B N NHNG XC P VIT - K 1: B N NGI M C VN CT Th nm 11/03/2010 12:00:00 (GMT +7) Tc gi: Quc Vit Ngun: www.tuoitre.com.

vn Hng trm nm qua, tm thn nhng dn thng, cng hu, vua cha... vi s bo qun tnh c hay ch ca tin nhn, tn ti yn bnh v nguyn vn trong gic ng ngn thu. Chnh gic ng ca h thnh trang s c bit hu th c th minh nh r nhng n khut ca dn tc tri qua bao cuc du b thng trm... H Ni. Mt chiu rt. GS.TS Vn Ninh sng li k c ngi m c c bit tng khai qut. Ngc thi gian 42 nm trc, l g t thn Vn Ct, x Kim Thi, huyn V Bn, tnh Nam H (gi l Nam nh). Ph Vn, n th cha Liu Hnh, gn quanh nm thu ht ngi dn hng khi nn g t hoang n y trng cng u hiu, c qunh hn. Ri mt ngy dn a phng o g ly t p ng. V ngi m c b n pht l. Cuc o m trong m c tin a phng bo ln, GS Vn Ninh cng ng nghip ho hc chun b ngay vic khai qut. ng nh cm gic hi hp khi bit m nm trn vng t c khi pht nn vn minh sng Hng tri qua bao bin ng lch s. Gii m nhng b n m c ny s gp phn lm r thm trm tch lch s, vn ha nc Vit. Cuc khai qut bt u t ngy 4 n 8 -11-1968. H thp n lm m, c bit l phn khai l quan ti trnh s hy hoi ca nng tri v ngi dn t m. Sut ngy m a phng phi c dn qun bo v hin trng. Tuy nhin, chnh vic lm m hm li khin ngi dn t m hn. H theo di st sao xem xc p v bu vt di m c. Nhng cng c nhng ngi xem ngi mt l t tin v mun r s tht v tin nhn. Phn ngoi m c ny c bo v mt cch chc chn v b mt nh cc ngi m Hn c tm thy nc Vit. Khi xy xong m, t c p t rm ln tht nhiu hu th nhm tng l g i t nhin. Ngi nm di c th yn gic ngn thu m trnh c lng tham ca k trm m cng nh s o ph ca ngi th. Sau ny, ngi ta ln ra c u mi bng cch tm kim ao vng gn . Nu cnh g t m c ao vng cng xa xa nh vy th c th l g m. Ngi xa mun p im che giu m th phi o t. iu ny thng thy cc m Hn c. Trong tr nh chnh xc ca gio s Ninh, m c Vn Ct nm trong g t vung cnh khong 11m v cao hn mt rung 1,5m. Ngi gi a phng k ngy xa g t ny ln hn nhng b ngi dn o ly dn. M chnh xy bng hp cht vi, ct nm gia g t, u quay v hng nam chch ty khong 20 . Lp t ngoi c o tung, nhng vn khng tm thy bia ghi danh tnh ngi mt nh cc m c khc thng khc trn bia t nhin bn b vi thi gian. B n ngi m c cng thm b n! Qua lp t, nhm kho c tip tc khai m phn quch. Vic ny kh khn

v mt nhiu cng sc nht v n c lm bng hp cht rt dy, cng chc hn c btng. Cha c ximng, ngi xa dng vi, ct, mt xy dng. Thm ch ngi ta cn nung vi t cc v s gi nhuyn. Hp cht lm quch (thay cho btng ngy nay) khng ch rt cng, bn, m cn mn do chng s nt n, b mc theo thi gian. Hu ht xc p pht hin VN u c loi quch c bit ny bao quanh. Chnh n gp phn quan trng gn gi thi hi bn trong. Nhm kho c Vn Ct kh khn lm mi ph v c v quch dy gn 0,3m bao quanh quan ti v c kin c bng 13 m hp cht. Sau hng trm nm, du vt 13 m quch vn cn li vi cc lp ni tip sm, nht khng ng mu. Gic ng hng th k m khai qut cui, n hng nghi ngt khi chun b m np quan ti. Ngi dn im phng phc trong cm gic s s ln t m. Cn cc nh kho c th hi hp, xc ng. B n ca tin nhn v lch s x hi hng trm nm trc ang nm sau tm g sp l thin. Quan ti ln, dy gn 10cm, gm hai loi g ghp li vi nhau m bn ngoi l g him ngc am (hay cn gi san mc), mt trong bng g lim. Nh kho c nh Trut, cng s ca GS Ninh, nh nh in khonh khc 42 nm trc: Chng ti tng khai qut nhiu xc p, nhng vn sng st khi nhn b nh ngi bnh ang say ng trong lng quan ti bc mi thm tho mc thoang thong. Gng mt b vn mn mng, thanh thot nt i cc, du dng. ng k nu thay quan ti l ging, mi ngi s ngh b ang m man gic ng bnh yn. l ngi ph n khong 60 tui, tc di chm hoa rm. Lc mi l thin, ln da ton thn b vn trng mn, mm mi. Cc khp chn, tay c th co dui d dng. M ngc vn cn hnh hi m cha xp xung hon ton. c bit, hc mt vn cn r lng en, trng. Hai hm rng nhum en cng cha rng chic n o... ng Trut k lc mnh cn tr v t nh mt ph n a phng trc tui ngi mt n gn thi hi ngi cht so snh ai p hn ai. Trong quan ti, ngi ph n c t nm trn tm tht tinh, pha di l lp go rang dy 20cm ri m i n y quan ti. Tm tht tinh l ming g c thng by l theo hnh chm sao i hng tinh Bc u c ngi xa tin l thut php o Lo. N qun l vong hn ngi cht v bo v h khi t ma, yu qu ph phch. Thc t tm tht tinh ny cn c tc dng thot nc xung lp go rang bn di bo qun thi hi. Cng hng trm vt tng tm xc nh khong u th k 18, cc nh kho

