LE HUY BA

Chu bien















(Tai ban lan th ba, co chnh ly va bo sung)













NHA XUAT BAN AI HOC QUOC GIA
TP HO CH MINH - 2008
3

LI NHA XUAT BAN

Giao s Tien s khoa hoc Le Huy Ba la mot trong nhng nha moi trng
hoc au tien cua Viet Nam c ao tao bai ban, tot nghiep Tien sy Khoa hoc
ve oc chat moi trng nc ngoai va la nha khoa hoc co nhieu kinh
nghiem. Trong nhng nam qua, va tham gia cong tac giang day nganh Moi
trng cac trng ai hoc, cho he ai hoc, he cao hoc va hng dan luan an
tien s trong nc va day ngoai nc, va trc tiep nghien cu ong thi lam
cong tac thc tien ket hp vi viec hoc tap nhng kinh nghiem cua nc
ngoai, Giao s Tien s khoa hoc Le Huy Ba a nghien cu, bien soan nhieu
cong trnh ve moi trng va sinh thai hoc nh: Moi trng hoc c ban, Sinh
thai moi trng hoc c ban, Sinh thai moi trng at, Quan tr moi trng
c ban, Moi trng kh hau thay oi - moi hiem hoa cua toan cau, Tai
nguyen moi trng va s phat trien ben vng, Kinh te moi trng hoc, Sinh
thai moi trng ng dung, Nhng van e at phen Nam Bo, Ly thuyet va
kinh nghiem thc tien ISO/4001, Quan tr moi trng trong nong lam ng
nghiep, Du lch sinh thai Cac cong trnh nay hau het a c xuat ban, kp
thi phuc vu nhu cau hoc tap, nghien cu cho nganh Moi trng, ong thi
gop phan nang cao nhan thc ve van e moi trng nc ta.
Cuon sach oc hoc moi trng c ban la cong trnh tiep theo cua Giao
s Le Huy Ba cung cac cong s. ay la mot cuon sach c bien soan cong
phu, e cap en nhieu van e ve oc chat, oc to. Moi loai oc chat, oc to
eu c phan tch ro ve nguon goc, tnh chat va bien phap phong chong.
Sach cung a ra nhieu dan chng minh hoa cu the.
oc hoc moi trng c ban la cuon sach ve oc chat hoc moi trng au
tien c bien soan va xuat ban Viet Nam. Nhieu khai niem mi ve oc
chat, oc to c gii thieu trong cong trnh nay.
Nha xuat ban ai hoc Quoc gia Thanh pho Ho Ch Minh tran trong gii
thieu cuon oc hoc moi trng c ban vi ban oc.

NHA XUAT BAN AI HOC QUOC GIA
TP HO CH MINH
5
CHNG 1
1ONG QUAN VE DOC HOC MOI 1RUONG
(ECO1OXICOIOGY, AN OVERVIEW)
1.1. GIOI IHIEU
Trong nhng thap nien gan ay, con ngi a quan tam en tac
ong o nhiem moi trng oi vi sc khoe cong ong, bi v ngoai s
lay lan cac benh truyen nhiem (dch ta, thng han) do vi sinh vat gay ra,
nhng benh nguy hiem nh ung th, AIDS, quai thai, cac d tat bam sinh
tre do cac chat oc hai trong moi trng a xuat hien va ngay cang gia
tang nhieu ni tren the gii.
Xa hoi cang phat trien, cong nghiep hoa cang nhanh th ty le chat
thai oc hai t san xuat cong nghiep va nhng anh hng bat li t cac
hoat ong cua con ngi tac ong vao moi trng cang tang nhanh. Cac
chat oc hai con sinh ra do ro r t qua trnh san xuat, van chuyen va lu
tr cac chat oc. Ngay ca nc r, tham thau t bai rac cung gay nguy hiem
cho khu dan c xung quanh. Cac loai o nhiem hoa hoc sinh ra t qua trnh
san xuat cong nghiep va khai thac qua mc tai nguyen thien nhien ang
ngay cang lam nguy hai cho sinh quyen. Cac tac ong ay khong nhng anh
hng en loai ngi ma ca cac sinh vat song tren trai at.
S phat xa, cac kh thai, chat thai dang vo c, hu c, bui gia tang
ang e doa moi trng va sc khoe con ngi. Them vao o, s thai ra
ngay cang nhieu cac kim loai oc, cac chat hu c co tnh oc va o ben
cao, sau o ton lu, tch luy trong chuoi thc an va gay hai nghiem trong
en con ngi va cac ong vat hoang da. anh gia bien co (risk
assessment) va quan ly bien co (risk management) t cac nguy c tiem
tang la rat can thiet e bao ve cac the he tng lai.
Chu trnh tng tac gia chat o nhiem va c the sinh vat la qua
trnh tiep xuc, gay nen tac ong sinh hoc, the hien qua s hap thu, phan
bo trong c the, chuyen hoa, tng tac vi cac thanh phan sinh hoa nhay
cam, t o co the gay nhng bien oi ve sinh hoa trong c the, dan en
benh tat.

6





e nghien cu tat ca cac tac ong neu tren oi vi con ngi, ca
the sinh vat va cac quan xa sinh vat trong he sinh thai, chung ta se tiep
can mot mon khoa hoc mi, o la mon oc hoc moi trng (environmental
toxicology) hay con goi la oc hoc sinh thai (ecotoxicology). No la mot
bo mon cua nganh oc chat hoc (toxicology) nhng lai nam trong nganh
Moi trng hoc (environmental sciences).
Can phan biet hai khai niem: oc chat hoc va oc hoc moi trng.
a) oc chat hoc
J.F. Borzelleca nh ngha: "oc chat hoc la nganh hoc nghien cu ve
lng va chat cac tac ong bat li cua cac tac chat hoa hoc, vat ly, sinh hoc
len he thong sinh hoc cua sinh vat song". oc chat hoc la nganh khoa hoc ve
chat oc. No la mot nganh khoa hoc c ban va khoa hoc ng dung.
b) oc hoc moi trng
Hai khai niem oc hoc moi trng (environmental toxicology) va oc
hoc sinh thai (ecotoxicology) trong moi trng hoc c xem la ong nhat.
o la nganh khoa hoc chuyen nghien cu cac tac ong gay hai cua oc chat,
oc to trong moi trng oi vi cac sinh vat song va con ngi, ac biet la
tac ong len cac quan the va cong ong trong he sinh thai. Cac tac ong bao
gom: nguon goc phat sinh, con ng xam nhap cua cac tac nhan hoa, ly va
cac phan ng gia chung vi moi trng (Butler, 1978).
oc hoc moi trng nghien cu s bien oi, ton lu va tac ong cua
tac nhan gay o nhiem von co trong thien nhien va cac tac nhan nhan tao
a anh hng en cac hoat ong song cua sinh vat trong he sinh thai, cac
tac ong co hai en cho con ngi. Nh vay, khac vi oc chat y hoc hay
Hoa oc hoc, oc hoc moi trng co oi tng nghien cu khong ch la
con ngi ma ca cac loai sinh vat, quan the va quan xa. Phng phap
nghien cu oc hoc moi trng th nghiem s tac ong va tch luy oc
Chat o nhiem,
chat oc
Chuyen hoa
Tac ong
C the sinh vat
7
chat, oc to tren nhng sinh vat song ch khong nghien cu rieng re
thanh phan cua oc chat trong phong th nghiem.
Cac nghien cu ve oc hoc moi trng rat phc tap v co lien quan
en nhieu loai oc to, lieu lng, nong o anh hng khac nhau, tac
ong en nhieu loai khac nhau. Thi gian tien hanh anh gia mc o anh
hng cua chat oc tren mot quan xa sinh vat kha dai. oi tng th
nghiem thng tien hanh tren cac loai co c a, sinh ly gan giong nh
con ngi. Sau o, dung phng phap ngoai suy nhng ket qua tm c
e ap dung cho con ngi. Tuy nhien, cac nha sinh thai moi trng hoc
cung th nghiem mot vai trng hp tren con ngi nh vi trung sot ret,
mot vai loai ky sinh trung... e tm ra thuoc cha tr.
Muc tieu cua oc hoc moi trng la phat hien cac tac chat (hoa hoc,
vat ly, sinh hoc) co nguy c gay oc e co the d oan, anh gia cac s co
va co bien phap ngan nga nhng tac hai oi vi cac quan the t nhien (bao
gom ca con ngi) trong he sinh thai. Cac th nghiem vat ly, hoa hoc, sinh
hoc cung vi th nghiem oc chat moi trng a c phoi hp thc hien e
d toan cac anh hng xau cua oc chat co the xay ra trong moi trng.
e hieu ro hn ve nganh khoa hoc mi me nay, chung ta can nam
vng cac khai niem, moi quan he gia cac thanh phan trong he sinh thai
va nhng ieu kien e ac tnh hoa hoc cua mot chat tr thanh oc tnh
oi vi sinh vat va con ngi.
1.2. MOI $O kHAI NIEM CO 8AN (xem them phan Glossary cuoi
sach tr 546-570)
oc hoc moi trng (environmental toxicology) va oc hoc sinh
thai (ecotoxicology) la hai khai niem gan giong nhau. o la mon hoc
nghien cu cac oc tnh cua cac tac nhan gay oc nh mot oc to, oc chat
t chat gay o nhiem trong qua trnh o nhiem moi trng. oi tng gay
oc lai chnh la tren con ngi va sinh vat va he sinh thai.
Tac nhan gay oc (toxic factor) la bat ky mot chat nao gay nen
nhng hieu ng xau cho sc khoe hoac gay chet. Hau het cac chat eu
co oc tnh tiem tang, ch co o ln cua lieu lng (hay nong o) hien
dien cua chat o trong moi trng mi quyet nh no co gay oc hay
khong (Paracelsus, 1538).
8
Lieu lng oc (dose) la mot n v bieu hien o ln s xuat hien
cac tac nhan hoa hoc, vat ly hay sinh hoc. Lieu lng co the c dien ta
qua n v khoi lng hay the tch tren mot trong lng c the (mg, g,
ml/kg trong lng c the) hay n v khoi lng hay the tch tren mot n
v dien tch be mat c the (mg, g, ml/m
2
be mat c the). Nong o trong
khong kh co the c the hien qua n v khoi lng hay the tch tren
phan trieu the tch khong kh (ppm) hay miligam, gam tren m
3
khong kh.
Nong o trong nc co the dien ta qua n v ppm hay ppb.
o oc cap tnh la o oc tnh thng c xac nh bang nong o
cua mot hoa chat, mot tac nhan gay oc tac ong len mot nhom sinh vat
th nghiem trong thi gian ngo oc ngan, trong ieu kien co kiem soat.
e anh gia oc tnh cap va ngng oc, ngi ta dung cac ai lng sau
e anh gia:
LD
50
(median lethal dose): lieu lng gay chet 50% ong vat th
nghiem, n v mg/kg ong vat song tren can.
LC
50
(median lethal concentration): nong o gay chet 50% ong
vat th nghiem, n v mg/l dung dch hoa chat; thng dung e anh gia
oc tnh cua chat oc dang long hoa tan trong nc song, suoi hay nong
o hi hoac bui trong moi trng khong kh o nhiem co the gay chet 50%
so ong vat th nghiem.
To chc Y te the gii (WHO) a da vao gia tr LD
50
e phan loai
oc tnh cua oc chat. Gia tr LD
50
cua mot chat cang nho, oc tnh cua
chat o cang cao.
Co nhieu qui c phan loai cac chat oc da vao LD
50
cua chung
nh sau:
Nhom I : rat oc, LD
50
< 100 mg/kg.
Nhom II : oc cao, LD
50
= 100 - 300 mg/kg.
Nhom III : oc va, LD
50
= 300 - 1000 mg/kg.
Nhom IV : oc t, LD
50
> 1000 mg/kg.
Trong moi trng nc, oc tnh cua hoa chat oi vi thuy sinh
c anh gia bi LC
50
. Gia tr nay cang thap, oc tnh cang cao.
Neu giai oan cuoi th nghiem khong gay chet ong vat th
nghiem ma cac nong o (lieu lng) th nghiem dan en cac tac ong
9
khac nhau oi vi 50% vat th nghiem th goi la lieu anh hng 50% ED
50

(median effective dose) hay nong o anh hng 50% EC
50
(Rand va
Petrocelli, 1985).
Gia tr EC
50
hay LD
50
thng c thc hien trong vong 24 en 96
gi va c th nghiem tren mot loai chat nhat nh. V du nh th
nghiem tren nguon nc ao ho, thuoc bao ve thc vat, mot loai chat ien
hnh trong nc thai cong nghiep... e xac nh nong o va ngng an
toan. Thi gian cung thng c ghi cung vi lieu lng gay chet: LD
50

48 h hay EC
50
24 h.
Mot phng phap nghien cu khac la o thi gian can thiet e xac
nh 50% sinh vat th nghiem co phan ng ac biet (v du nh chet).
Phng phap nay oi hoi phai gi mc o cua cac tac ong chon loc luon
khong oi va theo doi trong thi gian th nghiem e xac nh thi iem
50% vat th nghiem chet, hay 50% vat th nghiem song sot. Thi gian o
goi la median lethal time LT
50
thi gian chet 50%.
Do t vong la mot yeu to de xac nh trong cac phan hoi nen th
nghiem o oc cap tnh thong thng nhat la th nghiem nong o gay
chet cap tnh; trong o, 50% phan hoi la thong so ch ve ham lng oc
to c s dung va 96 h (hay t hn) la thi gian ngo oc tieu chuan (do
no la thi gian can cho s ngo oc gay chet cap tnh). Thong so dung cho
o oc cap tnh thng c s dung nhat cho ca va cac ong vat khong
xng ln la 96 h LC
50
. Tuy nhien, do t vong khong de xac nh cho cac
sinh vat khong xng, mot thong so khac, EC
50
(nong o anh hng trung
bnh), thng c s dung hn la LC
50
. Anh hng c s dung e c
tnh EC
50
cho mot so ong vat khong xng song (chang han daphnia, au
trung ruoi nhue) la s bat ong, c xac nh la khong di chuyen. Cac
tac ong thng c s dung e c tnh EC
50
cho cua, tom bien, tom
ong la s bat ong va mat can bang, c xac nh la mat kha nang duy
tr t the bnh thng.
oc to cap tnh
e xac nh o oc cap tnh, mot phng phap th nghiem thong
dung la xay dng mot th nghiem ma mot ket qua xac nh (ngha la, mot
phan hoi toan phan hay khong: chet hay khong) c suy luan ra. Moi
quan he gia nong o chat th va phan tram ca the b ngo oc c xac
nh va mot ng cong nong o gay chet se c xac lap. Ket qua cua
10
cac th nghiem ngan han cho thay (1) phan tram ca the sinh vat b giet
hay bat ong trong moi nong o th, va (2) LC
50
hay EC
50
c ghi nhan
t quan sat, tnh toan hay noi suy.
Bang 1.1: LC
50
cua mot so hoa chat oi vi ca tue
Hoa chat LC
50

Triethylene glycol (TEG) 92,500mg/l
Dimethyl formanide (DMF) 10,410mg/l
Acetone 9,100mg/l
Dimethyl sulfoxide 33,500mg/l
(Nguon: US EPA, 1979)
o oc cap tnh tnh theo Micro (TM test)
e xac nh o oc cap tnh, ngi ta con dung phng phap th
goi la TM test (Microtox Test) model 500 Analyser, Protocol for Basic
Text (Microbix, 1992).
Nguyen ly phng phap th la kiem soat qua trnh trao oi chat cua
vi sinh vat phat quang thi gian ngan 5 15 phut qua o, anh gia o oc
cap tnh cua moi trng nc hay at, bun kh. Nhiet o c duy tr 15
27
o
C. Thiet b o la may Microtox model 500, o cng o phat quang
cua vi sinh vat Vibrio fischeri NRRL B-11177, thuoc th Microtox
Reagent. May th c noi vi mot may tnh cai at san phan mem
Microtox data collection and reduction software version 6.0 hoac phan
mem Microtox Omi
TM
. Trong ieu kien moi trng cha co hoac t oc
chat, vi sinh vat phat quang manh do qua trnh ho hap te bao cua chung.
Neu moi trng b nhiem oc, chat oc cang tang th lng phat quang
cang giam. Ngi ta a ra mot ch so EC
50
cng o phat sang cua vi
sinh vat trong khoang thi gian 5 phut (hoac 15 phut) vi nhiet o
t = 15 0,5
o
C. Tr so EC
50
c oc qua may tnh.
o oc cap tnh tnh theo loai giap xac Ceriodaphnia
Trong moi trng nc ngot co loai phieu sinh vat giap xac
Ceriodaphria, thng la thc an cho ca nho. Ngi ta s dung tnh nhay
cam cua no vi nong o oc chat vi so lng ca the chet e xac nh
mc o nhiem oc cua moi trng sau 24 gi, 48 gi.
11
So lng ca the chet cua no cung c bieu dien qua EC
50
24h
EC
50
48h hoac LC
50
24h va n v tnh o oc ay la mg/l.
n v o c cha t (TU Toxicity Units): la a i l ng the
hie n l ng o c cha t cu a ma u th v i sinh va t th nghie m. Mo t n
v tnh tng ng v i ma u pha loa ng gie t che t 50% so l ng sinh va t
th nghie m.
TU =
%) 50 ( EC
(%) 100
50

TU cang cao, EC
50
cang thap th moi trng cang oc hai.
Toc o phat thai oc chat (Toxicity Emission Rate) la lng oc
chat, oc to thai ra moi trng xung quanh trong thi gian mot ngay
TER = TU/ngay = TU x Q (m
3
/ngay)
He so phat thai oc chat (Toxicity Emission Factor TEF): la
lng oc chat phat thai tnh tren mot tan chat thai ran cac bai rac thai.
TEF = TU/tan rac ang phan huy =
) ngay / rac tan ( H
TER

o oc man tnh
Mot cong cu quan trong e hieu ro va anh gia kha nang gay oc
cua hoa chat oi vi sinh vat la o oc man tnh hay o oc toan vong
i. o oc man tnh co the cho thay cac nong o cua hoa chat co the
anh hng en qua trnh phat trien bnh thng va kha nang sinh san cua
mot ca the sinh vat. Noi chung, nong o gay ra ngo oc man tnh thng
thap hn nong o ngo oc cap tnh. Do o, o oc man tnh cung cap
nhieu so lieu nhay cam hn o oc cap tnh.
Trong cac th nghiem e tm ra o oc man tnh, nong o ngng
gay ra cac tac ong co hai ang ke thng c goi la nong o gay oc
cc ai co the chap nhan c (MATC). MATC la mot nong o ly thuyet
nam tren nong o cao nhat khong gay ra anh hng (NOEC) va nam di
nong o gay oc thap nhat (LOEC), do o NOEC < MATC < LOEC.
Trong viec thiet lap moi quan he gia o oc cap tnh va o oc
man tnh, mot thong so a c a ra s dung, o la yeu to ap dung
(AF), la mot thong so khong th nguyen, thuan tuy hoa hoc, c tnh
bang nong o ngng cua o oc man tnh chia cho nong o gay oc cap
tnh. Yeu to ap dung AF c xem nh la dai nong o. Chang han, neu
12
0,5 < MATC < 1,0mg/l va LC
50
la 10 mg/l, va AF = MATC / LC
50
0,5 <
1,0 / 10 = 0,05 0,1
Theo ly thuyet, AF kha on nh cho mot hoa chat. Do o, khi AF
cua mot hoa chat a c xac nh cho mot loai thuy sinh vat nao o th
no cung co the ap dung cho mot loai khac. Ly thuyet nay a cung cap
mot c tnh ve nong o oc man tnh cua mot hoa chat len cac loai
khong the tham gia cac phep th trong ieu kien gay oc man tnh do
cha co u thong tin ve cac yeu cau can thiet e duy tr i song sinh
vat. Ngoai ra, trong mot so trng hp, AF cung cung cap c tnh ve
nong o oc man tnh ma khong can tien hanh th nghiem, mac du loai
sinh vat co the tham gia. ieu nay a giup giam chi ph va thi gian s
dung cho cac th nghiem. Cac nha nghien cu co the xac nh AF cua
mot hoa chat oi vi mot sinh vat va sau o ap dung cho mot sinh vat
khac. Chang han, AF cua mot hoa chat oi vi ca la t 0,05 - 0,1, AF nay
co the ap dung e xac nh MATC cua mot loai giap xac nh tom, khi
biet LC
50
cua no la 1,0mg/l. MATC cua hoa chat nay oi vi tom se la:
MATC = AF x LC
50
= 0,05 0,1 x 1,0 mg/l 0,05 < 0,1 mg/l
Cuoi cung, mot s so sanh ve cac nong o hoa chat gay ra cac anh
hng co hai ang ke trong nghien cu o oc man tnh vi nong o hoa
chat co the co trong moi trng nc (EEC) cho phep mot s anh gia ve
cac kha nang ngo oc tiem tang ma hoa chat gay ra cho cac sinh vat nc.
oc tnh ban cap la tac dung gay hai c the ong vat neu hang
ngay hoa chat c a vao c the trong khoang thi gian di 10% thi
gian song cua ong vat th nghiem.
Mc khong thay c hieu ng thuoc (no observable effect level
NOEL) la lieu lng toi a cua mot chat oc khong tao ra c mot hieu
ng thay ro ret cac ong vat th nghiem. NOEL thng c dung lam
hng dan e lap ra cac mc tiep xuc toi a ngi va thiet lap cac mc
d lng chap nhan c tren cac loai nong san. Thong thng, mc tiep
xuc va mc d lng chap nhan c c qui nh khoang 100 - 1000
lan nho hn NOEL e co c s an toan can thiet.
Phan hoi (response) la nhng phan ng cua mot c quan hay mot
phan cua c quan noi tang (v du nh c bap) oi vi mot tac nhan kch
thch (duffus). Tac nhan kch thch co the co mot vai dang, tac dung kch
13
thch cang ln th phan hoi cang manh. Khi tac nhan kch thch la hoa
chat, phan hoi lien he tng quan vi lieu lng (dose).
1.3. NHIEM 8AN - O NHIEM CHAI OC VA NGO OC
1.3.1. O nh|em mo| Iruong (pollution)
(*)

Chung ta biet rang cac hien tng ngo oc ngi va sinh vat eu
lien quan en lng oc to, oc chat co trong moi trng, ma oc chat
nay lai xuat phat t chat gay o nhiem co trong moi trng b o nhiem.
nh ngha: O nhiem moi trng la hien tng suy giam chat lng
moi trng qua mot gii han cho phep, i ngc lai vi muc ch s dung
moi trng, anh hng en sc khoe con ngi va sinh vat. O nhiem moi
trng vt qua mc nhat nh se la hien tng nhiem oc va ngo oc
sinh vat va con ngi.
To chc Y te the gii nh ngha o nhiem la viec chuyen cac chat
thai hoac nang lng vao moi trng en mc co kha nang gay hai cho
sc khoe con ngi va s phat trien sinh vat hoac lam giam chat lng
moi trng song.
Nguon gay o nhiem la nguon thai ra cac chat o nhiem. Chung ta
co the phan chia cac chat gay o nhiem theo tnh chat hoat ong, nguon
goc phat sinh, theo khoang cach khong gian nguon gay o nhiem chnh
cung la nguon gay oc.
Chat o nhiem la cac hoa chat, tac nhan vat ly, sinh hoc nong o
hoac mc o nhat nh, tac ong xau en chat lng moi trng. Khi o
nhiem vt qua mc, chat o nhiem cung chnh la chat oc.
1.3.1.1. O nhiem, gay oc moi trng nc
Nc la mot nguon tai nguyen ln trong thien nhien nhng do s
phan bo khong eu va do tac ong cua con ngi nen mot so ni tren
the gii nc tr nen khan hiem hoac kem chat lng, khong s dung
c. Do tnh de lan truyen nen pham vi cua vung o nhiem nc lan
nhanh trong thuy vc va theo a phat trien cua san xuat cong nghiep, toc
o o th hoa... Nhieu ni tren the gii hien nay ang b e doa thieu
nc sach tram trong do tnh trang nguon nc b o nhiem hoac sa mac

(*)
Xem Moi trng, tap I, Le Huy Ba, Nxb Khoa hoc va k thuat, 1997).
14
hoa. Hau qua cua viec nhiem oc oc chat, oc to trong vung nc b o
nhiem a, ang va se con phai giai quyet lau dai. Nc o nhiem la con
ng de dang nhat a oc chat vao cac c the song va con ngi thong
qua cac mat xch trong chuoi thc an, nc uong. V the, van e o nhiem
nc va anh hng cua cac tac nhan oc trong nc en quan xa thuy
sinh va con ngi can c quan tam nghien cu.
1.3.1.2. O nhiem, gay oc moi trng khong kh
Khong kh la hon hp cac chat co dang kh, co thanh phan the tch
hau nh khong oi. Thanh phan cua khong kh kho la 78% N
2
, 20,95%
O
2
, 0,93% Ar, 0,03% CO
2
, 0,002% Ne, 0,005% He. Ngoai ra, khong kh
con cha mot lng hi nc nhat nh. Nong o bao hoa hi nc trong
khong kh phu thuoc rat nhieu vao nhiet o.
O nhiem khong kh la s phong thch vao kh quyen cac loai kh,
bui, hi hay cac hat khong phai la thanh phan khong kh kho, lam cho
thanh phan khong kh thay oi, gay anh hng bat li cho con ngi, sinh
vat va cac cong trnh.
Khong kh o nhiem cha rat nhieu loai chat oc nguy hai cho sc
khoe con ngi va he sinh thai. Cac chat nay cang nguy hiem hn khi de
dang xam nhap vao c the qua ng ho hap va da, hap thu vao mau
hoac tac ong ngay len he than kinh.
1.3.1.3. O nhiem, gay oc moi trng at
O nhiem nc, o nhiem khong kh co lien quan mat thiet en o
nhiem gay oc at ai. O nhiem at phan anh nhng phng thc canh
tac phan ve sinh va nhng chnh sach sai lam ve quan ly, s dung at ai.
O nhiem at phan anh s lien thong gia o nhiem nc, khong kh dan
en o nhiem va gay oc cho at.
cac nc phat trien cung nh cac nc ang phat trien, o nhiem
gay oc at con la do:
+ S dung qua mc trong nong nghiep nhng san pham hoa hoc
nh phan bon, chat ieu hoa sinh trng, thuoc bao ve thc vat...
+ Thai vao at mot lng ln chat thai cong nghiep, chat thai oc hai.
+ Do tran dau
+ Do cac nguon phong xa t nhien va nhan tao.
15
1.3.2. Nh|em bon (contamination) la trng hp cac chat la lam
thay oi thanh phan vi lng, hoa hoc, sinh hoc cua moi trng nhng
cha lam thay oi tnh chat va chat lng cua cac moi trng thanh phan.
Nh vay, moi trng nc khi b o nhiem a trai qua giai oan nhiem
ban, nhng mot moi trng nhiem ban cha chac a b o nhiem. Ngoai ra
cung can biet them rang thuat ng Contamination ch thng dung cho o
nhiem gay oc moi trng at va bun ay, khong hoac t dung cho moi
trng khong kh, nc
1.3.3. ChoI doc (toxicant, poison, toxic element)
Chat oc la nhng chat gay nen hien tng ngo oc cho con ngi,
thc vat, ong vat.
Cac tac nhan gay o nhiem co mat trong moi trng en mot nong
o nao o th tr nen oc. Nh vay, t tac nhan o nhiem, cac tac chat nay
tr thanh tac nhan oc, chat oc va gay oc cho sinh vat va con ngi.
Trong moi trng thng co ba loai chat oc:
Chat oc ban chat (chat oc t nhien): gom cac chat ma du lieu
lng rat nho cung gay oc cho c the sinh vat. V du nh H
2
S, Pb , Hg,
Be, St, CO...
Chat oc khong ban chat: t than khong la chat oc nhng co luc
no cung co the gay nen cac hieu ng oc khi vao moi trng.
Chat oc theo lieu l ng: la nh ng cha t m c o bnh thng
(hay m c o ne n) cha bie u hie n tnh o c; no ch co tnh o c khi ha m
l ng ta ng cao trong mo i tr ng t nhien. Tham ch mo t so cha t khi
ham lng thap la chat dinh d ng can thie t cho sinh vat va con ngi
(Microelement hay Microfertilize), nhng khi no ng o ta ng cao, v t
qua mo t ng ng an toa n nha t nh o i v i mo t sinh va t nha t nh th
chu ng tr ne n o c. V du , trong mo i tr ng a t, NH
+
4
trong dung dch
a t la cha t dinh dng cu a th c va t va sinh va t khi no ng o tha p;
nhng khi v t qua ty le 1/500 ve tro ng l ng no se gay oc. Tng t,
Zn la nguye n to vi l ng can thie t e na ng cao cha t l ng sa n pham
nong nghie p nhng khi vt qua 0,78% a gay oc; hay Fe
2+
v t qua
nong o 500ppm la gay che t lua, vt qua 0,3 ppm trong nc la anh
en s c khoe cua con ngi.

16
1.4. CAC NGUYEN IY VE OC HOC MOI IPUONG
1.4.1. I|nh doc
Tnh oc cua mot chat oc phu thuoc vao cac yeu to sau:
ac tnh cua chat o oi vi sinh vat nhat nh
V du : Pb, Hg, CuSO
4
, gay oc vi sinh vat.
Hg vo c t oc hn so vi Hg hu c.
Chat hu c cha Cl co oc tnh cang cao khi so nguyen t Cl trong
phan t chat o cang nhieu: CH
3
Cl < CH
2
Cl
2
< CHCl
3
< CCl
4
.
Hp chat amine, nitro cua benzene cang oc khi goc NH
2
va NO
2

cang nhieu trong phan t.
Cac chat de tan trong nc thng de gay oc hn
Nong o (hay lieu lng) cua chat oc: Nong o va lieu
lng cang tang tnh oc cang tang.
Tac ong tong hp cua nhieu chat: neu nhieu chat oc cung
tac dung ong thi th mc o nguy hiem cang tang. Trong
trng hp nay, nong o cac chat phai nho hn nong o cho
phep cua tng chat. Cach tnh nong o cho phep:
1 ...
T
C
T
C
T
C
3
3
2
2
1
1
< + + +
trong o: C
1
, C
2
, C
3
la nong o tng chat trong moi trng T
1
, T
2
, T
3
...
la nong o toi a tng ng khi tac ong rieng re.
Thi gian tiep xuc vi chat oc cang lau cang nguy hiem.
Nhiet o moi trng: thong thng nhiet o cang cao, kha
nang gay oc cang ln nhng co mot vai trng hp th ngc
lai. Cung co nhng chat oc, khi nhiet o qua cao se de b
bien tnh hoac phan huy; do o, tnh oc giam.
1.4.2. Nguong doc
Ngng oc la lieu lng chat oc thap nhat gay ra ngo oc,
thng tnh theo n v: mg/kg trong lng c the.
Ngng oc khac nhau cac loai sinh vat khac nhau; va nhng
moi trng khac nhau, ngng oc cung khac nhau. Cung mot chat oc
nhng ngng oc cua ngi khac cua thc vat, ong vat va vi sinh vat.
17
Tr so ngng th hang (threshold limit value - TLV): oi vi mot
hoa chat, TLV la nong o cua hoa chat (tnh theo ppm) khong tao ra
nhng anh hng xau cho sinh vat trong mot khoang thi gian nao o.
TLV thong dung nhat - thng ap dung cho nong dan - la nong o cua
hoa chat ma nong dan phai chu ng trong 8 gi moi ngay va trong 5
ngay lien tiep. oi khi phai ap dung nhng tr so TLV ngan han cho nong
dan v cong viec phai i vao vung x ly thuoc.
1.4.3. I|nh ben vung cuo doc choI Irong mo| Iruong
Nhieu chat hoa hoc co thi gian ban phan huy (half life) rat dai hay
rat kho b oxy hoa hoac kho b phan huy sinh hoc; do o, chung rat ben
trong t nhien. V du, dioxin co thi gian ban huy t 10 -12 nam. Chung
c thai ra moi trng tr thanh chat thai oc hai co i song rat lau dai
va gay nguy hiem cho he sinh thai. Chung co the c hap thu vao cac
c quan cua thc vat, ong vat rat lau ma khong b phan ra hay ao thai.
Theo thi gian, chung co the c tch luy ngay cang nhieu qua moi bac
dinh dng trong thap dinh dng, trc khi xam nhap vao c the con
ngi. Nong o tch luy nay khi vt qua ngng oc gii han se gay
nhng benh nguy hiem hoac lam thay oi cau truc te bao, ot bien gen
gay ung th... lam suy thoai cac the he sau.
V du, s kien nhiem oc methyl thuy ngan vnh Minamata, Nhat
Ban (1932 - 1971) khong ch oi vi ca ma ca he sinh thai trong nc va
tram tch ay vnh, la mot ien hnh cho s ton tai ben vng cua oc chat
trong t nhien. Hau qua la ng dan trong vung sau nhieu nam an ca b
nhiem oc, a phat sinh nhng can benh la ma ch co Minamata. Ngay
nay, sau nhieu co gang nao vet tram tch methyl thuy ngan va cai tao
moi trng, ngi ta c tnh d lng con lai cua thuy ngan trong bun
ay vnh phai en nam 2011 mi phan huy het.
1.5. MOI VAI IOA I OC CHAI IEN HNH
(Se trnh bay ky hn cac chng sau)
1.5.1. ChoI Iho| Iu cong ngh|ep duoc phom
Cong nghiep dc pham tao ra mot khoi lng ln cac chat thai
hoa hoc. Thanh phan cua cac chat nay lien quan en b mat cua san
pham hay oc quyen sang che, do o kho cong khai hoan toan. Cac chat
18
hoa hoc nay co the la chat c che sinh hoc hay chat oc oi vi qui trnh
x ly va se gay nhieu van e cho moi trng song khi thai ra ngoai.
1.5.2. Ihuoc Iru sou huu co
Tren th trng mot so loai thuoc bao ve thc vat a c s dung
nh DDT, lindane, chlordane, dieldrin, aldrin va heptachlor. Ve mat cong
dung, chung c xem la co tac dung diet tuyet oi nhieu loai con trung
khac nhau. Nhng khi cac loai tren c dung di dang dung dch, chung
co kha nang dnh chat vao cac hat keo at, kho b ra troi theo dong nc
va kho b phan huy sinh hoc hay hoa hoc trong moi trng t nhien. Thi
gian ban huy cua chung tng oi dai (1-10 nam). Do khong tan trong nc
nen chung co the c tch luy trong cac mo m va chuyen t ong vat
sang con ngi qua thc an hoac qua nc uong khong kh o nhiem. Hien
nay mot so hoa chat bao ve thc vat a b cam nh DDT nhng mot so ni
van con dung va ton d trong at van con cao (Le Huy Ba, 2004).
1.5.3. Hop choI pheno|
Hp chat phenol xuat phat t goc benzene gom: polyphenol,
chlorophenol, phenoxy acid. Phenol khong mau, tinh the trang co the
chuyen sang o khi b phi ra anh nang, tan tng oi nhieu trong nc.
Phenol la phu pham cua cong nghiep hoa dau, t mo than, luyen coc
hoac co the phan tch t nha ng, ieu che t tong hp hu c
Phenol la nguyen lieu tho cua nhieu nganh cong nghiep. Mot v du ien
hnh gan ay la viec 21 cong nhan a b bong da, phai i cap cu, nhap
vien va e lai thng tat do tiep xuc vi phenol trong khi nao vet kenh
co nc a b nhiem phenol t phe thai vo hat ieu Bnh Chanh, Thanh
pho Ho Ch Minh (1999).
1.5.4. Coc hop choI FC8 (polychloro biphenyl)
Giong nh thuoc tr sau hu c, PCB la hp chat rat ben vng trong
t nhien. Mot phng phap thng dung e pha huy cau truc cua PCB la
nung 1200
o
C trong 2 phut. Con ng thong thng nhat e PCB xam
nhap vao c the ngi la qua thc vat, thuy san, kh quyen (hat bay hi).
Chung co the ton lu trong mo m cua cac sinh vat song.
1.5.5. ChoI Iho| co goc ho|ogen
Xuat phat t qua trnh giat tay, lam sach kim loai, det nhuom hay
thuoc da. Goc halogen co the ket hp vi cac chat thai trong nc thai e
19
tao thanh cac hp chat rat nguy hiem, oc hai, linh ong trong nc va
ton tai lau ben trong t nhien.
1.5.6. ChoI doc cyonur
T hoa chat ai vang, tuyen quang, x ly hi nong trong luyen thep
va mot so chat thai cong nghiep.
1.5.7. ChoI doc phong xo
Co hai nguon chat thai phong xa ma pho bien nhat la t nha may
nang lng hat nhan: mo quang uranium; chat thai benh vien.
Co ba loai tia phong xa anh hng len con ngi la alpha, beta, va
gamma. Mc o gay hai tuy thuoc loai tia. Chat phong xa se gay ra tnh
trang thieu mau, suy nhc c the, met moi, rung toc, uc thuy tinh the,
noi ban o da, ung th hoac gay nhng ot bien trong qua trnh hnh
thanh te bao, bien oi gen, lam anh hng en ca mot the he tng lai.
1.5.8. Coc choI doc k|m |oo| nong
Kim loai nang co trong bun cong ranh, kenh rach o th, nc thai
cong nghiep nhat la luyen kim, xi ma qua con ng thc pham, tch luy
trong c the sinh vat,... gay anh hng lau dai len c the sinh vat va con
ngi, gay ung th.
1.6. CAC YEU IO IAM ANH HUONG EN INH OC CUA OC
CHAI, OC IO
Tien lieu nhng anh hng co hai cua chat oc oi vi con ngi
va cac quan the sinh vat trong he sinh thai la mot viec khong de. Tuoi
tac, gii tnh, sc khoe va nhieu yeu to moi trng khac gop phan vao
ket qua cuoi cung.
1.6.1. I|eu |uong vo Iho| g|on I|ep xuc vo| hoo choI doc. noi
chung, khi lieu lng tiep xuc cang cao va thi gian tiep xuc cang lau th
tnh oc co tac hai cang ln.
S hien dien cung mot luc nhieu loai hoa chat trong c the song
hoac trong moi trng tai cung mot thi iem tiep xuc cung la mot yeu to
tac ong en tnh oc cua cac chat.
e chng to tac ong nay, cac nha oc chat hoc thng tien hanh
cac th nghiem e xac nh LD
50
(lieu gay chet 50% con vat th nghiem)
20
cua moi loai oc chat, LD
50
anh gia tnh oc tng oi cua mot chat. V
du, mot chat co LD
50
la 200mg/kg b.w (body weight) se co tnh oc bang
mot na cua hoa chat co LD
50
la 100mg/kg b.w.
1.6.2. Coc yeu Io s|nh hoc
Tuoi tac: Nhng c the tre con, ang phat trien qua thi ky non yeu se
b tac ong cua chat oc manh hn nhng c the ngi ln. V du, tre em b
nhiem oc ch va thuy ngan de dang va nghiem trong hn ngi ln v he
than kinh cua chung cha hoan chnh rat nhay cam vi chat oc; con vat th
nghiem nho b ngo oc cua SO
x
va NO
x
trong khong kh o nhiem nang hn
con vat ln.
Tnh trang sc khoe: dinh dng kem, cang thang than kinh, an
uong khong ieu o, benh tim, phoi va hut thuoc la gop phan lam suy
yeu sc khoe va lam con ngi de b nhiem oc hn. Yeu to di truyen
cung co the quyet nh s phan ng cua c the oi vi mot so chat oc.
Yeu to gen di truyen: cung co tac dung nhat nh en mc o tac hai
va kha nang anh hng lau dai qua vai the he cua oc chat. Mot so gen nhat
nh se de b tac ong cua mot so oc chat nhat nh.
1.6.3. Coc nhon Io mo| Iruong onh huong den hooI I|nh cuo
doc choI
Cac nhan to o nhiem lan truyen trong cac moi trng thanh phan (moi
trng nc, khong kh, at) co the gia tang tnh oc va cung co the ket tua,
giam tnh oc. Cac tac nhan o nhiem chu anh hng manh cua cac yeu to
cua moi trng thanh phan ma cac oi tng sinh vat va he sinh thai nam
trong moi trng o. Co the ke mot so tac nhan anh hng nh sau :
pH moi trng: tnh kiem, acid hay trung tnh cua moi trng la
yeu to au tien anh hng en tnh tan, o pha loang va hoat tnh cua tac
chat gay oc. Mot tac nhan o nhiem ton tai trang thai hoa tan thng
co oc tnh cao hn oi vi thuy sinh.
V du: pH acid, kem (Zn) co oc tnh cao hn v ton tai hnh thai
Zn
2+
va ZnHCO
3
+
(hoa tan); trong khi o pH kiem, kem co oc tnh
thap do ton tai trang thai Zn(OH)
2
(ket tua).
EC (o dan ien): co anh hng nhat la vi cac chat oc co tnh
ien giai.
21
Cac chat can trong moi trng nc, khong kh, at, gay ket dnh
hay sa lang oc chat. V du, trong vung at chua phen, neu co cac hat
keo set l lng, oc chat Al
3+
la oc chat ien hnh trong he sinh thai at
phen, se lien ket vi cac hat mang ien am nay va se tram lang xuong,
lam giam oc tnh cua Al
3+
trong dung dch.
Nhiet o: anh hng en kha nang hoa tan, lam gia tang toc o
phan ng, tang hoat tnh cua cac chat o nhiem. V du, khi nhiet o cao,
HgCl
2
se tac dung nhanh gap 2 -3 lan so vi nhiet o thap. Thuoc tr sau
DDT va mot so loai thuoc diet ray thng tang oc tnh khi nhiet o t
10
0
C len 30
0
C.
Dien tch mat thoang: anh hng trc tiep en s phan bo nong o
va lieu lng, phan huy chat o nhiem, ac biet la chat hu c khong ben
vng. Dong nc co be mat ln, dong chay manh, lu lng ln co kha
nang t lam sach cao, giam oc tnh.
Cac chat oi khang hoac chat xuc tac: neu trong moi trng ton tai
chat xuc tac th hoat tnh cua chat o nhiem se tang cao nhieu lan. Ngc lai,
khi co chat oi khang th oc tnh se giam hoac triet tieu.
Cac yeu to ve kh tng, thuy van nh o am, toc o gio, anh
sang, s lan truyen song, dong chay, o man cung gay tac ong kha ln
en hoat tnh cua oc chat, nhat la tac ong en kha nang lan truyen oc
chat trong moi trng.
Kha nang t lam sach cua moi trng: Moi mot he moi trng
sinh thai eu co kha nang t lam sach cua no. Kha nang nay cang ln th
tnh chu oc va giai oc (detoxification) cang cao.
1.7. DIEN 8IEN VA CON UONG I CUA OC CHAI
Chat oc phat sinh t nhieu nguon (t nhien va nhan tao) va xam nhap
vao c the bang nhieu cach, sau mot thi gian tch luy se tang tnh hoat ong
hoac phan huy, lam giam oc tnh va ao thai khoi c the. Sau ay la trnh t
cac bc tren ng i cua oc chat khi tac dung len con ngi.
1.7.1. Nguon phoI s|nh
A. Nguon thien nhien
a) T hoat ong cua nui la: nui la phun nham thach nong, giau
sulfur, methane va cac chat kh khac cung vi tro va khoi bui gay o
22
nhiem khong kh, sau o la gay oc tren mot khu vc rong ln, khong ch
cua mot quoc gia ma anh hng en nhieu quoc gia lan can.
b) Chay rng (cung co the do nhan tao): lan truyen nhanh va rong;
thai nhieu tan tro, khoi, bui gay oc tan pha nghiem trong he sinh thai
khu vc. Chay rng tram U Minh la mot v du.
c) Phan giai yem kh cac hp chat phan tch hu c t nhien vung
am lay, song rach, ao, ho: sinh ra nhieu chat o nhiem, chat oc (nh
CH
4
, H
2
S, vi trung, vi khuan yem kh...) cho moi trng nc, at, khong
kh trong va sau qua trnh phan giai.
B. Nguon nhan tao
Rat a dang, do qua trnh phat trien san xuat, do nhu cau xa hoi
tang nhanh e thoa man nhu cau cua con ngi. Cac hoat ong co thai ra
cac chat oc cho moi trng sinh thai bao gom:
a) Cong nghiep
Nganh nhiet ien: thai ra bui, khoi va hi nong, cac kh oc hai,
san pham cua hoat ong ot nhien lieu hoa thach (nh SO
x
, CO, CO
2
,
N
2
O, NO
2
).
Nganh vat lieu xay dng: bui, kh SO
2
, CO, CO
2
, N
2
O, NO
2
)...
Nganh hoa chat, phan bon: khoi thai lan bui hoa chat, co tnh an
mon, nc thai acid (hoac kiem), trong nc thai lan nhieu chat l lng
va d lng nhieu loai hoa chat gay hai cho he sinh thai nh toluene, cac
dan xuat gay ung th...
Khai thac va che bien dau mo: sinh ra dau ro r, can dau, chat thai
ran cua san xuat... Ta biet rang, dau mo va san pham chng cat dau eu
gay oc cho sinh vat va he sinh thai.
Nganh det nhuom, giay, nha, chat tay ra: thai ra nhieu khoi
bui, kh oc, nc thai oc hai, chat thai ran oc hai.
Nganh luyen kim, c kh: bui, cac kh giau SO
x
, NO
x
, CO, CO
2
,
cac kim loai nang.
Nganh che bien thc pham: chu yeu nc thai ra co ham lng
chat hu c cao, tao nen cac oc to trong moi trng.
Nganh giao thong van tai: chat thai do khoi xang, dau m, bui ch,
bui at, tai nan, nhat la tai nan tran dau...
23
Nguon o nhiem cong nghiep do hai qua trnh gay ra: ot nhien lieu
va do boc hi, ro r tren day chuyen san xuat va tren cac ng ong dan.
Qua trnh ot nhien lieu thai ra rat nhieu chat oc, qua ong khoi nha
may, i thang vao khong kh.
cac nc cong nghiep phat trien, rat nhieu dien tch at rong ln
c dung lam ni chon chat thai phong xa, chat thai hoa chat oc nguy
hiem, chat thai sinh hoat. T ay phat sinh nhieu yeu to anh hng xau
cho moi trng. My co khoang 76.000 bai rac cong nghiep c thieu
ot; an Mach 3.200 bai, trong o co 500 bai rac hoa hoc. Nhat Ban co
lng rac thai hang nam khoang 20 trieu tan.
Trong khoang chuc nam gan ay, viec chon chat thai phong xa, chat
thai oc hai ngoai bien va ai dng ang gay o nhiem va nhiem oc nang
cho mot so vung bien. ay la moi lo ln cho ngi va thuy sinh vat. Ngoai
ra, hang nam bien va ai dng nhan trung bnh 1,6 trieu tan dau do tau
thuyen thai xuong; khoang 1,1 trieu tan do cac tai nan tran dau.
b) Nong nghiep: do viec s dung thuoc bao ve thc vat nhom clo
hu c (DDT, DDD, lindane, thiodane, heptachlor...) va cac hp chat
polychlobiphenyl (PCB), dioxin... la cac chat kho tan trong nc nhng
co kha nang hap thu va tch luy trong cac mo m.
c) Hoat ong du lch, sinh hoat, pha rng, chien tranh cung la cac
nguyen nhan lam phat sinh cac nguon o nhiem. V du: hau qua cua viec
rai chat oc khai quang, diet co cua My trong chien tranh Viet Nam con
gay hai vai chuc nam sau.
1.7.2. Xom nhop: la qua trnh chat oc tham qua mang te bao va
xam nhap vao mau. oc chat co the xam nhap vao c the con ngi va
sinh vat thong qua ba ng:
Tieu hoa: o an, thc uong b nhiem ban, khong am bao qui tac
an toan ve sinh thc pham nen oc chat de dang xam nhap vao c the va
gay benh.
Mot so oc chat hap thu thong qua cac con vi khuan song trong da
day. Chat co tnh kiem yeu th hap thu yeu hn trong c the khi no di
chuyen xuong ruot non, ruot gia va ao thai ra ngoai.
Ch co mot so chat i ti nao, con lai, chu yeu oc chat i qua gan,
than, qua sa me, tuyen mo hoi va tuyen sinh duc.
24
Ho hap: khong kh c ht qua phoi co cha nhng chat o nhiem,
chung ton tai khong ch dang kh ma con dang long, bui ran co kha
nang bay hi nh cac loai dung moi, cac loai hoa chat, thuoc tr sau, lan
hu c, thuy ngan. Mot vai chat co tnh thang hoa bien oi trc tiep t
the ran sang kh nh naphthalene, paradichlorobenzene nhiet o cang
cao, kha nang xam nhap qua ng ho hap cang ln. Cac chat oc sau
khi c hap thu qua mang nhay se lan toa va i vao mau. Chung phan
bo tuy theo oc to va cau truc phan t cua chung.
Cac chat oc dang ran hay long, l lng trong khong kh nh
khoi, sng mu..., vi hat nho di 1 micron, co the vao phoi de dang va
ti tan phe nang, gay ton thng nh phu phoi, benh bui phoi. Toan bo
phe nang co dien tch rat ln vi mot mang li mao mach day ac giup
chat oc khuech tan nhanh vao mau, khong qua gan va khong c giai
oc nh theo ng tieu hoa, ma chung i thang vao tim, e ngay sau o,
i en cac phu tang, ac biet en he than kinh trung ng. Do o, chat
oc xam nhap qua ng ho hap tac ong gay oc nhanh gan nh la c
tiem thang vao tnh mach.
Bui kh oc co kch thc phan t t 1 - 5 micron de dang i vao
cac phe quan va phe nang. Con nhng hat ln hn 10 micron th b gi lai
he thong ho hap ngoai (muoi)
e e phong nhiem oc qua ng ho hap, phai co qui nh nong
o gii han cho phep cua oc chat trong moi trng khong kh va qui
nh thi gian lam viec trong moi trng co nong o nhat nh cho ngi
va sinh vat (xem them chng 4).
ng da: da co vai tro bao ve chong tac ong cua cac yeu to hoa
hoc, vat ly va sinh hoc. Do mot so nguyen to nhay cam vi lp m di
da nen co the i qua da, vao he tuan hoan chung cua c the.
Mot so hp chat co the i qua da nh xang pha ch hu c, nicotin,
cac dan xuat nit va amin thm, cac dung moi co chlor, cac hp chat
thuoc tr sau, lan hu c, chlor hu c...
Nhiem oc qua da cang de xay ra neu da b ton thng ve mat c
hoc (chan thng), ly hoc (bong), cac chat hoa hoc (cac chat kch thch
va an da, gay bong). Neu nhiem qua niem mac cang nguy hiem hn v
niem mac co mat o mao mach day.
25
Chat oc tham qua mang te bao va xam nhap vao mau, en cac c
quan trong c the. Sau o, cac hoa chat co the b chuyen hoa. Mot so
khac se tch luy vao cac c quan khac nhau. Kha nang ton lu hoa chat
trong c the phu thuoc vao ac iem hoa hoc, cau truc phan t, tnh chat
vat ly cua chung, phu thuoc lng hoa chat vao c the, thi gian tiep xuc,
xam nhap. Ngoai ra, tnh oc hai con phu thuoc vao cau truc cua c quan
tiep nhan nh: s hap thu, phan bo, chuyen hoa trong c the va kha nang
bai tiet cua tng sinh vat. Cac hoa chat co tnh a m cao se de dang tap
trung trong cac mo m nh: DDT, chlodane, PCB... protein cua plasma co
the lien ket vi ong, kem, barbiturat; cac thuoc khang sinh va paraquat
tch luy trong phoi; ch co kha nang tch luy trong xng.
Mot so te bao tren da tao thanh cac tuyen mo hoi, chiem tren hn
1% dien tch da, nhieu chat de b ao thai qua tuyen mo hoi; do vay, t
oc to c hap thu qua da. Lp tren cung cua da goi la chat sng,
phang, dep, co cha protein. Lp nay co dan, an hoi. Lp sng da nay
coi nh la mot la chan, can tr cac oc to t ben ngoai vao. Hap thu dang
nc qua da rat cham, nhng oc to co cha lipid se qua da nhanh hn.
Ban chan, long ban tay hap thu oc chat cham hn so vi au va nach.
Tom lai, khi cac oc chat hoac chat la i vao c the thong qua mot
hoac nhieu ng nh a ke tren, chung se i vao mau. Sau o, chung co
the b ao thai ra khoi c the bang mot s chuyen hoa sang mot the khac
hoac bai tiet qua gan, than (vi cac chat oc tan c trong nc) va qua
phoi (vi cac chat oc co tnh bay hi cao). Cac chat oc khong bai tiet
ra co the ton lu, tch luy trong cac mo, cac c quan noi tang roi gay cac
benh nguy hiem nh ung th hoac gay cac ot bien ve gen va di truyen.
Phan gay oc nay se c tiep tuc xet trong phan tiep theo.
1.7.3. Goy doc
Khi chat oc i vao c the, se xay ra phan ng gia no va c the.
Phan ng o co the lam tang hay giam oc tnh cua chat oc, tuy thuoc
vao nhieu yeu to nh :
- Ban chat, cau truc cua chat oc
- Lieu lng chat oc i vao c the e tao ra phan ng gia te bao va
chat oc o; c tnh bang n v ppb hay ppm (mg/kg trong lng c the).
- Thi gian tac dung
26
V du: tiep xuc vi NO
2
trong vai gi, vi nong o 15-50 ppm, gay
ton thng tim, phoi. Nhng cung vi nong o nay, tren cung mot oi
tng, tiep xuc trong vai giay th gan nh khong co bieu hien ton thng.
- The trang sc khoe: an uong ay u chat dinh dng, c the co
sc e khang vi oc chat.
- Tuoi tac: tuoi nhi ong va tuoi gia de nhay cam vi cac oc chat.
- Gii tnh.
V du: DDT khong oc vi chuot mi sinh nhng oc vi chuot ln.
Parathion oc vi chuot mi sinh nhng khong oc vi chuot ln.
Chuot cong c b oc gap 10 lan so vi chuot cong cai.
Chat oc co tac ong khac nhau len c the song khac nhau. V du,
methanol oc vi ngi nhng lai khong oc vi cho, meo, chuot. Do
vay, chung ta phai chon oi tng nghien cu phu hp, cau truc sinh ly
tng ng vi con ngi e t o co the dung phng phap ngoai suy.
Mot vai v du tac hai cua oc chat tren cac oi tng
* oi vi thc vat: thay ro trong tac dung lam giam nang suat cay
trong hay giam nang suat sinh hoc, khi oc chat tang cao trong moi
trng at, nc.
V du, SO
2
lam han che s phat trien cua thc vat. Nong o SO
2
t
3 ppm tr len se lam rung la cho en gay chet cay.
Nong o CO t 100 - 1000 ppm se lam xoan la, rung la, gay chet
non cho nhieu loai cay trong.
O
3
gay vang la, ngan re, giam san lng hat.
* oi vi tai san, cong trnh
O
3
lam cao su nt ne, tang tnh an mon cong trnh.
SO
2
lam giam tuoi tho cua vai, nilon, t nhan tao.
NO
2
lam phai mau thuoc nhuom, hong vai, t, nilon
CO
2
va SO
2
lam giam tuoi tho cong trnh.
Ngoai ra con co mot so chat (nh Pb) khong gay oc ngay ma tch
tu ben trong c the, sau o di tac ong cua cac phan ng sinh hoa trong
c the, no tr nen oc.
27
Cac chat gay oc c chia thanh nam nhom:
Nhom 1: gay bong, kch thch da va niem mac. V du nhom acid,
hi acid, kh NH
3
.
Nhom 2: kch thch ng ho hap, nh Cl, NO
x
, HCl...
Nhom 3: cac chat gay ngat nh CO, CO
2
, kh CH
4
, C
2
H
6
.
Nhom 4: cac chat tac dung len he than kinh, nh hydrocarbon,
sulfurhydro, cac loai ru.
Nhom 5: gay oc cho he thong c quan nh he tao mau, he tieu hoa.
1.7.4. Fhon huy
Mot so oc chat co the b thuy phan hoac chuyen hoa di tac dung
cua anh sang t ngoai (phan ng quang hoa), tao chat co oc tnh kem
hn. V du, cac thuoc bao ve thc vat ho pyrethroid nh decis, sherpa...
Mot so loai thuoc bao ve thc vat co goc phot pho hu c de thuy
phan nh parathion, methylparathion, DDVP... kho gi c nong o cao
trong moi trng sau mot thi gian dai, nhat la khi moi trng nc co
tnh kiem manh. Thi gian ban huy cua chung ch 10 - 15 gi trong ieu
kien pH trung tnh. Do o, ngi ta a dung dung dch loang cua cac chat
kiem nh dung dch xut, nc voi e x ly, tieu oc cac vat lieu b nhiem
chat bao ve thc vat ho phot pho hu c va cac chat oc quan s co goc
phot pho hu c nh sarin, soman, VX...
Nhieu chat hu c trong nc thai sinh hoat (chat beo, carbohydrate,
hydrocarbon...) de dang b oxy hoa e cho cac san pham khong oc hoac
t oc oi vi ong thc vat thuy sinh.
C
4
H
10
O
3
N + O
2

Vi sinh
CO
2
+ H
2
O + NH
3

(C
4
H
10
O
3
N: cong thc chung cua chat o nhiem trong nc thai sinh hoat)
NH
3
+ H
2
O
pH 7 <
NH
4
OH + O
2

Oxi hoa
NO
3
-
+ H
+
+ H
2
O
(t nc thai) (oc /v tom ca) (khong oc /v tom ca)
Nhieu chat hu c, ac biet la cac hp chat PCB (polychlorobiphenyl),
hp chat a vong ngng tu (nh dioxin; 2,4 - pyren; DDT), dan xuat
chlorobenzene... kho b thuy phan, kho oxy hoa nen ton lu lau dai trong
moi trng t 20 - 30 nam. V du: chu ky ban huy cua 2,3,7,8 -
tetrachlorodibenzo-p-dioxin (TCDD hay dioxin) en 10-12 nam.
28
1.7.5. oo Iho|
Than la c quan bai tiet chu yeu cac chat oc qua ng nc tieu.
Gan va mat co vai tro quan trong oi vi bai tiet DDT va Pb. Phoi la ni
bai tiet cac kh oc. Ngoai ra, cac chat con c bai tiet qua mo hoi,
nc mat, sa, nc tieu va phan.
Toc o ao thai chat oc khoi c the phu thuoc vao toc o chuyen
hoa va bai tiet chung. Thong thng, trong c the, cac chat oc c
chuyen hoa thanh chat t oc hn, co tnh a m kem hn, tnh hoa tan
trong nc cao hn, do o de tham vao mang te bao va de b bai tiet.
Qua trnh nay goi la kh hoat hoa sinh hoc hay kh oc (detoxification).
Tuy nhien, mot so t chat khi i vao c the lai bien thanh cac chat oc
hn. Qua trnh nay c goi la qua trnh hoat hoa sinh hoc hay la qua trnh
tang o oc (incresing of toxicity). Viec tao ra chat chuyen hoa co oc tnh
cao hoac thap hn chat ban au phu thuoc vao tnh chat, cau truc hoa hoc va
kieu phan ng cua tac chat ban au.
Chat o nhiem

Chat oc
Kh hoat hoa sinh hoc De bai tiet
Giam oc tnh
c the (tang o phan cc, tang tnh a nc)
Hoat hoa sinh hoc Kho bai tiet
Tang oc tnh

