cu:

59

a dng sinh hc

Nhng nh kh tng hc ngy cng ng vi quan im cho rng th k XXI kh hu tri t s cn nng ln t khong 2-6 0C na v s gia tng ca kh CO2 v cc kh khc. Tc hi ca s thay i nhanh chng ny vo cc qun th sinh hc l rt ln. V d nh cc vng kh hu khu vc n i min Bc v min Nam s chuyn hon ton v pha vng cc. Cc loi sng thch ng vi cc khu rng rng l pha Bc M s phi di c t 55 -1000 km v pha Bc trong sut th k XXI thch ng vi iu kin kh hu thay i. Trong khi cc loi c vng phn b rng v d pht tn c th thay i thch ng vi s thay i, th i vi nhiu loi c vng phn b hp hoc do kh nng pht tn km nn vic tuyt chng l kh trnh khi. Hin tng nhit tng dn ln cn lm cc khi bng vng cc tan ra. Do vic gii phng mt lng nc ln nh vy, trong vng 50 -100 nm ti mc nc bin c th tng t 0,2 -1,5 m. Mc nc bin dng cao c th lm ngp lt nhng vng t thp, nhng khu t ngp nc ven b bin v nhiu thnh ph ln. Mc nc tng c kh nng gy hi n nhiu loi san h, nht l nhng loi ch tn ti trong mt su nht nh, ni c nh sng v dng chy ca nc ph hp. Mt s loi san h khng pht trin nhanh kp vi tc nng cao mc nc bin v dn dn chng s b cht ui. S hy hoi cn ln hn nu nh nhit nc cng tng. S thay i kh hu tri t v nng kh CO2 trong kh quyn gia tng c th lm thay i trit cu trc ca cc qun x sinh hc v s ch cn mt s loi c kh nng pht trin thch ng vi iu kin sng mi.

2.6. Tng dn s Tng trng dn s qu nhanh to ra p lc rt ln i vi a dng sinh hc. Trn thc t, s gia tng dn s hin nay l rt nhanh, vi tc khong 1,7%/nm. Vi tc ny, n nm 2025, dn s th gii s t n 9,5 t. Nu th gii cn 200 nm t nhng nm 1650 n nhng nm 1850 tng gp i dn s t 500 triu ln 1 t ngi th li ch cn 47 nm t nm 1930 n nm

60

a dng sinh hc

1987 tng gp i dn s t 2 t ln 4 t ngi v hin t xp x 7 t ngi. Trong khi dn s gia tng nhanh nh vy th cc tnh ton v nng lng s cp cho thy Tri t ch c kh nng cung cp nng lng cho khong 13 15 t ngi. S gia tng dn s i hi gia tng nhu cu sinh hot, lng thc, thc phm, vt liu xy dng v cc nhu cu cn thit khc trong khi lng ti nguyn th hn hp, nht l t cho sn xut nng nghip. H qu tt yu dn n l phi m rng t nng nghip, t nh c v t xy dng vo t rng v lm cho a dng sinh hc gim. vng min ni, t l tng dn s ca cc dn tc t ngi cn cao hn. Khi ngun li cn thit cho nhu cu hng ngy khng , ngi dn a phng min ni li tip tc tp qun du canh, ly t trng la nng, hoa mu.. v cuc sng ca h da ch yu vo ngun ti nguyn rng v th ngun ti nguyn a dng sinh hc ngy cng ngho kit, ti nguyn thin nhin v cc h sinh thi suy gim nghim trng. Nhng ngi dn min ni vn trong tnh trng ngho kh.

2.7. Di dn v tp qun du canh du c S di chuyn ngi ngho ti cc vng khc l bnh thng, tuy nhin cuc di chuyn dn ny lm thay i s cn bng dn s min ni. Sau khi n ni mi, nhng ngi di dn d l di dn theo k hoch hay di c t do li khai thc rng ly t cy cy lm nng nghip, cht cy xy dng nh S di c theo k hoch hay di c t do l nguyn nhn quan trng lm tng dn s cc a phng v lm nh hng r rt n a dng sinh hc ca vng ny. Du canh l tp qun sn xut nng nghip lu di ca nhiu dn tc t ngi Vit Nam. Trong s 54 dn tc th c ti 50 dn tc vi khong 9 triu

61

a dng sinh hc

dn c tp qun du canh v do sc p ca s gia tng dn s, m tc ca tng dn s min ni l cao nht, du canh tr thnh mt nguyn nhn quan trng lm mt rng, thoi ho t v kt qu l to nn c mt vng t trng i trc rng ln nh hin nay.

2.8. S ngho i hu ht cc nc chm pht trin v ang pht trin trn th gii. Vit Nam vi khong 70% dn s nng thn, l mt nc ph thuc vo nng nghip v ti nguyn thin nhin. Khu vc nng nghip cn ngho hn nhiu so vi khu vc cng nghip, vng nng thng ngho hn khu vc thnh th, mc chnh lch gia nng thn v thnh th cn rt xa. Mc ngho i thay i theo cc vng, trong ngho nht l vng ni pha bc v cao nguyn ty nguyn. Ngay trong cc Khu bo tn, 90% dn a phng sng trong vng m ca Khu bo tn. H kim sng da vo nng nghip v khai thc ti nguyn sinh hc trong h sinh thi rng. Hu ht ngi dn thiu t trng trt. i sng ca h rt thp, khong 50% gia nh thuc din ngho. Nh vy, v ngho i buc ngi dn phi khai thc rng, khai thc ng thc vt, bc lt rung t ca mnh, lm cho ti nguyn sinh vt ngy cng suy thoi nhanh chng hn.

2.9. Mu thun trong cc chnh sch Cc chnh sch c son tho v ban hnh khng ng b, mt s ch trng chnh sch nhm kim sot ti nguyn sinh vt mang tnh ng ph ng ph nhiu hn l mang tnh ch ng hoch nh sn. Cc ch trng ra nhm ngn chn suy gim a dng sinh hc, nhng thiu cc gii php kim sot cht ch ca cc cp qun l. ng thi nhiu chnh sch thiu quan tm n mi quan h hu c gia cng ng a phng vi ti nguyn sinh vt, cha

62

a dng sinh hc

m bo tnh thuyt phc nn ti nguyn sinh vt vn b tc ng v suy gim. Chnh sch qun l pht trin ti nguyn sinh vt phc v cho cc mc ch khc cha c phi hp ng b trn c s mu hnh s dng bn vng ti nguyn.

CHNG III. E DO LOI V BO TN

1. SCH IUCN V S TUYT CHNG

1.1. Sch IUCN Theo sch ca IUCN (IUCN, 1994 v bn hng dn p dng cc ch tiu sch cu IUCN cp quc gia v khu vc) cc cp b e da c phn ra cc cp nh sau:

63

a dng sinh hc

Tuyt chng- Extinct (EX): Loi b tuyt chng trn ton cu l loi khng cn c th no sng st ti bt k ni no trn th gii, cc thng tin di truyn cha ng AND vnh vin mt i, loi khng bao gi cn c c hi phc hi. Tuyt chng vng-Region Extinct (RE): Mt phn loi b tuyt chng vng khi c th cui cng c kh nng sinh sn cn sng trong mt vng no cht hoc bin mt khi vng . Tuyt chng trong i sng hoang d- Extinct in the Wild (EW): Loi khng cn sng st trong ton b vng phn b, k c trong mt khu vc, nhng chng c tn ti trong nui trng, nui nht mt qun th hay nhiu qun th c thun ha. Rt nguy cp- Critically Endangered (CE) : Lai cn li mt hoc vi qun th nh khng cn kh nng phc hi s lng ang nguy cp Endangered (E,EN): Loi cn rt t c th, c nhiu kh nng b tuyt chng trong tng lai khng xa. Trong s ny k c nhng loi c s lng c th b gim xung ti mc lai kh c th tip tc tn ti nu nhn t e da vn tip din. S nguy cp- Vulnerable (V,VU): Loi c th b tuyt chng trong tng lai gn v cc qun th ca chng ang b thu hp kch thc khp mi ni thuc vng phn b ca lai; kh nng tn ti ca loi ny lu di l khng chc chn. Him- Race: l nhng loi c s lng c th t, thng l do vng phn b hp hoc l do mt qun th thp. Mc d loi ny cha phi i mt vi nhng nguy him tc thi song s lng nh khin chng rt d tr thnh nhng loi c nguy c b tuyt chng. B e da tuyt dit- Threatened (T): Loi c th thuc mt trong nhng cp bo tn nu trn nhng do cha c hiu bit y nn cha c xp vo cp no.

64

a dng sinh hc

Nguy cp thp- Lower risk (LR) Loi b tc ng, duy gim s lng, khu c tr b thu hp c nguy c b tuyt dit, c chia ra cc mc nh: + Nguy cp thp c bo tn LR Conservation dependent (LRcd) + Nguy cp thp gn b e da LR Near Threatened (LRnt) + Nguy cp thp t lo ngi LR Least Concern (LRnc) Thiu dn liu- Data deficient (DD) Loi cha dn liu xp hng. Trong tiu ch nh gi ca IUCN nm 1994 th c 8 bc. Bc t nguy cp (Lower Risk, LR) bao gm 3 nhm nh l Sp b e do, t quan tm, v Ph thuc bo tn (Conservation Dependent, CD) (nay gp vo nhm Sp b e da). Khi ni n cc loi, hay phn loi ang b e do, hoc c nguy c tuyt chng th c ngha l cc loi thuc bc CE, EN, v VU. Sch IUCN cng b vn bn mi nht (Sch 2004) vo ngy 17 thng 11, 2004. Vn bn ny nh gi tt c 38.047 loi, cng vi 2.140 phn loi, ging, chi v qun th. Trong , 15.503 loi nm trong tnh trng nguy c tuyt chng gm 7.180 loi ng vt, 8.321 loi thc vt, v 2 loi nm. Danh sch cng cng b 784 loi loi tuyt chng c ghi nhn t nm 1500. Nh vy l c thm 18 loi tuyt chng so vi bn danh sch nm 2000. Mi nm mt s t cc loi tuyt chng li c pht hin v sp xp vo nhm DD. V d, trong nm 2002 danh sch tuyt chng gim xung 759 trc khi tng ln nh hin nay. Bng 2.8. Mt s nhm loi tuyt chng t nm 1600 n nay Bc phn loi Th Chim B st S loi tuyt chng t o i Tng s lin Dng 30 51 4 85 21 92 0 113 1 20 0 21
65

S loi 4.000 9.000 6.300

% tuyt chng 2,10 1,30 0,30

a dng sinh hc

Lng th C Khng xng sng Thc vt c hoa

2 22 49 245

0 48 48 139

0 0 1 98 0

2 23 1.000.00 0 384

4.200 19.100 0,01 250.000

0,05 0,10 0,20

[Ngun: Reid v Miller 1989].

1.2. S tuyt chng (extinction) y cn ni r v khi nim tuyt chng. Khi nim tuyt chng c rt nhiu ngha v khc nhau ty thuc vo tng bi cnh c th. Mt loi b coi l tuyt chng (extinct) khi khng cn mt c th no ca loi cn sng st ti bt k ni no trn th gii. Nu nh mt s c th ca loi cn st li ch nh vo s kim sot, chm sc, nui dng ca con ngi, th loi ny c coi l b tuyt chng trong thin nhin hoang d (extinct in the wild). Trong hai trng hp trn, cc loi c th coi nh b tuyt chng trn phm vi ton cu (globally extinct). Mt loi b coi l tuyt chng cc b (locally extinct) nu nh chng khng cn sng st ti ni chng tng sinh sng, nhng ngi ta vn cn tm thy chng ti nhng ni khc trong thin nhin. Mt s nh sinh hc s dng cm t loi b tuyt chng v phng din sinh thi hc (ecologically extinct), iu c ngha l s lng c th loi cn li t n ni tc dng ca n khng c cht ngha no n nhng loi khc trong qun x. Tuyt chng l mt qu trnh t nhin. L thuyt tin ha ni r rng mt loi c th b dn vo tuyt chng do khng cnh tranh ni vi mt loi khc hay do b n tht. Mt loi c th tin ha t mt loi khc p ng vi nhng thay i ca mi trng hay l do s thay i ngu nhin ca qu gen. Hin ti chng ta cng khng bit y nhng nhn t xc nh s phn thnh hay suy thoi ca mt loi, nhng t nht chng ta c th khng nh rng s tuyt chng l mt hin tng nm trong chu trnh vn ng ca t nhin tng t nh s hnh thnh loi.
66

a dng sinh hc

1.2.1. S tuyt chng hng lot (mass extinction) Theo cc nh khoa hc, tuyt chng hng lot l nhng s kin tuyt chng a tc ng n sinh vt trong cc mi trng khc nhau, gy ra nhng mt mt nng n v s lng trong cc bc phn loi. * Tuyt chng hng lot trong qu kh. C nhiu cch gii thch khc nhau v nguyn nhn ca tuyt chng hng lot bao gm cc nguyn nhn bn ngoi nh tc ng ca cc thin thch n cc nguyn nhn bn trong nh ni la, thi k bng h,.. tc ng n s thay i kh hu ton cu l tc nhn chnh gy ra tuyt chng hnh lot. Trong lch s tin ho ca tri t, hu ht cc loi b mt i do cc thi k tuyt chng, trong c 5 thi k tuyt chng hng lot nghim trng ko di trong thi gian 350 triu nm. Nm thi k tuyt chng hng lot ny c xc nh qua vic nghin cu cc dn chng ca nhng thay i cc ho thch ng, thc vt. Da vo cc ho thch, cc nh khoa hc chng minh rng c 5 t tuyt chng hng lot a xy ra trong qu kh: + Ordovic cui (440 triu nm trc): Khong 50% s h ca ng vt v 85% s loi a b tiu dit trong thi gian ny ch yu l cc loi bin. + Devon mun (365 triu nm trc): c 30% h ca cc loi ng vt b tuyt chng ch yu tc ng n cc loi bin. Thi k ny ko di t 500 ngn n 15 triu nm, nguyn nhn do lnh ton cu v gim oxy trong cc tng nc nng. + Permi cui (251 triu nm trc): 50% cc h ng vt b tuyt chng, khong 96% loi sinh vt bin b tuyt chng trong thi k ny. Nguyn nhn do bin ng mc nc bin, hot ng ca ni la v thay i kh hu.

67

a dng sinh hc

+ Trias cui (205 triu nm trc): c 35 % h cc loi ng vt v khong 76% loi, phn ln l cc loi bin, b tuyt chng. + Creta cui (65 triu nm trc): Trong s 5 s kin tuyt chng hng lot th s kin c con ngi bit r nht xy ra k phn trng v k th ba (Cretaceous v Tertiary), cn gi l thi k K/T, vi khong 60 % cc loi ng vt b tuyt chng. y l thi k cc ging ng vt bin b mt trong din rng, to ra nhng thay i c bn trong cc h sinh thi trn cn v s bin mt ca khng long. Trong thi k tin ho i mi ny, cc loi linh trng pht trin mnh v loi ngi (Homo sapiens) xut hin. Nguyn nhn l do tc ng ca cc thin thch lm thay i kh hu. Thi gian phc hi cho cc s kin tuyt chng trong qu kh cng rt di. Cc nh khoa hc tnh c rng, phc hi s a dng sinh hc cho mi ln tuyt chng trong qu kh cn phi c thi gian phc hi khong vi chc triu nm (xem bng 2.9). Bng 2.9. Thi gian phc hi t cc tuyt chng trong qu kh Thi k tuyt chng Ordovician cui Devonian mun Permian v Triassic Cretaceous cui [Ngun: USAID, 2005]. Thi gian phc hi (triu nm) 25 30 100 20

* Tuyt chng hng lot ngy nay Tuyt chng hng lot trong giai on hin nay, hay cn gi l tuyt chng hng lot th 6, xy ra vo k Pleistocen t hn 1 triu nm trc. y l thi k c nhng bin ng ln v kh hu ton cu, s dng cao v h thp mc nc bin cng vi s m rng vng phn b ca loi ngi t Chu Phi, Chu u, n cc vng khc trn th gii. c tnh quan trng nht ca s tuyt chng
68

a dng sinh hc

trong giai on ny lin quan vi s lan rng ca loi ngi trn khp th gii, trong cc loi th c kch thc ln hn 44 kg, b tuyt chng n 74 - 86%. So vi cc s kin tuyt chng hng lot xy ra trong qu kh th tuyt chng hng lot trong giai on hin nay c nhiu sai khc. Sai khc ni bt nht l trong tuyt chng hng lot trong giai on hin nay xy ra vi tc rt nhanh. Cc nh sinh thi nh gi rng chng ta a mt hng trm ngn loi trong vng 50 nm qua. Cc chuyn gia cng d bo rng nu c tip tc theo xu hng nh hin nay, chng ta c th b mt i loi sinh vt trong th k ti. Ngc li, tuyt chng hng lot trong qu kh xy ra qua hng trm ngn nm v trong mt s trng hp l hng triu nm. Ngay c thi k tuyt chng cui cng trong qu kh ca khng long, do tc ng ca cc thin thch, th nh hng ca n cng ko di trong mt thi gian tng i. Cc chng c ho thch a ch ra rng qun th ca cc loi khng long a b kit qu trong hng ngn nm. Nhn t sai khc tip theo ca thi k hin nay l s lng loi c nguy c tuyt chng hin nay ln gp nhiu ln s loi trong qu kh. L do n gin l v hin nay s loi sinh vt nhiu hn so vi qu kh. V d nh trc khi xy ra t tuyt chng hng lot th 5 vo khong 65 triu nm trc, th s loi thc vt c hoa trn th gii ch khong 100.000 loi, cn hin nay con s gn 240.000 loi. Trong s cc loi th, cn trng v cc sinh vt khc cng c mt s gia tng ng k v tng s loi. Khc vi cc cuc tuyt chng hng lot trong qu kh, xy ra ch yu do cc hin tng thin nhin, tuyt chng hin nay ch yu do con ngi. Ngoi ra, theo sau cc cuc tuyt chng hng lot trong qu kh l s hnh thnh loi mi b p cho s loi b mt i, cn s tuyt chng hng lot giai on hin nay khng km theo s hnh thnh loi mi. Cc nh C sinh vt hc cho rng sau khi khng long b tuyt chng, t nht 5 triu nm sau mi c s cn bng ca sinh vt nh vo tin ho. i vi giai on hin nay s l mt thch thc

69

a dng sinh hc

ln, bi v tuyt chng ngy nay lin quan n tt c cc th hng chnh ca loi, trong khi 65 triu nm trc, hu ht cc loi th, chim, lng th, v nhiu loi b st cn sng st.

1.2.2. Cc loi d b tuyt chng Cc nh sinh thi hc nghin cu kim chng v thy rng khng phi tt c cc loi u c mc d tuyt chng nh nhau; mt s nhm loi c bit d b tuyt chng. Cc loi ny rt cn c theo di cn thn v phi c qun l vi nhng n lc nhm bo tn chng. Cc loi c bit d tuyt chng thng nm trong cc nhm loi sau y: 1. Cc loi c vng phn b a l hp 2. Cc loi ch tn ti vi mt hay vi qun th 3. Cc loi c kch thc qun th nh 4. Cc loi c qun th ang suy gim v s lng 5. Cc loi c mt qun th thp. 6. Cc loi cn mt vng c tr rng ln 7. Cc loi c kch thc c th ln 8. Cc loi khng c kh nng di chuyn tt 9. Cc loi di c theo ma 10. Cc loi t c tnh bin d di truyn 11. Cc loi vi ni sng c trng 12. Cc loi c trng tm thy mi trng n nh 13. Cc loi sng thnh by n 14. Cc loi l i tng sn bn v hi lm ca con ngi

70

a dng sinh hc

Cc c im trn y ca cc loi c xu hng d b tuyt chng khng phi l nhng c im ring bit, chng thng c xu hng to thnh tng nhm c im. V d, cc loi kch thc c th ln thng c mt qun th thp v a bn rng - ngha l c tt c cc c im ca mt loi c xu hng d b dn n tuyt chng. Bng cch xc nh cc c im lm loi d b dn n tuyt chng, cc nh sinh hc bo tn c th d tnh c nhng vic lm cn thit nhm qun l cc loi d b tuyt chng.

2. BO TN LOI

2.1. V sao phi bo tn loi? 2.1.1. Nguyn nhn v o c

Mi sinh vt sinh ra trn tri t u c quyn tn ti nh nhau, khng mt sinh vt no c ly quyn ca mnh quyt nh s sng cn ca sinh vt khc, ngay c con ngi cng vy. Cc sinh vt phi nng ta vo nhau sng, sinh vt ny l ch da ca sinh vt kia. Chng to thnh mt chui lin hon, tn ti trong thin nhin m mi sinh vt ch l mt mt xch trong chui lin hon .

