Nha canh tan ang Huy Tr

ang Huy Tr (1825 - 1874) la mot nha cai cach ln cua Viet Nam the ky 19. Ngay trong luc he t tng nho giao ang thong tr, ong a tam ac vi triet ly "lam ra cua cai la mot ao ly ln". Vi cng v phu trach Ty Bnh Chuan, ong chu trong m mang thng nghiep, thu cong nghiep, khai mo. Ong la ngi du nhap nhieu kien thc ky thuat phng Tay vao Viet Nam. Mot buoi chieu bi thng "chien khu" on Vang cach ay ung 125 nam (7-8-1874), ang Huy Tr a nga benh va chet nh mot ngi lnh. Bong c en xao xac, t pha thanh Sn Tay, vai khau "qua sn phao" no vu v nh tien biet ong "quan lai sung" a keo 239 khau ve t Trung Quoc cach o 6 nam. Di chuc e lai, ong muon c chon di chan on cung vi nhng ngha s cua Hoang Kha Viem Lu Vnh Phuc... Vong ve T Sn (Bac Ninh) ong dan lai ngi con trai chay loan: "T ray tr i con chau khong ai c ra lam quan". o la cai ket cuc bi tham cua nha canh tan at nc the ky 19. Vua T c con cha e cho ong yen ng ong gia chet "tnh lap mu khac" mi ha lenh cho ngi mang quan tai ong b bom loi qua "nc Kim Boi - Ha B", vt ng rng bien gii vao Thanh Hoa, i thuyen qua ca Thuan An, ngc song Bo, song Hng en bien Thng Bac... Tai o sai ngi bat nap quan tai ra xem ong a chet that cha, roi mi cho chon nui Hac Thu trong sang dai Tra Lnh que nha. ang Huy Tr hn Nguyen Lo Trach 28 tuoi, va la ngi cung thi, cung chi vi Nguyen Trng To, Bui Vien... Ong song vao nhng nam thang bi hung cua nc "ai Nam" trong s oi mat vi Trung Hoa va Phap. Nhng ngi ta thng ngh en ang

Huy Tr nh mot ong quan to, ham i buon. Ong m Lac c iem buon cu nau t mien ngc xuong mien xuoi. Lai m Lac Sinh iem va Lac Thanh iem mang hai san va muoi ngc len mien nui. Sang cong can Hng Cang, ong mang may anh va vat lieu chup anh ve theo, na nam sau (14-3-1869) th m hieu anh Cam Hieu ng, va chnh tay ong chu hieu anh ang Huy Tr ha but viet van "quang cao" cho may mc nay cua Tay Dng. o la bai van oc nhat the ky 19 trong di san Han Nom ngay nay phuc vu cho kinh doanh. Ong rat tam ac: "Lam ra cua cai la mot ao ly ln, khong the coi thng". 50 nam sau (1917) nha t san lng danh Bach Thai Bi co le rat thch triet ly nay nen a at ten cho chiec tau thuy chay bien xuyen Viet au tien cua mnh la Bnh Chuan - mot chc quan cua ang Huy Tr luc sinh thi, e tng nh ong. Tren ng hoan lo, ong cung ong gop nhieu th cho i ang c i sau ca tung. Nam 1858 lam tri huyen Quang Xng, b vua cat mot nam lng an, nhng a trom phep nc lap ra cac ngha trang e co chon chon cat, cung te cho nam xng tan cua nhng co hon. T o mi co le lap ra ngha trang cac vung. Tat ca cac hoat ong cua ang Huy Tr eu phuc vu cho mot muc ch ln: canh tan at nc. Ong sinh ngay 16-5-1825, tai lang Thanh Lng, Hng Xuan, Tien ien, Tha Thien Hue, trong mot gia nh nho hoc. Bo la chau Thng Th Bo le, me la mot phu n lang chai Tan Sa. V me ong sa say luon, nen than phu ong phai cho ao mot ng ngam thong t buong san phu sang nha hang xom e khi tr da, a be c ong thay cung cam uoc soi ng a sang nha hang xom ngay em o, khong cho cha me nhn thay mat. Ngon uoc a thanh ten chu be (Tr ngha la ngon uoc). Suot

