You are on page 1of 286

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.

vn) 11/2008

MC LC Chng Ni dung Trang 2

M u Nhp mn Nhng nguyn l c bn ca ch ngha McLnin 1 2 3 4 5 6 Ch ngha duy vt bin chng Php bin chng duy vt Ch ngha duy vt lch s Hc thuyt gi tr Hc thuyt gi tr thng d Hc thuyt v ch ngha t bn c quyn v ch ngha t bn c quyn nh nc 7 S mnh lch s ca giai cp cng nhn v cch mng x hi ch ngha 8 Nhng vn chnh tr-x hi c tnh quy lut trong tin trnh cch mng x hi ch ngha 9 Ch ngha x hi- hin thc v trin vng

23 43 87 119 138 175

195

229

258-273

1 2 3

Phn th nht. Trit hc Mc-Lnin Phn th hai. Kinh t chnh tr Mc-Lnin Phn th ba. Ch ngha x hi khoa hc

2-118 119-194 195-273

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

CHNG M U. NHP MN NHNG NGUYN L C BN CA CH NGHA MC-LNIN


I. KHI LC V CH NGHA MC-LNIN

1. Ch ngha Mc-Lnin v ba b phn cu thnh a. Ch ngha Mc-Lnin Ch ngha Mc-Lnin l h thng cc quan im v hc thuyt1 khoa hc, gm trit hc, kinh t chnh tr v ch ngha x hi khoa hc ca C.Mc v Ph.ngghen, do V.I.Lnin bo v v pht trin. Ch ngha hnh thnh trn c s k tha v pht trin bin chng nhng gi tr lch s t tng nhn loi gii thch, nhn thc thc tin thi i; l th gii quan duy vt bin chng v phng php lun bin chng duy vt ca nhn thc khoa hc v thc tin cch mng; l khoa hc v s nghip t gii phng giai cp v sn, gii phng nhn dn lao ng v gii phng con ngi, v nhng quy lut chung nht ca cch mng x hi ch ngha, xy dng ch ngha x hi v ch ngha cng sn, to nn h t tng khoa hc ca giai cp cng nhn. b. Ba b phn l lun c bn cu thnh ch ngha Mc-Lnin - Ni dung ch ngha Mc-Lnin bao gm h thng tri thc phong ph2 bao qut nhiu lnh vc vi nhng gi tr lch s, thi i v khoa hc to ln; nhng trit hc, kinh t chnh tr v ch ngha x hi khoa hc l nhng b phn l lun quan trng nht. Trit hc l h thng tri thc chung nht v th gii, v v tr, vai tr ca con ngi trong th gii y. Kinh t chnh tr l h thng tri thc v nhng quy lut chi phi qu trnh sn xut v trao i t liu sinh hot vt cht trong i sng x hi m trng tm ca n l nhng quy lut kinh t ca qu trnh vn ng, pht trin, dit vong tt yu ca hnh thi kinh t-x hi t bn ch ngha cng nh s ra i tt yu ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha. Ch ngha x hi khoa hc l h thng tri thc chung nht v cch mng x hi ch ngha v qu trnh hnh thnh, pht trin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha; v s mnh lch s ca giai cp cng nhn trong s nghip xy dng hnh thi kinh t-x hi .
1 2

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.26, tr.59 Bao gm trit hc, kinh t chnh tr, ch ngha x hi khoa hc, kinh t, chnh tr, vn ha, lch s, qun s v.v 2

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

- Gia cc b phn l lun cu thnh ch ngha Mc-Lnin c s khc nhau tng i, th hin ch ch ngha x hi khoa hc khng nghin cu nhng quy lut x hi tc ng trong tt c hoc trong nhiu hnh thi kinh t-x hi nh ch ngha duy vt lch s, m ch nghin cu cc quy lut c th ca s hnh thnh, pht trin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha. Ch ngha x hi khoa hc cng khng nghin cu cc quan h kinh t nh kinh t chnh tr, m ch nghin cu cc quan h chnh tr-x hi ca ch ngha x hi v ch ngha cng sn. - Gia cc b phn l lun cu thnh ch ngha Mc-Lnin c s thng nht tng i, th hin quan nim duy vt v lch s m t tng chnh ca n l do s pht trin khch quan ca lc lng sn xut nn t mt hnh thi kinh t-x hi ny ny sinh ra mt hnh thi kinh t-x hi khc tin b hn v chnh quan nim nh th thay th s ln xn, ty tin trong cc quan nim v x hi trong cc hc thuyt trc ; th hin vic C.Mc v Ph.ngghen vn dng th gii quan duy vt bin chng v php bin chng duy vt vo vic nghin cu kinh t, t sng to ra hc thuyt gi tr thng d nhn thc chnh xc s xut hin, pht trin v dit vong tt yu ca ch ngha t bn. n lt mnh, hc thuyt gi tr thng d cng vi quan nim duy vt v lch s a s pht trin ca ch ngha x hi t khng tng n khoa hc. Bi vy, ch ngha Mc-Lnin cung cp cho loi ngi v nht l cho giai cp cng nhn, nhng cng c nhn thc v i3 v kin nh ch ngha McLnin, t tng H Ch Minh l nn tng t tng, kim ch nam cho hnh ng ca ng4. 2. Khi lc s ra i v pht trin ca ch ngha Mc-Lnin a. Nhng iu kin, tin cho s ra i ca ch ngha Mc - iu kin kinh t-x hi + Vo cui th k XVIII n gia th k XIX, cuc cch mng cng nghip din ra nc Anh, sau mau chng lan rng ra cc nc ty u tin tin. Cuc cch mng khng nhng nh du bc chuyn t sn xut th cng sang sn
3 4

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.23, tr.54 ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th X.. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2006, tr.260 3

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

xut cng nghip, lm cho phng thc sn xut t bn ch ngha tr thnh h thng kinh t thng tr, tnh hn hn ca ch t bn so vi ch phong kin th hin r nt, m cn lm thay i su sc cc din x hi m trc ht l s hnh thnh v pht trin ca giai cp v sn. ng thi vi s pht trin , mu thun vn c, ni ti nm trong phng thc sn xut t bn ch ngha ngy cng th hin su sc v gay gt hn. l mu thun gia tnh x hi ca qu trnh sn xut v trnh pht trin ngy cng cao ca lc lng sn xut vi hnh thc s hu t liu sn xut t nhn v phn chia sn phm x hi bt bnh ng. Sn phm x hi tng ln nhng l tng t do, bnh ng, bc i khng c thc hin. Bt cng x hi tng, i khng x hi thm su sc m tiu biu l cuc khng hong kinh t nm 1825; ngi lao ng b bn cng ho v b bc lt + Mu thun gia v sn vi t sn, vn mang tnh i khng, biu hin thnh u tranh giai cp. Khi ngun l cuc khi ngha ca th dt Lyng (1831, 1834) vch ra mt iu b mt quan trng- l cuc u tranh din ra bn trong x hi, gia giai cp nhng ngi c ca v giai cp nhng k khng c g ht; phong tro Hin chng Anh (1830-1840) l phong tro cch mng v sn to ln u tin, tht s c tnh cht qun chng v c hnh thc chnh tr. S pht trin nhanh chng ca giai cp v sn v cuc u tranh ca th dt Xildi nm 1844 c mang tnh giai cp t pht dn n s ra i ng minh nhng ngi chnh ngha- mt t chc v sn cch mng. n nhng nm 40 ca th k XIX, giai cp v sn xut hin vi t cch l mt lc lng chnh tr-x hi c lp v thc c nhng li ch c bn ca mnh tin hnh u tranh t gic chng giai cp t sn. Nhng vn ca thi i do s pht trin ca ch ngha t bn ny sinh c phn nh t nhng lp trng giai cp khc nhau, hnh thnh nn nhng hc thuyt trit hc, kinh t v chnh tr-x hi khc nhau l gii v nhng khuyt tt ca x hi t bn ng thi, s cn thit phi thay th n bng x hi hin thc c t do, bnh ng, bc i theo nhng lp trng khc nhau sn sinh ra nhiu hnh thc l

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

lun v ch ngha x hi nh ch ngha x hi phong kin, ch ngha x hi t sn, ch ngha x hi tiu t sn, ch ngha x hi chn chnh c v.v. Thc tin x hi nh vy ny sinh yu cu khch quan l nhng vn m thi i t ra phi c soi sng v gii p v mt l lun trn lp trng ca giai cp v sn. Phi tr li r rng nhng vn m mi giai cp trong x hi quan tm l s phn ca loi ngi s ra sao; lc lng no ng vai tr ch yu trong cuc u tranh cho tng lai ca nhn loi. l iu kin kinh t-x hi cho s xut hin ca ch ngha Mc v ch ngha Mc xut hin vi t cch l h t tng khoa hc ca giai cp v sn- phong tro cng nhn bc sang giai on pht trin mi v cht v c l lun khoa hc v cch mng dn ng. - Tin l lun. Theo V.I.Lnin, ton b thin ti ca C.Mc chnh l ch hc thuyt ca ng ra i l s tha k thng v trc tip nhng hc thuyt trit hc, kinh t chnh tr hc v ch ngha x hi ca cc i biu xut sc nht + Trit hc c in c l ngun gc l lun trc tip ca trit hc Mc (c bit l php bin chng duy tm ca Hghen v t tng duy vt v nhng vn c bn ca trit hc ca Phoibc). Php bin chng duy tm ca Hghen ph phn php siu hnh; xy dng php bin chng t phm tr nim tuyt i, coi pht trin l nguyn l c bn nht ca php bin chng vi phm tr trung tm l tha ho v khng nh tha ho din ra mi ni, mi lc trong c t nhin, x hi v tinh thn. C.Mc v Ph.ngghen k tha Hghen bng cch duy vt ha nhng ht nhn hp l ca php bin chng xy dng nn php bin chng duy vt. Nhng quan im duy vt v gii t nhin ca Phoibc chng minh th gii l th gii vt cht; c s tn ti ca gii t nhin chnh l gii t nhin khng do ai sng to ra v tn ti c lp vi thc. Tuy nhin, trong lnh vc x hi, Phoibc li coi s pht trin ca x hi l s pht trin ca tn gio. C.Mc v Ph.ngghen k tha ch ngha duy vt c bng cch loi b tnh siu hnh v m rng hc thuyt y t ch ch nhn thc gii t nhin sang nhn thc c x hi loi ngi, lm cho ch ngha duy vt tr nn hon b v trit .

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

+ Kinh t chnh tr hc Anh m c bit l cc quan im kinh t ca Aam Xmt v avt Ricc l yu t khng th thiu trong s hnh thnh quan nim duy vt v lch s ca trit hc Mc. Aam Xmt cho rng ch ngha t bn tn ti theo cc quy lut kinh t khch quan; l lun v kinh t hng ha, c bit l hc thuyt gi tr thng d l c s ca h thng kinh t t bn ch ngha to cho C.Mc cch nhn ng v ch ngha t bn. avt Ricc tha nhn cc quy lut khch quan ca i sng kinh t x hi, t quy lut gi tr lm c s cho ton b h thng kinh t v rng, do ch ngha t bn l vnh cu. + Ch ngha x hi khng tng Php vi nhng ph phn x hi t bn v nhng d bo thin ti ca Xanh Ximng, Phuri m trc ht l lch s loi ngi l mt qu trnh tin ha khng ngng, ch sau tin b hn ch trc; cc ng cho rng s xut hin cc giai cp i khng trong x hi t bn l kt qu ca s chim ot; ng thi ph phn ch ngha t bn l con ngi b bc lt v la bp, chnh ph khng quan tm ti dn ngho. V mt s c im ca x hi x hi ch ngha tng lai, cc ng khng nh l x hi cng nghip m trong , cng nng nghip u c khuyn khch, a s ngi lao ng c bo m nhng iu kin vt cht cho cuc sng v.v l c s ch ngha Mc pht trin thnh l lun ci to x hi. - Tin khoa hc t nhin. Trong nhng thp k u th k XIX, khoa hc t nhin pht trin mnh vi nhiu pht minh quan trng, cung cp c s tri thc khoa hc t duy bin chng vt ln tnh t pht ca t duy bin chng c i, thot khi tnh thn b ca php bin chng duy tm v tr thnh khoa hc. + nh lut bo ton v chuyn ho nng lng ca cc nh khoa hc t nhin nh Lmnxp, Lenx (Nga), Maye (c), Grp, Giuln (Anh) v Cninhg (an Mch) chng t lc c hc, nhit, nh sng, in t, cc qu trnh ho hc khng tch ri nhau, m lin h vi nhau v hn th na, trong nhng iu kin nht nh, chng chuyn ho cho nhau m khng mt i, ch c s chuyn ho khng ngng ca nng lng t dng ny sang dng khc. nh lut ny dn n kt lun trit hc l s pht trin ca vt cht l mt qu trnh v tn ca s chuyn ho nhng hnh thc vn ng ca chng.
6

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

+ Thuyt t bo (ra i trong nhng nm 30 ca th k XIX) ca Svann (sinh hc) v Slyen (thc vt hc) c xy dng nh cc cng trnh nghin cu trc ca Hc (1665), Vonph, Griannhinp (t nhin hc), Pckin (sinh hc). Thuyt ny chng minh rng t bo l c s ca kt cu v s pht trin chung ca thc vt v ng vt; bn cht s pht trin ca chng u nm trong s hnh thnh v pht trin ca t bo. Nh vy, thuyt t bo xc nh s thng nht v mt ngun gc v hnh thc gia ng vt v thc vt; gii thch qu trnh pht trin ca chng; t c s cho s pht trin ca ton b nn sinh hc; bc b quan nim siu hnh v ngun gc v hnh thc gia thc vt vi ng vt. + Thuyt tin ho ca cuyn (Anh), gii thch duy vt v ngun gc v s pht trin ca cc loi thc vt v ng vt (1859). Cc loi thc vt v ng vt bin i, cc loi ang tn ti c sinh ra t cc loi khc bng con ng chn lc t nhin v chn lc nhn to. Pht minh ny khc phc c quan im cho rng gia thc vt v ng vt khng c s lin h; l bt bin; do Thng to ra v em li cho sinh hc c s khoa hc, xc nh tnh bin d v di truyn gia cc loi. nh gi v ngha ca nhng pht minh trong khoa hc t nhin thi y, Ph. ngghen vit "Quan nim mi v gii t nhin c hon thnh trn nhng nt c bn: tt c ci g cng nhc u b tan ra, tt c ci g l c nh u bin thnh my khi, v tt c nhng g c bit m ngi ta cho l tn ti vnh cu th tr thnh nht thi; v ngi ta chng minh rng ton b gii t nhin u vn ng theo mt dng v mt tun hon vnh cu"5. b. Giai on hnh thnh v pht trin ch ngha Mc
-

Gii thiu s lc v C.Mc v Ph.ngghen. C.Mc l con mt nh qu

phi, Ph.ngghen l con mt nh t bn, nhng hai ng hon ton dng mnh cho cch mng v tr thnh nhng ngi sng lp ch ngha cng sn6. Tn y ca C.Mc l Karl Henrix Marx, sinh ngy 5 thng 5 nm 1818 ti Tria, tnh Ranh, nc c trong mt gia nh lut s ngi Do thi c t tng khai sng v t do; t trn ngy 14 thng 3 nm 1883, an tng ti ngha trang Khaight, Lun n, Anh.
5 6

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.471 H Ch Minh: Ton tp, 2002, t.8, tr.140 7

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Ph.ngghen sinh ngy 28 thng 11 nm 1820 ti Bcmen, tnh Ranh, nc c trong mt gia nh t bn cng nghip dt bo th v t tng; t trn ngy mng 5 thng 8 nm 1895 ti Lun n, Anh. Theo nguyn vng ca Ph.ngghen, sau khi ho tng, tro thi hi c th xung eo bin gn Ixtbrn, pha Nam b nc Anh. - C.Mc, Ph.ngghen vi qu trnh hnh thnh ch ngha Mc (1842-1848) Thi k 1842-1843, nhng bi vit ca C.Mc ng trn bo Sng Ranh nhm bo v li ch ca nhng ngi lao ng ngho kh, u tranh v t do v dn ch; nh du s hnh thnh t tng v vai tr lch s ca giai cp v sn ca ng. Thc tin u tranh thng qua bo ch lm cho t tng dn ch cch mng c ni dung r rng hn v s chuyn bin v th gii quan C.Mc din ra tng bc. Khi ph phn chnh quyn nh nc ng thi, ng thy ci khch quan quy nh hot ng ca nh nc khng phi l hin thn ca nim tuyt i nh Hghen chng minh, m l nhng li ch; cn chnh quyn nh nc l c quan i din ng cp ca nhng li ch t nhn. Trong thi gian Croixnc (thng 5 n thng 10 nm 1843), C.Mc vit tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen ph phn nhng quan nim duy tm ca Hghen v x hi v i ti kt lun, khng phi nh nc quy nh x hi cng dn7, m ngc li, x hi cng dn quy nh nh nc. C th coi y l im xut pht ca nhn thc duy vt v lch s ca C.Mc trong tng lai. Thng 12 nm 1843, C.Mc vit tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen. Li ni u. Tuy nhin, s chuyn bin t tng trong thi gian ng sng Pari th hin trong Li ni u ny, khin n vt khi tnh cht ca mt li ni u. ng trn quan nim duy vt v lch s ang hnh thnh, C.Mc phn tch ngha to ln v c mt hn ch ca cuc cch mng t sn m ng gi l "cuc cch mng b phn", cn cuc cch mng v sn c gi l "cuc cch mng trit " v khng nh "ci kh nng tch cc" ca cuc cch mng thc hin s gii phng con ngi chnh l giai cp v sn. C.Mc cng nhn mnh ngha to ln ca l lun cch mng trong s gn b vi phong tro cch mng, nhm ci bin x hi v cn bn, D nhin, v kh ph phn khng th thay th cho s ph phn bng
7

Khi nim x hi cng dn thi c hiu l nhng lnh vc li ch t nhn, trc ht l nhng li ch vt cht v nhng quan h x hi gn lin vi chng 8

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

v kh, sc mnh vt cht phi c lt bng chnh ngay sc mnh vt cht; nhng l lun cng tr thnh mt sc mnh vt cht khi n thm nhp vo qun chng v Ging nh trit hc thy giai cp v sn l v kh vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh thn ca mnh8. S hnh thnh ch ngha Mc c nh du bng nhng tc phm kinh in bt h nh Bn tho kinh t-trit hc nm 1844, Gia nh thn thnh (1845), Lun cng v Phoibc (1845), H t tng c (1845-1846) v.v; th hin r nt vic C.Mc v Ph.ngghen k tha tinh hoa quan im duy vt v php bin chng ca cc nh t tng trong lch s trit hc xy dng cc quan im ch ngha duy vt bin chng. Bn tho kinh t-trit hc nm 1844 l tc phm u tin ca thi k hnh thnh nhng nguyn l trit hc Mc vi mc ch ph phn kinh t chnh tr hc ng thi9 v ch t hu rt ra nhng vn c ngha trit hc v nhn vn su sc. Xut pht t vic nghin cu kinh t-chnh tr hc Anh, C.Mc phn tch bn cht ca x hi t bn t cc phm tr c th nh tin cng, li nhun, t bn, a t, sc lao ng ch ra s i khng gia ngi cng nhn vi nh t bn. C.Mc l gii mi quan h qua li gia ch t hu, tnh t li, cnh tranh, gi tr sc lao ng v gi c ca n v.v lun chng cho tnh tt yu ca ch ngha cng sn trong s pht trin x hi. T gc trit hc, C.Mc nhn thc ch ngha cng sn l nc thang lch s cao hn ch ngha t bn, bi n ch ngha t bn th lao ng b tha ha ti pht trin cao nht khin cho s ph nh ch ngha t bn tr nn tt yu vi nhng tin do chnh ch ngha t bn to ra. H t tng c (1845-1846) l tc phm nh du mt mc quan trng, mt bc tin mi trong vic pht trin ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s cng nh ch ngha x hi khoa hc. khng ch l tc phm c quy m ln nht trong giai on ny, m cn c th c coi l tc phm chn mui u tin ca ch ngha Mc. Thng qua vic ph phn trit hc mi ca c (i din l Phoibc, Bau, Sticn) v ch ngha x hi chn chnh c, C.Mc v Ph. ngghen trnh by h thng quan nim duy vt lch s v a ra nhiu nguyn l c bn ca ch ngha
8 9

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.1, tr.589 Cho rng, phng thc sn xut t bn ch ngha l bnh thng, hp l v vnh cu 9

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cng sn khoa hc nh nhng h qu ca quan nim . Xut pht t hin thc lch s, C.Mc v Ph.ngghen vit "Tin u tin ca mi s tn ti ca con ngi, v do l tin ca mi lch s, l ngi ta phi c kh nng sng ri mi c th lm ra lch s"10. Tuy nhin, mun sng c th trc ht cn c thc n, thc ung (...) nn hnh vi lch s u tin ca con ngi l sn xut ra bn thn i sng vt cht tha mn nhng nhu cu y. Trong H t tng c, C.Mc v Ph.ngghen cn trnh by qu trnh pht trin ca lch s di dng vn tt m ht nhn ca n l s hu v t liu sn xut. Thc cht, l biu hin ca quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut- quy lut c ngha ph bin trong s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi. Cc tc phm S khn cng ca trit hc (1847) v Tuyn ngn ca ng Cng sn (1848) trnh by ch ngha Mc trong h thng cc quan im nn tng vi ba b phn l lun cu thnh. Trong tc phm S khn cng ca trit hc, C.Mc phn tchph phn phng php ci lng, tha hip ca Prung v u tranh giai cp, m thc cht l s vn dng phng php Hghen b tc b tinh thn bin chng. T , gn vi cuc u tranh chng t tng kinh t phn ng ca Prung, C.Mc pht trin thm nhng nguyn l ca trit hc, kinh t chnh tr hc v ch ngha x hi khoa hc. Tc phm S khn cng ca trit hc tip tc xut cc nguyn l trit hc, ch ngha cng sn khoa hc v c bit l nghin cu v gi tr s dng v gi tr trao i; gi tr cu thnh hay gi tr tng hp; tin t; s d tha do lao ng mang li; phn cng lao ng v my mc; cnh tranh v c quyn v.v nh chnh C.Mc ni, tc phm cha ng nhng mm mng ca hc thuyt c trnh by trong b T bn sau hai mi nm tri lao ng. S khn cng ca trit hc l tc phm biu hin s chn mui trong nhn thc ca C.Mc nhng t tung v ch ngha x hi khoa hc v s vn dng t tng vo thc tin u tranh ca giai cp v sn v x hi tng lai. Tuyn ngn ca ng Cng sn l vn kin c tnh cng lnh u tin ca ch ngha Mc; l tc phm nh du s trng thnh ca ch ngha Mc v c ba phng din trit hc, kinh t chnh tr hc v ch ngha x hi khoa hc. Theo V.I.Lnin, tc phm
10

C.Mc v Ph.nghen: Ton tp, 2004, t.3, tr.38 10

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ny trnh by sng sa v r rng th gii quan mi, ch ngha duy vt trit - ch ngha duy vt ny bao qut c lnh vc sinh hot x hi; php bin chng vi t cch l hc thuyt ton din nht v su sc nht v s pht trin; l lun u tranh giai cp v vai tr cch mng- trong lch s ton th gii- ca giai cp v sn, tc l giai cp sng to ra mt x hi mi, x hi cng sn V quan nim duy vt v lch s, hai ng trnh by quan im ch o l sn xut vt cht, xt n cng, l yu t quy nh i sng chnh tr v t tng ca mi x hi, mi thi i lch s. Chnh sn xut vt cht, c tin hnh trong khun kh mt phng thc sn xut nht nh, mt trnh nht nh ca lc lng sn xut v vi mt quan h sn xut ph hp, l c s khch quan ca tt c nhng s bin trong lnh vc chnh tr, t tng, tc l trong lnh vc kin trc thng tng v cc hnh thi thc x hi. C.Mc v Ph.ngghen vn dng t tng ny vo xem xt xu hng vn ng ca x hi t sn v ch ra rng do s pht trin ca bn thn lc lng sn xut ca phng thc sn xut t bn ch ngha ang vt qu khun kh ch s hu t nhn t bn ch ngha m nn sn xut y ang lm vo nhng cuc khng hong c tnh cht chu k v ngy cng trm trng. Biu hin chnh tr ca cuc khng hong l nhng cuc u tranh ngy cng c tnh cht chnh tr, ngy cng t gic ca giai cp v sn. Cc ng cn ch r php quyn t sn chng qua l ch ca giai cp t sn c ln thnh lut- ci ch m ni dung b quy nh bi iu kin sinh hot vt cht ca giai cp y; sn xut vt cht quyt nh sn xut tinh thn, t tng thng tr trong mt thi i l t tng ca giai cp thng tr v kinh t V l lun u tranh giai cp, cng trong Li ta trn, Ph.ng ghen vit, do (t khi ch cng hu rung t nguyn thu tan r), ton b lch s l lch s cc cuc u tranh giai cp, u tranh gia nhng giai cp b bc lt v nhng giai cp i bc lt, gia nhng giai cp b tr v nhng giai cp thng tr. Nguyn nhn kinh t ca hin tng l ch t hu v t liu sn xut. Ch lm cho x hi, vn khng c khc bit giai cp, phn chia thnh nhng giai cp khc nhau, trong nhng giai cp nm c t liu sn xut, iu hnh nn sn xut x hi thng tr, bc lt nhng giai cp khc
11

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Vn dng quan im ny vo xem xt x hi t bn, hai ng ch ra rng cuc u tranh giai cp hin thi, gia giai cp v sn v giai cp t sn, pht trin ti mc l, giai cp v sn s khng th lt giai cp t sn, khng th t gii phng cho mnh nu khng p ton b ch t hu,- m biu hin trc tip v cao nht chnh l ch t hu t nhn t bn ch ngha- xo b ton b cc giai cp, gii phng ton x hi. Cc ng d on rng, cuc u tranh ca giai cp v sn tt yu s dn ti cuc cch mng v sn trn quy m ton th gii v nhng yu t ph sp nn tng ca giai cp t sn l nn sn xut i cng nghip v s ln mnh v lc lng cng nh thc chnh tr ca giai cp v sn hin i dn n s sp ca giai cp t sn v thng li ca giai cp v sn u tt yu nh nhau. Phn l lun ca tc phm kt thc vi nh ngha kinh in v bn cht ca x hi cng sn tng lai "Thay cho x hi t sn c vi nhng giai cp v nhng s i khng giai cp ca n, s xut hin mt lin hp, trong s pht trin t do ca mi ngi l iu kin cho s pht trin t do ca tt c mi ngi"11. Kt lun ny xc nh mc ch cui cng ca x hi cng sn v l nguyn tc nhn o nht ca ch ngha cng sn. - C.Mc, Ph.ngghen vi qu trnh pht trin ch ngha Mc 1849-1895. Sau thng 2 nm 1948, trit hc Mc tip tc c b sung v pht trin trong s gn b gia t tng vi thc tin cch mng ca C.Mc v Ph.ngghen. T kinh nghim thc tin cch mng, bng t duy l lun su sc, C.Mc v Ph.ngghen vit nhng tc phm c s cho nhng nguyn l c bn ca ch ngha duy vt lch s; a phong tro cng nhn t t pht ln t gic v pht trin ngy cng mnh m v chnh trong qu trnh , hc thuyt ca cc ng cng khng ngng c pht trin. Cc tc phm ch yu ca C.Mc nh u tranh giai cp Php, Ngy 18 thng Sng M ca Lui Bnapact, Ph phn Cng lnh Gta v.v cho thy vic tng kt thc tin v cc thnh tu khoa hc c vai tr c bit quan trng trong s pht trin l lun. Nhiu vn , c bit nhng vn phng php lun duy vt bin chng v duy vt lch s c C.Mc pht trin trong cc tc phm nghin cu kinh tchnh tr, tiu biu l b T bn.
11

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4. tr.628 12

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

T bn (1843-1883) l cng trnh s12 b sung, pht trin ch ngha Mc ni chung; l hnh mu ca s phn tch khoa hc v hnh thi x hi phc tp nht, l tc phm kinh t-chnh tr, trit hc v lch s v i nht ca C.Mc. Nghin cu phng thc sn xut t bn ch ngha, T bn ch ra quy lut vn ng kinh t ca x hi t bn, to c s l lun kinh t thit lp x hi cng sn. Ni dung c bn nht ca T bn l xut pht t s vn ng ca kinh t t bn ch ngha, C.Mc trnh by nhng nguyn l trit hc, kinh t chnh tr hc, ch ngha x hi khoa hc trn tinh thn bin chng ca s pht trin lch s-x hi. C th khi qut ni dung T bn t gc trit hc hai vn ch yu l quan nim duy vt lch s v php bin chng Quan nim duy vt v lch s. Xut pht t phng thc sn xut, tc t hai mt ca mt qu trnh sn xut vt cht trong i sng x hi l lc lng sn xut v quan h sn xut, C.Mc khng nh s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh lch s-t nhin13. C th khi qut rng, ton b quan nim duy vt lch s ca C.Mc trong tc phm th hin phm tr hnh thi kinh t-x hi. Bn cht ca phm tr ny nm quy lut vn ng, pht trin ca lch s x hi loi ngi b quy nh bi cc yu t c bn l lc lng sn xut, quan h sn xut v kin trc thng tng; cc yu t khc trong lch s x hi cng c vai tr chi phi tc ng, nhng trn c s cc yu t c bn . Tnh lch s-t nhin ca s pht trin x hi c chng minh bi s pht trin va tun t va nhy vt, va a dng phong ph, phc tp va th hin nhng quy lut ph bin c ngha xuyn sut ton b tin trnh lch s x hi loi ngi Mt vn khc, ni bt, ng thi l kt qu ca s vn ng ni ti ca ni dung tc phm- l php bin chng duy vt. Xut pht t vic nghin cu hng ha vi t cch l t bo kinh t ca ch ngha t bn, C.Mc tng bc th hin bn cht ca ch ngha t bn thng qua phng php lch s-lgc, tru tng-c th. Qu trnh vn ng v pht trin ca nn sn xut t bn ch ngha biu hin lch s ca n vi tnh a dng, phong ph, phc tp ca mt h thng, mt phng thc sn xut. Cho nn, lch s l bn thn qu trnh sn xut; lgc l bn cht ca nn
12 13

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004. Cc tp 23, 24, 25 (2 phn), 26 (3 phn) C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.21 13

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

sn xut t bn ch ngha; l bc lt gi tr thng d. C.Mc cng phn tch r mi quan h bin chng gia ci tru tng vi ci c th; theo , ci tru tng ch l s phn nh mt mt, mt yu t ca qu trnh nhn thc i tng, ci c th l tnh, v bn cht, l s phn nh khi qut cc thuc tnh ca i tng trong t duy. Bi vy, nn sn xut x hi biu hin t sn xut, phn phi, trao i, tiu dng n bn cht ca nn kinh t t bn ch ngha cng chnh l con ng i t tru tung n c th trong t duy. Cc quy lut ca phng php bin chng duy vt nh quy lut mu thun, quy lut lng cht, quy lut ph nh ca ph nh, u c C.Mc vn dng vo qu trnh phn tch bn cht ch t bn ch ngha. Phng php bin chng ca C.Mc l mt biu hin s thng nht gia ni dung vi phng php; l phng php nhn thc thng qua s vn ng ca ni dung. T bn l mt trong nhng cng hin v i ca C.Mc. Bng phng php bin chng duy vt, C.Mc lm r quy lut vn ng, pht trin ca lch s x hi loi ngi thng qua vic phn tch nn kinh t t bn ch ngha; ng vch ra iu b mt quan trng nht ca phng thc sn xut t bn ch ngha, ch ra tnh hai mt ca hng ho; sc lao ng l hng ho; phn chia tin vn thng xuyn v tin vn tm thi v.v v l nhng c s ca hc thuyt v gi tr thng d, cng vi quan nim duy vt v lch s v s mnh lch s ca giai cp cng nhn l cc pht minh v i v quan trng nht ca ch ngha Mc. Nm 1875, C.Mc vit Ph phn Cng lnh Gta14, y l tc phm l lun quan trng nht sau Tuyn ngn ca ng Cng sn v b T bn. Trong tc phm, C.Mc lm su sc v phong ph thm hc thuyt v hnh thi kinh t-x hi (nu v vn dng cc khi nim t liu lao ng, thi gian lao ng, thu nhp lao ng, tng sn phm x hi v.v). ng cng pht trin thm hc thuyt v nh nc v cch mng Gia x hi t bn ch ngha v x hi cng sn ch ngha l mt thi k ci bin cch mng t x hi n sang x hi kia. Thch ng vi thi k y l mt thi k qu chnh tr, v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l nn chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn15.
14 15

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.19 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.19, tr.47 14

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong khi , Ph.ngghen pht trin ch ngha Mc thng qua vic khi qut cc thnh tu khoa hc v ph phn cc l lun trit hc duy tm, siu hnh v c nhng quan nim duy vt tm thng nhng ngi t nhn l ngi mcxt nhng li khng hiu ng thc cht ch ngha Mc. Vi nhng tc phm ca mnh, Ph.ngghen trnh by ch ngha Mc trong mt h thng l lun; nhng kin b sung, gii thch ca Ph. ngghen sau khi C.Mc qua i i vi mt s lun im ca cc ng trc y cng c ngha rt quan trng trong vic pht trin ch ngha Mc. c. Giai on bo v v pht trin ch ngha Mc Sau khi C.Mc v Ph.ngghen qua i, V.I.Lnin l ngi bo v, b sung, pht trin v vn dng sng to ch ngha Mc. Ch ngha Lnin hnh thnh v pht trin trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm, xt li v gio iu; l s tip tc v l giai on mi trong lch s ch ngha Mc gii quyt nhng vn cch mng v sn trong giai on ch ngha quc v bc u xy dng ch ngha x hi. - Bi cnh lch s mi v nhu cu khch quan ca vic bo v v pht trin ch ngha Mc Nhng nm cui th k XIX, u th k XX, ch ngha t bn bc sang giai on ch ngha quc. Bn cht ca ch ngha t bn th hin tinh vi, tn bo hn; mu thun c th vn c ca ch ngha t bn ngy cng bc l su sc m in hnh l mu thun gia giai cp t sn v giai cp v sn. Ti cc nc thuc a, phong tro u tranh chng ch ngha quc vi tnh thng nht gia cch mng gii phng dn tc vi cch mng v sn, gia nhn dn cc nc thuc a vi giai cp cng nhn chnh quc. Nc Nga l trung tm ca phong tro ny; giai cp cng nhn v nhn dn lao ng Nga di s lnh o ca ng Bsvch l ngn c u ca phong tro cch mng th gii. Nhng nm cui ca th k XIX, bc sang th k XX, c nhng pht minh vt l mang tnh vch thi i, lm o ln cn bn quan nim ngn i v vt cht. y l c s ch ngha Makh- mt th ch ngha duy tm ch quan- tn cng ch ngha Mc; mt s nh khoa hc t nhin ri vo tnh trng khng hong v th gii quan, gy nh hng trc tip n nhn thc v hnh ng ca phong tro cch
15

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mng. ng thi, tuy ch ngha Mc c truyn b vo nc Nga; nhng bo v a v v li ch ca giai cp t sn, nhng tro lu t tng nh ch ngha kinh nghim ph phn, ch ngha thc dng, ch ngha xt li v.v nhn danh i mi ch ngha Mc xuyn tc v ph nhn ch ngha . Trong bi cnh , nhu cu khch quan v vic khi qut nhng thnh tu khoa hc t nhin rt ra nhng kt lun v th gii quan v phng php lun trit hc cho cc khoa hc chuyn ngnh; u tranh chng li nhng tro lu t tng phn ng v pht trin ch ngha Mc c thc tin nc Nga t ra. Hot ng l lun ca V.I.Lnin nhm p ng nhu cu lch s . - Vai tr ca V.I.Lnin i vi vic bo v v pht trin ch ngha Mc. Qu trnh V.I.Lnin bo v v pht trin ch ngha Mc c chia thnh ba thi k, tng ng vi ba nhu cu khch quan ca thc tin nc Nga. Trong thi k 1893-1907, V.I.Lnin dng l lun chng li phi dn ty16 th hin r nt trong cc tc phm Nhng ngi bn dn l th no v h u tranh chng nhng ngi dn ch-x hi ra sao? (1894) v tc phm Lm g? (1902). Trong tc phm th nht, V.I.Lnin ph phn tnh duy tm ca phi dn ty v nhng vn lch s-x hi v ch ra rng, thng qua vic xa nha ranh gii gia php bin chng duy vt vi php bin chng duy tm ca Hghen, phi dn ty xuyn tc ch ngha Mc. ng thi, tc phm cng a ra nhiu t tng v vai tr quan trng ca l lun, thc tin v mi quan h bin chng gia hai phm tr ny. Trong tc phm Lm g?, V.I.Lnin pht trin quan im ca ch ngha Mc v cc hnh thc u tranh giai cp ca giai cp v sn trc khi ginh c chnh quyn; trong cc vn v u tranh kinh t, chnh tr, t tng c cp r nt; c bit, V.I.Lnin nhn mnh qu trnh hnh thnh h t tng ca giai cp v sn. Trc thm cch mng Nga 1905-1907, V.I.Lnin tp trung vit v c s thc tin ca cuc cch mng c coi l cuc tng din tp cho cch mng Thng Mi (Nga) nm 1917. Tc phm Hai sch lc ca ng Dn ch-X hi trong cch
16

L phi theo h t tng t sn duy tm m i din tiu biu l Mikhailpxki, Bakumin v Plkhnp. Quan im chnh ca phi ny l tuyt i ha vai tr c nhn, ly cng x nng thn lm ht nhn ca ch ngha x hi; nng dn di s lnh o ca tr thc l ng lc chnh ca cch mng v ch trng dng khng b c nhn u tranh 16

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mng dn ch (1905) pht trin ch ngha Mc v nhng vn nh phng php; nhn t ch quan v yu t khch quan; vai tr ca qun chng nhn dn; ca cc ng chnh tr v.v trong cch mng giai on quc ch ngha. Trong thi k 1907-1917, V.I.Lnin vit tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn (1909). Tc phm khi qut t gc trit hc nhng thnh tu mi nht ca khoa hc t nhin. ng thi bo v v tip tc pht trin ch ngha Mc; ph phn trit hc duy tm ch quan (c bit l ca Makh v Avnarit) ang chng li ch ngha duy vt ni chung v ch ngha duy vt bin chng ni ring vi mc ch lm sng li ch ngha duy tm, thuyt khng th bit ca Bccli v Hium. Trong tc phm, vn c bn ca trit hc v phm tr vt cht c ngha h t tng v phng php lun ht sc to ln. "Nu cho rng ci th nht l gii t nhin, l vt cht, l vt th, l th gii bn ngoi v cho rng ci th hai l thc, l cm gic, l tinh thn, tm l v.v, (th) l vn ci r, vn trn thc t tip tc phn chia cc nh trit hc thnh hai trng phi ln"17. ng thi, khi ch ra s bin chng gia tnh tuyt i vi tnh tng i trong s i lp gia vt cht vi thc, V.I.Lnin cho rng "s i lp gia vt cht vi thc c ngha tuyt i trong nhng phm vi ht sc hn ch: trong trng hp ny, ch gii hn trong vn nhn thc lun c bn l tha nhn ci g l ci c trc v ci g l ci c sau? Ngoi gii hn , th khng cn nghi ng g na rng s i lp l tng i"18. Trong tc phm, V.I.Lnin cn vn dng php bin chng vo xy dng hc thuyt phn nh. l nhng vn nh chn l, tnh khch quan v tnh c th ca chn l; bin chng gia chn l tuyt i vi chn l tng i. ng thi V.I.Lnin cng lm phong ph thm ch ngha Mc v thc tin, ng nhn mnh "Quan im ca cuc sng, ca thc tin cn phi tr thnh quan im u tin v quan im c s ca l lun nhn thc"19. Bo v v pht trin ch ngha Mc v nhn thc, V.I.Lnin cng ch ra s thng nht bn trong, khng tch ri gia ch ngha duy vt bin chng vi ch ngha duy vt lch s; s thng nht ca nhng
17 18 19

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.356 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.173 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.145 17

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

lun gii duy vt v t nhin, v x hi, v con ngi v t duy ca n. Nm 1913, V.I.Lnin vit tc phm Ba ngun gc v ba b phn cu thnh ch ngha Mc; tc phm nu ngun gc lch s, bn cht v kt cu ca ch ngha Mc. Tc phm Bt k trit hc (1914-1916) l nhng tm tt mt s tc phm trit hc, Nhng bi ging v lch s trit hc v Nhng bi ging v trit hc lch s ca Hghen; nhng tc phm ca Phoibc v Lcxan; Siu hnh hc ca Artxtt v mt lot nhng tc phm khc theo chuyn ngnh trit hc v khoa hc t nhin. Trong tc phm, V.I.Lnin tip tc khai thc "ht nhn hp l" ca trit hc Hghen lm phong ph thm php bin chng duy vt, c bit l l lun v s thng nht ca cc mt i lp. Nm 1917, V.I.Lnin vit tc phm Nh nc v cch mng; trong tc phm ny vn nh nc chuyn chnh v sn, bo lc cch mng v vai tr ca ng cng nhn v con ng xy dng ch ngha x hi c cp r nt. Khi bit tin v cuc cch mng Thng Hai nm 1917, V.I.Lnin lp tc quay v T quc; ng vit cho bo S Tht Nhng bc th gi t xa, trong ni v tnh tt yu s chuyn ho ca cch mng dn ch t sn vo cch mng x hi ch ngha v nhng vn v b my nh nc ca giai cp v sn. Ngy 4 thng 4 nm 1917, V.I.Lnin vit Lun cng Thng T, trong khng nh con ng i n thng li ca cch mng x hi ch ngha; a ra t tng v nh nc Xvit, coi l hnh thc ca chuyn chnh v sn; vch ra nhng nhim v chnh tr v kinh t m nh nc phi thc hin v ch ra nhng ngun gc vt cht ca ch ngha x hi c to ra do s pht trin ca ch ngha t bn. Trong tc phm Nhng ngi Bnsvch c th gi vng c chnh quyn nh nc hay khng? (10-1917), V.I.Lnin bo v v pht trin ch ngha Mc v cch mng; v chuyn chnh v sn; v nhng con ng ca s nghip xy dng x hi khng c giai cp v cc giai on pht trin ca n. Thi k 1917-1924. Thng li ca cch mng x hi ch ngha Thng Mi (Nga) nm 1917 m ra thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi. S kin ny lm ny sinh nhng nhu cu mi v l lun m sinh thi C.Mc v Ph.ng ghen cha th hin; V.I.Lnin tip tc tng kt thc tin p ng nhu cu bng
18

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cc tc phm nh Nhim v tip theo ca chnh quyn Xvit (1918); Bnh u tr t khuynh trong phong tro cng sn (1920); Li bn v cng on, v tnh hnh trc mt v v nhng sai lm ca cc ng ch Trtxki v Bukharin (1921) v.v. ng cho rng vic thc hin kim tra, kim sot ton dn; t chc thi ua x hi ch ngha l nhng iu kin cn thit chuyn sang xy dng "ch ngha x hi k hoch". V.I. Lnin cng nhn mnh tnh lu di ca thi k qu , khng th trnh khi phi i qua nhng nc thang trn con ng . Trong giai on xy dng ch ngha x hi thi bnh, V.I.Lnin tin on c s nguy him ca vic p dng nhng chnh sch kinh t thi chin. ng vit tc phm V chnh sch kinh t mi (1921); trong , khng nh vai tr kinh t hng ha trong iu kin nn sn xut hng ho nh ang chim u th trong cng cuc xy dng ch ngha x hi. Trong nhng tc phm cui i nh V tp th ho nng nghip; V cuc cch mng ca chng ta; Th t m tt, Cng lnh ca chng ta v.v, V.I.Lnin nhn thy s quan liu bt u xut hin trong nh nc cng nng non tr nn ngh nhng ngi cng sn cn thng xuyn chng ba k th chnh l s kiu ngo, t hc v tham nhng. V.I.Lnin cng ch n vic chng ch ngha gio iu khi vn dng ch ngha Mc, "Chng ta khng h coi l lun ca Mc nh l mt ci g xong xui hn v bt kh xm phm, tri li, chng ta tin rng l lun ch t nn mng cho mn khoa hc m nhng ngi x hi ch ngha cn phi pht trin hn na v mi mt nu h khng mun tr thnh lc hu i vi cuc sng"20. Di sn kinh in ca V.I.Lnin tr thnh c s cho vic nghin cu nhng vn l lun v thc tin ca cc ng cng sn. Thin ti v l lun v thc tin ca ng trong vic k tha, bo v v pht trin sng to ch ngha Mc c nhng ngi cng sn nh gi cao. H t tn cho hc thuyt ca mnh l ch ngha Mc-Lnin.

d. Ch ngha Mc-Lnin v thc tin phong tro cch mng th gii

20

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.4, tr..232 19

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Ch ngha Mc-Lnin c nhng nh to ln ln thc tin phong tro cng nhn v nhn dn lao ng th gii. Cch mng thng 3 nm 1871 Php c coi l s kim nghim thc t u tin i vi ch ngha Mc-Lnin; nh nc kiu mi- nh nc chuyn chnh v sn u tin trong lch s nhn loi (Cng x Pari) c thnh lp; tuy ch tn ti 71 ngy, nhng l kinh nghim thc tin u tin ca l lun cch mng. Thng 8 nm 1903, ng Bnsvch Nga c thnh lp theo t tng ca ch ngha Mc; l ng ca giai cp v sn lnh o cuc cch mng 1905 Nga. Ch sau 14 nm (nm 1917), ng lm nn Cch mng X hi ch ngha Thng Mi (Nga) v i, m ra k nguyn pht trin mi cho nhn loi; chng minh tnh hin thc ca ch ngha Mc-Lnin trong lch s. Nm 1919, Quc t Cng sn c thnh lp; nm 1922, Lin bang Cng ha X hi ch ngha Xvit (gi tt l Linx) ra i, nh du s lin minh giai cp v sn ca 12 quc gia v nm 1940, Linx gm 15 nc hp thnh. Vi sc mnh ca lin minh giai cp v sn , trong chin tranh th gii th II, Linx khng nhng bo v c mnh, m cn gii phng cc nc ng u ra khi s xm lc ca phtxt c. H thng x hi ch ngha c thit lp gm Anbani, BaLan, Bungari, CuBa, Cng ha dn ch c, Hunggari, Nam T, Linx, Ruma ni, Tip Khc, Cng ha dn ch nhn dn Triu tin, Trung Quc, Vit Nam. S kin ny lm cho ch ngha t bn khng cn l h thng chnh tr x hi duy nht m nhn loi hng ti; vai tr nh hng xy dng x hi mi ca ch ngha Mc-Lnin c v phong tro cng nhn, phong tro u tranh gii phng dn tc v ha bnh, dn tc, dn ch v tin b x hi. Do nhiu nguyn nhn khch quan v ch quan, thng 12 nm 1991, ch ngha x hi hin thc Linx v ng u sp ; nhiu ng cng sn ty u t b mc tiu ch ngha; tht bi ca kiu nh nc phc li cc nc t bn i hi nhng ngi cng sn khng ch c lp trng vng vng, kin nh, m cn phi ht sc tnh to, b sung, pht trin ch ngha Mc-Lnin mt cch khoa hc. Thi i ngy nay l thi i ca nhng bin ng su sc. c im ca n l s tng tc gia hai qu trnh cch mng- cch mng khoa hc, cng ngh v cch mng x hi, to nn s bin i rt nng ng ca i sng x hi. Trong iu kin
20

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

, qu trnh to ra nhng tin cho ch ngha x hi ang din ra trong x hi t bn pht trin l mt xu hng khch quan. S pht trin mnh m ca khoa hc k thut i hi ch ngha Mc-Lnin phi c b sung, pht trin nh Ph.ngghen ch r v lch s pht trin ca khoa hc t nhin v trit hc cng chng minh. Thi i ngy nay cho thy vai tr ht sc to ln ca l lun, ca khoa hc trong s pht trin ca x hi. Nhng iu tt yu i hi ch ngha Mc-Lnin phi c b sung, pht trin, phi c nhng khi qut mi. Ch c nh vy, ch ngha McLnin mi gi c vai tr th gii quan, phng php lun trong quan h vi khoa hc c th v trong s nh hng pht trin ca x hi loi ngi. C.Mc, Ph.ngghen v V.I.Lnin khng li cho nhng ngi cng sn ni chung, nhng ngi cng sn Vit Nam ni ring nhng ch dn c th v con ng qu ln ch ngha x hi mi nc. Cc quc gia, dn tc khc nhau c nhng con ng i khc nhau ln ch ngha x hi, bi l mi quc gia, dn tc u c nhng c th ring v iu kin kinh t, chnh tr, x hi, lch s, vn ho ring. t mc ch chin thng giai cp t sn th u ging nhau v bn cht, song mi nc li hon thnh qu trnh pht trin y theo cch thc ring ca mnh21 v cch thc ring i hi phi p dng nhng nguyn tc ca ch ngha cng sn sao cho nhng nguyn tc y c ci bin ng n trong nhng vn chi tit, c lm cho ph hp, cho thch hp vi c im dn tc v c im nh nc-dn tc22. Trn c s kin tr ch ngha Mc-Lnin, t tng H Ch Minh; xut pht t nhng bi hc ci to v xy dng ch ngha x hi t thc trng kinh t-x hi t nc, ng Cng sn Vit Nam ra ng li a t nc ta tng bc qu ln ch ngha x hi. Thc tin ca qu trnh i mi ang t ra hng lot vn mi m v phc tp v kinh t, chnh tr, vn ho v nhng vn khng th gii quyt c ch bng l lun, nhng chc chn khng th gii quyt c nu khng c t duy l lun Mc-Lnin.

21 22

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.41, tr.956 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.41 tr.956 21

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008 I. I TNG, MC CH V YU CU V PHNG PHP HC TP, NGHIN CU MN HC NHNG NGUYN L C BN CA CH NGHA MC-LNIN

1. i tng v mc ch ca vic hc tp, nghin cu a. i tng hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin l nhng quan im v hc thuyt ca C.Mc, Ph.ngghen v V.I.Lnin trong phm vi nhng quan im, hc thuyt c bn nht thuc ba b phn l lun cu thnh ch ngha Mc-Lnin. Vi trit hc Mc-Lnin, l nhng ni dung c bn ca ch ngha duy vt bin chng; php bin chng duy vt l khoa hc v tnh trng tn ti ca s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy; l vai tr phng php v phng php lun v quan nim duy vt v x hi ca ch ngha duy vt bin chng. Vi kinh t chnh tr Mc-Lnin, l nhng kin thc c bn ca kinh t chnh tr hc, bao gm hc thuyt gi tr v gi tr thng d v ch ngha t bn c quyn v ch ngha t bn c quyn nh nc. Vi ch ngha x hi khoa hc, l nhng kin thc c bn ca ch ngha x hi khoa hc, bao gm s mnh lch s ca giai cp cng nhn v cch mng x hi ch ngha; mt s vn chnh tr-x hi c tnh quy lut trong tin trnh cch mng x hi ch ngha v ch ngha x hi trong hin thc v trin vng ca n. b. Mc ch ca vic hc tp, nghin cu. Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin l xy dng th gii quan duy vt bin chng, phng php lun bin chng duy vt v vn dng sng to nhng nguyn l vo hot ng nhn thc v thc tin. Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin l hiu r c s l lun quan trng nht ca T tng H Ch Minh v ng li cch mng ca ng Cng sn Vit Nam. Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin l gip sinh vin hiu r nn tng t tng ca ng Cng sn Vit Nam. Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha McLnin l xy dng nim tin, l tng cho sinh vin.

22

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2. Mt s yu cu c bn v phng php hc tp, nghin cu Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha McLnin cn phi theo phng php gn nhng quan im c bn ca ch ngha Mclnin vi thc tin t nc v thi i; Hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha McLnin cn phi hiu ng tinh thn, thc cht ca n; trnh bnh kinh vin, gio iu trong hc tp, nghin cu v vn dng cc nguyn l trong thc tin; Hc tp, nghin cu mn hc mi nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin trong mi quan h vi cc nguyn l khc; mi b phn l lun cu thnh ny phi gn kt vi cc b phn l lun cu thnh cn li thy s thng nht ca cc b phn trong ch ngha Mc-Lnin; ng thi cng nn nhn thc cc nguyn l trong tin trnh pht trin ca lch s t tng nhn loi. Cu hi n tp 1. Ch ngha Mc-Lnin v ba b phn l lun cu thnh ca n? (nh ngha; ba b phn cu thnh; khi lc s ra i v pht trin ca ch ngha Mc). 2. S khc nhau v s thng nht gia ba b phn l lun cu thnh ca ch ngha Mc-Lnin? (s khc nhau; s ging nhau; vai tr ca tng b phn i vi ch ngha Mc-Lnin). 3. Nhng iu kin, tin ca s ra i ch ngha Mc? (mt iu kin, hai tin ) 4. Ti sao chng ta gi ch ngha Mc l ch ngha Mc-Lnin? (V.I.Lnin bo v v pht trin ch ngha Mc). 5. Ch ngha Mc-Lnin vi phong tro cch mng Vit Nam v th gii? 6. Mc ch v yu cu ca vic hc tp, nghin cu mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin?
23

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

PHN TH NHT TH GII QUAN DUY VT BIN CHNG V PHNG PHP LUN BIN CHNG DUY VT TRIT HC CA CH NGHA MC-LNIN Trit hc ca ch ngha Mc-Lnin c nhiu chc nng, nhng c bn nht l chc nng th gii quan duy vt bin chng v chc nng phng php lun bin chng duy vt i vi nhn thc khoa hc v thc tin cch mng. Th gii quan trit hc th hin mnh bng h thng l lun thng qua cc quy lut, phm tr, khi nim khng ch nu ra quan im ca con ngi v th gii, m cn chng minh chng bng l lun23. L h thng nhng nguyn tc, quan im, nim tin v th gii; v bn thn con ngi, v cuc sng v v tr ca con ngi trong th gii y. Vai tr c bn ca th gii quan l nh hng hot ng v quan h gia c nhn, giai cp, tp on ngi, ca x hi ni chung i vi hin thc. Trit hc l b phn quan trng nht ca th gii quan, l ht nhn l lun ca th gii quan, bi trit hc chi phi cc quan im cn li thuc hnh thi thc x hi. Th gii quan duy vt trit hc v th gii quan duy tm trit hc l hai hnh thc ca th gii quan trit hc. H thng cc quan nim trit hc, kinh t v chnh tr-x hi l c s khoa hc ca th gii quan duy vt bin chng v th gii quan duy vt bin chng th hin trc ht cch gii quyt vn c bn ca trit hc; theo vt cht c trc v quy nh thc (duy vt), nhng thc tn ti c lp tng i v tc ng tr li vt cht (bin chng). Trong lnh vc kinh t, th gii quan duy vt bin chng th hin ch lc lng sn xut (ci th nht) quy nh quan h sn xut (ci th hai), c s h tng (ci th nht) quy nh kin trc thng tng (ci th hai); nhng ci th hai lun tn ti c lp tng i v tc ng tr li ci th nht. Trong lnh vc x hi, tn ti x hi
23

T in Bch khoa ton th v trit hc. Nxb. T in Xvit, Mtxcva, 1989, tr.366, ting Nga 24

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

(ci th nht) quy nh thc x hi (ci th hai); nhng thc x hi tn ti c lp tng i v tc ng trc tip hay gin tip tr li tn ti x hi. Phng php lun l h thng nhng quan im, nhng nguyn tc xut pht hng dn ch th trong vic xc nh phng php cng nh trong vic xc nh phm vi, kh nng p dng chng mt cch hp l, c hiu qu ti a. Phng php lun l l lun v phng php, l khoa hc v phng php. Nhim v ca phng php lun l gii quyt nhng vn nh phng php l g? Bn cht, ni dung, hnh thc ca phng php ra sao? Phn loi phng php cn da vo nhng tiu ch g? Vai tr ca phng php trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin? v.v. iu ny chng t vai tr tin ca phng php lun, cho php nh gi cc phng php t gc tnh chn thc, hiu qu ca chng. Phng php lun bin chng duy vt l h thng cc nguyn tc, phng php t chc v xy dng hot ng l lun v hot ng thc tin, ng thi cng chnh l hc thuyt v h thng ; l phng php lun ca ch ngha duy vt bin chng v ca cc khoa hc chuyn ngnh. Phng php lun bin chng duy vt l s thng nht bin chng gia cc phng php lun b mn, phng php lun chung c c th ho trong cc lnh vc ca hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Mi lun im ca ch ngha duy vt bin chng ng thi l mt nguyn tc trong vic xc nh, l lun v phng php. Nhng nguyn tc trn to ra kh nng ci to th gii ca ch ngha duy vt bin chng, tr thnh cng c hu hiu trong hot ng chinh phc t nhin v s nghip gii phng con ngi. Chc nng phng php lun bin chng duy vt ca ch ngha Mc-Lnin th hin h thng quan im, nguyn tc ch o s tm kim, xy dng, la chn v vn dng cc phng php trong khi thc hin hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Trong h thng trn, th gii quan duy vt bin chng ng vai tr nh hng trong qu trnh tm kim, xy dng, la chn v vn dng phng php bin chng duy vt. Do vy, ton b h thng tri thc phng php lun bin chng duy vt u gn vi s din gii th gii quan duy vt bin chng- c s ca s nghin cu v nh gi nhng kt qu ca n.
25

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Th gii quan duy vt bin chng v phng php lun bin chng duy vt trit hc l c s l lun nn tng ca ch ngha Mc-Lnin. Nm vng chng chng nhng l iu kin tin quyt nghin cu ton b h thng l lun ch ngha McLnin, m cn l c s vn dng sng to v pht trin chng vo hot ng nhn thc; gii thch, nhn thc v gii quyt nhng vn cp bch ca thc tin t nc v thi i t ra. CHNG 1. CH NGHA DUY VT BIN CHNG
I. CH NGHA DUY VT V CH NGHA DUY VT BIN CHNG

1. S i lp gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc a. Trit hc l g? Lch s loi ngi bt u vo khong 2,6 triu n 2 triu nm trc ng v Nam Phi24. Nhng mi vo khong hn 2500 nm trc, trong mt s nn vn minh c i, con ngi mi c quan h trc tip hn vi gii t nhin v cm nhn c trong c cc trt t m con ngi cn ho nhp vo sinh tn. Cc nh thng thi25 bt u nu cc cu hi nh th gii xung quanh con ngi l g? ngun gc, kt cu v hnh thc tn ti ca th gii nh th no? con ngi l g v mi quan h ca con ngi i vi th gii ra sao? c th ca thc v cm xc ca con ngi ch no? Ti c th bit g? Ti cn phi lm g? Ti c th hy vng vo ci g? Ti sng v ci g v sng ra sao, lm th no c cuc sng thc s hnh phc? v.v. Tm nhng cu tr li cho nhng cu hi trn l khi ngun ca nhng t tng trit hc v thut ng Trit hc gm hai yu t c bn l yu t nhn thc (s hiu bit v v tr v con ngi; gii thch hin thc bng t duy) v yu t nhn nh (nh gi v mt o l c thi v hnh ng ng). Thi c i, ngi Trung Quc coi trit hc l s tm ti nhn bit bn cht ca th gii v con ngi; ngi n coi trit hc l con ng suy ngm dt con ngi n vi l phi; ngi Hy Lp coi trit hc l yu mn s thng thi. Artxtt (384-322 tr.c.n) coi ngun gc ca trit hc l s ngc nhin (hay tnh t m, hiu k)
24

G.N.Machusin: Ngun gc loi ngi. Nxb.Mir, Mtxcva v Nxb.Khoa hc v K thut, H Ni, 1986 25 Ngi Hy Lp c i gi cc nh trit hc l cc nh thng thi 26

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca con ngi26. Xcrt (469-399 tr.c.n) coi s trn tr v tnh tt yu ca ci cht gy cm hng trit hc. Theo C.Mc v Ph.ngghen, trit hc hnh thnh trong hnh thi thc tn gio c t thi tin s m mi thi i thu nhn theo cch ca mnh. Trit hc xut hin c phng ng v phng Ty gn nh cng mt lc, khong t th k th VIII n th k VI trc Cng nguyn (tr.c.n) mt s nn vn minh nh Trung Quc, n , Ai Cp, Trung ng v.v, nhng Hy Lp l pht trin hn c. Theo cc tc gi Hy Lp c i, khi nim trit hc xut hin trong cc tc phm ca Pitago (khong 571-447 tr.c.n); cn Platn (427-347 tr.c.n) l ngi u tin s dng khi nim trit hc vi ngha l lnh vc c bit ca nhn thc. Trit hc l mt trong nhng hnh thi ca thc x hi; l h thng tri thc l lun chung nht ca con ngi v th gii; v v tr, vai tr ca con ngi trong th gii y27. Ch ngha duy vt bin chng l khoa hc nghin cu nhng quy lut chung nht v s vn ng, pht trin ca cc s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy; ng thi tip tc lm r vn v mi quan h gia t duy vi tn ti. Nhim v ca ch ngha duy vt bin chng l gii thch, nhn thc v ci to th gii; xc nh mi lin h gia trit hc vi thc tin, ci to hin thc, xy dng x hi mi. b. Vn c bn ca trit hc Khi nim vn c bn ca trit hc. Bt k mt ngnh khoa hc no cng c hng lot vn thuc i tng nghin cu ca mnh; trong , c vn ng vai tr h tr, c vn ng vai tr quan trng, li c vn ng vai tr cc k quan trng n mc n l nn tng, nh hng cho ngnh khoa hc y gii quyt nhng ni dung cn li. chnh l vn c bn ca mt ngnh khoa hc. Vi t cch l h thng tri thc l lun chung nht, trit hc c h thng vn ca mnh; trong , c vn ng vai tr l nn tng, nh hng gii quyt nhng vn khc. Khi im l lun ca bt k hc thuyt trit hc no u l vn v mi quan h gia t duy vi tn ti; gia ci tinh thn vi ci vt cht; gia ci ch quan
26

Khoa Trit hc, trng i hc Tng hp Lmnxp: Trit hc- hi v p. Nxb. Nng, 2004, tr.16 27 B Gio dc v o to: Gio trnh Trit hc Mc-Lnin. Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni, 2006, tr.8 27

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vi ci khch quan. Bi vy, trong tc phm Ltvch Phoibc v s co chung ca nn trit hc c in c (1886), Ph.ngghen vit Vn c bn ln ca mi trit hc, c bit l ca trit hc hin i, l vn quan h gia t duy v tn ti2829. Vn c bn ca trit hc c c im 1) l vn rng nht, chung nht ng vai tr nn tng, nh hng gii quyt nhng vn khc. 2) Nu khng gii quyt c vn ny th khng c c s gii quyt cc vn khc, t chung hn ca trit hc. 3) Gii quyt vn ny nh th no th hin th gii quan ca cc nh trit hc v th gii quan l c s to ra phng hng nghin cu v gii quyt nhng vn cn li ca trit hc. c. Ni dung vn c bn ca trit hc. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trit hc Ni dung vn c bn ca trit hc th hin hai mt. - Mt th nht (mt bn th lun) vn c bn ca trit hc gii quyt mi quan h gia thc vi vt cht. Ci g sinh ra v quy nh ci g- th gii vt cht sinh ra v quy nh th gii tinh thn; hoc ngc li, th gii tinh thn sinh ra v quy nh th gii vt cht. C cc cch gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc, to ra s khc bit mang tnh nguyn tc gia trit hc duy vt vi trit hc duy tm; gia trit hc nht nguyn vi trit hc nh nguyn. Cch gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc l c s phn chia cc nh trit hc v cc hc thuyt ca h vo hai trng phi i lp nhau l ch ngha duy vt (materialis) v ch ngha duy tm (idea) trit hc. "Cc nh trit hc c chia ra thnh hai phi chnh. Nhng ngi khng nh rng, tinh thn tn ti trc t nhin...- to nn phi duy tm. Nhng ngi cho rng, c s ban u l t nhin, gia nhp vo cc trng phi khc nhau ca ch ngha duy vt"30. Cuc u tranh gia hai ch ngha ny ni chung v ca cc tro lu trit hc khc nhau ni ring, l biu hin v mt t tng ca cuc u tranh giai cp v cuc u tranh phn nh tn
28

Lu rng tn ti khng hon ton ng nht vi vt cht (tn ti gm vt cht- ci c sn trong t nhin v vt cht do con ngi to ra; tn ti ca tinh thn ( thc); tn ti ca con ngi- gm phn vt cht v phn tinh thn). Khi nim tn ti c ng nht vi vt cht y c ngha l ci khng phi tinh thn, m i lp vi tinh thn 29 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.21, tr.403 30 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t..21, tr..283 28

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ti x hi ca cc giai cp, cc tng lp nhn dn trong x hi, to nn ni dung chnh ca lch s trit hc. Mi quan h gia vt cht v thc cn c gii quyt 1) Tnh th nht ca vt cht; tnh th hai ca thc. 2) Tnh th nht ca thc; tnh th hai ca vt cht. Hai cch ny u tha nhn tnh th nht ca mt nguyn th (hoc vt cht, hoc thc) v thuc v trit hc nht nguyn (cn gi l nht nguyn lun). 3) Vt cht v thc tn ti hon ton c lp vi nhau. Cch gii quyt ny khng tha nhn tnh th nht ca mt nguyn th no, thuc v trit hc nh nguyn (cn gi l nh nguyn lun). Trit hc nh nguyn gii thch th gii t hai xut pht im, t vt cht v tinh thn gii thch mi hin tng ca th gii; theo , th gii vt cht sinh ra t nguyn th vt cht, th gii tinh thn sinh ra t nguyn th tinh thn. - Mt th hai (mt nhn thc lun) vn c bn ca trit hc gii quyt mi quan h gia khch th vi ch th nhn thc, tc tr li cu hi liu con ngi c kh nng nhn thc c th gii (hin thc khch quan) hay khng? Gii quyt mt ny nh th no chia cc nh trit hc v cc hc thuyt ca h thnh phi kh tri (c th bit v th gii), bt kh tri (khng th bit v th gii) v hoi nghi lun (hoi nghi bn cht nhn thc ca con ngi v th gii). Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm u tha nhn s tn ti ca ci phi vt cht; trong , ch ngha duy vt coi ci phi vt cht l thc, tinh thn, l sn phm ca dng vt cht c th (no ngi), l ci phn nh vt cht, l ci b vt cht quy nh; ch ngha duy tm coi ci phi vt cht l thc th siu t nhin (khng c ngun gc t t nhin), th gii vt cht l sn phm thun tr ca thc th siu t nhin ny nn th gii vt cht khng c thc. 2. Ch ngha duy vt bin chng- hnh thc pht trin cao nht ca ch ngha duy vt Trong lch s trit hc, ch ngha duy vt th hin trong ba hnh thc c bn. Hnh thc c bn th nht l ch ngha duy vt cht phc, ra i do kt qu nhn thc trc quan, coi vt cht ch l mt hay nhiu dng c th ca vt cht ca cc nh trit hc c i. Ch ngha duy vt ny ly t nhin gii thch t nhin nn c tc dng chng huyn thoi, tn gio, duy tm. Hnh thc c bn th hai l ch
29

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ngha duy vt siu hnh th hin trong trit hc duy vt th k XV-XVIII v t nh cao th k XIX, l kt qu s tc ng ca nhng thnh tu trong lnh vc c hc ln t duy ca cc nh trit hc. Theo , th gii l mt c my khng l m mi b phn ca n tn ti trong trng thi c lp vi nhau. Hnh thc ny ca ch ngha duy vt ny c tc dng chng li duy tm, tn gio thi Trung c v l c s cho nhng nghin cu tng b phn ring l ca th gii tng th. Hnh thc c bn th ba l ch ngha duy vt bin chng. Ngoi cc hnh thc c bn trn, trong lch s pht trin ca ch ngha duy vt cn c ch ngha duy vt tm thng- khng thy s khc bit gia vt cht vi thc m cho rng thc cng ch l mt dng ca vt cht; trong lnh vc kinh t, c ch ngha duy vt kinh t- xut hin vo cui th k XIX- coi kinh t l ci duy nht quyt nh s pht trin ca x hi v.v. Ch ngha duy vt bin chng l trit hc Mc-Lnin; l c s l lun ca th gii quan khoa hc; l khoa hc v nhng quy lut chung nht ca s vn ng v pht trin trong t nhin, x hi v t duy. Trit hc Mc-Lnin l trit hc duy vt, bi v trit hc coi thc l tnh cht ca dng vt cht c t chc cao l b no ngi. Nhim v ca b no ngi l l phn nh th gii t nhin; s phn nh c gi l bin chng, bi nh n m con ngi nhn thc c mi quan h qua li chung nht gia cc s vt, hin tng ca th gii; ng thi nhn thc c rng, s vn ng v pht trin ca th gii l kt qu ca cc mu thun ang tn ti bn trong th gii ang vn ng . Ch ngha duy vt bin chng l hnh thc cao nht trong cc hnh thc ca ch ngha duy vt. N khc phc c tnh trc quan, siu hnh, coi bn cht con ngi mt cch tru tng ca cc hnh thc trit hc duy vt trc . Bn cht ca ch ngha duy vt bin chng th hin 1) Gii quyt khoa hc vn c bn ca trit hc. 2) C s thng nht gia ch ngha duy vt vi php bin chng to nn ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt bin chng khng ch l phng php gii thch, nhn thc th gii, m cn l phng php ci to th gii ca giai cp cng nhn. 3) Quan nim duy vt v lch s l cuc cch

30

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mng trong hc thuyt v x hi. 4) S thng nht gia tnh khoa hc vi tnh cch mng; l lun vi thc tin to nn tnh sng to ca trit hc Mc.
II. QUAN IM CA CH NGHA DUY VT BIN CHNG V VT CHT, THC V V MI QUAN H GIA VT CHT VI THC

1. Vt cht a. Phm tr vt cht Vt cht, (ting Latinh l materia) vi ngha l cht, vt cht. y l phm tr trit hc c lch s hn 2500 nm v k t khi xut hin, din ra cuc u tranh khng khoan nhng gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm xoay quanh phm tr ny. Cng ging nh cc phm tr khc, s pht trin ca phm tr vt cht gn lin vi hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi. Trong ch ngha duy vt cht phc c i, c nhng quan nim th s, coi s thng nht trong tnh nhiu hnh, mun v v v tn ca cc vt trong t nhin l iu hin nhin v tm thy s thng nht trong mt vt hu hnh nht nh. phng ng, trng phi trit hc Lkayata cho rng, bn nguyn t t, nc, la v khng kh tn ti vnh vin, khng t sinh ra v cng khng mt i (bn nguyn). Thuyt m Dng cho rng khi thu ca mi vt l Thi cc, t sinh ra mi vt (t nhin v x hi), phn tn th mun phn khc nhau, thng nht th mun phn l mt. Thuyt Ng hnh coi nm yu t kim, mc, thu, ho, th l nhng yu t khi nguyn to nn mi vt. Hy Lp c i, cc nh trit hc duy vt nh Talt (624546 tr.c.n) cho rng vt cht l nc; Anaximen (585-524 tr.c.n) coi l khng kh; Hraclt (540- 480 tr.c.n) coi l la; Anaximanr (610-540 tr.c.n) coi l Apyrn. Thnh qu v i nht ca ch ngha duy vt thi c i trong hc thuyt v vt cht l thuyt nguyn t ca Lxp (500-440 tr.c.n) v hc tr ca ng l mcrt (460370 tr.c.n). Cc ng cho rng nguyn t l nhng ht vt cht nh nht khng th phn chia c; l ci to ra mi vt. Thuyt nguyn t ny (thng c gi l thuyt nguyn t c i, tn ti trong cc h thng trit hc duy vt mi cho n cui th k XIX u th k XX) l mt bc pht trin mi ca ch ngha duy vt trn con ng hnh thnh phm tr vt cht vi tnh cch l mt phm tr trit hc.

31

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong ch ngha duy vt siu hnh cn i th k XVII-XVIII, do c hc pht trin mnh v chim u th nn cc quan nim v th gii (v vt cht) cng mang tnh c hc. Niutn (1642-1727) cho rng khi lng ca cc vt th l bt bin, khng ph thuc vo vn ng nn ng nht khi lng vi vt cht, coi vn ng ca vt cht ch l vn ng c hc; cn ngun gc vn ng ca vt cht l do ci hch u tin ca Thng . Cui th k XIX u th k XX, cc pht minh ca vt l hc bc b quan nim ng nht vt cht vi cc dng c th ca vt cht hoc vi thuc tnh ca vt cht ca cc nh trit hc duy vt c i v cn i. Nm 1895, Rnghen pht hin ra tia X l sng in t c bc sng rt ngn. Nm 1896, Bccren pht hin ra hin tng sau khi bc x ra ht Anpha, nguyn t Urani chuyn thnh nguyn t khc. Nm 1897, Tm xn pht hin ra in t v chng minh c rng in t l mt trong nhng thnh phn to nn nguyn t. Nm 1901, Kaufman pht hin khi lng ca in t bin ng v kt qu cc thc nghim khoa hc cho thy khi lng ca cc in t tng ln khi vn tc ca in t tng. Li dng tnh hnh , ch ngha duy tm gii thch sai lch nhng pht minh ln ca ngnh vt l; thm ch cc nh khoa hc gii v khoa hc nhng km ci v trit hc mang quan im duy vt siu hnh trt vo quan im duy tm. H cho rng vt cht (c h ng nht vi nguyn t) tiu tan mt; ch ngha duy vt mt ch da v.v. iu ny i hi khc phc cuc khng hong phng php lun ca vt l; to cho pht trin tip theo ca nhn thc duy vt bin chng v vt cht, v nhng tnh cht c bn ca n. Ph phn tnh siu hnh ca ch ngha duy vt, chng li ch ngha duy tm trong quan nim v vt cht v lm r quan im ca trit hc ca ch ngha Mc v vt cht, trong tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn (1909), V.I.Lnin, cho rng khng phi vt cht tiu tan m gii hn hiu bit ca con ngi v vt cht b tiu tan; nhng pht minh vt l trn chng t s hiu bit ca con ngi v vt cht cn b hn ch. ng thi, ng nu nh ngha Vt cht l mt phm tr trit hc dng ch thc ti khch quan c em li cho con

32

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh v tn ti khng l thuc vo cm gic31. Nhng ni dung c bn ca nh ngha vt cht ca V.I.Lnin Ni dung th nht. Vt cht l g? 1) Vt cht l phm tr trit hc do vy va c tnh tru tng va c tnh c th. a) Tnh tru tng ca vt cht dng ch c tnh chung, bn cht nht ca vt cht- l c tnh tn ti khch quan, c lp vi thc con ngi v y cng l tiu ch duy nht phn bit ci g l vt cht v ci g khng phi l vt cht. b) Tnh c th ca vt cht th hin ch ch c th nhn bit c vt cht bng cc gic quan ca con ngi; ch c th nhn thc c vt cht thng qua vic nghin cu cc s vt, hin tng vt cht c th. 2) Vt cht l thc ti khch quan c c tnh c bn l tn ti khng ph thuc vo cc gic quan ca con ngi. 3) Vt cht c tnh khch th- con ngi c th nhn bit c vt cht bng cc gic quan. Ni dung th hai. thc l g? thc l s chp li, chp li, phn nh li thc ti khch quan. Bng cc gic quan ca mnh, con ngi c th trc tip hoc gin tip nhn bit c thc ti khch quan; ch c nhng s vt, hin tng ca thc ti khch quan cha c nhn bit bit ch khng th khng bit. Ni dung th ba c suy ra t hai ni dung trn xc nh mi quan h bin chng gia thc ti khch quan (vt cht) vi cm gic ( thc). Vt cht (ci th nht) l ci c trc, tn ti c lp, khng ph thuc vo thc v quy nh thc. thc (ci th hai) l ci c sau vt cht, ph thuc vo vt cht v nh vy, vt cht l ni dung, l ngun gc khch quan ca thc, l nguyn nhn lm cho thc pht sinh. Tuy nhin, thc tn ti c lp tng i so vi vt cht v c tc ng, thm ch chuyn thnh sc mnh vt cht khi n thm nhp vo qun chng v c qun chng vn dng. ngha th gii quan v phng php lun ca nh ngha vt cht ca V.I. Lnin i vi hot ng nhn thc v thc tin

31

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.151 33

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nh ngha a li th gii quan duy vt bin chng khi gii quyt vn c bn ca trit hc. V mt th nht, nh ngha khng nh vt cht c trc, thc c sau; vt cht l ngun gc khch quan ca cm gic, ca thc (khc phc c quan im v vt cht ca ch ngha duy vt c v cn i). V mt th hai, nh ngha khng nh thc con ngi c kh nng nhn thc c th gii vt cht (chng li thuyt khng th bit v hoi nghi lun). Th gii quan duy vt bin chng xc nh c vt cht v mi quan h ca n vi thc trong lnh vc x hi; l tn ti x hi quy nh thc x hi, kinh t quy nh chnh tr v.v to c s l lun cho cc nh khoa hc t nhin, c bit l cc nh vt l vng tm nghin cu th gii vt cht. nh ngha a li phng php lun bin chng duy vt ca mi quan h bin chng gia vt cht vi thc. Theo , vt cht c trc thc, l ngun gc v quy nh thc nn trong mi hot ng cn xut pht t hin thc khch quan, tn trng cc quy lut vn c ca s vt, hin tng; ng thi cn thy c tnh nng ng, tch cc ca thc pht huy tnh nng ng ch quan nhng trnh ch quan duy ch m biu hin l tuyt i ho vai tr, tc dng ca thc, cho rng con ngi c th lm c tt c m khng cn n s tc ng ca cc quy lut khch quan, cc iu kin vt cht cn thit. b. Phng thc v hnh thc tn ti ca vt cht Ch ngha duy vt bin chng khng nh, vn ng l phng thc tn ti; khng gian, thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht. Vn ng l phng thc tn ti ca vt cht. Ch ngha duy vt bin chng cho rng, "Vn ng, hiu theo ngha chung nht,- tc c hiu nh l phng thc tn ti ca vt cht, l mt thuc tnh c hu ca vt cht,- th bao gm tt c mi s thay i v mi qu trnh din ra trong v tr, k t s thay i v tr n gin cho n t duy"32. nh ngha vn ng trn y th hin vn ng l s bin i ni chung v l phng thc tn ti, l thuc tnh khng tch ri ca vt cht.