2.1.2. Nguyn nhn ca cn bng sinh thi Cc sinh vt trn tri t sng bnh thng l nh s cn bng sinh thi lun lun c m bo. Mt loi sinh vt mc d l rt nh b nhng n li l mt mt xch trong chui thc n, nu loi b dit vong th c th lm bin i nghim trng s lng c th ca loi khc do b thiu ngun thc n thng xuyn hoc khng cn yu t km hm s pht trin. Mt v d in hnh v vn ny l trc y ti Trung Quc ngi ta m mt chin dch tiu dit loi

71

a dng sinh hc

chim s do chng ph hoai ma mng, tuy nhin sau vi nm khi s lng chim s gim ng k th ma mng li b mt ma do cc loi cn trng ph hoi.

2.1.3. Nguyn nhn kinh t S giu c cc loi trong t nhin cng ng ngha vi vic chng ta c mt ngun ti nguyn thin nhin phong ph v chng ta phi tm cch khai thc chng mt cch bn vng. T thi nguyn thu con ngi sinh ra nh vo rng sinh tn, bit khai thc c, qu, hoa, l v lm thc n. Hin nay c t nht 75.000 loi cy c th n c nhng ch c 5 loi c gi tr ln, 12000 loi c dng lm thc n. Khong 30 loi cung cp vi chng 90% cht dinh dng cho ton th gii. Cy lm thuc chim ti 35.000-70.000 loi thc vt bc cao. Ring M c ti 25% cc v thuc u c mt cy c.

2.1.4. m bo gi tr tim nng Hin nay phn ln a dng sinh hc cha c khai thc, tc l tim nng ca n cha c hiu bit mt cch y . Cho n nay mi ch c 5% tng s loi cy c nghin cu tm kim phc v con ngi v c 2000 loi chim 2/5 tng s loi c nghin cu v tim nng. S cn li ang n cha mt tim nng ln v gi tr v trnh hin nay cha cho php con ngi c th pht hin tt c nhng b mt ca thin nhin. Tuy nhin, cng c th c gi tr ln cho loi ngi nu gi tr c pht hin v khai thc.

2.1.5. Nguyn nhn thm m Gi tr ca nhng cnh p thin nhin chnh l do c s a dng sinh hc ni chung cng nh a dng loi ni ring, chnh v th cn phi c nhnh bin php bo tn loi gi c nhng cng p ca to ho.

72

a dng sinh hc

2.2. Cc cp bo tn loi Nhm nu bt tnh trng ng ch ca mt loi cho mc ch bo tn , t chc bo tn thin nhin quc t (IUCN) xy dng 5 cp bo tn: * tuyt chng: l nhng loi (hay nhng n v phn loi khc nh phn loi hay chi) khng cn thy tn ti trong t nhin na. Nhng cuc tm kim ti nhng ni trc y c coi l qu hng sinh sng cng nh nhng ni phn b khc u khng pht hin c chng * ang nguy cp (ang c nguy c tuyt chng): l nhng loi c nhiu kh nng b tuyt chng trong tng lai khng xa. Trong s ny c c nhng loi c s lng c th b gim xung ti mc loi kh c th tip tc tn ti nu nh cc nhn t e do c tip din. * D b tn thng (c th b e do tuyt chng): l nhng loi c th b tuyt chng trong tng lai gn v cc qun th ca chng ang b thu hp kch thc ti khp mi ni thuc vng phn b ca loi. Kh nng tn ti lu di ca nhng loi ny l khng chc chn. * Him: l nhng loi c s lng c th t, thng l do c vng phn b trong gii hp hoc l do mt qun th thp. Mc d nhng loi ny cha phi i mt vi nhng nguy him tc thi song s lng c th nh khin chng d tr thnh nhng loi c nguy c tuyt chng. * Loi cha c hiu bit y : l nhng loi c th thuc mt trong cc cp bo tn nu trn nhng do cha c hiu bit y nn cha xp c vo mt cp c th no. Trong cc cp trn th cc loi thuc t cp 2 n cp 4 c coi l nhng loi ang b e do tuyt chng. Nhng cp ny c vai tr quan trng cp quc gia v quc t trong vic hng s ch vo nhng loi ang c quan tm c bit v trong vic xc nh nhng loi ang b e do tuyt chng cn c
73

a dng sinh hc

bo v thng qua cc cam kt quc t nh cng c CITES chng hn. Trung tm quan trc v bo tn thin nhin quc t (WCMC) s dng cc cp trn nh gi v m t nhng mi e do i vi khong 60.000 loi thc vt v 2.000 loi ng vt trong cun sch do trung tm ny xut bn.

2.3. Cng c bo tn loi 2.3.1. Bo tn loi bng php ch. * Cc b lut quc gia

Nhiu b lut quc gia nhm c th vo vic bo tn loi. V d Lut v cc loi c nguy c tuyt chng do Quc hi M thng qua nm 1973 nhm cung cp mt phng tin m nh cc h sinh thi, ni m c cc loi ang b e do v ang c nguy c tuyt chng, s c bo tn v cung cp mt chng trnh bo tn cc loi . B lut ny cung cp mt c s php l cho vic bo v mt s loi ng vt quan trng nht ti nc M nh gu xm Bc M, i bng trng, su v si xm. Kt qu l nm 1994 loi i bng trng Bc M chuyn t cp c nguy c tuyt chng sang cp t nguy him hn l b e do v s lng c th ca chng tng t 400 i vo nm 1960 ln ti 4000 i nh hin nay. * Cc tho thun quc t Vic bo tn a dng sinh hc cn phi c gii quyt mi cp khc nhau trong chnh ph ca tng quc gia v gia cc chnh ph. Trong khi cc c ch kim sot chnh hin c ch yu l da vo tng quc gia ring bit th cc tho thun quc t ang ngy cng c s dng nhiu trong bo v cc loi v ni c tr. Hp tc quc t l mt iu kin tin quyt v cc l do khac nhau:

74

a dng sinh hc

- Cc loi thng di chuyn qua cc bin gii. v d cc hot ng bo tn chim di c pha Bc Chu u s khng thnh cng nu nh ni c tr qua ma ng ca chim Chu u b ph hu. - Vic bun bn quc t c th gy nn hu qu lm suy gim a dng sinh hc do khai thc qu mc phc v cho thng mi quc t. - Li ich ca a dng sinh hc l c tm quan trng quc t. - Cc vn c tnh cht ton cu nh nhim mi trng,.. Hip c quan trng nht trong vic bo v cc loi qui m quc t l Cng c v bun bn cc loi ang c nguy c tuyt chng (CITES, Convention on International Trade in Endangered Species) c ra i nm 1973 cng vi s ra i ca Chng trnh Mi trng Lin Hip Quc (UNDP). Cng c ny hin c 120 nc tham gia. Cng c CITES a ra mt danh sch cc loi c kim sot trong vic bun bn quc t; cc quc gia thnh vin ng hn ch bun bn v khai thc c tnh hy dit cc loi ny. Ph lc I ca ca Cng c lit k 675 loi ng vt v thc vt b cm bun bn hon ton. Mt hip c quc t quan trng khc l Cng c v bo v cc loi ng vt di c, k nm 1979, m trng tm l cc loi chim di c. Cng c ny l mt phn b sung quan trng cho Cng c CITES v n a khuyn khch cc n lc quc t bo tn cc loi chim di c xuyn bin gii cng nh a nhn mnh cc cch tip cn trong vic nghin cu, qun l v kim sot sn bn. Cn c cc tha thun quc t khc nhm bo v cc loi sinh vt, l: + Cng c v Bo tn cc loi sinh vt bin vng Nam Cc + Cng c Quc t v kim sot c voi + Cng c Quc t v bo v cc loi chim v Cng c Benelux v vic sn bn v bo v cc loi chim + Cng c v nh bt v bo v sinh vt trong bin Bantic

75

a dng sinh hc

+ Cng c bo tn a dng sinh hc Nhc im ca cc hip c quc t ny l s tham gia t nguyn; cc quc gia c th rt lui khi cng c theo ui cc li ch ring ca h khi cm thy cc iu kin phi tun th l qu kh khn.

2.3.2. Bo tn loi bng cng c k thut Trong cng tc bo tn loi c th dng cc cng c k thut nh quy hoch mi trng, GIS hoc vin thm. y l nhng cng c c ng dng rng ri trong cng tc iu tra, quy hoch mi trng ni chung cng nh trong cng tc iu tra quy hoch cc vng sinh thi ni ring c xc nh c tnh a dng sinh hc cao.

2.4. Bo tn loi Vit Nam Theo danh sch ca IUCN 2004, Vit Nam c 289 loi ng vt v thc vt b e da ton cu. Sch Vit Nam cng a lit k 1.056 ng vt v thc vt b e da mc quc gia. So snh vi s liu thng k ca ln bin son sch Vit Nam ln u tin (Phn ng vt 1992, phn thc vt 1994), vo thi im hin ti s lng loi c cc nh khoa hc xut a vo sch cn c bo v ca Vit Nam tng ln ng k: 1065 loi so vi 721 loi. iu ny chng t mt thc t l xu hng qun th ca rt nhiu loi ng thc vt ti Vit Nam ang suy gim, ngy cng c nhiu loi phi i mt vi nguy c tuyt chng. Rt nhiu loi hin ch cn tn ti trong cc qun th c s lng rt nh v b chia ct.

Bng 2.10. S lng cc loi ca Vit Nam b e da ton cu (ch tnh cc loi CR, VU v EN) v cp quc gia Loi Nm 1992, 1998
76

Nm 2004

a dng sinh hc

Th Chim B st Lng c C VKXS Thc vt bc cao Nm To Tng sinh hc].

IUCN, 1996, 1998 38 47 12 1 3 0 125

Sch 1992, 1996 78 83 43 11 75 75 337 7 12 721

IUCN 41 41 24 15 23 0 145

Sch 94 76 39 14 89 105 605 16 18 1.065

226

289

[Ngun: Bo co hin trng mi trng Vit Nam 2005, Phn a dng

Theo IUCN, s loi b e da ton cu Vit Nam khng ch tng v s lng t 229 ln 289 loi, m cn tng v mc e da. Nu trong danh lc nm 1996 lit k 25 loi ng vt ca Vit Nam mc nguy cp (EN) th n nm 2004, con s ny a ln n 46 loi (Bng 11). Trong s nhng loi mi b xp hng ny c nhng loi nh B rng (Bos javanicus), Si (Cuon alpinus), Voc v chn nu (Pygathrix nemaeus) v Voc v chn en (Pygathrix nigripes). Qun th ca hu ht cc loi b e da ton cu ti Vit Nam u b nh gi l ang c chiu hng suy gim. Nhiu loi c nh gi b e da khng cao lm trn quy m ton cu nhng li b e da mc rt cao Vit Nam. V d nh Hc c trng (Ciconia episcopus) khng c tn trong IUCN 2004, nhng li l loi s nguy cp (VU) Vit Nam do mt sinh cnh v thc n b nhim. Mc d tham gia vo nhiu cng c quc t v a dng sinh hc v c nhiu b lut lin quan ti cng tc bo tn nh lut bo v mi trng, lut bo v rng v mi y l lut a dng sinh hc; nhng hin trng bo v a

77

a dng sinh hc

dng sinh hc, nht l bo tn cc loi sinh vt qu him Vit Nam vn cn gp rt nhiu kh khn, thch thc. Mt s trung tm cu h ng vt c xy dng nh Cc Phng, mt s Khu bo tn loi cng c thit lp nh cc cng vin Th L, Bch Tho H Ni v Tho Cm Vin Thnh ph H Ch Minh. Nhng hot ng ca cc t chc ny cn yu do nhiu nguyn nhn, trong c nguyn nhn v ti chnh.

PHN III. A DNG H SINH THI

CHNG I : H SINH THI
1. CC KHI NIM

1.1. Khi nim h sinh thi Thut ng h sinh thi c A.G. Tansley a ra v nh ngha nm 1935 trong bi bo vi tiu : The use and the abuse of Vegetational concepts and terms, ng tp ch Ecology s 16, trang 284-307. T n nay, thut ng

78

a dng sinh hc

ny c din gii v trnh by tuy c khc nhau, nhng ni dung cn bn vn ging nhau. C th, khi nim v h sinh thi l: H sinh thi (ecosystem) l t hp ca mt qun x sinh vt v mi trng vt l m qun x tn ti, trong cc sinh vt tng tc vi nhau v vi mi trng to nn chu trnh vt cht v s chuyn ho nng lng. (V Trung Tng C s sinh thi hc T136). Ni cch khc, h sinh thi bao gm cc sinh vt sng v cc iu kin t nhin (mi trng vt l) nh nh sng, nc, nhit , khng kh,... iu quan trng l tt c cc iu kin hu sinh (biotic component) v v sinh (abiotic component) tc ng tng h vi nhau v gia chng lun xy ra qu trnh trao i nng lng, vt cht v thng tin.

1.2. Cc khi nim lin quan Lin quan ti khi nim h sinh thi, ta cn lm r cc khi nim sau - Sinh cnh (biotope): l mt phn ca mi trng vt l m c s thng nht ca cc yu t cao hn so vi mi trng, tc ng ti i sng ca sinh vt. - Ni sng (habitat) : l khng gian c tr ca cc sinh vt hoc l khng gian m thng hay gp sinh vt . - sinh thi: l mt khng gian sinh thi m y nhng iu kin mi trng quy nh s tn ti v pht trin lu di khng hn nh ca c th, loi. Khi nim sinh thi thnh phn: l mt khng gian sinh thi trong cc yu t thit yu m bo cho hot ng ca mt chc nng no ca c th sinh vt. Theo Odum (1975), ni sng v sinh thi l 2 khi nim hon ton khc nhau, ng v ni sng nh mt a ch, cn sinh thi ch ra ngh nghip ca sinh vt, ci thit yu m bo cho s sinh tn ca c th, loi. Sinh vt sng

79

a dng sinh hc

trong sinh thi no th thng phn nh c tnh ca sinh thi thng qua nhng du hiu v hnh thi (G.E. Hutchinson 1965).

2. CU TRC CA H SINH THI

2.1. Cu trc h sinh thi chia theo thnh phn Mt h sinh thi hon chnh bao gm cc thnh phn sau: Sinh vt sn xut producer Sinh vt tiu th - consumer Sinh vt phn hu - reducer Cc cht v c : CO2, O2, H2O, Cc hp cht hu c : protein, lipit, gluxit, vitamin, Cc yu t kh hu : nhit , nh sng, m, lng ma,

Hnh 3.1 : Cu trc khng gian ca h sinh thi a) Sinh vt sn xut: l nhng sinh vt t dng (autotrophy), gm cc loi thc vt c mu, mt s nm, vi khun c kh nng quang hp hoc ho tng hp. Chng l thnh phn khng th thiu ca bt k h sinh thi no. Nh qu trnh quang hp v ho tng hp ca chng m ngun thc n ban u ca
80

a dng sinh hc

h sinh thi c to thnh nui sng trc tin l chnh sinh vt sn xut, sau l c th gii sinh vt trong c c con ngi. b) Sinh vt tiu th: L nhng sinh vt d dng (heterotrophy) gm tt c cc loi ng vt v nhng vi sinh vt khng c kh nng quang hp v ho tng hp. Chng tn ti c l nh ngun thc n do sinh vt t dng to ra. c) Sinh vt phn hu: l tt c cc vi sinh vt d dng, sng hoi sinh. Trong qu trnh phn hu cc cht, chng tip nhn ngun nng lng ho hc tn ti v pht trin, ng thi gii phng cc cht t cc hp cht phc tp ra mi trng di dng nhng khong cht n gin hoc nhng nguyn t ho hc ban u.

Hnh 3.2: Chu trnh vn chuyn vt cht qua cc bc dinh dng ca h sinh thi

81

a dng sinh hc

2.2. Cu trc h sinh thi chia theo chc nng Ngoi cu trc theo thnh phn, HST cn c kiu cu trc theo chc nng. Theo E.D.Odum (1983), cu trc ca h gm cc phm tr sau: - Qu trnh chuyn ho nng lng ca h. - Xch thc n trong h - Cc chu trnh sinh a ho din ra trong h - S phn ho trong khng gian v theo thi gian. - Cc qu trnh pht trin v tin ho ca h. - Cc qu trnh t iu chnh. Mt h sinh thi cn bng l mt h trong 4 qu trnh u tin t c trng thi cn bng ng tng i vi nhau. S cn bng t nhin, tc l mi quan h ca qun x sinh vt vi mi trng vt l m qun x tn ti c xc lp v t thay i t nm ny n nm khc chnh l kt qu cn bng ca 4 phm tr nu trn trong cc h sinh thi ln.

3. C TRNG CA H SINH THI

- H sinh thi l mt h thng, lun vn ng v bin i khng ngng, trng thi tnh ch l tng i v tm thi. - H sinh thi l mt h thng cn bng ng v c kh nng t iu chnh, c ch iu chnh thng qua s iu chnh v s lng sinh vt trong qun x v iu chnh tc ca chu trnh vt cht v dng nng lng. - H sinh thi c tnh a dng cng cao th tnh bn vng cng ln.

3.1. Tnh cn bng ca h sinh thi cn bng sinh thi (ecological stability) Cn bng sinh thi l trng thi m ti h sinh thi duy tr s n nh tng i thng qua cc mi quan h ca cc sinh vt trong qun x sinh vt v s thch nghi vi iu kin mi trng.

82

a dng sinh hc

H sinh thi c kh nng t iu chnh duy tr trng thi cn bng, nu mt thnh phn thay i th cc thnh phn khc cng thay i theo mc no duy tr cn bng. Nu nhng tc ng lm bin i h sinh thi qu nhiu, vt ra ngoi gii hn chu ng ca h th cn bng sinh thi s b ph v.

3.2. Dng nng lng trong h sinh thi

Hnh 3.3: Dng nng lng trong h sinh thi Dng nng lng trong h sinh thi l dng h (khng khp kn), bi qua mi bc dinh dng nng lng b mt i do qu trnh to nhit v dng nng lng khng ng ho c. Da vo ngun nng lng cung cp cho h sinh thi, ngi ta chia h sinh thi thnh cc loi: - H sinh thi nhn nng lng t nh sang mt tri nh rng, bin, ng c, - H sinh thi nhn nng lng t nh sng mt tri v nng lng do con ngi b sung. - H sinh thi nhn nng lng t nh sang mt tri v cc ngun nng lng t nhin b sung khc.
83

a dng sinh hc

- H sinh thi nhn nng lng t ngun nng lng cng nghip. Cc dng nng lng trong h sinh thi bao gm - Quang nng: nng lng t mt tri, y l ngun nng lng ch yu v ht sc quan trng. - Ho nng: nng lng trong cc hp cht ho hc. - ng nng: nng lng lm cho h sinh thi vn ng nh gi, nha, dng chy, di chuyn ca ng vt. - Nhit nng.

3.3. Dng vt cht ca h sinh thi, chu trnh sinh a ho - Chu trnh tun hon vt cht: y l mt chu trn khp kn: Mi trng sinh vt sn xut sinh vt tiu th sinh vt phn hu Mi trng - Chui thc n: l mt dy bao gm nhiu loi sinh vt, mi loi sinh vt l mt mt xch, trong mi mt xch thc n tiu th mt xch trc n v b mt xch pha sau tiu th. - Li thc n : l tp hp cc chui thc n c chung mt xch tc l c chung cc bc dinh dng. - Chu trnh sinh a ho: s vn chuyn v bin i ca cc hp cht t mi trng vo c th v ngc li c gi l chu trnh sinh a ho.

4. CHC NNG CA H SINH THI

4.1. Chc nng sinh thi v mi trng Cc h sinh thi l c s sinh tn ca s sng trn tri t, trong c loi ngi. Cc h sinh thi m bo s chu chuyn ca cc chu trnh a ha, thy ha (thy vc): xy v cc nguyn t c bn khc nh cacbon, nit, photpho. Chng duy tr s n nh v mu m ca t, nc hu ht cc vng trn tri t, lm gim nh s nhim, thin tai. Gn y, khi nim cc dch v

84

a dng sinh hc

ca h sinh thi c a ra trn c s cc thuc tnh, chc nng ca chng c con ngi s dng.

4.1.1. Bo v ti nguyn nc Thm thc vt gip duy tr vng tun hon ca nc trong t nhin, iu chnh v n nh dng chy, v c vai tr nh l mt tm m gip chng li nhng hin tng thi tit khc nghit nh bo l, hn hn. Cht ph cc thm thc vt gy ra s lng ng v tch t bn cc dng chy, gim tr lng v cht lng nc, suy gim h sinh thi thu sinh, Nhng vng t ngp nc v cc khu rng vi tnh a dng sinh hc cao, l nhng h thng lc v lm sch nc khng l. Ngoi ra, h sinh thi rng ngp mn ven bin cn gip gi ph sa t sng ra v bo v h sinh thi ven bin.