c trn tr mi vi tm minh tinh trn quan ti c dng ch Hn: ng thng ph y phu nhn Phm Th Nguyn Ch n, gio hng tu c tn linh.... l u mi gip h i tm thn phn xc p gii m bao iu cn n khut trong lch s tin nhn. B N NHNG XC P VIT - K 2: GII M XC P Th nm 11/03/2010 12:00:00 (GMT +7) Tc gi: Quc Vit Ngun: www.tuoitre.com.vn Nm u hiu di g ng hoang tn nhng xc p ny c l khng phi l dn thng vi tng thc trong m hp cht v quan ti bng g ngc am cng phu v tn km. Tin nhn ch bo qun thi hi ny khng v vi ct bi. c bit, hn g trm vt tng theo cng chng t danh phn b khng n gin. Nhng b l ai? ng sau trang i tng kinh Trong chic quan ti g ngc am cn rt tt, cc nh kho c pht hin xc p c mc n 35 chic o thng bng gm, la, c ci c th u c kim tuyn cu k. v vi th gii bn kia, b cn c mc 18 chic vy vi, la. Ngoi hng chc chic gi chn ln nh, b mang theo nhng th thit thn trong cuc sng ph n by gi nh qut nan giy 18 nan g, ti tru bng gm thu vi 10 ming tru tm v 10 ming cau ti cng ti gm ng thuc lo, khn lau ming bng la, m la. Trong ming xc p ngm mt ng tin Khang Hi thng bo v hai ng Hng Ha thng bo tr tin qua sng m ph... Hu nh tt c u cn tron g tnh trng nguyn vn, cha b h hng. Bc u nhng tng vt ny ni ln c ngi n b giu c, t nht trong giai on cui i. c bit cng vi chui ht nh Pht c kt t 101 ht g en, trn ngc xc p cn c t trang trng m t ti gm ng hai quyn i tng kinh v Tu tinh th tip kinh. T nhng quyn kinh ny, GS Ninh tm xc nh danh phn ngi n b khng ch giu sang, m c th cn thuc gia nh quan quyn. Ngy xa, nhiu vua quan nc Vit v thn nhn chn ng tu cui i. Xc nh c nin i an tng khong u th k 18 v xc p l ngi quyn qu, tu hnh, cc nh kho c tip tc ln gi s sch nh Hu L tr li tn tui cho ngi khut.

Chng c ai v danh trn ci i ny. Hng trm nm sau, xc p vn cn , chng l li khng tm c danh phn b? GS Ninh cng ng nghip bm st u mi l nhng ch ng thng ph y phu nhn Phm Th Nguyn Chn... trn tm minh tinh. chc ngi ny l v ngi chc sc hoc vai tr ln v i triu nh, nhng h vn phn vn. C ngi ngh l v quan h ng lm chc thng th triu Hu L. Nhng cng c din gii khc rng ch thng ph khng nht thit ngha thng th. S Trung Quc, Vn Vng nh Ty Chu u th k th nht tr c Cng nguyn mi Khng T Nha (L Vng) v lm thng ph. khng phi chc quan m l danh tng ngi c vai tr quan trng, c vn vua, v hng tui tc ngang cha vua. Th k th 2 trc Cng nguyn, t thng ph cng xut hin khi vua Cao Tn, nh n mi ngi y xe t v lm thng ph, c vn mnh. T , nh kho c bit thm chi tit quan trng v thng ph h ng, phu qun xc p, c tui t nht cng tng ng cha vua cha cng thi. Sch Lch triu hin chng loi ch ca Phan Huy Ch ghi r c mt dng h ng hn 200 nm vinh hoa ph qu, hn c h cc cng thn khi u t Ngha qun cng ng Hun. GS Ninh k ng cng ng nghip ln truy gia ph h ny v pht hin y tht s l mt dng h ly lng. Khi u l N gha qun cng ng Hun mt nm 1583 n H qun cng ng Tin Vinh, ri con chu nhiu i cng u lm qun cng hoc hin trung hu, thng lnh. Khoanh trn Sn Nam, a danh c ni chn xc p v loi suy nhng ngi h ng khc thi, nh kho c ln ra c my ngi cng lm qun cng vng ny l ng nh Tng, ng nh Gim, ng nh Ln. Trong h, ng nh Tng tham d su triu chnh, i tng gn nht vi ch thng ph. ng sinh nm 1649, tn nguyn ng Thy, hiu Trc Trai, ng tin s nm 1670, c sung chc ph s sang nh Thanh nm 1697. Cuc i ng tri nhiu chc v, vai tr quan trng trong triu nh nh v c, ng qun cng, thi ph, quc lo, i t m... ng mt lc 87 tui, nm 1735, c phong phc thn. Nh vy, cc din gii lch s v chng c kho c tm gii m c b n danh phn ca xc p. Phm Th Nguyn Chn c th chnh l phu nhn