32

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.519 34

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nh ngha trn v vn ng khc phc c quan im ca ch ngha duy vt siu hnh coi vn ng ca vt cht ch l s chuyn dch v tr trong khng gian; hoc ch l vn ng c hc. V vy, nh ngha vn ng ca Ph.ngghen l c s chuyn quan nim siu hnh v vn ng sang quan nim duy vt bin chng v vn ng. Ph.ngghen nhn mnh, cc hnh thc v cc dng khc nhau ca vt cht ch c th nhn thc c thng qua vn ng; thuc tnh ca vt th ch bc l ra qua vn ng, v mt vt th khng vn ng th khng c g ng ni c. Nh vy, thng qua vn ng m cc dng vt cht biu hin s tn ti ca mnh; iu ny c ngha l vt cht tn ti bng cch vn ng v con ngi ch c th nhn thc c vt cht khi n vn ng, khng th c vt cht khng vn ng cng nh khng th c vn ng m khng c vt cht. Cc hnh thc vn ng c bn ca vt cht. Theo Ph.ngghen, trong th gii vt cht c v vn hnh thc vn ng, nhng trong c nm hnh thc vn ng c bn nht ca vt cht; l vn ng c hc- s di chuyn v tr ca cc vt th trong khng gian; vn ng vt l- s vn ng ca cc phn t, cc ht c bn, vn ng in t, cc qu trnh nhit, in v.v; vn ng ho hc- s vn ng ca cc nguyn t, cc qu trnh ho hp v phn gii cc cht; vn ng sinh vt- s trao i cht gia c th sng v mi trng; vn ng x hi- s thay th nhau gia cc hnh thi kinh t-x hi. Nm hnh thc vn ng c bn ny c quan h cht ch vi nhau. Mt hnh thc vn ng no c thc hin l do c s tc ng qua li vi nhiu hnh thc vn ng khc. Mt hnh thc vn ng ny lun c kh nng chuyn ho thnh hnh thc vn ng khc, nhng gia chng c s khc nhau v cht nn khng th quy hnh thc vn ng ny thnh hnh thc vn ng khc. Mi mt s vt, hin tng c th gn vi nhiu hnh thc vn ng nhng bao gi cng c c trng bng mt hnh thc vn ng c bn. Do vy, cn nhn r s thng nht v khc nhau gia cc hnh thc vn ng; c bit l cc vn ng phc tp nh vn ng sinh hc, vn ng x hi. Bng vic phn loi cc hnh thc vn ng c bn, Ph.ngghen t c s cho vic phn loi, phn ngnh; hp loi, hp ngnh khoa hc. ng thi cn l
35

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

c s chng li khuynh hng nh ng cc hnh thc vn ng hoc quy hnh thc vn ng ny vo hnh thc vn ng khc. Vn ng v ng im. Th gii vt cht bao gi cng trong qu trnh vn ng khng ngng, trong s vn ng khng ngng c hin tng ng im tng i. Nu khng c s ng im tng i ny- hay cn gi l vn ng cn bng- th khng c s phn ho th gii vt cht thnh cc s vt, hin tng phong ph v a dng. Ph.ngghen, trong tc phm Bin chng ca t nhin nhn mnh rng, kh nng ng im tng i ca cc vt th, kh nng cn bng tm thi l nhng iu kin ch yu cho s phn ho ca vt cht. Nn hiu hin tng ng im ch xy ra i vi mt hnh thc vn ng no ca vt cht trong mt lc no v trong mt quan h nht nh no , cn xt n cng, vt cht lun lun vn ng. Nu vn ng l s tn ti trong s bin i ca cc s vt, hin tng, th ng im tng i l s n nh, l s bo ton qung tnh ca cc s vt, hin tng. Nh vy, ng im l tng i; tm thi v l trng thi c bit ca vt cht ang vn ng khng ngng. Khng gian v thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht. Mi s vt, hin tng tn ti khch quan u c v tr, hnh thc kt cu, di ngn, cao thp ca n- tt c cc thuc tnh gi l khng gian v khng gian biu hin s cng tn ti v cch bit gia cc s vt, hin tng vi nhau, biu hin qung tnh, trt t phn b ca chng. Mi s vt, hin tng tn ti trong trng thi khng ngng bin i, nhanh, chm, k tip nhau v chuyn ho ln nhau- tt c nhng thuc tnh gi l thi gian v thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht th hin lu ca s bin i; trnh t xut hin v mt i ca cc s vt, cc trng thi khc nhau trong th gii vt cht; thi gian cn c trng cho trnh t din bin ca cc qu trnh vt cht, tnh tch bit gia cc giai on khc nhau ca qu trnh . Tuy u l hnh thc tn ti ca vt cht, nhng khng gian v thi gian c s khc nhau. S khc nhau nm ch, khng gian c ba chiu rng, cao v di; cn thi gian ch c mt chiu tri t qu kh ti tng lai. Khng gian, thi gian vi vt cht vn ng. Khng c khng gian, thi gian bn ngoi vt cht ang vn ng m chng l nhng hnh thc c bn ca vt cht
36

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ang vn ng. Trong tc phm Chng uyrinh, Ph.ngghen nhn mnh Cc hnh thc c bn ca mi tn ti l khng gian v thi gian; tn ti ngoi thi gian cng v l nh tn ti ngoi khng gian33. Th gii khng c g ngoi vt cht ang vn ng v vt cht ang vn ng khng th u ngoi khng gian v thi gian34. Khng gian v thi gian c tnh khch quan; tnh vnh cu v v tn-v hn. c. Tnh thng nht vt cht ca th gii Vn tnh thng nht ca th gii lun gn lin vi cch gii quyt vn c bn ca trit hc. C hai khuynh hng chnh v vn ny. Ch ngha duy tm coi thc, tinh thn l ci c trc, quy nh vt cht th tnh thng nht ca th gii nm trong tnh tinh thn ca n. Ch ngha duy vt bin chng khng nh bn cht ca th gii l vt cht; cc s vt, hin tng thng nht vi nhau tnh vt cht. iu ny c th hin 1) Mi s vt, hin tng ca th gii u c tnh vt cht l tn ti khch quan, c lp vi thc ca con ngi. 2) Mi s vt, hin tng trong th gii u l nhng dng c th ca vt cht; chng u mang c tnh chung ca vt cht (tn ti vnh vin, ngha l khng bao gi tr v s 0, khng mt i); u c sinh ra t vt cht ( thc chng hn). 3) Th gii vt cht tn ti vnh vin v v tn. Trong th gii khng c g khc ngoi vt cht ang vn ng, bin i v chuyn ho theo nhng quy lut khch quan chung ca mnh. 4) Tnh thng nht vt cht ca th gii th hin s tn ti ca th gii thng qua gii v c, gii hu c trong bc tranh tng th v th gii duy nht; gia chng c s lin h tc ng qua li, chuyn ho ln nhau, vn ng v pht trin. Cc qu trnh cho php thy y s thng nht vt cht ca th gii trong cc hnh thc v giai on pht trin, t ht c bn n phn t, t phn t n cc c th sng, t cc c th sng n con ngi v x hi loi ngi. Quan im v bn cht vt cht v tnh thng nht vt cht ca th gii ca ch ngha duy vt bin chng khng ch nh hng trong vic gii thch v tnh phong ph, a dng ca th gii, m cn nh hng nhn thc v tnh phong ph, a dng y trong qu trnh hot ng ci to t nhin hp quy lut.
33

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.78 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.209-210 37

34

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2. thc thc l mt trong nhng phm tr c bn ca trit hc, tm l hc v x hi hc, dng ch tnh tch cc mc cao nht v tinh thn ca con ngi vi tnh cch l mt thc th x hi. im c bit ca tnh tch cc l s phn nh hin thc khch quan trong dng hnh nh do cm gic mang li v n lt mnh, thc nh hng hot ng thc tin ca con ngi. Trit hc ca ch ngha Mc-Lnin khng nh, thc l mt phm tr trit hc dng ch ton b hot ng tinh thn phn nh th gii vt cht din ra trong no ngi, hnh thnh trong qu trnh lao ng v c din t nh ngn ng. a. Ngun gc ca thc - Ngun gc t nhin ca thc (yu t cn) 1) No ngi l sn phm qu trnh tin ho lu di ca th gii vt cht, t v c ti hu c, cht sng (thc vt v ng vt) ri n con ngi- sinh vt-x hi. L t chc vt cht c cu trc tinh vi; ch khong 370g nhng c ti 14-15 t t bo thn kinh lin h vi nhau v vi cc gic quan to ra mi lin h thu, nhn a dng no ngi iu khin hot ng ca c th. Hot ng thc ca con ngi din ra trn c s hot ng ca thn kinh no b; b no cng hon thin hot ng thn kinh cng hiu qu, thc ca con ngi cng phong ph v su sc. iu ny l gii ti sao qu trnh tin ha ca loi ngi cng l qu trnh pht trin nng lc ca nhn thc, ca t duy v ti sao i sng tinh thn ca con ngi b ri lon khi no b tn thng. 2) S phn nh ca vt cht l mt trong nhng ngun gc t nhin ca thc. Mi hnh thc vt cht u c thuc tnh phn nh v phn nh pht trin t hnh thc thp ln hnh thc cao- ty thuc vo kt cu ca t chc vt cht. Phn nh l s ti to li nhng c im, tnh cht ca dng vt cht ny (di dng thay i) trong mt dng vt cht khc. Qu trnh phn nh bao hm qu trnh thng tin, vt nhn tc ng (ci phn nh l ci cha ng thng tin v nhng s vt, hin tng) mang thng tin ca vt tc ng (ci c phn nh l nhng s vt, hin tng c

38

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

th ca vt cht) v y l vn quan trng lm sng t ngun gc t nhin ca thc. Cc hnh thc phn nh. a) Phn nh ca gii v c (gm phn nh vt l v phn nh ho hc) l nhng phn nh th ng, khng nh hng v khng la chn. b) Phn nh ca thc vt l tnh kch thch c) Phn nh ca ng vt c nh hng, la chn nh m ng vt thch nghi vi mi trng sng. Trong phn nh ca ng vt c phn x khng iu kin (bn nng); phn x c iu kin (tc ng thng xuyn) ng vt c thn kinh trung ng to nn tm l. Hnh thc phn nh cao nht (phn nh nng ng, sng to) l thc ca con ngi, c trng cho mt dng vt cht c t chc cao l no ngi. Tm li, s pht trin ca cc hnh thc phn nh gn lin vi cc trnh t chc vt cht khc nhau v thc ny sinh t cc hnh thc phn nh . Quan im trn ca trit hc ca ch ngha McLnin v thc chng li quan im ca ch ngha duy tm tch ri thc khi hot ng ca no ngi, thn b ho thc; ng thi chng li quan im ca ch ngha duy vt tm thng cho rng no tit ra thc tng t nh gan tit ra mt. - Ngun gc x hi ca thc (yu t ) 1) Lao ng l hot ng c mc ch, c tnh lch s-x hi ca con ngi nhm to ra ca ci tn ti v pht trin; ng thi lao ng cng to ra i sng tinh thn phong ph v hn th na, lao ng gip con ngi hon thin chnh mnh. S hon thin ca i tay, vic bit ch to cng c trong qu trnh lao ng lm cho thc khng ngng pht trin (bng cch tch ly kinh nghim), to c s cho con ngi nhn thc nhng tnh cht mi (c suy ra t nhng kinh nghim c) ca gii t nhin; dn n nng lc t duy tru tng, kh nng phn on, suy lun dn c hnh thnh v pht trin. 2) Ngn ng (ting ni, ch vit). Trong qu trnh lao ng con ngi lin kt vi nhau, to thnh cc mi quan h x hi tt yu v cc mi quan h ca cc thnh vin ca x hi khng ngng c cng c v pht trin dn n nhu cu cn thit phi trao i vi nhau iu g y nn ngn ng xut hin. Ngn ng ra i tr thnh ci v vt cht ca thc, thnh phng tin th hin thc. Nh ngn ng, con ngi khi qut
39

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ho, tru tng ho nhng kinh nghim truyn li cho nhau. Ngn ng l sn phm ca lao ng, n lt n, ngn ng li thc y lao ng pht trin. b. Bn cht v kt cu ca thc - Bn cht ca thc. im xut pht hiu bn cht ca thc l s khng nh thc l s phn nh, l hnh nh tinh thn v s vt, hin tng khch quan. thc thuc phm vi ch quan, khng c tnh vt cht, m ch l hnh nh phi cm tnh ca s vt, hin tng cm tnh c phn nh. Bn cht ca thc th hin s phn nh nng ng, sng to th gii khch quan vo b no ngi; l hnh nh ch quan v th gii khch quan. + thc l hnh nh ch quan v th gii khch quan bi hnh nh y tuy b th gii khch quan quy nh c v ni dung ln hnh thc th hin; nhng th gii y khng cn y nguyn nh n vn c, m b ci ch quan ca con ngi ci bin thng qua tm t, tnh cm, nguyn vng, nhu cu v.v. Theo C.Mc, thc chng qua ch l vt cht c em chuyn vo trong u c con ngi v c ci bin i trong 35. C th ni, thc phn nh hin thc, cn ngn ng th din t hin thc v ni ln t tng. Cc t tng c tn hiu ho trong mt dng c th ca vt cht- l ngn ng- ci m con ngi c th cm gic c. Khng c ngn ng th thc khng th hnh thnh v tn ti c. + thc l s phn nh nng ng, sng to, th hin ch, thc phn nh th gii c chn lc- ty thuc vo mc ch ca ch th nhn thc. S phn nh nhm nm bt bn cht, quy lut vn ng v pht trin ca s vt, hin tng; kh nng vt trc (d bo) ca thc to nn s lng trc nhng tnh hung s gy tc ng tt, xu ln kt qu ca hot ng m con ngi ang hng ti. C d bo , con ngi iu chnh chng trnh ca mnh sao cho ph hp vi d kin xu hng pht trin ca s vt, hin tng; xy dng cc m hnh l tng, ra phng php thc hin ph hp nhm t kt qu ti u. Nh vy, thc khng ch phn nh th gii khch quan, m cn to ra th gii khch quan.

35

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.35 40

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

+ thc l mt hin tng x hi v mang bn cht x hi. S ra i v tn ti ca thc gn lin vi hot ng thc tin; chu s chi phi khng ch ca cc quy lut sinh hc, m ch yu cn ca cc quy lut x hi; do nhu cu giao tip x hi v cc iu kin sinh hot hin thc ca x hi quy nh. Vi tnh nng ng ca mnh, thc sng to li hin thc theo nhu cu ca bn thn v thc tin x hi. cc thi i khc nhau, thm ch cng mt thi i, s phn nh ( thc) v cng mt s vt, hin tng c s khc nhau- theo cc iu kin vt cht v tinh thn m ch th nhn thc ph thuc. + C th ni qu trnh thc gm cc giai on. 1) Trao i thng tin hai chiu gia ch th vi khch th phn nh; nh hng v chn lc cc thng tin cn thit. 2) M hnh ho i tng trong t duy dng hnh nh tinh thn, tc l sng to li khch th phn nh theo cch m ho s vt, hin tng vt cht thnh tng tinh thn phi vt cht. 3) Chuyn m hnh t t duy ra hin thc, tc l qu trnh hin thc ho t tng, thng qua hot ng thc tin bin cc tng tinh thn phi vt cht trong t duy thnh cc s vt, hin tng vt cht ngoi hin thc. Trong giai on ny, con ngi la chn phng php, cng c tc ng vo hin thc khch quan nhm thc hin mc ch ca mnh. - Kt cu ca thc v cng phc tp. Theo chiu ngang, thc gm cc yu t cu thnh nh tnh cm, tri thc, trong tri thc l yu t quan trng nht. + Tnh cm (tm trng, c vng, ch, ngh lc v.v) l nhng rung ng biu hin thi ca con ngi i vi nhau, vi thc ti xung quanh v i vi chnh bn thn mnh. L hnh thc c bit ca s phn nh thc ti (gia con ngi vi nhau v gia con ngi vi th gii khch quan); tnh cm tham gia vo mi hot ng ca con ngi; l yu t quan trng iu chnh cc hot ng . Tnh cm c tnh ch ng v tnh th ng. C nhiu hnh thc tnh cm, nh tnh cm o c, tnh cm thm m, tnh cm tn gio v.v. Khi kt hp vi tri thc, tnh cm to nn nim tin + ch l kh nng huy ng ti cao sc mnh tinh thn ca con ngi. Nh c ch, con ngi t u tranh vi mnh v ngoi cnh khc phc nhng cn tr trong qu trnh hin thc ha mc ch. C th coi ch s iu khin, iu chnh hnh vi ca
41

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

con ngi t gic hng ti mc ch; t lm ch bn thn v quyt on trong hnh ng theo nim tin. thc, ch, nhit tnh v tr tng tng ca hng chc triu ngi c cuc u tranh giai cp quyt lit nht khch l36 + Tri thc (s hiu bit v cc lnh vc ca i sng x hi) l kt qu qu trnh nhn thc ca con ngi v th gii hin thc, ti hin trong t duy nhng thuc tnh, nhng quy lut ca th gii y v din t chng bng ngn ng. Tri thc l phng thc tn ti ca thc v l iu kin thc pht trin. Phng thc m theo thc tn ti v theo mt ci g tn ti i vi thc l tri thc. Tri thc l hnh vi duy nht ca thc. Cho nn mt ci g ny sinh ra i vi thc chng no thc bit ci 37. Tri thc c nhiu loi (v t nhin, x hi, con ngi), nhiu cp [tri thc thng (cm tnh, kinh nghim, tin khoa hc), tri thc khoa hc (l tnh, l lun v khoa hc)] v.v. Theo chiu dc, thc bao gm t thc, v thc v tim thc. + T thc l nhn thc v bn thn thng qua quan h vi th gii bn ngoi nh , con ngi nhn thc v mnh l mt thc th ang tn ti, hot ng c cm gic, c t duy, c cc hnh vi o c ph hp vi quy tc, chun mc m x hi t ra. Trnh t thc ni ln trnh pht trin ca nhn cch, lm ch bn thn ca con ngi + V thc (xut hin do bn nng v do rn luyn) l nhng trng thi tm l nm ngoi phm vi ca l tr, khng do thc kim sot c trong mt lc no y. Trong i sng hng ngy, c nhng hnh vi, thi ng x ca con ngi cha c s iu khin ca thc v thng c biu hin thnh nhiu hin tng khc nhau nh bn nng, thi min, gic m, nh li, ni nhu v.v. Cc hin tng ny u nm trong chc nng chung l gii to nhng c ch ca hot ng thn kinh, gp phn lp li th cn bng trong hot ng tinh thn ca con ngi + Tim thc l nhng tri thc m con ngi c c t trc v tr thnh bn nng, k nng nhng nm trong tng su ca thc, l thc di dng tim n, do tim thc c th gy ra cc hot ng tm l, nhn thc m con ngi khng
36 37

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.41, tr.101 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.42, tr..236 42

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cn kim sot chng mt cch trc tip. Tim thc c vai tr quan trng trong hot ng tm l hng ngy v trong t duy khoa hc (trong hot ng tm l; trong hot ng khoa hc gp phn lm gim s qu ti ca no trong vic x l ti liu, thng tin, d kin v.v). Cc yu t c bn trn ca thc c mi quan h tc ng qua li vi nhau, nhng tri thc l yu t quan trng nht ca thc; tri thc khng ch l phng thc tn ti ca thc, m cn nh hng s pht trin v quy nh mc biu hin ca cc yu t khc cu thnh thc. 3. Mi quan h bin chng gia vt cht vi thc a. Vai tr ca vt cht i vi thc - Vt cht l ci th nht, thc l ci th hai, ngha l vt cht l ci c trc, thc l ci c sau - Vt cht quyt nh thc c v ni dung phn nh ln hnh thc biu hin. iu ny th hin 1) vt cht sinh ra thc ( thc l sn phm ca no ngi; thc c thuc tnh phn nh ca vt cht) 2) vt cht quyt nh ni dung ca thc ( thc l s phn nh th gii vt cht; ni dung ca thc (k c tnh cm, ch v.v) u xut pht t vt cht; s sng to ca thc i hi nhng tin vt cht v tun theo cc quy lut ca vt cht) - Tn ti x hi (mt hnh thc vt cht c bit trong lnh vc x hi) quyt nh thc x hi (mt hnh thc thc c bit trong lnh vc x hi) - thc l s phn nh th gii vt cht vo no ngi trong dng hnh nh ch quan v th gii khch quan; hnh thc biu hin ca thc l ngn ng (mt dng c th ca vt cht). b. Vai tr ca thc i vi vt cht Ch ngha duy vt bin chng khng nh vai tr quy nh ca vt cht i vi thc, ng thi cng khng nh s tc ng ngc li ca thc i vi vt cht. - S tc ng ny c th theo hng tch cc (khai thc, pht huy, thc y c sc mnh vt cht tim tng hoc nhng bin i ca iu kin, hon cnh vt cht theo hng c li cho con ngi) th hin qua vic thc hng dn con ngi
43

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

trong hot ng thc tin. S hng dn xut hin ngay t lc con ngi xc nh i tng, mc tiu, phng hng v phng php thc hin nhng mc tiu ra. Trong giai on ny, thc a li cho con ngi nhng thng tin cn thit v i tng, v cc quy lut khch quan v hng dn con ngi phn tch, la chn kh nng vn dng nhng nhng quy lut trong hnh ng. Nh vy, thc hng dn hot ng ca con ngi v thng qua cc hot ng m tc ng gin tip ln thc ti khch quan. - S tc ng ngc li ca thc i vi vt cht c th theo hng tiu cc (lm suy gim, hao tn sc mnh vt cht tim tng, km hm qu trnh pht trin kinh t-x hi, gy nh hng xu n i sng ca con ngi) th hin qua vic thc c th km hm sc mnh ci to hin thc thc khch quan ca con ngi, nht l trong lnh vc x hi, trc ht do s phn nh khng y v th gii dn n nhng sai lm, duy ch. - Nhng yu t nh hng n s tc ng ca thc i vi vt cht 1) Nu tnh khoa hc ca thc cng cao th tnh tch cc ca thc cng ln. Trc ht, l thc phi phn nh ng hin thc khch quan; ngha l con ngi mun pht huy sc mnh ca mnh trong ci to th gii th phi tn trng cc quy lut khch quan, phi nhn thc ng, nm vng, vn dng ng v hnh ng ph hp vi cc quy lut khch quan. 2) S tc ng ca thc i vi vt cht cn ph thuc vo mc ch s dng thc ca con ngi. Bn thn thc khng trc tip thay i c hin thc m phi thng qua hot ng ca con ngi. Sc mnh ca thc ty thuc vo mc thm nhp vo qun chng, vo cc iu kin vt cht, vo hon cnh khch quan m trong thc c thc hin. Mun bin i v ci to th gii khch quan, thc phi c con ngi thc hin trong thc tin v ch c nh vy, thc mi tr thnh lc lng vt cht. c. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht vi thc Nguyn tc khch quan, pht huy tnh nng ng ch quan trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Nguyn tc ny yu cu

44

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

1) Mc tiu, phng thc hot ng ca con ngi u phi xut pht t nhng iu kin, hon cnh thc t, c bit l ca iu kin vt cht, kinh t; tun theo, xut pht, tn trng cc quy lut khch quan (vn c) ca s vt, hin tng; cn tm nguyn nhn ca cc s vt, hin tng trong nhng iu kin vt cht khch quan ca chng; mun ci to s vt, hin tng phi xut pht t bn thn s vt, hin tng c ci to. Chng t tng ch quan duy ch, nn nng, thiu kin nhn m biu hin ca n l tuyt i ho vai tr, tc dng ca nhn t con ngi; cho rng con ngi c th lm c tt c nhng g mun m khng ch n s tc ng ca cc quy lut khch quan, ca cc iu kin vt cht cn thit. 2) Pht huy tnh nng ng, sng to ca thc l nhn mnh tnh c lp tng i, tnh tch cc v nng ng ca thc i vi vt cht bng vic tng cng rn luyn, bi dng t tng, ch phn u vn ln, tu dng o c v.v nhm xy dng i sng tinh thn lnh mnh. Chng thi th ng, trng ch, li vo hon cnh khch quan d ri vo ch ngha duy vt siu hnh, ch ngha duy vt tm thng; tuyt i ha vt cht; coi thng t tng, tri thc ri vo thc dng hng th v.v. Cu hi n tp 1. Vn c bn ca trit hc? (khi nim; nh ngha; ni dung. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm; trit hc nht nguyn v trit hc nh nguyn. Thuyt c th bit; khng th bit v hoi nghi lun). 2. Bn cht, ni dung ca ch ngha duy vt bin chng? (cc hnh thc ca ch ngha duy vt; bn cht, ni dung ch ngha duy vt bin chng). 3. nh ngha, ni dung v ngha nh ngha vt cht ca V.I.Lnin? (cc quan nim v vt cht trong trit hc duy vt trc Mc; cc pht minh ln trong vt l hc cui th k XIX, u th k XX; nh ngha vt cht ca V.I.Lnin; cc ni dung c bn ca nh ngha; ngha th gii quan v phng php lun ca nh ngha). 4. Cc hnh thc v phng thc tn ti ca vt cht? (nh ngha vn ng ca vt cht; cc hnh thc vn ng ca vt cht. Khng gian v thi gian vi vn ng ca vt cht)
45

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

5. Tnh thng nht vt cht ca th gii? (bn ) 6. Ngun gc ca thc? (ngun gc t nhin; ngun gc x hi) 7. Bn cht ca thc? (bn cht ca thc th hin bn ) 8. ngha phng php lun ca mi quan h gia vt cht vi thc? (vai tr ca vt cht i vi thc; vai tr ca thc i vi vt cht; nguyn tc khch quan, pht huy tnh nng ng ch quan)./.

46

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

CHNG 2. PHP BIN CHNG DUY VT


I. PHP BIN CHNG V PHP BIN CHNG DUY VT

1. Php bin chng v cc hnh thc c bn ca php bin chng a. Khi nim bin chng, php bin chng - S i lp gia quan im siu hnh v bin chng trong vic nhn thc v ci to th gii. Trong lch s pht trin ca trit hc t thi c i n nay, vn tn ti ca cc s vt, hin tng lun c quan tm v cn lm sng t. Cc s vt, hin tng xung quanh ta v ngay c bn thn chng ta tn ti trong mi lin h qua li, quy nh, chuyn ho ln nhau hay tn ti tch ri, bit lp nhau? Cc s vt, hin tng lun vn ng, pht trin hay tn ti trong trng thi ng im, khng vn ng? v.v. C nhiu quan im khc nhau v vn ny, nhng suy n cng u quy v hai quan im chnh i lp nhau l siu hnh v bin chng. + Thut ng Siu hnh c gc t ting Hy Lp metaphysica, vi ngha l sau vt l hc. Theo Arixtt, l nhng hin tng siu vt l thuc lnh vc tinh thn; l bn cht ca s vt, hin tng m ng gi l v hnh hay siu hnh. Theo , physica (vt l hc) nghin cu s vt hu hnh m con ngi c th nhn bit bng cm tnh; cn metaphysica (siu hnh hc) nghin cu nhng nguyn th m con ngi c th nhn bit bng cc gic quan. T th k XVI, thut ng siu hnh hc ng ngha vi thut ng bn th lun; cn t th k XVI n th k XVII, phng php siu hnh gi vai tr quan trng trong vic tch lu tri thc, em li cho con ngi nhiu tri thc mi, nht l v ton hc v c hc; nhng ch t khi Bcn (1561-1626) v v sau l Lcc (1632-1704) chuyn phng php nhn thc siu hnh t khoa hc t nhin sang trit hc, th siu hnh tr thnh phng php ch yu ca nhn thc. n th k XVIII, phng php siu hnh khng c kh nng khi qut s vn ng, pht trin ca th gii vo nhng quy lut chung nht; khng to kh nng nhn thc th gii trong chnh th thng nht nn b phng php bin chng duy tm trit hc c in c ph nh. Hghen (1770-1831) l nh trit hc ph phn php siu hnh kch lit nht thi by gi v l ngi u tin khi qut h thng quy lut ca php bin chng duy tm, em n i lp vi php siu hnh.
47

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong trit hc ca ch ngha duy vt bin chng, siu hnh c hiu theo ngha l phng php xem xt s tn ti ca s vt, hin tng v s phn nh chng vo t duy con ngi trong trng thi bit lp, nm ngoi mi lin h vi cc s vt, hin tng khc v khng bin i. c th ca siu hnh l tnh mt chiu, tuyt i ho mt ny hay mt kia; ph nhn cc khu trung gian, chuyn ho; do kt qu nghin cu ch i ti kt lun hoc l ..., hoc l ..., phin din; coi th gii thng nht l bc tranh khng vn ng, pht trin. Cc nh siu hnh ch da vo nhng phn tuyt i khng th dung ho khng nh c l c, khng l khng; hoc tn ti hoc khng tn ti; s vt, hin tng khng th va l chnh n li va l ci khc n; ci khng nh v ci ph nh tuyt i bi tr ln nhau. + Thut ng Bin chng c gc t ting Hy Lp dialego (vi ngha l ngh thut m thoi, tranh lun). Theo ngha ny, bin chng l ngh thut tranh lun nhm tm ra chn l bng cch pht hin cc mu thun trong lp lun ca i phng v ngh thut bo v nhng lp lun ca mnh. n Hghen, thut ng bin chng c pht trin kh ton din v khi qut c mt s phm tr, quy lut c bn; nhng chng cha phi l nhng quy lut chung nht v t nhin, x hi v t duy, m mi ch l mt s quy lut c th trong lnh vc tinh thn. C.Mc, Ph.ng ghen v V.I.Lnin k tha, pht trin trn tinh thn ph phn v sng to nhng gi tr trong lch s t tng bin chng nhn loi hon thin php bin chng; lm cho php bin chng tr thnh php bin chng duy vt; thnh khoa hc nghin cu nhng quy lut chung nht v mi lin h v s vn ng, pht trin ca cc s vt, hin tng trong c ba lnh vc t nhin, x hi v t duy. b. Cc hnh thc c bn ca php bin chng Php bin chng xut hin t thi c i v t n nay, lch s pht trin ca n tri qua nhiu giai on khc nhau, gn lin vi s pht trin ca khoa hc, ca thc tin v nhn thc ca con ngi. - Php bin chng mc mc, cht phc c i th hin trong cc hc thuyt trit hc c i. Trong o Pht, quan nim v nhn duyn, v ng, v thng cha ng nhiu t tng bin chng kh su sc. Trong thuyt m-Dng, m v Dng tn ti
48

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

trong mi lin h quy nh ln nhau to ra s thng nht gia ci bt bin vi ci bin i; gia ci duy nht vi ci s nhiu, a dng, phong ph. Trong thuyt Ng hnh, nm yu t Kim-Mc-Thu-Ho-Th tn ti trong mi lin h tng sinh, tng khc; chng rng buc, quy nh ln nhau, to ra s bin i trong vn vt. Lo T (khong th k VI tr.c.n) cho rng vn vt b chi phi bi hai lut ph bin l qun bnh v phn phc. Lut qun bnh lun gi cho s vn ng ca vn vt c cn bng theo mt trt t iu ho trong t nhin, khng c g thi qu, khng c g bt cp. Lut phn phc ni rng, ci g pht trin tt th s tr thnh ci i lp vi n v.v. Cc nh bin chng bm sinh tiu biu ca Hy Lp c i l Hraclt (540-480 tr.c.n), Xcrt (470399 tr.c.n), Platn (427-347 tr.c.n), Arixtt (384-322 tr.c.n) v.v. Theo Hraclt, th gii vt cht tn ti trong s hnh thnh, vn ng vnh vin ca s thng nht gia cc mt i lp; cng ging nh s chuyn ng, u tri i, chy i ca mt con sng m ng xy dng trong Hc thuyt v dng chy ca mnh v ng xy dng c mt s phm tr ca php bin chng nh lgs (gm lgs ch quan v lgs khch quan) lun bn v nhng quy lut khch quan ca th gii vt cht v coi l ni dung c bn ca php bin chng. Xcrt, ngi u tin s dng thut ng bin chng theo ngha l ngh thut tranh lun, hng cc bn cng quan tm ti vn ang tranh lun vi mc ch t c chn l bng con ng i lp cc kin ca h qua hnh thc hi-p. T tng ny c pht trin hn trong quan nim bin chng ca Platn; ng cho rng php bin chng l ngh thut tm ra cc khi nim ng, l thao tc lgc phn chia v gn kt cc khi nim bng cng c hi-p xc nh ng cc khi nim . Arixtt a ra nhiu t tng v phm tr, quy lut v xy dng cc hnh thc c bn ca t duy; c bit l lgc hnh thc. Nhng nh trit hc c Hy Lp u l nhng nh bin chng bm sinh, t pht, v Arixtt, b c bch khoa nht trong cc nh trit hc y cng nghin cu nhng hnh thc cn bn nht ca t duy bin chng38. Ph. ngghen khng nh Hnh thc th nht l trit hc Hy Lp. Trong trit hc ny, t duy bin chng xut hin vi tnh cht thun phc t nhin cha b khuy ng bi nhng tr ngi ng yu39 v nh gi php bin chng Hy Lp c i nu v chi tit,
38 39

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr. 34 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t..20, tr. 491 49

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ch ngha siu hnh l ng hn so vi nhng ngi Hy Lp, th v ton th nhng ngi Hy Lp li ng hn so vi ch ngha siu hnh. Cho d cn nhiu hn ch, nhng nhn chung, php bin chng c i coi th gii l chnh th thng nht; gia cc b phn ca th gii c mi lin h qua li, thm nhp, tc ng v quy nh ln nhau, khng ngng vn ng, pht trin. Nhng ni dung t tng c bn ca php bin chng Hy Lp c i l c s php bin chng pht trin ln cc hnh thc cao hn. - Php bin chng duy tm trong trit hc c in c ra i vo cui th k XVIII, u th k XIX; khi u t Cant (1724-1804), qua Phct (1762-1814), Slinh (1775-1854) v pht trin n nh cao c v hnh thc ln ni dung trong php bin chng duy tm ca Hghen (1770-1831), ngi "ln u tin t ton b th gii t nhin, th gii lch s v th gii tinh thn vo dng qu trnh, ngha l trong s vn ng, thay i, ci bin v pht trin khng ngng, v th m ra mi lin h bn trong s vn ng v pht trin "40. Ph.ngghen khng nh y l hnh thc th hai ca php bin chng, hnh thc quen thuc nht vi cc nh khoa hc t nhin c, l trit hc c in c t Cant n Hghen41 Trong trit hc Hghen, php bin chng duy tm c pht trin n nh cao vi hnh thc v ni dung phong ph. V hnh thc, php bin chng duy tm ca Hghen bao qut c ba lnh vc, bt u t cc phm tr lgc thun tu n lnh vc t nhin v kt thc bng bin chng ca ton b qu trnh lch s. V ni dung, Hghen chia php bin chng thnh tn ti, bn cht v khi nim. Tn ti l ci v bn ngoi, trc tip, nng nht m con ngi c th cm gic v c c th ho trong cc phm tr cht, lng v . Bn cht l tng gin tip ca th gii, khng th nhn bit c bng cm gic, tn ti trong mu thun i lp vi chnh mnh v c th hin trong cc phm tr hin tng-bn cht, hnh thc-ni dung, ngu nhin-tt yu, kh nng-hin thc v.v. Cn khi nim (m hin thn ca n l gii hu c, s sng) l s thng nht gia tn ti vi bn cht, l ci va trc tip (c th cm gic c), va gin tip (khng th cm gic c), c th hin trong cc phm tr ci ph qut, ci c th, ci n nht. Php bin chng trong giai on ny
40 41

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t..20, tr..23 C. Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t..20, tr. 492 50

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

l s pht trin, ngha l s chuyn ho t ci tru tng n ci c th; t cht ny sang cht khc c thc hin nh gii quyt mu thun. Pht trin c coi l s t pht trin tnh tin ca nim tuyt i, t tn ti n bn cht, t bn cht n khi nim, trong khi nim va l ch th, khch th, va l nim tuyt i. Hghen coi pht trin l nguyn l c bn nht ca php bin chng vi phm tr trung tm l tha ho v khng nh tha ho c din ra mi ni, mi lc trong c t nhin, x hi v tinh thn. Nh vy, cc nh bin chng c in c, m Hghen l in hnh, p dng php bin chng vo nghin cu cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi; qua xy dng c h thng phm tr, quy lut chung, thng nht, c lgc cht ch ca nhn thc tinh thn, v trong ngha no , l ca c hin thc vt cht. l nhng ht nhn hp l v lp lnh mm mng phi thai ca ch ngha duy vt l tr li php bin chng, coi n nh mt phng php xem xt i lp vi phng php siu hnh th k XVII, XVIII42; php bin chng hon thnh cuc cch mng v phng php, nhng cuc cch mng li tn trn tri, ch khng phi trong cuc sng hin thc v do vy, "hc thuyt ca Hghen mt khong t rng cho cc quan im thc tin c tnh cht ng phi v ht sc khc nhau. Ngi no c bit da vo h thng ca Hghen th ngi c th l kh bo th, cn ngi no cho phng php bin chng l ch yu, th ngi , v chnh tr cng nh v tn gio, u c th thuc vo phi phn i cc oan nht 43. Nhng kt lun ca php bin chng duy tm trong trit hc c in c ch l nhng phng on ti tnh v bin chng ca s vt trong bin chng ca khi nim44 nn khi khoa hc t nhin pht trin sang giai on tng qut, nghin cu qu trnh pht sinh, pht trin ca s vt, hin tng trn quan im duy vt, th n ch cn l bc qu chuyn th gii quan v lp trng t ch ngha duy vt siu hnh sang th gii quan khoa hc duy vt bin chng.

42 43 44

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.29, tr.160 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004. t.21, tr.420 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.29, tr..209 51

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

- Php bin chng duy vt. Tnh trc quan ca php bin chng t pht trong trit hc c i v tnh duy tm trong trit hc c in c l nhng hn ch cn phi khc phc. C.Mc v Ph.ngghen k tha v pht trin sng to nhng ht nhn hp l trong lch s t tng trit hc nhn loi, ci to ph phn php bin chng duy tm ca Hghen to ra php bin chng duy vt v y l giai on cao nht ca php bin chng trong lch s trit hc. C th ni rng hu nh ch c Mc v ti l nhng ngi cu php bin chng t gic thot khi trit hc duy tm c v a n vo trong quan nim duy vt v t nhin v v lch s45. c. Bin chng khch quan v bin chng ch quan - Bin chng khch quan ch bin chng ca bn thn cc s vt, hin tng tn ti c lp bn ngoi thc con ngi. Nhng vn nn mng, bn cht ca bin chng khch quan l cc trnh ca cc t chc vt cht; l cc hnh thc vn ng khc nhau v cht c quy nh bng nhng thay i v lng; l s hnh thnh s sng v xut hin dng vt cht bit t duy; l s chuyn ho t t nhin vo x hi. Bin chng khch quan c th hin trong khoa hc bng quy lut bo ton v chuyn ho nng lng; thuyt tin ho; thuyt t bo; h thng tun hon cc nguyn t ho hc; thuyt tng i; thuyt lng t; hc thuyt v gien v.v. Trong x hi, vn quan trng nht ca bin chng khch quan l bin chng gia ch th vi khch th trong lch s; mi quan h tc ng qua li gia x hi vi t nhin; gia lc lng sn xut vi quan h sn xut; gia c s h tng vi kin trc thng tng; ch ra mi giai on trong qu trnh pht trin x hi u mang tnh k tha v l qu trnh lch s-t nhin. - Bin chng ch quan ch t duy bin chng v bin chng ca qu trnh phn nh hin thc khch quan vo no ngi. Bin chng ch quan mt mt phn nh qu trnh bin chng ca gii t nhin, mt khc phn nh qu trnh bin chng ca t duy. Nhng nguyn l, quy lut, phm tr ca php bin chng duy vt phn nh bn cht th gii khch quan m t trong lch s ca gii t nhin v lch s ca x hi loi ngi m ngi ta rt ra c cc quy lut ca bin chng 46. Ch ngha duy
45 46

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t. , tr. 21 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.696 52

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vt bin chng khng nh t duy ca con ngi v th gii khch quan cng ph thuc vo mt loi quy lut, bi vy chng khng th mu thun vi nhau. Cng cn phn bit bin chng ch quan vi php bin chng duy tm, t bin ca Hghen; Hghen xut pht t bn cht ca cc khi nim suy ra bn cht ca cc s vt, hin tng, cn bin chng ch quan th ngc li vi Hghen. Trong Bin chng ca t nhin, Ph.ngghen ch r i hi i vi t duy khoa hc l phi va phn nh r rng, va phi thy s thng nht gia bin chng khch quan vi bin chng ch quan. Bin chng khch quan quy nh bin chng ch quan, tc bn thn s vt, hin tng trong th gii tn ti bin chng nh th no th t duy, nhn thc ca con ngi v s vt, hin tng y cng phi phn nh chng nh th y. Bin chng gi l khch quan th chi phi ton b gii t nhin, cn bin chng gi l ch quan, tc t duy bin chng, th ch l phn nh s chi phi trong ton b gii t nhin, ca s vn ng thng qua nhng mt i lp, tc l nhng mt, thng qua s u tranh thng xuyn ca chng v s chuyn ho cui cng t mt i lp ny thnh mt i lp kia, tng t vi nhng hnh thc cao hn, quy nh s sng ca gii t nhin47. 2. Php bin chng duy vt a. Khi nim php bin chng duy vt Theo Ph.ngghen, Php bin chng l khoa hc v s lin h ph bin48, l mn khoa hc v nhng quy lut ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy49. V.I.Lnin coi Php bin chng, tc l hc thuyt v s pht trin, di hnh thc hon b nht, su sc nht v khng phin din, hc thuyt v tnh tng i ca nhn thc ca con ngi phn nh vt cht lun lun pht trin khng ngng50. H Ch Minh nh gi Ch ngha Mc c u im l phng php lm vic bin chng51. C th hiu php bin chng duy vt l
47 48

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.694 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.455 49 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.201 50 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.23, tr.53 51 T tng H Ch Minh v con ng cch mng Vit Nam, Nxb. Chnh tr quc gia. H Ni, 1997, tr.43 53

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

khoa hc nghin cu nhng mi lin h ph bin c bn, nhng quy lut chung nht (ph bin) ca s vn ng, pht trin ca t nhin, x hi v t duy. Php bin chng duy vt c xy dng trn nn tng th gii quan duy vt bin chng; l s thng nht hu c gia th gii quan duy vt vi phng php bin chng; gia l lun nhn thc vi lgc bin chng. l cuc cch mng trong phng php t duy trit hc, khc v cht so vi cc phng php t duy trc ; l phng php m iu cn bn l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t tng, trong mi lin h qua li ln nhau gia chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng52. Phng php bin chng duy vt mm do, linh hot; tha nhn trong nhng trng hp cn thit, bn cnh ci hoc l ... hoc l..., cn c c ci va l ... va l.... Do vy, l phng php khoa hc, va khc phc c nhng hn ch ca php bin chng c i, y li phng php siu hnh va ci to php bin chng duy tm tr thnh phng php lun chung nht ca nhn thc khoa hc v thc tin cch mng. b. Nhng c trng v vai tr c bn ca php bin chng duy vt - c trng c bn ca php bin chng duy vt th hin + S thng nht gia ni dung th gii quan duy vt bin chng vi phng php lun bin chng duy vt to nn cng c khng nhng gii thch th gii, m cn nhn thc v ci to th gii + S thng nht gia tnh khoa hc vi tnh cch mng, gia l lun vi thc tin to nn s phn nh ng quy lut, ng h s vn ng, pht trin hp quy lut Ngoi hai c trng c bn trn, php bin chng duy vt c c im l h thng cc nguyn l, quy lut, phm tr ca n phn nh s vn ng khch quan ca cc s vt, hin tng trong c ba lnh vc t nhin, x hi v t duy nn cc quy lut ca php bin chng duy vt va l quy lut ca th gii khch quan, va l quy lut ca nhn thc. Php bin chng c coi l khoa hc v nhng quy lut ph bin nht ca mi vn ng. iu c ngha l nhng quy lut y phi c hiu lc i vi vn ng trong gii t nhin v trong lch s loi ngi cng nh vi vn
52

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.29, tr.155 54

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ng ca t duy. Mt quy lut nh th c th nhn thc trong hai lnh vc ca ba lnh vc , hay thm ch trong c ba lnh vc53. - Vai tr c bn ca php bin chng duy vt th hin + S ra i ca php bin chng duy vt khc phc c nhng hn ch ca php bin chng mc mc, cht phc c i v php bin chng duy tm ca Hghen + Php bin chng thc s tr thnh khoa hc nghin cu nhng quy lut ph bin ca s vn ng v s pht trin ca t nhin, ca x hi loi ngi v ca t duy con ngi + Do va l h thng l lun khi qut s vn ng, pht trin ca cc s vt, hin tng ca th gii vt cht, va c chc nng phng php lun, nn php bin chng duy vt nu ra c cc nguyn tc nh hng hot ng nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi. + Php bin chng duy vt em li tnh t gic cao trong mi hot ng ca con ngi. Mi nguyn l, quy lut, phm tr ca php bin chng u c xy dng trn lp trng duy vt; mi lun im ca php bin chng duy vt l kt qu cui cng ca s nghin cu, c rt ra t gii t nhin v trong lch s x hi loi ngi; c lun gii trn c s khoa hc; c chun b bng s pht trin trc ca khoa hc t nhin. V vy, php bin chng duy vt a php bin chng t t pht n t gic. Ni dung ca php bin chng duy vt ht sc phong ph, ph hp vi i tng nghin cu l cc mi lin h ph bin v s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng trong c ba lnh vc t nhin, x hi, t duy v t trong nhng lnh vc y rt ra c nhng quy lut ca mnh. Ni dung ca php bin chng duy vt gm hai nguyn l, su cp phm tr v ba quy lut c bn. S phn bit gia cc nguyn l vi cc phm tr, quy lut c bn ca php bin chng duy vt cng lm r ngha c th ca chng. Hai nguyn l khi qut tnh bin chng chung nht ca th gii; cc phm tr phn nh mi lin h, s tc ng bin chng gia cc mt ca s vt, hin tng, chng l nhng mi lin h c tnh quy lut trong tng cp; cn cc
53

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.766 -768 55

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

quy lut nghin cu cc mi lin h v khuynh hng pht trin trong th gii s vt, hin tng ch ra ngun gc, cch thc, khuynh hng ca s vn ng, pht trin. iu ny cng th hin r nhng kha cnh phong ph ca s vn ng v pht trin ca s vt, hin tng.
II. CC NGUYN L C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

1. Nguyn l v mi lin h ph bin a. Khi nim mi lin h; mi lin h ph bin Trong php bin chng duy vt, mi lin h dng khi qut s quy nh, tc ng qua li, chuyn ho ln nhau gia cc mt ca mt s vt, hin tng trong th gii. C s l lun ca mi lin h ph bin l tnh thng nht vt cht ca th gii; theo cc s vt, hin tng d c a dng, khc nhau n th no i chng na, th chng cng ch l nhng dng c th khc nhau ca mt th gii vt cht duy nht. b. Tnh cht ca cc mi lin h ph bin - Tnh khch quan. Php bin chng duy vt khng nh tnh khch quan ca cc mi lin h, tc ng ca bn thn th gii vt cht. Cc mi lin h th hin mnh trong s tc ng gia cc s vt, hin tng vt cht vi nhau. C mi lin h gia s vt, hin tng vi ci tinh thn. C ci lin h gia nhng hin tng tinh thn vi nhau, nh mi lin h v tc ng gia cc hnh thc ca qu trnh nhn thc. Cc mi lin h, tc ng , suy cho n cng, u l s phn nh mi lin h ln nhau gia cc s vt, hin tng ca th gii khch quan - Tnh ph bin. Mi lin h qua li, quy nh, chuyn ho ln nhau khng nhng din ra mi s vt, hin tng trong t nhin, trong x hi, trong t duy, m cn din ra i vi cc mt, cc yu t, cc qu trnh ca mi s vt, hin tng - Tnh a dng, phong ph. C nhiu mi lin h. C mi lin h v mt khng gian v cng c mi lin h v mt thi gian gia cc s vt, hin tng. C mi lin h chung tc ng ln ton b hay trong nhng lnh vc rng ln ca th gii. C mi lin h ring ch tc ng trong tng lnh vc, tng s vt v hin tng c th. C mi lin h trc tip gia nhiu s vt, hin tng, nhng cng c nhng mi lin h gin tip. C mi lin h tt nhin, cng c mi lin h ngu nhin. C mi lin
56

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

h bn cht cng c mi lin h ch ng vai tr ph thuc (khng bn cht). C mi lin h ch yu v c mi lin h th yu v.v chng gi nhng vai tr khc nhau quy nh s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng. Do vy, nguyn l v mi lin h ph bin khi qut c ton cnh th gii trong nhng mi lin h chng cht gia cc s vt, hin tng ca n. Tnh v hn ca th gii khch quan; tnh c hn ca s vt, hin tng trong th gii ch c th gii thch c trong mi lin h ph bin, c quy nh bng nhiu mi lin h c hnh thc, vai tr khc nhau. c. ngha phng php lun - T nguyn l v mi lin h ph bin ca php bin chng duy vt, rt ra nguyn tc ton din trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Nguyn tc ny yu cu xem xt s vt, hin tng 1) trong chnh th thng nht ca tt c cc mt, cc b phn, cc yu t, cc thuc tnh cng cc mi lin h ca chng 2) trong mi lin h gia s vt, hin tng ny vi s vt, hin tng khc v vi mi trng xung quanh, k c cc mt ca cc mi lin h trung gian, gin tip 3) trong khng gian, thi gian nht nh, ngha l phi nghin cu qu trnh vn ng ca s vt, hin tng trong qu kh, hin ti v phn on c tng lai ca n. Nguyn tc ton din i lp vi quan im phin din ch thy mt ny m khng thy cc mt khc; hoc ch n nhiu mt nhng li xem xt trn lan, dn u, khng thy mt bn cht ca s vt, hin tng ri vo thut ngu bin (c nh tro cc mi lin h c bn thnh khng c bn hoc ngc li) v ch ngha chit trung (lp ghp v nguyn tc cc mi lin h tri ngc nhau vo mt mi lin h ph bin). - T nguyn l v mi lin h ph bin ca php bin chng duy vt, cn rt ra nguyn tc lch s-c th trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Nguyn tc ny yu cu xem xt s vt, hin tng trong nhng mi lin h c th, c tnh n lch s hnh thnh, tn ti, d bo xu hng pht trin ca s vt hin tng. C s l lun ca nguyn tc ny l khng gian, thi gian vi vn ng ca vt cht, l quan nim chn l l c th v chnh nguyn l v mi lin h ph bin.
57

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2. Nguyn l v s pht trin a. Khi nim pht trin Trong php bin chng duy vt, nguyn l v mi lin h ph bin thng nht hu c vi nguyn l v s pht trin, bi lin h cng l vn ng, khng c vn ng s khng c s pht trin no. Pht trin xut hin trong qu trnh gii quyt mu thun khch quan vn c ca s vt, hin tng; l s thng nht gia ph nh nhng yu t khng cn ph hp v k tha c chn lc, ci to cho ph hp ca s vt, hin tng c trong s vt, hin tng mi. Pht trin l qu trnh vn ng i ln t thp n cao, t km hon thin n hon thin hn. Qu trnh va din ra dn dn, va nhy vt lm cho s vt, hin tng c mt i, s vt, hin tng mi v cht ra i. Ngun gc ca s pht trin nm mu thun bn trong ca s vt, hin tng; ng lc ca s pht trin l vic gii quyt mu thun . b. Tnh cht ca s pht trin - Tnh khch quan. Ngun gc v ng lc ca s pht trin nm trong bn thn s vt, hin tng - Tnh ph bin. S pht trin din ra trong c t nhin, x hi v t duy - Tnh k tha. S vt, hin tng mi ra i t s ph nh c tnh k tha s vt, hin tng c; trong s vt, hin tng mi cn gi li, c chn lc v ci to nhng mt cn thch hp, chuyn sang s vt, hin tng mi, gt b nhng mt tiu li thi, lc hu ca s vt, hin tng c cn tr s pht trin - Tnh a dng, phong ph. Tuy s pht trin din ra trong mi lnh vc (t nhin, x hi v t duy), nhng mi s vt, hin tng li c qu trnh pht trin khng ging nhau. Tnh a dng v phong ph ca s pht trin cn ph thuc vo khng gian v thi gian, vo cc yu t, iu kin tc ng ln s pht trin . c. ngha phng php lun

58

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

T nguyn l v s pht trin ca php bin chng duy vt, rt ra nguyn tc pht trin trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Nguyn tc pht trin yu cu 1) t s vt, hin tng trong s vn ng; pht hin c cc xu hng bin i, pht trin ca n khng ch nhn thc s vt, hin tng trng thi hin ti, m cn d bo c khuynh hng pht trin ca n 2) Nhn thc s pht trin l qu trnh tri qua nhiu giai on, t thp n cao, t n gin n phc tp, t km hon thin n hon thin hn. Mi giai on pht trin c nhng c im, tnh cht, hnh thc khc nhau nn cn tm ra nhng hnh thc, phng php tc ng ph hp hoc thc y, hoc km hm s pht trin 3) Trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin phi nhy cm, sm pht hin v ng h s vt, hin tng mi hp quy lut, to iu kin cho n pht trin; phi chng li quan im bo th, tr tr, nh kin v.v bi nhiu khi s vt, hin tng mi tht bi tm thi, to nn con ng pht trin quanh co, phc tp 4) Trong qu trnh thay th s vt, hin tng c bng s vt, hin tng mi phi bit k tha nhng yu t tch cc t c t ci c v pht trin sng to chng trong iu kin mi. Pht trin l nguyn tc chung nht ch o hot ng nhn thc v hot ng thc tin; nguyn tc ny gip chng ta nhn thc c rng, mun nm c bn cht ca s vt, hin tng, nm c khuynh hng pht trin ca chng th "phi xt s vt trong s pht trin, trong s t vn ng (...) trong s bin i ca n"54.
III. CC CP PHM TR C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

Khi nim l mt hnh thc ca t duy tru tng, phn nh nhng mi lin h v thuc tnh bn cht, ph bin ca mt tp hp cc s vt, hin tng no . Khi nim c vai tr quan trng trong t duy khoa hc bi n l vt liu to thnh thc, t tng; l phng tin con ngi tch ly thng tin, suy ngh v trao i tri thc

54

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.42, tr.364 59

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vi nhau55. Phm tr l khi nim rng nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h chung, c bn nht ca cc s vt, hin tng thuc mt lnh vc hin thc nht nh. Cc phm tr ca php bin chng duy vt nh vt cht, thc, cht, lng, mu thun, nguyn nhn, kt qu, kh nng, hin thc v.v l nhng khi nim chung nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h c bn nht ca ton b th gii hin thc (bao gm c t nhin, x hi v t duy)56. Cc cp phm tr ca php bin chng duy vt l s th hin mt s mi lin h ph bin c bn. Chng hnh thnh v pht trin trong qu trnh hot ng nhn thc v ci to t nhin, x hi ca con ngi. T im xut pht l th gii khch quan tn ti c lp vi thc con ngi, lun vn ng, pht trin, lin h, chuyn ho ln nhau, php bin chng duy vt khng nh, cc phm tr phn nh nhng s vt, hin tng ca th gii khch quan cng phi vn ng v pht trin phn nh ng n v y v nhng s vt, hin tng ca th gii khch quan . ng thi s nhn thc ca con ngi v cc s vt, hin tng ngy cng tr nn su sc hn nn php bin chng duy vt ngy cng c b sung thm nhng phm tr mi. Nh vy, cc phm tr ca php bin chng duy vt khng phi l mt h thng bt bin, m chng pht trin cng vi s pht trin ca khoa hc. Mi lin h gia cc phm tr ca cc ngnh khoa hc vi cc phm tr ca php bin chng l mi quan h gia ci chung vi ci ring. Nu cc cp phm tr ci ring v ci chung, tt nhin-ngu nhin; bn chthin tng l c s phng php lun ca cc phng php phn tch v tng hp; din dch v quy np; khi qut ho, tru tng ho t nhn thc c ton b cc mi lin h theo h thng; cn cc cp phm tr nguyn nhn-kt qu; kh nnghin thc l c s phng php lun ch ra cc mi lin h v s pht trin ca s vt, hin tng l mt qu trnh t nhin th cp phm tr ni dung-hnh thc l c s
55

Hi ng Trung ng ch o bin son Gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc-Lnin, t tng H Ch Minh: Gio trnh trit hc Mc-Lnin, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1999, tr.355 56 Hi ng Trung ng ch o bin son Gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc-Lnin, t tng H Ch Minh: Gio trnh trit hc Mc-Lnin, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1999, tr.233-234 60

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

phng php lun xy dng cc hnh thc tn ti trong s ph thuc vo ni dung, phn nh tnh a dng ca cc phng php nhn thc v hot ng thc tin. 1. Ci ring v ci chung. Ci ring (ci c th) l phm tr dng ch mt s vt, hin tng ring l nht nh. Ci chung (ci ph bin) l phm tr dng ch nhng mt, nhng thuc tnh chung khng nhng c mt s vt, hin tng nht nh m cn c lp li trong nhiu s vt, hin tng khc na. Ci n nht l phm tr dng ch nhng nt, nhng mt, nhng thuc tnh ch c mt s vt, hin tng no m khng lp li s vt, hin tng khc. Mi lin h bin chng gia ci ring, ci chung, ci n nht v ngha phng php lun ca n. 1) Ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring cho nn ch c th tm ci chung trong ci ring, trong cc s vt, hin tng c th. 2) Ci ring ch tn ti trong mi lin h a n ci chung. Ci chung l ci bn cht chi phi ci ring, nn phi bit pht hin ra ci chung, vn dng ci chung to ra ci ring. T iu ny rt ra kt lun l bt k mt ci chung no khi c p dng vo tng trng hp ring cng cn c c bit ho. 3) Ci chung l mt b phn ca ci ring, cn ci ring khng gia nhp ht vo ci chung cho nn gii quyt hiu qu cc vn ring th khng th khng gii quyt nhng vn chung, ngha l phi gii quyt nhng vn l lun lin quan n vn ring trnh sa vo tnh trng m mm, tu tin, kinh nghim ch ngha. 4) Trong nhng iu kin nht nh, ci n nht c th chuyn ho thnh ci chung v ngc li ci chung c th chuyn ho thnh ci n nht, nn trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, nu ci n nht c li th to iu kin n chuyn ho thnh ci chung v ngc li, nu ci chung khng cn l ci ph hp th tc ng ci chung chuyn ho thnh ci ring. 2. Nguyn nhn-kt qu. Nguyn nhn l s tng tc gia cc mt trong mt s vt, hin tng hoc gia cc s vt, hin tng vi nhau gy nn nhng bin i nht nh. Kt qu l nhng bin i xut hin do do s tc ng ln nhau ca cc mt trong mt s vt, hin tng hoc gia cc s vt, hin tng vi nhau. Mi lin h nhn qu c tnh khch quan, ph bin v tt yu.
61

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Mi lin h bin chng gia nguyn nhn vi kt qu v ngha phng php lun ca n. 1) Nguyn nhn sinh ra kt qu (nguyn nhn c trc kt qu trong tnh lin tc v k tip nhau v thi gian) v quy nh kt qu. Ty thuc vo tng hon cnh c th, cng mt nguyn nhn c th gy nn nhiu kt qu khc nhau; ngc li, mt kt qu c th c gy nn bi nhng nguyn nhn khc nhau tc ng ring l hay tc ng cng mt lc. Ty theo hng tc ng ca cc nguyn nhn ln s vt, hin tng m hiu qu tc ng ca tng nguyn nhn ti s hnh thnh kt qu s cng chiu, hoc ngc chiu vi s hnh thnh kt qu. V vy, cn tm nguyn nhn trong nhng mt, nhng s kin, nhng mi lin h xy ra trc khi hin tng xut hin; v nguyn nhn sinh ra kt qu nn khi xc nh nguyn nhn ca hin tng, cn ch n du hiu c trng ny; v mt hin tng c th do nhiu nguyn nhn sinh ra nn cn xc nh nguyn nhn no sinh ra hin tng. Cn c vo tnh cht, vai tr ca nguyn nhn i vi s hnh thnh kt qu, c th phn loi cc nguyn nhn thnh a) Nguyn nhn ch yu l nguyn nhn m thiu chng th khng th c kt qu; nguyn nhn th yu l nguyn nhn ch quy nh nhng c im nht thi, khng n nh, c bit ca s vt, hin tng. b) Nguyn nhn bn trong l s tc ng ln nhau gia nhng mt hay nhng yu t ca cng mt kt cu vt cht gy ra nhng bin i nht nh; nguyn nhn bn ngoi l s tc ng ln nhau gia nhng kt cu vt cht khc nhau gy ra nhng bin i thch hp trong nhng kt cu vt cht y. Nguyn nhn bn trong quy nh nguyn nhn bn ngoi i vi vic hnh thnh, tn ti v pht trin ca cc kt cu vt cht; nguyn nhn bn trong ch pht huy tc dng khi thng qua nguyn nhn bn trong. c) Nguyn nhn khch quan l nguyn nhn xut hin v tc ng c lp vi thc con ngi; nguyn nhn ch quan l nguyn nhn xut hin v tc ng ph thuc vo thc con ngi nhm km hm s xut hin, pht trin cc qu trnh x hi. 2) Kt qu tc ng tr li nguyn nhn, c nh hng ngc tr li i vi nguyn nhn. 3) Gia nguyn nhn vi kt qu, v tr c th thay i cho nhau. trong mi quan h ny l nguyn nhn, trong mi quan h khc li l kt qu.

62

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

3. Tt nhin-ngu nhin. Tt nhin do mi lin h bn cht, nhng nguyn nhn c bn bn trong ca s vt, hin tng quy nh v trong nhng iu kin nht nh phi xy ra ng nh th ch khng th khc. Ngu nhin l ci do mi lin h khng bn cht, do nhng nguyn nhn, hon cnh bn ngoi quy nh, c th xut hin, c th khng xut hin, c th xut hin th ny hoc c th xut hin th khc. Cng cn xt mi lin h ca tt nhin-ngu nhin vi cc phm tr ci chung, tnh nhn qu v tnh quy lut. C ci chung l tt nhin, nhng cng c ci chung l ngu nhin; bt k ci ngu nhin no cng c nguyn nhn v mi lin h ca n vi nguyn nhn y bao gi cng l tt yu, n c coi l hin tng ngu nhin bi nguyn nhn gu ra n l nhng nguyn nhn ngu nhin; c tt nhin v ngu nhin u tun theo quy lut, nhng tt nhin tun theo quy lut ng lc (n tr, ng vi mt nguyn nhn ch c mt kt qu, v vy nu bit trng thi ban u ca mt h thng no , c th d on c chnh xc trng thi tng lai ca n); cn ngu nhin tun theo quy lut thng k (a tr, ng vi mt nguyn nhn, th kt qu c th th ny, th khc v ch c th d bo c vi xc sut nht nh) Mi lin h bin chng gia tt nhin vi ngu nhin v ngha phng php lun ca n 1) c tt nhin v ngu nhin u tn ti khch quan. V vy, khng tm tt nhin v ngu nhin trong thc con ngi 2) tt nhin chi phi s pht trin ca s vt, hin tng; cn ngu nhin c th lm cho s pht trin y din ra nhanh hoc chm. V vy, cn da vo tt nhin, nhng khng b qua ci ngu nhin 3) tt nhin v ngu nhin thng nht hu c vi nhau bi ci tt nhin vch ng i cho mnh xuyn qua v s ci ngu nhin; cn ci ngu nhin l hnh thc biu hin, l ci b sung cho ci tt nhin. V vy, mun nhn thc ci tt nhin phi bt u t ci ngu nhin v ch vch ra ci tt nhin bng cch nghin cu nhiu ci ngu nhin 4) ranh gii gia ci tt nhin v ci ngu nhin ch l tng i, c ci ni ny, mt ny, mi lin h ny l tt nhin nhng ni kia, mt kia, mi lin h kia li l ngu nhin v ngc li; trong nhng iu kin nht nh, chng c th chuyn ha cho nhau. V vy, cn ch to nhng iu kin cn thit s chuyn ha din ra, hoc ngn cn, theo yu cu ca hot ng ca mnh.
63

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

4. Ni dung-hnh thc. Ni dung l tng hp tt c nhng mt, nhng yu t to nn s vt, hin tng. Hnh thc l phng thc tn ti v pht trin ca s vt, hin tng, l h thng cc mi lin h tng i bn vng gia cc yu t ca s vt, hin tng v khng ch l ci biu hin bn ngoi m cn l ci biu hin cu trc bn trong ca s vt, hin tng. Tuy nhin, ci hnh thc ni y l ci hnh thc bn trong ca s vt, hin tng- tc c cu bn trong ca ni dung Mi lin h bin chng gia ni dung vi hnh thc v ngha phng php lun ca n 1) Ni dung v hnh thc thng nht gn b cht ch vi nhau; cng mt ni dung nhng trong tnh trng pht trin khc nhau c th c nhiu hnh thc, v ngc li, cng mt hnh thc c th th hin nhng ni dung khc nhau. V vy, cn chng li c hai khuynh hng hoc tuyt i ho ni dung m coi nh hnh thc, hoc tuyt i ho hnh thc m coi nh ni dung; V mt ni dung c th c nhiu hnh thc th hin v ngc li, nn cn phi s dng mi loi hnh thc c th c, mi cng nh c, k c vic phi ci bin nhng hnh thc vn c, ly ci ny b sung, thay th cho ci kia lm cho bt k hnh thc no cng tr thnh cng c phc v cho ni dung mi. 2) ni dung quy nh hnh thc nn phi cn c vo ni dung tc ng, lm thay i ni dung ca chng; ng thi, v hnh thc c tc ng ngc li ln ni dung, thc y hoc km hm ni dung pht trin nn cn lun theo di kp thi can thip vo tin trnh bin i ca hnh thc y nhanh hoc km hm s pht trin ca ni dung. 5. Bn cht-hin tng. Bn cht l tng hp tt c nhng mt, nhng mi lin h tt nhin tng i n nh bn trong quy nh s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng . Hin tng l s biu hin ca nhng mt, nhng mi lin h tt nhin tng i n nh bn ngoi, mt d bin i hn v l hnh thc biu hin bn cht ca s vt, hin tng. Cng cn phn bit ci bn cht vi ci chung; ci to nn bn cht ca mt lp s vt, hin tng cng ng thi l ci chung ca chng; tuy nhin, khng phi ci chung no cng l ci bn cht. Ci bn cht cng l ci c tnh quy lut; l phm tr cng bc vi phm tr quy lut Quy lut v bn cht l nhng khi nim cng
64

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mt loi (cng mt bc), hay ni ng hn, l cng mt trnh , nhng khi nim ny biu hin con ngi nhn thc ngy cng su sc cc hin tng, th gii57. Mi lin h bin chng gia bn cht vi hin tng v ngha phng php lun ca n 1) Bn cht v hin tng u tn ti khch quan bi bt k s vt, hin tng no cng c to nn t cc yu t khch quan nm trong mi lin h vi nhau, trong c nhng mi lin h to thnh bn cht. V vy, ch c th tm bn cht bn trong s vt, hin tng ch khng th tm bn ngoi s vt, hin tng v khi a ra kt lun v bn cht ca s vt, hin tng trnh ch quan, duy ch. 2) Bn cht v hin tng thng nht vi nhau; th hin ch bn cht bao gi cng bc l ra qua hin tng, cn hin tng bao gi cng l s biu hin ca bn cht; bt k bn cht no cng bc l ra qua hin tng tng ng, cn hin tng no cng l s bc l bn cht mc no hoc nhiu hay t. V vy, khi i tm bn cht, phi thng qua vic nghin cu cc hin tng. 3) Tuy nhin s thng nht gia bn cht vi hin tng c tnh mu thun, chng khng bao gi ph hp nhau hon ton; th hin ch a) bn cht phn nh ci chung tt yu, ci chung quyt nh s tn ti v pht trin ca s vt, hin tng; hin tng phn nh ci c bit b) bn cht l mt bn trong, n giu ca s vt, hin tng; hin tng l mt bn ngoi ca s vt, hin tng y c) bn cht tng i n nh, bin i chm; hin tng khng n nh, bin i nhanh hn bn cht. V vy, nhn thc c y v ng n v s vt, hin tng khng nn dng li hin tng m phi i su tm hiu bn cht, da vo bn cht. 4) Hin tng biu hin bn cht bao gi cng di dng ci bin, nhiu khi b xuyn tc. V vy, nhn thc bn cht ca s vt, hin tng phi i t cc gc khc nhau ca nhiu hin tng khc nhau, c bit l nhng hin tng in hnh tn ti trong nhng hon cnh in hnh. 6. Kh nng-hin thc. Kh nng l ci ang tn ti hin thc m trong s vn ng nht nh s c, s xy ra khi c cc iu kin thch hp tng ng. Hin thc l ci ang c, ang tn ti thc s bao gm tt c nhng s vt, hin tng vt cht ang tn ti khch quan trong thc t v nhng hin tng ch quan ang tn ti
57

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.29, tr.161 65

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

trong thc. Phm tr vt cht khc vi phm tr hin thc, vt cht bao gm tt c nhng g tn ti bn ngoi v c lp vi thc con ngi; cn hin thc bao gm bao gm tt c nhng g ang tn ti khch quan (vt cht) ln nhng g ang tn ti ch quan ( thc); theo ngha ny, hin thc khch quan v hin thc ch quan c dng phn bit cc hin tng vt cht vi cc hin tng tinh thn. Ty thuc vo s hnh thnh kh nng, c kh nng tt nhin (c gy nn bi cc tng tc tt nhin nh khi gieo ng xu, xut hin mt trong hai mt) v kh nng ngu nhin (c gy nn bi cc tng tc ngu nhin, mt xu sp hay nga trong v d trn). Kh nng tt nhin cn c chia thnh kh nng gn ( gn hoc iu kin chuyn thnh hin thc) v kh nng xa. Ngoi ra cn c cc loi kh nng ch yu, th yu; kh nng tt, xu; kh nng cng tn ti, khng cng tn ti; kh nng thun, kh nng nghch v.v. Mi lin h bin chng gia kh nng vi hin thc v ngha phng php lun ca n 1) Kh nng v hin thc tn ti trong mi quan h cht ch vi nhau, khng tch ri nhau, lun chuyn ha cho nhau. V vy, cn da vo hin thc, nhng cng phi tnh n kh nng 2) cng mt s vt, hin tng, c th tn ti mt s kh nng. V vy, cn la chn v thc hin kh nng 3) ngoi nhng kh nng vn c, khi c thm nhng iu kin mi s xut hin thm nhng kh nng mi. V vy, cn ch ti kh nng tt nhin, kh nng gn 4) bn thn mi kh nng tng ln hoc gim i ty thuc vo s bin i ca s vt, hin tng trong nhng iu kin c th. 5) trong lnh vc x hi, kh nng khng t bin thnh hin thc. V vy, cn to iu kin cn thit nhn t ch quan tham gia vo qu trnh . Khi nghin cu cc cp phm tr cn lin h chng vi nhau v vi cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt, bi th gii mun hnh, mun v, cho nn, d quan trng n my, ch ring cc cp phm tr hoc cc quy lut c bn s khng phn nh c cc mi lin h bn cht ca th gii mt cch y bi "Quy lut

66

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nm ly ci g l yn tnh- m chnh v vy m mi quy lut, mi quy lut u cht hp, khng y , gn ng"58.
IV. CC QUY LUT C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

nh ngha quy lut. Quy lut l mi lin h bn cht, tt nhin, ph bin v lp li gia cc s vt, hin tng; gia cc i tng; gia cc yu t to thnh i tng; gia cc thuc tnh ca cc s vt, hin tng cng nh gia cc thuc tnh ca cng mt s vt, hin tng. Cc loi quy lut. 1) Cn c vo trnh tnh ph bin, cc quy lut c th phn chia thnh a) cc quy lut ring- biu hin nhng mi lin h c trng cho mt phm vi nht nh nhng s vt, hin tng cng loi (nh cc quy lut vn ng c gii, ha hc v.v) b) Cc quy lut chung- biu hin rng hn cc quy lut ring (nh quy lut bo ton nng lng, khi lng v.v tc ng trong c hc, ha hc, sinh hc v.v) c) cc quy lut ph bin- tc ng trong th gii (t nhin, x hi, t duy); Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt l nhng quy lut nh vy. 2) Cn c vo lnh vc tc ng, cc quy lut c th phn chia thnh a) quy lut t nhin b) quy lut x hi c) quy lut ca t duy T nhin, x hi v t duy u c cc quy lut vn ng, pht trin ca ring mnh; nhng tnh thng nht vt cht ca th gii quy nh s tn ti nhng quy lut c bn ca s vn ng, pht trin ; chng hot ng trong t nhin, x hi, t duy v pht trin trong tng lnh vc . Cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt ch ra hnh thc chung nht ca s vn ng, pht trin ca th gii vt cht v nhn thc ca con ngi v th gii ; ng thi cc quy lut ny cng to c s cho phng php chung nht ca t duy bin chng. Trong php bin chng duy vt, nu quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp ch ra nguyn nhn v ng lc bn trong ca s vn ng; quy lut chuyn ho t nhng bin i v lng dn n nhng bin i v
58

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t..29, tr.160

67

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cht v ngc li ch ra cch thc v tnh cht ca s pht trin th quy lut ph nh ca ph nh ch ra khuynh hng, hnh thc v kt qu ca s pht trin . Cc quy lut ny nh hng cho vic nghin cu ca nhng quy lut c th v n lt mnh, nhng quy lut c bn v s pht trin ca th gii, ca nhn thc v nhng hnh thc c th ca chng ch c tc dng trn c s v trong s gn b vi nhng quy lut c th. Mi quan h qua li gia cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt vi cc quy lut c th ca cc khoa hc chuyn ngnh to nn c s khch quan ca mi lin h gia ch ngha duy vt bin chng vi cc khoa hc chuyn ngnh. 1. Quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp (quy lut mu thun) a. V tr, vai tr ca quy lut. Quy lut mu thun l mt trong ba quy lut c bn ca php bin chng duy vt; n ch ra ngun gc, ng lc bn trong ca s vn ng, pht trin. S vn ng, pht trin ca th gii vt cht v ca nhn thc c thc hin bng con ng chia i ci thng nht thnh cc yu t, cc mt, xu hng i lp; thnh mi lin h qua li, u tranh, ph nh, chuyn ho ln nhau gii quyt nhng mu thun gia chng- v mt mt; v mt kia, to ra ng lc bn trong cho s thay i, pht trin, chuyn ho vo cht mi ca ci thng nht . Ni cch khc, yu cu khi nghin cu quy lut mu thun l nhn thc c rng, y l trung tm, bn cht, l ht nhn ca php bin chng duy vt; bi n cp ti vn c bn v quan trng nht ca php bin chng duy vt- vn ngun gc ca s vn ng, pht trin; phn nh qu trnh u tranh gii quyt mu thun v khng nh u tranh l phng thc gii quyt mu thun. Nm vng c ni dung quy lut mu thun to c s cho vic nhn thc cc phm tr v quy lut khc ca php bin chng duy vt; ng thi gip hnh thnh phng php t duy khoa hc, bit khm ph bn cht ca s vt, hin tng v gii quyt mu thun ny sinh. "C th nh ngha vn tt php bin chng l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng gii thch v mt s pht trin thm"59.
59

V.I.Lnin: Ton tp 2005, t.29, tr.240 68

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

b. Khi nim mu thun, cc tnh cht chung, cc loi mu thun v vai tr ca mu thun i vi s vn ng v pht trin Khi nim mu thun. Trong php bin chng duy vt, mu thun l khi nim dng ch s lin h, tng tc, tc ng ln nhau ca cc mt i lp. Yu t to thnh mu thun l mt i lp- nhng mt, thuc tnh, khuynh hng vn ng tri ngc nhau; cng tn ti trong mt s vt, hin tng, trong cng mt thi gian, mt mi lin h; thng xuyn thng nht, u tranh, chuyn ha, trin khai ln nhau. Mu thun c mt s tnh cht chung l tnh khch quan, ph bin v a dng, phong ph; th hin ch, trong t nhin, x hi v t duy u c mu thun tn ti khng ph thuc vo thc con ngi, Mt s loi mu thun. Mu thun tn ti khch quan trong mi lnh vc ca th gii v ht sc a dng. Tnh a dng ph thuc vo c im ca cc mt i lp; vo iu kin m trong s tc ng qua li gia cc mt i lp trin khai; vo trnh t chc vt cht ca s vt, hin tng m trong mu thun tn ti. Mi loi mu thun c nhng c im ring v c vai tr khc nhau i vi s tn ti v pht trin ca s vt, hin tng. 1) Cn c vo quan h gia cc mt i lp i vi mt s vt, hin tng, ngi ta phn mu thun thnh a) mu thun bn trong- l s tc ng qua li gia cc mt, cc khuynh hng i lp, l mu thun nm ngay trong bn thn s vt, hin tng, ng vai tr quyt nh trc tip i vi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt, hin tng. b) Mu thun bn ngoi- l mu thun din ra trong mi lin h gia cc s vt, hin tng khc nhau c nh hng n s tn ti v pht trin ca s vt, hin tng, nhng phi thng qua mu thun bn trong mi pht huy tc dng. 2) Cn c vo s tn ti v pht trin ca ton b s vt, hin tng, ngi ta phn mu thun thnh a) mu thun c bn- l mu thun quy nh bn cht ca s vt, hin tng, quy nh s pht trin ca s vt, hin tng trong tt c cc giai on, t lc hnh thnh cho n lc kt thc v mu thun ny tn ti trong sut qu trnh tn ti ca s vt, hin tng. b) Mu thun khng c bn- l mu thun c trng cho mt phng din no ca s vt, hin tng, chu s chi phi ca mu thun c bn; l mu thun ch quy nh s vn
69

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ng, pht trin ca mt hoc vi mt no ca s vt, hin tng. 3) Cn c vo vai tr ca mu thun i vi s tn ti v pht trin ca s vt, hin tng trong mt giai on nht nh, ngi ta phn mu thun thnh a) mu thun ch yu- l mu thun ni ln hng u mt giai on pht trin nht nh ca s vt, hin tng; c tc dng quy nh nhng mu thun khc trong cng mt giai on ca qu trnh pht trin ca s vt, hin tng. Gii quyt mu thun ch yu s to iu kin gii quyt nhng mu thun khc cng giai on. S pht trin, chuyn ho ca s vt, hin tng sang hnh thc khc ph thuc vo vic gii quyt mu thun ch yu. b) Mu thun th yu- l nhng mu thun khng ng vai tr quyt nh trong s vn ng, pht trin ca s vt, hin tng. Tuy vy, ranh gii gia mu thun ch yu, th yu ch l tng i, tu theo tng hon cnh c th; c nhng mu thun trong iu kin ny l ch yu, song trong iu kin khc li l th yu v ngc li. 4) Cn c vo tnh cht ca cc li ch c bn l i lp nhau ca cc giai cp, mt giai on nht nh, ngi ta phn mu thun x hi thnh a) mu thun i khng- l mu thun gia nhng giai cp, nhng tp on ngi, gia nhng xu hng x hi c li ch c bn i lp nhau v khng th iu ho c. l mu thun gia cc giai cp bc lt v b bc lt; gia giai cp thng tr v giai cp b tr. b) Mu thun khng i khng- l mu thun gia nhng khuynh hng, nhng giai cp, nhng tp on ngi, nhng xu hng x hi c li ch c bn khng i lp nhau. Cc mu thun l cc b, tm thi. Vai tr ca mu thun i vi s vn ng v pht trin. Theo Ph.ngghen, nguyn nhn chnh v cng l nguyn nhn cui cng to nn ngun gc ca s vn ng, pht trin ca mi s vt, hin tng l s tc ng ln nhau gia chng v gia cc mt i lp trong chng. C hai loi tc ng ln nhau dn n vn ng. l s tc ng ln nhau gia cc s vt, hin tng v s tc ng ln nhau gia cc mt i lp trong mt s vt, hin tng. C hai loi tc ng ny to nn s vn ng; nhng ch loi tc ng th hai- loi tc ng ln nhau gia cc cp mt i lp do mu thun gia chng to nn mi lm cho s vt, hin tng pht trin. c. Qu trnh vn ng ca mu thun
70

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong mi mu thun, cc cp mt i lp va thng nht vi nhau, va u tranh ln nhau to nn tnh trng n nh tng i ca s vt, hin tng. Thng nht gia cc cp mt i lp l khi nim dng ch s lin h gia chng, th hin 1) cc cp mt i lp cn n nhau, nng ta vo nhau, lm tin cho nhau tn ti; khng c mt ny th khng c mt kia 2) cc cp mt i lp tc ng ngang nhau, cn bng nhau th hin s u tranh gia ci mi ang hnh thnh vi ci c cha mt hn 3) gia cc cp mt i lp tng ng nhau, ng nht (do trong cc mt i lp cn tn ti nhng yu t ging nhau) vi nhau th hin s chung nhau i vi mt s yu t, thuc tnh v.v. u tranh ln nhau gia cc cp mt i lp l khi nim dng ch khuynh hng bi tr, ph nh nhau gia cc cp mt i lp dn n s trin khai mu thun v sau n s chuyn ha (do s ng nht trn, trong nhng iu kin no , to nn) gia cc cp mt i lp. Trong s thng nht v u tranh trn th 1) s thng nht gia cc cp mt i lp c tnh tm thi, tng i, l c iu kin, thong qua, ngha l s thng nht ch tn ti trong trng thi ng im tng i ca s vt, hin tng 2) s u tranh gia cc cp mt i lp c tnh tuyt i, ngha l s u tranh ph v s n nh tng i ca s vt, hin tng dn n s chuyn ho v cht ca chng. Tnh tuyt i ca s u tranh gn lin vi s t thn vn ng, pht trin din ra khng ngng ca cc s vt, hin tng trong th gii vt cht. Tm li, qu trnh vn ng ca mu thun tri qua cc giai on 1) khi s vt, hin tng mi xut hin, mu thun th hin s khc nhau gia cc cp mt i lp 2) trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, hin tng v ca chnh cc cp mt i lp s khc nhau gia chng tr thnh xung t, chuyn ha thnh mu thun 3) khi iu kin chn mui, cc cp mt i lp chuyn ha ln nhau (theo cc hng hoc bi tr, ph nh ln nhau, hoc mt ny trit tiu mt kia, hoc c hai mt u b trit tiu). Mu thun c gii quyt lm cho s vt, hin tng c mt i, s vt, hin tng mi ra i; s khc nhau, xung t, mu thun li c ti lp v gii quyt mu thun dn n s chuyn ha; c nh vy, s vt, hin tng lun tn ti trong tnh trng vn ng v pht trin khng ngng. l l do khng
71

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nh mu thun l nguyn nhn, gii quyt mu thun l ng lc vn ng, pht trin ca cc s vt, hin tng trong t nhin, x hi v t duy. d. ngha phng php lun ca quy lut T ni dung quy lut mu thun, rt ra mt s nguyn tc phng php lun trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. 1) Quy lut mu thun gip nhn thc ng bn cht ca s vt v tm ra phng hng, gii php ng cho hot ng thc tin bng con ng pht hin mu thun ca s vt, hin tng. Mun pht hin ra mu thun cn tm ra th thng nht ca cc cp i lp trong s vt, hin tng. 2) Quy lut mu thun gip vic phn tch mu thun phi bt u t vic xem xt qu trnh pht sinh, pht trin ca tng mu thun; xem xt vai tr, v tr v mi quan h ln nhau gia cc cp mt mu thun v iu kin chuyn ho ln nhau gia chng. 3) Quy lut mu thun gip nhn thc c rng, thc y s vt, hin tng pht trin phi tm cch gii quyt mu thun, khng c iu ho mu thun. Mi mu thun ch c gii quyt khi c iu kin chn mui; khng nng vi hay bo th, tr tr khi gii quyt mu thun. 2. Quy lut v s chuyn ho t nhng bin i v lng dn n nhng bin i v cht v ngc li (Quy lut lng i-cht i) a. V tr, vai tr ca quy lut Quy lut lng i-cht i l mt trong ba quy lut c bn ca php bin chng duy vt. N ch ra cch thc chung nht ca s pht trin, khi cho rng s thay i v cht ch xy ra khi s vt, hin tng tch lu c nhng thay i v lng t n gii hn- n . Quy lut lng i-cht i cng ch ra tnh cht ca s pht trin, khi cho rng s thay i v cht ca s vt, hin tng va din ra t t, va c bc nhy vt lm cho s vt, hin tng c th va c nhng bc tin tun t, va c th c nhng bc tin vt bc. b. Khi nim cht, lng Cht l tn gi tt ca cht lng (l cht ca s vt, hin tng khch quan) dng ch tnh quy nh khch quan vn c ca s vt, hin tng; l s thng nht hu c ca cc thuc tnh, nhng yu t cu thnh s vt, hin tng lm cho chng
72

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

l chng m khng phi l ci khc (th hin s vt, hin tng l g v phn bit n vi s vt, hin tng khc). Nh vy, cht c xc nh bi cht ca cc yu t cu thnh (tng hp nhng thuc tnh c bn to thnh cht c bn), bi cu trc v phng thc lin kt gia cc yu t cu thnh s vt, hin tng . c im c bn ca cht 1) biu hin tnh n nh tng i ca s vt, hin tng, ngha l khi s vt, hin tng ny cha chuyn ho thnh s vt, hin tng khc th cht ca n cha thay i. Mi s vt, hin tng u c qu trnh tn ti v pht trin qua nhiu giai on; trong mi giai on , s vt, hin tng li c cht ring ca mnh. Nh vy, 2) mi s vt, hin tng khng phi ch c mt cht m c nhiu cht. Ph.ngghen vit, nhng cht lng khng tn ti, m nhng s vt c cht lng, hn na, nhng s vt c v vn cht lng mi tn ti. Lng dng ch tnh quy nh vn c ca s vt, hin tng v cc yu t biu hin s lng cc thuc tnh, tng s cc b phn, i lng; trnh quy m v nhp iu vn ng v pht trin ca s vt, hin tng. Lng ca s vt, hin tng cn c biu hin ra kch thc di hay ngn, quy m to hay nh, tng s t hay nhiu, trnh cao hay thp, tc vn ng nhanh hay chm, mu sc m hay nht v.v. Trong lnh vc x hi v t duy, lng ch c nhn bit bng t duy tru tng. c im c bn ca lng 1) tnh khch quan v lng l lng ca cht, l mt dng vt cht nn chim mt v tr nht nh trong khng gian v tn ti trong mt thi gian nht nh. 2) C nhiu loi lng khc nhau trong cc s vt, hin tng; c lng l yu t quy nh bn trong, c lng ch th hin nhng yu t bn ngoi ca s vt, hin tng; s vt, hin tng cng phc tp th lng ca chng cng phc tp theo. 3) Trong t nhin v x hi, c lng c th o, m c; nhng trong x hi v t duy li c nhng lng kh o lng bng nhng s liu c th m ch c th nhn bit c bng t duy tru tng. c. Mi quan h bin chng gia cht vi lng S phn bit gia cht v lng ch c ngha tng i. Tu theo tng mi quan h m xc nh u l lng v u l cht; c ci l lng trong mi quan h ny, li c th l cht trong mi quan h khc.
73

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Mi s vt, hin tng l mt th thng nht gia hai mt cht v lng. Hai mt ny tc ng bin chng ln nhau theo c ch khi s vt, hin tng ang tn ti, cht v lng thng nht vi nhau mt nht nh. dng ch s thng nht gia cht vi lng; l khong gii hn, m trong , s thay i v lng cha dn n s thay i v cht; s vt, hin tng vn cn l n, cha chuyn ho. Cng trong phm vi ny, cht v lng tc ng ln nhau lm cho s vt, hin tng dn bin i bt u t lng (hoc tng hoc gim); nhng ch khi lng thay i n gii hn nht nh (n ) mi dn n s thay i v cht. Nh vy, s thay i v lng to iu kin cho cht i v kt qu ca s thay i l s vt, hin tng c mt i; s vt, hin tng mi ra i. Lng thay i t ti ch ph v c, lm cho cht ca s vt, hin tng thay i, chuyn thnh cht mi- thi im, m ti bt u xy ra bc nhyc gi l im nt. Bc nhy dng ch giai on chuyn ho c bn v cht ca s vt, hin tng do nhng thay i v lng trc gy nn; l bc ngot c bn trong s bin i v lng. Bc nhy kt thc mt giai on bin i v lng; l s gin on trong qu trnh vn ng lin tc ca s vt, hin tng. Trong s vt, hin tng mi, lng li bin i, n im nt mi, li xy ra bc nhy mi. C nh th, s vn ng ca s vt, hin tng din ra, lc th bin i tun t v lng, lc th nhy vt v cht, to ra mt ng nt v tn, lm cho s vt mi ra i thay th s vt c. Cc hnh thc ca bc nhy. Vic tha nhn c bc nhy hay khng cng l c s phn bit quan im bin chng v quan im siu hnh. Tu thuc vo bn thn s vt, hin tng; vo nhng mu thun vn c ca chng v vo iu kin, trong din ra s thay i v cht ca s vt, hin tng ngi ta chia ra nhiu hnh thc bc nhy khc nhau. Cn c vo quy m v nhp ca bc nhy, ngi ta chia bc nhy thnh bc nhy ton b- l nhng bc nhy lm cho tt c cc mt, cc b phn, cc yu t ca s vt, hin tng thay i. Bc nhy cc b- l loi bc nhy ch lm thay i mt s mt, mt s yu t, mt s b phn ca
74

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

s vt, hin tng . S phn bit bc nhy ton b hay cc b ch c ngha tng i, iu ng ch l d bc nhy l ton b hay cc b th chng cng u l kt qu ca qu trnh thay i v lng. Cn c vo thi gian ca s thay i v cht v da trn c ch ca s thay i , ngi ta chia bc nhy thnh bc nhy t bin- khi cht ca s vt, hin tng bin i mau chng tt c mi b phn c bn ca n. Bc nhy dn dn- l qu trnh thay i v cht din ra do s tch lu dn nhng yu t ca cht mi v loi b dn cc yu t ca cht c, lm cho s vt, hin tng bin i chm. Quy lut lng i-cht i khng ch ni ln mt chiu l lng i dn n cht i m cn c chiu ngc li, l khi cht mi ra i, n li to ra mt lng mi ph hp vi n c s thng nht mi gia cht vi lng; th hin ch s tc ng ca cht mi v quy m, trnh , nhp iu v.v i vi lng mi to nn tnh thng nht gia cht mi vi lng mi trong s vt, hin tng mi. Tm li, bt k s vt, hin tng no cng l s thng nht bin chng gia cht vi lng. S thng nht th hin 1) nhng thay i dn v lng ti im nt chuyn thnh nhng thay i v cht thng qua bc nhy 2) cht mi ra i s tc ng tc ng tr li s thay i ca lng mi; lng mi li tip tc bin i, n mt mc no li ph v cht c km hm n. 3) qu trnh tc ng qua li gia lng v cht to nn con ng vn ng lin tc trong t on, t on trong lin tc; t s bin i dn dn v lng tin ti nhy vt v cht; ri li bin i dn dn v lng chun b cho bc nhy tip theo ca cht, c th lm cho s vt, hin tng khng ngng vn ng, bin i v pht trin. d. ngha phng php lun ca quy lut T ni dung quy lut lng i-cht i ca php bin chng duy vt, rt ra mt s nguyn tc phng php lun trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. 1) Quy lut lng i-cht i gip nhn thc c s pht trin ca s vt, hin tng bao gi cng din ra bng cch tch lu dn v lng. V vy, phi bit tng bc tch lu v lng lm bin i v cht. 2) Quy lut lng i-cht i gip nhn thc c rng, quy lut x hi din ra thng qua cc hot ng c thc
75

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca con ngi. V vy, khi tch lu y v lng phi tin hnh bc nhy, kp thi chuyn nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht; chuyn nhng thay i mang tnh tin ho sang bc thay i mang tnh cch mng. Ch c nh vy chng ta mi khc phc c t tng bo th, tr tr, hu khuynh thng c biu hin ch coi s pht trin ch l thay i n thun v lng. 3) Quy lut lng i-cht i gip nhn thc c s thay i v cht cn ph thuc vo phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt, hin tng. V vy, trong hot ng ca mnh, phi bit tc ng vo cu trc v phng thc lin kt trn c s hiu r bn cht, quy lut cc yu t to thnh s vt, hin tng .