4.1.2. Hnh thnh v bo v t Cc sinh vt sng ng mt vai tr quan trng trong qu trnh hnh thnh v duy tr cu trc t, gi m v cht dinh dng cho t, nht l nhm sinh vt t. Nhng vng t c thm thc vt che ph th c mu m cao hn. Khi t khng cn c che ph bi cc thm thc vt s dn ti s mn ho, cc cht dinh dng b ra tri, laterit ho v xi mn t mt, qua lm gim nng sut ca t. Duy tr cc h sinh thi s gip gim s xi mn t, ngn chn trt l t , bo v cc vng t ven b ( sng hay bin ). Vic hy hoi thm rng do khai thc g, do khai hoang lm nng nghip, ng nghip cng nh cc hot ng khc ca con ngi trong qu trnh pht trin kinh t lm cho tc xi mn t, st l t, hoang mc ha t ai tng ln rt nhanh. t b suy thoi khin thm thc vt kh c th phc hi cng gia tng cc thm ha thin nhin nh l lt, hn hn... hoc gy nhim mi trng t v nc.

4.1.3. iu ha kh hu

85

a dng sinh hc

Qun x thc vt c vai tr quan trng trong vic iu ha kh hu a phng, kh hu vng v c kh hu ton cu: to bng mt, khuych tn hi nc, gim nhit khng kh khi thi tit nng nc, hn ch s mt nhit khi kh hu lnh gi, iu ha ngun kh xy v cacbonic cho mi trng trn cn cng nh di nc thng qua kh nng quang hp....

4.1.4. Phn hy cc cht thi H sinh thi v cc qu trnh sinh thi ng mt vai tr quan trng trong vic phn hu v hp th cc cht nhim sinh ra t cc hot ng ca con ngi. Cc hp phn ca h sinh thi, t nhng sinh vt nh l vi khun ti nhng nhm sinh vt bc cao u c th tham gia vo qu trnh phn hu v ng ho cc cht c. Tuy nhin, nu hm lng cht c hi qu cao vt qu ngng chu ti ca h sinh thi th s gy tn hi ti h sinh thi. Mt s h sinh thi, c bit l cc vng t ngp nc, c kh nng phn hu v hp thu cc cht c hi rt tt. Rt nhiu cc vng t ngp nc t nhin hay nhn to c s dng lc v hp thu cc kim loi nng, cht rn l lng, lm gim nhu cu xi sinh ho (BOD), ph hu cc vi sinh vt c hi.

4.1.5. Bo tn cc loi sinh vt Duy tr h sinh thi gp phn bo v cc loi sinh vt khi s tuyt chng, qua bo v ngun gen a dng ca chng, bi h sinh thi l mi trng sng ca mi loi sinh vt. l iu kin tin quyt bo tn a dng loi v a dng gen.

4.1.6. Phc hi iu kin mi trng sau nhng bin c, s c Duy tr mt h sinh thi kho mnh v a dng gp phn phc hi cc iu kin mi trng ban u sau nhng s c mi trng hay thin tai nh l lt, chy, bo

86

a dng sinh hc

4.2. Chc nng sn xut gi tr kinh t T xa con ngi thun ho v nui dng nhng loi sinh vt t nhin nhm cung cp thc n cho h. Ngy nay, nhng vt nui v cy trng ny c nui dng v trng trt tp trung, to thnh nhng h sinh thi nhn to nh cc ng rung, trang tri, vn cy, ao c, m tm,. y l ngun lng thc - thc phm quan trng ca con ngi. Lng thc - thc phm con ngi n hng ngy l khai thc t cc h sinh thi. - ng vt: 1005 protin cung cp cho ba n hng ngy ca con ngi l nhm ng vt c con ngi thun dng t t nhin, trong c 9 loi ch yu l : gia sc, ln, cu, d, tru, g, vt, ngan, ngng. - Thc vt: Ch c mt t l nh trong tng s cc loi thc vt trn tri t c con ngi s dng lm thc phm. C khong 10.000-50.000 loi thc vt c th n c, trong ch c khong 150 loi c con ngi s dng ch yu. Tuy nhin, do tnh thng mi ton cu, hin nay con ngi ch tp trung khai thc 15 loi, trong la m, la go v ng cung cp ti 2/3 tng lng lng thc- thc phm t thc vt Theo mt s ti liu, a dng sinh hc trn ton cu c th cung cp cho con ngi mt gi tr tng ng 33.000 t USD/nm. Trong K hoch hnh ng a dng sinh hc ca Vit Nam (1995) cng c tnh, hng nm vic khai thc ti nguyn nng, lm nghip v thy sn ca Vit Nam c gi tr tng ng 2 t USD. Ly s liu thc ca nm 2004, ring hng xut khu ca ngnh thy sn Vit Nam c gi tr 2 t USD. Ngnh nng - lm nghip hin ang qun l ngun ti nguyn rng c gi tr v cng to ln. Vi gi khong 250 USD/m3 g, th hng nm ch ring mt hng g lm nguyn liu giy, a dng sinh hc cho gi tr khong 1,5 - 3,5 t USD. l cha k hng nm rng cung cp cc mt hng lm sn ngoi g c gi tr khong 1,5 t USD cho xut khu v cng khong cho tiu dng trong nc. Theo Tng cc Thng k, nm 2003 ngnh nng nghip ng gp mt t l ng k trong Tng sn phm quc ni (GDP): gn 21%, ngnh lm nghip chim t l gn 1,1% v, ngnh thy sn chim t l hn 4% GDP.
87

a dng sinh hc

Theo s liu thng k nm 1995, nhu cu cy thuc cho cng nghip dc, m phm hng liu khong 20.000 tn/nm. Hng trm doanh nghip xut khu thuc khong 10.000 tn/nm tr gi khong 15-20 triu USD. Gi tr kinh t ca a dng sinh hc c th nu khi qut v cc mt sau y: - Gi tr c tnh ra tin do vic khai thc, s dng mua bn hp l cc ti nguyn a dng sinh hc. - a dng sinh hc m bo c s cho an ninh lng thc v pht trin bn vng ca t nc, m bo cc nhu cu v n, mc ca nhn dn, gp phn xa i gim ngho. - a dng sinh hc cung cp nguyn liu cho cng nghip ch bin nng sn: ma ng, bng vi, cy ly du, cy ly si, thuc l, ci, ht iu... - a dng sinh hc gp phn nng cao ph nhiu ca t, qua lm tng gi tr nng sn.

4.3. Chc nng x hi v nhn vn Trong cc nn vn ha ca nhiu dn tc trn th gii, mt s loi ng vt hoang d c coi l biu tng trong tn ngng, thn thoi hoc cc tc phm hi ha, iu khc. S ph thuc vo khai thc ti nguyn thin nhin v ti nguyn sinh vt hnh thnh cc l hi ca mt s b tc t ngi nh l hi sn bn theo ma, hoc hnh thnh s qun l ti nguyn theo tnh cht cng ng nh vai tr ca gi lng, trng bn trong vic phn nh phm vi, mc khai thc, s dng ti nguyn t v rng. Cuc sng vn ha ca con ngi Vit Nam rt gn gi thin nhin, cc loi ng, thc vt nui trng hay hoang d v cc sn phm ca chng quen thuc vi mi ngi dn, c bit ngi dn sng vng nng thn v min ni, nh l hi chi tru Sn (Hi Phng), l hi ua thuyn... Nhiu loi cy, con vt tr thnh thing ling hoc vt th cng i vi cc cng ng ngi Vit nh: gc a thing, n th c ng cc tnh min Nam Trung b. Cc khu rng thing, rng ma l nhng nt vn ha c o ca nhiu dn tc min ni. Ngh nhum chm, dt th cm, lm hng, lm hng m ngh t g,
88

a dng sinh hc

tre na hay song my l nhng s gn b ca i sng vn ha con ngi Vit Nam vi a dng sinh hc. Rt nhiu loi ng vt hoang d c thun dng vi mc ch lm bu bn vi con ngi hoc thun ha chn nui lm thc phm s dng hng ngy. Rt nhiu th vui ca con ngi c to nn thng qua vic t chc tham quan, theo di tp tnh ca nhiu loi ng vt hoang d. Gn y, ngnh du lch sinh thi hnh thnh v ang pht trin rng ri trn c s s ham hiu bit thin nhin ca con ngi ng thi cng l iu kin nng cao nhn thc tm quan trng ca cng tc bo tn thin nhin cng nh lm cho con ngi gn gi hn, thn thin hn vi thin nhin hoang d. Gi tr x hi - nhn vn ca a dng sinh hc th hin tp trung cc mt sau y: - To nhn thc, o c v vn ha hng th thm m cng bng ca ngi dn. Qua cc biu hin phong ph nhiu dng v, nhiu hnh th, nhiu mu sc, nhiu kt cu, nhiu hng v ca th gii sinh vt con ngi tr nn hin ha, yu ci p. - a dng sinh hc gp phn c lc trong vic gio dc con ngi, c bit l i vi th h tr, lng yu thin nhin, yu qu hng, t nc. - a dng sinh hc l yu t chng cng thng, to s thoi mi cho con ngi. iu ny c bit c gi tr trong thi i cng nghip, trong cuc sng hin ti cng thng v y si ng. - a dng sinh hc gp phn to n nh x hi thng qua vic bo m an ton lng thc, thc phm, tha mn cc nhu cu ca ngi dn v y cc cht dinh dng, v n mc, nh , tham quan du lch v thm m.

4.4. Cc chc nng khc T cc sinh vt ca cc h sinh thi t nhin hay nhn to c th khai thc c rt nhiu gi tr khc. l: 4.4.1. Lm thuc tr su

89

a dng sinh hc

Rt nhiu cc hp cht ho hc c nhng ngi dn bn a chit xut t cc loi thc vt trong t nhin c s dng lm thuc tr su. Nhng hp cht ny do c ngun gc t nhin nn khng gy hi ti mi trng v con ngi ch c tc dng ln loi su gy hi.

4.4.2. Lm thuc, dc phm Rt nhiu cc loi thc vt v mt s loi ng vt c s dng nh nhng loi thuc cha bnh, cc t nc Chu v cc nc khc, nh Vit Nam, Trung Quc,con ngi t rt lu i bit s dng cc loi thc vt lm thuc cha bnh - c gi l nhng dc tho. nhng nc ny c hn mt ngnh khoa hc chuyn nghin cu v cha bnh bng cc loi dc tho, gi l ng y. Ngoi ra, ngnh cng nghip dc phm hin nay cng ch yu da vo cc sn phm c ngun gc t nhin ch bin cc loi thuc. trong tng s cc loi dc phm hin nay c chit xut trc tip t thc vt hoc qua qu trnh tng hp ho hc.V hn s thuc cng c sn xut da theo nhng hp cht c trong t nhin. mi ch l nhng nghin cu trn 1% tng s loi thc vt ca rng ma nhit i.

5. DIN TH SINH THI

5.1. Khi nim din th sinh thi Din th sinh thi l qu trnh bin i tun t ca qun x qua cc giai on khc nhau, t dng khi u, c thay th ln lt bi cc dng qun x tip theo v cui cng thng dn ti mt qun x tng i n nh. Qu trnh din th: H sinh thi tr - H sinh thi gi H sinh thi nh cc Khi nim h sinh thi nh cc (climax): L trng thi m h sinh thi thit lp c s cn bng cn bng sinh thi: cn bng gia sinh vt mi trng, sinh vt sinh vt. Cn lu rng, h sinh thi nh cc khng phi lun n nh theo thi gian m vn c nhng bin i mt cch t nhin, dn dn (qu trnh bin i l qu di c th quan st c) hay do tc ng ca con ngi. Do ngi ta ni, cn bng ca h sinh thi l cn bng ng.
90

a dng sinh hc

5.2. Nguyn nhn dn n din th sinh thi - S tc ng mnh m ca ngoi cnh ln qun x - Tc ng ca qun x ln ngoi cnh lm bin i mnh m ngoi cnh n mc gy ra din th. - Tc ng ca con ngi 5.3. Cc loi din th 5.3.1. Phn loi theo ng lc ca qu trnh Phn loi theo ng lc ca qu trnh th din th c chia thnh 2 dng: ni din th v ngoi din th: - Ngoi din th: l din th xy ra do tc ng hay s kim sot ca lc hay yu t bn ngoi. V d: mt cn bo b vo b, hu hoi mt h sinh thi no . Sau , h sinh thi ny s dn phc hi li sau mt khong thi gian. V d khc nh s chy rng hay ng c t nhin, sau , h sinh thi rng v ng c s phc hi dn thc hin qu trnh din th. - Ni din th: l din th xy ra do ng lc bn trong ca h sinh thi. Trong qu trnh din th ny loi u th ca qun x ng vai tr quan trng. Loi ny lm cho mi trng vt l bin i n mc bt li cho mnh nhng li thun li cho mt loi u th khc, c sc cnh tranh cao hn. Dn dn, loi ny b thay th bi loi khc. S thay th lien tip cc loi u th trong qun x cng chnh l s thay th lien tip cc qun x ny bng cc qun x khc cho n qun x cui cng, cn bng vi iu kin mi trng sng.

5.3.2. Phn loi da theo gi th - qun x sinh vt ban u c chia thnh 3 dng: din th nguyn sinh (din th s cp) v din th th sinh (din th th cp). - Din th nguyn sinh: l din th khi u t mi trng trng trn (o mi hnh thnh trn tro tn ni la, t mi bi lng sng). Nhm sinh vt u tin c pht tn n hnh thnh nn qun x tin phong. Tip l mt dy qun x tun t thay th nhau. Khi c cn bng sinh thi gia qun x v ngoi
91

a dng sinh hc

cnh th qun x n nh trong mt thi gian tng i di. Din th nguyn sinh c th xy ra trn cn hoc di nc. V d: S din th ca cy rng ngp mn (mangrove) vng ca sng. ca sng, cc bi bn ban u cn cha c nhiu loi thc vt pht trin do iu kin mi trng khng thun li, duy ch c bn trng, mm trng,l nhng cy tin phong v l nhm cy u th u tin. S pht trin ca nhm ny gip ci thin mi trng: t c tn cao, thong kh hn, iu kin mi trng c ci thin gip cho s pht trin ca cc nhm thc vt khc, ln lt l: mm li ng, c, d qunh, xu vi, vt khang, dy m,dn to nn mt qun x hn hp c tnh a dng cao hn. Khi , cc cy tin phong khng cnh tranh ni phi tn li v li di chuyn ra ngoi gn mt nc. Khi t ngy mt cao, mui gim, iu kin thay i lm nhm rng hn hp trn cng dn tn li ngay trn mnh t xm lc sau mt thi k n nh ri li theo gt cy tin phong chinh phc vng t mi. pha sau, iu kin mi trng li thch hpcho s c tr v pht trin ca cc nhm thc vt nh ch l, gi, thinl bin. V gn v pha lc a l nhm thc vt nc ngt, c trung cho vng t chua phn. - Din th th sinh: l din th xut hin mt mi trng c mt qun x sinh vt nht nh. Qun x ny vn tng i n nh nhng do thay i ln v ngoi cnh lm thay i hn cu trc qun x sinh vt. V d nh nng ry b hoang lu ngy, trng c v cy bi pht trin v lu dn l rng cy g xut hin. - Din th phn hu: l qu trnh khng dn ti mt qun x sinh vt n nh, m theo hng dn dn b phn hu di tc dng ca nhn t sinh hc. V d, din th ca qun x sinh vt trn xc mt ng vt hoc trn mt cy .

5.3.3. Da theo mi quan h gia tng hp (P) v phn hu (R) cc cht hu c ca qun x sinh vt Din th c chia thnh 2 dng: din th t dng v din th t dng.

92

a dng sinh hc

- Din th t dng: l qu trnh pha trin c bt u t trng thi vi sc sn xut hay tng hp vt qu qu trnh phn hu cc cht, tc l P/R >1, tc l y h sinh thi ang tch lu sinh khi v cht hu c dn pht trin. Khi t ti trng thi n nh th P/R dn tin ti 1. - Din th d dng: ngc li vi qu trnh trn, din th ny c bt u vi trng thi P/R<1.

5.4. Tm quan trng thc t ca vic nghin cu din th. - Nghin cu din th, ta c th nm c qui lut pht trin ca qun x sinh vt, hnh dung c nhng qun x tn ti trc v d on nhng dng qun x s thay th trong nhng hon cnh mi. - S hiu bit v din th cho php ta ch ng iu khin s pht trin ca din th theo hng c li cho con ngi bng nhng tc ng ln iu kin sng nh: ci to t, y mnh bin php chm sc, phng tr su bnh, tin hnh cc bin php thu li, khai thc, bo v hp l ngun ti nguyn.

6. CC KIU H SINH THI CHNH

Cc h sinh thi trong sinh quyn tn ti hai mi trng c s khc bit c bn v cc c tnh l - ho v sinh hc. l mi trng trn cn v mi trng nc. Mi trng nc li chia thnh nc ngt v nc mn, do ngi ta chia ra cc h sinh thi trn cn, cc h sinh thi nc mn, cc h sinh thi nc ngt v cc h sinh thi t ngp nc.

6.1. Cc h sinh thi trn cn c c trng bi cc qun h thc vt (Formation), chng chim sinh khi rt ln v gn lin vi kh hu a phng, do tn ca qun x cnh quan vng a l gi l khu sinh hc (Bime) thng l tn ca qun h thc vt y. Bime l mt h sinh thiln, c gii hn tng i v c trng bi kiu kh hu c th, n l qun x ln bao gm c cc loi ng vt sng trong qun h thc vt v c tnh ch yu cho php phn chia v nhn dng cc bim chnh l cc dng sng (cy c, cy bi, cy g, cc loi ng vt,...).
93

a dng sinh hc

Trn lc a, nhit v lng ma nh hng rt ln n s phn b cc sinh vt. mi kiu kh hu chnh pht trin mt kiu qun h thc vt c th. V d, thc vt vng sa mc lin quan n kh hu kh hn, c vi kh hu bn kh hn v rng vi kh hu m t. Tng t nh vy l cc loi ng vt. cao a hnh cng nh hng mnh n cc h sinh thi, nhng thay i cc qun h thc vt khi tng cao cng ging nh s thay i t vng kh hu nng n vng kh hu lnh. Nhn chung, trn lc a hnh thnh cc bime chnh nh (hnh 23).

6.1.1. i nguyn hay ng ru i lnh (Tundra) ng ru bao quanh Bc Cc, v vnh ai vng phn Bc ca lc a u - , Bc M. y l mt vng bng phng khng c cy ci, nhiu m ly gi lnh, bng tuyt vi nhiu n ru nm ri rc. Vng ny c ma ng di khc nghit, ma h rt ngn. Ma sinh trng vi nhit m hn rt ngn, dao ng t 50 - 160 ngy ph thuc vo tng khu vc. Ngy rt di, nhiu ni vo gia ma h, Mt Tri khng ln lin trong mt s ngy. t ai b ng cng, s lng loi thc vt rt t, ch yu l ru, a y v c bng lau, phong ln v liu min cc cao khng qu 30 cm. ng vt c trng cho vng l hu tun lc (Rangifer tarandus), hu ko xe (R. caribou), th, ch si Bc cc, gu trng Bc cc, chim cnh ct,... Chng c thi gian ng ng di, nhiu loi chim sng thnh tng by ln, di c xa xung vng v thp trnh rt ma ng.

6.1.2. Rng l kim (Rng Taiga) Rng Taiga to thnh mt vnh ai tip gip vi vng ng ru pha Nam, chim khong 11% lc a ko di t Bc M sang Chu u. Ma ng cc k lnh v khc nghit nhng khng bng khu sinh hc ng ru. Lng ma thp khong 300 - 500 mm/nm, t chua v c tng thm mc cy l kim bn phn hu dy. Vng ny c nhiu ao h v a hnh trng. Thm thc vt ch yu l nhng loi cy l nhn: Thng (Pinus), nhng ni c nc l dng liu, bch dng, phong; linh sam (Abies); vn sam (Epicea); thng rng

94

a dng sinh hc

l (Larix). Nhng loi th ln c hu Canada (Cervus canadesis); nai sng tm (Alces machlis); th n tht nh gu, ch si, co. Chim inh c khng nhiu. iu kin mi trng c nh hng r rt i vi s bin ng ca qun th. Qun th y c tp tnh di c, s ng ng hoc d tr thc n.

6.1.3. Rng l rng rng theo ma ca vng n i Loi rng ny bao ph pha ng Bc M, Ty u v pha ng Chu . Lng ma va phi (700 - 1200 mm/nm) thi tit m vo ma H, nhng ma ng vn khc nghit. L kh rng nhiu to thnh lp thm mc dy c, t giu cht hu c, tng t dy v giu st lp di. Thnh phn cc loi cy tng i a dng v ging v phn thnh nhiu tiu vng. Bc M vi nhng loi c trng l thng trng, thng (Taxaceae G), sn . Cc tiu vng khc c nhiu loi g cng nh si; h o, gi gai. Th c nhiu nh hu, ln li, ch si, co, gu, gm nhm. Nhng loi ng vt sng trn cy cng rt a dng nh sc, chut sc, nhiu loi chim leo tro (g kin), nhiu loi su b n g. Chu k bin ng theo ma r rt. Nhiu loi c tp tnh di c xa, nhiu loi ng ng, c bit nhng s loi hot ng ban ngy nhiu hn hn s loi hot ng vo ban m.