(giam o phan cc, tang tnh a m)
S o 1a: Chuyen hoa va ao thai cua chat oc
1.8. FHAN IOAI OC CHAI, OC IO
1.8.1. Co so phon |oo|
Trong he sinh thai ton tai rat nhieu loai oc chat khac nhau, vi
nhng mc o tac ong tren moi loai oi tng cung khac nhau va con
ng xam nhap, gay hai cua chung cung rat a dang... Do o, tuy theo
29
muc ch nghien cu, oi tng nghien cu ma chung ta co c s e phan
loai oc chat thch hp. Co rat nhieu c s phan loai oc chat, co the ke
ra mot vai cach phan loai nh sau:
- Phan loai theo nong o - lieu lng
- Phan loai theo ban chat
- Phan loai theo moi trng (at, nc, khong kh, sinh quyen)
- Phan loai theo mc o nguy hiem
- Phan loai theo nguon goc oc chat
- Phan loai theo dang ton tai
- Phan loai thong qua ng xam nhap va gay hai
- Phan loai theo nganh kinh te - xa hoi: oc chat trong nong
nghiep, cong nghiep, y te, quan s...
- Phan loai theo qui trnh cong nghe (dang nguyen lieu, dang
phu gia, dang dung moi, dang chat thai...)
- Phan loai theo tac dung sinh hoc n thuan (tac dung kch
ng, tac dung gay ngat, d ng, ung th, ot bien, quai thai...)
- Phan loai theo sinh hoc he thong: gay oc len mo than kinh,
len c quan tao mau; gay oc len gan, than, cac c quan khac.
Tm hieu ky moi c s phan loai se cho chung ta co cai nhn khai
quat ve oc chat, oc to trong moi trng song.
1.8.2. Fhon |oo| Iheo nong do, ||eu |uong
1.8.2.1. Nong o nen: la nong o cua cac nguyen to san co trong
moi trng t nhien trong sach, tc la nong o hien dien cua chung khong
gay anh hng xau ti sc khoe cua con ngi va sinh vat, khong lam
giam chat lng cuoc song sinh vat trong cac moi trng thanh phan.
Hau het cac nguyen to hoa hoc eu hien dien vi mot nong o
thch hp trong moi trng. Chung la cac nguyen to co ch gop phan tao
nen va duy tr s s song tren trai at. Tuy nhien, mot so trong chung la
cac chat oc tiem tang. Khi nong o - lieu lng co mat cua chung tang
cao va vt qua mot gii han nhat nh (tuy theo moi oi tng b tac
ong ma gii han nay cao hay thap), th cac oc chat tiem tang nay se
phat huy oc tnh cua no len vat tiep xuc. Nh vay, mot chat khi nong
30
o thap (nong o nen) co the la chat dinh dng, co ch cho i song cua
con ngi va sinh vat, nhng khi nong o (lieu lng) co mat tang cao
hay do kha nang tch tu sinh hoc, chung vt qua ngng nguy hiem va
gay hai cho sinh vat va he sinh thai.
Can quan tam en moi trng co mat cua loai oc chat nong o -
lieu lng nay. Neu ton tai trong at, a th nong o cho phep cao hn
trong moi trng nc hay khong kh rat nhieu. Mot nong o tng oi
nho trong nc co the gay oc nghiem trong cho he sinh thai thuy. Ngc
lai, mot nong o tng oi ln trong at a, nhng do ton tai the ran
nen tac hai oi vi sinh vat (c tnh la nong o tong cong cua nguyen
to o) co the cha xay ra.
V du, cac nguyen to kim loai nang nh cadmium, thuy ngan,
cobalt, ch... co the ton tai trong at a, khoang vat trong t nhien en
nong o vai hoac vai chuc ppm van khong gay oc, nhng khi chung hoa
tan trong nc th ch vi nong o nho hn 1 ppm a gay oc cho mot so
loai ong, thc vat.
Lng oc chat san co trong at ch la mot phan nho cua tong so co
trong lp phong hoa, khoang t hn 10%, thong thng la t hn 1%.
Tnh oc cua loai oc chat nong o - lieu lng thng lien quan
en hai yeu to:
- Lieu lng chat oc
- Tnh nhay cam sinh vat oi vi nhng chat oc ac biet ang c
nghien cu.
Lieu lng do sinh vat tiep nhan b anh hng bi nong o chat oc
co trong moi trng va thi gian tiep xuc vi oc chat hoac a oc chat
vao c the. Do vay, mot oc chat co nong o nho trong nen moi trng
trong mot thi gian dai cung van co the se gay oc cho cac oi tng
trong he sinh thai do kha nang c tch luy sinh hoc. Neu chu tac ong
thng xuyen cua dang nhiem oc nay (oc man tnh), con ngi va sinh
vat co kha nang b anh hng en he thong di truyen, dan en ot bien,
ung th hoac anh hng en phoi thai.
1.8.2.2. Nong o cho phep cua chat oc
nh ngha
Nong o cho phep la ch tieu ve nong o dung e khong che chat
oc trong viec bao ve sc khoe cho ngi va sinh vat. No la c s giam sat
31
moi trng, anh gia tiep xuc nghe nghiep va tac hai sc khoe cung nh
co y ngha d phong.
- Theo To chc Y te The gii, nong o toi a cho phep la nhng nong
o chat oc ma nong o o, ngi cong nhan tiep xuc 8 gi/ ngay va 40
gi/tuan ma no khong gay anh hng g cho sc khoe cua ho.
- Lien Xo (cu), nong o toi a cho phep la nhng nong o cua
mot oc chat nhat nh, khong anh hng g en sc khoe cong nhan
trong thi gian ho ang lam viec va ca sau nay, suot i ho.
- Cac gia tr gii han ngng cua My qui nh ch ap dung cho a so
cong nhan co sc khoe bnh thng, khong ke nhng ngoai le. Qui nh
nay ch co tnh chat ch dan ve ve sinh moi trng ma thoi!
Ten goi
- Lien Xo (cu) goi la nong o toi a cho phep, viet theo ch La tinh
la PDK (predelno dopustima koncentraciia).
- My thng dung tr so gii han ngng (TLVs - threshold limit
values), ten theo Hoi cac nha ve sinh cong nghiep My dung.
- Vien tieu chuan My co dung ten nong o toi a cho phep MAC
(maxima allowable concentration).
- c dung ten nong o toi a cho phep.
- Phap co nhieu ten goi khac nhau nhng cung mot y ngha. V du
nh concentratien maximale admissible (NTCP), limites tolerables,
limites permissibles, seuils limites...
- Viet Nam dung ten nong o toi a cho phep (NTCP) trong cac
van ban cua Bo Y te, thng ten ngan la NCP.
Qui nh NCP
Moi quoc gia co qui nh rieng NCP cua nc mnh tuy theo quan
iem va tnh hnh cua moi nc.
- Viet Nam: qui nh trong van ban "Nhng tieu chuan tam thi ve
ve sinh" - Bo Y te.
- WHO: la chon theo quy nh cua My va Lien Xo (cu) 24 chat
oc ma NCP cua hai nc nay xap x nhau va khuyen cao nen ap dung
tren pham vi quoc te.
32
- Cac tr so NCP cua My thng cao hn Lien Xo 1-90 lan.
- Lien Xo la nc co qui nh NCP sm nhat, sau o la My, c
(trc 1945). Cac nc khac thng la ke tha qui nh NCP cua My
(de hn). Mot vai nc ap dung cua Lien Xo (nghiem ngat hn) hoac
mot so nc ieu chnh cho hp vi nc mnh.
- Ngoai nhng NCP trong 8 gi, 40 gi lao ong, Lien Xo va My
con qui nh NCP co cac tr so cao hn nhng vi thi gian tiep xuc
ngan (15, 30, 60 phut...).
1.8.3. Fhon |oo| Iheo bon choI
Trong moi trng t nhien co nhng chat the hien tnh oc ngay khi
ton tai dang nguyen thuy cua no. Kha nang gay oc cua loai oc chat,
oc to nay tac dung vi bat ke nong o (lieu lng) ln hay nho, tc la
phu thuoc vao ban chat chnh cua no va sau o mi la nong o hien dien
cua no. oc chat ban chat co kha nang c che, gay roi loan sinh ly, gay
nguy hai cho sc khoe con ngi va cac sinh vat bat c moi trng nao.
V du, mot vai chat oc ban chat nh H
2
S, CCl
4
, Pb, Hg, noc ong, noc con
bo cap...
Tnh oc cua chat oc ban chat phu thuoc nhieu yeu to nhng quan
trong nhat la dang cau truc hoa hoc cua no:
- Chat oc dang hp chat hydrocarbon co tnh oc ty le thuan
vi so nguyen t carbon trong phan t.
- Nhng chat vo c co cung so lng cac nguyen to th chat nao
co so nguyen t t hn se oc hn.
V du CO oc hn CO
2

- So nguyen t halogen thay the hydro cang nhieu th chat o
cang oc: V du CCl
4
oc hn nhieu so vi CH
3
Cl
Sau ay la mot vai v du.
- oc chat thuy ngan (Hg) trong t nhien thng gap di dang
cac hp chat vo c nh HgO (mau o), HgCl
2
, Hg(CN)
2
... va hu c
thuoc y te nh neptan, mercurocrom, thuoc bao ve thc vat, chong nam
moc nh serezan, sanesan... Thuy ngan dang ion rat oc. No la chat
oc te bao, tac dung cua no rat phc tap. Hg gay thoai hoa to chc, tao
thanh cac hp chat protein rat de tan, lam te liet chc nang cua cac nhom
33
thiol (-SH), cac he thong men c ban va oxy hoa kh cua te bao. Hg
thng tham nhap vao c the theo ba ng: ho hap, da, tieu hoa, chu
yeu la qua ng ho hap. Trong mau, khi Hg cua hp chat vo c ket hp
chu yeu vi protein huyet thanh th Hg cua hp chat hu c lai gan vao
hong cau. Trong than, Hg tch luy phan au cua than, khong tch luy
trong cac cuon tieu cau. Trong nao, Hg tch luy nhieu nhat la trong cac te
bao than kinh cua chat xam. Ht th Hg vi nong o 0,5 g/m
3
khong kh
a co anh hng en he than kinh. Hg(CN)
2
rat oc, mot ngi khoe
uong 0,13 g co the chet sau 9 ngay vi cac trieu chng cua Hg. Thuy
ngan co trong cong nghe khai thac quang, ot than (co cha Hg la chat
tap)... ac biet hien nay rac thai benh vien thai ra mot lng ln Hg vao
moi trng (se trnh bay ky trong chng 5).
Mot so chat oc ban chat trong moi trng khong kh
+ CO: chiem ty le ln trong cac chat gay o nhiem khong kh. Tuy
nhien nong o CO trong khong kh khong on nh, bien thien nhanh, ta
cha xac nh c chnh xac. CO tch luy trong la lach, khong tch luy
trong mau va mat i rat nhanh. Co the gay chet ot ngot ngi va ong
vat khi ht th phai luong khong kh CO, v CO tac dung manh vi
hemoglobin (Hb), manh gap 250 lan so vi tac dung vi oxy, lay oxy cua
Hb va tao thanh carboxyhemoglobin, lam mat kha nang van chuyen oxy
cua mau va gay ra ngat th.
Hb.O + CO Hb.CO + O
2

Ngoai ra, CO con tac dung vi Fe trong xytocrom-oxydaza (men ho
hap co chc nang hoat hoa oxy), lam bat hoat men, lam cho thieu oxy
cang tram trong. oi vi thc vat, CO tac ong t nhay cam hn, nhng
khi nong o cao (100 - 10000 ppm trong khong kh) se lam rung la, xoan
la, cay non chet, cay coi cham phat trien. CO pha v kha nang ngng ket
nit, lam thc vat thieu am.
+ NO tac dung manh vi hemoglobin (gap 1500 lan so vi CO),
nhng NO trong kh quyen khong co kha nang tham nhap vao mach mau
e tac dung vi Hb.
+ NH
3
la kh oc co kha nang kch thch manh len ng ho hap va
niem mac am t, gay bong rat do phan ng kiem hoa kem theo toa
nhiet. Ngng chu ng la 20 40 mg/m
3
khong kh. NH
3
thng gay
nhiem oc cap tnh.
34
Thuoc bao ve thc vat (BVTV) nh dioxin, paraquat, carbamat,
DDT... rat oc, tan cong vao he ho hap cua con ngi. D lng thuoc
BVTV tren nong san cung tac ong xau cho ngi tieu dung, tan cong vao
cac mo, gay d dang, ot bien gen, tac hai lau dai.
Nhng thuoc BVTV tan c trong m nguy hiem hn cac chat oc
tan c trong nc. Chung de dang vt qua cac rao can te bao nh pha
huy mang te bao, ay Ca ra ngoai, lam ton thng te bao, sau o tan
cong vao nhan te bao, lam thay oi enzym, thay oi protein, tao ra mot
so phan ng gay bien oi gen, la nguyen nhan gay ung th va tre sinh ra
b d dang.
oc to ong vat: nh noc ran, noc ong, ret, bo cap... Tuy nhien vi
mot lng cc nho, cac chat nay lai co the dung nh thuoc cha benh.
oc to thc vat: nh cay la ngon, cay cu au, cay thuoc ca.
oc to vi sinh vat: nh vi khuan thng han, tieu chay, viem ai
trang... oi vi ngi va ong vat, con oi vi thc vat nh toxine
fusarium lycopersici sacc, pseudomonas tabaci...
1.8.4. oc choI Irung g|on g|uo ho| |oo| bon choI vo ||eu |uong
Co nhng chat co the xep vao loai oc chat nong o - lieu lng
bi ch vi mot nong o vt gii han, no mi the hien tnh oc. Tuy
nhien, cung co the xep no vao loai chat oc ban chat v xet mot ieu
kien nhat nh, no co the gay roi loan sinh ly, ton thng cho c the neu
tham nhap vao cac c quan noi tang.
V du, benzene (C
6
H
6
) co the va la chat oc ban chat no la chat
oc lieu lng, no co the gay ton thng tuy xng va gay mot chuoi
phan ng vi te bao. Khi nong o benzene trong c the cao, tac ong gay
hai se keo dai, qua trnh tong hp protein b dng va gay chet te bao. Khi
b nhiem oc benzene, benzene c oxy hoa gan thanh phenol ket hp
vi acid sulfuric hoac acid glucoronic tao thanh cac acid
phenylglucoronic va thai ra nc tieu di dang muoi kiem. Benzene
c hap thu qua phoi va da, tan trong m va tch tu trong mo m. Tiep
xuc vi nong o benzene cao gay nhiem oc cap tnh, gay choang vang,
ngat th, co the gay t vong. Benzene gay ngo oc man tnh tuy xng,
gay met moi, xao tron ng da day, thieu mau, lam xao tron DNA di
truyen, nhiem sac the bach cau.
35
1.8.5. Fhon |oo| Iheo muc do nguy h|em
M c o nguy hie m cu a mo t loa i o c cha t tre n mot o i t ng
nghie n cu xa c nh thng c phan loai da theo gia tr LD
50
hay
LC
50
. M c o nguy hie m tu y thuo c va o nhie u ye u to, theo phan loa i
cua WHO, cac hoa cha t co m c o nguy hiem tu y theo dang ton tai va
con ng xa m nhap va o c the sinh va t th nghiem nh sau:
Bang 1.2. Phan loai chat oc theo mc o nguy hiem.
LD
50
, chuot (mg/kg can nang)
Qua mieng Qua da
Cap oc
The ran The long The ran The long
oc manh
oc
oc trung bnh
oc t
< 5
5 - 50
50 - 500
> 500
< 20
20 - 200
200 - 2000
< 2000
<10
10 - 100
100 - 1000
< 40
40 - 400
400 - 4000
> 4000
(Nguon: WHO, 1998)
Hau het cac loai thuoc BVTV eu rat oc vi ngi va ong vat mau
nong. Tuy nhien, mc o nguy hiem moi loai thuoc khac nhau. Ngi ta chia
2 loai:
Chat oc gay nhiem oc nong o (concentrative poison): mc o
gay oc cua nhom chat nay phu thuoc vao lng thuoc tham
nhap vao c the. di lieu gay t vong, thuoc dan dan c
phan giai va bai tiet ra ngoai c the. Tuy nhien, chung co the
gay nhiem oc man tnh cho nhng ngi co thi gian tiep xuc
lau. Hp chat thuoc nhom nay gom co lan hu c pyrethroid,
cacbamat, hp chat co nguon goc thc vat.
Chat gay nhiem oc tch luy (accumulative poison): la chat co
kha nang tch luy lau dai trong c the va gay nhng bien oi sinh
ly co hai cho c the song. Ngoai ra, mot so chat co kha nang gay
ung th, quai thai va anh hng di truyen oi vi nhng ngi
tiep xuc lau dai. Hp chat thuoc nhom nay gom co chlor hu c,
hp chat cha As, Pb...
1.8.6. Fhon |oo| Iheo nguon goc doc choI
oc chat trong t nhien xuat phat t nhieu nguon goc khac nhau
nh nguon goc sinh hoa, hoa hoc, chat phong xa... va chnh nguon goc
36
nay se anh hng nhieu en oc tnh, mc o gay hai cua chung. Co the
phan theo cac nhom: oc to sinh hoc, chat oc hoa hoc, chat oc phong
xa v.v
a) oc to sinh hoc
oc to sinh hoc la cac tac nhan c sinh ra t vi khuan, vi trung,
oc to tiet ra t thc vat, ong vat, cac san pham cua qua trnh phan huy
ong, thc vat chet di tac dung cua vi sinh vat, qua trnh bien oi gen,
oc to t cac loai nam, con trung... Noi chung, cac tac nhan oc sinh hoc
lam thay oi theo chieu hng xau s phat trien bnh thng cua he sinh
thai, i song sinh vat va con ngi.
Cac vi khuan va nam gay benh xam nhap vao c the bang nhieu con
ng khac nhau, tuy theo ieu kien moi trng cu the. V du, trong moi
trng khong kh neu co vi trung Kock (vi trung lao), de xam nhap qua
ng ho hap cho nhng ngi trong vung. Trong nc nhiem ban cung co
nhieu loai vi trung, vi khuan, nam lan truyen theo ng nc nh vi
khuan ng ruot salmonela typhi va S.paratyphi gay benh thng han, t
gap hn la vi khuan l shigella, vi khuan dch ta vibriscomma. Cac vi khuan
gay benh oi khi cung ton tai trong cac ong vat nhuyen the; roi thong qua
o, gay benh cho cac loai khac nh la mot vat trung gian. Cac loai nam co
the gay benh qua ng nc nh loai nam gay benh ngoai da tryco
phyton. Cac oc to tiet ra t cac loai nam oc co the gay chet ngi, gay
hoai t hoac ung th. Ngoai ra, cac vi khuan, vi rut khong mang oc to
cung co the lam thay oi hoat ong cua te bao, gay ot bien.
Nhieu loai ong vat, thc vat mang oc to rat nguy hiem. Nhat la
khi b tan cong, chung tiet ra oc chat lam te liet ke thu hoac con moi. V
du nh cay la ngon, noc ran, dch tiet ra t con sa, bo cap...
b) Chat oc hoa hoc
Trong t nhien, cac oc chat co nguon goc t hoa chat, la san pham
cua cac phan ng hoa hoc, t cac nganh cong nghiep, chat thai cong
nghiep... c xep vao loai oc chat hoa hoc. Rat nhieu oc chat co
nguon goc t hoa chat. Mc o gay oc cua chung tuy thuoc nhieu vao
cau truc hoa hoc, nong o tac ong cua chung va trang thai cua c the
nhan chat oc.
Chat oc co nguon goc hoa hoc co the ton tai ba dang: ran, long, kh.
37
Tuy theo kha nang phan tan vao c the con ngi ma tac dung gay
oc cua moi dang khac nhau. Cac chat kh de tham vao c the ngi nen
mc o gay oc cung cao hn chat long va ran. Ngoai ra, oc tnh cua
moi loai con tuy thuoc vao tnh chat vat ly, cau tao hoa hoc ma co cac
mc o oc khac nhau.
c) Chat oc phong xa
Tia phong xa la nhng tia mat thng khong nhn thay c, phat
ra t cac nguyen to phong xa nh uranium, cobalt, radium... Hat nhan
nguyen t phong xa co the phat ra cac tia nh sau:
- Tia la chum hat nhan mang ien tch dng. Khoi lng hat
bang 4 va ien tch hat bang 2, chnh la chum hat nhan nguyen t heli.
Kha nang xuyen qua vat chat kem nhng kha nang gay ion hoa rat ln.
Trong khong kh, tia i c 10 - 20cm, c moi mm ng i tao c
6000 ion.
- Tia la chum hat ien t ien tch bang 1 va khoi lng khong
ang ke, co kha nang am xuyen manh hn tia . Trong khong kh tia
i c mot oan ng dai gap 10 lan tia , c 1mm ng i, tao c
6 ion. Tia
+
la nhng hat co khoi lng bang khoi lng hat ien t va
mang ien tch dng, c tao ra do s phan huy cua mot so ong v
phong xa nhan tao.
- Tia

la mot bc xa ien t phat ra t hat nhan nguyen t, co toc o

bang van toc anh sang. No gay ra hien tng ion hoa gian tiep nh ba hieu
ng quang ien, Compton va sinh oi hat nhan. Tia

co kha nang xuyen qua

vat chat manh, muon can no phai dung tam ch hoac be tong day.
Anh hng cua tia phong xa: tia phong xa khi chieu t ngoai vao
be mat c the tao ra mot tac dung goi la tac dung ngoai chieu.
Chat phong xa xam nhap vao c the (qua ng ho hap, tieu hoa)
ti cac c quan, sau o gay tac dung chieu xa th goi la tac dung noi
chieu. Tac dung nay nguy hiem hn tac dung ngoai chieu.
Nan nhan nhiem phong xa co the hai dang: nhiem oc cap tnh
va man tnh.
Cap tnh
Phat benh rat nhanh sau khi nhiem phong xa vai ngay hoac vai gi. Khi
c the b nhiem xa toan than mot lieu tren 300 Rem, co cac trieu chng:
38
- Roi loan cac chc nang than kinh trung ng, ac biet la vo
nao, cam giac met moi
- Da b bong cho tia phong xa i qua
- C quan tao mau b ton thng nang ne
- Lien ket hoa hoc cua DNA trong te bao b be gay
- Suy nhc c the dan en chet.
Nhiem xa cap tnh ch xay ra trong cac vu no hat nhan, s co trung
tam nguyen t, t gap trong cac ieu kien san xuat va nghien cu.
Man tnh
Cac trieu chng xuat hien muon vai nam en vai chuc nam sau khi
b nhiem xa. Turk (1984) cho biet, khi con ngi hay sinh vat tiep xuc vi
nguon phong xa t mot 100 - 250 Rad th khong chet, nhng met moi,
non ma, rung toc, xuat hien cac mam mong cua benh ung th.
1.8.7. Fhon |oo| Iheo Irong Iho| Ion Io|
a) Trang thai hoa hoc
Cac chat oc ton tai dang khac nhau: n chat hay hp chat, dang
ion hay phan t th kha nang gay oc cung khac nhau. V du, trong day
ion cua nhom Al
3+
, Al(OH)
2
+
, (AlOH)
2+
, Al(OH)
3
, Al(OH)
4
-
th dang Al
3+

va (AlOH)
2+
la cac dang oc chat. Moi trng ton tai hoa chat cung gop
phan lam tang hay giam thieu oc tnh. V du :
- S hien dien cua calcium nong o ln co the lam giam tnh oc
cua nhieu kim loai.
- Chat hu c trong at va at set co the ket hp vi nhau va gop
phan co nh cac kim loai, lam giam oc tnh.
- Moi trng co tnh acid thng lam tang tnh hoa tan cua oc chat,
tang hoat tnh.
- S hien dien cung mot luc cua nhieu oc to, oc chat se lam cong
hng tnh oc hay lam triet tieu tnh oc cua nhau.
- Nong o oxygen, ien the oxy hoa - kh co the anh hng manh
ti tnh hoa tan cua oc chat.
- Tnh tham thau cua dung dch at la ham so cua nong o tong
cong cua ion oc tiem tang, do o anh hng manh en kha nang
tham nhap hay sinh ra oc chat.
39
b) Trang thai vat ly
Trang thai vat ly cua oc chat co the the ran, long, kh, hi, bui...
Mc o gay oc cua chat oc tang dan t the ran, sang long va cao nhat
la the kh. Kha nang gay oc thay oi theo trang thai vat ly cua oc chat
phu thuoc vao mc o khuech tan cac oc chat vao moi trng.
1.8.8. Fhon |oo| Ihong quo duong Ihom nhop vo goy ho|
Chat oc tham nhap vao cac oi tng trong he sinh thai bang
nhieu con ng, cach thc khac nhau. Cac cach thc nay cung quyet
nh en mc o tac hai ma oc chat anh hng len ong vat, thc vat va
con ngi. Du bang con ng tham nhap nao th khi vao trong c the
sinh vat va con ngi, oc chat cung gay ra s mat on nh cua cau truc
vat chat trong c the, nhng neu biet trc con ng cua moi loai,
chung ta co the phong nga tch cc. V vay, phan loai oc chat theo
cach thc tham nhap cua chung la mot cach phan loai hp ly. V du, cac
chat nhiem oc the kh tham nhap vao c the qua ng ho hap de hn
cac chat the long va ran, do o, co the phan loai cac chat oc dang kh
thuoc nhom gay nhiem oc qua ng ho hap. Tuy nhien, trong nhieu
trng hp, cach phan loai nay khong hoan toan ung. V du, thuy ngan
bnh thng trang thai long nhng co the gay nhiem oc cap thong qua
ng ho hap do s de bay hi cua no.
Tm hieu tren moi loai oi tng b au oc se cho chung ta nhng
nhom oc chat va cach thc i vao c the cua chung.
oi vi thc vat
- Tha m nha p chu o ng: tha m nha p mo t ca ch t nhie n tho ng qua
tie p xu c, trao o i cha t. Cha t o c ( da ng ra n, lo ng, kh) co trong mo i
tr ng o nhie m se tha m nha p qua tie p xu c tr c tie p va trao o i cha t
v i th c va t, tho ng qua kh quye n, a t, n c co ch a ca c tha nh pha n
o c ha i. V du , ca c kim loa i na ng, acid, base... trong a t, tha m nha p
va o c the th c va t tho ng qua bo re , sau o tch tu trong tha n ca y, la u
da n pha v ca u tru c te ba o ca y, gia n tie p ga y o c cho o ng va t a n
pha i chu ng.
- Tham nhap thu ong: tham nhap bang tng tac nhan tao, v du
nh qua phan bon, thuoc kch thch tang trng c bon cho cay.

40
oi vi ong vat
oc chat tham nhap vao c the ong vat va con ngi qua ba
ng: tiep xuc qua da, qua ng ho hap, ng tieu hoa. Do o, oc
chat cung c phan loai da vao con ng ma oc chat co the tien vao
c the ong vat va gay hai.
1.. OI IUONG NGHIEN CUU CUA OC HOC MOI IPUONG
oc hoc moi trng nghien cu cac oi tng:
+ Cac anh hng cua oc chat (hoa, vo c, hu c t cac qua trnh
o nhiem moi trng), cac oc to sinh hoc (oc to ong thc vat, vi sinh
vat) va ke ca oc to t ngi benh tiet ra, len:
- Cac ca the sinh vat
- Quan the
- Quan xa
- He sinh thai - quan c xa hoi con ngi.
+ Cac anh hng cua oc chat oc to len "vi a sinh thai" va
"trung a sinh thai" (terreotrial microcosms and mesocosms)
- Nhng thay oi (thng la yeu i) cua he thong sinh hoc va chc
nang sinh thai cua he sinh thai moi trng.
- S ton hai cua sinh vat va con ngi (b benh, yeu hoac chet i).
- Thay oi ve so lng loai, tuoi, cau truc, kch thc hoac nhng loai
mi xuat hien trong qua trnh tac ong cua oc chat hay oc to.
- Thay oi ve phan bo di truyen
- Thay oi ve s phat hien thc vat, nang suat sinh khoi.
- Thay oi toc o va mc o ho hap trong at (ngi ta phai dung
cac ky thuat o lng O
2
vao lng CO
2
thai ra t at). Qua trnh nay chu
yeu la do vi sinh vat at tao nen. Shirazi (1992), a chng minh cac d
lieu ve o oc hai cua cac kieu loai trong cac loai at khac nhau lien
quan en ac tnh at - bieu hien qua trao oi O
2
va CO
2
. Qua trnh ho
hap, theo Gile (1979), lam cho nong o cua hexachlorobenzene,
petachlorophenol va parathion thay oi, ma thong qua hoat tnh cua cac
hoa chat nay se lam hao hut cac nguyen to vi lng.
41
- oc chat va oc to lam thay oi cac ham lng cua cac vi lng
va a lng trong moi trng thanh phan.
- Thay oi ac tnh va tap tuc sinh hoc cua vi sinh vat va tng tac
gia cac chung loai trong he sinh thai vi nhau.
- Thong qua day chuyen thc pham, tch luy va phong ai sinh hoc
(bioaccumulation, bioesaggeration) oc chat ton tai va gay hai toan bo he
thong sinh thai moi trng.


Cau hoi
1. Hay neu nhng hieu biet c ban cua ban ve oc hoc moi trng?
2. Hay trnh bay mot so khai niem : oc to hoc moi trng, tac nhan
gay o, lieu lng oc, o oc cap tnh va o oc man tnh.
3. Hay ke nhng nguyen ly c ban ve oc hoc moi trng?
4. Cac yeu to anh hng en o oc cua chat oc va oc to?
5. Hay ke cac con ng xam nhap cua chat oc vao c the?
6. Cac yeu to lam tang, giam oc tnh cua oc chat, oc to
7. Hay neu ten mot vai loai oc chat ien hnh va cac anh hng
cua no en sinh vat va con ngi.
8. oi tng nghien cu cua mon oc hoc moi trng la g?
9. Theo nguon goc th oc chat, oc to co the chia ra thanh nhng
loai nao?
10. Neu cac nguon phat sinh ra oc chat oc to?
Tai lieu tham khao
1. Tran T An, Bai giang kiem nghiem oc chat hoc, NXB Y hoc,
Ha Noi, 1984
2. Bo khoa hoc cong nghe va moi trng, Mot so tieu chuan tam
thi ve moi trng, NXB Khoa hoc va k thuat, Ha Noi, 1993
3. Le Van Khoa, Moi trng va o nhiem, NXB Giao duc, Ha Noi,
1994
4. Tran Kien, Sinh thai hoc c ban, NXB Khoa hoc va k thuat, Ha
Noi, 1997
5. Nguyen Van Tuyen, Sinh thai va moi trng, NXB Giao duc, Ha
Noi, 1997
42
6. Mai nh Yem, C s sinh thai, NXB Khoa hoc va k thuat, Ha
Noi, 1995: 66-70

42
CHNG 2
OC HOC MOI TR NG AT, TRAM TCH (

)
(SEDIMENTAL - SOIL ECOTOXICOLOGY)
2.1. IONG OUAN
2.1.1. oc choI Irong mo| Iruong doI
Cac oc chat nay co the ton tai di nhieu dang khac nhau nh: vo
c, hu c, hp chat, n chat, ion, chat long, chat ran, chat kh. Trong
moi trng sinh thai at, cac oc chat pho bien va gay tac hai nhieu nhat
thng ton tai di dang ion. Co hai dang oc chat trong moi trng at
ang quan tam la oc chat theo ban chat va oc chat theo nong o. Du la
dang nao th cac oc chat nay eu co tac dung xau en s sinh trng
va phat duc cua cay trong va sinh vat song trong at hay sinh vat tiep xuc
vi at. Ta se xet hai loai oc chat trong at:
oc chat theo ban chat: la nhng chat oc co kha nang gay oc
moi nong o du thap hay cao. V du: cac chat H
2
S, Na
2
CO
3
, CuSO
4
, Pb,
Hg, Cd, Be, St
oc chat theo nong o: oc chat dang nay eu co nong o gii han
cho phep oi vi moi loai cay noi rieng va sinh vat noi chung. Neu vt qua
gii han nay th cac chat mi co kha nang gay oc. Cac oc chat dang nay
thng la: H
+
, Al
3+
, Fe
2+
, SO
4
2-
, OH
+
, Mn
2+
, Na
+
, NH
3
, NH
4
+
, NO
2
. Cac kim
loai nang nh: Pb, As, Cu, Hg, Ca
V du: khi nong o cac cation Ba
2+
, Mg
2+
,

NH
4
+
vt qua 1/5000,
1/4000, 1/500 (ve trong lng) thng gay oc cho cay trong, con Fe
2+
vt
qua 500 ppm, Al
3+
vt qua 135 ppm gay oc cho lua.
2.1.2. Con duong xom nhop cuo doc choI Iu doI voo co Ihe
s|nh voI
Co hai giai oan hap thu oc chat t moi trng at vao c the sinh vat.
Giai oan 1: c the sinh vat han che s hap thu.

Xem them Sinh thai moi trng at, Le Huy Ba, Nxb Nong nghiep, 1996.
43
Giai oan 2: hap thu b ong, chat oc xam nhap pha v mang te
bao, i vao cac c quan va lan toa trong c the sinh vat.
oi vi thc vat
- Trng hp 1: oc chat thng c hap thu qua re. Qua trnh nay
c chia thanh hai giai oan: giai oan au chu ong hap thu trao oi.
en khi cay co bieu hien nhiem oc, thc vat se han che s hap thu,
ong thi o cung la phan ng t ve cua thc vat khi nhan ra chat oc.
Chnh v vay ma nhieu loai thc vat song trong moi trng at, oc chat
tch luy nhieu re, t than la va rat t hoa, qua, hat. o la s phan ve
cua thc vat.
- Trng hp 2: la s xam nhap n thuan do khuech tan t nong
o oc cao trong dung dch at vao c the thc vat. Hien tng nay xay
ra manh khi s e khang cua cay khong con na, kha nang hap thu co
chon loc cua cay a mat hoac yeu han i.
oi vi ong vat
oc chat i t moi trng at qua hai con ng xam nhap cua chat
oc vao c the: con ng gian tiep qua thc an, thc pham trung gian va
con ng xam nhap chat oc trc tiep qua da roi vao c the.
2.1.3. Co che xom nhop cuo doc choI voo doI
Keo at la hat vat chat mang ien c cau tao bi bon lp ke t
trong ra ngoai la: 1. nhan, 2. lp ion quyet nh the thng la mang ien
tch am, 3. lp ion khong di chuyen mang ien trai dau vi lp ion quyet
nh the, va 4. lp ion co kha nang trao oi ien tch vi moi trng ben
ngoai. Vi cau truc nay, keo at co kha nang hap thu trao oi ion gia be
mat cua keo at vi dung dch at (soil solution) bao quanh no. S xam
nhap cua oc chat vao moi trng at c thc hien thong qua hoat tnh
cua keo at va dung dch at.
2.1.4. Coc yeu Io onh huong den doc choI Irong mo| Iruong doI
a) Ban chat cua cac chat oc oi vi loai sinh vat hay con goi la tnh
k sinh vat: Tnh oc cua cac chat nay c quyet nh bi cau tao va
hoat tnh cua chung. V du: Pb, Hg, CuSO
4
th luon luon oc oi vi sinh vat.
Nhng chat khong k sinh vat th tnh oc bieu hien thap hn.
b) Nong o va lieu lng cua oc chat co tng quan thuan vi tnh
oc. Nong o va lieu lng cang cao th cang oc.
44
c) Nhiet o: nhiet o at cang cao th tnh oc cang manh (tr phi
chung iem phan huy cua chat oc). Nhng cung co the khi nhiet o
at qua cao se lam phan huy oc chat.
d) Ngng chu oc: cac loai sinh vat khac nhau co ngng chu
oc khac nhau. Tuoi tac: sinh vat non tre th man cam vi chat oc,
ngng chu oc thap; sinh vat cao tuoi th ngng chu oc cao, nhng
tuoi gia chu oc kem. Gii tnh cung anh hng en ngng chu oc.
Giong cai va phai n th de man cam vi chat oc hn la giong c va
phai nam.
e) Nhng ieu kien khac cua at: che o nc, o am, o chua trong
at co anh hng en s cung cap O
2
e giai oc va phan bo lai nong o
cua hi oc.
g) Kha nang t lam sach cua moi trng at: c goi its self
puryfication hay Soil Detoxification. Kha nang nay rat ln, nhng moi
loai at co kha nang khac nhau. Nh vay ma cac sinh vat trong at t b
nhiem oc hn trong moi trng nc va moi trng khong kh.
2.2. CAC DANG NHIEM OC IPONG MOI IPUONG AI
Moi trng at co the b nhiem oc do s lan truyen t moi trng
khong kh, nc b o nhiem hay xac ba ong thc vat ton tai lau dai tren
mat at, trong at, lam cho nong o cac oc chat tang len, vt qua mc
an toan va gay ra o nhiem va sau o la nhiem oc he sinh thai at.
a) Nhiem oc do o nhiem t nhien
+ Nhiem phen: do nc phen t cac ron phen (trung tam phen) theo
dong nc mat hoac nc ngam lan en v tr khac lam nhiem phen ni
nay. Dang nhiem phen nay chu yeu la nhiem cac chat oc Fe
2+
, Al
3+
, SO
4
2-

ong thi lam cho nong o cua chung trong dung dch at, keo at tang len
cao. ong thi, nhiem oc phen cung lam pH cua moi trng at giam
xuong. Ket qua, gay ngo oc cho cay trong, sinh vat trong at.
+ Nhiem man: nhiem man gay ra do muoi trong nc bien, nc
trieu hay t cac mo muoi, trong o co cac chat oc Na
+
, K
+
,
Cl
-
, SO
4
2-
, CO
3
2-
. Chung gay hai do tac ong ion, cung co the gay hai bi
ap suat tham thau. Nong o muoi cao trong dung dch at gay han sinh ly
cho thc vat.
45
+ Gley hoa: qua trnh gley hoa trong moi trng at la qua trnh
phan giai chat hu c trong ieu kien ngap nc, yem kh, ni tch luy
nhieu xac ba sinh vat, san sinh ra nhieu chat oc di dang CH
4
, H
2
S,
N
2
O, CO
2
, FeS va cac acid hu c khac o la nhng chat gay oc cho
sinh thai moi trng.
b) Nhiem oc do o nhiem nhan tao
- O nhiem dau: lam giam hieu qua cua trang thai at oi vi ong
vat va thc vat.
- O nhiem kim loai nang (t nc thai hay bui cha nhieu kim loai
nang) gay nhiem Hg, Pb, Cu, Cd.
- O nhiem chat hu c: gay ra bi s tch tu xac ba hu c do rac
thai hu c khu dan c, cac bai rac o th, vt qua kha nang t lam sach
cua moi trng at, tao ra cac kh oc: CH
4
, H
2
S, cac acid hu c va d
tha vi sinh vat yem kh, vi khuan gay benh.
- O nhiem do chat phong xa: do cac phan ng neutron hoa tac dung
neutron len cac protein, t cac vu no bom H va do tac dung bc xa vu
tru, lam sinh ra cac chat phong xa. Khi cac chat nay xam nhap vao moi
trng at, no se xam nhap vao cac thc vat, ong vat trong cac chu trnh
sinh a hoa hay qua day chuyen thc pham.
- O nhiem vi sinh vat trong moi trng at: vi trung gay benh co
mat trong at nhieu hn ve chung loai va so lng co the so vi trong
nc. Kha nang sinh soi nay n va lan truyen benh cua chung cung cao
nh trong moi trng nc va khong kh.
- O nhiem hoa chat nong nghiep: cac chat hu c, hu vo c, hay
c kim thng co ac tnh ben vng trong moi trng at, nen no co cac
tac ong gay oc trc tiep hoac tiem tang va nguy hiem oi vi con
ngi. oc chat trong at co the truyen trc tiep vao sinh vat va ngi
khi tiep xuc va cung co the qua con ng thc pham: at cay
ong vat an thc vat con ngi
c) oc chat trong at va mo hnh QSAR
S lan truyen o nhiem va viec e ra ke hoach cai tao, bao ton at
nong nghiep gap kho khan trong qua trnh tap trung chat o nhiem nang. Co
the s dung vi sinh vat e phan giai mot so oc chat sinh ra t cac chat o
46
nhiem co quy mo ln gay anh hng en cac hoat ong trong trot (nh
C
x
H
y
sinh ra trong dau mo va san pham dau, hoac chat hu c hoa tan).
Nhng oc chat khong co thuoc ac tr la nguyen nhan e chat o nhiem
hoa tan vao nc gay ra tnh trang lan rong o nhiem thanh cac mang o
nhiem (Baughman va Paris, 1981). Hang loat mang te bao b phan huy tao
ra cac mang o nhiem hu c cha cac dang hu c vi sinh vat (Bitton va
ong nghiep, 1988; Sikkema cung ong nghiep, 1995). Ket qua cac mang
nay lam cho nhng chat o nhiem tang tnh tham qua mang. Qua trnh
quang hp 14
o
C cua cac te bao cua tao lam mat i kali trong tao
(Hutchinsonquy va ong nghiep, 1981) va vi khuan (Bernheim, 1974).
S phat trien cua chat oc do o nhiem hu c lam pha v can bang
sinh hoc va gay oc ly hoa. Nhng mau nay c quy thanh nh lng
cau truc hoat ong van chuyen (QSAR). Mo hnh toan QSAR cho phep
mieu ta cach dung phng phap d oan oc chat cua cac hu c phi kim
loai co anh hng en s a dang sinh hoc cua vi sinh vat va hng dan
cach s dung vi sinh vat co ch vao thc te (Blum va Spcue, 1990). S
mo ta ve be mat a hnh cua mot oc chat bang mo hnh QSAR c
Warne cung ong nghiep tm ra vao nam 1988. Trong mo hnh nay, ong
a tm ra sc manh ket hp gia s phat trien va tap quan ton tai cua vi
khuan trong cac thanh phan cua mang dau bao gom alkyl-subotituted
benzene, napthadium pyridin va phenol. Tng t, nhng nghien cu bo
sung tiep theo a tm ra oc chat cua mono, di, tri, tetra va pentachlorophenol
ong vai tro quan trong trong s phat trien cua cac vi khuan at (Liu va
ong nghiep, 1982). Vi phng phap nay, ngi ta lam tang tnh chlor
hoa cua phenol.
d) Vi sinh vat va oc chat, oc to trong at
Cac chat hu c co nguon goc t nhien co anh hng en s ton tai,
hoat ong va phat trien cua vi sinh vat trong moi trng at.
Cac chat benzene, oxy thm (benzenoate hay phenol) va alkyltaled
thm (toluene) co xu hng lam giam a dang sinh hoc cua vi sinh vat
at di cac ieu kien k kh. NO
3
-
, Fe hoac SO
4
2-
co gia tr s dung nh
chat cho - nhan ien t (Lonergan, 1990). ieu kien cho, the nang cua
vi sinh vat k kh b suy thoai do hydrocarbon hexandecan co nong o
di mc bnh thng (Aeekersberg va ong nghiep, 1991). S phan giai
sinh hoc cua nhieu hp chat c tao bi cac hoat ong cua vi khuan k
47
kh va thi iem ton tai cua vi sinh vat k kh trong moi trng. S phan
giai cua vi sinh vat k kh co the em lai li ch cho moi trng va lam
giam mot lng ln chat o nhiem (Loviety va ong nghiep, 1995). Mat
khac, s suy giam cua vi sinh vat k kh cung cap them thong tin cho van
e nay.
Tan tch sinh vat cua cac chat trong hien tng o nhiem hu c, ma
trong chung cha nhieu thanh phan cacbon va hydro la nhu cau can thiet
cung cap mot lng chat ban au cho qua trnh thay oi oc tnh. S thay
oi, suy giam cua hydro phu thuoc vao nhiet o va theo mua.
S giam H
2
xay ra mot khoang nhiet o gia mua ong lanh en -
30
o
C (Foght va Weslake, 1987). Vi trung co the chu nhiet o cc cao
(Leahy va Colwell, 1990). Tuy nhien, s suy giam H
2
se xay ra trong moi
trng t nhien (Palmisano va ong nghiep, 1991).
Trong at, ty le suy giam cua H
2
thng khong cao khi ieu kien
kiem, cao hn la ieu kien acid. Moi trng acid tao ieu kien phat
trien cho nam, chung la thanh phan cua H
2
nhng thng co ty le thap
hn vi khuan. Chung thch nghi vi ham lng nit ngng kiem
(Hambruk, 1980). Trong moi trng at, pH co tac ong en s suy giam
cua H
2
tram tch cha muoi. pH cua tram tch tang t 6,5 - 8,0 nhng
cac mau tram tch khac nhau co pH cung khac nhau, ty le suy giam cua
H
2
pH = 5,0 va pH = 6,5 thap hn pH = 8,0.
ieu kien tot nhat e co o dan ien thch hp vi vi sinh vat hieu
kh trong at la kha nang gi nc (WHC) t 50 - 70%, chung phat trien
tot nhat khi o dan nc khoang 0,98 - 0,99 (Attlas va Bartha, 1993).
Nc cat co gia tr EC = 1. Trong moi trng at, o dan ien cua nc
trong at co the b gii han bi nguon goc cua no. Ty le cua mang dau co
anh hng en s chuyen hoa sinh hoc trong at khi WHC co gia tr t 30
- 90%. S phan huy H-C tot nhat vi mot lng nho hn trong nc hoa
tan. Nc co vai tro quan trong trong viec phan huy H-C trong at.
Cac phan ng bien oi cua cac chat hu c trong moi trng at
thng dien ra nhanh. Tuy nhien, nhng hp chat kho phan huy nh
thuoc tr sau th co cac phan ng phan huy dien ra cham hn.
Tren be mat cua oxy, nhng vi sinh vat hieu kh se oxy hoa hoan
toan cac carbon trong t nhien thanh CO
2
. Oxy c s dung giong nh
48
chat cho - nhan ien t (oxy co nguon goc t nc). Tuy nhien, oxy
thng ong vai tro chu chot trong qua trnh sinh trng va phat trien cua
cac te bao.
e) S bien oi sinh hoc cua oc chat trong at: thng nhng san
pham trung gian cua qua trnh bien oi sinh hoc co the oc hn hp chat
ban au.
Thuoc BVTV: thuoc diet co duiron va propamat a giam trong at
nhng khi gii han cho phep la > 5mg/kg co the ngan can hoat ong
cua vi khuan mitrifying trong at (Thompson va Corke, 1969). Short cung
ong nghiep (1991), thc hien phan tch, nghien cu trong at vi chat
chung la acid 2,4 diclorophenolxyaxetic (2,4 D) a rut ra ket luan qua
trnh nay lam giam pseudomnas putida PP0301. Trong o, vi khuan lam
giam nong o cua 2,4 D t 500 mg/l en 100 mg/l. S dao ong nong o
2,4 D t 10 en 25 mg/l co the lam ngan can s phat trien cua cac loai
nam noi chung.
Nh vay, phuc hoi bang bien phap sinh hoc cho cac trng hp at
o nhiem la can thiet va mang lai tnh hieu qua cho viec giam bt hay
chuyen hoa cac chat o nhiem hu c, tc la lam giam oc to cho moi
trng at.
2.3. CAC CHAI OC IPONG AI NGAF NUOC, YEM kH - IAC
HAI CUA CHUNG, 8IEN FHAF FHONG CHONG
2.3.1. Coc doc choI Irong doI ngop nuoc
2.3.1.1. Mot so chat ien hnh
at ngap nc la mot moi trng yem kh, viec phan huy yem kh
cac chat t rac thai hu c, tan tch sinh vat, thong qua hoat ong vi sinh
vat se lam sinh san mot so chat ma khi nong o vt qua mc o cho
phep se tr nen oc oi vi cac thuy sinh vat. Cac oc chat chnh cua
qua trnh phan huy yem kh chu yeu la cac chat: H
2
S, NH
4
+
, P, S, kim
loai nang. Cac oc chat nay t nhieu cung co cac tac ong tieu cc en i
song cua sinh vat trong moi trng at ngap nc. Tuy nhien, vi kha nang
thch ng cua mnh, cac sinh vat a co c che hoat ong thch hp e ton
tai va phat trien c trong moi trng nay. Trong ieu kien at ngap nc
hoan toan, th tnh trang yem kh luon tao nen cac qua trnh kh trong at
49
va hnh thanh cac san pham: Fe
2+
, Mn
2+
(kh Fe
3+
thanh Fe
2+
, Mn
4+
thanh
Mn
2+
), SO
3
2-
, (kh sulfate thanh sulfide) va NH
4
+
t NO
3
-
. ong thi sinh
ra nhieu oc chat trong at nh CH
4
, H
2
S, FeS
2
cung vi hang loat vi sinh
vat, gay tac ong xau en moi trng.
Theo Van Ranst (1991), phan ng kh manh co the xay ra trong
nhng tram tch cha mot lng ln cac chat hu c va b tram lang
thng xuyen ma ta thng thay cac vung ngap nc ven bien. Neu
san pham cua Fe
3+
co mat trong vat lieu c chuyen en do song va
muoi SO
4
2-
co mat trong moi trng nh trong chat hu c hoac hoa tan
trong nc ngam, chung se c s dung nh nhng chat oxy hoa bi he
ong vat at song trong cac tan d thc vat.
Cac phan ng tao ra kh H
2
S dien ra trong at ngap nc:
Na
2
SO
4
+ CH
4
2Na
+
+ S
2-
+ CO
2
+ 2H
2
O
S
2-
+ H
2
O HS + OH
-

HS + OH
-
H
2
S + OH
-

Phan ln cac phan ng trong ieu kien yem kh la nhng phan ng
sinh hoa, co s tham gia cua cac vi sinh vat trong at. ong thi, cac
phan ng nay cung la nhng phan ng oxy hoa - kh vi cac chat nhan
va cho ien t. Phan ng tao ra Fe
2+
va sulfide trong at c the hien
di dang phng trnh ien t rut gon nh sau:
S
2-
+ Fe
2+
FeS
2S
2-
+ Fe
2+
FeS
2
+ 2e
-

SO
4
2-
+ 8H
+
+ 8e
-
S
2-
+ 4H
2
O
Fe
3+
+ e
-
Fe
2+

Ngoai ra, trong ieu kien yem kh, san pham cua qua trnh co s
tap trung cua mot lng kha ln kh CO
2
, H
2
, CH
4
va N
2
.
Mot trong nhng qua trnh kha quan trong trong at ngap nc, ma
thong qua no nhieu oc chat c sinh ra trong at la qua trnh gley hoa
vi cac bc sau:
1) S mat oxy do b ngap nc va lay i oxy do s ho hap cua vi
sinh vat hieu kh.
2) S kh nitrate do vi sinh vat s dung no nh nhng chat nhan
ien t thay the cho oxy. Ket qua cua qua trnh nay sinh ra NO,
N
2
O, va N
2
trong at.
50
3) S chuyen hoa goc methyl cua cac acid acetic va mot phan t
goc CO
3
2-
trong at.
Nh a e cap ve s kh Fe
3+
thanh Fe
2+
cung vi s tham gia cua
cac vi sinh vat ma ac trng la s ho hap cua vi sinh vat yem kh, cac
chat hu c cao phan t bien oi va phan giai thanh cac acid hu c va
sau o nh vi khuan bacteria methane e tr thanh CH
4
.
Trong moi trng yem kh, cac chat co qua trnh bien oi khac
nhau, tuy thuoc vao san pham cua qua trnh bien oi ma chung co the
c coi la chat oc hoac khong oc. Dien bien oc chat cua mot chat
chnh trong moi trng at ngap nc c trnh bay nh sau:
+ Nitrogen: trong at, nitrate thng b thay the bi cac amonium,
du s hap thu cua thc vat lai dang nitrate. Tuy nhien, s thay oi nay
trong cac can ay cho thay chung co kha nang duy tr ty le nitrogen
mc bnh thng. Kha nang nay lien quan en ba qua trnh chnh:
- Kha nang oxy hoa amonium thanh nitrate trong bo re thong qua
viec lay oxy t cac long hut.
- Mot so loai ac biet co kha nang hap thu amonium mot cach trc tiep.
- Kha nang hap thu cua cac loai thc vat e duy tr hoat ong trao
oi chat hap thu, chat dinh dng.
Nh vay, hoat ong yem kh a lam thay oi qua trnh bien oi
am cua moi trng at. Tuy nhien, anh hng oc en hoat ong cua
sinh vat la khong cao.
+ Sat va mangan: Nhu cau ve Fe va Mn cua cay trong ch mc rat
thap. V vay, chung co the se at en mc o oc hai rat nhieu moi
trng khac nhau. Hai nguyen to nay eu b bien oi va tr nen giau hn
trong at ngap nc. Ham lng cua sat va mangan tham gia vao cac
hoat ong trao oi cation va tch tu lai trong cac mo cua thc vat. Thc
vat ngap nc chu ng c hai nguyen to nay ch la nh vao mot so
thch nghi rieng: Th nhat la kha nang oxy hoa cua bo re co the co nh
va bien oi chung xuong en mot nong o thch hp. Th hai, nhieu chat
khoang tham vao ben trong cac mo co the c tch tu lai trong cac
khoang bao cua te bao, trong cac khoang bao cua cac mam choi. o,
chung khong tac ong en s trao oi chat cua te bao chat. Th ba, nhieu
loai thc vat ngap nc xuat hien mot c che co the s dung mot ham
51
lng hai nguyen to nay (Fe, Mn) cao hn mc thch ng trao oi chat
trung bnh.
+ Lu huynh: lu huynh xuat hien di dang sulfide th rat oc oi
vi cac mo thc vat. Lu huynh b bien oi thanh dang sulfide trong qua
trnh phan huy yem kh trong at va tch luy en nong o gay oc trong
am lay ngap man. S thch ng vi nong o sulfur cao cua thc vat ngap
nc co bien o thay oi rong. Cac loai thc vat khac nhau th co kha nang
chu oc khac nhau. o la nhng c che thch nghi vi viec oxy hoa sulfide
thanh sulfate, tch tu sulfate trong cac khoang bao. ac iem nay chung ta
thay moi trng at ngap nc cua rng ngap man ven bien.
2.3.1.2. Tac hai cua cac oc chat
Cac chat c sinh ra trong ieu kien yem kh c xem nh nhng
oc chat co kha nang gay hai cho sinh vat. V du: lng Fe
2+
va H
2
S trong
at cao se lam bam vao re lua, lam rung long hut, re en, cha nhieu FeS,
roi thoi dan co khi ca cay lua b chet. Mat khac, H
2
S cung gay tac hai lam
mot so nhom thc vat b ngo oc, cay phat trien kem va chet.
Qua trnh gley hoa a lam cho moi trng at b chua hoa do qua
trnh kh sinh ra mot so acid hu c, hoac mat am do N
2
bay hi, H
2
S
lam ngo oc re thc vat, gay chet cho ong vat va mot so vi sinh vat hieu
kh trong moi trng at. Cac kh CH
4
, NO
2
, NO va CO
2
con gop phan
gay ra 15% hieu ng nha knh.
2.3.1.3. Bien phap phong chong
e han che hien tng ngo oc cho cac sinh vat tren vung at ngap
nc, yem kh, bien phap hu hieu nhat la lam cho at c luan phien thoang
kh. S oxy hoa trong at xay ra lam cho nong o cac chat oc c giam
xuong di ngng gay oc cho sinh vat (ngoai tr at phen tiem tang).
2.4. CAC CHAI OC IPONG AI FHEN - DIEN 8IEN CUA
CHUNG IPONG IEU kIEN $INH IHAI MOI IPUONG - CAC
8IEN FHAF kHAC FHUC
2.4.1. Coc doc choI Irong doI phen (bao gom ca at phen hoat
ong va at b o nhiem phen)
Cac oc chat trong at phen bao gom cac ion chu yeu sau: Al
3+
,
Fe
2+
, Fe
3+
, SO
4
2-
, Cl
-
, H
+
. ac biet, at phen hoat ong, moi trng at
52
co pH thap (nhieu ni pH nho hn 3,5, o pH nay cac ion noi tren tr
nen di ong vi nong o kha cao).
- oc chat nhom (Al
3+
): Al
3+
la nguyen to kim loai pho bien nhat
trong vo trai at, ac biet la trong at phen, la cation trao oi chnh cua
at phen. oc chat nhom ton tai trong moi trng khi dang hoa tr +3
(Al
3+
), gia tr pH < 4,5 th Al
3+
co kha nang hoa tan rat cao. Al
3+
co
tng quan chat vi pH, ham lng Al
3+
co the tang len 10 lan tng ng
vi o pH giam xuong 1 n v. Cac th nghiem cua Le Huy Ba (1982)
chng to quan he gia Al
3+
va pH co dang hypebon vi ng tiem can
di co pH = 2,35.
Qua trnh hydrolysic cua ion nay tao ra moi trng acid kha manh.
V vay, nhieu thanh phan trong at phen thng b kiem soat bi ac tnh
hoa hoc cua Al (Frink,1971):
Al
3+
+ H
2
O AlOH
2+
+H
+

Trong moi trng at co pH < 5, phan ln Al eu hien dien dang
hoa tan co the gay ngo oc cho thc vat va mot so loai thuy sinh. Trong
phan ng di ay cho thay Al c hnh thanh t dang ion sang dang
cation hydrate:
Al
3+
.6H
2
O Al(OH)
3
+3H
+
+ 3H
2
O
Nguon cung cap nhom chu yeu t cac khoang set alumin- silicate.
Trong moi trng at phen, co cha nong o H
+
kha cao; chnh ion nay
se tan cong vao cac khoang set e giai phong Al
3+
.
Vao mua kho trong at phen hoat ong xuat hien nhieu muoi
aluminium sulfate tren cac mat ruong. Nhng khi pH trong at gia tang
th Al xuat hien dang Al(OH)
3
.
- oc chat sat (Fe
2+
, Fe
3+
)
Trong at thoang kh, sat ton tai chu yeu dang Fe
3+
. S bien oi
trang thai t Fe
2+
sang Fe
3+
phu thuoc vao ieu kien oxy hoa kh cua
at. Tuy nhien, Fe
2+
de hoa tan trong nc co tnh chua. Trong ieu kien
co oxy, Fe
2+
de dang b oxy hoa thanh Fe
3+
co mau vang nau o, Fe
3+
co
o hoa tan thap nen t gay oc hoa hoc nhng Fe
3+
co the bam vao re cay
lam cho kha nang trao oi chat cua cay b han che (Le Huy Ba, 1982). Ca
hai dang Fe
3+
, Fe
2+
eu c xem nh nhng oc chat trong at phen.
53
Trong ieu kien thoang kh hoac khi tiep xuc vi oxy th Fe
2+
rat de
b oxy hoa tao thanh Fe
3+
, ngay ca ben trong at ang b ngap (Van
Breemen, 1976):
Fe
2+
+ 3H
2
O Fe(OH)
3
+ 3H
+
+ e
-

Phan ln Fe ton tai dang co nh ferric hydroxide, ngoai tr khi pH
< 3 (Van Ranst, 1971).
Theo Le Huy Ba (1982), quan he gia nong o Fe
2+
trong dung
dch vi pH moi trng cung co dang hypebon vi ng tiem can di
co pH = 2,95.
Fe
3+
.6H
2
O Fe(OH)
3
+ 3H
+
+ 3H
2
O
Nong o Fe
3+
hoa tan trong at cao se gay han che cho s trao oi
chat cua thc vat do chung bam quanh re va than thc vat.
Mot ieu can noi them la, qua trnh bien oi oc chat Fe
2+

Fe
3+

luon luon co s tham gia cua he vi sinh vat sat, v du Thiobacilus
Feroxidance. Tuy nhien vi sinh vat nay co gay oc cho moi trng at
hay khong th en gi ngi ta van cha biet.
oc chat SO
4
2-
ton tai trong at phen vi mot lng ln t 0,1 -
5,0% (nhng ch chiem 0 - 5% tro thc vat). Lu huynh la chat dinh
dng cho cay nong o thap nhng neu nong o cua no vt qua gii
han se gay ngo oc cho cay bi s ngng tu cao cua muoi co hai cho i
song thc vat. Mat khac, SO
4

2-
con co ac iem la ra troi rat cham,
ngha la kha nang tch luy trong at rat lau.
oc chat Cl

co trong at phen hien tai di 1%, nhng oi vi at
phen man va phen tiem tang th co the ham lng rat cao. Tuy nhien,
no la nhng ion hoa tr mot nen o di ong cua no rat ln va de ra troi.
oc chat H
+
khong ch trong moi trng at phen ma bat c moi
trng at nao cung vay, H
+
c xem la tac nhan chnh lam pH trong at ha
xuong thap khi nong o H
+
tang cao. at phen co bieu hien nay ro nhat: Mot
moi trng co pH thap se dan en lam gia tang cac chat oc nh Al
3+
va
Fe
2+
. ay la nguyen nhan c ban lam o oc moi trng tang.
2.4.2. D|en b|en cuo coc doc choI
Trong a t phe n nga p n c, ca c qua trnh kh th ng xa y ra la m
gia ta ng no ng o CO
2
, HCO
3
-
, Fe
2+
. Pha n ng ie n hnh die n ta s kh
54
ho a cu a Fe cu ng v i s tham gia cu a cha t h u c trong a t phe n nga p
n c la :
Fe(OH)
3
+ 2H
+
+ 1/4CH
2
O Fe
2+
+ 11/4H
2
O + 1/4CO
2

S gia tang nong o Fe va CO
2
lam giam i mot t o chua cua at.
Mot qua trnh quan trong khac la s oxy hoa khoang pyrite (FeS
2
)
tao thanh khoang jarosite (KFe
3
(SO
4
)
2
(OH)
6
); sau o khoang nay thuy
phan tao ra geothite (FeO.OH) va hematic (Fe
2
O
3
):
FeS
2
+ 15/4O
2
+ 5/2H
2
O+1/3 K
+
1/3KFe
3
(SO
4
)
2
(OH)
6
+4/3SO
4
2-
+3H
+

KFe
3
(SO
4
)
2
(OH)
6
3FeO.OH + K
+
+ 3H
+
+ 2SO
4
2-

2FeO.OH Fe
2
O
3
+ H
2
O
Nh vay, nh qua trnh nay ma ham lng H
+
tang len rat cao lam
cho moi trng at tr nen chua, mot so oc chat khac tr nen hoa tan
hoac tan nhieu hn trong dung dch at, gay hai cho sinh vat. Rieng Al
c giai phong ra t cac khoang cha cac lp aluminium silicate. Trong
ieu kien moi trng at chua, mc o khoang hoa cac khoang set nay
tang them. Theo Dent (1980), trong ieu kien at phen hoat ong ngoai
ong co o pH = 3,2 3,8, qua trnh hydrolysis de dang thc hien viec
giai phong Al
3+
tham gia trong cac phan ng tao phen hoa khac.
2.4.3. Anh huong cuo coc doc choI A|
3+
, Fe
2+
vo Fe
3+
Irong
doI phen do| vo| s|nh voI
a) Anh hng cua Al
3+
, Fe
2+
oi vi tom
Anh hng cua oc chat Al
3+
, Fe
2+
oi vi tom c nghien cu
qua ieu tra hien tng tom chet da tren c s phan tch cac yeu to sinh
thai moi trng. Trong o, tac nhan gay chet tom c xac nh ro rang
nhat la ham lng cua cac oc chat Fe
2+
, Al
3+
thay oi theo mua va theo
s phan bo cua cac ao tom.
+ Bien oi cua Fe
2+
trong nc
Fe
2+
la yeu to thng xuyen gay oc hai cho tom khi nong o cao
(gii han cho phep la di 500 ppm). Qua trnh oxy hoa Fe
2+
thanh Fe
3+

lam tieu hao nhieu oxy hoa tan trong nc va tao thanh cac r sat bam
vao mang tom can tr qua trnh ho hap, lam cho tom chet.
55
Ham lng sat Fe
2+
giam trong mua ma so vi mua kho do co s
pha loang cua nc ma. S ra troi sat t b bao co the xay ra ngay khi
ma, nhng chung se trung hoa vi cac thanh phan trong nc ao tom,
tao ket tua trong ao tom. Trong giai oan nay, qua trnh oxy hoa Fe
2+

thanh Fe
3+
chiem u the. Khi nc trieu ang len, lng Fe
2+
cao hn luc
trieu xuong; chng to rang lng sat Fe
2+
trong nc ao tom chu yeu la
nc trieu mang en.
+ Bien oi cua Al
3+
trong nc ao tom: Al
3+
hoa tan khong xuat
hien trong mot moi trng co o pH trung tnh ma ch ton tai khi pH cua
moi trng ieu kien acid.
+ Bien oi cua Fe
2+
trong bun, at: oi vi Fe
2+
th nong o t
790 ppm tr len co anh hng en s ra troi phen vao ao tom, gay ngo
oc cho tom do cac r sat bam vao mang tom.
Bang 2.1: Nong o cua Al
3+
, Fe
2+
gay chet tom trong bun, at Tay
Ngoc Hien
Bun Bat ao tom Ao tom
Fe
2+
(m) Al
8+
(m) Fe
2+
(m)
02 2748 GOG,O 7OO
08 8882 72 18OO,5
05 287G 87,8
0G 2822 18,O 211O,5
018 2OG1 75,5
(D3: la ao tom nuoi co hieu qua; D2: ao tom nuoi kem hieu qua).
(Nguon: Le Huy Ba, 2000).