3. Quy lut ph nh ca ph nh a. V tr, vai tr ca quy lut L mt trong ba quy lut c bn ca php bin chng duy vt, quy lut ph nh ca ph nh ch ra khuynh hng, hnh thc v kt qu ca s pht trin ca s vt, hin tng thng qua s thng nht gia tnh thay i vi tnh k tha trong s pht trin theo ng xoy c t thp n cao, t km hon thin n hon thin hn. Quy lut ph nh ca ph nh ch c thc hin hon ton trong ci nguyn vn; ci thc hin xong mt cch tng i ca qu trnh pht trin, ngha l sau khi tri qua cc mt xch ca cc s chuyn ho qua li, chng ta c th xc nh c kt qu (theo hng ca s pht trin) cui cng. b. Khi nim ph nh, ph nh bin chng Ph nh. Th gii vn ng v pht trin khng ngng; s vt, hin tng sinh ra, tn ti, pht trin ri c thay th bng s vt, hin tng khc- s thay th gi l ph nh. Ni cch khc, s ra i ca s vt, hin tng mi t s vt, hin tng c c gi l ph nh. Ph nh bin chng l s t ph nh, lc lng ph nh bn trong s vt, hin tng. Mi s vt, hin tng u din ra thng qua nhng ph nh, trong
76

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

c nhng ph nh chm dt s tn ti, vn ng v pht trin; nhng cng c nhng ph nh to tin , iu kin cho qu trnh pht trin tip theo ca s vt, hin tng- l ph nh bin chng. Ni cch khc, ph nh bin chng l qu trnh t ph nh, t pht trin, l mt xch trong si xch dn ti s ra i ca s vt, hin tng mi, tin b hn so vi s vt, hin tng c. Cc c trng c bn ca ph nh bin chng l a) tnh khch quan, l iu kin ca s pht trin bi s vt, hin tng t ph nh mnh do cc mu thun bn trong chng gy ra, phng thc ph nh khng ph thuc vo thc con ngi; vic gi li nhng yu t tch cc ca s vt, hin tng b ph nh l to ra tin cho s xut hin s vt, hin tng mi. b) tnh k tha v l cu ni gia s vt, hin tng b ph nh (c) vi s vt, hin tng mi (ph nh) bi s vt, hin tng mi ra i t s vt, hin tng c, duy tr nhng yu t tch cc ca s vt, hin tng b ph nh di dng lc b, ci to, bin i ph hp vi s vt, hin tng mi. Gi tr ca s k tha bin chng c quy nh bi vai tr ca nhng yu t tch cc (ph hp) c k tha. ng xoy c. V cn nhng yu t mang tnh k tha nn s pht trin ca s vt, hin tng khng pht trin theo ng thng m din ra theo ng xoy c. ng xoy c l hnh thc din t r nht cc c trng ca qu trnh pht trin bin chng l tnh k tha, tnh lp li, nhng khng quay li v tnh tin ln ca s pht trin. S pht trin dng nh lp li, nhng trn c s mi cao hn l c im quan trng nht ca quy lut ph nh ca ph nh. Mi vng mi ca ng xoy c th hin trnh cao hn ca s pht trin v s ni tip nhau ca cc vng ca ng xoy c th hin tnh v tn ca s pht trin t thp n cao. c) tnh chu k theo phng thc tin -phn -hp . Ph nh ln th nht lm cho s vt, hin tng chuyn thnh s vt, hin tng i lp vi n. Ph nh ln th hai dn n s ra i ca s vt, hin tng mi mang nhiu ni dung tch cc ca s vt, hin tng b ph nh, nhng cng mang nhiu ni dung i lp vi s vt, hin tng . Nh vy, ph nh ca ph nh mi hon thnh c mt chu
77

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

k pht trin, ng thi li l im xut pht ca chu k pht trin tip theo to nn ng xoy c ca s pht trin. Kt qu l, v hnh thc, s vt, hin tng mi (ra i do kt qu ca s ph nh ln th hai) s li tr thnh s vt, hin tng xut pht (cha b ph nh ln no); v ni dung, khng phi tr li s vt, hin tng xut pht nguyn nh c, m ch l dng nh lp li s vt, hin tng c nhng trn c s cao hn. c. ngha phng php lun ca quy lut T ni dung quy lut ph nh ca ph nh ca php bin chng duy vt, rt ra mt s nguyn tc phng php lun trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin 1) Nm c khuynh hng tin ln ca s vn ng ca cc s vt, hin tng; s thng nht gia cc tnh cht tin b v k tha ca s pht trin. Sau khi tri qua cc mt xch ca s chuyn ho, chng ta c th xc nh c kt qu cui cng ca s pht trin v nhn thc qu trnh pht trin ca s vt, hin tng khng din ra mt cch thng tp, ngc li, qu trnh din ra quanh co, phc tp, "cho rng lch s th gii pht trin u n, khng va vp, khng i khi nhy li nhng bc rt ln l khng bin chng, khng khoa hc, khng ng v mt l lun" 60. 2) Quy lut ph nh ca ph nh gip nhn thc y hn v s vt, hin tng mi- l ci ra i ph hp vi quy lut pht trin; n lun biu hin l giai on cao v cht trong s pht trin. Trong gii t nhin, s xut hin ci mi din ra mt cch t pht; nhng trong lnh vc x hi, ci mi xut hin gn lin vi s nhn thc v hot ng c thc ca con ngi. Tuy ci mi chin thng ci c, nhng trong mt thi gian no , ci c cn mnh hn ci mi; v vy, quan im chung l ng h ci mi, to iu kin cho ci mi pht trin hp quy lut, bit k tha c chn lc nhng yu t tch cc v hp l ca ci c lm cho n ph hp vi xu th vn ng v pht trin ca ci mi.
IV. L LUN NHN THC DUY VT BIN CHNG

L lun nhn thc duy vt bin chng l mt b phn ca ch ngha duy vt bin chng; l khoa hc nghin cu bn cht, quy lut, hnh thc, phng php ca
60

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t..22, tr.385 78

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nhn thc v.v t gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc- liu con ngi c kh nng nhn thc c bn cht ca th gii hay khng? 1. Nhng nguyn tc c bn xy dng l lun nhn thc duy vt bin chng a. Tha nhn s tn ti khch quan ca th gii vt cht i vi thc; nhn thc c ngun gc t th gii vt cht, trong c s ch yu v trc tip nht l thc tin. Con ngi l ch th ca nhn thc bi n l ch th trong hot ng thc tin ca mnh. b. Tha nhn kh nng nhn thc th gii ca con ngi. Nhn thc l s phn nh hin thc khch quan tch cc, ch ng v sng to; v nguyn tc, khng c ci g l khng th bit m ch l cha nhn bit c m thi. Da vo nhng nguyn tc c bn trn y, ch ngha duy vt bin chng khng nh, nhn thc, da trn c s thc tin- l qu trnh phn nh tch cc, ch ng v sng to hin thc khch quan vo no ngi.

2. Thc tin, nhn thc v vai tr ca thc tin i vi nhn thc a. Thc tin v cc hnh thc c bn ca thc tin Nu Cant (1724-1804, c) coi ba yu t nhn thc (ti c th bit g?), o c (ti cn phi lm g?) v ci p (ti c th hy vng vo ci g?) l cu ni gia t duy con ngi vi th gii xung quanh, th trit hc ca ch ngha Mc-Lnin cho rng thc tin l cu ni v cng l cch nhn thc v vai tr ca thc tin vi t cch l im xut pht ca quan nim duy vt v lch s v cng l im xut pht ca l lun nhn thc duy vt bin chng. Thc tin l g? Thc tin l ton b nhng hot ng vt cht c mc ch, mang tnh lch s-x hi ca con ngi nhm ci bin t nhin v x hi. Thc tin l hot ng khi con ngi s dng cng c tc ng vo i tng vt cht lm cho i tng thay i theo mc ch ca mnh. L hot ng c trng ca bn cht con ngi, thc tin khng ngng pht trin bi cc th h ca loi ngi qua cc
79

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

qu trnh lch s. Nh vy, thc tin c ba c trng l hot ng vt cht cm tnh, lch s-t nhin v tnh mc ch. Cc hnh thc ca thc tin. Thc tin bao gm nhng hnh thc hot ng khc nhau ca x hi nh 1) Hot ng sn xut vt cht l hnh thc c bn, quan trng nht ca thc tin. Lao ng l c s vt cht cho cc loi hot ng khc ca con ngi; l hot ng a con ngi t trng thi th vt ln trng thi con ngi, m bo cho s tn ti v pht trin ca con ngi ni ring v x hi loi ngi ni chung 2) Hot ng ci to x hi (chnh tr-x hi) l hot ng nhm ci to hin thc x hi, ci bin nhng quan h x hi nn c tc dng trc tip i vi s pht trin x hi, c bit l thc tin cch mng x hi 3) Hot ng thc nghim l hnh thc c bit ca thc tin. Thc nghim bao gm thc nghim sn xut, thc nghim khoa hc v thc nghim x hi c tin hnh trong iu kin nhn to nhm rt ngn thi gian ca cc qu trnh bin i da trn c s nhn thc th gii, chng minh tnh chn thc ca nhn thc. Nhng hnh thc ny ca thc nghim cng lm bin i gii t nhin v x hi 4) Cc hot ng thc tin khng c bn nh gio dc, ngh thut, php lut, o c v.v c m rng v c vai tr ngy cng tng i vi s pht trin ca x hi do i sng x hi ngy cng pht trin, ngy cng thm a dng. Trong , hot ng sn xut vt cht quy nh cc hnh thc cn li ca thc tin v n lt mnh, cc hnh thc tc ng ngc tr li hot ng sn xut vt cht. b. Nhn thc v cc trnh nhn thc - nh ngha. Nhn thc l qu trnh phn nh tch cc, t gic v sng to th gii khch quan vo no ngi trn c s thc tin nhm sng to ra nhng tri thc v th gii khch quan ; tnh ng, sai ca nhng tri thc c thc o thc tin xc nh. Cc cp ca nhn thc

80

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

1) Da vo kh nng phn nh bn cht ca i tng nhn thc, ngi ta chia nhn thc thnh nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun; chng l hai mc nhn thc khc nhau v i tng, tnh cht, chc nng cng nh hnh thc v trnh t phn nh a) Nhn thc kinh nghim c hnh thnh t s quan st trc tip cc s vt, hin tng trong t nhin, x hi, trong cc th nghim khoa hc v trong cc hnh thc hot ng thc tin khng c bn khc. Kt qu ca nhn thc kinh nghim l nhng tri thc kinh nghim. C hai loi tri thc kinh nghim l tri thc kinh nghim thng- l nhng tri thc thu nhn c nh s quan st trc tip hng ngy v trong lao ng sn xut; tri thc kinh nghim khoa hc- l nhng tri thc thu c nh c kt nhng th nghim khoa hc. C hai loi tri thc ny c quan h mt thit, xm nhp ln nhau to ra tnh phong ph, sinh ng ca nhn thc kinh nghim b) Nhn thc l lun (cn gi l l lun) l nhn thc gin tip, tru tng v khi qut v bn cht v quy lut ca s vt, hin tng. Nhn thc l lun c hnh thnh trn c s tng kt nhn thc kinh nghim. Ci khc ca nhn thc l lun so vi nhn thc kinh nghim nm ch, nhn thc l lun c chc nng phn nh gin tip, c tnh khi qut v tru tng cao. Nhn thc l lun ch tp trung phn nh ci bn cht mang tnh quy lut ca s vt, hin tng. Do vy, tri thc l lun (kt qu ca nhn thc l lun) l s th hin chn l su sc, chnh xc v c h thng hn nhn thc kinh nghim c) Mi quan h bin chng gia nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun. Nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun l hai giai on nhn thc khc nhau, trong nhn thc kinh nghim l c s ca nhn thc l lun, cung cp cho nhn thc l lun nhng t liu c th nhng phong ph. Nhn thc kinh nghim l dng nhn thc cn b hn ch s miu t, phn loi cc s kin, d kin thu c t s quan st v th nghim trc tip. Do vy, nhn thc kinh nghim t n khng bao gi chng minh c tnh tt yu. Nhn thc l lun khng xut hin mt cch t pht t nhn thc kinh nghim. Tnh c lp tng i ca nhn thc l lun nm ch, l lun c th i trc nhng d kin kinh nghim, hng dn s chn lc nhng tri thc kinh nghim c gi tr, la chn nhng kinh nghim hp l phc v
81

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cho hot ng thc tin, thng qua nhng tri thc kinh nghim t ch l ci c th, ring l, n nht c nng ln thnh nhng tri thc khi qut, ph bin. Nm vng bn cht, chc nng ca tng loi nhn thc v mi quan h bin chng gia nhn thc kinh nghim vi nhn thc l lun gip khc phc bnh kinh nghim ch ngha v bnh gio iu. Nu tuyt i ho vai tr ca nhn thc kinh nghim m khng c l lun, cng nh mt mt sng, mt mt m61. Nu tuyt i ho vai tr ca nhn thc l lun, d dn n bnh gio iu 2) Nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc. Cn c vo tnh t pht hay t gic ca s phn nh bn cht ca i tng nhn thc, ngi ta chia nhn thc thnh nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc a) Nhn thc thng thng (c tnh t pht) l nhn thc hnh thnh t pht, trc tip t hot ng hng ngy ca con ngi. Loi nhn thc ny phn nh s vt, hin tng xy ra vi tt c nhng c im chi tit, c th v nhng sc thi khc nhau ca s vt, hin tng. V vy, nhn thc thng thng mang tnh phong ph, gn lin vi nhng quan nim sng thc t hng ngy, chi phi hot ng ca mi ngi trong x hi b) Nhn thc khoa hc (c tnh t gic) l loi nhn thc c hnh thnh mt cch t gic v gin tip t s phanr nh c im bn cht, nhng quan h tt yu ca i tng nghin cu. y l s phn nh din ra di dng tru tng, khi qut va c tnh h thng, c cn c v c tnh chn thc. S phn nh vn dng mt h thng cc phng php nghin cu v s dng ngn ng thng thng v thut ng khoa hc din t su sc bn cht v quy lut ca i tng nghin cu c) Mi quan h bin chng gia nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc. Nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc l hai nc thang khc nhau v cht ca qu trnh nhn thc t ti nhng tri thc chn thc. Gia chng c mi quan h cht ch vi nhau. Trong mi quan h , nhn thc thng thng c trc nhn thc khoa hc v l c s xy dng ni dung ca cc l thuyt khoa hc. Mc d cha ng nhng mm mng ca nhng tri thc khoa hc, song nhn
61

H Ch Minh: Ton tp, 2002, t.5, tr.234 82

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thc thng thng ch yu vn ch dng li nhng b ngoi, ngu nhin, khng bn cht ca i tng v t n khng th chuyn thnh nhn thc khoa hc c. Mun pht trin thnh nhn thc khoa hc cn phi thng qua kh nng tng kt, tru tng, khi qut ng n ca cc nh khoa hc. Ngc li, khi t ti trnh nhn thc khoa hc th n li c tc ng tr li nhn thc thng thng, xm nhp vo nhn thc thng thng v lm cho nhn thc thng thng pht trin, tng cng ni dung khoa hc cho qu trnh nhn thc th gii ca con ngi. c. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc - Thc tin l c s ca nhn thc. Thng qua hot ng thc tin, con ngi nhn bit c cu trc; tnh cht v cc mi quan h gia cc i tng hnh thnh tri thc v i tng. Hot ng thc tin b sung v iu chnh nhng tri thc c khi qut. Thc tin ra nhu cu, nhim v, cch thc v khuynh hng vn ng v pht trin ca nhn thc. Chnh nhu cu gii thch, nhn thc v ci to th gii buc con ngi tc ng trc tip vo i tng bng hot ng thc tin ca mnh. Chnh s tc ng lm cho cc i tng bc l nhng thuc tnh, nhng mi lin h v cc quan h khc nhau gia chng em li cho con ngi nhng tri thc, gip cho con ngi nhn thc c cc quy lut vn ng v pht trin ca th gii. Trn c s hnh thnh cc l thuyt khoa hc. - Thc tin l mc ch ca nhn thc. Nhn thc khng ch tho mn nhu cu hiu bit m cn p ng nhu cu nng cao nng lc thc tin a li hiu qu cao hn, p ng nhu cu ngy cng tng ca con ngi. Thc tin lun vn ng, pht trin nh , thc tin thc y nhn thc vn ng, pht trin theo. Thc tin t ra nhng vn m l lun cn gii quyt. - Thc tin l ng lc thc y qu trnh vn ng, pht trin ca nhn thc. Hot ng thc tin gp phn hon thin cc gic quan, to ra kh nng phn nh nhy bn, chnh xc, nhanh hn; to ra cc cng c, phng tin tng nng lc phn nh ca con ngi i vi t nhin. Nhng tri thc c p dng vo thc tin em li ng lc kch thch qu trnh nhn thc tip theo.

83

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

- Thc tin l tiu chun kim tra chn l. Trong thc tin con ngi chng minh chn l. Mi s bin i ca nhn thng xuyn chu s kim nghim trc tip ca thc tin. Thc tin c vai tr l tiu chun, thc o gi tr (chn l) nhng tri thc t c; ng thi b sung, iu chnh, pht trin v hon thin nhn thc. Nh vy, thc tin khng nhng l yu t ng vai tr quy nh i vi s hnh thnh v pht trin ca nhn thc, m cn l ni nhn thc phi lun hng ti th nghim tnh ng n ca mnh. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc i hi chng ta qun trit quan im thc tin. Quan im ny yu cu vic nhn thc phi xut pht t thc tin, t nhu cu thc tin; ly thc tin lm tiu chun (thc o) nhn thc; coi trng cng tc tng kt thc tin. Vic nghin cu l lun phi lin h vi thc tin; nu xa ri thc tin s dn n bnh ch quan, duy ch, gio iu, my mc, quan liu; ngc li, nu tuyt i ho vai tr ca thc tin s ri vo ch ngha thc dng, kinh nghim ch ngha. 3. Con ng bin chng ca s nhn thc chn l a. Quan im ca V.I.Lnin v con ng bin chng ca nhn thc chn l. T trc quan sinh ng n t duy tru tng, t t duy tru tng n thc tin, l con ng bin chng ca s nhn thc chn l, nhn thc hin thc khch quan62. Nh vy, nhn thc l s phn nh th gii c thc hin trn c s thc tin v con ng bin chng ca nhn thc gm hai giai on k tip, b sung cho nhau. - Nhn thc cm tnh (trc quan sinh ng) l nhng tri thc do cc gic quan mang li. Nt c trng c bn giai on ny l nhn thc c thc hin trong mi lin h trc tip vi thc tin thng qua cc nc thang cm gic, tri gic, biu tng. Nhng thnh phn ca nhn thc cm tnh 1) Cm gic l tri thc c sinh ra do s tc ng trc tip ca s vt, hin tng ln cc gic quan ca con ngi. Cm gic phn nh tng mt, tng kha cnh,

62

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.29, tr.179 84

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

tng thuc tnh ring l ca s vt, hin tng. Ngun gc v ni dung ca cm gic l th gii khch quan, cn bn cht ca cm gic l hnh nh ch quan v th gii 2) Tri gic l s tng hp (phi hp, b sung ln nhau) ca nhiu cm gic ring bit vo mt mi lin h thng nht to nn mt hnh nh tng i hon chnh v s vt, hin tng 3) Biu tng c hnh thnh nh s phi hp hot ng, b sung ln nhau ca cc gic quan v c s tham gia ca cc yu t phn tch, tru tng v kh nng ghi nhn thng tin ca no ngi. y l nc thang cao v phc tp nht ca giai on nhn thc cm tnh; l hnh nh cm tnh tng i hon chnh v s vt, hin tng c lu li trong no ngi v do tc ng no c ti hin li khi s vt, hin tng khng cn nm trong tm cm tnh. Trong biu tng c nhng phn nh gin tip v s vt, hin tng v vi biu tng, con ngi c th hnh dung c s khc nhau v mu thun nhng cha nm c s chuyn ho t s vt, hin tng ny sang s vt, hin tng khc. Kt qu ca nhn thc giai on trc quan sinh ng l khng nhng ch l nhn thc b ngoi v s vt, hin tng, m c cht. Tuy vy, giai on trc quan sinh ng cha a li nhn thc hon chnh, khi qut v s vt, hin tng; cc nc thang khc nhau ca giai on ny trong qu trnh nhn thc mi ch l tin cho nhn thc v bn cht s vt, hin tng. - Nhn thc l tnh (t duy tru tng) bt ngun t trc quan sinh ng v t l lun do th h trc truyn li. Nhn thc l tnh phn nh su sc, chnh xc v y hn v khch th nhn thc; khi nim, phn on v suy lun (suy l) l nhng hnh thc c bn ca t duy tru tng. Nhng thnh phn ca nhn thc l tnh + Khi nim l hnh thc c bn ca t duy tru tng. Khi nim va c tnh khch quan, va c tnh ch quan khi phn nh c mt tp hp nhng thuc tnh c bn c tnh bn cht v chung nht ca s vt, hin tng nh s tng hp, khi qut bin chng nhng thng tin thu nhn c v s vt, hin tng thng qua hot ng thc tin v hot ng nhn thc. Cc thng tin, ti liu cng nhiu, cng a
85

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

dng th cc khi nim cng ngy mt nhiu v gia chng c cc mi lin h qua li vi nhau trong s vn ng, pht trin khng ngng dn n s hnh thnh nhng khi nim mi, phn nh su sc hn v bn cht ca s vt, hin tng + Phn on l hnh thc t duy lin kt cc khi nim li vi nhau khng nh hoc ph nh mt c im, mt thuc tnh no ca s vt, hin tng; l hnh thc phn nh mi lin h gia cc s vt, hin tng ca th gii khch quan vo thc con ngi to nn vai tr ca phn on l hnh thc biu hin v din t cc quy lut khch quan. C ba loi phn on c bn l phn on n nht; phn on c th v phn on ph bin, trong phn on ph bin l hnh thc din t tng i y cc quy lut + Suy lun (suy l) l hnh thc ca t duy lin kt cc phn on li vi nhau rt ra tri thc mi theo phng php phn on cui cng c suy ra t nhng phn on tin (suy lun l qu trnh i t nhng phn on tin n mt phn on mi). Suy lun c vai tr quan trng trong t duy tru tng, bi n th hin qu trnh vn ng ca t duy i t ci bit n nhn thc gin tip ci cha bit. C th ni rng, a s cc ngnh khoa hc c xy dng trn h thng suy lun v nh , con ngi ngy cng nhn thc su sc hn, y hn hin thc khch quan. Tu thuc vo tnh cht ca mi lin h gia cc phn on tin vi phn on kt lun m suy lun c th l suy lun quy np hoc suy lun din dch. Trong cc suy lun quy np, t duy vn ng t ci n nht n ci chung, ci ph bin; trong cc suy lun din dch t duy i t ci chung n ci t chung hn v n ci n nht. Cng nh khi nim v phn on, cc loi suy lun u bin i, c lin h qua li vi nhau theo tin trnh pht trin ca nhn thc. Kt qu ca nhn thc trong giai on t duy tru tng l nh phng php tru tng ho v khi qut ho cc thng tin, ti liu do trc quan sinh ng v t duy tru tng do cc th h trc li, t duy tru tng phn nh hin thc su sc hn; phn nh c nhng thuc tnh v mi quan h bn cht mang tnh quy lut ca s vt, hin tng.

86

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

S phn chia qu trnh nhn thc nh trn ch l s tru tng qu trnh vn ng ca nhn thc; cn trn thc t, nhn thc cm tnh, nhn thc l tnh v cc nc thang ca chng lun an xen nhau v thc tin l c s ca ton b qu trnh nhn thc . - Mi quan h bin chng gia hai giai on nhn thc + Trc quan sinh ng v t duy tru tng l hai giai on ca mt qu trnh nhn thc. Tuy c nhng s khc nhau v mc phn nh hin thc khch quan, nhng gia hai qu trnh c s lin h, tc ng qua li. Trc quan sinh ng l c s tt yu ca t duy tru tng, trn thc t, nhn thc l tnh khng th thc hin nu thiu ti liu do nhn thc cm tnh mang li v ngc li, nhn thc l tnh s lm cho nhn thc cm tnh su sc v chnh xc hn + Mi kt qu ca nhn thc, mi nc thang m con ngi t c trong nhn thc th gii khch quan u l kt qu ca c trc quan sinh ng v t duy tru tng c thc hin trn c s thc tin, do thc tin quy nh. Trong , trc quan sinh ng l im khi u, t duy tru tng tng hp nhng tri thc ca trc quan sinh ng thnh cc kt qu ca nhn thc v thc tin l ni kim nghim tnh chn thc ca cc kt qu ca nhn thc. chnh l con ng bin chng ca nhn thc + Mi giai on nhn thc c nhng nt c trng ring. Nhn thc giai on cm tnh gn lin vi thc tin, gn lin vi s tc ng trc tip ca khch th nhn thc ln cc gic quan ca ch th nhn thc. Nhn thc giai on l tnh thot khi s tc ng trc tip ca khch th nhn thc c th bao qut s vt, hin tng. Tuy vy, nhn thc giai on ny nht thit phi c thc tin kim nghim, chng minh nhm trnh nguy c o tng, vin vng, khng thc t. l thc cht ca mnh t t duy tru tng n thc tin + Mi chu trnh nhn thc u phi i t thc tin n trc quan sinh ng ri n t duy tru tng ri n thc tin. Trong , thc tin gi vai tr l im bt u v khu kt thc ca chu trnh . Nhng s kt thc chu trnh nhn thc ny li l s khi u ca chu trnh nhn thc mi mc cao hn, rng hn chu trnh c v c th vn ng mi lm cho nhn thc ca con ngi ngy cng su hn, nm
87

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

c bn cht v quy lut ca th gii khch quan, phc v cho hot ng bin i th gii + Trn con ng nhn thc , c mi ln mu thun trong nhn thc c gii quyt th li xut hin mu thun mi. Mi ln gii quyt mu thun ca nhn thc l mt ln nhn thc c nng ln trnh mi, chnh xc hn. Qu trnh gii quyt mu thun ca nhn thc cng l qu trnh loi b dn nhng nhn thc sai phm phi. Kt qu ca qu trnh l hnh nh ch quan c to ra ngy cng c tnh bn cht, c ni dung khch quan hn v c th hn. Trong qu trnh khng ngng ny sinh, vn ng v gii quyt cc mu thun ca nhn thc to ra cc khi nim, phm tr, quy lut nhm phn nh ng bn cht ca th gii vt cht ang vn ng, chuyn ho v pht trin khng ngng. b. Chn l v vai tr ca chn l i vi thc tin - Khi nim chn l. Chn l l nhng tri thc ph hp vi hin thc khch quan c thc tin kim nghim. Quan nim nh vy v chn l khng nh, chn l l sn phm ca qu trnh nhn thc v th gii c hnh thnh v pht trin dn tng bc; ph thuc vo nhng iu kin lch s c th trong thc tin; vo nhn thc v phn nh hin thc khch quan ngy cng su sc hn, y hn. Cc tnh cht ca chn l. Chn l va c tnh tng i, va c tnh tuyt i; va c tnh khch quan, va c tnh ch quan, th hin tnh bin chng ca chn l. 1) Tnh khch quan bi ni dung m n phn nh l c tnh khch quan, ph hp vi khch th nhn thc. Bn cht v tnh khch quan ca chn l l tha nhn ngun gc khch quan ca cm gic, ca tri thc ca con ngi v th gii. Khi tha nhn chn l khch quan, l lun nhn thc ca trit hc ca ch ngha Mc-Lnin ng thi cng cho rng phi tri qua mt qu trnh th nhn thc mi t n chn l bi chn l lun vn ng v pht trin. 2) Trong chn l khch quan, cc yu t tuyt i v tng i lin h bin chng vi nhau. Chn l tng i bao gi cng bao hm mt hay nhiu yu t ca chn l tuyt i. Chnh v vy, cc chn l tng i l cc bc thang trong qu
88

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

trnh nhn thc ca con ngi i ti chn l tuyt i. Chn l tuyt i ch c th hnh thnh v tn ti thng qua chn l tng i. y l mi quan h gia chn l tng i vi chn l tuyt i. 3) Tnh c th. Tnh c th ca chn l l do tnh c th ca khch th nhn thc quy nh. S vt, hin tng bao gi cng tn ti khch quan trong tnh c th ca n. Nhn thc ca con ngi l s phn nh cc s vt, hin tng trong nhng iu kin tn ti, trong nhng quan h c th ca chng. Thot ly khi nhng iu kin khch quan-c th hoc m rng khi phm vi tn ti v thot ly khi nhng quan h xc nh th chn l s khng cn l chn l khch quan. Lun im trit hc ca ch ngha Mc-Lnin cho rng chn l l c th, khng c chn l tru tng l mt trong nhng c s l lun ca nguyn tc lch s-c th- mt trong nhng phng php bin chng duy vt nhn thc v ci to th gii. - Phn loi chn l + Chn l tng i l tri thc ng ca con ngi (ch th nhn thc) nhng cha hon ton y vi ni dung ca s vt, hin tng (khch th nhn thc). S ph hp gia ni dung nhn thc vi tri thc ca chn l tng i ch l s ph hp tng b phn, tng phn, mt s mt, mt s kha cnh no ca khch th nhn thc. Tnh tng i ca chn l ny sinh trn con ng nhn thc l do gii hn ca hon cnh v iu kin lch s; ca trnh pht trin thc tin x hi ln nhn thc ca con ngi trong khi cc khch th nhn thc li ht sc a dng v khng ngng vn ng, pht trin nn lun bc l nhng thuc tnh v quan h mi m nhn thc con ngi cha theo kp, cha nhn bit. Cng vi s pht trin ca thc tin l s pht trin ca nhn thc khoa hc khng ngng pht hin ra nhng thiu st, sai lm m nhn thc ca con ngi phm phi pht trin chn l tng i theo hng tip cn chn l tuyt i. Chn l tng i cha trong mnh nhng yu t ca chn l tuyt i cng pht trin v ngy cng tr nn chnh xc hn, y hn tr thnh chn l tuyt i + Chn l tuyt i l tri thc ca ch th nhn thc c ni dung ph hp hon ton, y vi khch th nhn thc m n phn nh v c thc tin kim
89

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nghim. Mt vn t ra l liu nhn thc ca con ngi c hon ton ph hp, y vi khch th nhn thc hay khng? Cu tr li l c th, bi v nu tha nhn tnh khch quan ca chn l, c ngha l tha nhn chn l tuyt i. Con ngi nhn thc c th gii v ni dung ca nhn thc c tnh khch quan nn xt v bn cht, xt trong kt qu v xt trong qu trnh pht trin lu di ca mnh, nhn thc ca con ngi- thng qua cc th h ngi k tip nhau trong lch s- v nguyn tc l c th phn nh y , chnh xc bn cht ca s vt, hin tng trong tnh chnh th v nguyn vn ca n. - Mi quan h bin chng gia chn l tng i v chn l tuyt i + S khc nhau gia chn l tng i v chn l tuyt i khng thuc v bn cht m ch mc ph hp gia ni dung ca chng i vi khch th nhn thc c chng phn nh. Mc s khc bit tn ti nhng khng ngng b xo b v li c xc lp; n vn ng theo s pht trin ca nhn thc khoa hc. Tuy vy, c chn l tng i ln chn l tuyt i u l nhng hnh thc biu hin khc nhau ca chn l khch quan. Ch ngha duy vt bin chng tha nhn tnh tng i ca tri thc theo ngha tha nhn nhng gii hn ca nhn thc, nhng iu ny khng phi l ph nhn chn l khch quan, ph nhn tnh chn thc khch quan ca cc tri thc t c + Chn l tuyt i c cu thnh t tng s nhng chn l tng i ang pht trin, chn l tng i l nhng phn nh tng i ng ca mt khch th tn ti c lp i vi nhn loi, nhng phn nh y ngy cng tr nn chnh xc hn; mi chn l khoa hc, d l c tnh tng i, vn cha ng mt yu t ca chn l tuyt i. - Vai tr ca chn l i vi thc tin. 1) Chn l l mt trong nhng iu kin tin quyt m bo s thnh cng v hiu qu khi vn dng tri thc v hin thc 2) Chn l pht trin nh thc tin v thc tin pht trin nh vn dng chn l. T mi quan h bin chng gia chn l vi thc tin 1) cn xut pht t thc tin t ti chn l, coi chn l l mt qu trnh; ng thi t gic vn dng chn l vo thc tin nng cao hiu qu hot ng v pht trin thc tin 2) coi trng
90

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

v p dng tri thc khoa hc vo hot ng kinh t-x hi v thc cht, cng chnh l pht huy vai tr chn l khoa hc trong thc tin.

Cu hi n tp 1. Ti sao ni siu hnh v bin chng l hai mt i lp nhau ca phng php t duy? (siu hnh, c im, gi tr, hn ch; bin chng, c im, gi tr, phn bit vi ch ngha chit trung v thut ngy bin. i lp nhau cch xem xt trng thi tn ti ca s vt, hin tng) 2. Khi lc v php bin chng duy vt? (nh ngha, c trng) 3. Nguyn l v mi lin h ph bin (khi nim, tnh cht)? Ly v d c th lm sng t ngha phng php lun c rt ra t ni dung nguyn l ny? 4. Nguyn l v s pht trin (khi nim, tnh cht)? Ly v d c th lm sng t ngha phng php lun c rt ra t ni dung nguyn l ny? 5. Cp phm tr ci ring v ci chung? (nh ngha cc phm tr; mi quan h bin chng gia cc phm tr; ngha phng php lun). 6. Cp phm tr ni dung- hnh thc? (nh ngha cc phm tr; mi quan h bin chng gia cc phm tr; ngha phng php lun). 7. Cp phm tr tt nhin-ngu nhin? (nh ngha cc phm tr; mi quan h bin chng gia cc phm tr; ngha phng php lun). 8. Ti sao ni quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp nu ngun gc, ng lc vn ng, pht trin ca s vt, hin tng? (v tr, vai tr ca quy lut trong php bin chng duy vt; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng php lun rt ra t quy lut) 9. Ti sao ni quy lut t nhng thay i v lng dn n nhng thay i v cht v ngc li nu cch thc, tnh cht pht trin ca s vt, hin tng? (v tr, vai tr ca quy lut trong php bin chng duy vt; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng php lun rt ra t quy lut)

91

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

10. Ti sao ni quy lut ph nh ca ph nh nu khuynh hng v kt qu pht trin ca s vt, hin tng? (v tr, vai tr ca quy lut trong php bin chng duy vt; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng php lun rt ra t quy lut) 11. Thc tin v vai tr ca thc tin i vi nhn thc (thc tin l g, nhn thc l g; bn vai tr c bn ca thc tin i vi nhn thc) 12. Con ng bin chng ca qu trnh nhn thc chn l (quan im ca V.I.Lnin; nhn thc cm tnh (trc quan sinh ng); nhn thc l tnh (t duy tru tng); mi quan h gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh; vai tr ca thc tin i vi mi chu k nhn thc) CHNG 3. CH NGHA DUY VT LCH S Ch ngha duy vt lch s l mt b phn trit hc ca ch ngha Mc-Lnin; l hc thuyt x hi hc chung; l khoa hc v nhng quy lut chung v c th ca s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi. Vi t cch l quan nim trit hc duy vt v lch s (x hi loi ngi), ch ngha duy vt lch s gn trong mnh nhng nguyn tc ca ch ngha duy vt bin chng trong cc lnh vc ca x hi. Nguyn tc bn th lun chnh ca ch ngha duy vt bin chng v tnh th nht ca vt cht v tnh th hai ca thc c c th ho trong ch ngha duy vt lch s l s khng nh tnh th nht ca tn ti x hi v tnh th hai ca thc x hi. Trong h thng cc quan h x hi, ch ngha duy vt lch s chn quan h vt cht v khng nh chng quy nh cc quan h t tng. C s thc tin ca s la chn l yu t n gin v tt yu rng, con ngi trc khi nghin cu khoa hc, chnh tr, trit hc, tn gio v.v cn phi n, ung, mc, v.v v rng, trong qu trnh sn xut ra li ch vt cht cho x hi, con ngi th hin mnh trong nhng mi quan h c lp vi ch ca h- l quan h sn xut. Sn xut vt cht x hi to c s vt cht (c s h tng) ca x hi, trn , xy dng ln kin trc thng tng t tng v chnh tr ca x hi. Theo V.I.Lnin, ch c nhng khi qut nh th mi a li kh nng chuyn ho t s miu t (v s nh gi t gc l tng) cc
92

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

hin tng x hi n s phn tch chng mt cch khoa hc, phn chia, ni th d, ci g lm cho mt nc t bn ny khc vi mt nc t bn khc v nghin cu nhng g l ci chung ca tt c cc nc t bn . n lt mnh, s thay i ca cc thi i trong lch s x hi loi ngi th hin l qu trnh chuyn ho tin b mang tnh quy lut t thi i ti thi i ca cc phng thc sn xut. Nguyn nhn s thay i gia cc phng thc sn xut l mu thun gia trnh pht trin ca lc lng sn xut (l ni dung bn trong ca qu trnh pht trin) vi quan h sn xut (l hnh thc bn ngoi ca qu trnh pht trin). Ch ngha duy vt lch s- l s t nhn thc v x hi mang tnh khoa hc, l hc thuyt v th gii quan- tng hp v l lun- cho d bo s pht trin ca thc tin x hi. Trong s nghip i mi x hi x hi ch ngha, nhim v quan trng l cuc u tranh khng khoan nhng vi bnh gio iu v tm thng ho ch ngha duy vt lch s; khc phc nhng quan nim xa ri cuc sng. Pht trin sng to- l mt trong nhng iu kin cn thit lm sinh ng ch ngha x hi nhn o v dn ch; cho nhng thnh cng ca phong tro gii phng ca qun chng63.
I. TN TI X HI QUY NH THC X HI V TNH C LP TNG I CA THC X HI

Tn ti x hi v thc x hi l nhng phm tr c bn ca ch ngha duy vt lch s do C.Mc v Ph.ngghen son ra gii quyt vn c bn ca trit hc trong lnh vc lnh vc x hi. Tn ti x hi c xc nh l ci khch quan ban u (ci th nht) trong qu trnh x hi; cn thc x hi (ci th hai) phn nh v chu s quy nh ca ci khch quan ban u . 1. Tn ti x hi v thc x hi a. Cc khi nim tn ti x hi, thc x hi - Tn ti x hi l khi nim dng ch sinh hot vt cht v nhng iu kin sinh hot vt cht ca x hi, l nhng mi quan h vt cht-x hi gia con ngi vi t nhin v gia con ngi vi nhau; trong , quan h gia con ngi vi t nhin v quan h vt cht, kinh t gia con ngi vi nhau l hai quan h c bn.
63

T in bch khoa ton th v trit hc, Nxb. T in X vit, Mtxcva, 1989, tr.233, ting Nga 93

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nhng mi quan h ny xut hin trong qu trnh hnh thnh x hi loi ngi v tn ti khng ph thuc vo thc x hi. Tn ti x hi gm cc thnh phn chnh nh phng thc sn xut vt cht; iu kin t nhin-mi trng a l; dn s v mt dn s v.v, trong phng thc sn xut vt cht l thnh phn c bn nht. Cc quan h vt cht khc gia gia nh, giai cp, dn tc v.v cng c vai tr nht nh i vi tn ti x hi. - thc x hi l mt tinh thn ca i sng x hi, bao gm tnh cm, tp qun, truyn thng, quan im, t tng, l lun v.v ny sinh t tn ti x hi v phn nh tn ti x hi trong nhng giai on pht trin khc nhau. Ni cch khc, thc x hi l nhng quan h tinh thn gia con ngi vi nhau, l mt tinh thn trong qu trnh lch s. thc x hi c cu trc bn trong xc nh, bao gm nhng mc khc nhau ( thc x hi thng thng v thc l lun (khoa hc); tm l x hi v h t tng) v cc hnh thi ca thc x hi ( thc chnh tr, php lut, o c, tn gio, ngh thut, trit hc, khoa hc v.v). Ch ngha duy vt lch s cho rng, thc ni chung, thc x hi ni ring, l s phn nh tn ti v l s phn nh bin chng phc tp, l kt qu hot ng ca con ngi. S nhn thc nh vy v thc x hi, th nht, tng ng vi nguyn l v mi lin h ph bin gia cc s vt, hin tng, xc nh c nguyn nhn s ph thuc ca thc x hi vo c s vt cht ca n (l tin trit hc phn tch thc x hi). Th hai, chng li cc khi nim duy tm v thc th v bn th ca thc x hi, ng thi chng li s ph nh siu hnh v tnh tch cc ca i tng phn nh. Th ba, khi a thc x hi vo h thng cc mi lin h quy lut ca x hi, xc nh c s ph thuc ca thc x hi vo tn ti x hi, ng thi cng khng nh c s tn ti c lp tng i v tc ng ngc tr li ca thc x hi i vi tn ti x hi. Kt cu ca thc x hi gm 1) Tm l x hi bao gm ton b tnh cm, c mun, thi quen, tp qun v.v ca con ngi, ca mt b phn x hi hoc ca ton x hi c hnh thnh di nh hng trc tip cuc sng hng ngy v phn nh i sng . c im ca tm l x hi l phn nh trc tip cc sinh hot hng
94

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ngy ca con ngi. Qu trnh phn nh ny thng mang tnh t pht, ch ghi li nhng biu hin b mt bn ngoi ca x hi. 2) H t tng x hi (h t tng) l trnh cao ca thc x hi c hnh thnh khi con ngi c c nhn thc su sc hn cc iu kin sinh hot vt cht ca mnh; l nhn thc l lun v tn ti x hi, l h thng nhng quan im, t tng (chnh tr, trit hc, o c, ngh thut, tn gio v.v) kt qu s khi qut ho nhng kinh nghim x hi. H t tng c hnh thnh t gic, ngha l to ra c nhng t tng ca giai cp nht nh v c truyn b trong x hi, c kh nng i su vo bn cht cc mi quan h x hi. C hai loi h t tng l a) H t tng khoa hc- phn nh chnh xc, khch quan tn ti x hi b) H t tng khng khoa hc- phn nh sai lm, h o hoc xuyn tc tn ti x hi. 2. Mi quan h bin chng gia tn ti x hi vi thc x hi Ch ngha duy vt lch s, khi xc nh tn ti x hi l mt hnh thc c bit ca vt cht, c xut pht im t "khng phi thc ca con ngi quy nh s tn ti ca h, m ngc li, tn ti x hi ca h quy nh thc ca h" v khng nh " thc x hi phn nh tn ti x hi". S phn nh l qu trnh bin chng phc tp, l kt qu ca mi lin h tch cc gia con ngi vi thc tin. a. Tn ti x hi quy nh thc x hi 1) Tn ti x hi l ci th nht, thc x hi l ci th hai. Tn ti x hi quy nh ni dung, bn cht, xu hng vn ng ca thc x hi; thc x hi phn nh ci lgc khch quan ca tn ti x hi. Ch ngha duy vt lch s cho rng, s hnh thnh v pht trin ca thc x hi, ca i sng tinh thn x hi c hnh thnh v pht trin trn c s i sng vt cht. Ngun gc ca t tng, ca tm l x hi ch tm thy trong hin thc vt cht. Suy rng ra, s bin i ca mt thi i no cng s khng th gii thch c nu ch cn c vo thc ca thi i , m phi gii thch thc y bng nhng mu thun ca i sng vt cht, bng s xung t hin c gia cc lc lng sn xut x hi v nhng quan h x hi 2) Tn ti x hi thay i l iu kin quyt nh thc x hi thay i. Mi khi tn ti x hi, c bit l phng thc sn xut bin i th nhng t tng
95

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

v l lun x hi cng dn bin i theo. Chnh v vy, nhng thi k lch s khc nhau, nu c nhng quan im, t tng, hc thuyt x hi khc nhau v cng mt vn th l do nhng iu kin khc nhau ca i sng vt cht ca cc thi k lch s khc nhau quy nh 3) Quan nim ca ch ngha duy vt bin chng v ngun gc ca thc x hi khng ch dng li vic xc nh s ph thuc ca thc x hi vo tn ti x hi, m cn ch ra rng, tn ti x hi quy nh thc x hi khng gin n, trc tip m thng thng qua cc khu trung gian. Khng phi bt k t tng, quan nim, l lun, hnh thi thc x hi no cng phn nh r rng v trc tip nhng quan h kinh t ca thi i, m ch khi xt cho n cng mi thy r nhng mi quan h kinh t c phn nh, bng cch ny hay cch khc, trong cc t tng y. Nh vy, s phn nh tn ti x hi ca thc x hi phi c xem xt mt cch bin chng. b. Tnh c lp tng i v s tc ng ngc tr li ca thc x hi Tnh c lp tng i v s tc ng ngc tr li ca thc x hi i vi tn ti x hi th hin s pht trin v mt chnh tr, php lut, trit hc, tn gio, ngh thut, vn hc v.v da vo s pht trin ca kinh t. Nhng tt c nhng s pht trin u tc ng ln nhau v cng tc ng n c s kinh t. Tnh c lp tng i ca thc x hi th hin 1) thc x hi thng lc hu so vi tn ti x hi do khng phn nh kp nhng thay i ca tn ti x hi do sc ca thi quen, truyn thng, tp qun v tnh bo th ca mt s hnh thi thc x hi v.v tip tc tn ti sau khi nhng iu kin lch s sinh ra chng mt i t lu; do li ch nn khng chu thay i 2) thc x hi c th vt trc tn ti x hi. Do tnh nng ng ca thc, trong nhng iu kin nht nh, t tng, c bit l nhng t tng khoa hc tin tin c th vt trc s pht trin ca tn ti x hi; d bo c quy lut v c tc dng t chc, hng hot ng thc tin ca con ngi vo mc ch nht nh. cng l vai tr to ln ca nhng t tng tin tin, khoa hc; tuy nhin, s vt trc ny cng c kh nng l o tng
96

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

3) thc x hi c tnh k tha. Quan im, l lun ca mi thi i c to ra trn c s k tha nhng thnh tu l lun ca cc thi i trc. K tha c tnh tt yu khch quan; c tnh chn lc v sng to; k tha theo quan im li ch; theo truyn thng v i mi. Do vy, nu khng ch n s pht trin t tng ca cc giai on lch s trc c k tha trong thc x hi mi, th kh gii thch c mt t tng nht nh. Lch s pht trin ca cc t tng cho thy nhng giai on hng thnh v suy tn ca t tng nhiu khi khng ph hp hon ton vi nhng giai on hng thnh v suy tn ca nn kinh t. iu ny ch ra rng, v sao mt nc c trnh kinh t km pht trin, nhng t tng li trnh pht trin cao 4) S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi cng gy nh hng ti tn ti x hi. Thng thng, trong mi thi i, tu theo nhng hon cnh lch s c th, c nhng hnh thi thc x hi no ni ln hng u tc ng v chi phi cc hnh thi thc x hi khc. iu ny ni ln rng, cc hnh thi thc x hi khng ch chu s tc ng quyt nh ca tn ti x hi, m cn chu s tc ng ln nhau. Mi lin h v tc ng ln nhau gia cc hnh thi thc x hi lm cho mi hnh thi thc x hi c nhng tnh cht v nhng mt khng th gii thch trc tip c bng cc quan h vt cht. S tc ng ngc tr li ca thc x hi ln tn ti x hi l biu hin quan trng ca tnh c lp tng i ca thc x hi i vi tn ti x hi. l s tc ng nhiu chiu vi cc phng thc phc tp. S tc ng ny th hin mc ph hp gia t tng vi hin thc; s xm nhp ca thc x hi vo qun chng c chiu su, chiu rng v ph thuc vo kh nng hin thc ho thc x hi ca giai cp v ng phi. Nh vy, thc x hi, vi tnh cch l th thng nht c lp, tch cc tc ng ngc tr li ln tn ti x hi ni ring v ln i sng x hi ni chung
II. VAI TR CA SN XUT VT CHT V QUY LUT QUAN H SN XUT PH HP VI TRNH PHT TRIN CA LC LNG SN XUT

Sn xut x hi l hot ng c mc ch v sng to ca con ngi bao gm sn xut vt cht, sn xut tinh thn v sn xut ra chnh bn thn con ngi. Ba hnh

97

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thc ny ca sn xut x hi gn b, tc ng qua li v quy nh ln nhau; trong , sn xut vt cht quy nh cc hnh thc sn xut cn li. 1. Sn xut vt cht v vai tr ca n a. Sn xut vt cht v phng thc sn xut vt cht - Sn xut vt cht l hot ng khi con ngi s dng cng c lao ng tc ng (trc tip hay gin tip) vo i tng lao ng nhm ci bin cc dng vt cht ca t nhin, to ra ca ci cn thit m cc dng vt cht trong t nhin khng c tho mn nhu cu tn ti v pht trin. Thng qua sn xut vt cht, con ngi t hon thin mnh, hnh thnh nhng quan h x hi v vt cht v tinh thn. Sn xut vt cht l hot ng c trng ca con ngi v x hi loi ngi. Lao ng ca con ngi v gii t nhin l ngun gc ca mi ca ci. y l im to nn s khc bit gia loi ngi vi loi vt (loi vt ch hi lm, loi ngi khng ch hi lm, m cn sn xut). Vi ngha nh vy, sn xut vt cht c tnh khch quan, tnh x hi, tnh lch s v tnh sng to. Bt k mt qu trnh sn xut no cng c to nn t ba yu t c bn l sc lao ng ca ngi lao ng, t liu lao ng v i tng lao ng (xem lc lng sn xut). - Phng thc sn xut biu th cch thc con ngi thc hin qu trnh sn xut vt cht nhng giai on lch s nht nh ca x hi loi ngi; cch thc m con ngi tin hnh sn xut l s thng nht gia lc lng sn xut mt trnh nht nh v quan h sn xut tng ng. Mi phng thc sn xut u c yu t k thut v kinh t ca mnh; trong yu t k thut l thut ng dng ch qu trnh sn xut c tin hnh bng cch thc k thut, cng ngh no tc ng bin i cc i tng ca qu trnh ; cn yu t kinh t ca phng thc sn xut l thut ng dng ch qu trnh sn xut c tin hnh vi nhng cch thc t chc kinh t no. Hai yu t trn ca phng thc sn xut vn ng theo hng tch bit v ph thuc ln nhau to ra vai tr ca phng thc sn xut l quy nh tnh cht, kt cu, s vn ng v pht trin ca x hi. b. Vai tr ca sn xut vt cht v phng thc sn xut i vi s tn ti v pht trin ca x hi
98

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Sn xut vt cht lun gi vai tr quy nh s tn ti, pht trin ca con ngi v x hi loi ngi; l hot ng nn tng lm pht sinh, pht trin nhng mi quan h x hi; l c s ca s hnh thnh, bin i v pht trin ca x hi loi ngi. iu ny th hin 1) Mi thnh vin trong x hi u tiu dng (n, ung, , mc v.v). Nhng th c sn trong t nhin khng th tho mn mi nhu cu ca con ngi, nn n phi sn xut ra ca ci vt cht. Sn xut vt cht l yu cu khch quan c bn; l mt hnh ng lch s m hin nay cng nh hng ngn nm trc y con ngi vn phi tin hnh. Cng vi vic ci bin gii t nhin, con ngi cng ci bin chnh bn thn mnh v ci bin c cc mi quan h gia con ngi vi nhau v chnh vic ci bin lm cho vic chinh phc gii t nhin t hiu qu cao hn 2) X hi loi ngi tn ti v pht trin c trc ht l nh sn xut vt cht. Lch s x hi loi ngi, do vy v trc ht l lch s pht trin ca sn xut vt cht 3) Sn xut vt cht l c s hnh thnh nn cc mi quan h x hi khc. X hi loi ngi l mt t chc vt cht v gia cc yu t cu thnh n cng c nhng kiu quan h nht nh. Cc quan h x hi v nh nc, chnh tr, php quyn, o c, ngh thut, khoa hc v.v (ci th hai) u c hnh thnh v pht trin trn c s sn xut vt cht (ci th nht) nht nh. Trong qu trnh , con ngi ng thi cng sn xut ra v ti sn xut ra nhng quan h x hi ca mnh 4) Sn xut vt cht l c s ca s tin b x hi. Sn xut vt cht khng ngng c cc th h ngi pht trin t thp n cao. Mi khi phng thc sn xut thay i, quan h gia ngi vi ngi trong sn xut cng thay i; v do vy, mi mt ca i sng x hi u c s thay i theo s tin b ca phng thc sn xut. 2. Quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut S lin h, tc ng ln nhau gia quan h sn xut (ci th hai) vi trnh pht trin ca lc lng sn xut (ci th nht) to nn quy lut v s ph hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Pht hin ra quy lut ny, ch ngha duy vt lch s khng nh trong x hi cn i khng giai cp, mu
99

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thun gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut th hin l mu thun gia cc giai cp v ch bng u tranh giai cp m nh cao l cch mng x hi th mu thun mi c gii quyt. Quy lut v s ph hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l quy lut c bn th hin s vn ng ni ti ca phng thc sn xut v tnh tt yu ca s thay th phng thc sn xut ny bng phng thc sn xut khc; dn n hnh thi kinh t-x hi ny c thay th bng hnh thi kinh t-x hi khc cao hn, tin b hn; ngha l x hi loi ngi pht trin t thp n cao l mt qu trnh lch s-t nhin. a. Khi nim lc lng sn xut, quan h sn xut - Lc lng sn xut l nn tng vt cht-k thut ca hnh thi kinh t-x hi; l mi quan h gia con ngi vi gii t nhin trong qu trnh sn xut vt cht, th hin nng lc thc t chinh phc gii t nhin bng sc mnh ca con ngi trong qu trnh . S pht trin ca lc lng sn xut quy nh s hnh thnh, tn ti v chuyn ho gia cc hnh thi kinh t-x hi, t hnh thi thp, t tin b ln hnh thi cao, tin b hn. Cc yu t ca lc lng sn xut 1) T liu sn xut, gm cng c lao ng, i tng lao ng v phng tin lao ng; trong a) cng c lao ng (l nhng vt th hay phc hp vt th ni con ngi vi i tng lao ng; truyn tc ng t con ngi n i tng lao ng), l sc mnh ca tri thc c vt th ho, c tc dng "ni di bn tay" v nhn sc mnh tr tu ca con ngi. C.Mc coi cng c lao ng l b phn quan trng, ng nht trong quan h gia con ngi vi t nhin. Trong mi thi i, vic ch to ra, ci tin v hon thin cng c lao ng gy ra nhng bin i su sc trong t liu sn xut. T liu sn xut c m rng th i tng lao ng cng c a dng ho; xut hin ngnh ngh mi dn n s phn cng lao ng ngy cng cao. Trnh pht trin ca cng c lao ng l thc o trnh chinh phc t nhin ca con ngi, s pht trin ca sn xut; l tiu chun phn bit s khc nhau gia cc nc thang kinh t ca x hi loi ngi
100

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

b) i tng lao ng l b phn ca gii t nhin c a vo sn xut, chu s tc ng ca con ngi. Nhng sn phm c sn nh t ai, sng ngi, bin, khong sn, lm sn, hi sn v.v v bng lao ng sng to ca mnh, con ngi cn to ra nhng i tng lao ng mi; nhng sn phm khng c sn trong t nhin nh si tng hp, ho cht, hp kim, cc nguyn, nhin, vt liu v cy con mi v.v c) Phng tin lao ng gm ng x, cu cng, kho tng, bn bi, phng tin vn chuyn v thng tin lin lc v.v 2) Ngi lao ng l nhng ngi c th lc, k nng, kinh nghim lao ng v bit s dng t liu sn xut to ra ca ci vt cht. Ngi lao ng khng ch pht trin v th lc, m cn pht trin c v tr lc, nhy bn v tnh sng to trong lao ng. Tr tu cao, trnh chuyn mn gii, o c ngh nghip trong sng l nhng yu t quan trng ca ngi lao ng. Lao ng ngy cng c tr tu v l lao ng tr tu. o c ngh nghip l tnh cht quan trng ca ngi lao ng, l nn tng nh hng gi tr trong tng hnh ng c th ca ngi lao ng i vi mnh v x hi; l mt trong nhng yu t thc y s pht trin ca sn xut ni ring, x hi ni chung. Nhng tnh cht trn ca ngi lao ng c c, mt mt nh nng khiu, mt khc do chnh sch o to, bi dng v nh hng ngh nghip 3) Khoa hc c coi l mt trong nhng yu t thnh phn ca lc lng sn xut. Hin nay, khi nim khoa hc cn c m rng sang lnh vc cng ngh. Khoa hc-cng ngh ang tr thnh "lc lng sn xut trc tip", tr thnh "lc lng sn xut c lp" l c im thi i ca sn xut vt cht hin nay. Trnh pht trin ca lc lng sn xut l trnh ca cng c lao ng; trnh t chc v phn cng lao ng x hi; trnh ng dng cc thnh tu khoa hc vo sn xut; kinh nghim, k nng lao ng th hin qua kh nng chinh phc t nhin ca con ngi. - Quan h sn xut th hin mi quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn xut (sn xut v ti sn xut x hi); l quan h c bn, quy nh mi quan h x hi khc; ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, to thnh c s h

101

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

tng ca x hi v l tiu chun khch quan phn bit ch x hi. Trong quy lut ny, quan h sn xut mang tnh th hai, do lc lng sn xut quy nh. Cc yu t ca quan h sn xut 1) Quan h s hu i vi t liu sn xut- l quan h s hu gia nhng nhm ngi; quy nh a v ca tng nhm ngi trong sn xut x hi. a v li quy nh cch thc t chc, phn cng v qun l sn xut; quy nh phng thc phn phi sn phm lao ng cho cc nhm ngi theo a v ca h i vi sn xut x hi v cui cng, a v ca mi nhm ngi to c s nhm ngi ny chim ot sc lao ng ca nhm ngi khc. Nh vy, quan h s hu i vi t liu sn xut gi vai tr l quan h xut pht, c bn, quy nh cc quan h khc. Trong lch s loi ngi t nguyn thy n nay c hai hnh thc s hu t liu sn xut c bn l s hu t nhn v s hu x hi. Trong , c ba hnh thc s hu t liu sn xut t nhn c bn, tng ng vi ba hnh thc ngi bc lt ngi l s hu chim hu n l, phong kin, t bn v hai hnh thc c bn s hu t liu sn xut x hi l s hu nguyn thu (b tc, b lc) v s hu cng sn 2) Quan h trong t chc, qun l v phn cng lao ng c kh nng quy nh quy m, tc , hiu qu v xu hng ca sn xut vt cht c th. Quan h trong t chc, qun l v phn cng lao ng lun c xu hng thch ng vi kiu quan h s hu thng tr ca mi nn sn xut vt cht c th. Do vy, vic s dng quan h ny, hoc to iu kin hoc lm bin dng quan h s hu t liu sn xut, nh hng trc tip n s pht trin kinh t-x hi. Mi hnh thc quan h sn xut c mt kiu t chc, qun l sn xut v phn cng lao ng ring. Quan h s hu t liu sn xut quy nh kiu t chc, phn cng v qun l lao ng 3) Quan h trong phn phi sn phm lao ng l khu cui cng ca qu trnh sn xut vt cht. Tnh cht v hnh thc phn phi, mc thu nhp ca cc giai cp v ca cc tng lp x hi u ph thuc vo quan h s hu t liu sn xut v quan h t chc, qun l v phn cng lao ng. Mc d b ph thuc nhng do c kh nng kch thch trc tip n li ch ca ngi lao ng, nn quan h trong phn phi sn phm lao ng l cht xc tc ca sn xut vt cht. Quan h ny c th
102

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thc y tc v nhp iu ca sn xut vt cht, lm ton b i sng kinh t x hi nng ng, hoc km hm sn xut vt cht, km hm s pht trin ca x hi. Trong qu trnh sn xut vt cht, ba thnh phn c bn trn y ca quan h sn xut c quan h hu c vi nhau to nn s n nh tng i so vi s vn ng thng xuyn ca lc lng sn xut. Mi yu t ca quan h sn xut c vai tr v ngha tc ng ln sn xut x hi khc nhau; trong quan h s hu t liu sn xut ng vai tr quy nh i vi hai quan h cn li v quan h trong t chc, qun l v phn cng lao ng v quan h trong phn phi sn phm lao ng c th gp phn cng c, pht trin quan h sn xut v cng c th lm bin dng quan h s hu t liu . b. Mi quan h bin chng gia lc lng sn xut vi quan h sn xut Nh trn phn tch, trong qu trnh sn xut, con ngi ng thi chu s quy nh ca hai mi quan h l quan h vi t nhin v quan h gia ngi vi ngi. Hai mi quan h ny tc ng qua li ln nhau to nn quy lut c bn ca s vn ng, pht trin ca x hi. Quy lut v s ph hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut ch r s ph thuc ca quan h sn xut vo trnh pht trin ca lc lng sn xut v quan h sn xut tc ng ngc tr li lc lng sn xut.

- Lc lng sn xut quy nh quan h sn xut v quan h sn xut tc ng tr li lc lng sn xut. 1) Lc lng sn xut quy nh quan h sn xut. Lc lng sn xut l yu t ng v cch mng, l ni dung vt cht; quan h sn xut l yu t tng i n nh, l hnh thc kinh t ca phng thc sn xut. Ni dung (lc lng sn xut) l ci quy nh, thay i trc; hnh thc (quan h sn xut) ph thuc vo ni dung, thay i sau 2) Quan h sn xut tn ti c lp tng i v tc ng tr li lc lng sn xut th hin quan h sn xut ph thuc vo thc trng pht trin thc t ca lc

103

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

lng sn xut trong mi giai on lch s nht nh, nhng lun c tc ng tr li lc lng sn xut theo hng tch cc (ph hp) v hng tiu cc (khng ph hp). Khi ph hp vi s pht trin ca lc lng sn xut, quan h sn xut s to a bn, m ng v tr thnh ng lc c bn thc y v khi khng ph hp, quan h sn xut s tr thnh xing xch tri buc, km hm s pht trin lc lng sn xut. Quan h sn xut tn ti c lp tng i v tc ng tr li lc lng sn xut cn th hin quan h sn xut quy nh mc ch sn xut; tc ng ln thi ngi lao ng; ln t chc, phn cng lao ng x hi; ln khuynh hng pht trin v ng dng khoa hc v cng ngh t hnh thnh h thng yu t hoc thc y, hoc km hm s pht trin ca lc lng sn xut. Thc tin cho thy, lc lng sn xut ch c th pht trin khi c quan h sn xut hp l, ng b vi n 3) Mi quan h gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut bao hm s chuyn ha thnh cc mt i lp v pht sinh mu thun. Khi phng thc sn xut mi ra i, quan h sn xut pht trin kp v thc y s pht trin ca lc lng sn xut th c gi l s ph hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. S ph hp th hin ch, c ba yu t ca quan h sn xut to a bn y cho lc lng sn xut pht trin; ngha l quan h sn xut to iu kin s dng v kt hp ti u ngi lao ng vi t liu sn xut, nh lc lng sn xut c c s pht trin ht kh nng ca mnh. Nhng trong qu trnh lao ng, con ngi lun tm cch ci tin, hon thin v ch to ra nhng cng c lao ng mi, chi ph m nng sut, hiu qu lao ng cao hn. Cng vi iu , kinh nghim sn xut, thi quen lao ng, tri thc khoa hc cng tin b hn v pht trin hn. Trong qu trnh ny, quan h sn xut thng pht trin chm hn nn s ph hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut khng phi l vnh vin m khi ti giai on, ni lc lng sn xut pht trin ln trnh mi, th tnh trng ph hp trn s b ph v; xut hin mu thun gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Mu thun trn tn ti n mt lc no th quan h sn xut s "tr thnh
104

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

xing xch ca lc lng sn xut", nu ko s pht trin ca lc lng sn xut, ngi ta gi l s khng ph hp (hay mu thun) gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Nguyn nhn ca ph hp hay khng ph hp gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l do tnh nng ng ca lc lng sn xut mu thun vi tnh n nh tng i ca quan h sn xut. Ph hp, khng ph hp c tnh bin chng, ngha l trong s ph hp c nhng biu hin khng ph hp v trong khng ph hp cha ng nhng iu kin, yu t chuyn thnh ph hp. Ti mt giai on pht trin no ca chng, lc lng sn xut mu thun vi quan h sn xut hin c (...) trong t trc n nay lc lng sn xut vn pht trin. T ch l hnh thc pht trin ca lc lng sn xut, quan h y tr thnh nhng xing xch ca lc lng sn xut. Khi bt u thi i mt cuc cch mng64. Cch mng x hi, do vy c mc ch c bn l gii quyt mu thun gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut bng cch xo b quan h sn xut c v thay vo mt quan h sn xut mi, ph hp vi trnh pht trin mi ca lc lng sn xut; m ng cho lc lng sn xut pht trin tip theo. C nh th, s pht trin bin chng ca phng thc sn xut tun theo chui xch ph hp, khng ph hp. Vic xo b quan h sn xut c, thay th bng quan h sn xut mi ng ngha vi s xo b phng thc sn xut c, to iu kin cho s ra i ca phng thc sn xut mi cao hn, tin b hn. S tc ng tr li ca quan h sn xut i vi lc lng sn xut bao gi cng thng qua cc quy lut kinh t x hi, c bit l cc quy lut kinh t c bn.