thng ph ng nh Tng. Nhng mt bt ng na li h l ... Li gii t xc p th hai ...Ba nm sau, ma h1971, bom M lm bt tung mt bia m c g Lng Da, x Thng Lm, huyn M c, H Ty. Mt trc bia khc ch Hn: ng cng qun phu nhn Bi Th chi m. Mt sau c hng ch Vnh Thnh thp nin mnh xun thng nht lp. B n xc p Vn Ct c th c tr li chnh xc t m c th hai ny cch hng chc kilmet. Khi khai qut, mi ngi ln khi thy tm minh tinh c ghi r rng b l Bi Th Khang, chnh tht ng qun cng h ng, v nm lp m ch l Vnh Thnh thp nin, 1714, triu vua L D Tng. Nh vy, d hai xc p ph n khc bit thi gian tng, nhng u c th l v ng nh Tng. Cc nh kho c v lng Lng X, huyn Chng M, H Ty, tm c ng ph v ng ngng thy 13 i ng qun cng u c chp t m trong ng th gia ph k. ng qun cng ng nh Tng l i th 9, lp b Bi Th Khang lm chnh tht. Sau , ng lp tip Phm Th ng, chu b Khang, lm th tht. L con gi t Uyn thi hu, b ng gi b Khang l c. T y, b n m c Vn Ct tr nn r rng bng li gii t xc p Bi Th Khang. Xc p Phm Th Nguyn Chn Vn Ct chnh l b Phm Th ng (Nguyn Chn l tn thy lc cht, cn tn hy l ng). Cng tng thc bng quch hp cht bao bc quan ti g qu ngc am, nhng thi hi b Bi Th Khang khng cn tt nh thi hi b Phm Th ng. Kho c hc tm hiu k v xc nh nguyn nhn do nm m ca b Khang b bom n lm nt v quch. Nhng vt tng theo b Khang cng t hn b ng chng t b m t lc ng nh Tng cha lm quan ln. Cn b ng mt sau, vo lc phu qun cng thnh danh toi ly lng cui i nn vt gi cho v sang th gii bn kia cng dy dn, sang trng hn. Hi tng chuyn xa, nh kho c gi Vn Ninh mm ci t hanh thn: Gii m b n xc p u ch l k thut chn ct, m cn gp phn lm

sng t nhn tnh th thi x hi ng thi, con chu nc Vit i sau khng qun t tin mnh. B N NHNG XC P VIT: K 3: S TR LI CA C VUA Th nm 11/03/2010 12:00:00 (GMT +7) Tc gi: Quc Vit Ngun: www.tuoitre.com.vn Tuy nhin, hon cnh lc cha cho php nh thc gic ng trong lng t hng trm nm ca nh vua. V b n ngi m c chn ct thi hi vua L D Tng vn tip tc l b n nm su d i np quan ti... Li n v s tht Chnh iu ny dy ln d lun ngoi lung nghi ng c phi m vua L D Tng tht hay ch l m gi trnh s xm hi khi triu i hng vong, thi cuc bin ng. Thm ch nhiu ngi xc quyt m tht ang n su u trong Lam Kinh cng vi tin t, d gn ngi m Bi Trch c bia tc r L triu D Tng hong lng. Minh Mng nh thp tht nin, t nguyt nh thp ng sc kin (lng hong D Tng nh L. Vua sai dng ngy 25 thng 4 nm th 21 nin hiu Minh Mng). Cn trong Khm nh Vit s thng gim cng mc th ghi vua L D Tng c tng ng Sn, Thanh Ha, sau di v lng Kim Thch, Li Dng l vng t ngy nay thuc hai huyn Th Xun v Thng Xun. Trong lc , k gian cng dm ng ngi m c c bit ny. Nm 1958, ngi dn Bi Trch khi pht hin quch m lm v mt mng l gc quan ti g qu sn son. Tin tm thy m vua c r tai. K xu suy din chc nh vua v th gii bn kia vi rt nhiu vt qu ca tri u nh. Ngoi ra, vic gia tng canh nng a phng cng c th nh hng n m. Trc tnh trng ny, ma xun nm 1964 lnh khai qut ngi m c k. Cc nh kho c v Bi Trch quan st ngi m c bit ny c nhiu nt tng ng vi cc ng i m hp cht c pht hin khu vc. Tuy nhin, phn quch ngoi ln hn cc ngi m khc vi chiu di 3m, rng 2,92m v cao 1,41m. M hng bc nam, hi chch ty bc, hng u tin ca cc vua ngy xa. Khi quch hp cht vi, mt, ct b nhng nht cuc v tnh lm v mt gc, quan ti bn trong thong bc mi thm du. V h dng ximng hn tm lp quch b v. Tuy nhin, vt liu ximng hin i khng kt dnh tuyt i vi v quch ca ngi xa nn nc dn thm vo. Ri vic pht i lm vn cng ma nng thi gian lm m c ngy cng l dn ln mt t v c du hiu

xung cp... Khi nhm kho c bt tay khai qut, nhiu ngi dn a phng t m theo di, mong tn mt chng kin s tht trong lng ngi m nh vua c th u dt bi bao tin n. Tuy nhin h nh tht vng. Sau khi ph quch, quan ti bng g qu sn son c a ln mt t chuyn ngay v H Ni nghin cu v m bo iu kin bo tn. Khi np quan ti c bt ra trc s chng kin ca c th tn g Phm Vn ng, mi ngi c th xc quyt ngi m tht v thi hi l vua L D Tng. Chnh nhng chic o hong bo, long bo ng mc c thu nhiu hnh rng nm mng, khn gm che mt cng thu hnh rng, ri tm bia khc ch L triu D Tng hon g khng nh l nh vua. Nhng tin n lan truyn v ngi m gi bo v cho m tht u l hon ton h o. S tr v t lng t ca c vua L D Tng l mt pht hin chn ng trong ngnh kho c v s hc VN ng thi. Nh vua tr v Tuy nhin, iu lm nh kho c hc ngc nhin nht chnh l s bo qun c o thi hi vua. C gio s - bc s Xun Hp l ngi trc tip tham gia khai qut v nghin cu thi hi vua L D Tng. Trong mt ti liu ng k t m: Xc l mt ng i n ng cao 1,49m. Thn hnh b t li nhng hnh dng bn ngoi vn cn nguyn. Khi mi m o quan, trng nh mt ngi gy m mi cht, bng di hi phng, ly tay n vo bng thy c hi v t nc chy ra (khc vi nhng xc khc bng lp). Khng c mt vt rch hay chm chch g trn c th.... Lc quan ti mi bt np, gng mt nh vua c mu xm nht hi khc vi mu da c th, nhng sau ton thn chuyn thnh mu xm en. K l nht l cc khp xng ca nh vua vn cn c th co dui mm mi v nhiu vng da tht vn cn n hi. C GS Xun Hp khng nh trc nm 1958, tnh trng thi hi vua L D Tng c th cn tt hn nhiu khi cha b pht hin. Chnh nhng nht cuc, thung v tnh ca ngi dn lm v v quch, nh hng n quan ti g bn trong lm khng kh v nc lt vo sut su nm n ngy khai qut. Cho nn lc m np quan ti, cc nh kho c khng cn ngi thy mi thm tho mc nh thng thy nhiu quan ti xc p khc. V thi hi cng t nhiu b nh hng n h mt, mi lm xung, ming co li, mi teo mng i...