Tom co kha nang chu nong o Fe
2+
co trong bun 3882 ppm. Qua
o cho thay, mac du lng Fe
2+
trong bun va trong at cao nhng cha co
kha nang gay oc cho tom.
+ Bien oi cua Al
3+
trong bun, at ao tom
Nong o cua Al
3+
trong cac ao tom nghien cu ch thay oi t 18,9 -
75,5 ppm. Ket qua tren cho thay nong o nay, Al
3+
cha gay oc cho
tom. Nhng khi ham lng Al
3+
tang len en 669,6 ppm trong bun ao th
gay chet tom hang loat.
56
Nh va y, l ng sa t Fe
2+
trong n c th ng tha p hn trong a t,
bu n ao to m va th ng kho ng ga y a nh h ng o i v i to m. Rie ng Al
3+

trong bu n no ng o t 20 100 ppm kho ng ga y a nh h ng cho to m
nhng no ng o 669,6 ppm trong bu n th ga y che t cho to m.
Trong qua trnh nghie n cu Tra Vinh, Ca Mau, Le Huy Ba va
cong s a ru t ra nha n xe t: o c cha t Al
3+
, Fe
2+
tre n ca c b bao quanh
ruong vu ng phen la rat nguy hiem. Khi co cac tran ma, nhat la ma
au mua, Al
3+
va Fe
2+
cu ng
2
4
SO

se chay vao ao to m, lam ta ng o t ngo t
PH, nong o oc cua chu ng gay cho tom che t v soc. Cai kho phat hie n
la sau khi trieu len no a lam PH tang, xo a het ta t ca dau tch cua vu
ngo oc nay.
b) A nh h ng cu a o c cha t nho m (Al
3+
) va sa t (Fe
2+
) trong a t
le n s sinh tr ng cu a ca y lu a
Al
3+
co the ga y o c ngay ca no ng o tha p 1 - 2 ppm (D. Dent-
1986; Le Huy Ba , 982) quan sa t va pha n tch tre n a t phe n a cho
bie t: tre n ruo ng khi a t kho co mo t l p muo i Al
2
(SO
4
)
3
no i le n tha nh
t ng a m co ma u tra ng, nhe va xo p; khi t th la y nha y, trong o co
ch a 4,26% Al
3+
va 38,4% SO
4
2-
; muo i na y tan ra e n a u th ca , to m,
ca y co che t e n o . Ngo o c Al
3+
co ca c trie u ch ng kho ng pha i lu c
na o cu ng de da ng nha n ra c. o i v i ca y lu a th trie u ch ng the
hie n ngay re (re b d da ng, chu n la i va de ga y, ma c du ma u sa c re
kho ng en nh ngo o c sa t). Ne u ngo o c nho m cao th re lu a nga n,
ru ng he t lo ng hu t va che t.
Nghie n c u cu a Le Huy Ba ch ng to , no ng o 135 ppm trong
dung dch dinh d ng IRRI va 500 ppm th c a, Al
3+
a ga y o c
cho ca y lu a. Ngoa i ra, khi to n ta i o ng th i ca Al
3+
, Fe
2+
th o c tnh
cu a a t cu ng ta ng le n nhie u so v i bnh th ng.
Trong a t phe n, Fe
2+
, Fe
3+
ke t h p v i S
2-
ta o tha nh h p cha t
FeS ga n cha t va o ca c re lu a la m ca n tr qua trnh hu t d ng
cha t trong a t cu ng nh la m a nh h ng e n qua trnh ho ha p, la m re
lu a b che t.
+ A nh h ng cu a Al
3+
le n ca y lu a non
Al
3+
la mo t o c cha t nguy hie m trong giai oa n ba la tha t. Theo
Le Huy Ba (1982), no ng o Al
3+
= 135 ppm trong dung dch dinh
57
d ng konsac a ba t a u co a nh h ng, nha t la v i gio ng chu o c
ke m, va 150 ppm th co da u hie u che t va e n 600 ppm th che t
nhie u. 1.000 ppm trong 20 nga y th ca y lu a che t me m nh b luo c
n c so i. Mo t ie u a ng lu y la re b ngo o c ma c du lo ng hu t b
ru ng i nhie u, re b teo to p nhng ma u sa c va n tra ng.
+ A nh h ng cu a Fe
2+
le n ca y lu a non
no ng o Fe
2+
= 150 ppm a ba t a u a nh h ng va 600 ppm
th ga y che t cho gio ng lu a non ke m chu o c; tuy nhie n, bie u hie n re
en va ty le che t cao. Gio ng chu o c gio i th m c o chu ng cao
hn nhng ne u Fe
2+
1.000 ppm th bie u hie n che t ca hai gio ng lu a
ra t nhanh. Khi ca y lu a b ngo o c, Fe se a nh h ng e n re (so lo ng
hu t b gia m). Kha c v i ngo o c Al la , khi b ngo o c sa t, re kho ng
tra ng ma tr tha nh en, do ke t qua cu a H
2
S a ta c du ng v i Fe ta o
tha nh FeS, ba m va o l p ngoa i cu a re lu a. T i a y, ma c du no ng o
Fe
2+
a gia m nhng va n ga y tr nga i cho ca c qua trnh trao o i cha t
cu a lo ng hu t va re lu a. Hn the n a, tre n cho p re th ng b ve t i mo t
ma nh, co n la th co nhie u o m gio ng nh be nh tie m l a (Le Huy
Ba ,1982).
+ So sa nh a nh h ng cu a o c cha t Al
3+
va Fe
2+

no ng o Fe
2+
= 600 ppm, Al
3+
= 135 ppm ca y lu a b to n ha i.
Ma t kha c, khi no ng o to ng h p Fe
2+
= 600 ppm + Al
3+
= 135 ppm th
ta c ha i cu a chu ng la i tr ne n l n ga p nhie u la n so v i t ng o c cha t
rie ng re . ie u o c the hie n ro ta t ca ca c ch tie u va la n l t i
t gio ng ke m chu o c e n gio ng chu o c trung bnh ro i e n gio ng
chu o c kha (Le Huy Ba ,1982).
2.4.4. Anh huong cuo doc choI |en he enzym Irong coy |uo vo
vo| Iro khong doc cuo enzym vo cuo phoI pho
Xin l c trch gi i thie u co ng trnh nghie n c u cu a Le Huy Ba
cu ng co ng ta c vie n (na m 1982, 1984, 1985, 1986, 1990) sau a y:
a) A nh h ng cu a no ng o o c trong mo i tr ng a t phe n e n
hoa t tnh cu a enzym catalase trong ca y ch th va ca y lu a
Ke t qua hnh 2.1 ghi nha n ra ng, hoa t tnh cu a enzym na y phu
thuo c tr c he t va o th i ky sinh tr ng. Chu ng co xu h ng gia m da n
ca a t kho ng phe n la n a t phe n, sau o m i e n a nh h ng cu a
58
o c cha t mo i tr ng a t. Ma t kha c ta tha y, trong mo i tr ng a t phe n,
hoa t tnh enzym catalase luo n luo n tha p hn tre n a t phu sa kho ng
phe n (so lie u trung bnh cu a 8 gio ng); nha n xe t na y m c o tin ca y
v i t = 4,936 so v i t
0,99
= 2,977. A nh h ng na y co y ngha ro hn khi
ta so sa nh gi a gio ng chu phe n gio i nh gio ng Ca ung (gio ng a
phng) va gio ng ke m chu phe n nh IR38 (Hnh 2.1), cu ng v i o tin
ca y 95%.
Trong khi tre n mo i tr ng a t phu sa, hoa t tnh enzym catalase
trong ca y gio ng IR38 luo n cao hn gio ng Ca ung, th tre n a t phe n
la i ng c la i: khi no ng o o c le n cao (nga y th 35 va 102 ) hoa t tnh
gia m (o c cha t trong a t ta ng cao Al
3+
= 800 900 ppm, SO
4
-2
= 0,3 -
0,35%, pH
H2O
= 3,5 - 3,6) (hnh 2.2).













Hnh 2.1: Anh hng cua oc chat trong at len hoat tnh enzym catalase,
so sanh gia at khong co oc chat va at co oc chat.





0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
20 35 77 102 115
Ngay sau khi gieo
Hoat tnh



Cac giong lua tren
moi trng at khong
oc chat
Cac giong lua tren
moi trng at oc
phen
catalase trong cay (E/p)
59












Hnh 2.2: Anh hng cua oc chat trong moi trng at len hoat tnh
cua enzym catalase trong cay lua va cay co nang.

b) Anh hng cua oc chat trong moi trng at phen len hoat tnh
enzym peroxydase trong la cay ch th va cay lua
- Anh hng len hoat tnh enzym peroxydase trong la cay ch th va
cay lua. Vai tro cua peroxydase trong la cay
Khong giong nh catalase, khi oc chat trong moi trng at phen tang
cao ( cac thi ky 21, ngay th 60 sau khi gieo), hoat tnh cua enzym
peroxydase trong la lua lai tang cao (hnh 2. 3). Qui luat nay c khang nh
vi o tin cay cao t = 3,400 > t
0,99
= 2,977.
Ket qua nghien cu a chng to rang hoat tnh cua enzym
peroxydase trong la phu thuoc vao thi ky sinh trng cua lua: cao giai
oan gia (60 70 ngay). Mat khac, no con phu thuoc vao ac tnh cay
va giong: cay ch th co nang (Eleocharis Dulcis) va giong chu phen ca
ung luon co hoat tnh cao hn va the hien ro hn tnh chong lai oc to so
vi giong kem chu phen IR38.
So vi hoat tnh trong at phu sa khong phen, khi oc chat tang cao
giong ca ung co hoat tnh nay tang + 280% (so vi oi ch ng), co n
gio ng IR38 ch ta ng +247% (so v i o i ch ng).
Ngay sau khi gieo
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
20 35 77 102 115


IR38, tren moi trng at khong oc chat
IR38, tren moi trng at co oc chat phen
Ca ung, moi trng at khong oc chat
Ca ung, moi trng at co oc chat
Hoat tnh catalase trong cay
(E/p)
60







Moi
trng
at co
oc
chat
1,5
c) Cay lua kem chu phen IR38
0,328
0,706
1,301
0,707
0,53
0,824
1,234
0,853
0
1
Ngay sau gieo
0.5
Ghi chu:
Ngay sau
gieo
66 87
(E/p)
a) Cay ch th nang ngot (eleocharis) (Dulcis)
1,86
3,125
1,1
0,8
1,1
2,548
2,648
2,648
0
1
2
3
4
+1,325
+1,180
Ngay sau
gieo
21
36 66 87
0,5
1
b) Cay lua chu phen ca ung
1,8
0,769
1,498
1,2
0,788
1,14
1,232
0,484
0
1.5
2

Moi
trng
at
khong
oc
chat
oc chat trong MT at Cao Thap Cao Thap
Al
3+
(ppm)
Fe
2+
(ppm)
SO
4
2-
(%)
805
898
0.32
465
609
0.13
850
908
0.35
475
621
0.15

Hnh 2.3: Anh hng cua oc chat trong moi trng at len hoat tnh
enzym peroxydase trong la cay ch th va giong lua.
61






























21

66 87
10
1,14
2,93
7,142
8,19
1,148
1,749
7,745
6,238
0
2
4
6
8
Ngay sau gieo
b) Cay lua chu phen
1
4 3,705
6,063
1,168
2,449
4,459
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
21 36 66 87
Ngay sau gieo
MT at
khong
co oc
chat (at
phu sa)
MT at
co oc
chat
(at
phen)
oc chat trong MT at Cao Thap Cao Thap
Al
3+
(ppm)
Fe
2+
(ppm)
SO
4
2-
(%)
805
898
0,32
465
609
0,13
850
908
0,35
475
621
0,15
Hnh 2.4: Anh hng cua oc chat trong moi trng at len hoat tnh
peroxydase trong re lua va cay ch th.
36 66 87
c) Cay lua chu phen kem
3,283
7,342
2,776
5,882
4,112
5,24
13,071
6,359
0
2
4
6
8
10
12
14
21
Ngay sau gieo
a) Cay ch th nang
62
ieu nay a c so lieu cua Eleocharisdulcis - thc vat ch th cho at
phen, bo sung va khang nh vi o tin cay tuyet oi (99%). ieu o lam ta
phai anh gia cao, ung vai tro cua peroxydase vi tnh khang oc phen.
Anh hng cua oc chat trong moi trng at phen len enzym
peroxydase trong re thc vat
Ngc lai vi trng hp cua la, enzym peroxydase trong re lua
song tren at phen b c che rat manh cua oc chat trong moi trng at
(Hnh 2.4). Ngha la, khi oc chat trong at len cao th hoat tnh enzym
nay trong re cua cay lua kem chu phen va chu phen, ke ca trong re co
nang eu giam so vi oi chng (at phu sa khong phen). Mat khac, hoat
tnh enzym trong re lua cung ong mot vai tro nho: giai phong nang
lng, cung cap cho cay lua, thi ky phuc hoi, sau khi b ngo oc. V
du: ngay th 87 khi oc chat giam, hoat tnh enzym nay tang 63% vi
giong ca ung va 40,1% vi giong IR38.
Gii han vai tro peroxydase trong la en anh hng cua oc chat
moi trng
Nh vay, theo ket qua tren th enzym peroxydase trong la ong mot
vai tro xuc tien cay co nang va cay lua chong lai oc chat xam nhap vao.
Tuy vay, vai tro nay ch xuat hien trong mot gii han nhat nh cua mc
o oc chat trong moi trng at va ac tnh cua giong cay lua khac
nhau (bang 2.2).
Bang 2.2: Gii han tac dung khang oc cua enzym peroxydase trong la lua va co
nang oi vi oc chat trong moi trng, ngay th 25 sau khi trong.
(n v hoat tnh enzym: E/p)
hong do tong hJ cua doc chat trong moi truJng
(m)
Loai thuc vat
Cac variant Al8+ Fe2+ S042 Cay chi thico
nang chiu hen
gioi
Cay lua chiu
hen kha
0iong ca dung
Cay lua chiu
hen kem0iong
R88
1 1OO 5 185 4 1OOO 18 1,G5 O,O7 1,2G O,O7 1,1O O,O8
2 45O 12 4G7 18 15OO 47 2,47 O,O8 1,88 O,O4 1,15 O,OG
8 75O 1G G7G 24 21O8 8G 8,28 O,1O 1,G2 O,O5 1,25 O,O5
4 8OO 24 842 82 2GOG 58 8,8O O,O4 1,O2 O,1O O,G2 O,O4
63
5 O5O 81 OO7 44 82OO 48 8,85 O,14 1,G4 O,OG O,18 O,OO
G 1O85 525 1O5O 58 8GO8 O2 1,G7 O,12 O,1O O,O O,OO O,OO
7 Moi truJng dat khong doc chat (doi chung) 1,51 O,O4 1,45 O,O8 1,OO O,O5
(t
0,95
= 2,447)
So lieu bang 2.2 chng to, hoat tnh cua enzym nay co y ngha trong
gii han cac oc chat trong moi trng at:
- oi vi cay ch th co nang co the chu c lng oc chat trong
moi trng at mc cao nhat vi:
Al
3+
950 31 ppm + Fe
2+
907 44 ppm + SO
4
2-
3209 48 ppm
- oi vi giong ca ung, chu phen gioi th mc:
Al
3+
890 ppm + Fe
2+
842ppm + SO
2-
0,26%
- oi vi giong chu phen kem nh IR38 th ch mc:
Al
3+
750 ppm + Fe
2+
676ppm + SO
2-
0,28%
c) Tng quan gia oc chat cung P
2
O
5
trong moi trng at vi
hoat tnh enzym peroxydase trong cay.
Anh hng cua oc chat len hoat tnh enzym nay va s tac ong qua
lai gia chung mot phan c phan anh thong qua he so tng quan (R).
Bang 2.3: He so tng quan (R) gia nong o cac oc chat P
2
O
5
trong
moi trng at va hoat tnh enzym peroxydase (M) trong cay.
TuJng quan
giua
M S04
2
M Fe
2+
M Al
8+
M F205
Trong cay La Re La Re La Re La Re
Chi thi
(nang ngot)
+O,72O4 O,2O15 +O,G844 O,21O4 +O,8482 O,8215 O,84G7 +O,5241
Lua, Ca dung +O,G848 O,2254 +O,G278 O,2447 +O,8O28 O,8254 O,8G7O +O,4G82
Lua, R88 +O,8452 O,45G8 +O,4812 O,5G4O +O,G174 O,85O2 O,28O1 +O,8484
- Ghi chu: M la hoat tnh cua enzym peroxydase
R
0,95
= 0,754
Trong hang loat he so tng quan ke tren, ang chu y la: s tng
quan thuan gia hoat tnh enzym nay trong la cay ch th (co nang) vi
R = +0,8432. ong thi, ta cung tm thay tng quan thuan gia hoat tnh
64
men nay trong la cua giong chu phen ca ung vi nong o oc chat Al
3+

trong moi trng at, vi R = +0,802. Mat khac, can lu y rang, tng
quan nghch gia hoat tnh enzym nay trong cay lua kem chu phen
(IR38) vi ham lng Al
3+
trong moi trng at vi R = -0,859.
o la ac tnh cua cay chu phen khac vi cay kem chu phen.
d) Anh hng oc chat trong moi trng at phen len hoat tnh
enzym phosphatase trong cay ch th va cay lua
- Anh hng en hoat tnh phosphatase trong la cay ch th va cay lua
oc chat trong moi trng at phen khong nhng han che hoat tnh
cua enzym catalaza, peroxydase trong re ma con han che len hoat tnh
cua enzym phophatase trong la cay ch th va cay lua. ieu nay c the
hien khi oc chat hai lan tang cao, hoat tnh enzym nay giam xuong
mc -21,2% va -53,6% vi giong ca ung; -40,7% va -69,6% vi giong
IR38, con vi cay ch th (co nang) th co giam nhng ch giam mc -
45% va -18%.
Mot ieu cung ly thu khong kem g s phat hien vai tro cua
peroxydase trong la, ay, hoat tnh enzym phosphatase nay ong mot
vai tro quan trong giup cay lua phuc hoi sau thi gian b ngo oc.
ieu khang nh la quy luat nay phu thuoc vao ac tnh loai va
giong. Chung tr nen co y ngha trong trng hp cua cay ch th va
giong chu phen ca ung. V du, ngay th 87 khi oc chat trong at t
cao giam xuong thap, hoat tnh nay trong cay ch th co nang tang 59,9%
va ac biet trong cay chu phen Ca ung tang 643%, con giong chu phen
kem cung tang nhng thap hn, ch mc +314% so vi oi chng. Mot
ac iem khac can lu y la, hoat tnh nay cung phu thuoc vao thi gian
sinh trng cua lua: giai oan sau cao hn giai oan trc.
Anh hng en phosphatase trong re cay
Khac vi trong la, enzym phosphatase trong re cay co hoat tnh rat
yeu (bang 2.4). So sanh gia hai giong lua thay rang, hoat tnh men nay
trong re cay ch th (co nang) la cay hoang dai thch nghi, chu oc a co
hoat tnh ln hn re cay lua chu phen (Ca ung). Re cay lua chu phen
lai co hoat tnh ln hn cay lua kem chu phen (IR38).
ieu nay c bieu hien bat ang thc:
65
M
Chu phen gioi
(co nang)
> M
Chu phen kha
(ca ung)
> M
Chu phen kem
(IR38)
(M: hoat tnh cua phosphatase trong re cay).
Bang 2.4: Anh hng cua oc chat trong moi trng at phen len hoat
tnh enzym phosphatase trong re cay ch th, cay lua chu phen va kem
chu phen.
Bat hen, co doc chat Bat khong co doc chat
0iong lua 0iong lua
hgay
sau
gieo
Boc chat
trong moi
truJng dat
Cay chi thi
co nang
Ca dung R88
Cay chi thi
(co nang)
Ca dung R88
21
8G
GG
87
Cao
Tha
Cao
Tha
1.2O
O.42
it
it
1.2O
O.84
it
it
O.OG
small
it
it
O.14
O.42
vet
vet
8.5O
O.8O
vet
vet
2.21
O.41
vet
vet

e) Tng quan gia oc chat va P
2
O
5
vi phosphatase
So lieu bang 2.5 cho thay rang, co s tng quan nghch va chat
gia ham lng oc chat Al
3+
trong at vi hoat tnh phosphatase trong la
cay lua, ac biet oi vi giong chu phen kem IR38 (R = -0,7972). ieu
nay chng to, thc vat a huy ong phosphatase vao c the nang sc
song cua cay. Mat khac, phosphatase cung co tng quan nghch va chat
vi lng Al trong cay (R = -0,7149). ieu o chng to, co s tng tac
nghch, phan lai nhau, c che nhau gia oc chat vi peroxydase va
phosphatase. ac biet ang chu y la tng quan thuan, chat gia hoat
tnh men nay vi s tch luy cua phot pho t do cua giong chu phen ca
ung (R = +0,6441), vi o tin cay 99%.
Bang 2.5: Tng quan (R) gia nong o oc chat trong moi trng at va
hoat tnh (A) cua enzym phosphatase trong giong cay chu phen va
kem chu phen.
Cay A va S0
4
2
A va Fe
2+
A va Al
8+
A va F
2
0
5

Ca dung O,8G48 O,5GO1 O,G4G2 ``` +O,G441```
R88 O,5OO1 O,G28O O,8O72 +O,4427
Ghi chu: A: hoat tnh enzym phosphatase trong cay (R
0,95
= 0,6320).
***: o tin cay 94,9%.
66
ieu o cho phep ta suy luan rang, phot pho va phosphatase co vai
tro ln trong c che khang oc cua thc vat oi vi oc chat trong moi
trng at.
Nh vay, tren c s nhng ket qua cac th nghiem nghien cu t
1997 en nay co the i en ket luan:
1/ Nong o cao cua oc chat trong moi trng at a c che
manh hoat tnh cua enzym catalase va phosphatase trong re, trong la cay
ch th va nhat la oi vi cay lua, ac biet la cay lua kem chu phen.
2/ Enzym phosphatase trong la co tac dung cung cap nang lng
cho cay phuc hoi sau khi b ngo oc. Hoat tnh cua enzym nay tng quan
ty le nghch vi ham lng Al
3+
trong at va Al
3+
trong cay. ieu o
chng to s oi khang gia cac enzym va oc chat bieu hien ro, nhat la
vi oc chat Al
3+
.
3/ oc chat cao trong moi trng at phen c che hoat tnh
enzym peroxydase trong re lua. Trong ieu kien o, peroxydase trong re
ong mot vai tro nho giup cay lua phuc hoi.
4/ Chung toi a co u c s e khang nh rang, enzym
peroxydase trong la ong mot vai tro quan trong, chong lai tac hai cua
oc chat. Khi oc chat trong at, trong cay tang cao th hoat tnh cua
enzym nay cung tang cao so vi oi chng.
Cay chu phen co hoat tnh
enzym peroxydase (M),
peroxydase (A) cao hn giong
kem chu phen. M va A
Cay chu phen gioi
> M va A



Cay chu phen
kha
> M va A



Cay chu
phen kem
M: hoat tnh enzym trong re cay
A: hoat tnh enzym trong cay.
Khi oc chat tang cao th peroxydase trong la cay chu phen tang
cung cao (+ 280% so vi oi chng); con cay kem chu phen th khong
tang (so vi oi chng).
67
Khi oc chat giam, peroxydase trong cay chu phen cung cao hn
kem chu phen (+ 643% vi cay lua chu phen so vi oi chng); con
giong chu phen kem ch tang 314% (so vi oi chng).
2.4.5. 8|en phop phong chong
oi vi at phen, cac oc chat tch luy nhieu nen khong nhng no
co the gay hai cho sinh vat song trong at ma con co the gay hai cho sinh
vat song trong lp nc tiep xuc vi at, lp nc mat ay de tr thanh
nc phen.
e han che phat sinh phen, cung nh tac hai cac oc chat trong at
phen, co the ap dung mot so bien phap nh sau:
+ Gi nc mat ruong e ngan nga s oxy hoa cac vat lieu cha
khoang pyrit trong at phen tiem tang.
+ oi vi at phen hoat ong, can phai tieu ra oc chat ra ben ngoai
bang cac nguon nc khac. Viec tieu ra oc chat ra ben ngoai cung can chu
y bao ve, khong lam nhiem oc nhng vung ha lu.
+ Trong canh ta c ca y tro ng cu ng nh vie c nuo i tro ng thu y sa n,
vie c s du ng vo i e trung ho a ca c acid trong a t va la m co nh ca c
o c cha t kha c trong a t to ra co hie u qua v i nh ng vu ng a t phe n
nhe va phe n trung bnh. Vie c ke t h p du ng vo i va tie u r a ba ng n c
ngo t se a y nhanh qua trnh thie u r a o c cha t trong a t.
+ Mo t so ky thua t nh la m a t, le n lie p e tro ng ca c gio ng ca y
chu phe n cu ng c a p du ng vu ng a t phe n o ng Tha p M i, t
gia c Long Xuye n.
2.5. CAC CHAI OC IPONG AI MAN DIEN 8IEN CAC
8IEN FHAF 8AO VE
2.5.1. Coc doc choI Irong doI mon
Trong a t r ng nga p ma n, ha m l ng muo i NaCl, Na
2
SO
4
,
MgSO
4
, BaCl
2
kha cao co the ga y ngo o c cho ca y tro ng va mo t so
loa i o ng va t kho ng chu c ma n. Ha u he t ca c ca y tro ng ch co the
chu ng c no ng o NaCl < 4%. Nguye n nha n chnh trong vie c
ga y ngo o c la do no ng o muo i trong dung dch a t cao, ga y ra trie u
ch ng ha n sinh ly cho ca y tro ng. No ng o muo i cao trong dung dch
68
a t co n la m pha v ca c te ba o re cu a mo t so loa i ca y do tnh tha m
tha u ma nh t mo i tr ng u trng sang mo i tr ng nh c trng.
A nh h ng xa u cu a a t ma n o i v i ca y tro ng, tr c he t la do a p
sua t tha m tha u cao cu a dung dch a t. A p sua t na y ta ng theo ty le
thua n v i no ng o muo i tan. Khi a p sua t tha m tha u cu a dung dch a t
t 10 12 atm, ca y tro ng kho ng sinh tr ng va pha t trie n c. Khi
v t qua 40 atm, ca y b che t.
S co mat cua mot lng ln cac muoi tan trong at lam cho tnh
chat vat ly hoa hoc, vi sinh vat cua at tr nen xau. Khi kho, at nt ne,
cng nh a. Khi t, at rat dnh, deo, hat at trng manh, bt kn tat ca
cac khe h, lam cho at tr nen bao hoa nc va hoan toan khong tham
nc. Cac thanh phan muoi la oc chat trong at lam cho at co o pH
cao t 7,5 en 11-12, cay trong khong phat trien c. Cac ion thng
xuat hien trong at man va man kiem la Cl
-
, SO
4
2-
, HCO
3
-
, Na
+
, Mg
2+
.
Cac anion oc hn rat nhieu so vi cac cation. Trong cac anion th Cl
-
oc
hn SO
4
2-
. Trong so cac chat oc khong the bo qua Bo. Neu at ch cha
mot loai muoi tan th se oc hn rat nhieu so vi at co cung tong lng
muoi tan nhng lai co nhieu thanh phan muoi hn. V du at di rng
ngap man co cung mot o man nhng cha nhieu loai muoi tan khac
nhau se t oc hn la at ch mot loai muoi tan. Hien tng nay c giai
thch bang s oi khang cua cac ion. Tac hai cua muoi cung con tuy
thuoc vao o chu man cua cay.
2.5.2. D|en b|en cuo coc choI doc Irong d|eu k|en s|nh Iho|
mo| Iruong doI mon
Lay at rng ngap man lam v du, cong trnh nghien cu cua Le
Huy Ba va cong s cho thay: at rng ngap man cha nhieu muoi hoa
tan (1 - 1,5% hoac nhieu hn), ac biet la lp at mat. Nhng loai muoi
tan thng thay trong at man la NaCl, Na
2
SO
4
, CaCl
2
, CaSO
4
, MgCl
2
,
NaHCO
3
co nguon goc t cac thanh phan khoang b hoa tan, di chuyen,
tap trung xuong vung a hnh trung, khong thoat nc. Sau o, trong
ieu kien kho hanh, muoi t trong mach nc ngam di chuyen va tap
trung len mat at thanh mot lp vo muoi day t 0,1 - 1,0cm. S hnh
thanh cac muoi trong at man la ket qua tong hp cua nhieu yeu to: at
co cha muoi, a hnh trung khong thoat nc, mc nc ngam man
nong, kh hau kho han, nang nong. Trong o, mc nc ngam man lai
69
xuat hien gan mat at thng la nguyen nhan trc tiep lam cho at b
man hoa. Gia o sau va o man cua nc ngam va o man cua at co
tng quan chat che vi nhau. Polunop (1956), a a ra khai niem o
sau lam gii cua nc ngam xac nh moi tng quan gia o sau va o
man cua at, nc ngam. o sau nay con phu thuoc vao o kho han,
thanh phan c gii, o chat va o xop cua at.
Ngoai yeu to man la ban chat cua at rng ngap man (RNM), s
man hoa cung la nguyen nhan lam cho at b man them.
a) Man hoa: la qua trnh xam nhiem va tch tu cua cac muoi va cac
kim loai kiem trong moi trng at, nc khi cac moi trng nay cha b
man nay tr nen man hoac a b man t nay thanh man nhieu hn. S
man hoa la mot qua trnh do cac nguyen nhan:
- Man hoa do them vao at mot lng muoi (gom cac muoi NaCl,
Na
2
SO
4
, MgSO
4
, MgCl
2
, NaNO
3
, Mg(NO
3
)
2
, CaCl
2
, CaSO
4
). Trong o
co muoi kim loai kiem va kiem tho, vi cac goc acid va se la nhng
anion: Cl
-
, SO
4
2-
, NO
3
-
, CO
3
2-
ma Cl
-
ong vai tro chu ao.
- Man hoa do kiem (la cac kim loai kiem va kiem tho nh Na, K,
Mg, Ca) tch luy vi ham lng cao trong at, nhat la Na.
Anh hng cua man hoa len moi trng sinh thai at
Trong hau het cac trng hp ma at hap thu ion Na eu c giai
thch theo phan ng sau:
Set-Ca +2Na
+
Set-Na
2
+ Ca
2+
Set-Mg +2Na
+
Set-Na
2
+ Mg
2+

Neu Ca
2+
va Mg
2+
c giai phong va ket tua dang muoi khong
hoa tan th phng trnh tren nghieng ve ben phai va trong nhieu trng
hp, phan ng nay gan nh dien ra hoan toan. Ket qua nghien cu cua
Kelley Lumins (1921) cho thay, neu moi trng at tch luy nhieu muoi
Na (bang 2.6), th ong thi mot lng ln Na
+
c hap thu se co mot
lng Ca
2+
,

Mg
2+
c hap thu theo. Nhng ieu o t xay ra neu cho
Na
2
CO
3
hap thu vao at. Khi co Na
2
CO
3
th lng Na
+
hap thu vao at
lai cao hn so vi khi ch co mot mnh NaCl va mot t NaNO
3.
Cac muoi
cua Ca
2+
va Mg
2+
co goc chloride hay nitrate de hoa tan hn cac goc
khac trc khi chung c thay the. Trong khi vi goc cacbonate, Mg
2+
70
va Ca
2+
dang muoi nay hoa tan nhieu hn mot t. Khi o, mc o hoa
tan cua Na
+
cua cac base trao oi trong at b anh hng lau dai bi cac
loai muoi Na tch tu trong at. Noi chung, at man cha mot nong o
muoi Na
2
CO
3
(mot chat co oc tnh manh) cao th tng oi de hoa tan
hn ch mot mnh muoi NaCl (at en man, theo Hilgard). Ngoai ra, Na
+

cung de hoa tan hn khi trao oi vi cac nguyen to khac trong at khong
co Na
2
CO
3
.
Bang 2.6: Anh hng cua cac loai muoi Na khac nhau len at Yolo
(Kelley va Cummins,1921)
Cac base trong dung dich (m.e) Them 1O m.e. vJi
cac muoi
Ca
2+
Mg
2+
ha
+

ha
+
duJc ha thu
(m.e.)
haCl 2,2 1,O 7,G 2,4
hah0
8
2,2 1,O 7,1 2,O
ha
2
C0
8
O,8 O,2 5,O 5,O

Anh hng cua ty le Na
+
hoa tan en cac base hoa tan >
Khi cac muoi cua Ca
2+
hoac Ca
2+
va Mg
2+
hay Na
+
tch tu trong at
th s trao oi base cung dien ra khac han.
Bang 2.7: Anh hng cua ty le gia Na:Ca.(Kelley, Brown va Liebig,
1940) en kha nang hap phu Na
+

0ung dich duJc su dung 0ung dich dat han ung (m.e./lit)
haCl CaCl
2

Ty le
ha : Ca
Ca
++
Mg
++
ha
+

ha thu ha
+

(m.e./lit)
1O,4 O 1 : 1 2,22 1,18 7,74 2,GG
1O,4 1O,4 O,8O 2,O8 O,4O 1,8O
2O,8 O 2 : 1 8,G8 1,7O 15,4O 5,4O
2O,8 1O,4 1O,7O 8,4O 18,8O 2,5O
41,G O 4 : 1 5,75 2,G4 84,GO 7,OO
41,G 1O,4 12,45 8,8O 8G,54 5,OG
Anh hng cua muoi Na len CaCO
3

Cac phan ng hoa hoc, ngoai tr qua trnh trao oi base, cung dien
ra do ket qua cua qua trnh tch tu cac muoi hoa tan trong at man. Cac
71
phan ng gia cac muoi cua Na va CaCO
3
lai co tam quan trong hn,
CaCO
3
hoa tan trong muoi trung tnh nhieu hn la trong nc cat do anh
hng cua mot phan ap lc cua CO
2
. CO
2
co mat trong khong kh, re
thc vat va vi sinh vat trong at thai CO
2
trong qua trnh song va o am
at luon cha CO
2
hoa tan.
Ca c nha nghie n c u a cho tha y kha na ng ho a tan cua CaCO
3
khi
co mat cua muo i Na
2
SO
4
, NaCl se nhanh cho ng at bao hoa nhng lai
khong cao lam. Cummins (1926) ch ng minh ra ng, kha na ng ho a tan
cua CaCO
3
trong ca c muo i NaCl hay Na
2
SO
4
ye u i ne u the m vao dung
dch o mo t muo i Ca ho a tan hay Na
2
CO
3
. Co n

Ca
2+
c sinh ra nh s
trao oi ca c base va co xu h ng giam lng CaCO
3
hoa tan khi ma
Na
2
CO
3
la mo t tha nh phan cua ca c muoi tch tu, l ng CaCO
3
hoa tan
co the bien ma t. Do o ma ie u na y ga y ra tranh lua n ve ta c du ng cu a
cac dang Na
2
CO
3
.
Anh hng cua Na
+
len vi sinh vat
Sinh vat at co the chu anh hng bi s tch tu muoi. Lipmen
(1912) chng minh rang, them mot lng 0,20% NaCl hay Na
2
SO
4
se
lam

giam qua trnh amon hoa cua mao mach trong at cat. Neu hn 10%,
th qua trnh amon hoa hau nh b c che hoan toan. Mat khac, khi them
Na
2
CO
3
vao se thuc ay qua trnh amon hoa len en nong o 0,1%.
Greazes (1916), cung a ra ket qua tng t vi mot loai at Logan,
Ultah. Ngc lai, cac nghien cu khac ve anh hng len qua trnh amon
hoa (Lipmen, 1912b) cho thay, 0,10% NaCl va 0,20% Na
2
SO
4
lam thuc
ay qua trnh nitrate hoa, nhng Na
2
CO
3
co tnh oc cao hn oi vi at
ngay ca vi nong o thap (0,05%).
Lipmen va Sharp (1912) cho rang, NaCl nong o di 0,5% gay
anh hng en qua trnh co nh am cua cac vi khuan not san, con
Na
2
SO
4
th the hien tnh oc nong o 1,20%. NaCl nong o 0,5%
c ghi nhan la oc. Na
2
CO
3
nong o 0,40% th qua trnh co nh
am c thuc ay nhanh hn mot t, nong o 0,50% Na
2
CO
3
th s co
nh am that s c ay manh. Greaves va Lund (1921) cung Greaves
(1912) thao luan ve anh hng cua cac cation va anion len hoat ong vi
sinh trong at va trong moi lien quan vi ap lc tham thau cua dung dch.
Cac muoi ban au trong at man nong o thap thng la khong oc.
Thc te th qua trnh amon hoa va nitrate hoa co the b ong hoa. Nhng
72
gii han oc co mot s tng quan mat thiet gia oc tnh va ap suat
tham thau. ap suat tham thau la 15 atm, qua trnh amon hoa giam
xuong gan mot na so vi at khong man.
b) Cac nguyen nhan cua qua trnh man hoa
Bay hi: Cac muoi hoa tan tch luy nhng ni ma qua trnh bay
hi troi hn qua trnh ket tua. o la ni tap trung nc t ni khac o ve
va nc boc hi t long at len, hay qua trnh nc ngam man i len be
mat at bang mao dan ket hp vi cac muoi tan tren mat at.
Nc ti man: khi s dung nc man e ti, cac ion Ca
2+
, Mg
2+
b
gi lai trong at dang ket tua CO
3
2-
, con Na
+
th b gi lai dang dung
dch hay dang hap phu.
2.5.3. Iuong Ioc g|uo doI mon vo su phoI Ir|en cuo coy Irong
+ Thc vat ch th
Thc vat t nhien ch th cho at man cung de nhan biet. Mac du co
mot vai loai, qua quan sat cho thay, co the song c tren at man lan
at khong man, mot so loai co kha nang chu man rat cao; tuy nhien, a
so thc vat lai khong thch hp vi at man.
S phan bo va phat trien cua cac loai thc vat a man chu tac
ong cua kh hau va ieu kien at ai. California, loai chu man tot la
frankenia grandi folia (campestris), c thay rat nhieu tren loai at man
en cua thung lung Joaquin. Trong khi o, cay go dau th dng nh
khong co mat tai thung lung nay ma lai thay rat nhieu va phat trien manh
liet tren at man en pha tay Great Basin cua vung nui Sierra
(Desgmond, 1967) co o cao khoang 200-300m va co mua ong quanh
nam, nhiet o thap hn nhiet o ong bang rat nhieu. Thc te la cac loai
thc vat tren at man tiep tuc gia tang sinh khoi trong khi cac loai thc
vat tren at khong man th lai b mat sinh khoi vao luc thi tiet nong bc.
Viet Nam, thc vat chong chu man gioi nhat la cac loai cay rng ngap
man nh mam, ban, c, vet, su, gia, cha la, oro, coc ken mai dam va
cuoi cung la da nc va mot so loai co nc man... Wadleigh (1984)
cho rang, s mat sinh khoi trong ieu kien kh hau nong la do s ngng tu
qua mc, neu ieu nay ung th khuynh hng se la: muoi hoa tan giam
s ngng tu trong cac loai thc vat nay.
73
Nh vay, ro rang la mot hay nhieu yeu to kh hau (nhiet o, anh
sang, o am) eu co anh hng len sinh ly thc vat di tac ong cua
muoi. Theo Hilgard, phan ln thc vat chu man t nhien phat trien va
chu han mot cach manh liet, nham km ham s van chuyen va giai
phong nc ra khoi c the cua chung.
+ Tac ong cua muoi hoa tan
- Ap suat tham thau: khi tang them mot lng muoi hoa tan vao
dung dch lam tang ap suat tham thau cua no. Sinh trng cua thc vat
tren at man co the gap kho khan trong viec thoa man nhu cau ve nc
cua chung. Tnh chu han cua sinh vat chu man oi vi at man, qua
trnh hap thu nc cua thc vat b km ham nong o 0,5% muoi hoa tan
va khi nong o 3,0% muoi hoa tan th viec hap thu nc cua thc vat
ket thuc. Anh hng tham thau chu yeu co kha nang phan ng oi vi s
km ham toc o tang trng cua thc vat tren vung at man. So sanh
nong o tham thau cua muoi oi vi toc o tang trng cho thay, ap suat
cua cay co tng quan gan vi ap suat tham thau cua dung dch at.
NaCl, Na
2
SO
4
cung cho cung mot ket qua, khi co s pha loang
tuyet oi th hoat ong cua Na
2
SO
4
se yeu hn so vi NaCl. Nh vay, nhu
cau ap suat tham thau cua Na
2
SO
4
ln hn so vi NaCl. Trong dung dch,
re thc vat cha nhieu nong o anion khac nhau oi vi Cl
-
va SO
4
2-
. Nh
vay, ap suat tham thau cua thc vat rat quan trong trong at man. Bi v
no lien quan en tnh chu oc man cua cay.
- Tac ong cua chloride
Cl
-
va co li va va co hai cho cay, tuy nhien, hai nhieu hn li.
Khi Cl
-
nong o thap th nhieu loai cay an qua b giam nang suat.
Do o, vai tro cua Cl
-
trong at man va nc ti la quan trong. nhieu
vung khac nhau th Cl
-
tch luy trong nhieu loai thc vat khac nhau.
Thng cac loai cam, quyt rat nhay cam vi Cl
-
. Theo Kelley va Thomas
(1920), ch vai tram ppm Cl
-
trong at la co the gay ua sau o kho la
cay cam, quyt. Chu trnh nay co the tiep dien trong nhieu nam ma khong
lam cho cay chet. ay la hien tng chay la do chloride, ieu nay c
chng minh khi la cay cam, quyt b chay do at tch tu nong o vt
qua bnh thng.
74
oi vi anh hng cua muoi NaCl, thng muoi nay gay ra benh
cay ma khong co trieu chng ro rang lam cho toc o phat trien cua cay
khong bnh thng.
2.5.4. 8|en phop co| Ioo doI mon
Anh hng cua at man ban chat chnh la anh hng cua oc chat
trong at
e han che oc chat trong vung at b man, viec bao e, ngan man
tran vao ong ruong, oi khi, co the la mot sai lam v chung ta lam mat
i sinh thai ac trng cua rng ngap man ven bien.
Ben canh o, ta co the thc hien chng trnh cai tao at man thanh
at trong trot tot cho nang suat cao khong kem cac loai at bnh thng
khac. Tuy theo ieu kien thuy van, thuy a chat, tuy theo o man va
hoa, ly tnh cua tng loai cu the ma co the phan chia at man theo cac
mc o cai tao nh sau:
Thanh ong co chan nuoi gia suc bang cach gieo cac loai hat
co chu man co gia tr lam thc an gia suc .
Bang bien phap ky thuat canh tac: cay sau khong lat, xi at
nhieu lan, cat t mao quan, lam cho muoi khong the boc len mat.
Bang bien phap trong giong lua chu man hoac cay chu man
gioi nh coi, lac, rng ngap man.
Bang cach ap dung tong hp nhieu bien phap. ieu nay ac
biet thch hp vi loai at man kho cai tao (at kiem man co o tham
nc kem, mc nc ngam nong). Cac bien phap cai tao ket hp o la:
+ Bien phap thuy li: ra man, loai tr muoi tan trong at, ha nc
ngam va tieu nc ngam man.
+ Bien phap nong ly: cay sau, a CaCO
3
va CaSO
4
cac lp at sau
len tang tren mat, cay pha ay, lam ti xop tang B, san bang mat ruong.
+ Bien phap nong hoa: s hien dien cua ion Na
+
trong dung dch at
lam xau i tnh chat hoa hoc, ly hoc, sinh vat hoc cua at man va kiem
man. Do o, e cai tao at theo hng co li cho s phat trien cua cay
trong, bang cach loai bo Na
+
trong dung dch at va trong phc he hap
phu, thay the Na
+
bang Ca
2+
la rat can thiet.
75
+ Bien phap sinh hoc: xac nh he thong cay trong co kha nang chu
man khac nhau, phu hp vi tng giai oan cai tao at, xac nh he thong
ky thuat canh tac hp ly, am bao at khong b tai nhiem man.
Cai tao at man bang dong ien: cho dong ien mot chieu
vao trong at. Do hien tng ien phan, ngi ta thu c cac anion va
cation cua muoi tan trong at anod va catod. Tuy nhien bien phap nay
t ap dung v qua ton kem
S dung at man nuoi tom ket hp trong lua theo ung ky
thuat. Noi dung bien phap nay la theo quan iem: khong phai at man
nao cung xau. Ma vi mot o man thch hp (vung nc l) se co the
nuoi tom su, cua ghe, ong vat than mem hai manh vo. Trong trng hp
nay oc chat man ch gay hai cho sinh vat nc ngot, ngc lai rat thch
hp cho sinh vat nc l.
2.6. OC CHAI NGOAI IAI XAM NHIEM
2.6.1. Nguon goc
Nhieu yeu to ngoai lai co the lam gia tang oc chat trong moi
trng at. Nguyen nhan la:
- Do tan tch thc vat: c the sinh vat, khi chet i nam trong moi
trng at, se phan huy tao mun cho at. Neu ieu kien phan giai tao
mun t th kha nang chuyen hoa thanh mun t, ong thi cac vat lieu nay
chuyen hoa thanh nhng dang mun kho tieu va gay chua nhieu cho at.
- Do chat thai ong vat cua cac loai gia suc, gia cam nh trau bo, ga,
ln, la cac nguyen to vi lng rat can cho cay trong (N, P, K, Ca) nhng khi
nong o qua nhieu cung lai tr nen chat oc va gay oc cho cay trong.
- Do cac hoat ong cua con ngi. Hoat ong cua con ngi cang
a dang th chat thai va o nhiem cang phc tap, cang nhieu. Trong cac
hoat ong cong nghiep, ngi ta a o vao long at nhieu chat thai cong
nghiep nh: Hg, Pb, Al, Fe chat thai t cac khu dan c (rac sinh hoat,
nc thai phong xa) a gop phan lam tang lng oc chat trong at, suy
thoai moi trng at.
V du: kh CO la san pham cua s ot chay khong hoan toan (80%
la t ong c xe, cac lo gach ), khi tiep xuc vi moi trng at co the
hoa tan vao khong kh at, lam hai en ong thc vat trong at.
76
Trong cac hoat ong nong nghiep cac chat thai nh phan bon, thuoc
tr sau, chat thai gia suc va tan tch rng, mot mat lam cho moi trng
at ph nhieu; mat khac, lam cho moi trng at tr nen oc hai cho thc
vat. V du, cac loai phan N, P, K vi ham lng qua nhieu se lam chai
at. ay la hien tng at trong khong con kha nang gi lai cac chat
mun cho cay trong. Phan am la mot loai phan mang hieu qua ro ret nhat
cho nang suat cay trong nhng cung la mot chat oc khi s dung qua lieu.
Phan am ure cha nhieu NH
4
+
, khi bon cho at kho no tr thanh NO
3
-
,
cay ch hap thu c 30%, phan con lai b ra troi theo nc; neu tch tu
lai trong nc ngam hn 10% se gay oc hai, nc b o nhiem, khong
dung e uong c. Them vao o, qua trnh nitrate hoa tao ra dang acid
HNO
3
, lam tang tnh chua cua at.
Trong chien tranh ong Dng, quan oi My a rai mot lng ln
chat oc hoa hoc xuong lanh tho Viet Nam, Lao, Campuchia. Hai loai
chat oc chnh s dung trong cuoc chien tranh nay (xem them chng
sau) bao gom:
+ Chat oc s dung trong chien tranh sinh thai la cac chat diet co
c rai vi qui mo ln tren toan chien trng ong Dng vao thi ky
t nam 1961-1971. Thc te viec s dung chat oc hoa hoc van tiep dien
en nam 1975 qui mo nho hn.
+ Chat CS s dung lam mat kha nang chien au cua oi phng
Trong giai oan t 1966-1970, chat oc mau da cam c s dung chnh
la e thay the tat ca cac hoa chat khac a dung t trc. Chat nay la hon hp
cua 2,4-D; 2, 4, 5-T va tap chat 2, 3, 7, 8 -TCDD goi tat la dioxin.
Theo Arthur P. Westing, c tnh 44.300m
3
chat da cam cha
khoang 170kg dioxin c rai xuong lanh tho Viet Nam va mot phan
lanh tho Lao, Campuchia, trong o khoang 43% la rai xuong vung rng
nui va 44% xuong nhng vung at canh tac.
Vi 170kg dioxin, theo tnh toan cua Westing th lng dioxin ton
lu tai Viet Nam la:
- 8 kg vao nam 1980
- 3 kg vao nam 1985
- 1 kg vao nam 1990
77
Chnh s ben vng cua cac chat oc hoa hoc (ac biet la dioxin) a
e lai hau qua xau, lau dai oi vi con ngi va ong thc vat.
2.6.2. $u nh|em coc doc choI phong xo Irong doI
Nguon goc:
- Trong thanh phan at co san chat phong xa
- Chat thai t cac nha may cong nghiep
- S co t cac nha may ien hat nhan
- Th vu kh hat nhan.
Plutonium (Pu), uranium (U), americium (Am), neptunium (Ap),
curium (Cm) va cesium (Ce) la nhng nguyen to co trong cac chat thai
phong xa.
Hat nhan cua cac chat phong xa co trong chat thai co o hoa tan
thay oi rat ln. Hp chat uranium th hoan toan hoa tan trong thanh
phan cua plutonium va americium. ieu nay lam cho con ng lan
truyen cua cac chat phong xa t at vao nc de dang hn va gay hai
nghiem trong oi vi sc khoe cua sinh vat, nhat la con ngi va cay
trong. Vi mot ac tnh bien oi trong viec hap thu cac chat phong xa t
at, cay hap thu Pu thap nhat, trung bnh oi vi Am va Cm, nhng oi
vi Np th kha cao. Trai cay va qua, hat th hap thu cac chat nay t hn la.
Ngoai ra, moi trng at co kha nang hap thu oi vi cac nguyen to
phong xa. V du: Cs c at hap thu ln hn Sr. Cac thc vat bac thap
nh nam, a y song tren moi trng at nhiem xa tch tu Cs trong c the
chung; en lt ong vat va ngi an phai no se tch tu trong c the gay
ngo oc hoac ung th. Kha nang ton lu cua cac chat phong xa co the
keo dai en 50 nam hoac khong the khoi phuc tr lai moi trng at
trong sach khi lng phong xa trong at qua cao.
Cac chat phong xa C
14
sinh ra t phan ng cua hp chat nit vi tac
dung cua cac neutron len cac proton, t cac vu no bom H va vi tac dung
bc xa cua vu tru. Chat nay xam nhap vao trong moi trng at tham ch
vao cac thc vat, ong vat trong cac chu trnh carbon.
Ngoai ra, Radon cung la mot chat phong xa t nhien, co san trong
cac lp at a nen. No co kha nang len loi qua cac khe h xam nhap va
gay oc. Tuy nhien, mc o tac hai cua chung cha ln. ang ke hn,
78
con co chat phong xa t nhien Sr90 xam nhap vao trong moi trng at;
do kha nang hap phu ly hoc manh cua no ben ngoai hat at. Vu ngo
oc Cs noi tieng cua ngi Laponic (Thuy ien) a thay, Cs tch tu
trong c the ngi cao gap 10 lan so vi ngi bnh thng, bi v ho a
an phai tht tuan loc ma chung a an thc vat co nhiem Cs trong at).
ac biet can chu y cac chat phong xa trong vu no hat nhan, ro r cua nha
may hat nhan, t cac trung tam nghien cu a gay hai moi trng at.
Hau qua cua vu no nha may ien hat nhan Trecnobil cho en nay nong
o phong xa trong at van cao gap 50 lan cho phep.
Cac nghien cu ve cac vu no hat nhan Bac ban cau trong nhng
nam qua cho biet no a at ti 1030 lan lng chat phong xa t nhien,
gay o nhiem moi trng, trc het la o nhiem moi trng at.
2.6.3. Nh|em dou Irong doI
Tac ong ve moi trng cua viec tham do khai thac va van chuyen
dau la mot trong nhng hau qua tat yeu cua s phat trien kinh te cua xa
hoi trong thi ai cong nghiep hoa. Dau tho lam o nhiem s song tren
trai at, di nc, lan truyen dau tren mat nc va lam nhiem dau trong
at, tat ca eu gay cac tac hai nghiem trong en moi trng.
a) Ban chat cua viec o nhiem dau trong at
O nhiem dau se lam giam hieu qua trang thai at, hai vi sinh vat,
thc vat, ong vat trong at va tren at. Schwingdinger (1968) cho biet,
ham lng dau vt qua 3% tr nen cc ky co hai en sinh vat at va
phat trien mua vu. Cac trng hp nhiem oc dau luon lam hai s phat
trien cua mua mang.
b) Cac tac ong cua oc chat kim loai nang t o nhiem dau
John M. Stark, Edward, Fredennte (1984) nghien cu ve moi nguy
hiem cua moi trng co s tap trung nhng oc chat kim loai nang (Ar,
B, Cu, F, Mo, Se) nong o cao oi vi s phat trien cua cay tren lo th
nghiem tan tch cua at b nhiem dau (sau khi chng cat, say dau theo
chu trnh sinh hoc). Moi nguy hai tao ra t qua trnh chuyen hoa dau la
nguyen nhan gay ra s o nhiem trong at (Schmehl va McCashin, 1973;
Reente et al, 1980). Nhng oc chat kim loai nang di chuyen ra khoi lp
a va lam ban at s dung, ngan can s phat trien va sinh san cua cay.
Qua trnh tham dang len theo mao dan, khuech tan dang hi dan en s
79
phan bo lai cua muoi va nguyen to kim loai nang trong thanh phan phau
dien cua at (Klem et al, 1981). Nhng cay phat trien tren nhng v tr co
dau chuyen hoa co the hap thu nhng nguyen to kim loai nang, hap phu
tren tan la va tra chung lai tren lp at mat khi chet i.
S van chuyen cua cac kim loai nang len lp at mat bi thc vat
hien dien mot mc o ln theo cach hap thu xay ra cho tiep xuc cua
at va he re trong tang canh tac. Tuy nhien, mc o cao nhat cua s van
chuyen xuat hien vi tng quan thap la nhng thc vat phat trien tren
chat nhiem dau, thng cha nong o cao cua Mo la nguyen nhan cua
benh molipden oi vi ong vat nhai lai (Kilkelly Lindsay, 1982,
Schward et al, 1983).
- Anh hng cua dau len s nay mam
Dau tho lam cham va giam ty le nay mam. Mot so nghien cu An
o cho thay, trong trot tren at o nhiem dau ma khong bon them chat
dinh dng a lam ty le nay mam thap nhat (37%) so vi cay trong tren
at khong b o nhiem (70%) trong thi gian giong nhau.
- Anh hng cua dau len s phat trien
O nhiem dau co s tng quan chat che vi tat ca nhng thong so
phat trien. S khac nhau ve ch tieu chieu cao cua cay gia nhng loai
at khong o nhiem va at o nhiem dau khong bo sung chat dinh dng,
khac nhau t 24 - 41%.
- Anh hng cua dau en sinh khoi
Kiem tra ve tng quan ch ra rang, viec x ly o nhiem la quan trong.
Thong ke mc o o nhiem quan he ngc lai vi sinh khoi kho. o la anh
hng oc hai len qua trnh sinh trng bi tong hp cac nhan to: cac hoat
chat oc hai lan tnh chat ly - hoa cua at va cac hp chat sinh hoc va cung
vi cac oc chat kim loai nang khong can thiet cho s song cua cay.
- Anh hng cua dau len van chuyen dinh dng
X ly o nhiem dau a c trnh bay tng quan vi nong o chat
dinh dng trong cay.
Quan he gia x ly dau va thanh phan dinh dng la mot ch so can
quan tam. Trong mot nghien cu, mac du at a c cai tao lai vi viec
bon them dinh dng bo sung, tnh oc cua Mn trong at b nhiem dau
80
van la nguyen nhan chnh lam giam mua vu. Hn the na, nhng thc
vat phat trien tren nhng o at th nghiem co dau chuyen hoa thng co
nong o Mo u cao e la nguyen nhan cua benh molipden cua ong vat
nhai lai ni b tray da.
c) Tac ong cua dau trong at
S tch ong cua nhng chat o nhiem dau trong at chu yeu km
ham qua trnh van chuyen, bay hi va phan huy sinh hoc, qua trnh lai
va lu chuyen c biet khi nhien lieu ong c b ro r t nhng thung
cha va chay tran vao trong at. Tac ong cua trong lc keo cac chat
long theo chieu i xuong, ngc lai vi lc gi lai do lc hap phu phan t
va lc lien ket trong thanh ong mao dan; nen, no hoac la se hap thu tren
hat khoang hoac nam trong lo hong cau truc cua at. Dau la chat kho b
phan huy bi cac vi sinh vat song trong at. Tuy nhien, at lai la moi
trng khong the pha loang cac chat thai ma ngc lai cac chat nay tch
luy lau dai trong at. Cho nen, dau co tac hai lau dai oi vi moi trng
at. nhng khu at b nhiem dau, cac tinh the dau se che lap cac khe
h va mao quan cua at, lam tac cac ng dan nc trong at dan en
s can coi cua at trong khu vc. V nguyen nhan nay ma cac vi sinh vat
trong at khong co kha nang ton tai va phat trien do dau ngan can kha
nang ho hap va pha huy nguon cung cap thc an cho cac vi sinh vat trong
at. at b nhiem dau gay ra hien tng cay b heo va rung la, phat trien
cham va nghiem trong hn la dan en chet cay.
d) Anh hng cua dau oi vi ong vat hoang da
Cac ieu tra cua Hoi ong vat hoang da the gii (WAS) a cho biet
rang: o nhiem oc hai t at b nhiem ban dau tac ong len cac loai ong
vat hoang da a tr thanh van e bao ong trong nhng nam gan ay.
- Anh hng oi vi chim
Ngay nay, o nhiem dau trong at va tren at a tr nen pho bien
khap ni. ieu o gay hai cho hau het cac loai chim kiem an trong vung:
vac, seu, vt tri, a ieu ac biet la nhng loai chim kiem an, sinh song
bam vao at va bun.
e) Bien phap khac phuc
Khac phuc o nhiem dau trong at co nhieu cach:
81
- Cay xi len va x ly tang at o nhiem e no tiep xuc vi
khong kh lam cho dau bay hi hay vi sinh vat phan huy.
- X ly at bang hoa chat
- Trong cay a dau, co kha nang chu c nong o dau (xem
them Sinh thai moi trng ng dung cua Le Huy Ba, NXB
KH&KT, 2000)
- Th nghiem cac cach khac nhau, chon ra mot phng phap
thch hp
- Boc lp at b o nhiem dau (neu mong th a i x ly)
- Tao cho at kha nang t lam sach, hoac bang tiep xuc khong
kh hoac vi sinh vat, hoac bang ra troi, chuyen hoa t nhien.
2.7. CAC CHAI OC $INH PA IU OUA IPNH ICH IUY FHAN
8ON VA IHUOC 8AO VE IHUC VAI
Cac chat thai sinh ra t qua trnh s dung hoa chat trong nong
nghiep nh phan bon, thuoc tr sau, thuoc diet co lam cho moi trng at
b nhiem oc do s ton d cua chung trong at qua cao va tch luy trong
cay trong.
Tuy mot so loai thuoc diet co, tr sau benh hien ang c s dung
co the b phan huy bi cac vi sinh vat nhng no cung co the bien thanh
mot so san pham tr cuoi cung nh: DDT, lindane, andkin va diedrin.
Nhng can ba hay chat d tha cua cac loai chat diet co, thuoc bao ve
thc vat thng ben vng hay tch luy vao cac cau t nh cac chat
khoang, chat hu c. Chung co the lam h hai ca rot, khoai tay, khoai
lang. Thuoc tr sau con gay oc cho con trung co li noi chung va keo
dai sau 5 nam dung thuoc tr sau e x ly sau hai.
Thuoc BVTV, gom nhieu nhom khac nhau, nhng chu yeu la ba nhom:
+ Nhom hu c: ben vng trong moi trng t nhien va co thi gian
ban phan huy dai. V du: DDT co thi gian ban phan huy la 20 nam. Khi
i vao c the thc vat, chung c tch luy va t c ao thai ra ngoai.
+ Nhom vo c (parathion, nalathion): co thi gian ban phan huy
nhanh hn so vi nhom tren, song thng co o oc cao hn oi vi
ngi va ong vat.
82
+ Nhom cacbamat (metylizoxinat hoac Mie CH
3
NCO): t ben vng
hn trong moi trng t nhien, nhng cung co oc tnh cao oi vi ngi
va ong vat.
Khi s dung thuoc BVTV th mot phan se troi vao at va nc.
Trong at, cac vi sinh vat co ch (phan huy chat thai, chat hu c, chuyen
hoa nguyen to dinh dng) eu b hai v thuoc BVTV va lam giam o
ph nhieu cua at.
Thuoc BVTV co thi gian phan huy dai nen dan dan se tch tu lai
trong at mot lng ang ke gay hai en sinh vat theo con ng at -
cay - ong vat - ngi.
2.8. OC CHAI IU MUA ACID
Ma acid la ma ma trong thanh phan cua no cha nhieu acid do s
hien dien cua cac chat gay o nhiem (SO
x
, NO
x
), trong khong kh cac chat
nay se chuyen thanh H
2
SO
4
hoac acid HNO
3
.
Khi ma ri va tham vao at, no phan ng vi cac thanh phan
khoang trong at, cac chat hu c va sinh thc vat, lam tang mc o acid
cua at, lam cho cac ion, hp chat oc de dang c hnh thanh. Tac
ong trc tiep cua ma acid la cac acid trong ma se tac hai trc tiep cay
coi, cong trnh nha ca.
2.. OC CHAI IU CHAI IHAI CONG NGHIEF
Cac chat thai t cong nghiep hoa chat co the sinh ra nhng oc chat
khong phan huy trong moi trng at: Pb, Hg, nhng hp chat cua muoi
t acid arsenic ket hp vi nhau trong at tao thanh nhng chat can lang
ben vng va tch luy trong moi trng. Chat thai co nguon goc t Al
2
O
3

(48 - 49%), Fe
2
O
3
(20 - 21%), SiO
2
(2 - 5%) co anh hng xau en moi
trng at khu vc xung quanh, gay nen s thoai hoa cua at, giam nong
o cac chat hu c, giam o ph nhieu cua at, lam anh hng xau en
he thc vat, giam nang suat cay trong.
S nhiem cac oc chat ngoai lai khong nhng bi cac loai chat thai
c thai trc tiep vao trong moi trng at ma con b o nhiem thong qua
dong nc, gio, ma mang cac chat thai i vao moi trng at. Kha nang
lan truyen o nhiem theo dong nc thng tang gap nhieu lan so vi
nhng lan truyen khac.
83
2.10. CAC CHAI OC kIM IOAI NANG IPONG AI (xem them
Chng 5)
Kim loai nang (KLN) c quan tam nhieu cho chung c s
dung rong rai trong mot so hoat ong cong nghiep tren hau het cac quoc
gia. Mat khac, chung co the c coi la nhng yeu to vi lng can thiet
cho cay trong va suc vat. Tuy nhien, chung cung c coi la chat oc cho
moi trng sinh thai neu chung ton tai nong o vt qua mc nhu cau
s dung cua sinh vat. Hien nay, KLN trong at a c quan tam hn bi
s phat trien cua khoa hoc va van e o nhiem moi trng at a bat au
c coi trong.
- Cac nguyen to KLN c goi la vi lng khi nong o thap va
va phai th no co tac dung kch thch s sinh trng va phat trien cua
thc vat. Tuy nhien, mot khi no ton tai nong o thap hn "nhu cau sinh
ly" hoac cao hn "ngng chu oc" eu co anh hng len s sinh trng
va phat trien cua cay.
Le Huy Ba, Nguyen T, Le Tho, Nguyen Van e (2000) a nghien
cu nong o cac KLN trong moi trng at va tac ong cua no en mot
so thc vat (cay lua, cay rau muong), ong vat (giun at, trai, tom cang)
va s tch luy cac oc to kim loai Cu, Fe, Al, Mn, Cd, Zn, Hg t trong
nc thai t o th ha lu song Sai Gon (Nha Be). Ket qua ghi nhan
nh sau:
2.10.1. O nh|em kIN Irong bun
Bang 2.8: Nong o tong so KLN va s thay oi kim loai nang trong bun
va trong at.
Chat chiet rut humic acid Fulvic acid
vi tri Bo
Acid
(%)
Cu
(mg/
1OOg)
Zn
(mg/
1OOg)
Fe
(mg/
1OOg)
Al
(mg/
1OOg)
Bo acid
(%)
Cu
(mg/
1OOg)
Zn
(mg/
1OOg)
Fe
(mg/
1OOg)
Al
(mg/
1OOg)
R0 O,O2G 1,OG 2,85 2,85 8,4O O,18G 5,2O 1,O1 8,14 22,O8 Tram
tch
MC O,O15 O,OG O,O7 O,O7 Trace O,O5O 8,48 O,58 O,5G vet
R0 O,OG7 O,82 1,8O 1,8O 1,7O O,O1G O,2O O,14 1,72 1,21 at
MC O,184 O,5G O,O2 O,O2 2,8O O,O28 2,52 O,G8 O,GO 11,1O
Ghi chu: RO = Rach Ong ; MC = kenh Mng Chuoi
84
Bang 2.8 cho thay, mac du nong o cua tong cac KLN khong cao
nhng nong o cua cac KLN trao oi th lai cao. Ngha la, o nhiem KLN
chu yeu gay ra bi s hap phu trao oi gia cation KLN va hp chat hu
c hay cac hydroxyt trong at.
Tuy nhien, neu so sanh gia hai dang hap phu KLN trong acid mun
humic va acid fulvic ta thay dung lng hap phu van con thap. ong thi,
hap phu bi acid fulvic lai cao hn acid humic, ac biet la hap phu cua
acid fulvic vi Cu va Al. Ngc lai, acid humic lai hap phu Zn
2+
trong at
cao. ay co le la mot ac tnh cua KLN trong thanh phan moi trng.
Nh vay, KLN ton tai trong moi trng at khong nhng dang
phc hu c ma con dang hydroxyt va dang chat l lng.
Bang 2.9: O nhiem KLN trong hai tang at vung ha lu song Sai Gon
(Nha Be)
Pb
2+
(m) Mn
2+
(m) Cd
2+
(m) hJi Mau 0M
(%)
Chiet
rut
2 acid
hoat
tinh
Tong
cong
Chiet
rut
2 acid
hoat
tinh
Tong
cong
Chiet
rut 2
acid
hoat
tinh
Tong
cong
Tang A 4,O8 O,7 45,O 58,5 24,O 182,2 175,8 O,8 O,5 1,5 Long
ThJi Tang B 8,8G O,7 51,O 48,2 O,2
Tang A 4,OO 1,8 48,O 5O,O 24,2 88,G G5,7 O,1 O,5 1,O Rach
Bia Tang B 8,G2 1,O 82,5 28,4 O,O