II. BIN CHNG GIA C S H TNG VI KIN TRC THNG TNG

Mi x hi c th u c mt kiu quan h vt cht, kinh t nht nh v ph hp vi n l mt kiu quan h t tng, tinh thn (quan h v chnh tr, php lut, o c, ngh thut, khoa hc v.v). Nhng quan h t tng, tinh thn ny c th
64

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.13, tr.15 105

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

hin qua nhng t chc x hi tng ng (nh nc, ng phi chnh tr, to n, gio hi v cc t chc chnh tr-x hi, t chc ngh nghip v.v). Mi lin h, tc ng ln nhau gia quan h vt cht, kinh t (ci th nht) vi quan h t tng, tinh thn (ci th hai) trong x hi c ch ngha duy vt bin chng phn nh trong quy lut v mi quan h bin chng gia c s h tng vi kin trc thng tng. 1. Khi nim c s h tng v kin trc thng tng a. Khi nim c s h tng (h tng cc mi quan h vt cht, kinh t) - nh ngha. C s h tng l khi nim dng ch ton b nhng quan h sn xut to nn c cu kinh t ca mt x hi nht nh. - Cc yu t ca c s h tng. Cc yu t c bn ca mt c s h tng c th gm 1) Quan h sn xut ca phng thc sn xut trc 2) Quan h sn xut ca phng thc sn xut ang tn ti ch o 3) Quan h sn xut ca phng thc sn xut tng lai 4) Nhng kiu quan h kinh t khc. Trong mt c s h tng c nhiu thnh phn kinh t, nhiu kiu quan h sn xut th quan h sn xut ang thng tr trong x hi gi vai tr ch o, chi phi cc kiu quan h sn xut khc v cc thnh phn kinh t bi n quy nh tnh cht ca c s h tng. S i khng giai cp v tnh cht ca s i khng bt ngun t c s h tng. Cc yu t ca c s h tng- h thng cc quan h sn xut ca mt phng thc sn xut nht nh- mt mt, trong quan h i vi lc lng sn xut, gi vai tr l hnh thc kinh t cho s duy tr, pht huy v pht trin lc lng sn xut ang tn ti; mt khc- trong quan h i vi cc quan h chnh tr-x hi, gi vai tr l c s hnh thnh kt cu kinh t- c s cho s thit lp kin trc thng tng ca x hi. b. Khi nim kin trc thng tng (thng tng cc mi quan h t tng, chnh tr) - nh ngha. Kin trc thng tng l a) ton b nhng quan im x hi (chnh tr, php lut, trit hc, o c, tn gio, ngh thut, khoa hc v.v) vi b) nhng thit ch tng ng (nh nc, ng phi, gio hi, cc on th x hi v.v)
106

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

v c) nhng mi quan h ni ti gia cc yu t ca kin trc thng tng. Ton b nhng quan h sn xut hp thnh c cu kinh t ca x hi, tc l ci c s hin thc trn dng ln mt kin trc thng tng php l, chnh tr v nhng hnh thi thc x hi nht nh tng ng vi c s h tng hin thc 65. Cc yu t c bn ca mt kin trc thng tng c th gm 1) nhng quan im x hi v thit ch tng ng ca giai cp ang thng tr 2) tn d nhng quan im x hi ca x hi trc 3) quan im v t chc x hi ca cc giai cp mi ra i 4) quan im v t chc x hi ca cc tng lp trung gian. Trong , nhng quan im x hi v thit ch tng ng ca giai cp ang thng tr quy nh tnh cht kin trc thng tng. B phn c quyn lc mnh nht ca kin trc thng tng trong x hi c giai cp l nh nc; cng c vt cht c th ca giai cp thng tr v mt kinh t, chnh tr v php lut. Nh c nh nc m t tng ca giai cp thng tr mi c truyn b v thng tr c i sng x hi. Giai cp no thng tr v mt kinh t v nm chnh quyn nh nc th h t tng v cc th ch giai cp cng gi a v thng tr trong x hi. 2. Quan h bin chng gia c s h tng vi kin trc thng tng a. C s h tng quy nh kin trc thng tng - Tnh cht ca kin trc thng tng do tnh cht ca c s h tng quy nh. Trong cc quan h x hi, quan h vt cht, kinh t (ci th nht) quy nh quan h tinh thn, t tng (ci th hai). Mu thun trong i sng vt cht, kinh t, xt cho n cng, quy nh mu thun trong i sng tinh thn, t tng - Nhng bin i trong c s h tng s dn n nhng bin i trong kin trc thng tng. S pht trin ca lc lng sn xut lm bin i quan h sn xut, ko theo s bin i ca c s h tng v thng qua s bin i ny, lm bin i kin trc thng tng. Trong quan im chnh tr, php lut v.v thay i trc; tn gio, ngh thut v.v bin i sau, thm ch chng cn c k tha trong kin trc thng tng mi. S bin i din ra trong tng hnh thi kinh t-x hi c th cng nh trong
65

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.13, tr.15 107

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

qu trnh chuyn ho t hnh thi kinh t-x hi ny sang hnh thi kinh t-x hi khc, c ngha l mi hnh thi kinh t-x hi u c kin trc thng tng v c s h tng ca ring mnh (l tnh lch s-c th ca c s h tng v kin trc thng tng) - S ph thuc ca kin trc thng tng vo c s h tng phong ph v phc tp. Bn trong kin trc thng tng cng c nhng mi lin h tc ng ln nhau, i khi dn n nhng bin i trong kin trc thng tng m khng do c s h tng gy nn. Nhng suy cho n cng, mi s bin i ca kin trc thng tng u c c s t nhng s bin i trong c s h tng. b. Kin trc thng tng tc ng tr li c s h tng. Trong i sng x hi, cc yu t ca kin trc thng tng u tc ng, bng nhiu hnh thc khc nhau, theo nhng c ch khc nhau, mc ny hay mc kia, vai tr ny hoc vai tr khc i vi c s h tng - Trong mi kin trc thng tng cn k tha mt s yu t ca kin trc thng tng trc. Cc yu t chnh tr, php lut tc ng trc tip, cn trit hc, o c, tn gio, ngh thut, khoa hc v.v tc ng gin tip i vi c s h tng, b cc yu t chnh tr, php lut chi phi - Trong x hi c giai cp, nh nc l yu t vt cht c tc ng mnh nht i vi c s h tng. Nh nc kim sot x hi v s dng bo lc, bao gm nhng yu t vt cht nh cnh st, to n, nh t tng cng sc mnh kinh t ca giai cp thng tr. S tc ng tch cc ca kin trc thng tng i vi c s h tng c th hin chc nng x hi ca kin trc thng tng l bo v, duy tr, cng c v pht trin c s h tng sinh ra n; u tranh xo b c s h tng v kin trc thng tng c. Trong , nh nc, da trn h t tng, kim sot x hi v s dng bo lc, bao gm nhng yu t vt cht nh qun i, cnh st, to n, nh t, tng cng sc mnh kinh t ca giai cp thng tr. Tc dng nhng tc ng ca kin trc thng tng ln c s h tng s l tch cc khi tc ng cng chiu vi s vn ng ca cc quy lut kinh t khch quan, nu tri li, th s gy tr ngi cho s pht trin sn xut, cn ng pht trin ca x hi. Kin trc thng tng c tc ng mnh, nhng khng thay th c yu t vt
108

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cht, kinh t; nu kin trc thng tng km hm s pht trin ca kinh t-x hi th sm hay mun, bng cch ny cch khc, kin trc thng tng s c thay th bng kin trc thng tng mi, thc y kinh t-x hi tip tc pht trin.
IV. HNH THI KINH T-X HI V S PHT TRIN LCH S-T NHIN CA CC HNH THI-KINH T-X HI

1. Khi nim, cu trc hnh thi kinh t-x hi - nh ngha. Hnh thi kinh t-x hi l phm tr ca ch ngha duy vt bin chng v x hi dng ch x hi tng giai on lch s nht nh, vi mt kiu quan h sn xut c trng cho x hi , ph hp vi mt trnh nht nh ca lc lng sn xut v vi mt kin trc thng tng tng ng c xy dng trn nhng quan h sn xut y. - Cu trc ca hnh thi kinh t-x hi l h thng hon chnh, phc tp, trong lnh vc kinh t gm cc mt c bn l lc lng sn xut, quan h sn xut, kin trc thng tng; ngoi ra, hnh thi kinh t-x hi cn bao gm cc lnh vc chnh tr, lnh vc t tng v lnh vc x hi. Mi lnh vc ca hnh thi kinh t-x hi va tn ti c lp vi nhau, va tc ng qua li, thng nht vi nhau; chng gn b vi quan h sn xut v cng bin i vi s bin i ca quan h sn xut. 2. Qu trnh lch s-t nhin ca s pht trin cc hnh thi kinh t-x hi - Cc mt ca hnh thi kinh t-x hi tc ng qua li vi nhau to nn cc quy lut vn ng, pht trin khch quan ca x hi. Chnh s tc ng ca cc quy lut khch quan m s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh lch s-t nhin66. Lch s x hi do con ngi lm ra; con ngi to ra cc quan h x hi ca mnh v l x hi. Nhng s vn ng ca x hi li tun theo quy lut khch quan, khng ph thuc vo mun ca con ngi m ngun gc su xa ca s thay th nhau gia cc hnh thi kinh t-x hi nm s pht trin ca lc lng sn xut, gy nn s thay i ca quan h sn xut. n lt mnh, s thay i ca quan h sn xut (vi t cch l c s h tng) s lm cho kin trc thng tng thay i v do vy, hnh thi kinh t-x hi ny c thay th bng hnh thi kinh t-x hi
66

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.21 109

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

khc cao hn, tin b hn. S thay th nhau nh vy gia cc hnh thi kinh t-x hi l con ng pht trin chung ca nhn loi. - Tuy nhin, con ng pht trin ca mi dn tc cn b chi phi bi cc yu t khc nh iu kin t nhin, truyn thng vn ho, chnh tr, quc t c th v.v khng ging nhau to nn s a dng trong s pht trin chung ca nhn loi. C nhng dn tc tun t tri qua, c nhng dn tc b qua mt hay vi hnh thi kinh t-x hi no . S bin i ca hnh thi kinh t-x hi khng chu s tc ng ca con ngi m tun theo cc quy lut x hi khch quan trn; suy ra s bin i ny l qu trnh lch s-t nhin theo con ng tun t hoc b qua mt hay vi hnh thi kinh t-x hi no .
V. VAI TR CA U TRANH GIAI CP V CCH MNG X HI I VI S VN NG, PHT TRIN CA X HI C I KHNG GIAI CP

1. Giai cp v vai tr ca u tranh giai cp i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i khng giai cp a. Khi nim giai cp. Giai cp l mt phm tr kinh t-x hi c tnh lch s; lun bin i cng vi s bin i ca lch s. Hc thuyt v giai cp v u tranh giai cp ca ch ngha Mc-Lnin l cng c l lun tm hiu bn cht x hi c giai cp v xy dng x hi khng c giai cp. Ni dung l lun v giai cp v u tranh giai cp do C.Mc a ra vo nm 1852, theo 1) S tn ti ca cc giai cp ch gn lin vi nhng giai on pht trin nht nh ca sn xut. 2) u tranh giai cp tt yu s dn n chuyn chnh v sn. 3) Bn thn nn chuyn chnh ny ch l bc qu tin ti th tiu tt c mi giai cp v tin ti x hi khng c giai cp. Nh vy, cc giai cp ch tn ti trong nhng giai on nht nh ca lch s, trong mi phng thc sn xut c th. - nh ngha giai cp. "Ngi ta gi l giai cp nhng tp on ngi to ln gm nhng ngi khc nhau v a v ca h trong mt h thng sn xut x hi nht nh trong lch s, khc nhau v quan h ca h (thng th nhng quan h ny c php lut quy nh v tha nhn) i vi t liu sn xut, v vai tr ca h trong t chc lao ng x hi v nh vy l khc nhau v cch thc hng th v v phn ca ci x hi t hay nhiu m h c hng. Giai cp l nhng tp on ngi m tp
110

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

on ny c th chim ot lao ng ca tp on khc do ch cc tp on c a v khc nhau trong mt ch kinh t-x hi nht nh"67. Nh vy, s khc nhau v a v trong ch kinh t-x hi gia cc tp on ngi dn n vic tp on ny dng a v ca mnh chim ot sc lao ng ca tp on khc to nn bn cht nhng xung t giai cp trong x hi c i khng giai cp. - Ngoi giai cp, trong x hi cn c tng lp, ng cp. Tng lp bnh dn trong x hi n l; tng lp tiu t sn trong x hi t bn; tng lp tr thc lun c vai tr quan trng v kinh t-x hi, chnh tr-vn ho trong tt c cc x hi trong lch s. ng cp c phn chia t giai cp, khc nhau v a v thc t trong x hi v a v php l trong nh nc. Nhng s phn chia tng lp, ng cp khng th hin c bn cht ca nhng tp on ngi trong x hi. b. Ngun gc hnh thnh v iu kin tn ti ca giai cp Giai cp l mt hin tng lch s. Trong x hi loi ngi c nhiu tp on ngi c phn bit bng nhng c trng khc nhau nhng ch trong nhng iu kin x hi nht nh mi dn n s phn chia x hi thnh nhng giai cp khc nhau. Ngun gc su xa ca s ra i cc giai cp trong x hi l do s pht trin ca lc lng sn xut, cn ngun gc trc tip ca n l ch t hu. - Cui x hi nguyn thu, do s pht trin ca lc lng sn xut, cng c lao ng bng c thay bng kim loi lm cho nng sut lao ng tng ln; s lng sn phm to ra vt nhu cu tn ti nn c ca ci d tha, lm ny sinh kh nng chim ot sn phm . Nhng ngi ng u cng x, c quyn lc trong th tc, b lc dng a v ca mnh chim ot ti sn cng lm ca ring thu tm sc mnh kinh t nn ngy cng giu c. - Phn cng lao ng trong x hi bt u t vic tch chn nui ra khi trng trt. Xut hin nhiu nhm ngi c ngnh ngh khc nhau, s phn nhm v khc bit gia cc nhm trong x hi. T binh trong cc cuc chin tranh, trc y b git do khng c kh nng nui, nay c gi li lm n l.

67

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.39, tr. 17-18 111

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

- Lc lng sn xut pht trin n mt mc no th quan h sn xut cng ng nguyn thu khng cn ph hp na. S hu t liu sn xut cng sn nguyn thu gy cn tr i vi s pht trin ca lc lng sn xut. Ch t hu dn thay th ch cng hu v t liu sn xut (ch chim hu n l). Tm li, giai cp xut hin l do s pht trin ca lc lng sn xut, cn ngun gc trc tip ca giai cp l ch chim hu t nhn v t liu sn xut, phn cng lao ng v hng th sn phm lao ng. Giai cp khng tn ti vnh vin. iu kin cc giai cp tn ti l lc lng sn xut pht trin ti mc to ra c sn phm d tha, nhng cha t ti mc nhu cu ca mi ngi c tho mn. iu kin cc giai cp trong x hi c giai cp b th tiu l s phn chia x hi thnh giai cp s b s "pht trin y " ca lc lng sn xut xo b. C.Mc v Ph.ngghen cho rng, s pht trin ch ngha t bn s to ra s pht trin cao ca lc lng sn xut, c bit l s pht trin cao v ton din ca con ngi xa b giai cp. Tuy vy, l mt thi k lu di, tri qua nhiu bc trung gian qu ht sc phc tp. c. Vai tr ca u tranh giai cp i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i khng giai cp Ch ngha duy vt lch s khng nh u tranh giai cp l quy lut vn ng ca x hi c i khng giai cp. l cuc u tranh gia ngi b p bc chng li k p bc; ngi b bc lt chng li k bc lt m nh cao l cch mng x hi. - nh ngha u tranh giai cp. u tranh giai cp l u tranh ca mt b phn nhn dn ny chng li b phn khc, cuc u tranh ca qun chng b tc ht quyn, b p bc v lao ng chng li bn c c quyn, c li v bn n bm, cuc u tranh ca nhng ngi cng nhn lm thu hay nhng ngi v sn chng nhng ngi hu sn hay giai cp t sn68. Nh vy, thc cht u tranh giai cp l cuc u tranh gia cc giai cp c li ch c bn i lp nhau (li ch c bn l nhng gi tr vt cht v tinh thn tho mn nhu cu nht nh ca mt giai cp). Do s i lp v li ch mang tnh i khng nn u tranh giai cp l tt yu
68

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.7, tr. 237-238 112

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

- Cc hnh thc u tranh giai cp l u tranh kinh t; u tranh t tng v u tranh chnh tr. Mun gii phng v kinh t, phi u tranh t tng v tin ln u tranh chnh tr ginh chnh quyn. Bt c cuc u tranh giai cp no cng l mt cuc u tranh chnh tr69. Trong cuc u tranh giai cp, mi giai cp u mun tp hp quanh mnh nhng giai cp khc, ph hp v li ch c bn, lu di hoc c th l nhng li ch khng c bn v tm thi. l lin minh giai cp trong u tranh giai cp v lin minh giai cp l mt yu t tt yu trong u tranh giai cp. - Vai tr ng lc thc y s pht trin x hi c i khng giai cp ca u tranh giai cp. Chng ta thy rng, khi s pht trin ca lc lng sn xut tin ti mc m quan h sn xut tr thnh vt cn ca s pht trin th xy ra mu thun gia chng vi nhau. Trong x hi c i khng giai cp, do li ch giai cp, giai cp thng tr bng mi cch bo v, duy tr quan h sn xut ang mang li li ch cho mnh, nn giai cp dng mi bin php, trong c bin php s dng b my nh nc trn p nhng giai cp mi i din cho lc lng sn xut tin tin hn. Xy dng quan h sn xut mi, m ng cho lc lng sn xut tip tc pht trin, l gii quyt mu thun trn; xc lp phng thc sn xut mi, thc y x hi pht trin l mc ch ca u tranh giai cp. Mun thit lp quan h sn xut mi, ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut th phi thng qua u tranh giai cp. Cuc u tranh y s dn n cch mng x hi xo b giai cp i din cho quan h sn xut ang thng tr. Vai tr ca u tranh giai cp i vi s vn ng v pht trin ca x hi do tnh cht, trnh pht trin ca u tranh giai cp quy nh. C cuc cch mng x hi ch thay th hnh thc p bc, bc lt, cai tr; c cuc cch mng gii phng giai cp b bc lt, cai tr khi ng thi gii phng c giai cp bc lt, cai tr, do gii phng ton x hi khi bc lt, cai tr. C th ni cc cuc u tranh giai cp trong x hi c i khng giai cp u xut pht t li ch kinh t, nhm gii quyt vn kinh t v t vn ny gii quyt nhng vn khc thc y x hi pht trin. Bi vy, u tranh giai cp l

69

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, t 4, tr.608 113

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

phng php c bn, l u tu ca lch s, l n by thay i hnh thi kinh tx hi, l ng lc thc y s pht trin cc mt khc nhau ca i sng x hi. 2. Cch mng x hi v vai tr ca n i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i khng giai cp a. Khi nim cch mng x hi v nguyn nhn ca n - Khi nim cch mng x hi dng ch s bin i c tnh bc ngot v cn bn v cht trong mi lnh vc ca i sng x hi; l bc nhy trong s pht trin ca x hi. Kt qu ca cch mng x hi l s thay th mt hnh thi kinh t-x hi ny bng mt hnh thi kinh t-x hi khc cao hn, tin b hn. - Cch mng x hi c nguyn nhn t s pht trin khch quan ca lc lng sn xut, con ngi tt yu phi xo b quan h sn xut c tr thnh xing xch ca lc lng sn xut v thay th bng mt kiu quan h sn xut mi, ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut thay i v m ng cho lc lng sn xut pht trin. Vic xo b quan h sn xut c, thay th bng quan h sn xut mi ng ngha vi s dit vong ca phng thc sn xut c, li thi v s ra i ca phng thc sn xut mi, ph hp vi lc lng sn xut mi. Phng thc sn xut mi ra i ko theo s thay i ca cc yu t ca kin trc thng tng, trong c nh nc. Bi vy, cch mng x hi l bc pht trin nhy vt cn bn khng nhng ch ca phng thc sn xut m cn ca ton b cc lnh vc trong i sng x hi. - Quan h gia ci khch quan vi ci ch quan trong cch mng x hi. Ci (iu kin) khch quan l nhng hon cnh hnh thnh v ang tn ti c lp vi ch con ngi; l nhng yu t cn thit to thnh tnh th cch mng. Tnh th cch mng l s chn mui ca mu thun gia quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, biu hin thnh mu thun giai cp trong x hi dn n o ln nn tng kinh t-x hi; to nn cuc khng hong chnh tr khin cho s thay th th ch chnh tr bng mt th ch chnh tr khc tin b hn l mt thc t khng th o ngc. Tnh th cch mng l trng thi c bit ca iu kin

114

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

khch quan ca cch mng x hi70. Theo V.I.Lnin, tnh th cch mng c nhng c trng sau 1) Giai cp thng tr lm vo cuc khng hong lm cho chng khng th thng tr nh c c na 2) i sng ca qun chng nhn dn b y vo tnh trng qun bch hn mc bnh thng 3) Do nhng nguyn nhn trn, trnh gic ng v chnh tr v tnh tch cc ca qun chng c nng ln r rt Ci (yu t) ch quan trong cch mng x hi l hot ng ca con ngi tc ng vo hon cnh khch quan bin i n. Nhng nhn t ch quan tc ng n cch mng x hi gm trnh t chc; quyt tm giai cp trong cuc cch mng x hi v.v. Trong cch mng v sn, nhn t ch quan c th hin trnh trng thnh ca phong tro cng nhn, qun chng lao ng di s lnh o ca ng Cng sn; ch ca qun chng nhn dn sn sng ng ln lt nh nc ca giai cp t sn. Cch mng x hi khng th n ra v thng li nu iu kin khch quan khng cho php. Nhng cng khng th ngi ch, m phi chun b lc lng v tc ng lm cho iu kin khch quan chn mui; to tnh th tin hnh cch mng ginh chnh quyn. - Hnh thc v phng php cch mng. Cch mng din ra di nhiu hnh thc khc nhau nh u tranh giai cp dn ti thay i ch chnh tr; ni chin cch mng; cch mng dn tc dn ch nhn dn v.v. Cch mng c nhiu phng php, nhng bo lc cch mng (bo lc chnh tr, bo lc v trang) vn l phng php cch mng ph bin v tt yu ca cch mng x hi. Trong khi khng nh bo lc cch mng, l lun mcxt khng ph nhn kh nng a cch mng x hi tin ln bng phng php ho bnh; k c vic s dng con ng ngh trng; song thng li ca n ch c m bo khi c sc mnh ca phong tro qun chng. Xu th t i u chuyn sang i thoi khng bc b quan im mcxt v bo lc. Xu
70

Tnh th cch mng l s chn mui ca mu thun gia lc lng sn xut vi quan h sn xut. u tranh giai cp dn n nhng o ln su sc trong nn tng kinh t-x hi ca nh nc, khin cho vic thay th th ch chnh tr l iu khng th o ngc. 115

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

th c to ra bi chnh s ln mnh ca cc phong tro v ho bnh; bi tng quan gia lc lng cch mng v phn cch mng thay i. b. Vai tr ca cch mng x hi i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i khng giai cp Ch c cch mng x hi mi thay th c quan h sn xut li thi bng quan h sn xut tin b hn thc y lc lng sn xut pht trin v do vy thay th hnh thi kinh t-x hi c bng hnh thi kinh t-x hi mi, cao hn, tin b hn Trong cch mng x hi, nng lc sng to ca qun chng nhn dn c pht huy cao , tr thnh u tu ca lch s Tnh cht ca mt cuc cch mng x hi c xc nh bi nhim v gii quyt mu thun kinh t v mu thun x hi tng ng; n quy nh lc lng v ng lc ca cuc cch mng Lc lng ca cch mng x hi l giai cp v nhng giai cp, cc tng lp nhn dn c li ch gn b vi cuc cch mng x hi ; l nhng iu kin lch s c th m trong cch mng x hi n ra. Lc lng lnh o cch mng x hi thuc v giai cp ng v tr trung tm ca thi i, i biu cho phng thc sn xut mi. ng lc ca cch mng x hi l giai cp c li ch c bn gn lin vi mc tiu ca cuc cch mng x hi. - Cc cuc cch mng x hi trong lch s x hi loi ngi. Lch s nhn loi tri qua bn cuc cch mng x hi a nhn loi tri qua nm phng thc sn xut ni tip nhau, t nguyn thu ln chim hu n l, t n l ln phong kin, t phong kin ln t sn v t t sn ln ch ngha x hi- giai on u ca hnh thi kinh t cng sn ch ngha. Cch mng ca giai cp v sn l mt kiu cch mng x hi mi v cht. Nu nh tt c cc cuc cch mng x hi trc ch l s thay th cc hnh thc khc nhau ca ch chim hu t nhn, thay th cc hnh thc khc nhau ca ch ngi bc lt ngi, th cch mng x hi ca giai cp v sn c mc tiu l xy dng mt x hi mi khng c ngi bc lt ngi, khng giai cp.
VII QUAN IM CA CH NGHA DUY VT LCH S V CON NGI V VAI TR SNG TO LCH S CA QUN CHNG NHN DN
116

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Con ngi l i tng nghin cu ca cc khoa hc x hi v nhn vn nh sinh vt hc; tm l hc; y hc; s hc; vn ho hc v.v, trong c trit hc. Tuy vy, ch nhng vn chung nht nh bn cht con ngi; th gii quan; t duy; o c; tn ngng; thm m; cc quan h x hi; quan h giai cp; dn tc v nhn loi v.v ca con ngi mi thuc lnh vc nghin cu ca trit hc. Ni dung trit hc v con ngi, t xa ti nay, thng l nhng cu hi nh con ngi l g, t u ra? bn cht con ngi? Trong mi thi i, con ngi c quan h vi t nhin v ng loi th no? V u mi con ngi, mi cng ng li c nhng nt c o v t tng, tnh cm, ngh lc v ti nng? Con ngi c th lm ch c bn thn mnh khng? Con ngi phi lm g c cuc sng xng ng vi bn thn? v.v. Ch ngha Mc-Lnin coi con ngi l mt thc th t nhin mang c tnh x hi; l s thng nht gia yu t x hi vi yu t t nhin ca mnh. 1. Con ngi v bn cht con ngi a. Khi nim con ngi Trong lch s trit hc ca nhn loi tn ti nhiu quan im khc nhau v con ngi. Quan im duy tm, tn gio coi con ngi l thc th tinh thn, coi bn cht con ngi l tinh thn. c trng ca con ngi l t tng; l sn phm ca lc lng siu nhin, tuyt i ho yu t tinh thn ca con ngi. Trit hc phng ng c, trung i ch yu coi Tri v Ngi l s ho hp vi nhau (Thin Nhn hp nht). Nho gio (vi cc i din Khng, Mnh, Tun T), trong bn cht con ngi b quy nh bi Mnh Tri Nhn gi k thin a chi c, m dng chi giao, qu thn chi hi, ng hnh chi tr kh gi- Con ngi l ci c ca Tri t, s giao hp ca m dng, s t hi ca qu thn, ci kh tinh t ca ng hnh. Nhng quan nim ny u ng, nhng cha v cha ch ra c ngun gc ca cc yu t cng nh cha ch ra v phn tch c mi quan h gia chng. Quan nim v con ngi trong ch ngha duy vt trc Mc. Trit hc phng Ty thi no cng c t tng duy vt gn vi thc tin x hi ng thi bt k thi no quan im duy tm v con ngi vn cng l t tng thng tr. Nhng ch mi khi Thuyt tin ho ca cuyn ra i, cc nh trit hc duy vt mi c cn c khoa hc ch ra
117

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ngun gc phi thn thnh ca con ngi "Khng phi Cha to ra con ngi theo hnh nh ca Cha m chnh con ngi to ra Cha theo hnh nh ca con ngi" (Phoibc). Tuy vy, do chu nh hng bi t duy siu hnh nn trit hc phng Ty gii thch sai lch v ngun gc v bn cht con ngi. Cc nh duy vt th k XVII-XVIII (Hpx) coi con ngi khi sinh ra mang sn bn cht t nhin (tnh ng loi). Phi nhn bn hc sinh vt (Phoibc, Phrt v.v) tuyt i ho yu t sinh vt ca con ngi, quy bn cht ca con ngi vo tnh t nhin ca n. y l loi quan im trit hc tuyt i ho mt t nhin ca con ngi, tch con ngi ra khi cc hot ng thc tin ca h, ho tan bn cht con ngi vo bn cht tn gio. Do vy, con ngi l con ngi tru tng, b tch khi cc mi quan h x hi, khi hot ng thc tin vn c ca mnh. Trong ch ngha Mc-Lnin, con ngi lun l ni dung c bn. Tm bn cht con ngi gii phng con ngi khi x hi t bn c vi nhng giai cp v nhng s i khng giai cp ca n; xy dng mt lin hp, trong , s pht trin t do ca mi ngi l iu kin pht trin t do ca tt c mi ngi l mc ch cui cng ca ch ngha Mc-Lnin v con ngi.

b. Bn cht71 ca con ngi - Con ngi l thc th thng nht gia mt sinh vt vi mt x hi. L sn phm ca qu trnh pht trin lu di ca gii t nhin; con ngi c nhu cu t nhin nn phi tun theo s chi phi ca cc quy lut t nhin. L mt thc th t nhin-sinh vt, con ngi cng tn ti vi nhng bn nng v nhu cu t nhin nh n, ung, sinh con v.v v chu s chi phi ca quy lut t nhin nh quy lut sinh hc (trao i cht, di truyn, bin d, thch nghi mi trng sng v.v). Ci khc bit gia con ngi vi con vt l bn nng ca con ngi c thc; quy lut tm l, thc ca con ngi c hnh thnh t nn tng sinh hc nh tnh cm, kht vng, nim tin, ch v.v gip con ngi khai thc, ci to t nhin v sng to thm nhng
71

Lu thm rng, bn cht khng phi l ci duy nht, m l b phn quy nh con ngi 118

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

g m t nhin khng c tho mn nhu cu sinh tn v pht trin ca mnh. Bn nng ca con vt l bn nng sinh tn thun tu, cuc sng ca n hon ton ph thuc vo t nhin. Yu t t nhin-sinh vt con ngi l tin , l iu kin cn thit cho s hnh thnh v hot ng ca con ngi. Yu t tn ti vnh vin bi n l ci sinh vt, ci vt cht sinh l ca con ngi. X hi cng vn minh, con ngi cng pht trin th bn nng ng vt ca n cng thu hp li, nhng ch cho nhng hnh vi t gic, Con ngi cng xa con vt bao nhiu th con ngi li cng t mnh lm ra lch s ca mnh c thc by nhiu. Con ngi l mt thc th x hi hot ng c thc v sng to. L sn phm ca qu trnh x hi ha; c nhu cu x hi nn phi tun theo cc chun mc x hi; con ngi c bn tnh x hi. Bn cht x hi ca con ngi c th hin trong cc hot ng x hi m trc ht l trong sn xut vt cht duy tr i sng ca mnh. Lao ng l hnh vi lch s u tin, l hot ng bn cht ca con ngi m nh con ngi tch ra khi ng vt. Con ngi ch tn ti vi t cch l con ngi trong quan h vi con ngi, vi th gii xung quanh. H thng cc quan h x hi ca con ngi c hnh thnh trong qu trnh hot ng thc tin v tham gia vo i sng x hi v n lt mnh, chng quy nh i sng x hi, quy nh bn cht x hi ca con ngi. Nh vy, quan h x hi l yu t cu thnh, l c trng bn cht ca con ngi. Bn cht x hi c xy dng t c s thc th t nhin-sinh vt ca con ngi. - Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi72. V bn cht, con ngi khc vi con vt c ba mt, trong quan h gia con ngi vi gii t nhin, quan h gia con ngi vi x hi v quan h gia con ngi vi chnh bn thn mnh. Trong quan h gia con ngi vi x hi l quan h bn cht nht. Khng c con ngi tru tng sng ngoi iu kin, hon cnh lch s x hi, m ngc li trong iu kin, hon cnh v bng hot ng thc tin ca mnh, con ngi to ra nhng gi tr vt cht v tinh thn tn ti v pht trin v th lc, tr lc v ch trong cc mi quan h x hi trn v cc quan h khc nh
72

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.3, tr.11 119

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

giai cp, dn tc, thi i, chnh tr, kinh t, c nhn, gia nh, x hi v.v, con ngi mi th hin bn cht ca mnh. Nhn mnh mt x hi l coi bn cht x hi ca con ngi l yu t c bn nht phn bit con ngi vi ng vt v cng khc phc thiu st ca cc nh trit hc khng thy c bn cht x hi ca con ngi. Hn na, bn cht trn mang tnh ph bin nhng khng phi l ci duy nht; do vy, cng phi thy ci ring bit, phong ph v a dng ca mi c nhn v phong cch, nhu cu, li ch v.v trong cng ng x hi. - Con ngi va l ch th va l sn phm ca lch s. Con ngi tc ng, ci bin t nhin bng hot ng thc tin ca mnh, thc y s vn ng v pht trin ca x hi. Lao ng va l iu kin cho s tn ti, pht trin ca con ngi, va l phng thc lm bin i i sng x hi. Khng c con ngi th cng khng tn ti cc quy lut x hi, khng c s tn ti ca ton b lch s x hi. Bn cht con ngi lun vn ng, thay i cng vi s thay i ca iu kin lch s; bn cht l h thng m, tng ng vi iu kin tn ti ca con ngi. Con ngi to ra hon cnh n mc no th hon cnh cng to ra con ngi n mc y73. Mi s vn ng v pht trin ca lch s quy nh s bin i bn cht con ngi.

2. Qun chng nhn dn v vai tr sng to lch s ca qun chng nhn dn a. Khi nim qun chng nhn dn Qun chng nhn dn l nhng b phn; nhng tng lp dn c; cc lc lng tin b v nhn dn lao ng c li ch cn bn ging nhau c tp hp di s lnh o ca mt lnh t; mt t chc hay mt chnh ng no m hot ng ca h c tc ng bin i lch s. b. Vai tr sng to lch s ca qun chng nhn dn

73

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, t.3, tr.55 120

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Ch ngha duy vt lch s khng nh lch s x hi l do chnh con ngi lm nn; l qu trnh con ngi u tranh ci to t nhin, ci to x hi v t ci to bn thn mnh. S khng nh c th hin trong nhng lnh vc 1) Qun chng l lc lng sn xut ca x hi. X hi mun tn ti, con ngi mun sng th trc ht, phi c thc n, nh , vt dng v.v. p ng c nhng nhu cu ca chnh mnh, con ngi phi khng ngng sn xut ra ca ci vt cht cho x hi. Do vy, sn xut vt cht l iu kin c bn quyt nh s tn ti v pht trin ca x hi. Sn xut vt cht, ch to v ci tin cng c, p dng chng vo thc tin l hot ng ca ton x hi. Lc lng sn xut l nhng ngi lao ng (bao gm lao ng tr c v lao ng chn tay). Thc tin sn xut ca con ngi l c s v ng lc cho s pht trin ca khoa hc cng ngh v s pht trin lm cho nng sut lao ng tng ln. Hot ng khoa hc cng ngh l hot ng ca qun chng, trc ht l hot ng ca tng lp tr thc v giai cp cng nhn. Nhng thnh tu ca khoa hc cng ngh lm lao ng ca ngi lao ng tr thnh lao ng c tr tu, c k nng trong sn xut ra ca ci vt cht cho x hi. Nh vy, hot ng sn xut ca qun chng l iu kin c bn quyt nh s tn ti v pht trin ca x hi, v vy, qun chng nhn dn l ngi sng to ra lch s 2) Qun chng nhn dn l ng lc ca cch mng x hi. Trong x hi c giai cp i khng, mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut biu hin thnh mu thun gia cc giai cp i khng c li ch c bn i lp nhau, gia giai cp thng tr v giai cp b tr. Khi quan h sn xut tr thnh ro cn s pht trin ca lc lng sn xut th xy ra cch mng x hi ph b ro cn , gii phng lc lng sn xut, xy dng quan h sn xut mi, ph hp vi tnh cht v trnh pht trin ca lc lng sn xut, hnh thnh phng thc sn xut mi, cao hn. Trong cuc cch mng lm thay i hnh thi kinh t-x hi , qun chng bao gi cng l lc lng c bn, ng vai tr quyt nh thng li 3) Qun chng nhn dn ng vai tr quy nh trong lnh vc sn xut tinh thn; l lc lng hin thc ho t tng; chuyn sc mnh tinh thn thnh sc
121

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mnh vt cht. Qun chng c vai tr to ln trong s pht trin ca vn hc, ngh thut v.v bi sn xut tinh thn phn nh sn xut vt cht. Nhng tc phm vn hc, ngh thut, nhng t tng v i u c ngun gc t thc tin lao ng ci to t nhin v x hi ca qun chng v ngc li, mt khi thm nhp vo qun chng t tng s bin thnh lc lng vt cht ci bin t nhin, ci to x hi. T mi gc , t kinh t n chnh tr, t thc tin n t tng, tinh thn qun chng lun ng vai tr quy nh. c. C nhn v vai tr ca n trong lch s C nhn l c th ngi, l sn phm ca s pht trin x hi; l ch th ca lao ng, ca cc quan h x hi do nhng iu kin lch s quy nh; l mt khi nim ca ch ngha duy vt lch s dng ch mt con ngi c th, mt n nht ca cng ng, c bn sc ring phn bit ngi ny vi ngi khc. C nhn l c th ngi c nhn cch, l thnh vin ca cng ng x hi. Con ngi, ngay t khi sinh ra c nhng iu kin cn thit tr thnh c nhn, nhng ch c xem l mt c nhn khi trng thnh v th lc, tr lc v v x hi. Con ngi l c nhn trong cc mi quan h x hi v thng qua cc mi quan h khng nh mnh, khng nh ci "Ti" c bn sc ring, c c im ring, t c mt trnh nhn thc nht nh v bn sc, c im, nhn thc ca con ngi l kt qu pht trin ni ti ca chnh n trong mt x hi trnh pht trin nht nh. Do vy, phm tr c nhn dng ch s ring bit trong s thng nht vi nhng bn cht x hi chung ca cng ng ngi. C nhn l mt hin tng mang tnh lch s. Mi mt giai on pht trin ca lch s x hi u c nhng kiu c nhn ring ca mnh. Trong x hi nguyn thu (do iu kin sinh hot thp), chim hu n l (ngi n l tn ti nh con vt bit ni) v trong x hi phong kin (i sng vt cht v tinh thn ph thuc), con ngi cha th tn ti v hot ng vi t cch l mt c nhn thc th. Cng nh i vi s hnh thnh dn tc, ch ngha t bn ra i to nhng iu kin cn thit cho s hnh thnh c nhn. X hi s vn ng ti mt trnh , ni m s pht trin ca mi ngi l iu kin cho s pht trin ca mi ngi, cho s pht trin t do v
122

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ton din ca x hi. Cn trnh nhng sai lm ch thy c nhn m khng thy x hi, i hi x hi, sao nhng ngha v i vi x hi- biu hin ca ch ngha c nhn. Ch thy x hi m khng thy c nhn- biu hin ca ch ngha bnh qun, khng thy s pht trin ca x hi l do ng gp ca cc c nhn Lnh t l nhng c nhn c nhn cch, c ti nng, tr tu xut chng, phn nh c xu hng pht trin ca x hi; c y quyt tm v o c tiu biu ca thi i, ra ng li ng n, bit t chc v ng vin qun chng hot ng thc tin, pht huy c tnh sng to ca qun chng. C nhn kit xut (lnh t) l ngi p ng cao nht c yu cu ca lch s. Bt k mt dn tc no, trong tng giai on lch s ca mnh, khi nhim v ca dn tc c t ra v iu kin gii quyt nhim v chn mui, khi phong tro qun chng rng ln i hi, th sm hay mun, nhng con ngi kit xut, nhng lnh t vi ti nng v nhn cch cn thit s xut hin. Vai tr ca lnh t gn lin vi tnh lch s, tnh thi i. iu kin lch s quy nh vai tr, phm vi hot ng ca lnh t. Vai tr ca lnh t ch c th c c trong mi quan h mt thit vi qun chng nhn dn trong lch s. Khng c lnh t chung cho mi thi i lch s. Mi thi i c nhng lnh t ring vi nhn cch v kh nng ring gii quyt nhng nhim v ring trong mi thi i t ra. Lnh t ca giai cp v sn. Mc tiu ca cch mng v sn l gii phng giai cp v sn v cc giai cp khc khi p bc, bc lt do vy lnh t ca cch mng v sn khc vi lnh t ca cc giai cp khc. C.Mc, Ph.ngghen v V.I. Lnin l nhng lnh t ca giai cp v sn th gii. H Ch Minh l lnh t ca nhn dn Vit Nam Nhng c tnh c bn ca lnh t giai cp v sn l 1) Yu nc, trung thnh vi l tng cng sn. 2) Hot ng trn c s nhn thc su sc quy lut pht trin khch quan ca x hi; bit kt hp l lun vi thc tin, nh ra ng li, sch lc, chin lc ng n; c nng lc t chc v lnh o qun chng. 3) Gn b vi qun chng, c qun chng tin tng, yu mn, knh phc. 4) Khng mc bnh sng bi c nhn, khng t mnh trn nhn dn, trn nh nc

123

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong s pht trin ca x hi, quan h gia qun chng vi lnh t l quan h bin chng 1) S thng nht gia qun chng vi lnh t th hin vic lnh t xut hin trong phong tro cch mng ca qun chng, l sn phm ca thi i, l nhn t thc y s pht trin ca phong tro qun chng. Qun chng vi lnh t thng nht trong mc tiu, li ch v hnh ng l cu ni, l ni lc lin kt qun chng v lnh t vi nhau thnh khi thng nht. 2) S khc nhau gia qun chng vi lnh t th hin vai tr ca mi yu t i vi s pht trin ca x hi. Lnh t l ngi nh hng, dn dt phong tro; nhng qun chng mi l lc lng quy nh s pht trin ca x hi. Bnh sng bi c nhn l thn thnh ho vai tr ca lnh t, coi lnh t l ngi duy nht quyt nh lch s, quyt nh ng li chnh sch pht trin ca dn tc, coi qun chng nhn dn ch l ngi tun theo, thc hin. T sng bi lnh t gy ra nhng tc hi nh xa ri v coi nh vai tr ca qun chng, quyn lm ch ca nhn dn; tr dp, gt b nhng ngi trung thc; chia r ni b, ph hoi s thng nht trong nhn dn; lm cho qun chng nhn dn khng nhn thy vai tr ca mnh trong lch s. Cu hi n tp 1. Sn xut vt cht v vai tr ca n i vi s tn ti, pht trin ca x hi? (nh ngha sn xut vt cht, phng thc sn xut; bn vai tr ca sn xut vt cht i vi s tn ti v pht trin ca x hi) 2. Phn tch ni dung quy lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut? (v tr, vai tr ca quy lut trong l lun hnh thi kinh t-x hi; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng php lun rt ra t quy lut) 3. Phn tch ni dung quy lut v mi quan h bin chng gia c s h tng vi kin trc thng tng? (v tr, vai tr ca quy lut trong l lun hnh thi kinh tx hi; cc khi nim; mi quan h bin chng gia cc khi nim; ngha phng php lun rt ra t quy lut)
124

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

4. Tn ti x hi, thc x hi v mi quan h bin chng gia chng? (tn ti x hi; thc x hi; mi quan h bin chng gia chng) 5. Hnh thi kinh t-x hi (nh ngha, cu trc, qu trnh lch s-t nhin ca s thay th nhau gia cc hnh thi kinh t-x hi trong lch s)? 6. Giai cp v u tranh giai cp? (khi nim giai cp, nh ngha giai cp, nh ngha u tranh giai cp, vai tr ca u tranh giai cp i vi s vn ng, pht trin ca x hi) 7. Cch mng x hi? (khi nim cch mng x hi, hnh thc v vai tr ca cch mng x hi i vi s vn ng, pht trin ca x hi c i khng giai cp) 8. Vn con ngi trong ch ngha duy vt lch s? (khi nim con ngi v bn cht con ngi; khi nim qun chng nhn dn, vai tr sng to lch s ca qun chng nhn dn; c nhn v vai tr ca n trong lch s).

125

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

PHN TH II HC THUYT KINH T CA CH NGHA MC-LNIN V PHNG THC SN XUT T BN CH NGHA Sau khi nhn thy rng ch kinh t l c s trn kin trc thng tng chnh tr c xy dng ln th Mc ch nhiu nht n vic nghin cu ch kinh t y. Tc phm chnh ca Mc l b "T bn" c dnh ring nghin cu ch kinh t ca x hi hin i, ngha l x hi t bn ch ngha74. Hc thuyt kinh t ca Mc l ni dung ch yu ca ch ngha Mc75; l kt qu vn dng th gii quan duy vt v phng php lun bin chng duy vt vo qu trnh nghin cu phng thc sn xut t bn ch ngha. B T bn chnh l cng trnh khoa hc v i nht ca C.Mc. Mc ch cui cng ca b sch ny l pht hin ra quy lut kinh t ca s vn ng ca x hi hin i, ngha l ca x hi t bn ch ngha, ca x hi t sn. Nghin cu s pht sinh, pht trin v suy tn ca nhng quan h sn xut ca mt x hi nht nh trong lch s, l ni dung ca hc thuyt kinh t ca Mc76 m trng tm ca n l hc thuyt gi tr v hc thuyt gi tr thng d. Hc thuyt kinh t ca ch ngha Mc-Lnin v phng thc sn xut t bn ch ngha khng ch bao gm hc thuyt ca C.Mc v gi tr v gi tr thng d m cn bao gm hc thuyt kinh t ca V.I.Lnin v ch ngha t bn c quyn v ch ngha t bn c quyn nh nc. Ni dung ba hc thuyt ny bao qut nhng nguyn l c bn nht ca ch ngha Mc-Lnin v phng thc sn xut t bn ch ngha. CHNG 4. HC THUYT GI TR Hc thuyt gi tr (cn gi l hc thuyt gi tr lao ng) l xut pht im trong ton b l lun kinh t ca C.Mc. Trong hc thuyt ny, C.Mc nghin cu mi quan h gia ngi vi ngi, c lin quan n vt v biu hin di hnh thi quan h gia vt vi vt. C s kinh t xc lp quan h gia ngi vi ngi
74 75 76

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.23, tr.54 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.26, tr.60 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.26, tr.72

126

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thng qua quan h gia vt vi vt l lao ng- ci thc th, yu t cu thnh gi tr ca hng ha. y cng chnh l trng tm ca hc thuyt gi tr lao ng. Sn xut hng ha v cc phm tr l lun ca n nh gi tr, hng ha, tin t v.v xut hin trc khi phng thc sn xut t bn ch ngha xut hin v cng l iu kin phng thc sn xut t bn ch ngha ra i v pht trin. Trn c s l lun nn tng l hc thuyt gi tr, C.Mc xy dng ln hc thuyt gi tr thng d- hn tng trong ton b l lun kinh t ca ng v cng l mt trong ba pht minh v i nht ca ch ngha Mc. Bi vy, khi nghin cu hc thuyt gi tr ca C.Mc, ngha l ang nghin cu phng thc sn xut t bn ch ngha, nhng mi ch dng s khai v chung nht.
I. IU KIN RA I, C TRNG V U TH CA SN XUT HNG HA

1. iu kin ra i v tn ti ca sn xut hng ho Sn xut hng ho l kiu t chc kinh t m sn phm c sn xut ra bn, trao i trn th trng. Sn xut hng ho ra i, tn ti v pht trin da trn hai iu kin sau y a. Phn cng lao ng x hi Phn cng lao ng x hi l s phn chia lao ng x hi thnh cc ngnh, ngh khc nhau ca nn sn xut x hi. Ko theo s phn cng lao ng x hi l chuyn mn ho sn xut: mi ngi sn xut ch to ra mt vi loi sn phm nht nh, nhng nhu cu ca cuc sng i hi phi c nhiu loi sn phm khc nhau, do h cn n sn phm ca nhau, buc phi trao i vi nhau tho mn nhu cu ca mi ngi. Phn cng lao ng x hi l c s v tin ca sn xut hng ho. Phn cng lao ng x hi cng pht trin, th sn xut v trao i hng ho cng m rng v a dng hn. Tuy nhin, phn cng lao ng x hi ch mi l iu kin cn nhng cha . C.Mc chng minh rng, trong cng x th tc n c i, c s phn cng lao ng x hi kh chi tit, nhng sn xut cha tr thnh hng ho. Bi t liu sn xut l ca chung nn sn phm cng l ca chung, cng x phn phi trc tip cho tng thnh vin tho mn nhu cu. Ch c sn phm ca nhng lao ng t nhn
127

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

c lp v khng ph thuc vo nhau mi i din vi nhau nh l nhng hng ho77. sn xut hng ho ra i cn phi c thm iu kin na. b. Ch t hu v t liu sn xut hay tnh cht t nhn ca qu trnh lao ng Ch t hu lm cho t liu sn xut l ca ring mi ngi nn h hon ton c quyn quyt nh qu trnh sn xut ca mnh; ch t hu to nn s c lp v kinh t gia nhng ngi sn xut, chia ct h thnh tng n v ring l, trong qu trnh sn xut nhng ngi sn xut c quyn quyt nh v vic sn xut loi hng ho no, s lng bao nhiu, bng cch no v trao i vi ai. Nh vy, ch t hu lm cho nhng ngi sn xut hng ho c lp vi nhau nhng phn chia lao ng li lm cho h ph thuc vo nhau. y l mt mu thun. gii quyt mu thun ny phi thng qua trao i, mua-bn sn phm ca nhau. Theo V.I. Lnin Sn xut hng ho chnh l cch t chc kinh t-x hi, trong sn phm u do nhng ngi sn xut c th ring l sn xut ra, mi ngi chuyn lm ra mt th sn phm nht nh, thnh th mun tho mn cc nhu cu x hi th phi c mua bn sn phm (v vy sn phm tr thnh hng ho trn th trng)78. Trn y l hai iu kin cn v ca sn xut hng ho. Thiu mt trong hai iu kin y th khng c sn xut hng ho v sn phm lao ng khng mang hnh thi hng ho. Sn xut hng ho ra i l bc ngoc cn bn trong lch s pht trin ca x hi loi ngi, a loi ngi thot khi tnh trng mng mui, xa b dn nn kinh t t nhin, pht trin nhanh chng lc lng sn xut v nng cao hiu qu kinh t ca x hi 2. c trng v u th ca sn xut hng ho a. Sn xut hng ho c nhng c trng c bn - Sn xut hng ho l sn xut trao i, mua-bn. Trong lch s loi ngi tn ti hai kiu t chc kinh t khc nhau l sn xut t cung, t cp v sn xut hng ho. Sn xut t cung, t cp l kiu t chc kinh t trong sn phm c sn xut ra nhm p ng nhu cu tiu dng ca chnh bn thn ngi sn xut nh sn xut
77 78

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.72 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.1, tr.106 128

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca ngi nng dn trong thi k cng x nguyn thu, phong kin v.v. Ngc li, sn xut hng ho l kiu t chc kinh t trong sn phm c sn xut ra bn ch khng phi l p ng nhu cu tiu dng ca ngi trc tip sn xut ra n, tc l p ng nhu cu tiu dng ca ngi khc, thng qua vic trao i, mua-bn. - Lao ng ca ngi sn xut hng ho va mang tnh t nhn, va mang tnh x hi. Lao ng ca ngi sn xut hng ho mang tnh cht x hi v sn phm lm ra cho x hi, p ng nhu cu ca ngi khc trong x hi. Nhng tn ti ch t hu v t liu sn xut, th lao ng ca ngi sn xut hng ho ng thi li mang tnh cht t nhn, v vic sn xut ci g, nh th no l cng vic ring, mang tnh c lp ca mi ngi. Tnh cht t nhn c th ph hp hoc khng ph hp vi tnh cht x hi. chnh l mu thun c bn ca sn xut hng ho. Mu thun gia lao ng t nhn v lao ng x hi l c s, mm mng ca khng hong trong nn kinh t hng ho. b. u th ca sn xut hng ho. So vi sn xut t cung, t cp, sn xut hng ho c nhng u th hn hn, th hin - Sn xut hng ho ra i trn c s ca phn cng lao ng x hi, chuyn mn ho sn xut. Do , n khai thc c nhng li th v t nhin, x hi, k thut, ca tng ngi, tng c s sn xut cng nh tng vng, tng a phng. ng thi, s pht trin ca sn xut hng ho li c tc ng tr li, thc y s pht trin ca phn cng lao ng x hi, lm cho chuyn mn ho lao ng ngy cng tng, mi lin h gia cc ngnh, cc vng ngy cng tr nn m rng, su sc. T , n ph v tnh t cp t tc, bo th, tr tr, lc hu ca mi ngnh, mi a phng lm cho nng sut lao ng x hi tng ln nhanh chng, nhu cu ca x hi c p ng y hn. Khi sn xut v trao i hng ho m rng gia cc quc gia, th n cn khai thc c li th gia cc quc gia vi nhau. - Trong nn sn xut hng ho, quy m sn xut khng cn b gii hn bi nhu cu v ngun lc mang tnh hn hp ca mi c nhn, gia nh, mi c s, mi vng, mi a phng, m n c m rng da trn c s nhu cu v ngun lc ca

129

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

x hi. iu li to iu kin thun li cho vic ng dng nhng thnh tu khoa hc - k thut vo sn xut, thc y sn xut pht trin - Trong nn sn xut hng ho, s tc ng ca quy lut vn c ca sn xut v trao i hng ho l quy lut gi tr, cung-cu, cnh tranh v.v buc ngi sn xut hng ho phi lun lun nng ng, nhy bn, bit tnh ton, ci tin k thut, hp l ho sn xut, nng cao nng sut, cht lng v hiu qu kinh t, ci thin hnh thc v chng loi hng ho, lm cho chi ph sn xut h xung p ng nhu cu th hiu ca ngi tiu dng ngy cng cao hn. - Trong nn sn xut hng ho, s pht trin ca sn xut, s m rng v giao lu kinh t gia cc c nhn, gia cc vng, gia cc nc v.v khng ch lm cho i sng vt cht m c i sng vn ho, tinh thn cng c nng cao hn, phong ph hn, a dng hn.
II. HNG HA

1. Khi nim hng ho v hai thuc tnh ca hng ho a. Khi nim hng ho Hng ho l sn phm ca lao ng, c th tho mn nhu cu no ca con ngi thng qua trao i, mua-bn. Hng ho l mt phm tr lch s. Sn phm lao ng mang hnh thi hng ho khi n thc hin mt chc nng x hi-i tng mua bn trn th trng. Hng ho biu hin l mt quan h x hi. Hng ho c th dng hu hnh nh st, thp, t liu sn xut, lng thc, thc phm v.v hoc dng v hnh nh dch v vn ti, dch v cha bnh, dch v vn ho v.v. b. Hai thuc tnh ca hng ho Trong mi hnh thi kinh t-x hi, sn xut hng ho c bn cht khc nhau nhng hng ho u c hai thuc tnh gi tr s dng v gi tr - Gi tr s dng ca hng ho do cng dng ca n quy nh. Cng dng nhm tho mn mt nhu cu no ca con ngi, c th l nhu cu cho tiu dng c nhn nh qun o, giy dp, lng thc, thc phm v.v, cng c th l nhu cu cho tiu dng sn xut nh my mc, nguyn liu, vt liu ph v.v. Bt c hng ho no cng c mt hoc mt s cng dng nht nh. Chnh cng dng lm cho n
130

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

c gi tr s dng v gi tr s dng c pht hin dn trong qu trnh pht trin ca khoa hc, k thut v lc lng sn xut. V d, than ngy xa ch dng un, si, khi pht minh ra ni spde th than c dng lm cht t, v sau n c dng lm nguyn liu cho cng nghip ho cht v.v. Gi tr s dng ni y vi t cch l thuc tnh ca hng ho, n khng phi l gi tr s dng cho bn thn ngi sn xut hng ho, m l gi tr s dng cho ngi khc, cho x hi thng qua trao i, mua-bn. Trong kinh t hng ho, gi tr s dng l vt mang gi tr trao i. Gi tr s dng ca vt phm do thuc tnh t nhin ca n quyt nh. V vy gi tr s dng l mt phm tr vnh vin, C.Mc vit gi tr s dng cu thnh ci ni dung vt cht ca ca ci, chng k hnh thi x hi ca ca ci nh th no79 Nh vy, trong bt k mt x hi no, ca ci ca x hi- xt v mt vt cht cng u l mt lng nht nh nhng gi tr s dng. X hi cng tin b th s lng gi tr s dng cng nhiu, chng loi gi tr s dng cng phong ph, cht lng gi tr s dng cng cao. - Gi tr ca hng ho. Mun hiu c gi tr ca hng ho phi nghin cu gi tr trao i. Gi tr trao i l quan h t l v lng m gi tr s dng ny trao i vi gi tr s dng khc. V d, 1m vi = 10 kg thc. Vi v thc l hai hng ho c gi tr s dng khc nhau v cht, nhng chng li c th trao i vi nhau v trao i theo t l no bi khi hai sn phm khc nhau (vi v thc) c th trao i c vi nhau th gia chng phi c mt c s chung no . Ci chung khng phi l gi tr s dng ca chng, bi v, gi tr s dng ca vi l mc, hon ton khc vi gi tr s dng ca thc l n. Ci chung l c vi v thc u l sn phm ca lao ng, u c lao ng kt tinh trong . Nh c c s chung m cc hng ho c th trao i c vi nhau. V vy, ngi ta trao i hng ho cho nhau chng qua l trao i lao ng ca mnh n du trong nhng hng ho y. Chnh hao ph lao ng to ra hng ho l c s chung cho vic trao i v n to nn gi tr ca hng ho.
79

C.Mc v Ph.ngghen, Ton tp, 2004, t.23, tr.63 131

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nh vy, gi tr ca hng ho l lao ng ca ngi sn xut hng ho kt tinh trong hng ho. Cn gi tr trao i m chng ta cp trn, chng qua ch l hnh thc biu hin ra bn ngoi ca gi tr; gi tr l ni dung, l c s ca gi tr trao i; ng thi, gi tr biu hin mi quan h gia nhng ngi sn xut hng ho. Cng chnh v vy, gi tr l mt phm tr lch s, ch tn ti trong kinh t hng ho. c. Mi quan h gia hai thuc tnh ca hng ho Hai thuc tnh trn ca hng ho quan h thng nht v mu thun vi nhau. - Mt thng nht gia hai thuc tnh ca hng ha th hin ch c hai thuc tnh ny cng ng thi tn ti trong mt hng ho; mt vt phi c y hai thuc tnh ny mi l hng ho. Nu thiu mt trong hai thuc tnh vt phm s khng phi l hng ho. Chng hn, mt vt c ch (tc gi tr s dng), nhng khng do lao ng to ra (tc khng c kt tinh lao ng) nh khng kh t nhin th s khng phi l hng ho. - Mt mu thun gia hai thuc tnh ca hng ho th hin ch a) vi t cch l gi tr s dng th cc hng ho khng ng nht v cht. Nhng ngc li, vi t cch l gi tr th cc hng ho li ng nht v cht, u l nhng cc kt tinh ng nht ca lao ng m thi, tc u l s kt tinh ca lao ng, hay l lao ng c vt ho. b) tuy gi tr s dng v gi tr cng tn ti trong mt hng ho, nhng qu trnh thc hin chng li tch ri nhau v c mt khng gian v thi gian; gi tr c thc hin trc trong lnh vc lu thng cn gi tr s dng c thc hin sau, trong lnh vc tiu dng. Do nu gi tr ca hng ho khng c thc hin th s dn n khng hong sn xut. 2. Tnh cht hai mt ca lao ng sn xut hng ho Hai thuc tnh trn ca hng ha do tnh cht hai mt ca lao ng sn xut hng ho quy nh. C.Mc l ngi u tin pht hin ra tnh cht hai mt ca lao ng sn xut hng ho, l lao ng c th v lao ng tru tng. a. Lao ng c th l lao ng c ch di mt hnh thc c th ca nhng ngh nghip chuyn mn nht nh.

132

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Mi mt lao ng c th c mc ch, phng php, cng c lao ng, i tng lao ng v kt qu lao ng ring. Chnh nhng ci ring phn bit cc loi lao ng c th khc nhau. Chng hn, lao ng ca ngi th may v lao ng ca ngi th mc l hai loi lao ng c th khc nhau. Lao ng ca ngi th may c mc ch l lm ra qun o ch khng phi l bn gh; cn phng php l may ch khng phi l bo, ca; c cng c lao ng l kim, ch ch, my may ch khng phi l ci ca, ci bo; v lao ng ca ngi th may th to ra qun o mc, cn lao ng ca ngi th mc th to ra gh ngi. iu c ngha l lao ng c th to ra gi tr s dng ca hng ho. Trong x hi c nhiu loi hng ho vi nhng gi tr s dng khc nhau l do c nhiu loi lao ng c th khc nhau. Cc lao ng c th hp thnh h thng phn cng lao ng x hi. Nu phn cng lao ng x hi cng pht trin th cng c nhiu gi tr s dng khc nhau p ng nhu cu x hi. Lao ng c th l mt phm tr vnh vin trong mt hnh thi kinh t-x hi, nhng hnh thc ca lao ng c th ph thuc vo s pht trin ca k thut, ca lc lng sn xut v phn cng lao ng x hi. V d, lao ng khai thc m trc kia l lao ng th cng, ngy nay l lao ng c c gii ho. Khoa hc cng pht trin th cc hnh thc lao ng c th cng phong ph v a dng. Lao ng c th khc nhau lm cho cc hng ho khc nhau v gi tr s dng. Nhng gia cc hng ho c im chung ging nhau, nh , c th trao i c vi nhau, l gi tr do lao ng tru tng to nn. b. Lao ng tru tng l lao ng ca ngi sn xut hng ho gt b hnh thc biu hin c th ca n quy v cc chung ng nht, l s tiu ph sc lao ng, tiu hao sc c bp, thn kinh ca con ngi, Nu nh khng k n tnh cht c th nht nh ca hot ng sn xut, v do , n tnh c ch ca lao ng th trong lao ng y cn li c mt ci l s tiu ph sc lao ng ca con ngi80. Nu lao ng c th to ra gi tr s dng th lao ng tru tng to ra gi
80

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.72

133

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

tr hng ho. C th ni, gi tr ca hng ha l lao ng tru tng ca ngi sn xut hng ho, kt tinh trong hng ho. cng l mt cht ca gi tr hng ho. Tnh cht hai mt ca lao ng sn xut hng ho phn nh tnh cht t nhn v tnh cht x hi ca lao ng sn xut hng ho. Trong nn kinh t hng ho, sn xut ci g, sn xut nh th no v sn xut cho ai l do mi ch th t quyt nh. H l nhng ngi sn xut c lp, lao ng ca h, v vy, c tnh cht t nhn, v lao ng c th ca h l biu hin ca lao ng t nhn. ng thi, lao ng ca ngi sn xut hng ho l lao ng x hi v n l mt b phn ca ton b lao ng x hi trong h thng phn cng lao ng x hi. Phn cng lao ng x hi to ra s ph thuc ln nhau gia nhng ngi sn xut hng ho. H lm vic cho nhau, thng qua trao i hng ho. Vic trao i hng ho khng th cn c vo lao ng c th m phi quy lao ng c th v lao ng chung ng nht- lao ng tru tng. Do , lao ng tru tng l biu hin ca lao ng x hi. Gia lao ng t nhn v lao ng x hi c mu thun vi nhau. l mu thun c bn ca sn xut hng ho gin n; th hin a) sn phm do ngi sn xut nh to ra v nhu cu x hi khng n khp vi nhau; hoc khng cung cp cho x hi, hoc vt qu nhu cu ca x hi; trong trng hp sau s c mt s hng ho khng bn c nn khng thc hin c gi tr. b) mc tiu hao lao ng c bit ca ngi sn xut hng ho cao hn so vi vi mc tiu hao m x hi c th chp nhn; khi hng ho cung cp cng khng bn c hoc bn c nhng khng thu hi chi ph lao ng b ra. Mu thun gia lao ng t nhn v lao ng x hi cha ng kh nng sn xut tha v l mm mng ca mi mu thun ca ch ngha t bn 3. Lng gi tr hng ho v yu t nh hng n lng gi tr hng ho a. Thc o lng gi tr hng ho Gi tr ca hng ho l do lao ng x hi, lao ng tru tng ca ngi sn xut hng ho kt tinh trong hng ho; do vy, lng gi tr ca hng ho c o bng lng lao ng tiu hao sn xut ra hng ho . Trn thc t c nhiu ngi cng sn xut mt loi hng ho, nhng iu kin sn xut, trnh tay ngh, nng
134

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

sut lao ng khc nhau nn thi gian lao ng sn xut ra hng ho l khng ging nhau, tc l hao ph lao ng c bit khc nhau. V vy, lng gi tr hng ho khng phi tnh bng thi gian lao ng c bit, m tnh bng thi gian lao ng x hi cn thit. Thi gian lao ng x hi cn thit l thi gian lao ng cn sn xut ra mt hng ho no trong nhng iu kin sn xut bnh thng (tc l dng cng c sn xut loi g l ph bin, cht lng nguyn liu nh th no ch to sn phm mc trung bnh) ca x hi vi mt trnh trang thit b trung bnh, vi mt trnh thnh tho trung bnh (tc l trnh lnh ngh, trnh k thut, mc kho lo ca i a s ngi cng sn xut mt hng no ) v mt cng lao ng trung bnh trong x hi (tc l cng lao ng trung bnh trong x hi, sc lao ng phi c tiu ph vi mc cng thng trung bnh, thng thng). Cng cn ch rng iu kin bnh thng, trnh thnh tho trung bnh, cng trung bnh ca x hi i vi mi nc, mi ngnh l khc nhau v thay i theo s pht trin ca lc lng sn xut. Thng thng, thi gian lao ng x hi cn thit gn st vi thi gian lao ng c bit (mc hao ph lao ng c bit) ca ngi sn xut hng ho no cung cp i b phn hng ho ra th trng. Thi gian lao ng x hi cn thit l mt i lng khng c nh, do lng gi tr hng ho cng khng c nh. Khi thi gian lao ng x hi cn thit thay i th lng gi tr ca hng ho cng thay i. Nh vy ch c lng lao ng x hi cn thit, hay thi gian lao ng x hi cn thit sn xut ra hng ho, mi quy nh i lng gi tr ca hng ho y. b. Cc yu t nh hng n lng gi tr hng ho Do thi gian lao ng x hi cn thit lun thay i, nn lng gi tr ca hng ho cng l mt i lng khng c nh. S thay i ny tu thuc vo nng sut lao ng v mc phc tp hay n gin ca lao ng - Nng sut lao ng l sc sn xut ca lao ng. N c o bng lng sn phm sn xut ra trong mt n v thi gian hoc lng thi gian lao ng hao ph sn xut ra mt n v sn phm. Nng sut lao ng tng ln c ngha l cng trong
135

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thi gian lao ng, nhng khi lng hng ho sn xut ra tng ln lm cho thi gian lao ng cn thit sn xut ra mt n v hng ho gim xung. Do , khi nng sut lao ng tng ln th gi tr ca hng ho t l nghch vi nng sut lao ng. Nng sut lao ng li ph thuc vo nhiu yu t nh: trnh kho lo (thnh tho) trung bnh ca ngi cng nhn, mc pht trin ca khoa hc - k thut, cng ngh v mc ng dng nhng thnh tu vo sn xut, trnh t chc qun l, quy m v hiu xut ca t liu sn xut, v cc iu kin t nhin. Mun tng nng sut lao ng phi hon thin cc yu t trn. - Cng lao ng ni ln mc lao ng khn trng, nng nhc ca ngi lao ng trong cng mt thi gian lao ng nht nh. Cng lao ng c o bng s tiu hao nng lc ca lao ng trong mt n v thi gian v thng c tnh bng s calo (n v nng lng) hao ph trong mt thi gian nht nh. Cng lao ng tng ln tc l mc hao ph c bp, thn kinh trong mt n v thi gian tng ln, mc khn trng, nng nhc hay cng thng ca lao ng tng ln. Nu cng lao ng tng ln th s lng (hoc khi lng) hng ho sn xut ra tng ln v sc hao ph lao ng cng tng ln tng ng v vy gi tr ca mt n v hng ho vn khng i. Tng cng lao ng thc cht cng nh ko di thi gian lao ng cho nn hao ph lao ng trong mt n v sn phm khng i. Tng nng sut lao ng v tng cng lao ng ging nhau ch chng u dn n lng sn phm sn xut ra trong mt n v thi gian tng ln. Nhng chng khc nhau ch tng nng sut lao ng lm cho lng sn phm (hng ho) sn xut ra trong mt n v thi gian tng ln, nhng lm cho gi tr ca mt n v hng ho gim xung. Hn na, tng nng sut lao ng c th ph thuc nhiu vo my mc, k thut, do , n gn nh mt yu t c sc sn xut v hn, cn tng cng lao ng, lm cho lng sn phm sn xut ra tng ln, nhng lm cho gi tr ca mt n v hng ho khng i, Hn na, tng cng lao ng ph thuc nhiu vo th cht v tinh thn ca ngi lao ng, do , n l yu t ca sc sn xut c gii hn nht nh. Chnh v vy, tng nng sut lao ng c ngha tch cc hn i vi s pht trin kinh t.
136

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

- Lao ng gin n v lao ng phc tp. Lao ng gin n l lao ng m mt ngi lao ng bnh thng khng cn phi tri qua o to cng c th thc hin c. Lao ng phc tp l lao ng i hi phi c o to, hun luyn mi c th tin hnh c. Trong cng mt thi gian, lao ng phc tp to ra nhiu gi tr hn lao ng gin n. Tuy nhin tin hnh trao i hng ho, mi lao ng phc tp u c quy thnh lao ng gin n trung bnh trn c s lao ng phc tp bng bi s ca lao ng gin n.
III. TIN T

1. Lch s pht trin ca hnh thi gi tr v bn cht ca tin t a. Lch s pht trin ca hnh thi gi tr Hng ho l s thng nht gia hai thuc tnh gi tr s dng v gi tr ca hng ha. V mt gi tr s dng, tc hnh thi t nhin ca hng ho, ta c th nhn bit trc tip c bng cc gic quan. Nhng v mt gi tr, tc hnh thi x hi ca hng ho khng th cm nhn trc tip c m ch bc l ra trong qu trnh trao i, thng qua cc hnh thi biu hin ca n. Lch s ra i ca tin t chnh l lch s pht trin cc hnh thi gi tr t thp n cao, t hnh thi gin n n hnh thi y nht l tin t - Hnh thi gin n hay ngu nhin ca gi tr l hnh thi phi thai ca gi tr, n xut hin trong giai on u ca trao i hng ho, trao i mang tnh cht ngu nhin, ngi ta trao i trc tip vt ny ly vt khc. V d, 1m vi = 10 kg thc. y, gi tr ca vi c biu hin thc. Cn thc l ci c dng lm phng tin biu hin gi tr ca vi. Vi thuc tnh t nhin ca mnh, thc tr thnh hin thn gi tr ca vi. S d vy, v bn thn thc cng c gi tr. Hng ho (vi) m gi tr ca n c biu hin mt hng ho khc (thc) th gi l hnh thi gi tr tng i. Cn hng ho (thc) m gi tr s dng ca n biu hin gi tr ca hng ho khc (vi) gi l hnh thi vt ngang gi. Hnh thi vt ngang gi c ba c im a) gi tr s dng ca n tr thnh hnh thc biu hin gi tr; b) lao ng c th tr thnh hnh thc biu hin lao ng tru tng; c) lao ng t nhn tr thnh hnh thc biu hin lao ng x hi. Hnh
137

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thi gi tr tng i v hnh thi vt ngang gi l hai mt lin quan vi nhau, khng tch ri nhau, ng thi l hai cc i lp ca mt phng trnh gi tr. Trong hnh thi gi tr gin n hay ngu nhin th t l trao i cha th c nh. - Hnh thi gi tr y hay m rng xut hin khi lc lng sn xut pht trin hn, sau phn cng lao ng x hi ln th nht, chn nui tch khi trng trt, trao i tr nn thng xuyn hn, mt hng ho ny c th quan h vi nhiu hng ho khc. Tng ng vi giai on ny l hnh thi y hay m rng V d, 1m vi = 10 kg thc = 2 con g = 0,1 ch vng = v.v y l s m rng hnh thi gi tr gin n hay ngu nhin. v d trn, gi tr ca mt mt vi c biu hin 10 kg thc hoc 2 con g hoc 0,1 ch vng hoc v.v. Nh vy, hnh thi vt ngang gi c m rng ra nhiu hng ho khc nhau. Tuy nhin, vn l trao i trc tip, t l trao i cha c nh. - Hnh thi chung ca gi tr. Vi s pht trin cao hn na ca lc lng sn xut v phn cng lao ng x hi, hng ho c a ra trao i thng xuyn, a dng v nhiu hn. Nhu cu trao i do tr nn phc tp hn, ngi c vi mun i thc, nhng ngi c thc li khng cn vi m li cn th khc. V th, vic trao i trc tip khng cn thch hp v gy tr ngi cho trao i; ngi ta phi i con ng vng, mang hng ho ca mnh i ly th hng ho m n c nhiu ngi a chung, ri em i ly th hng ho m mnh cn. Khi vt trung gian trong trao i c c nh li th hng ho c nhiu ngi a chung, th hnh thi chung ca gi tr xut hin V d, 10 kg thc hoc 2 con g hoc 0,1 ch vng v.v. 1 m vi hoc hoc hoc

138

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

y, tt c cc hng ho u biu hin gi tr ca mnh cng mt th hng ho ng vai tr l vt ngang gi chung. Tuy nhin, vt ngang gi chung cha n nh mi th hng ho no. Cc a phng khc nhau th hng ho dng lm vt ngang gi chung cng khc nhau. - Hnh thi tin t. Khi lc lng sn xut v phn cng lao ng x hi pht trin hn na, sn xut hng ho v th trng ngy cng m rng, tnh trng c nhiu vt ngang gi chung lm cho trao i gia cc a phng vp phi kh khn, i hi khch quan phi hnh thnh vt ngang gi chung thng nht. Khi vt ngang gi chung c c nh li mt vt c tn v ph bin th xut hin hnh thi tin t ca gi tr V d, 10 kg thc 1 m vi 2 con g v.v Lc u c nhiu kim loi ng vai tr tin t, nhng v sau c c nh li kim loi qu l vng, bc, v cui cng l vng. S d vng ng vai tr tin t l do nhng u im ca n nh thun nht v cht, d chia nh, khng h hng, vi mt lng v th tch nh nhng cha ng lng gi tr ln. Tin t xut hin l kt qu pht trin lu di ca sn xut v trao i hng ho, khi tin t ra i th th gii hng ho c phn thnh hai cc, mt bn l cc hng ho thng thng; mt bn l hng ho (vng) ng vai tr tin t. n y gi tr cc hng ho c mt phng tin biu hin thng nht. T l trao i c c nh li. b. Bn cht ca tin t Vy tin t l mt hng ho c bit c tch ra t trong th gii hng ho lm vt ngang gi chung cho tt c hng em trao i; n th hin lao ng x hi v biu hin quan h gia nhng ngi sn xut hng ho. 2. Cc chc nng ca tin t Bn cht ca tin t th hin qua cc chc nng (5 chc nng, C.Mc)
139

= 0,1 ch vng = vt ngang gi chung (vng tr thnh tin t)

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

a. Tin t dng lm thc o gi tr Tin t dng biu hin v o lng gi tr ca hng ho. Mun lm c iu ny th bn thn tin t phi c gi tr; nn tin t lm chc nng thc o gi tr phi l tin vng. o lng gi tr hng ho khng cn thit phi l tin mt m ch cn so snh vi lng vng no mt cch tng tng. S d c th lm c nh vy, v gia gi tr ca vng v gi tr ca hng ho c mt t l nht nh trn thc t m c s ca t l l thi gian lao ng x hi cn thit hao ph sn xut ra hng ho. Gi tr hng ho c biu hin bng tin gi l gi c hng ho ; gi c l hnh thc biu hin bng tin ca gi tr hng ho. Gi c hng ho do cc yu t gi tr hng ho; nh hng ca quan h cung-cu hng ho; cnh tranh; gi tr ca tin quy nh. lm chc nng thc o gi tr th bn thn tin t cng phi c o lng; xut hin n v o lng tin t- l mt trng lng nht nh ca kim loi dng lm tin t vi nhng tn gi khc nhau mi nc. n v tin t v cc phn chia nh ca n l tiu chun gi c (v d 1$ M tng ng vi 0,736662gr vng; 1Fr Php tng ng vi 0,160000gr vng v.v). L thc o gi tr, tin t o lng gi tr ca cc hng ho khc; l tiu chun gi c, tin t o lng bn thn kim loi dng lm tin t. Gi tr ca hng ho tin t thay i theo s thay i ca s lng lao ng cn thit sn xut ra hng ho . Gi tr hng ho tin t (vng) thay i khng nh hng g n chc nng tiu chun gi c ca n, mc d gi tr ca vng thay i nh th no; v d, mt USD vn bng 10 xen. b. Tin t dng lm phng tin lu thng. Vi chc nng lm phng tin lu thng, tin lm mi gii trong qu trnh trao i hng ho. lm chc nng lu thng hng ho ta phi c tin mt. Trao i hng ho ly tin lm mi gii gi l lu thng hng ho. Cng thc lu thng hng ho H T H, tin lm mi gii trong trao i hng ho lm cho hnh vi bn v hnh vi mua c th tch ri nhau c v thi gian v khng gian. S khng nht tr gia mua v bn cha ng mm mng ca khng hong kinh t.

140

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong lu thng, lc u tin t xut hin di hnh thc vng thoi, bc nn. Dn dn n c thay th bng tin c. Trong qu trnh lu thng, tin c b hao mn dn v mt mt phn gi tr ca n nhng vn c x hi chp nhn nh khi gi tr. Nh vy, gi tr thc ca tin tch ri gi tr danh ngha ca n bi v tin lm phng tin lu thng ch ng vai tr chc lt. Ngi ta i hng ly tin ri li dng n mua hng mnh cn. Lm phng tin lu thng, tin khng nht thit phi c gi tr. Li dng tnh hnh , khi c tin nh nc tm cch gim bt kim loi ca n v tin t. Gi tr thc ca tin c ngy cng thp so vi gi tr danh ngha ca n. Thc tin dn n s ra i ca tin giy v bn thn tin giy khng c gi tr m ch l du hiu ca gi tr c cng nhn trong phm vi lnh th (quc gia, khi, th trng) nht nh. c. Tin t dng lm phng tin ct tr, tc l tin c rt khi lu thng a vo ct tr. S d tin lm c chc nng ny l v tin th hin cho ca ci x hi di hnh thi gi tr, nn ct tr tin l ct tr ca ci. lm chc nng phng tin ct tr, tin phi c gi tr, tc l tin vng. Chc nng ct tr lm cho tin trong lu thng thch ng t pht vi nhu cu tin cn thit cho lu thng. Nu sn xut tng, lng hng ho nhiu th tin ct tr c a vo lu thng; ngc li, nu sn xut gim, lng hng ho li t th mt phn tin vng rt khi lu thng i vo ct tr. d. Tin t dng lm phng tin thanh ton tin c dng tr n, np thu, tr tin mua hng v.v. Khi sn xut v trao i hng ho pht trin n trnh no tt yu ny sinh vic mua bn chu. Trong hnh thc giao dch ny trc tin tin lm chc nng thc o gi tr nh gi c hng ho. Nhng v l mua bn chu nn n k hn tin mi c a vo lu thng lm phng tin thanh ton. S pht trin ca quan h mua bn chu ny mt mt to kh nng tr n bng cch thanh ton khu tr ln nhau khng dng tin mt. Mt khc, trong vic mua bn chu ngi mua tr thnh con n, ngi bn tr thnh ch n. Khi h thng ch n v con n pht trin rng ri, n k thanh ton, nu mt khu no khng
141

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thanh ton c s gy kh khn cho cc khu khc, ph v h thng, kh nng khng hong kinh t tng ln. Trong qu trnh thc hin chc nng phng tin thanh ton, ngy cng xut hin nhiu hn cc hnh thc thanh ton mi khng cn tin mt (tin vng, tin giy v.v) m s dng hnh thc k s, sc, chuyn khon, th in t v.v. . Tin t dng lm tin t th gii. Khi trao i hng ho vt khi bin gii quc gia th tin lm chc nng tin t th gii. Tin th gii cng thc hin cc chc nng thc o gi tr, phng tin lu thng, phng tin thanh ton. Trong giai on u s hnh thnh quan h kinh t quc t, ng tin ng vai tr l tin th gii phi l tin tht (vng, bc). Sau ny, song song vi ch thanh ton bng tin tht, tin giy c bo lnh bng vng, gi l tin giy bn v, cng c dng lm phng tin thanh ton quc t. Dn dn do s pht trin ca quan h kinh t-chnh tr th gii, ch tin giy bn v vng b xo b nn mt s ng tin quc gia mnh c cng nhn l phng tin thanh ton, trao i quc t, mc d phm vi v mc thng dng c khc nhau. Nn kinh t ca mt nc cng pht trin, c bit trong quan h kinh t i ngoi kh nng chuyn i ca ng tin quc gia cng cao. Nhng ng tin c s dng lm phng tin thanh ton quc t phm vi v mc thng dng nht nh gi l nhng ng tin c kh nng chuyn i. Vic chuyn i tin ca nc ny ra tin ca nc khc c tin hnh theo t gi hi oi. l gi tr mt ng tin ca nc ny c tnh bng ng tin ca nc khc. Nm chc nng ca tin trong nn kinh t hng ho quan h mt thit vi nhau. S pht trin cc chc nng ca tin phn nh s pht trin ca sn xut v lu thng hng ho.
IV. QUY LUT GI TR

1. Ni dung ca quy lut gi tr Quy lut gi tr l quy lut kinh t c bn ca sn xut hng ho, n quy nh vic sn xut v trao i hng ho phi cn c vo hao ph lao ng x hi cn thit

142

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong sn xut, tc ng ca quy lut gi tr buc ngi sn xut phi lm sao cho mc hao ph lao ng c bit ca mnh ph hp vi mc hao ph lao ng x hi cn thit c nh vy h mi c th tn ti c; cn trong trao i, hay lu thng, phi thc hin theo nguyn tc ngang gi, tc gi c bng gi tr. Quy lut gi tr buc nhng ngi sn xut v trao i hng ho phi tun theo mnh lnh ca gi c th trng. Thng qua s vn ng ca gi c th trng s thy c s hot ng ca quy lut gi tr. Gi c th trng ln xung t pht xoay quanh gi tr hng ho v biu hin s tc ng ca quy lut gi tr trong iu kin sn xut v trao i hng ho. 2. Tc ng ca quy lut gi tr Trong nn sn xut hng ho, quy lut gi tr c ba tc ng a. iu tit sn xut v lu thng hng ho - iu tit sn xut tc l iu ho, phn b cc yu t sn xut gia cc ngnh, cc lnh vc ca nn kinh t. Tc dng ny ca quy lut gi tr thng qua s bin ng ca gi c hng ho trn th trng di tc ng ca quy lut cung cu. Nu ngnh no khi cung nh hn cu, gi c hng ho s ln cao hn gi tr, hng ho bn chy, li cao, th ngi sn xut s x vo ngnh y. Do , t liu sn xut v sc lao ng c chuyn dch vo ngnh y tng ln. Ngc li, khi cung ngnh vt qu cu, gi c hng ho gim xung, hng ho bn khng chy v c th l vn. Tnh hnh y buc ngi sn xut phi thu hp quy m sn xut li hoc chuyn sang u t vo ngnh c gi c hng ho cao. - iu tit lu thng hng ha ca quy lut gi tr cng thng qua gi c th trng. S bin ng ca gi c th trng cng c tc dng thu ht lung hng t ni gi c thp n ni gi c cao, do lm cho lu thng hng ho thng sut. Nh vy, s bin ng ca gi c th trng khng nhng ch r s bin ng v kinh t, m cn c tc ng iu tit nn kinh t hng ho. b. Kch thch ci tin k thut, hp l ho sn xut nhm tng nng sut lao ng

143

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Cc hng ho c sn xut ra trong nhng iu kin khc nhau, do c mc hao ph lao ng c bit khc nhau, nhng trn th trng th cc hng ho u phi c trao i theo mc hao ph lao ng x hi cn thit. Vy ngi sn xut hng ho no m c mc hao ph lao ng thp hn mc hao ph lao ng x hi cn thit, th s thu c nhiu li v cng thp hn cng li. iu kch thch nhng ngi sn xut hng ho ci tin k thut, hp l ho sn xut, t chc qun l tt, thc hin tit kim v.v nhm tng nng sut lao ng, h chi ph sn xut. S cnh tranh quyt lit cng lm cho cc qu trnh ny din ra mnh m hn. Nu ngi sn xut no cng lm nh vy th cui cng s dn n ton b nng sut lao ng x hi khng ngng tng ln, chi ph sn xut x hi khng ngng gim xung. c. Thc hin s la chn t nhin v phn ho ngi lao ng thnh k giu ngi ngho Nhng ngi sn xut hng ho no c mc hao ph lao ng c bit thp hn mc hao ph lao ng x hi cn thit, khi bn hng ho theo mc hao ph lao ng x hi cn thit (theo gi tr) s thu c nhiu li, giu ln, c th mua sm thm t liu sn xut, m rng sn xut kinh doanh, thm ch thu lao ng v tr thnh ng ch. Ngc li, nhng ngi sn xut hng ho no c mc hao ph lao ng c bit ln hn mc hao ph lao ng x hi cn thit, khi bn hng ho s ri vo tnh trng thua l, ngho i, thm ch c th ph sn, tr thnh lao ng lm thu. y cng chnh l mt trong nhng nguyn nhn lm xut hin quan h sn xut t bn ch ngha, c s ra i ca ch ngha t bn. Nh vy, quy lut gi tr va c tc ng tch cc, va c tc ng tiu cc. Do , ng thi vi vic thc y sn xut hng ho pht trin, nh nc cn c nhng bin php pht huy tch cc, hn ch mt tiu cc ca n, c bit trong iu kin pht trin nn kinh t hng ho nhiu thnh phn theo nh hng x hi ch ngha nc ta hin nay. Cu hi n tp 1. Phn tch iu kin ra i, c trng v u th ca sn xut hng ho?