Mt pht hin na lm mi ngi tin chc tm ng c vua l thi hi khong 50 tui, trc tui vua L D Tng lc bng h. c bit, tc vua rm bc, ct ngn theo kiu nh tu v i chic m ni. Tm gm ph mt nh vua cng c bn ch vn ca nh Pht cc gc. Nhng chi tit ny gp phn quan trng xa tan cc nghi ng v m gi, xc gi. S c ghi chp r cui i vua L D Tng tu hnh cung Kin Th ri mi bng h. Cho nn vic an tng nh vua lc c nghi thc hong gia ln nh tu. Theo GS Vn Ninh, cuc i v vua ny c c nim vui ln ni bun thnh suy. L D Tng l con vua L Hy Tng, sinh nm 1679. Thng 4 nm t Du 1705, ng c cha truyn ngi, ly nin hiu Vnh Th nh, sau i thnh Bo Thi. t nc thi ny tng i thi bnh, ngi dn hng cuc sng an n. Tuy nhin, nm K Du 1729, An vng Trnh Cng p vua L D Tng nhng ngi cho thi t L Duy Phng. ng phi ra cung Kin Th lm Thun Thin th a vn hong thng vi ni nim nng n v sng i tu hnh lng l cho n khi bng h nm 1731. Chnh s suy quyn v cuc sng tu hnh cui i nn vua L D Tng nh nhng ra i. Di nm m lng l trn ngn i hiu qunh, ng ng gic ngn thu m khng mang nng hnh trang chu bu g ngoi vi b qun o v giy bt, tru cau- GS Ninh tm s l i ca mt v vua suy cho cng cng chng khc my thng dn. V 46 nm sau ngy tr v cho hu th din kin, vua L D Tng li c hon tng vo u nm 2010 tip tc an gic mun i vi tin t... B N NHNG XC P VIT: - K 4: THCH THC CT BI Th nm 11/03/2010 12:00:00 (GMT +7) Tc gi: Quc Vit Ngun: www.tuoitre.com.vn Ngay thi hi vua L D Tng Bi Trch, Thanh Ha cng ch yn gic ngn thu trong c quan ti v quch m m b ngoi chng c g c bit so vi tng thc ng thi. Mi hng k l Nhiu ngi ngh xc p s nng mi, nhng k l l li bc mi thn mc thm thoang thong. c bit c mt vi xc p hi b n ng mi do bom n hay o bi xm phm lm v quch, h o quan khng kh v nc lt vo trong lu ngy - nh kho c hc nh Trut tm s v cm gic u tin khi nh thc gic ng ngn thu ca xc p. Thm ch, ng Trut tng nhm mt, nm cht nc ng di y quan ti

 th phn tch bng chnh gic quan mnh. V ng khng nh n khng hi tanh kh chu m li thm nh nha thng. Nhiu xc p cn nm yn ngh ngp trong du thng. Mt s xc p du t hn nhng vn gi li mi hng trm nm sau. Nhiu kin cho rng loi du ny chnh l tinh cht g ngc am m ngi Trung Quc gi l san mc. Theo c gio s - bc s Xun Hp, ngi xa bit kt hp nhiu yu t gi xc p khng b thi ra thnh ct bi nh thng tnh. Nghin cu thi hi vua L D Tng, gio s Hp ghi chp: Du thng c nhiu vo trong quan ti nn khi m ra thy chn bng, vi lim, o mc, giy bn m du v m. Cht thm ngm vo da, v qua da vo cc tng nn sc mi thm.... Ngay thi hi vua cng nhp nhp du thng. Chnh loi du thn mc ny l mt yu t quan trng gp phn bo qun c xc tin nhn. Thm ch nhng ming tru, cau chn theo hng trm nm cn xanh ti nh vn c th dng c. c bit, thi hi vua sau c t tng hm Bo tng Lch s VN sut 46 nm vn khng h hng. Kh hu min Bc khc nghit ch lm thi hi nh vua co li, ch khng thi ra theo thi gian... Gio s Hp tng nghin cu nhiu xc p cn rt tt khc cng m du vt du thng. l m b phi dng h Trnh (bia m thi gian chn ct thuc nin hiu Vnh Tr 1676 - 1680) Thanh Ha b l thin c thng trc khi cc nh kho c v bc s v nghin cu nm 1957. Trc , ngi ta tnh c o ln thy xc ca b vn cn nguyn vn trong chic quan ti bng g ngc am. Hnh trang v sui vng ca b khng bit c b ly trm g khng, nhng cc nh kho c v vn thy su chic o gm thu kim tuyn, xim y cn rt tt d b ngi o ph rch. n tng nht l xc p ca b tu y b a ra khi quan ti, vi lp tm b trn cnh ng ba ngy, ri chn li trong quan ti ngp nc gn mt thng m vn cn nguyn v bc mi thm nha thng. Thm ch sau b c tm li bng nm ln nc sch vn khng ht mi thm. V du vt bo qun xc ca du thng cn lan ra ngoi, khi vng t quanh m cng nhim mi thm. GS Vn Ninh cho rng vic x l thi hi rt quan trng gi xc. Ngi xa thng qun xc rt lu (thm ch ti hng nm) trc khi chn nn ch