6.1.4. Hoang mc L nhng khu sinh hc c vng nhit i v kh hu n ho. m khng kh hoang mc thp dn n bin nhit rng vo ban ngy. Hoang mc khc nhau nhiu ph thuc vo lng ma, khong di 250 mm/nm. Mt s hoang mc kh n ni khng c mt thc vt no sng c. V d, hoang mc Namib Chu Phi; hoang mc Atacama - Sechura Chil v Pru. Kt qu l t rt ngho cht hu c, nhng hm lng khong li rt cao. mt s vng hm lng khong cao t n mc gy c hi. Thc vt rt ngho, ch c s t nhng cy thp nh, s xc, thnh thong c nhng bi gai hay m c thp c b r n su ht nc, song thn cy li thp (khong 20 cm). L cy rt nh v gn nh bin thnh gai nhn, song c nhng cy mng nc. S loi ng vt t, ng vt c xng sng c ln nh lc mt bu, linh

95

a dng sinh hc

dng, bo, s t, song cc loi gm nhm trong t li rt phong ph. Hu ht cc loi chim l chim chy. Trong s su b cnh cng h Tenebrionidae chim u th nhng loi c trng ca sa mc. S thch nghi ca ng vt vi i sng hoang mc rt r rt biu hin nhng c im chng kh, nng. Ngoi ra c hin tng di c theo ma, ng ng v thng ng h hay c d tr thc n, sinh sn ng lot vo nhng thi k c m cao.

6.1.5. Savan S chuyn t hoang mc sang savan c s chuyn tip gi l bn hoang mc. l vng c thm thc vt tha tht. Savan chia ra: - Tho nguyn vng n i, phn b pha Bc vng hoang mc y ma h nng v di, ma ng t lnh, t tuyt. Lng ma dao ng t 350 - 500 mm nn ma h thng b hn. Nhng tho nguyn rng ln tp trung ni a u - ; Bc v Nam M v Chu i Dng. Thm thc vt tho nguyn ch yu l c thp, a kh chim u th. t tho nguyn rt tt, mu en hoc nu, giu mn v mui khong. y c nhiu loi ng vt n thc vt chy nhanh nh b bisng; nga hoang (Equus caballus); la, sc (Ratufa spp.), ch si ng c (Canis latrans), ch ng c (Cynomys), chut (Microtus), chut nhy (Dipodonys). Tnh cht sng theo n, vn chuyn nhanh, bay gii, ng ng, ng h, d tr thc n l nhng c im ca ng vt tho nguyn. - Tho nguyn v sa van nhit i Sa van i nng c c im l ma t, ma ma rt ngn, cn ma kh th di. V ma kh hu ht cy ci u rng l do thiu nc, c cng b kh cn. Biom ny phn b thnh nhng vng rng ln Trung v ng Phi, vng Nam M v Chu i Dng. sa van Chu Phi c mt loi cy c bit, cy Bao bp (Adansonia) c thn rt to (chu vi rng ti 45cm, cao khong 18 - 25m, ng knh t 8 - 10m), ngoi ra cn c nhng cy keo (Acacia) tn phng, c gai, nhng cy thuc h u. Trn sa van rng ln c nhiu loi ng vt n thc vt sng theo n nh Sn dng (Capricornis sumatraensis), Nga vn, Hi cao c, T gic (Rhinocerotidae),... Chng thch nghi vi s vn chuyn

96

a dng sinh hc

trn ng c hoang vu. C nhng loi th n tht thch nghi vi s chy nhanh sn bt th n c nh S t, Bo (Panthera pardus),... C nhng loi chim chy nh iu. Su b chim u th l Kin mi, Co co, Chu chu. Vit Nam, san van ri rc khp ni, i khi gia khu rng rm. Min ng Nam B c nhiu rng c cao mc, cc tnh min ni pha Bc c nhiu rng c cao v chim u th l c tranh. Sa van kh c nhiu tnh Ninh Thun v Bnh Thun. 6.1.6. Rng ma nhit i Kh hu vng nhit i nng v m, nhit trung bnh nm cao (24 300C) v gn nh n nh quanh nm, lng ma ln (1800 - 2200 mm/nm). V th, rng nhit i quanh nm xanh tt, rm rp v to thnh nhiu tng, nhng thng l 3 tng, tng trn cng gm cc tn cy cao, i khi ti 80m; Tng gia t cao khong 50m hnh thnh tn l dy v tng di gm nhng cy nh a bng v cy leo (Dng x, Quyn b). Nhng gii rng nhit i xch o tp trung nhiu lu vc sng Amazon (Braxin); Cng G v khu vc n Malaixia vi s loi giu nht Th gii. Thm ph rng xanh quanh nm nn h ng vt rt phong ph: C nhiu loi sng trn cy t khi xung di t nh Kh, Vn, Sc bay, Gu ch. Chim thng c mu sc rc r (chim tu cng, cng vt,...) v nhiu loi chim n qu. Trn mt t c nhiu loi th c ln nh voi, t gic, tru rng, b tt, linh dng, ln li, chut th,... Ngoi ra, cn c rt nhiu cc loi ng vt khng xng sng khc nhau. V kh hu tng i n nh nn kh nng vn chuyn ca ng vt hn ch, t c s di tr theo ma. Rng ma nhit i c mnh danh l "l phi ca hnh tinh", nhng hin nay din tch ca rng ny ang b suy gim do s khai thc qu mc v s t nng lm ry.

6.2. Cc h sinh thi di nc 6.2.1. H sinh thi nc mn Bin v i dng l nhng h sinh thi khng l, chim khong 3/4 b mt Tri t. c im chnh ca i dng l trong thnh phn ca nc c

97

a dng sinh hc

cha nng mui kh cao (>30) v c su t ti 1000m. Sinh vt nc mn thch nghi vi nng mui t 30 - 38. Bin v i dng khng hon ton ng nht v cu trc, v mi tng tc lc a - bin - kh quyn v v s phn b ca s sng. Do , bin v i dng c chia thnh nhng vng khc nhau (hnh 25). Nhn chung, h thc vt nc rt ngho so vi khu sinh hc cn, ch yu l cc loi vi sinh vt v to sng tri ni trn mt nc. Ngc li, h ng vt li rt phong ph v c chia thnh 3 loi: - Sinh vt nn y (Benthos): Thc vt nn y c to nu, to , to lc, c bin. ng vt c bt bin, hi qu, cu gai, cua, c, c, s bi trn nn y. - Sinh vt ni (Plankton): Vi khun sng ni, thc vt ni gm cc loi to n bo; ng vt ni gm trng l, sa ng, sa d, gip xc nh nh chn kin,... - Sinh vt t bi (Necton): Gm b st bin, th, chn u, gip xc cao. Theo nh gi ca Vinograv (1984), sn lng s cp ca bin v i dng thuc cc vng nh sau: - Vng qu giu dinh dng (0,7 triu km2) l 1,5 t tn C.nm. - Vng giu dinh dng (50 triu km2) l 21,9 t tn C.nm - Vng dinh dng trung bnh (182 triu km2) l 36,9 t tn C.nm. - Vng ngho dinh dng (128 triu km2) l 4,7 t tn C.nm. Ton i dng (361 triu km2) l 65 t tn C.nm. Ngoi ra, theo chiu ngang hi dng c chia thnh 2 vng ln: - Vng ven b (ng vi vng triu v di triu): y nc khng su, c nh sng, chu nh hng ca thu triu v sng nc v vng khi. - c im qun x ven b: Qun x vng ven b thay i ph thuc vo vng hi dng. Nhn chung, vng ven bin n i to chim u th, cn vng ven bin nhit i c rng ngp mn vi rt nhiu loi nh h c (Rhizophoraceae) chim u th. vng ny, c bit cc vng ca sng ven

98

a dng sinh hc

bin th nhit v mn bin i rt ln nn sinh vt sng y phi l nhng sinh vt c kh nng chng chu cao vi iu kin mi trng lun thay i nh ngp nc, triu mn, t bn lng thiu xi,... Sinh vt vng triu l nhng sinh vt c i sng c nh nh bm cht xung y nc hoc bi gii khc phc sng nc. Cc qun x ven b thng c tnh a dng cao hn hn cc qun x ngoi khi (hnh 26). - c im qun x vng khi: Vng khi bt u t sn dc lc a v ch c tng nc trn mi c chiu sng. H thc vt ch yu l thc vt ni c s lng t hn vng ven b v mn cao hn. Chng di chuyn hng ngy theo phng thng ng xung tng nc di. ng vt ni s dng thc vt ni lm thc n nn s lng cng gim. Cng xung su, s loi ng vt cng gim: Tm, cua ch c su 8000m; c: 6000m; mc: 9000 - 10.000m; ch c mt s loi c trng.

6.2.2. H sinh thi nc ngt Ch khc vi sinh vt nc mn l sinh vt nc ngt thch hp vi nng mui thp (0,05%0) v km a dng. nc ngt ng vt mng nc (Neiston) nh con ct v (Gerrit), b v (Girinidae), c ning (Hydrophilynea), u trng mui c s lng phong ph. Nhiu loi su b nc ngt trng trong nc, u trng pht trin thnh c th trng thnh trn cn. nc ngt thc vt c ln c hoa nhiu hn nc mn. To lam v to lc pht trin mnh nc ngt. Cc HST nc ngt c th chia thnh cc HST nc ng (m ly, rung, ao h) v cc HST nc chy (sng, sui). - HST nc ng Cc vc nc ng c kch thc nh bao nhiu th cng t n nh by nhiu. Ngun gc s phn b v nhng c im hnh thi... quyt nh n iu kin mi trng ko theo chng l s phn b, c tnh ca qun x sinh vt v nng sut ca thu vc. Trn Th gii c 2 h ln vi su 400m. Nhiu h ln nh Bai cal (Xibria, Nga) cha ti 20% lng nc ngt ca hnh tinh. Cc h thng h ln ni ting nh Great lakes Bc M; Tanganyia; Victoria (Chu Phi). Nhn chung, nhit nc thay i ph thuc vo nhit khng

99

a dng sinh hc

kh. Tuy nhin, cc h su, khi lng nc b phn tng v hnh thnh 3 vng khc nhau v nhit : - Tng trn (Epilimnion): m, nc c xo trn tt. - Tng gia (Metanlimnion): Gradien nhit thay i nhanh theo su gia nc tng mt v nc y. - Tng y (Hypolimnion): Nhit nc thp v n nh. Nhng ao h nh khi tri nng nng, nc c th b kh cn, mn tng. Cn khi ma ro th c th b ngp nc. Trong nhiu trng hp, s phn hu lp xc hu c mc tng y to ra nhit cao lm cho nc c mu sm. Ngoi ra, da vo sc sn xut ngi ta cng chia h thnh cc dng giu dinh dng (Eutrophic) ngho dinh dng (Oligotrophic) v mt dinh dng (Distrophic) do cc tc ng nhn sinh. HST m khc vi ao ch, ao nng hn m nn d b kh ht nc vo ma kh, sinh vt thng c kh nng chu ng cao i vi kh hn nu khng chng phi di c sang thu vc khc hoc sng tim sinh. Tuy nhin, nh sng Mt Tri u c th xm nhp ti y ao v m. Do , gn b thng pht trin thc vt thu sinh c r n su xung y v khu vc nc su l nhng thc vt sng tri ni nh bo cc loi. Nhng thc vt ny u l ngun thc n ca ng vt. Trong cc tng nc, nhit v mui khong c phn b ng u do tc dng ca gi. H ng vt bao gm: ng vt y v nhng ng vt t bi. - Cc HST nc chy (sng, sui) c im quan trng ca sng l ch nc chy, do m ch nhit, mui khong ni chung ng u nhng thay i theo ma. c bit khi sng vo cc bin c thu triu thng to nn cc h ca sng (Estuaries) rt giu tim nng. Nhng h thng sng ln l nhng sng Mississipi Bc M; Amazon Nam M; sng Lin v Cng G Chu Phi; sng Vn Ga Chu u; sng Hong H, Dng T, Cu Long Chu . Cc qun x thu sinh vt sng c thnh phn khng ng nht thay i theo cc vng thng lu, trung lu v h lu sng. a dng sinh hcv thnh phn loi cn mang tnh pha trn do nhiu loi ngoi lai t cc thu vc khc di nhp vo. Thnh

100

a dng sinh hc

phn loi ngoi rong cn c ru, to, vi khun, to silc, vi khun lam, lun trng, gip xc nh,... thng ngun sng sui do c dng chy mnh, nng xi cao nn ng vt v thc vt khng nhiu, ngc li h lu, dng nc chy chm hn, h thc vt pht trin phong ph vi nhiu loi thc vt c hoa; ng vt ni xut hin nhiu ging nh qun x ao h; y bn ca sng c trai, giun t t. Nhng loi c bi gii c thay bng nhng loi c c nhu cu xi thp. H thng sng sui cn l ni duy tr ngun gen ca cc loi thu sinh vt cho cc vc nc tnh thuc lu vc ca chng (V Trung Tng, 1991), ng thi l ni cung cp nhiu gi tr cho cuc sng ca con ngi (thu sn, giao thng, nng lng, nc ti cho nng nghip, cnh quan du lch,...). Tuy nhin, nhiu dng sng ang b khai thc qu mc, b i dng v b nhim.

101

a dng sinh hc

CHNG II : A DNG H SINH THI

1. TNG QUAN V A DNG H SINH THI

1.1. a dng h sinh thi a dng h sinh thi l tt c mi sinh cnh, qun x sinh vt v mi qu trnh sinh thi khc nhau cng nh s bin i trong tng h sinh thi. a dng h sinh thi bao gm s khc nhau gia cc loi h sinh thi, s a dng v mi trng sng v cc qu trnh sinh thi ca mi h sinh thi. Cc h sinh thi khng ch khc nhau v thnh phn cc loi sinh vt trong h m cn khc nhau v cu trc vt l ca h v hot ng ca cc qun th sinh vt trong .

1.2. Nguyn tc nh gi a dng h sinh thi nh gi tnh a dng sinh hc ca h sinh thi cn gp rt nhiu kh khn. Trong khi c th nh ngha v nguyn tc th no l a dng di truyn v a dng loi, t xy dng cc phng php nh gi khc nhau v tnh a dng di truyn v a dng loi, th khng c mt nh ngha v phn loi thng nht v a dng h sinh thi mc ton cu, v trn thc t, kh nh gi c a dng h sinh thi cc cp khc ngoi cp khu vc v vng, v thng cng ch xem xt i vi thm thc vt. Bi v mt h sinh thi khng ch bao gm cc sinh vt m chng cn c cc thnh phn v sinh nh cc yu t kh hu, cc hp cht v c v hu c. a dng h sinh thi thng c nh gi qua tnh a dng cc loi thnh vin - tc l tnh a dng ca qun x sinh vt. Yu t nh gi y l: s lng loi v kiu dng ca loi. c th: - nh gi theo s lng loi: s lng loi ca qun x cng nhiu th phong ph hay tnh a dng cng cao. - nh gi theo kiu dng ca loi: tc l nh gi v s lng loi trong cc lp kch thc khc nhau, ti cc di dinh dng khc nhau hoc trong cc nhm phn loi khc nhau. Tc l 2 vng c cng s lng loi, mt vng ch
102

a dng sinh hc

c cc loi thc vt cn vng kia tuy c cng s loi nhng c c ng vt n c v ng vt n tht th vng th hai c coi l c tnh a dng cao hn. Tuy nhin, vic nh gi ny ch mang tnh tng i v hin nay cha c mt tiu chun thng nht trn th gii nh gi mc a dng ca mt h sinh thi.

CH S A DNG H SINH THI

Cng thc

d=

S 1 log N

Trong : d- ch s a dng loi ca qun x

S: s lng loi trong qun x N: s lng c th trong qun x Khi d cng ln c ngha l h sinh thic tnh a dng cng cao.

2.1. Tng ch s a dng (Cng thc Shannon)

H = (n1 / N ) log(n1 / N )
Trong H - ch s tng a dng n gi tr vai tr ca mi loi (s lng sinh khi) N - Tng gi tr vai tr ca cc loi u im ca cng thc: va ch ra tnh a dng v s lng loi, va ch ra mc vai tr ca loi trong qun x.

103

a dng sinh hc

2.2. Ch s bnh qun

E = lg o
Trong H - ch s a dng Shannon

H 2 S

E - ch s bnh qun (c gi tr t 0-1) S - tng s loi trong qun x E = 0 th qun x c 1 loi E = 1 th qun x c nhiu loi nhng tt c cc loi c s lng bng nhau.

2.3. Cc ch s khc - Ch s a dng alpha : m t s lng loi trong mt qun x hay h sinh thi. - Ch s a dng bta : m t mc dao ng trong thnh phn loi khi iu kin mi trng thay i. - Ch s a dng gamma : p dng vi nhng vng a l rng ln gm nhiu sinh cnh, c nh ngha l mt t l m cc loi mi thm vo c bt gp l nhng s thay th a l trong mt dng ni thuc cc vng khc nhau.

3. A DNG H SINH THI V CC QU TRNH SINH THI HC

Khng c mt mi quan h n gin no tn ti gia tnh a dng ca mt h sinh thivi cc qu trnh sinh thi hc, chng hn nh nng sut sinh hc, tnh n nh ca h sinh thi, cng nh nhng qu trnh khc. V d, a dng loi khng c tng quan r rng vi nng sut sinh hc. Cc rng ma nhit i phong ph v loi c nng sut sinh hc rt cao, nhng cc vng t ngp nc ven bin, ni c a dng loi tng i thp vn c nng sut sinh hc cao . a dng loi cng khng c tng quan gn gi vi tnh n nh ca h sinh thi, tc l kh nng chng chu i vi nhng xo ng v tc hi phc ca h sinh thi. V d, cc bi ly ngp mn ven bin v vng lnh nguyn bc
104

a dng sinh hc

cc ch c rt t loi thng tr, v trong mt s trng hp khc, chng hn cc bi ly ngp mn Spartina, mt loi cung cp hu nh tt c nng sut s cp ca h sinh thi, khng c chng c rng nhng h sinh thi ny s c bit b e do do s tuyt dit ca loi hoc do nhng bin ng m rng qun th trc nhng xo trn. Trong mt h sinh thi xc nh, cng khng c mi quan h n gin no gia mt bin i v a dng sinh hc v bin i v cc qu trnh sinh thi hc m n gy ra . Thc ra, nhng bin i ny tu thuc vo cc loi v cc h sinh thikhc. V d, vic bin mt ca mt loi sinh vt ti mt vng xc nh (c bit nh s tuyt dit hoc tuyt chng cc b) c th c mt cht hoc khng c nh hng n nng sut s cp tinh nu c i tng cnh tranh thay th chng trong qun x. Chng hn min ng nc M, cy c cn min ng (Tsuga canadensis) nhanh chng thay th cho cy ht d M (Castanea dentata) b cht nh mt trong hai loi u th ca rng. Tuy nhin, trong cc trng hp khc, s bin mt khi mt h sinh thica mt loi xc nh c th lm gim cn bn nng sut s cp. Nu nm khun cn mt hn, tc sinh trng ca cc loi thc vt m chng gip hp th nc v cht dinh dng s gim t ngt. Cng tng t, nu chng hn mt loi ng vt n c nh nga vn (Equus burchelli) v wildebeest (Connochaetes taurinus) b a i khi tho nguyn chu Phi, nng sut s cp tinh ca h sinh thi s gim. Trong mt s trng hp, s bin mt ca mt loi c th li lm nng sut ca h sinh thitng ln, nu l loi n thc vt phm n trn thm thc vt ca h sinh thi. V d, nhm bin, sao bin, v mt s loi vng triu khc b dit tr, nng sut ca to trong vng triu v vng di triu i khi s tng ng k. Thay i a dng loi ca mt h sinh thic nh hng tu tng trng hp c th i vi cc qu trnh ca h sinh thinh chu trnh nc v chu trnh dinh dng. V d, khi mt h sinh thirng b ph hu, mt khi lng ln nc s b mt i trong cc trn l. Mc d mi quan h gia a dng loi v cc qu trnh sinh thi hc khng tun theo cc quy lut thng thng, cc nh sinh thi hc vn c th xc nh c mt s cc mi quan h cho php nh gi c nhng thay i ca
105

a dng sinh hc

mi trng s nh hng th no n a dng loi v ngc li nhng thay i trong a dng loi s nh hng n cc qu trnh sinh thi hc nh th no . Mt s tin b gn y ca sinh thi hc lm r cc mi quan h ny, cung cp cho cc nh hoch nh chnh sch mt bc tranh v gi v cch thc v nhp thay i trong h sinh thi v quan trng hn na l cung cp cho cc nh qun l cc thng tin cn thit cho vic qun l hiu qu a dng sinh hc - Th nht, cho d cc loi cn bng nh th no, tp hp cc loi to nn qun x v h sinh thivn thay i lin tc. - Th hai, a dng loi tng khi tnh khng ng nht ca mi trng hoc tnh khng ng nht ca ni c tr - tng, nhng d phong ph loi c th tng do vic tng tnh a dng ni c tr trong mt h sinh thith s can thip ny c th l con dao 2 li. - Th ba, tnh khng ng nht ca ni c tr khng ch nh hng n thnh phn loi ca mt h sinh thi, m cn c nh hng ti mi quan h qua li gia cc loi. - Th t, s xo trn theo chu k c vai tr quan trong trong vic tng tnh khng ng nht ca mi trng v duy tr phong ph loi cao . - Th nm, c kch c v mc c lp ca cc phn ca ni c tr cng c th nh hng n phong ph loi, v rng ca cc vng chuyn tip gia cc vng c tr cng c tc ng tng t. - Th su, cc loi khc nhau c nh hng khc nhau i vi cc c tnh ca mt h sinh thi. Cng vi nhng kin thc ngy cng nhiu v cc vai tr c th ca loi trong cc qun x v nh hng quan trng ca s xo trn cng nh tnh khng ng nht ca mi trng i vi phong ph loi, ngy cng c th s dng v qun l t m vn duy tr cc loi trong vng v cung cp cc dch v sinh thi c gi tr cho con ngi . Vic nhn thc c cc mi quan h vn c trong cc giai on khc nhau ca tnh a dng c th ca mt h sinh thi- kiu phn b v phong ph ca cc qun th, loi v ni c tr - l cn thit t c s pht trin bn vng trn ton th gii . Tnh a dng c th c th tng do vic b sung cc
106

a dng sinh hc

loi ngoi lai hoc to ra nhng xo trn va phi . Ngc li, tnh a dng ny c th gim thng qua cc thay i nh s suy gim loi hoc ngn cn cc m hnh t nhin ca s xo trn v s xm ln. Tnh a dng c th ca mt h sinh thic th b bin i thay i cc mc ch s dng m h sinh thicung cp. Tuy vy khi mun tng cng mt mc ch s dng, cc mc ch sinh thi quan trng khc thng cng b thay i theo . Vic xy dng cc khu t trng cy ly g c th tng sn lng g, nhng gim a dng loi, ng thi c th tng tn sut l v xi mn t hoc gim dng nc trong ma kh, v r rng khng c li i vi nhng loi b loi b (do gim bt a dng gen ca h sinh thi) Khi thay i h sinh thi nng cao nng sut trc mt s gy ra nhng bin i phc tp trong cc qu trnh sinh thi khc, v sau cng nhng bin i ny c th lm gim nng sut v lu di, trng tm ca cc chnh sch qun l khng th b gii hn vi ch mt s lng nh nhng nh hng ny.