144

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2. Phn tch hng ho v hai thuc tnh ca hng ho. ngha ca vn ny i vi nc ta hin nay? 3. Phn tch tnh cht hai mt ca lao ng sn xut hng ho v ngha ca vic pht hin ny i vi vic xy dng l lun gi tr lao ng? 4. Phn tch mi quan h gia 2 thuc tnh ca hng ho vi tnh cht 2 mt ca lao ng sn xut hng ho? 5. Phn tch lng gi tr ca hng ho v cc nhn t nh hng n lng gi tr ca hng ho? 6. Phn tch ngun gc v bn cht ca tin t? 7. Phn tch cc chc nng ca tin t? 8. Phn tch ni dung v tc dng ca quy lut gi tr. ngha ca vn ny i vi nc ta hin nay?

CHNG 5. HC THUYT GI TR THNG D Phng thc sn xut t bn ch ngha l s pht trin cao ca sn xut hng ha khng ch v lng, m cn v cht so vi cc phng thc sn xut trc ; ngoi lng hng ha khng l m n to ra, phng thc sn xut t bn ch ngha cn lm xut hin loi hng ha mi- l hng ha sc lao ng. V khi sc lao ng tr thnh hng ha th tin t mang hnh thi t bn v gn lin vi l s xut hin quan h gia nh t bn v ngi cng nhn lm thu. Bn cht mi quan h ny th hin ch nh t bn chim ot gi tr thng d do ngi cng nhn lm thu to ra. Gi tr thng d l ngun gc hnh thnh thu nhp ca nh t bn v tp on trong phng thc sn xut t bn ch ngha. Trng tm hc thuyt gi tr thng d ca C.Mc- mt trong nhng pht minh v i nht ca ch ngha Mcxoay quanh vn hn tng ny trong hc thuyt kinh t ca ch ngha Mc v phng thc sn xut t bn ch ngha.
I. S CHUYN HA CA TIN T THNH T BN

1. Cng thc chung ca t bn


145

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Tin l vt phm cui cng trong lu thng hng ho, ng thi cng l hnh thc biu hin u tin ca t bn. Lc u, mi t bn u biu hin di hnh thc mt s tin nht nh; tuy nhin bn thn tin khng phi l t bn, m ch tr thnh t bn khi c s dng bc lt sc lao ng ca ngi khc. S vn ng ca tin thng thng (tin trong lu thng hng ha gin n HT-H (hng-tin-hng) v tin l t bn (tin trong lu thng t bn T-H-T (tinhng-tin). Gia hai hnh thc vn ng trn ca tin a) c s ging nhau v hnh thc v trong chng u c s i lp gia mua v bn; tin v hng; ngi mua v ngi bn. b) c s khc nhau v cht. Nu trong lu thng hng ha gin n bt u bng vic bn (H-T) ri kt thc vic mua (T-H) to ra vai tr trung gian ca tin (bi trong lu thng ny, mc ch cui cng ca lu thng l gi tr s dng ca hng ha); th trong lu thng hng ha t bn bt u t vic mua (T-H) ri kt thc vic bn (H-T) to ra vai tr trung gian ca hng (bi trong lu thng ny, mc ch cui cng l gi tr, l gi tr ln hn gi tr khi mua vo bn). Tin trong lu thng t bn vn ng theo cng thc T-H-T, trong T=T+ t (t l s tin tri hn T, c gi l gi tr thng d v k hiu l m). S tin ng ra ban u vi mc ch thu c gi tr thng d tr thnh t bn. Nh vy, tin ch bin thnh t bn khi c dng mang li gi tr thng d cho nh t bn. Cng thc T-H-T vi T= T+m c coi l cng thc chung ca t bn. Mi t bn u vn ng theo cng thc (quy lut) ny, vi mc ch cui cng l em li gi tr thng d. Nh vy, t bn l tin t ln ln hay gi tr sinh ra gi tr thng d hay ni cch khc, t bn l gi tr mang li gi tr thng d, mc ch lu thng t bn l s ln ln ca gi tr, l gi tr thng d nn s vn ng ca t bn l khng c gii hn do s ln ln ca gi tr l khng c gii hn. 2. Mu thun ca cng thc chung Bn cht ca cng thc chung ca t bn T-H-T l gi tr sinh ra gi tr thng d; nhng gi tr thng d (m) do u m c, liu lu thng hng ho c lm cho tin sinh ra v ko theo vic hnh thnh gi tr thng d (m)?
146

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

- Xt cc trng hp trong lu thng c sinh ra gi tr thng d (m) khng? a) Trong trng hp trao i ngang gi, ch c s thay i hnh thi ca gi tr, t tin thnh hng hoc t hng thnh tin, tng gi tr trong tay mi ngi tham gia trao i trc sau vn khng thay i. b) Trong trng hp trao i khng ngang gi, hng ho c th bn cao hn hoc thp hn gi tr. Nhng, trong nn kinh t hng ho, mi ngi sn xut u va l ngi bn, va l ngi mua. Ci li m h thu c khi bn s b cho ci thit khi mua v ngc li. Cho d c ngi chuyn mua r, bn t th tng gi tr ton x hi cng khng h tng ln, bi v s gi tr m ngi ny thu c chng qua cng ch l s n chn s gi tr ca ngi khc m thi. Nh vy, lu thng v bn thn tin t trong lu thng khng h to ra gi tr. - Xt trng hp ngoi lu thng c sinh ra gi tr thng d (m) khng? Cu tr li l khng, bi khi ngi c tin trong tay khng tip xc vi lu thng, ng ngoi lu thng th khng th lm cho s tin ca mnh ln ln c. Vy l t bn khng th xut hin t lu thng v cng khng th xut hin bn ngoi lu thng. N phi xut hin trong lu thng v ng thi khng phi trong lu thng81. l mu thun ca cng thc chung ca t bn, C.Mc l ngi u tin phn tch v gii quyt mu thun bng l lun v hng ho sc lao ng. 3. Hng ho sc lao ng v tin cng trong ch ngha t bn a. Hng ho sc lao ng - Sc lao ng v iu kin sc lao ng tr thnh hng ho. Mu thun ca cng thc chung ca t bn i hi s hin din ca mt loi hng ho c bit m vic s dng n c th to ra c gi tr ln hn gi tr ca bn thn n. Hng ho l sc lao ng. Sc lao ng l ton b nhng nng lc (th lc v tr lc) tn ti trong con ngi v c ngi s dng vo sn xut. Sc lao ng l ci c trc, l yu t tim nng, cn lao ng l qu trnh s dng sc lao ng. iu kin sc lao ng tr thnh hng ho. a) Ngi lao ng phi c t do v thn th, c quyn s hu sc lao ng ca mnh v ch bn sc lao ng y
81

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.249 147

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

trong mt thi gian nht nh. b) Ngi lao ng khng c t liu sn xut cn thit t mnh ng ra t chc sn xut nn mun sng ch cn cch bn sc lao ng cho ngi khc s dng. Vic sc lao ng tr thnh hng ho nh du mt bc ngot trong phng thc kt hp ngi lao ng vi t liu sn xut, l mt bc tin lch s so vi ch n l v phong kin, S bnh ng v hnh thc gia ngi s hu sc lao ng vi ngi s hu t bn che y bn cht ca ch ngha t bn- ch c xy dng trn s i khng li ch kinh t gia t bn v lao ng. - Hai thuc tnh ca hng ho sc lao ng. Ging nh mi hng ho khc, hng ho sc lao ng c hai thuc tnh l gi tr v gi tr s dng. Gi tr ca hng ho sc lao ng cng do s lng lao ng x hi cn thit sn xut v ti sn xut ra n quyt nh. Gi tr sc lao ng c quy v gi tr ca ton b cc t liu sinh hot cn thit sn xut v ti sn xut sc lao ng v duy tr i sng ca cng nhn lm thu v gia nh h. Gi tr hng ho sc lao ng khc vi hng ho thng thng ch n bao hm c yu t tinh thn v yu t lch s, ph thuc hon cnh lch s ca tng nc, tng thi k, ph thuc vo trnh vn minh t c, vo iu kin lch s hnh thnh giai cp cng nhn v c iu kin a l, kh hu. Gi tr s dng ca hng ho sc lao ng th hin qu trnh tiu dng (s dng) sc lao ng, tc l qu trnh lao ng sn xut ra mt hng ho, mt dch v no . Trong qu trnh lao ng, sc lao ng to ra mt lng gi tr mi ln hn gi tr ca bn thn n; phn gi tr di ra so vi gi tr sc lao ng gi l gi tr thng d. chnh l c im ring ca gi tr s dng ca hng ho sc lao ng v c im ny s gii quyt mu thun trong cng thc chung ca t bn. b. Tin cng trong ch ngha t bn - Bn cht ca tin cng trong ch ngha t bn. Tin cng biu hin bng tin ca gi tr hng ho sc lao ng, l gi c ca hng ho sc lao ng. Tuy nhin, trong ch ngha t bn, d c s lm tng tin cng l gi c ca lao ng bi nh t bn tr tin cng cho cng nhn sau khi cng nhn lao ng sn xut ra
148

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

hng ho v bi tin cng c tr theo thi gian lao ng (ngy, gi, tun, thng), hoc theo s lng hng ho sn xut c. Nhng thc cht, ci m nh t bn mua ca cng nhn khng phi l lao ng m l sc lao ng. Vy, tin cng khng phi l gi tr ca lao ng m ch l gi tr hay gi c ca hng ho sc lao ng. Hai hnh thc c bn ca tin cng trong ch ngha t bn. a) Tin cng tnh theo thi gian l hnh thc tin cng tnh theo thi gian lao ng ca cng nhn di hay ngn (gi, ngy, tun, thng). b) Tin cng tnh theo sn phm l hnh thc tin cng tnh theo s lng sn phm lm ra hoc s lng sn phm hon thnh trong mt thi gian nht nh. Mi mt sn phm c tr cng theo mt n gi nht nh gi l n gi tin cng. quy nh n gi tin cng, ngi ta ly tin cng trung bnh mt ngy ca mt cng nhn chia cho s lng sn phm ca mt cng nhn sn xut ra trong mt ngy lao ng bnh thng. Tin cng tnh theo sn phm, mt mt gip cho nh t bn trong vic qun l, gim st qu trnh lao ng ca cng nhn d dng hn; mt khc, kch thc cng nhn lao ng tch cc to ra nhiu sn phm thu c lng tin cng cao hn. - Tin cng danh ngha v tin cng thc t. a) Tin cng danh ngha l s tin m ngi cng nhn nhn c do bn sc lao ng ca mnh cho nh t bn. b) Tin cng thc t l tin cng c biu hin bng s lng hng ho t liu tiu dng v dch v m ngi cng nhn mua c bng tin cng danh ngha ca mnh. Tin cng danh ngha l gi c hng ho sc lao ng, n c th tng ln hay gim i tu theo s bin ng trong quan h cung-cu v hng ho sc lao ng trn th trng. Trong mt thi gian no , nu tin cng danh ngha vn gi nguyn, nhng gi c t liu tiu dng v dch v tng ln hay gim xung th tin cng thc t s gim xung hoc tng ln. V vy, nu gi tr ca ng tin khng thay i th tin cng thc t t l thut vi tin cng danh ngha v t l nghch vi gi c hng ho trn th trng.

149

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008 II. QU TRNH SN XUT RA GI TR THNG D TRONG PHNG THC SN XUT T BN CH NGHA

1. S thng nht gia qu trnh sn xut ra gi tr s dng v qu trnh sn xut ra gi tr thng d a. Qu trnh sn xut ra gi tr s dng Mc ch ca sn xut hng ho trong phng thc sn xut t bn ch ngha l sn xut gi tr thng d. Nhng sn xut gi tr thng d, trc ht nh t bn phi t chc sn xut ra nhng hng ho c gi tr s dng, v gi tr s dng l ni dung vt cht ca hng ho, l vt mang gi tr v gi tr thng d. y cng l qu trnh nh t bn tiu dng hng ho sc lao ng v t liu sn xut sn xut gi tr thng d, v vy n c cc c im l cng nhn lm vic di s kim sot ca nh t bn v sn phm lm ra thuc s hu ca nh t bn. Trong qu trnh sn xut hng ho t bn ch ngha, bng lao ng c th ca mnh, cng nhn s dng nhng t liu sn xut v chuyn gi tr ca chng vo hng ho; v bng tru tng, cng nhn to ra gi tr mi ln hn gi tr sc lao ng, phn ln hn l gi tr thng d. b. Qu trnh sn xut ra gi tr thng d Qu trnh sn xut t bn ch ngha l s kt hp gia t liu sn xut vi sc lao ng. c cc yu t sn xut, nh t bn phi b tin ra mua a) T liu sn xut theo gi c th trng. b) Sc lao ng trn th trng theo tho thun. Gi nh, ch to ra 1kg si, nh t bn kinh doanh si ng ra 56 ngn n v tin t mua 2kg bng, chi 6 ngn n v cho hao ph my mc v chi 5 ngn n v mua sc lao ng ca cng nhn iu khin my mc trong 10 gi. Gi nh vic mua ny ng gi tr, mi gi lao ng sng ca cng nhn to ra gi tr mi kt tinh vo sn phm l 1 ngn n v th nh t bn kinh doanh si thu c lng gi tr thng d l 5 ngn n v tin t. Phn tch. Trong qu trnh sn xut, ngi cng nhn s dng my mc chuyn 1kg bng thnh 1kg si, theo gi tr ca bng v hao mn my mc cng c chuyn vo si. Gi nh ch trong 5 gi u cng nhn ko xong 1kg bng thnh 1kg si, th gi 1kg si c tnh theo cc khon nh sau
150

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Gi tr 1kg bng chuyn vo Hao mn my mc Tng cng

= = =

20 000 n v 3 000 n v 5 000 n v 28 000 n v

Gi tr mi to ra trong 5 gi lao ng =

Nu qu trnh lao ng ngng y th nh t bn cha c gi tr thng d. Thi gian lao ng (5 gi) m ngi cng nhn to ra mt lng gi tr ngang vi gi tr sc lao ng ca mnh gi l thi gian lao ng tt yu v lao ng trong khong thi gian y gi l lao ng tt yu. Nhng nh t bn mua sc lao ng trong 10 gi. Trong 5 gi lao ng tip theo, nh t bn chi thm 20 ngn n v mua 1kg bng v 3 ngn n v hao mn my mc v vi 5 gi lao ng ny, ngi cng nhn vn to ra 5 ngn n v gi tr mi v c thm 1kg si vi gi 28 ngn n v. Tng s tin nh t bn chi ra c c 2kg si s l Tin mua bng (20 000 x 2) Hao mn my mc (my chy 10 gi) Tng cng = = = 40 000 n v 6 000 n v 5 000 n v 51 000 n v

Tin lng cng nhn sn xut trong 10 gi =

Tng gi tr ca 2kg si l 2kg x 28 000 = 56 000 n v v nh vy, lng gi tr thng d thu c l 56 000 - 51 000 = 5 000 n v. Thi gian lao ng (5 gi sau) to ra gi tr thng d gi l thi gian lao ng thng d. Nh vy, gi tr thng d l mt b phn ca gi tr mi di ra ngoi gi tr sc lao ng do cng nhn lm thu to ra v b nh t bn chim khng. Theo C.Mc, B quyt ca s t tng thm gi tr ca t bn quy li l ch t bn chi phi c mt s lng lao ng khng cng nht nh ca ngi khc. S d c s chi phi l do nh t bn l ngi s hu t liu sn xut. Vic nh t bn chim ot gi tr thng d do qu trnh sn xut t bn ch ngha to ra gi l bc lt gi tr thng d.

151

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2. Bn cht ca t bn; s phn chia t bn thnh t bn bt bin v t bn kh bin a. Bn cht ca t bn Cc nh kinh t hc t sn cho rng, cng c lao ng, t liu sn xut u l t bn; thc ra cng c lao ng, t liu sn xut l nhng yu t c bn ca sn xut vt cht trong bt k phng thc sn xut no; chng ch l t bn khi tr thnh ti sn ca nh t bn v c dng bc lt ngi lao ng lm thu. T bn l gi tr mang li gi tr thng d bng cch bc lt lao ng khng cng ca ngi lao ng lm thu. Bn cht ca t bn th hin ch giai cp t sn chim ot gi tr thng d do giai cp cng nhn sn xut ra. b. T bn bt bin, t bn kh bin tin hnh sn xut, nh t bn ng tin ra mua t liu sn xut v sc lao ng, ngha l to ra cc yu t ca qu trnh sn xut. Cc yu t ny c vai tr khc nhau trong vic to ra gi tr thng d. - Khi nim t bn bt bin v vai tr ca t bn bt bin. a) B phn t bn tn ti di hnh thc t liu sn xut (nh xng, my mc, thit b, nguyn liu, nhin liu, vt liu ph v.v) m gi tr ca n c lao ng c th ca ngi cng nhn chuyn nguyn vn vo sn phm mi, tc l gi tr khng thay i v lng trong qu trnh sn xut gi l t bn bt bin (c). b) T bn bt bin tuy khng l ngun gc to ra gi tr thng d nhng n c vai tr l iu kin khng th thiu sn xut ra gi tr thng d. T bn bt bin quyt nh nng sut lao ng ca ngi cng nhn. - Khi nim t bn kh bin v vai tr ca t bn kh bin. a) B phn t bn tn ti di hnh thc sc lao ng trong qu trnh sn xut c s thay i v lng. S tng ln v lng do gi tr s dng ca hng ho sc lao ng c tnh cht c bit khi c tiu dng th n to ra mt lng gi tr mi ln hn gi tr ca bn thn n, k hiu l (v). b) T bn kh bin ch r ngun gc duy nht ca gi tr thng d l lao ng ca cng nhn lm thu to ra v b nh t bn chim ot.

152

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nu k hiu gi tr hng ho l G, th G = c+v+m; trong c l t bn bt bin, v l t bn kh bin, m l gi tr thng d. Trong cng thc ny, c l iu kin khng th thiu sn xut ra gi tr thng d, cn v c vai tr quyt nh trong qu trnh , v n chnh l b phn t bn t ln ln. 3. T sut gi tr thng d v khi lng gi tr thng d a. T sut gi tr thng d T sut gi tr thng d (m) l t l % gia s lng gi tr thng d (m) vi t bn kh bin (v). Cng thc tnh t sut gi tr thng d m=
t' . 100 % ; t

m .100% v v

m=

Trong , t l thi gian lao ng tt yu, t l thi gian lao ng thng d.

T sut gi tr thng d phn nh trnh bc lt ca nh t bn i vi cng nhn lm thu. b. Khi lng gi tr thng d Khi lng gi tr thng d (M) l s lng gi tr thng d m nh t bn thu c trong mt thi gian sn xut nht nh. Cng thc tnh khi lng gi tr thng d M = m.V hoc M =
m V v

; Trong , V l tng t bn kh bin c s dng

trong thi gian trn, Khi lng gi tr thng d t l thun vi vi c hai nhn t m v V. Lu , cng thc ny ch ng khi v trong
m v

l mt lng xc nh, ngha l

tin cng khng i, khi V i biu cho s lng cng nhn nht nh c s dng. Nh vy, chng minh c khi lng gi tr thng d m nh t bn thu c nh th no? 4. Hai phng php sn xut gi tr thng d v v gi tr thng d siu ngch Mc ch ca cc nh t bn l thu c gi tr thng d ti a; do vy h dng nhiu phng php tng t sut v khi lng gi tr thng d. Sn xut gi tr thng d tuyt i v sn xut gi tr thng d tng i l hai phng php ph bin nht.
153

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

a. Sn xut gi tr thng d tuyt i Gi tr thng d tuyt i l gi tr thng d thu c do ko di thi gian lao ng vt qu thi gian lao ng tt yu, trong khi nng sut lao ng, gi tr sc lao ng v thi gian lao ng tt yu khng thay i. V d, ngy lao ng l 8 gi, thi gian lao ng tt yu l 4 gi, thi gian lao ng thng d l 4 gi, mi gi cng nhn to ra mt gi tr mi l 10 n v, th gi tr thng d tuyt i l 40 v t sut gi tr thng d l m=
40 100 % = 40

100%. Nu ko di lao ng thm 2 gi na, mi

iu kin khc vn nh c, th gi tr thng d tuyt i tng ln 60 v mcng tng ln thnh m=


60 100 % = 40

150 % . Vic ko di ngy lao ng khng th vt qu gii

hn sinh l ca cng nhn (v h cn cn thi gian n ng, ngh ngi v.v phc hi sc kho) nn gp phi s phn khng ca giai cp cng nhn i gim gi lm. Nhng v li nhun, khi di ngy lao ng khng th ko thm, nh t bn tm cch tng cng lao ng ca cng nhn. Tng cng lao ng v thc cht cng tng t nh ko di ngy lao ng. V vy, ko di thi gian lao ng v tng cng lao ng l sn xut gi tr thng d tuyt i. b. Sn xut gi tr thng d tng i Gi tr thng d tng i l gi tr thng d thu c do rt ngn thi gian lao ng tt yu bng cch nng cao nng sut lao ng trong ngnh sn sut ra t liu sinh hot h thp gi tr sc lao ng, nh tng thi gian lao ng thng d ln ngay trong iu kin di ngy lao ng, cng lao ng vn nh c. V d, ngy lao ng l 10 gi, trong 5 gi l lao ng tt yu, 5 gi l lao ng thng d. Nu gi tr sc lao ng gim i 1gi th thi gian lao ng tt yu xung cn 4 gi. Do , thi gian lao ng thng d tng t 5 gi ln 6 gi v m tng t 100% ln 150 %. h thp gi tr sc lao ng, nh t bn phi gim gi tr cc t liu sinh hot v dch v cn thit cho ngi cng nhn. Mun vy phi tng nng sut lao ng x hi trong cc ngnh sn xut t liu tiu dng v cc ngnh sn xut t liu sn xut trang b cho ngnh sn xut ra cc t liu tiu dng.
154

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

c. Sn xut gi tr thng d su ngch Gi tr thng d siu ngch l phn gi tr thng d thu c do p dng cng ngh mi sm hn cc nh my khc lm cho gi tr c bit ca hng ho thp hn gi tr thi trng ca n. Nh th nh t bn ch phi b ra t chi ph hn cc nh t bn khc m vn bn c vi gi nh cc nh t bn khc, t thu c gi tr thng d cao hn. Khi s ng cc nh my u i mi k thut v cng ngh mt cch ph bin th gi tr thng d siu ngch ca doanh nghip s khng cn na. Trong tng nh my, gi tr thng d siu ngch l mt hin tng tm thi, nhng trong phm vi x hi th n li thng xuyn tn ti. Gi r thng d siu ngch l ng lc mnh nht thc y cc nh t bn i mi cng ngh tng nng sut lao ng c bit, nh bi cc i th ca mnh trong cnh tranh. C.Mc gi gi tr thng d siu ngch l hnh thc bin tng ca gi tr thng d tng i. 5. Sn xut gi tr thng d- quy lut kinh t tuyt i ca ch ngha t bn Nu quy lut c bn ca sn xut hng ho l quy lut gi tr th quy lut kinh t c bn ca nn sn xut t bn ch ngha l quy lut gi tr thng d. a. Th no l quy lut kinh t tuyt i ca ch ngha t bn? Quy lut gi tr thng d l quy lut kinh t tuyt i ca ch ngha t bn bi n quy nh bn cht ca nn sn xut t bn ch ngha, chi phi mi mt i sng kinh t ca x hi t bn. Khng c sn xut gi tr thng d th khng c ch ngha t bn. u c sn xut gi tr thng d th c ch ngha t bn, ngc li u c ch ngha t bn th c sn xut gi tr thng d. Chnh v vy, theo C.Mc, to ra gi tr thng d l quy lut tuyt i ca phng thc sn xut t bn ch ngha. V.I.Lnin cng gi quy lut gi tr thng d l quy lut kinh t tuyt i ca ch ngha t bn. b. Ni dung quy lut kinh t tuyt i ca ch ngha t bn Ni dung ca quy lut ny l sn xut nhiu v ngy cng nhiu hn gi tr thng d cho nh t bn bng cch tng cng cc phng tin k thut v qun l bc lt ngy cng nhiu lao ng lm thu. c. Sn xut gi tr thng d- quy lut kinh t tuyt i ca ch ngha t bn
155

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Sn xut nhiu v ngy cng nhiu gi tr thng d l mc ch, l ng lc thng xuyn ca sn xut t bn ch ngha, l yu t m bo s tn ti, thc y s vn ng, pht trin ca ch ngha t bn; ng thi n lm cho mi mu thun ca ch ngha t bn ngy cng su sc, a n s thay th tt yu ch ngha t bn bng mt x hi cao hn. Quy lut gi tr thng d l ngun gc ca mu thun c bn trong x hi t bn l mu thun gia t bn v lao ng, gia giai cp t sn vi giai cp cng nhn. Quy lut gi tr thng d ng ng sau cnh tranh t bn ch ngha. Vi mc ch l thu c ngy cng nhiu hn gi tr thng d, cc nh t bn cnh tranh vi nhau, tiu dit ln nhau c c quy m gi tr thng d ln hn, t sut gi tr thng d cao hn. sn xut ngy cng nhiu gi tr thng d, cc nh t bn ra sc p dng tin b khoa hc k thut, ci tin sn xut; do lc lng sn xut pht trin mnh m, nn sn xut c tnh cht x hi ho ngy cng cao, mu thun gia tnh cht x hi ca sn xut vi hnh thc chim hu t nhn t bn ch ngha ngy cng gay gt. Tt c nhng yu t trn a x hi t bn n ch ph nh chnh mnh, dn n s dit vong tt yu ca ch ngha t bn thay th bng mt phng thc sn xut cao hn, tin b hn. l phng thc sn xut cng sn ch ngha.
III. S CHUYN HA CA GI TR THNG D THNH T BN- TCH LY T BN

1. Thc cht v ng c ca tch lu t bn c th hiu c thc cht ca tch lu t bn cn phi phn tch qu trnh ti sn xut t bn ch ngha. Ti sn xut ni chung c hiu l qu trnh sn xut c lp i, lp li v tip din lin tc; sn xut, hiu theo ngha rng cng c ngha l ti sn xut, c hai loi ti sn xut l ti sn xut gin n v ti sn xut m rng. a. Gi tr thng d- ngun gc ca tch lu t bn Ti sn xut l tt yu khch quan ca x hi loi ngi. Ti sn xut c hai hnh thc ch yu l ti sn xut gin n (trong sn xut nh) v ti sn xut m rng (trong sn xut ln). Mun ti sn xut m rng, nh t bn phi s dng mt phn gi tr thng d tng thm t bn ng trc.
156

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Vic s dng gi tr thng d hay s chuyn ho mt phn gi tr thng d tr li thnh t bn gi l tch lu t bn. Ni cch khc, thc cht ca tch ly t bn l s chuyn ha mt phn gi tr thng d tr li thnh t bn, hay cn gi l qu trnh t bn ha gi tr thng d. Nh vy, ngun gc ca tch lu t bn l gi tr thng d- l lao ng ca cng nhn b nh t bn chim ot. Ni cch khc, ton b ca ci ca giai cp t sn u do lao ng ca giai cp cng nhn to ra. b. Nhng yu t nh hng n quy m tch lu t bn Vi khi lng gi tr thng d nht nh th quy m tch lu t bn ph thuc vo t l phn chia gia tch lu v tiu dng. Nu t l gia tch lu v tiu dng c xc nh, th quy m tch lu t bn ph thuc vo khi lng gi tr thng d. C bn yu t nh hng n khi lng gi tr thng d a) Trnh bc lt gi tr thng d (m). Thng thng, mun tng khi lng gi tr thng d, nh t bn phi tng thm my mc, thit b v cng nhn. Nhng nh t bn c th khng tng thm m bt s cng nhn hin c cung cp thm lao ng bng cch tng cng thi gian v cng lao ng; ng thi, tn dng trit cng sut ca my mc hin c, ch tng thm nguyn liu tng ng. b) Nng sut lao ng. Nng sut lao ng x hi tng ln th gi c t liu sn xut v t liu tiu dng gim. S gim ny em li hai h qu cho tch lu mt l, vi khi lng gi tr thng d nht nh, phn dnh cho tch lu c th ln sang phn tiu dng, trong khi s tiu dng ca nh t bn khng gim m vn c th bng hoc cao hn trc; hai l, mt lng gi tr thng d nht nh dnh cho tch lu cng c th chuyn ho thnh mt khi lng t liu sn xut v sc lao ng ph thm nhiu hn trc. S tin b ca khoa hc v cng ngh to ra nhiu yu t ph thm cho tch lu nh vic s dng vt liu mi v to ra cng c mi ca vt liu hin c nh nhng ph thi trong tiu dng sn xut v tiu dng c nhnnhng vt vn khng c gi tr. Cui cng, nng sut lao ng s tng lm cho gi tr ca t bn c ti hin di hnh thc hu dng mi cng nhanh. c) Chnh lch gia t bn s dng v t bn tiu dng. T bn s dng l khi lng gi tr nhng t liu lao ng m ton b quy m hin vt ca chng u hot
157

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ng trong qu trnh sn xut sn phm; cn t bn tiu dng l phn gi tr nhng t liu lao ng y c chuyn vo sn phm theo tng chu k sn xut di dng khu hao. Do , c s chnh lch gia t bn s dng v t bn tiu dng v s chnh lch ny l thc o s tin b ca lc lng sn xut. Khi tr i tn ph hng ngy trong vic s dng my mc v cng c lao ng- gi tr hao mn c chuyn vo sn phm- nh t bn tip tc s dng my mc v cng c lao ng m khng i hi mt chi ph khc. K thut cng hin i, s chnh lch gia t bn s dng v t bn tiu dng cng ln th s phc v khng cng ca t liu lao ng ngy cng ln. Xem bng minh ha sau Th h my I II III Gi tr my (triu USD) 10 14 18 Nng lc sn xut sn phm (triu chic) 1 2 3 Khu hao trong mt sn phm (USD) 10 7 6 Chnh lch t bn s dng v t bn tiu dng (USD) 9.999.990 13.999.993 17.999.994 Kh nng tch lu so vi th h my 1

2tr SP x (10 7) = 6tr USD 3tr SP x (10 6) = 12tr USD

d) i lng t bn ng trc. Trong cng thc M = m.V, nu ? khng thay i th khi lng gi tr thng d ch c th tng khi tng t bn kh bin tng. V, tt nhin t bn bt bin cng phi tng ln theo quan h t l nht nh. Do , mun tng khi lng gi tr thng d phi tng quy m t bn ng trc. i lng t bn ng trc cng ln th quy m sn xut cng c m rng theo chiu rng v chiu su. Tm li, nng cao quy m tch lu, cn khai thc tt nht lc lng lao ng x hi, tng nng sut lao ng, s dng trit nng lc sn xut ca my mc, thit b v tng quy m vn u t ban u. 2. Tch t t bn v tp trung t bn

158

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong qu trnh ti sn xut t bn ch ngha, quy m ca t bn c bit tng ln thng qua qu trnh tch t v tp trung t bn. Tch t v tp trung t bn l quy lut pht trin ca nn sn xut ln t bn ch ngha.

a. Tch t t bn Tch t t bn l vic tng quy m t bn c bit bng tch lu ca nh t bn ring r, n l kt qu tt nhin ca tch lu. Tch t t bn, mt mt, l yu cu ca vic m rng sn xut, ng dng tin b k thut; mt khc, s tng ln ca khi lng gi tr thng d trong qu trnh pht trin ca sn xut t bn ch ngha li to kh nng hin thc cho tch t t bn. b. Tp trung t bn Tp trung t bn l s hp nht mt s t bn nh thnh mt t bn c bit ln. y l s tch t nhng t bn hnh thnh, l s th tiu tnh c lp ring bit ca chng, l vic nh t bn ny tc ot nh t bn khc, l vic bin nhiu t bn nh thnh mt s t t bn ln. Cnh tranh v tn dng l hai n by mnh nht ca tp trung. Do cnh tranh m tp trung t bn c th din ra bng bin php t nguyn hay cng bc. Tn dng t bn ch ngha l mt phng tin tp trung nhng khon tin tm thi nhn ri trong x hi vo tay nh t bn. Tch t v tp trung t bn ging nhau ch u lm tng quy m t bn c bit, nhng khc nhau ch ngun tch t t bn l gi tr thng d t bn ho, cn ngun tp trung l cc t bn hnh thnh trong x hi. Do tch t t bn m t bn c bit tng ln, lm cho t bn x hi cng tng theo. Cn tp trung t bn ch l s b tr li cc b phn t bn x hi c, quy m t bn x hi vn nh c. Tch t t bn biu hin mi quan h gia cc nh t bn vi nhau. Tp trung t bn c vai tr rt ln i vi s pht trin sn xut t bn ch ngha. Nh c tp trung t bn m c th t chc c mt cch rng ln lao ng hp tc, bin qu trnh sn xut ri rc, th cng thnh qu trnh sn xut phi hp

159

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

theo quy m ln v c xp t mt cch khoa hc, xy dng dng c nhng cng trnh cng nghip ln, s dng c k thut v cng ngh hin i. Tp trung t bn khng nhng dn n s thay i v lng ca t bn m cn lm cho t bn c mt cht lng mi, lm cho cu to hu c ca t bn tng ln, nh m nng sut lao ng tng ln nhanh chng. Chnh v vy, tp trung t bn tr thnh n by mnh m ca tch lu t bn. Qu trnh tch t v tp trung t bn ngy cng tng, do , nn sn xut t bn ch ngha cng ngy cng tr thnh nn sn xut x hi ho cao , lm cho mu thun kinh t c bn ca ch ngha t bn ngy cng su sc thm. 3. Cu to hu c ca t bn Sn xut bao gi cng l s kt hp hai yu t t liu sn xut v sc lao ng. S kt hp ca chng di hnh thi hin vt gi l cu to k thut. - Cu to k thut ca t bn l t l gia khi lng t liu sn xut vi s lng lao ng cn thit s dng cc t liu sn xut . Cu to k thut l cu to hin vt, nn n biu hin di cc hnh thc s lng my mc, nguyn liu, nng lng do mt cng nhn s dng trong mt thi gian no . Cu to k thut phn nh trnh pht trin ca lc lng sn xut x hi. - Cu to gi tr ca t bn l t l theo , t bn phn thnh t bn bt bin (hay gi tr ca t liu sn xut) v t bn kh bin (hay gi tr ca sc lao ng) cn thit tin hnh sn xut. Cu to k thut thay i s lm cho cu to gi tr thay i. C.Mc dng phm tr cu to phn nh mi quan h . Cu to hu c ca t bn l cu to gi tr ca t bn, do cu to k thut quyt nh v phn nh s thay i ca cu to k thut ca t bn. Cng vi s pht trin ca ch ngha t bn, do tc ng thng xuyn ca tin b khoa hc v cng ngh, cu to hu c ca t bn cng khng ngng bin i theo hng ngy cng tng ln. S tng ln biu hin ch b phn t bn bt bin tng nhanh hn b phn t bn kh bin, t bn bt bin tng tuyt i v tng tng i, cn t bn kh bin th c th tng tuyt i, nhng li gim xung mt cch tng i. S tng ln ca cu to hu c ca t bn lm cho khi lng t liu
160

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

sn xut tng ln, trong s tng ln ca my mc, thit b l iu kin tng nng sut lao ng, cn nguyn liu tng theo nng sut lao ng. Cu to hu c ca t bn tng ln nhanh chng thi k cng nghip ho t bn ch ngha, hoc nhng thi k nn kinh t t bn thay i c cu kinh t. Vic s dng k thut mi i hi phi c lao ng thnh tho, c o to vi gi tr sc lao ng cao, nhng nng sut lao ng nng cao li lm cho gi tr hng ho k thut hin i gim xung. Xu hng chung l t trng lao ng c trnh cao v lao ng tr tu ngy mt tng, gy nn nhng hu qu x hi tiu cc i vi ton b i ng ngi lao ng lm thu.
IV. QU TRNH LU THNG CA T BN V KHNG HONG KINH T

1. Tun hon ca t bn Sn xut t bn ch ngha l s thng nht bin chng gia qu trnh sn xut v qu trnh lu thng. Lu thng ca t bn, theo ngha rng l s vn ng ca t bn, nh m t bn ln ln v thu c gi tr thng d, cng tc l s tun hon v chu chuyn ca t bn. T bn cng nghip trong qu trnh tun hon u vn ng qua ba giai on, tn ti di ba hnh thc v thc hin ba chc nng: a. Giai on th nht Nh t bn dng tin mua t liu sn xut v sc lao ng. Qu trnh lu thng biu th theo s sau SL (sc lao ng) TH TLSX (t liu sn xut) Chc nng giai on ny l bin t bn tin t thnh hng ho di dng t liu sn xut v sc lao ng a vo sn xut, gi l t bn sn xut. b. Giai on th hai Nh t bn tiu dng nhng hng ho mua, tc l tin hnh sn xut. Trong qut trnh sn xut, cng nhn hao ph sc lao ng, to ra gi tr mi, cn nguyn liu c ch bin, my mc hao mn th gi tr ca chng c bo tn v chuyn dch vo sn phm mi. Qu trnh sn xut kt thc, lao ng ca cng nhn lm thu
161

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

to ra nhng hng ho mi m gi tr ca n ln hn gi tr cc yu t sn xut m nh t bn mua lc ban u, v trong c gi tr thng d do cng nhn to ra. S vn ng ca t bn giai on ny biu th theo s sau TLSX H SL Trong cng thc ny, H ch t bn di hnh thi hng ho m gi tr ca n bng gi tr ca t bn hao ph sn xut ra n cng vi gi tr thng d. Kt thc ca giai on ny, t bn sn xut chuyn ho thnh t bn hng ho. c. Giai on th ba Nh t bn tr li th trng vi t cch l ngi bn hng. Hng ho ca nh t bn c chuyn ho thnh tin. Cng thc vn ng ca t bn giai on th ba biu th theo s H - T. Kt thc giai on ny, t bn hng ho chuyn thnh t bn tin t. n y, mc ch ca nh t bn c thc hin, t bn quay tr li hnh thi ban u trong tay ch ca n, nhng vi s lng ln hn trc. S tin bn hng ho , nh t bn li em dng vo vic mua bn t liu sn xut v sc lao ng cn thit tip tc sn xut v ton b qu trnh trn c lp li. Tng hp qu trnh vn ng ca t bn cng nghip trong c ba giai on ta c s SL TH TLSX Trong s ny, vi t cch l mt gi tr, t bn tri qua mt chui bin ho hnh thi c quan h vi nhau, quy nh ln nhau. Trong cc giai on , c hai giai on thuc lnh vc lu thng v mt giai on thuc lnh vc sn xut. Tun hon ca t bn l s vn ng ca t bn tri qua ba giai on, ln lt mang ba hnh thi, thc hin ba chc nng ri tr v hnh thi ban u vi gi tr khng nhng c bo tn, m cn tng ln. Tun hon ca t bn ch c th tin hnh bnh thng trong iu kin cc giai on khc nhau ca n khng ngng c
162

SX - H

SX - H- T

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

chuyn tip. Mt khc, t bn phi nm li mi giai on tun hon trong mt thi gian nht nh. V vy, s vn ng tun hon ca t bn l s vn ng lin tc khng ngng; ng thi, l s vn ng t qung khng ngng. Ph hp vi ba giai on tun hon ca t bn c ba hnh thi ca t bn cng nghip l t bn tin t, t bn sn xut v t bn hng ho. ti sn xut din ra bnh thng, t bn x hi cng nh tng t bn c bit u tn ti cng mt lc di c ba hnh thi. Ti sn xut ca mi doanh nghip t bn ch ngha trong cng mt lc u gm c t bn tin t chi ra mua t liu sn xut v sc lao ng; t bn sn xut di hnh thi t liu sn xut v sc lao ng ang hot ng; t bn hng ho sp em ra bn. ng thi, trong lc mt b phn ca t bn l t bn tin t ang bin thnh t bn sn xut, th mt b phn khc l t bn sn xut ang bin thnh t bn hng ho v b phn th ba l t bn hng ho ang bin thnh t bn tin t. Mi b phn y u ln lt mang ly v trt b mt trong ba hnh thi . Ba hnh thi ca t bn khng phi l ba loi t bn khc nhau m l ba hnh thi ca mt t bn cng nghip biu hin trong qu trnh vn ng ca n. Song cng trong qu trnh vn ng y cha ng kh nng tch ri ca ba hnh thi t bn, Trong qu trnh pht trin ca ch ngha t bn, kh nng tch ri lm xut hin t bn thng nghip v t bn cho vay, hnh thnh cc tp on khc nhau trong giai cp t bn: ch cng nghip, nh bun, ch ngn hng v.v chia nhau gi tr thng d. 2. Chu chuyn ca t bn Chu chuyn ca t bn l s tun hon ca t bn nu xt n l mt qu trnh nh k i mi, v s lp i lp li khng ngng. Chu chuyn ca t bn ni ln tc vn ng ca t bn c bit. a. Thi gian chu chuyn ca t bn Thi gian t bn thc hin c mt vng tun hon gi l thi gian chu chuyn ca t bn. Thi gian ca t bn bao gm thi gian sn xut v thi gian lu thng.

163

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Thi gian sn xut l thi gian t bn nm trong lnh vc sn xut. Thi gian sn xut gm thi gian lao ng, thi gian gin on lao ng v thi gian d tr sn xut. Thi gian sn xut ca t bn di hay ngn l do tc ng ca cc yu t a) Tnh cht ca ngnh sn xut, chng hn ngnh ng tu c thi gian sn xut di hn ngnh dt vi, v bn thn trong ngnh dt th dt trn c thi gian sn xut ngn hn dt trang tr hoa vn v.v. b) Quy m hoc cht lng cc sn phm, chng hn xy dng mt x nghip mt thi gian hn xy dng mt ngi nh thng thng. c) Thi gian vt sn xut chu tc ng ca qu trnh t nhin di hay ngn. d) Nng sut lao ng. ) D tr sn xut hay thiu v.v Thi gian lu thng l thi gian t bn nm trong lnh vc lu thng. Trong thi gian lu thng, t bn khng lm chc nng sn xut, do , khng sn xut ra hng ho, cng khng sn xut ra gi tr thng d. Thi gian lu thng gm c thi gian mua v thi gian bn hng ho. Thi gian lu thng di hay ngn l do cc nhn t sau y quy nh th trng xa hay gn, tnh hnh th trng xu hay tt, trnh pht trin ca ngnh giao thng vn ti v.v. Thi gian chu chuyn ca t bn cng ngn th cng to ra iu kin cho gi tr thng d c sn xut ra nhiu hn, t bn cng ln nhanh hn. b. Tc chu chuyn ca t bn Cc t bn khc nhau hot ng trong nhng lnh vc khc nhau th s ln chu chuyn trong mt n v thi gian (mt nm) khng ging nhau; ni cch khc, tc chu chuyn ca chng khc nhau. Tc chu chuyn ca t bn o bng s ln (vng) chu chuyn ca t bn trong mt nm. Cng thc tnh tc chu chuyn ca t bn l n =
TGn TGa

; Trong , n l s

ln chu chuyn ca t bn trong mt nm, TGn l thi gian trong nm, TGa l thi gian chu chuyn ca mt t bn nht nh. Nh vy, tc chu chuyn ca t bn t l nghch vi thi gian chu chuyn ca t bn. Mun tng tc chu chuyn ca t bn phi gim thi gian sn xut v thi gian lu thng ca n.

164

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Lc lng sn xut pht trin, k thut tin b, nhng tin b v mt t chc sn xut, vic p dng nhng thnh tu ca ho hc, sinh hc hin i vo sn xut, phng tin vn ti v bu in pht trin, t chc mu dch c ci tin v.v cho php rt ngn thi gian chu chuyn ca t bn. 3. T bn c nh v t bn lu ng Cc b phn khc nhau ca t bn sn xut khng chu chuyn mt cch ging nhau. S d nh vy l v mi b phn t bn dch chuyn gi tr ca n vo sn phm theo nhng cch thc khc nhau. Cn c vo tnh cht chu chuyn khc nhau, ngi ta chia t bn sn xut thnh hai b phn: t bn c nh v t bn lu ng. T bn c nh l mt b phn ca t bn sn xut ng thi l b phn ch yu ca t bn bt bin (my mc, thit b, nh xng v.v) tham gia ton b vo qu trnh sn xut, nhng gi tr ca n khng chuyn ht mt ln vo sn phm m chuyn dn tng phn theo mc hao mn ca n trong qu trnh sn xut. T bn c nh c s dng lu di trong nhiu chu k sn xut v n b hao mn dn trong qu trnh sn xut. C hai loi hao mn l hao mn hu hnh v hao mn v hnh. Hao mn hu hnh l hao mn v vt cht, hao mn v gi tr s dng. Hao mn h hnh do qu trnh s dng v s tc ng ca t nhin lm cho cc b phn ca t bn c nh dn dn hao mn i cho ti ch hng v phi c thay th. Hao mn v hnh l s hao mn thun tu v mt gi tr. Hao mn v hnh xy ra ngay c khi my mc cn tt nhng b mt gi v xut hin nhiu my mc hin i hn, r hn, hoc c gi tr tng ng, nhng cng sut cao hn. trnh hao mn v hnh, cc nh t bn tm cch ko di ngy lao ng, tng cng lao ng, tng ca kp lm vic v.v nhm tn dng my mc trong thi gian cng ngn cng tt. Tng tc chu chuyn ca t bn c nh l mt bin php quan trng tng qu khu hao ti sn c nh, lm cho lng t bn s dng tng ln nhm trnh c thit hi hao mn hu hnh do t nhin ph hu v hao mn v hnh gy ra. Nh m c iu kin i mi thit b nhanh chng.

165

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

T bn lu ng l mt b phn ca t bn sn xut, gm mt phn t bn bt bin (nguyn liu, nhin liu, vt liu ph v.v) v t bn kh bin (sc lao ng), c tiu dng hon ton trong mt chu k sn xut v gi tr ca n c chuyn ton b vo sn phm trong qu trnh sn xut. T bn lu ng chu chuyn nhanh hn t bn c nh. Vic tng tc chu chuyn ca t bn lu ng c ngha quan trng. Mt mt, tc chu chuyn ca t bn lu ng tng ln s lm tng lng t bn lu ng c s dng trong nm, do tit kim c t bn ng trc; mt khc, do tng tc chu chuyn ca t bn lu ng kh bin lm cho t sut gi tr thng d trong nm tng ln. Vic phn chia t bn ng trc thnh t bn bt bin (c) v t bn kh bin (v) l da vo vai tr ca tng b phn t bn trong qu trnh sn xut ra gi tr thng d. y vic phn chia t bn thnh t bn c nh v t bn lu ng l c im ring ca t bn sn xut v cn c ca s phn chia l phng thc chuyn dch gi tr ca chng vo sn phm trong qu trnh sn xut, hay da vo phng thc chu chuyn ca t bn. Phn chia t bn theo hnh thc ca s chu chuyn T bn c nh c1 T bn bt bin T bn lu ng c2 V T bn kh bin

Trong , c1 l gi tr my mc, thit b, nh xng v.v, c2 l gi tr nguyn, nhin, vt liu, v l gi tr sc lao ng. Vic phn chia t bn thnh t bn c nh v t bn lu ng khng phn nh c ngun gc sinh ra gi tr thng d, nhng li c ngha quan trng trong qun l kinh t. N l c s qun l, s dng vn c nh, vn lu ng c hiu qu hn. c bit, vi s pht trin ca cch mng khoa hc cng ngh, s i mi ca thit b cng ngh din ra nhanh chng, th vic gim ti a hao mn ti sn c nh, nht l hao mn v hnh l i hi bc xc i vi khoa hc v ngh thut qun l kinh t.
V. CC HNH THI T BN V CC HNH THC BIU HIN CA GI TR THNG D

1. Chi ph sn xut t bn ch ngha. Li nhun v t sut li nhun


166

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

a. Chi ph sn xut t bn ch ngha Nu gi gi tr hng ho l W th W = c + v + m. l nhng chi ph lao ng thc t ca x hi sn xut hng ho. Nhng i vi nh t bn, sn xut hng ho, h ch cn chi ph mt lng t bn mua t liu sn xut (c) v mua sc lao ng (v). Chi ph gi l chi ph sn xut t bn ch ngha, c k hiu l k; cng thc tnh k = c + v. Nh vy, chi ph sn xut t bn ch ngha l phn gi tr b li gi c ca nhng t liu sn xut v gi c sc lao ng tiu dng sn xut ra hng ho cho nh t bn. Nu dng k ch chi ph sn xut t bn ch ngha th cng thc W = c + v + m s chuyn ho thnh W = k + m. Gia chi ph sn xut t bn ch ngha v gi tr hng ho c s khc nhau c v cht v lng. V cht, chi ph sn xut t bn ch ngha ch l s chi ph v t bn; cn gi tr hng ho l chi ph thc t ca x hi sn xut ra hng ho. Chi ph thc t l chi ph v lao ng x hi cn thit sn xut ra hng ho. V lng, chi ph sn xut t bn ch ngha lun nh hn chi ph thc t, tc l gi tr ca hng ho, v W = k+m th k =W-m. i vi nh t bn, chi ph sn xut t bn ch ngha l gii hn thc t ca l li kinh doanh nn h ra sc tit kim chi ph bng mi cch. b. Li nhun v t sut li nhun Li nhun v bn cht ca li nhun 1) Li nhun. Do c s chnh lch gia gi tr hng ho v chi ph sn xut t bn ch ngha nn sau khi bn hng theo ng gi tr, nh t bn khng ch b li s tin ng ra m cn thu li c mt s tin li ngang bng m. S tin ny l li nhun (k hiu l p). Li nhun l gi tr thng d khi c quan nim l con ca ton b t bn ng ra, l kt qu hot ng ca ton b t bn u t vo sn xut kinh doanh. Cng thc tnh li nhun l p =W-k. Khi , cng thc W =k+m s chuyn thnh W =k + p, c ngha l gi tr hng ho t bn ch ngha bng chi ph sn xut t bn ch ngha cng vi li nhun. 2) Bn cht ca li nhun. Li nhun l hnh thc bin tng ca gi tr thng d, n phn snh sai lch bn cht bc lt ca ch ngha t bn. Ci khc nhau gia
167

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

m v p l ch, khi ni m l hm so snh n vi v, cn khi ni p li hm so snh vi (c + v); p v m thng khng bng nhau, p c th cao hn hoc thp hn m, tu thuc v gi c bn hng ho do quan h cung-cu quy nh. Nhng xt trn phm vi ton x hi, tng s li nhun lun ngang bng tng s gi tr thng d. T sut li nhun v nhng yu t nh hng n t sut li nhun 1) T sut li nhun. Khi gi tr thng d chuyn ho thnh li nhun th tng s gi tr thng d chuyn ho thnh t sut li nhun. T sut li nhun l t l phn trm gia tng s gi tr thng d v ton b t bn ng trc; nu k hiu t sut li nhun l p, th p =
m 100 % . c+v

Trn thc t, ngi ta thng tnh p hng nm bng

t l phn trm gia tng s li nhun thu c trong nm (P) v tng t bn ng trc (K) theo cng thc p hng nm =
p 100% k

Xt v lng, t sut li nhun lun nh hn t sut gi tr thng d: p < m (v p =


m c +v

cn m =

m v

); Xt v cht, t sut gi tr thng d biu hin ng mc

bc lt ca nh t bn i vi lao ng. Cn t sut li nhun ch ni ln mc doanh li ca vic u t t bn. T sut li nhun ch cho cc nh u t t bn thy u t vo u th s thu c li nhun ln hn (ngnh no c p ln hn). Do , t sut li nhun l mc tiu cnh tranh v l ng lc thc y s hot ng ca cc nh t bn. T sut li nhun cao hay thp ph thuc nhiu yu t nh t sut gi tr thng d, cu to hu c ca t bn, tc chu chuyn t bn, tit kim t bn bt bin v.v 2) Nhng yu t nh hng n t sut li nhun. Ta bit p = m =
m 100% v

m 100% (1); c+v

nn m = m.v. Thay m = m.v vo (1) ta c p =

m'.v 100 % (2). c +v

T sut

li nhun ca mt lng t bn tng hay gim, do , ph thuc vo cc yu t sau. Mt l ph thuc vo t sut gi tr thng d; T sut li nhun l hnh thi chuyn ho ca t sut gi tr thng d nn gia chng c mi lin h ph thuc vo
168

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nhau. S ph thuc y th hin ch trong cng thc (2), nu

v c +v

l mt i lng

khng i th p t l thun vi m. V d, nu m=100%, vi mt t bn 8000c+2000v s thu c 2000m th p =20% v nu m=200%, cng t bn s thu c 4000m v p s l 40%. Do , nhng bin php nng cao t sut gi tr thng d cng l nhng bin php nng cao t sut li nhun. Hai l ph thuc vo tc chu chuyn t bn. Nu tc chu chuyn ca t bn (n) tng th khi lng t bn hot ng trong nm s ln (mc d khi lng t bn ng trc khng thay i) lm cho khi lng gi tr thng d hng nm tng ln, do t sut li nhun hng nm cng tng ln. V d, vi mt t bn ng trc 10000 n v tin t, nu tc chu chuyn ca t bn l n = 1, ta c 8000c + 2000v + 2000m v p = 20%; n = 2 th cng s t bn nh trn ta c 8000c + 2000v + 4000m v p = 40%. Nh vy, t sut li nhun t l thun vi s vng chu chuyn v t l nghch vi thi gian chu chuyn ca t bn. Do , nng cao t sut li nhun, cc nh t bn u tm mi cch rt ngn thi gian sn xut v thi gian lu thng hng ho ca mnh. Ba l tit kim t bn bt bin. Trong cng thc p =
m c +v

, nu m v v l

nhng i lng khng i, th t sut li nhun s vn ng ngc chiu vi t bn bt bin. V th, nng cao t sut li nhun, cc nh t bn tm mi cch tit kim t bn bt bin nh s dng my mc, thit b, nh xng, nh kho, phng tin vn ti vi hiu qu cao nht; thay nguyn liu t tin bng nguyn liu r tin; gim chi tiu bo him lao ng, mi trng, gim tiu hao vt t, nng lng v tn dng ph liu, ph phm, ph thi trong tiu dng sn xut v tiu dng c nhn ca x hi sn xut hng ho. Cc yu t nh hng n t sut li nhun ni trn c cc nh t bn khai thc trit . Song, v iu kin c th ca mi ngnh sn xut khc nhau nn cng mt lng t bn nh nhau u t vo cc nhnh sn xut khc nhau li thu c t sut li nhun khc nhau. T dn n s cnh tranh hnh thnh t sut li nhun bnh qun.
169

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2. Li nhun bnh qun v gi c sn xut a. Cnh tranh trong ni b ngnh v s hnh thnh gi tr th trng Cnh tranh trong ni b ngnh l cnh tranh gia cc nh my trong cng mt ngnh, sn xut cng mt loi hng ho, nhm mc ch ginh u th trong sn xut v trong tiu th hng ho thu c li nhun siu ngch. Cnh tranh trong ni b ngnh c thc hin thng qua cc bin php ci tin k thut, hp l ho sn xut, nng cao cht lng hng ho, ci tin mu m v.v lm cho gi tr c bit ca hng ho do nh my sn xut ra thp hn gi tr x hi thu c li nhun siu ngch. Kt qu cnh tranh trong ni b ngnh dn n hnh thnh gi tr x hi ca hng ho, tc l gi tr th trng ca hng ho, lm cho iu kin sn xut trung bnh ca mt ngnh thay i, gi tr x hi ca hng ho gim xung, cht lng hng ho c nng cao, chng loi hng ho phong ph v.v. b. S cnh tranh gia cc ngnh v s hnh thnh li nhun bnh qun Cnh tranh gia cc ngnh l cnh tranh gia cc nh my t bn, kinh doanh trong cc ngnh sn xut khc nhau nhm mc ch tm ni u t c li hn. Trong x hi, c nhiu ngnh sn xut khc nhau vi cc iu kin sn xut khng ging nhau, do , li nhun thu c v t sut li nhun khng ging nhau, m mc ch ca cc nh t bn l li nhun cao nn cc nh t bn phi chn ngnh no c t sut li nhun cao nht u t. V d, trong sn xut t bn ch ngha c ba nh t bn u c 100 t bn u t vo ba ngnh sn xut khc nhau. Ngnh c kh c
c 70 c = v 30 v
c 80 c = v 20 v

; Ngnh dt may c

; Ngnh thuc da c
c v

c 60 c = v 40 v

. T sut gi tr thng d l m =100%. Do iu

kin sn xut khc nhau, ca ba nh t bn s l

khc nhau nn gi tr hng ho v t sut li nhun (P)

Gc kh = 80c + 20v +20m =120, Pc kh = , Pc kh = 20%. Gdt may = 70c +30c +30m = 130, Pmay =
170

30 m 100 % , 70 c + 30 v

Pmay = 30%

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Gthuc da = 60c + 40v + 40m = 140, P thuc da = = 40%

40 m 100 % , 60 c + 40 v

P thuc da

Nhn xt. Nhn vo t sut li nhun ca ba nh t bn trn, ta thy nh t bn sn xut da c t sut li nhun cao nht (P = 40%), nh t bn sn xut dt may c t sut li nhun trung bnh (P = 30%), cn nh t bn sn xut c kh c t sut li nhun thp nht (P = 20%). Mc ch ca cc nh t bn lun lun tm ni c t sut li nhun cao u t, v vy cc nh t bn sn xut c kh di chuyn t bn v sc lao ng t ngnh c kh sang ngnh da. Kt qu l lm cho quy m sn xut ca ngnh c kh b thu hp li cn quy m ca ngnh thuc da ngy cng m rng. Ti ngnh da, do quy m m rng lm cho sn phm da cung ln hn cu (sn phm s tn ng) khng bn c, lp tc th trng gim gi bn sn phm ra, t sut li nhun P cng theo m gim t 40% xung 30%. Ti ngnh c kh, do quy m b thu hp nn lm cho sn phm c kh cu ln hn cung, hng ho c kh s khan him. Khi hng ho khan him, ngi bn s nng gi. Khi gi bn sn phm c kh tng, t sut li nhun P s tng t 20% lm 30%. Cui cng, c ba nh t bn u nhn c mc li nhun l 30%. Li nhun ny c gi l li nhun bnh qun. Vy, li nhun bnh qun l li nhun bng nhau ca t bn bng nhau vo cc ngnh sn xut khc nhau. N chnh l li nhun m cc nh u t thu c cn c vo tng t bn u t, nhn vi t sut li nhun bnh qun, khng k cu thnh hu c ca n nh th no. S hnh thnh li nhun bnh qun lm cho quy lut gi tr thng d, quy lut kinh t c bn ca ch ngha t bn b bin dng. Quy lut gi tr thng d hot ng trong giai on ch ngha t bn t do cnh tranh th hin thnh quy lut li nhun bnh qun. T sut li nhun bnh qun l con s trung bnh ca tt c cc t sut li nhun khc nhau hay t sut li nhun bnh qun l t s theo phn trm gia tng

171

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

gi tr thng d v tng t bn x hi. trong ,


p
M

p '1 + p '2 +... + p 'n hoc p = n


M

M M

l tng gi tr thng d ca x hi, l tng t bn x hi.


p

Khi hnh thnh t sut li nhun bnh qun, c th tnh li nhun bnh qun tng ngnh theo cng thc = k. p ; trong k l t bn ng trc ca tng ngnh. c. S chuyn ho ca gi tr hng ho thnh gi c sn xut Trong nn sn xut t bn ch ngha, khi li nhun (p) chuyn ho thnh li nhun bnh qun (
p

) th gi tr hng ho chuyn thnh gi c sn xut. Gi tr


p

hng ho G = c + v + m chuyn thnh gi c sn xut (k +

), tc l gi c sn xut

bng chi ph sn xut t bn ch ngha cng vi li nhun bnh qun. Gi tr l c s ca gi c sn xut, gi c sn xut l phm tr kinh t tng ng vi phm tr gi c. Gi c sn xut l c s ca gi c trn th trng, gi c sn xut iu tit gi c th trng, gi c th trng xoay xung quanh gi c sn xut. Khi gi tr hng ho chuyn thnh gi c sn xut th quy lut gi tr c hnh thc biu hin l gi c sn xut; quy lut gi tr thng d c hnh thc biu hin l quy lut li nhun bnh qun. 3. S phn chia gi tr thng d gia cc tp on t bn a. T bn thng nghip v li nhun thng nghip - Ngun gc ca t bn thng nghip. T bn thng nghip xut hin rt sm trong lch s. N tn ti trn c s lu thng hng ho v lu thng tin t. Trc ch ngha t bn, li nhun ca t bn thng nghip ch yu l do mua r, bn t. Trong ch ngha t bn, t bn thng nghip l mt b phn t bn cng nghip tch ra chuyn m nhn khu lu thng hng ho. Nh vy, hot ng ca t bn thng nghip ch l nhng hot ng phc v cho qu trnh thc hin gi tr hng ho ca t bn cng nghip. Cng thc vn ng ca n l T H T. T bn thng nghip c c im va ph thuc vo t bn cng nghip, va c tnh c lp tng i. S ph thuc th hin ch t bn thng nghip ch l mt b phn ca t bn cng nghip tch ra. Tnh c lp tng i biu hin ch
172

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

chc nng chuyn ho cui cng ca hng ho thnh tin tr thnh chc nng ring bit tch ri khi t bn cng nghip, nm trong tay ngi khc. Khi t bn thng nghip xut hin, n c vai tr v li ch to ln i vi x hi, bi 1) Nh c thng nhn chuyn trch vic mua bn hng ho nn lng t bn ng vo lu thng v chi ph lu thng nh hn khi nhng ngi sn xut trc tip m nhn chc nng ny. 2) Nh c thng nhn chuyn trch vic mua bn hng ho, ngi sn xut c th tp trung thi gian chm lo vic sn xut, gim d tr sn xut, nng cao hiu qu kinh t, tng gi tr thng d. 3) Nh c thng nhn chuyn trch vic mua bn hng ho s rt ngn thi gian lu thng, tng nhanh chu chuyn t bn, t tng t sut v khi lng gi tr thng d hng nm. - Li nhun thng nghip. T bn thng nghip nu ch gii hn trong vic mua bn hng ho, (khng k vic chuyn ch, bo qun, ng gi) th khng to ra gi tr v gi tr thng d. Nhng l t bn, n ch c th hot ng vi mc ch thu li nhun. Vy, li nhun thng nghip l g; do u m c? Li nhun thng nghip l mt phn gi tr thng d c to ra trong qu trnh sn xut m t bn cng nghip nhng cho t bn thng nghip, t bn thng nghip bn hng ho cho mnh. Li nhun thng nghip l hnh thc bin tng ca gi tr thng d. Ngun gc ca n cng l mt b phn lao ng khng c tr cng ca cng nhn. T bn cng nghip nhng mt phn gi tr thng d cho t bn thng nghip bng cch bn hng ho thp hn gi tr thc t ca n, ri t bn thng nghip bn ng gi tr, thu v li nhun thng nghip. V d, T bn cng nghip ng ra 900 sn xut hng ho vi cu to hu c l 4/1, t sut gi tr thng d l 100%, t bn c nh hao mn ht trong mt nm th tng gi tr hng ho l 720c + 180v +180m = 1080; T sut li nhun l
180 100% = 900

20%.

lu thng c s hng ho trn, gi nh t bn cng nghip phi ng thm 100 na, t sut li nhun ch cn l
180 100 % = 900 +100

18%. Nu vic ng 100 ny khng

phi l t bn cng nghip m t bn thng nghip ng ra, th n cng c hng


173

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mt li nhun tng ng vi 100 t bn l 18.

Vy t bn cng nghip phi bn

hng ho cho t bn thng nghip vi gi thp hn gi tr 720c + 180v + (180m 18m) = 1062. Cn t bn thng nghip s bn hng ho theo ng gi tr, tc l 1080 thu c li nhun thng nghip l 18. Vic phn phi gi tr thng d gia nh t bn cng nghip v t bn thng nghip din ra theo quy lut t sut li nhun bnh qun thng qua cnh tranh v thng qua chnh lch gia gi c sn xut cui cng (gi bn l thng nghip) v gi c sn xut cng nghip (gi bn bun cng nghip). b. T bn cho vay v li tc cho vay - T bn cho vay l hnh thc t bn xut hin t trc ch ngha t bn. iu kin tn ti ca hnh thc t bn ny l sn phm tr thnh hng ho v tin t pht trin cc chc nng ca mnh. Trc ch nghi t bn, hnh thc c trng ca t bn cho vay l t bn cho vay nng li. Trong x hi t bn, t bn cho vay l t bn tin t tm thi nhn ri m ngi ch ca n cho nh t bn khc s dng trong thi gian nht nh nhn c s tin li no (gi l li tc). T bn cho vay c c im a) Quyn s hu tch ri quyn s dng t bn. i vi ngi cho vay n l t bn s hu, i vi ngi i vay n l t bn s dng. b) T bn cho vay l mt hng ho c bit, v khi cho vay ngi bn khng mt quyn s hu, cn ngi mua ch c mua quyn s dng trong mt thi gian nht nh. V khi s dng th gi tr ca n khng mt i m cn tng ln; gi c ca n khng do gi tr m do gi tr s dng ca t bn cho vay, do kh nng to ra li tc ca n quyt nh. Li tc chnh l gi c ca hng ho t bn cho vay. c) T bn cho vay l t bn c sng bi nht. Do vn ng theo cng thc T-T nn n gy n tng hnh thc rng tin c th ra tin. S hnh thnh t bn cho vay l kt qu ca s pht trin quan h hng ho-tin t n mt trnh nht nh lm xut hin mt quan h l c ni tin t tm thi nhn ri, c ni li thiu tin hot ng. T bn cho vay ra i gp phn vo vic tch t, tp trung t bn, m rng sn xut, ci tin k thut, y nhanh tc chu

174

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

chuyn ca t bn. Do n gp phn lm tng thm tng gi tr thng d trong x hi. - Li tc v t sut li tc. Li tc (k hiu l z) l mt phn ca li nhun bnh qun m t bn i vay tr cho t bn cho vay v quyn s hu t bn c quyn s dng t bn trong mt thi gian nht nh. Ngi cho vay v ngi i vay tho thun vi nhau v t sut li tc. T sut li tc (k hiu l z) l t l phn trm gia tng s li tc v s t bn tin t cho vay trong mt thi gian nht nh. Cng thc tnh z = K K cv l s t bn cho vay. T sut li tc ph thuc vo t sut li nhun bnh qun v quan h cung cu v t bn cho vay. Gii hn vn ng ca t sut li tc l 0 < z < p. c. Quan h tn dng t bn ch ngha. Ngn hng v li nhun ngn hng - Quan h tn dng t bn ch ngha l hnh thc vn ng ca t bn cho vay. S ra i v tn ti ca tn dng bt ngun t c im ca chu chuyn vn tin t v s cn thit sinh li i vi tin t tm thi nhn ri v nhu cu vn cho sn xut v kinh doanh nhng cha tch lu kp. Chnh nhng din bin ni trn dn n s hnh thnh quan h cung cu tin t gia ngi i vay v ngi cho vay. Nhng hnh thc c bn ca tn dng t bn ch ngha gm a) tn dng thng nghip (tn dng gia cc nh t bn trc tip kinh doanh, mua bn chu hng ho vi nhau) v b) tn dng ngn hng (tn dng gia nhng ngi c tin cho nhng ngi sn xut, kinh doanh vay tin thng qua mi gii trung gian l cc ngn hng, trong , ngn hng va i din cho ngi i vay, va i din cho ngi cho vay). - Ngn hng v li nhun ngn hng. T bn ngn hng l loi x nghip t bn kinh doanh t bn tin t v lm mi gii cho ngi i vay v ngi cho vay. Nghip v ngn hng chia ra thnh nghip v nhn gi v nghip v cho vay. Ngn hng vay tin theo t sut li tc thp, cho vay theo t sut li tc cao hn. Ngn hng em mt phn ca s chnh lch trang tri cc chi ph cn thit v nghip v
175

z
cv

100

; trong

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca mnh, phn cn li l li nhun ngn hng. S cnh tranh gia cc ngnh trong x hi t bn ch ngha lm cho li nhun ngn hng cng bng li nhun bnh qun; nu khng, ch ngn hng s chuyn vn sang kinh doanh cc ngnh khc. Ngoi nghip v trn, ngn hng cn ng vai tr th qu cho x hi v lm trung tm thanh ton cho cc nh t bn. Cc nh t bn u c ti khon ring, ngha l u gi vn ngn hng. Khi mua bn, thanh ton vi nhau, h ch cn gi sc n ngn hng, Ngn hng s chuyn s tin ghi trong sc t ti khon ca ngi mua sang ti khon ca ngi bn. Vic thanh ton ny va tin li, nhanh chng, va gim c lng tin mt trong lu thng. d. Cng ty c phn. T bn gi v th trng chng khon - Cng ty c phn. S pht trin nn kinh t t bn ch ngha v cc quan h tn dng lm xut hin cc cng ty c phn- loi x nghip ln m vn ca n hnh thnh t vic lin kt nhiu t bn c bit v cc ngun tit kim c nhn thng qua vic pht hnh c phiu. C phiu l loi chng khon c gi, bo m cho ngi s hu n c quyn nhn mt phn thu nhp ca cng ty di hnh thc li tc c phiu (c tc). Li tc c phiu khng c nh m ph thuc vo kt qu hot ng ca cng ty. V nguyn tc, cng ty c phn khng hon li vn cho ch c phiu; c phiu b mt gi tr khi cng ty b ph sn. C phiu c nhiu loi c phiu thng, c phiu u i, c phiu ghi danh (c ghi tn ngi mua), c phiu v danh (khng ghi tn ngi mua). C phiu c mua bn trn th trng theo gi gi l th gi c phiu. Th gi c phiu lun bin ng, mt phn do s bin ng ca t sut li tc ngn hng, mt phn v nhng nh gi v tnh hnh hot ng ca cng ty c phn, v li tc c phiu d on s thu c. Ngi mua c phiu gi l c ng. V mt t chc v qun l, i hi c ng l c quan ti cao bu ra hi ng qun tr v quyt nh phng hng kinh doanh cng nhng vn quan trng khc trong hot ng ca cng ty. Phiu biu quyt trong i hi c ng c quy nh theo s lng c phiu, bi vy nhng
176

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nh t bn nm c s c phiu khng ch c kh nng thao tng mi hot ng ca cng ty. Ngoi c phiu, khi cn vn cho hot ng kinh doanh, cng ty c phn cn pht hnh tri phiu. Khc vi c phiu, tri phiu cho ngi s hu n c quyn c nhn mt khon li tc c nh v c hon tr vn sau thi hn ghi trn tri phiu. Ngi mua tri phiu khng c tham gia i hi c ng. S ra i v pht trin ca cng ty c phn l ngun li ln i vi cc nh t bn. Nh n m t bn c tp trung nhanh chng v xut hin nhng x nghip khng l m khng mt t bn ring l no sc to nn. ng thi n cn to iu kin thun li cho s di chuyn t bn u t, tng tnh linh hot v cnh tranh trong nn kinh t. - T bn gi v th trng chng khon. T bn gi l t bn tn ti di hnh thc chng khon c gi, n mang li thu nhp cho ngi s hu chng khon . T bn gi bao gm hai loi ch yu c phiu do cng ty c phn pht hnh v tri phiu do cng ty hoc ngn hng hay nh nc pht hnh. T bn gi c cc c im c th mang li thu nhp cho ngi s hu n; c th mua bn c; bn thn t bn gi khng c gi tr, s vn ng ca n hon ton tch ri s vn ng ca t bn tht, n c th tng hay gim m khng cn c s thay i tng ng ca t bn tht. - Th trng chng khon. Chng khon l cc loi giy t c gi tr nh c phiu, tri phiu, cng tri, k phiu, tn phiu, vn t cm c, cc loi chng ch qu u t v.v. Th trng chng khon l loi th trng mua bn cc loi chng khon. Th trng chng khon l loi th trng rt nhy vi cc bin ng kinh t, chnh tr-x hi, l phong v biu ca nn kinh t. Gi c chng khon tng biu hin nn kinh t pht trin, ngc li biu hin nn kinh t ang sa st, khng hong. e. Quan h sn xut t bn ch ngha trong nng nghip v a t t bn ch ngha - S hnh thnh quan h sn xut t bn ch ngha trong nng nghip. Trong nng nghip, quan h sn xut t bn ch ngha c hnh thnh ch yu trn hai con ng. Mt l, thng qua ci cch, dn dn chuyn kinh t a ch phong kin sang
177

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

kinh doanh theo phng thc t bn ch ngha nh c, , Nht, Nga v.v. Hai l, thng qua cch mng dn ch t sn, xo b kinh t a ch phong kin, pht trin kinh t t bn ch ngha nh Anh, M, Php v.v. c im ni bt ca quan h sn xut t bn ch ngha trong nng nghip l ch c quyn s hu rung t v c quyn kinh doanh rung t. C hai loi c quyn rung t ni trn ngn cn t do cnh tranh trong nng nghip. V quan h x hi i vi rung t trong ch ngha t bn bao gm ba giai cp a ch (c quyn s hu rung t), t bn kinh doanh nng nghip (c quyn kinh doanh rung t) v giai cp cng nhn nng nghip. - Bn cht ca a t t bn ch ngha. Nh t bn kinh doanh nng nghip phi thu rung t ca a ch v thu cng nhn tin hnh sn xut. Do nh t bn phi trch mt phn gi tr thng d do cng nhn to ra tr cho a ch di hnh thc a t. Nh vy, a t t bn ch ngha l mt b phn li nhun siu ngch ngoi li nhun bnh qun ca t bn u t trong nng nghip do cng nhn nng nghip to ra m nh t bn kinh doanh nng nghip phi np cho a ch vi t cch l k s hu rung t. - Cc hnh thc a t t bn ch ngha + a t chnh lch. Nng nghip c mt s c im khc vi cng nghip, nh s lng rung t b gii hn; mu m t nhin v v tr a l ca rung t khng ging nhau; cc iu kin thi tit, kh hu ca a phng t bin ng; nhu cu hng ho nng phm ngy cng tng. Do , x hi buc phi canh tc trn rung t xu nht (v mu m v v tr a l) nn gi c hng ho nng phm c hnh thnh trn c s iu kin sn xut xu nht ch khng phi iu kin trung bnh nh trong cng nghip. V th, canh tc trn t tt v trung bnh s c li nhun siu ngch. Phn ln li nhun siu ngch s tn ti thng xuyn, tng i n nh v chuyn ho thnh a t chnh lch. Nh vy, a t chnh lch l phn li nhun siu ngch ngoi li nhun bnh qun thu c trn rung t c iu kin sn xut thun li hn. N l s chnh lch gia gi c sn xut chung c quyt nh bi iu kin sn xut trn rung t xu nht v gi c sn xut c

178

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

bit trn rung t tt v trung bnh (k hiu Rcl). a t chnh lch c hai loi l a t chnh lch I v a t chnh lch II. a) a t chnh lch I l loi a t thu c trn nhng rung t c iu kin t nhin thun li. Chng hn, c mu m t nhin trung bnh, tt v c v tr gn ni tiu th hay gn ng giao thng. V d 1, a t chnh lch I thu c trn nhng rung t c mu m t nhin trung bnh v tt (gi s c P = 20%).
Loi rung T bn u t P Sn lng (t) Gi c sn xut c bit Ca 1 Ca tng t sn phm Gi c sn xut chung Ca 1 t Ca tng sn phm a t chnh lch

Tt Trung bnh Xu

100 100 100

20 20 20

6 5 4

20 24 30

120 120 120

30 30 30

180 150 120

60 30 0

V d 2, a t chnh lch I thu c trn nhng rung t c v tr thun li nh gn ni tiu th hay gn ng giao thng.
V tr rung t T bn u t P Sn lng (t) Chi ph vn chuyn Tng gi c sn xut c bit Gi c sn xut c bit 1t Gi c sn xut chung Ca 1 t Ca tng sn phm a t chnh lch

Gn

th

100 100

20 20

5 5

0 15

120 135

24 27

27 27

135 135

15 0

trng Xa th trng

b) a t chnh lch II l loi a t thu c nh thm canh nng sut, l kt qu ca t bn u t thm trn cng n v din tch. V d 3, Cn ch rng, nng sut ca ln u t thm phi ln hn nng sut ca ln u t trn rung xu, th khi mi c c li nhun siu ngch.