trng vic chng thi ra. Ngoi du thng thng c vo quan ti, ngi sp qua i thng c ung thuc hi dng c qu nng gip tng tun hon mu nn n s sng, ch i con chu. Sau li dng ru qu (c th ru trng) tm ra cho ngi mt cng lm sch c phn no trong v ngoi thi hi gim s phn hy do vi khun. c bit, khi nhp lim ngi xa thng chn nhiu chn, gi, qun o, giy bn, bng vo quan ti c ri go rang, ch kh bn di. Ngoi ngha ty tng mang v th gii bn kia, cc th ny cn ht m v y khng kh ra ngoi hn ch mi trng vi khun hi xc. Thm ch trc khi nhp lim, ngi ta cn t nn trong quan ti nh l mt l thc, nhng cng gp phn to mi trng chn khng v st khun. Bo v gic ng ngn thu Tm k thut bo qun xc tin nhn, nh kho c cng pht hin xc p vua L D Tng, Phm Th Nguyn Chn, Bi Th Khang, Trnh Phi , Trnh Dung qun cha, Trnh Qu Th, inh Vn T... u yn ngh trong quan ti g qu him ngc am. Hng trm nm trong lng t, quan ti g ny vn khng h v thoang thong mi thm thn mc khi khai qut. Nhng thi hi d khng c p du thng t hm cng khng th m mi hi vo g quan. Cc nh nghin cu kho st thi hi Trnh Dung qun cha Hong c, Thanh Ha, thy quan ti g ngc am vn thm, trong khi tm tht tinh c by l hnh chm sao i hng tinh li nng mi thi v khng phi g ngc am. Thm ch tm tht tinh ny sau c ngm trong vng nc ma nhiu ngy vn nng mi. Cn quan ti ngc am phi ma nng li gi c mi thm. Theo GS Ninh, ngc am cng c tn hong n r, loi cy g trong b thng, thuc h hong n, sn g trn vng ni vi H Giang, Lng Sn, Cao Bng... Ngi Trung Quc gi n l san mc (shamou) v hay sang VN mua v lm quan ti. G qu ny bn thm v c tnh st khun cao nn gp phn bo qun thi hi. c bit, ngi xa cn bit lm quan ti rt kn chc vi cc mng ghp cht ch v trt kn bng sn sng c trn mt ca hoc nha thng nho h np. Thm ch c quan ti c ng hai lp g dy c 10cm m nhiu ngi khing khng ni.

Chnh nhng yu t ny ngn chn khng kh v nc th m vo gp phn quan trng bo qun thi hi. K chuyn b quyt p xc ngi xa, nh kho c nh Trut xe bn tay chai sn trong qu trnh c ph quch m. Ngoi k thut x l xc v g quan ti th phn quch bo v rt quan trng gi xc. Hu nh tt c xc p pht hin u c bo v bng loi quch hp cht kin c lm t vi, ct, mt, thm ch cn gia cng bn ca hp cht ny bng keo v cy d, giy bn v v s nung nng ri gi nhuyn. Quch bao kn cc mt quan ti, k c y vi dy c khi ln n na mt bo v quan ti v xc p bn trong khi b tc hi ca nc v khng kh lt vo. bi bin Thy Xun, Thi Bnh c m hp cht m lu ngy sng bin lm nhn thn nh . Dn khng bit c ln ngi chi cho n khi pht hin, khai qut c xc p mt c gi vn cn nguyn hnh hi... - nh kho c gi l r s thn phc b quyt p xc tin nhn. B N NHNG XC P VIT - K 5: B MT XC P HONG THN VUA GIA LONG Th by 13/03/2010 12:00:00 (GMT +7) Tc gi: QUC VIT Ngun: www.tuoitre.com.vn ng Trut nh cm gic hi hp, xc ng khi c tn tay lm vic ny. C i nghin cu s nc nh v kho c, ng Trut hiu t Si Gn - Gia nh tri 300 nm ang cha ng bit bao n khut t thi cha ng i m ci m chnh s cha th minh nh y . B n di nhng ngi m c c th s gp phn soi ri bao trm tch lch s vng t mi y tim nng v bin ng ny ca nc Vit. Ngi m c c bit Kho st k thc a, ng Trut v ng nghip rt ng ngng khi thy khu vc Xm Ci ang chun b xy dng nh ny c c mt bi tha ma c. Trong ring phn m ca b Nguyn Th Hiu c xy dng kin c, rt ln chng thua km my lng tm ca cc v tin min Trung, min Bc. Khu m c xy nh mt nh m c cng ra vo bng tr v tng ro bao quanh. c bit, trong phn m ny cn c hai nm m song tng ging y nhau. Tuy nhin, cc c gi a phng truyn ming li n i t xa xa ch c mt m tht, cn li l m gi bo v thi hi ca mt nhn vt c bit no trong vng triu nh Nguyn.