Cr (m) Cu (m) hJi Mau 0M
(%)
Chiet rut
2 acid
hoat
tinh
Tong
cong
Chiet rut
2 acid
hoat
tinh
Tong
cong
Tang A 4,O8 O,4 12,5n 1O7,O 8,O 88,O 58,5 Long
ThJi Tang B 8,8G O,G 2,5
Tang A 4,OO O,5 15,5 OO,5 5,5 28,O GO,5 Rach
Bia Tang B 8,G2 O,8 1,O

85
Zn (m) hi (m) hJi Mau 0M (%)
Chiet rut 2
acid
hoat tinh Tong
cong
Chiet rut 2
acid
hoat
tinh
Tong
cong
Tang A 4,O8 17,1 144,5 8GO,5 8,1 O,5 42,O Long
ThJi Tang B 8,8G 1G,G 188,O 8,O
Tang A 4,OO 28,4 1G1,5 888,O 4,5 12,5 84,O Rach
Bia Tang B 8,G2 1O,5 74,O 1,O

Ghi chu: Long Thi: cach nguon o nhiem 25km
Rach a: cach nguon o nhiem 34km
Bang 2.9 cho thay, o nhiem KLN trong tang at A (0-5 cm) luon
luon cao hn tang B (5 - 25 cm). ieu o co ngha la, o nhiem KLN tang
theo tng ngay qua cac nguon bo sung.
Neu so sanh gia hai vung co khoang cach en nguon o nhiem
khac nhau, Rach a va Long Thi, co the ket luan rang, tch luy KLN
hai ni co khac nhau phu thuoc ac tnh moi KLN khac nhau: co loai co
kha nang i xa nguon o nhiem, co loai b tram lang gan nguon o nhiem.
2.10.2. S tch luy KLN trong at
Ket qua ve s tch luy cac oc chat KLN trong at khi so sanh trong
cung thi gian hai tang at c the hien trong bang 2.10
Bang 2.10: O nhiem KLN trong hai tang at va tch luy cua chung trong at.
Pb (ppm) Mn (ppm) Cd (ppm) hJi Mau
hoat tinh Chiet rut 2 acid Chiet rut 2 acid
Tang A 45,O 24,O O,8 Long
ThJi
Tang B 51,O 48,2 O,2
Tang A 48,O 24,2 O,1 Rach
Bia
Tang B 82,5 28,4 O,O


86
Cr (ppm) Cu (ppm) Ni Mau
Chiet rut 2 acid Chiet rut 2 acid
Tang A O,4 8,O Long
ThJi
Tang B O,G 2,5
Tang A O,5 5,5 Rach
Bia Tang B O,8 1,O

Zn (ppm) Ni (ppm) Mau
Chiet rut 2 acid Chiet rut 2 acid
Tang A 17,1 8,1 Long
ThJi Tang B 1G,G 8,O
Tang A 28,4 4,5 Rach
Bia Tang B 1O,5 1,O
Bang 2.10 cho thay, o nhiem KLN trong tang at mat luon cao hn
tang di hay o nhiem KLN tang theo tng ngay qua cac nguon bo sung.
Nh vay, KLN ngay cang tch luy cao trong at vung ha lu ngoai thanh.
2.10.3. Anh huong cuo kIN Iong hop Irong doI |en s|nh Iruong
cuo coy |uo
Ket qua cua cac th nghiem trong nha knh chng minh rang, o
nhiem KLN trong at co anh hng rat ln len sinh trng cua cay lua
non so vi trung bnh cua sau cong thc oi chng trong trong cat sach va
ngay ca trong tren at nguyen dang.
Anh hng cua Pb
2+
va Cd
2+

Trong th nghiem ve anh hng cua cac KLN trong dung dch len
lua non cho thay, vi hai KLN: Pb
2+
va Cd
2+
, nong o khac nhau th
eu co anh hng khac nhau.
Trc het, anh hng cua nong o Pb
2+
va Cd
2+
bieu hien qua s
thay oi pH cua dung dch. Nong o Pb
2+
va Cd
2+
cang cao th pH cang
cao. Mat khac, pH dung dch cung tang theo thi gian sau khi gieo. o
tang nay c ghi nhan mc o tin cay 99,9%.
87
Khi nong o Pb > 0,5 ppm, anh hng len cay lua tang len tren
50%. oi vi Cd, anh hng nay lai manh hn, ch can nong o Cd >
0,25 ppm a anh hng len tren 60% cay lua. Ro rang, anh hng cua Cd
len cay lua manh hn anh hng cua Pb.
Ty le chet cua cay lua tang khi nong o KLN tang.
So sanh gia anh hng cua Pb
2+
va Cd
2+
, ket qua cho thay cung
mot nong o, Cd
2+
= Pb
2+
= 0,6 ppm, anh hng cua Cd
2+
luon cao hn
Pb
2+
nhieu lan va ngc lai. Cac bo phan khac nhau cua cay lua b nhng
anh hng khac nhau cua oc chat KLN.
- Trc het la canh, than, sau o la la lua va cuoi cung la re lua.
Bang 2.11: Ty le % suy giam cua cac bo phan cay lua di anh hng cua
oc chat KLN Pb
2+
va Cd
2+
trong dung dch.
Fb
2+
Cd
2+
hghiem
thuc
hong do
(m)
Than,
canh
La Re hghiem
thuc
hong do
(m)
Than,
canh
La Re
Fb
4
O,G 8O,2 27,1 4,1O Cd
G
O,GOO 28,1 81,O 8,GO
Fb
5
O,O 88,2 82,8 14,8 Cd
2
O,11O 81,8 27,1 14,8
Fb
G
1,1 84,1 8O,O 22,O Cd
1
O,OO8 84,4 28,O 22,G
Anh hng cua Hg
2+
va As
3+
len s sinh trng cua lua non
a) Anh hng len sinh trng cua la that 1 va 2 theo thi gian
Hg
2+
nong o thap nhat (0,10 ppm) co tac dung kch thch s phat
trien cua la that th nhat cua cay lua. Cac nong o cao hn cua Hg
2+
va
As
3+
th nghiem eu khong co tac dung kch thch ma bieu hien c che
s phat trien cua la that 1. Nong o cang cao th kha nang c che cang
manh, la khong phat trien chieu dai va sm b kho ot. Quan sat hien
trang la that 1, nghiem thc co As
3+
nhan thay, la co mau trang va xanh
nhat trong suot qua trnh ton tai, la khong co kha nang tong hp diep luc
to, khong co kha nang quang hp va sm b kho ot so vi nghiem thc
oi chng. Co the ay la bieu hien anh hng trc tiep As
3+
len s phat
trien va qua trnh tong hp chlorophyl cua la lua.
La that 2 cua cay lua trong trong moi trng co oc chat trong nc
thai, xuat hien vao ngay th 10 va bat au kho ot la vao ngay th 20,
thi gian ton tai ngan hn 3 ngay so vi nghiem thc oi chng.
88
Khong nh trng hp la that 1, Hg
2+
tat ca cac nong o eu
anh hng len s phat trien cua la that 2. La that 2 ngan, xuat hien vao
ngay th 10 va kho ot vao ngay th 20. Mau sac cua la bien oi mot
cach ro ret, chuyen t mau xanh sang mau vang, xuat hien cac vet nho
ot la.
cac nghiem thc co As
3+
, th As
3+
a anh hng manh len la that 2,
ca ve thi gian xuat hien ton tai lan chieu dai la. Mac du co xuat hien
nhng la that 2 cac nghiem thc nay nhng nhng la o khong co kha
nang phat trien, sm b kho ot, thi gian ton tai ch trong vong 7 ngay. Ve
mau sac, la that 2 cung nh la that 1, co mau trang va hi xanh nhat.
b) Anh hng cua Hg
2+
, As
3+
len s phat trien cua la that 3
Nh vay, mac du la that th 3 co xuat hien nghiem thc co As
3+

va Hg
2+
nhng nhanh chong b kho ot la sau khi xuat hien 2 - 3 ngay.
Hay noi cach khac, Hg
2+
va As
3+
a anh hng ro ret len la that th 3.
c) Anh hng cua Hg
2+
va As
3+
len re lua
+ Chieu dai re lua
Kim loai nang trong nc thai co anh hng len chieu dai re lua:
Chieu dai re lua ngan hn so vi oi chng. Sang tuan th 3, bo re co
mau vang en va tuan th 4 th re b thoi hoan toan. cac nghiem thc
KLN, re ch dai ra tuan th nhat, sang hai tuan ke o (tuan th 2 va 3)
th gan nh chieu dai cua re khong tang va bat au b thoi chop re vao
gia tuan th 4.
Quan sat thay hnh dang cua re cac nghiem thc co Hg
2+
vao cuoi
tuan th 1 nhan thay, re b vang, cng va thang; trong khi o, cac
nghiem thc co As
3+


th re b vang, cng va co lai.
+ Anh hng len phat trien re lua
Tuan th 1 va 2, s phat sinh re lua nghiem thc co nc thai
dien ra bnh thng, s phat sinh cac lp re tng ng vi s phat sinh la.
Qua tuan th 3, so re gan nh khong oi so vi tuan th 2, kha nang phat
trien cua cay lua kem, cac la that khong xuat hien na - la that th 3
xuat hien ngay th 15 va kho ot la vao ngay th 18. ay cung la la
that cuoi cung trong qua trnh th nghiem.
89
Hg
2+
tuan th 1, tat ca cac nong o co tac dung kch thch s ra re
cua cay lua, ieu nay tiep tuc the hien tuan th 2. Nhng sang tuan th
3 th so re khong xuat hien na ma gan nh gi nguyen so vi tuan th 2.
La lua cung khong xuat hien. ieu nay phu hp vi quy luat sinh hoc cua
cay lua.
As
3+
khong nhng tac ong len chieu dai cua re ma con anh hng
en s phat sinh re cua cay lua. Ngay tuan th nhat, oi vi cac nong
o th nghiem th so re/cay eu thap hn so vi oi chng. Sang tuan le
th 2, so re/cay chi bang 1/3 so vi oi chng ( o tin cay 95%) va con
so nay hau nh khong oi tuan tiep theo cho en khi cay chet. So re t,
chieu dai re ngan (co lai), bo re phat trien khong bnh thng la nguyen
nhan lam cho kha nang sinh trng cua cay lua trong moi trng dung
dch co As
3+
kem i.
d) Anh hng cua Hg
2+
, As
3+
len trong lng kho cua cay lua theo
thi gian sinh trng
tuan th nhat, s phat trien cua cay lua trong trong moi trng co
nc thai dien ra tot, trong lng kho tng ng vi nghiem thc oi
chng. Nhng sang tuan th 2, mac du cay lua phat trien ve chieu cao
ln hn so vi oi chng nhng trong lng kho lai nho hn so vi cay
trong trong moi trng nc thai co cac chat hu c, s hien dien cua
am amon (NH
+
4
) lam cho cay lua phat trien la va chieu cao nhng trong
lng khong tang. Tuan th 3, he re vang en va hien tng cay chet
dien ra, cay lua khong tang trng va trong lng kho gan nh khong oi
so vi tuan th 2. Cay lua song cam c them mot thi gian va chet hoan
toan vao tuan th 4.
Hg
2+
khi nong o thap (0,10 ppm) kch thch s phat trien chieu
dai la, chieu cao cay va khong anh hng en trong lng kho cua cay
lua tuan th nhat va tuan th 2. Nhng cac nong o Hg
2+
cao hn th
anh hng ro ret en trong lng kho cua cay lua ngay tuan th 1. Tuan
th 3 va tuan th 4, trong lng cay lua cac nong o nay gan nh
khong oi so vi tuan th 2. ieu nay cho thay cay lua co xu hng song
cam c vi oc chat Hg
2+
trong moi trng va khong tch luy chat kho.
Trng hp cac nghiem thc co As
3+
, ngay nong o thap nhat (2,50
ppm) a anh hng len s sinh trng cua cay lua. The hien cay lua
khong tang trng chieu cao va trong lng kho nho hn so vi oi
90
chng. ay, ta thay co s tng quan nghch gia nong o As
3+
vi s
sinh trng cua cay lua: khi nong o As
3+
cang cao th trong lng kho
cua cay lua cang nho. Cung nh trng hp Hg
2+
, cay lua phat trien trong
moi trng co As
3+
song cam c tuan th 2 va tuan th 3, sau o chet
gan nh hoan toan tuan th 4 va khong tch luy chat kho.
2.10.4. Iy |e song soI cuo coy |uo Iheo Iho| g|on
Ket qua khao sat ve s phat sinh re va chieu dai cua re cho thay,
Hg
2+
co tac dung kch thch s phat trien cua re cay lua hai tuan au
tat ca cac nong o th nghiem. Nhng cay ch song toi a c 3 tuan tuoi
Nh vay, Hg
2+
nong o thap (0,1 ppm) kch thch s phat trien
chieu cao cay lua trong thi gian au (t 1-16 ngay); sau o cay lua b
kho la, khong phat trien chieu cao va song cam c trong moi trng.
cac nong o Hg
2+
cao hn, c che chieu dai, chieu cao cua cay. en
ngay th 22, chieu cao cua cay dng lai va la kho dan, cay bat au chet.
Vi As
3+
tat ca cac nong o th nghiem eu gay anh hng en
chieu cao cua cay lua: thap hn so vi oi chng va sau o dng lai
ngay th 18 . Cay lua khong co kha nang phat trien ve chieu cao, cac la
co mau trang va sm b kho ot. Co the ay la phng thc ma cay lua
chong chu vi oc to As
3+
trong moi trng hoac co the As
3+
a anh
hng en s tong hp diep luc to cua la lam cho cay mat kha nang
quang hp, khong phat trien bnh thng.
2.10.5. Anh huong cuo Fb
2+
, Cd
2+
|en su s|nh Iruong cuo coy
rou muong
a) Anh hng len sinh trng rau muong
Moi trng nc thai khong anh hng len bo re, chieu cao than va
trong lng kho cua than rau muong.
Ket qua nghien cu cua chung toi cho thay, cac nong o th
nghiem 0,1 ppm KLN cha anh hng len trong lng kho than rau
muong. Nong o Cd
2+
= 5 ppm tac hai gay oc manh, cay rau muong b
rung la va chet nen trong lng kho nho nhat la tuan th 2 sau khi x
ly. Tac ong cua oc to Pb
2+
khong dien ra ot ngot ma tang theo nong
o, cay rau muong co tnh thch ng manh vi Pb
2+
trong moi trng. Khi
nong o Pb
2+
tang len, cay rau muong khong co bieu hien chet ma ch
vang la va khong phat trien tuan th 2.
91
Sc chong chu cua cay rau muong vi oc tnh Cd
2+
thap hn so
vi Pb
2+
. Cay rau muong khong the song sot khi ti ngng gay oc cua
Cd
2+
, hien tng chet cay dien ra ot ngot va trong lng kho giam han.
b) Anh hng len ty le song sot cua cay rau muong
Cd
2+
gay chet cay rau muong, vao tuan th 1 nong o 5 ppm.
Tuan th 2, nong o 2,5 ppm cung a gay chet nhanh.
c) Anh hng cua Cd
2+
, Hg
2+
len chieu dai than cay rau muong
Trong moi trng nc thai o th, khong kim loai nang cay rau
muong phat trien chieu dai than bnh thng, khong co dau hieu nao c
che s phat trien chieu dai than cua cay rau muong.
Ngng oc Cd
2+
the hien ngay tuan au, nong o th nghiem
cao nhat (5 ppm), cay rau muong co ra la nhng la vang va rung nhanh,
than b thoi va cay chet hoan toan vao ngay th 6. nong o 2,5 ppm,
cay rau muong cung co la mau vang va chet vao ngay th 10. Tuy nhien,
khi nong o thap (0,1 - 0,5 ppm) th Cd
2+
lai kch thch cay rau muong
phat trien ve chieu dai.
Ngng gay oc cua Pb
2+
oi vi cay rau muong cao hn so vi
Cd
2+
: khi nong o Pb
2+
la 7,5 ppm th cay co dau hieu chet. Nh vay, cay
rau muong co kha nang thch nghi va chong chu cao trong moi trng o
nhiem Pb
2+
. Van e con lai cua viec trong va s dung cay rau muong
phat trien tren vung b o nhiem kim loai nang la xac nh tnh chong chu
cua Pb
2+
hay nong o kim loai nang nhng vung tren.
d) Anh hng cua Pb
2+
va Cd
2+
len re rau muong
Trong moi trng nc thai thanh pho khong kim loai nang chieu
dai re rau muong phat trien bnh thng. Kim loai nang Pb
2+
va Cd
2+
tac
ong len bo re cay rau muong tuan le th 2. Pb
2+
cac nong o 5 ppm,
7,5 ppm, 10 ppm lam cho re rau muong co mau en vao au tuan th 2
va thoi dan vao nhng ngay ke tiep, bo re b thoi. Hien tng rung la va
chet cay tiep tuc dien ra.
Tng t Pb
2+
, Cd
2+
cung gay ra hien tng en va thoi re rau
muong tuan th 2 .
2.10.6. Nhon xeI chung
- O nhiem KLN t nc thai thanh pho len moi trng at vung ha
lu bao gom: Mn, Cu, Pb, Zn, Fe va Cd. Co s khac biet rat ro ve KLN
92
gia nc song Sai Gon va nc he thong kinh rach cung nh trong dung
dch at vung ha lu Nha Be.
- Con ng xam nhap va gay o nhiem cua KLN trong moi trng
at khong ch la hap phu trao oi vi keo at ma chu yeu di dang lien
ket vi cac acid mun fulvic.
- Nc thai Thanh pho Ho Ch Minh gay o nhiem KLN cho moi
trng at vung ha lu, chu yeu la Zn, Cr va Cu va t nhat la Cd. Xet ve
tong lng theo th t: Zn (3575 ppm) > Mn (120 ppm) > Cr (100 ppm) >
Cu (60 ppm) > Pb (555 ppm) > Ni (37 ppm) > Cd (1,3 ppm).
- Ve o nhiem hu c, vung ha lu, N - NH
4
b anh hng manh
nhat: trieu len o nhiem cao nhat; ngc lai, N-NO
3
: chan trieu lai cao
nhat. Con N - NO
2
khong b anh hng cua trieu cao hay thap.

- Co s tch luy cua KLN trong c the giun at va tang cao khi o
nhiem tang. Nh vay, giun at co the s dung nh cong cu anh gia o
nhiem KLN.
- ieu kien th nghiem, anh hng cua Pb
2+
(0,63 ppm - 0,75 ppm)
va Cd
2+
(0,32 - 0,43 ppm) tr nen ro rang tren cay lua thi iem 7 ngay
sau khi gieo; sau 21 ngay th gay chet 100%.
- Anh hng cua Cd len cay lua manh hn Pb.
Ngng chu oc cua cay lua vi:
Pb = 0,31 ppm, lua chet 50%; Pb = 0,44 ppm lua chet 100%;
Cd = 0,121 ppm, lua chet 50%; Cd = 0,32 ppm lua chet 100%.
* nong o thap nhat (0,01 ppm), Hg
2+
con kch thch s phat trien
la va chieu cao cua cay lua. Tuy nhien, qua tuan th 3 tat ca cac
nghiem thc Hg
2+
gay ngo oc cho cay lua va hien tng cay chet die n
ra. Hg
2+
c che s ra la va phat trien cua la, lam thoi chop re, long hut
rung sm. Ngng nong o Hg
2+
gay chet lua la 0,1 ppm (khi trong trong
dung dch).
* Con As
3+
khong kch thch s ra re cua lua. Mat khac, As lam cho
re co lai, khong hap thu c chat dinh dng, kha nang phat trien cua
cay lua kem. La lua co mau trang hoac xanh nhat, hien tng nay xuat
hien trong thi gian ngan th cay lua b kho ot.
93
- Anh hng cua Pb va Cd len s sinh trng cua cay rau muong:
cay rau muong thch nghi cao vi moi trng co o nhiem Pb.
* nong o Pb = 5,0 ppm trong moi trng dung dch lam cho re
rau muong co mau en va thoi, sau o chet mot so cay sau khi trong c
mot tuan. Qua tuan th 2, nhng cay khong chet, trong lng cua cay
rau muong giam khi tang nong o Pb.
Ket qua khao sat ty le song sot cua cay rau muong sau hai tuan
nuoi trong co the a ra ngng gay oc cua Pb oi vi cay rau muong
trong dung dch dinh dng co Pb
2+
t 5,0 ppm tr len.
* Cd
2+
gay chet cay rau muong t nong o 2,5 ppm.
2.10.7. Coc nguon ch|nh goy o nh|em k|m |oo| Irong doI
- Cong nghiep luyen kim, cong nghiep khai khoang
Chat thai (kh thai, bui) va nc thai cua cac cong nghe nay cha
nhieu KLN. Nc cuon chat o nhiem t cac bai khai thac cung la nguyen
nhan gay o nhiem at ve pha ha lu.
Trong qua trnh khai thac se phat tan kim loai vao at, nc, khong
kh. Qua trnh phat thai cac chat kh, bui cha cac kim loai di chuyen
trong khong kh va sa lang xuong at, len than thc vat gay anh hng
en at va he thc vat.
- O nhiem do nc thai san xuat
- O nhiem at do bai rac thai ien t
- Chat thai ran cong nghiep t cac nha may san xuat pin (cha
nhieu Ni, Cd, Hg) va bnh acquy xe hi (nhieu Pb), cac lo ot rac cong
nghiep a lam tang ham lng mot so KLN oc hai trong at.
- Chon lap rac thai sinh hoat gay nen tnh trang o nhiem KLN trong at
- Bun lang trong cac nha may x ly nc thai thng cha nhieu
kim loai oc hai, khi chon lap se a ra mot lng KLN vao at.
- Phan bon hu c
Cha nhieu trong phan heo, phan chim... trong o nhieu nhat la Cu
va As. Phan bun cong thng c s dung trong nong nghiep co cha
cac KLN vi ham lng cao, ac biet la chung lai xuat phat t cac hoat
ong cong nghiep.
94
- Phan bon hoa hoc va cac loai thuoc BVTV
+ Trong phan co cha cac x, lan va cac phe thai t cong nghiep
luyen kim, trong o co nhieu hp chat KLN.
+ Bui ch c phan tan va sa lang vao at t qua trnh s dung
nhien lieu co cha ch, t hoat ong giao thong van tai do s dung cac
nhien lieu co cha Pb. Cac bui ch phat tan va sa lang xuong gay o
nhiem ch trong at.
- S ot chay nhien lieu hoa thach la nguyen nhan phat tan nhieu
nguyen to trong khong kh tren mot dien tch rong ln. Sau o, qua trnh
sa lang lam o nhiem KLN trong at.
Ham lng mot vai KLN trong bun cong, phan bon c trnh bay
trong bang 2.12
Bang 2.12: Ham lng mot vai KLN trong bun cong, phan bon (mg/kg)
KLh Bun cong Fhan lan Fhan dam Fhan chuong
Ag OGO
As 8 8O 2 12OO 2,2 12O 8 25
B 15 1OO 1 115 O,8 O,G
Cd 1 841O O,1 17O O,O5 8,5 O,1 O,8
Co 1 12O 1 12 5,4 12 O,8 24
Cr 8 4OGOO GG 245 8,2 1O 1,1 55
Cu 5O 8OOO 1 8OO 2 172
hg O,1 55 O,O1 1,2 O,8 2,O O,O1 O,8G
Mn GO 8OOO 4O 2OOO 8O OGO
Mo 1 4O O,1 GO 1 7 O,O5 8
hi G 58OO 7 88 7 84 2,1 8O
Fb 2O 8GOO 7 225 2 2 1,1 27
Sb 8 44 1OO
Se 1 1O O,5 25 2,4
u 8O 8OO
v 2O 4OO 2 1GOO
Zn O1 4OOOO 5O 145O 15 5GG 155GG
95
2.11. CAC kH OC IPONG AI IHOAI PA
2.11.1. oc choI IhooI ro Iu Irong doI
Cac chat oc thoat ra trong at t nhien thng la cac kh oc sinh
ra trong qua trnh phan ng hoa hoc do s thay oi cua cac yeu to moi
trng trong at. Cac phan ng nay co the nay sinh ra do hoat ong cua
nui la. Cac phan ng sinh kh oc con co the xuat hien do yeu to kh
hau nh: nang, ma lam cho ieu kien nhiet o, o am cua at thay oi
ot ngot. V du, hoat ong nui la sinh ra SO
2
, Cl
2
, CO
2
,

CO.
2.11.2. Coc doc choI IhooI ro Iu bo| chon roc vo doI b| o
nh|em huu co
Cac oc chat thoat ra t khu vc co bai chon rac: nhng khu vc
co bai chon lap rac thng co cac kh NH
3
, CO
2
, H
2
S, CH
4
trong o CO
2

va CH
4
chu yeu c sinh ra t qua trnh phan huy thanh phan chat h u
c co trong cac rac thai. Cac chat nay neu vi ham lng cao se gay o
nhiem khong kh (thng la mui hoi thoi kho chu) anh hng en sc
khoe va i song cua ngi dan xung quanh khu vc chon rac.
Ham lng cac chat o nhiem nay thng thay oi theo thi gian
hoat ong cua bai rac. S thay oi ve thanh phan cua cac kh gay o
nhiem chnh trong 48 thang au cua mot bai chon lap rac c trnh bay
trong bang 2.13.
Bang 2.13: S thay oi ve thanh phan cac chat kh bai chon lap rac
trong 4 nam au.
(%)
ThJi gian Trung binh han tram
Tuan hitrogen Cacbon dioxide Methane
O 8 5,2 88 5
8 G 8,8 7G 21
G 12 O,4 G5 2O
12 18 1,1 52 4O
18 24 O,4 58 47
24 8O O,2 52 48
8O 8G 1,8 4G 51
8G 42 O,O 5O 47
42 48 O,4 51 48
(Nguon: Asian institute of technology, 1992).
96
Ket qua tren cho thay, theo thi gian, ham lng N
2
vaCO
2
co
chieu hng giam xuong, trong khi CH
4
lai tang. Tai lng kh CH
4
t
bai rac mien Nam California (EPA, 1995) c tnh nh sau:
Q = 18,77 x 10
6
(Ah/R
2
)
Trong o, Q: mc phat sinh CH
4
trong ngay (ft
3
); A: dien tch bai
rac (acres); h: chieu sau bai rac, ft; R: ban knh gieng kh, ft.
Tong lng kh phat sinh co the tnh theo cong thc sau:
G = L(1-10
kt
)
trong o: G: tong lng kh sinh ra trong thi gian t, m
3
/kg
K: he so lu ong/ 2,203, y
-1
;
L: lng kh toi a co the sinh ra, m
3
/kg.
Neu thi gian ban phan giai chon rac la 20 nam th G = 0,5L va K =
0,015/nam.
Trong mot ieu kien bnh thng th cac kh thai t cac bai chon rac
se phat tan vao moi trng khong kh. Khi o, cac kh nay tac ong xau
en moi trng khong kh khu vc lan can.
- Methane (CH
4
): methane phat tan vao khong kh trong tnh trang
khong c khong che, no co the tch tu lai di dang cac cong trnh xay
dng hay tai cac bai chon lap rac. Khi ham lng CH
4
hien dien trong
khong kh t 5-15%, no rat de gay no. Trong trng hp kh methane vao
c cac nha dan, tch tu dan en ham lng qua cao se gay nguy hiem
en tnh mang cua dan c trong vung. No la chat kh ng th 2, ch sau
CO
2
, ong gop 27% gay hieu ng nha knh; trong so o, 11% do bai rac,
16% t ruong lua, 7% t cong ranh nha cau. Trong CH
4
t nhien, at t
ong gop 72%.
- Hydrosulfua (H
2
S) la mot loai kh oc neu co ham lng ln se rat
de phat hien do kh nay co mui rat ac trng (mui trng thoi). Mui nay
gay kho chu, anh hng xau en i song va sc khoe con ngi. H
2
S la
chat kh co o oc gap nhieu lan CH
4
. May thay, ham lng no lai t.
- Monoxide carbon co ham lng ln nhng chung thoat ra rat cham
va thng khong gay nguy hiem tren be mat bai rac. Thanh phan kh CO
co the len en 1% la nguyen nhan gay bat tnh hoac t vong cho ngi
97
ao bi bai rac hoac song trong khu vc hoac trong cac gieng lay nc
ma di ay gieng cha nhieu hu c.
- Dioxide carbon (CO
2
) vi ham lng khong ln (tr khi ta tien
hanh ot rac ngay tai bai), kh nay khong that nguy hiem ti moi trng
ma s hien dien cua no tac dung gay ngat th cho ong vat va ngi (v
so vi cac nguon CO
2
khac nh cac qua trnh ot nhien lieu th nguon
sinh ra kh CO
2
khong ang ke). Tuy nhien, CO
2
lai co ong gop ang ke
vao tac nhan gay hieu ng nha knh.
2.11.3. Coc kh| doc IhooI ro Io| vung doI b| o nh|em dou
Tien trnh bay hi trong t nhien hp chat dau mo co xu hng
chuyen ong vao pha hi; ac biet, khi cac hp chat nay ton tai ieu
kien ap suat cao se b bay hi manh me. Do o, nong o cua chung trong
nhien lieu se giam, con lai la nhng chat co tnh keo, khong the bay hi
c nam lai trong at hay tren mat at.
Cac chat kh thoat ra t at o nhiem dau co the di chuyen ve mot
pha, hoac la thang ng, hoac tu lai, tap trung vom tang ham, hay ong
cong cong cong di at, tao nen nhng vu hoa hoan va no nghiem
trong. Nhng phan t o cung vi ap suat hi cua no di chuyen len pha
tren gay nhiem ban nc mat va cuoi cung gay ra s that thu mua vu
canh tac tren at b o nhiem dau.
Khi tiep xuc vi at b nhiem ban dau vi mc o u cao co the
gay nguy hiem cho con ngi va ong vat. S tac ong cua at nhiem
ban co the qua tiep xuc vi da, ht th hoac an uong. Tre em t 2 - 6 tuoi
tiep xuc trc tiep vi at o nhiem dau hoac ht phai kh oc thoat ra cung
la moi nguy hai.
Ket qua nghien cu ch ro, nong o dau thap cha anh hng en
con ngi khi tiep xuc. Nhng luon phai canh giac v trong dau co cha
chat ung th co the tao ra vai cap o nguy hiem, tham ch lieu lng rat
thap. Ngi ta phat hien nhieu kieu benh xuat hien, chng to moi nguy
hiem b ung th ngay lieu lng thap cho con ngi bi tac ong do at
o nhiem dau (xem them phan o nhiem dau Sinh thai moi trng ng
dung Le Huy Ba, NXB Khoa hoc k thuat, 2000, Chng 6).
98
2.12. CAC IPAM ICH 8UN AY GAY OC
Cac tram tch gay oc chu yeu la bun lang cha cac KLN. Cac
KLN la nguon goc co the do cac qua trnh phong hoa, xoi mon t thng
nguon hoac do hoat ong san xuat cua con ngi trong at doc gan o,
nhng chu yeu la t nc thai cong nghiep khong c x ly triet e. Do
co hien tng keo tu t nhien vung ca song nen ham lng cac KLN
trong bun ay tai vung nay thng kha cao. Nong o Cu, Zn, Pb, As trong
vung ca song thng cao hn bien. Mat khac, bun ay cua kenh rach
thanh pho cung la ni o nhiem KLN tram trong.
KLN trong bun ay khong ch gay tac hai cho i song cac loai
ong vat ay, giap xac (tom, ngheu, so) ma con anh hng ti sc khoe
con ngi, do cac chat oc nay co the c chuyen t cac loai nay vao c
the con ngi qua day chuyen thc pham.
Thanh pho Ho Ch Minh a va ang nao vet bun ay thuoc he
thong song rach o nhiem nh Nhieu Loc - Th Nghe, Tan Hoa - Lo Gom,
Ruot Nga, Tau Hu, Kinh oi, Ben Nghe, Tham Lng Hn 170km
kinh rach b o nhiem nang se c nao vet lam sach lp bun ay, co o
sau t 0,5 - 2,0m, lam thong thoang va tang cng ve sinh moi trng.
Tram tch bun ay (sedimen-sludge) kinh rach thanh pho la ket qua
lang tu cua chat thai t hoat ong cong nghiep, giao thong, nong nghiep,
sinh hoat V vay, bun ay co ay u cac loai o nhiem: hu c yem kh
gay thoi, hoa chat, KLN, o nhiem dau, tan d phan bon va thuoc tr sau;
trong o, ang quan tam la o nhiem hoa chat va o nhiem KLN. Ket qua
phan tch cho thay, mun chiem toi thieu la 0,2- 12,4%; lan t 0,3 - 0,6%;
kali t 0,2 - 1,0%; am t 0,1 - 0,8%. ac biet, trong o ham lng dinh
dng de tieu cung kha cao, nh am hoa tan dang NH
4
t 10 ppm en
1000 ppm; lan de tieu t 120 ppm en 2800 ppm; kali de tieu t 8 ppm
en 100 ppm. ieu nay co ngha la, neu khong b yem kh, sau khi a
qua qua trnh phan giai, bun ay se tr thanh phan bon quy gia. Nhng
ham lng KLN nh: Fe t 1350 - 6800 ppm, Hg: 0,5 - 30 ppm, Zn: 120 -
1000 ppm, Pb: 20 - 600 ppm, Cu: 10 - 460 ppm, Cr: 30 - 450 ppm, Cd: 70 -
4500 ppm, cao va khong eu cac kenh khac nhau. Qua nghien cu,
chung toi a tm thay mot so trong cac KMN co mat trong rau muong,
trong cay lua, trong ong vat ay nh ngheu, so KLN tch luy trong bun
ay, sau o thc vat hap thu, tom ca nho an thc vat, lai tch luy trong
99
chung, ca ln an nhng ca tom nho se lai tch luy tiep, con ngi an tom
ca se lai tch luy va ngo oc. S tch luy nay co tnh tang dan va ngo oc
cung co the la cap tnh hay man tnh. Thc te Nhat Ban, benh "I tai I
tai" (au khap c the) la do ngi ta an phai gao t lua trong tren canh
ong a b o nhiem cadmium (0,91 - 4,23 ppm trong hat gao) thai ra t
thanh pho lan can. Cung tai Nhat Ban, o nhiem thuy ngan trong tram tch
ven bien thuoc vnh Tokyo a tch luy vao ca, ngi ta an phai ca b ngo
oc va 40 nam sau s o nhiem van con anh hng keo dai. Ngoai ra,
cung khong the khong noi en o nhiem dau trong bun kinh rach t 60
4500 ppm, trong o cao nhat la trong bun kinh Ben Nghe. Con o nhiem
tan d thuoc BVTV, lan hu c trong bun ay th cao gap 2 - 3 lan mc
cho phep
O nhiem bun ay kinh rach thanh pho nc ta rat cao, mc 100%
- 250% so vi quy nh cua Anh, My, Ha Lan, c, Trung Quoc va phan
bo khong eu, ham lng khac nhau nhng kenh khac nhau, tham ch
nhng oan khac nhau trong mot kenh. V vay, khi nao vet em o i
hay s dung vao mot muc ch nong nghiep cung nen phan tch ky.
Thanh pho ang nao vet bun va co the o hai khu vc: neu o
vao khu vc kinh Bo Bo, o la vung moi trng phen. Neu o vung
Tam Thon Hiep, o la vung phen tiem tang anh hng man. Bi v, vi
ham lng KLN cao khi trong ieu kien phan ng moi trng (pH) thay
oi se co nhng dang mi tao thanh, khac han chat cu, v vay tnh oc
cung hoan toan thay oi. Mot vai v du: hp chat phenol co san trong
kinh Tan Hoa - Lo Gom, khi c o xuong Tam Thon Hiep, gap Cl co
san trong nc man vung nay, se tao thanh hp chat mi chlorophenol,
co tnh oc gap 4 - 5 lan so vi tng n chat trc ay. Hay, ong (Cu)
trong ieu kien pH trung tnh, Cu dang phc chelate, khong oc lam,
nhng khi vao vung nc phen, Cu se dang hoat hoa CuO, con khi vao
vung phen man Can Gi se co the la sulphate ong (CuSO
4
) co o oc
cao hn rat nhieu lan so vi chnh no khi con trong kinh rach thanh
pho S thay oi nay co the tham khao bang sau:
100
Bang 2.14: S bien oi dang hoat tnh cua cac oc chat KLN trong ie u
kien moi trng khac nhau.
Kim loai
nang
Moi truJng hen Moi truJng man
Cd Cd
2+
, CdS0
O
4
, CdCl
+
Cd
2+
, CdCl
+
, CdS0
4
O
, CdhC0
+
8

Cr Cr0h
+
2
, Cr0
2+
4
Cr0
2
4
, Cr (0h)

4

Cu 0C , Cu
2+
CuC0
8
, Cu0, CuB(0h)
+
4
, Cu(B(0h)
4
)
O
2

Fe Fe
2+
, FeS0
O
4
, Feh
2
F0
4
+
,
Fe0h
2+
, Fe(0h)
2
FeC0
O
8
, Fe
2+
, FehC0
8
, FeS0
O
4
, Fe(0h)
O
8

Mn Mn
2+
, MnS0
O
4
Mn
2+
, MnS0
O
4
, MnC0
O
8
, MnhC0
8+
8
,

MnB(0h)
+
4

Mo h
2
Mo0
O
4
, hMo0

4
, hMo0

4
, Mo0
2
4

hi hi
2+
, hiS0
O
4
, hihC0
+
8
hiC0
8
, hihC0
+
8
, hi
2+
, hiB(0h)
+
4

Fb

Fb
2+
, FbS0
O
4
, FbhC0
+
8
FbC0
O
8
, FbhC0
+
8
, Fb(C0
8
)
2
2
, Fb0h
+

Zn

Zn
2+
, ZnS0
O
4
, FbhC0
+
8
ZnhC0
+
8
, ZnC0
O
8
, Zn
2+
, ZnB(0h)
+
4

Mat khac, sat trong bun kinh rach co ham lng rat cao 1200
7000 ppm. Trong luc o, nong o sat trong moi trng man va phen Tam
Thon Hiep cung nh vung kinh Bo Bo eu rat cao 700 4000 ppm. Nh
vay, khi o bun kinh rach vao cac vung nay se lam tang ang ke nong o
oc chat sat.
Ngoai ra, khi o bun kinh rach thanh pho ma trong no co cha mot
lng ln sulphate (SO
4
2-
= 2651 ppm 6852 ppm) vao cac vung tren, ni
von a co nong o sulphate rat cao, t 1000 ppm 10000 ppm th co ngha
la lng oc chat sulphate trong moi trng vung nay cang tang cao.
Trong moi trng man, l va phen, cac vi sinh vat co ch a b tieu
diet gan het khong con kha nang phan huy xac hu c. Theo ly thuyet,
vi mot lieu lng nho va u, co the lam oc to KLN tr thanh nguyen
to vi lng can thiet cho cay trong. Hoac cung co the dung vi sinh vat e
bien oi dang ton tai hay "an" oc chat KLN, lam mat tnh oc cua
chung. V du, vi sinh vat thiobacilus feroxidances co kha nang song tot
moi trng chua pH = 1,7 - 3,5, no s dung Pb nh nhng thc an, do o
no se lam giam Pb trong bun kinh rach. Hoac la, th nghiem dung vi
khuan saprophyse vi lng tang dan t 1,5 - 15,0 va 60 n v cho vao
cac loai bun co cha Cd (dang CdSO
4
), a lam giam nong o Cd tng
ng la 9% - 49% va 59%. Cung co the s dung vi sinh vat microbacteria
101
e lam giam nong o Cd (dang CdCl
2
) co mat nhieu trong bun man.
Cung co the dung xa khuan lam giam lng oc chat KLN. V du, ngi
ta a thanh cong khi dung xa khuan e lam giam 88 - 90% nong o Cd
trong bun ay
Bun kinh rach thanh pho ngoai s giau am, lan, kali, mun, giau
KLN oc hai, lai co nhng hoa chat oc hai rat nguy hiem khac ton tai
di dang phc chat.
Khu vc ong bang song Cu Long (BSCL) co he thong kinh
rach day ac va nhng vung ca song rong ln. a co nhieu nghien cu
xac nh ham lng cac KLN tch tu trong bun ay. Ket qua phan tch
cac mau bun ay cua mot so vung song rach khu vc BSCL cho thay
ham lng KLN trong bun ay doc cac song va ngoai bien ven b khong
khac nhau ro ret. Ket qua phan tch ham lng KLN trong bun ay c
trnh bay trong bang 2.15.
Bang 2.15: Ham lng trung bnh KLN cua bun ay trong at lien va ven bien
ham luJng trong bun day (% khoi luJng)
hguyen to Trong dat lien hgoai bien
Fb O,OO8 O,OO7 O,OO8 O,OO7
Cd O,OO2 O,OO4 O,OOO1 O,OOO5
Zn O,O1 O,O1G O,OO8 O,O15
Co O,OO1 O,OO8 O,OO1 O,OO8
hi O,OO4 O,OO7 O,OOO4 O,OO1
(Nguon: EPC, 1993)
Ngoai anh hng rat quan trong cua viec tch tu KLN trong nc
thai cong nghiep vung ca song th s gia tang moi nguy hai moi
trng tao ra bi s gia tang cac lang tu cua cac nguyen to vi lng trong
phan chuong dung e bon thc vat cung het sc quan trong. No phu
thuoc vao toc o thoat ra cua nguyen to vi lng khoi lp at mat qua
cac tien trnh hap thu, xoi mon va phu thuoc vao viec co hay khong cac
nguyen to con lai co san trong cay hay hnh thanh theo s lang tu. Mc
o phan ly va lien ket phu thuoc vao nhng nguyen to vet va ieu kien
moi trng kiem, Mo, Cu, Ag, Se co the tch tu lau dai. Trong khi F, B co
the hoa tan u e tach ra khoi at mat theo s lang tu (Pendia va
Pendias, 1985).
102
Noi chung, tuy theo mc o nguy hiem ma ta co the chia bun lang
ra thanh ba loai:
- Loai khong o nhiem hoac t o nhiem khong can x ly trc khi s dung.
- Loai o nhiem can phai c x ly trc khi s dung e ngan chan
hau qua xay ra cho moi trng. Mc o o nhiem co the chia thanh bon
loai: nhe, trung bnh, nang va rat nang.
- Loai bun lang o nhiem hu c co cha ham lng N, P, K kha
cao. ay la chat dinh dng cho cay trong co the tan dung lam phan bon.
Phan loai va x ly bun lang o nhiem con la van e mi oi vi cac
nc ang phat trien, cac nc ong Nam A.
Nc va bun cong ranh thanh pho nh song To Lch (Ha Noi),
kinh Nhieu Loc - Th Nghe, Tan Hoa, Lo Gom, Tau Hu (TP Ho Ch
Minh) la hon hp gom rac sinh hoat va chat thai cong nghiep thanh pho,
ma thanh phan hu c, vo c, kim loai va tao nen cac hon hp phc
chat hoac n chat va co mun, cat, hi kh, nc, va co vi sinh vat va
co ong vat.
Bang 2.16: Tr so trung bnh KLN trong bun cong ranh thanh pho (ppm)
Bun cong ranh Al Fe Mn Cu Zn Pb Ni Cd Cr Hg
Bun cong ranh thanh ho 728 287 15O 5G5 222 52O 1OO 28 1O4 5
Bun nha may det OO O 8O4 O 12O G8 4 24O
Bun nha may ruJu 81 8G4 2O 18 2 O
Bun nha may che bien go 58 255 42 11O 2 117
122 81
(Nguon: Tan et, al, 1971; Wild, 1993).

Ham lng ln cua cac nguyen to Cd, Cu, Ni, Zn chac chan gay
oc oi vi at canh tac. Cay trong va vat nuoi tren at bun nay co the
lam tang ham lng KLN trong cac mo cua ong thc vat va ton ong tai
ay. Con ngi, ong vat se b gay oc khi an phai nhng thc an t thc
vat co cha cac ham lng KLN nay.


103

Cau hoi
1. Cac yeu to anh hng en oc chat trong moi trng at?
2. Ban hay neu mot so oc chat co trong moi trng at phen va anh
hng cua chung en cay trong va sinh vat ?
3. Ban hay neu mot so oc chat co trong moi trng at man va anh
hng cua chung en cay trong va sinh vat ?
4. Ban hay neu mot so bien phap canh tac va cai tao va phong
chong oi vi hien tng nhiem phen?
5. Ban hay neu mot so bien phap canh tac va cai tao vung at b
nhiem man?
6. Ban hay neu nguon goc va anh hng cua hien tng o nhiem cac
oc chat phong xa trong moi trng at?
7. Ban hay neu nguon goc va anh hng cua hien tng o nhiem
dau trong moi trng at?
8. Ban hay ke mot so oc chat sinh ra t qua trnh tch luy phan bon
va thuoc bao ve thc vat?
9. Ban hay neu nhng oc chat trong ma acid va cac anh hng cua
no en moi trng at?
10. Ban hay neu cac nguon chnh gay o nhiem kim loai nang trong
at?

Tai lieu tham khao
1. Le Huy Ba, Nhng van e ve moi trng at phen Nam Bo, NXB
thanh pho Ho Ch Minh, 1982
2. Le Huy Ba, Nguyen c An, Quan tr moi trng nong lam- ng
nghiep, NXB Nong nghiep, Ha Noi, 1996
3. Nguyen van Bo, Muter E, Bon phan can oi-bien phap hieu qua

103
CHNG 3
OC HOC MOI TRNG NC
(WATER ECOTOXICOLOGY)
3.1. IONG OUAN VE OC HOC MOI IPUONG NUOC
oc chat hoc trong moi trng nc (water ecotoxicology) la mot
mon khoa hoc nghien cu ve nguon goc, dien bien oc chat, oc tnh oi
vi cac sinh vat thuy sinh cung nh ngi va ong vat s dung nguon nc
o. Tac ong oc bao gom gay chet va gay ton thng, chang han lam
roi loan qua trnh phat trien, sinh san, cac phan ng van ong, dc ly,
benh ly, sinh hoa, sinh ly hoc, hoat ong. Tac ong con co the tnh da
tren so lng ca the b chet, t le trng khong n, nhng thay oi ve
chieu dai va trong lng, t le enzym b c che, so lng ca the d dang,
oc chat hoc moi trng nc con lien quan en nong o hay so lng
cac hoa chat co the ton tai trong nc, trong bun hay trong nguon thc
an. Do o, no bao gom cac nghien cu ve s di chuyen, phan bo, bien
oi va dang sau cung cua hoa chat trong moi trng nc.
Do nhng tnh chat tren, oc hoc moi trng nc la mot lnh vc
nghien cu a nganh. Hieu ro ve cac tac nhan hoa hoc (s thuy phan, s
quang phan, s oxy hoa), ly hoc (chang han, cau truc phan t, tnh tan,
tnh bay hi va tnh hap thu), sinh hoc (chang han s bien oi sinh hoc)
co the anh hng en nong o oc chat trong moi trng nh the nao la
mot viec rat can thiet, nham hieu ro c che hoat ong cua mot hp chat
co tnh oc tiem tang trong moi trng va c che phan ng cua moi
trng, e anh gia kha nang phan ng cua cac sinh vat thuy sinh. Do o,
kien thc ve sinh thai nc, sinh ly hoc, sinh hoa hoc, mo hoc la rat ca n
cho nha nghien cu e hieu ro cac tac ong cua cac hp chat oc oi vi
cac sinh vat thuy sinh, ong vat va con ngi dung en nc.
Moi trng nc rat phc tap va a dang. No bao gom cac he sinh
thai khac nhau nh song suoi, ao, ho, ca song, bien ven b va ngoai
khi ai dng ma trong o co rat nhieu thanh phan vo sinh va hu sinh.
Cac thanh phan hu sinh bao gom thc vat, ong vat, vi sinh vat song
trong nhng o sinh thai rieng cua tng loai trong moi he sinh thai. Cac
104
thanh phan vo sinh bao gom moi trng vat ly (nc, chat nen, vat lieu
tram tch,) trong ranh gii cua he sinh thai. Moi he sinh thai di nc
la mot san pham cua s thong nhat phc tap gia cac thanh phan song va
khong song.
Do cac he sinh thai tham gia vao cac moi tng tac phc tap cua
cac tac nhan ly, hoa va sinh hoc nen e hieu va xac nh mot phan ng
cua mot he thong oi vi mot chat oc nao o la rat kho, neu nh cac
moi lien he gia cac thanh phan trong he thong o khong c xac nh
ro rang. Viec anh gia lai cang phc tap hn na do kha nang thch nghi
cua cac thanh phan hu sinh va a dang loai trong he sinh thai o (la mot
yeu to thng thay oi theo thi gian) va nhng s khac biet ve cac phan
hoi cau truc va chc nang gia cac thanh phan hu sinh. Nhng khac biet
nho trong moi trng vat ly va hoa hoc cung nh cau tao loai cung gay ra
nhng khac biet ln ve oc tnh cua hoa chat va dan en nhng tac ong
khac nhau tren he sinh thai. Do o, cac ieu kien cu the tai mot vung cu
the phai c xac nh trong viec anh gia o nguy hiem tiem tang cua
oc chat.
Tat ca cac he sinh thai nc eu co mot iem chung la cac loai sinh
vat trong moi trng nay (ong, thc vat va vi sinh vat) chac chan song ngap
trong nc suot cuoc i chung. ay la mot iem can lu y do cac he sinh
thai nc co the tr thanh ni tiep nhan nhieu loai oc chat khac nhau.
Cac loai oc chat trong moi trng nc
Chat hu c de b phan huy sinh hoc hoac cac chat tieu thu
oxygen: o la san pham t cac cong nc thai sinh hoat, chat thai cong
nghiep, trai chan nuoi. Nc b o nhiem hu c oi hoi mot lng oxy
cao cung cap cho vi khuan e t lam sach, lam suy kiet ham lng oxy
hoa tan trong nc, dan ti chet tom, ca. Ngoai ra, san pham t s phan huy
cac chat hu c con co the la cac chat oc oi vi sinh vat thuy sinh.
Cac tac nhan gay benh: gom cac loai sinh vat lay nhiem c a
vao nguon nc qua con ng nc thai.
Chat dinh dng thc vat: la nhng chat dinh dng cua cac loai
thuy thc vat, chu yeu la carbon, nitrogen, phot pho. Ham lng cac chat
nay co the gia tang manh tai vung nhan nc thai sinh hoat, cong nghiep
va nong nghiep. Van e nay sinh khi co qua nhieu chat dinh dng lam
105
phat trien cac loai thc vat nc, khi chung chet i lai gay o nhiem hu
c cho nguon nc.
Cac chat hoa hoc hu c tong hp - ben vng: co nguon goc t
cac chat tay ra, thuoc tr sau, thuoc kch thch sinh trng, thuoc diet
co, chat hoa hoc cong nghiep, chat thai t cac khu san xuat. Cac hoa chat
nay co oc tnh cao oi vi sinh vat, gay ra mui v kho chu va lam can
tr qua trnh x ly nc thai. Mot so chat co oc tnh cao ch vi nong o
rat thap; so khac, tuy co oc tnh thap nhng co kha nang tch tu va gay
oc qua mang li thc an.
Cac chat hoa hoc vo c va khoang chat: gom cac kim loai, cac ion
vo c, cac kh hoa tan, dau mo, cac chat ran va nhieu hp chat hoa hoc
khac. Chung co nguon goc t cong nghiep khai thac mo, qua trnh san
xuat, hoat ong cua cac dan khoan dau, san xuat nong nghiep, cong
nghiep, cac hien tng t nhien nh xoi mon, phong hoa, lu lut Cac hoa
chat nay anh hng en qua trnh lam sach cua nguon nc, huy diet i
song cac loai thuy sinh, an mon cac cong trnh di nc.
Chat phong xa: o nhiem phong xa bat nguon t viec ao va khai
thac mo quang phong xa, hoat ong cua cac lo phan ng hat nhan, chat
thai phong xa khong c quan ly chat che. Cac chat nay lam chet hoac
lam thay oi di truyen, hoat ong trao oi chat, qua trnh sinh san va phat
trien cua sinh vat nh tom, ca, rua.
Cac loai oc chat nay se co c che hoat ong phc tap hn khi
tham gia vao cac phan ng, tng tac qua lai gia chung vi nhau va vi
moi trng.
3.2. OUA IPNH IPAM ICH, 8AY HOI, FHAN IAN CUA OC
CHAI IPONG MOI IPUONG NUOC
Trong moi trng nc, nong o, s di chuyen, bien oi va oc tnh
cua oc chat trc het b kiem soat bi: (1) cac ac tnh ly hoc, hoa hoc
cua hp chat; (2) cac ac tnh ly, hoa, sinh hoc cua he sinh thai va (3)
nguon va t le cua oc chat trong moi trng.
Cac ac tnh ly hoa hoc cua hp chat hoa hoc la rat quan trong, bao
gom cau truc phan t, tnh tan trong nc, ap suat bay hi. Tnh on nh
cua s thuy phan, quang phan, phan huy sinh hoc, boc hi, hap thu, thong
kh, s t lam sach bi cac vi sinh vat va co s tham gia cua cac cap moi
106
trng (khong kh - nc; tram tch bun - nc) cung cung cap nhng
thong tin quan trong.
Mot so yeu to cua moi trng nc co the anh hng en tnh oc
cua hoa chat, chang han the tch nguon nc va dien tch be mat, nhiet
o, o man, pH, dong chay, o sau, ham lng chat l lng, kch c hat
tram tch va ham lng carbon trong tram tch bun.
T le trung bnh cua oc chat trong nguon thai vao moi trng nc
la quan trong trong viec d oan nong o oc chat trong moi trng. Tuy
nhien, t le trung bnh cua nguon vao va toc o xa thai cao trong thi gian
ngan do san xuat th rat kho e c tnh nen co tnh khong chnh xac
cao. Thong tin ve nong o c ban cua oc chat va cac san pham bien oi
trung gian cung rat quan trong trong viec tnh toan nong o cua chung
trong moi trng nc.
Cac loai thong tin tren khong ch c s dung e tnh nong o hoa
chat trong moi trng ma con dung e xac nh: (1) ong hoc cua hoa
chat va cac phan cua moi trng nc trong o no co the b phan tan; (2)
cac loai oc chat va cac phan ng sinh hoc co the xay ra trong qua trnh
di chuyen va sau khi lang tu; (3) dang san pham sau cung va (4) tnh ben
vng cua oc chat.
Kien thc ve cac ac tnh ly hoa hoc cua hp chat hoa hoc cho
phep d oan ve cac bien oi cua oc chat trong moi trng nc. Chang
han, cac hoa chat co ap suat bay hi cao va tnh tan trong nc thap co
khuynh hng khuech tan t nc vao trong khong kh (bay hi). Cac oc
chat co ap suat bay hi thap va tnh tan trong nc thap thng lang
xuong ay, cac hoa chat co tnh tan cao thng ton tai trong nc. Cac
hoa chat tan trong nc co o phan tan rong va ong nhat hn cac hoa
chat t tan trong nc.
Trong nc, mot oc chat co the ton tai di ba dang khac nhau va
eu co the anh hng en tac ong cua no oi vi sinh vat, o la: (1) hoa
tan; (2) b hap thu bi cac thanh phan vo sinh hoac hu sinh va l lng
trong nguon nc hoac lang tu xuong ay va (3) tch tu trong c the sinh
vat. Cac chat hoa tan trong nguon nc de b cac sinh vat hap thu. Cac
oc chat k nc co the lang xuong bun ay, dang keo, kho b sinh vat
hap thu. Tuy nhien, cung co mot so sinh vat ay co the s dung chung
qua ng tieu hoa hay ho hap. Cac oc chat tr thanh tram tch ay co
107
the tai hoat ong khi lp tram tch b xao tron. oc chat co the tch tu
trong c the sinh vat tai cac mo khac nhau, qua qua trnh trao oi chat va
thai tr lai moi trng nc qua con ng bai tiet.
oc chat tan trong nc co the ton tai ben vng va duy tr c cac
ac tnh ly hoa cua chung trong khi di chuyen va phan bo trong moi
trng nc. oc chat ben vng co the tch tu trong moi trng en mc
gay oc. anh gia tnh ben vng cua oc chat, ngi ta a ra ai lng
thi gian ban phan huy cua chung. oc chat cung co the bien oi
thanh dang khac do cac bien oi vo c va hu c. Cac phan ng bien oi
vo c u the trong moi trng nc la thuy phan, oxy hoa, quang phan.
Cac phan ng vo c co the cho ra mot oc chat, oc chat nay co the hoac
khong the tham gia vao qua trnh bien oi sinh hoc. Ca, nhuyen the, vi
sinh vat va thc vat bien oi oc chat qua nhieu qua trnh bien o i sinh
hoc khac nhau sau khi b chu ng hap thu. Cac qua trnh bie n oi sinh hoc
nay khac hoan toan vi ca c phan ng quang hoa va bien o i vo c xay
ra trong moi trng nc. Cac van chuyen sinh ho c qua trung gian la
ca c th c va t va o ng va t anh h ng e n nong o ca c hoa cha t trong
moi trng. Tuy nhien, o i vi hau het cac h p chat hu c trong moi
tr ng nc, ca c ta c o ng cua chu ng ra t a ng ke khi so v i ca c san
pham cua qua trnh bie n oi vi sinh. No i chung, van chuye n sinh hoc co
khuynh hng lam thoai hoa cac ho a chat thanh dang t tnh oc hn, co
c c hn va tan trong n c. Tuy nhie n, th c te kho ng pha i luo n luo n nh
vay, oi khi san pham bie n oi co the co tnh oc hn.
3.3. CA C YE U IO MOI IPUO NG A NH HUO NG E N O C INH
3.3.1. Coc yeu Io ||en quon den su ngo doc
V i mot oc chat, khi chuyen oi e tao ra mot phan ng co hai
hay ta c o ng o c len thu y sinh, oc cha t o pha i tie p xu c, pha n ng v i
mo t v tr tie p nhan tng thch tre n sinh va t v i no ng o u cao va th i
gian u dai. Nong o va thi gian can cho tac ong oc co hie u qua
thay o i tuy theo tng loai hoa cha t, loai sinh vat, tnh nguy hiem cua
ta c o ng. S tie p xuc v i cha t o c gay nen pha n ng cua sinh va t, la m
ton hai sinh vat hay gay t vong go i la s ngo oc. Trong viec anh gia
o c tnh, nha n to quan tro ng nha t lie n quan en s ngo o c la loa i, o
da i va tan so ngo oc, cung nh no ng o cua oc chat.
108
Ca c sinh va t n c co the b ta c o ng bi ca c oc cha t co trong
nc, bun tram tch hay trong th c a n. Cac oc chat tan trong n c th
hoat o ng hn cac hoa cha t khong tan trong n c la nh ng hoa chat
th ng ke t noi v i cac vat the l lng, chat h u c,... Cac chat tan trong
nc co the xam nhap c the sinh va t qua toan bo dien tch be mat c
the , qua mang, qua mieng. Ca c oc cha t trong th c an co the b hap thu
qua ng tie u hoa. Cac oc cha t c hap thu co the xam nha p c the
sinh vat thong qua da, mang; chu ng se ta ch kho i gia the va ta c o ng
le n sinh va t. S ngo oc co the ta c o ng len ca c yeu to nh s ha p thu ,
s phan bo, s trao o i sinh ho c, s bai tiet, qua o co the xa c nh
c oc tnh cua hoa chat.
Ca c tac hai cua tac ong o c co the dien ra qua qua trnh ngo oc
ca p tnh hay ma n tnh (xem chng 1). S ngo o c man tnh ban au
cung co the tao ra mot so ta c ong cap tnh, ngay t c th nh s ngo oc
cap tnh, ngoai nh ng ta c ong ke o dai, man tnh. Noi chung, mot s
ngo oc cap tnh lie n quan en giai oan sinh tr ng, tham ch co khi,
e n vong i cua mo t ca the trong khi s ngo o c man tnh lien quan
e n ca giai oan da i cua cuo c song ca the va co the ke o da i tre n nhie u
the he cua loai o.
3.3.2. Coc Ioc nhon ||en quon den s|nh voI
Ca c loai khac nhau co tnh nhay khac nhau o i v i tng loai oc
chat. ie u nay co the la do s khac nhau ve kha na ng b tac ong oi
v i tng loa i nha t nh. T le va kie u trao o i cha t cung lie n quan en
tnh nhay cam cua sinh vat. S kha c bie t ve tnh nhay oi v i oc chat
ca c loa i ca a c kha o sa t va cho thay la do ye u to di truye n. Che
o th c a n cu ng anh h ng en ta c o ng cua o c cha t, do tao ra nh ng
thay o i trong c the t ca c c cau sinh ho c, ly ho c, to ng h p va cu ng
do ban chat t nhie n cua sinh vat. Ca c con non va a u trung la nhng
sinh va t de b to n thng nha t so v i ca c con trng tha nh, co the do c
che thch nghi cu a chung cha c hoa n thie n, ke ca kho i l ng cha t
ba i tie t khac nhau mo i o tuo i cung anh h ng en oc tnh.
Cac tac nhan mo i trng ngoai
Ca c tac nhan moi trng co the anh h ng e n o c tnh cua mot
chat oc bao gom ca c ta c nha n lien quan en kha nang hoat ong cua
o c cha t trong moi tr ng n c, cha ng ha n ham l ng oxy hoa tan, pH,
109
nhie t o, chat l l ng. oc tnh cua chat o c con co the b anh hng
b i s ke t h p cu a ho a cha t. Mot o c chat trong mo i tr ng o nhie m co
the co o c tnh cao hn chnh no ne u dang tinh cha t. Ca c yeu to kha c
lie n quan e n o c tnh cua o c cha t la ca c a c tnh ly , ho a ho c cua no
nh o hoa tan, a p sua t bay hi va pH. Nhng yeu to nay a nh hng
en kha nang hoat ong, o be n vng, s bie n o i, dang gay o c sau
cung cua ho a chat trong moi trng n c.
Nhiet o nc
Nhiet o trong mo i tr ng n c co the lam tang, gia m hay khong
a nh h ng en o c tnh, tuy thuoc va o loai oc to, loai sinh vat, tuy
thuo c ie u kie n cu the cua t ng tr ng hp. Hie n nay co t nghie n cu
ve anh h ng cu a nhie t o len o c cha t trong s ngo o c ma n tnh.
Trong s nhie m o c ca p tnh, khoa ng th i gian e khang o i v i mo t
lie u ga y che t cua o c to se thay o i khi nhie t o thay o i. Va khoang
th i gian na y da i ra hay nga n i d i ta c du ng cu a nhie t o con tu y
thuo c vao loai sinh vat hay loai oc to, oc cha t.
Ke m, thu y nga n, phenol, naphthenic acid se ta ng o c tnh nhiet
o nc tha p. Muo i cyanide, hydrogen sulfide, mo t so thuo c tr sau
(eldrin, DDT, permethrin,...) tang oc tnh khi nhiet o n c tang.
Tuy nhien, cung co mot so tr ng h p ac bie t cho thay oc tnh
thay o i theo nhie t o , ta ng hay gia m la i tu y thuo c vao loa i sinh vat. Ca
hoi ai Tay Dng co ngng LC
50
nhie t o 19
o
C cao hn ngng
nhie t o 3
o
C hay 5
o
C oi vi o c tnh cua ke m. Ca tue au dep lai co
ngng LC
50
cao gap 3 la n nhie t o 15
o
C so v i nhie t o 25
o
C oi vi
oc tnh cua ke m.
Giai thch cho anh hng cua nhiet o len oc tnh cua oc chat la
do nhie t o lam tang qua trnh ion hoa, giai phong o c to d i da ng
khong lie n ke t, de xam nha p qua mang te ba o. V du , mo t s thay o i
nhie t o t 0
o
C len 30
o
C se la m tang ha m l ng NH
3
len gap 9 la n
trong cung mot ie u kie n pH; do o lam gia tang oc tnh trong moi
tr ng n c.
Mo t nghie n cu cho thay, s tac ong gian tie p nhng rat quan
tro ng cua nhie t o len hoa t o ng cua DDT trong c the thu y sinh va t,
mo t ta c ong co the gia i pho ng ca c cha t o c kha c tch tu trong mo m
cua ong va t. Ca hoi tch tu thuo c tr sa u nhie u hn trong mo i tr ng
110
nc am (Reinert va cong s, 1974) nhng s tch tu nay se dan en
mc o t vong khi loa i ca nay b a vao vu ng nc co nhie t o thap
hn va nguo n th c an b thie u. DDT c giai phong khoi ca c mo d
tr va gay o c tc th khi ca c mo m c hoat hoa trong ie u kie n
thieu thc an.
Oxy hoa tan
Ngi ta thng cho rang, khi lng oxy hoa tan trong nc giam se
lam gia tang oc tnh cua oc chat trong moi trng nc. Tuy nhien, do cac
nghien cu cha ay u nen ket luan tren ch la mot phan cua nhng anh
hng do ham lng oxy hoa tan oi vi oc chat va ch mi c kiem
chng oi vi ngo oc cap tnh ma thoi.
Ne u o c tnh cua mot cha t phu thuo c va o pH, no se gia ta ng khi
l ng oxy hoa tan giam. Cha ng han nh amonia se gia tang oc tnh
gap 2,5 lan (Lloyd, 1961). ieu nay c giai thch rang, do l ng oxy
thap ne n l ng n c qua mang se tang le n, ga y ra gia tang pH cu c bo ;
va do o , la m gia tang l ng amonia cha c ion hoa, khien o c tnh
se ta ng len. Thurston va co ng s (1961) pha t hie n ra ra ng, o c tnh cua
amonia o i vi loa i ca hoi ba y mau tang len 1,9 lan khi l ng oxy ho a
tan gia m t 80 xuo ng e n 30% m c ba o ho a.
Bang 3.1: LC
50
cua kem oi vi ca thai dng mang xanh giam theo s
giam cua lng oxy hoa tan
oxygen (% bao hoa) LC50 (mg/l)
67 11,3
38 10,6
21 7,3