4. C TRNG CC H SINH THI VIT NAM

- Tnh phong ph v a dng ca cc kiu h sinh thi: Vi mt din tch khng rng, nhng trn lnh th Vit Nam c rt nhiu kiu h sinh thi khc nhau. tng vng a l khng ln cng tn ti nhiu kiu h sinh thi. - Thnh phn cc qun x trong cc h sinh thi rt giu. Cu trc qun x trong cc h sinh thi phc tp, nhiu tng bc, nhiu nhnh. im c trng ny lm cho a dng h sinh thi Vit Nam c nhiu im khc bit so vi cc nc khc trn th gii. - Tnh phong ph ca cc mi quan h gia cc yu t vt l v cc yu t sinh hc, gia cc nhm sinh vt vi nhau, gia cc loi, gia cc qun th trong cng mt loi sinh vt. Mng li dinh dng, cc chui dinh dng vi nhiu khu ni tip nhau lm tng tnh bn vng ca cc h sinh thi. Cc mi quan h nng lng c thc hin song song vi cc mi quan h vt cht rt phong ph, nhiu tng, bc thng qua cc nhm sinh vt: t dng (sinh vt sn xut), d dng (sinh vt tiu th), hoi sinh (sinh vt phn hy) trong cc h sinh thi Vit Nam l nhng chui quan h m nhiu nc khc trn th gii khng c c.
107

a dng sinh hc

- Cc h sinh thi Vit Nam c c trng tnh mm do sinh thi cao, th hin sc chu ti cao; kh nng t ti to ln; kh nng trung ha v hn ch cc tc ng c hi; kh nng t khc phc nhng tn thng; kh nng tip nhn, chuyn ha, ng ha cc tc ng t bn ngoi. - Cc h sinh thi Vit Nam phn ln l nhng h sinh thi nhy cm. Tnh mm do sinh thi ca cc h sinh thi Vit Nam lm cho cc h lun trong trng thi hot ng mnh, v vy, thng rt nhy cm vi cc tc ng t bn ngoi, k c cc tc ng ca thin nhin, cng nh nhng tc ng ca con ngi.

4.1. H sinh thi trn cn Trong cc kiu h sinh thitrn cn th rng c s a dng v thnh phn loi cao nht, ng thi y cng l ni c tr ca nhiu loi ng, thc vt hoang d v vi sinh vt c gi tr kinh t v khoa hc. Cc kiu h sinh thit nhin khc c thnh phn loi ngho hn. Kiu h sinh thinng nghip v khu th l nhng kiu h sinh thinhn to, thnh phn loi sinh vt ngho nn. Xt theo tnh cht c bn l thm thc vt bao ph c trng cho rng ma nhit i Vit Nam, c th thy cc kiu rng tiu biu: rng kn vng thp, rng tha, trng trung, rng kn vng cao, qun h lnh vng cao. Trong , cc kiu v kiu ph thm thc vt sau y c tnh DSH cao hn v ng ch hn c: kiu rng kn thng xanh ma m nhit i; kiu rng tha cy l rng hi kh nhit i; kiu rng kn cy l rng, m nhit i ni thp; kiu ph rng trn ni vi. Tuy nhin, do nhiu nguyn nhn khc nhau m a dng sinh hc, cc h sinh thi, nht l h sinh thirng - h sinh thic a dng sinh hccao nht b suy thoi trm trng trong thi gian qua. Din tch rng b suy gim t 43% xung cn 28,2% (1943 - 1995). Rng ngp mn ven bin cng b suy thoi nghim trng gim 80% din tch do b chuyn i thnh cc ao - m nui trng thu hi sn thiu quy hoch.

108

a dng sinh hc

Gn y, din tch rng tuy c tng ln 37% (nm 2005), nhng t l rng nguyn sinh cng vn ch mc khong 8% so vi 50% ca cc nc trong khu vc. y l mt thch thc ln i vi Vit Nam trong ng ph vi bin i kh hu, trong cc hot ng thc hin mc tiu nm 2010 ca Cng c a dng sinh hcnhm tng cng hiu qu bo tn v dch v ca cc h sinh thirng trong gim thiu thin tai, bo v ti nguyn nc, gim pht thi CO2. Mt trong nhng thnh tu quan trng m Vit Nam t c l thnh lp c 126 Khu bo tn bao gm nhiu cc sinh cnh quan trng c ngha quc t. Nhng nu theo kch bn v bin i kh hu ca Ngn hng th gii (WB) nc bin dng cao 1m s c 78 sinh cnh t nhin quan trng (27%), 46 Khu bo tn (33%), 9 khu vc c a dng sinh hc quan trng (23%), 23 khu c a dng quan trng khc (21%) b tc ng nghim trng.

4.2. H sinh thi t ngp nc Cng c Ramsar nh ngha "t ngp nc l nhng vng m ly, than bn hoc vng nc bt k l t nhin hay nhn to, thng xuyn hay tm thi, c nc chy hay nc t, l nc ngt, nc l hay nc bin k c nhng vng nc bin c su khng qu 6 mt khi triu thp". t ngp nc (NN) Vit Nam rt a dng v loi hnh v h sinh thi, thuc 2 nhm NN: NN ni a, NN ven bin. Trong c mt s kiu c tnh a dng sinh hc cao:

4.2.1. Rng ngp mn ven bin: Rng ngp mn c cc chc nng v gi tr nh cung cp cc sn phm g, ci, thy sn v nhiu sn phm khc; l bi , bi n v ng cc loi c, tm, cua v cc loi thy sn c gi tr kinh t khc; xm chim v c nh cc bi bn ngp triu mi bi, bo v b bin chng li tc ng ca sng bin v bo t ven bin; l ni c tr cho rt nhiu loi ng vt hoang d bn a v di c (chim, th, lng c, b st).

109

a dng sinh hc

4.2.2. m ly than bn: m ly than bn l c trng cho vng ng Nam . U Minh thng v U Minh h thuc cc tnh Kin Giang, C Mau l hai vng m ly than bn tiu biu cn st li ng bng sng Cu Long ca Vit Nam.

4.2.3. m ph: m ph thng thy vng ven bin Trung b Vit Nam. Do c tnh pha trn gia khi nc ngt v nc mn nn khu h thy sinh vt m ph rt phong ph bao gm cc loi nc ngt, nc l v nc mn. Cu trc qun x sinh vt m ph thay i theo ma mt cch r rt. Vit Nam c 2 vng NN quan trng l NN vng ca sng ng bng sng Hng v NN ng bng sng Cu Long: - NN vng ca sng ng bng sng Hng c din tch 229.762 ha. y l ni tp trung cc h sinh thivi thnh phn cc loi thc vt, ng vt vng rng ngp mn phong ph, c bit l ni c tr ca nhiu loi chim nc. - NN ng bng sng Cu Long c din tch t ngp nc 4.939.684 ha. y l bi quan trng ca nhiu loi thy sn di c t pha thng ngun sng M Kng. Nhng khu rng ngp nc v ng bng ngp l cng l nhng vng c tim nng sn xut cao. C 3 h sinh thi t nhin chnh ng bng sng Cu Long, l h sinh thingp mn ven bin; h sinh thi rng trm vng ngp nc ni a v h sinh thi ca sng. Mi kiu h sinh thi NN u c khu h sinh vt c trng ca mnh. Tuy nhin, c tnh khu h sinh vt ca cc h sinh thi ny cn ph thuc vo tng vng cnh quan v vng a l t nhin.

4.3. H sinh thi bin Vit Nam c ng b bin di 3.260 km v vng c quyn kinh t rng trn 1 triu km2 vi ngun ti nguyn sinh vt bin kh phong ph. Trong vng bin nc ta pht hin c chng 11.000 loi sinh vt c tr trong hn 20 kiu h sinh thi in hnh, thuc 6 vng a dng sinh hc bin khc nhau.

110

a dng sinh hc

Qua nghin cu, iu tra, kho st, ngi ta pht hin hn 20 kiu h sinh thi bin ti Vit Nam. Mt s h sinh thi Bin in hnh Vit Nam nh: h sinh thi Rn San H: Vit Nam hin nay c khong 200 im rn san h, vi trn 400 loi san h khc nhau, gm 80 ging, 17 h; h sinh thi C Bin: ton th gii n nay bit 58 loi, Vit Nam xc nh c 14 loi; h sinh thi Bi ; h sinh thi Bi triu ly; h sinh thi Ca Sng ven Bin; h sinh thi Rng ngp mn; h sinh thi Vng triu bi ct; h sinh thi m ph; h sinh thi m nui..

4.3.1.Rn san h Rn san h c trng cho vng bin nhit i. Qun x rn san h rt phong ph bao gm cc nhm ng vt y (thn mm, gip xc), c rn. Trong vng bin Vit Nam c khong trn 1 ngn km2 rn san h vi khong trn 300 loi san h , phn b rng khp t Bc vo Nam nhng hin nay ch cn khong 20% loi thuc mc tt v rt tt. Sng quanh qun trong cc vng rn san h c trn 2.000 loi sinh vt y v c. y l vng c tim nng bo tn a dng sinh hc, du lch sinh thi, ngun li sinh vt bin v ngun ging hi sn t nhin.

4.3.2. C bin Thm c bin thng l ni c tr ca nhiu loi ra bin v c bit loi th bin Dugon. Cc thm c bin su t 0 n 20 m, tp trung nhiu ven bin o Ph Quc, Trng Sa, Cn o v mt s ca sng min Trung. y cng l h sinh thi c nng sut sinh hc cao, l ngun cung cp thc n cho cc loi hi sn, c bit l ra bin, th bin v c bin. S loi c tr trong vng thm c bin thng cao hn vng bin bn ngoi t 2 n 8 ln.

111

a dng sinh hc

CHNG III. SUY GIM A DNG H SINH THI V BO TN Hu ht cc h sinh thi t nhin u b tc ng trong qu trnh pht trin kinh t - x hi. Cc h sinh thi t nhin vi tnh a dng sinh hc b thu hp din tch hoc chuyn sang cc dng h sinh thi th sinh khc. Nguyn nhn ca s suy gim a dng sinh hc l mt phc h c trng cho tng a phng hay tng khu vc v bao gm hai nhm nguyn nhn: Mt l, do thin nhin nh bo, lt, s thay i kh hu, hn hn,v.v...Hai l, do hot ng ca con ngi trc tip tc ng vo mi trng t nhin. Vit Nam trong nhng nm gn y l lt din ra lin tc cc tnh min ni pha Bc, min Trung, Ty Nguyn, ng bng sng Cu Long... c bit cc tnh min ni trong nhng nm gn y mc nc ngm vo ma kh thp hn so vi mc trung bnh kh nhiu. Nguyn nhn do s khai thc, cht ph rng qu mc dn n chu k xut hin l ngn dn v cng l ln hn. Rng Vit Nam vn cn chu nh hng nng n ca cc cht c ho hc do qun i M s dng trong chin tranh trc y. Vng b ri cht c nhiu nht l khu vc Trung B v ng Nam B vi t l din tch b ri ln ti 42,2%. Cc cht c ny ang gy ra nhng hu qu cc k nghim trng v mi trng i vi thin nhin v con ngi Vit Nam. Cho n nay, thm thc vt rng ti cc vng ny vn cha th khi phc c th bo v t dn n qu trnh thoi ho t, tng din tch t bc mu. Bn cnh , cc cht c ho hc ny cn thm thu xung cc mnh nc ngm lm cho cc thm thc vt trn mt t pht trin chm... Hu nh bt k dng hot ng no ca con ngi cng gy bin i mi trng t nhin. S bin i ny s tc ng n s phong ph tng i ca loi v trong nhiu trng hp c bit s dn n s tuyt dit. Nhng nguyn nhn chnh e da ti h sinh thi do mt lot cc nh hng v tc ng ca con ngi c th chia thnh 2 loi chnh: trc tip (mt v ph hu ni c tr, s thay i trong thnh phn h sinh thi, s nhp ni cc loi ngoi lai, khai thc qu mc, nhim, bin i kh hu, cc hot ng cng, nng, lm nghip nhm pht trin kinh t - x hi); v gin tip (tng dn s, s di dn, s ngho i,

112

a dng sinh hc

cc chnh sch pht trin kinh t cha hi ha vi chin lc bo tn a dng sinh hc).

1. NGUYN NHN TRC TIP

1.1. Mt v ph hu ni c tr y l nguyn nhn chnh dn n s suy gim loi, qun th v h sinh thi. Cuc sng ca cc loi sinh vt lun gn lin vi ni c tr. Ni c tr b ph hy s dn n a dng sinh hc b suy thoi. Ti Chu nhit i, 65% ni c tr b mt l cc cnh rng t nhin. Tc ph rng c bit ln ti cc nc nh: Philipin, Bangladet, Sri Lanka, Vit Nam, n , vng tiu Sahara, cc nc Chu Phi lm mt ni c tr ca cc loi ng thc vt hoang d. Rng ma nhit i chim khong 7% din tch b mt tri t, nhng c tnh sinh sng trn 50% tng s loi sinh vt ca tri t. Theo s liu phn tch vo nm 1982 din tch rng ma nhit i vo khong 9,5 triu km 2. n nm 1985 cn li 8,5 triu km2. Hin nay c mi nm chng ta li mt i khong 180.000km2, trong 80.000km2 b mt hon ton v 100.000km2 b suy thoi trm trng. Vi t nh hin nay theo d bo ca cc nh khoa hc th ti nm 2040 ch cn li mt phn rt nh ca rng ma nhit i nguyn vn. Rng t nhin ca Vit Nam phn ln l rng l rng thng xanh ma m nhit i, l ni l tng ca nhiu loi ng vt cng b suy thoi trm trng. Theo nh gi ca Vin iu tra quy hoch rng, nc ta ch cn 4% rng nguyn sinh tp trung vng Bc Trng Sn v Ty Nguyn. C th ni, y l ni c tr cui cng ca cc loi sinh vt c hu v qu him Vit Nam. Ph rng khng ch gy tn tht n sn xut m cn dn n mt cn bng sinh thi v mt tnh a dng sinh hc. iu lo lng nht l cc khu rng nhit i ang mt dn vi tc e da khong 2% mi nm. Vic khai thc g, khai hoang pht trin trng trt v chn nui khng phi l cch s dng c li nht v kinh t cc khu rng nhit i. Nguyn nhn ca s ph rng nhit i khng ch do s tng trng dn s nhanh v s ngho kh m quan

113

a dng sinh hc

trng l cn do th trng v chnh quyn a phng c khuynh hng ch n thun tha nhn gi tr kinh t ca rng m cha bit n gi tr quan trng bo v cn bng sinh thi ca rng.

Bng 3.1. Din bin din tch rng Vit Nam v hu qu TT Loi rng ch yu Din bin din tch 1980 1 Rng l rng thng xanh, ma m nhit i tr lng giu 617,2 1990 834,2 1998 221,4 Din tch gim nhanh, cu trc h sinh thib ph v, ni ca cc loi ng vt b xo trn 1.647,2 Hu qu

Rng l rng thng xanh ma m nhit i tr lng ngho Rng l kim Rng rng l Rng ngp mn ven bin

1.715

1.382,4

3 4 5

81,3 1.202 34,2

66,5 935 9,8

36,8 632,8 2,3

[Ngun: Chng trnh kim k nh gi rng theo nh k Vin iu tra quy hoch rng, 1998].

1.2. S thay i trong thnh phn h sinh thi Chng hn nh mt hoc suy gim ca mt loi c th dn n s suy gim a dng sinh hc. V d, n lc loi tr ch si chu M min nam California dn n vick gim st cc qun th chim ht trong vng. Khi qun th ch si chu M gim st, qun th con mi ca chng, gu trc M, s tng ln. Do gu trc M n trng chim, nn khi s lng ch si t hn th s lng gu trc n trng chim li nhiu ln, kt qu l s lng chim ht s t i .

114

a dng sinh hc

1.3. S nhp ni cc loi ngoi lai S nhp ni ca cc loi ngoi lai, c bit l cc loi ngoi lai xm ln c th ph v ton b h sinh thiv nh hng n cc qun th ng vt hoc thc vt bn a . Nhng k xm chim ny c th nh hng bt li cho cc loi bn a do qu trnh s dng cc loi bn a lm thc n, lm nhim c chng, cnh tranh vi chng hoc giao phi vi chng. Do ng vt c kh nng pht tn (b ng, ch ng) v s hnh thnh v bin mt ca cc chng ngi dn ti s thay i vng phn b ca loi. Khi nhng c th pht tn n lnh th mi phi c kh nng sng c y th ranh gii vng phn b mi c thay i. V d loi ngi mang 44 loi th t Chu u sang Tn Ty Lan v 4 loi khc mang n ngu nhin th ch c 22 loi sinh tn c. Khi mt loi ng vt no n vng phn b mi, nu kh nng sinh thi cao, cao hn cc loi a phng th loi ng vt mi n s sinh sn nhanh v c kh nng xm chim ly lnh th mi ny. Do dn cc loi a phng li, lm cho quan h gia cc sinh vt trong vng phn b mi thay i, lm thay i thnh phn loi, hnh thnh ng vt gii mi. V vy trong ng vt gii ca bt c khu vc no cng c th chia ra hai loi ng vt: - ng vt bn a (autochtones) l nhng ng vt sinh ra v sng a phng . - ng vt ngoi lai (imigrate) l nhng ng vt t nhng ni khc chuyn n v sinh sng . V vy khi nghin cu a ng vt ca vng no cng cn phi tm ra nhng loi in hnh cho ng vt gii ni v nhng loi trn ln nhau ca cc vng ng vt gii ln cn v xc nh s du nhp ca cc loi ngoi lai. Con ngi lm thay i c bn c tnh phn b ca ng vt bng vic di chuyn v pht tn cc loi trn phm vi ton cu. Nhng loi thch nghi vi iu kin mi c kh nng pht trin mnh v ln t nhng loi bn a c gi l nhng loi xm ln. Hin nay nhng loi sinh vt l xm ln l mi e do nghim trng i vi cc loi sinh vt bn a: cnh tranh ln chim ni c tr, thc n v ly lan
115

a dng sinh hc

bnh dch, ph hoi ma mng v gy nhim sinh hc. Vit nam hin nay c mt s loi xm ln gy tc hi trm trng cho mi trng cng nh cho con ngi nh: c bu vng, c sn, cy trinh n m ly (cy Mai Dng), bo Nht Bn v.v.. Cc loi c du nhp theo ba nguyn nhn chnh sau y: - Ch thuc a ca cc nc chu u. Khi nhng ngi chu u n mt vng thuc a mi h thng mang theo nhng loi ng vt t cc ni khc nhau ti nhm lm thc n, lm cnh v to ra th vui sn bn. -Ngh trng cy cnh v lm nng nghip: Nhng cy trng c mang ti ni mi cng nhm mc ch lm thc n, cy cnh hay chn nui gia sc. Sau khi thot vo t nhin vi iu kin thun li chng pht trin nhanh v ln t nhng loi cy bn a. - Vn chuyn khng ch ch: y l nguyn nhn thng xy ra nht nhng kh kim sot nht. Nhng ht c cy ln vi nhng ht ng cc rt d pht tn trn cc cnh ng. Cc loi chut, cn trng, k sinh theo cc phng tin vn chuyn i cc ni. Cc loi to hay cc loi ng vt khng xng sng khc trong cc vng bin hay nc ngt bm theo cc con tu, thuyn ri pht tn i cc ni v bt u cuc sng du nhp mi.