ng Trut c th kho st quch hp cht bn ngoi v thy cn cng hn c nhiu quch hp cht min Bc. Cha r danh phn ngi nm di lng t, nhng ng bit tin nhn c h bo v kin c ngi m ny bng cch nung v s bin thay vi, dng mt ong thay mt ng ma v thm than g tt trong hp cht vi, ct, mt xy quch. 15 thanh nin lc lng c thu dng c st tay ph v lp quch ny. Nhng chic c phi thay lin tc v b cn, m ht. Tay h b rp ri toc da, chy mu vn cha c n c quan ti. Cng c c, h cng thy quch m nh hun ht su thm di lng t. Chnh iu ny lm cc nh kho c thm t m. Ch nhn m c l ai m li ch n qu su v c lp quch kin c nh tng thnh bo v? Rng r 40 ngy, 15 thanh nin mi c n c y quch su gn 8m. Cc nh kho c lp bn hng t ngi nm di chun b phm n quan ti. Mi ngi sng s nhn chic quan ti g qu n h cn mi nguyn vi lp sn ta mu en sm bn ngoi. N c kch thc ln hn bnh thng vi chiu di 2,2m, cao khong 0,8m, c ghp bng hai lp g dy khong 0,8cm vn cn rt chc chn nc khng th thm lm h hng bn trong. Hi tng bui sng c bit cch y 16 nm, nh kho c gi nh Trut k tht k l l di np quan ti ngi ta li p hai lp chiu ci thng. Phi chng y l mt tng thc ca c dn vng t mi, hay l lp ngy trang cui cng k trm m c xm phm th cng ngh di manh chiu ci ny l thng dn ngho nn. Nhng k thut p xc, ci kh c tc dng ht m kh tt bo v thi hi ngi nm di. Ngoi ra, ngay di chiu cn tip tc c ph nhiu lp giy bn ht m m dy ln n hn 5c m. Bc g dn, ng Trut xc ng tm thy phn minh tinh bng la c ghi dng ch Hong gia... v mt s ch m. Mt gc bc mn b n ca vng triu ang h l. c bit, ng cn tm thy mt tm php danh nh Pht trong mt ti o thi hi ghi r dng ch Minh Trng, cha Lm T, i th 23 vi hai n son. N chng t ngi nm trong m quy y nh Pht. M tip chn lp o vi, la, gm qu, nh kho c bt u chm tay vo xc p. B nm trong mt lp nc mu , bc mi nng thm nh du thng ... Nguyn vn gic ng ngn thu Nhiu ngi t m c nhn xem ngi yn ngh trong quan ti, nhng khi ti m lp che mt th h li s hi, li ra ngoi... - ng Trut nh mi chnh mnh cng bng hong khi ln u nhn thy gng mt nh ang yn gic ng ca b Nguyn Th Hiu. l mt ph n trc 60 tui vi nt mt thanh thot, tc ct ngn chm vai cha c my si bc. Da b vn cn mn mng v hi c mu sm do nm ngm hng trm nm trong du thng. ng Trut cng bc s Phan Bo Khnh cn thn kim tra k lng thi hi. H rt ngc nhin khi thy cc khp xng vn cn co dui rt tt, da tht

mm mi, cha b phn no c du hiu b phn hy r rt ngoi c teo cht t do tui gi v ngm lu trong du thng. Nhn bn tay, bn chn nh nhn, mm mi ca xc p, ti bit lc sinh thi b sng cnh quyn qu, an nhn, ch khng phi ngi lao ng - nh kho c nh Trut k ng chp ni cc vt ty tng, giy t, m c bit l tm phn minh tinh c dng ch Hong gia. .. v nhiu ch phai m khc tm thn phn b. Ri ln gi li s triu Nguyn, ng Trut pht hin b c th chnh l mt nhn vt thuc hong thn quc thch vua Gia Long. Qua i cch y hng trm nm, giai on v vua tng tri hng vong ny ginh li vng triu, nn b c hong gia trang trng tin v vi tin t. Theo ng Trut, y chnh l xc p him hoi VN c chn theo nhiu vng bc, k c i giy cng bng vng. Trng hp ny khc hn vi hu ht xc p khc, thm ch c vu a L D Tng, thng ch v th gii bn kia vi ty tng qun o, vt dng thng thng. C l chnh l mt trong nhng l do tin nhn bo v gic ngn thu cho b bng mt khu m hp cht c bit kin c. Khai qut xong, xc p b Nguyn Th H iu c a v i hc Y dc TP.HCM nghin cu. Dung dch mu nu p xc b trong quan ti c em phn tch phng th nghim ca gio s Chu Phm Ngc Sn. Kt qu tm cho bit c cht nha thng trong . V sau, b yn ngh Bo tng Lch s TP.HCM cho hu th chim ngng tin nhn. C khong ba thng mt ln, chuyn gia i hc Y dc li sang kim tra tnh trng v lau thuc chng nm mc, bo v m xc p. Phng b nm cng c gn my ht m, my thng gi hot ng lin tc gn gi xc p. Tm s chuyn xa, bc s Phan Bo Khnh, ngi tng nghin cu nhiu xc p min Trung v nim Nam, rt thn phc ngh thut bo qun thi hi tin nhn. l cch p xc rt nhn vn, khng cn dao ko xm hi n thi th ly i no, n i tng - bc s Khnh tic nui c l ngh thut bo qun p xc c o ca tin nhn tht truyn. Thi nay, ngi ta c th b ra hng t ng xy lng m, nhng chng cn my ai bit p dng ngh thut gn gi gic ng ngn thu xa... B N NHNG XC P VIT - K 6: NHNG K TRM M Th by 13/03/2010 12:00:00 (GMT +7) Tc gi: Quc Vit Ngun: www.tuoitre.com.vn Trn ng ln H Ni bn c bit ny th g bt ng b tai nn cht. Ngi con tic ca thay cha em i bn li cht tr. Em trai theo bc anh cng khng kp sng ph tip ngi m no na. Gia nh hong s tm thy gii. Thy bo phi dn n ngi m trm ri phn: M ny b chnh ngi cht t trn ym trc khi qua i. Gia ch l phm ly g th tr