Co the thay rang, mc oxygen thap nhat th LC
50
cua ca Thai
dng mang xanh cung thap hn han so vi hai mc tren va oc tnh cung
tang len gap 1,5 lan so vi oc tnh mc oxygen 67%.
Adelman va Smith (1972) phat hien ra rang, H
2
S se tang oc tnh
gap 1,4 lan oi vi ca vang khi giam lng oxygen t 63% xuong con
10% o bao hoa.
pH cua nc
Anh hng chnh cua pH len oc chat la s ion hoa di s thay oi
pH. Cac phan t khong lien ket se tr nen oc hn do chung de xam
nhap vao mo te bao hn.
111
Mot v du co ien la amonia, oc tnh cua no a c nghien cu
ky va thng c d oan qua ac tnh cua nc. Ion amonia (NH
4
+
) t
oc hay hoan toan khong oc; trong khi o, dang t do NH
3
lai kha oc,
LC
50
cua ca hoi dao ong t 0,2 0,7 mg/l. S gia tang mot n v pH
trong mot dien tch nc mat nhat nh se lam gia tang lng NH
3
len 6
lan va ong thi gia tang oc tnh.
Cyanide la mot oc to khac cung b anh hng bi pH. Phan t
HCN chiem u the trong moi trng acid hoac trung tnh, nhng pH ln
hn 8,5, mot lng ang ke CN
-
xuat hien. Khi o, oc tnh se giam i do
HCN co oc tnh manh gap hai lan dang ion CN
-
(Broderius va cong s,
1977). Cung tng t nh vay oi vi hydro sulfide, la chat ma oc tnh
chu yeu la do H
2
S ch khong phai do dang ion lien ket. Anh hng cua
pH rat quan trong, pH 8,4 dang H
2
S ch chiem 4% tong so nhng khi
giam pH xuong con 6,0 th dang H
2
S a tang len hn 90% (NAS/NAE,
1974). LC
50
quan sat c cua tong sulfide hoa tan (ngha la H
2
S + HS +
S
2-
) thay oi t 64 g/l pH 6,5 len en 800 g/l pH 8,7, do dang H
2
S
manh gap 15 lan dang ion lien ket (Broderius va cong s, 1977).
Trong cac trng hp tren, dang khong lien ket co oc tnh manh
hn dang lien ket (dang ion). oi vi kim loai th ngc lai, dang t do
hay ion c cho la co oc tnh tng oi cao.
Mot so oc to sinh hoc thay oi oc tnh theo pH, mot so khac
khong thay oi. oc tnh cua chat diet co dinitrophenol giam 5 lan khi pH
tang len t 6.9 en 8. Tng t nh vay, oc tnh cua 2-4 dichlorophenol
giam i khi pH tang len. ieu nay c giai thch do pH tang se lam
giam dang khong lien ket. Trong cac chat oc sinh hoc t b anh hng
bi pH co rotenone va 2,4-dichlorophenoxyacetic acid.
Mot so chat khong thay oi nhieu ve oc tnh khi pH thay oi,
chang han phenol, chat hoat ong be mat alkyl benzenesulfonate (ABS).
o man
Thc nghiem cho thay kha nang chong chu vi oc tnh cua ca
nc man tng t nh loai ho hang vi chung song trong moi trng
quen thuoc cua chung (Klapow va Lewis, 1979). Tuy nhien, mot loai ca
nhat nh se co nhng ngng chu oc khac nhau khi o man trong nc
thay oi. ieu nay co the d oan c do cac loai ca nc ngot d muoi
hn so vi moi trng cua chung va cac loai ca nc man thieu muoi hn
112
so vi moi trng nc bien. Nh vay, bien phap e tranh s thay oi
oc tnh cua oc to la duy tr can bang muoi trong nc.
Mot nghien cu a chng minh y kien tren nh sau (Herber va
Shurben, 1965): tien hanh th nghiem kha nang chong chu cua hai loai
ca hoi bay mau va ca hoi Atlantic oi vi cac loai chat o nhiem khac
nhau trong cac moi trng nc co o man khac nhau. oi vi kem va
ammonium chloride, kha nang chong chu gia tang khi o man gia tang t
0% (nc ngot) en iem ang man 30 - 40% cua nc bien. oi vi
kem, kha nang chong chu cua ca hoi tang len 14 lan con oi vi amonia
th ch tang len 3 lan. Cac tac gia giai thch rang: co hien tng o man
tang len en iem ang man, se lam giam lng nc i vao c the ca
(theo gradient nong o), cung ong ngha vi viec giam s hap thu cac
ion oc chat.
Nh vay, o man cua moi trng nc thc s khong anh hng
quan trong en oc tnh cua oc chat. ieu quan trong la ban chat t
nhien cua sinh vat, la loai nc man, chu man hay nc ngot se thch nghi
c vi s thay oi o man nh the nao va t o se anh hng en kha
nang chong chu cua chung oi vi oc chat.
3.4. ANH HUONG CUA OC CHAI IPONG MOI IPUONG NUOC
3.4.1. Ihuoc Iru sou
Muc ch ban au cua thuoc tr sau la e ngan nga, kiem soat
hoac loai tr cac loai sau hai. Thuoc tr sau em li nhuan lai cho con
ngi t viec kiem soat cac loai sau bo va gam nham mang vector truyen
benh, co dai va con trung co hai cho mua mang va cay coi. Do chung
c tao ra vi muc ch tieu diet mot so loai nhat nh va ton tai trong
moi trng mot thi gian, thuoc tr sau c xem nh la mot nhom oc
chat cho moi trng nc.
Co vo so hp chat hoa hoc khong c cong nhan la thuoc tr sau
nhng lai c s dung va xep vao nhom thuoc tr sau. Chang han cac
loai thuoc diet co c dung nh chat lam rung la e tach la ra khoi hoa
mau trc khi s dung may gat; chlorine c dung trong cac he thong
lam lanh cua nha may nhiet ien e ngan chan s phat trien cua cac sinh
vat bam quanh re thuy sinh hay cac loai thc vat troi noi khac; chat diet
nam nh methyl bromide va p-dichlorobenzene; chat oc sinh hoc cho
113
vao ong khoan c dung trong khai thac dau; va nhng chat bao ton go
thong dung nh creosote va pentachlorophenol.
Trong qua kh, chat diet tr sau bo ch gom mot lng nho hp
chat gia ong vo c va thach tn hoac co nguon goc t thc vat nh loai
hoa cuc la nho hay la tram bau, cay thuoc ca. Viec s dung chat oc hoa
hoc tong hp mi phat trien t the chien th hai, bat au bang viec che
tao ra DDT, tiep sau o la hang loat cac hp chat hoa hoc hu c tong
hp khac c dung nh thuoc tr sau.
Thuoc tr sau la mot con dao hai li. S dung no e tieu diet sau
hai nhng ong thi nhng loai co ch khac cung b anh hng. Viec
phan loai cac loai co hai va co ch thay oi tuy theo thi gian va khong
gian. Co nhng loai co the ong vai tro quan trong trong he sinh thai
nc ni nay nhng lai tr thanh sinh vat gay hai vung sinh thai nc
ni khac. Chang han au trung cua bo nc (trichoptera sp.) va phu du
(ephemeroptera sp.) la nguon thc an cho ca hoi va cac loai ca nc ngot
co gia tr khac nhng ngay nay do chung phat trien qua manh tr thanh
loai gay hai nen giai oan au trung cua chung tr thanh muc tieu b tieu
diet bang thuoc tr sau.
Viec s dung thuoc tr sau la tot nhat khi chung ta co the tieu diet
c nhng loai sau hai va gay tac hai nho nhat en nhng loai con lai
trong cung khu he sinh vat. Tuy nhien, mot so mc o o nhiem va gay
hai a c ghi nhan t tat ca cac loai thuoc tr sau c dung. Mc o
gay hai cho he sinh thai nc tuy thuoc vao loai hoa chat va ac iem
vat ly cua thuoc tr sau, cong thc, t le va phng phap s dung, ke ca
ac iem cua he sinh thai nc b anh hng.
3.4.1.1. o oc cap tnh cua thuoc tr sau
e co nhng ket qua nhanh chong hoac e xac nh o oc cap tnh
tng oi, th nghiem e xac nh LC
50
(48-96 gi) hoac EC
50
a c
tien hanh. Nhng loai c s dung lam th nghiem co the la loai a
phng cua vung co kha nang b nhiem oc hay t nhat phai la loai ai
dien cho cac sinh vat co the b nhiem oc. Khi tien hanh th nghiem o
oc trong moi trng nc phai rat can than v nhng oc tnh bat thng
cua oc chat. V du, mot so thuoc tr sau co chlor hu c co the bam vao
lp nc mat hay de dang bay hi khoi nguon nc. Hp chat hu c
phosphate co tac ong manh en qua trnh trao oi chat. e tranh viec
114
thay oi oc tnh, th nghiem oc chat co the c thc hien tai vung
nc chay lien tuc. Mac du ay la loai hnh th nghiem thch hp nhat e
anh gia o oc cap tnh cua thuoc tr sau trong he sinh thai nc nhng
hau het cac d lieu ve o oc cap tnh lai thu c t cac he tnh. ieu
nay co the la do tuy thuoc vao tnh nhay cam cua sinh vat.
a) Anh hng cua thuoc tr sau len thc vat va ong vat nguyen sinh
trong th nghiem o oc cap tnh
Walsh (1972), Walsh va cong s (1973), Hollister va cong s (1975)
a th nghiem anh hng cua thuoc diet co len cau truc, so lng cua
thc vat va ong vat n bao. Nhng kham pha quan trong la anh hng
cua hoa chat len qua trnh giai phong oxygen, thuoc diet co co urea va
triazine la chat km ham s giai phong oxygen manh nhat (Walsh, 1972).
Diuron, neburon va amytrene co oc tnh manh nhat oi vi tao. Trong
mot bao cao sau o, Walsh (1973) lu y rang, nong o cua thuoc diet co
can thiet e tieu diet c cay thap hn nong o can thiet e tieu diet
nhng loai khac cua rng nhiet i. Nong o cua picloram va 2,3 - D e
tieu diet cay con cua loai c o (rhizophora mangle L.) la 1,4 va 1,6
kg/ha. Lap luan cua Walsh cho rang cay con chet v kha nang tham thau
cua re b pha v.
Nhieu hp chat chlor hu c co tnh oc oi vi tao. V du,
Sodergren (1968) cho biet, khoang 0,3 mg/l DDT lam giam s phat trien
(lng te bao trong n v the tch) cua tao nc ngot chlorella sp. DDT
lam giam kha nang quang hp cua nam loai tao bien (Wurster, 1968) va
khoang 1,0 mg/l mirex lam giam kha nang quang hp cua loai
chlamydomonas (De La Cruz va Naqvi, 1973).
Mirex la mot loai thuoc diet kien la va aroclor 1, 2, 5, 4, mot chat
PCB, nong o 0,9 va 1,0 mg/l tng ng, lam giam toc o sinh trng
va so lng ca the cua loai tetrahymena pyriformina, mot loai ong vat
nguyen sinh (Cooley va cong s, 1972). Aroclor 1248 va aroclor 1260
lam giam toc o sinh trng va so lng ca the loai tren nong o 1,0
mg/l (Cooley va cong s, 1973). Trong ca hai nghien cu, tac gia lu y
en kha nang hap thu oc chat cua ong vat nguyen sinh va a oc chat
tham gia vao day chuyen thc an trong nc.
b) o oc cap tnh cua thuoc tr sau oi vi ong vat khong xng
song va ca
115
Cac thong tin thu c t cac th nghiem o oc cap tnh oi vi
ong vat khong xng song va ca la rat hu ch trong qua trnh tien hanh
anh gia oc tnh. Bang 3.2 se cho thay mot so ket luan chung ve thuoc
tr sau phosphate hu c. Chang han, tac ong oc cap tnh tren quan the
con trung nc, giap xac va nhuyen the lien quan trc tiep en cac hoa
chat nay do chung dng nh oc hn cho ong vat khong xng song so
vi ca.
Bang 3.2: So sanh LC
50
cua ca va ong vat khong xng song b nhiem
oc thuoc tr sau phosphate hu c (Johnson va Finley, 1980)
LC5O (OGh, g/l)
Thuoc tru sau Bong vat
khong xuJng song
Ca
Malathion
Ethyl arathion
Methyl arathion
0ia/inon
Chloryritos
4O (15)
a
24 (12)
11 (5)
7 (4)
4 (8)
1G2 (1)
18O1 (18)
5411 (14)
G4O (4)
81 (5)
a: so loai
S khac biet ve tnh nhay cam oi vi methyl parathion, de dang quan
sat c qua bang 3.3, cho ta thay, ca co ngng oc cao hn ong vat
khong xng song t 2 en 6 lan. Ngc lai, mot so sanh tng t oi vi
thuoc diet co trifluralin, ca lai nhay cam hn ong vat khong xng song
(bang 3.4). Mot nghien cu cua Eisler (1970) cho thay rang, oi vi mot so
loai ca bien th thuoc tr sau co cha muoi chlor co tnh oc nhieu hn rat ro
rang so vi thuoc tr sau thuoc nhom phosphate hu c (bang 3.5).
Bang 3.3: So sanh o oc cap tnh cua methyl parathion oi vi ong vat
khong xng song va ca (Johnson va Finley, 1980)
ong vat khong xng song Ca
Loai thu nghiem hhiet do
(
o
C)
LC
5O
OG h
O5% Cl (g/l)
Loai
thu nghiem
hhiet do
(
o
C)
LC
5O
OG h
O5% Cl (g/l)
Simocehalus s. 15 O,87
a
O,28 O,57
Ca mang xanh 17 488O
848O 551O
0ahnia magna 21 O,14
a
O,OO O,2O
Ca bass mieng
rong
18 522O
482O G81O
116
0ammarus
aciatus
15 8,8
a

2,8 5,5
Ca ecca vang 18 8OGO
258O 87OO
0rconectes s. 15 15
b
Ca hoi coho 12 58OO
4OOO 5GOO
Technura s. 15 88
b
Ca hoi du 12 185O
b

18OO 247O
Ca hoi bay mau 12 87OO
818O 488O
Ca hoi nau 12 47OO
818O 488O
Ca hoi ho 12 878O
8OOO 5OOO
Ca vang 18 OOOO
81OO OOOO
Ca che 18 718O
G44O 787O
Ca tue dau de 18 8OOO
778O 1O2OO
Ca bong bien
den
18 GG4O
4O7O 888O
Ca meo kenh 18 524O
427O G44O
Ca thai duJng
xanh
18 G8GO
55OO 842O
a: EC
50
48 h
b: th nghiem trong nc cng, 162 - 272 ppm CaCO
3
.
Bang 3.4: So sanh o oc cap tnh cua trifluarin oi vi ong vat
khong xng song va ca (Johnson va Finley, 1980)
ong vat khong xng song Ca
Loai thu
nghiem
hhiet do
(
o
C)
LC
5O
OG h
O5% Cl (g/l)
Loai thu nghiem hhiet do
(
o
C)
LC
5O
OG h
O5% Cl (g/l)
Simocephalus
sp.
15 OOO
a
551 1245
Ca mang xanh 22 58
47 7O

117
Daphnia magna 21 5GO
a, b
82O 1OOO
Ca bass mieng
rong
18 75
b

G5 87
Daphnia pulex 15 G25
a

44G 87G
Ca hoi bay mau 41
2G G2
Gammarus
fasciatus
21 22OO
14OO 84OO
Ca tue dau de 12 1O5
88 184
Ptaronarcys sp. 15 28OO
21OO 87OO
Ca vang 18 145
1O8 1O5
Ca meo trong
kenh
22 22OO
142O 841O

a: EC
50
48 h
b: th nghiem trong nc cng, 272 ppm CaCO
3
Bang 3.5: Dai nong o LC
50
cua sau loai ca ca song (a) b ngo oc
chlorinated hydrocarbon va thuoc tr sau phosphate hu c (Eisler, 1970).
Chlorinated
hydrocarbon
LC
50
(g/l) Phosphate
hu c
LC
50
(g/l)
Endrin
00T
hetachlor
0ieldrin
Lindane
Aldrin
Methoxychlor
O,OG 8,1
O,48O
8,O 188
5,O 84
O,O GO
18 8G
12 15O
0ioxathion
Malathion
Fhosdrin
00vF
Methyl arathion
G,O 75
27 825O
G5 8OO
125O 2G8O
57OO 758OO
(a): ca suot ai Tay Dng, mo dia hai soc, killi soc, mummichog,
puffer phng bac, ln chau My.
3.4.1.2 o oc cua thuoc tr sau oi vi thuy sinh vat -
Lieu di mc t vong
Nhng tac ong cua thuoc ma ngi ta quan sat c la giam s phat
trien cua vo so, qua trnh phat trien cua trng va anh hng len hoat ong
kiem an. Khong phai tat ca nhng thay oi quan sat thay eu bat li, ac
biet la trong cac ieu kien thc te khi cac sinh vat co kha nang ne tranh
cac tac nhan gay hai. Nhieu tac ong gay oc di mc t vong (xem
chng 1) va khong keo dai th moi trng se tr lai ieu kien bnh thng
118
ban au (Brungs va Mount, 1978). Mot ieu quan trong la, cac nha
nghien cu nhan ra cac tac ong va tien hanh th nghiem sau hn ch khi
ma cac tac ong a co thc va gay hai nghiem trong cho he sinh thai.
3.4.1.3. o oc man tnh
oi khi cac nha oc hoc sinh thai nhan thay rang th nghiem cap tnh
(~96 gi) trong phong th nghiem thng khong thch hp cho viec d oan
cac tac ong dai han cua oc chat len quan the sinh vat trong vung b tac
ong. Cuoi nhng nam 1950, Handerson va Pickering (1957) cho rang, mot
s ieu chnh can ap dung cho cac nong o s dung trong th nghiem cap
tnh v "mot nong o an toan cho cac loai ca th nghiem". Ho con cho biet
them rang, da tren c s cac th nghiem cua ho vi thuoc tr sau
phosphate hu c, e bao ve cac loai ca dung trong th nghiem can ieu
chnh nong o cap tnh ch con mot na trong khi e bao ve moi thuy sinh
vat th nong o th nghiem ch con c 1/10 cua LC
50
.
Tac ong cua thuoc tr sau tren quan xa va quan the thuy sinh vat.
Mac du co nhieu bang chng cho thay thuoc tr sau tac ong gay
hai cho nhng loai thuy sinh vat trong moi trng nc, nhng co mot so
nghien cu lai khong cho thay ket qua nh vay. Nhng ket qua nghien
cu vi dibrom 14 dang khoi nong hoac kh cho thay khong co hoac co
rat t anh hng len cac loai vat ca song c nuoi dng trong moi
trng t nhien (gi trong cac long, chuong) (Bearden, 1967). Nhng
phat hien tng t khi s dung malathion 95 tren vung am lay nc man
gan Pensacola, Florida (Tagatz va cong s, 1974), cua, tom, ca khong b
chet. T vong khong ang ke oi vi cac loai thuy sinh trong am lay
nc ngot khi nong o DDT trong o mc 0,2 lb/arce (Meeks and
Peterle, 1967). Nhng v du nay cho thay trong moi trng co qua trnh
lam giam nhe cac anh hng cua thuoc tr sau, co the la do cac yeu to
nh phng phap s dung va khong anh hng cho khu sinh vat do qua
trnh hap thu hoac phan huy.
Mot so ky thuat mi c s dung e xac nh anh hng cua thuoc
tr sau tren cac quan xa sinh vat th nghiem. Co le mot trong nhng
phng phap tot nhat la cua Hansen (1976) cho thay rang, aroclor 1254
va toxaphene bien oi thanh phan cua cac quan xa sinh vat ca song.
Quan xa phat trien t au trung cua phieu sinh ong vat nc man va
c cho chay vao trong cac be nho co hoac khong co chat oc. Nhng
119
ket qua tng t a thu c vi pentachlrophenol (Tagatz va cong s,
1977) va Dowicide G-ST (79% sodium pentachlorophenate) (Tagatz va
cong s, 1978).
Mot vai v du co the c a ra t cac nghien cu ve th nghiem
nhiem oc thuoc tr sau trong song, suoi hoac canh ong. Nhng tac
ong ngo oc man tnh do abate, dursban va methoxychlor tren au trung
ruoi en va cac ong vat khong xng song trong dong suoi cho thay
co s giam so lng hoac chet hoan toan (Wallace va cong s, 1973).
Mot nghien cu tng t vi methoxychlor cho thay hau het cac quan the
ong vat khong xng song eu giam so lng (Eisele va Hartung,
1976). Quan the ong vat khong xng song vung can (song tren nen
nhan tao) b giam tam thi tnh a dang ca ve s phong phu lan s can
bang. Khi s dung chat c che kitin la difluenzuron tai ba ho nong trai
vi nong o 10,5 va 2,5g/l va mot ho co nong o 5g/l th chaoborus
asticopus trng thanh noi len mot cach khong bnh thng (Appreson va
cong s, 1978). S c che oi vi phieu sinh ong vat giap xac cung xay
ra tat ca cac nong o th nghiem. Ca thai dng mang xanh thng an
cac loai cladocerans va copepods se chuyen sang an ruoi chironomid va
con trung at sau khi b nhiem oc. Trong nghien cu ve vung nc man,
thuoc tr sau sevin lam giam lng so nho vi lieu lng 2,3 va 4,6
kg/arce (Armstrong va Milleman, 1974).
Thuoc tr sau co nhng anh hng bat li en quan the sinh vat do
tac ong trc tiep en cac loai thuy sinh vat hoac thong qua chuoi thc
an nh ca b nhiem oc roi b thu hoang hay ngi an tht (Bang 3.6). Cac
thuoc tr sau c neu ra khong ch t nhng nguon s dung thong
thng ma con t trng hp s co nh vi Kepone. Nhng anh hng
cua thuoc tr sau ghi nhan c gom s phat trien cac loai khang c
thuoc tr sau, giam cac chc nang sinh ly nh giam hoat ong cua enzym
acetylcholinesterase. Trong mot so trng hp nghiem trong do s dung
sai thuoc oi hoi chung ta phai co bien phap quan ly tot trong tng lai:
het thay cac loai thuoc oc bang A, B eu phai ang ky, kiem nghiem
trong khau san xuat lu hanh va tieu thu. Rat can thiet phai xac nh
khong ch o oc cap tnh hay man tnh ma ca mc o t vong va chuyen
hoa cua hoa chat, s bien dng va cac tac ong cac mc o dinh
dng khac nhau cua quan xa sinh vat.
120
Bang 3.6: Anh hng hoac hap thu cua sinh quyen sau khi thuoc tr sau
tac ong len quan the
Tac ong quan sat c tren
sinh vat
Thuoc tr
sau
Tai lieu
tham khao
Ca khang c thuoc tr sau Strobene va
chlordane
Ferguson (1968)
Mat kha nang tai lap quan the ca
bass
Mot vai loai Bingham (1970)
Pha huy kha nang phat trien cua
trng ca hoi
DDT Butler va cong s
(1970)
Lam giam hoat ong enzym
acetylcholinesterase trong mo
nao cua ca
Malathiol Coppage va Ducke
(1971)
Giam s phat trien va bien dang
xng song ca
Toxaphene Mayer va cong s
(1975)
Vo trng bo nong nau b mong i DDE Blus va cong s
(1972)
Gay oc cho ca va ong vat
khong xng song trong cac ho
Dursban Macek va cong s
(1972)
Nhiem oc khu sinh vat song
James va vnh Chesapeake
Kapone Hansen va cong s
(1977)
Giam va tang mot so loai khong
phai la muc ch b tac ong bi
thuoc tr sau
Methoprene
(altosid)
Stealman va cong s
(1975)
3.4.2. Anh huong cuo kIN Irong mo| Iruong nuoc
Nhieu KLN co vai tro quan trong cho dinh dng cua thc vat va ong
vat. Chung ong mot vai tro thiet yeu trong bien dng mo va s phat trien.
Cac kim loai can thiet gom cobalt, ong, chromium, sat, manganese, nickel,
molybdenum, selenium, thiec va kem. Nhu cau oi vi KLN cac sinh vat
khac nhau thay oi khac nhau nhng eu mc vi lng. S mat can oi
121
nghiem trong co the dan en t vong, trong khi o, s mat can bang va vt
qua ngng cho phep lam cho sinh vat giam sinh trng va yeu t. Mot so
KLN nh ch, thuy ngan, cadmium co the gay oc ngay nong o thng
quan sat c trong at va nc.
Nhng tac ong moi trng lien quan vi viec lam phan bo lai cac
KLN nh viec khai thac mo va dau mo a c nhan ra t rat lau trc ay.
3.4.2.1. o oc cap tnh cua KLN trong moi trng nc
oc tnh cua KLN oi vi thuy sinh vat la no gay ra tac ong trong
mot dai rong, t giam nhe toc o sinh trng en t vong. So sanh cac dai
nong o KLN trong nc mat (bang 3.7) vi o oc cap tnh cua cac kim
loai nay (bang 3.8 va 3.9) cho thay rang, cac nong o c xac nh la gay
chet (LC
50
96 h) trong cac th nghiem trong phong th nghiem lai thng
co trong t nhien. Chang han, dai nong o cua ong, ch, thuy ngan va
kem trong nc ngot (bang 3.7) lai nam trong dai o oc cap tnh cua cac
loai giap xac nc ngot (bang 3.9). Nhuyen the va ca noi chung song c
trong cac nong o KLN cao hn cac nganh khac trong th nghiem (bang
3.7 va 3.8). Khuynh hng nay cho thay tam quan trong cua cac phan ng
vi o oc th nghiem cua mot so ca the ai dien th nghiem cua quan xa
thuy sinh vat trong van e xac nh tieu chuan chat lng nc. bang 3.8
va 3.9, ta co the thay s khac nhau khong ro ret gia nong o LC
50
96 h
cua cac ca the nc man va nc ngot trong cung mot nganh.
Bang 3.7: Dai nong o cac KLN trong nc va tram tch bun t nguon
thai nhan tao i vao moi trng nc ngot va nc bien (gia tr tha p
la nong o moi trng t nhien, gia tr cao la nong o tai cac vung b
anh hng bi hoat ong con ngi)
huJc bien
(g/l)
Tram tich
bun bien
(mg/kg)
huJc
ngot
(g/l)
Tram tich bun
nuJc ngot
(mg/kg)
hguon thai
Bong
a
O,2 5OO 2 7OO O,8 OOOO 5 2OOO Khai thac mo va nung
chay dong, san xuat
the, dot chay dau mo.
Thuy ngan
b
O,OO1 O,7 O,O1 8OO O,O1 8O O,O2 1O Bot than da, san xuat
acetaldehyde va chloralkali,
su dung thuoc diet nam.
Chi
c
O,OO5 O,4 1O 2OO O,2 OOO 8 2OOOO hung chay chi, san xuat
alkyl chi.
Kem
d
O,O1 2O 5 1OOOOO O,1 5OOOO 1O 1OOOO huJc thai do thi, khai
thac mo.
122
a: theo Boyle (1979); Hodson va co ng s , (1980); Merlini (1971); Thorton
(1980); Ward va cong s (1976); Nordstrom va cong s (1977).
b: theo Koch (1980); Pilley va cong s (1973); Fitzgerald (1979)
c: theo Koch (1980); Collinson va Shimp (1972); Patterson (1973); Forstner
va Wittmen (1979).
d: theo Koch (1980); Forstner va Wittmen (1979); Young va cong s
(1980); Martin va co ng s (1980); Nordstrom va cong s (1977).
Bang 3.8: o oc cap tnh (LC
50
hoac EC
50
48-96 h) oi vi cac nganh
sinh vat bien th nghiem (Hodson va cong s, 1979; US EPA, 1980)
(mg/l)
Sinh vat th nghiem ong Thuy ngan Ch Kem
Bong vat chan dot (gia xac) 5O 1OOOOO 4 4OO 7OO 8OOO 2OO 5OOO
0iun dot 1OO 5OO 1O OO 8OO 5OOOO
hhuyen the 2OO 8OOO 4 8OOOO 8OO 8OOOO 1OO 4OOOO
Co xuJng song (ho ca hoi) 8O 5OO 2OOOO 7OOOO
Luc tao 5 4OO 5O 7OOO
Khue tao 5 5O O,1 1O 2OO 5OO
Cac dai nong o nay cua bon kim loai cho thay cac khac biet trong
xay dng cac th nghiem (theo ac iem ly, hoa, sinh hoc) cung nh cac
phan ng ngau nhien cua sinh vat.
Ba ng 3.9: o o c ca p tnh (LC
50
hay EC
50
48-96 h) o i v i ca c nga nh
sinh va t n c ngo t th nghie m (Hodson va co ng s , 1979; US EPA,
1980)
Sinh vat th nghiem ong Thuy ngan Ch Kem
Bong vat chan dot
(gia xac)
5 8OOOO O,O2 4O 8O OOOO
0iun dot G OOO
hhuyen the 4O OOOO OO 2OOO 5OO 2OOOO
Ca hoi 1O OOO 8 2OOOO 1OOO 5OOOOO 5O 7OOO
Ca che 2O 2OOO 2OOO 5OOOOO 4OO 5OOOO
Luc tao 1 8OOO O,8 2OOO 5OO 1OOO 8O 8OOO
Khue tao 58OO
123
Nhiet o nc va cng o anh sang la cac yeu to co the gii han
kha nang d oan cac phan ng vi oc chat cua cac quan the t nhien
(Pirson va cong s, 1959; Helt va Fingermann, 1977; Trainor, 1978).
Ngoai ra, viec dien dch cac d lieu ve oc tnh co the phu thuoc vao cac
ket qua th nghiem c phan tch. Nhieu thuat toan thong ke a c
tao ra e tnh gia tr LC
50
t phan tram ca the song sot (Finney, 1971;
Hamilton va cong s, 1977).
Hien nay, can phai tien hanh nghien cu sau hn ve xac nh so
lng cac tac ong cua cac yeu to anh hng len ket qua phan tch o
oc cap tnh. Cac tieu chuan chat lng nc cho kim loai nang co the
c xac nh mot cach ung an nhat neu cac tac nhan moi trng co
the thay oi cac phan ng vi oc chat cua t nhien c xac nh va co
the c tnh so lng kieu anh hng cua cac tac nhan nay len cac phan
ng oc chat cua cac thuy sinh vat.
3.4.2.2. o oc man tnh cua KLN trong moi trng nc
oi vi ca
Giai oan phoi thai va au trung cua cac thuy sinh ong vat thng
la nhng giai oan nhay cam trong vong i cua chung oi vi KLN va
cac oc chat khac. Do o, cac th nghiem oc tnh cac giai oan sm
c e ngh dung e tnh nong o oc chat toi a co the chap nhan c
(MATCs) va lam d lieu cho viec thiet lap tieu chuan chat lng nc.
Trong mot nghien cu ve tac ong cua kem len giai oan phat trien cua
ca tue (phoxinus phoxinus), t le t vong cua ca bot mi n la cao nhat so
vi cac giai oan khac nh ca con, ca mot tuoi va ca trng thanh
(Bengtsson, (1974). Spehar (1976) a kiem tra oc tnh va s tch luy cua
kem va cadmium tren ca uoi c (Jordanella floridae). Trong th nghiem
o oc man tnh, giai oan trng va trng n la nhay cam nhat vi oc
tnh cua cadmium, b c che 8,1 g/l Cd; s song sot cua ca bot va s
phat trien cua ca ln la ch th cho oc tnh cua kem, b giam vi cac
nong o tng ng 85 va 51 g/l Zn.
S phat trien cua phoi ca cc ky nhay cam vi KLN, ac biet vao
thi ky phat sinh phoi (Weis, 1977; Sabodash, 1977). Tnh tham cua
trng giam va mang em b cng i trong vai gi au tien sau khi phong
thch lam cho trng tr nen lau n hn (Lee va Gerking, 1980). S bat
au t vong cua cac phoi b nhiem oc lien tiep t luc c thu tinh
124
thng c thay khi trng b chai i. Khi phoi cua fundulus heteroclitus
b nhiem oc thuy ngan nong o 0,03 mg/l vao giai oan phoi tui, phan
tram ca con co hnh dang oi xng b giam i va mot t le ang ke cua
phoi phat trien d dang (Weis, 1977). S nghiem trong cua nhng tac
ong nay se giam i neu phoi b nhiem oc vao cuoi giai oan phoi tui.
Cac phoi phat trien trong nong o 1 mg/l ch se bnh thng cho en khi
n, nhng sau o th khong the duoi ra khoi lp mang em. S phat trien
cua nhng phoi song sot cung se b di hai nang ne.
oi vi ong vat khong xng song
Nhn chung, moi giai oan phat trien sau cua nhuyen the hai manh
vo eu t nhay cam hn giai oan trc o oi vi KLN (Cunningham,
1972; Thurberg va cong s, 1975). Thi iem au trung co nh la rat
quan trong trong vong i cua sinh vat, tuy nhien, v s cham tre trong
giai oan phat trien cua au trung nen co the keo dai giai oan ngoai
khi, do o gia tang kha nang so lng au trung b giam do b an tht,
dch benh va s phan tan (Calabrese va Nelson, 1974).
S so sanh EC
50
48 h trong giai oan phoi cua cac sinh vat khac loai
la crassostrea virginica va mercenaria mercenaria cho thay phoi cua
C.virginica nhay hn vi ch va bac va M.cercenaria th nhay hn oi vi
kem va nickel. Trong khi o, mc o nhay cua chung bang nhau oi vi
thuy ngan (Calabrese va cong s, 1973; Calabrese va Nelson, 1974).
Phoi cua ca hai loai tren cho thay o nhay cua chung oi vi KLN giam
dan theo th t Hg > Ag > Zn > Ni > Pb. Calabrese va cong s, (1977) a
theo doi s phat trien cua au trung cua cac ca the b ngo oc nong o
EC
50
cua KLN. oi vi M.mercenaria, nong o EC
50
cua thuy ngan (0,015
mg/l), bac (0,032 mg/l), ong (0,016 mg/l), nickel (5,7 mg/l) va kem (0,195
mg/l) a km ham s phat trien cua vo cac mc tng ng la 69, 66, 52, 0
va 62% mc phat trien bnh thng. Nickel la kim loai th nghiem t gay
oc nhat nhng lai la tac nhan c che manh nhat. Cac kim loai nay cung co
tac dung km ham phat trien vo cua loai C.virginica. T le tang trng cua
au trung veliger (au trung au boc diem bi) cua crassostrea gigas b giam
nong o 0,05 mg/l Zn tai mot ca song b nhiem nc thai khai khoang
giau kim loai, mac du s phat trien la bnh thng (Brereton va cong s,
1973). Hau nh khong co hien tng phat trien bnh thng nong o 0,15
mg/l Zn va chnh nong o nay lam cho au trung veliger co dang bat
125
thng. Boyden va cong s (1975), a cho biet ve s tang t le t vong cua
C.gigas cung vi viec tang nong o kem va s suy giam so lng au trung
tr thanh con non sau 5 ngay nhiem oc.
Giai oan phat trien cung la mot yeu to quan trong e xac nh o
nhay cam cua loai giap xac oi vi KLN. o nhay oi vi KLN cua cac
loai giap xac ca song co the b thay oi tuy theo o man va nhiet o nc.
3.4.2.3. Cac tac ong di mc gay chet cua KLN trong
moi trng nc
Cac tac ong cua mot so KLN
- Kem (xem them chng 5, sach nay va chng 5 sach oc hoc Moi
trng - Phan chuyen e - Le Huy Ba, 2005)
Kem la mot trong nhng nguyen to chu yeu cho s phan chia te bao
va s phat trien cua ca ong vat lan thc vat bi v la thanh phan chu
yeu cua metalloenzym va la ong tac nhan (cofactor) cho viec ieu
khien hoat ong cua cac enzym phu thuoc vao kem. Ham lng kem
trong te bao co the chi phoi cac qua trnh trao oi chat - ac biet trao oi
carbonhydrate, m va protein cung nh tong hp hoac phan huy acid
nucleic. Viec giam hoat ong cua mot enzym cu the nao o nham phan
ng vi s thieu kem tuy thuoc vao s chat che cua moi lien ket cua kem
vi protein hoac toc o trao oi cua kem vi phoi t.
Mot so enzym phu thuoc kem cha cac lien ket kim loai can thiet
cho s on nh cau truc nh alkaline phosphatase va carbonhydrate
anhydrase. Trong ieu kien th nghiem, hoat ong cua enzym alkaline
phosphastase la dau hieu ch th tot cho mc o hap thu kem. Trong thc
te th hoat ong cua enzym nay lai tuy thuoc vao cac thay oi ln cua ca
the, do o no co cac gia tr gii han nh la tieu chuan cho mc o hap
thu kem trong t nhien (Kirchgessner va Roth, 1980; Wolfe, 1970). Kem
la mot thanh phan thiet yeu cua cac enzym DNA va RNA polymerase.
Nhng enzym nay ieu khien qua trnh sao chep va co v tr co nh trong
qua trnh chuyen hoa acid nucleic va sinh tong hp protein.
Ham lng kem trong che o dinh dng co tac ong oc ro rang
tuy thuoc vao t le ong va kem trong mau. Kem trong nc vi ham
lng t 0,5 en 1,2 mg/l trong 24 gi lam giam ang ke lng bach cau
em c trong mau ca hoi (McLeay, 1975). Ca hoi bay mau mi n b
126
nhiem oc kem keo dai cac nong o di mc gay chet se gay ra
chng phu va hoai t mo gan (Leland, 1983).
Kem la chat khang chuyen hoa cua cadimi, do o hap thu mot
lng ln kem trong ong vat co the bao ve chong lai cac tac ong tiem
tang cua viec nhiem oc cadimi (Underwood, 1977).
- ong
ong cung la mot nguyen to thiet yeu cua nhieu enzym. Tuy nhien,
khong phai tat ca cac enzym nay giam hoat ong khi thieu hut ong.
Phat trien cham va giam can do thieu hut ong trong c the ong vat tren
can phan ln lien quan ti viec giam te bao sac to oxy hoa, ro rang hn
la qua s suy giam hoat ong cua cac enzym succinooxidase. He thong
enzym succinooxidase co nhu cau oxy cao hn cac he thong ti lap the kh
hydro va do o, oi hoi nhieu te bao sac to oxy hoa (Gallagher, 1979).
ong vat co mot so kha nang oi pho hieu qua vi cac tac ong
(stress) bang c che can bang KLN (ke ca ong). Nyberg (1974), a tach
c mot quan the paramecium aurelia co the khang lai tac ong oc cu a
ong do mot s thch nghi bien oi cua loai giao phoi gan nay. Noi
chung, nhieu loai co tiem mao, co kha nang khang tot hn vi cac tac
ong oc (Nyberg, 1974). Nhieu loai sinh vat cap cao co nhng c che te
bao ac biet e hap thu ong khi thieu hoac thai ra bt khi d tha
(Galiagher, 1979; Bryan, 1976). Neu cac giai oan thieu hay tha khong
qua dai, cac c che nay se kiem soat mc can bang ong ngan khong cho
xay ra mot so ot bien nghiem trong. Trong tat ca cac loai ong vat
nghien cu, khi hap thu mot lng ln vt nhu cau dinh dng, ong se
tch luy cac mo, ac biet trong gan. Kha nang tch tr ong trong gan
cac loai khac nhau thay oi rat ln va ngng hap thu ong cua cac
loai cung khac nhau rat nhieu.
Hap thu ong lau dai vao trong c the ong vat co vu se lam tch
luy ong gan, than va mot so c quan khac. ong c tch luy khi
ham lng vt qua kha nang bai tiet cua te bao gan (Luckey va
Venugopal, 1977).
Cac nghien cu sieu cau truc cua gan ca hoi bay mau salmo
gairdneri trong thi ky phat trien b nhiem oc ong a cung cap nhng
thong tin ve cac thay oi xay ra khi ong tch luy gan (Leland, 1983).
Cac thay oi gom s gia tang so lng the men va gia tang s hnh thanh
127
ca c bo ng trong ma ng cha t nguye n sinh cu a ca c te ba o gan. o ng th i
co n co s pho ng le n va teo nho ca c ti la p the va gia ta ng so l ng
ca c the vu i da ng phie n va ca u; gia ta ng so l ng ca c gio t m . m c
a nh h ng cao hn, o ng pha v ma ng te ba o, nga n s sa n xua t cu a ti
the va la m ta ng l ng te ba o che t xung quanh vu ng bu ng.
- Ch
Ngo o c ch d i m c t vong o ng va t co xng so ng th ng
bie u hie n qua ca c ta c o ng tre n he tha n kinh, ma t ch c na ng tha n va
thie u ma u. Ca c ta c o ng le n he tha n kinh va tha n th ng c nha n
ra ch trong giai oa n a nhie m o c ch ro ra ng. Ch nga n cha n ng
da n truye n xung tha n kinh va km ha m vie c gia i pho ng acetylcholine
(Kostial va Vosk, 1957). Be nh thie u ma u la do hai ye u to c ba n: ru t
nga n i so ng ho ng ca u va gia m s to ng h p heme (C
34
H
33
O
4
N
4
Fe).
o ng va t co vu , te ba o a u o ng da n tha n la ca c mo tha n b a nh
h ng nghie m tro ng nha t (Goyer va co ng s , 1968). S loa n ch c
na ng ca c te ba o na y c the hie n qua s gia m ta i ha p thu glucose,
amino acid va phosphate. Trong ca c te ba o ma ng a u o ng da n tha n
cu a ca c sinh va t th nghie m b nhie m o c ch, ca c ha t nho cu a ty the
b pho ng le n va da n ra va co the tie p theo la s ta ng tnh tha m tha u
cu a ma ng nha y. Nh ng thay o i na y tng t nh s sng pho ng
kho ng xa c nh xa y ra trong ca c giai oa n s m ca c da ng kha c cu a te
ba o b thng.
Mo t so enzym nha y ca m v i ch no ng o ra t tha p. Ch c che
manh mot so enzym phan giai ATP va enzym lipoamide dehydrogenase,
mo t enzym chu ye u e oxy ho a m c te ba o (Ulmer va Vallee, 1969).
Ch d ng nh la cha t c che rie ng cho enzym kh n c cu a acid
aminolevulinic, la mo t cha t tham gia va o qua trnh sinh to ng h p
heme (C
34
H
33
O
4
N
4
Fe), tha nh pha n quan tro ng cu a ma u.
L ng ch tch lu y trong mo ta ng le n khi che o dinh d ng cu a
sinh va t thie u hu t calcium. Six va Goyer (1970) cho tha y, gia m l ng
calcium ha p thu o ng va t co vu co the la m l ng ch tch tu trong
xng i va o trong mo , cha ng ha n nh tha n. ie u na y co the la do
mo t kha na ng lie n ke t toa n pha n nho hn cu a xng o i v i ch trong
c the sinh va t co che o dinh d ng ch a t calcium.

128
- Thu y nga n
Anh hng au tien thuy ngan tren te bao gan vi nhom sulfhydryl
tren be mat protein mang (Luckey va Venugopal, 1977). Thuy ngan co ai
lc cao vi nhom sulfhydryl ma gan nh tat ca cac protein eu co nhom
sulfhydryl va cau tao cua chung phu thuoc vao nhom chc nang nay. Do
o, mot vai nong o, thuy ngan co the c che hau nh bat ky enzym nao.
Mot anh hng quan trong la giam lng sodium va potassium keo theo
thay oi the tch trong te bao.
Nhiem oc thuy ngan giai oan sm di mc cap tnh ong vat
co vu bieu hien qua nhng roi loan than kinh. Nhiem oc methyl thuy
ngan la mot bang chng au tien qua cac anh hng len he than kinh
ngoai bien (Chang va Hartman, 1972). S hap thu muoi thuy ngan vo c
se anh hng en mo gan va than cua tat ca cac loai th nghiem va cung
gay ra hien tng hoai t he thong ruot (Underwood, 1977).
Tnh chat ly hoa nh o tan trong nc va m hoac tnh phan ly cua
cac hp chat cha thuy ngan la nhng yeu to quan trong trong qua trnh
phan bo thuy ngan trong mo. Tuy nhien, nhng tnh chat nay co the thay
oi trong qua trnh trao oi chat. ong vat co vu, hp chat cha thuy
ngan dng nh c chuyen hoa au tien bang cach giam tnh hoa tan
trong m va tang tnh tan trong nc (Hg
0
> Hg
2+
; RHg
+
> R + Hg
2+
, R:
alkyl hoac ban aryl). S phan phoi di mc te bao cung lien quan en
tnh chat hoa ly cua hp chat thuy ngan. Trong gan chuot, sau khi tiem
thuy ngan vo c, tm thay thuy ngan trong the men. Sau khi tiem, methyl
thuy ngan lien ket chu yeu vi vi the va the men cha chu yeu la thuy
ngan vo c (Norsstle, 1969; Magos, 1973).
Mot vai nha nghien cu a xac nh c kieu tac ong cua cac
nong o gay chet cua KLN hoac tac ong co hai en cac phan ng sinh
ly, sinh hoa co lien quan. ca, kem gay chet do s hoai t mang va
giam oxy trong mau nhng ong lai tac ong en c che tham thau, ch
va thuy ngan anh hng he than kinh ieu khien hoat ong va thuy ngan
con lam giam kha nang tham thau. KLN anh hng en qua trnh quang
hoa va phat trien cua tao. Tuy nhien, cac c che au tien cua ngo oc
cap tnh do cac kim loai nay van cha c xac nh.
129
3.5. NGUON OC CHAI IPONG CAC MOI IPUONG NUOC
3.5.1. ChoI doc Irong mo| Iruong nuoc song
Trong nhieu nam, chu ng ta a khai thac ca c dong song vi nhieu
muc ch kha c nhau nh lay n c, san xuat thu y ie n, lam phng tie n
giao tho ng, ni tie p nhan ca c nguo n n c tha i cua sinh hoat va cong
nghie p, Nh ng vie c nay lam thay o i ac iem t nhie n cua do ng
so ng, mo i tr ng so ng cua he sinh va t n c va anh h ng en s c kho e
cong ong.
* o man: nc man theo thuy trieu hoac t cac mo muoi trong
long at khi hoa lan trong moi trng nc lam cho nc b nhiem chlor,
natri kha cao. Khi nong o muoi cao se lam cac sinh vat cham phat trien,
chet. Nhieu loai tom rat nhay vi s thay oi Cl
-
va cac ham lng khac.
Vi nong o muoi > 1g/l vi sinh vat b anh hng, > 4g/l cay trong b
giam nang suat va > 8g/l tat ca cac thc vat (tr thc vat rng ngap man)
eu b chet.
* pH: Ch mot so loai (rat t) song pH < 2 hay pH > 10, phan ln
cac sinh vat thch nghi pH t 4 - 9,5.
- pH > 6,0 en 7,0: khong co acid nen khong co oc tnh, pH = 6,0
ch gay oc trong trng hp co cha HCN, H
2
S, HClO
- pH 9,0: khong b anh hng bi tnh kiem, pH 9,0 ch gay oc
khi co NH
4
+
trong nc (pH cao co c do kha nang quang hp cua thc
vat thuy sinh, lng CO
2
sinh ra se phan ng vi nc va giai phong OH
-
).
- Khi cho them acid, kiem vao nc, kha nang gay oc khong ch la
do s tang giam pH ma con do cac thanh phan co trong chat them vao. Khi
nc b nhiem phen, nguon nc giau cac chat oc dang ion Al
3+
, Fe
2+
,
SO
4
2-
. pH thap, hau het cac sinh vat eu b ngo oc: ca co the b no mat
khi pH < 3,8, re cay lua co the b thoi khi nong o Al
3+
> 600 - 800 mg/l
trong ong ruong va Al
3+
135 ppm trong dung dch dinh dng.
- He em trong nc la do s can bang gia cac ion CO
3
2-
, HCO
3
-