179

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008 Loi rung Ln u t T bn u t P Sn lng (t) Gi c sn xut c bit 1t Gi c sn xut chung 1t Tng sn lng a t chnh lch

Cng mt tha rung

Th 1 Th 2 Th 3

100 100 100

20 20 20

4 6 8

30 20 15

30 30 30

120 180 240

0 60 120

Trong thi hn hp ng, li nhun siu ngch do u t thm canh em li thuc nh t bn kinh doanh rung t. Ch n khi ht thi hn hp ng, a ch mi tm cch nng gi cho thu rung t, tc l bin li nhun siu ngch do u t thm canh em li (a t chnh lch II) thnh a t chnh lch I. Tnh trng ny dn n mu thun: nh t bn thu t mun ko di thi hn thu, cn a ch li mun rt ngn thi hn cho thu. Do , trong thi gian thu t, nh t bn tm mi cch quay vng, tn dng, vt kit mu m t ai. + a t tuyt i l loi a t m cc nh t bn kinh doanh nng nghip tuyt i phi np cho a ch, d rung t tt hay xu, gn hay xa. a t tuyt i l s li nhun siu ngch di ra ngoi li nhun bnh qun, hnh thnh nn bi chnh lch gia gi tr nng sn vi gi c sn xut chung ca nng phm. V d, C hai t bn trong nng nghip v trong cng nghip u l 100, cu to hu c trong nng nghip l 3/2, cu to hu c trong cng nghip l 4/1. Gi s m=100%, th gi tr sn phm v gi tr thng d sn xut ra trong tng lnh vc s l: Trong cng nghip 80c + 20v + 20m = 120; Trong nng nghip 60c + 40v + 40m = 140. Gi tr thng d di ra trong nng nghip so vi trong cng nghip l 20. S chnh lch ny khng b bnh qun ho m chuyn ho thnh a t tuyt i. C s ca a t tuyt i l so cu to hu c ca t bn trong nng nghip thp hn trong cng nghip. Cn trong nguyn nhn tn ti a t tuyt i l do ch c quyn s hu rung t ngn cn nng nghip tham gia cnh tranh gia cc ngnh hnh thnh li nhun bnh qun.

180

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

+ a t c quyn l hnh thc c bit ca a t t bn ch ngha. a t c quyn c th tn ti trong nng nghip, cng nghip khai thc v cc khu t trong thnh th. Trong nng nghip, a t c quyn c cc khu t c tnh cht c bit, cho php trng cc loi cy c sn hay sn xut cc sn phm c bit. Trong cng nghip khai thc, a t c quyn c khai thc kim loi, khong cht qu him, hoc nhng khong sn c nhu cu vt xa kh nng khai thc chng. Trong thnh th, a t c quyn c cc khu t c v tr thun li cho php xy dng cc trung tm cng nghip, thng mi, dch v, nh cho thu c kh nng thu li nhun cao. Ngun gc ca a t c quyn cng l li nhun siu ngch do gi c c quyn ca sn phm thu c trn t ai y, m nh t bn phi np cho a ch. Cu hi n tp 1. Phn tch s chuyn ho ca tin t thnh t bn. Theo anh (ch), iu kin g quyt nh tin t bin thnh t bn, V sao? 2. Phn tch hng ho sc lao ng v ngha ca l lun ny i vi l lun gi tr thng d? 3. Phn tch qu trinh sn xut gi tr thng d v nhng nhn xt t qu trnh sn xut ? 4. C s v ngha ca vic phn chia t bn thnh t bn bt bin v t bn kh bin? 5. Phn tch 2 phng php sn xut gi tr thng d trong ch ngha t bn. ngha l lun v thc tin ca vic nghin cu vn ny? 6. So snh gi tr thng d vi li nhun, t sut gi tr thng d vi t sut li nhun? 7. Phn tch thc cht v ng c tch lu t bn. Mi quan h v s khc nhau gia tch t v tp trung t bn. Vai tr ca tp trung t bn trong s pht trin ca ch ngha t bn? 8. Phn tch nhng nhn t nh hng n quy m tch lu t bn. ngha ca vic nghin cu vn ny?
181

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

9. Trnh by khi nim chi ph sn xut TBCN, li nhun v t sut li nhun. S xut hin cc khi nim trn che lp bn cht v ngun gc ca chng nh th no? 10. Phn tch s hnh thnh t sut li nhun bnh qun v gi c sn xut. ngha l lun v thc tin ca vic nghin cu vn ny? 11. Phn tch nhng ni dung c bn v s hnh thnh cng ty c phn v th trng chng khon. ngha thc tin ca vic nghin cu vn ny nc ta hin nay? 12. Phn tch bn cht ca a t t bn ch ngha v cc hnh thc a t. ngha thc tin ca vic nghin cu vn ny? 13. Phn tch s hnh thnh a t chnh lch. Phn bit a t chnh lch I v a t chnh lch II. ngha ca vic nghin cu a t chng lch II?

182

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

CHNG 6. CH NGHA T BN C QUYN V CH NGHA T BN C QUYN NH NC


I. CH NGHA T BN C QUYN

1. S chuyn bin t ch ngha t bn cnh tranh t do sang ch ngha t bn c quyn a. Nguyn nhn hnh thnh ch ngha t bn c quyn Nghin cu ch ngha t bn t do cnh tranh, C.Mc v Ph.ngghen d bo rng, t do cnh tranh sinh ra tch t v tp trung sn xut; tch t v tp trung sn xut pht trin n mt mc no s dn n c quyn. Vn dng sng to nhng nguyn l ca ch ngha Mc vo iu kin lch s mi ca th gii, V.I. Lnin chng minh rng ch ngha t bn chuyn sang ch ngha t bn c quyn, ng thi ng nu ra nhng (nm) c im kinh t c bn ca ch ngha . Ch ngha t bn c quyn xut hin vo cui th k XIX u th k XX do nhng nguyn nhn 1) S pht trin ca lc lng sn xut di tc ng ca tin b khoa hc k thut y nhanh qu trnh tch t v tp trung sn xut, hnh thnh cc x nghip c quy m ln 2) Vo 30 nm cui ca th k XIX, nhng thnh tu khoa hc k thut mi xut hin nh l luyn kim mi Betsme, Mctanh, Tmt v.v to ra sn lng ln gang thp vi cht lng cao; pht hin ra ho cht mi nh axit sunphuaric, thuc nhum v.v; ng c iezen, my pht in, my tin, my phay v.v ra i; pht trin nhng phng tin vn ti mi nh xe hi, tu thu, xe in, my bay v.v v c bit l ng st. Nhng thnh tu khoa hc k thut ny, mt mt lm xut hin nhng ngnh sn xut mi i hi x nghip phi c quy m ln; mt khc, n dn n tng nng sut lao ng, tng kh nng tch lu t bn, thc y pht trin sn xut ln 3) Trong iu kin pht trin ca khoa hc k thut, s tc ng ca cc quy lut kinh t ca ch ngha t bn nh quy lut gi tr thng d, quy lut tch lu v.v

183

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ngy cng mnh m, lm bin i c cu kinh t ca x hi t bn theo hng tp trung sn xut quy m ln 4) Cnh tranh khc lit buc cc nh t bn phi tch cc ci tin k thut, tng quy m tch lu thng th trong cnh tranh. ng thi, cnh tranh gay gt lm cho cc nh t bn va v nh b ph sn, cn cc nh t bn ln pht ti, lm giu vi s t bn tp trung v quy m x nghip ngy cng to ln 5) Cuc khng hong kinh t nm 1873 trong ton b th gii t bn ch ngha lm ph sn hng lot x nghip va v nh, thc y nhanh chng qu trnh tch t v tp trung t bn 6) S pht trin ca h thng tn dng t bn ch ngha tr thnh n by mnh m thc y tp trung sn xut, nht l vic hnh thnh cc cng ty c phn, to tin cho s ra i ca cc t chc c quyn. T nhng nguyn nhn trn, V.I.Lnin khng nh t do cnh tranh ra tp trung sn xut v s tp trung sn xut ny, khi pht trin ti mt mc nht nh, li dn ti c quyn82. b. Bn cht ca ch ngha t bn c quyn Ch ngha t bn cnh tranh t do pht trin n nht nh th xut hin cc t chc c quyn. Lc u t bn c quyn ch c trong mt s ngnh, mt s lnh vc ca nn kinh t. Hn na, sc mnh kinh t ca cc t chc c quyn cng cha tht ln. Tuy nhin, sau ny, sc mnh ca cc t chc c quyn c nhn ln nhanh chng v tng bc chim a v chi phi trong ton b nn kinh t. Ch ngha t bn bc sang giai on pht trin mi- ch ngha t bn c quyn. Xt v bn cht, ch ngha t bn c quyn l mt nc thang pht trin mi ca ch ngha t bn. Ch ngha t bn c quyn l ch ngha t bn trong hu ht cc ngnh, cc lnh vc ca nn kinh t tn ti cc t chc t bn c quyn v chng chi phi s pht trin ca ton b nn kinh t. Nu trong thi k ch ngha t bn cnh tranh t do, s phn ho gia cc nh t bn cha thc s su sc nn quy

82

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.27, tr.402 184

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

lut thng tr ca thi k ny l quy lut li nhun bnh qun, cn trong ch ngha t bn c quyn, quy lut thng tr l quy lut li nhun c quyn. S ra i ca ch ngha t bn c quyn vn khng lm thay i c bn cht ca ch ngha t bn. Bn thn quy lut li nhun c quyn cng ch l mt hnh thi bin tng ca quy lut gi tr thng d. 2. Nhng c im kinh t c bn ca ch ngha t bn c quyn a. Tp trung sn xut v cc t chc c quyn Tch t v tp trung sn xut cao dn n hnh thnh cc t chc c quyn l c im kinh t c bn ca ch ngha quc. T chc c quyn l t chc lin minh gia cc nh t bn ln tp trung vo trong tay phn ln vic sn xut v tiu th mt s loi hng ho no nhm mc ch thu c li nhun c quyn cao. Khi mi bt u qu trnh c quyn ho, cc lin minh c quyn hnh thnh theo lin kt ngang, ngha l mi ch lin kt nhng doanh nghip trong cng mt ngnh, nhng v sau theo mi lin h dy chuyn, cc t chc c quyn pht trin theo lin kt dc, m rng ra nhiu ngnh khc nhau. Nhng hnh thc c quyn c bn l ccten, xanhica, trt, cngxocxiom, cngglmrat. Ccten l hnh thc t chc c quyn gia cc nh t bn k hip ngh tho thun vi nhau v gi c, quy m sn lng, th trng tiu th, k hn thanh ton v.v. Cc nh t bn tham gia ccten vn c lp v sn xut v lu thng. H ch cam kt lm ng hip ngh. V vy, ccten l lin minh c quyn khng vng chc. Trong nhiu trng hp, nhng thnh vin thy vo v tr bt li rt ra khi ccten, lm cho ccten thng tan v trc k hn. Xanhica l hnh thc t chc c quyn cao hn, n nh hn ccten. Cc x nghip tham gia xanhica vn gi c lp v sn xut, ch ph thuc v lu thng: mi vic mua- bn do mt ban qun tr chung ca xanhica m nhn. Mc ch ca xanhica l thng nht u mi mua v bn mua nguyn liu vi gi r, bn hng ho vi gi t nhm thu li nhun c quyn cao.

185

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trt l mt hnh thc c quyn cao hn ccten v xanhica, nhm thng nht c vic sn xut, tiu th, ti v u do mt ban qun tr qun l. Cc nh t bn tham gia trt tr thnh nhng c ng thu li nhun theo s lng c phn. Cngxocxiom l hnh thc t chc c quyn c trnh v quy m ln hn cc hnh thc c quyn trn. Tham gia cngxocxiom khng ch c cc nh u t t bn ln m cn c c cc xanhica, trt, thuc cc ngnh khc nhau nhng lin quan vi nhau v kinh t, k thut. Vi kiu lin kt dc nh vy, mt cngxoc xiom c th c hng trm x nghip lin kt trn c s hon ton ph thuc v ti chnh vo mt nhm t bn kch s. T gia th k XX pht trin mt kiu lin kt mi- lin kt a ngnh- hnh thnh nhng cnglmrat hay consn khng l thu tm nhiu cng ty, x nghip thuc nhng ngnh cng nghip rt khc nhau, ng thi bao gm c vn ti, thng mi, ngn hng v cc dch v khc v.v Nh nm c a v thng tr trong lnh vc sn xut v lu thng, cc t chc c quyn c kh nng nh ra gi c c quyn. Gi c c quyn l gi c hng ho c s chnh lch rt ln so vi gi c sn xut. H nh ra gi c c quyn cao hn gi c sn xut i vi nhng hng ho m h bn ra v gi c c quyn thp hn gi c sn xut i vi nhng hng ho m h mua, trc ht l nguyn liu. Qua , h thu c li nhun c quyn. Tuy nhin, gi c c quyn khng th tiu c tc ng ca quy lut gi tr v quy lut gi tr thng d. V xt ton b x hi th tng gi c vn bng tng s gi tr v tng li nhun vn bng tng gi tr thng d trong cc nc t bn ch ngha. Nhng th m cc t chc c quyn kch x thu c cng l nhng th m cc tng lp t sn va v nh, nhn dn lao ng cc nc t bn ch ngha v nhn dn cc nc thuc a v ph thuc mt i. b. T bn ti chnh v u s ti chnh Cng vi qu trnh tch t v tp trung sn xut, trong cng nghip cng din ra qu trnh tch t, tp trung t bn trong ngn hng, dn n hnh thnh cc t chc c quyn trong ngn hng. Quy lut tch t, tp trung t bn trong ngn hng
186

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cng ging nh trong cng nghip, do qu trnh cnh tranh cc ngn hng va v nh b thn tnh, dn n hnh thnh nhng ngn hng ln. Khi sn xut trong ngnh cng nghip tch t mc cao, th cc ngn hng nh khng tim lc v uy tn phc v cho cng vic kinh doanh ca cc x nghip cng nghip ln. Cc t chc c quyn ny tm n cc ngn hng ln hn thch hp vi cc iu kin ti chnh v tn dng ca mnh. Trong iu kin , cc ngn hng nh phi t sp nhp vo cc ngn hng mnh hn hoc phi chm dt s tn ti ca mnh trc quy lut khc lit ca cnh tranh. Qu trnh ny thc y cc t chc c quyn ngn hng ra i. S xut hin, pht trin ca cc c quyn trong ngn hng lm thay i quan h gia t bn ngn hng v t bn cng nghip, lm cho ngn hng bt u c vai tr mi. Ngn hng t ch ch l k trung gian trong vic thanh ton v tn dng, nay nm c hu ht t bn tin t ca x hi nn c quyn lc vn nng, khng ch mi hot ng ca nn kinh t x hi t bn. Da trn a v ngi ch cho vay, c quyn ngn hng c i din ca mnh vo cc c quan qun l ca c quyn cng nghip theo di vic s dng tin vay, hoc cc t chc c quyn ngn hng cn trc tip u t vo cng nghip. Trc s khng ch v chi phi ngy cng xit cht ca ngn hng, mt qu trnh xm nhp tng ng tr li ca cc c quyn cng nghip vo ngn hng cng din ra. Cc t chc c quyn cng nghip cng tham gia vo cng vic ca ngn hng bng cch mua c phn ca ngn hng ln chi phi hot ng ca ngn hng, hoc lp ngn hng ring phc v cho mnh. Qu trnh c quyn ho trong cng nghip v trong ngn hng xon xut vi nhau v thc y ln nhau lm ny sinh mt th t bn mi, gi l t bn ti chnh. T bn ti chnh l s thm nhp v dung hp vo nhau gia t bn c quyn ngn hng v t bn c quyn trong cng nghip. S pht trin ca t bn ti chnh dn n s hnh thnh mt nhm nh c quyn chi phi ton b i sng kinh t v chnh tr ca ton x hi t bn gi l bn u s ti chnh. Nhng ngi ng u ti chnh thit lp s thng tr ca mnh thng qua ch tham d. Thc cht ca ch tham d l mt nh ti chnh ln,
187

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

hoc mt tp on ti chnh nh c s c phiu khng ch m nm c mt cng ty ln nht vi t cch l cng ty gc (hay l cng ty m); cng ty ny li mua c c phiu khng ch, thng tr c cng ty khc, gi l cng ty con; cng ty con n lt n li chi phi cc cng ty chu cng bng cch nh th. Nh c ch tham d v phng php t chc tp on theo kiu mc xch nh vy, bng mt lng t bn u t nh, cc nh t bn c quyn ti chnh c th khng ch v iu tit c mt lng t bn ln gp nhiu ln. Ngoi ch tham d, bn u s ti chnh cn s dng nhng th on nh lp cng ty mi, pht hnh tri khon, kinh doanh cng tri, u c chng khon s giao dch, u c rung t v.v thu c li nhun c quyn cao. Thng tr v kinh t l c s bn u s ti chnh thng tr v chnh tr v cc mt khc. V mt chnh tr bn u s ti chnh chi phi mi hot ng ca cc c quan nh nc, bin nh nc t sn thnh cng c phc v li ch cho chng. S thng tr ca bn ti phit lm ny sinh ch ngha pht xt, ch ngha qun phit v nhiu th ch ngha phn ng khc, cng chy ua v trang gy chin tranh xm lc p bc, bc lt cc nc ang pht trin v chm pht trin. c. Xut khu t bn V.I.Lnin ch ra rng, xut khu hng ho l c im ca giai on ch ngha t bn t do cnh tranh, cn xut khu t bn l c im ca giai on ch ngha t bn c quyn. Xut khu hng ho l mang hng ho ra nc ngoi thc hin gi tr v gi tr thng d, cn xut khu t bn l xut khu gi tr ra nc ngoi (u t t bn ra nc ngoi) nhm mc ch chim ot gi tr thng d cc nc nhp khu t bn . Vo cui th k XIX u th k XX, xut khu t bn tr thnh tt yu do nhng nguyn ngn 1) Mt s t nc pht trin tch lu c mt khi lng t bn ln v c mt s t bn tha tng i cn tm ni u t c nhiu li nhun hn so vi u t trong nc

188

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2) Nhiu nc lc hu v kinh t b li cun vo s giao lu kinh t th gii nhng li rt thiu t bn, gi rung t tng i h, tin lng thp, nguyn liu r, nn t sut li nhun cao, rt hp dn u t t bn. Xut khu t bn c thc hin di hai hnh thc ch yu l u t trc tip v u t gin tip. a) u t trc tip l hnh thc xut khu t bn xy dng nhng x nghip mi hoc mua li nhng x nghip ang hot ng nc nhn u t, bin n thnh mt chi nhnh ca cng ty m chnh quc. Cc x nghip mi hnh thnh thng tn ti di dng hn hp song phng hoc a phng, nhng cng c nhng x nghip ton b vn ca cng ty nc ngoi. b) u t gin tip l hnh thc xut khu t bn di dng cho vay thu li. l hnh thc xut khu t bn cho vay. Vic xut khu t bn l s m rng quan h sn xut t bn ch ngha ra nc ngoi, l cng c ch yu bnh trng s thng tr ca t bn ti chnh ra ton th gii. Tuy nhin, vic xut khu t bn, v khch quan c nhng tc ng tch cc n nn kinh t cc nc nhp khu, nh thc y qu trnh chuyn kinh t t cung t cp thnh kinh t hng ho, thc y s chuyn bin t c cu kinh t thun nng thnh c cu kinh t nng-cng nghip, mc d c cu ny cn qu qut, l thuc vo kinh t ca chnh quc. d. S phn chia th gii v kinh t gia cc t chc c quyn Qu trnh tch t v tp trung t bn pht trin, vic xut khu t bn tng ln c v quy m v phm vi tt yu dn ti s phn chia th gii v mt kinh t gia cc tp on t bn c quyn v hnh thnh cc t chc c quyn quc t. Thc cht s phn chia th gii v kinh t l s phn chia th trng tiu th hng ho v u t. Di ch ngha t bn, th trng trong nc lun lun gn vi th trng ngoi nc. Trc ch ngha t bn tn ti mu dch quc t. Nhng trong thi i t bn c quyn, vn thc hin ngy cng tr nn c bit gay gt. Do nhu cu v th trng ngoi nc tng ln rt ln. Trong iu kin ny, cc c quyn khng n thun cn th trng tiu th m cn th trng c s m bo, n nh thng xuyn, ngn c mi i th cnh tranh. Ngoi ra, vic c quyn ho tng cng,
189

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vic m rng khng ngng quy m sn xut ca cc c quyn i hi tng tng i lng nguyn liu m ngun cung cp ch yu li ngoi nhng nc t bn ch ngha pht trin- ni cc c quyn sinh ra v hot ng. Vic kim sot cc ngun nguyn liu m c quyn khng l ngy cng quan tm khng th thc hin bng vic trao i hng ho thng thng m bng xut khu t bn, c bit l di hnh thc xut khu t bn sn xut. Do , trong thi i t bn c quyn, cuc u tranh gay gt ginh th trng tiu th v ngun nguyn liu cng nh lnh vc u t t bn nc ngoi ngy cng m rng. S ng trn trng quc t gia cc c quyn dn tc c sc mnh kinh t to ln v c s ng h ca nh nc ca mnh, cuc u tranh c lit gia chng s din ra v tt yu ny sinh nguyn vng tho hip, k kt cc hip nh cng c a v c quyn trong nhng lnh vc hoc nhng th trng nht nh. Cc hip nh v phn chia th trng th gii thng c thc hin di hnh thc hip nh Ccten v dn ti vic xut hin cc c quyn quc t hay l cc lin minh quc t gia cc nh t bn. l kt qu ca qu trnh tch t sn xut theo chiu su v theo chiu rng. Ban u, qu trnh tch t sn xut v hnh thnh c quyn dn tc din ra trong phm vi tng nc. Sau trn c s pht trin ca qu trnh tch t, cc c quyn ln lt vt khi bin gii quc gia. S tho hip v cnh tranh gia cc c quyn quc gia ca cc nc t bn khc nhau dn n s hnh thnh cc c quyn quc t v s phn chia v kinh t gia chng. Nh vy, s phn chia th gii v kinh t (hay l s phn chia th trng th gii) l c im c bn ca ch ngha t bn c quyn. S phn chia ny tr thnh tt yu trong giai on ch ngha t bn c quyn v din ra trong cc t chc c quyn t nhn. Kt qu l dn ti s hnh thnh cc t chc c quyn quc t di cc hnh thc ccten, xanhica, trt. S phn chia ny l s phn chia trc tip, c quan h gn b vi xut khu t bn. iu c V.I.Lnin phn tch su sc v cho n nay vn cn gi tr khoa hc. e. S phn chia th gii v lnh th gia cc cng quc quc

190

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

S phn chia th gii v kinh t c cng c v tng cng bng vic phn chia th gii v lnh th. Cc cng quc ra sc xm chim cc nc chm pht trin lm thuc a nhm ginh th trng tiu th hng ho, ngun nguyn liu, ni u t t bn c li v cn c qun s. T sau nm 1880, nhng cuc xm chim thuc a bt u pht trin mnh. n cui th k XIX, u th k XX, cc nc quc hon thnh vic phn chia lnh th th gii. Song, s phn chia rt khng u nn tt yu dn n cuc u tranh i chia li th gii chia xong. l nguyn nhn chnh dn n cc cuc Chin tranh Th gii ln th nht v ln th hai trong na u th k XX. Bn cht ca s phn chia lnh th th gii (hay cn gi l s phn chia chnh tr) l thc hin ch ngha thc dn, hnh thnh h thng thuc a. Ngoi ra, cn c hnh thc m V.I.LLnin gi l hnh thc qu . l to ra s ph thuc v ti chnh v.v; v d, Achentina khng phi thuc a vi ngha y ca Anh nhng l thuc a ti chnh ca quc gia ny. V vn ny, V.I.Lnin vit Khi ni n chnh sch thc dn trong thi i ch ngha quc t bn, th cn ch rng t bn ti chnh v chnh sch quc t thch ng vi n () to nn hng lot hnh thc l thuc c tnh cht qu ca cc nc. Tiu biu cho thi i , khng nhng ch c hai loi nc ch yu: nhng nc chim thuc a v nhng thuc a, m cn c nhiu nc ph thuc vi nhng hnh thc khc nhau, nhng nc no trn hnh thc th c c lp v chnh tr, nhng thc t li mc vo ci li ph thuc v ti chnh v ngoi giao83. T nhng nm 50 ca th k XX tr i, phong tro gii phng dn tc pht trin mnh m lm sp v tan r h thng thuc a kiu c, nhng iu khng c ngha l ch ngha thc dn b th tiu. Tri li, cc cng quc quc chuyn sang thi hnh chnh sch thc dn mi, m ni dung ch yu ca n l dng vin tr kinh t, k thut, qun s duy tr s l thuc ca cc nc ang pht trin vo cc nc quc.

83

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.27, tr.485 191

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nm c im kinh t c bn ca ch ngha quc c lin quan cht ch vi nhau, ni ln bn cht ca ch ngha quc v mt kinh t l s thng tr ca ch ngha t bn c quyn, v mt chnh tr l hiu chin, xm lc. 3. S hot ng ca quy lut gi tr v quy lut gi tr thng d trong giai on ch ngha t bn c quyn Cc t chc c quyn hnh thnh do chnh s vn ng ni ti ca ch ngha t bn sinh ra. c quyn l biu hin mi, mang nhng quan h mi nhng n khng vt ra khi cc quy lut ca ch ngha t bn, m ch l s tip tc m rng, pht trin nhng xu th su sc nht ca ch ngha t bn v ca nn sn xut hng ho ni chung, lm cho cc quy lut kinh t ca nn sn xut hng ho v ca ch ngha t bn c nhng biu hin mi. a. S hot ng ca quy lut gi tr Do chim c v tr c quyn nn cc t chc c quyn p t gi c c quyn; gi c c quyn thp khi mua, gi c c quyn cao khi bn. Tuy nhin, iu khng c ngha l trong giai on quc ch ngha quy lut gi tr khng cn hot ng. V thc cht, gi c c quyn vn khng thot ly v khng ph nh c s ca n l gi tr. Cc t chc c quyn thi hnh chnh sch gi c c quyn chng qua l nhm chim ot mt phn gi tr v gi tr thng d ca nhng ngi khc. Nu xem xt trong ton b h thng kinh t t bn th tng s gi c vn bng tng s gi tr. Nh vy, nu nh trong giai on ch ngha t bn t do cnh trnah quy lut gi tr biu hin thnh quy lut gi c sn xut, th trong giai on quc ch ngha quy lut gi tr biu hin thnh quy lut gi c c quyn. b. S hot ng ca quy lut gi tr thng d Trong giai on ch ngha t bn t do cnh tranh, quy lut gi tr thng d biu hin thnh quy lut t sut li nhun bnh qun. Bc sang giai on ch ngha quc, cc t chc c quyn thao tng nn kinh t bng gi c c quyn v thu c li nhun c quyn cao. Do quy lut li nhun c quyn cao ch l hnh thc biu hin ca quy lut gi tr thng d trong giai on quc ch ngha.

192

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Ngun gc ca li nhun c quyn cao l lao ng khng cng ca cng nhn cc x nghip c quyn; mt phn lao ng khng cng ca cng nhn cc x nghip khng c quyn; mt phn gi tr thng d ca cc nh t bn va v nh b mt i do thua thit trong cuc cnh tranh; lao ng thng d v i khi c mt phn lao ng tt yu ca nhng ngi sn xut nh, nhn dn lao ng cc nc t bn v cc nc thuc a, ph thuc. Nh vy, s biu hin ca quy lut gi tr thng d trong giai on quc ch ngha thnh quy lut li nhun c quyn cao ch l s phn nh quan h thng tr v bc lt t bn c quyn trong tt c cc ngnh kinh t ca x hi t bn v trn ton th gii.
II. CH NGHA T BN C QUYN NH NC

1. Nguyn nhn hnh thnh v bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc a. Nguyn nhn hnh thnh ca ch ngha t bn c quyn nh nc Vo u th k XX, V.I.Lnin ch r ch ngha t bn c quyn chuyn thnh ch ngha t bn c quyn nh nc l khuynh hng tt yu. Nhng ch n nhng nm 50 ca th ky XX, ch ngha t bn c quyn nh nc mi tr thnh hin thc r rng v l mt c trng c bn ca ch ngha t bn hin i. Ch ngha t bn c quyn nh nc ra i do nhng nguyn nhn ch yu sau 1) Tch t v tp trung t bn cng ln th tch t v tp trung sn xut cng cao, do ra nhng c cu kinh t ln i hi s iu tit x hi i vi sn xut v phn phi, mt s ln k hoch ho tp trung t mt trung tm. Ni cch khc, s pht trin hn na ca trnh x hi ho lc lng sn xut dn n yu cu khch quan l nh nc phi i biu cho ton b x hi qun l nn sn xut. Lc lng sn xut x hi ngy cng cao cng mu thun gay gt vi hnh thc chim hu t nhn t bn ch ngha, do tt yu i hi mt hnh thc mi ca quan h sn xut lc lng sn xut c th tip tc pht trin trong iu kin cn s thng tr ca ch ngha t bn. Hnh thc mi l ch ngha t bn c quyn nh nc. 2) S pht trin ca phn cng lao ng x hi lm xut hin mt s ngnh m cc t chc c quyn t bn t nhn khng th hoc khng mun kinh doanh v
193

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

u t ln, thu hi vn chm v t li nhun, nht l cc ngnh thuc kt cu h tng nh nng lng, giao thng vn ti, gio dc, nghin cu khoa hc c bnNh nc t sn trong khi m nhim kinh doanh cc ngnh , to iu kin cho cc t chc c quyn t nhn kinh doanh cc ngnh khc c li hn. 3) S thng tr ca c quyn lm su sc thm s i khng gia giai cp t sn vi giai cp v sn v nhn dn lao ng. Nh nc phi c nhng chnh sch xoa du nhng mu thun nh tr cp tht nghip, iu tit thu nhp quc dn, pht trin phc li x hi v.v. 4) Cng vi xu hng quc t ho i sng kinh t, s bnh trng ca cc lin minh c quyn quc t vp phi nhng hng ro quc gia dn tc v xung t li ch vi cc i th trn th trng th gii. Tnh hnh i hi phi c s iu tit cc quan h chnh tr v kinh t quc t, trong khng th thiu vai tr ca nh nc. 5) Vic thi hnh ch ngha thc dn mi, cuc u tranh vi ch ngha x hi hin thc v tc ng ca cuc cch mng khoa hc, cng ngh cng i hi s can thip trc tip ca nh nc vo i sng kinh t. b. Bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc Ch ngha t bn c quyn nh nc l s kt hp sc mnh ca cc t chc c quyn t nhn vi sc mnh ca nh nc t sn thnh mt c ch thng nht nhm lm giu cho cc t chc c quyn v gip quan h sn xut t bn ch ngha thch ng vi s pht trin nhanh chng ca lc lng sn xut do cuc cch mng khoa hc, cng ngh to ra. Ch ngha t bn c quyn nh nc l nc thang pht trin mi ca ch ngha t bn c quyn. N l s thng nht ca ba qu trnh gn b cht ch vi nhau: tng sc mnh ca cc t chc c quyn, tng vai tr can thip ca nh nc vo kinh t, kt hp sc mnh ca c quyn t nhn vi sc mnh ca nh nc trong mt c ch thng nht v b my nh nc ph thuc vo cc t chc c quyn. V.I.Lnin ch ra rng Bn u s ti chnh dng mt mng li dy c nhng quan h l thuc bao trm ht thy cc thit k kinh t v chnh tr ()

194

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

l biu hin r rt nht ca s c quyn y84. Trong c cu ca ch ngha t bn c quyn nh nc, nh nc tr thnh mt tp th t bn khng l. N cng l ch s hu nhng x nghip, cng tin hnh kinh doanh, bc lt lao ng lm thu nh mt nh t bn thng thng. Nhng im khc bit l ch ngoi chc nng mt nh t bn thng thng, nh nc cn c chc nng chnh tr v cc cng c trn p x hi nh qun i, cnh st, nh t v.v. Ph.nghen cho rng nh nc vn l nh nc ca cc nh t bn, l nh t bn tp th l tng v nh nc y cng chuyn nhiu lc lng sn xut thnh ti sn ca n bao nhiu th n li cng bin thnh nh t bn tp th thc s by nhiu. Nh vy, ch ngha t bn c quyn nh nc l mt quan h kinh t, chnh tr, x hi ch khng phi l mt chnh sch trong giai on c quyn ca ch ngha t bn. Bt c nh nc no cng c vai tr kinh t nht nh i vi x hi m n thng tr, song mi ch x hi, vai tr kinh t ca nh nc c s bin i thch hp i vi x hi . Cc nh nc trc ch ngha t bn ch yu can thip bng bo lc v theo li cng bc siu kinh t. Trong giai on ch ngha t bn t do cnh tranh, nh nc t sn bn trn, bn ngoi qu trnh kinh t, vai tr ca nh nc ch dng li vic iu tit bng thu v php lut. Ngy nay vai tr ca nh nc t sn c s bin i, khng ch can thip vo nn sn xut x hi bng thu, lut php m cn c vai tr t chc v qun l cc x nghip thuc khu vc kinh t nh nc, iu tit bng cc bin php n by kinh t vo tt c cc khu ca qu trnh ti sn xut: sn xut, phn phi, lu thng, tiu dng. Ch ngha t bn c quyn nh nc l hnh thc vn ng mi ca quan h sn xut t bn ch ngha nhm duy tr s tn ti ca ch ngha t bn, lm cho ch ngha t bn thch nghi vi iu kin lch s mi. 2. Nhng biu hin ch yu ca ch ngha t bn c quyn nh nc a. S kt hp v nhn s gia cc t chc c quyn v nh nc V.I.Lnin tng nhn mnh rng s lin minh c nhn ca cc ngn hng vi cng nghip c b sung bng s lin minh c nhn ca ngn hng v cng
84

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.27, tr.535 195

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nghip vi chnh ph Hm nay l b trng, ngy mai l ch ngn hng; hm nay l ch ngn hng, ngy mai l b trng85. S kt hp v nhn s c thc hin thng qua cc ng phi t sn v ch cc hi ch x nghip. Cc ng phi ny to ra cho t bn c quyn mt c s x hi thc hin s thng tr v trc tip xy dng i ng cng chc b my nh nc. Thng qua cc hi ch x nghip, mt mt, cc i biu cc t chc c quyn tham gia vo b my nh nc vi nhng cng v khc nhau; mt khc, cc quan chc v nhn vin chnh ph c ci vo cc ban quan tr ca cc t chc c quyn, nm gi nhng chc v trng yu chnh thc hoc danh d, hoc tr thnh nhng ngi u cc t chc c quyn. S thm nhp vo nhau ny (cn gi l s kt hp) to ra nhng biu hin mi trong mi quan h gia cc t chc c quyn v c quan nh nc t trung ng n cc a phng cc nc t bn. b. S hnh thnh khu vc kinh t nh nc v s hu nh nc t sn Ch ngha t bn c quyn nh nc thm nhp vo mi lnh vc ca i sng, nhng nt ni bt nht l sc mnh ca c quyn v ca nh nc kt hp vi nhau trong lnh vc kinh t. C s ca nhng bin php c quyn nh nc trong kinh t l s thay i cc quan h s hu. N biu hin khng nhng ch s hu nh nc tng ln m c s tng cng mi quan h gia s hu nh nc v s hu c quyn t nhn, hai loi s hu ny an kt vi nhau trong qu trnh chu chuyn ca tng t bn x hi. S hu nh nc khng ch bao gm nhng ng sn v bt ng sn cn cho hot ng ca b my nh nc, m gm c nhng doanh nghip nh nc trong cng nghip v trong cc lnh vc kt cu h tng kinh t - x hi nh giao thng vn ti, gio dc, y t, bo him x hi v.v; trong ngn sch nh nc l b phn quan trng nht S hu nh nc hnh thnh di nhng hnh thc 1) Xy dng doanh nghip nh nc bng vn ca ngn sch. 2) Quc hu ho cc x nghip t nhn bng cch mua li. 3) Nh nc mua c phiu ca cc doanh nghip t nhn. 4) M rng doanh nghip nh nc bng vn tch lu ca cc doanh nghip t nhn.
85

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.31, tr.275 196

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

c. S iu tit kinh t ca nh nc t sn Mt trong nhng hnh thc biu hin quan trng ca ch ngha t bn c quyn nh nc l s iu tit qu trnh kinh t. H thng iu tit ca nh nc t sn hnh thnh mt tng th nhng thit ch v th ch kinh t ca nh nc. N bao gm b my qun l gn vi h thng chnh sch, cng c c kh nng iu tit s vn ng ca ton b nn kinh t quc dn, ton b qu trnh ti sn xut x hi. S iu tit kinh t ca nh nc c thc hin di nhiu hnh thc nh: hng dn, kim sot, un nn nhng lch lc bng cc cng c kinh t v cc cng c hnh chnh-php l, bng c u i v trng pht; bng nhng gii php chin lc di hn nh lp chng trnh, k hoch tng th pht trin kinh t, khoa hc, cng ngh, bo v mi trng, bo him x hi v.v v bng c cc gii php ngn hn. Cc chnh sch kinh t ca nh nc t sn l s th hin r nt nht s iu tit kinh t ca ch ngha t bn c quyn nh nc. Chng bao gm nhiu lnh vc nh chnh sch chng khng hong chu k, chng lm pht, chnh sch v tng trng kinh t, chnh sch x hi, chnh sch kinh t i ngoi. Cc cng c ch yu ca nh nc t sn diu tit kinh t v thc hin cc chnh sch kinh t nh ngn sch, thu, h thng tin t-tn dng, cc doanh nghip nh nc, k hoch ho hay chng trnh ho kinh t v cc cng c hnh chnh-php l. Tu thuc vo iu kin v hon cnh c th ca tng nc, trong tng thi k v s vn dng cc hc thuyt kinh t, s iu tit kinh t ca nh nc t sn c cc m hnh th ch kinh t khc nhau nh m hnh trng cu, m hnh trng cung, m hnh trng tin v.v. Nhng hc thuyt kinh t quan trng c vn dng vo s iu tit kinh t ca ch ngha t bn c quyn nh nc nh hc thuyt ca Kenynes (J.Kenynes 18541946) chim v tr thng tr t nhng nm 40-70 ca th k XX, sau l hc thuyt kinh t ca P. A.Samuelson ang l c s l lun cho s iu tit v m ca nh nc v qun l v m ca cc doanh nghip.
III. NH GI CHUNG V VAI TR V GII HN LCH S CA CH NGHA T BN

1. Vai tr ca ch ngha t bn i vi s pht trin ca nn sn xut x hi

197

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Ch ngha t bn pht trin qua hai giai on, t ch ngha t bn t do cnh tranh sang ch ngha t bn c quyn m nc thang tt cng ca n l ch ngha t bn c quyn nh nc. Trong sut qu trnh pht trin, ch ngha t bn c nhng mt tch cc i vi pht trin sn xut. l 1) chuyn nn sn xut nh thnh nn sn xut ln hin i. S ra i ca ch ngha t bn gii phng loi ngi khi m trng trung c ca x hi phong kin, on tuyt vi nn kinh t t nhin, t tc, t cp chuyn sang pht trin kinh t hng ho t bn ch ngha, chuyn sn xut nh thnh sn xut ln hin i. Di tc ng ca quy lut gi tr thng d v cc quy lut kinh t ca sn xut hng ho, ch ngha t bn lm tng nng sut lao ng, to ra khi lng ca ci nhiu hn cc x hi trc cng li. 2) Pht trin lc lng sn xut. Qu trnh pht trin ca ch ngha t bn lm cho lc lng sn xut pht trin mnh m vi trnh k thut v cng ngh ngy cng cao: t k thut th cng ln ln k thut c kh, sang t ng ho, tin hc ho v cng ngh hin i. Cng vi s pht trin ca k thut v cng ngh l qu trnh gii phng sc lao ng, nng cao hiu qu khm ph v chinh phc thin nhin ca con ngi. 3) Thc hin x hi ho sn xut. Ch ngha t bn thc y nn sn xut hng ho pht trin mnh v t ti mc in hnh nht trong lch s, cng vi n l qu trnh x hi ho sn xut c v chiu rng v chiu su. l s pht trin ca phn cng lao ng x hi, sn xut tp trung vi quy m hp l, chuyn mn ho sn xut v hp tc lao ng su sc; mi lin h kinh t gia cc n v, cc ngnh, cc lnh vc ngy cng cht ch lm cho cc qu trnh sn xut phn tn c lin kt vi nhau v ph thuc ln nhau thnh mt h thng, mt qu trnh sn xut x hi. Tuy nhin, nhng thnh tu ch ngha t bn t c trong s vn ng y mu thun. iu th hin hai xu hng tri ngc nhau l xu th pht trin nhanh chng v xu th tr tr ca nn kinh t t bn ch ngha. V.I.Lnin nhn xt, s pht trin nhanh chng v s tr tr thi nt l hai xu th cng song song tn ti trong nn kinh t ca ch ngha quc. chnh l mt biu
198

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

hin quan trng thuc bn cht ca ch ngha t bn c quyn. Ngy nay, bn cht ny biu hin rt ni bt. Xu th pht trin nhanh ca nn kinh t biu hin ch, sau chin tranh th gii th II, c bit l vo nhng nm 50, 60 th k XX, trong nn kinh t t bn ch ngha th gii xut hin thi k tng trng vi tc cao him thy. Trong thi gian 1948-1970, M, Anh, Php, CHLB c, Italia, Canaa, Nht bn v.v c t sut tng trng bnh qun trong tng gi tr thu nhp quc dn t 5,1%. ng thi, vic nng cao hiu qu lao ng sn xut cng rt r rt. S d nh vy l do a) yu cu ni ti v xu hng tng nhanh tc pht trin lc lng sn xut do tc ng ca cuc cch mng khoa hc v cng ngh. b) nn kinh t t bn ch ngha c nhng nhn t kch thch pht trin. c) vic m rng th trng trong v ngoi nc. d) c bit l tc dng kch thch ca hai h thng kinh t th gii. Xu th tr tr ca nn kinh t hay xu th km hm m V.I.Lnin ch ra c nguyn nhn c bn l do s thng tr ca c quyn. c quyn to ra nhng nhn t ngn cn s tin b k thut v pht trin sn xut nh quy nh gi c c quyn, hn ch sn lng v mua pht minh k thut. Ngy nay, cc nhn t gy tr tr vn cn tn ti v tip tc tc ng. S tn ti song song ca hai xu th trong ch ngha t bn mt mt ni ln rng ch ngha t bn ngy nay vn cn sc sng, quan h sn xut t bn ch ngha cn c th t iu chnh v trong gii hn nht nh n cn c th thch ng vi nhu cu pht trin ca lc lng sn xut v thc y x hi t bn ch ngha ang vp phi nhng gii hn nht nh, mu thun c bn ca ch ngha t bn ngy nay vn cha gii quyt c. 2. Gii hn lch s ca ch ngha t bn Bn cnh mt tch cc ni trn, trong qu trnh pht trin, ch ngha t bn gy ra nhng hu qu nng n cho loi ngi; hai cuc chin tranh th gii m mu v hng trm cuc chin tranh cc b khc; chy ua v trang v nhim mi trng; nn i ngho v bnh tt ca hng trm triu ngi, nht l cc nc chm pht trin. Gii hn lch s ca ch ngha t bn bt ngun t mu thun c bn ca ch ngha t bn: mu thun gia tnh cht v trnh x hi ho cao ca
199

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

lc lng sn xut vi ch s hu t nhn t bn ch ngha v t liu sn xut. Mc d ch ngha t bn ngy nay c iu chnh nht nh trong quan h s hu, qun l v phn phi nhng khng th khc phc c mu thun ny. Mu thun c bn ni trn biu hin thnh nhng mu thun c th sau y a) Mu thun gia t bn v lao ng th hin s phn cc giu - ngho v tnh trng bt cng x hi tng ln. S bn cng ho tuyt i ln tng i ca giai cp cng nhn vn ang tn ti. Tuy i b phn tng lp tr thc v lao ng c k nng ang c vic lm c ci thin mc sng v gia nhp vo tng lp trung lu, nhng vn khng xo c s phn ho giu-ngho ngy cng su sc. Thu nhp ca 358 ngi giu nht th gii ln hn thu nhp hng nm ca hn 45% dn s th gii. Tnh trng cng nhn, ngi lao ng tht nghip ngy cng tng. Trong x hi t bn ngy nay, s bt bnh ng v cc t nn x hi vn tn ti mt cch ph bin- s suy i v x hi, vn ho v o c ngy cng trm trng. b) Mu thun gia cc dn tc thuc a v ph thuc vi ch ngha quc. Ngy nay, mu thun ny ang chuyn thnh mu thun gia cc nc chm pht trin b l thuc vi nhng nc quc thnh mu thun gia cc nc v tng lp thng lu giu c phng Bc vi cc nc v tng ln ngho kh phng Nam. Nu so snh thu nhp thi k 1930-1993 ta thy khong cch giu ngho ca hai nhm nc ny tng ln 280% GDP (ca 550 triu dn chu Phi ch bng GDP ca nc B (10 triu dn). Nhiu ti liu cng b trn cc phng tin truyn thng chng t cc nc th ba khng nhng b v vt cn kit ngun ti nguyn thin nhin, m cn mc n khng th no tr c. Hng nm, cc nc chm pht trin vay n phi tr cho cc nc ch n s tin li t 130 n 150 t USD. Chnh v th, trong nhng nm 80 ca th k XX, th gii th ba b tr tr, suy thoi. iu ny c Ngn hng Th gii khng nh, chu Phi, M Latinh, hng trm triu ngi nhn thy, i cng vi tng trng l s suy tn v kinh t, pht trin nhng ch cho suy thoi; mt vi nc M Latinh, GNP theo u ngi hin nay thp hn so vi 10 nm trc y. Trong nhiu nc chu Phi, n cn thp hn cch y 20 nm (...) mt th gii m trong t 20 nm nay chu Phi, t 9 nm nay
200

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

M Latinh mc sng khng ngng gim. Trong khi mc sng trong cc vng khc tip tc tng ln tuy c chm hn, l iu hon ton khng th chp nhn c86. c) Mu thun gia cc nc t bn ch ngha vi nhau, ch yu l gia ba trung tm kinh t, chnh tr hng u ca th gii t bn, gia cc tp on t bn xuyn quc gia. Mu thun ny c phn du i trong thi k cn tn ti s i u gia hai h thng th gii t bn ch ngha v x hi ch ngha, nay c chiu hng din bin phc tp sau khi chin tranh lnh kt thc. Mt mt, s pht trin ca xu th ton cu ho v ca cch mng khoa hc v cng ngh khin cc nc phi lin kt vi nhau. Mt khc, do tc ng ca quy lut pht trin khng u v li ch cc b ca giai cp thng tr mi nc, cc nc tr thnh i th cnh tranh vi nhau, tranh ginh quyn lc v phm vi nh hng trn th gii, nht l gia ba trung tm M, Nht Bn v Ty u. Biu hin ca mu thun gia cc nc y trc ht l cuc chin tranh thng mi, chin tranh v u t k thut, ti chnh cng nh s cnh tranh gia TNCs di nhiu hnh thc. d) Mu thun gia ch ngha t bn v ch ngha x hi Mu thun ny l mu thun xuyn sut thi k qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi trn phm vi ton th gii. Ch x hi ch ngha Linx v ng u sp khin ch ngha x hi tm thi lm vo thoi tro, nhng bn cht thi i khng h thay i. Loi ngi vn trong giai on qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi m u bng Cch mng Thng Mi Nga v i; mu thun gia ch ngha t bn v ch ngha xa hi vn tn ti mt cch khch quan. Trong thc t, mu thun ny biu hin trong mu ca th lc quc li dng s sp ch ngha x hi mt s nc y mnh cuc phn kch quyt lit bng mi th on (khng loi tr s can thip bng qun s) nhm xo b cc nc x hi ch ngha cn li.

86

Rn uymng: Mt th gii khng th chp nhn c, Hc vin Nguyn i Quc xut bn,

nm? trang? 201

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nhng do iu kin quc t c nhng thay i, do gia mt s nc x hi ch ngha v t bn ch ngha thit lp quan h chnh thc v mt nh nc, c quan h va hp tc va u tranh v nhiu mt cho nn mu thun gia ch ngha x hi v ch ngha t bn ngy nay biu hin ch yu bng din bin ho bnh v chng din bin ho bnh. Tuy hnh thc biu hin c khc trc, nhng u tranh gia ch ngha x hi v ch ngha t bn vn l cuc u tranh rt quyt lit din ra trn phm vi ton th gii. Ch ngha t bn ngy nay- vi nhng thnh tu ng k ca n, l s chun b tt nht nhng iu kin, tin cho s ra i ca ch ngha x hi trn phm v ton th gii. Nhng bc chuyn t ch ngha t bn ln ch ngha x hi vn phi thng qua cuc cch mng x hi. D nhin, cuc cch mng x hi s din ra bng phng php no- ho bnh hay bo lc, iu hon ton tu thuc vo nhng hon cnh lch s-c th ca tng nc v bi cnh quc t chung trong tng thi im, vo s la chn ca cc lc lng cch mng. Cu hi n tp 1. Phn tch nguyn nhn ra i v bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc? 2. Ti sao ni ch ngha t bn trong giai on c quyn l ch ngha t bn ca t bn ti chnh? 3. S biu hin hot ng ca quy lut gi tr v quy lut gi tr thng d trong giai on c quyn ch ngha t bn? 4. Phn tch nguyn nhn ra i v bn cht ca ch ngha t bn c quyn nh nc. Ch ngha t bn c quyn nh nc c nhng biu hin ch yu no? 5. Phn tch vai tr v gii hn ca ch ngha t bn?

202

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

PHN TH III L LUN CA CH NGHA MC-LNIN V CH NGHA X HI Trn c s hc thuyt kinh t v phng thc sn xut t bn ch ngha, c bit l hc thuyt gi tr thng d, Mc hon ton da vo v ch da vo nhng quy lut kinh t ca s vn ng ca x hi hin i m kt lun rng x hi t bn ch ngha nht nh s phi chuyn bin thnh x hi x hi ch ngha. Vic x hi ha lao ng, ngy cng tin nhanh thm di mun vn hnh thc ..., biu hin c bit r rng s pht trin ca i cng nghip, (...), y l c s vt cht ch yu cho s ra i khng th trnh khi ca ch ngha x hi. ng lc tr tu v tinh thn ca s chuyn bin , lc lng th cht thi hnh s chuyn bin l giai cp v sn, giai cp c bn thn ch ngha t bn rn luyn. Cuc u tranh ca giai cp v sn chng giai cp t sn, biu hin di nhiu hnh thc khc nhau v ni dung ca nhng hnh thc ny ngy cng phong ph, - nht nh bin thnh mt cuc u tranh chnh tr ca giai cp v sn nhm ginh chnh quyn (chuyn chnh v sn)87. Cc nh sng lp ch ngha Mc-Lnin s dng hai thut ng l ch ngha x hi khoa hc v ch ngha cng sn khoa hc; v c bn, hai thut ng ny thng nht vi nhau v ngha v hin nay, chng ta dng thut ng ch ngha x hi khoa hc. Khi nim ch ngha x hi c ngha rng hn khi nim ch ngha x hi khoa hc. Ch ngha x hi c hiu theo cc ngha 1) Ch ngha x hi vi ngha l nhng nhu cu v hot ng thc tin ca nhn dn lao ng trong qu trnh sn xut ngy cng x hi ho v thc thi dn ch v quyn lc v li ch ca mnh (do v v s ng). 2) Ch ngha x hi vi ngha l phong tro u tranh ca nhn dn lao ng chng ch t hu, p bc, bc lt, bt cng; i li quyn dn chl quyn lc ch thc ca nhn dn, nhn dn c hon ton gii phng. 3) Ch ngha x hi vi t cch l c m, l tng ca nhn dn lao ng v mt x hi khng c ch t hu, giai cp, bc lt, ngho nn lc hu, chin tranh v mi ti c; nhn dn c gii phng v c quyn dn ch- quyn lc ca dn (c m ny xut hin sau khi cc cuc khi ngha ca n l chng ch n b tht bi). 4) Ch
87

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.26, tr.86-87 203

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ngha x hi vi ngha l cc t tng, l lun, hc thuyt v gii phng con ngi, gii phng x hi khi ch t hu, p bc bc lt, bt cng ngho nn, lc hu; v xy dng x hi mi, trong nhn dn lm ch ch cng hu, khng giai cp, khng p bc bc lt, bt cng, khng chin tranh- mt x hi dn ch, vn minh, hnh phc ( ngha ny phn nh lch s nhn loi t th k XVI n gia th k XIX, trong c ch ngha x hi khoa hc). 5) Ch ngha x hi vi ngha l mt ch x hi do nhn dn lao ng dng ln trn thc t di s lnh o ca ng giai cp cng nhn. 6) Ch ngha x hi khoa hc l khi nim dng ch mn khoa hc l lun chnh tr x hi nh hng thc tin xy dng ch ngha x hi ca giai cp cng nhn trn thc t. Theo ngha hp, ch ngha x hi khoa hc l mt trong ba b phn ca ch ngha Mc-Lnin. Da vo c s l lun ca trit hc v kinh t chnh tr, ch ngha x hi khoa hc lun gii s mnh lch s ton th gii gii phng con ngi, gii phng x hi ca giai cp cng nhn; qu trnh ny sinh cch mng x hi ch ngha; qu trnh hnh thnh v pht trin hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha. Trong ch ngha x hi khoa hc, giai cp cng nhn v s mnh lch s ca giai cp cng nhn l nhng phm tr c bn nht. Theo ngha rng, ch ngha x hi khoa hc l ch ngha Mc-Lnin. Bi suy cho cng, c trit hc v kinh t chnh tr Mc-Lnin u lun chng cho s tt yu ca cch mng x hi ch ngha; xy dng hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha. Lun chng cho s mnh ca ngi lnh o, t chc, cng nhn dn lao ng thc hin cuc cch mng trit . Bi vy, ch ngha x hi khoa hc theo ngha rng, l thc cht v mc ch ca ch ngha Mc-Lnin. CHNG 7. S MNH LCH S CA GIAI CP CNG NHN V CCH MNG X HI CH NGHA Qua nghin cu v phn tch phong tro u tranh ca giai cp cng nhn th gii, C.Mc v Ph.ngghen sng lp ra ch ngha duy vt lch s v hc thuyt gi tr thng d v tng bc lun gii v tr li mt cch khoa hc nhng vn l lun v thc tin t ra. Trn c s cc ng sng lp ra hc thuyt s mnh lch s
204

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca giai cp cng nhn, nh du s ra i ca ch ngha x hi khoa hc. Trong ch ngha , C.Mc v Ph.ngghen khng nh tnh tt yu ca s dit vong phng thc sn xut t bn ch ngha v s ra i ca phng thc sn xut cng sn ch ngha thng qua thc tin cch mng ca giai cp cng nhn. Cch mng x hi ch ngha khc v cht so vi tt c cc cuc cch mng khc trong lch s, n xo b hon ton ch p bc, bc lt, bt cng tng bc xy dng hnh thi kinh tx hi cng sn ch ngha. Thc hin cng cuc xy dng ch ngha x hi l mt qu trnh lu di, gian kh, phc tp, tri qua nhiu giai on t thp n cao.
I. S MNH LCH S CA GIAI CP CNG NHN

1. Giai cp cng nhn v s mnh lch s ca n a. Khi nim giai cp cng nhn Khi nghin cu v s ra i ca giai cp cng nhn C.Mc v Ph.ngghen ch r Vn l ch tm hiu xem giai cp v sn thc ra l g, v ph hp vi tn ti y ca bn thn n, giai cp v sn buc phi lm g v mt lch s88. C.Mc v Ph.ngghen dng nhiu thut ng khc nhau ch giai cp c li ch i lp trc tip vi giai cp t sn trong x hi t bn; cc ng gi giai cp l giai cp v sn, giai cp cng nhn, giai cp x hi ch da vo vic bn sc lao ng ca mnh, lao ng lm thu th k XIX; giai cp v sn hin i, giai cp cng nhn hin i, giai cp cng nhn i cng nghip. C.Mc v Ph. ngghen cn dng nhng thut ng c ni dung hp ch cc ngnh ngh ca cng nhn nh cng nhn cng xng, cng nhn khong sn, cng nhn nng nghip v.v. Mc d cc thut ng trn l nhng biu hin khc nhau v ngi lao ng trong nh my, x nghip t bn; song chng c mt ngha chung biu th giai cp cng nhn- con ca nn i cng nghip t bn ch ngha, i biu cho lc lng sn xut tin tin, tiu biu cho phng thc sn xut hin i da trn s hu x hi khng c bc lt, ph hp vi tin trnh pht trin tt yu ca lch s. S xut hin phng thc sn xut t bn ch ngha trong lng x hi phong kin dn ti hnh thnh mt c cu giai cp x hi mi bn cnh giai cp c l giai cp t sn v
88

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.2, tr.56 205

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

tng lp v sn u tin- tin thn ca giai cp v sn hin i. Giai cp cng nhn ra i, pht trin cng vi s pht trin ca nn cng nghip t bn ch ngha. Tng ng vi mi giai on pht trin, nn cng nghip t bn quy nh bn cht v quan h ca giai cp cng nhn vi giai cp t sn. giai on cng trng th cng t bn ch ngha. i ng cng nhn hnh thnh nhng cha n nh do tnh cht lao ng th cng c th, t nhiu cng nhn vn cn c t liu sn xut, h cn c kh nng ri b cng trng th cng tin hnh sn xut c lp. Chnh v v,y i ng cng nhn cn hn ch v s lng v cht lng, quan h gia cng nhn v nh t sn lng lo. iu ny c C.Mc v Ph.ngghen nhn nh Trong cng trng th cng v trong ngh nghip th cng, ngi cng nhn s dng cng c ca mnh, cn trong cng xng th ngi cng nhn phi phc v my mc89. Nn sn xut t bn ch ngha ngy cng pht trin vi s ra i ca cng nghip c kh t bn ch ngha, nng sut lao ng cao ging n quyt nh v khng nh s chin thng hon ton i vi ch phong kin. Trong tc phm Tuyn ngn ca ng Cng sn, khi nh gi s mnh lch s ca giai cp t sn, C.Mc v Ph.ng ghen ch r Giai cp t sn, trong qu trnh thng tr giai cp cha y mt th k, to ra nhng lc lng sn xut nhiu hn v s hn lc lng sn xut ca tt c cc th h trc kia gp li 90. Nn i cng nghip t bn ch ngha mt mt lm ph sn tt c cc tng lp dn c, lm h mt ht t liu sn xut, phi bn sc lao ng cho nh t bn; mt khc do s pht trin ca my mc v phn cng lao ng, ngi cng nhn mt ht tnh c lp v tr thnh vt ph thuc vo my mc. Nn i cng nghip t bn ch ngha to ra giai cp cng nhn v n khng ngng ln mnh- giai cp cng nhn hin i l giai cp ca nhng cng nhn lm thu v mt ht t liu sn xut ca bn thn, buc phi bn sc lao ng ca mnh sinh sng. giai on cng nghip hin i hin nay, s pht trin ca cng ngh k thut cao trn ton cu, nhn loi t bc tin trong tt c cc lnh vc ca i sng. Cng ngh thng tin, cng ngh sinh hc, cng ngh gien, cng ngh nng
89 90

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.388-389 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4, tr.603 206

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

lng, cng ngh vt liu mi v.v xut hin lm cho c cu ngnh ngh ca giai cp cng nhn thay i ln. Ngoi cng nhn lao ng trong nn cng nghip c kh, cn xut hin cng nhn lao ng trong cc lnh vc trn, lm cho giai cp cng nhn khng ngng vn ng, bin i c v s lng v cht lng. Giai cp cng nhn ngy cng c tr thc ho v tr thnh lc lng v cng quan trong i vi s nghip cch mng x hi ch ngha. Hai c trng c bn ca giai cp cng nhn. Mc d tri qua cc giai on pht trin ca cng nghip t bn ch ngha, giai cp cng nhn c nhng bin i v tn gi rt khc nhau nhng C.Mc v Ph.ngghen tp trung lm r hai thuc tnh ca giai cp cng nhn. 1) V phng thc lao ng v phng thc sn xut, giai cp cng nhn l nhng ngi lao ng trc tip hay gin tip vn hnh cng c sn xut c tnh cht cng nghip, ngy cng hin i v x hi ho cao. C.Mc v Ph.ngghen lun nhn mnh n ngi cng nhn cng xng, coi l b phn tiu biu cho giai cp cng nhn hin i. Trong Tuyn ngn ca ng Cng sn, cc ng ch r cc giai cp khc u suy tn v tiu vong cng vi s pht trin ca i cng nghip, cn giai cp v sn l sn phm ca bn thn nn i cng nghip91; cng nhn l mt pht minh ca thi i mi, ging nh my mc vy () cng nhn Anh l a con u lng ca nn cng nghip hin i92. iu ny cho thy, giai cp cng nhn ra i v pht trin cng vi nn sn xut cng nghip, h l ngi trc tip iu hnh v s dng cng c lao ng, l i biu ca lc lng sn xut tin tin, hin i, lao ng ca h l ngun gc to ra s giu c cho x hi. 2) V v tr ca giai cp cng nhn trong quan h sn xut t bn ch ngha, giai cp cng nhn l ngi khng c t liu sn xut, phi bn sc lao ng cho nh t bn v b nh t bn bc lt gi tr thng d. Chnh thuc tnh ny bin giai cp cng nhn tr thnh giai cp i khng vi giai cp t sn v da v y m C.Mc v Ph.ng ghen cn gi giai cp cng nhn l giai cp v sn trong x hi t bn. Giai cp t sn, tc l t bn m ln ln th giai cp v sn, giai cp cng nhn
91 92

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4, tr.610 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.12, tr.11 207

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

hin i - tc l giai cp ch c th sng vi iu kin kim c vic lm, nu lao ng ca h lm tng thm t bn - cng pht trin theo. Nhng cng nhn y, buc phi t bn mnh kim n tng ba mt, l mt hng ho tc l mt mn hng em bn nh bt c mn hng no khc, v th, h phi chu ht mi s may ri ca cnh tranh, mi s ln xung ca th trng nh nhau93. Giai cp t sn tc ot ht t liu sn xut ca ngi cng nhn, bin giai cp cng nhn tr thnh mt mn hng ho, vt ph thuc hon ton vo my mc ca nh t bn. Cn c vo hai thuc tnh trn, chng ta c th phn bit giai cp cng nhn vi nhng ngi khng phi l giai cp cng nhn. Chng ta c th coi nhng ngi lm cng n lng phc v trong nhng ngnh khc nh gio dc, y t, vn ho dch v (khng lin quan trc tip n sn xut cng nghip) l nhng ngi lao ng ni chung, nhn khng thuc v giai cp cng nhn. Nhng ngi lao ng trong cc ngnh sn xut cng nghip, dch v cng nghip l cng nhn). cc nc thc hin thnh cng cuc cch mng x hi ch ngha ginh chnh quyn, ang qu ln ch ngha x hi, giai cp cng nhn l nhng ngi lm ch t liu sn xut, l giai cp cm quyn, lnh o cuc u tranh ci to x hi c, xy dng x hi mi. nh ngha giai cp cng nhn. Da trn hai tiu ch c bn phn bit giai cp cng nhn vi giai cp ca nhng ngi lao ng khc trong x hi t bn ch ngha, c nhiu nh ngha khc nhau v giai cp cng nhn. Ph.nghen nh ngha Giai cp v sn l mt giai cp x hi hon ton ch kim sng bng vic bn sc lao ng ca mnh, ch khng phi sng bng li nhun ca bt c t bn no, l mt giai cp m hnh phc v au kh, sng v cht, ton b s sng cn ca h u ph thuc vo s cu v lao ng, tc l vo tnh hnh chuyn bin tt hay xu ca cng vic lm n, vo nhng bin ng ca cnh tranh khng g ngn cn ni. Ni tm li giai cp v sn hay giai cp nhng ngi v sn l giai cp lao ng trong th k XIX94. Gio trnh Ch ngha x hi khoa hc nh ngha Giai cp cng nhn l mt tp on x hi n nh, hnh thnh v pht trin cng vi qu trnh pht trin ca nn cng nghip hin i, nhp pht trin ca lc lng sn xut c tnh cht
93 94

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4, tr.605 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4, tr.456 208

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

xa hi ho ngy cng cao; l lc lng lao ng c bn tin tin trong cc quy trnh cng ngh v dch v cng nghip, trc tip hoc gin tip tham gia vo qu trnh sn xut, ti sn xut ra ca ci vt cht v ci to cc quan h x hi; i biu cho lc lng sn xut v phng thc sn xut tin tin trong thi i hin nay95. Cn c vo nhng tiu ch phn bit giai cp cng nhn v nhng din bin ca giai cp cng nhn trong iu kin lch s mi, c th nh ngha giai cp cng nhn l giai cp ca nhng ngi lao ng trong lnh vc sn xut vt cht c trnh k thut v cng ngh ngy cng hin i; khng ngng vn ng, bin i cng vi s bin i v pht trin ca nn cng nghip t bn ch ngha, l ngi trc tip hoc gin tip vn hnh my mc to ra ca ci vt cht. Lao ng thng d ca h l ngun gc ch yu cho s giu c ca x hi. b. Ni dung v c im s mnh lch s ca giai cp cng nhn hiu s mnh lch s ca giai cp cng nhn, trc ht cn tm hiu s mnh lch s ca mt giai cp ni chung. Trong mi thi k chuyn bin cch mng t hnh thi kinh t-x hi ny sang hnh thi kinh t-x hi khc cao hn, lun c mt giai cp ng v tr trung tm, c trao nhim v lch s ng vai tr lnh o qu trnh thc hin qu trnh chuyn bin . Giai cp ny c s mnh lch s l th tiu x hi c, xy dng x hi mi ph hp vi tin trnh khch quan ca lch s. S mnh lch s ca mt giai cp l nhng nhim v c lch s trao cho giai cp do a v kinh t-x hi ca giai cp quy nh. Ni dung s mnh lch s ca giai cp cng nhn. Trong tin trnh vn ng v pht trin ca x hi loi ngi t khi xut hin giai cp n nay, lun xut hin cc cuc u tranh giai cp. S mnh lch s ca giai cp cng nhn khc v cht so vi tt c cc cuc cch mng trc . Khi phng thc sn xut t bn ch ngha biu hin nhng khim khuyt khng th khc phc c, giai cp cng nhn c s mnh lch s l th tiu ch ngha t bn, tng bc xy dng ch ngha x hi v ch ngha cng sn; gii phng mnh ng thi gii phng ton x hi thot khi tnh trng p bc bc lt. Ph.ngghen vit thc hin s nghip gii phng th gii
95

Gio trnh Ch ngha x hi khoa hc, Nxb.Chnh tr quc gia, H Ni, 2002, tr.99 209

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

y, - l s mnh lch s ca giai cp v sn hin i 96. V.I.Lnin nh gi cao vai tr s mnh lch s ca giai cp cng nhn do C.Mc v Ph.ngghen sng lp v ch r im ch yu trong hc thuyt Mc l ch n lm sng t vai tr lch s th gii ca giai cp v sn l ngi xy dng x hi x hi ch ngha97. Khc vi s mnh lch s ca cc giai cp khc trong lch s, s mnh lch s ca giai cp cng nhn l mt qu trnh u tranh kh khn, lu di, v sng to tri qua nhiu giai on. 1) Giai cp cng nhn phi lt s thng tr ca giai cp bc lt, ginh ly chnh quyn, t chc thnh giai cp thng tr. 2) Giai cp cng nhn s dng chnh quyn ca mnh tin hnh ci to x hi c xy dng x hi mi trn tt c cc lnh vc ca i sng. hon thnh s mnh lch s ca mnh, giai cp cng nhn phi lnh o nhn dn lao ng thc hin nhng bc i c th, ph hp vi iu kin khch quan ca mi nc v cuc u tranh chung din ra trn phm vi ton th gii. 2. Nhng iu kin khch quan quy nh s mnh lch s ca giai cp cng nhn a. a v kinh t-x hi ca giai cp cng nhn trong x hi t bn ch ngha Giai cp cng nhn l b phn quan trng nht, cch mng nht cu thnh lc lng sn xut trong phng thc sn xut t bn ch ngha. Giai cp ny i din cho lc lng sn xut c trnh x hi ho ngy cng cao; tiu biu cho phng thc sn xut mi tin b hn phng thc sn xut t bn ch ngha, tiu biu cho xu th pht trin tt yu ca x hi loi ngi. Giai cp cng nhn i din cho phng thc sn xut da trn ch s hu x hi khng c bc lt, nn li ch ca h cn bn ph hp vi li ch ca ng o qun chng lao ng b bc lt. Do giai cp cng nhn c kh nng tp hp, lnh o qun chng lm cch mng lt ch bc lt xy dng x hi khng c p bc bc lt- x hi x hi ch ngha v cng sn ch ngha. b. Nhng c im chnh tr-x hi ca giai cp cng nhn Giai cp cng nhn l giai cp tin tin nht trong thi i ngy nay. Giai cp cng nhn i biu cho lc lng sn xut ngy cng hin i, ngy cng pht trin c
96 97

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.393 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.23, tr.1 210

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

v s lng, nng cao v trnh hc vn, k thut, tay ngh v.v cng vi s pht trin ca nn i cng nghip t bn. Cuc u tranh chng p bc bc lt ti luyn v cung cp cho h nhng tri thc x hi -chnh tr cn thit cho mt giai cp tin tin. Giai cp cng nhn l giai cp c tnh thn cch mng trit . Di ch ngha t bn, giai cp cng nhn b tc ot ht t liu sn xut, b bc lt nng n. Mun gii phng mnh, giai cp cng nhn phi ng dy u tranh lt ch ngha t bn. gii phng mnh, giai cp cng nhn phi xo b ngun gc bc lt, tc l xo b ch t bn. Do giai cp cng nhn khng ch gii phng mnh m cn gii phng ton th nhn dn lao ng. Giai cp cng nhn l giai cp c thc t chc k lut cao. Chnh nn sn xut x hi ho cao rn luyn cho giai cp cng nhn thc t chc k lut cao, th hin lao ng ng gi, chp hnh nghim chnh k lut ca nh my, x nghip v.v. Trong cuc u tranh chng li giai cp t sn thng tr c b my n p v nhng th on thm c, giai cp cng nhn phi on kt, t chc cht ch v c k lut cao. Giai cp cng nhn l giai cp c bn cht quc t. Do a v kinh t-x hi ca giai cp cng nhn trn ton th gii u ging nhau v k th ca giai cp cng nhn l ch ngha d quc - lc lng quc t. V vy mun ginh thng li, giai cp cng nhn buc phi on kt v hp tc quc t mi chin thng k th. 3. Vai tr ca ng Cng sn trong qu trnh thc hin s mnh lch s ca giai cp cng nhn S mnh lch s ca giai cp cng nhn l do a v kinh t-x hi quy nh; nhng chuyn kh nng khch quan thnh hin thc, cn thng qua nhn t ch quan. Nhn t ch quan l ng cng sn- trung thnh vi li ch ca giai cp mnh, ca dn tc, vng mnh v chnh tr, t tng v t chc l nhng yu t quy nh m bo cho giai cp cng nhn thc hin s mnh lch s ca mnh. ng Cng sn ra i do yu cu khch quan ca phong tro cng nhn; l sn phm ca s kt hp ch ngha Mc vi phong tro cng nhn.
211

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

a. Tnh tt yu v quy lut hnh thnh, pht trin chnh ng ca giai cp cng nhn ng Cng sn l i tin phong, l t chc chnh tr cao nht ca giai cp cng nhn. ng Cng sn bao gm nhng phn t tin tin nht ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng, u tranh mt cch trit v trung thnh v li ch ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng v ca c dn tc. ng Cng sn ly ch ngha Mc-Lnin l nn tng t tng v kim ch nam cho hnh ng. C p bc giai cp th tt yu dn n u tranh giai cp. Ngay t khi mi ra i giai cp cng nhn tin hnh nhng cuc u tranh chng p bc bc lt ca giai cp t sn. Nhng cuc u tranh ban u din ra l t, mang tnh t pht v mc ch kinh t nh p ph my mc, i ci thin iu kin lm vic v.v do thiu l lun cch mng dn ng, t chc tin phong lnh o nn u tht bi. S pht trin ca phong tro cng nhn ngy cng m rng, pht trin t thp n cao i hi phi c l lun tin tin dn ng v t chc tin phong lnh o. Ch ngha Mc ra i p ng c i hi ca phong tro cng nhn, xm nhp vo phong tro cng nhn, c cng nhn tip thu nhanh chng tr thnh h t tng, v kh l lun ca giai cp cng nhn. mt khc, ch ngha Mc c phong tro cng nhn kim nghim, b sung, pht trin v ngy cng hon thin. Ch ngha Mc xm nhp vo phong tro cng nhn, lc u ch c mt b phn tin tin trong giai cp cng nhn tip thu c. B phn ny nhn thc r s cn thit phi t chc thnh chnh ng lnh o phong tro cng nhn mi a cuc u tranh n thng li. Nh vy, ng cng sn ra i l sn phm ca s kt hp gia ch ngha Mc vi phong tro cng nhn. T quy lut trn cho thy, phi c phong tro cng nhn l c s x hi ch ngha Mc ra i. Mt khc, ch ngha Mc phn nh phong tro cng nhn nhng khng phi ny sinh t pht t phong tro cng nhn. Ch ngha Mc do nhng tr thc c trnh hc vn cao, nm c quy lut vn ng khch quan ca lch s, khi qut thnh l lun u tranh gii phng phong tro cng nhn, nhn dn lao ng, gii phng x hi. Khng ch c giai cp cng nhn m nhng ngi lao ng
212

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

b p bc cng thy ch ngha Mc l v kh l lun ca h. Do vy, ch ngha Mc kt hp vi phong tro cng nhn v phong tro ca nhng ngi lao ng b p bc bc lt dn ti s ra i ca ng Cng sn.

b. Mi quan h gia ng Cng sn vi giai cp cng nhn Lch s chng minh rng khng mt giai cp no gi vai tr thng tr, lnh o x hi m khng thng qua chnh ng ca mnh. i vi giai cp cng nhn, trong qu trnh thc hin s mnh lch s ca mnh phi thnh lp ng Cng sn. Giai cp cng nhn l c s x hi ca ng Cng sn, l ngun gc b sung lc lng cho ng Cng sn. Giai cp cng nhn kim nghim b sung, hon thin l lun ca ng Cng sn. ng Cng sn l i tin phong, l b tham mu, l biu hin tp trung li ch, nguyn vng, phm cht, tr tu ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng, cng nh ton dn tc. Di s lnh o ca ng Cng sn, giai cp cng nhn to c s thng nht gia li ch giai cp vi li ch dn tc. ng Cng sn ra ng li, cng lnh, chin lc cch mng ng n gip cho phong tro cng nhn chuyn t u tranh t pht sang u tranh t gic. c. Vai tr ca ng Cng sn ng Cng sn l t chc chnh tr cao nht ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng, bao gm nhng ngi u t, tin tin nht tip thu l lun ca ch ngha Mc-Lnin; nm bt c quy lut vn ng, pht trin khch quan ca lch s; h hn hn b phn cn li ca giai cp cng nhn ch l h hiu c nhng iu kin, tin trnh v kt qu ca phong tro v sn. ng Cng sn l lnh t chnh tr ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Nh c l lun tin phong ca ch ngha Mc-Lnin, ng Cng sn vn dng vo iu kin c th ra cng lnh, ng li chin lc, sch lc, nhim v ca qu trnh cch mng cng nh ca tng giai on cch mng. Sau khi ra ng li cch mng ng n, ng Cng sn tp hp, gio dc, thuyt phc, t chc, ng vin giai cp cng nhn v nhn dn lao ng thc hin, bin ng li
213

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca ng thnh hin thc. ng Cng sn l b tham mu chin u ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng, trc tip t chc, lnh o, b tr cn b lnh o qu trnh cch mng. Nh vy, di s lnh o ca ng, giai cp cng nhn v nhn dn lao ng c s thng nht v t tng v hnh ng, tp trung sc mnh giai cp v sc mnh ca dn tc to ng lc cho cch mng x hi ch ngha thng li. 4. S mnh lch s ca giai cp cng nhn Vit Nam a. c im ca giai cp cng nhn Vit Nam Giai cp cng nhn Vit Nam l mt b phn ca giai cp cng nhn quc t; c a v kinh t-x hi v mang y nhng c im ca giai cp cng nhn, ngoi ra giai cp cng nhn Vit Nam cn c nhng c im ring do hon cnh lch s nc ta quy nh. 1) Giai cp cng nhn Vit Nam ra i trong mt dn tc c truyn thng yu nc u tranh kin cng bt khut nn lun mang trong mnh truyn thng u tranh tt p . 2) Xut thn t nng dn nn c quan h mu tht vi nng dn, sm xy dng khi lin minh cng nng tr thc to nn sc mnh chin thng ch ngha quc v thc dn xm lc. 3) Giai cp cng nhn Vit Nam sm tip thu l lun ch ngha Mc-Lnin thnh lp ng Cng sn- ng lnh o cch mng Vit Nam. 3) Giai cp cng nhn Vit Nam ra i mun, khi Cch mng x hi ch ngha Thng Mi (Nga) thnh cng, Quc t cng sn s ra i (3-1939), ch ngha c hi b nh bi nn khng b nh hng ca ch ngha c hi v c iu kin hc hi, tip thu kinh nghim u tranh ca phong tro cng sn v cng nhn quc t. Tuy nhin, giai cp cng nhn Vit Nam c s lng hn ch, trnh hc vn, tay ngh thp. 4) Do xut thn t nng dn, gn lin vi nn sn xut nng nghip lc hu nn giai cp cng nhn Vit Nam cn chu nh hng nng n tm l, tp qun ca nn sn xut nh l, manh mn nn thc t chc, k lut cn nhiu hn ch. 5) Khng c iu kin lao ng v tip cn vi nn sn xut cng nghip hin i v.v. b. Ni dung s mnh lch s ca giai cp cng nhn Vit Nam

214

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Sau khi ra i v sm c chnh ng tin phong, giai cp cng nhn Vit Nam tr thnh giai cp lnh o s nghip u tranh gii phng dn tc, gii phng giai cp, pht huy sc mnh ca dn tc v sc mnh giai cp a cch mng dn tc dn ch n thng li. Giai cp cng nhn Vit Nam v i tin phong ca n lnh o cng cuc xy dng ch ngh x hi t c nhng thnh tu nh xo b ch ngi bc lt ngi, xy dng c s vt cht ban u ca ch ngha x hi, gii quyt tt cc vn x hi nh vn ho, gio dc, y t v.v. Trong thi k qu ln ch ngha x hi hin nay, giai cp cng nhn Vit Nam khng ngng tng ln c v s lng v cht lng hon thnh nhng nhim v ca cch mng x hi ch ngha, a nc ta tin ti ch ngha cng sn.
II. CCH MNG X HI CH NGHA

1. Cch mng x hi ch ngha v nhng nguyn nhn ca n a. Khi nim cch mng x hi ch ngha Cch mng x hi l s ci bin cn bn ch x hi, l s thay th ch x hi ny bng ch x hi khc tin b hn, ph hp vi nhu cu pht trin ca lch s. Khc vi tt c cc cuc cch mng khc, cch mng x hi ch ngha l cuc cch mng cui cng trong lch s, ln u tin giai cp cng nhn ng ln t chc lnh o cch mng gii phng mnh v gii phng ton th nhn dn lao ng khi ch p bc, bt cng v.v. Cch mng x hi ch ngha l cuc cch mng nhm thay th ch c nht l ch t bn ch ngha, bng ch x hi ch ngha, trong cuc cch mng , giai cp cng nhn l ngi lnh o v cng vi qun chng nhn dn lao ng khc xy dng mt x hi cng bng, dn ch, vn minh. Theo ngha hp, cch mng x hi ch ngha l cuc cch mng chnh tr, kt thc bng vic giai cp cng nhn v nhn dn lao ng ginh c chnh quyn, thit lp c nh nc chuyn chnh v sn- nh nc ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Theo ngha rng, cch mng x hi ch ngha l qu trnh hon thin s mnh lch s ca giai cp cng nhn, c tin hnh qua hai giai on gm
215

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

giai on giai cp cng nhn ginh chnh quyn, t chc thnh giai cp thng tr v giai on giai cp cng nhn s dng chnh quyn ci to x hi c, xy dng x hi mi trn tt c cc lnh vc ca i sng x hi.

b. Nguyn nhn ca cch mng x hi ch ngha Nguyn nhn khch quan. Cng nh mi cuc cch mng x hi khc din ra trong lch s, cch mng x hi ch ngha l kt qu tt yu ca s pht trin nhng mu thun trong lng ch ngha t bn. Di ch ngha t bn, s pht trin mnh m ca khoa hc k thut, lc lng sn xut t ti trnh x hi ho ngy cng cao lm cho quan h sn xut da trn ch chim hu t nhn t bn ch ngha v t liu sn xut tr nn lc hu, li thi. Mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut trong x hi t bn ch ngha ngy cng gay gt n mc cn phi thay th bng quan h sn xut mi ph hp m ng cho lc lng sn xut pht trin. T ch l nhng hnh thc pht trin ca lc lng sn xut, nhng quan h y tr thnh xing xch ca cc lc lng sn xut. Khi bt u thi i mt cuc cch mng98; S tp trung t liu sn xut v x hi ha lao ng t n ci im m chng khng cn thch ng vi ci v t bn ch ngha ca chng na (...) nn sn xut t bn ch ngha li ra s ph nh bn thn n vi tnh tt yu ca mt qu trnh t nhin99. Mu thun c bn gia lc lng sn xut v quan h sn xut trong x hi t bn biu hin ra ngoi x hi l mu thun gia giai cp cng nhn- i biu cho lc lng sn xut tin tin vi giai cp t sn- i din cho quan h sn xut lc hu, li thi km hm s pht trin ca lc lng sn xut. Mu thun c bn trong x hi t bn lun vn ng khng ngng to ra s i khng, mu thun gay gt, quyt lit khng th iu ho c cn c gii quyt bng cuc cch mng x hi ch ngha.
98 99

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.13, tr.15 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.1059 216

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nguyn nhn ch quan. Nguyn nhn khch quan ch ng vai tr l iu kin cn, cch mng x hi ch ngha c th n ra cn phi kt hp vi nhn t ch quan- l nhn thc ca giai cp cng nhn v vic nm bt tnh th, thi c cch mng t chc tin hnh cch mng. Cch mng x hi ch ngha khng din ra t pht, m l kt qu ca qu trnh u tranh lu di, gian kh ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng chng li s thng tr ca giai cp t sn di s lnh o ca ng Cng sn. 2. Mc tiu, ng lc v ni dung ca cch mng x hi ch ngha a. Mc tiu ca cch mng x hi ch ngha Mc tiu ca cc cuc cch mng n ra trc cch mng x hi ch ngha l ginh chnh quyn v tay thiu s giai cp thng tr; thay th hnh thc bc lt ny bng hnh thc bc lt khc cao hn. Cch mng dn ch t sn vi khu hiu t do, bnh ng, bc i tp hp c qun chng nhn dn lao ng trong cuc u tranh lt giai cp qu tc, phong kin. Nhng khi giai cp t sn ganh c chnh quyn th mi quyn t do, bnh ng, bc i cho nhn dn lao ng khng c thc hin. Mc tiu ca cch mng x hi ch ngha l gii phng giai cp b p bc, bc lt, n dch; ng thi gii phng x hi khi s tr tr tip tc pht trin ln con ng tin b, vn minh. Cc nh sng lp ra ch ngha x hi khoa hc da trn ch ngha nhn o trit ra mc tiu ca cch mng x hi ch ngha. Mc tiu khng ch dng li trnh l lun, m cn tng bc thc hin gii phng con ngi trn thc tin ci to ton din. Ch khi no thc hin thnh cng ch ngha cng sn th con ngi c gii phng hon ton. Cch mng x hi ch ngha l mt qu trnh u tranh lu di, gian kh, phc tp v y sng to tri qua nhiu giai on. 1) Mc tiu ca giai on th nht l giai cp cng nhn on kt vi nhng ngi lao ng khc tin hnh lt chnh quyn ca giai cp thng tr, ginh chnh quyn v tay giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. 2) Mc tiu ca giai on th hai l xo b ch ngi bc lt ngi, xo b tnh trng dn tc ny p bc dn tc khc, xy dng thnh cng ch ngha cng sn, em li cuc sng no m cho ton th nhn loi.
217

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

b. ng lc ca cch mng x hi ch ngha Cch mng x hi ch ngha mang tnh nhn dn, tnh dn tc su sc. Mc tiu ca cch mng x hi ch ngha gii phng giai cp cng nhn v nhn dn lao ng ra khi tnh trng p bc bc lt, em li cuc sng m no, hnh phc cho nhn dn lao ng nn ng lc ca cch mng x hi ch ngha bao gm giai cp cng nhn, giai cp nng dn v i ng tr thc. Tt c nhng phong tro lch s, t trc n nay u l do thiu s thc hin, hoc l mu li ch cho thiu s. Phong tro v sn l phong tro c lp ca khi i a s, mu li ch cho khi i a s100. Giai cp cng nhn l ng lc ch yu, gi vai tr t chc lnh o cch mng x hi ch ngha do a v kinh t-x hi v c im chnh tr-x hi ca giai cp cng nhn trong x hi t bn ch ngha quy nh. Giai cp cng nhn ra i gn lin vi s ra i v pht trin ca nn i cng nghip, nn cng nghip ny ngy cng pht trin th giai cp cng nhn ngy cng tng ln c v s lng v cht lng. Giai cp cng nhn lun i din cho lc lng sn xut tin tin, hin i lun vn ng v bin i khng ngng, s giu c ca ch ngha t bn chnh l thnh qu lao ng ca giai cp cng nhn. Giai cp cng nhn trong x hi t bn ch ngha c t do v thn th nhng khng c t liu sn xut, phi bn sc lao ng cho nh t bn, b bc lt gi tr thng d nn c nhng c im l giai cp c tinh thn cch mng trit , c thc t chc k lut cao v c bn cht quc t. Giai cp cng nhn c h t tng ring to nn kh nng t chc lnh o qun chng nhn dn lao ng tin hnh cch mng th tiu ch ngha t bn, tng bc xy dng ch ngha x hi v ch ngha cng sn. Chnh v vy, ch c giai cp cng nhn mi l giai cp t chc, lnh o cch mng x hi ch ngha ginh thng li. Giai cp nng dn l giai cp ca nhng ngi lao ng sn xut vt cht trong nng nghip, lm nghip, ng nghip v.v trc tip s dng mt t liu sn xut c bn, c th, gn vi thin nhin l t, rng, bin sn xut ra nng sn.