1.4. Khai thc qu mc Sn bn qu mc, nh c qu mc, hoc thu hoch qu mc mt loi hoc mt qun th c th dn ti s suy gim ca loi hoc qun th , suy gim s a dng ca h sinh thi. Sn bn qu mc l mt trong nhng nguyn nhn trc tip r rng nht gy nn s tuyt chng ca nhiu loi ng vt, v nh hng n mt s loi th ln, ni ting. Tuy nhin, trong ton b s suy gim a dng sinh hc, chc chn nguyn nhn ny khng quan trng bng cc nguyn nhn gin tip nh ph hu v bin i ni c tr. Sn bn ch nh hng chn lc i vi cc loi hoc ang l nhng ngun ti nguyn c gi tr kinh t, c th thu hoch c, iu ny rt quan trng i vi qun l cc ngun ti nguyn thin nhin. Do sn bt, bun bn ng vt hoang d tri php: chng minh tc sn bt, bun bn ng vt hoang d, chng ta c th nhn thy rng giai on

116

a dng sinh hc

trc nm 1990 vic sn bt, bun bn ng vt hoang d ch mi s dng trong phm vi min ni, cha thc s tr thnh kinh t hng ha mang tnh quc gia v quc t. Khong t 1990 n nay, xu hng tiu dng x hi khin vic s dng ng vt hoang d tr thnh ph bin trn phm vi ton quc. V vy, hu ht cc loi ng vt hoang d b khai thc sn bt vi tc cao lm y nhanh s suy gim cc loi. Hin c khong hn 200 loi ng vt hoang d, trong c 20 loi c bit qu him c kinh doanh s dng trn th trng Vit Nam.Phn ln cc loi c nguy c b e da tuyt chng. Cc loi b khai thc bt hp php ch yu l: Rn, K , T T, Ra cc loi, th rng, Mo, Ln rng, Hu nai, Kh cc loi, Cy cc loi, Gu, Sn Dng, Chim. Nhiu nht vn l cc loi: ra, rn.T l cc loi c khai thc Vit Nam l:th rng chim 20%, rn 45%, ra cc loi 30%, chim 3%, cn li l cc loi khc.

1.5. nhim nhim do con ngi gy ra c th nh hng n mi cp ca a dng sinh hc. nhim mi trng t, nc, khng kh t cc hot ng pht trin kinh t x hi tc ng trc tip n cc sinh vt trong h sinh thi, bin i cht lng sng ca chng theo hng tiu cc.

1.6. Suy gim cht lng ngun nc Vit Nam nm trong vng kh hu nhit i gi ma c lng ma phong ph v mng li sng ngi dy c vi mt h thng 2.345 con sng c chiu di 10km tr ln, nn ti nguyn nc ngt kh di do. Bin v thm lc a Vit Nam rng ln, vi 3.260 km b bin vi phong cnh k th, ti nguyn sinh vt bin rt phong ph c tng ni v tng y. C hng trm loi c cht lng cao, nhiu bi c tr lng ln, c th khai thc trn 1 triu tn c v 4050 nghn tn tm mt nm. Nhng vng bin Vit Nam bt u b nhim do nc thi cng nghip, nng nghip v cc hot ng sng ca con ngi t cc lu vc sng v vng ven bin. ng lo ngi l phn ln cht thi c cha cc ho cht c, kim loi nng, cc hp cht hu c, ho cht dng trong nng nghip... cha c x l, thi trc tip ra ngun nc gy nhim v lm suy thoi h sinh thibin.
117

a dng sinh hc

Bn cnh ,cc hot ng nng nghip m quan trng nht l m rng t canh tc vo t rng, t ngp nc, gy nhim do ha cht nng nghip, thay th cc ging cy con a phng bng cc ging mi cao sn, khai thc qu mc ti nguyn thin nhin nh khai thc g, cc sn phm ngoi g, sn bn, s tn ph trc tip ca chin tranh, nhim mi trng, xy dng c s h tng, ng giao thng,v.v..

1.7. Bin i kh hu Bin i kh hu ang din ra nhanh hn v khng c vng no trn th gii li khng b nh hng bi bin i kh hu. Theo y ban lin chnh ph ca Lin hp qucv bin i kh hu, mt trong nhng khu vc b nh hng nng n nht chnh la nhng vng ng bng ng dn c v ven bin Chu . Nhng tc ng ca bin i kh hu ln cc ngun ti nguyn thin nhin v nng sut lao ng dng nh s gim tc tng trng kinh t, v gia tng i ngho. Theo mt ti liu mi y ca Ngn hng th gii, Vit Nam c xc nh l mt trong nhng quc gia b nh hng nng n nht bi bin i kh hu vi khong 1/6 din tch t ai v 1/3 dn s b nh hng. Bin i kh hu ng thi cng l mt trong nhng mi e da chnh i vi a dng sinh hcca hnh tinh, v khong 20-30% s loi ang phai i mt vi nguy c tuyt chng cao. Ch tnh ring Vit Nam, khong 700 loi ang b e da v con s ny tip tc tng khi m cc rn san h bin ang thu hp, nhng vng m v cc cnh rng ngp mn b gim dn v din tch rng nhit i m ang b xung cp. Bin i kh hu v s suy gim a dng sinh hccng ng thi c nh hng tiu cc ti sinh k ca hng trm triu ngi dn trn ton th gii v cn tr ti vic hon thnh mc tiu thin nin k ca Lin hp quc.( xa i gim ngho tn gc vo nm 2015).

2. NGUYN NHN GIN TIP

Nhng ng sau cc nguyn nhn ny l nhng nguyn nhn su xa v kinh t - x hi v chnh sch nh s i ngho, tng dn s.... Hn th na, cc nguyn nhn ny c mi quan h cht ch v c s tc ng qua li vi nhau

118

a dng sinh hc

qua cc h thng thang bc phc tp nht nh (a l, thi gian, ch chnh tr,...) . 2.1. S tng dn s Dn s, mi trng v ti nguyn l mt th lin kt khng kht. S dn tng ln th nhu cu c bn cho cuc sng con ngi ly t mi trng cng tng ln, i cng vi n l qu trnh khai thc ti nguyn thin nhin ngy cng tng ln. Nu khng c s s dng mt cch tit kim v khn kho, khng c s bo tn v ti to, s dn n h qu khng th trnh c l mi trng t nhin b suy thoi, cc ngun ti nguyn thin nhin b cn kit. * Nn di dn t do l mi e da i vi s tn ti ca cc khu rng v Khu bo tn thin nhin, i hi t sn xut, xm ln t rng, trng la, c ph, cao su... * S ngho i : 90% cng ng a phng sng da vo nng nghip, ph thuc vo ti nguyn rng. 2.2. Chnh sch pht trin kinh t Ti nhiu nc ang pht trin, cc chnh sch pht trin kinh t c u tin, i khi chng mu thun su sc, cha kt hp hi ha vi chin lc bo tn a dng sinh hc. y l mu thun thng thy gia hai yu cu pht trin kinh t v bo v mi trng. Gii quyt mu thun ny i hi mt chin lc kt hp kho lo gia pht trin kinh t, xa i ngho vi bo v mi trng. y lun l mt thch thc vi cc chnh ph.

3. BO TN H SINH THI

H sinh thi bao gm qun x sinh vt v mi trng vt l bao quanh qun x sinh vt , do bo tn cc h sinh thi hay bo tn tnh a dng sinh hc ca h sinh thi ta phi quan tm ti c hai thnh phn ca h sinh thi. Theo nh gi ca nhiu nh sinh thi hc, bo tn h sinh thi l cch bo tn c hiu qu nht nhm duy tr tnh a dng sinh hc. C ba cch bo tn h sinh thi, l :
-

Thnh lp cc Khu bo tn.

119

a dng sinh hc
-

Thc hin cc bin php ngoi Khu bo tn.

- Phc hi cc qun x sinh vt ti ni c tr b suy thoi. 3.1. Xy dng cc Khu bo tn C nhiu cch thnh lp khc Khu bo tn, song c 2 phng thc c s dng ph bin nht l : 1- thng quan Nh nc (thng cp trung ng, hoc cp khu vc hay a phng), 2- thng qua cc t chc bo tn hay c nhn. Ngoi ra, cc Khu bo tn cn c hnh thnh bi cc cng ng truyn thng bi h mun gi gn li sng ca h. Phn hng hin thi ca IUCN v cc Khu bo tn v mc tiu qun l nh sau - I . Khu bo v nghim ngt (Strict protection) + Khu bo tn thin nhin nghim ngt (Strict Nature Reserve) + Khu hoang d - II. Bo tn cc h sinh thiv gii tr - III. Bo tn cc c im t nhin - IV. Bo tn qua qun l ch ng - V. Bo tn cnh quan trn t lin, bin v gii tr. - VI. S dng bn vng cc h sinh thi t nhin.

3.1.1. Cc Khu bo tn hin c Khu bo tn u tin c chnh thc hnh thnh vo ngy 1 thng 3 nm 1872 khi tng thng M khi l Ulysses Grant ch nh 80.000ha vng ng bc Wyoming lm Vn Quc gia Yellowstone. K t ti nay, rt nhiu cc Khu bo tn thin nhin, c v ng vt hoang d v ton b cnh quan c thnh lp trn khp cc nc trn th gii. Theo danh sch ca Lin hp qucv cc Khu bo tn (UNEP, WCMC 2003), hin nay trn ton th gii c 102.102 khu bo v, vi din tch trn 18,8 triu km2, chim 12,65% din tch b mt tri t. Trong s 191 quc gia c Khu

120

a dng sinh hc

bo tn, th c 36 quc gia c Khu bo tn chim 10-20% din tch t ai v 24 nc c trn 20% din tch l cho cc Khu bo tn.

3.1.2. Hin trng cc Khu bo tn v cc mi e do ti cc Khu bo tn Hiu qu mang li t cc Khu bo tn l khng th ph nhn, tuy nhin cc Khu bo tn trn th gii vn cn nhiu hn ch sau: - Hu ht cc Khu bo tn c kch thc nh, kh duy tr s sng cho cc loi ng vt c xng sng c kch thc ln. Gii php a ra l thnh lp hnh lang gia cc Khu bo tn nhng thc t l c rt t cc Khu bo tn c hnh lang lin kt vi cc Khu bo tn khc. - Cc Khu bo tn cha c tnh i din cao cho cc thm thc vt c trng hay cc loi c trng. - Thc t nhiu Khu bo tn c hot ng rt t hoc hu nh khng hot ng. - Mng li cc Khu bo tn trn th gii cn mng (theo tiu chun ca IUCN, mi quc gia phi c 10% din tch t nhin c bo tn, nhng s quc gia c Khu bo tn cn t). Thm vo , din tch dnh cho cc Khu bo tn bin cn rt thp (0,5% din tch i dng). - Mng li Khu bo tn cn mang tnh cht tnh, khng p ng c vi nhng s thay i v vng phn b ca cc loi do s thay i kh hu ton cu. Do s qun l cc Khu bo tn cn cha hiu qu, nn thc t cho thy cc Khu bo tn trn th gii ang phi i mt vi nhiu vn nghim trng. Theo nhng nghin cu kho st ca IUCN, th nhng mi e do vi cc Khu bo tn Nam M l ln nht, Chu u l t nht. Vn v cc loi thc vt ngoi lai xm ln nghim trng nht Chu c ( gm Autralia, New Zealand ) v cc o Thi Bnh Dng. Trong khi vic khai thc bt hp l cc loi hoang di, chy rng v canh tc nng nghip l nhng mi e do nghim trng nht i vi cc nc chu Phi, chu v Nam M. Nhng vn ln

121

a dng sinh hc

nht i vi cc Khu bo tn cc quc gia pht trin ch yu lin quan ti cc hot ng khai thc ti nguyn, cc d n thy li.

3.1.3. Cc u tin cho vic thnh lp khu bo v Do ngun kinh ph hn hp nn cn thit phi thit lp cc u tin cho vic bo v. C th dung 3 tiu ch sau lp ra cc u tin cho bo tn loi: - Tnh c bit: Mt qun x c u tin bo v cao hn nu l ni sinh sng ch yu ca nhiu loi c hu qu him so vi cc qun x ch gm cc loi ph bin. Mt loi thng c gi tr bo tn nhiu hn nu loi c tnh c nht v phn loi hc, tc l loi duy nht ca ging hay h, so vi loi l thnh vin ca mt ging (h) c nhiu loi. - Tnh nguy cp: mt loi c nguy c tuyt chng s c quan tm nhiu hn so vi loi khng b e do tuyt chng. Nhng qun x sinh vt ang c nguy c b tiu dit cng cn c u tin bo v. - Tnh hu dng: loi c gi tr kinh t hoc tim nng i vi con ngi s c u tin bo v nhiu hn. T nhng u tin trn, c th c nhng cch tip cn khc nhau xy dng khu bo v. - Cch tip cn v loi: C th thnh lp cc Khu bo tn bo v nhng loi c nht v nh, loi c hu ca mt nc. Nhiu khu Vn Quc gia c thnh lp vi mc ch l bo v mi trng sng ca mt loi duy nht, loi ny thng l nhng loi c th bc cao theo xp hng u tin trn. U ban v s sinh tn ca cc loi thuc IUCN tp hp trn 2000 nh khoa hc thuc 80 nhm chuyn gia khc nhau, nh gi v khuyn ngh bo tn cho cc loi th, chim, ng vt khng xng, cc loi b st, c v thc vt da trn cc tiu ch trn. - Cch tip cn v qun x hay h sinh thi: Mt s nh sinh thi hc cho rng nn tp trung cho bo tn qun x hay h sinh thihn l tp trung bo v loi. H cho rng, bo tn cc qun x hay h sinh thic th bo tn c nhiu loi hn.

122

a dng sinh hc

Vic thnh lp cc Khu bo tn mi cn m bo c l c cng nhiu i din ca cc loi qun x sinh vt cng tt. nh ra c nhng khu vc no trn th gii c bo tn mt cch tho ng v nhng khu vc no cn khn trng bo tn l mt cng vic cp bch hin nay.

3.2. Bo tn bn ngoi cc Khu bo tn Khong 90% din tch b mt tri t khng thuc cc Khu bo tn, trong phn din tch ny, vn c mt phn tng i ln din tch m con ngi cha s dng ti hoc c tc ng rt t v cn l ni sinh sng nguyn thu ca nhiu loi. Vic xy dng v thit lp cc Khu bo tn dn n tm l l ch bo tn nhng loi trong Khu bo tn cn nhng loi bn ngoi th khng c xem xt ti v vn b khai thc t do. Do vn c nhiu loi b tuyt chng hoc c nguy c tuyt chng. Chnh v vy, vic bo tn bn ngoi cc Khu bo tn c ngha quan trng. Tuy nhin, thc t th vic bo tn bn ngoi cc Khu bo tn gp rt nhiu kh khn. Mt cch hiu khc v vic bo tn bn ngoi Khu bo tn l bo v cc khu vc xung quanh Khu bo tn, hay l bo v vng m. Vic bo v vng m c ngha quan trng bo v cc loi sinh vt v cc h sinh thica Khu bo tn, bi khi tnh a dng sinh hc vng m b suy gim th tnh a dng ca Khu bo tn cng gim theo.

3.3. Phc hi ni c tr ca sinh vt Mt trong nhng nhim v ca bo tn l phi khi phc li mi trng sng b hu hoi hay b suy thoi ca cc qun x sinh vt. Qu trnh ny c gi l sinh thi hc phc hi, tc l mt qu trnh bin i c ch nh ti mt a im xy dng mt h sinh thic tnh lch s (tn ti trong thi gian lu di) v tnh bn a (ph hp vi cc iu kin t nhin ca khu vc). Mc ch ca qu trnh l xy dng nn mt h sinh thi nhn to bt chc cu trc, chc nng v cc c trng ca mt h sinh thit nhin.

123

a dng sinh hc

Cc h sinh thi c th b hu hoi bi cc hin tng t nhin hoc do hot ng ca con ngi. Vi nhng h sinh thib ph hu hay b suy thoi do cc yu t t nhin th c th c kh nng phc hi cao, c th thit lp c mt qun x n nh sau mt qu trnh din th. Vi nhng h sinh thib tc ng bi con ngi mt cch qu mc th kh nng phc hi l rt nh bi cc tc ng ca con ngi lm mt i hon ton ngun sinh vt ti lp li mt h sinh thi. C 4 cch tip cn i ti phc hi cc qun x sinh vt v h sinh thi: - Khng hnh ng v s phc hi qu tn km, hoc nhng n lc phc hi trc y tht bi, hay kinh nghim cho thy h sinh thic th t phc hi. - Khi phc li thnh phn loi v cu trc nguyn thy ca khu vc bng bin php ti nhp loi mt cch tch cc, v d nh gieo trng cc loi cy nguyn thy. - Ci to v phc hi mt s chc nng v mt s loi cy nguyn thy ca h sinh thi. - Thay th h sinh thi b ph hu bng mt h sinh thikhc cho nng sut cao hn. Cng tc phc hi s ng mt vai tr ngy mt quan trng trong vic bo tn cc qun x sinh vt trong qu trnh pht trin hin nay ca loi ngi, bi do qu trnh khai thc v tc ng ca con ngi lm hu hoi rt nhiu cc h sinh thiv cc qun x sinh vt. Thm vo , nhng h sinh thi b suy thoi m con ngi vn ang khai thc ngy cho nng sut ngy mt t i v mt dn gi tr kinh t. Con ngi v cc chnh ph cng mong mun phc hi li cc h sinh thiban u cho nng sut cao hn. Do , tm quan trng ca cng tc phc hi trong qu trnh bo tn cc h sinh thi ngy cng c th hin r.

124

a dng sinh hc

PHN IV. KHU BO TN

CHNG I. KHI NIM V KHU BO TN
1. KHI NIM V KHU BO TN

Theo Cng c Quc t v a dng sinh hc: Khu bo tn l mt vng a l c chn v c qun l nhm mc ch t c mt s mc tiu v bo tn. Ti i hi ln th t v Vn Quc gia v Khu bo tn, t chc ti Caracas, Vndula nm 1992 (IUCN 1994): Khu bo tn l vng t v/hay bin c s dng c bit cho bo v, lu gi a dng sinh hc, cc ti nguyn thin nhin v vn ho, v c qun l bng php lut v cc bin php hu hiu khc. - Theo chin lc ton cu v a dng sinh hc (WRI/IUCN/UNEP 1992): Khu bo tn l mt vng t hay nc c thnh lp mt cch hp php thuc nh nc hay t nhn, c iu chnh v qun l nhm bo tn cc mc tiu nht nh.

2. VAI TR CC KHU BO TN

- L ni duy tr lu di nhng mu in hnh thin nhin c din tch rng ln v l h sinh thi ang hot ng. - L ni duy tr tnh a dng sinh hc, c tc dng iu chnh mi trng nh cc qun x sinh vt c kh nng phn gii cc cht nhim

125

a dng sinh hc

- Ni duy tr cc vn gen di truyn, l ni cung cp nguyn liu cho cng tc tuyn chn vt nui cy trng hin nay v sau ny k c cho cc mc ch khc. - ng vai tr duy tr cn bng sinh thi cho tng vng nht nh, iu ho kh hu, mc nc, bo v cc ti nguyn sinh vt chng pht trin bnh thng, hn ch xi mn, l lt, hn hn. - Bo v c phong cnh, ni gii tr v du lch cho nhn dn, bo v c cc di sn vn ho, kho c, lch s dn tc. - Ni nghin cu khoa hc, hc tp, gio dc v o to. Nhiu sch gio khoa c bin son, nhiu chng trnh v tuyn, phim nh c xy dng v ch Khu bo tn thin nhin vi mc ch gio dc v gii tr. - Tng thu nhp do thu tin khch du lch trong v ngoi nc, to cng n vic lm cho ngi dn trong vng.