li ht. Khng tin c o gn ngi m ny s thy b xng mt a tr b trn ym m binh bo v m Hn.... Huyn thoi vng Bao tit thanh minh tri qua, khng th r chuyn n i kinh khng ny thc h th no, nhng cc nh kho c u rt ngn ngm trc t hc trng ph phch m c. Thm ch mt thi gian di trc n cn r ln thnh phong tro. Nhng k trm m cng a phng tp trung i thnh nhm v trang b c my r bom mn pht hin kim loi qu cng ngi xa v th gii bn kia. Nhiu khi h o phi xc p, khng bit c ly c g ng gi nhng thi hi ngi mt th vt vng ma nng trn ng. C mt ln ti ri bi khai qut m c, ra qun u lng ung nc v sut cht sc v bun ci vi li n i ca b ch qun v xc p. Mc d chng gan h t mt nhn vo quan ti, nhng b ta vn huyn thuyn xc p l mt nng cng cha cn xinh p nh ang sng. Hong gia tic thng chn nng cng v s chu bu, vng bc trong quan ti m n gi nhiu thanh nin lc lng cng khng khing ni... - GS Vn Ninh k li k nim i kho c. Chuyn tn nh tht. Nhng chnh n tr thnh ma lc kch thch nhng tn trm m xm hi ngi cht. Trc thp nin 1970, huyn Thanh Tr, ngoi thnh H Ni, tng lan truyn chuyn n i nh huyn thoi rng ngi Hoa trn ym vng chn trong cc ngi m c linh a ny. m m ngi ta hay thy nhng con vt vng, ln vng ngoi ln mt t nh mun tm ng v c quc. Huyn thoi kh tin v mt kho c ny li hp dn k trm m. Sut mt thi gian di nhiu ngi m c y b lng sc, o bi. n khi cc nh kho c v khai qut chnh xc ba ngi m c thi nh ng v cng khai pht l nhng tng vt khng h c vng bc g, cuc sn lng m c ny mi tm gim. Theo GS Ninh, mc ch ban u ca k trm m thng l nhng th thc dng chn theo ngi mt nh vng nn, vng vng eo tay, eo c. c bit, nhiu ngi cn tin xc p thng c bo qun bng cch cho ngm cc vin ngc qu chng thi ra. Tuy nhin, hu ht xc p m cc nh kho c khai qut c u nh nhng v vi tin t m hnh trang chng c chu bu g. C l mt phn do nh hng su m ca t tng cao li sng thanh m ca nh Nho, Pht gio thi y nn ngi ra i khng mang nng g, d l c vua L D Tng hay cng hu, qun cha nh b Phm Th Nguyn Chn, Trnh Dung... Sn lng c Sau ny cuc sng pht trin, c cun ht c nhiu ngi vo cuc chi. Nhng k trm m chuyn sang sn lng c ty tng. GS Ninh k ng v ng nghip nhiu ln phi lm ngi n sau bn trm m c tm xem cn nht nhnh, nghin cu c g. Nm 1969, h ho hc

khai qut mt ngi m c kh ln Mch Trng, di ch thnh C Loa, H Ni. Ngi m nm i din g Ct C , vng thnh ngoi C Loa. o bi n su 4m v rng hng chc mt, h bun b pht hin m c b trm ht tay trn t hi no. Tng vt b ly trm rt nhiu. Vng vi di lng t ch cn t mnh v v, h, ru ... An i ln nht ca nh kho c l cn mt s vin gch c ch Hn Vnh Nguyn thp nht nin tr (nin hiu Vnh Nguyn nm th 11, l vua Hn Ha nm 99 sau Cng nguyn). B n cn st li di lng t gip h tm xc nh m Hn ny rt c, nin i khong nm 99 sau C ng nguyn hoc ch sau mt cht. Theo GS Ninh, th trng c c nhiu mn l ty tng theo ngi cht nh trng ng, tin c, binh kh, li cy cuc, tng hnh, trang sc, nm v... Mt s tr thnh hng c ang c gii bun bn c sn lng vi gi hng ngn, thm ch hng trm ngn USD. Tng c tin n ch mt thanh kim c chn theo thi hi vin thi th Nam Hn c rao bn 100.000 USD. Trong vng quay ma lc ca ng tin, ty tng c sang tay. V my ngi s hu sau bit chng tng an ngh hng trm, hng ngn nm di lng t vi bao ni nim ca ngi cht. S thnh nhy ca nhng k trm m i khi lm nh kho c phi ngc nhin. Cui nm 2009, h va khai qut hai m c thuc thi i ng ti g Vn Chui, huyn Hoi c, H Ni. Tin cc nh kho c tm thy nhiu c vt qu nh ru , tn ng, gm cng vi hai b hi ct ca thi k vn ha ng u v ng Sn va lan truyn th xut hin ngay nhng k trm m ln lt. H i thnh nhm, c c my r kim lo i qun o tng centimet vung trn cc h o c ln mi. Hai ngi b tm gi vi tang vt trm m c giu trong bi cy l mt s , ru ng, mi tn ng nin i t hng ngn nm trc. Chng u c gi tr trn th trng c. Nhiu nm bn ba Bc Nam nghin cu xc p, nh kho c gi nh Trut gp rt nhiu v trm m v cng th v pht hin i mt nhn xa ca tin nhn. Nhiu ngi trc khi qua i dn d con chu ngh thut p xc mnh cng nh cch chng s xm hi ca k trm m hay ngi on th. Ngoi l do tn ngng Pht gio hay li sng thanh bn ca nho s, s phng lng tham hu th cng l l do nh hnh trang v th gii bn kia. Cho nn k trm m him khi o c nhng th thc dng thm kht nh vng bc. c bit, tin nhn ch xy dng quch bng hp cht vng chc cng rt hiu qu chng li k o m. Nu quch cng dy, mt vi ngi ln lt o ph ban m rt kh c th xuyn qua ni m khng b dn c gn pht hin v ting n. Khng ch k giu sang, m quyn lc nh vng tng cng phi lo ngh v ni yn ngh cui cng ca mnh. u cng l l tri t, lch s chng minh triu i no d c hng thnh n u cng phi n hi suy