co tac dung chong lai s thay oi ot ngot cua pH, bao am cho s song
cua cac sinh vat. Do vay, phai am bao o kiem trong nc khong c
thap hn 20 mg CaCO
3
/l.
* CO
2
: co mat trong nc do s phan huy k kh cua cac chat hu
c hoac do ho hap cua thuy sinh vat. Khi CO
2
tch tu trong c the se lam
130
giam pH trong mau, gay anh hng bat li cho c the ong vat di
nc. Lng CO
2
trong nc song ho khong c ln hn 25 mg/l.
* Dau: co trong nc thai nha may tinh luyen dau, san xuat hoa
chat, tram xang dau, xng c kh, s co tran dau cac kho xang dau,
Dau m co thanh phan hoa hoc phc tap, oc tnh va tac ong sinh thai
phu thuoc vao tng loai dau. Trong dau tho con cha lu huynh, nit, kim
loai. Dau m co oc tnh cao va tng oi ben vng trong nc. Dau tao
thanh lp mang mong ngan can oxy hoa tan vao nc. dang t do va
nhu tng, dau lam anh hng en kha nang ho hap cua ca, pha huy s
phat trien cua tao. Dau lang ay song co hai cho cac sinh vat ay. V
du, nam 1913, Seydell (c), dau chay vao mot vung nc ngot nuoi
tom lam chet 20.000 sinh vat.
* Chat gay mui: nh hydrocarbon, phenol, pentaclorophenat natri
(chat dung e pha lp bun bam cac thap lam mat), sulfur, mercaptan,
co nguon goc t cac nha may luyen than coc, san xuat giay, cao su tong
hp. Chung tao ra cac mui kho chu tom, ca, ham lng gay mui ca
nh sau:
phenol : 15 - 25 mg/l
cresol : 10 mg/l
xylenol : 1 - 5 mg/l
pyridine : 5 mg/l
napthalene : 1 mg/l
chlorophenol : 0,1 mg/l
* Hp chat nit: NH
3
, NO
2
-
, NO
3
-
la san pham cua qua trnh trao
oi chat, t nc thai cong nghiep, nong nghiep. Trong chu trnh nit, cac
chat nay co the chuyen hoa qua lai lan nhau. NH
3
co mui, ac biet oc
tnh cao khi ham lng DO trong nc thap. oc tnh cua NH
3
con phu
thuoc vao gia tr pH cua nc (dang ton tai la NH
4
+
hay NH
3
). Tai pH =
8,5, DO = 4 -5 mg/l tong lng NH
3
-N = 2,5 mg/l a gay oc cho cac sinh
vat nc. Theo tieu chuan quy nh, tong lng NH
3
-N trong nc phai
nho hn 1,5 mg/l, tong lng nitrat, nitrit b gii han 10 mg/l (N) v khi
dang nitrit co kha nang gay benh methemoglobinema cho tre s sinh.
* Chat dinh dng: gom nit, phot pho, carbon va cac chat khac
nh K, Mg, Ca, Mn, Fe, Si, (co nguon goc t nc thai sinh hoat, nha
131
may giay, ng, trai chan nuoi, nha may che bien tht ca, phan bon, hoa
chat, nong nghiep, ). Cac chat nay thuc ay s phat trien cua cac sinh
vat nc nh vi khuan, nam nc, tao, thc vat noi. Khi co qua nhieu
chat dinh dng, chung se phat trien day ac. Sau khi chet se tao ra
lng BOD cao, gay thieu hut oxy trong nguon nc. Mot so loai tao nh
tao xanh, tao cat tao mui v cho nc va la vat noi han che kha nang s
dung nguon nc cho cac muc ch khac. Thc vat nc phat trien nhieu
se ngan can anh sang cho thc vat ay quang hp. Ngoai ra nguon o
nhiem phot pho hu c con gay s thieu hut oxy tram trong trong nc
(e oxy hoa hoan toan 1 mg phot pho hu c can 160 mg oxy).
* Chat kh trung: c dung trong cong nghe x ly nc va nc thai.
Cl
2
: c dung trong cong nghiep va dan dung vi muc ch kh
trung hoac tay trang. Tuy nhien, lng clo d trong nc sau x ly la chat
oc hai cho cac sinh vat nc. Theo USEPA (US environmental
Protection Agency), ngng gay oc cua chlor trong nc ngot la 19 mg/l.
Cac hp chat chlor hu c (la san pham cua qua trnh chlor hoa nguon
nc co cha cac chat hu c) co kha nang gay ung th. Vi kha nang
xam nhap vao c the 100% theo ng nc uong.
ClO
2
: la chat oxy hoa manh dung e kh trung nc, de b phan
huy thanh clorur, clorate. Chat nay co kha nang lam suy yeu he than
kinh, giam hoc mon tuyen giap. May thay, chung de b phan huy.
* Vi khuan gay benh, ky sinh trung
Trong nc co rat nhieu loai vi khuan, trng giun san, . Lay nhiem
benh theo ng nc do cac vi trung gay nen chu yeu la t phan ngi
va ong vat. Co ba nhom ac trng:
+ Nhom coli: ai dien la E.coli
+ Nhom streptococci: ac trng la fecal streptococci
+ Nhom clostridia kh sulfit: ac trng la clostridium perfringens.
Cac vi khuan nay chu yeu gay benh ng ruot. Ngoai ra con co vi
khuan gay benh l, thng han, ta, vang da do xoan khuan, sot lam sang,
Khi chay tran tren mat at, nc con co kha nang b o nhiem phan
hu c, co trng cua giun moc, giun ua, san thong qua con ng thc
an, nc uong xam nhap vao c the va gay hien tng nhiem giun san.
132
* Cac chat vo c
Xuat phat t cac nguon thai cong nghiep hoa chat, luyen kim, san
xuat ac quy, cac linh kien ien, cong nghe ky thuat cao, Ngoai cac ion,
KLN ham lng cao se gay o nhiem oi vi i song cac vi sinh vat,
qua chuoi thc an ti ong vat song tren can va con ngi.
+ Nhom: chiem 8% trong vo trai at. Cac muoi nhom c s dung
lam cac chat keo tu trong cong nghe x ly nc va nc thai. Nc phen
co ham lng nhom cao. Nhom vo c hap thu kem va de b c the ao
thai. Khi nghien cu hien tng ngi uong nc co cha nhom thay co
cac benh lien quan en nao nh alzheimer.
+ Antimon: co trong thanh phan cac hp kim, cung la mot chat oc
co the co trong nguon nc.
+ Arsenic: co trong nc t nguon nc thai cong nghiep khai thac
quang mo, san xuat thuoc tr sau, thuoc da, trong cac loai mau cong
nghiep va t qua trnh xoi mon at. Cac nghien cu tren 500 gieng
UNICEP An Giang cho thay hn 1/3 so gieng nhiem As. Cac vung khac
nh ngoai thanh Ha Noi, Nam nh nc gieng cung b nhiem As mc
o khong chap nhan c. Trong t nhien As thng i cung S. Hp chat
arsenic rat oc, c xep vao nhom 1. Arsenic c hap thu vao c the
theo ng ho hap, an uong hoac qua da: 75% c thai ra nc tieu,
phan con lai vao gan, than, tim, roi en xng, long, toc, mong, nao.
Arsenic co kha nang gay ung th da, phoi, xng, lam sai lac nhiem sac
the. Da tren s xam nhap, ngi ta tnh c co khoang 20% theo
ng nc uong.
+ Bari: co trong nc t cac nguon nc t nhien va nc thai cong
nghiep. Da tren s xam nhap, ngi ta cung tnh c 20% theo ng
nc uong.
+ Bo: la nguyen to kch thch s phat trien cua cay trong. Bo co
trong nc t nguon nc thai cong nghiep san xuat xa phong, vat lieu
xay dng; khi tiep xuc lau gay kch thch da day.
+ Cadmium (Cd): co trong nc t nguon nc thai cong nghiep
hoa chat, ma, luyen kim, chat deo, khai thac mo, nha may phan bon va
mot phan c hoa tan t ong dan nc, cac moi noi kim loai. S hap thu
Cd trong c the phu thuoc vao tnh tan cua cac loai hp chat cha Cd.
133
Chung c tch tu than va co chu ky ban huy trong c the ngi t 10 -
35 nam. Cd thuoc nhom 2A, co oc tnh cao oi vi thuy sinh vat, ca bi
tnh de hap thu va tch luy trong c the thuy sinh cua chung. Da tren s
xam nhap: 10% theo ng nc uong.
+ Crom (Cr): c dung trong cong nghiep luyen kim, san xuat vat
lieu chu nhiet, thuoc nhuom, cong nghiep thuoc da Cr tao thanh cac
hp chat co hoa tr 2+, 3+, 6+. Xet ve oc tnh gay ung th, Cr
6+
thuoc
nhom 1 con Cr
3+
thuoc nhom 3, co kha nang gay viem da, kch thch
niem mac, Cr
6+
gay ot bien oi vi vi sinh vat va cac te bao ong vat co
vu, lam bien oi hnh thai te bao, c che s tong hp bnh thng DNA,
lam sai lech cac nhiem sac the.
+ ong: mc vi lng can cho ong va thc vat nhng ngay ca lieu
lng thap Cu km ham s sinh trng cua tao. Thc vat man cam vi Cu
hn so vi ngi va ong vat. Tuy nhien vi ca th co khac (thc vat thuy
sinh the hien mc nhiem oc 1 mg/l trong khi ca: 0,015 - 3mg/l).
+ Cyanur: co trong nc t nguon nc thai cong nghiep. oc tnh
cao, anh hng en tuyen giap va he than kinh.
+ Ch: c pha trong xang, dung trong cac hp kim, ac quy, sn
chong g, mau cong nghiep. Qua ng tieu hoa, ch c gi lai trong
gan, phan ln thai qua mat roi theo phan ra ngoai. Ch gay thieu mau,
tang huyet ap va nhiem oc than kinh. Ch c tch luy trong xng.
+ Thuy ngan: hp chat thuy ngan co oc tnh cao, gay hoai t
ng tieu hoa, truy mach, suy than cap, phan chia sai lac nhiem sac the.
Chung c tch tu than, trong nao va bao thai. Thuy ngan c thai
qua nc tieu va phan. Ca co kha nang hap thu cao thuy ngan nhng
cha gay chet. Ngi an ca nhiem thuy ngan cung co the tang lng thuy
ngan trong mau va toc lau ngay dan en benh ung th va t vong.
Trng hp nhiem oc thuy ngan vnh Minimata Nhat Ban la mot v
du ien hnh.
+ Niken: co trong nc uong do hoa tan t cac ng ong dan nc
va moi han.
+ Selen: la nguyen to can thiet cho c the e tong hp men
glutathion peroxidase va mot so protein. Phan ln cac hp chat cua selen
de tan trong nc va c hap thu tot ruot.
134
+ Sulfate: co trong nc nhiem phen hoac nc thai cong nghiep.
Sulfate la anion co oc tnh cap thap nhat, tuy nhien ham lng cao
gay viem ruot, da day.
+ Thiec: kho b hap thu theo ng tieu hoa, khong tch luy mo,
ao thai nhanh qua phan.
+ Kem: Kem co trong nc uong do tan ra t cac ong dan nc,
chung c hap thu va tch luy trong ca. oc tnh cua chung phu thuoc
vao pH, nhiet o va o cng cua nc.
* Chat hu c cao phan t: cac chat nay thng co trong nc thai
cong nghiep hoac t vung lam nghiep co s dung thuoc tr sau, phan bon
ma ien hnh la phenol va cac dan xuat cua chung. Cac hp chat nay gay
mui ac trng cho nc va gay hai cho moi trng nc va nhiem oc
cho con ngi. Chung co oc tnh cao, thng ben vng trong moi trng
nc va co kha nang tch luy trong c the thuy sinh vat, trong c the ong
vat co vu.
+ Chat hoat ong be mat: co trong nc thai sinh hoat, nha may
det, nhuom, hoa chat Chung ngan can hoat ong cua cac vi khuan trong
viec phan giai cac chat hu c. ABS va LAS co oc tnh rat cao.
+ Thuoc tr sau: ngay cang c s dung rong rai trong nong
nghiep e bao ve cay trong, am bao u lng thc thc pham cung cap
cho con ngi. Ngoai tac dung manh oi vi sau bo, thuoc tr sau con co
oc tnh cao oi vi ngi, gia suc, gia cam.
* Chat phong xa: trong moi trng luon ton tai mot lng phong xa
t nhien do hoat ong cua con ngi hoac do cac vu phun trao nui la
hoac mo. Phng thc xam nhap chat phong xa vao c the ngi chu yeu
qua nc: chat phong xa (at, kh quyen) nguon nc (ngam, mat)
dang huyen phu, hoa tan lang, thc vat hap thu tch tu sinh hoc, tham gia
vao chuoi thc pham gay oc cho ngi. Chat phong xa co the gay chet
ngi do pha v cau truc te bao, nhiem sac the anh hng en di truyen,
gay ung th, h hai phoi thai.
3.5.2. ChoI doc Irong mo| Iruong nuoc ho
Ngoai cac oc chat giong nh trong nc song, trong ho ac biet co
hien tng phu dng hoa (PDH), o la hien tng ma nguyen nhan chu
yeu do tang ham lng nit va phot pho trong lng nhap vao thuy vc
135
gay ra s tang trng cac thc vat cap thap (rong, tao) va thc vat cap
cao hn. oi khi PDH xuat hien thuy vc ven bien vung vnh kn. o la
hien tng n hoa cua tao oc ma ta quen goi la thuy trieu o.
S PDH gay ra nhng bien oi ln ve he thuy sinh va lam xau i
chat lng nc, dan en s thieu dng kh trong nc keo theo cac
bien oi nghiem trong he thuy sinh, pha huy moi trng trong sach cua
nc trong ho.
Hien tng PDH gom hai dang: t nhien va do con ngi.
Hien tng PDH t nhien la mot hien tng bnh thng xay ra
trong he sinh thai nc sach. o la qua trnh t nhien xay ra, trong o,
cac ho cha t trang thai ngheo dinh dng dan dan chuyen sang giau
dinh dng. Qua trnh t nhien nay thng keo dai hang nhieu nam. Qua
trnh PDH t nhien la qua trnh tch luy chat dinh dng va do hien tng
xoi mon sau mot thi gian nhat nh se bien ho thanh am lay roi tr
thanh at bang. Trong qua trnh nay, chat dinh dng vo c kch thch
thc vat phat trien, xac thc vat tao thanh cac tram tch hu c, chat nay
ket hp vi bun do xoi mon lang xuong ay ho, t t lam giam o sau
cua ho.
Tuy nhien, hoat ong cua con ngi lam tang lng dinh dng vo
c t cac hoat ong nong nghiep, chat thai thc pham va khu x ly nc
thai a ay nhanh qua trnh nay va ngay nay tr thanh van e ln co quy
mo toan cau. Ve nguyen tac, qua trnh nay a xay ra nh nhau trong hau
het cac quoc gia. Tuy nhien, van e la ni nay hay ni khac xay ra toc
o ln hay nho tuy thuoc vao dan so, dien tch at ai va ac biet vao
cng o san xuat nong nghiep.
Nguyen nhan va hau qua cua hien tng PDH
Nguyen nhan:
+ Do nc thai sinh hoat va cong nghiep.
+ Do nguon nc thai san xuat trong nong nghiep nh:
- Vung canh tac: hien tng xoi mon, ra troi phan bon.
- Khu vc chan nuoi, tha gia suc: phan suc vat va cac vat thoi
ra, do xoi mon.
- Khu cha phan bon.
136
- Khu vc san xuat sa va cac san pham sa.
- Nc thai dan dung trong khu nong nghiep.
S khuech tan nit va phot pho xuong kenh cung rat khac nhau,
nit rat linh ong, de di chuyen dang ion trong khi o photpho thng
b co nh trong at nen kho di chuyen hn.
Rng t trc en nay van c coi la mot mo hnh ong kn vi s
that thoat khong ang ke cac dng chat ra moi trng. Tuy nhien ngay
nay rat nhieu rng bao hoa dng chat nit do ket qua phan huy nit cua
khong kh o nhiem. Do o, nhng khu rng nay khong con ong kn na
ma thai ra ngoai moi trng nc lng nit ang ke.
Hau qua:
Hau qua au tien la s tang trng phieu sinh thc vat cap thap,
tang ang ke sinh khoi he phieu sinh; tang ang ke cac loai tao que, tao
xanh, tao oc; tang nong o chlorophyll, ay manh qua trnh phan huy
chat hu c trong nc. Suy giam nghiem trong ham lng oxy hoa tan la
yeu to c ban trong qua trnh t lam sach cua nguon nc, ac biet o
sau. Giam ang ke o trong cua nc. Nhng ieu ke tren dan en hau
qua nghiem trong la mot so loai ca co ch va ngon b tieu diet do thieu
dng kh va an phai cac loai tao oc; mot so loai ca khac thch ng vi
ieu kien sinh trng mi thng la loai ca co chat lng thap.
S thieu dng kh lam giam kha nang t lam sach nguon nc
cong vi s phan huy chat hu c lam cho nc b nhiem ban va co mui
kho chu, pH cua nc b giam.
S phan huy cua tao la mot trong nhng nguyen nhan chnh gay ra
s thieu dng kh nghiem trong trong nc, qua trnh nay co the giai
thch bang phan ng sau:
(CH
2
O)106(NH
3
)16.H
3
PO
4
+ 138 CO
2
= 106 CO
2
+ 122 H
2
O + 16
HNO
3
+ H
3
PO
4
.
Phan ng cho thay mot phan t phieu sinh thc vat a s dung 276
nguyen t oxy e tien hanh phan ng phan huy va giai phong mot lng
CO
2
, lam giam pH cua nc. Lng oxy t oi con lai a khong u e cho
cac sinh vat nc tieu thu.
3.5.3. ChoI doc Irong mo| Iruong nuoc b|en
Bien la nguon thc pham doi dao, la phng tien van chuyen hang
hoa en khap ni tren the gii, la nguon cung cap cac tai nguyen thien
137
nhien nh dau kh, la phng tien giai tr va du lch. Bien con co tac dung
ieu hoa kh hau cho toan cau. Hn hai phan ba hoat ong sinh hoc dien
ra ngay tai b bien va vung ca song va ay cung la vung de ton thng
nhat. S phat trien cua dan c vung ven bien a tao ra nhieu thay oi vat
ly, hoa hoc va sinh hoc cho moi trng bien.
So vi song, bien co lu lng doi dao, lai them thuy trieu va cac
dong hai lu nen kha nang t lam sach cao hn. Tuy nhien, vi lng ln
cac chat oc thai ra bien cung a lam thay oi he sinh thai ay.
* pH: bat c s thay oi pH nao cung dan en s thay oi he em,
lam anh hng en cac sinh vat bien. Ngoai ra, oc tnh con do cac tac
nhan tao nen trong qua trnh tng tac trong moi trng bien.
* Dau: co trong nc bien t viec khai thac cac gieng dau, cac s
co xay ra trong chuyen ch, boc xep. Dau khong tan trong nc man,
chung c hap thu trong at set, chat l lng va lang xuong ay. Trong
thanh phan cua dau, ngoai cac hydrocarbon con co phenol, sulfur va
nhieu chat oc cho sinh vat bien. Khi tiep xuc vi dau, cac sinh vat bien
b ton thng, giam so loai, dau nang con gay can tr ho hap.
* Chat gay thoi: tao mui kho chu cho ca va cac loai sinh vat khac.
* Chat dinh dng: khi xay ap ngan dong song, lam thay oi can
bang t nhien th mot lng ln phu sa b cuon ra bien. Hoat ong cua
cac nha may nam ven b bien cung thai ra nhieu chat dinh dng. Trong
ieu kien can bang, khi tang nong o chat dinh dng, nhieu loai se phat
trien. Tuy nhien, vi lng thai o at cac chat dinh dng, he sinh thai
bien se b pha huy. S mat can bang trong he sinh thai se lam giam nang
suat va thay oi s phan bo cua cac loai ta mong muon. Tai bien a
Trung Hai va Bien en, ni tiep nhan nc thai t cac con song chay
vao, chat dinh dng a lam phat trien manh thc vat noi. Xac chet cua
thc vat noi lang dan xuong ay va tch luy lai do thieu oxy cho qua trnh
phan giai lam o nhiem tram trong moi trng bien.
* Chat gay oc do nhieu nguon gay o nhiem:
Danh muc en: gom chat hu c cha halogen, phot pho, thiec,
ch, cac hp chat cua Cd, hoa chat tong hp khong b phan huy, cac chat
ong v phong xa.
Danh muc xam: gom cac chat t oc hn nh: kem, arsenic,
antimon Viec thai cac chat nay khong b cam hoan toan nhng ch vi
138
mot lng nho cho phep. Ngoai ra, con co nhieu oc chat trong qua trnh
tham do va khai thac dau kh, mo
Dung dch khoan: c thai ra trong qua trnh tham do va
khoan dau. Thanh phan cua dung dch khoan rat phong phu va a dang
gom muoi vo c, chat hoat ong be mat, chat chong an mon, chat diet
khuan va mot so phu gia ac biet them vao trong qua trnh khoan. Ngoai
ra con co cac KLN i cung vi dung dch khoan va mun khoan nh Hg,
Cr, Zn, Cu, Pb va Ni. Nc va luon co ham lng kim loai thap hn so
vi chat thai cua qua trnh khoan.
Nc thai khai thac: thanh phan cua nc thai trong qua trnh
khai thac dau kh bao gom muoi hoa tan, hydrocarbon hoa tan hay keo tu,
chat hu c hoa tan, vet kim loai, phu gia cua qua trnh x ly va khai
thac, chat ran l lng. Tuy nhien, kha canh moi trng, ngi ta chu y
nhieu en tong so dau t hydrocarbon va cac thanh phan cua hp chat
hu c thai ra bien, ac biet la thanh phan cua cac hydrocarbon thm.
Chat hoat ong be mat: nh fero - crom, crom, Na, Ca,
lignosulfonate, sulfonate ligniter sulfo - methylate tanin va natri asphalt
sulfonate c s dung lam phu gia cua dung dch khoan. Chat hoat ong
be mat con c s dung rong rai e lam sach mun khoan, chat tay m,
chat c che an mon va lam sach r set.
Chat diet khuan: gom nhng hp chat c goi bang ten
chung nh aliphatic dialdehyte, cac muoi amon bac bon, phenol
oxyalkylate diamin beo hay isotiazoline. c s dung nhieu nhat la
natri hypochlorite. Muoi biguanidine cung c s dung rong rai va mot
so muoi amonium bac bon cung c s dung pho bien. Thiazoline va
cac dan xuat cua no t c s dung hn. Viec s dung carbamat va
thiocarbamat khong c khuyen khch, con pentachlorophenate va
dichlorophenol b cam s dung.
* Thuy ngan trong moi trng bien
nhng vung ai dng xa xoi, thuy ngan co the tch tu trong ca
bien va cac loai chim an ca cung nh ong vat co vu. Ngoai khi Bac
My, cac loai ca co tch tu mot lng ln thuy ngan gom ca kiem ai Tay
Dng (xiphias gladius), ca marlin xanh Thai Bnh Dng (makaira
ampla), ca ng vay xanh (thunnus thynnus), ca ng vay vang (thunnus
albacares), ca ng nhay (euthynnus pelamis), ca bn Thai Bnh Dng va
139
ai Tay Dng (hippoglossus hippoglossus va H. stenolepis), ca nham goc
(squalus spp.) va cac loai ca map khac. T nong o vet cua thuy ngan trong
nc bien (ngha la nho hn 0,1 ppb), nhng loai ca tren a tch tu thuy ngan
trong tht cua chung en ham lng vt qua nong o an toan cho con ngi
(Rivers va cong s, 1972; Armstrong, 1979).
Thc ra, s nhiem thuy ngan cua cac loai ca bien la mot van e t
nhien va khong mi me. Chang han, khong co s khac biet nao ve ham
lng thuy ngan trong mo ca ng hien ai va cac mau ca ng trong bao
tang c thu thap trong khoang 1979 va 1909 (G.E. Miller va cong s,
1972), hoac ham lng thuy ngan trong da cua cac loai chim bien thu
c t cac ao ong bac ai Tay Dng t trc 1930 hay sau 1980
(Thompson va cong s, 1992).
Trong cac loai ca bien, nhng ca the cang to va cang gia th ham
lng thuy ngan trong c the chung cang ln. Chang han, trong 224 con
ca kiem ai Tay Dng, ham lng trung bnh cua thuy ngan trong c
the cua cac ca the can nang t hn 23 kg la 0,55 ppm, nhng trong nhng
con ca co trong lng gia khoang 23 kg va 45 kg la 0,86 ppm, con trong
nhng con nang hn 45 kg th ham lng thuy ngan la 1,1 ppm
(Armstrong, 1979).
Bang 3.10: Nong o thuy ngan trung bnh trong mo c cua mot so loai ca
bien co gia tr thng mai cao (Armstrong, 1979)
Loai hong do thuy ngan
(m tren trong luJng tuJi)
Ca kiem (> 45 kg)
Ca ngu vay xanh (> 14 kg)
Ca ngu vay vang (> 82 kg)
Ca ngu nhay (> 4 kg)
Ca nham goc Bai Tay 0uJng
Ca nham goc Thai Binh 0uJng
Ca bJn Thai Binh 0uJng (> 45 kg)
Ca bJn Bai Tay 0uJng (> 45 kg)
1,O8
O,8O
O,G2
O,21
O,41
O,7O
O,42
O,8O
Trong mot so loai ca, ch mot phan nho trong toan bo thuy ngan
tch tu hien dien dang gay oc la methyl thuy ngan. ieu nay cho thay
rang phan ng demethyl la mot thch nghi quan trong cua ca nham lam
giam oc tnh cua thuy ngan oi vi chung, do methyl thuy ngan la mot
140
dang thuy ngan c hap thu t nc bien (Rivers va cong s, 1972;
Bryan, 1976). Ngoai ra, nong o cua selenium co khuynh hng lam thay
oi thanh phan cua thuy ngan trong cac loai ca nay. Ngi ta cho rang
selenium co the cai thien oc tnh cua thuy ngan oi vi ca va cung nh
oi vi cac loai chim an ca (Ganther va cong s, 1972; Koeman va cong
s, 1973; Ganther va Sundi, 1974).
Ham lng ln thuy ngan cung c tm thay trong c the cac loai
ong vat co vu bien an ca, la mat xch tren cung cua chuoi thc an bien
(Buhler va cong s, 1975): nong o cua thuy ngan trong c the hai cau
trng thanh (phoca groenlandica) vung ai Tay Dng cua Canada
khoang 0,34 ppm trong mo tht nhng len ti 5,1 ppm trong gan; trong khi
o hai cau con ch co 0,28 va 0,73 ppm tng ng (Armstrong, 1979). Do
dang methyl thuy ngan ch chiem t hn 10% tong thuy ngan trong gan
hai cau nen dng nh demethyl la mot c che giai oc cua chung
(Armstrong, 1979).
Do thuy ngan co mat vi ham lng ln trong ca tai mot so vung
nen mot vai chnh phu a giam sat thng xuyen s nhiem thuy ngan nay
va a ban hanh cac khuyen cao ve mc tieu thu ca hoac cam tieu thu ca
tai mot so vc nc co van e.

Cau hoi
1. Ban hay neu nhng loai oc chat trong moi trng nc ma ban
biet?
2. Qua trnh tram tch, bay hi, phan tan cua oc chat trong moi
trng nc dien ra nh the nao?
3. Hay trnh bay cac yeu to moi trng anh hng en oc tnh cua
chat oc?
4. Ban hay neu s net ve cac chat oc trong moi trng nc song?
5. Anh hng cua thuoc tr sau en moi trng nc?
6. Anh hng cua kim loai nang en moi trng nc?
7. Ban hay neu nguyen nhan va hau qua cua hien tng phu dng
hoa?
8. Ban hay neu mot so chat oc trong moi trng nc bien?
9. Ban hay e xuat cac bien phap nham giam thieu nhng tac ong
xau cua chat oc trong moi trng nc song?
141
10. Ban hay e xuat cac bien phap nham giam thieu nhng tac ong
xau cua chat oc trong moi trng nc ho va bien?

Tai lieu tham khao
1. NGUYEN THAI HNG, O nhiem moi trng nc va khong kh,
Nha xuat ban Nong nghiep Ha Noi, 1987.
2. ANG NGOC THANH, Thuy sinh hoc ai cng, Nha xuat ban
ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1974.
3. TRAN HU UYEN, TRAN C HA, Bao ve nguon nc chong
o nhiem va can kiet, NXB Nong Nghiep, Ha Noi, 1995.
4. LE VAN KHOA, Moi trng va o nhiem, NXB Giao duc, Ha Noi,
1994.

141
CHNG 4
OC HOC MOI TRNG KHONG KH
(AIR ECOTOXICOLOGY)
Cac chat o nhiem khi c thai vao moi trng khong kh vi so
lng ln va nong o vt qua kha nang t lam sach cua kh quyen se tr
thanh chat oc. Trong chng nay, chung toi se trnh bay ve tac ong oc
cua sau loai chat o nhiem co mat khap moi ni la cac hat, cac hp chat
cua lu huynh, monoxide carbon, cac hp chat cua nit, hydrocarbon va
cac chat oxy hoa quang hoa.
4.1. FHAN IOAI VA NGUON GOC
4.1.1. Fhon |oo| Iheo nguon goc choI doc
Hat
o la nhng hp chat khong phai la kh trong kh quyen. Chung co
the la nhng giot nho l lng hay cac hat ran hoac la hon hp cua hai
dang tren. Hat co the c tao thanh t nhng chat tr co kch thc t
0,1 m cho en 100 m va nho hn na. Cac chat tr khong phan ng vi
moi trng hoac ngan tr cac thay oi hnh thai do s ot hay cac tien
trnh khac trong khi cac chat hoat ong co the b oxy hoa them hay phan
ng vi cac hoa chat trong moi trng.
Tuy theo kch thc cua hat ma no co nhng ten goi khac nhau:
Bui: 1200 m, c tao thanh do s phan ra t nhien cua a va
at hoac t cac quy trnh c hoc nh nghien va phun, co toc o lang ln
va co the c tach ra khoi kh quyen nh trong lc va cac lc quan tnh.
Bui mn ong vai tro trung tam xuc tac cho cac phan ng hoa hoc xay ra
trong kh quyen.
Khoi: gom cac hat mn co kch thc t 0,01 m en 1 m, co
the dang ran hay long, c tao ra t qua trnh ot hay cac qua trnh
hoa hoc khac.
Khoi muoi: cac hat ran co kch thc t 0.1 en 1 m, c thai
ra t cac qua trnh hoa hoc hay luyen kim.
142
Sng: tao thanh t cac giot chat long co kch thc nho hn 10
m, c tao thanh do s ngng tu trong kh quyen hay t cac hoat ong
cong nghiep.
Mu: la cac hat nc nho c tao thanh t khoang khong pha
tren va gan mat at vi o am ac co the can tr tam nhn.
Sol kh: loai nay bao gom tat ca cac chat ran hay long l lng
trong khong kh, chung co kch thc thng nho hn 1 m.
Oxit lu huynh
Chat kh quan trong nhat thai ra t cac nguon o nhiem la SO
2
. ay la
mot chat kh khong mau co mui cay va hang. Tan trung bnh trong nc
(11,3 g/ 100 ml) tao thanh acid sulphur yeu (H
2
SO
3
). Trong khong kh
sach, SO
2
b oxy hoa cham thanh SO
3
. Trong khong kh b o nhiem, SO
2

tham gia phan ng quang hoa vi cac chat o nhiem khac hay cac thanh
phan cua kh quyen e hnh thanh SO
3
, H
2
SO
4
va cac muoi cua H
2
SO
4
.
SO
3
cung c phat thai cung vi SO
2
va bang khoang 15% nong
o cua SO
2
. SO
3
nhanh chong ket hp vi hi nc trong kh quyen e
tao thanh H
2
SO
4
, mot chat co iem ngng tu thap. Ca SO
2
va SO
3
, eu
nhanh chong b nc ma ra troi hoac sa lang di dang kh dung. o la
ly do tai sao khoi lng SO
2
trong khong kh kho va sach lai kha nho so
vi tong lng phat thai hang nam t cac nguon nhan tao.
Bang 4.1 so sanh ham lng chat o nhiem nhan tao vi ham lng
t nhien cua chung trong khong kh kho va sach.
Bang 4.1: Lng o nhiem t nhien va nhan tao
Tong Iuong (IrIau Ian) 6haI o nhIam
hguon nhan tao (hang nam) Khong khi sach va kho
Cac hat 2GO
S0
2
182 2
h0
2
48 8
C0 4OO 5OO
Oxide nit
Trong 6 7 loai oxide cua nit th ch co ba loai N
2
O, NO, NO
2
la
c tao thanh vi so lng khong d oan c trong kh quyen. Thong
thng, NO va NO
2
c kiem tra va goi chung la NO
x
.
143
NO la mot kh khong mau, khong mui, c tao thanh do s ot
chay nhien lieu. No c oxy hoa thanh NO
2
bang phan ng quang hoa
th cap trong moi trng khong kh o nhiem. NO
2
la mot chat kh co mui
hang gay kch thch va co the c phat hien nong o 0,12 ppm. No
hap thu anh sang mat tri va tao ra hang loat phan ng quang hoa hoc.
Mot lng nho NO
2
co the c phat hien tang xao tron (di tang bnh
lu). NO
2
c tao ra t s oxy hoa NO cua ozone va c phat thai t s
ot nhien lieu va t cac nha may san xuat acid nitric.
Carbon Monoxide
ay la chat oc o nhiem co khoi lng ln nhat trong kh quyen cac
o th. CO la mot chat khong mau, khong mui, khong v va co iem soi
192
o
C. No la mot chat kh cc oc v no co ai lc ln oi vi
hemoglobin trong mau va la mot chat gay ngat nguy hiem. T le cua s
oxy hoa CO thanh CO
2
trong kh quyen rat thap; hon hp CO va O
2
trong
ieu kien anh sang mat tri trong nhieu nam van hau nh khong thay oi.
CO t nhien ton tai nong o nho (0,1 ppm) trong kh quyen va co thi
gian ton tai khoang 6 thang. Nguon thai chnh cua CO trong khong kh o
th la t khoi va ong xa cac thiet b ot than, gas hay dau, khoi nung lo
voi, lo gach.
Hydrocarbon
Cac hydrocarbon long de bay hi la cac chat o nhiem khong kh quan
trong. Cac hydrocarbon co the no hoac khong no, co nhanh hoac khong
nhanh hoac co the co vong. oi vi cac hp chat no, methan chiem
khoang t 40 80% tong lng hydrocarbon trong kh quyen o th. Cac
chat khong no bao gom cac olefin va acetylene. Trong cac olefin th
ethylene va propene la nhng chat oc o nhiem quan trong. Chat ng au
trong nhom thm la benzene nhng mot so dan xuat t benzene nh
totuene va mxylene lai thng hien dien vi nong o ln trong kh quyen
o th. Terpene la mot hydrocarbon de bay hi c phat thai nhieu nhat t
cac nguon t nhien.
Hydrocarbon trong kh quyen t chung khong gay ra tac ong oc.
Nhng di cac phan ng quang hoa vi s hien dien cua anh sang mat
tri va NO
2
, cac hydrocarbon tao thanh cac chat oxy hoa quang hoa.
Methane la kh co tham gia phan ng quang hoa t nhat so vi cac
hydrocarbon khac. Do o, nong o cac hydrocarbon khong methane c
144
xem nh la nhng chat o nhiem khong kh va gay oc quan trong. Cac
hydrocarbon khong methane c phat thai do nhieu hoat ong san xuat,
van chuyen, x ly va s dung dau va dung moi cac loai. Nh vay, cac
nha may loc dau, tram xang, cac phng tien giao thong van tai va cac
nganh cong nghiep nh sn va nha la cac nguon thai chu yeu cua
hydrocarbon khong methane.
4.1.2. Fhon |oo| Iheo Ioc dong choI doc
Chat oc co tac dung chung:
+ Tac ong kch thch chu yeu la ng ho hap tren: bui kiem,
NH
3
, SO
3
. Kch thch cac ng ho hap tren va to chc phoi:
Br

, Cn

.
+ Chat gay ngat: n thuan la pha loang hay chiem cho oxy
trong khong kh: CO
2
, CH
4
, N
2
. Chat gay ngat hoa hoc ngan
can mau van chuyen oxy en cac to chc nh CO.
+ Chat gay me va gay te: ethylene, etyl ete, xeton.
+ Chat co tac dung d ng: isocyanat hu c.
Chat oc co tac dung he thong:
+ Tac dung len he thong than kinh: thuoc tr sau ...
+ Tac dung len he thong tao mau: KLN tac dung len bach cau
+ Tac dung len than: ch (Pb), thuy ngan (Hg)
+ Tac dung len cac mo va c quan khac: Cac chat kh oc xam
nhiem qua da.
4.2. INH OC
Chat o nhiem khong kh co kha nang gay oc khi nong o cua
chung vt qua ngng chu ng cua sinh vat. Cac yeu to anh hng
en tac hai cua chat oc oi vi c the:
Yeu to chu quan: tuy thuoc sinh vat tiep nhan chat o c (tuoi,
gii tnh)
Cau truc hoa hoc:
+ Hp chat hydrocarbon co tnh oc t le thuan vi so nguyen t
carbon trong phan t.
145
+ Nhng chat kh co cung so nguyen to th phan t co cha t
nguyen t hn se oc hn. V du, CO oc hn CO
2
.
+ So nguyen t halogen thay the hydro cang nhieu th oc tnh
cang cao. V du, CCl
4
oc hn CHCl
3
.
Tnh chat vat ly cua chat oc: nhiet o boc hi, o bay hi, kha
nang hap phu, kha nang ngng tu trong khong kh
Nong o, thi gian tiep xuc: cao va lau dai se ngo oc manh.
Tac ong tong hp cua cac chat oc: khi co mat chat kh oc
khac, mot chat kh oc co the co tnh oc manh hn khi no tac
ong rieng le.
Cac ieu kien moi trng: nhiet o, ap suat, o am, gio cung
lam thay oi tnh oc cua mot so chat oc tnh co the tang len
hay giam i tuy thuoc vao tng loai chat.
4.3. NGO OC
4.3.1. uong xom nhop
oi vi chat oc trong moi trng khong kh, ng xam nhap vao
c the co the qua da, mat, mui nhng chu yeu van la thong qua he ho
hap. Phoi ngi co dien tch tiep xuc vi khong kh la 90m
2
, trong o
70m
2
la dien tch tiep xuc cua phe nang; mang li mao mach co dien
tch 140m
2
. Mau qua phoi nhanh va nhieu thuan li cho s hap thu chat
oc qua phe nang. The tch ho hap ngi ln = 20 m
3
/ngay, tre em =
5 m
3
/ngay.
Cac chat oc theo khong kh c ht vao qua khoang mui, cuong
hong va thanh quan. Sau o kh tiep tuc i qua cuong phoi, phoi, phe
nang va cac ong mao quan trong phoi va cuoi cung la vao cac tui phoi.
Xung quanh tui phoi co cac mach mau li ti. Mang nhay ho hap cua phoi
la ni dien ra qua trnh trao oi kh gia tui phoi va mao mach. Cac kh
oc theo con ng o xam nhap vao mau.
Cac hat c ht vao se nam lai trong he ho hap tai cac vung khac
nhau tuy theo kch thc khac nhau. Hat tren 10 m th hau nh b gi lai
mui. Cac hat di 10 m th i qua c mui vao kh quan, hat t 0,5
5 m nam cac nhanh cuong phoi nho va oi khi i vao tui phoi. Thanh
146
cuong phoi va cac nhanh cuong phoi co cau truc gap nep dang si toc
c goi la cilia va tai ay cac hat mn se c tach ra cung vi chat
nhay bang cach a chung en thanh quan va oi luc, co the se c
nuot xuong bung. Sc khoe b e doa khi cac hat nho hn 0,5 m tch tu
trong tui phoi va gay hai cho c quan ho hap.
Doc dong hoc
Chat oc i vao te bao theo ba c che chnh: khuech tan (van
chuyen thu ong), tham loc (theo kch thc lo mang va kch thc phan
t), van chuyen tch cc (gan ket vao phan t chat mang).
Cac phan ang ra/ chat doc
Sinh vat tiep xuc vi chat oc, thay oi sm nhat dien ra mc te
bao. Quan trong la thay oi cau tao thanh te bao, c che men lam thay oi
o chuan xac cua DNA gay bien d hoac tr ngai cho hoat ong tang
trng bnh thng cua te bao. V du bui ch (Pb).
Khi tiep xuc vi chat oc, s thch ng va chu ng cua sinh vat b
suy giam; anh hng tuoi tho cua sinh vat. o la hieu ng di mc t
vong. Khi nong o chat kh oc cao en mc gay chet cho ca the o la
hieu ng t vong.
Dao tha/ chat doc
Cac chat oc trong khong kh co the theo he thong ho hap vao ti
he thong tuan hoan va bai tiet ra ngoai qua than, ruot hay tuyen mo hoi
va tuyen sa.
4.3.2. Anh huong cuo su I|ep xuc vo| choI o nh|em
Dac d/em
Co bieu hien hieu ng oc khi chat kh oc a xam nhap vao c the
sinh vat. Tuy nhien, kho xac nh c nong o chat oc trong c quan
sinh vat ma khong giet hay mo sinh vat o. Do o, ta xac nh nong o
chat oc trong c quan sinh vat, qua nong o trong moi trng khong kh
bao quanh hay da vao cac nguyen ly dc ong hoc va hoa ong hoc,
hoac xac nh thi gian can co e chat oc gay tac ong mot nong o
nao o trong moi trng khong kh.
Cach t/ep xac
oi vi ong vat, phan ng nhay nhat oi vi mot chat oc la qua
147
mau. Tuy nhien, oi vi moi trng lao ong va sinh hoat bnh thng th
tiep xuc qua ng ho hap la thng xuyen nhat.
Do da/ ra tan so t/ep xac
Tiep xuc cap tnh la s tiep xuc co nong o cao trong mot thi gian
ngan (thng la 24 gi). Tiep xuc vi chat oc c lap i lap lai vi lieu
lng thap hn tiep xuc cap tnh trong nhng khoang thi gian < 1 thang la
tiep xuc ban cap tnh; trong khoang thi gian t 1 en 3 thang la tiep xuc ban
kinh nien. S tiep xuc vi chat oc lieu lng t phan ngan en phan tram
so vi lieu tiep xuc cap tnh trong khoang thi gian lau hn ba thang la tiep
xuc kinh nien.
Tiep xuc lieu cap tnh gay oc manh hn lieu kinh nien. Khi s
hap thu chat oc ln hn s chuyen hoa sinh hoc va bai tiet th xay ra s
tch luy chat oc.
4.4. NGUONG OC
Khi mot chat oc trong moi trng khong kh cha at en mot
nong o nao o th cha gay oc va co the la chat co ch. Ngng oc la
lieu lng thap nhat gay ra ngo oc.
Lieu lng va phan ng (dose and responses)
Lieu lng (hay nong o) oc chat trong moi trng khong kh
thng ln hn lng oc chat i vao mo sinh vat. Phan ng cua oc chat
c mieu ta nh la moi lien he gia cac phan ng hoa hoc, vat ly hoac
sinh hoc sau khi tiep xuc vi kh oc cac nong o khac nhau. Thong
thng, ngi ta lay nong o kh oc trong moi trng khong kh, hoac
nong o hap thu vao sinh vat lam lieu lng th nghiem nh lng phan
ng cua sinh vat vi lieu lng oc chat qua mc o phan ng cua sinh
vat hoac thi gian bat au bieu hien phan ng.
Lieu gay chet LD
50
(tnh bang mg/kg): la lieu lng thap nhat lam
chet 50% sinh vat th nghiem. ay la mot thong so suy dien bang phng
phap thong ke, xac nh theo mc o ngo oc cap tnh. oi vi oc chat
trong khong kh ta s dung nong o gay chet, LC
50
, tnh bang mg/m
3
.
Lieu gay chet, nong o gay chet bieu hien o oc cua oc chat va no ch
the hien tnh oc cap, khong the hien o oc man tnh. (xem them
chng 1)
148
4.5. MOI $O OC CHAI IPONG MOI IPUONG kHONG kH
4.5.1. Corbon ox|de (CO
X
)
Carbon monoxide (CO)
Tnh chat: carbon monoxide (CO) la chat kh khong mau, khong
mui, t trong d = 0,967, nhiet o soi T
s
= 199
o
C.
Nguon: c tao ra do s chay khong hoan toan cua cac nhien
lieu hay vat lieu co cha carbon.
Lng phat thai tren the gii khoang 250 trieu tan CO mot nam,
trong o co mot phan CO sinh hoc.
Kh CO chiem t le ln trong cac chat o nhiem moi trng khong
kh, nhng nong o kh CO trong moi trng khong kh khong on nh,
bien thien nhanh, ta cha xac nh c chnh xac.
Tch luy: trong lach; khong tch luy trong mau va mat i rat nhanh
Gay oc
oi vi ngi va ong vat: ngi va ong vat co the chet ot ngot khi
tiep xuc ht th kh CO, do no tac dung manh vi hemoglobin (Hb) (manh
gap 250 lan so vi oxy), lay oxy cua Hb va tao thanh cacboxyhemoglobin,
lam mat kha nang van chuyen oxy cua mau va gay ra ngat. Phan ng:
Hb.O
2
+ CO Hb.CO + O
2
.
Ngoai ra, CO con tac dung vi Fe trong xytochromoxydaze men
ho hap co chc nang hoat hoa oxy lam bat hoat men nay, lam s thieu
oxy cang tram trong.
Cac trieu chng benh xuat hien tng ng vi cac nong o CO va
mc Hb.CO trong mau nh sau:
Bang 4.2: Mc o gay oc phu thuoc nong o Hb.CO trong mau
hog do 60
Irong khong kh (ppm)
hong do hb.60 Irong mau
(phan don v})
Mur gay dor
5O O,O7 hhiem doc nhe
1OO O,12 hhiem doc vua va chong mat
25O O,25 hhiem doc nang va chong mat
149
5OO O,45 Buon non, non, truy tim mach
1.OOO O,GO hon me
1O.OOO O,O5 Tu vong
Nhiem oc cap tnh khi nong o Hb.CO at en 50%.
oi vi thc vat: thc vat t nhay cam vi CO so vi ngi va ong
vat, nhng khi nong o CO cao (10010.000 ppm) lam cho la rung, b
xoan quan, cay non b chet, cay coi cham phat trien. CO lam mat kha
nang co nh nit, lam thc vat thieu am.
4.5.2. Corbon d|ox|de (CO
2
)
Tnh chat: CO
2
la kh khong mau, khong mui, khong chay, v chat,
de hoa long do nen, t trong d = 1,53, nhiet o soi T
s
= 78
o
C.
Nguon: CO
2
tao nen do s ot chay hoan toan chat hu c. No
con c tao ra trong qua trnh phan huy chat hu c (mun rac)
va len men ru.
Gay oc
Bnh thng, CO
2
trong khong kh chiem t le thch hp co tac dung
kch thch trung tam ho hap lam thuc ay qua trnh ho hap cua sinh vat.
Tuy vay, neu nong o CO
2
trong khong kh len ti 50 60 ml/m
3
(10
110 mg/l) th se lam ngng ho hap sau 30 60 phut.
Bang 4.2a. Anh hng nong o CO
2
trong moi trng khong kh len sc
khoe con ngi
Nong o (%) Tac hai
0,5 Kho chu ve ho hap
1,5 Khong the lam viec c
36 Co the nguy hiem en tnh mang
810 Nhc au, roi loan th giac, mat tri giac ngat th
1030 Ngat th ngay, th cham, tim ap yeu
35 Chet ngi
150
4.5.3. Kh sulfur oxide (SO
x
)
- Tnh chat: Sulfur dioxide (SO
2
) la chu yeu, con sulfur trioxide
(SO
3
) cung co trong khong kh nhng so lng khong nhieu lam. SO
2
la
kh khong mau, co v cay, mui kho chu, t trong d = 2,92.
- Nguon: Kh nay co nhieu cac lo ot co s dung nhien lieu co lu
huynh nh lo luyen gang, lo ren, lo gia cong nong, trong cong nhiep
hoa chat: san xuat H
2
SO
4
, s dung cac hoa chat cha S.
Trong kh quyen SO
2
, do hien tng quang hoa va co xuc tac
(V
2
O
5
) bien thanh SO
3
.
- Lng phat thai: do san xuat thai vao kh quyen rat ln, 66 trieu
tan sulfur/nam 132 trieu tan SO
2
/nam, chu yeu la do ot nhien lieu
(than, dau).
- Xam nhap va bien oi: SO
2
vao c the qua ng ho hap va tiep
xuc vi niem mac am t nen hnh thanh nhanh chong cac acid H
2
SO
3
va
H
2
SO
4
.
- Tch luy: Do de tan trong nc nen SO
2
sau khi ht th vao se phan
tan trong mau tuan hoan. mau, H
2
SO
4
chuyen hoa thanh sunfat va thai
ra nc tieu.
- Gay oc
Tac hai cua SO
2
la do hnh thanh acid H
2
SO
3
, H
2
SO
4
.
oi vi ong vat
Bang 4.3. Tac hai cua SO
2
oi vi ngi va ong vat
3020 mg SO
2
/m
3
Gii han cua oc tnh
50 mg SO
2
/m
3
Tac hai ng ho hap, ho
260 130 mg SO
2
/m
3
Lieu nguy hiem sau khi ht th (3060 phut)
260 1000 mg SO
2
/m
3
Lieu gay chet nhanh (3060 phut)
oc tnh chung cua SO
x
la roi loan chuyen hoa protein va ng,
gay thieu vitamin B va C, c che enzym oxydaze. Hap thu lng ln SO
2

co kha nang gay benh cho he tao huyet va tao ra methemoglobin, tang
cng qua trnh oxy hoa Fe
2+
thanh Fe
3+
.
151
oi vi thc vat
oi vi thc vat, SO
2
co tac hai en s sinh trng cua rau, qua.
Nong o SO
2
ch o 0,03 ppm a gay anh hng en sinh trng cua rau,
qua. oi vi cac loai thc vat nhay cam, gii han gay oc kinh nien
khoang 0,15 0,30 ppm. Nhay cam nhat oi vi SO
2
la cac thc vat bac
thap nh reu, a y. nong o thap nhng vi thi gian keo dai mot so
ngay se lam la vang ua va rung. Khi nong o SO
2
trong khong kh
khoang 12 ppm co the gay ton thng oi vi la cay sau vai gi tiep
xuc. nong o cao th trong mot thi gian ngan a lam rung la va gay
benh chet hoai oi vi nhieu loai thc vat.
SO
2
la chat chu yeu cua ma acid. Ma acid lam ton thng la cay,
vo cay, tr ngai qua trnh quang hp, lam cho la cay b vang ua va rung,
pha hoai cac to chc ben trong, khien cho cay trong moc rat kho khan.
Ma acid con can tr s sinh trng cua bo re, lam suy giam kha nang
chong benh va sau hai cua cay. Ma acid lam acid hoa at, giai phong at
cac ion kim loai gay oc cho thc vat.
4.5.4. Hydro su|fur (H
2
$)
Tnh chat: hydro sulfur la kh khong mau, mui thoi ac trng, t
trong d = 1,19, nhiet o soi T
s
= 60,2
o
C. Nong o 40,345,5 % the tch
H
2
S trong khong kh, hon hp se no khi co tia la.
Nguon: trong thien nhien H
2
S la do chat hu c, rau, co hoac cac
ruong lua, am lay, vung at ngap nc, nhieu tan tch hu c. Qua trnh
phan giai yem kh cac hu c cha lu huynh hay trong moi trng at,
nc giau lu huynh se tao ra san pham H
2
S. ac biet ni trc ay la
rng cay hon hp, hay dong song co, vnh bien, qua mot thi ky phat
trien thanh rng, sau o co lp phu sa mi vui lap, can dan. No con c
sinh ra cac vet nt nui la, cac cong ranh thanh pho nh Nhieu Loc
Th Nghe, Tau Hu, Ben nghe, Ruot nga, Kenh oi, Kenh Te va cac
ham lo khai thac than. Trong cong nghiep, H
2
S sinh ra do qua trnh s
dung nhien nguyen lieu co cha lu huynh. H
2
S cung c sinh ra
trong nganh hoa dau, luyen than coc.
Tai lng phat thai: c tnh t mat bien phat ra khoang 30 trieu
tan H
2
S moi nam va t mat at phat ra khoang 60 80 trieu tan moi
nam, con t san xuat cong nghiep phat ra khoang 3 trieu tan moi nam.
152
Tch luy: khong co s tch luy.
Chuyen hoa: H
2
S b oxy hoa nhanh chong thanh cac sulfate, co
oc tnh thap hn.
Gay oc
oi vi con ngi va ong vat
H
2
S co tac dung nhiem oc toan than. Kh nay c che men ho hap
Warburg (men cytochrom oxydaze) co the gay t vong. H
2
S co tac dung
kch thch tai cho len niem mac v tiep xuc am, hnh thanh cac loai sulfur.
Cac sulfur c tao thanh co the xam nhap he tuan hoan, tac ong en
cac vung cam giac mach, vung sinh phan xa cua cac than kinh ong
mach canh va than kinh hering.
nong o thap (0,24 0,36 mg/l), H
2
S co tac ong len mat va
ng ho hap. Mot so ngi a cam thay mui rat kho chu cua trng ga
vt thoi, khi H
2
S nong o 5 ppm. Vi nong o 150 ppm co the gay to n
thng bo may ho hap va mang nhay. Trc tiep tiep xuc vi kh H
2
S
nong o 500 ppm trong khoang 15 20 phut se sinh ra benh tieu chay va
viem cuong phoi. Tiep xuc ngan vi kh H
2
S nong o 700 900 ppm,
th H
2
S se nhanh chong xuyen qua mang tui phoi, ngay sau o, tham
nhap vao mach mau va co the gay t vong.
* oi vi thc vat
Hydro sulfur co tac dung lam ton thng la cay, lam rung la va lam
giam sinh trng.
ao thai: Ch mot phan nho (< 6%) lng hap thu vao ong vat
va ngi c thai qua kh th ra. Cac chat chuyen hoa cua H
2
S (sulfate,
hydro sulfide) vao than, sau o c thai ra qua nc tieu.
4.5.5. N|Io ox|de (NO
x
)
Tnh chat: trong kh quyen co nhieu loai nit oxide, nhng chu
yeu la nitric oxide (NO) va nit dioxide (NO
2
).
NO
2
la mot kh co mau hong, ta co the phat hien c mui cua no
khi nong o 0,12 ppm. Trong phan ng quang hoa hoc no hap thu bc
xa t ngoai.
NO la kh khong mau, t trong d = 1,340, nhiet o soi T
s
= 151,8
o
C.
153
Nguon: t cac nguon ot nhien lieu dau, kh ot, san xuat hoa
chat, han cat kim loai
Do hoat ong cua con ngi, hang nam co khoang 48 trieu tan NO
x

(chu yeu la NO
2
) c phat thai.
Gay oc
* oi vi ngi va ong vat
Hemoglobin tac dung manh vi kh NO (manh gap 1500 lan so vi
kh CO), nhng NO trong kh quyen hau nh khong co kha nang tham
nhap vao manh mau e phan ng vi Hb.
Kh NO
2
vi nong o 100 ppm co the lam chet ngi va ong vat ch
sau vai phut, vi nong o 5 ppm co the gay tac hai bo may ho hap sau may
phut tiep xuc, vi nong o 15 50 ppm gay nguy hiem cho phoi, tim, gan
sau vai gi tiep xuc. Vi nong o khoang 0,06 ppm cung co the gay benh
phoi cho ngi, neu tiep xuc lau dai.
* oi vi thc vat
Mot so thc vat nhay cam oi vi moi trng se b tac hai khi nong
o NO
2
khoang 1 ppm va thi gian tac ong trong khoang mot ngay. Neu
nong o thap hn, ch o 0,35 ppm, th thi gian tac ong khoang mot
thang mi co tac hai ro.
4.5.6. Amon|oc (NH
3
)
Tnh chat: amoniac (NH
3
) la mot kh khong mau, mui khai nen
de phat hien khi ro r, t trong d = 0,597, nhiet o soi T
s
= 33
o
C. NH
3
tao
vi khong kh mot hon hp 1625% the tch co the gay no neu gap tia
la. T NH
3
co the tao ra kh oc mi la NO, NO
2

Nguon: amoniac la chat lam lanh pho bien; amoniac con co the
c tao ra cac nha may san xuat phan am, san xuat acid nitric va la
chat thai cua con ngi va ong vat.
Gay oc
* oi vi ong vat va ngi
Amoniac la kh oc co kha nang kch thch manh len len ng ho
hap va niem mac am t, gay bong rat, do phan ng kiem hoa kem theo
toa nhiet. Ngng chu ng oi vi amoniac la 20 40 mg/m
3
. Khi tiep
154
xuc vi amoniac vi nong o 100 mg/m
3
trong mot khoang thi gian ngan
se khong e lai hau qua lau dai. Tuy nhien, khi tiep xuc vi amoniac
nong o 1500 2000 mg/m
3
trong thi gian 30 phut se nguy hiem oi vi
tnh mang. NH
3
tac ong vao mau, khi at nong o cao se len nao, gay
hai he than kinh trung ng, lam ong vat va ngi b hon me nhe roi
hon me sau, tham ch t vong.
* oi vi thc vat
NH
3
con gay benh cho thc vat: lam mo thc vat b gay gion; la co
the b ua vang roi nhanh chong rung la. NH
3
nong o cao lam la cay mat
diep luc tr nen trang bach hay vang rc nh hien tng xay ra gan ay
khu cong nghiep Le Minh Xuan. Hoac NH
3
cung co tac ong lam om
la va rung hoa, lam giam so lng re cay, lam cay thap i, lam qua b
tham tm va lam giam t le nay mam hat giong.
4.5.7. kh| ch|or vo ho| oc|d ch|orhydr|c (HC|)
Tnh chat
Chlor (Cl
2
) la chat kh mau vang luc, co mui soc kho th, t trong d
= 2,486, nhiet o soi T
s
= 33,9
o
C .
Clorur hydro (HCl) la kh khong mau, t trong d = 0,921.
Nguon: trong kh quyen, kh chlor va HCl co nhieu vung nha
may hoa chat, nha may san xuat phan bon
Khi ot than, giay, chat deo va nhien lieu ran cung tao ra kh chlor
va HCl.
Chuyen hoa:
Cl
2
+ H
2
O HCl + HClO;
2Cl
2
+ 2H
2
O 4HCl + O
2
;
Gay oc
* oi vi ong vat
Kh chlor la mot chat cc oc bat c nong o nao, no co the gay
hai len oan tren cua ng ho hap. Kh chlor gay oc hai cho ngi va
ong vat. Tiep xuc vi moi trng co nong o chlor cao se b xanh xao,
vang vot, benh tat va co the b chet.
155
Bang 4.4. Mc o tac hai kh oc chlor va hi HCl
3,2 mg/m
3
Keo dai Co the chu c
30 mg/m
3
60 phut Phu, viem phe quan
3200 mg/m
3
Rat ngan Ngat th
Hi acid HCl co tac hai en ng ho hap va niem mac mat. Ht
th phai hi acid clohydric co the b nhiem oc. Do tac dung kch thch
cuc bo, HCl se gay bong, sng tay, tu mau, trng hp nang co the dan
ti hien tng phoi b mong nc. Nong o chlor trong khong kh at 3,5
ppm (10 mg/m
3
) con ngi co the ngi thay mui. Lam viec lau trong moi
trng co chlor, ng ho hap va mang mat b kch thch manh, ho nhieu,
nc mat chay dan dua.
HCl gay co that thanh quan, viem phe quan kch thch, phu phoi
* oi vi thc vat
Nong o chlor t 0,3 en 3,2 mg/m
3
co the nguy hiem oi vi cay
coi. Kh chlor va HCl lam cho cay coi cham phat trien, gay bac la, vi
nong o cao th cay chet.
Di nong o gay chet HCl co tac dung lam giam o m bong cua
la cay, lam cho cac te bao bieu b cua la b co lai.
4.5.8. F|or vo hydro f|orur (HF)
- Tnh chat: flor (F
2
) la chat kh mau vang, kch thch cc manh, t
trong d = 1,69. Hydro florur (HF) la chat kh khong mau. F
2
va HF eu la
nhng chat hoat ong cc manh.
- Nguon: hoat ong cua nui la la nguon t nhien sinh ra kh
hydro florur (HF) trong kh quyen. Kh nay con c sinh ra t cac nha
may luyen nhom, thep, cac nha may hoa, ien, nha may san xuat phan
super phosphate, cac lo nung gach ngoi va t qua trnh ot than.
- Tch luy, ao thai: sau khi hap thu, florur nhanh chong thai ra
khoi mau va he tuan hoan bang hai cach ket hp: bai tiet qua than va
tch luy vao xng.
- Gay oc

156
* oi vi con ngi va ong vat
Ht th mot lng nho HF, hong va phe quan b kch thch, gay kho
nuot, ho, tc ngc, nget th. Khi ht th hi HF co nong o tren 1/5000 se
gay ton thng niem mac va phoi. Mieng va mui b loet giong nh da.
Cac vet loet rat au, tien trien cham, kem theo la chay nc mui va nc
bot, oi khi con thay loet giac mac. Th ht nhieu HF gay kho th d
doi, suy tim va liet c ho hap, tm tai, co the t vong, neu khong cung
dan en tnh trang viem phe quan phe nang, phu phoi, hoai th phoi.
Thng xuyen tiep xuc vi florua dang hi hay hat trong khong kh se
ton thng xng, day chang va con gay roi loan cau truc rang.
* oi vi thc vat
Hydro florur dang hi ot chay cuong va mep la. Vi nong o nho
no a han che o sinh trng cua cay, lam rung la, rung hoa qua, lam
cho qua lep hat, qua nho va hay b nt. Ngng pha hoai: 0,2 g/m
3
,
trong khoang tac dung 5 tuan.
4.5.. MeIhone (CH
4
)
Tnh chat: Methane rat de bat chay. Khi chay cho ngon la
khong mau. Nong o CH
4
trong khong kh at t 5 en 15% the tch
(ieu kien chuan) se no rat manh khi co tia la. Khi chay no tao ra cac
chat o nhiem th cap nh CO
x
, THC, bui than.
Nguon: Methane la mot kh co trong cac mo. No c tao thanh
trong cac va than va thoat ra ngoai khi cac mo nay c khai khoang.
CH
4
cung c sinh ra t cac kenh rach o nhiem hu c cua thanh pho
nh To Lch, Nhieu Loc, Th Nghe, Tham Lng, Ruot Nga, Tan Hoa,
Lo Gom, Kenh oi, Kenh Te hay cac ruong lua am lay, cac ho cha
chat thai trai chan nuoi.
Gay oc
Ban chat CH
4
la khong co tac ong oc hoa hoc nhng co tac ong
chnh la gay ngat. Khi nong o metan trong khong kh t 45% tr len gay
ngat th do thieu oxy. Khi ht phai kh nay co the gap cac cac trieu chng
nhiem oc nh say, co giat, ngat, viem phoi, ap xe phoi. Khi ht th khong
kh co cha hp chat hydrocarbon nong o tren 40.000 mg/m
3
co the b
tai bien cap tnh vi cac trieu chng nh tc ngc, chong mat, roi loan giac
quan, tam than, nhc au, buon non, non (say). Khi ht th nong o tren
157
60.000 mg/m
3
se xuat hien cac cn co giat, roi loan tim va ho hap, tham
ch gay t vong.
4.6. kH OC DO HOAI ONG GIAO IHONG
Kh thai cua cac phng tien van tai nh xe may, o to, tau hoa, tau
thuy, may bay la nguon gay o nhiem ln cho moi trng khong kh.
Chung thai ra 2/3 lng kh carbon monoxide (CO) va 1/2 lng kh
hydrocarbon, cac kh oxide nit (NO
x
), sunfur dioxide (SO
2
), bui ch (Pb).
O to, xe may thai ra nhieu kh oc hai va lam tung bui ban vao bau
khong kh. Cac kh nay chu yeu la: CO chiem 90%, hydrocarbon chiem
khoang 60%, NO
x
chiem khoang 50% lng kh thai NO
x
cua thanh pho.
Ngoai ra, con co mot so kh khac nh: hi ch, aldehyde, SO
2
,
Trung bnh mot xe tieu thu 1000 lt xang th thai ra 291kg CO, 33,2kg
hydrocarbon, 11,3kg NO
x
, 0,9 kg SO
2
, 0,4 kg aldehyde, 0,3kg ch. Ben canh
o, phng tien giao thong dung nhien lieu a khai con tao ra bui do qua
trnh chay khong hoan toan cua carbon.
Sau ay, trnh bay mot so cac kh oc do giao thong.
(carbon monoxide (CO), SO
2
, NO
x
xem phan tren)
Bui ch (Pb) (xem them chng 5)
Nguon: Tetraetyl ch (Pb(C
2
H
5
)
4
) c dung lam chat phu gia e
nang cao ch so octan cua xang, giam tieng on ong c va chong hien
tng no sm. V vay, trong khoi thai co cha nhieu hat bui Pb va hp
chat ch hu c.
Xam nhap: Ch t kh thai cua xe co xam nhap vao c the qua
ng ho hap la nguon gay oc quan trong nhat. Chung xam nhap vao ngi
va ong vat qua ng ho hap hay dnh bam da, long.
Tch luy: Pb trong kh thai cua cac phng tien giao thong dang
phan t l lng kch thc nho. 3050% bui ch ht vao b gi lai trong he
thong ho hap. Cac hat co kch thc 13 m lang ong lai trong phoi.
Cac hat kch thc ln hn co the lang ong lai mot so c quan khac
nhau, chu yeu la bo phan ho hap tren. Trong c the Pb phan bo chu yeu
ba phan: mau, mo mem va mo khoang (xng, rang).
Pb tch luy nhieu trong nao, gan, than. gan, tetraetyl ch co the
158
chuyen thanh trietyl ch va Pb vo c. Pb vo c nay c giai phong se
tch luy xng.
Gay oc:
* oi vi ong vat
Pb gay oc do no tng tac vi he enzym. Pb lien ket vi nhom
SH cua protein hay thay the cac ion kim loai khac trong cau tao cua mot
enzym nao o. Ch c che men trong qua trnh sinh tong hp heme nen
can tr s tong hp hemoglobin.
Ch co tac hai en he thong tao huyet (roi loan tong hp hong cau)
gay ra chng thieu mau. V vay, ngi b nhiem ch co da mai mai, tai tai
en en khong co mau hong nh trc ay ho von co. Pb tac hai en he
thong than kinh: a en nhng roi loan than kinh, lam giam tr nh, suy
nhc, nhp tim cham, ha huyet ap (benh nao do ch). Nghien cu gan ay
cho thay ch cung co the la yeu to gay huyet ap cao va benh tim mach
ngi trung nien da trang va mot so anh hng khac en noi tiet
oi vi ngi ln, hap thu 10 mg Pb kim loai mot lan trong 1 ngay,
gay nhiem oc nang sau vai tuan. Neu hap thu 1mg Pb hang ngay, sau
nhieu ngay, co the gay nhiem oc man tnh; mc o 1000 mg Pb vao
c the mot lan se gay t vong.
oi vi ong vat: nong o 5 mg/l b nhiem oc nghiem trong; chuot
nhat chet ngay; nong o 182 mg/m
3
, tho chet sau 18 gi.
* oi vi thc vat
Co 2 dang Pb se anh hng en thc vat: 1- bui ch trong khong kh
o nhiem se bam vao la cay, can tr quang hp cua cay; va 2- bui ch lang
tu xuong at. T at cay se hut ch va hap thu no. Dang anh hng nay
cung se qua re, tch luy nhieu re, mot so t len than, la va qua hat (xem
chng 2 phan KLN trong bun cong ranh)
4.7. MOI $O 8ENH NGHE NGHIEF DO CHAI IHAI CONG
NGHIEF IPONG kHONG kH
oc chat nghe nghie p: la nh ng cha t co trong mo i tr ng hoat
ong nghe nghie p khi xam nhap vao c the gay ne n cac bie n o i sinh
159
ly, sinh hoa, pha v the can bang sinh hoc gay roi loai ch c nang song
bnh th ng dan en trang tha i be nh ly cua c quan he tho ng va toan
bo c the. o la nguye n nhan cua nhie m oc cap tnh va man tnh nghe
nghie p.
oc chat co trong moi trng xung quanh ni lao ong va lien quan
chat che vi mot nghe nghiep nao o la oc chat nghe nghiep; benh do
no gay ra la nhiem oc nghe nghiep.
Benh nghe nghiep la tnh trang benh ly phat sinh do nhng ieu
kien lao ong co tac hai nghe nghiep gay nen.
Nguon goc gay nhiem oc trong san xuat
- Khong ton trong tieu chuan, qui tac ve sinh, an toan lao ong (40%)
- May moc thiet b lac hau, khong am bao qui trnh kn. S co ky
thuat (22%)
- Thieu thiet b thong gio, hut hi oc tai cho (15%)
- Dung cu phong ho ca nhan (khau trang) khong u, chat lng
khong tot (12%)
ng xam nhap cua oc chat vao c the ngi lao ong nhieu
nhat la qua ng ho hap roi en qua da va qua ng tieu hoa (ca
mieng va mui), mot phan co the qua mat. 95% trng hp nhiem oc
nghe nghiep la do oc chat xam nhap qua ng ho hap. ng oc chat
tac ong vao ong vat thc nghiem theo th t quan trong la: tieu hoa,
ho hap, da, mat.
a/ Cac hoa chat xam nhap vao c the va gay oc qua ba giai
oan gom:
- Giai oan tiep xuc: cac hoa chat vao c the roi tch luy lai hay
thai ra ngoai nguyen ven hay dang a chuyen hoa.
- Giai oan tham nhiem hay ton thng sinh hoc: chat oc sau khi
xam nhap c the, gay roi loan chuyen hoa, chu yeu la gay roi loan cac
he thong enzym
- Giai oan co bieu hien lam sang: cac ton thng sinh hoc dan ti
roi loan chc nang vi cac bieu hien lam sang. Giai oan co bieu hien
lam sang la giai oan nhiem oc thc s.
160
b/ Cac benh bui phoi
Tnh chat: bui la nhng hat nho khch thc t 1 en vai tram m
trong khong kh xung quanh.
Nguon: nha may san xuat vat lieu xay dng, san xuat hoa chat,
xng c kh, do giao thong
Tch luy: trong phoi va cac c quan cua ng ho hap tren. Cac
hat bui kch thc > 10m c gi lai bi cac long khoang mui, sau o
thai ra ngoai. Kh o nhiem va cac hat bui nho tiep tuc i vao sau trong
cac c quan ho hap va cac hat bui co kch thc < 10m co the b gi lai
phoi (cac hat bui kch thc < 1m c van chuyen i theo kh trong
he thong ho hap) hay vao mau gay nhiem oc. Lp mang nhay b kch
thch lam kho khan cho qua trnh ho hap va co the gay cac benh:
+ Viem phoi: lam tac nghen cac phe quan, giam kha nang phan
phoi kh.
+ Kh thung phoi: pha hoai cac tui phoi, giam kha nang trao oi
gia oxy va dioxide carbon.
+ Ung th phoi: pha hoai cac mo phoi, lam tac nghen s trao oi
gia mau va te bao, anh hng en kha nang tuan hoan mau, t o dan
en cac van e ve tim, mach.
+ Benh viem mui d ng, hen phe quan.
+ Benh bui phoi: do bui vao ong lai phoi.
- Gay oc
Bui trong khong kh co tac hai chu yeu en he ho hap, roi mat, da...,
sau o tuy theo tnh chat cua bui ma no co tac ong en cac c quan khac
cua c the. Bui bam tren mat da co the gay viem da, tay o, nga, rat xot.
Neu vao phoi, bui se gay kch thch c hoc va phat sinh phan ng x hoa
phoi, gay ra cac benh ve ng ho hap. Cac hat bui co kch thc trong
khoang 0,55 m nhat la bui amiang, bui silic cua cac nha may xi mang,
san xuat tam lp, cong trng a, xay dng la nguy hiem nhat. Khi cac hat
bui nay vao phoi tao thanh nhng khoi gia u, hien tng nay tao cac phan
x hat lan truyen va tien trien theo tnh chat gay cac benh bui phoi.
Benh bui phoi silic gay ra cho cong nhan cac nganh khai thac mo,
c kh luyen kim, gom s, thuy tinh. Trong bui phat tan co cha SiO
2
t
do, ham lng SiO
2
t do cang cao nguy c mac benh cang ln. Trong
161
phoi hnh thanh cac hat silico tron, khoi gia u, kh thung ngoai ra hay
ay phoi, cac hach ron phoi b x hoa, mang phoi b dnh, viem day mang
phoi. Benh co the gay bien chng chu yeu la: lao phoi, suy ho hap, nhiem
khuan phe quan phoi cap tnh.
c/ Cac chat oc khac
Gom co cac trieu chng nhiem CO, H
2
S, hp chat a vong cac bui
phong xa (xem them cac chng trc va chng sau)
4.8. CAC 8ENH DO OC CHAI IPONG kHONG kH OI VOI ONG
VAI VA IHUC VAI
4.8.1. o| vo| dong voI
Cac chat o nhiem trong khong kh tac ong vao c the ngi va
ong vat trc het la qua ng ho hap, cung nh la tac ong trc tiep
len mat va len da cua c the. Chung gay ra cac benh nh ngat th, viem
phu phoi, mot so chat o nhiem gay kch thch oi vi cac benh ho, hen
suyen, lao phoi, ung th phoi, gay cay chay nc mat, gay benh di ng,
nga tren da, me ay Bui a va bui amiang gay ra benh bui phoi. Nguy
hiem nhat la mot so chat gay benh ung th. Tac ong cua cac chat o
nhiem vao ng ho hap mot phan con phu thuoc vao s hoa tan cua
chung trong nc. Neu cac chat o nhiem co tnh chat hoa tan trong nc
th khi ta ht th khong kh, chung se hoa tan trong phan long cua ng
ho hap tren va gay tac ong len c quan nay. Tnh chat xam nhap vao
phoi cua nhieu loai chat o nhiem con lien quan en s co mat cua cac
kh dung trong khong kh. Bnh thng cac chat o nhiem nay khong tham
nhap vao sau trong kh quan va phe quan, nhng nh cac kh dung hap
thu ma co kha nang tham nhap vao sau hn trong phoi va cho en tan
cac phe nang. Theo so lieu nghien cu cua cac bac s va ky s thong gio
vung mo than Quang Ninh th moi trng khong kh ay b o nhiem
bui rat nang. cac nha may sang, tuyen than co nong o bui cc ai ti
80 200 mg/m
3
, trong o lng hat bui co kch thc di 5 m (bui gay
benh ho hap) chiem 50 80%. Ham lng bui SiO
2
(gay benh bui phoi),
chiem t le 16 30%. Do o, t le cong nhan vung mo Quang Ninh b
mac benh tai mui hong chiem tren 80% trong tong so ngi c kham.
So ngi b benh bui phoi la cong nhan mo chiem ti 85% tren tong so
cong nhan b mac benh bui phoi trong nganh cong nghiep toan quoc.
162
Mot vai chng benh do nam, vi sinh vat gay ra cho thu nuoi nh:
Vi khuan mycobacterium gay benh bovine gia suc, ln.
Vi khuan bovis gay benh loet mui truyen nhiem nga, la. o
la dang u bu, viem loet he thong ho hap, cac c quan ben trong, tren
da, t le t vong cao.
Nam aspergillosis fumigatus gay benh nam chim bo cau, ga vt.
Nam cryptococcus neoformans gay benh crytococcosi bovine
nga, gay ra cac not san trong phoi nga.
Nam coccidioides immitis gay benh coccodiomycoisi, sot rng,
thap khp gia suc, nga, cho, loai gam nham.
Nam histopplasma capsulatum gay benh histoplamosis vat nuoi
trong nha.
Mot so benh do cac hoa chat trong khong kh:
Nit dioxide (NO
2
) gay benh viem phoi ong vat. V du,
chuot tiep xuc vi nong o NO
2
la 0,940 mg/m
3
trong 4 gi lam thay oi
hnh thai cac te bao phoi.
Flor va florur hydro lam mon rang va xng, gay chng mem
xng ong vat, ong vat b liet khong ng len c.
Pb vao trong c the ong vat tch tu trong xng, than, gan,
tu, phoi. Pb lam liet chi gia suc va nga.
4.8.2. o| vo| Ihuc voI
Hau het cac chat oc o nhiem trong moi trng khong kh eu co
tac hai xau en thc vat, gay anh hng co hai oi vi nghe nong va
nghe lam vn. Bieu hien chnh cua no la lam cho cay cham phat trien.
Nhng thanh phan o nhiem trong moi trng khong kh nh: SO
2
,
HF, cac hi, bui t cong nghiep luyen ong, ch, kem, nhom, nc ta,
ac biet la hi kh boc ra t cac lo nung voi, nung gach thu cong, ngay ca
khi nong o cua chung thap cung lam cham qua trnh sinh trng cua
thc vat; nong o cao lam vang la, lam hoa qua b lep, b nt, b thui va
mc o cao hn th la cay cung nh hoa qua eu b rung, chet hoai.
Cac loai bui at a bam vao la cay nhieu cung anh hng en sinh
trng cua thc vat v lam giam qua trnh luc diep hoa quang hp cay.
163
Ca biet cung co chat o nhiem co tac dung tot oi vi thc vat, lam
tang cng sinh trng cay, ac biet la oi vi cac loai tao nh la cac
chat phot pho, nit va carbon.
Chat oc c hap thu vao la cay qua kh khong.
Cac loai tac hai do chat o nhiem khong kh co the gay ra cho thc
vat la:
Che t hoa i: hie n t ng ta t ca ca c mo pha tre n va pha d i la
b che t.
Ton hai sac to: chng la b nau en, en, o ta hoac xuat hien
cac om o.
Tac ong en s phat trien: bieu hien s km ham phat trien,
choi non b km ham, khong nay choi, lam chung b xoan lai, ruc ru hoac
coi coc, la rung, hoa chong tan; Ngc lai, oi luc chat oc trong khong
kh kch thch phat trien, lam la phat trien qua nhanh, phien la quan lai.
Cac chat o nhiem khong kh gay ton hai en thc vat:
Ngoai mot so chat oc SO
2
, H
2
S, NO
2
a gii thieu phan trc,
ay xin lu y them cac chat sau.
Cl
2
trong kh quyen len en 0,300 4,500 mg/m
3
lam mep la b
quan, cuong la b chet hoai, phien la b tay trang. Ngng pha hoai:
300g/m
3
, trong khoang thi gian tac dung 2 gi.
F
2
: gay chet hoai, lam gion gay gan la; gay thieu nc, thieu
chat dinh dng.
Vi nong o O
3
= 0,2 ppm th nhieu loai cay (ca chua, au,) b anh
hng, sinh trng cham va giam nang suat. Vi nong o O
3
= 15 20 ppm,
cay b benh om la, mam b kho heo.