3. BO TN TRN TH GII

3.1. Thc trng Theo t liu ca Lin hp qucxy dng vo nm 1993 v c Hi ng cc Vn Quc gia v Khu bo tn thuc IUCN cng nhn vo nm 1994, th h thng Khu bo tn c mt tt c cc vng a l trn th gii. T liu ny cho bit din tch Khu bo tn, t l phn trm so vi din tch t nhin ca tng vng. Tuy nhin din tch Khu bo tn mi vng cng khc nhau: Bc M v Chu c chim hn 12% din tch t nhin, Trung M 9%, Nam M, Nam v ng Nam hn 6%, Bc u- 3,1%, Chu u t nht ch c 0,9%. Trung bnh ca c th gii l 6% trong c khong 6900 Khu bo tn hp php 103 nc, tnh c cc khu thin thin khc th th gii s c s lng Khu bo tn l 30000 chim 10% din tch b mt hnh tinh. Danh sch cc Khu bo tn ca Lin hp qucch l i din mt phn 37000 Khu bo tn m C quan theo di bo tn th gii WCMC (World Conservation Monitoring Centre) ghi nhn. Vo nm 1994, ch c 9832 Khu bo tn c cng nhn c cc tiu ch ni trn a vo danh sch ca Lin
126

a dng sinh hc

hp qucv n nm 1997 danh sch Khu bo tn ca Lin hp quc tng ln n 12754 khu. Khu bo tn nm trong danh sch ca Lin hp qucl do WCMC thu thp qua cc c quan qun l, phi hp vi IUCN. Ba loi Khu bo tn: khu d tr rng, cc khu d tr thin nhin t nhn v cc loi Khu bo tn khc khng c a vo danh sch ca Lin hp quc, mt phn do khng t cc tiu ch ra hoc cha c t liu xem xt. D sao cc Khu bo tn ny cng gp phn ng k vo cng tc bo tn v pht trin bn vng. S pht trin h thng cc Khu bo tn cng khc nhau tuy theo tng vng, hoc tng nc. V d: cc Khu bo tn khu vc Bc Phi ch chim 2,8% din tch t nhin, trong lc Bc Hoa K chim 12,6%, c 24,6%, o gn 25,3%, Anh 18,9% din tch l Khu bo tn, song ti mt s nc c rt t Khu bo tn nh Hy Lp ch c 2%, Nga 1,2%, Th Nh K 0,3%. S liu v Khu bo tn ca tng quc gia v chu lc cng ch l tng i bi v i khi trn thc t cc o lut v bo v cc Vn Quc gia v Khu bo tn ng vt hoang d khng c thc thi, trong khi nhiu khu vc thuc khu d tr ti nguyn v cc khu vc qun l cho vic s dng a mc ch trong thc t li c bo v nghim ngt. V din tch cc Khu bo tn cng rt khc nhau. Ni chung c rt t cc Khu bo tn c din tch rng, s lng cc Khu bo tn hp li rt nhiu. Ch c 4 Khu bo tn c din tch ln hn 100000 km2 nhng li chim khong 1,7 triu km2 (chim 17% din tch cc Khu bo tn trn th gii). Khu bo tn ln nht trn th gii l Vn Quc gia Greenland rng 972000 km2, chim 10% din tch cc Khu bo tn. Cc Khu bo tn nh hp c s lng rt ln, m phn ln c xc nh rt cn thn bo v mt s sinh cnh c bit, mt s loi mt s HST cn thit phi bo tn. Nhiu nc, v d khu vc Thi Bnh Dng v Carib, khng c din tch thnh lp cc Khu bo tn rng trn t lin vi din tch rng hn 10km2, cho nn cc Khu bo tn y khng c a vo danh lc.

127

a dng sinh hc

Ni chung, nhiu nc cc Khu bo tn s kh vt t l 7% n 10% din tch mt t bi v nhu cu ca con ngi i vi ti nguyn thin nhin v t ai rt ln.

3.2. Tiu ch xc nh Cc Khu bo tn c xc nh theo cc tiu ch: kch c, mc tiu qun l v quyn lc ca c quan qun l nh sau: - Kch c: Vi tnh cht thc tin ch nhng Khu bo tn c din tch trn 10km2 mi c cng nhn, tr cc o i dng c din tch 1km 2 tr ln c bo v ton b. - Mc tiu qun l: Cc mc tiu qun l c Hi ng cc Vn Quc gia v Khu bo tn, IUCN/CNPPA a ra vo nm 1978, c sa cha vo nm 1993 v cng b vo nm 1994. Cch qun l ca IUCN c th khng trng khp vi tn gi cc Khu bo tn ca cc quc gia. - Quyn lc ca c quan qun l: Trc kia ch c nhng Khu bo tn do cc c quan c quyn lc cao nht (Chnh ph) mi c a vo danh sch ca Lin hp quc. Trong danh sch trn y cc Khu bo tn do cp vng hay tnh qun l cng c k n.

3.3. Phn loi cc Khu bo tn trn Th gii - IUCN ra vic phn chia cc loi hnh Khu bo tn vo nm 1978, gm c 10 loi theo mc v mc tiu bo v khc nhau: + Khu bo tn cho nghin cu khoa hc (hay Khu bo tn thin nhin nghim ngt) + Vn Quc gia + Cng trnh thin nhin (hay Thng cnh thin nhin) + Khu d tr thin nhin (hay Khu bo tn ng vt hoang d)

128

a dng sinh hc

+ Khu bo tn cnh quan + Khu d tr ti nguyn + Khu bo tn nhn chng hc (hay Khu lch s) + Khu qun l a dng + Khu bo tn sinh quyn + Khu di sn th gii - Sau hi ngh ti Caracas, Vnzuela ca Hi ng Vn Quc gia v Khu bo tn thin nhin, IUCN rt li cn 6 loi Khu bo tn thin nhin: + Loi I: Khu bo tn nghim ngt/ Khu bo tn hoang d: Bo v v gi gn cc qu trnh t nhin khng c s tc ng ca con ngi c c nhng mu mi trng thin nhin nguyn vn, nhm mc ch nghin cu khoa hc, quan trc mi trng, gio dc vo bo tn cc ngun ti nguyn di truyn trong tnh trng bin ng v tin ho t nhin. C hai loi ph:

Loi 1a gm nhng Khu bo tn c qun l ch yu cho nghin cu khoa hc v quan trc Loi 1b gm cc Khu bo tn c qun l ch yu bo tn nhng vng hoang d cn nguyn vn.

+ Loi II: Vn Quc gia: Bo v cc vng thin nhin phong ph, p c ngha quc gia v quc t v khoa hc, gio dc v gii tr. Cc Khu bo tn ny thng c din tch rng, t chu s tc ng ca cc hot ng ca con ngi v khng cho php khai thc cc ti nguyn. + Loi III: Cng trnh thin nhin quc gia/cc thng cnh t nhin: Ch yu bo tn cc cnh quan thin nhin c bit ca quc gia. Cc Khu bo tn ny thng c din tch khng ln. + Loi IV: Khu bo tn cc sinh cnh/Khu qun l cc loi: Ch yu bo tn cc iu kin thin nhin cn thit bo v mt s loi c ngha quc gia, mt nhm loi, cc qun x sinh vt hay cc c trng vt l ca mi trng m

129

a dng sinh hc

y cc c trng ny cn c bo v mt cch c bit tn ti c lu di + Loi V: Khu bo tn cnh quan t lin hay cnh quan bin: Ch yu bo tn cc cnh quan thin nhin p c ngha quc gia, c trng cho s tc ng mt cch nhp nhng ca cc hot ng ca con ngi v thin nhin, c th s dng cho gii tr v du lch. y l nhng cnh vt vn ho/thin nhin p c gi tr cao v l ni m vic s dng t ai theo truyn thng cn c lu gi. + Loi VI: Khu bo tn qun l ti nguyn thin nhin: y l loi Khu bo tn mi c xut, bao gm nhng vng c qun l vi mc tiu bo tn lu di a dng sinh hc ng thi s dng mt cch bn vng cc HST v ti nguyn thin nhin nhm m bo nhu cu ca cc cng ng dn c. Cc Khu bo tn ny thng c din tch tng i rng v cc HST cn t b bin i, v y vic s dng ti nguyn theo cch truyn thng v bn vng c khuyn khch. S loi Khu bo tn cng khng ng u cc nc. Loi V c dng rng ri Chu u, cn Nam Hoa K na s Khu bo tn li thuc loi II. Chu c loi I v II chim n 4% din tch t nhin, nhng vn cn nhiu HST in hnh ca vng ny vn cha c a vo h thng cc Khu bo tn. Tuy IUCN phn ra 6 loi Khu bo tn nh trn, nhng khng phi tt c cc nc theo cch phn loi trn xy dng h thng Khu bo tn ca nc mnh. Mt s nc c cch phn loi ring, c th nhiu loi hn hay t loi hn. Tn gi cc Khu bo tn trn th gii cng rt khc nhau v n nay c n 1388 thut ng khc nhau c s dng ch nhng Khu bo tn.

3.4. Gii thiu v Vn Quc gia Granpadiso Italia 3.4.1. c im Hnh 4.1. V tr Vn Quc gia Granpadiso

130

a dng sinh hc

a im: Gn thnh ph:Turin Ta : 453010B, 71836 Din tch:703 km Thnh lp:1922

Vn Quc gia Gran Paradiso nm trong khu rng ni Alpes grees, thung lng Aosta, vng Piedmont, ty bc . Vn rng 703 km2, 10% din tch ca vn l rng, 16.5% l t canh tc v ng c, 24% b hoang, v 40% xp loi cn ci. 57 sng bng chim 9.5% din tch ca vn. Cc ni v thung lng ca vn do cc sng bng v cc dng nc khc chm nn. cao ca vn l t 800 ti 4.061 m, mc trung bnh l 2.000 m. Cc y thung lng trong vn l rng cy. C cc ng c cao, cng khi v sng bng cao hn cc ng c. Ngn Gran Paradiso l ngn ni duy nht nm hon ton trn t c cao trn 4.000 m. T nh ni ny, c th nhn thy ni Mont Blanc v ni Mattehorn.

3.4.2. Gi tr a dng sinh hc - H thc vt: C khong 1.500 loi cy sng trong khu vn ny. Cc rng ca vn rt quan trng v chng l ni nng nu cho v s ng vt, cng nh gi cho t khng b l v b ngp nc. Hai loi cy rng chnh trong

131

a dng sinh hc

vn l cy thng rng v thng rng l. Rng thng rng l thng pha Piedmont ca vn, ch khng c pha thung lng kh ro Valle d'Aosta. Cc rng ny dy v rm l, nh sng ma h t lt qua. Cc cy thng rng l thng mc ln vi cc cy vn sam v him khi chung vi cy linh sam. Cng c cc rng cy thch (Maple) v cy on (Tilia platyphyllos). Cc rng ny nhng khu cch bit v c nguy c b dit vong. Cy si c nhiu khu thung lng Valle d'Aosta hn khu Piedmont, v nhit cao hn v lng ma t hn. Cy ht d vn l do ngi trng, him khi chng sng cao trn 1.000 m. Rng tng bch, thng rng, vn sam thng c ln c lnh sam. Lnh sam v thng rng thng mc cao 2.200 - 2.300 m. cao hn, cy ci tha dn v c cc bi c, cng nhiu cy hoa n mun trong ma xun. Cc cy hoa di trong ng c cao c hoa pngx hoang, cy long m, hoa hu ty, quyn. Cc cy hoa ny thu ht nhiu loi bm. Cc cy nh sng trn cao thch ng vi ni sng bng cch nhn nhng c tnh nh ln, c lng hoa mu sng lt v r pht trin nhiu.
- H ng vt: Loi ng vt ph bin nht l d ni. D ni gm c cc

bi c trn cao trong ma h, ma ng chng xung ni thp hn. Vn Quc gia Gran Paradiso snh cp vi vn Quc gia Vanoise cung cp s che ch cho loi d ni ny. Cng vi d ni, vn cng c cc loi ng vt khc nh chn, chn ermine, th rng, con lng (badger), sn dng, marmot. C trn 100 loi chim sng trong vn, trong c chim c i bng, g g trng, chim chch ni, qu chn , chim g kin, chim b ht (nutcracker) vv... Cc chim i bng lm t trn g vch , i khi trn cy.

4. PHN BIT GIA VN QUC GIA, KHU BO TN THIN NHIN V KHU D TR SINH QUYN

4.1. Vn quc gia 4.1.1. Khi nim

132

a dng sinh hc

Vn Quc gia l vng t t nhin c thnh lp bo v lu di mt hay nhiu h sinh thi, bo m cc yu cu sau: - Phi bao gm mu chun ca cc h sinh thi c bn (cn nguyn vn hoc t b tc ng); cc nt c trng v sinh cnh ca cc loi ng, thc vt ; cc khu a mo c gi tr v mt khoa hc, gio dc v du lch; - Phi rng cha ng c mt hay nhiu h sinh thi khng b thay i bi nhng tc ng xu ca con ngi; t l din tch h sinh thi t nhin phi t t 70% tr ln; - C iu kin v giao thng tng i thun li.

4.1.2. Vai tr ca cc Vn Quc gia - Duy tr lu di nhng mu in hnh thin nhin c din tch rng ln v l h sinh thi ang hot ng - Duy tr tnh a dng sinh hc, c tc dng iu chnh mi trng nh cc qun x sinh vt c kh nng phn gii cc cht nhim nh kim loi nng, thuc tr su v cc cht thi sinh hot khc ang ngy cng tng do cc hot ng ca con ngi, gip phn phc hi cc ti nguyn ti sinh. - Duy tr cc vn gen di truyn, l ni cung cp nguyn liu cho cng tc tuyn chn vt nui cy trng hin nay v sau ny k c cho cc mc ch khc. - Duy tr cn bng sinh thi cho tng vng nht nh, iu ho kh hu, mc nc, bo v cc ti nguyn sinh vt chng pht trin bnh thng, hn ch xi mn, l lt, hn hn. Qun x thc vt c vai tr v cng quan trng trong vic iu ho kh hu a phng, kh hu vng v ngay c kh hu ton cu. - Bo v c phong cnh, ni gii tr v du lch cho nhn dn, bo v c cc di sn vn ho, kho c, lch s dn tc.

133

a dng sinh hc

- Ni nghin cu khoa hc, hc tp, gio dc, o to. - Tng thu nhp do hot ng du lch, to cng n vic lm cho ngi dn trong vng.

4.1.3. Phn khu chc nng ca Vn Quc gia * Vng li: + Phn khu bo v nghim ngt: l khu vc c bo ton nguyn vn, c qun l bo v cht ch theo di din bin t nhin; nghim cm mi hnh vi lm thay i cnh quan t nhin ca khu rng; + Phn khu phc hi sinh thi: L khu vc c qun l, bo v cht ch rng phc hi, ti sinh t nhin; nghim cm vic du nhp nhng loi ng vt, thc vt khng c ngun gc ti khu rng. + Khu hnh chnh - dch v - Khu du lch - Khu hnh chnh - Khu dn c * Vng m: Vng m l vng rng, vng t hoc vng t c mt nc nm st ranh gii vi cc Vn Quc gia; c tc ng ngn chn hoc gim nh s xm phm Khu bo tn. Mi hot ng trong vng m phi nhm mc ch h tr cho cng tc bo tn, qun l v bo v Khu bo tn; hn ch di dn t bn ngoi vo vng m; cm sn bn, by bt cc loi ng vt v cht ph cc loi thc vt hoang d l i tng bo v. Din tch ca vng m khng tnh vo din tch ca Vn Quc gia; D n u t xy dng v pht trin vng m c ph duyt cng vi d n u t ca Vn Quc gia. Vng m c chia thnh - Hnh lang rng chin lc
134

a dng sinh hc

+ Khu bo v nghim ngt + Khu phc hi sinh thi - Khu dn c

4.1.4. Cc c trng ca Vn Quc gia Cc Vn Quc gia thng thng nm ti cc khu vc ch yu l cha pht trin thng l nhng khu vc vi ng thc vt bn a qu him v cc h sinh thI c bit ( chng hn c th l cc loi ang nguy cp), s a dng sinh hc, hay cc c trng a cht c bit. i khi, cc Vn Quc gia cng c thnh lp ti cc khu vc pht trin vi mc tiu lm cho khu vc tr li gn ging nh tnh trng ban u ca n, cng gn cng tt.

135

a dng sinh hc

Hnh 4.3: Cc Vn Quc gia ca Vit Nam

136

a dng sinh hc

4.2. Khu d tr sinh quyn 4.2.1. nh ngha Theo quan nim trc y, cc Khu bo tn thin nhin thng c xem nh mt khu vc tch bit vi th gii loi ngi. Quan nim ny dn n nhng sai lm trong vic qun l cc Khu bo tn thin nhin. Kt qu l thin nhin vn lin tc b con ngi tc ng theo hng tiu cc: tn ph m nguyn nhn l do nhng p lc x hi v sinh thi c trong v ngoi Khu bo tn. Theo Chng trnh Con ngi v Sinh quyn (Man and Biosphere Program; vit tt l: MAB thuc UNESCO) thc t cho thy cc Khu bo tn vn cn c mt s khu vc khng c hoc chu rt t tc ng ca con ngi vi nhng quy nh kim sot cht ch, c gi l vng li. Bn cnh cn thc y pht trin kinh t thn thin vi mi trng, pht trin gio dc v bo tn cc gi tr vn ha truyn thng cc vng xung quanh c gi l cc vng m v chuyn tip trong , ngi dn a phng ng vai tr ch cht. C nh vy cng tc bo tn mi t c hiu qu lu di v bn vng. Khi nim Khu d tr sinh quyn ln u tin c MAB a ra ti hi ngh khoa hc S dng hp l v bo tn ti nguyn ca Sinh quyn t chc ti Paris vo thng 9/1968 vi s tham gia ca 236 i biu n t 63 nc v 88 i din ca cc t chc lin chnh ph v phi chnh ph ca nhiu ngnh khoa hc khc nhau cng cc nh qun l v ngoi giao. Sau ny c gi l Hi ngh Sinh quyn do UNESCO t chc vi s ng h tch cc ca T chc Lng thc, T chc Y t th gii, cc t chc bo tn v chng trnh sinh hc quc t thuc Hi ng Khoa hc Quc t (IBP/ICSU). Theo quy nh ca T chc vn ha, khoa hc v gio dc ca Lin hp quc(UNESCO), Khu d tr sinh quynTG l h thng nhng vng c h sinh thi trn cn, h sinh thi ven bin hoc nhng h sinh thi kt hp nhng thnh phn , c quc t cng nhn trong phm vi chng trnh ca UNESCO v con ngi v sinh quyn (MAB). Mt khi nim khc: Khu d tr sinh quyn l vng lnh th bao gm cc HST i din cho vng a l sinh hc chnh, bao gm c cc tc ng can thip ca con ngi, c ngha trong bo tn a dng sinh hc, ng thi c kh
137

a dng sinh hc

nng cho thy nhng c hi khai thc v trnh din s tip cn pht trin bn vng trong phm vi ca vng. (UNESCO, 1974).

4.2.2. Cc tiu ch L mt thm i din cc h sinh thi ca cc vng a l sinh vt chnh, bao gm c s thay i vic can thip ca con ngi. - C ngha v bo tn a dng sinh hc. - Cung cp c hi c th tin hnh v trnh din cc phng hng pht trin bn vng trong quy m khu vc. - C din tch ln thc hin ba chc nng ca khu DTSQ (bo tn, pht trin v h tr). - c phn vng c th (vng li, vng m, vng chuyn tip) nhm thc hin ba chc nng trn.

4.2.3. Vai tr ca Khu d tr sinh quyn Vic thit lp nhng Khu d tr sinh quyn nhm thc y v lm r s cn bng mi quan h gia con ngi v sinh quyn. Mi khu DTSQ c ba chc nng chnh, chng u b sung v h tr cho nhau. - Chc nng bo tn: thc hin chc nng bo tn h sinh thi, ng gp mt cch tch cc nht vo vic bo tn a dng di truyn, loi, h sinh thi v cnh quan. - Chc nng pht trin: pht trin, thc y pht trin kinh t bn vng v sinh thi cng nh cc gi tr vn ho truyn thng. - Chc nng h tr: tr gip nghin cu, gim st, gio dc, trao i thng tin gia cc a phng, quc gia, quc t v bo tn v pht trin bn vng.

138

a dng sinh hc

Hnh 4.4: Ba chc nng ca Khu d tr sinh quyn

4.2.4. Cu trc ca Khu d tr sinh quyn KQTSQ chia thnh 3 khu vc chnh: - Vng li (Core area) l vng khng c tc ng ca con ngi, tr mt s hot ng nghin cu gim st mang tnh khoa hc, c th duy tr mt s hot ng truyn thng ph hp ca ngi dn a phng nhng khng nh hng n mi trng sinh thi. - Vng m (Buffer Zone) l vng c chc nng pht trin iu ha, tn trng hin trng, ph hp vi cc tiu ch nhm phc v cng tc bo tn vng li. - Vng chuyn tip (Transition Zone) ngoi cng. Cc hot ng kinh t y vn duy tr bnh thng, trong nhn dn a phng cng cc nh khoa hc cng ty t nhn, cc t chc x hi...phi hp cng khai thc, qun l v pht trin bn vng ngun li ti nguyn thin nhin m Khu d tr sinh quyn em li.