12 nam tri, cau Tr phai nha d khong c phep trong cha me hay lai vang gan nha keo "quy luan hoi" theo got bat cau i. Ba mu lai em cau ra chua T Hieu, xin cho cau quy y, lay phap danh la Hai c. 40 nam sau, mot vien quan nha Nguyen theo lenh cua Vien C mat i Trung Quoc Hng Cang e "tham phong Dng tnh (xem xet tnh hnh phng Tay)". i en chua Phuc Lam th xin cao au, nh li dao cua Tam Bao ch khong chu e toc uoi sam theo kieu nha Thanh. Chuyen i "do tham" ay khong may thanh cong. ang Huy Tr ch mang ve mot cuon sach ky thuat cua ngi Tay Dng viet ve may hi nc do chnh ong bien dch sang tieng Han. Nhng long mong moi cach tan ang nhen nhum trong long ong. Ong khong sanh vi Nguyen Trng To ve he thong hoc van khoa hoc ky thuat Tay Dng, cung khong ham viet ieu tran... Ong mot mc tau Vua xin i buon. cap v mo, ong xin lap ra Ty Bnh Chuan, ma cho en nay nhieu ngi van ngh rang Bnh Chuan ch la mua ban gao cu oi. Thc chat, Bnh Chuan am nhiem ca khai mo, m mang thu cong nghiep, thng nghiep, phat trien giao thong van tai. Bnh Chuan s dung sc manh cua Nha nc e ieu chnh nen kinh te. cap nho hn, ong lap ra cac Thng iem nh mot cong ty co phan. Cung nam o ong tau vua dung bien phap khen thng e dan Tay, Tho nop khoang san khai thac c cho Nha nc, han che cac con ng buon ban bien lan sang nha Thanh. Ong lai i khai thiec, em thiec i ban cho Tay Dng thu c 8.000 lang bac nop cho quoc kho. Hai nam sau, ong lai c phai sang Trung Quoc, ao Mon lan 2 nh mot "vien lai sung". Chuyen i ay bat trac. Trong nc, Lu Vnh Phuc vang lenh trieu nh bat au i anh dep tho ph, nhng T c phe bo ty Bnh Chuan, cam cac phu huyen khong c mo quan, uc vu kh. Va en Quang Chau,

th tham lang chng, o benh nam bep trong nha thng nc ngoai mat 9 thang tri, khong tien tieu, khong be ban.... Ong chui au viet phng lc cu nc cam cai kho, cai nhuc cua ke tha hng e ban ve cai nhuc, cai kho cua quoc gia. Tong ket kinh nghiem canh tan cua nha Thanh Cao Ly - Ba T - Nhat Ban e a ra quyet sach t cng. Cha yen tam, s chet sm, ong viet nhanh cuon T thu yeu quy vi 4 tap 900 trang e ban ve van e chong tham nhung. Chuyen i bat trac hoa ra thanh cong khi ve? ong mang theo 239 khau "qua sn phao"...Ve nc, ong riet mien bac va m hieu anh, nha in, cho xuat ban binh th va minh th, cung ai Nam quoc s dien ca. ang Huy Tr tr nen b an trong con mat cua Phu Xuan. Vua nghi ngai ong "tm mot cach g o ngoai pham vi cua trieu nh". ang Huy Tr van tiep tuc con ng binh nghiep. Nam 1871, ong theo Hoang Kha Viem i anh dep bien gii, gia t nghiep buon ang phat at (cho chuyen hieu anh ve Gia Lam). Hn mot nam sau, pho Thanh Ha - thng iem lng lay cua ong cung vi thanh Ha Noi b thc dan Phap chiem ong. Nghiep buon pha san. Ong theo Hoang Kha Viem va cac quan rut len on Vang, ong mat o trong s ng vc cua trieu nh Hue. Bi luc o phong trao khang menh trieu nh dien ra manh me, Tran Tan, ang Nh Mai la nhng ngi than cua ong a noi day khi ngha... ang Huy Tr chet i, con ng canh tan cua ong b bo d. Cung giong nh cuoc i cua cac nha canh tan the ky 19, ong co n i gia mot xa hoi ay bien ong ma nhng ngi khong lng trc c nhng bien ong o. Li cua cac nha canh tan tr thanh vien vong. T c phe ong: "Lap than hi thien, noi th cao, tai th kem". Chang qua, Vua cha nghe c li noi rong ma lai thieu kien tr

trong viec lam, am ra nhng no lc canh tan eu hong ca. Chang rieng g ong, Nguyen Trng To cung b phe la "Y qua tin nhng ieu y a ngh, tai sao y c thuc giuc tram hoai...". Cai tai cua mot xa hoi phai may chuc nam sau mi nghe thung li ong, ung nh Phan Boi Chau anh gia: "ang Huy Tr la mot trong nhng ngi trong mam khai hoa au tien Viet Nam". o Doan Phng