Cau hoi
1. O nhiem khong kh la g? Hien trang o nhiem khong kh hien nay
tai thanh pho nh the nao?
2. Ban hay neu mot so chat o nhiem khong kh chnh va cac nguon
thai ra chung trong?
3. Can c vao kch thc hat, ta co the chia cac hat trong khong kh
thanh nhng dang nao?
4. Can c vao tac ong cua chat oc ta co the chia oc chat trong
moi trng khong kh thanh nhng dang nao?
164
5. Trnh bay s xam nhap cua chat oc trong khong kh vao c the
va s ao thai cua chat oc c the con ngi.
6. Ban hay neu mot so kh oc phat sinh trong hoat ong giao thong
va anh hng cua chung oi vi cac loai ong thc vat va con
ngi?
7. Ban hay neu nhng nguon goc gay nhiem oc trong san xuat, con
ng va cac giai oan xam nhap cua chung vao c the?
8. Anh hng cua oc chat trong khong kh oi vi cac loai thc vat?
9. Anh hng cua oc chat trong khong kh oi vi cac loai ong vat
vat?
10. Anh hng cua oc chat trong khong kh oi vi con ngi?

Tai lieu tham khao
1. LE HUY BA, Moi trng (tap 1), Nha xuat ban Khoa hoc va ky
thuat, Ha Noi, 1997
2. LE HUY BA, Quan tr moi trng, NXB Khoa hoc va Ky thuat,
Ha Noi, 1997.

164
CHNG 5
OC CHAT KIM LOAI NANG
(HEAVY METAL TOXICOLOGY)
5.1. IONG OUAN
5.1.1. G|o| Ih|eu
O nhiem KLN chu yeu gay ra bi cac hoat ong cua con ngi, cac
anh hng cua tap quan nong nghiep hoac t khai thac mo va t san xuat
cong nghiep, s dung an ch cua th san va s phong thch ch t cac xe
o to ngay cang tram trong.
S o nhiem at canh tac bi cac KLN do s s dung trong mot thi
gian dai cac chat tr sau vo c, bun cong ranh o nhiem lam chat cai tao
at va do cac he thong ti tieu b tch tu cac nguyen to oc vi ham
lng ln cac vung at am t.
5.1.2. Nguon goc vo onh huong cuo doc choI kIN
5.1.2.1. 7u coc chol lru sou vo co
Thuoc tr sau vo c la rat can thiet cho cay trong. Cac hoa chat nh
arsenate, calci arsenate va ong sulfate c s dung e tr cac nam gay
benh va cac loai ong vat chan ot hn mot the ky nay (ngay nay chung
a c thay the bi cac thuoc tr sau hu c tong hp). Lng thuoc
phun thong thng ln, en 8,7 kg/ ha/ nam; 2,7 vi arsenic; 7,5 vi kem
va 3,5 vi ong; tuy vao loai hat giong, vao benh gay hai va vao cong
thc thuoc. Tuy thuoc vao chat nen cua thuoc tr sau s dung ma tat ca
cac nguyen to nay co the ong lai tren ruong ong, trong cay va trong he
sinh thai.
Do cac nguyen to nay b lien ket tao phc bi cac chat hu c trong
at va bi cac be mat trao oi ion khac vi hat keo at, chung rat hiem
khi hoa tan va co xu hng tch tu lai trong nc. Chang han, nong o ch
ln en 890 ppm, va 126 ppm arsenic c tm thay trong at be mat cua
vn tao (Malus pumila) Ontario, so vi mc nen cua nguyen to nay
tng ng la < 25 va < 10 ppm (Frant et al, 1976). S tch tu nay do hn
70 nam s dung ch, arsenate lam thuoc tr sau, ac biet la chong lai
165
bm tuyet (laspreyresia pomonella) gay nen benh tao sau. S tch tu
tang dan cua cac can ch va arsenic trong at a c ket luan chac chan.
Trong cac nghien cu tng t, mot vn tao gan Amhetst,
Massachusetts, co s o nhiem at be mat ln hn 1400 ppm ch va 330
ppm arsenic va mot s tng quan chat che gia cac nong o cua nhng
nguyen to nay (Veneman et al. 1983).
at canh tac cung co the b o nhiem thuy ngan. Cac nguon quan
trong nhat la s dung cac hp chat hu c thuy ngan e x ly hat giong,
nh nhung hat cac cay thuoc ho hoa thap t vao sulfate thuy ngan va x
ly benh cay bang phenyl thuy ngan acetate. Cac hp chat thuy ngan cung
c dung e kiem soat cac benh do nam lp co hay s pha hoai cua
co dai digitaria spp. Ham lng thuy ngan t 24 en 120 ppm c tm
thay trong at be mat cac bai co san golf, nhng ni co gang tao cac
bai co thuan nhat va loai tr cac loai co dai khac (A.J.MacLean et al.
1973). Cac hp chat thuy ngan cung c s dung rong rai e x ly hat
giong. Muc ch cua viec lam nay la bao ve cac hat mi nay mam khoi
cac nam benh, ac biet la trong giai oan lam am, s nhiem nam benh
nay bat nguon t be mat phan cach gia at va khong kh lam cho cay
con yeu i, lui tan va chet. Co nhng khao sat ve s tch tu thuy ngan va
chat oc trong c the cac chim hoang dai va ong vat co vu cung nh
cac thu an tht, sau khi chung an nhng hat giong a x ly hoa chat
(Fimreite, 1970). S dung cac hp chat alkyl thuy ngan nh methyl thuy
ngan la mot moi nguy hai ien hnh, do thuy ngan dang nay rat oc va
de b ong hoa bi cac con thu t thc an cua chung. Fimreite va cac
ong s (1970) a khao sat ham lng thuy ngan trong mo cua cac loai
gam nham va chim, tm c khac biet ln gia cac vung c phun va
khong phun alkyl thuy ngan mien ong Canada. Viec s dung cac hp
chat ankyl thuy ngan e ngam hat giong a b cam cac nc cong
nghiep t sau nhng nam 60, sau khi hau qua sinh thai cua nhng hoa
chat nay c cong nhan, ac biet la gay oc cho thu hoang. Thuy
ien, cac hp chat alkyl thuy ngan b cam t nam 1966 va cac hp chat
alkoxyl alkyl thuy ngan kem oc hn c chap thuan e thay the. Viec
nay hau nh lam giam tc thi s nhiem o c oi vi thu hoang, cac loai
chim an tht va lam tang so lng mot so loai (Wallin, 1984).
Con ngi cung b nhiem oc do an phai cac hat thoc a x ly
dung cho viec gieo trong. Mot trong nhng trng hp toi te nhat cho con
166
ngi xay ra vao nam 1960 Irac. Khi o, khoang 6500 ngi b ngo oc
(khoang 5000 ngi b chet) do an phai cac hat giong c x ly bang thuy
ngan. Trong vai trng hp, ngi dan oc c li canh bao in san bao b
nhng no cung b bo qua do ho khong nhan thc c rang cac hat giong
c x ly bang thuoc tr sau co the oc vi con ngi. Nhng vu ngo oc
tng t do an phai hat giong a x ly bang thuy ngan a xay ra Iran,
Pakistan, Guatemala va cac ni khac (Goldwater va Ckarkson, 1977).
5.1.2.2. 7u bun cong ronh
Viec s dung bun cong co cha kim loai co the gay ra s o nhiem at
nong nghiep va hat giong. Bun cong ranh la mot san pham phu cua qua
trnh x ly nc thai o th. Bun cong ranh c a chuong do nhieu chat
hu c va cha ham lng ang ke dng chat a lng nh nit va phot
pho. Chang han, 5,6 x 10
6
tan/nam san pham bun cong My, khoang 42%
c dung bon cho at nong trai; 5,9 x 10
6
tan/nam san pham bun cong
Tay Au (Brown va Jacobson, 1970). Bun cong c dung hau het cac
nc cong nghiep, ni viec x ly chat thai la thng xuyen.
Khong may la bun thai ra t cong nghiep co cha lng ln cac
chat oc. Nong o cua cac nguyen to kim loai nang oc hai trong nc
cong nhieu nc cong nghiep thay oi khung khiep. S thay oi to ln
nay phan anh s khac biet ve ban chat cua cac nguon thai cong nghiep
vi cac he thong nc thai rieng biet. S a dang cua cac nguyen to
cadmi, ong, nickel va kem la nguyen nhan chac chan gay nen oc tnh
vat ly khi bun cong c dung cho at canh tac.
Ch mot phan rat nho goi la dinh dng vi lng trong tong lng
nguyen to oc trong bun cong co li cho cay. S phat trien cay phu thuoc
vao kha nang trao oi cation va pH cua at, so lng bun s dung, thanh
phan nguyen to cua no va loai hoac giong cay. Nhng cay trong tren at
bun cong co the tang ham lng va oc tnh kim loai trong mo cua chung
(Cunningharm et al, 1975). Cac kim loai c ong hoa co the vao thc
an cua ngi va c an vao trc tiep hay gian tiep khi an tht gia suc
c nuoi t cac loai cay trong tren.
Ro rang la nghien cu KLN trong bun cong ranh e phuc vu cho
viec s dung bun cong o lam phan bon th ieu trc tien la phai nghien
cu kha nang gay o nhiem cua KLN len at canh tac, len cay trong.
Trong ieu kien nc ta, nhng nghien cu loai nay cha nhieu, th
167
viec nghien cu ky hn, toan dien hn ve oc chat KLN trong bun cong
ranh la viec lam can thiet va cap bach.
5.1.2.3. 7u quo lr|nh kho| lhoc vo son xuol k|m |oo|
* Chu trnh kim loai cong nghiep
O nhiem KLN cung co nguon goc t san xuat cong nghiep va khai
thac mo. Quang c a en mot sang, c nghien va tach thanh cac
phan nho, tao thanh mot san pham giau KLN (qua trnh lam giau), cong
vi mot so lng ln trong chat thai. Cac chat thai thng c thai ra
di dang bun than xuong mot am, thng la cac long chao t nhien
hoac mot ho. Quang sau khi sang c a en mot lo nau chnh. Chat
thai lo bao gom chat thai nong chay goi la x, c phan tan trong at,
kem theo s phong thch SO
2
, cac kh khac va cac kim loai ng vi
quang o. Thanh pham t cac lo luyen chay c a en cac lo luyen
tinh e san xuat cac kim loai tinh khiet kem theo s phong thch mot lan
na cua kh va kim loai tng ng ra kh quyen. Kim loai tinh a c
luyen tinh c dung trong nhieu nganh cong nghiep khac nhau. T ay,
no co the tao ra s o nhiem mot lan na vao at, nc va khong kh. Sau
mot thi gian hu dung, cac san pham cong nghiep co the c tai sinh
bang cach ay va luyen tinh lai lan 2, chung co the b thai hoi thanh rac
thai hay, ang tiec hn, no co the tap trung vao cac ong rac cac vung
at tot. Tat ca cac qua trnh tren eu gay o nhiem moi trng.
* O nhiem KLN t chat thai khai thac mo
S o nhiem quanh cac khu vc mo la do cac ong chat thai trong
qua trnh khai mo, cac bai rac nay tap trung thanh nhng ong cc ln.
Do ham lng oc chat KLN ln, s phat trien cua thc vat tren cac bai
rac thai co the b han che va chuyen thanh mot lp co chuyen tiep, roi
sau o thanh mot quan the cay than thao.
5.1.2.4. Coc |o nou k|m |oo|
Mo t so nghie n cu chi tie t cho thay mo i tr ng xung quanh lo na u
kim loai thng b o nhiem. Mot so trng h p c bie t ro la cac lo
nau nickel - ong Sudbury (Whitby va Hutchinson, 1974), xng u c
ong Gusum, Thu y ien (Tyler, 1984) va lo nau ch kem
Avenmouth, Anh (Hutton, 1984) cu ng nh Vie t Nam, cac lang nghe
168
uc ong Hue hay Bac Ninh, cac xng nau thep Thai Nguyen a
la nguon gay oc KLN.
Cac net chnh cua nhng nghien cu nay la:
(1) S xuat hien nhieu hien tng o nhiem moi trng bi kim loai
gan nguon gay o nhiem, ac biet la tren be mat at
(2) Khoang cach cang gan lo nau hay uc ong bao nhieu th
cng o o nhiem cang tang bay nhieu va tang theo cap so nhan.
(3) Co s hien dien cac nhom chat gay o nhiem cho cay. nhng
vung o nhiem, sinh khoi, nhng ac tnh tot cua cay, so lng cay con,
thanh phan loai b anh hng, pham chat va hnh dang b xau i, sc song
b suy yeu.
(4) S pha v chu trnh dinh dng bi cac kim loai oc, bao gom
cac chat lam suy kiet at ai, giam dan kha nang phan huy cua at, lam
cham qua trnh tao khoang va cac qua trnh khac bien oi nit va phot
pho trong at rng.
Cac bao cao nay cung ket luan rang, tong lng bui cha kim loai
thai ra ngoai kh quyen t nhng lo nau kim loai gan Sudbury trung bnh
la 1,89 10
4
tan/ nam vao gia nhng nam 1973 va 1981, bao gom 4,2
10
3
tan/ nam bui sat, 6,710
2
tan/ nam bui ong; 5,0x10
2
tan/ nam bui
nickel; 2,0 10
2
tan/ nam bui ch va 1,2x10 tan/ nam bui arsenic (Chan
va Lusis, 1985). Nhn chung, co khoang 50% lng bui phat tan t cac lo
nau kim loai khong i xa c (Chan va Lusis, 1985). T le lang ong ac
biet ln nhng ni gan nguon chnh va chung cung giam theo cap so
mu, khi khoang cach tang.
Mc o lang ong trong kh quyen song song vi mc o o nhiem
moi trng at. ieu nay c minh chng bang ham lng nikel va
ong nhng vung at rng cat ngang lo nau Cu Cliff. Ham lng
nikel va ong ln en 4900 ppm moi chat, hien dien at rng ngay sat
lo nau, cung vi nhieu hn 370 ppm Ni va 260 ppm Cu co trong tan la
cay (Freedman va Hutchinson, 1980). Kha nang lien ket kim loai ln cua
lp at hu c rng lam cac kim loai lang sau xuong at. Nong o kim
loai trong at khong b o nhiem nho hn nhieu, bi v kha nang cha
cation trao oi cua at b gii han.
169
Tam quan trong cua nhng KLN c chng minh qua cac th
nghiem. Trong mot th nghiem nha knh, Whitby va Hutchinson (1974)
trong nhieu loai cay khac nhau tren nhng at b o nhiem kim loai c
thu thap cac vung lan can lo nau kim loai Sudbury. Quan sat thay
rang, s sinh san va tang trng than cua tac ca cac loai th nghiem sinh
hoc eu b giam ang ke. Mot ham lng ln cac KLN c phat hien
trong at canh ni co lo nau. Trong o, kem la nhieu nhat, ti 16000 -
20000 (1,6 2,0%) trong at hu c be mat nhng ni trong khoang 0,3
km quanh nguon o nhiem, so vi < 200 ppm tai nhng vung oi chng
ben ngoai t 7 - 9km. S o nhiem ong cung tng t nh vi kem (vi
ong co 11000 - 17000 ppm tai < 0,3km, so vi < 20 ppm tai 7 - 9 km).
pH at tai nhng ni sat nguon o nhiem tang cao do s bao hoa kha nang
hap phu cation cua keo at.
S o nhiem KLN gay nen hiem hoa sinh thai cuc bo. Nhng anh
hng tren rau co, cung vi cai chet hay suy thoai cua hau het cac cay
thong (pinus sylvestris) va bulo (betula spp.) moc sat nguon o nhiem,
ong thi lam giam cac lp vo a y va cac loai reu hylocomium
splendens, pleurozium schreberi va dicranum spp. (< 1,0% xung quanh, so
vi 25 - 90% vung oi chng). S giam cua nhng loai sinh vat ro rang
co lien quan vi ham lng KLN cac lp at mat.
Khong the nghi ng rang, co s khac biet trong cac loai cay chu
c o nhiem kim loai. V du, hylocomium splendens la loai reu phong
phu thong thng tren at rng, nhng no a b loai tr t nhng ni cach
lo ong 1,5 km. Ngc lai, pohlia nutans la loai phong phu nhat nhng
ni o nhiem Cu (P.nutans cung la loai co nhieu cac ni o nhiem Ni va
Cu Sudbury). Loai co deschampsia flexuosa cung moc nhieu hn sat
gan xng uc ong hn nhng ni khac. Nhng loai nay co kha nang
lam thc vat ch th cho o nhiem KLN. Mot so nam moc rat nhieu ngay
canh nguon o nhiem nh laccaria laccata va paecilomyces farinosus. Tuy
nhien, co khoang 25 loai vi nam b han che, th 11 loai khac khong b anh
hng (Ruhling et al, 1984). Nhng loai khong xng song trong hang
cung b anh hng. Cac sau oligochaete khong thay co 175m cach cac
lo uc ong, so vi mat o khoang 25 con/m
2
8km va 50 con/m
2
20
km cach lo (Bengston et al, 1983).
170
Cac nghien cu cung cho thay anh hng cua KLN tren s phan
huy rac va chu trnh dinh dng cua cac ni at rng gan Guum (Anh).
Ty le phan huy, hoat ong cua cac phosphatase enzym va khoang hoa
nitrogen (do s amoni hoa) ac biet giam bi cac kim loai oc.
5.1.2.5. Coc |oo| ch|m vo don ch|
Mot nguon quan trong cua oc ch la cac an ban chim, chung an
phai nhng vien va manh an nen b ket lai trong me. o, manh an
lam tray xc me va b hoa tan do dch v co tnh acid va sau o hap thu
vao mau. Cac chim nc ac biet b anh hng manh bi an ch, vi
khoang 2 - 3% Bac My vao mua thu va mua ong hay khoang 2 - 3
trieu con chet hang nam do oc ch (Bellrose, 1959, 1976).
Ch can 1 hoac 2 vien an ket trong me la co the giet mot con vt
vi cac dau hieu ac trng co the xay ra nh giam 30 - 50% the trong, b
nhiem oc than kinh va cuoi cung la chet (Sanderson va Bellrose, 1986).
Mot d lieu thu thap My trong cac nam 1973-1984 cho thay 8,9% cua
khoang 172 ngan con vt hang nam b ket t nhat mot vien an ch trong
me (Sanderson va Bellrose, 1986). Tuy nhien, can phai chu y rang, cuoc
khao sat hang nam vi me vt a anh gia s hien dien cua an ch thap
hn khoang 20 - 25% so vi cuoc khao sat ang tin cay hn bang X-
quang (Sanderson va Bellrose, 1986). Giong nh chim nc, cac loai
chim lam to tren cay nh bo cau mourninf (zenaida macroura) cung b
ngo oc do an phai an ch (Kendall,1982). Vi hoi chng tng t, cac
con chim an xac chet cung b ngo oc do cac vien an ch b ket lai.
Chang han, c 3 trong 5 cai chet c biet trong t nhien cua loai ken
ken California (gymnogyps californianus), khoang gia 1980 va 1986, la
do nhiem oc ch t cac manh an (Wiemeyer et al, 1988).
Cac vien ch trong day cau cung co the b ket lai trong me cac loai
chim ln hn nh thien nga. Cac cuc ch day cau hay an ch la nguyen
nhan gay nen 20% so lng chet c biet cua thien nga trumpeter
(cygnus bucinator) Indiana, Montana va Eyoming va chiem 50% lng
chim nay chet mien ong bang Washington (Birkhead, 1982) va cac
con thien nga tundra tru ong (C. Columbianus) mien ong nc My
(Bellrose, 1959).
e giam bt moi nguy ve tnh oc cho chim nc va cac chim khac,
an thep c e ngh thay the an ch. a co cuoc tranh luan ve kha
171
nang an thep co the gay nen nhieu cai chet que quat cho chim hn an
ch, nhng cac th nghiem ngoai tri cho thay cac anh hng nay la
khong ang ke va ng bay kem cua an thep co the c khac phuc
bang cach ban c li gan va dung vien an co kch thc ln hn
(Sanderson va Bellrose, 1986).
5.1.2.. Ch| vo coc klN khoc lu kho| lho| g|oo lhong
Nhieu nghien cu cho thay, co s o nhiem cac KLN trong at, thc
vat va kh quyen tai cac giao lo ng cao toc ong uc. Tat ca eu phat
hien thay mot lng ch ang ke vi cng o ty le vi mat o giao
thong. Mot vai nghien cu cung xac nhan co s o nhiem kem ro hn cac
kim loai khac bao gom cadmi, crom, ong, nickel, vanadi (Dale va
Frecdman, 1982). S o nhiem th cap xuat hien cac sinh vat khac song
gan ng nh cac loai ong vat co vu nho (Clack, 1979).
Ch c phong thch t cac xe o to gop phan chu yeu vao o nhiem
ch chung xuat hien cac thanh pho. Sau o la ham lng cua nickel,
ong, cobalt va nhom tan. No van ton tai dai dang vi mot mc o khi
at co tnh acid c trung hoa bang voi. Nhng hoi chng ngo oc tng
t cung c nhan thay khi cac cay th nghiem c trong trong nhng
dung dch dinh dng co cha muoi thuan cua nhng kim loai o. (Le
Huy Ba va cong s 2003).
Cac giong chu c nickel va ong la cac co deschampsia caespitosa
va agostis gigantea. S hien dien cua cac kieu sinh thai ch ra rang, mat o
kim loai ong vai tro quan trong nhng ni sat lo nau kim loai.
Gusum Thuy ien la mot trng hp khac ma kim loai c
phong thch t cac nguon gay o nhiem cho cac loai rau cu tren mat at.
Trong trng hp nay, s phong thch SO
2
khong quan trong, v the tat ca
cac hiem hoa sinh thai co the c gan cho cac kim loai oc, chu yeu la
kem va ong. Cac lo uc ong Gusum hoat ong lien tuc t nam 1961
va bay gi gay nen s o nhiem ch thu hoang song trong thanh th.
Chang han, ch c chng minh la co tch luy trong loai bo cau
(columba livia) song London, Anh va tat ca cac con chim nay eu co
trieu chng nhiem oc cap ch (Hutton, 1980; Huttin va Goodman, 1980).
Nguyen nhan phong thch ch t xe o to la do dung nhien lieu co
ch. T nam 1923 va ac biet vao nam 1946, tetraethyl ch [Pb
172
(CH
2
CH
3
)
4
] c them vao xang nh mot hp chat phu gia boi trn vi t
le khoang 0,8g ch/lt. ieu nay lam tang hieu qua may moc va kha nang
kinh te cua xang, bang cach giam o mon cua may do b go. Hau het
ch trong xang thai ra ong po o to xe may vi ty le 0,07g/km va chiem
hn 40% s phong thch ra khoi o to (Cantwell et al, 1972). Trong nam
1975, khoang 95% xang cha ham lng toi a khoang 770mg/l, so vi
35% co ham lng toi a 290mg/l nam1987 va hau nh sau nhng nam
1990, cam s dung xang pha ch (chap nhan s dung cac nhien lieu t ch
cha hn 26mgPb/l cho cac xe nong nghiep, may tau va cac xe tai ln).

Co khoang 98% tren tong so 1970 trng hp thai khoi ch ng vi
1,6x10
5
tan /nam la do khoi xe (NAS, 1972). Khoang 61% o bui ch phat
ra co ng knh > 3m va hau het s phat xa nay quyet nh s phan
tan trong khoang 50m ve hai pha cua ng. Phan con lai phan tan rong
ra va tao thanh mot vung o nhiem ch.
Viet Nam, xang pha ch a b cam nhieu nam nay, nhng oai
oam thay lng bui ch trong khong kh cac nga t inh Tien Hoang,
ien Bien Phu van giam khong ang ke.
Nhng kieu o nhiem kim loai khac canh ng khong ro ret nh
ch. Vai kim loai khac co the la do s hao mon cua cac thiet b o to co
cha kim loai, S bao mon vo xe va s s dung kim loai nh niken lam
phu gia xang hay dau (Lagerweff va Specht, 1970). Chang han, nam
1972 c lng co khoang 700 tan kem thai ra moi trng Canada t
bui vo xe (kem c dung e lu hoa cao su).
S phan bo va phat tan ch vung cao nguyen Vermont cho thay
(Friedland va Johnson, 1985), trong cac loai thc vat, ham lng ch cao
nhat (23-33 ppm) hien dien trong vo va canh cay. Tuy nhien, lng ch
phu thuoc vao bo phan cay, chang han go cha 0,20 kg/ha ch; tiep theo
la trong canh: 0,48 kg/ha. Ham lng ch ln nhat lp at mat cua rng
la 219 ppm va phan nay cha 20 kg/ha ch. Tuy nhien, do khoi lng at
khoang ln, lng ch trong o (63kg/ha) cung ln hn. Dong ch t kh
quyen la 0,70 kg/ ha/nam, trong khi nguon hi nc thoat ra la < 0,012
kg/ha/nam. ieu nay mang lai mot mang tch tu vi van toc khoang 0,7
kg/ ha/nam. Thi gian lu trung bnh cua ch trong at rng c lng
khoang 500 nam va ch c tch tu vi van toc 3,3% mot nam trong thi
gian gap oi la 21 nam.
173
Viec cam s dung ch trong xang giup giam o nhiem ch. Nhng
vung rng nhiem ch c o lai nam 1990 nho hn 17% so vi nam
1980, ay la lng ch giam i trong mot thap ky.
Hau het ch trong at tao thanh cac phc c kim ben va tr. Tuy
nhien, co mot lu y quan trong khi khao sat s o nhiem ch lan rong trong
cac khu rng, tham ch nhng ni hoan toan heo lanh, o la xu hng
tien ti s o nhiem tang cao vi cac anh hng sinh thai bat nh.
5.1.2.7. Coc chol lho| chuo klN vo su co| loo chung
Chat thai KLN gay ra cac van e ve tham my va kinh te vi vung
rong ln cua khu at bo hoang, cac ho rac co the la nhng nguon quan
trong gay o nhiem nc va nhng am bui co cha kim loai. Nhng van
e nay co the thc s c giam bt neu nh ta thanh lap cac vn cay
coi tren rac thai, thng bao gom ket hp vi s tang pH trong nha cay,
tao thanh cac kha nang giam oc kim loai, giam bt s thieu hut dinh
dng, ket hp cac chat hu c e cai thien cau truc at va tang kha
nang gi nc e co the gieo trong nhieu giong cay khac nhau. Thnh
thoang, can co mot giai phap mi la nh s dung cac giong cay chu c
acid hay kim loai, c chung nga hon hp giong vi nam mycorrhyzal
chu kim loai.
V du, s cai tao chat thai Sudbury (Peters,1984). Mot lo co the
thai ra 54000 tan chat thai /ngay, gom loai bun phan tan vao cac lp at
thap, lam x xac phong canh. Sau o, ngi ta a cho co khoang 1120 ha
at chuyen muc ch s dung, 485 ha c qui hoach trong rau va 600 ha
trong co.
5.1.2.8. O nh|em klN lu nh|en vo coy ch| lhj
S phat xa t nhien cua nhng nguyen to oc trong kh quyen co the
xuat hien do s phun nui la va s de bay hi cua cac kim loai nh As, Hg
va Se. KLN cuon theo o nhiem cua bui at cung rat quan trong. Phat xa t
nhien va nhan tao la hai nguon khang nh co tam quan trong tng t
nhau (v du theo he so 4 cho Cr, Co, Mn, Ni), trong khi nguon nhan tao troi
hn nguon t nhien theo he so ln hn 10 cho cac nguyen to khac.
S tao khoang be mat va can be mat cha nhng nguyen to oc co
the la nguon goc xac nh nhng vung o nhiem at trong t nhien. S ton
174
tai d thng cua KLN trong at, rau, nc be mat va tram tch tr thanh
cac khoi quang, oi khi ket hp vi s xuat hien cac loai cay ch th ma
ngi ta dung lam ky thuat phat hien quang mo goi la s do tm quang
sinh hoa (Allan, 1971).
O nhiem t nhien co the sanh ngang vi hien tng xau nhat cua o
nhiem nhan tao. Stone va Timmer (1975) a thong bao, nong o ong
ln hn 10% tren be mat than bun (t nhien) c loc t nc suoi giau
Cu noi len thanh nhng hat nho New Brunswick, Canada.
Co the khang nh s o nhiem nang ne KLN tai mot so ni thng
a en hau qua la cay coi tch luy mot lng ln KLN o. Hien tng
nay c goi rieng la nhom sieu tch tu, thng la ac thu cho nhng
vung co kim loai. V du, nong o niken ln khoang 10% c tm thay
trong Alyssum bertolanii va A.murale Nga (Malyuga, 1964). Nong o
niken ln khoang 25% trong nha mau xanh cua cay Sebertia acuminata
ao Pacific cua New Caledonia (Jaffre et al, 1976). Tng t, nhng
ch th va ac thu cua ong cung c mo ta, cay hoa moi Becium
homblei la mot kham pha quan trong ve cay co ong Zambia va
Zimbabwe, trong o hien dien trong at cha nhieu hn 1000 ppm Cu
(Cannon,1960). Becium homblei la mot cay ch th, chu c lng Cu >
7% trong at (Reilly va Reilly, 1973). Reu ong bat nguon t Scandinavia
va sau o la Alaska, Nga va ni khac (Perss, 1948; Shacklette, 1965). Cac
reu nay ac trng cho cac chat khoang nen co nong o ln va c
nhng nha tham do dung lam thc vat ch th tren cac be mat cua vung
co cha khoang kim loai.
Mot v du khac, lam giau arsenic cua thuy thc vat c thay tren
be mat New Zealand. Mot nong o arsenic ln en 970 ppm c tm
thay ceratophyllum demersum, so vi 1,4 ppm cay thng.
5.1.2.?. k|m |oo| lrong mong lhuc on lren mol dol
Trong nhieu tnh huong nhat nh, mot so nguyen to kim loai oc co
kha nang tch tu sinh hoc va tch tu qua he thc an. So vi nhng trng
hp trong nc, sinh vat cua nhieu he thong tren mat at a dang hn, co
xu hng tch tu KLN va nhng nguyen to khac.
Mot nghien cu chi tiet co lien quan a chng minh ham lng
ong va cadmi trong nhng thanh phan khac nhau cua he sinh thai ong
175
co, tai nhng vung b anh hng khac nhau do s phong thch ong t cac
lo tinh luyen gan Liverpool, nc Anh (Huter et al, 1987a, b, c, 1989).
at gan cac lo tinh luyen co ham lng ong ln en 52200 ppm (trung
bnh la 11000 ppm) va cadmi ln en 59 ppm (trung bnh la 15,4 ppm).
So vi gia tr bnh thng la 15 ppm Cu va 0,8 ppm Cd. Ham lng kim
loai trong cay gan cac lo tinh luyen cung ln hn gii han thong thng
nhng no nho hn nhieu so vi ham lng trong at. oi vi he ong vat
chan ot, ham lng kim loai cung ln hn khi gan lo tinh luyen;
thng th no ln hn ca trong cay coi, nho hn trong at va nhng loai
song trong hang co ham lng thc te ln hn nhng loai an co va an tht
(noi rieng nhng d lieu tren co the b anh hng do s hien dien cua at
b o nhiem trong ruot cua chung). Nhng ong vat co vu an tht va an co
nho co ham lng KLN t hn nhieu so vi loai chan ot. Ch co cadmi la
hien dien vi ham lng ln trong cac ong vat co vu nho tai nhng ni
o nhiem, nhat la gan nhng lo tinh luyen.
So vi nhieu trng hp di nc, sinh vat nhng ong co nay
co xu hng tch tu kim loai thap hn va ca tch tu qua he sinh vat va
nhng tch tu qua he thc an cung kem ro ret hn nhieu.
5.2. CADMIUM (Cd)
5.2.1. G|o| Ih|eu
Cadmium thuoc nhom II B cua bang phan loai tuan hoan va la mot
kim loai qu hiem, c xep th 67 trong th t cua nguyen to doi dao.
No khong co chc nang ve sinh hoc thiet yeu lai co oc hai cao oi vi
thc vat va ong vat. Tuy nhien, viec tap trung cua cadmium thng gap
trong moi trng khong gay oc hai nhieu. Nguy hai chnh oi vi sc
khoe con ngi t Cd la s tch tu man tnh cua no trong than. o, no
co the gay ra roi loan chc nang than, neu lng tap trung trong than
len en 200mg/kg trong lng ti. Thc an la con ng chnh ma Cd i
vao c the, nhng viec hut thuoc la va s phi nhiem co thi han oi vi
CdO cung la nguon o nhiem KLN quan trong.
To chc Lng Nong cua Lien Hp Quoc (FAO) va To chc Y te
The gii (WHO) e ngh lng Cd co the chap nhan c toi a la 400 -
500 g/tuan. No tng ng khoang 70 g/ngay. Lng Cd vao c the
trung bnh tren khap the gii khoang t 25-75 g/ngay va ro rang co van
176
e ni ma lng vao xap x mc tren cung. Nhng ngi hut thuoc co
the them vao c the lng Cd d tha t 20-35 g/ngay.
Trc nguy hiem ve s tch tu man tnh cua Cd trong c the con
ngi th van e kieng c co tam quan trong to ln. Bi v, nong o Cd
trong nhng vung at khong o nhiem thng la thap, nhng vung co o
nhiem va mc o cua Cd cao la van e can quan tam. c tnh ve Cd
trong nhng vung at khac nhau co qua trnh o nhiem khac nhau khoang
t 15 en 1100 ppm. Van e ay la can ngan chan va han che toi a o
nhiem Cd bat c ni nao co the c. Nhieu nc nghiem khac trong
viec s dung Cd hoac ang len ke hoach kiem soat nhng hau het hieu
qua cha cao.
O nhiem va gay oc Cd a tang nhanh trong nhng thap nien gan
ay la do hau qua cua viec tang s dung Cd trong cong nghiep. No la
mot hau qua khong the tranh khoi do qua trnh khai thac mo kim loai, o
nhiem trong san xuat va trong x ly rac. Khong giong nh Pb, Cu va Hg
a c s dung t nhieu the ky, Cd ch mi c s dung rong rai the
ky nay. Hn mot na Cd a tng c s dung trong cong nghiep khoang
20 nam qua. No ton tai nh mot san pham nau chay cua Zn va nhng kim
loai c ban khac va khong co quang nao c s dung chnh yeu lam
nguon Cd. Viec san xuat Cd tren the gii tang t 11.000 tan trong nam
1960 len en 19.000 tan nam 1985. Cd c dung chu yeu:
lam lp bao ve cho thep
phoi tron trong nhng hp kim khac
trong chat mau (cho cac chat nha, lp men, trang men va lap knh)
tao chat lam chac cho lp nha, lp men va trang men
trong Ni-Cd lam pin kho va s dung trong nhng tap chat khac,
ke ca trong phim anh va trong nhng thanh ieu khien cua lo phan ng
hat nhan.
Nhng nguon at o nhiem chnh do Cd gay ra la do khai thac mo,
viec nau chay Cd va Zn; s o nhiem kh quyen t nhng khu cong
nghiep; viec x ly rac thai co cha Cd nh: s thieu huy nhng vat bang
nha va pin; rac nc cong tham vao at; va viec ot nhng nhien lieu
hoa thach. Ngay ca trc khi Cd c s dung trong kinh doanh, s o
177
nhiem a xay ra nhieu vung rong ln co cha Cd trong nguon thai.
Phan phosphate la mot v du c ban, chat Cd co cha trong o vi lng
thap va khac nhau nhng viec s dung phan nay lien tuc dan en viec
tang ang ke lng Cd tch tu tren nhieu vung at nong nghiep. O nhiem
Cd trong khong kh nhng khu cong nghiep hoac thanh th cung gay
anh hng en nhng vung at nhng quoc gia cong nghiep va Cd t
nhng nguon nay co the c hap thu trc tiep vao than cay qua tan la.
5.2.2. $u co ve d|o hoo
Nong o trung bnh cua Cd tren trai at c c tnh trung bnh
nho hn hoac bang 0,1 mg/kg. Cd co lien quan gan gui vi Zn ve mat a
hoa, ca hai nguyen to nay co cung cau truc ion va ien t (mot tnh chat
co lien quan en ien the ion hoa). Cd co ai lc ion vi S cao hn Zn. Ty
le trung bnh cua Zn va Cd cho tat ca a me (co cha S) la khoang 500:1,
nhng pham vi t 27:1 en 7000:1. Cd c ton tai nh mot san pham
nau chay cua quang mo sulfide. Cd lai co kha nang thay the cho Zn trong
nhieu lien ket hoa hoc cua cac hp chat, nhat la hp chat cha S. Nguon
d tha nhieu nhat cua Cd la khoang chat ZnS, chat sphalerite, wientzite
va khoang chat phu nh ZnCO
3
(smithsonite) ien hnh cha 0,2 - 0,4%
Cd, mac du nong o oi khi co the tm thay len en 15% Cd.
Nhng a tram tch co lng Cd cao hn nhng loai a khac. Vi
phot pho (phot pho calci ngam) va nhng a en nam di bien cung tap
trung cao nhat ve s bat thng cua nhieu KLN khac ke ca Cd. Ca hai
loai a c hnh thanh t chat giau hu c ngam di ieu kien yem kh
va nhng KLN tch tu nh chat sulfate va hu c phc tap.
5.2.3. Nguon goy o nh|em codm|um
5.2.3.1. Co co son lrong dol
Page va Bingham cho rang, at bat nguon t a nui la co cha lng
Cd 0,1 - 0,3 mg/kg, nhng a nay cha t 0,1 1,0 mg/kg Cd va nhng a
xuat phat t nhng a ngam cha 0,3 - 11 mg/kg Cd. Noi chung, hau het Cd
trong at co nong o di 1 mg/kg, ngoai tr nhng ni b o nhiem t nhng
nguon rieng biet hoac at hnh thanh tren nhng a me vi lng Cd cao bat
thng, nh t nhng a en.
178
S tap trung Cd trong at My, qua mot cuoc khao sat 3305 mau at
t nhng vung khong b o nhiem 36 tieu bang, phat hien ra lng cha
Cd t 0,005 en 2,4 mg/kg Cd va trung bnh 0,20 mg/kg Cd. Nhn chung,
than bun cha nhieu Cd nhat, Do o, co the dung than bun nay lam phan
cho san xuat rau. Ngoai ra con dung chung lam phan phosphate va phan vi
lng hu c. Mot cuoc khao sat 2276 mau at Anh va x Weles, a
cho mc trung bnh la 0,9 mg/kg. Nc cong a b o nhiem nen nong o Cd
len en 114 mg/kg. Nguon o nhiem Cd khac la do chnh nong o Cd co san
trong at.
Nhng vung at phat trien tren a en co the gay o nhiem ang ke vi
tong lng Cd cao bat thng (nong o khoang 22 ppm).
5.2.3.2. Nguon lu phon bon
Pha n phosphate cha l ng Cd cao. Nh ng phan phosphate ang
tr tha nh nguon Cd co ma t hau nh kha p ni, gay o nhiem cho a t no ng
nghie p. S ta p trung cua Cd trong at do bon phan phosphat lam tang t
0,07 mg/kg e n 10mg/kg Cd tre n cac manh at mau m . Noi chung,
phan bo n n c U c ch a t 25-50 mg/kg Cd. Phan phosphate ch a t
3-8 mg/kg Cd c s du ng trong th i gian da i th nghie m tre n ca nh
ong co Rothamsted (Anh). at tro ng co c tang 2g Cd/ha/nam
trong th i gian va i nam va 7,2g Cd/ha/na m a t trong co trong th i
gian dai th nghie m.
S tch luy Cd cao hn trong loa i a t tro ng co co the do thieu s
ca y x i, b hap thu so l ng l n hn cua chat h u c va t kh quyen o
nhie m lang tu xuong lp a t mat.
Nriagu (1994) a tnh toan rang, phan bon phosphoride (lan) vi mc
cha Cd trung bnh t 7 mg/kg, cung cap 660T Cd /nam vao moi trng tren
pham vi toan cau. Trong cac nc EC phan bon c c chng khoang 300
tan Cd /nam va c hy vong tang en 346 tan Cd /nam vao nam 2000. Hau
het cac loai at c s dung lam nong nghiep co hieu qua se co s gia tang
so lng Cd trong at khi bon phosphate.
5.2.3.3. 7u su |ong dong o bou kh| quyen cuo hoo chol Co
M c tap trung bnh thng cua Cd trong bau kh quyen t
1-50 mg/m
3
, phu thuo c vao ca c nguo n pha t ra. No ng o cu a Cd trong
179
ba u kh quye n cha u A u la 1 - 6 mg/m
3
cho khu v c nong thon, 3,6-20
mg/m
3
cho vung thanh th va 16,5 - 54 mg/m
3
cho khu vc cong nghie p.
Nguo n phat tha i Cd ra kho ng kh chnh yeu la t sa n xuat kim loa i
khong co sat, cung nh s o t chay nhie n lie u hoa thach thai ra va vie c
san xuat sat va the p. Tnh bay hi cua Cd rat cao: khi hi nc nhie t
o cao phat ta n va o ba u kh quye n se co kha na ng mang va tha i va o
khong kh Cd rat ln. Tong phat thai cua Cd va o kho ng kh tren toan
the gi i hang nam c anh gia, theo Nriagu, la 8100 tan (800 tan t
nguon tai nguye n thien nhien va 7100 tan t s phat thai cua con
ngi). Tre n toan cau, a co s gia tang t 3400 tan (trong thap nie n
51 - 60) e n 5400 tan (t 1961 - 1970) va e n 7400 tan (trong
1971 -1980). Tong cong cho ca at kho va at co n c ma theo s sap
xe p t 2,6 e n 19 g/ha/na m cho vu ng no ng tho n, v i 3 g/ha/na m xem
nh gia tr tie u bieu cua s lang o ng Cd tre n at nong nghiep trong tap
oan chau A u. Tong gia tr lang ong Cd la 3,9 - 29,6 g/ha/nam c
tm thay vung o th va < 150 g/ha/nam trong vung gan khu cong
nghie p luye n kim. Ho anh gia s gia tang nong o Cd trong at (0 -
15cm) do s lang ong Cd t khong kh: My tr nen < 0,089
g/kg/nam thuo c vung no ng tho n, 29 g/kg/nam trong vu ng co ng
nghie p va 0,98 g/kg/na m trong vu ng thanh pho l n (trung ta m). Nriagu
con the m ra ng, s lang ong tren toa n ca u cu a Cd t kh quye n le n
5700 tan/nam tre n at lie n va 2400 tan/nam tre n ai dng.
5.2.3.4. 7u bun cong ronh
Bun ch a Cd t cha t bai tiet cua con ng i, san pham thuo c gia
nh cha Zn va cha t tha i t co ng nghiep. Ha u he t Cd eu tch lu y trong
nc cong, c thai ra trong suo t qua trnh x ly bun qua nh. Mot
khoang kha rong ve s co mat cua Cd c tm thay trong bun cong
ra nh, c trnh bay ba ng 5.2, m c ta p trung t < 1 e n 3650 mg/kg
Cd trong bu n cong ra nh ie u kie n kho a c bao ca o pha Ta y
chau A u va pha Bac nc My. Trong bun cong ranh My tm thay
mc Cd trung bnh t 17 - 23 mg/kg. Mot so tac gia cho rang, mc Cd
trung bnh la 16 mg/kg trong 150 cong ra nh My . Mo t m c ra t tha p
na la ch co 1 mg/kg Cd o i v i bun co ng ra nh Irac. A p du ng mo t
gia tr trung bnh cua Cd la 23 mg/kg trong cong ranh, Nriagu a oan
rang lng Cd khong bnh thng trong mo i trng t s bo n bu n vao
a t la 480tan/nam.
180
S tap trung kim loa i trong co ng ra nh kha c nhau ra t cao do trnh
t thay oi lien tu c cua hp chat va the tch n c thai cong nghiep c
tha i vao co ng. Khoa ng 70% ca c loa i co ng kha c nhau e u a c tm
thay co ch a Cd trong mau bun. Trong thap ky qua, s tap trung Cd
trong bun a giam mot va i quo c gia nh la mot ke t qua cua vie c cai
thien o nhiem. Do o , so lieu bang 5.2 ch co gia tr tham khao.
Nong o Cd cao nhat cong ranh c a vao at nong nghie p
cha u A u bie n o i t 5 mg/kg ( Netherlands) en 20 mg/kg ( Co ng
hoa lie n bang c va Phap). S khuyen ca o mc Cd ch a cao nhat
trong co ng ranh tha nh pho cua cha u A u la 20 mg/kg (trong ie u kie n
kho), m c cao nha t cho phe p la 40 mg/kg My . Baker a e xua t nong
o Cd cao nhat la 50 mg/kg trong khi Chaney cho rang nong o Cd
trong bu n khong c vt qua 1% so vi Zn. Ni tap trung Zn cao,
o c to Zn se giam v i kha nang ca y tro ng tie u thu Cd cao.
S khuyen cao l ng Cd khong bnh thng cao nhat trong tnh
cha t at t cong ra nh cung kha c nhau gi a ca c quo c gia. chn quo c
gia chau Au va Canada, m c Cd co t 0,001 kg/ha/nam ( an Mach),
e n 0,17 kg/ha/na m ( Vng quo c Anh). Ho i o ng EC chau A u a
khuye n cao, l ng Cd cao nha t la 0,1 kg/ha/na m va m c cho phep cao
nhat la 0,15kg Cd/ha/na m.
ieu kie n tch lu y Cd trong vai loa i bun at co lie n quan e n CEC
a t. Tch luy Cd cao nha t la 5,5 kg/ha trong a t CEC < 5 meq/100gr at,
11 kg/ha Cd oi at co CEC t 5-15 meq/100gr a t va 22 kg/ha Cd oi
vi at co CEC > 15 meg/100gr at.
Mac du hnh th c cua x ly ra c thai bun cong ra nh la tao ra nguon
khoa ng vi l ng va pha n N va P, nhng no cung la m ca c loa i a t tr
nen b o nhie m Cd va ca c kim loai khong can thie t khac nhie u hn, vo
hnh chung se dan en dinh d ng ca y tro ng se gia m.
Bang 5.2. Ham lng Cd trong bun cong ranh thanh pho
Cd Nguon bun cong ranh So tai lieu tham khao
(mg/kg)

6,8 - 444 16 thanh pho (My) 41
3 - 3410 150 x ly mau thc 42
181
2 - 1100 57 a phng (My) 43
0,3 - 168 6 tnh (Ha Lan) 44
2 - 1500 42 mau x ly thc vat (Anh) 45
< 1 - 180 200 mau bun (Anh) 46
< 1 - 90 45 x ly mau thc vat (Ireland) 47
< 2450 Bordeaux (Phap) 48
10 - 12 Helsinki (Phan Lan) 49
2,3 - 171 93 x ly mau thc vat (Thuy ien) 50
0,3 - 236 7 thanh pho (Canada) 51

5.2.3.5. Coc nguon Co khoc
Cac nguon Cd chu yeu khac eu co the gay o nhiem la cac mo
than, phan bon t cac quang apatite, cac mo sielfhide co the cha 5% Cd.
Qua trnh xoi mon, ra troi va tch tu a lam tap trung cao Cd trong at.
at b o nhiem mot cach nghiem trong bi Pb, mo Zn, a c tm thay
cha en 450 mg/kg Cd.
5.2.4. Ouon he Cd do| vo| Ihuc voI
Tnh chat hoa hoc at co anh hng ln en tac ong Cd oi vi
thc vat va cay trong. Thong qua day chuyen thc pham (rau, cu, qua,
gao) se lai anh hng khong nho len sc khoe con ngi. Chat oc Cd
co the tch luy trong nhng thc vat tren mot vai vung at b o nhiem. S
tch luy (accumulation) cua no trong nhom cay thc pham mc cao la
nguyen nhan ln lam gia tang ngo oc thc pham. Tham ch, s tch luy
Cd trong thc pham gay ngo oc co the anh hng tram trong trong mot
thi gian dai.
Mitchell tm thay th t cua oc tnh KLN en lua m va rau diep
tren at acid, theo trnh t Cd > Ni > Cu > Zn. Khong co dau hieu ben
ngoai ch th thc vat a nhiem oc Cd. Tuy nhien, nhiem oc Cd bieu th
benh vang la, s heo va tnh trang ngng phat trien nhng ma lai hiem
khi tm ra nguyen nhan. Nhieu trng hp cua tnh oc trong at b o
nhiem KLN bieu hien cho no se tao ra s hut d tha mot so nguyen to
182
khac, t o gay ra s mat can bang trong c the sinh vat. Cd d tha
trong khau phan gay nen benh cang thang than kinh.
Lng Cd c hut bi cay trong tuy thuoc vao ac tnh moi trng
at va cac yeu to sinh ly, sinh hoa cay trong c e cap di ay.
5.2.4.1. oc chol Co lrong dol onh huong den coy lrong
Ham lng Cd trong at: mac du nhng tnh chat at co anh hng
en tnh san co cua Cd, lng tong so cua nguyen to trong at hien nay
la mot trong nhng nhan to chnh anh hng en Cd cha trong cay
trong. Ngi ta a tm thay tong so Cd co lien quan mat thiet vi Cd cha
trong cai bap, ca rot, rau diep va cu cai c trong tren 50 loai at b o
nhiem t cac nguon khac nhau. Chembley va Lluwin, 1998, a trnh bay
nhng moi tng quan co tam quan trong cao trong tong so Cd co trong
at c hnh thanh t cong ranh va Cd cha ng trong rau diep va cai
bap. Lund cung a tm ra moi tng quan quan trong gia Cd trong at va
Cd tap trung trong la cua vai loai ngu coc.
Cd nguyen dang trong at cung anh hng en s san co sinh hoc.
Alloway a tm thay Cd trong at b o nhiem t nhng nguon vo c trong
at, chang han nh mo kim loai va luyen kim, co xu hng c tch luy
de dang trong phan co the an c cua rau cai hn t trong at c hnh
thanh t cong ranh. Tuy nhien, ty le tch luy thap nhat (Cd trong rau qua /
Cd trong at) a c tm thay trong rau qua c trong tren a voi, at
b o nhiem mo shipham. Bun cong ranh la ni tap trung kha cao Cd.
Lng hu c cha trong bun cong ranh gia tang kha nang hap thu kim
loai cua at
- pH cua at: pH cua at la mot yeu to chnh quyet nh s san co
cua Cd trong at bi v no anh hng c che gi nc va s hoa tan cua
kim loai ac biet trong at co Cd. S tieu thu Cd co moi quan he nghch
ao vi pH cua at. Page a cho biet rang, s tch luy Cd trong la cu cai
ng Thuy S tang them t 2 len 3,9 lan khi pH giam xuong t 7,4
4,5 va lua m cung co nhng phan ng tng t.
- Anderson va Nilson a ket luan rang, bon them CaO vao at th
giam i s tieu thu Cd trong cay cai dau do s gia tang pH va s canh
tranh gia ion Ca
2+
va Cd
2+
. Vi tnh acid tang, s gia tang Cd
2+
di ong
la mot phan lien quan en s giam OH

, s ket tua cua cac KLN khac.