100

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4, tr.611 218

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Phng thc sn xut ca nng dn phn tn, k thut lc hu, nng sut lao ng thp, gp nhiu ri ro hn so vi sn xut cng nghip ca giai cp cng nhn. Giai cp nng dn va l nhng ngi lao ng sn xut vt cht, va l ngi t hu nh. Chnh hai mt ny lm cho giai cp cng nhn gp nhiu hn ch, khc phc c hai mt ny cn phi tin hnh cng nghip ho, hin i ho lu di, ci bin trn nhiu lnh vc. Tuy nhin, giai cp nng dn c li ch c bn thng nht vi li ch ca giai cp cng nhn. cc nc nng nghip, giai cp nng dn chim s ng trong dn c v tr thnh lc lng cch mng to ln trong cch mng x hi ch ngha. Giai cp nng dn khng c h t tng ring, t tng ca h ph thuc vo t tng ca giai cp gi a v thng tr trong x hi. Do vy, khi cha gic ng cch mng do giai cp cng nhn lnh o th nng dn d dao ng v t tng, ng nhn v chnh tr, manh ng trong cc cuc u tranh t pht. C cu giai cp cng nhn khng cht ch c v kinh t, chnh tr, t tng, t chc. Bn cnh , cc nc nng nghip tp trung nhiu truyn thng lch s v bn sc dn tc. Nhng c im trn cho thy, bn thn giai cp nng dn khng t mnh gii phng khi ch t hu, p bc bt cng v cng khng th gi vai tr giai cp lnh o x hi trong cc cuc u tranh gii phng khi ch p bc bt cng. Trong cch mng x hi ch ngha, giai cp cng nhn ch c th ginh c chnh quyn khi lin minh c vi giai cp nng dn. Sau khi ginh c chnh quyn, tin hnh xy dng ch ngha x hi, giai cp cng nhn ch c th hon thnh nhim v ci to x hi c, xy dng x hi mi khi c giai cp nng dn i theo v ng h. Mc d giai cp nng nhn chim a s trong thnh phn dn c cc nng nghip, song do a v ca giai cp nng dn trong x hi t bn ch ngha nn h khng gi vai tr lnh o cch mng x hi ch ngha. Tng lp tr thc l lc lng quan trng ca cch mng x hi ch ngha; l nhng ngi lao ng tr c phc tp v sng to, c trnh hc vn am hiu v hot ng chuyn su trong lnh vc lao ng phc tp ca mnh. Tr thc c cch thc lao ng c th, ch yu l lao ng tr tu c nhn trong cc lnh vc nghin cu c bn, nghin cu ng dng trn cc lnh vc t nhin, x hi, nhn vn, ngh
219

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thut, qun l v.v. H c nhng cng hin quan trng thc y sn xut vt cht pht trin, sng to v trang b tri thc khoa hc, vn ho x hi, nng cao dn tr cho mi ch x hi nht nh. Trong cc ch t hu, bc lt, i a s tr thc l nhng ngi lao ng b p bc bc lt. V th, tr thc gn b vi nhn dn, vi dn tc, lun u tranh cho mt x hi ho bnh, dn ch, bnh ng, tin b. Tr thc khng c h t tng ring m ph thuc vo t tng ca giai cp thng tr. Mc d vy, tr thc vn c vai tr quan trng gip giai cp thng tr khi qut l lun hnh thnh h t tng; c vai tr quan trng trong vic nng cao dn tr, tuyn truyn, gic ng ch ngha Mc-Lnin cho qun chng nhn dn lao ng. Trong thi k qu ln ch ngha x hi, trong s pht trin ca nn kinh t tri thc, tr thc c vai tr quan trng trong nng cao dn tr, o to nhn lc, pht trin nhn ti cho t nc, chm sc sc kho cng ng. Ging nh nng dn, tr thc cng khng th t gii phng mnh khi cc ch t hu, bc lt, khng tr thnh lc lng lnh o cch mng dn tc dn ch nhn dn. c. Ni dung ca cch mng x hi ch ngha Cch mng x hi ch ngha l cuc cch mng ton din, din ra trong tt c cc lnh vc ca i sng x hi m ch yu l trong cc lnh vc chnh tr, kinh t, vn ho t tng v.v. Cch mng x hi ch ngha trn lnh vc chnh tr. Cch mng x hi ch ngha trn lnh vc chnh tr trc ht giai cp cng nhn di s lnh o ca ng Cng sn tin hnh lt s thng tr ca giai cp bc lt, ginh chnh quyn, thit lp nh nc ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng; to tin v iu kin a qun chng nhn dn lao ng t a v n l, lm thu, b bc lt ln a v lm ch x hi, to cho h nng lc xy dng x hi mi t gic, tch cc. Xo b tn tch ca nh nc c- nh nc t bn ch ngha, tng bc xy dng v hon thin nn dn ch x hi ch ngha v nh nc x hi ch ngha; nhn dn lao ng c tham gia vo cng vic ca nh nc. thc hin thnh cng cch mng chnh tr, giai cp cng nhn lnh o nhn dn lao ng khc phc dn nhng hu qu km
220

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

hm kh nng sng to ca nhn dn lao ng; nng cao trnh dn tr, trnh nhn thc ca nhn dn v ng li chnh sch ca ng v php lut ca Nh nc; c c ch v chnh sch ph hp pht huy vai tr ca nhn dn trong qu trnh ci to x hi c, xy dng x hi mi. Cch mng x hi ch ngha trn lnh vc kinh t. Khc vi cc cuc cch mng khc, cch mng x hi ch ngha trn lnh vc kinh t nhm thay i v tr, vai tr ca ngi lao ng i vi t liu sn xut bng cch xo b ch chim hu t nhn t bn ch ngha v t liu sn xut; thit lp ch s hu x hi ch ngha trong nhng hnh thc thch hp, gn ngi lao ng vi t liu sn xut, thay i iu kin sng v iu kin lm vic ca nhn dn lao ng. Pht trin lc lng sn xut, a tin b khoa hc cng ngh hin i vo sn xut nhm tng nng sut lao ng, ci thin i sng nhn dn lao ng, khuyn khch kh nng sng to ca ngi lao ng. Thc hin nguyn tc phn phi theo lao ng m bo cng bng x hi, nng sut lao ng, hiu qu cng tc l thc o nh gi s ng gp ca mi ngi cho x hi. Nguyn tc phn phi theo lao ng m bo khuyn khch ngi lao ng c thc tch cc nng cao lp trng giai cp, tinh thn yu nc, cng hin sc lc, ti nng vo cng cuc xy dng ch ngha x hi. Thc hin cch mng x hi ch ngha trn lnh vc kinh t nhm xy dng ch cng hu v t liu sn xut, thit lp s hu cng cng v t liu sn xut l mt qu trnh lu di, phi c iu chnh v kim nghim trong thc tin mt cch chu o v su sc. Cch mng x hi ch ngha trn lnh vc kinh t c vai tr quyt nh ti s thnh bi ca cch mng x hi ch ngha, thnh qu ca cch mng kinh t gp phn to nn s n nh v chnh tr v c s, nn tng ca s pht trin vn ho, tinh thn ca x hi. Cch mng x hi ch ngha trn lnh vc vn ho, t tng. Cch mng x hi ch ngha nhm gii phng nhn dn lao ng v mt tinh thn x hi, di ch ngi x hi giai cp cng nhn v nh dn lao ng khng ch lm ch t liu sn xut m cn sng to, lm phong ph thm cc gi tr vn ho tinh thn ca x hi. Cch mng x hi ch ngha trn lnh vc vn ho, tinh thn nhm k tha, chn lc,
221

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nng cao cc gi tr vn ho truyn thng ca dn tc, tip thu cc gi tr vn ho tin tin ca thi i. ng thi cch mng x hi ch ngha trn lnh vc ny cn trang b cho ngi hc th gii quan khoa hc, nhn sinh quan cng sn ch ngha, hnh thnh nn con ngi mi x hi ch ngha vi nhng phm cht mi theo yu cu ca s nghip xy dng ch ngha x hi. Ba ni dung trn c mi lin h bin chng vi nhau, trong cch mng chnh tr l l tin , cch mng kinh t l yu t quyt nh nht, cch mng trn lnh vc vn ho t tng l then cht. Do vy, mun hon thnh s mnh lch s ca mnh giai cp cng nhn phi thc hin ng b c ba ni dung trn, khng nn xem nh hoc qu cao mt trong ba ni dung dn n sai lm, tht bi. 3. Lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp cng nhn trong cch mng x hi ch ngha a. Tnh tt yu v c s khch quan ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn Tnh tt yu ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn. Lin minh cng nng l vn chin lc ca cch mng x hi ch ngha, c ngha quyt nh ti s thnh bi ton b tin trnh cch mng ca giai cp cng nhn. Khi nghin cu v cch mng x hi ch ngha, C.Mc, Ph.ngghen v V.I. Lnin c bit quan tm v nhn mnh vai tr quan trng ca khi lin minh ny i vi s mnh lch s ca giai cp cng nhn. C.Mc v Ph.ngghen tng kt phong tro thc tin ca giai cp cng nhn v a ra kt lun, nhiu cuc u tranh ca giai cp cng nhn b tht bi, tn tht, ch yu l v khng t chc lin minh vi ngi bn ng minh t nhin ca mnh l nng dn; cuc cch mng v sn tr thnh nhng bi n ca ai iu. Ch ngha t bn chuyn sang giai on quc ch ngha, V.I.Lnin pht trin quan im ny ca cc nh kinh in vo cch mng Thng Mi (Nga) 1917, Chuyn chnh v sn l mt hnh thc c bit ca lin minh giai cp gia giai cp v sn, i tin phong ca nhng ngi lao ng, vi ng o nhng tng lp lao ng khng phi v sn (tiu t sn, tiu ch, nng dn,

222

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

tr thc)101. C th khng nh lin minh cng nng va l quy lut, va l i hi khch quan ca s nghip cch mng x hi ch ngha. C s khch quan ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn. 1) Lin minh cng nng l nhu cu ni ti ca cch mng x hi ch ngha to nn ng lc cch mng, m bo vai tr lnh o ca giai cp cng nhn, l iu kin quyt nh thng li trong u tranh ginh chnh quyn v cng cuc ci to x hi c, xy dng x hi mi. 2) Lin minh cng nng xut pht t mi lin h t nhin gn b v s thng nht li ch c bn ca cc giai cp, tng lp v h u l nhng ngi lao ng b p bc, cng thc hin mc tiu, nguyn vng mun gii phng khi p bc, bc lt, bt cng. 3) Lin minh cng nng l do s gn b thng nht gia sn xut vt cht vi khoa hc k thut trong iu kin ca cuc cch mng khoa hc- cng ngh hin i, cng nhn, nng dn dn c tr thc ho. b. Ni dung v nguyn tc c bn ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn Ni dung ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn. Lin minh cng nng nhm gii quyt nhu cu, li ch chnh tr c bn ca cng nhn, nng dn v ca c dn tc l c lp dn tc v ch ngha x hi. Lin minh cng nng nhm cng c v tng cng nh nc x hi ch ngha, thc hin quyn v li ch ca nhn dn lao ng. Lin minh cng nng l c s vng chc cho khi i on kt dn tc, to nn sc mnh vt qua kh khn th thch, p tan mi m mu chng ph ca k th v cng cuc xy dng v bo v ch ngha x hi. Nguyn tc ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn l gi vng v tng cng vai tr lnh o ca ng trn lp trng ca giai cp cng nhn. Mt s gii php hin thc ha nguyn tc trn tng cng lin minh cng nng. 1) Lin minh v chnh tr. Pht trin kinh t, thc hin tt cng tc xo i, gim ngho, to c s nhn dn quan tm n chnh tr. y mnh gio dc, nng cao dn tr, nng cao trnh nhn thc v chnh tr ca nhn dn. Pht huy dn ch, to iu kin thun li nht nhn dn c tham gia vo cng vic ca nh nc,
101

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.38, tr.452 223

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

khc phc s bng bt thng tin. Thng xuyn tuyn truyn, gio dc ch ngha Mc-Lnin, t tng H Ch Minh ti cn b, ng vin v mi giai cp, tng lp nhn dn lao ng, to cho h lp trng t tng chnh tr ng n, vng vng. 2) Lin minh v kinh t. Lin minh cng nng trn lnh vc kinh t nhm tho mn nhu cu ca mi giai cp, khi dy v pht huy ni lc, sc mnh ca giai cp cng nhn, nng dn qu trnh sn xut lu thng, trao i hng ho, gp phn thc y x hi pht trin. Lin minh kinh t c th hin qua mi quan h kinh t gia cng nghip, nng nghip, vi nng dn v cng nhn; gia chnh sch ca nh nc iu tit mi lin h gia cng nhn, nng dn to ng lc khai thc v pht huy sc mnh ca mi giai cp trong x hi. Nguyn tc ca lin minh cng nng trn lnh vc kinh t cn gii quyt hi ho mi quan h li ch gia cc giai cp. Gii php tng cng lin minh cng nng tr thc trn lnh vc kinh t l xc nh ng thc trng, tim nng kinh t ca c nc v s hp tc quc t xy dng c cu kinh t hp l, gn lin vi nhu cu kinh t ca cng nhn, nng dn v tr thc trong nhng iu kin c th. Thc hin a dng ho cc hnh thc hp tc, lin kt, giao lu kinh t gia cng nhn, nng dn tr thc hay gia sn xut vt cht v khoa hc cng ngh. Tng bwcs hnh thnh v pht trin quan h sn xut x hi ch ngha. Pht huy vai tr ca ng, Nh nc trong vic hoch nh, ban hnh cc chnh sch ph hp, gii quyt tt quan h li ch v ng gp ca mi giai tng i vi nn kinh t x hi. M rng v nng cao cht lng gio dc o to, nghin cu khoa hc; gn nghin cu khoa hc vi thc tin sn xut vt cht, khc phc s tch ri, thiu thng nht gia l lun v thc tin; gia nghin cu vi ng dng, o to v s dng nc ta trong thi gian qua. Thc hin tt s lin kt bn nh (nh nc, nh nng, nh khoa hc v nh doanh nghip) to iu kin thc y qu trnh sn xut pht trin. 3) Lin minh v vn ho-x hi. Trn lnh vc vn ho- xy dng nn vn ho tin tin, m bn sc dn tc; xy dng cc chun mc x hi trn lp trng ca ch ngha Mc-Lnin, t tng H Ch Minh. Tng bc xo b tn tch ca vn ho c, gi gn v pht huy gi tr vn ho truyn thng tip thu nhng yu t vn ho tin
224

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

tin ca thi i. To iu kin thun li cho cc giai cp c t do thng thc, nh gi, sng to ra cc gi tr vn ho tinh thn phong ph a dng trn lp trng, h t tng ca giai cp cng nhn. Nguyn tc ca lin minh trn lnh vc ny l pht huy vai tr ca tr thc, vn ngh s trong nng cao dn tr, gi gn v pht huy, sng to cc gi tr vn ho cho x hi. Gii php tng cng lin minh cng nng trn lnh vc vn ho l Nh nc cn quan tm v to iu kin pht huy vai tr ca tr thc v i ng vn ngh s trong sng to vn ho tinh thn cho x hi. y mnh gio dc o to, nng cao trnh dn tr, to iu kin cho cng nhn v nng dn tham gia vo cng tc vn ho qun chng, xy dng nn vn ho dn tc a dng, phong ph, tin tin m bn sc dn tc. Pht trin kinh t, thc hin xo i, gim ngho nhn dn quan tm hn na vo i sng vn ho tinh thn ca x hi. Trn lnh vc x hi- gii quyt tt cc vn x hi nh cng n, vic lm, u tranh bi tr cc t nn x hi, tham nhng, quan liu, hch dch ca quyn, bi tr cc h tc lc hu v.v. Nguyn tc lin minh l pht huy vai tr ca ng, Nh nc trong vic ban hnh v hoch nh chnh sch x hi. Gii php tng cng lin minh cng nng trn lnh vc x hi l huy ng vn, c s vt cht y thc hin chnh sch; lm tt cng tc tuyn truyn, pht huy vai tr ca n v hnh chnh cp c s. Nng cao trnh nhn thc ca nhn dn v chnh sch x hi. Nhng nguyn tc c bn chung ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn l 1) Phi m bo vai tr lnh o ca giai cp cng nhn trong khi lim minh cng nng, bi ch c s lnh o ca giai cp v sn mi c th gii phng qun chng tiu nng thot khi ch n l t bn v dn h ti ch ngha x hi102 2) Phi m bo nguyn tc t nguyn, bi ch bng nhng vic lm c th giai cp nng dn thy ch i vi giai cp cng nhn mi c li hn i vi giai cp t sn th nng dn mi t nguyn; c t nguyn th lin minh mi bn vng v lu di 3) Phi bit kt hp cc li ch ca c hai giai cp.
102

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.44, tr.12 225

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008 III. HNH THI KINH T CNG SN CH NGHA

1. Xu th tt yu ca s xut hin hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha C.Mc v Ph.ngghen vn dng trit quan nim duy vt v lch s nghin cu x hi loi ngi t xy dng hc thuyt hnh thi kinh t-x hi. Cc nh sng lp ch ngha Mc da vo cc quy lut x hi phn tch, nghin cu ch ngha t bn v khng nh lch s x hi loi ngi l lch s k tip nhau ca cc hnh thi kinh t-x hi t thp n cao nh mt qu trnh lch s t nhin. Trn c s nghin cu, phn tch su sc ch ngha t bn v ch ra nhng mt tch cc v nhng hn ch m ch ngha t bn khng t khc phc c. Trong nhiu tc phm ca mnh, C.Mc v Ph.ngghen khng nh s ra i ca ch ngha t bn l mt trong nhng giai on pht trin mi ca nhn loi. Nhng trong x hi c i khng giai cp , s pht trin v kinh t cng gia tng, th tnh trng p bc, bc lt v s phn ha giu-ngho cng cng tng theo. ng thi vi iu , mu thun c bn, vn c biu hin trn lnh vc kinh t l mu thun gia lc lng sn xut vi quan h sn xut; biu hin trn lnh vc x hi l mu thun gia giai cp t sn v giai cp v sn gay gt khng th iu ho c, m phi tin hnh cch mng thay th x hi t bn bng x hi tin b hn. Cuc u tranh ca giai cp v sn chng li giai cp t sn ngy cng tr nn cng thng. Thc tin cc cuc u tranh c tnh giai cp i hi khch quan v l lun cch mng v sn v l lun hng u tranh giai cp ca giai cp v sn vo vic xa b x hi t bn, xy dng x hi cng sn. C th ni c s thc tin cho vic d bo xu th tt yu ca s ra i hnh thi kinh t-x hi l s pht trin ca lc lng sn xut t ti mc m quan h sn xut t bn ch ngha li tr thnh xing xch nu ko s pht trin ; l giai cp cng nhn ng o v s lng, nhn thc c vai tr ca mnh trong lch s v u tranh chnh tr chng giai cp t sn di s lnh o ca ng Cng sn. Da vo c s thc tin ny, C.Mc v Ph.ngghen d bo ch ngha x hi s thng li u tin cc nc t bn pht trin nh Anh, Php, c, M. V sau, V.I.Lnin d bo ch ngha x hi ch c th thng li mt s, thm ch mt
226

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

nc t bn km pht trin nht v nhng nc thuc a sau khi hon thnh cch mng dn tc dn ch. C th nh ngha khi qut hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha l ch x hi pht trin cao nht; c quan h sn xut da trn s hu cng v t liu sn xut, ph hp vi lc lng sn xut ngy cng pht trin, to thnh c s h tng c trnh cao hn c s h tng ca ch ngha t bn; c kin trc thng tng tng ng thc s l ca nhn dn vi trnh x hi ho ngy cng cao. nh ngha trn cho thy hnh thi kinh t-x hi ch ngha c nhng ni dung 1) Hnh thi kinh t x hi cng sn ch ngha l cht x hi pht trin cao nht trong lch s loi ngi. Khng nh nh vy l v, x hi cng sn ch ngha ra i sau cc ch x hi c i khng giai cp trc , bit k tha, chn lc nhng u im ca cc hnh thi kinh t-x hi trong lch s nn c nhng thnh tu trn tt c cc lnh vc kinh t, chnh tr, vn ho, x hi v.v 2) Hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha c quan h sn xut da trn s hu cng cng v t liu sn xut, thch ng vi lc lng sn xut ngy cng pht trin. Khc vi x hi t bn, ch ngha x hi xo b ch s hu t nhn, t bn ch ngha- ngun gc sinh ra ch bc lt, bt cng v ti c; thc hin s hu cng cng v t liu sn xut l hnh thc s hu ch yu nht, xo b s bt cng trong x hi, to iu kin nhn dn lao ng c lm ch cuc sng v x hi, c cuc sng ngy cng m no, t do, hnh phc, vn minh 3) Hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha to thnh c s h tng c trnh cao hn c s h tng ca ch ngha t bn. Trong cc ch x hi c i khng giai cp, ngi lao ng khng c tham gia vo quan h sn xut nn lun i mt vi nhng bt cng v ti c trong x hi. Cuc cch mng x hi ch ngha thng li, xo b ch t hu, tng bc xy dng ch x hi x hi ch ngha. Khi xy dng ch ngha cng sn, to nn cc quan h sn xut mang tnh nhn dn, ngi lao ng c tham gia vo lm ch quan h sn xut: ch s hu v t liu

227

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

sn xut, tham gia vo qu trnh t chc sn xut v phn phi sn phm trong x hi, bi tr quan liu, tham nhng, cng cc t nn x hi khc 4) Hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha c kin trc thng tng thc s l ca nhn dn lao ng vi trnh x hi ho ngy cng cao. Khi mi ginh chnh quyn, giai cp cng nhn cn thit lp b my nh nc x hi ch ngha bo v li ch cho giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Ch ngha x hi- giai on thp ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha, cn tn ti nh nc x hi ch ngha giai cp cng nhn v nhn dn lao ng bo v li ch cho ton th nhn dn lao ng v dn tc, trn p s phn khng ca k th. 2. iu kin ra i hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha S thay th ln nhau gia cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh lch s t nhin. Tuy nhin, khng phi bt c quc gia no cng phi thc hin cc bc i tun t, m cc quc gia c th thc hin con ng i ti ch ngha cng sn rt khc nhau. C nhng quc gia i t cc nc tin t bn hay trnh t bn trung bnh i ln ch ngha cng sn hoc cng c nhng quc gia b qua ch ngha t bn i ln ch nghi cng sn. Vic la chn bc i tun t hay b qua mt vi hnh thi kinh t-x hi i ti ch ngha cng sn chu s quy nh bi cc iu kin khch quan v ch quan ca mi nc. Trn c s , chng ta c th chia thnh hai iu kin i ti ch ngha cng sn. a. iu kin c bn cho s ra i hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha cc nc t bn pht trin Mu thun gia lc lng sn xut mang tnh x hi ho ngy cng cao vi quan h sn xut da trn ch chim hu t nhn t bn ch ngha v t liu sn xut. Mu thun ny tt yu phi gii quyt thay th bng quan h sn xut mi m ng cho lc lng sn xut pht trin- l quan h sn xut cng sn ch ngha. Trong x hi t bn, biu hin mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut trong lnh vc x hi l mu thun gia giai cp v sn- i biu cho lc lng sn xut tin tin vi giai cp t sn- i biu cho quan h sn xut lc hu, li

228

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thi tr nn gay gt, quyt lit khng th iu ho c nn cn phi tin hnh cuc cch mng x hi ch ngha gii quyt mu thun . Mc d ch ngha t bn t c nhng thnh tu ng k v kinh t-x hi; nhng trn mi bc pht trin ca n km theo nhng tai ha nh chin tranh, ti c, hu hoi mi trng thin nhin, phn bit chng tc, li sng phn vn ho, suy i o c v.v. Nhn thc ca giai cp cng nhn v vai tr ca ng cng sn trong qu trnh gic ng cch mng cho giai cp cng nhn tin hnh cch mng x hi ch ngha ngy cng cao. b. iu kin c bn cc nc t bn trung bnh v cc nc cha tri qua ch t bn ch ngha i ln ch ngha cng sn Ch ngha t bn chuyn sang giai on quc ch ngha; vic xm lc, p bc v h, khai thc thuc a, v vt ti nguyn nhiu quc gia gy ra nhiu mu thun gay gt. l mu thun gia giai cp v sn vi giai cp cng nhn; mu thun gia cc nc quc xm lc vi cc nc b xm lc; mu thun gia cc nc t bn, quc vi nhau; mu thun gia nng dn vi a ch, t sn vi nng dn cc nc thuc a v.v lm cho phong tro chng quc bo v c lp c th xy ra nhng mu thun th yu nht. H t tng ca giai cp cng nhn phi c ng Cng sn truyn b rng ri, thc tnh phong tro yu nc ca nhn dn cc nc thuc a to nn s trng thnh ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Tc ng ca phong tro cng sn v cng nhn quc t, ca l lun ch ngha Mc-Lnin lm thc tnh phong tro u tranh gii phng dn tc tin ln ch ngha x hi. 3. Cc giai on pht trin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha Da vo s vn ng, pht trin ca lc lng sn xut, quan h sn xut v kin trc thng tng ca hnh thi kinh t-x hi, C.Mc v Ph.ngghen khng ch phn chia lch s pht trin ca x hi loi ngi thnh cc hnh thi kinh t-x hi, m cn chia hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha thnh cc giai on khc nhau. Mi giai on ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha li c chia
229

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thnh cc chng ng khc nhau- l giai on thp (ch ngha x hi) v giai on x hi cng sn ch ngha (ch ngha cng sn). Theo C.Mc v Ph.ngghen, ch ngha x hi, Ci x hi m chng ta ni y khng phi l mt x hi cng sn ch ngha pht trin trn nhng c s ca chnh n, m tri li l mt x hi va thot thai t x hi t bn ch ngha, do l mt x hi v mi phng din- kinh t, o c, tinh thn- cn mang nhng du vt ca x hi c m n lt lng ra103, mi ch t ti mc bo m cho x hi thc hin c nguyn tc lm theo nng lc, hng theo lao ng. n ch ngha cng sn mi thc hin c nguyn tc lm theo nng lc, hng theo nhu cu bi lao ng trong giai on ny khng ch l phng tin kim sng, m n cn tr thnh nhu cu s mt ca con ngi. Theo V.I.Lnin, hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha gm (I) Nhng cn au ko di; (II) Giai on u ca x hi cng sn ch ngha v (III) Giai on cao ca x hi cng sn ch ngha104. Nh vy, hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha c th chia thnh ba thi k. a. Thi k qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi Thi k qu ln ch ngha x hi l thi k ci bin cch mng su sc trong ton b cc lnh vc ca i sng x hi, to ra nhng tin vt cht v tinh thn cn thit hnh thnh x hi m trong , nhng nguyn tc cn bn ca x hi x hi ch ngha c thc hin. Thi k qu ln ch ngha x hi c Cch mng x hi ch ngha Thng Mi (Nga) nm 1917 m ra vi ni dung cn bn l xa b giai cp t sn v ch t bn ch ngha, thit lp nhng c s cho x hi x hi ch ngha v cng sn ch ngha. Thi k qu ny c th phn thnh bn giai on pht trin l 1) Giai on t nm 1917-1945- giai on thng li ca giai cp v sn Nga, m u thi k qu ln ch ngha x hi 2) Giai on t nm 1945-1970- giai on hnh thnh, tn ti v pht trin ca h thng x hi ch ngha
103 104

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.9, tr.33 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.33, tr.223 230

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

3) Giai on t nm 1970-1990- giai on h thng x hi ch ngha lm vo khng hong, dn n s sp ca ch ngha x hi hin thc m hnh xvit cc nc ng u v Linx 4) Giai on hin nay l giai on thoi tro ca ch ngha x hi hin thc. Tnh tt yu ca thi k qu ln ch ngha x hi. chuyn t x hi ln x hi x hi ch ngha, cn tri qua thi k qu . Tnh tt yu ca thi k ny c ct ngha bi nhng l do 1) Ch ngha t bn v ch ngha x hi khc nhau v cht; th hin hnh thc s hu t liu sn xut. Mun c x hi cng hu t liu sn xut cn c thi gian 2) Ch ngha x hi c xy dng trn nn sn xut i cng nghip c trnh cao; ch ngha t bn chun b nhng tin vt cht cn thit cho ch ngha x hi, nhng cn c thi gian t chc, sp xp li 3) Cn c thi gian xy dng quan h sn xut x hi ch ngha 4) Cng cuc xy dng ch ngha x hi l cng vic mi m, kh khn v phc tp; giai cp cng nhn c thi gian hon thnh. c im v thc cht ca thi k qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi. c im ni bt ca thi k ny l tn ti nhng yu t ca x hi t bn vi nhng yu t mi ca x hi x hi ch ngha; chng tn ti v u tranh vi nhau trng mi lnh vc ca i sng x hi. i vi nhng nc t bn c trnh kinh t pht trin cao, thi k qu c th tng i ngn; i vi nhng nc c trnh kinh t pht trin trung bnh hoc thp, thi k qu c th di hn. Trong lnh vc kinh t, l s duy tr v pht trin nn kinh t hng ho nhiu thnh phn, bn cnh cc thnh phn kinh t x hi ch ngha cn c cc thnh phn kinh t khc nh kinh t gia trng, kinh t hng ha nh, kinh t t bn nh nc. Chng an xen, b sung h tr v u tranh vi nhau. Nn kinh t nhiu thnh phn ny lm ny sinh c cu x hi-giai cp a dng, phc tp thm ch i lp, lun u tranh vi nhau.

231

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Trong lnh vc chnh tr. Nh nc chuyn chnh v sn mi ra i v ngy cng hon thin l cng c giai cp cng nhn v nhn dn lao ng chng li nhng m mu chng ph ca cc th lc th ch trong v ngoi nc; bo v thnh qu cch mng, ng cng sn v nh nc x hi ch ngha. Trong lnh vc x hi cn c s khc bit kh ln gia lao ng tr c vi lao ng chn tay, gia thnh th v nng thn, gia min ni v min xui. Nhiu vn x hi khc cha gii quyt trit nh vn mi trng b hu hoi nghim trng, vn gii quyt cng n, vic lm, vn chm sc sc kho cng ng v.v ang din bin phc tp m cha c cch qun l hiu qu. Trong lnh vc t tng vn ho, c s tn ti an xen v u tranh ln nhau gia t tng ca giai cp cng nhn vi t tng c rt phc tp ph hoi i sng vn ho tinh thn ca nhn dn Thc cht ca thi k qu ln ch ngha x hi l thi k u tranh gia giai cp cng nhn lin minh vi cc tng lp lao ng khc ginh c chnh quyn nh nc ang thc hin nhim v a t nc i ln ch ngha x hi, vi mt bn l cc giai cp bc lt b nh , nhng cha b tiu dit hon ton. Cuc u tranh giai cp vi nhng iu kin, ni dung mi trong cc lnh vc ca i sng x hi bng tuyn truyn, vn ng v c bng hnh chnh, php lut din ra lu di, gian kh. Ni dung kinh t, chnh tr, vn ha, x hi ca thi k qu ln ch ngha x hi 1) Trong lnh vc kinh t, sp xp li lc lng sn xut ca ch ngha t bn li nhm to ra c s vt cht, k thut cho ch ngha x hi. Ci to quan h sn xut c, xy dng quan h sn xut x hi ch ngha ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut 2) Trong lnh vc chnh tr, xy dng Nh nc x hi ch ngha vng mnh thc hin vai tr chuyn chnh v xy dng x hi mi 3) Trong lnh vc x hi, khc phc nhng t nn do x hi c li, ngn nga v phng nhng t nn x hi mi pht sinh; khc phc chnh lch giu-ngho,
232

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

gia nng thn vi thnh th, gia min ni vi ng bng; thc hin an sinh x hi tng bc thc hin bnh ng x hi 4) Trong lnh vc t tng vn ho, tuyn truyn v ph bin rng ri ch ngha Mc-Lnin; k tha bin chng vn ha c, xy dng nn vn ha v sn tin tin, m bn sc dn tc. Cc hnh thc qu ln ch ngha x hi l qu trc tip v qu gin tip, thi k qu kh lu di t ch ngha t bn ln ch ngha x hi105. Hnh thc qu trc tip l hnh thc qu t cc nc t bn pht trin ln ch ngha x hi. Hnh thc qu gin tip l hnh thc qu t cc nc t bn trung bnh v cc nc cha tri qua ch ngha t bn ln ch ngha x hi. Hnh thc qu trc tip c nhiu thun li hn, bi cc nc t ch ngha t bn pht trin tri qua nn dn ch t sn, c c s vt cht k thut hin i ca ch ngha t bn li, cc nc ny cn ci cch ch chnh tr, khc phc cc nhc im ca nn kinh t t bn ch ngha v.v xy dng ch ngha x hi. Qu t cc nc t bn trung bnh v cc nc cha tri qua hay cc nc nng nghip ln ch ngha x hi l qu c bit. Cc nc thc hin hnh thc qu b qua ch ngha t bn, cn c ng cng sn lnh o cch mng x hi ch ngha ginh chnh quyn; c ng li cch mng theo nh hng x hi ch ngha; bit k tha, chn lc nhng thnh qu ca ch ngha t bn v ca ton nhn loi thc hin thng li qu ln ch ngha x hi. V.I.Lnin khng nh, nhng nc ny cn ch trng khc phc nhng biu hin ca tnh tiu t sn, tiu nng trong ng cng sn, trong qun chng; tng bc qu ln ch ngha x hi phi tri qua v s dng nhiu nhng bc qu nh, nhng hnh thc trung gian qu 106. b. Thi k ch ngha x hi Ch ngha x hi l giai on pht trin lch s lu di trn con ng gii phng hon ton v kinh t, chnh tr, vn ha cho con ngi; l giai on thp ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha; c lc lng sn xut pht trin, thch ng vi quan h sn xut da trn ch s hu cng v t liu sn xut; c kin
105 106

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.38, tr.464 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.38, tr.141 233

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

trc thng tng tng ng ca nhn dn lao ng; con ngi lao ng c gii phng v pht trin ton din. Nhng c trng c bn ca ch ngha x hi 1) C s vt cht ca x hi x hi ch ngha l nn i cng nghip c kh. Ch ngha Mc-Lnin khng nh, mi phng thc sn xut, mi ch x hi c mt c s vt cht k thut ph hp vi trnh lao ng v s pht trin sn xut ca loi ngi. Trong cc yu t c bn cu thnh lc lng sn xut th cng c lao ng l yu t nn tng, nh du s pht trin ca loi ngi. Con ngi ch to ra ci xay gi lm xut hin ch phong kin, ra my hi nc nh du s ra i ca ch t bn. S ra i ca ch ngha x hi trn c s k tha, chn lc, pht trin nn cng nghip c kh ca ch ngha t bn nn c s vt cht ca ch ngha x hi phi l nn i cng nghip trn trnh mi 2) Ch ngha x hi xo b ch t hu t bn ch ngha, nhng khng xo b ch t hu ni chung; thit lp ch cng hu v t liu sn xut. Giai cp v sn s dng s thng tr chnh tr ca mnh tng bc ot ly ton b t bn trong tay giai cp t sn, tp trung tt c cng c sn xut vo trong tay nh nc107 phc v cho ton x hi. Do vy, ch n x hi x hi ch ngha th quan h sn xut x hi ch ngha mi c xc lp y ; t liu sn xut mi c s hu trong hnh thc ton dn v s hu tp th; ngi lao ng mi c lm ch hon ton t liu sn xut; khng cn ngi bc lt ngi 3) X hi x hi ch ngha to ra c cch t chc, phn cng v qun l lao ng t gic; k lut lao ng cao. Trong lao ng, ngi lao ng c bo m quyn li v ngha v ca mnh thng qua php lut x hi ch ngha, ng thi ngi lao ng phi pht huy thc k lut t gic bn thn, c thc trch nhim trong cng vic, lun sng to, tch cc hon thnh nhim v c giao 4) X hi x hi ch ngha thc hin nguyn tc phn phi theo lao ng, coi l nguyn tc phn phi c bn nht. Do trnh pht trin ca lc lng sn xut giai on x hi x hi ch ngha cha cao nn cn phi thc hin nguyn tc
107

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4, tr.626 234

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

phn phi theo lao ng l ch yu. Thc cht ca nguyn tc phn phi theo lao ng l ai lm nhiu hng nhiu, ai lm t hng t, ai c sc lao ng khng lm khng hng. Phn phi theo lao ng khc vi s co bng hay bnh qun ch ngha ch, hnh thc phn phi ny nh gi ng nng sut lao ng ca mi ngi, m bo cng bng x hi; to nn ng lc cho s pht trin sn xut x hi 5) X hi x hi ch ngha c nh nc kiu mi, mang bn cht giai cp cng nhn, tnh nhn dn rng ri, tnh dn tc su sc. Trong x hi x hi ch ngha, nh nc x hi ch ngha l nh nc chuyn chnh v sn; do nhn dn lao ng t t chc ra, t di s lnh o ca ng Cng sn. Khc vi nh nc ca giai cp thng tr trong lch s, nh nc chuyn chnh v sn to iu kin nhn dn lao ng tham gia vo cng vic nh nc, thc hin quyn v li ch ca nhn dn. Chnh v vy khi bn v nh nc x hi ch ngha, V.I.Lnin khng nh nh nc chuyn chnh v sn khng cn nguyn ngha nh nc, m l nh nc na nh nc, gn lin v pht huy tnh t gic, t qun ca nhn dn, th hin quyn dn ch ca nhn dn lao ng ngy cng cao. Tnh nhn dn ca nh nc c th hin ch nh nc ra i l do nhn dn bu ra, v nhn dn phc v hay nh nc ca dn, do dn, v dn. Tnh dn tc ca nh nc biu hin ch s ra i ca nh nc l kt qu ca phong tro u tranh gii phng dn tc v mi th ch, chnh sch ca nh nc t ra ph hp vi vn ho, tm l ca mi quc gia, dn tc c th, khng c nh nc chung chung ng ngoi dn tc 6) X hi x hi ch ngha l x hi thc hin c s gii phng con ngi khi p bc, bc lt; thc hin bnh ng x hi, to iu kin cho con ngi c pht trin ton din. Mc tiu cao nht ca ch ngha chnh x hi l gii phng con ngi trn tt c cc lnh vc, xo b hon ton ch p bc bt cng v ti c. Do vy, s nghip xy dng ch ngha x hi l to ra cc tin chnh tr, kinh t mi khc v cht so vi ch c; xo b ch t hu, p bc bt cng vi t cch l mt ch x hi trong x hi, thit lp ch s hu cng cng v t liu sn xut tng bc gii phng con ngi v x hi loi ngi. Xo b ch chim hu t nhn i vi t liu sn xut, to iu kin gii phng lc lng sn xut, xo
235

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

b s i khng giai cp, y li tnh trng p bc v n dch gia cc giai cp v dn tc trong lch s, thc hin s bnh ng v cng bng x hi. c. Thi k ch ngha cng sn Ch ngha cng sn giai on cao ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha; tng ng vi lc lng sn xut pht trin cao nht v c c s h tng cao hn c s h tng ca hnh thi kinh t-x hi t bn ch ngha. Trong lnh vc kinh t, Lc lng sn xut pht trin cao nht trong lch s. X hi khng cn ch t hu v t liu sn xut v do vy, khng cn giai cp v nh nc. Khi m lao ng tr thnh khng nhng l mt phng tin sinh sng m bn thn n cn l mt nhu cu bc nht ca i sng, khi m cng vi s pht trin ton din ca cc c nhn, sc sn xut ca h ngy cng tng ln v tt c cc ngun ca ci x hi u tun ra di do- ch khi ngi ta mi c th vt hn khi gii hn cht hp ca php quyn t sn v x hi mi c th ghi tn trn l c ca mnh: lm theo nng lc, hng theo nhu cu108. Trong lnh vc x hi, con ngi c y iu kin pht trin kh nng ca mnh. Nh nc t tiu vong; php lut tr thnh phong tc, tp qun, thnh quan nim o c m mi ngi t gic thc hin. Tuy nhin, s tiu vong ca nh nc i hi c qu trnh, Chng ta ch c quyn ni rng nh nc tt nhin s tiu vong ng thi vi vic nhn mnh tnh cht lu di ca qu trnh y, v s ph thuc ca qu trnh y vo tc pht trin ca giai on cao ca ch ngha cng sn109. S phn tch ca C.Mc, Ph.ngghen v V.I.Lnin v ch ngha cng sn cho chng ta thy 1) Giai on cao ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha ch xut hin khi t c nhng iu kin kinh t-x hi nht nh. 2) S xut hin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha l qu trnh lu di. 3) Qu trnh xut hin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha cc nc din ra ty thuc vo s pht trin ca cc lnh vc trong i sng x hi ca cc nc .
108 109

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.19, tr.36 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.33, tr.118 236

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

D bo ca ch ngha Mc-Lnin v s xut hin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha ch yu da trn c s s pht trin ca lc lng sn xut; tuy nhin, s pht trin ca x hi cn chu s tc ng vo nhiu t, quy lut khc. Do vy, cn vn dng quan im ton din khi nhn thc d bo . Cu hi n tp 1. Khi nim giai cp cng nhn? Ni dung v iu kin khch quan quy nh s mnh lch s ca giai cp cng nhn? 2. Quy lut hnh thnh, pht trin ca ng Cng sn v vai tr ca n trong qu trnh thc hin s mnh lch s ca giai cp cng nhn? 3. Cch mng x hi ch ngha v nguyn nhn ca n? 4. Ni dung ca cuc cch mng x hi ch ngha? 5. Tnh tt yu v c s khch quan ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn? 6. Ni dung v nguyn tc c bn ca lin minh gia giai cp cng nhn vi giai cp nng dn? 7. Cc giai on pht trin ca hnh thi kinh t-x hi cng sn ch ngha 8. Tnh tt yu, c im v thc cht ca thi k qu ln ch ngha x hi?

237

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

CHNG 8. MT S VN CHNH TR-X HI C TNH QUY LUT TRONG TIN TRNH CCH MNG X HI CH NGHA Tin trnh cch mng x hi ch ngha l tin trnh lch s lu di, kh khn v gian kh vi mc ch cui cng l bo m cho s thnh cng ca ch ngha x hi v ch ngha cng sn. Trong tin trnh , cc vn kinh t, chnh tr, x hi, t tng vn ha v.v cn phi c nhn thc v gii quyt t th gii quan duy vt bin chng v phng php lun bin chng duy vt; cn phi vn dng sng to nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin vo cc iu kin lch s c th ca mi quc gia, dn tc trong nhng giai on nht nh ca lch s. l nhng vn chnh tr-x hi c tnh quy lut trong tin trnh cch mng x hi ch ngha.
I. XY DNG NH NC X HI CH NGHAV NN DN CH X HI CH NGHA

1. Xy dng Nh nc x hi ch ngha a. Khi nim Nh nc x hi ch ngha Nh nc l sn phm v biu hin ca nhng mu thun giai cp khng th iu ho c. Bt c u, h lc no v chng no m, v mt khch quan, nhng mu thun giai cp khng th iu ho c, th nh nc xut hin. V ngc li, s tn ti ca nh nc chng t rng nhng mu thun giai cp l khng th iu ho c. Do , nh nc l t chc chnh tr ca giai cp thng tr v kinh t nhm bo v trt t hin hnh v n p s phn khng ca cc giai cp khc. Nh nc x hi ch ngha l t chc m thng qua , ng cng sn thc hin vai tr lnh o ca mnh i vi x hi; l t chc chnh tr thuc kin trc thng tng c xy dng ln t c s vt cht, kinh t x hi ch ngha; l nh nc kiu mi thay th nh nc t sn; l hnh thc chuyn chnh v sn trong thi k qu ln ch ngha x hi. L mt trong nhng t chc c bn ca h thng chnh tr x hi ch ngha, Nh nc x hi ch ngha th hin v thc hin quyn lc ca nhn dn. Chnh v vy, Nh nc x hi ch ngha va l c quan quyn lc, va l b my hnh chnh,

238

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

va l t chc qun l kinh t, vn ha, x hi ca nhn dn; th hin qua chc nng thng tr giai cp v chc nng x hi. b. c trng, chc nng v nhim v ca Nh nc x hi ch ngha c trng ca Nh nc x hi ch ngha. Theo quan im ca ch ngha Mc-Lnin, bt k nh nc no cng c cc c trng c bn l qun l dn c trn mt vng lnh th nht nh; c h thng cc c quan quyn lc chuyn nghip mang tnh cng ch i vi mi thnh vin trong x hi; c h thng thu nui b my nh nc. Tuy nhin, do bn cht ca Nh nc x hi ch ngha va mang bn cht ca giai cp cng nhn, va c tnh nhn dn rng ri v tnh dn tc su sc, nn Nh nc x hi ch ngha cn c nhng c trng ring ca n. 1) Nh nc x hi ch ngha khng phi l cng c n p mt giai cp no , m l cng c thc hin li ch cho tt c nhng ngi lao ng; nhng vai tr lnh o ca giai cp cng nhn thng qua chnh ng ca n i vi nh nc vn c duy tr 2) Nh nc x hi ch ngha c c trng v nguyn tc khc hn vi Nh nc t sn. Cng l cng c ca chuyn chnh giai cp, nhng v li ch ca tt c nhng ngi lao ng, tc tuyt i a s nhn dn; v chuyn chnh, trn p i vi thiu s nhng k bc lt, nhng k phn ng i ngc li vi li ch ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng 3) Trong khi nhn mnh s cn thit ca bo lc trn p, cc nh kinh in ca ch ngha Mc-Lnin vn coi mt t chc xy dng l c trng c bn ca Nh nc x hi ch ngha. Cc ng cho rng, chc nng bo lc trn p khng phi ch l bo lc i vi bn bc lt, v cng khng phi ch yu l bo lc, m mt c bn ca n l t chc v xy dng ton din x hi x hi ch ngha v cng sn ch ngha 4) Nh nc x hi ch ngha nm trong nn dn ch x hi ch ngha; l phng thc th hin v thc hin dn ch. Theo V.I.Lnin, con ng vn ng v pht trin ca n l ngy cng hon thin cc hnh thc i din nhn dn, m rng

239

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

dn ch, nhm li cun ngy cng ng o nhn dn tham gia qun l nh nc, qun l x hi 5) Nh nc x hi ch ngha l mt kiu nh nc c bit, nh nc khng cn nguyn ngha, l nh nc "na nh nc. Sau khi c s kinh t-x hi cho s tn ti ca nh nc mt i, th nh nc cng khng cn, nh nc t tiu vong. y cng l c trng ni bt ca Nh nc x hi ch ngha. Chc nng, nhim v ca Nh nc x hi ch ngha. Vi nhng c trng trn, chc nng, nhim v ca Nh nc x hi ch ngha biu hin vic qun l x hi trn tt c cc lnh vc ca i sng x hi bng php lut x hi ch ngha. Nh nc x hi ch ngha thc hin hai chc nng 1) Chc nng t chc, xy dng c C.Mc, Ph.ngghen v V.I.Lnin coi l c tnh sng to ca Nh nc x hi ch ngha nhm ci bin trt t ch ngha t bn v hnh thnh trt t ch ngha x hi v y l chc nng cn bn nht trong hai chc nng ca Nh nc x hi ch ngha 2) Chc nng bo lc trn p nhm chng li s phn khng ca k th giai cp, chng li cng cuc t chc, xy dng x hi mi ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. cp n s cn thit ca chc nng ny, C.Mc cho rng bi chnh giai cp t sn khng cn n o trong vic s dng nhng bin php cng rn nht nhm khi phc li trt t t bn ch ngha ca chng. V mt thc tin, nu khng nm vng chc nng bo lc ca nh nc x hi ch ngha th giai cp cng nhn c nguy c mt nhng thnh qu ca cch mng. Ngc li, Nh nc x hi ch ngha no bit nm vng chc nng y th khng nhng bo v m cn pht trin c nhng thnh qu cch mng y. V.I.Lnin trong thi k trc tip lnh o qu trnh xy dng ch ngha x hi trong iu kin ni chin, nhn mnh s cn thit phi thc hin cng bc nh l l do tn ti ca nh nc nhm chuyn bin t ch ngha t bn ln ch ngha x hi 3) Ngoi hai chc nng c bn trn, Nh nc x hi ch ngha cn c chc nng i ngoi nhm m rng quan h hp tc hu ngh, bnh ng, tn trng ln nhau v s pht trin v tin b x hi i vi nhn dn cac nc trn th gii.
240

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nh nc x hi ch ngha c nhng nhim v chnh l qun l t nc trn tt c cc lnh vc. V.I.Lnin c bit ch n nhim v qun l, m c bn nht l qun l kinh t, coi l v kh duy nht giai cp v sn c th chin thng giai cp t sn. Chng ta, ng ca nhng ngi Bnsvch, chng ta thuyt phc c nc Nga, chng ta ginh c nc Nga t tay bn bc lt giao cho nhng ngi lao ng. By gi chng ta phi qun l nc Nga110. Qun l kinh t nhm thc y, to mi iu kin thun li cho s pht trin ca kinh t, sm to ra c cu sn xut x hi ch ngha, ci thin khng ngng i sng vt cht, tinh thn ca nhn dn. Qun l chnh tr-x hi nhm xo b i khng giai cp, xo b ch ngi bc lt ngi, to lp kt cu giai cp mi, xy dng v cng c s thng nht v chnh tr, v t tng trong ton x hi. Qun l vn ho-x hi nhm xy dng mt nn vn minh tinh thn nhn o, cao c, chn chnh, khng ngng nng cao s hiu bit, nng lc, phm cht o c v nhn cch con ngi. c. Tnh tt yu ca vic xy dng Nh nc x hi ch ngha Tng kt kinh nghim lch s ca cc cuc cch mng x hi, ch ngha McLnin ch r vn nh nc l vn c bn ca mi cuc cch mng x hi. Nh nc x hi ch ngha cng l vn c bn ca cch mng x hi ch ngha, l mt trong nhng thit ch quan trng bc nht ca qu trnh thc hin s mnh lch s ca giai cp cng nhn. Mc tiu ca cuc cch mng x hi ch ngha l xo b tnh trng ngi bc lt ngi, xo b hon ton ch t hu, xy dng x hi khng cn p bc bc lt, con ngi c cuc sng m no, hnh phc, vn minh. thc hin mc tiu v i y ca cch mng, tt yu phi tri qua mt thi k lch s lu di, kh khn v phc tp, chnh l thi k qu . V theo C.Mc, gia x hi t bn v x hi cng sn ch ngha l mt thi k ci bin cch mng t x hi n sang x hi kia. Thch ng vi thi k y l mt thi k qu chnh tr v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l nn chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn111.
110 111

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.36, tr.209 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.19, tr.47 241

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Tnh tt yu phi c Nh nc x hi ch ngha cn c lun gii bng thc tin ca thi k qu ln ch ngha x hi. 1) Trong thi k ny, cc giai cp bc lt tuy b xa b v phng din chnh tr, nhng cha b xo b hon ton v mt giai cp. Chng hot ng chng s nghip xy dng ch ngha x hi. iu ny khin cho giai cp cng nhn v nhn dn lao ng cn phi nm vng cng c chuyn chnh l Nh nc x hi ch ngha trn p mi s phn khng ca cc th lc i ngc li li ch ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng; bo v thnh qu ca cch mng; xy dng thnh cng ch ngha x hi. 2) Trong thi k qu cng cn cc giai cp, tng lp trung gian khc. Do a v kinh t-x hi ca mnh, cc giai cp, tng lp ny khng th t mnh i ln ch ngha x hi. Trc thc t giai cp cng nhn phi tuyn truyn, thuyt phc, li cun h i theo mnh trong cng cuc xy dng ch ngha x hi. y, Nh nc x hi ch ngha ng vai tr l thit ch cn thit m bo s lnh o ca giai cp cng nhn i vi ton x hi, m bo cho lc lng x hi to ln ny thnh lc lng c t chc. 3) m rng dn ch, chng li mi hnh vi ngc li nhng chun mc dn ch, vi phm nhng gi tr dn ch ca nhn dn, cng i hi phi c mt thit ch nh nc ph hp. Dn ch x hi ch ngha c th ch ho trong Hin php, php lut x hi ch ngha v c thc hin bng nhng thit ch tng ng ca Nh nc x hi ch ngha. V vy, xy dng Nh nc x hi ch ngha tt yu gn lin vi qu trnh xy dng nn dn ch x hi ch ngha, qu trnh dn ch ho i sng x hi. 2. Xy dng nn dn ch x hi ch ngha a. Quan nim v dn ch v nn dn ch Quan nim v dn ch. Dn ch v thc hin dn ch l nhu cu khch quan ca con ngi. Ngay t x hi nguyn thu, vic c ra v ph b ngi ng u l do quyn lc ca nhn dn. Nh vy, ngay t bui s khai ca lch s nhn loi, dn ch c hiu l quyn lc thuc v nhn dn. Tuy dn ch trong x hi ny cha hnh thnh vi t cch l khi nim, m mi ch mang tnh cht phc, gn vi bnh ng, t do mt cch th s, nhng n bt u hnh thnh t pht v nguyn tc dn ch s ng l thiu s phc tng a s. K t x hi chim hu n l ra i,
242

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thut ng dn ch mi chnh thc s dng. N c ghp t hai t trong ting Hy Lp c (th k VIII tr.c.n) l demos ngha l dn v kratos ngha l quyn lc vi ngha, dn ch l quyn lc nhn dn, nhn dn l ch th ca quyn lc. Nhng dn l ai li do bn cht ca ch x hi quy nh, c bit l t khi x hi phn chia thnh giai cp, th dn cn do bn cht giai cp thng tr x hi quy nh c th trong tng x hi nht nh. Nh vy, dn ch l mt khi nim mang ngha chnh tr, tuy c mm mng trong x hi nguyn thu, nhng n ch xut hin vi ngha y nh mt ch chnh tr trong x hi c giai cp v nh nc. Ch ngha Mc-Lnin nu nhng quan nim chnh v dn ch 1) Dn ch l sn phm tin ha ca lch s x hi loi ngi; l nhu cu khch quan ca con ngi. Vi t cch l quyn lc ca nhn dn, dn ch l s phn nh nhng gi tr nhn vn; l kt qu ca cuc u tranh lu di ca nhn dn lao ng chng li p bc, bt cng v bc lt 2) Dn ch vi t cch l mt phm tr chnh tr, gn vi mt kiu nh nc v mt giai cp cm quyn th s khng c dn ch phi giai cp, dn ch chung chung. Trong x hi c giai cp, vic thc hin dn ch cho tp on ngi ny hn ch hoc loi tr dn ch ca nhng tp on ngi khc. Mi ch dn ch u gn vi nh nc, mang bn cht ca giai cp thng tr; tnh cht ca dn ch tu thuc vo quyn lc chnh tr thuc v giai cp no. iu ny l tt yu cho mi ch d dn ch- k c ch dn ch x hi ch ngha 3) Dn ch cn l sn phm ca qu trnh vn ln ca con ngi trong qu trnh lm ch t nhin, x hi v bn thn. Dn ch phn nh trng thi, mc gii phng con ngi trong tin trnh pht trin ca x hi, th hin thc cht mi quan h gia ngi vi ngi c duy tr theo quan nim v nguyn tc bnh ng. Xt gc ny, dn ch phn nh nhng gi tr nhn vn, nhn o trong qu trnh gii phng con ngi v tin b x hi. Quan nim v nn dn ch. V.I.Lnin cho rng Ch dn ch l mt hnh thc nh nc, mt trong nhng hnh thi ca nh nc. Cho nn, cng nh mi nh nc, ch dn ch l vic thi hnh c t chc, c h thng s cng bc i vi
243

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ngi ta112. Do , nn dn ch lun gn vi nh nc nh l c ch thc thi dn ch v mang bn cht giai cp ca giai cp thng tr. Nn dn ch, hay ch dn ch, l hnh thi dn ch gn vi bn cht, tnh cht ca nh nc, hay ni cch khc, dn ch c th ch ho v thc hin bng ch nh nc, php lut. Chnh v vy, k t khi nn dn ch ra i th dn ch tr thnh mt phm tr lch s, phm tr chnh tr. Nn dn ch x hi ch ngha l nn dn ch m , nhng gi tr dn ch, quyn lc ca nhn dn c th ch ho thnh php lut, thnh h thng chnh tr (trong Nh nc x hi ch ngha l tr ct), thnh nguyn tc, mc tiu ca s pht trin. Cc gi tr v chun mc dn ch thm nhp v chi phi mi hot ng ca mi lnh vc trong i sng x hi; mi cng dn v t chc x hi u c kh nng nhn thc v vn dng cc gi tr dn ch, bin thnh nhng nguyn tc ph bin trong hot ng v cc quan h x hi. Nn dn ch x hi ch ngha c hnh thnh sau thng li ca cuc cch mng x hi ch ngha trn phng din chnh tr v n c hon thin tng bc ph hp vi s pht trin kinh t, chnh tr v vn ho - x hi ca qu trnh xy dng ch ngha x hi. Dn ch x hi ch ngha ch c thc s khi ch ngha x hi c xy dng y . b. Nhng c trng c bn ca nn dn ch x hi ch ngha 1) Vi t cch l mt ch nh nc c sng to bi qun chng nhn dn lao ng di s lnh o ca ng cng sn, dn ch x hi ch ngha m bo mi quyn lc thuc v giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. V vy, dn ch x hi ch ngha va mang bn cht giai cp cng nhn, va c tnh nhn dn rng ri v tnh dn tc su sc. 2) Nn dn ch x hi ch ngha c c s kinh t l ch cng hu v nhng t liu sn xut ch yu ca ton x hi. Ch s hu ph hp vi qu trnh x hi ho ngy cng cao ca sn xut nhm tho mn nhu cu khng ngng tng ln v vt cht v tinh thn ca qun chng nhn dn lao ng. y chnh l c trng kinh
112

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.33, tr.123 244

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

t ca nn dn ch x hi ch ngha. c trng ny c hnh thnh v bc l ngy cng y cng vi qu trnh hnh thnh v hon thin nn kinh t x hi ch ngha. 3) Trn c s s kt hp hi ho li ch c nhn, li ch tp th v li ch ca ton x hi (do nh nc ca giai cp cng nhn i din), nn dn ch x hi ch ngha c sc ng vin, thu ht mi tim nng sng to, tnh tch cc x hi ca nhn dn trong s nghip xy dng x hi mi. Trong nn dn ch x hi ch ngha, tt c cc t chc chnh tr-x hi, cc on th v mi cng dn u c tham gia vo cc cng vic ca nh nc (bng tho lun, gp kin xy dng chnh sch, hin php, php lut v.v). Mi cng dn u c bu c, ng c v c vo c quan cc cp. 4) Dn ch x hi ch ngha l nn dn ch rng ri nht trong lch s nhng vn l nn dn ch mang tnh giai cp ca giai cp cng nhn - dn ch i i vi k cng, k lut, vi trch nhim ca cng dn trc php lut. Trong nn dn ch , chuyn chnh v dn ch l hai mt, hai yu t quy nh ln nhau, tc ng, b sung cho nhau. Dn ch cho nhn dn v chuyn chnh vi k th ca nhn dn l hai mt thng nht trong khi nim nn dn ch x hi ch ngha. c. Tnh tt yu ca vic xy dng nn dn ch x hi ch ngha Theo cc nh kinh in ca ch ngha Mc-Lnin, mc tiu v ng lc ca qu trnh pht trin x hi, ca qu trnh xy dng ch ngha x hi l dn ch. Vic xy dng nn dn ch x hi ch ngha nhm m rng dn ch, to iu kin lin tc pht trin nhn cch, pht trin thc x hi, nng cao tnh tch cc chnh tr-x hi ca qun chng, lm bc l v huy ng cc nng lc t chc, tr tu ca nhn dn. Dn ch lm cho cc tng lp nhn dn tham gia tch cc vo vic qun l nh nc, qun l x hi. Dn ch l phng thc tt nht t cc i biu ca nhn dn c phm cht chnh tr, o c, chuyn mn xng ng nht vo a v lnh o nh nc, vo c quan lnh o ca cc t chc chnh tr-x hi. Vi vic pht trin dn ch mt cch y , ngha l vic lm cho ton th qun chng nhn

245

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

dn tham gia thc s bnh ng v thc s rng ri vo mi vic qun l nh nc113. Xy dng nn dn ch x hi ch ngha l quy lut ca s hnh thnh v t hon thin ca h thng chnh tr x hi ch ngha. Khi dn ch bao trm i b phn cc quan h, cc thit ch x hi v thu ht c cc tng lp nhn dn vo i sng chnh tr-x hi ca t nc, dn ch gp phn m rng c s x hi ca h thng chnh tr, gi vng v nng cao vai tr lnh o ca ng cng sn, chnh quyn, on th. M rng dn ch c tc dng v cng to ln trong chng tiu cc, suy thoi, chng tham nhng, cng c ng, lm trong sch b my nh nc, lnh mnh ho cc quan h x hi, t gp phn lm tng tnh n nh x hi. Xy dng nn dn ch x hi ch ngha l qu trnh tt yu din ra nhm xy dng, pht trin, hon thin dn ch, p ng nhu cu ca nhn dn. Trc ht n tr thnh iu kin, tin thc hin quyn lc, quyn lm ch ca nhn dn, l iu kin cn thit v tt yu mi cng dn c sng trong bu khng kh thc s dn ch. Xy dng nn dn ch x hi ch ngha cng chnh l qu trnh vn ng v thc hnh dn ch, bin dn ch t kh nng thnh hin thc trong mi lnh vc ca i sng x hi, l qu trnh a cc gi tr, chun mc, nguyn tc ca dn ch vo thc tin xy dng cuc sng mi, chng cc biu hin ca dn ch cc oan, v chnh ph, ngn nga mi hnh vi coi thng k cng, php lut.
II. XY DNG NN VN HO X HI CH NGHA

1. Khi nim nn vn ho x hi ch ngha a. Khi nim vn ho v nn vn ho Khi nim vn ho. Vn ho l ton b nhng gi tr vt cht v tinh thn do con ngi sng to ra bng lao ng v hot ng thc tin trong qu trnh lch s ca mnh. Vn ho l biu hin ca trnh pht trin x hi trong tng thi k lch s nht nh. tm hiu ci ngun ca vn ho phi t n trong qu trnh hnh thnh loi ngi. Ton b kin ca Ph.ngghen v ngun gc loi ngi c trnh by trong
113

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.30, tr.93 246

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

bi Tc dng ca lao ng trong qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi, l mt phn trong tc phm Bin chng ca t nhin. T tng ch o trong sut bi vit ca ng l lao ng sng to ra bn thn con ngi114. Nhng lao ng y khng ch l lao ng chn tay thun tu m ch yu l lao ng sng to. Ph. ngghen so snh phng thc kim sng ca loi vn vi lao ng ca x hi loi ngi, n vn ch bit n ht sch lng thc sn c trong khu vc m iu kin a l hoc l s khng c ca n vn bn cnh hn nh cho chng115. Ni cch khc, loi vn khng bit t to ra thc n cho mnh m ch n nhng th c sn trong t nhin. Ph.ngghen gi phng thc kim n ca loi vn l kinh t chim ot. ng nhn nh Nhng tt c nhng ci vn cha phi l lao ng, theo ng ngha ca n. Lao ng bt u vi vic ch to ra cng c116. Nh vy, chnh lao ng sng to mi l ng lc chnh tc ng vo qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi v cng l ci ngun ca vn ho, hay c th ni, lao ng sng to l bn cht ca vn ha. Lao ng sng to ca con ngi th hin c hai lnh vc sn xut c bn ca x hi (sn xut vt cht v sn xut tinh thn). V vy, vn ho theo ngha rng gm c vn ho vt cht v vn ho tinh thn. Trong , vn ho vt cht l nng lc sng to ca con ngi c th hin v kt tinh trong sn phm vt cht; vn ho tinh thn l tng th cc t tng, l lun v gi tr c sng to ra trong i sng tinh thn v hot ng tinh thn ca con ngi. y l ngha hp ca khi nim vn ho. T s phn tch trn, khi tm hiu khi nim vn ho cn lu a) vn ho l sng to ca con ngi, thuc v con ngi, nhng g khng do con ngi lm nn khng thuc v khi nim vn ho. Do vy, vn ho l c trng cn bn phn bit con ngi vi ng vt, ng thi cng l tiu ch cn bn phn bit sn phm nhn to vi sn phm t nhin. b) vn ho xut hin l do s thch nghi mt cch ch ng v c thc ca con ngi vi t nhin, l s thch nghi c sng to, ph hp
114 115 116

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.641 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.647 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.648 247

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vi chn, thin, m, nn vn ho cng l kt qu ca s thch nghi y. c) vn ho bao gm c nhng sn phm vt cht v tinh thn, ch khng ch ring c tinh thn m thi. d) Vi t cch l hot ng tinh thn, thuc v thc con ngi, nn s pht trin ca vn ho bao gi cng chu s quy nh ca c s kinh t, chnh tr ca mt x hi nht nh. Chnh v vy, vn ho trong x hi c giai cp bao gi cng mang tnh giai cp. Ni n vn ho l ni n kha cnh thc h ca vn ho, tnh giai cp ca vn ho v trn c s hiu r s vn ng ca vn ho trong x hi c giai cp. Vi cch tip cn nh vy c th hiu: Nn vn ho l biu hin cho ton b ni dung, tnh cht ca vn ho, c hnh thnh v pht trin trn c s kinh t chnh tr ca mi thi k lch s, trong thc h ca giai cp thng tr chi phi phng hng pht trin v quyt nh h thng cc chnh sch, php lut qun l cc hot ng vn ho. Nu kinh t l c s vt cht ca nn vn ho, th chnh tr l yu t quy nh khuynh hng pht trin ca mt nn vn ho. Nn vn ho ca bt c thi k no ca lch s cng ng thi c s k tha, s dng nhng di sn ca qu kh v sng to ra nhng gi tr vn ho mi trn c s h t tng ca giai cp cm quyn. V vy, bt k nn vn ho no trong x hi c giai cp cng u mang du n ca giai cp thng tr x hi . b. Khi nim nn vn ho x hi ch ngha Trong cc tc phm ca mnh C.Mc v Ph.ngghen khng dnh ring mt tc phm trnh by h thng cc quan im ca mnh v vn ho. Nhng ton b t tng ca cc ng v vn ny c th hin rt su sc thng qua h thng cc quan im duy vt bin chng v con ngi v x hi. K tha v pht trin quan nim ca cc nh sng lp ch ngha Mc v vn ho v vai tr ca vn ho trong cng cuc xy dng x hi mi, t thc tin cng cuc xy dng ch ngha x hi nc Nga, V.I.Lnin tip tc b sung v pht trin nhng vn l lun v xy dng nn vn ha x hi ch ngha, hnh thnh nn h thng l lun v nn vn ho x hi ch ngha.
248

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Theo cc nh kinh in ca ch ngha Mc Lnin, bn cht ca vn ho l sng to, l s kt tinh nng lc bn cht con ngi. Vn ho l phng thc bc l, pht huy nhng nng lc bn cht con ngi gn vi nhng hot ng sng ca h, lm cho con ngi tr nn tt p hn, hon thin hn. Nhng ni dung cng l mc tiu ca ch ngha x hi. Hiu theo gc ny th ch ngha x hi l ch x hi mang nhng c trng ca vn ho, C.Mc khi qut mi bc con ngi tin n vn ho l mi bc con ngi tin n t do. n V.I.Lnin, t tng c din t c th hn khi ng a ra lun im v nn vn ho x hi ch ngha do nhn dn lao ng xy dng Vn ho v sn = ch ngha cng sn 117. Nh vy, xt trn phng din chung nht, ch ngha Mc-Lnin quan nim bn cht vn ho x hi ch ngha chnh l ch ngha cng sn, xy dng nn vn ho x hi ch ngha gn lin vi xy dng x hi cng sn Cn v phng din lch s, nn vn ho x hi ch ngha ra i l s pht trin t nhin, hp quy lut khi phng thc sn xut t bn ch ngha li thi v phng thc sn xut x hi ch ngha hnh thnh. V.I.Lnin vit Vn ho v sn khng phi bng nhin m c, n khng phi do nhng ngi t cho mnh l chuyn gia v vn ho v sn pht minh ra. Vn ho v sn phi l s pht trin hp quy lut ca tng s nhng kin thc m loi ngi tch lu c di ch thng tr ca x hi t bn, x hi ca bn a ch v x hi ca bn quan liu 118. Ch mi x hi ch ngha c xc lp vi hai tin quan trng l tin chnh tr (giai cp cng nhn v nhn dn lao ng ginh c chnh quyn) v tin kinh t (ch s hu x hi ch ngha v t liu sn xut ch yu c thit lp). T hai tin chnh tr v kinh t , tin trnh cch mng x hi ch ngha tip tc c pht trin trn mi lnh vc ca i sng x hi, trong c lnh vc vn ho tinh thn v nn vn ho x hi ch ngha c tng bc xy dng. Nn vn ho x hi ch ngha l kt qu s pht trin lin tc ca cc nn vn ho, n th hin trnh pht trin cao ca loi ngi
117 118

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.51, tr.382 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.41, tr.361 249

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nn vn ho x hi ch ngha l nn vn ho c xy dng v pht trin trn nn tng kinh t chnh tr ca x hi x hi ch ngha, c bit trn c s h t tng ca giai cp cng nhn, do ng cng sn lnh o, nhm tho mn nhu cu khng ngng tng ln v i sng vn ho tinh thn ca nhn dn, a nhn dn lao ng thc s tr thnh ch th sng to v hng th vn ho. c. c trng ca nn vn ho x hi ch ngha Nn vn ho x hi ch ngha c nhng c trng c bn sau 1) Ch ngha Mc Lnin vi t cch l h t tng ca giai cp cng nhn, gi vai tr ch o, l nn tng t tng v quyt nh phng hng pht trin ni dung ca nn vn ho x hi ch ngha. T tng, thc h l ct li ca mi nn vn ho. Do , sau khi giai cp cng nhn tr thnh giai cp cm quyn th ch ngha Mc Lnin gi vai tr ch o trong i sng tinh thn ca x hi l mt tt yu. Vai tr ch o ca ch ngha Mc Lnin i vi nn vn ho x hi ch ngha l iu kin quyt nh a nhn dn lao ng thc s tr thnh ch th t gic v hng th vn ho ca x hi mi. c trng ny phn nh bn cht giai cp cng nhn v tnh ng ca nn vn ho x hi ch ngha 2) Nn vn ho x hi ch ngha c tnh nhn dn rng ri v tnh dn tc su sc. Trong x hi t bn, giai cp t sn tc ot cc gi tr vn ho ca qun chng lao ng, bin nhng gi tr vn ho y thnh ti sn ca giai cp thng tr. Chnh iu ny khin cho qun chng tch bit vi vn ho. Trong tin trnh cch mng x hi ch ngha, hot ng sng to v hng th vn ho khng cn l c quyn, c li ca thiu s giai cp bc lt. Cng cuc ci bin cch mng ton din trn tt c cc lnh vc kinh t, chnh tr, vn ho, x hi tng bc to ra tin vt cht v tinh thn ng o nhn dn tham gia xy dng nn vn ho mi v hng th nhng gi tr ca nn vn ho . V vy, nn vn ho x hi ch ngha mang tnh nhn dn rng ri 3) Nn vn ho x hi ch ngha t di s lnh o ca giai cp cng nhn thng qua t chc ng cng sn v qun l ca Nh nc x hi ch ngha. y l vn c tnh nguyn tc, l nhn t quyt nh trc tin i vi vic xy dng nn
250