vong, v lc trnh sao cho khi s bo on ca ngi th hay lng tham hu th - nh kho c nh Trut trm ngm suy t... B N NHNG XC P VIT - K CUI: NHNG NGI PH GII LI NGUYN Th by 13/03/2010 12:00:00 (GMT +7) Tc gi: Quc Vit Ngun: www.tuoitre.com.vn B gy chn v bt tnh, ng phi nm Bnh vin Thng Nht sut hai thng. Sau nhiu ngi bit chuyn khuyn ng nn cn thn. Ln o m b Hiu, ng Trut cng o phi m gi k bn m nhiu ngi tin n c trn ym bo v m tht ... Thc, h li nguyn trn ym Khng ch ng nh Trut m nhiu nh kho c m tng khc cng hay nhn c li khuyn ny. C ngi nh GS Vn Ninh th tuyt i bc b. ng khng nh: Con ngi sinh ra t ct bi s tr v vi ct bi theo ng ngha en ca n. Nhng thn xc cn gi li c ch nh ngh thut bo qun xc. Nu c linh ng, bo on g , nhng ngi chuyn qut m nh chng ti phi lnh nhn u tin. Mt s ngi khc nh ng Trut cng suy t v nhng hin tng k l m n nay kh nng con ng i cha l gii c. Tuy nhin, c mt iu m cc nh kho c u ging nhau l cha ai rt tay vi cng vic ca mnh. Tr li chuyn ngi m gi, nh kho c nh Trut cho rng mt s ngi tin n b trn ym, nhng cng c suy ngh n gin ch l nghi binh bo v m tht. B ngoi nm m gi ny ging nh c m tht ca b Hiu. Cng kiu xy dng trong quan ngoi quch vi kiu cch nh nhau. Tuy nhin khi qut ln quan ti li trng rng. ng my m mi ch tm thy mt ming tru v bi tc gn ln nm di y quan ti. Cc th o t v lo lng trc vt tng k l c cho l trn ym ny. ng Trut vn mm ci bnh tnh: Mnh ch lm khoa hc. u xc phm n ai!. Mt ln khai qut m c ng Hong Vn Th, qun Ph Nhu n, TP.HCM, ng b ngt xu ngay khi m np quan ti. Cng nhn s hi. Nhng khi tnh li, ng khng nh ch l ym kh trong quan ti. Thi hi bn trong l ngi bnh u ma. Ngi xa khi nhp lim vo nhiu cht st trng. N b tch t lu n gy trong quch kn nn sinh kh c. Ngc thi gian tr li ma Vu lan nm 1968 thn Tam ng, x Hong c, huyn Hng Nhn, Thi Bnh, mt n v b i trong lc o cng s pho cao x ng mt phin g k l trng nh np quan ti. S vic c bo ln trn. Cc nh kho c v pht hin l ngi m rt c c th t thi nh Trn. N nm trn khu vc By G (tht tinh) m ngi gi a phng tin l c long mch, u chch hng ng nam, cch b sng Hng khong 1.000m. B n k l l cc nh kho c pht hin quan ti ny ch c np thin bng g tt c ca bo tinh xo nhng li thiu phn y. Tm kim k tng

mu t bn di, h cng khng thy thi hi hay cht du vt ct ngi. Duy nht ch c bn chic inh ng chm vo nhau nh c ch sp t. Ngi gi nghi ng l vt trn ym. Cn cc nh kho c c gng tm xem c phi m chn thi hi ha tng nn khng cn xng, nhng khng thy tro ct hay h snh ng tro ct. Cui cng, khng th ln tm c du vt tin nhn nm d i, nhiu ngi nh tin y l m ym. Nhng cc nh kho c t nng gi thuyt m gi bo v m tht u . y l vng t c cc thy a l xem n long mch hnh hoa sen. Dn gian bao i trong vng thuc lng my cu th Ng m ng qun. H nh nhn bi tng ... (Nm nga cng mt by. Hnh ngi phong tng). Cn i Vit s k ton th cng ghi y l ni (ph Long Hng xa) c m cc v vua Trn. Chc cc bc vng xa phi c bin php bo v gic ngn thu ca mnh. S tht cha th x c quyt bng kho c, nhng huyn thoi m gi trn ym hi ngi lm pht l vn ch l huyn thoi. Cc nh kho c vn bnh an tip tc cng vic qut m. p li li khuyn cn thn, nhng nh kho c gi nh ng nh Trut ch tr li: Tin hay k hng tin khng quan trng. Vn l mnh thnh tm lm vic ngha m thi.... Phi chng cng l cch ha gii li nguyn? Nhng ni oan ngn i GS Vn Ninh k tng mc ni oan ci ra nc mt thnh C Loa. Ln ng v ng nghip khai qut mt ngi m Hn c p t nh qu i nh. Trn g li c nm t nh m mt dng h a phng thng hng khi v cho l m t ca dng tc. V cng g t nn cc nh kho c phi o qua nm t nh mi xung c g t ln bn d i. H cn thn lm nhng khng thy du vt hi ct no. n khi o su xung g t ln th pht hin m Hn nin i t nhng nm u Cng nguyn. Lc ny bt ng cc c gi ca dng h xut hin nhn m t mnh l mt i khoa lm quan triu nh. on kho c thuyt phc, ch r c trng m qun phng Bc xm lc nc ta t 2.000 nm trc, nhng cc c vn khng khng nhn m t. Cui cng, h phi trng ra cc vin gch nung ch Hn ghi nin i 18 th k trc. Cc c xiu lng ra v. H t ng yn, tip tc khai qut. Bt ng sng sau cc c li xut hin, nhng ln ny ng hn vi vi chc trai lng lc lng bao quanh. Cc c anh ging tuyn b: Chnh xc y l m t dng h chng ti. Khng tranh ci g na. Yu cu lp tr li nguy n hin trng. Tnh hnh cng thng ny th nh kho c nh thua! H m c lp li m vi ni oan kh t. Nhng c l thi hi ngi Hn no nm di cn nng ni oan ngn i hn, khi gn 2.000 nm sau t dng li c hu th nc Vit nhn mnh l n g t! Nh kho c nh Trut k ln o xc p b Nguyn Th Hiu, du thng trong quan ti l thin vn cc sm. Dn ti ch r tai nhau h phch qu him c chn theo bo qun xc p. Trong lc nh kho c cha kp gii thch th h nhanh tay ly mt. Khng bit v sau s h

phch th no, nhng chc b Hiu ni chn sui ti bun v t dng li mang ting cht ri m cn mang theo nhiu chu bu!. Tuy nhin, k chuyn i ngh c bit ny, nh kho c no cng mm ci thanh thn. H tm s u cng l duyn nghip ca ngh qut m, tm xc. Thi gian tri qua, th cuc bin ng c lm bao th trn mt t i thay, nhng cc bc tin nhn an ngh di lng t tr thnh trang s c bit gip hu th minh nh thm ci ngun. ..