139

a dng sinh hc

Hnh 4.5: Phn vng Khu d tr sinh quyn

4.2.5. H thng cc Khu d tr sinh quyn trn th gii Hin nay trn th gii c khong 550 Khu d tr sinh quyn thuc 105 quc gia trn th gii.

Hnh 4.6: Bn cc Khu d tr sinh quyn trn th gii Trong mu th hin cc nc c trn 35 Khu d tr sinh quyn, mu da cam t 20- 34 khu, mu vng t 15-19 khu, mu xanh l cy t 10- 14 khu, mu xanh t 5-9 khu, mu tm t 1- 4 khu. Vit Nam hin c 6 Khu d tr sinh quyn:

140

a dng sinh hc

1. Khu d tr sinh quyn Cn Gi: l khu rng ngp mn ca sng nm trn a bn huyn Cn Gi - Thnh ph H Ch Minh, cng nhn nm 2000. 2. Khu d tr sinh quyn Ct Tin: l khu rng trn cn nm trn a bn cc huyn Tn Ph, Vnh Cu (ng Nai), Ct Tin, Bo Lc (Lm ng) v B ng (Bnh Phc), cng nhn nm 2001. 3. Khu d tr sinh quyn ng Bng sng Hng: l vng t ngp nc ven bin nm trn phn t pha Nam vng ng bng sng Hng, bao gm vn Quc gia Ramsar Xun Thy, Nam nh; khu vc bi ngang Kim Sn, Ninh Bnh; Khu bo tn thin nhin t ngp nc Tin Hi, Thi Bnh. Cng nhn nm 2004 . 4. Khu d tr sinh quyn Ct B: nm trn a phn qun o Ct B, thuc a phn huyn Ct Hi, thnh ph Hi Phng, bao gm Vnh H Long, l h thng rng ma nhit i trn o vi, rng ngp mn, rn san h, thm rong, h thng hang ng. Cng nhn nm 2004. 5. Khu d tr sinh quyn Kin Giang: nm ti vng ven bin Kin Giang, gm 3 vng li l Vn Quc gia Ph Quc, Vn Quc gia U Minh Thng v rng phng h ven bin Kin Lng, cng nhn nm 2006. 6. Khu d tr sinh quyn Ty Ngh An: bao gm Vn Quc gia P Mt v hai Khu bo tn thin nhin P Hung, P Hot c din tch hn mt triu ha tri di trn chn huyn min ni ca tnh Ngh An, cng nhn nm 2007.
Hnh 4.7: San h trong vng bin Ph Quc, thuc KDTSQ Kin Giang

141

a dng sinh hc

Hnh 4.8: Voc u trng, loi c hu ch c Ct B, v l ng vt cc k qu him, cn bo v nghim ngt trn quy m th gii- KDTSQ Ct B

Hnh 4.9: Vn Quc gia P Mt- KDTSQ Ty Ngh An

4.3. Khu bo tn thin nhin Khi nim: Khu bo tn thin nhin l vng t t nhin c thnh lp nhm m bo din th t nhin v chia thnh hai loi sau: 4.3.1. Khu d tr thin nhin l vng t t nhin c d tr ti nguyn thin nhin v tnh a dng sinh hc cao, c qun l bo v nhm bo m

142

a dng sinh hc

din th t nhin, phc v cho bo tn, nghin cu khoa hc v l vng t tho mn cc iu kin sau: + C h sinh thi t nhin tiu biu, cn gi c cc c trng c bn ca t nhin, t c tc ng c hi ca con ngi ; c h ng, thc vt phong ph ; + C cc c tnh a sinh hc, a cht hc v sinh thi hc quan trng hay cc c tnh khc c gi tr khoa hc, gio dc, cnh quan v du lch; + C cc loi ng thc vt c hu ang sinh sng hoc cc loi ang c nguy c b tiu dit; + Phi rng nhm m bo s nguyn vn ca h sinh thi; t l din tch h sinh thi t nhin cn bo tn t t 70% tr ln; + m bo trnh c s tc ng trc tip c hi ca con ngi.

4.3.2. Khu bo tn loi / sinh cnh l vng t t nhin c qun l, bo v nhm m bo sinh cnh (vng sng) cho mt hoc nhiu loi ng, thc vt c hu hoc loi qu him v phi tho mn cc iu kin sau y: + C vai tr quan trng trong vic bo tn thin nhin, duy tr cuc sng v pht trin ca cc loi, l vng sinh sn, ni kim n, vng hot ng hoc ni ngh, n nu ca ng vt; + C cc loi thc vt qu him, hay l ni c tr hoc di tr ca cc loi ng vt hoang d qu him; + C kh nng bo tn nhng sinh cnh v cc loi da vo s bo v ca con ngi, khi cn thit th thng qua s tc ng ca con ngi vo sinh cnh; + C din tch tu thuc vo nhu cu v sinh cnh ca cc loi cn bo v.

143

a dng sinh hc

CHNG II: BO TN TI VIT NAM

1. THC TRNG A DNG SINH HC V BO TN TI VIT NAM

1.1. Cc khu bo tn ti Vit Nam Theo thng k ca Cc Kim lm, n thng 12 nm 2005, Vit Nam c 130 khu BTTN vi din tch 2.409.288 ha c phn b trn cc vng sinh thi trong c nc bao gm: + 31 Vn Quc gia + 48 khu D tr thin nhin + 12 khu BTL/SC + 39 khu Bo v cnh quan

Bng 4.1: S lng v din tch cc khu BTTN (theo s liu ca Cc Kim Lm nm 2005) TT 1 2 Phn hng Vn Quc gia Khu d tr thin nhin Khu bo tn loi/ sinh cnh 3 Khu bo v cnh quan Tng cng S lng 31 48 12 Din tch (ha) 1.050.242 1.100.892 83.480

39 130

174.614 2.409.228

(Ngun: Phng BTTN-Cc Kim Lm, 2005) Nhiu khu Rng c dng (RD) c cng nhn l cc khu BTTN Th gii vi cc hnh thc sau:

144

a dng sinh hc

- 06 Khu bo tn sinh quyn th gii: Cn gi (Tp. H Ch Minh), Ct Tin (ng Nai, Lm ng v Bnh Phc), Ct B (Tp. Hi Phng) v khu ven bin ng bng sng Hng (Ninh Bnh, Nam nh v Thi Bnh); Ty Ngh An v Kin Giang - 02 khu di sn TN th gii: Vnh H Long (Qung Ninh) v Vn Quc gia Phong Nha - K Bng (Qung Bnh) `- 02 Khu Ramsar, bo tn t ngp nc: Xun Thy (Nam nh), Vn Long

1.2. Tiu ch xc nh cc Khu bo tn Vit Nam B Nng nghip v pht trin nng thn a ra 6 tiu ch xc nh cc Khu bo tn thin nhin quc gia: 1. C cc loi ng thc vt hoc cc loi sng rng san h, c cnh quan a l gi tr v mt khoa hc, gio dc, tinh thn, phc hi sc kho. 2. C t nht mt loi ng vt c hu trong nm loi c ghi trong sch Vit Nam (ngoi tr cc Khu bo tn bin v sch khng lit k cc loi sng rn san h). 3. C iu kin pht trin gio dc mi trng v du lch sinh thi m khng nh hng n cc mc tiu bo tn. 4. Din tch ti thiu t 5.000 ha tr ln i vi cc Khu bo tn trn t lin, t 3.000 ha tr ln i vi cc Khu bo tn trn bin, t 1.000 ha tr ln i vi cc vng t ngp nc. 5. Din tch cc h sinh thi t nhin c a dng sinh hc phi chim t nht 70% trong cc Khu bo tn. 6.T l din tch t nng nghip v t th c so vi din tch cc Khu bo tn thin nhin phi nh hn 5% cc Khu bo tn thin nhin do Chnh ph, B lin quan hoc UBND cc tnh, thnh ph quyt nh thnh lp.

145

a dng sinh hc 2. VN QUN L CC KHU BO TN

2.1. Mt s nguyn l p dng cc Khu bo tn v dn a phng. - Nguyn l 1. Dn a phng c nhng mi lin kt lu i vi thin nhin v c s hiu bit su rng v thin nhin. - Nguyn l 2. Nhng tho thun gia cc t chc bo tn (gm cc c quan qun l khu bo v v dn bn a truyn thng) i vi vic thnh lp v qun l khu bo v s da vo vic tn trng y i vi quyn li ca ngi dn. - Nguyn l 3. Cc nguyn tc ca s phn quyn, s tham gia, s minh bch v trch nhim gii trnh s c cp n trong tt c cc ni dung. - Nguyn l 4. Dn bn a truyn thng c phn chia y v cng bng cc li ch vi Khu bo tn. - Nguyn l 5. Quyn hn ca dn bn a truyn thng trong mi lin h vi khu bo v thng chu trch nhim quc t do nhiu vng t, lnh th, ngun nc, vng ven bin v cc ti nguyn khc m h s hu hay s dng vt qua bin gii nhiu quc gia. Thng 9 nm 2003, Th tng Chnh Ph ph duyt Chin lc Qun l H thng Khu bo tn Thin nhin Vit Nam n nm 2010 (MASPAS). Mc ch ca Chin lc l thit lp, t chc v qun l c hiu qu h thng Khu bo tn thin nhin mt cch thng nht, bao gm cc HST rng, t ngp nc v bin. Chin lc xc nh 5 lnh vc cn c nhng hnh ng cp thit bo v v pht trin h thng Khu bo tn thin nhin VN: - Qun l cnh quan; - S tham gia ca cng ng a phng; - Pht trin hp l kt cu h tng; - i mi ti chnh; - Ci cch th ch.

146

a dng sinh hc

2.2. Cc vn cn i mi trong qun l cnh quan: - Xy dng cc tha thun v bo tn trong vng m lm c s cho cc hot ng phi hp v u t - To c s php l cho h thng qui hoch a dng sinh hc - Cc B cn xy dng k hoch hnh ng a dng sinh hc - Xc nh v lp bn cc vng a dng sinh hc, h tr qu trnh xy dng quy hoch a dng sinh hc cp vng v cp tnh.

2.2.1. Vn i vi cng ng - C chnh sch i vi nhng cng ng sng trong cc Khu bo tn, cc chng trnh to sinh k thay th v h tr ngi dn ti nh c. - Xc nh r mc ch ca vic cng ng tham gia qun l, t ra nhng tiu chun ti thiu v xut binphp thc hin.

2.2.2. Pht trin hp l kt cu h tng - Trong Khu bo tn, ch pht trin nhng kt cu h tng to iu kin thc y, tng cng cng tc bo tn a dng sinh hc. - C cc bin php mnh v kh thi x l nn sn bn v xm ln bt hp php vo Khu bo tn. - p dng c hiu qu h thng gim st v bo co quc gia v hin trng a dng sinh hc v nhng tc ng. - Tng cng kim sot cc loi sinh vt ngoi lai xm hi bn trong v xung quanh cc Khu bo tn.

2.2.3. Vn ti chnh

147

a dng sinh hc

- M rng v ci thin cc khon ph v l ph hin hnh i vi cc sn phm v dch v ca cc Khu bo tn - C cc chnh sch v ti chnh khuyn khch cc ban qun l Khu bo tn tm kim v s dng ngun kinh ph b sung

2.2.4. Ci cch th ch - Thnh lp c quan u mi v Khu bo tn trong B NN v Pht trin Nngthn - Xy dng Ngh nh Chnh ph v Khu bo tn - Xy dng hng dn v lp k hoch qun l Khu bo tn - R sot li ch chnh sch i vi cc cn b ti cc Khu bo tn

3. CC KH KHN TRONG QUN L CC KHU BO TN TI VIT NAM

- Chnh sch cha c th, cha c php lut r rng (cha c quy nh chung trong vic qun l cc Vn Quc gia). - Cha c s thng nht t TW n a phng trong vic qun l (mt s chu s qun l ca B NN&PTNT nh Vn Quc gia Ct B, Vn Quc gia Ba V, Vn Quc gia Tam o; trong khi mt s Vn Quc gia li chu s qun l ca UBND tnh nh Vn Quc gia Phong Nha - K Bng do UBND tnh Qung Bnh qun l, Vn Quc gia U Minh Thng do UBND tnh Kin Giang qun l) - iu kin x hi ti cc khu vc xung quanh cc Khu bo tn ang gy nhiu kh khn cho vic qun l cc Vn Quc gia ti tng a phng. - Nhiu Khu bo tn cha xc nh r ranh gii trn thc a nn kh c th xy dng k hoch qun l cho ph hp.

148

a dng sinh hc

- Ngun vn cha t chc qun l cng nh pht trin du lch ti cc Khu bo tn. - Ngun nhn lc yu v cht lng v thiu v s lng, vai tr ca cc ban ngnh cha r rng v cn chng cho - Trn th gii cha c chun v qun l, mi nc c cch qun l ring, trong lc kinh nghim qun l ca chng ta cn thiu. - iu quan trng na l, xung quanh v c trong ranh gii ca hu ht cc Khu bo tn c nhiu nhn dn sinh sng, thm ch c vng trung tm (vng li), ni cn bo v nghim ngt. - Thi quen v thc ca ngi dn cha cao trong vic bo v ngun ng thc vt hoang d.

4. MT S VN QUC GIA VIT NAM

4.1. Vn Quc gia Cc Phng

- V tr a l: Thuc a gii tnh Ninh Bnh, Thanh Ho v Ho Bnh. - Quyt nh thnh lp: Quyt nh 72/TTg ngy 7/7/1962 v vic thnh lp mt khu rng cm vi din tch 20.000 ha nh du s ra i khu bo v u tin ca Vit Nam; Quyt nh s 18/Q-LN ngy 8/1/1966 chuyn hng lm trng Cc Phng thnh Vn Quc gia Cc Phng v thnh lp mt Ban qun l; Quyt nh 333/Q-LN ngy 23 thng 5 nm 1966 quy nh chc nng v trch nhim ca Ban qun l. - Quy m din tch: 22.200 ha, (bao gm 11.350 ha thuc Ninh Bnh; 5.850 ha thuc Thanh Ho; 5.000 ha thuc Ho Bnh). - Mc tiu, nhim v: Mc tiu ca Vn Quc gia Cc Phng l bo v cc h sinh thi rng nguyn sinh, rng ma nhit i thng xanh trn ni vi. Bo tn ngun gen ng, thc vt rng qu him, trung tm cu h cc loi

149

a dng sinh hc

ng thc vt hoang d nguy cp. Cc phng l khu rng cm quc gia u tin nhm lm ni nghin c khoa hc, hc tp v pht trin du lch sinh thi.

Hnh 4.10: Vn quc gia Cc Phng

150

a dng sinh hc

Hnh 4.11: Vooc qun i trng 4.2. Vn Quc gia Ct B - V tr a l: Vn Quc gia Ct B nm trn o Ct B, huyn Ct Hi - Thnh ph Hi Phng (cch TT thnh ph 60 km). - Quyt nh thnh lp: theo quyt nh s 237-CT ngy 01/08/1991 ca Ch tch hi ng b trng ph duyt lun chng kinh t k thut Vn Quc gia Ct B Thnh ph Hi Phng vi din tch 15.200 ha - Mc tiu, nhim v: + Bo tn h sinh thi t nhin cn tng i nguyn vn. + Bo tn cc ngun gen ng, thc vt qu him, cc loi c hu ca vn (Kim giao, voc u trng, tu hi, c heo, chim caoct...). + Bo v cnh quan thin nhin, cc di tch kho c v vn ho lch s. + Phc hi h sinh thi rng ti nhng im b tc ng, phc hi cc loi ng thc vt bn a.
151

a dng sinh hc

+ Thc hin cc dch v nghin cu khoa hc, tuyn truyn gio dc kt hp vi dch v du lch sinh thi. - Cc gi tr a dng sinh hc: + Theo iu tra bc u, ni y c 620 loi thc vt bc cao phn b thuc 438 chi v 123 h. Vi nhiu kiu ph rng nh: Rng trn sn ni vi, rng trn nh, rng kim giao, rng ngp nc trn ni v rng ngp mn. + Trn o Ct B c 32 loi th, 69 loi chim v 20 loi b st, lng c. Nhiu loi qu him Voc u trng (loi c hu Ct B), sn dng, ri c,... - Dn s trong vng: Tng s dn l 10.673 ngi (70% sng ti Th trn). o Ct B ch yu l dn di c t t lin n. i sng dn c da ch yu v nh bt c, nui trng thy sn v kinh doanh dch v.

Hnh 4.12: Vn quc gia Ct B

152

a dng sinh hc

4.3. Vn quc gia Ba B V tr a l: Thuc huyn Ba B tnh Bc Kn. c thnh lp theo quyt nh thnh lp: S 83/ TTg ngy 10/11/1992. Mc tiu, nhim v: - Bo tn h sinh thi t nhin, - Bo tn ngun gen ng, thc vt qu him trn cn, di nc v cnh quan thin nhin. -Phc hi h sinh thi rng t nhin. Thc hin nhim v nghin cu khoa hc, tham quan du lch v gio dc bo tn. Cc gi tr a dng sinh hc: Ba B c chia thnh 2 loi rng: Rng trn ni vi v rng thng xanh trn t thp vi loi thc vt u th l nghin, My to. ghi nhn c tng s 603 loi thc vt bc cao c mch, 10 loi c tn trong sch Vit Nam. H ng vt phong ph v a dng, c bit l khu h bm vi 332 loi bm. Lp th c 38 loi, trong vn quc gia c ngha quan trng vi loi Voc en m trng v cy vn bc, 24 loi b st v lng c v vi 54 loi c nc ngt. Dn s trong vng: Hin c khong gn 3.000 ngi thuc cc dn tc Ty, Dao, H'Mng v Kinh sinh sng trong phm vi VQG.

153

a dng sinh hc

Hnh 4.13: H Ba B

Hnh 4.14: Cnh vt vn quc gia Ba B

4.4. Vn quc gia Phong Nha - K Bng V tr a l: VQG Phong Nha - K Bng thuc a gii hnh chnh huyn B Trch, tnh Qung Bnh.

154

a dng sinh hc

Quyt nh thnh lp: c thnh lp theo quyt nh s 189/2001/QTTg ca Th tng Chnh ph v vic chuyn hng Khu BTTN Phong Nha - K Bng thnh VQG. Mc tiu, nhim v: Bo v cc gi tr khoa hc i vi khu h ng, thc vt in hnh ca min Trung Vit Nam, c bit cc loi linh trng v cc loi th mi pht hin. Xy dng c s h tng, to iu kin cho vic nghin cu, bo tn h ng vt, thc vt. y mnh hp tc nghin cu trong v ngoi nc, phc v o to, tham quan hc tp. Khai thc cnh quan thin nhin pht trin du lch sinh thi, ci thin vic lm, nng cao i sng cng ng, gp phn bo v mi trng v kinh t x hi. Cc gi tr a dng sinh hc: VQG Phong Nha - K Bng l rng nguyn sinh trn ni vi in hnh. Thc vt c mch 152 h, 511 kiu gen, 876 loi thc vt c mch, trong d c 38 loi nm trong Sch Vit Nam v 25 loi nm trong Sch th gii, 13 loi c hu Vit Nam H ng vt: Phong Nha - K Bng l ni sinh sng ca 113 loi th ln, 302 loi chim, trong c 35 loi nm trong Sch Vit Nam v 19 loi nm trong Sch th gii; 81 loi b st lng c (c 1 loi thn ln mi pht hin y) (18 loi trong Sch Vit Nam v 6 loi Sch th gii). gii) Hnh 4.15: Vn quc gia Phong Nha K Bng

155

a dng sinh hc

156

a dng sinh hc

TI LIU THAM KHO

1. B Ti Nguyn v Mi trng, Ngn hng th gii. Bo co din bin Mi trng Vit Nam 2005, a dng sinh hc. H Ni, 2005. 2. Hi bo v thin nhin v mi trng Vit Nam. Vit Nam Mi trng v Cuc sng. NXB Chnh tr Quc gia, H Ni, 2004. 3. Trung tm ti nguyn v mi trng, trng i hc Khoa hc T nhin (dch v gii thiu). Hy cu ly tri t. NXB Khoa hc v k thut, H Ni, 1993. 4. L Trng Cc. a dng sinh hc v bo tn thin nhin. NXB i hc Quc gia H Ni, 2002. 5. Nguyn nh He. Mi trng v pht trin bn vng. NXB Gio dc, H Ni, 2007. 6. LV Khi. a dng sinh hc. NXB i hc Quc gia H Ni, 2003. 7. Phm Bnh Quyn, Nguyn Ngha Thn. a dng sinh hc. NXB i hc Quc gia H Ni, 2002. 8. Nguyn Ngha Thn. a dng sinh hc v ti nguyn thc vt. NXB i hc Quc gia H Ni, 2008. 9. Richard B. Primack (V Qu, Phm Bnh Quyn, Hong Vn Thng dch). C s sinh hc Bo tn. NXB KH&KT H Ni, 1999.

157