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vn ho x hi ch ngha. Nn vn ho x hi ch ngha khng hnh thnh v pht trin mt cch t pht, tri li, n phi c hnh thnh v xy dng mt cch t gic, c s qun l ca Nh nc v s lnh o ca ng cng sn. Mi s coi nh hoc ph nhn vai tr lnh o ca ng cng sn v vai tr qun l ca Nh nc i vi i sng tinh thn ca x hi, i vi nn vn ho x hi ch ngha s dn n lm mt phng hng chnh tr ca nn vn ho - nn tng tinh thn ca x hi. 2. Tnh tt yu ca vic xy dng nn vn ho x hi ch ngha Tnh tt yu ca vic xy dng nn vn ho x hi ch ngha c xut pht t nhng cn c sau 1) Xut pht t tnh trit , ton din ca cch mng x hi ch ngha i hi phi thay i phng thc sn xut tinh thn, lm cho phng thc sn xut tinh thn ph hp vi phng thc sn xut mi ca x hi x hi ch ngha. Tn ti x hi quyt nh thc x hi, phng thc sn xut vt cht quyt nh phng thc sn xut tinh thn. Do , khi phng thc sn xut t bn ch ngha b xo b, phng thc sn xut mi x hi ch ngha ra i th vic xy dng nn vn ho x hi ch ngha cng ng thi din ra nhm thay i bn cht ca thc x hi, xy dng thc x hi mi ph hp vi s thay i v cht to ra vi vic xc lp quyn lc kinh t v quyn lc chnh tr ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. 2) Xy dng nn vn ho x hi ch ngha l tt yu trong qu trnh ci to tm l, thc v i sng tinh thn ca ch c li nhm gii phng nhn dn lao ng thot khi nh hng t tng, thc ca x hi c lc hu. Mt khc, xy dng nn vn ho x hi ch ngha cn l mt yu cu cn thit trong vic a qun chng nhn dn thc s tr thnh ch th sn xut v tiu dng, sng to v hng th vn ho tinh thn. l mt nhim v c bn, phc tp v lu di ca qu trnh xy dng nn vn ho mi x hi ch ngha. V thc cht y chnh l cuc u tranh trn lnh vc vn ho, u tranh gia hai h t tng t sn v h t tng v sn trong qu trnh pht trin x hi. 3) Xy dng nn vn ho x hi ch ngha l tt yu trong qu trnh nng cao trnh vn ho cho qun chng nhn dn lao ng, khc phc tnh trng thiu ht
251

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vn ha. y l iu kin cn thit ng o nhn dn lao ng chin thng ngho nn, lc hu, nng cao trnh v nhu cu vn ho ca qun chng. Trong qu trnh ch o thc tin xy dng ch ngha x hi hin thc nc Nga, V.I.Lnin ch ra ba k th ca ch ngha x hi, l bnh kiu ngo cng sn, nn m ch, nn hi l v ng thi ng cng khng nh rng ch c lm cho tt c mi ngi u phi c vn ho, phi nng cao trnh vn ho ca qun chng nhn dn th mi c th chin thng c k th mt cch cn bn119. 4) Xy dng nn vn ho x hi ch ngha l tt yu xut pht t yu cu khch quan, vn ho va l mc tiu, va l ng lc ca qu trnh xy dng ch ngha x hi. Xy dng v pht trin kinh t-x hi trong x hi x hi ch ngha phi nhm mc tiu vn ho, v mt x hi cng bng, dn ch, vn minh, v s pht trin t do, ton din ca con ngi. iu cho thy vn ho l kt qu ca nn kinh t x hi ch ngha, nhng ng thi cc nhn t vn ho cng lun gn b vi i sng kinh t-x hi v tr thnh ng lc ca s pht trin kinh t-x hi. Nn vn ho mi x hi ch ngha to nhng tin quan trng nng cao phm cht, nng lc, hc vn, gic ng chnh tr cho qun chng nhn dn lao ng, to c s nng cao nng sut lao ng v.v. Vn ho x hi ch ngha vi nn tng l h t tng ca giai cp cng nhn tr thnh iu kin tinh thn ca qu trnh xy dng ch ngha x hi, l ng lc v mc tiu ca ch ngha x hi. 3. Ni dung v phng thc xy dng nn vn ho x hi ch ngha a. Nhng ni dung c bn ca nn vn ho x hi ch ngha 1) Nng cao trnh dn tr, hnh thnh i ng tr thc ca x hi mi. Xy dng nn vn ho x hi ch ngha trn ci nn ca vn ho t sn, da vo vt liu ca ch ngha t bn em li m yu t quan trng nht l con ngi. Ch nhn ca x hi mi l cng nhn v nng dn. Trong cc ch c, h khng c hng th nhng gi tr vn ho, khng c chm lo v gio dc. V vy, mc d h l nhng ngi hng hi u tranh cho ch ngha x hi, mun nhanh chng xy dng x hi mi tt p nhng h li cha c hc thc, khng c trnh vn ho cn
119

V.I.Lnin: Ton tp,1978, t.44, tr.217-218 252

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

thit lm vic , V.I.Lnin cho rng ngi m ch ng ngoi chnh tr. Do , nng cao dn tr l iu kin khng th thiu xy dng nn dn ch x hi ch ngha, qun chng c nhn thc ng v tham gia trc tip vo qun l nh nc. 2) Xy dng con ngi mi pht trin ton din. Con ngi l sn phm ca lch s nhng ng thi con ngi cng chnh l ch th qu trnh pht trin ca lch s. Cc nh kinh in ca ch ngha Mc Lnin xem vic o to con ngi mi vi t cch l ch th sng to c thc ca x hi mi- x hi ch ngha v cng sn ch ngha, l mt yu cu tt yu. Do , xy dng con ngi mi l mt trong nhng ni dung c bn ca vic xy dng nn vn ho x hi ch ngha. Con ngi mi x h ch ngha l con ngi pht trin ton din. Nhng con ngi y th hin mt mu nhn cch sng c l tng, sng c trch nhim vi cng vic, vi x hi, vi mi ngi v vi chnh mnh. H phi l nhng ngi c hc thc, c nim tin khoa hc, c nng lc hot ng sng to, lm vic vi tnh t chc, tnh k lut cao, u tranh cho l phi, chn l, cho s cng bng, bnh ng, dn ch. l nhng con ngi c s pht trin lnh mnh v th cht, tr tu, o c, s phong ph v i sng tinh thn. 3) Xy dng li sng mi x hi ch ngha. Li sng l du hiu biu th s khc bit gia nhng cng ng ngi khc nhau; l tng th cc hnh thi hot ng ca con ngi, phn nh iu kin vt cht, tinh thn v x hi ca con ngi; l sn phm tt yu ca mt hnh thi kinh t-x hi v c tc ng n hnh thi kinh t-x hi . Li sng mi x hi ch ngha l mt c trng c tnh nguyn tc ca x hi x hi ch ngha v vic xy dng li sng mi tt yu tr thnh mt ni dung ca nn vn ho x hi ch ngha. Li sng mi x hi ch ngha c xy dng, hnh thnh trn nhng iu kin c bn ca n, l ch cng hu v t liu sn xut, trong s hu ton dn gi vai tr ch o; nguyn tc phn phi theo lao ng; quyn lc nh nc thuc v nhn dn; ch ngha Mc Lnin gi vai tr ch o trong i sng tinh thn ca x hi v.v. 4) Xy dng gia nh vn ha x hi ch ngha. Nu vn ho l ton b nhng gi tr vt cht v tinh thn do con ngi sng to ra nhm tho mn nhng nhu cu
253

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca mnh, th gia nh l mt gi tr vn ho ca x hi. Vn ho gia nh lun gn b, tng tc vi vn ho cng ng, dn tc, giai cp v tng lp x hi trong mi thi k nht nh ca mt quc gia dn tc nht nh. Do , c th quan nim, gia nh l mt hnh thc t chc c bn trong i sng cng ng ca con ngi, mt thit ch vn ho - x hi c th c hnh thnh, tn ti v pht trin trn c s quan h hn nhn, huyt thng v quan h nui dng, gio dc gia cc thnh vin. Gia nh vn ho x hi ch ngha c tng bc xy dng cng vi tin trnh pht trin ca cuc cch mng x hi ch ngha. Xut pht t mi quan h bin chng gia gia nh v x hi (gia nh c xem l t bo ca x hi), c th ni, thc cht ca vic xy dng gia nh vn ho l nhm gp phn xy dng nn vn ho x hi ch ngha. Gia nh vn ho l gia nh c xy dng, tn ti v pht trin trn c s gi gn v pht huy gi tr vn ho tt p ca dn tc, xo b nhng yu t lc hu, nhng tn tch ca ch hn nhn v gia nh kiu c, ng thi tip thu nhng gi tr tin b ca nhn loi v gia nh. Gia nh vn ho mi x hi ch ngha l gia nh tin b, nh du bc pht trin ca cac hnh thc gia nh trong lch s nhn loi. Xy dng gia nh vn ho mi x hi ch ngha em li li ch cho c c nhn v x hi. Con ngi mi ca x hi mi khi to dng cho hnh phc gia nh cng l gp phn cho s pht trin ca x hi. Vi ngha , xy dng gia nh vn ho mi tr thnh ni dung quan trng ca vic xy dng nn vn ho x hi ch ngha, l s th hin tnh u vit ca nn vn ho y so vi cc nn vn ho trc . b. Phng thc xy dng nn vn ho x hi ch ngha 1) Gi vng v tng cng vai tr ch o ca h t tng ca giai cp cng nhn trong i sng tinh thn ca x hi. Trong qu trnh xy dng ch ngha x hi, giai cp cng nhn vi t cch l giai cp cm quyn, phi bng mi bin php thng qua cc nh t tng v cc thit ch t tng ca mnh tc ng, chi phi cc quan h t tng, qu trnh t tng nhm gi vng, tng cng vai tr ch o ca h t tng ca mnh trong i sng tinh thn x hi bi v, nh ch ngha Mc
254

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Lnin khng nh, nhng t tng thng tr ca mt thi i bao gi cng ch l nhng t tng ca giai cp thng tr. Xy dng nn vn ho x hi ch ngha l hot ng c mc ch ca giai cp cng nhn thng qua ng cng sn v Nh nc x hi ch ngha, nhm xy dng v pht trin h t tng x hi ch ngha- h t tng ca giai cp cng nhn thnh h t tng ch o trong x hi. Do , gi vng v tng cng vai tr ch o ca h t tng ca giai cp cng nhn trong i sng tinh thn x hi l phng thc quan trng xy dng nn vn ho x hi ch ngha. y l phng thc c bn gi vng c trng, bn cht ca nn vn ho . 2) Khng ngng tng cng s lnh o ca ng cng sn v vai tr qun l ca Nh nc i vi hot ng vn ho. S lnh o ca ng cng sn v qun l ca Nh nc i vi mi hot ng vn ho l vn c tnh nguyn tc, l nhn t quyt nh thng li s nghip xy dng nn vn ha x hi ch ngha. y l s m bo v chnh tr, t tng nn vn ho xy dng trn nn tng ca h t tng ca giai cp cng nhn i ng qu o v mc tiu xc nh. Theo cc nh kinh in ca ch ngha Mc-Lnin thc cht y l s tng cng chuyn chnh v sn trong hot ng vn ho. ng lnh o xy dng nn vn ho bng cng lnh, ng li, chnh sch vn ho ca mnh v s lnh o ca ng phi c th ch ho trong hin php, php lut, chnh sch. Nh nc thc hin qun l vn ho theo ng cc nguyn tc, quan im, ch trng ca ng Cng sn. 3) Xy dng nn vn ho x hi ch ngha phi theo phng thc kt hp vic k tha nhng gi tr trong di sn vn ho dn tc vi tip thu c chn lc nhng tinh hoa vn ho ca nhn loi. Trong t tng ca cc nh kinh in nn vn ho x hi ch ngha phi c xy dng trn c s k tha, tip thu c chn lc nhng gi tr vn ho dn tc cng nh ca nhn loi, c bit l nhng thnh qu m ch ngha t bn to ra. Nhim v m cc nh kinh in t ra cho giai cp v sn l phi tip thu v ci bin ton b di sn vn ho truyn thng v thnh tu ca vn minh nhn

255

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

loi. l iu kin tin quyt to nn nhng gi tr vn ho mi trong nn vn ho x hi ch ngha. S gn kt gia gi gn, k tha vn ho dn tc, tip thu gi tr vn ho nhn loi vi qu trnh sn sinh gi tr mi, to nn s thng nht bin chng ca hai mt gi gn v sng to vn ho. y c coi l phng thc nhm xy dng nn vn ho x hi ch ngha phong ph, a dng. 4) T chc v li cun qun chng nhn dn vo cc hot ng v sng to vn ho. Trong tin trnh cch mng x hi ch ngha nhn dn lao ng tr thnh ch th sng to v hng th vn ho. Tuy nhin, pht huy ti a tnh ch ng, sng to ca qun chng, ng v Nh nc x hi ch ngha cn phi t chc nhiu phong tro nhm li cun ng o nhn dn tham gia vo cc hot ng v sng to vn ho.
III. GII QUYT NG N VN DN TC V TN GIO

1. Vn dn tc v nhng nguyn tc ca ch ngha Mc Lnin trong vic gii quyt vn dn tc a. Khi nim dn tc Dn tc l mt hnh thc t chc cng ng ngi c tnh cht n nh c hnh thnh trong lch s, l sn phm ca qu trnh pht trin lu di ca lch s x hi Trong cc tc phm kinh in ca C.Mc, Ph.ngghen, V.I.Lnin khng ch cp n loi hnh dn tc hnh thnh trong thi i t bn ch ngha m cp n cc loi hnh dn tc khc, khng phi t sn. Trong tc phm Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc, Ph.ngghen cho rng, nh nc l iu kin tn ti ca dn tc. Nu vy th hnh thi cng ng ngi di ch chim hu n l, phong kin cng l cng ng dn tc. Do , thut ng dn tc khng ch p dng cho dn tc t sn, m cn gi cc cng ng ngi trong cc x hi c nh nc Trong Tuyn ngn ca ng Cng sn, C.Mc, Ph.ngghen cn gi nhng cng ng ngi cha t n hnh thnh nh nc cng bng thut ng dn tc Nh ci tin mau chng cng c sn xut v lm cho cc phng tin giao thng tr nn v

256

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cng thun li, giai cp t sn li cun n c nhng dn tc d man nht vo tro lu vn minh 120. Thi i d man loi ngi sng di ch th tc, b lc, cha c giai cp, nh nc. Nh vy, y, thut ng dn tc cng c dng ch cc cng ng ngi ang sng di ch th tc, b lc, khi nh nc cn cha ra i. V vy, thut ng dn tc khng th ch hiu nh lu nay theo nh ngha dn tc ca Xtalin vi bn yu t bt buc (cng ng v ngn ng, lnh th, kinh t, vn ha), m cn c hiu rng hn, gm dn tc-quc gia di cc hnh thi kinh t-x hi khc nhau; dn tc cha t n trnh quc gia; cc dn tc trong mt quc gia a dn tc. Bi vy, khi nim dn tc l mt khi nim a ngha, a cp , c xc nh tu theo cnh hung c th. Hin nay c th hiu khi nim dn tc theo hai ngha dn tc c hiu l dn tc-quc gia vi t cch l mt cng ng chnh trx hi rng ln v dn tc c hiu l cng ng dn tc-tc ngi. Dn tc-quc gia l mt cng ng ngi n nh, hnh thnh trong lch s, c chung mt ngn ng, mt lnh th, cng chung mt vn mnh lch s, c nhng li ch chung (v kinh t, chnh tr), c chung nn vn ho (th hin trong phong tc tp qun, tn ngng, tm l, li sng v.v) Dn tc-tc ngi l mt cng ng ngi n nh hoc tng i n nh, c chung mt ngn ng, mt nn vn ho, c thc t gic tc ngi. Vi ba tiu ch ny to ra s n nh trong mi dn tc trong qu trnh pht trin. R rng l c nhng khi c s thay i v lnh th hay thay i v phng thc sinh hot kinh t, cng ng dn tc vn tn ti trn thc t. b. Hai xu hng pht trin ca dn tc v vn dn tc trong xy dng ch ngha x hi Khi nghin cu vn dn tc v phong tro dn tc trong ch ngha t bn, V.I.Lnin pht hin ra hai xu hng khch quan 1) Do s chn mui ca thc dn tc, s thc tnh v quyn sng ca mnh, cc cng ng dn c mun tch ra thnh lp cc quc gia dn tc c lp. Xu hng ny ni ln trong giai on u ca
120

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4, tr.602 257

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ch ngha t bn nh nhng phong tro u tranh chng p bc dn tc i n thnh lp cc quc gia dn tc c lp. 2) Xu hng lin hip cc dn tc. l xu hng cc dn tc trong mt quc gia, k c cc dn tc nhiu quc gia mun lin hip li vi nhau. Xu hng ny do nhu cu pht trin ca lc lng sn xut, ca khoa hc, cng ngh, giao lu kinh t v vn ho. Xu hng ny tc ng mnh m khi ch ngha t bn bc sang giai on quc ch ngha. Sau thng li ca cch mng x hi ch ngha, cng vi qu trnh xy dng ch ngha x hi, di s lnh o ca giai cp cng nhn, l qu trnh hnh thnh v pht trin ca dn tc x hi ch ngha. Dn tc trong tin trnh xy dng ch ngha x hi c s vn ng mi theo hng ngy cng vn minh, tin b. Trong hai xu hng ca s pht trin dn tc s pht huy tc dng cng chiu, b sung, h tr cho nhau v din ra trong tng dn tc, trong c cng ng quc gia v n tt c cc quan h dn tc. S xch li gn nhau trn c s t nguyn, bnh ng gia cc dn tc s to iu kin cho tng dn tc i nhanh ti s t ch, phn vinh. ng thi s t ch, phn vinh ca tng dn tc li l iu kin cc dn tc xch li gn nhau hn, ho hp vi nhau mc cao hn trong mi lnh vc ca i sng x hi. c. Cc nguyn tc c bn ca ch ngha Mc-Lnin trong vic gii quyt vn dn tc Quan im ca Ch ngha Mc-Lnin v gii quyt vn dn tc c th hin tp trung Cng lnh dn tc ca V.I.Lnin, c trnh by trong tc phm V quyn dn tc t quyt, vi ni dung c tm tt l Cc dn tc hon ton bnh ng, cc dn tc c quyn t quyt, lin hp cng nhn tt c cc dn tc li 121. Cng lnh ny c V.I.Lnin xy dng trn c s t tng ca C.Mc v Ph.ng ghen v vn dn tc; da vo s tng kt kinh nghim u tranh ca phong tro cch mng th gii v cch mng Nga; phn tch su sc hai xu hng khch quan ca phong tro dn tc. 1) Cc dn tc hon ton bnh ng. y l mt nguyn tc cc k quan trng trong cng lnh. Nguyn tc ny xut pht t mc tiu ca cch mng v sn. Giai
121

V.I.Lnin: Ton tp, 1980, t.25, tr.375 258

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

cp v sn phn i mi tnh trng bt bnh ng gia cc dn tc, phn i mi c quyn c li v p bc dn tc. Giai cp v sn ch thc hin c s mnh lch s ca mnh cng vi vic thc hin s bnh ng gia cc dn tc. V.I.Lnin ch r Ngi no khng tha nhn v khng bo v quyn bnh ng gia cc dn tc v bnh ng gia cc ngn ng, khng u tranh chng mi p bc hay bt bnh ng dn tc, ngi khng phi l ngi mcxt, thm ch khng phi l ngi dn ch na 122. T , ng nu ngha thc s vic i quyn bnh ng chung quy ch l i th tiu giai cp. Cc dn tc hon ton bnh ng c ngha l cc dn tc ln hay nh (k c b tc v chng tc) khng phn bit trnh pht trin cao hay thp, u c ngha v v quyn li ngang nhau trong cc sinh hot kinh t, chnh tr, vn ho-x hi; khng mt dn tc no c gi c quyn c li v c quyn i p bc bc lt dn tc khc, th hin trong lut php mi nc v lut php quc t. V.I.Lnin cng trin khai ni dung bnh ng hai cp : bnh ng gia cc quc gia dn tc v bnh ng gia cc dn tc-tc ngi trong mt quc gia a dn tc. y l c s gip cc ng cng sn v cng nhn quc t gii quyt c nhng vn lin quan n quan h dn tc i ni v quan h dn tc i ngoi. Trong mt quc gia c nhiu dn tc, quyn bnh ng gia cc dn tc phi c php lut bo v v c th hin trong mi lnh vc ca i sng x hi, trong vic phn u khc phc s chnh lch v trnh pht trin kinh t, vn ho do lch s li c ngha c bn. Trn phm vi gia cc quc gia dn tc, u tranh cho s bnh ng gia cc dn tc trong giai on hin nay gn lin vi cuc u tranh chng ch ngha phn bit chng tc, ch ngha dn tc ln, ch ngha dn tc hp hi; gn lin vi cuc u tranh xy dng trt t kinh t th gii mi; chng s p bc bc lt ca cc nc t bn pht trin i vi cc nc chm pht trin v kinh t. Thc hin quyn bnh ng gia cc dn tc l c s thc hin quyn dn tc t quyt v xy dng mi quan h hu ngh gia cc dn tc.
122

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.38, tr.136 259

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2) Cc dn tc c quyn t quyt. Theo V.I.Lnin, y l vn t ra trc tin khi ngi ta mun nghin cu theo quan im mcxt v vn dn tc. Cng nh quyn bnh ng dn tc, quyn t quyt c th hin trn tt c cc lnh vc ca i sng x hi, nhng thc cht l t quyt v chnh tr. V.I.Lnin vit Trong cng lnh ca nhng ngi mcxt, quyn dn tc t quyt, ng trn quan im mt lch s-kinh t m xt, khng th c ngha no khc hn l quyn t quyt v chnh tr, l quyn c lp quc gia, l s thnh lp quc gia dn tc 123. Nh vy, quyn dn tc t quyt l quyn lm ch ca mi dn tc i vi vn mnh ca dn tc mnh, quyn t la chn ch chnh tr-x hi v con ng pht trin ca dn tc mnh. Quyn t quyt bao gm quyn t do c lp v chnh tr tch ra thnh mt quc gia dn tc c lp v li ch ca cc dn tc v cng bao gm quyn t nguyn lin hip vi cc dn tc khc trn c s bnh ng. V.I.Lnin cho rng quyn dn tc t quyt c ngha l quyn phn lp v mt nh nc ca dn tc ra khi cc tp th dn tc khc, c ngha l thnh lp mt quc gia dn tc c lp. Tuy nhin, theo V.I.Lnin, quyn phn lp v chnh tr ch yu t ra i vi cc dn tc b p bc, l thuc. Lnin cng nhn mnh: cc dn tc c quyn t quyt khng phi l cc dn tc tch ra m chnh l cc dn tc xch li gn nhau. Thc hin t do phn lp chnh l to c s thc hin s lin hip cc dn tc. V.I.Lnin cng khng nh mt trong nhng nguyn tc ca vn dn tc t quyt l phi c quan im lch s c th khi nghin cu v gii quyt vn dn tc. Khi xem xt, gii quyt vn dn tc t quyt ca dn tc cn ng vng trn lp trng ca giai cp cng nhn. Ch ng h s phn lp mang ti li ch ca giai cp cng nhn, nhn dn lao ng v ca dn tc, ng h cuc u tranh gii phng trong phm vi y. Kin quyt u tranh chng li mi m mu, th on ca cc th lc quc v phn ng li dng chiu bi dn tc t quyt can thip su vo cng vic ni b ca cc nc.
123

V.I.Lnin: Ton tp, 1980, t.25, tr 308 260

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

3) Lin hip cng nhn tt c cc dn tc. C s khch quan ca nguyn tc nay, theo V.I.Lnin, l khi ch ngha t bn tr thnh lc lng quc t th giai cp v sn mun chin thng phi c s lin hip trn phm vi quc t. Nu khng c s on kt ca giai cp v sn cc nc i p bc v cc dn tc b p bc th phong tro cch mng v sn cc nc quc ch ngha v phong tro gii phng dn tc nht nh b hn ch. Lin hip cng nhn tt c cc dn tc phn nh bn cht quc t ca phong tro cng nhn, phn nh s thng nht gia s nghip gii phng dn tc v gii phng giai cp. N m bo cho phong tro dn tc c sc mnh ginh thng li. Lin hip cng nhn tt c cc dn tc quy nh mc tiu hng ti, quy nh ng li, phng php xem xt, cch gii quyt quyn dn tc t quyt, quyn bnh ng dn tc. ng thi n l yu t sc mnh m bo cho giai cp cng nhn v cc dn tc chin thng k th ca mnh. on kt, lin hip cng nhn cc dn tc l c s vng chc on kt, tp hp cc tng lp nhn dn lao ng rng ri thuc cc dn tc trong cuc u tranh chng ch ngha quc, v c lp dn tc v tin b x hi. Cng lnh dn tc ca ch ngha Mc-Lnin l mt b phn trong cng lnh cch mng ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng trong s nghip u tranh gii phng dn tc, gii phng giai cp; l c s l lun ca ng li, chnh sch dn tc ca cc ng Cng sn v Nh nc x hi ch ngha. 2. Tn gio v nhng nguyn tc c bn ca ch ngha Mc-Lnin trong vic gii quyt vn tn gio a. Khi nim tn gio Trong Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen, C.Mc vit Tn gio l s t thc v s t cm gic ca con ngi cha tm c bn thn mnh hoc li mt bn thn mnh mt ln na. Nhng con ngi khng phi l mt sinh vt tru tng, n nu u ngoi th gii. Con ngi chnh l th gii con ngi, l nh nc, l x hi. Nh nc y, x hi y sn sinh ra tn gio, tc th gii quan ln ngc, v bn thn chng l th gii ln ngc () Tn gio l ting th di
261

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ca chng sinh b p bc, l tri tim ca th gii khng c tri tim, cng ging nh n l tinh thn ca nhng trt t khng c tinh thn. Tn gio l thuc phin ca nhn dn 124. Qua lun im ny cn lu mt s vn sau 1) Tn gio khng phi l ci t c m l sn phm ca con ngi, tc x hi con ngi, cng tc l phng thc tn ti ca con ngi. Ni cch khc, tn gio ch l s phn nh x hi con ngi vo trong thc ca con ngi. V th tn gio l mt hnh thi thc x hi c bit, phn nh ci tn ti x hi sinh ra n. 2) Song s phn nh ch l s phn nh phi l tnh, hoang ng, ri sau ly ci phi l, ci hoang ng lm chn l, chun mc, gii thch hoc chi phi ci hin thc. 3) Tn gio l sn phm ca con ngi, nhng khng phi l con ngi c nhn, ring l, m l con ngi x hi ( hay x hi con ngi ), do tn gio l mt hin tng x hi. 4) Xt v bn cht, tn gio l mt hin tng x hi tiu cc, n va biu th s phn khng tiu cc trc nhng ni kh au v bt hnh ca con ngi, va biu th s nhn nhc, s bt lc ca con ngi trc nhng sc mnh t pht ca t nhin v x hi. Trong tc phm Chng uyrinh, Ph.ngghen lm r bn cht ca tn gio trn c s xem tn gio nh l mt hnh thi thc x hi Tt c mi tn gio chng qua ch l s phn nh h o- vo trong u c ca con ngi- ca nhng lc lng bn ngoi chi phi cuc sng hng ngy ca h; ch l s phn nh trong nhng lc lng trn th mang hnh thc nhng lc lng siu trn th 125. Nh vy, tn gio l sn phm ca con ngi, gn vi nhng iu kin lch s t nhin v lch s x hi xc nh. Xt v mt bn cht, tn gio l mt hin tng x hi tiu cc. Tuy nhin, tn gio cng cha ng mt s gi tr vn ho ph hp vi o c, o l ca x hi. Ch ngha Mc-Lnin v nhng ngi cng sn, ch x hi ch ngha lun tn trng quyn t do tn ngng v khng tn ngng ca nhn dn. Tn gio c to thnh bi ba y t c bn thc tn gio (gm tm l tn gio v h t tng tn gio), h thng nghi l tn gio (trong hot ng th cng
124 125

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.1, tr.569-570 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.437-438 262

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

l yu t c bn), t chc tn gio (thng c h thng t trung ng n c s). V vy, tn gio l mt lc lng x hi trn th, c tc ng khng nh n i sng x hi. b. Vn tn gio trong tin trnh xy dng ch ngha x hi Ngun gc ca tn gio. Theo V.I.Lnin, ton b nhng nguyn nhn v iu kin tt yu lm ny sinh nim tin tn gio l nhng ngun gc ca tn gio. T quan im ny c th phn nh ngun gc tn gio nh sau 1) Ngun gc kinh t-x hi. Theo Ph.ngghen tn gio sinh ra trong thi i ht sc nguyn thu, t nhng khi nim ht sc sai lm, nguyn thy ca con ngi v bn cht ca chnh h v v gii t nhin bn ngoi, xung quanh h 126. Ngha l trong x hi cng sn nguyn thu, tn gio ra i do trnh lc lng sn xut thp km. Trnh thp km ca lc lng sn xut lm cho con ngi khng nm bt c thc tin nhng lc lng t nhin. Do vy, con ngi cm thy yu ui v bt lc trc t nhin rng ln v b n, v th, h gn cho t nhin nhng sc mnh, quyn lc to ln, thn thnh ha nhng sc mnh . l hnh thc tn ti u tin ca tn gio. Khi x hi xut hin nhng giai cp i khng, bn cnh cm gic yu ui trc sc mnh t pht ca t nhin, con ngi li cm thy bt lc trc nhng sc mnh t pht ca x hi hoc ca mt th lc no ca x hi. Khng gii thch c ngun gc ca s phn ho giai cp v p bc bc lt, ca nhng ngu nhin, may ri, con ngi li hng nim tin h o vo th gii bn kia di hnh thc cc tn gio. Nh vy, s yu km ca trnh pht trin lc lng sn xut, s bn cng v kinh t, p bc v chnh tr, tht vng, bt lc trc nhng bt cng x hi l ngun gc su xa ca tn gio. 2) Ngun gc nhn thc. nhng giai on lch s nht nh, nhn thc ca con ngi v t nhin, x hi v bn thn mnh l c gii hn. Tn ti ca s vt trong th gii hin thc l tn ti y mu thun, m nh V.I.Lnin ni, bn cht ca s vt khng phi bao gi cng l ra. Con ngi ngy cng khm ph ra nhng b n ca th gii, nhng cng ngy cng t ra cc vn mi, ngy cng gp phi nhng
126

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.21, tr.445 263

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

gii hn, m trong nhng iu kin c th, con ngi khng th vt qua c. Khong cch gia ci bit v ci cha bit lun lun tn ti. Cho nn, trc mt con ngi, th gii va lun l ci hiu c, va lun l ci b n. Do khng gii thch c ci b n y nn con ngi d xuyn tc n, iu g khoa hc cha gii thch c, iu d b tn gio thay th. S xut hin v tn ti ca tn gio cn gn lin vi c im nhn thc ca con ngi. Con ngi ngy cng nhn thc y hn, su sc hn th gii khch quan, khi qut ho thnh cc khi nim, phm tr, quy lut. Nhng cng khi qut ho, tru tng ha n mc h o th s vt, hin tng c con ngi nhn thc cng c kh nng xa ri hin thc v d phn nh sai lc hin thc. Nh vy, thc cht ngun gc nhn thc ca tn gio l s tuyt i ho, cng iu ho mt ch th ca nhn thc con ngi, dn n thiu khch quan, mt dn c s hin thc, d ri vo o tng, thn thnh ho i tng 3) Ngun gc tm l. l nh hng ca yu t tm l n s ra i ca tn gio. c bit l nhng trng thi tm l tiu cc. Cc nh duy vt c i a ra quan im cho rng s s hi sinh ra thn linh. V.I.Lnin tn thnh v vch r ngun gc x hi ca nhng tnh cm tiu cc (s s hi) lm ny sinh tn gio, ng nhn mnh rng trong x hi c giai cp s s hi to ra thn linh 127. Trong cuc sng, nhng trng thi tm l mang tnh tiu cc nh s bt hnh, au kh, ni kinh hong, s hi v.v d dn con ngi n vi tn gio mong c s an i, che ch, gip lm gim ni kh au ca con ngi trong cuc sng hin thc. Mc d s gip y ch l mt s gip h o, nhng tn gio nhiu khi l phng tin kh hu hiu gip con ngi cn bng s hng ht tm l, gii thot s c n, bt hnh trong cuc sng. Khng ch vy, nhng trng thi tm l tch cc nh s hn hoan, vui sng, mn nguyn v.v, i khi cng c th l mt nguyn nhn dn con ngi n vi tn gio. Con ngi mun c san s trong tn gio nhng tnh cm vui sng ca mnh, mun c m mnh trong khng gian tn gio c hng v ci thing ling, cao c, i khi c lng qun hin ti. S thnh t, may mn, hnh phc trong cuc sng nhiu khi li c hiu l do thn thnh ban cho.
127

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.17, tr.515-516 264

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Lng knh trng, s bit n cng c th lm xut hin trong con ngi nhu cu mun thn thnh ho, linh thing ho th hin lng knh trng, s bit n y (v d; th cng t tin, th anh hng dn tc, hay th cc v nhin thn v.v). Ngoi ra, cc yu t nh thi quen, truyn thng, phong tc, tp qun cng l nhng nguyn nhn tm l dn n s hnh thnh, duy tr v pht trin nim tin tn gio. Vic nghin cu cc ngun gc ca tn gio cung cp cho chng ta c s khoa hc c th l gii v nguyn nhn tn ti ca tn gio trong x hi x hi ch ngha Nguyn nhn tn ti ca tn gio trong qu trnh xy dng ch ngha x hi 1) Nguyn nhn nhn thc. Trong qu trnh xy dng ch ngha x hi nhiu hin tng t nhin, x hi v ca con ngi m khoa hc cha th l gii c. Do trc nhng sc mnh t pht ca gii t nhin v x hi m con ngi vn cha th nhn thc v ch ng c khin mt b phn nhn dn i tm s an i, che ch v l gii t sc mnh ca ng siu nhin. 2) Nguyn nhn kinh t. Trong qu trnh xy dng ch ngha x hi, vi s tn ti ca nn kinh t nhiu thnh phn vi nhng li ch khc nhau ca cc giai cp, tng lp x hi, vi nhng s bt bnh ng nht nh v kinh t, chnh tr, vn ho, x hi mang n cho con ngi nhng yu t ngu nhin, may ri, lm cho con ngi d tr nn th ng vi t tng nh cy, cu mong vo nhng lc lng siu nhin 3) Nguyn nhn tm l. Tn gio l mt trong nhng hnh thi thc x hi bo th nht, in su vo i sng tinh thn, nh hng kh su m n np ngh, li sng ca mt b phn nhn dn qua nhiu th h. V vy, d c th c nhng bin i ln lao v kinh t, chnh tr, x hi th tn gio cng khng thay i ngay theo tin ca nhng bin i kinh t-x hi m n phn nh. 4) Nguyn nhn chnh tr-x hi. Tn gio c nhng im cn ph hp vi ch ngha x hi, vi ng li, chnh sch ca Nh nc x hi ch ngha. Gi tr o c, vn ho ca tn gio p ng c nhu cu ca mt b phn nhn dn. Chnh v vy, trong mt chng mc nht nh, tn gio vn c sc thu ht mnh m i vi mt b phn qun chng.

265

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

5) Nguyn nhn vn ho. Trong thc t, sinh hot tn gio p ng c phn no nhu cu vn ho tinh thn ca cng ng x hi v trong mt mc nht nh, c ngha gio dc thc cng ng, phong cch, li sng ca c nhn trong cng ng. V vy, sinh hot tn gio li cun mt b phn nhn dn xut pht t nhu cu vn ho tinh thn, tnh cm ca h. T nhng nguyn nhn trn dn n s tn ti ca tn gio trong qu trnh xy dng ch ngha x hi. Song cng cn nhn thc c rng tn gio cng c nhng bin i cng vi s bin i ca nhng iu kin kinh t-x hi ca qu trnh ci to v xy dng x hi mi. c. Cc nguyn tc c bn ca ch ngha Mc-Lnin trong vic gii quyt vn tn gio 1) Khc phc dn nh hng tiu cc ca tn gio trong i sng x hi gn lin vi cng cuc ci to x hi c v xy dng x hi mi. Tn gio l mt hnh thi thc x hi nn thay i thc x hi, trc ht, cn lm thay i tn ti x hi, mun xo b o tng ny sinh trong t tng con ngi phi xo b ngun gc gy nn nhng o tng y. Ch ngha Mc Lnin khng nh: mun xa b c thin ng h o tn ti trong u c ca qun chng th phi tng bc xy dng c mt thin ng c tht trn th gii. l mt qu trnh lu di, gn vi cng cuc ci to x hi c, xy dng x hi mi, nng cao i sng vt cht, tinh thn v tr tu cho con ngi. Cng cn lu rng, mc d v phng din th gii quan th th gii quan duy vt v th gii quan tn gio l i lp nhau. Nhng quan im ca Ch ngha Mc Lnin l khng xem thng hoc trn p nhng nhu cu tn ngng hp php ca nhn dn, lun tn trng quyn t do tn ngng v khng tn ngng ca nhn dn. V vy, khc phc y khng phi l khc phc tn gio ni chung, m l khc phc mt tiu cc ca tn gio. Yu t tiu cc ln nht l m tn d oan v s li dng tn gio ca cc th lc phn ng. Vic khc phc nhng nh hng tiu cc ca tn gio phi c tin hnh dn dn, t t, khng c nn nng. 2) Tn trng, m bo quyn t do tn ngng v khng tn ngng ca cng dn. Nguyn tc ny mt mt xut pht t bn cht, ngun gc, tnh cht ca tn
266

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

gio, vo c im ca s chuyn bin t tng ca con ngi l chuyn bin t gic; mt khc xut pht t bn cht ca nn dn ch x hi ch ngha, t thc t tn gio l vn t nh, nhy cm, nu b xc phm s c nhng phn ng gay gt. Ni dung ca nguyn tc ny l: Bt k ai cng c hon ton t do theo hoc khng theo mt tn gio no; vic theo o, chuyn o hay b o trong khun kh quy nh ca php lut hin hnh l quyn t do ca mi ngi; Nh nc x hi ch ngha tha nhn v bo m cho mi cng dn c hoc khng c tn ngng, tn gio u bnh ng v ngha v v quyn li, khng c s phn bit i x v l do tn ngng, tn gio; cc tn gio c Nh nc tha nhn u bnh ng trc php lut; nghim cm li dng tn gio hnh ngh m tn d oan v hot ng chnh tr phn ng. 3) Thc hin on kt tn gio. on kt gia nhng ngi theo vi nhng ngi khng theo mt tn gio no, on kt cc tn gio hp php, chn chnh, on kt ton dn tc xy dng v bo v T quc. Nghim cm mi hnh vi chia r v l do tn ngng, tn gio. V.I.Lnin nhn mnh, nhng li tuyn chin m vi ch ngha duy tm, nhng mnh lnh ngn cm tn ngng, tn gio l nhng hnh vi di dt, v chnh ph, lm cho k th li dng kch ng tnh cm tn gio ca tn , lm cho h ngy cng gn b vi tn gio, xa lnh, thm ch i n chng li cng cuc ci to v xy dng ch ngha x hi. ng nhin nh vy khng c ngha l coi nh vic gio dc ch ngha v thn khoa hc, th gii quan duy vt cho ton dn, trong c nhng tn tn gio, vic lm gp phn nng cao trnh kin thc cho ton dn. 4) Cn phn bit r hai mt chnh tr v t tng trong vic gii quyt vn tn gio. y l vic cn thit, bi bn thn tn gio no cng gm hai mt ny v phn bit trnh hai khuynh hng hu khuynh hoc t khuynh trong gii quyt vn tn gio. Thc cht ca vic phn bit mt chnh tr v mt t tng trong tn gio l phn bit hai mu thun tn ti trong bn thn tn gio: mu thun chnh tr v mu thun nhn thc. Mu thun chnh tr phn nh li ch giai cp, li ch dn tc, gia giai cp bc lt v giai cp b bc lt, gia qun chng nhn dn lao ng
267

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

v nhng k li dng tn gio v mc ch phn ng- y l mu thun i khng. Mu thun ny hin nay c biu hin vic mt s phn t phn ng i lt tn gio chng li s nghip cch mng x hi ch ngha ca giai cp cng nhn. Mu thun nhn thc phn nh mu thun ni b gia ngi c o v ngi khng c o, gia nhng ngi theo cc tn ngng tn gio khc nhau- y l mu thun khng i khng, n c th hin tn ngng ca con ngi. V vy, cch gii quyt hai mu thun ny khc nhau. Vi mu thun chnh tr (mt chnh tr) phi bng bin php tng hp: gio dc, thuyt phc, hnh chnh, mnh lnh, cng ch, thm ch c bo lc khi vic li dng tn gio v mc ch chnh tr r rng. Vi mu thun nhn thc (mt t tng) phi kin tr, lu di, gn vi qu trnh xy dng ch ngha x hi, nng cao i sng vt cht, tinh thn cho ng bo c tn ngng. 5) Phi c quan im lch s c th khi gii quyt vn tn gio. nhng thi k lch s khc nhau, vai tr, tc ng ca tng tn gio i vi i sng x hi khng ging nhau. Quan im, thi ca cc gio hi, gio s, gio dn v cc lnh vc ca i sng x hi lun c s khc bit. V vy, cn c quan im lch s c th khi xem xt, nh gi v ng x i vi nhng vn c lin quan n tn gio, nh V.I.Lnin nhc nh ngi mcxt phi bit ch n ton b tnh hnh c th128. Trn c s nhng quan im chung y, cn c vo tnh hnh tn gio thc t m cc ng cng sn xy dng, hoch nh chnh sch tn gio ph hp gii quyt ng n vn tn gio nc mnh. Cu hi n tp 1. c trng, chc nng, nhim v ca Nh nc x hi ch ngha? 2. Tnh tt yu ca vic xy dng Nh nc x hi ch ngha? 3. Dn ch l g? Nhng c trng c bn ca nn dn ch x hi ch ngha? 4. Tnh tt yu ca vic xy dng nn dn ch x hi ch ngha? 5. Nhng c trng ca nn vn ho x hi ch ngha? 6. Trnh by tnh tt yu v nhng ni dung c bn trong xy dng nn vn ha x hi ch ngha?
128

V.I.Lnin: Ton tp, 1979, t.17, tr.518 268

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

7. Dn tc l g? Ni dung Cng lnh Dn tc ca ch ngha Mc-Lnin? 8. Phn tch bn cht, ngun gc ca tn gio? 9. Nguyn nhn tn ti ca tn gio trong ch ngha x hi? Nhng nguyn tc c bn ca ch ngha Mc Lnin trong vic gii quyt vn tn gio? CHNG 9. CH NGHA X HI- HIN THC V TRIN VNG Sau thi k pht trin tng i ho bnh, khi chuyn sang giai on quc ch ngha, s pht trin khng u lm cho nhng mu thun ca ch ngha t bn bc l mt cch su sc. gii quyt nhng mu thun , cc nc quc tin hnh chin tranh phn chia li th gii. Cc cuc chin tranh quc lm bc l khu yu nht trong dy chuyn ca ch ngha quc. Chnh , cuc u tranh giai cp ca cng nhn v nhng ngi lao ng di s lnh o ca ng Cng sn ng ln lt ch bc lt, xy dng nh nc x hi ch ngha u tin trn th gii- nc Nga Xvit.
I. CH NGHA X HI HIN THC

1. Cch mng thng Mi Nga v m hnh ch ngha x hi hin thc u tin trn th gii a. Cch mng thng Mi Nga Chin tranh th gii th nht n ra v ko di 4 nm (1914-1918) khng ch nh du chm dt thi k pht trin tng i ho bnh ca ch ngha t bn m cn chng t nhng mu thun ca ch ngha t bn bc l rt su sc. Nhng mu thun ca ch ngha t bn lm xut hin tnh th cch mng nhiu nc t bn trong c nc Nga. Nga t sau ci cch nng n (1861), kinh t t bn ch ngha pht trin nhng v chnh tr ch chuyn ch phong kin ang tn ti. Nc Nga cui th k XIX, u th k XX khng ch ng trc cuc cch mng dn ch t sn, m cn ang ng trc cuc cch mng x hi ch ngha. Ngay t 1905, khi vit tc phm Hai sch lc ca ng dn ch x hi trong cuc cch mng dn ch, VI.Lnin pht trin t tng cch mng khng ngng ca C.Mc v Ph.nghen, chun b v t tng l lun cho giai cp cng nhn Nga,
269

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ng cng lm r s pht trin khng u ca ch ngha t bn khin cho cch mng x hi ch ngha c th thng li mt nc hoc vi nc, ni khng nht thit phi l ni ch ngha t bn pht trin cao nht, v t ra nhim v cho giai cp cng nhn bin chin tranh quc thnh ni chin cch mng. Trong chin tranh th gii ln th I, Nga l nc tham chin v tr thnh ni tp trung mu thun, l khu yu nht trong si dy ca ch ngha quc. Sau ba nm chin tranh nhn dn Nga ng trc s la chn hoc l tip tc cht ngoi chin trng bi cuc chin tranh v ngha, sng trong cnh i ngho kit qu, hoc phi ng ln lm cch mng. Thng 2 nm 1917, nhn dn Nga tin hnh cuc cch mng lt ch chuyn ch Nga hong, chnh ph lm thi c thnh lp nhng l chnh ph ca giai cp t sn v tip tc theo ui chin tranh. Nhng mu thun c bn ca x hi Nga vn cha c gii quyt, sau cch mng Thng Hai nc Nga ang m trc ca cch mng x hi ch ngha. Di s lnh o ca ng Bnsvch ng u l VI.Lnin, giai cp cng nhn v nhn dn lao ng Nga tin hnh khi ngha v trang ginh chnh quyn Ptgrat (th nc Nga lc ) m 24 rng ngy 25 thng 10 nm 1917 (lch c ca nc Nga). Thng li ca cch mng Thng Mi Nga l thng li ca cch mng x hi ch ngha u tin trn th gii, a ch ngha x hi t l lun tr thnh hin thc, n t ra v gii quyt nhng vn l lun c bn nht ca ch ngha Mc v cch mng v sn, chuyn chnh v sn, v vic xy dng lc lng ng minh ca giai cp v sn. Cch mng Thng Mi cn chng minh nhng d bo, s pht trin l lun ch ngha Mc ca VI.Lnin l ng n, c gi tr m ng cho phong tro cch mng ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng trn ton th gii. Nh nhn nh ca H Ch Minh ging nh mt tri chi li, cch mng Thng Mi Nga chiu sng khp nm chu, thc tnh hng triu ngi b p bc bc lt trn tri t. Vi thng li Cch mng Thng Mi, nhn loi bc vo thi i

270

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mi- thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi trn phm vi ton th gii. b. M hnh ch ngha x hi u tin trn th gii Cch mng Thng Mi thnh cng, nh nc Xvit- chnh quyn ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng- c thnh lp. Nc Nga tr thnh nc u tin i ln ch ngha x hi trong vng vy th ch ca ch ngha quc. Trong tnh hnh khng c bt c kinh nghim no c th noi theo, ng Bnsvch v nh nc Xvit ch c th cn c vo tng ca Mc v x hi ch ngha tng lai v tnh hnh nc Nga lc by gi m tm kim phng thc xy dng ch ngha x hi. Php lnh u tin ca chnh quyn Xvit ban hnh l ho bnh nhm rt ra khi chin tranh quc ch ngha v rung t nhm xo b ch s hu rung t ca a ch. u nm 1918, V.I.Lnin vit tc phm Nhng nhim v trc mt ca chnh quyn Xvit, t ra nhng nhim v nhm t chc v qun l nc Nga ch trng thng qua ch ngha t bn qu i ln ch ngha x hi. Nhng s can thip v trang ca cc nc quc v cuc phn lon phn cch mng trong nc buc nh nc Xvit phi thc hin chnh sch Cng sn thi chin (1918-1920). thi y ny, m hnh ch ngha x hi pht trin theo hng ly quc hu ho t liu sn xut lm c s, m c trng l th ch k hoch v phn phi nh nc tp trung cao , mi quyn lc tp trung vo trung ng. Nh nc trng thu khng bi thng lng thc ca nng dn, xo b th trng, cm trao i hng ho v hot ng bun bn, thc hin ch tem phiu cung cp v.v. Mc d th ch ny c ngha vi thng li ni chin nhng n cn tr s pht trin sn xut, ph hoi lin minh cng nng, e do s tn ti ca nh nc Xvit. Ma xun nm 1921, chin tranh v ni chin kt thc, V.I.Lnin tnh to nh gi tnh hnh thay i, un nn nhng sai lm nng vi, kp thi chuyn Chnh sch cng sn thi chin sang chnh sch Kinh t mi; t b tin thng, la chn bin php i vng ln ch ngha x hi. Xut pht t hin trng kinh t nc Nga lc hu, V.I.Lnin ch trng cho php b phn kinh t t bn ch ngha pht trin, thu ht
271

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

vn nc ngoi, thc hin ch t nhng v cho thu, ch ngha x hi c th c hc hi thng qua cnh tranh th trng hng ho, qua c th hc tp k tha khng ch kinh nghim sn xut kinh doanh m cn l kinh nghim qun l kinh t, qun l nh nc. Nh nc cng nng phi nhanh chng ui kp ln sng cch mng k thut mi ca th gii. thi k ny, V.I.Lnin cng rt quan tm n vic xy dng b my nh nc. Nm nm sau cch mng Thng Mi, V.I.Lnin cm nhn rng nhng c quan ny ch lun t im b ngoi, cn cc mt khc xem ra vn l mt s c quan nh nc kiu c in hnh nht. B my nh nc tp quyn nng n, bnh quan liu ny n v th cn c s thay i, V.I.Lnin ra hng lot bin php phn quyn, pht huy dn ch v.v trong c quan nh nc, trong mi quan h gia ng v cc c quan nh nc. iu ny chng t V.I.Lnin v ng Bnsvch c gng kt hp thc tin vn dng ch ngha Mc nhm khng ngng cng c v hon thin chnh quyn nh nc, m bo cho vic xy dng thnh cng ch ngha x hi. Sau khi V.I.Lnin mt, Chnh sch Kinh t mi khng c qun trit thc hin y trn thc t; t nm 1930 di s lnh o ca Stalin, Linx ch trng y nhanh qu trnh xy dng ch ngha x hi, y nhanh qu trnh tp th ho nng nghip ton din. Cng thi gian ny, sau cuc i khng hong kinh t th gii (1929 - 1933), nguy c ca mt cuc chin tranh th gii mi n gn. Trong bi cnh phi lm sao nhanh chng bin nc Nga lc hu thnh nc cng nghip, va xy dng c s vt cht cho ch ngha x hi, xo b ngho nn lc hu, va chun b i ph vi nguy c chin tranh. gii quyt nhim v nh nc Xvit khng th khng p dng c ch k hoch ho tp trung. C ch c iu kin tp trung phn ln nhn lc, vt lc v thc t lm cho cng cuc xy dng ch ngha x hi Linx t c nhng thnh tu quan trng; ch trong mt thi gian ngn thng qua ba k hoch 5 nm, Linx thc hin cng nghip ho, in kh ho, tp th ho v c gii ho nng nghip. Cng hu ho v k hoch ho nn kinh t quc dn lm cho Linx t mt nc nng nghip lc hu tr thnh nc cng nghip tin tin, a Linx t v tr th 5 trong nn kinh t th gii trc cch
272

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

mng (sau M, Anh, Php, c) nhy vt ln ng th 2 (sau M). trong nc, Linx xo b kinh t t hu v giai cp bc lt, ci to kinh t c th ca nng dn thnh kinh t tp th, i sng ca cc tng lp nhn dn, cc dn tc c ci thin v nng cao, b mt x hi c nhng thay i to ln. Thc tin x hi t r tnh u vit hn hn ch ngha t bn. Ngc li, th gii t bn ch ngha sau khng hong kinh t 1929-1933 c phc hi i cht, nm 1937 li ri vo khng hong kinh t mi lm cho nhng mu thun ca ch ngha t bn bc l gay gt cui cng n ra chin tranh th gii th hai. Trong bi cnh , Linx, nh nhng thnh tu kinh t m sc mnh tng hp ca t nc c tng cng, gp phn quyt nh vo vic chin thng ch ngha pht xt, cu loi ngi khi thm ho trong chin tranh th gii th hai v nng cao uy tn ca ch ngha x hi trn th gii. 2. S ra i ca h thng x hi ch ngha v nhng thnh tu ca n a. S ra i v pht trin ca h thng x hi ch ngha Trong chin tranh th gii th hai, ng Cng sn nhiu nc chu u v chu lnh o qun chng nhn dn phi hp vi Hng qun Linx thnh mt mt trn chng pht xt, c s phi hp chi vin cho nhau, tng cng lin h quc t. Chnh s ln mnh ca cc ng Cng sn trong thi k chin tranh l c s khi ch ngha pht xt b nh bi, ng Cng sn nhiu nc ng ln lnh o qun chng nhn dn v trang ginh chnh quyn thnh lp nh nc dn ch nhn dn. Trong thi gian 5 nm (t nm 1944 n nm 1949) chu u v chu c 11 nc do ng Cng sn lnh o bng 3 phng thc ginh c chnh quyn v sau i ln ch ngha x hi. Phng thc th nht ch yu da vo lc lng v trang ca nhn dn nc mnh, xy dng cc cn c a cch mng, khi thi c n lnh o nhn dn ng ln ginh chnh quyn nh: cng ho nhn dn lin bang Nam T thnh lp 1944; nc Vit Nam Dn ch Cng ho thnh lp 1945; cng ho nhn dn Anbani nm 1946 v cng ho nhn dn Trung Hoa 1949.

273

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Phng thc th hai ch yu da vo Hng qun Linx gii phng ng thi phi hp v trang ca nhn dn nc mnh nh Cng ho nhn dn BaLan (1945), Bungari (1946), Rummani (1948), Hunggari v Tip Khc (1946) nhng sau phi u tranh trong ni b chnh ph trc xut cc phn t t sn, tr thnh nc cng ho dn ch nhn dn do ng Cng sn lnh o (Hunggari 7/1947; Tip Khc 2/1948) v Cng ho dn ch nhn dn Triu Tin thnh lp 1948. Phng thc th ba hon ton do Hng qun Linx gii phng v di s gip ca Linx i ln con ng ch ngha x hi nh CHDC c (10/1949). Vy l sau chin tranh th gii th hai, ch ngha x hi t mt nc m rng ra 13 nc chu u v chu ; vi thng li ca cch mng dn ch Cu Ba nm 1959, Phong tro 26 thng 7 do Phiden Castr lnh o, nc cng ho Cu Ba chuyn sang ch ngha x hi. Nh vy ch ngha x hi khng ch chu u, chu m cn m rng n chu M Latinh. Nhng nc ny v hnh thi thc u ly ch ngha Mc-Lnin lm t tng ch o. V chnh tr hnh thnh phe ch ngha x hi do Linx ng u, v qun s chu u hnh thnh t chc thng qua Hip c Vacsava. V quan h kinh t, l nhng nc c chung mt kiu c s kinh t-x hi, quyn s hu cng cng v t liu sn xut v thng qua cc hip c song phng v Hi ng tng tr kinh t tng tr gip ln nhau xy dng cng ng th trng th gii x hi ch ngha. Ch ngha x hi tr thnh h thng tn ti song song vi h thng t bn ch ngha. b. Nhng thnh tu ca ch ngha x hi hin thc Khi bt u s nghip ci to x hi ch ngha v xy dng ch ngha x hi, cc nc x hi ch ngha c nhng c im khc nhau nhng c im chung ni bt l u t im xut pht thp v kinh t-x hi, nhiu nc i ln ch ngha x hi t mt nn kinh t nng nghip lc hu. chu u, tuy kinh t t bn ch ngha pht trin trnh nht nh nhng giai cp t sn trc cng cha to c mt nn cng nghip tng i hon chnh. chu , cc nc i ln ch ngha x hi nh Vit Nam, Trung Quc, Triu Tin, Mng C u l nhng nc lc hu t sn xut nh cha qua t bn ch ngha i ln ch ngha x hi. Hn na cc nc i
274

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

ln ch ngha x hi u phi tri qua nhng cuc chin tranh ko di, t nc b tn ph nng n. C thy ht nhng kh khn khi bt tay vo thc hin nhng nhim v cha tng c tin l trong lch s, mi thy c nhng thnh tu trong qu trnh xy dng ch ngha x hi m cc nc i ln ch ngha x hi to ra. Tri qua hn 70 nm tn ti v pht trin ch ngha x hi em li nhng thnh tu to ln 1) V chnh tr. Ch ngi bc lt ngi b xo b, trn phm vi ton x hi khng cn tn ti giai cp bc lt, ch x hi ch ngha tng bc c xy dng, nhn dn lao ng tr thnh ngi lm ch t nc. Ch x hi ch ngha to nn s thng nht trong cng ng x hi di s lnh o ca ng, vai tr qun l iu hnh ca nh nc tp trung c mi ngun lc, s ng thun ca x hi vt qua kh khn th thch. 2) V kinh t. T nhng im xut pht thp, nhng nh tp trung ngun lc ca ci vt cht, pht huy sc mnh chnh tr, cc nc x hi ch ngha t c nhng thnh tu to ln trong kinh t. Nc Nga sau cch mng Thng Mi, qua 3 nm chin tranh v ni chin nh ngi b nh sp cht v tn ti trong vng vy th ch ca ch ngha quc nhng n nm 1938 sn lng cng nghip ca Linx tng hn 9 ln so vi 1913, trong khi M, Anh v c ch tng khong 1,3 ln. Linx t mt nc nng nghip lc hu ch qua 3 k hoch 5 nm thc hin cng nghip ho, in kh ho, tp th ho v c gii ho nng nghip tr thnh nc cng nghip tin tin. S ln mnh v kinh t to iu kin pht trin cng nghip quc phng, m bo cho Linx c iu kin bo v vng chc t quc x hi ch ngha v gp phn quyt nh vo vic chin thng ch ngha pht xt trong chin tranh th gii th hai. Sau chin tranh th gii th II, h thng x hi ch ngha c s pht trin to ln, ch tnh ring cc nc tham gia Hi ng tng tr kinh t, khi mi thnh lp (1949) ch chim 20% tng sn lng cng nghip th gii, n u nhng nm 80 chim 40%. Nhp pht trin kinh t trong nhng nm 60, 70 ca th k XX cc nc x hi ch ngha cao hn 2 ln so vi cc nc t bn ch ngha.

275

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

3) V vn ho khoa hc k thut. Cc nc x hi ch ngha cng t c nhng thnh tu rc r: nng cao trnh hc vn cho ngi lao ng, dn u th gii v nhiu lnh vc, nht l lnh vc nghin cu chinh phc khong khng v tr. Trong cc lnh vc vn ho, gio dc, y t cng c nhng thnh tu to ln. Vi sc mnh tng hp ca mnh, h thng x hi ch ngha c nh hng to ln n i sng chnh tr th gii. Ch ngha x hi tr thnh ch da ca phong tro gii phng dn tc, phong tro bo v ho bnh th gii. Cc nc x hi ch ngha gp phn thc tnh, c v phong tro u tranh gii phng dn tc, lm sp h thng thuc a ca ch ngha quc. nhiu nc sau khi ginh c lp dn tc la chn con ng x hi ch ngha cho dn tc mnh. Cng chnh s ln mnh ca ch ngha x hi, s pht trin ca phong tro gii phng dn tc v cuc u tranh ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng nhng thp nin 50, 60 v 70 ca th k XX buc cc nc t bn ch ngha mun tn ti phi c nhng iu chnh ca n.
II. S KHNG HONG V SP CA M HNH CH NGHA X HI X VIT. NGUYN NHN CA N

1. S khng hong v sp ca m hnh ch ngha x hi X Vit Ra i v tn ti trong iu kin bao vy ca ch ngha quc, tn ti v pht trin, V.I.Lnin tng th nghim hai phng thc xy dng ch ngha x hi: Cng sn thi chin v chnh sch kinh t mi. Sau khi V.I.Lnin mt, Stalin thc hin cng cuc xy dng ch ngha x hi theo m hnh a) Cng nghip ho v tp th ho nng nghip vi tc tp trung cao trong u tin pht trin cng nghip nng. b) Nhanh chng xo b ch s hu t nhn, thit lp ch cng hu v t liu sn xut, di hai hnh thc s hu ton dn v s hu tp th. Xo b th trng t do, thit lp nn kinh t hin vt. c) Nh nc trc tip iu hnh nn kinh t theo k hoch tp trung thng nht, ng gi vai tr lnh o nhng thc cht ng trc tip iu hnh nh nc.

276

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Vi m hnh t chc kinh t x hi nh vy, ch ngha x hi bin tt c mi thnh vin trong x hi tr thnh ngi lm cng n lng cng vi c ch k hoch ho tp trung, lm hn ch kh nng, sc sng to ca ngi lao ng. Song s ra i, tn ti ca ch ngha x hi kiu Xvit khng phi l sn phm thun tu m bt ngun t hon cnh v nhu cu lch s c th. Khi ch ngha t bn bc l nhng mt xu xa ca n th ch ngha x hi ra i nh l nhn t chng li nhng mt xu v n c t chc mang nhng c trng i lp vi ch ngha t bn. Chnh v th n pht huy sc mnh gip cho Linx trc y v Vit Nam sau ny tp trung c sc mnh trong cuc chin tranh gii phng. Tuy nhin, m hnh ch ngha x hi Xvit c xy dng trn c s cha chn mui v c s vt cht, nn trong thc t vi phm quy lut kinh t khch quan quan h sn xut phi ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Trong iu kin lc lng sn xut cha pht trin v cn nhiu trnh khc nhau, nhng vi v xc lp quan h sn xut cng hu v phng thc phn phi mang tnh bnh qun, bao cp, t hn ch tnh sng to ca c s, ca ngi lao ng. Nhng mu thun trong vic t chc x hi theo m hnh Xvit trong nhng iu kin lch s nht nh li b che khut bi phi phc v cho nhng mc tiu chnh tr cao hn. Khi mc tiu chnh tr c gii quyt th nhng mu thun bt u bc l, nhng do cha kp thi tng kt nhng bi hc t thc tin xy dng ch ngha x hi b sung pht trin, lm cho ch ngha x hi hin thc lm vo tnh trng kh khn khng hong vo cui nhng nm 80 ca th k XX. thot khi kh khn khng hong cc nc x hi ch ngha u nhn thy s cn thit l phi tin hnh ci cch, ci t, i mi. Trong qu trnh thc hin mt s nc thnh cng tng bc a t nc vt qua kh khn, khng hong. tip tc kin nh a t nc i ln ch ngha x hi. Mt s nc khc do nhng nguyn nhn khch quan v ch quan, ch x hi ch ngha sau nhiu nm xy dng, nhng ch trong 2 nm ch ngha x hi Linx (thng 12/1991) v ng u (thng 9/1989) sp .

277

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

2. Nguyn nhn dn n khng hong v sp ca ch ngha x hi hin thc m hnh kiu Linx a. Nguyn nhn su xa l nhng sai lm thuc v m hnh pht trin ca ch ngha x hi Xvit Ch ngha x hi hin thc ra i v tn ti hn 70 nm, qua nhng th thch kh khn cc k to ln, ngay lc mi ra i nm trong vng vy th ch ca ch ngha quc v s phn lon t bn trong, d b bao vy kinh t hay chin tranh th gii u khng th nh c Linx, khng th nh c ch ngha x hi. Khng nhng th trong kh khn th thch lm cho ch ngha x hi khng ngng ln mnh, t mt nc tr thnh h thng th gii. Linx t mt nc kinh t, vn ho lc hu pht trin thnh mt siu cng, i trng vi Mcng quc t bn ch ngha s mt th gii. Nhng ti sao trong mt thi gian ngn li xy ra nhng thay i to ln n th? Nguyn nhn ca n u? Cn c li gii xc ng. Nh phn tch trn, ch ngha x hi Xvit ra i trong iu kin lch s c bit, m hnh t chc x hi thch ng vi hon cnh lch s kh trnh khi nhng khuyt tt. Khi iu kin lch s thay i m hnh khng kp thi thay i b sung thch ng th nhng khuyt tt y bc l ra v dn ti khng hong ton h thng. Nu nh m hnh t chc x hi da trn k hoch ho tp trung pht huy c sc mnh cho cuc chin tranh i quc v i th trong iu kin ho bnh xy dng ch ngha x hi m hnh ny t ra khng ph hp. C ch k hoch ho tp trung lm mt i tnh ch ng sng to ca ngi lao ng, chm tr trong vic tip thu nhng thnh tu ca cuc cch mng khoa hc v cng ngh. Trong khi cc nc t bn ch ngha vi nn kinh t th trng li tip nhn thnh tu ca cuc cch mng khoa hc cng ngh vo nhng nm 80 ca th k XX nhanh hn cc nc x hi ch ngha. Trong nhng iu kin lch s mi, m hnh ch ngha x hi Xvit t ra khng cn ph hp, chnh l nguyn nhn su xa lm cho x hi ch ngha lm vo khng hong dn ti sp Linx v ng u. b. Nguyn nhn ch yu v trc tip dn n s sp

278

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Vi cng mt m hnh t chc x hi kiu Xvit, khi gp kh khn khng hong cc nc x hi ch ngha u tin hnh ci cch, ci t, i mi, nhng Linx v cc nc x hi ch ngha ng u th sp , mt s nc x hi ch ngha khc th khng. Chung quy li vn ny sinh t ni b ng cm quyn v sai lm, s phn bi ca nhng ngi lnh o cao nht. Bi v, cc nc x hi ch ngha do ng Cng sn lnh o, ng l trung tm lnh o v ch huy ca nh nc v x hi. ng c vn th l vn mang tnh sng cn i vi nh nc v i vi ch . Trong ci t, ng Cng sn Lin X mc sai lm rt nghim trng v ng li chnh tr, t tng v t chc. ng khng coi trng kt hp ch ngha Mc-Lnin vi thc tin nc mnh v c im thi i, khng coi trng vic k tha, b sung v pht trin l lun mcxt. Hoc l gio iu, rp khun my mc, khng cn c vo tnh hnh mi pht trin sng to. nh gi khng cng bng vi lch s, t ch ph phn sai lm ca c nhn i n ph nhn ton b lch s ca ng v ca nh nc, ph nh ch x hi ch ngha, ph nh ch ngha McLnin cui cng i theo con ng ch ngha dn ch x hi. V t chc. Ch tp trung trong ng b ph hoi, khng nhng lm cho ng mt kh nng ca b ch huy chin u m ngay mu thun trong ng cng khng gii quyt ni. Tnh cht quan liu, gio iu bo th rt nng n b phn lnh o cp cao ca ng v nh nc tc ng to ln n i sng x hi. Nhn danh ci t vi khu hiu dn ch ho, cng khai ha trong b phn lnh o cp cao hnh thnh cc phe nhm. Vi chiu bi phi chnh tr lc lng v trang, qun i c nhim v bo v t quc ch khng thuc ng phi no tch lc lng v trang khi s lnh o ca ng Cng sn, tng bc v hiu ho v gii tn ng Cng sn. S phn lit ng Cng sn thnh cc phe nhm chnh tr khc nhau, nhiu t chc, ng phi chnh tr ra i u tranh ginh quyn lc chnh tr. Khuynh hng dn tc ly khai ny sinh, nhng cuc xung t m mu xy ra to mi trng cho cc lc lng phn ng tri dy, x hi mt phng hng gy thm ho cho nhn dn.

279

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Lc lng phn bi trong nc tm ch da t cc chnh ph t sn bn ngoi, cc th lc chng ch ngha x hi cng xem y l c hi tt thc hin din bin ho bnh. Chng ra sc c v li ko nhng phn t c hi, phn bi gi a v cao cc c quan ng, nh nc a t nc theo xu hng t bn. Khi b phn lnh o ti cao lin kt vi lc lng quc bn ngoi th ch ngha x hi theo m hnh Xvit d dng sp . Vy ch ngha x hi sp c phi l tt yu lch s? Trong bi cnh ch ngha x hi m hnh Xvit tr tr v khng hong th ci cch, ci t, i mi l tt yu mi c th a t nc ra khi khng hong. Nhng s sp ca ch ngha x hi khng th l tt yu v thc t nhng nc x hi ch ngha khc qua ci cch i mi a t nc tng bc thot khi kh khn. khng hong nh Trung Quc, Vit Nam. Vn l ch ci cch, ci t, i mi nh th no, cn phi gi vng nguyn tc no m thi.
III. TRIN VNG CA CH NGHA X HI

1. Ch ngha t bn khng phi l tng lai ca x hi loi ngi a. Bn cht ca ch ngha t bn khng thay i C.Mc v Ph.ngghen tng nh gi rt cao vai tr lch s ca giai cp t sn v ch ngha t bn. Trong tc phm Tuyn ngn ca ng cng sn, cc ng vit giai cp t sn ng vai tr ht sc cch mng trong lch s; song cc ng cng d bo v chng minh nhng d bo ca mnh s sp ca giai cp t sn v s thng li ca giai cp v sn u l tt yu nh nhau. Vn dng quan im, phng php lun ca ch ngha Mc-Lnin trong tc phm Ch ngha quc giai on tt cng ca ch ngha t bn ch ra nhng mu thun, xu hng vn ng ca ch ngha t bn n ch ngha quc l giai on tt cng, n bm v giy cht v l phng ch ca ch ngha x hi. Nhng tnh hnh thc t trong my thp nin va qua, ch ngha t bn ngy nay pht trin rt mnh do bit t iu chnh v thch ng, bit tm b quyt sng li t con ng cng. Ch ngha t bn cn kh nng pht trin nhng bn cht ca ch ngha t bn th khng thay i, nhng mu thun ca ch ngha t bn, bn thn n khng
280

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

th khc phc ni, l tnh trng khng hong kinh t, ngoi khng hong mang tnh chu k ra cn c khng hong c cu, khng hong th ch, khng hong ti chnh tin t v.v. Cc loi khng hong v nhng kh khn ca ch ngha t bn dn ti hng lot vn x hi ny sinh nh tnh trng tht nghip, ngho kh v chnh lch giu ngho x hi, mu thun dn tc tng ln, trt t x hi hn lon, hot ng ti phm gia tng v.v. Ch ngha t bn ngy nay d c nhng iu chnh nhng vn l mt th gii khng th chp nhn nh Ren Duynng khng nh trong cun sch ca mnh. b. Cc yu t x hi ch ngha ang ny sinh trong lng ch ngha t bn Theo quan im ca C.Mc s thay th ca cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh lch s-t nhin. Ch ngha t bn v ch ngha x hi vi t cch l hai hnh thi kinh t x hi khc nhau, k tip nhau, x hi trc tt yu b x hi sau thay th, x hi sau va ph nhn x hi trc va k tha v pht trin nhng thnh tu m x hi trc to ra. Ch ngha t bn ngy nay pht trin n giai on cao nht ca n- ch ngha t bn c quyn nh nc- gn vi ch ngha x hi hn. Theo V.I. Lnin ch ngha t bn c quyn nh nc l s chun b y nht cho ch ngha x hi, l giai on trc ca ch ngha x hi. Ch ngha t bn ngy nay to ra nn sn xut ln vi khoa hc cng ngh ngy cng hin i, s pht trin x hi ho sn xut ang ny mm nhng nhn t ca ch ngha x hi. S xut hin nhng cng ty c phn trong phng thc sn xut t bn ch ngha, s tng ln ca n v nhng nhn t x hi ch ngha khc c ngha l s pht trin ca qu trnh lch s t nhin trong ch ngha t bn bt u qu sang phng thc sn xut mi. Trong x hi t bn hin i, v mt s hu, s xut hin quc hu ho, ch hp tc, cng ty c phn, nh nc ng vai tr iu tit qun l v vn, ngun lao ng tham gia qun l x nghip mc khc nhau, s rt ngn khong cch gia thnh th v nng thn, lao ng tr c vi lao ng chn tay, tnh dn ch v x hi ca nh nc tng ln v.v tt c nhng ci nu khng ni l nhng nhn t ca ch ngha x hi mc nht nh, th cng l s chun b iu kin vt cht cho ch ngha

281

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

x hi. Tuy nhin iu vn cha vt ra khi ci khung t bn ch ngha, s bin i v lng cha chuyn thnh s bin i v cht, vn l ch ngha t bn. c.Tnh a dng cc xu hng pht trin ca th gii ng i Sau cch mng Thng Mi nht l t sau chin tranh th gii th hai, vi s tn ti hai h thng kinh t x hi i lp nhau tc ng n s la chn con ng pht trin ca cc dn tc. cc nc vn trc y l thuc a ca ch ngha quc sau khi ginh c lp , ang la chn con ng pht trin ca dn tc mnh. Con ng t bn t ngha trong nhng iu kin nht nh em li nhng thnh cng cho mt s nc cn phn ln cch nc khc khng thot khi i ngho, n nn chng cht. Ngay cc nc t bn pht trin cng ny sinh xu hng pht trin phi t bn, hu t bn, xu hng x hi dn ch v.v iu ny chng t ch ngha t bn khng phi l x hi tt p cui cng, khng phi l tng lai ca loi ngi m n s phi b thay th. 2. Ch ngha x hi- tng lai ca x hi loi ngi a. S sp ca Linx v cc nc ng u khng c ngha l s co chung ca ch ngha x hi Cui nhng nm 80 u nhng nm 90 ca th k XX, s kin Linx, ng u sp , phong tro x hi ch ngha th gii b tn tht nghim trng. K th th vi v vui mng cho l s co chung ca ch ngha x hi, s co chung ca ch ngha Mc, cn ngi dn cng khng khi hoang mang bi ri. S tht, s tan r ca Lin x, ng u khng phi l s tht bi ca ch v nguyn tc c bn ca ch ngha x hi m ch l s tht bi ca mt m hnh thc tin nht nh. M hnh ch ngha x hi kiu Linx, m hnh ch ngha x hi cng nhc, n khng ng ngha vi s sp ca ch ngha x hi vi tnh cch l mt hnh thi kinh t-x hi m loi ngi ang vn ti. S sp ca Linx v ng u cng khng v th m thay i ni dung, tnh cht ca thi i. Thi i ngy nay vn l thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi, s tan r ca ch ngha x hi Linx v ng u ch chng t tnh quanh co, phc tp ca s pht trin x hi m thi.
282

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

b. Cc nc x hi ch ngha cn li tin hnh ci cch m ca, i mi v ngy cng thu c nhng thnh tu to ln Trong bi cnh Linx v cc nc x hi ch ngha ng u sp , th mt s nc x hi ch ngha khc in hnh l Trung Quc v Vit Nam tin hnh i mi, ci cch m ca thnh cng, a t nc vt qua kh khn khng hong v t c nhng thnh tu to ln. Trn c s kin tr, vn dng sng to ch ngha Mc - Lnin vo iu kin c th ca nc mnh, trong qua trnh i mi, ci cch, m ca gi vng nguyn tc, m bo s lnh o ca ng Cng sn i vi nh nc v x hi. gi vng vai tr lnh o, ng phi t i mi theo hng dn ch, khoa hc ph hp vi iu kin c th ca nc mnh. t b m hnh kinh t k hoch tp trung chuyn sang kinh t th trng, tha nhn s tn ti ca cc thnh phn kinh t, a dng ho cc hnh thc s hu, ly hnh thc phn phi theo lao ng l nguyn tc ch yu. Xy dng nh nc php quyn x hi ch ngha ph hp vi iu kin hi nhp quc t. Nh nc qun l v m, gim dn s can thip vi m, thc hin ch dn ch, cng khai minh bch. Xc nh con ng i ln ch ngha x hi l con ng kh khn lu di, tri qua nhiu giai on. Sau hn 30 nm (1978) ci cch, m ca ca Trung Quc, hn 20 nm (1986) i mi Vit Nam, Trung Quc v Vit Nam t c nhng thnh tu to ln, c cng ng quc t tha nhn v nh gi cao, v th ca Trung Quc v Vit Nam ngy cng c th gii tn trng. Thnh cng ca ci cch, m ca ca Trung Quc, i mi Vit Nam cng l thng li ca ch ngha Mc-Lnin, ca ch ngha x hi. c. S xut hin xu hng i ln ch ngha x hi cc nc M Latinh Cng vi nhng thnh cng ca cng cuc ci cch, i mi ca Trung Quc v Vit Nam, s hi phc ca cc ng Cng sn cc nc x hi ch ngha trc y, M Latinh xut hin xu hng thin t t nhng nm 90 ca th k XX v hin nay khng ngng ln mnh. Thng qua bu c cc lc lng dn ch, tin b thnh lp c chnh ph ln cm quyn cc nc M Latinh nh Vnzuala,
283

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Nicaragoa, Blivia, Braxin, Acgentina v.v nhiu nc tuyn b la chn con ng x hi ch ngha. M hnh ch ngha x hi nhiu nc M Latinh la chn to thnh m hnh ch ngha x hi M Latinh th k XXI, m hnh ny v i th c nhng ni dung c bn l V t tng, ly ch ngha Mc, t tng tin b ca Ximn Blivia, t tng nhn o thin cha gio lm nn tng. V chnh tr, nhn mnh t tng dn ch cch mng v chnh quyn nhn dn, xy dng m hnh x hi theo nhn dn tham gia vo cng vic ca nh nc, thc hin cng bng x hi. V kinh t, ch trng thc hin kinh t nhiu thnh phn trong kinh t nh nc v hp tc gi vai tr ch o, ginh li ch quyn dn tc i vi ti nguyn thin nhin c bit l du m, nc sch v.v thc hin cng bng, gii quyt vn bt bnh ng v phn ho x hi. V i ngoi, thc y khi i on kt M Latinh v quan h hu ngh vi tt c cc nc, ly hp tc thay th cnh tranh, u tranh cho mt th gii a cc dn ch, ch trng kinh nghim quc t ca cc nc x hi ch ngha nh Cu Ba, Vit Nam, Trung Quc. M hnh ch ngha x hi M Latinh tuy cn im ny im khc, cn tip tc c nghin cu, theo di, nhng vi s xut hin m hnh chng t sc sng v kh nng pht trin ca ch ngha x hi v lng tin vo l tng cng sn ch ngha ca nhn dn lao ng. Tm li, tnh hnh th gii ang vn ng rt phc tp, nhng din bin t sau cch mng Thng Mi Nga n nay cng chng t d phi tri qua nhng bc quanh co phc tp nhng loi ngi nht nh tin ti ch ngha x hi, cng chnh l quy lut vn ng khch quan ca lch s. Cu hi n tp 1. S ra i h thng x hi ch ngha v nhng thnh tu ca n? 2. Nguyn nhn dn n khng hong v sp ca m hnh ch ngha x hi Xvit?

284

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

TI LIU THAM KHO 1. B Gio dc v o to: Nhng Nguyn l c bn ca ch ngha McLnin. Nxb. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2009; 2. B Gio dc v o to: Chng trnh mn hc Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin, ban hnh theo Quyt nh s 52/2008/Q-BGDT ngy 18/9/ 2008 ca B trng B Gio dc v o to; 3. B Gio dc v o to: D tho 5 Gio trnh Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin, thng 9/2008 (Ti liu Tp hun thng 10 nm 2008); 4. B Gio dc v o to: Nhng nguyn l c bn ca ch ngha Mc-Lnin (Ti liu phc v dy v hc Chng trnh cc mn L lun chnh tr trong cc trng i hc, cao ng). Nxb. i hc Kinh t quc dn, H Ni, 2008; 5. Hi ng Trung ng ch o bin son Gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc-Lnin, t tng H Ch Minh: Gio trnh Trit hc Mc-Lnin. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 1999; 6. Hi ng Trung ng ch o bin son Gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc-Lnin, t tng H Ch Minh: Gio trnh Kinh t chnh tr Mc-Lnin. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni; 7. Hi ng Trung ng ch o bin son Gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc-Lnin, t tng H Ch Minh: Gio trnh Ch ngha x hi khoa hc. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni; 8. H Ch Minh: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2002. Trn b 12 tp 9. C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2004. Trn b 50 tp; 10. V.I.Lnin: Ton tp. Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 2005. Trn b 55 tp 11. Cc nghin cu v bi ging ca cc ng nghip

285

TS.Nguyn Thi Sn (HQGHN, 0946401986, thaison@vnu.edu.vn) 11/2008

Chc cc em t c nhiu thnh cng trong mi lnh vc ca cuc sng

286

You might also like