Con hien tng giam s hap thu keo at lien quan en s giam pH.
183
Alloway (1990) a cho rang, pH (khi nong o CaCl
2
0,01M) la nhan
to anh hng th hai (sau tong so Cd) trong s suy giam kha nang tch
luy Cd trong bon mua vu tren 50 loai at khac nhau c kiem soat o
nhiem. Ty le tch luy Cd cao nhat co xu hng xuat hien trong cay c
trong tren at acid.
- Kha nang gi nc cua at: mot so nha nghien cu a chng minh
rang lng Cd cha trong cay trong ty le nghch vi CEC trong at trong
chung. Alloway a tm ra moi lien he nghch ao gia he so Kd vi ng
ang nhiet ma Kd la thanh to quyet nh cho Cd ang hien dien trong at.
Ket luan nay thu c t th nghiem ve s tch tu hi nc va tch luy Cd
cha trong cai bap, mot vai loai at.
CEC va hu c cua at lien quan en hap thu Cd cua thc vat
Hinesly (1931) a cho rang, Cd tieu thu bi cai bap a lam ao lon moi
quan he vi CEC trong at thoai hoa vi CdCl
2
nhng khong co s tng
quan vi CEC trong at c bien oi t bun co cha Cd.
Moi quan he gia CEC va s hap thu cua cay trong van con cha
c ro rang bi v s thay oi cation kim loai ch la mot trong vai c che
tch luy nc anh hng en tnh hoa tan cua Cd trong at. Mac du
hydroxide, oxide khong tap trung nhieu khi CEC cua mot loai at co pH
di 8, chung ac biet tch luy nc tng ng so lng Cd. Do o,
CEC khong co tnh quyet nh at co the gi kim loai hoa tan Cd.
Mot so nghien cu cung cho biet rang, lua trong t ngap nc co
ieu kien tch luy nhieu Cd. ieu nay la do s tao thanh trang thai ran
cua CdS trong nhng at trong lua thieu oxy. Khi hp chat cua lu huynh
b oxy hoa se co vai s acid hoa e tap trung Cd san co. Tintsu Nalley
(Nhat Ban), ni ma benh "Itai Itai" xay ra vao lan au tien nam 1950, a
tm ra Cd co trong ruong lua co tng quan vi so ngay ruong lua c
thao nc va c nh ky lam thong kh trc khi thu hoach. Hau het
at trong trot co set eu co keo tu khi ma nhng ieu kien oxy hoa trong
lp at mat qua nhieu nam nh la ket qua cua viec thao nc va cay cay.
Cd co the co san nhieu hn trong nhng at b keo tu nay hn la at b
tan keo. Bi v kha nang gi Cd cua chung thap hn ma nguyen nhan gay
ra la bi cha t Fe(OH)
2
va Mn(OH)
2.
- Cac nguyen to khac anh hng Cd trong at: hang loat cac nguyen
to quen thuoc nh Cu, Ni, Se va P co mat trong dung dch at co the lam
184
giam s hut Cd
2+
cua cay trong. Vai tro cua Zn oi vi Cd th khong ro
rang va s xuat hien Zn tuy thuoc vao Cd co trong at. Zn a c ghi
nhan nh la mot nguyen to thng song hanh nhng lai oi lap vi s
tieu thu Cd trong at. Vi mc tap trung Cd cao, no co the gay anh hng
len qua trnh quang hp cua cay trong. Van e can quan tam va can
nghien cu them la, qua trnh quang hp co anh hng len s tieu thu
Cd, v thong qua qua trnh tch gi hi nc, mat nhieu Cd hoa tan, cung
nh s tng tac gia Cd va cac nguyen to khac vung re cay?
5.2.4.2. 5u l|ch |uy Co lrong coy lrong
Davis va Calton Smith a cho rang, rau diep va cu cai, can tay,
cai bap co xu hng tch luy Cd kha cao trong khi cu khoai tay, bap ngo,
au tron va au dai ch tch luy mot t Cd. Nhieu nha nghien cu a tm
thay cai nhp tch luy Cd nhieu nhat trong cac loai thc pham. La ca chua
c tm thay tch luy Cd khoang 70 lan so vi la ca rot, trong khi bien
phap trong trot giong nhau. Bingham a cho mot th t lien tiep giam
tnh nhay cua oc chat Cd trong at, cu cai > au nanh > cai xoang > rau
nhp > ngo > ca rot > au > lua m > cu cai trang > ca chua > b > cai bap
> cu cai ng Thuy Sy > lua vung cao. Tuy nhien, th t nay th ch
ung mot cach tng oi thoi cho mot nhom cua moi loai thc vat.
Kuboiet a chng minh rang, nhng ac tnh tch luy Cd cua 10 loai phu
thuoc vao 5 ho thc vat. Cac ho nay le thuoc nhieu hn vao pH cua at.
Loai cai bap Trung Quoc va cu cai trang Nhat Ban co kha nang chap
nhan va tch luy Cd nhieu nhat trong chung. au nanh va au dai thuoc
loai legieminosae th cha Cd t hn.
Sposito va Page, a c tnh s lay i Cd cua at bi nhng vu thu
hoach mua mang (kg/ha/nam) khoai tay la 0,79, ca chua 0,22, cu cai
0,57, lua m 0,06. Nhng qua trnh bon Cd cho at trong trot lai cho ta
mot ket qua mi: mat can bang vi cac nguyen to a lng va vi lng
trong at.
S phan phoi Cd trong cay trong: Cd cung vi Mn, Zn, Bo va Se a
c coi la cac yeu to de dang di chuyen trong cay trong sau khi c
hap thu qua re cay. MacLean a ch ra rang, Cd tap trung cao trong
nhng re cay hn cac bo phan khac cua loai yen mach, au nanh, co, hat
bap va ca chua; nhng khong co loai nao trong so nay phat trien c khi
tch luy Cd re cay.
185
Tuy nhien, trong rau diep, ca rot, cay thuoc la va khoai tay, Cd
c cha nhieu nhat trong la. Trong cay au nanh, 2% Cd c tch luy
trong la va 8% cac choi.
Dang ac biet cua Cd trong mo cay thc pham lai la mot yeu to
quan trong trong viec quyet nh s tch luy Cd trong c the con ngi.
Cd a c tm thay trong protein thng co trong cac khoi u cua c the;
nhng protein nay cung co the tm thay trong loai nam, au nanh, cai
bap, lua m va cac loai thc vat khac. S tap trung Cd trong mo thc vat
co the gay ra thong tin di truyen ARN sai lech cua quan the.
Ngoai s tieu thu thong qua re, Cd co the c hap thu manh me
vao tan la va s di chuyen vao c the thc vat. ieu nay khi au mot
vong sinh a hoa cua Cd trong chuoi thc pham nhng khu vc b anh
hng bi s o nhiem bau kh quyen.
5.2.5. MoI vo| d|en cuu nh|em doc Cd
a) Vai o nhiem Cd ien hnh
Cac ZnS, ZnCO
3
hoac cac kim loai phat quang khac b no va tan,
tao ra mot lng ln Cd o nhiem. Tong so Cd tap trung en
540 mg/kg trong at b o nhiem bi nguon Pb-Zn, pha Bac x Wales.
Montana (My), Buchauer a tm thay 750 mg/kg Cd trong at a c
phat hien xa en khoang 40 km t nguon phat thai pha Bac x Wales
va en 10-12 km t mo Avonmoth gan Bristol (Anh), ngha la lan truyen
Cd i rat xa.
Trng hp ien hnh la vu ngo oc Cd ma nguyen nhan nc b
nhiem Cd Jintsu Valley, Toyama, Nhat Ban. Mot mo Zn- Pb a gay
ngo oc nang nc song va at ruong ong bang Jintsu Valley trong
nhieu nam. Mot bao cao khac a ghi nhan, trong va sau chien tranh the
gii lan II, khoa ng 200 phu n l n tuo i, ng i a sinh vai a con, ch c
na ng va n o ng cua c the b gia m thie u, suy tha n pha t trie n va b che t
tuo i 65. ie u na y (benh "Itai Itai") co nguyen nha n chu ye u la o c cha t
Cd va them vao o la thieu Ca, vitamin D va protein a a nh h ng len
bao thai. Ca vie c trong lua va n c uong a phng a b nhiem dau
co Cd, s co mat trung bnh cua Cd trong lua cao hn gap 10 lan mc
o cho phep cu a a phng (0,7 mg/kg va 0,07 mg/kg tro ng l ng ti)
v i m c Cd cao: 3,4 mg/kg Cd. Khu v c trong lua gan ay 22 quoc gia
186
a a ra nong o trung bnh cua Cd la 0,029 mg/kg, nhng oi vi Nhat
la 0,065 mg/kg. Trong luc o, mc hap thu Cd cua ngi dan Jintsu
Valley ke tren a c xac nh chng khoang 600 g/ngay, cao gap 10
lan s cho phep cao nhat Nhat 95% at lam ruong ay a tm thay b
nhiem Cd.
b) Cach giam o nhiem Cd trong cay
Ngoai s giam pH, cac nguon khoang vo c cung giam s hap thu
Cd cua mot vai loai at, ac biet la at cat (co s hap thu vo c thap).
Alloway a tm thay s tieu thu Cd qua khu vc re.
Nhng manh at lam lua b o nhiem Nhat Ban a c phuc
hoi bang cach rai mot lp 30cm at khong b o nhiem len tren at a b o
nhiem. S cai thien loai nay kha at va khong thc te oi vi nhng
vung at nong nghiep rong ln khong ngap nc.
Giam ham lng Cd trong at bang cach lam sach acid e tranh o
nhiem mach nc ngam, ni ma ong thi vi o nhiem Cd co ca o nhiem
acid. Mot s nguy hiem en so lng cua sinh vat trong moi trng, khi
Cd di ong co the gia tang, mac du tong so Cd a ang c giam.
Gii han pH = 7 lam giam oc tnh sinh hoc san co la cach cai
thien tot nhat.
Gia tang kha nang tch luy nc cua at bang cach them vao cac
yeu to vo c; nhng cach nay t thc te.
Cho ngap nc mat ruong e tao s giam sut nhng ieu kien
thch hp cho nhng khu vc trong lua hoac nhng khu vc ni ao /am
lay co the c phat sinh.
Khong trong cay lng thc; trong nhng trng hp b o nhiem
nhe, trong nhng loai hoac cay trong co kha nang tch luy Cd thap. Mot
phng phap hu hieu la luan canh vi cay thc an cho gia suc. Chnh v
vay, s tch tu Cd trong cac bo phan cua cac con thu nh than a b loai
bo. Do o, no t gay hai cho ngi.
5.2.6. FhoI h|en o nh|em vo g|om Ih|eu o nh|em Cd
oi vi s hien dien cua Cd cao trong at, ac biet at a b o
nhiem la mot yeu to quan trong trong s tch luy Cd trong khau phan cua
con ngi. Viec nhan ra nhng ac iem cua tat ca cac loai at vi s tap
187
trung Cd cao mot cach bat thng la e co the quan ly at thch hp. Nen
nh rang trong hau het cac trng hp, cac loai at nay van b o nhiem
khoang hang tram nam (co the hang ngan nam) va tnh sinh hoc san co
cua Cd se b bien oi trong suot thi gian nay nh la ket qua cua viec
thay oi tnh chat at. Mac du qua trnh lam sach co the xay ra mot vai
tnh huong, chung van co khac biet oi vi phan ln at nong nghiep.
ay la s suy luan hp ly nham muc ch tranh xa hn s o nhiem
cua at qua cac nguyen lieu cha Cd, nh phan phosphate va bun cong
ranh. Phan phosphate la can thiet cho cac phng phap tham canh nong
nghiep hien ai nhng Cd trong phosphate co the c x ly ky thuat
cao, tuy ieu o co lam tang gia thanh. Bun cong ranh la nguon Cd chnh
vi lng Cd cha trong bun c cai tao t at cong, gii han trong 3
mg/kg. T cac quan iem cua cac nha nghien cu can co mot nhu cau
theo doi tnh sinh hoc san co cua KLN trong at bun khoang vai thap
nien sau khi s dung at bun lam phan bon.
Van e Cd at ra la mot th thach ly thu, ke t khi ngi ta quan tam
en ban chat sinh hoc va tat ca moi quan tam ve moi trng c x ly e
giam s xuat hien Cd va tnh sinh hoc san co cua no. Them vao o, trong
viec kiem soat chat hoa hoc cua at va s o nhiem no cung can chu y en
s phat trien cua thc vat e chon la kieu di truyen tieu thu t Cd, nghien
cu ky hn Cd trong thc pham c tch tu trong c the con ngi.
5.3. $EIENIUM ($e)
5.3.1. G|o| Ih|eu
Nhng nghien cu gan ay ve Se mot so ni tren the gii bao
gom mien Tay nc My, Trung Quoc va Australia a mang lai ket qua
vt qua s quan tam ve nguyen to nay, trong ca oc to va sc cha
ng co gii han. Se, mot thanh vien nhom VI trong bang he thong tuan
hoan (nguyen t so 34) cung vi cac nguyen to khac co s tng ong
hoa hoc ang ke nh lu huynh, hn na chung giong nhau ca hnh
dang lan hp chat. Nhng ket qua tng ong o co trong mot so moi
quan he sinh hoc, ieu nay the hien ca hai mat: va la vi lng va la
oc chat cho ngi va ong vat. Tren toan cau, Se khong xuat hien vai
lp tch tu rong ln ma no ch co nhng ni co ieu kien song khac
nghiet. Nhng trong thng mai no gop phan vao qua trnh tao san pham
188
phu trong viec tinh che kim loai chat lieu, bao gom kim loai: Cu, Zn va
Ni. Viec s dung Se nhng nha may ien t, thuy tinh, nha va gom s,
s dung trong cong nghiep hoa chat trong cac cong nghe che bien chat
boi trn. Them selenium sulfide vao trong xa phong giup cho viec ieu
tr da au khoe manh; Se ket noi vi vitamine E trong thc an co li cho
sc khoe, di dang la thanh phan bo sung cho thc an hang ngay.
Trong thc pham dinh dng ong vat, lng Se co mat trong
khau phan hang ngay co the mang en nhng phan ng oc hai. T thc
vat t nhien, oc tnh cua Se a c phat hien ong vat, mac du phan
ln lng seleniferous the hien tnh oc cha ro. oc to Se gay ra nhng
loai benh kinh nien nh benh thieu chat "kiem" va "quang ga". Tuy
nhien, Se a khong a en hau qua nghiem trong ca loai ngi va
trau bo. Mat khac, khi lng Se thieu hut trong thc an ong vat, tham
ch co the dan en s hon loan c biet nh la "giam sc lc". S viec
nay co the lam du i thong qua viec them Se ket hp vi vitamin E, vi
lng nho thc an hang ngay 0,10 mg/kg, c xem nh u e ngan chan
nhng chng benh tren, da vao kha nang co the s dung cua vitamin E.
Con Se the hien la oc chat cho vat nuoi, noi chung, khi nong o cao hn
3 mg/kg 4 mg/kg. ay la gii han can thiet. S hap thu Se cay trong
va che o an hang ngay cua ong vat va con ngi la mot van e quan
trong trong nhieu lnh vc khoa hoc.
Mac du Se la mot nguyen to quan trong trong thc pham nuoi
dng ong vat nhng co t bang chng e chng minh no la yeu to can
thiet cho viec phat trien cay trong. Noi chung, cay trong moc tren at
seleniferous the hien tnh selenosis. Trong hau het nhng trng hp
c the hien ra bi diep luc cua la cay va sac dien mau hong cua re. S
tch luy Se d tha a the hien nhng dau hieu oc hai cho ong vat hn
la cho cay trong. V vay, Se ch co the la nguon goc oc hai cho ong
vat. ac biet, mot vai cay trong nh la munroa squarrosa khong tch luy
va co the moc trong at co ham lng Se cao.
5.3.2. Nguon goc
S a da ng cu a Se tre n l p vo tra i a t c a ra la khoa ng
0,05 - 0,09mg/kg. Se co ma t trong qua ng sunlfat. Ma c du Se pha n ta n
qua nh ng l p la ng tu a cha t nhng no va n c kha m pha mo i ni
189
tre n tra i a t, va tho ng th ng, co nhie u trong a phie n se t ma u en,
v i no ng o le n e n 675 mg/kg Se.
Se t trong loa i a va trong nh ng ma nh vu n carbonat.
phosphate co no ng o 1 - 300 mg/kg. Sau o , Se c ta o the m b i s
hie n die n cu a h p cha t h u c ngay lu c sinh kho i c ta o tha nh. Khi
kch thch xa y ra v i s co ma t cu a ion sulfate, ta o ke t tu a v i nh ng
c che va n ha nh gio ng nhau co the hnh tha nh nh ng selenide. Tho ng
th ng, Se c ga n v i sulfate, ni ma no ke t h p cha t che va o trong
tinh the sulfate b i mo t qua trnh thay the o ng hnh kha c cha t cu a lu
huy nh. S tng o ng ve v tr va ch c na ng ho a ho c cu a hai nguye n
to na y, gia i thch ly do ta i sao Se thay the cho S va kho ng xua t hie n
nh la khoa ng cha t Se trong l p tch tu qua ng pyrite.
Nguon goc nguyen thuy cua Se trong t nhien la s phun trao cua
nui la va nhng sulfate kim loai gan vi nhng hoat ong tao ra bi nui
la. Mot v du ve selendre, selenite tao ra do hoat ong nui la va Se t
nhien co le c tm thay trong mieng nui la Wyoming, My. Nhng
khoang chat Se khac nh la clausthalite, naumannite va selenide kim loai
a c cho la xuat hien tren a silic vung thuoc Bolivia, Canada va
Sumatra. S tap trung ang ke cua Se gan vi nhng loai nhien lieu khac
nhau, ke ca than va dau. Nhng s ket hp nh the ong vai tro quan
trong trong viec xem xet s va cham cua nhng san pham hon hp ang
hoat ong trong at va nc. Nguon goc th hai cua Se la nhng s ket
hp sinh hoc ma trong o s tch luy xay ra.
5.3.3. Nguon goc o nh|em $e
a) O nhiem Se cua at noi chung phan anh s phong hoa vat lieu
goc va cac ieu kien khong kh va thi gian.
Trong moi trng t nhien, viec tap trung cao Se trong at trc het
gan vi nhng vat chat co nguon goc nui la, quang sulfate a phien set
mau en, a cat vi carbonate. Cng o manh cua thi tiet va qua trnh
kh chat hoa tan tren nhng vat lieu goc se xac nh hanh vi Se c ban
cua at. Co the thay ro la Se de dang b oxy hoa trong ieu kien thi tiet.
No tr nen linh ong nhieu hn vi viec gia tang qua trnh oxy hoa va v
vay trong moi trng chat kiem kho can, Se co mat trong at hau nh
dang selenate, dang ma cay co the s dung c. Trong nhng vung am
190
t, selenite xuat hien vi u the troi han va di nhng ieu kien nay,
Se t co the hoa tan c. Mot so cuoc khao sat a xac nh s tap trung
Se cua at trong mot so at khac nhau, no minh hoa s a dang trong s
phan chia cua nguyen to nay. Lng Se co mat trong at rat khac nhau,
t nhng lng rat nho (< 0,1 mg/kg) en lng ln (len en 5000
mg/kg), gay ra o nhiem nghiem trong. Archer (1994), cho thay Anh,
trong lp at 15cm co 0,02 2,0 mg/kg Se, trung bnh 0,5 mg/kg. vung
ngap, Se cao hn nhieu.
b) Gia tr s dung cua Se nh la mot hp chat hoa hoc trong nong
nghiep, bao gom nhng lnh vc khac nhau ke ca gia tr s dung cua no
trong viec kiem soat nhng sau hai va nh mot phan phu cho ba an hang
ngay cua vat nuoi an co trong nhng vung thieu Se. Giong nh mot loai
thuoc tr sau oc hai, Se tan ra trong potassium ammonium sulfide
([KONH
4
)S]Se). Va v vay, cho en nam 1991 Se a c s dung e
kiem soat s xuat hien cua nhng sinh vat nho va con trung nhng giong
cay cam qut, nho va nhng o trang tr. Mot tr ngai khac, co hien tng
Se tch luy trong cac sinh vat nho be, cac sinh vat nay lai song bam dnh
vao cong trnh va vat lieu xay dng; cho nen gia tr s dung cua vat lieu
nay ngay cang suy giam. Khi chong sau benh cho cay trong, ngi ta cung
dung nhng hp chat cha Se nh cac muoi selenate. Gia tr s dung chnh
cua Se trong nong nghiep th khong con nghi ng g na, no nh la mot
thanh phan vi lng bo sung cho thc an hang ngay cua ong vat e tranh
nhng van e gan lien vi s thieu hut Se.
c) Nguon o nhiem nhan tao chnh cua Se trong khong kh: t s ot
chay than ( nhng cay trong) cung cap nang lng ien va trong cong
nghiep, thng mai va trong viec s dung la nhng ni c tru. Nriagu
va Lacyna a a ra mot c tnh ve lng phat thai Se toi a tren toan
the gii: 5,780. 10
3
kg trong suot nam 1983, 2,755. 10
3
kg co nguon goc t
viec ot chay than. Mot tai nguyen ang chu y khac cua Se trong kh
quyen ke ca viec ot chay dau (827.10
3
kg/gr) va lam giam bt Se trong
suot qua trnh pyrometallurgical thuoc ve cong nghiep nh la Cu Ni
tinh che (1,280.10
3
kg/gr). Mot ty le Se phat ra toan cau t nhng tai
nguyen thien nhien gan ay c c tnh t khoang 60% - 80% tong so
Se phat ra t nguon goc sinh hoc bien. Bang kiem ke cua Nriagu va
Lacyna e ngh ro rang rang, at cung nhan nhng lng ln Se t s a
191
dang rong ln cua nhng chat thai cong nghiep, hai nguon chnh la s
loai bo cua phan tro tan con lai t viec ot than va s lang ph noi chung
cua nhng san pham thng mai at.
d) T nguon nc thai cong ranh thanh pho
Co t thong tin lien quan en s tap trung Se trong bun va nc thai
cong ranh at c cai tao My. Mot nghien cu ve bun cong ranh t
16 vung a cho rang ham lng Se trong khoang t 1,7-8,7 mg/kg. Mot
c lng co gii han cua nguon nc thai t vung Los Angeles ln hn
the hien mot day gia tr t 2 - 6 mg/kg Se, trong khi mot gia tr trung bnh
la 1,1 mg/kg Se c xac nh cho nguon nc thai sinh ra cua 40 thanh
pho. Se c tach ra t nc thai cac o th thuoc giai oan au va no
c tap trung vao bun cong ranh. Trong o, cha ng t nhat 0,2% Se
co nguon goc nc thai t nha may cong nghiep.
So vi nhng kim loai khac, nong o Se cua hau het bun cong ranh
eu thap. Logan a khao sat s tng tac cua Se trong at c cai tao
vi bun cong ranh tren lua mach, cu cai ng Thuy Sy va cay cu cai.
Ve kha nang di chuyen theo chieu sau, tac gia a cho rang, hau het la
chung b gi lai tren lp at mat, ch 13% - 25% lng nc thai co cha
Se tham xuong sau t 0 - 15cm. Khong tm thay Se o sau 150cm. ieu
nay chng to kha nang di chuyen theo chieu sau cua Se thap hn nhieu
so vi nhng nguyen to khac nh la Cd, Zn, Ni va Lb. Nhieu tac gia ket
luan rang, viec mat Se hoac la do s kh chat hoa tan hoac la do s bien
thanh hi. S hap thu Se cua cay trong cung thap, vi t bang chng cho
thay s lien quan gia viec ng dung va tch luy Se vi cay trong.
5.3.4. HooI I|nh doc choI $e
5.3.4.1. Hool l|nh vo co
Nhng mc oxy hoa cua Se la II, III, IV va VI, tat ca chung c
tm thay trong moi trng di nhng ieu kien khac nhau. Trc khi
xem xet s tac ong qua lai phc tap cua nhng thanh phan a dang nay,
chung ta phai xem xet s hoat ong cua Se di ieu kien hoa hoc n
gian. Se (IV) co the ton tai dang hoac la selenite (SeO
3
2-
) hoac
biselenite (HSeO
3
-
). Hai dang nay ton tai tuy thuoc vao o pH con
selenate (Se[VI]) th ton tai nhng the oxygenared, giong nh nc cua
Se va la nguyen nhan trc tien tao phan ng cua nguyen to nay vi cac
192
nguyen to khac trong at. So sanh vi lu huynh, Se la nguyen to oxy
hoa - kh va c thanh lap chac chan hn. Nhng oxyanion selenite co
the c xem la redox va c thanh lap chac chan qua selenate. Ngc
lai, sulphate th c xem la san pham th sinh cua dang sulfur. That thu
v khi xem xet nhng phan lien he cua nhng oi redox Se, SeO
4
2-

/SeO
3
2-
va SeO
3
2-
/ Se
0
c so sanh vi nhng oxy hoa kh khac ma
thong thng tm thay trong nhng he thong co nc va trong at. Di
nhng ieu kien giong nh mot he thong khep kn, trong o cha nhieu
hp chat hu c, qua trnh phan giai vat chat hu c c tien hanh: au
tien, lng O
2
giam xuong, sau o la MnO
2
giam, roi en NO
3
va cuoi
cung la FeOOH. Neu ien the oxy hoa kh va u, s giam bt SO
4
2-
,
s bien oi CH
2
va s hnh thanh NH
4
+
se xay ra. S giam bt SeO
3
2-
en
Se
0
se xay ra ong thi vi MnO
2
ti Mn
2+
( 0,4V) va s giam bt
SeO
3
2-
en Se
0
se xay ra xung quanh 0,2V trc qua trnh FeOOH bien
oi e tao ra Fe
2+
. Trong at, s tap trung nhng hon hp nh la NO
3
-
,
MnO
2
va SO
4
2-
thng thay mc cao hn nguyen to nho nh Se; ve ly
do nay, s giam xuong cua hon hp Se thng c ieu khien bi nhng
trang thai nhng oi redox khac.
Ban ve ban chat t nhien cua s hap thu phu thuoc vat ly va hoa
hoc, nhng nghien cu a ch ra rang, s ket hp dung dch co le la mot
xem xet quan trong vi s quan tam vao nhng c che van hanh cua s
hap thu khac biet. Nhng thay oi ien tch cua phan t mang ien co the
anh hng mot cach gian tiep en s phan phoi chung tren be mat chat
long va mang thuy hoa cua chung. T o, tao nen s thay oi ap lc hap
phu cac anion tren be mat hat keo at. Tuy nhien, nhng nghien cu va
kinh nghiem cua mot so nha nghien cu a ch ra rang, s khac nhau cua
ai lc cac phan t mang ien t a co mot t anh hng en pham vi hap
phu cua selenite, trong khi s hap thu nay co nhng y ngha khac nhau.
Nhng thay oi trong hoat tnh cua phan t mang ien t co the c
xem xet mot cach chnh xac nh la mot s gia tang (hoac giam) trong s
tap trung cua nhng anion canh tranh nhau. Trong trng hp chat
chloride, s canh tranh nay rat mong manh nhng van co the xay ra, tuy
nhien khong manh nh phosphate va sulfate. Chung c xem xet nh
nhng vat chat canh tranh vi ca selenite va selenate trong he moi
trng nc hoac keo. Mot s tch luy d lieu t nhng nguon khac nhau
193
gi ra moi quan he tiep noi sau o cho nhng hieu biet ve s hap thu
anion trong at va trong nhng vat chat nho be, theo bat ang thc sau:.
Phosphate > arsenate selenite silicate >> sulfate selenate >
nitrate > chloride.
Mot v du ve moi lien he hoat ong cua bon ion nay: selenate (0,74
mg SO
4
2-
/l), selenite (0,24 mg SO
3
2-
/l), sulfate (96 g SO
4
2-
/l) va chloride
(1,7 g/l) a c lam can bang vi at phu sa ranhill California, My, va
lng c hap thu a the hien nh mot ty le phan tram cua s tap trung
anion ban au.
Nhng nghien cu ve tnh ben cua selenate, selenite va selenide
phc tap a ch ra rang MnSeO
4
0
, NiSeO
4
0
, NaHSeO
3
0
, KHSe
0
va
NH
4
HSe
0
xuat hien e mot phan lam tang o hoa tan Se trong at trong
trot bnh thng, da vao nhng ieu kien oxy hoa kh (redox). Di
nhng ieu kien, trong moi trng co he thong oxy hoa kh ong thi
xuat hien th SeO
4
2-
, dng nh tr thanh nhan to ong gop chnh moi
trng co pH ln hn hoac bang 2. Trong nhng he thong redox on hoa,
ca SeO
3
2-
va HSeO
3
-
la nhng ong gop co y ngha e hoa tan Se vi hai
selenite manh hn, ben di o pH: 7,3. Di nhng ieu kien trong
nhng vung at ngap nc, Se co kha nang hoa tan mang hn nh la
HSe
-
o pH > 3,8 va H
2
Se
0
< pH 3,8.
5.3.4.2. Hool l|nh |on huu co
Co t s hnh thanh hu dung ve hoat ong cua hon hp Se hu c
trong at. Mot lng d lieu quan trong lien quan en hoa tnh cua Se
hu c c tch luy vi s lu y rang, gan ay no xuat hien di dang
selenocarbohydrate, selenoaminoacids, selenopeptide va dang Se khac
dang c kim. Tuy nhien, hon hp tm thay trong he thong at ai th
thng khong xac nh nhng san pham c san sinh ra t nhng hoat
ong cua vi sinh vat hoac la t nhng phan ng trc tiep vi nhng chat
hu c nh la acid humic va acid fulvic. Dimethy (selenide thanh vien cua
nhom ln nhat cua hon hp Se hu c khong xac nh organoselenide
(Se[II])), la mot trong nhng hon hp Se hu c quan trong thuoc ve moi
trng va n gian nhat trong at. S xuat hien cua hon hp nay noi
chung gan vi methylation co quan he vi mot so vi khuan va hp chat
Se vo c, tao ra s phat sinh cua mot hp chat hu c de bay hi, ma sau
o, co le bien mat trong khong kh t mat at va mat nc. Tom lai,
194
nhng loai hoa chat ma trong o Se nhieu hn se xac nh hoat ong cua
hp chat cha ng no. Hoa tnh va s chuyen ong cua nhng oxyanion
hu c, selenate va selenite co tam quan trong khac nhau va ieu nay
lam ta chu y en tam quan trong cua viec xac nh sinh vat chiem u the
trong he thong e xac minh s tiem tang cua no trong moi trng. Ngay
nay, rat nhieu hp chat dang c kim cua Se va tnh oc cung nh li ch
cua no van cha c xac nh cu the. ieu o gay tr ngai ln cho san
xuat. V vay, can phai co nhieu no lc hn ve nghien cu nhng hp chat
nay va nhng tac ong qua lai cua chung, e tap trung cho nghien cu
tng lai.
5.3.4.3. 5u hop lhu 5e
S hap thu cua nhng ion tren be mat chat long co the b lam yeu
i do tac ong cua moi trng at. S khac nhau trong hoat ong gia
selenite va selenate co le c khang nh bi s so sanh ac tnh hap
phu cua chung. Hau het nhng nha nghien cu ong y rang, selenite
c hap phu vi mot pham vi ln hn la selenate va s khac nhau nay
dng nh tuy thuoc vao nhng c che van hanh phc tap.
Ngi ta xac minh mot cach rong rai la selenite c hap thu tren
be mat chat long bi mot c che hoat ong c biet nh la s trao oi
ligand. S trao oi nh the thng lien quan mot nhom hydroxyl tren
be mat hat keo set hoac tren be mat tiep xuc cua cac oxide hydroxide
kim loai. Ngi ta ngh rang, s hoat ong cua s hap phu ac biet nay
giong nh nhng ion phosphate va arsenate va nh the th no se phu
thuoc nhieu vao o pH. ac biet, khi co s hien dien cua nhng ion
hydrogen se anh hng en kha nang thu hut ion gia chung. Nh mot he
qua, lng selenite, hay that ra mot vai anion c hap phu bi tren be
mat chat long, se giam xuong tng t nh trong mot s suy giam lien
ket gia selenate va sulphate ma hau nh s suy giam nay khong the
nhan biet c trong hoat ong cua chung.
5.3.4.4. Nhung b|en do| s|nh hoc cuo 5e
Trong moi trng at, nhng bien oi cua Se cang ln cang can s
tham gia cua nhng vi khuan trung gian. Nhng s bien oi nay co le tao
ieu kien hoac mot hoac nhieu hn ba qua trnh sau: s oxy hoa va s
hao hut; s co nh, s khoang hoa va methyl hoa. Nhng vi sinh vat nh
195
la thiobacillus ferroxidans va bacillusmegaterium a c nhan dang, xac
nh mot cach de dang nh la qua trnh oxy hoa cua CuSe va nguyen to
Se mot cach rieng le. Nhieu nha nghien cu khac a bao cao nhng hoat
ong cua vi khuan trong qua trnh oxy hoa cua Se en selenite.
o oc Se tang len theo qua trnh oxy hoa cua Se, a khien nhng nha
nghien cu tap trung quan tam vao qua trnh giam bt so lng va loai vi
khuan. Mat khac, ngi ta nghien cu s ket hp chat che cua Se vi hp
chat hu c hoac trong the nguyen to cua no.
Nhieu nam, vi khuan va actinnomycete xuat hien trong at co kha
nang lam chuyen oi muoi vo c cua Se hoac thanh nhng hnh thai
nguyen to khac ma no xuat hien nh la chat lang tu mau o trong H
2
O,
hoac thanh ca hp chat hu c kho va de bay hi trong mot thi gian
tng tac ngan. Di nhng ieu kien yem kh, dien ra qua trnh chuyen
hoa cua hydrogen selenide (H
2
Se) t at a ra, s hnh thanh cua kim
loai selenide hoac nguyen to Se se c xuat hien trong nhng vung
cha goc O
2
-
.
S tch luy cua Se cay trong, ong vat hoac vi sinh vat lien quan
en s hnh thanh cua nhieu hp chat hu c bao gom amino acid,
protein, hp chat selen va selenide. S tng ong hoa hoc gia Se va
lu huynh tao hau qua trong viec san xuat nhieu hp chat giong nhau e
san xuat ra lu huynh. V du, s ket hp cua selenomethionine t selenite
bi escherichia coli va candida albicans co le xay ra xuyen suot qua trnh
ra troi ma lu huynh lai c ket hp chat vao amino acid. Mot cach
tng t, s trao oi chat cua hp chat hu c Se c xem nh la nhng
phan ng th sinh cua hp chat lu huynh. Tch luy Se cay trong se
c thao luan trong phan sau cua chng nay.
Mot trong nhng tac ong quan trong cua s ieu chnh sinh hoc ve
Se trong at la s oi dang cua no thanh nhng the hu c de bay
hi. Nhng hp chat hu c de bay hi phat trien trong at bao gom
dimethyldiselenide (DMOSe) CH
3
SeSeCH
3
va dimethyl selenone CH
3
SeO
2
CH
3

va nhng hp chat nay c xem nh la qua trnh tang trng manh do
nam va vi khuan trong at. Viec them nguon carbon vao e lam cho ty le
bay hi cao de dang bi so lng vi khuan nay a lam tang s chu y
trong nhng nam gan ay. S chuyen dang cua oc to selenate t dang
tiem nang thanh dang co kha nang s dung c co le la mot phng
196
phap quan trong e kiem soat s chuyen ong va oc to Se trong at,
chat keo trong trai cay va nhng protein khac ke ca long trang cua trng
e lam tang s bien thanh hi cua Se trong c the sinh vat, trong at va
trong nc. Trong at, Karlson va Frankenberger a xac nh nam
aremonium falciforme, penicillium citrinum va ulocladium tuberculatum
tham gia vao hoat ong chuyen oi t dang nay sang dang khac cua ca
selenite va selenate. Ty le bay hi cua hp chat Se c tang len thong
qua viec them nguon cacbon vao nh la mot chat keo trong trai cay.
Nhng tm hieu giong nhau ve s bien thanh hi cua Se trong nc
seleniferous c a ra bi Frankenberger va Thompson. Tuy nhien,
mac du a co nhng nghien cu ve nam va vi khuan nhng van cha the
xac nh vai tro cua chung trong s hoa hi cua Se.
5.3.4.5. 5e lrong nuoc
Se co mat trong moi trng nc phu thuoc mot so nhan to, bao
gom, o sau cua mc nc va loai nguyen lieu ma thong qua no Se c
sinh ra. Trong nhng vung nc can nhieu nh la thung lung San
Joaquin, California (My), viec lam giau nguon Se c xem nh la mot
ket qua cua s boc hi nc. Trong nc, Se c tm thay nhieu nh la
selenate, nong o gia < 1 mg/l va 3.800 g/l do nhng ieu kien co
chat kiem orcie. Trong khoang nong o nay, Se hau het dang di ong.
Co le v vay ma no de dang c van chuyen trong nc. Co mot nhan
nh nhng khong chac chan lam la mc nc sau hn, vi phan nen la
at acid, se cha nhieu Se hn. Trong ieu kien co mat nhieu kim loai
kiem, o linh ong cua Se, b giam thieu, giong nh the cua mot sinh vat
bat ong c chuyen oi trang thai.
5.3.4.. H|nh lho| luong phon lrong nuoc b|en vo lrong lrom l|ch
Nong o cao Se trong nc ai dng se dan en s nguy hiem. No
khong phai ch la s hap thu hay s ket tua hoa hoc n thuan ma no co
lien quan en cac c che van hanh qua trnh tao ra hydrous oxide, chat
hu c va FeS
2
. ieu o cho thay, nhng chat can trong bien thng
c lam giau Se cua ca nguon goc sinh hoc va khoang vat. Ket qua la
sau o, t c the sinh vat b phan huy Se trong suot i song cua chung,
nong o Se ngay cang cao hn.
S phan phoi Se trong nc bien tang theo o sau. Selenate be
mat nc ( 20 g/l), cang xuong sau no cang tang. ieu nay nhan biet
197
qua s giam oxy. Se xuat hien trong tram tch khong theo qui luat nh
trong moi trng nc. Tuy nhien, ca qua trnh oxy hoa cua selenite en
selenate va s phan ng ngc lai cung c nhac en ca qua trnh oxy
hoa va qua trnh chuyen oi trang thai trong nc xay ra nhng ho
Canada a c qui vao hoac la qua trnh sinh hoc hoac la s co mat cua
hp chat hu c. Tiep theo o, sesquioxide cung ong mot vai tro quan
trong trong s tch luy selenite bi nhng tram tch nay .
5.3.5. oc choI $e vo| coy Irong
S hap thu va kch thch Se trong cay trong co le b anh hng bi
mot so nhan to moi trng. ieu quan trong nhat la nong o va hnh thc
ma Se xuat hien trong at. Nhng ieu kien khac gop phan thay oi nong
o Se cay trong la pH, cac dang hnh khoang vat at va dang, loai cay
trong. Chung co the lien ket vi nhau nang cao hoac giam ham lng oc
to Se t at len cay trong.
Ca trong trng hp co s tng quan nghch gia ham lng set va
s hap thu Se cay trong a c nghien cu va ket qua la at set s
hap thu selenate nhieu gap 10 lan hap thu selenite. Ngi ta cung cho
rang, gia s hap thu selenat va selenite co s oi khang. Mat khac, hat
keo set s tac ong qua lai gia Se va hp chat hu c cha c nghien
cu ky, mac du nhng anh hng cua no tren kha nang s dung Se a
c xac nh. Mot so nghien cu a ch ra, kha nang s dung Se giam i
nh la mot ket qua cua viec bon them hu c cho at. Trong khi o,
Davies va Watkinson (1998) a bao cao nhng anh hng ngc lai khi
ho quan sat s hap phu cua selenite c them vao t at than bun. S
phc tap cua van e co le xay ra tren be mat tiep xuc bao quanh hp
chat organoselenium trong at, lam ta kho giai thch c che hien tng.
a co nhng cuoc thao luan trc kia ve s hap phu co lien quan en
s hap phu Se at b anh hng bi s co mat cua nhng cation va anion
khac. Nhng anion nh phosphate se de dang oi cho cho nhng ion
selenate be mat va canh tranh vi selenite ben di lp at mong phc
tap tren mat at. Mat khac, sulfate khong anh hng en s hap thu
selenite, nhng se canh tranh vi selenate. Ben canh o, s co mat cua
nhng anion trong at se anh hng en kha nang hap phu cua Se trong
at va tng loai cay trong. S tac ong qua lai gia Se va phosphate trong
at a c nhn nhan bi anh hng s kch thch Se len cay trong.
198
Viec gia tang kha nang ng dung P vao at a mang lai ket qua la
lam tang s hap thu Se loai cay co la 3 thuy. Trong khi o, s gia tang
lng selenite trong at dan en lng P cay trong cung tang len.
S tac ong qua lai gia Se va sulfate trong at trong cay c e
cap nhieu. Mot vai nghien cu a ch ra rang, sulfate co anh hng ve
viec hap thu selenate ln hn selenite cay trong. Noi chung, viec gia
tang s tap trung cua sulfate trong at mang en ket qua lam giam s tch
luy Se trong cay trong. Se c tch luy t trong nhng mo co the an c
cua co linh lang, cay lua mach, cay cu cai ng hn la trong nhng
phan khong the an c. Mikkelsen (1982) a ieu tra s anh hng cua
ca o pH va qua trnh oxy hoa Se trong s hap thu Se loai co linh lang
moc ni co cha dung dch dinh dng bao gom 0-30 mgSe/l gom ca
selenate hay selenite. S tap trung trong mo cay cua Se va s phat trien
choi non a anh hng en qua trnh oxy hoa Se.
Cay trong hap thu Se ca hnh thc hu c va vo c. Viec hap thu
selenite va selenate vao trong re cay khong ong hanh vi nhau.
Selenate c hap thu nh la mot qua trnh oi hoi co nang lng, trong
khi o, qua trnh hap thu selenite th khong. Nhng re cay ngap chm
trong dung dch cha selenite khong kch thch Se en tap trung ln hn
tai vung xung quanh re. Ngc lai, selenate co the kch thch hoat ong
tao nen s tap trung quanh re vt xa nong o trong re cay. Ngi ta tin
rang, s hap thu selenate vao trong re cay theo cung ng van chuyen
nh la sulfate.
Co s chuyen oi cua selenite va selenate en nhng mam non cua
cay. Selenate di chuyen trong cay va co le tien en nong o nhieu lan
qua gii han cua selenite ben ngoai dung dch. Mat khac, selenite
chuyen oi trang thai mot cach nhanh chong sang selenate va hon hp
chat hu c Se. Viec chuyen oi selenate vao trong hp chat hu c dien
ra la cay.
Hon hp au tien c hnh thanh bao gom nhng Se giong nhau
cua amino acid ma co le ket hp chat che trong protein thc vat mot so
cay trong va tao ra nhng oc to. Tch luy Se cay trong a phat trien
mot c che van hanh tranh c hon hp cha Se trong cac protein; va v
vay, co the tranh c viec gia tang phytotoxycity Se.
199
Lng Se tch luy nhng cay trong khac nhau th rat khac nhau.
Nhng loai thc vat astralagus conopsis, stanleya va xylorhiza co cha
ng lng ln Se trong cac mo cua chung (10
3
10
4
mg Se/kg trong
lng kho) trong the hp chat hu c. Nhng loai cay nay khong c
dung cho chan nuoi. Nhng cay trong tch luy lng Se t hn, thng ch
mot vai tram mg/kg, th da vao kha nang s dung Se trong at. Noi
chung, Se hien dien dang selenate va hon hp Se hu c cay. Cac loai
nay bao gom astet, atriplex, mentizelia va sideranthus. S tieu thu nhng
loai cay nay bi vat nuoi co le lam gia tang benh selenosic cap tnh va
man tnh. Noi chung, hau het cay coi, cac loai hat va co t nhien th
khong kch thch s tap trung Se cao. Mot so cuoc khao sat ve s tch luy
Se mot so loai thc vat ch ra rang, mac du co nhieu s khac nhau ve
tiem nang cua nhng loai thc vat khac nhau ve kha nang tch luy Se,
nhng tat ca cac cay va nhng phan cua no co the tch luy Se khi chung
moc trong at va trong nc o nhiem Se. S tieu thu cua nhng loai cay
nay co the gay ra nhng oc to trong thc pham cua ngi va ong vat.
Mot ghi chu cuoi cung lien quan en Se trong moi quan he gia at va
cay trong la ve s hap thu hon hp de bay hi Se cay trong. Co tac gia
cho rang, dimethylselenide co le c hap thu nhanh chong qua nhng la
ca chua, la cay cu cai va cay lua mach. Trong khi, s bay hi trc tiep ra
khong kh noi chung t hn nhieu (< 8 g Se/m
3
).
5.3.6. O nh|em $e d|en h|nh
a) California
Mot trong nhng s kien noi bat gan ay la van e o nhiem Se xay
ra thung lung San Joaquin, California, (My). Khu vc b anh hng la
mot trong nhng vung chu yeu la san xuat nong nghiep va nh the la a
loi cuon nhieu s quan tam ve anh hng moi trng va s khi xng
cua ke hoach lam sach.
Thung lung nay dai khoang 400 - 640km, ni ay san xuat nhng
loai rau cai a dang va trung bnh co khoang 10 em sng gia. Vu mua
ay ong vai tro quan trong trong viec cung cap thc an cho "nhng
ban an toi cua ngi My". Se ton tai trong vung pha Tay thung lung San
Joaquin, co nguon goc t nhien va bat au qua nhng qua trnh ke tiep
nhau suot thi ky Jurassic va Cretaceous. Nhng tram tch hp thanh a
cat ket, a phien set cha nhieu seleno sulfate Fe.
200
b) Trung quoc
Mot bang chng ve "selenosic", o nhiem Se. ieu nay co le c
qui vao s khac nhau trong che o an uong cua c dan a phng va
viec giam lng Se co cha trong thc pham (do thc vat hap thu t Se).
Tuy nhien, c dan ay van nhan u lng Se trong thc an. Trai lai,
mot can benh thng thay a c kham pha trong cong ong ngi
Trung Quoc, nam 1961 no c qui vao che o an uong hang ngay cua
ngi dan song Enshi Country, Huebi. Trong suot nhieu nam qua, 50%
trong hau het nhng khu dan c b tac ong manh me va nguyen nhan
cua no c xac nh la do oc tnh Se qua cao. Nhng trieu chng rung
toc va mong tay, mong chan la nhng dau hieu oc hai thong thng.
Che o an uong hang ngay lay vao khoang 320 en 669 mgSe/ ngay.
Khoang mot ngan lan lng o ket hp vi benh keshan nguyen nhan
lien quan ti Se a c tm thay Trung Quoc, mot vung rong ln trai
dai t pha ong Bac Heilogjiang ti pha Tay Nam Junnan. Cuoi cung,
nguyen nhan do Se c xac nh co trong than; t o, Se a c tap
trung thong qua qua trnh thi tiet, kh chat hoa tan va nhng hoat ong
sinh hoc sau o c ao thai vao trong at. Viec s dung truyen thong
bon voi a nang cao o pH cho at va gia tang hn na kha nang s dung
Se cua cay trong. Noi them, ieu kien han han a dan ti s h hai vu
lua, lam gia tang s tieu thu rau cai a phng nh la thanh phan phu
trong ba an hang ngay. Vu gay oc tren minh hoa cho vai tro cua oc
chat Se trong at va trong che o an cua ngi dan. Qua trnh gay oc
nay cung do chnh con ngi tao ra.
5.3.7. Nhon xeI chung ve $e
Hai mat t nhien cua Se va la mot nguyen to oc hai va la dinh
dng can thiet, dang hoat tnh va dang tiem nang a c quan tam
trong viec xem xet thc pham dinh dng ca con ngi va ong vat
cung vi nhng hanh vi cua no trong at va cay trong. Co the tom tat
nhng iem chu yeu nh sau:
Kha nang hoat ong va chuyen ong cua Se trong at phu thuoc
vao ieu kien moi trng. Selenate ton tai di dang kiem oxide th di
ong hn va hap thu t hn selenite. Se hu c c biet la ton tai nhng
van cha c xac nh.
201
Trong at acid, ai dien la at set, oxit Fe va hp chat hu c se
anh hng en kha nang s dung Se ti nhng khoang rong ln hn trong
at, ni ma selenate chiem u the manh hn. ieu nay phu thuoc vao
nhng khac nhau trong qua trnh hap thu hai anion oxy vo c. S chuyen
oi thanh phan Se phu thuoc vao o pH, vao the oxy hoa - kh va qua
trnh o c tang cng bi s xuc tac cua vi khuan. Hn na, nhng
hoat ong cua vi khuan dan en s hnh thanh nhng chat de bay hi co
the bien mat trong bau kh quyen.
Cay trong co kha nang s dung Se dang selenate ln gap nhieu
lan dang selenite. Se hu c cung c kch thch bi cay trong, mac du
co t thong tin hu dung ve nhng anh hng cua no. C che van hanh
lien quan en s hap thu hp chat vo c khac nhau se lam cho lng
phytotoxycity khac nhau. S chuyen oi pH va s co mat cua nhng
anion khac nh phosphate va sulfate se anh hng en hnh thc tch luy
Se ben ngoai cua cay trong. Phytotoxycity xuat hien nh la mot ket qua
s ket hp chat che cua nhng Se tng t nhau trong hon hp lu huynh
can thiet trong cac lp mo cua cay; Ngoai ra, kha nang cua nhng loai
cay trong khac nhau ket hp va loai bo Se cung rat khac nhau.
5.4. ONG (Cu)
5.4.1. G|o| Ih|eu
ong la mot chat quan tro ng va la chat o c hai v a la nguyen to
vi lng can thie t cho cay tro ng va o ng vat. tra ng tha i kim loa i,
ong co mau hi o, sa ng bo ng anh kim, mem de dat mo ng va la mot
cha t dan nhie t, da n ie n to t. Co ng du ng chu ye u cu a o ng la keo da i
lam day kim loai va che tao hp kim cua no, ong thau va o ng thiec.
Trong thien nhie n, o ng nhieu da ng: sulfides, cha t sulfate, muo i
sulfate, carbonate, hp cha t khac va con tm thay ong trong moi
tr ng nh la kim loai t nhie n. o ng day 26, sau Zn, co nhieu trong
sinh quyen va thach quyen. Mc trung bnh cho s d tha cua Cu trong
sinh quyen la 70 mg/kg, trong khi nhng anh gia gian tie p cho vo trai
a t co khoang t 25-35 mg/kg. a t cu a the gi i, theo ta i lie u cu , gia tr
cua o ng la 20 mg/kg, co b thay o i gan a y va c ghi la i la 30
mg/kg. ong co lien ke t v i cha t h u c trong a t nh oxyt Fe va Mn,
a t se t silicate va chat vo c kha c.
202
Li ch cua ong oi vi cay trong dang ion [Cu(H
2
O)
6
]
2+
trong
at acid va Cu(OH)
2
trong at trung tnh va kiem. Li ch cua ong la
kha nang lien ket hoa hoc (tng t nh pH) cua loai cay tng ng trong
dung dch at. Mc o va s phan bo cua tong so va dch chiet ong
trong at thay oi tuy theo kieu at va nguon goc vat chat. ong co ac
trng hut bam hay co nh trong at khien cho chung tr thanh mot kim
loai "vet" di chuyen. S tap trung cao nhat cua ong la lp vo phong
hoa, ac biet la vung nau chay kim loai, hay t phan bon, bun cong ranh
hay phan bon t ln, ga, vt va chim.
S d tha cac vi lng can thiet cua cay thng nam trong day
di ay: Fe > Mn > B > Zn > Cu > Mo > Cl. ong a c xac nh nh
la yeu to can thiet cho cay trong t nhng nam 1930. Trung bnh cac loai
cay trong co t 5 - 20 mgCu/kg. Phan di cung cua cac loai cay va
ngang mat at co the tang len t 1-30 mg/kg Cu. Bi v, cay trong khac
nhau th mc o oc cua Cu cung khac nhau, nh la mot phong xa cua
nhng he thong enzym.
Trong dinh dng ong vat, thu thieu ong la do b nhot. Khi ong
nong o thap no co vai tro nh mot dinh dng vi lng, va la tac nhan
tot cho con ngi. Tong lng ong cua c the trng thanh khoang 100 -
150 mg, trung bnh khau phan cung cap 1 - 5 mg Cu/ ngay.
Ve mat oc chat, chng nhiem ong di truyen trong con ngi a
c Wilson biet en nh la mot benh tat, lan au tien c mo ta vao
nam 1912.
5.4.2. 8|en do| hoo hoc
Cu (II) c sap at vi 4 phan t nc trong mat phang XY va 2
oxygen silicate, oi xng theo truc Z thang goc vi mot lp silicate. Neu
co nhieu lp cua phan t nc cua mang thuy hoa chiem xen ke vi khu
vc cua Cu hectorite, Cu(H
2
O)
6
2+
trong dung dch H
2
O, t o, Cu
2+
se qui
thanh ion Cu(H
2
O)
6
2+
va Cu se c s dung trong s nghien cu yeu to
ngoai cua trang thai hoa tr. Trong moi trng at, chung ta can quan
tam en nong o thap cua Cu, vi xap x trung bnh 24 - 25 mg/kg trong
phan vo trai at va 20 - 30 mg/kg Cu tong cong trong at, Cu
2+

c coi
nh la loai Cu t do trong at. Hp chat hu c trong at gan lien vi
ong, nhom COO
-
co mat trong ca hai pha ran va long hnh thc lien
203
ket chat vi Cu. S hnh thanh pha ran c xem nh nguyen nhan gay
s thieu hut Cu, o la do chat hu c at a tao phc vi Cu lam lng
ong t do giam xuong. Them vao o, than bun co tnh oc oi vi cay
trong khi trong no cha nhieu hu c t chat nen co Cu cao.
Vi so nguyen t 29, Cu la nguyen to au tien cua phan nhom 13
cua bang tuan hoan. Cau truc electron cua nguyen to Cu la 1s
2
, 2s
2
, 2p
6
,
3s
2
, 3p
6
, 3d
10
, 4s
1
. Co 4 electron n ngoai, lp vo 3d a ay u, v the
ben chat hn. Giong nh tat ca cac nguyen to au tien khi chuyen tiep
sang mot chuoi (Cr, Mn, Fe, Co, Ni) va khong giong Li, Na, K va Pb cua
day th nhat, hai ien t a de dang di chuyen lien quan en nguyen t
Cu[3]. Trong khi Cu
2+
hau het eu ben nen vng. Lp ion th hai cua Cu
ien the cao hn lp th nhat cho nen Cu(I) ben vng ton tai trong moi
trng. Cu ben vng trong dung dch vi so ion mc cao khong oi, ion
aceton, ion pyridine hay ion cyanide Theo Parker, lng Cu trong at
giau o am la 10
-6

10
-7
M, v du nh Cu co the ton tai 1.10
-7
M va Cu
2+

3.10
-7
M. Moi lien he nay co c oi vi nong o ion [Cu
+
] trong phan
ng ma ion Cu
+
thieu can oi.
2Cu
+
(aq)
Cu
2+
(aq)
+ Cu
(s)
K = 10
6
M
-1
25
o
C
Nong o Cu trong dung dch hoa tan la 10
-2
10
-3
M , co rat t ion
Cu
+
. Sau o, trong cuoc thao luan ve tnh chat vat ly va hoa hoc cua ion
Cu trong nhng moi trng khac nhau, dung nang lng t do cua cac ion
n lan truyen trong cac dung moi khac nhau, Parker ket luan rang, ion
Cu
2+
, Cu(H
2
O)
6
2+
la loai Cu thch hp nhat cho cac nghien cu ve at.
Tuy nhien, nhng vung at b ngap lut co the tao ion Cu
+
va trong mot
so trng hp Cu
0
co the on nh the nhiet ong hn la Cu
2+
. Danh sach
ve chat khoang Cu noi chung va nguon tai san ve Cu c trnh bay
trong bang 5.3. Chalcopyrite co so lng nhieu hn chat khoang Cu, no
c tm thay nhieu trong a va tap trung thanh mot lng Cu ln nhat
cac chat lang cua no. Them vao o, trong cac chat vo c t nhien, Cu
c tm thay dang phan tan trong cac loai a tram tch.
5.4.3. Nguon goc Cu Irong doI
5.4.3.1. Coc nguyen ||eu Cu lrong dol
a so cac kieu a cha Cu a c tom tat trong bang 5.4 . T cac
tai lieu cong bo trc 1975, Baker va Chesnin a bao cao rang, lng Cu
204
co trong thach quyen trung bnh 70 mg/kg. Trong at khoang t 2 - 100
mg/kg vi ch so trung bnh c chon 20 mg/kg. Lindsay cho rang, lng
Cu 70 mg/kg bang lng trung bnh trong thach quyen, nhng giong nh
Bowen, ong ta chon lng Cu 30 mg/kg bang gia tr trung bnh co trong
at. Con theo Baker, gia tr lng Cu 70 mg/kg nh la so lng trung bnh
cua vo trai at va 20 mg/kg cho at. Theo bao cao khac, gia tr hut bam
mot lng Cu tap trung tren vo trai at trung bnh la khoang 24 - 55
mg/kg va lng Cu trong at chiem trung bnh 20 - 30 mg/kg. Lng Cu
d tha trong at va thc vat t hn Zn tr khi at co lan chat thai cong
nghiep cha Cu.
Lng Cu d tha trong a bazan ln hn trong a granite va thap
hn trong cac loai a carbonate. Lng Cu trong at nham thach la mot
phan d tha bi trai qua qua trnh khac nhau cua s ket tinh.
Bang 5.3: Cac hp chat ong trong at
Tan 6ong Ihur Thanh phan (%)
Chalcite
Chalcocite
Covelite
Bornite
Chalcoyrite
Cubanite
Enargite
Famatinite
Tennanite
Tetrahedrite
Curite
Tenorite
Malachite
A/urite

Chrysocolla
Atacamite
Brochantite
Antlerite
Chalcanthite
Cu
Cu
1,752,O
S
CuS
Cu
5
FeS
4
CuFeS
2
CuFe
2
S
8
Cu
8
AsS
4
Cu
8
SbS
4

(CuFe)
1O
(FeZnCu)
2

(CuAg)
1O
(FeZnCu)
2
SbAs
4
S
8

Cu
2
0
Cu0
Cu
2
(0h)
2
(C0
8
)
2

Cu
8
(0h)
2
(C0
8
)
2

CuSi0
8
.5h
2
0
Cu
2
(0h)
8
Cl
Cu
4
(0h)
G
S0
4

Cu
8
(0h)
4
S0
4

CuS0
4
.5h
2
0
1OO
8O
GG
G8
84
28
48
48
52
4G
8O
8O
57
55
25
74
5G
54
25
(Nguon: Berker, 1984).
205
Hydratesulfate Cu co the hoa tan trong n c va ben, hau het cac
loa i nguyen lie u trong phan bo n, l ng Cu c a vao trong a t rat
de thay o i. Tang a t ch a Cu chu anh hng b i qua trnh x ly mu a
mang va a t bao gom cha t die t na m va chat lam ma u m khong c
s du ng lng Cu kha c va a song, phan bon chat thai qua cong ranh
hoac chat tha i trong kho ng kh; v du nh lp bun ch a 1990mg/kg Cu
a c bao ca o.
5.4.3.2. Chol lho| lrong khong kh|
Cu t khong kh c a vao at do ma va cac chat thai kho,
theo cac chat thai cong nghiep cha Cu va cac chat co trong bui. Anh,
tong lng chat thai cha Cu hang nam t bui trong khoang 100-480 g/ha;
trong khi cac chat thai t mua mang c oan khoang 50 100 g/ha, chat
thai t bui khong u ieu chnh lng Cu hp ly cho mua mang. Viec thieu
nhu cau oi vi chat thai c bo sung bang mot lng Cu hay dang tch tu
trong at. Ket qua cua qua trnh au t gan ay trong mot thi ky dai cua at
vi cac nguyen to Cu, Zn, Pd, Cd; bang lng Zn nong chay Pensylvania
My a cho thay rang, cac loai rau cai an c, c phat trien trong at cha
t 240 mg/kg Cu, 1200 mg/kg Zn, 220 mg/kg Cd va khong b anh hng ro
en hnh thai cay.
Bang 5.4: Cac dang Cu trong at a
Ten Trong khoang (m) Trung binh (m)
Bat ba/an
Bat ranic
Fyroxenites
Ba va dat set
0abro
Ba volcanic
Bat nham thach
Ba voi
Ranodionic
Thach quyen
Cat
8O 1GO
4 8O
1O 4O
8O 15O
2O 2OO
5 2O
4O GO
5 2O
2 4O
24 55
2 1OO
OO
15
15
5O
7O



7O

2O 8O
(Nguon: Anber va Pinta, 1978)
206
Bang 5.5: Tong so lng Cu trong cac loai at khac nhau (ppm)
Than bun
Su han tan dat cat
Cat trong da
Bat mun it hen
Bat set
Bat do ba/an
Tang dat chua voi
Bat set mun vung tha
Bat hat trien tu hu sa co
Bat xu nhiet dJi
15 4O
2 1O
1O
4O
1O 27
4O 15O
7 28
1 1OO
8 25
8 128
(Nguon: Cheonin, 1984)
Dang cac thanh phan khac, chat khoang Fe va Ca tach khoi cac
chat can ba, nong chay tao silicate Al va alkali. Khi qua trnh thuy tinh
hoa dien ra, cac chat long con lai b tach ra thanh sulfide va lng Cu
sulfide khong tron lan. Lng Cu co c c tron vao chacopyrite va
bornit. Cac ien t cua Cu lien ket manh c nh gia Cu
+
va anion
sulfide, trong at silicate va a mafic (cha Mg
2+
, Fe
2+
cao), Cu
2+
co the
thay the bang cac chat ong dang, cac kim loai o co the la mot trong
sau dang hp chat cua Mg
2+
, Fe
2+
, Zn
2+
, Mn
2+
, Ni
2+
. Cac ien t Pauling
ln hn cua Cu
2+
hai n v so vi Fe
2+
(1,8) va Mg
2+
(1,3) gii han bang
cac ong v thay the bi Cu trong cac nhien lieu t at. Dang Cu xam
nhap tm c trong at c rut ra t cac nguyen lieu khac nhau, c
gii thieu trong bang 5.6.
5.4.3.3. Nguyen ||eu lrong nong ngh|ep
Cu phuc vu cho san xuat co hieu qua khi dung CuSO
4
.5H
2
O ngam
5H
2
O, va s dung hon hp cua bordeaux rai chat mun.
Bang 5.6: Nguon Cu s dung trong phan bon
hguon Cong thuc %Cu hoa tan trong nuJc
Kim loai Cu
Curite
Tenorite
Cu
Cu
2
0
Cu0
1OO
8O
75
Khong
Khong
Khong
207
Covellite
Chalcoyrite
Malachite
Chalcanthite
Coer sulhate monohydrate
CuS0
4
tha
Cu nitrate
Cu acetate
Cu oxalate
Cu oxychloride
Cu ammonium hoshate
Cu chalate
Cu chalate
Cu olylavanoids
Cu sulhur rits
Cu glass usions
huJc thai
Fhan dong vat
(khong co han bo sung Cu)
Fhan dong vat
(vJi han bo sung Cu)
Chalcocite
A/urite
CuS
CuC0
8
(0h)
2

CuFeS
2

CuS0
4
.5h
2
0
CuS0
4.
h
2
0
CuS0
4
.8Cu(0h)
2

Cu(h0
8
)
2
.8h
2
0
Cu(C
2
h
8
0
2
)
2
.h
2
0
CuC
2
0
4
0.5h
2
0
CuCl
2
.2Cu0.4h
2
0
Cu(hh
4
)F0
4
.h
2
0
ha
2
Cu E0TA
haCu hE0TA
haCu hE0TA
haCu hE0TA
haCu hE0TA
haCu hE0TA

haCu hE0TA

Cu
2
S
2

2CuC0
8
Cu(0h)
2

GG
85
57
25
85
18 58

82
4O
52
82
18
O
5 7
thay doi
thay doi
O,O4 1,O

O,OO2 O,OO5

O,OG O,1O
8O
55
Khong
Khong
Khong
hoa tan
hoa tan
Khong
hoa tan
Khong dang ke
Khong
Khong
Khong
hoa tan
hoa tan
hoa tan
Thay doi
Thay doi
Khong dang ke

Khong dang ke

Khong dang ke
Khong
Khong

5.4.3.4. Cu lrong kh| quyen
Tong so lng Cu b loai bo trong kh quyen t nam 3800 trc
cong nguyen c c tnh khoang 3,2.10
6
(khoang 1% lng tao ra la
307.10
6
tan). So lng nay gap khoang 3 lan so vi lng Cu kh quyen
hien nay, bi v thi gian ton tai aersols Cu ngan, khong con nghi ng g
na, co mot lng Cu dang chat thai a vao kh quyen. Tuy nhien, kh
quyen co mot lng trung bnh quan trong e lng Cu o nhiem c phat
tan ra khap cac vung tren the gii. Nh quy trnh phan tch mau reu va
bang Bac cc, ngi ta biet rang, co mot lng Cu thay the gia tang
208
nhng ni rat xa t bat ky nguon Cu nao. Khoang 80% tong so lng Cu
san xuat tren the gii c tao ra trong the ky XX va c tnh khoang 30%
lng Cu a san xuat ra trong suot nhng thap nien cuoi. Phan ln lng
Cu khong lo nay a b gi lai trong at khi gap ieu kien, nh moi trng
acid, lam anh hng nhanh en qua trnh phong thch vao moi trng cua
cac chat thai hp chat ong trong bun va nhng chat thai khac, gay anh
hng nghiem trong en he thc vat va he ong vat. Tong lng Cu san
xuat la 7.10
6
tan, ong ngha vi viec mot lng Cu o nhiem rat ln so vi
nhu cau lng Cu hang nam oi vi tat ca sinh vat trong at.
5.4.3.5. Coc chol lho|, bun cong ronh
Gia tr chat thai cha Cu, Mn, Zn, Fe cho at, thc vat (bang 5.7), d
lieu ve mau chat thai 8 gi qua qua trnh x ly chat thai Burlington
Ontario, Canada cho thay rang, lng xam nhap trung bnh cua Cu la khoang
0,31 mg/kg chat thai, 0,21 mg/kg chat thai ra luc au va 0,08 mg/kg chat ra
oan cuoi. Neu ta khong e y en the tch thay oi th co khoang 15% Cu
trong chat thai ton tai trong bun thai, d lieu phan tch ve Zn, Pb la 77 - 93%.
Theo ket qua cua ai hoc Zurich Switzerlanol, lng Cu chuyen oi khoang
55%. D lieu nay va cac ket qua ghi nhan trong bang 5.7 cho biet, bun thai
cha mot lng Cu, Zn va Cd kha ln so vi at va nhu cau thc vat. Trong
khi o, co vai moi nguy hiem lien quan en chat bun thai khi bon cho at do
Cu, Zn, Cd va cac kim loai khac. Lng chat thai a a vao at nhieu hay t
la do ca phng phap x ly chat thai va nguon nguyen lieu thc vat trong
at. Hn na, theo cot gia tr trung bnh trong bang 5.7 th c 42 kg chat bun
kho co khoang 800 mg/kg Cu Anh va Wales; 560 mg/kg trong 93 mau th
Sweden; 700 mg/kg trong 57 mau th Michigan (My) va 1200 mg/kg
trong 16 mau th t 16 thanh pho khac My.
Pennsylvania va cac bang khac ong Bac My th khong co
chat bun thai nao cha hn 1000 mg/kg Cu, 2500 mg/kg Zn, 1000 mg/kg
Br, 1000 mg/kg Pb, 200 mg/kg Ni, 25 mg/kg Cd, 10 mg/kg Hg hoac 10
mg/kg PCBs. Lng chat bun vi nhieu kim loai se anh hng en nang
suat at trong, lam tang oc chat KLN cho cay con. Lng Cu co khoang
60 mg/kg tren be mat at, tren cac canh ong co khuynh hng ngan
chan cac quy trnh sinh hoc lam mau m at, ong thi co the lam anh
hng sc khoe cua cu va gia suc tren cac ong co c x ly. Mot so
nghien cu cho thay, neu phoi tron hp ly vao bun thai cha t KLN th
no se tr thanh phan bon hu ch (theo EPA, My)
209
Trong khi lng bun thai co kha nang thay the lam tang lng mun
trong at th lai khong co bao cao nao ve chat oc trong thc vat oi vi
lng Cu trong vung thai. Khi tang phan bon va voi vao at, cac vat chat co
nguon goc thc vat trong at xuat hien la mot xu hng chiem u the trong
viec kiem soat ty le Cu. V the, ty le phan huy bun co nguon goc thc vat tr
thanh ieu quan trong oi vi at c x ly bun. Ve tac dung oc, cac chat
oc Cu ong vat th cao hn thc vat. Khi lng Cu t hn 10 mg/kg co
the lam giam hoat ong cac enzym trong at. Lng Cu hoa tan khoang 5
mg/kg lam gia tang s kh chat am at co pH cao va bat ky lng Cu nao
them vao se lam at b nitrate hoa. Khi co nhieu Cu trong at, no cung kch
hoat cac hp chat t Fe va hp chat nit, lam anh hng len s thay oi cua
vi sinh. Sc khoe cua cu va gia suc co the chu anh hng manh bi lng
Cu cao trong bun.
Bang 5.7: Thong ke ham lng Cu, Fe, Zn va Mn trong at, cay trong va
nc thai cong ranh
Cay duJng lieu (mg/kg) huJc thai (mg/kg)
0ia tri trung binh
Thanh
han
nguyen to
Trong dat
(mg/kg)
Trung
binh
ham luJng
trung binh
trong khoang
LJn
nhat
ham luJng
trong
khoang
uS
81
Euroe
2O
ham
luJng
Cu
Zn
Cd
Mn
Fe
1O 8O
1O 8OO
O,O1 O,7
2O 8OO
1OOOO 1OOOOO
2O
5O
O,8
85O
85O
7 8O
21 7O
O,O5 O,2
81 1OO
21 7O
15O
8OO
8
8OO
75O
8417OOO
1O14OOOO
1841O
82O87O
8OO
17OO
15
2GO
128O
278O
81
1OOO
25OO
25
(Nguon: Heavymetal Toxicology, Oxford, 1994) US
31
: 31 mau My,
Europe
29
: 29 mau chau Au
5.4.4. Coc mo| quon he cuo Cu vo| doI Irong
5.4.4.1. Cu lrong quon he o|nh ouong vo| coy lrong
S thieu hut Cu trong at c tm thay nhieu vung tren the gii.
Tong so co 23 nc bao cao rang, lng Cu thieu cho cay lua m, 12 nc
thieu cho yen mach, 12 nc thieu cho lua mach, 9 nc thieu cho lua
gao. S thieu hut xay ra thng nhat nhng vung at giau hu c, ni
co lng tro cao. Nhng loai at acid nhieu cat t dinh dng th thng
thieu luon ca Cu. at kastanozems (ustolls) co mau nau, kho can, vi
210
chat hu c tch luy tren be mat cao va pH cao thieu Cu do Cu a b co
nh di dang lien ket, ket tua. The gii co 5.10
6
ha at trong vi lng
Cu thap, trong o co Ba Lan: 6,085, Argentina: 5,665, Canada: 12,915,
My: 42,115, Uc: 8,290 va An o la 8,245. Nhng nc khac co hn
10
6
ha at co lng Cu hi thap, nh: an Mach, Phan Lan, Indonesia,
Pakistan, Tho Nh Ky, Nigeria, Mehico, Trung Quoc. V vay, tren the
gii co nhng loai at co ieu kien ngoai s thieu hut Cu con co nhng
iem quan trong hn, bao gom ca c d lie u ve mua mang tng ng v i
l ng Cu; nhieu lnh v c anh gia kinh te hn, bao ham ca nang suat
cay tro ng. Mua xua n lua mach tang 22,4% khi bon the m 0,1 tan/ha
l ng Cu(OH)
2
tre n at na u. S gia ta ng mua ma ng nen bo qua da u
hie u gia tang ve so ha t tre n cac hat lua non, l ng CuSO
4
.5H
2
O tang
13,5% sa n l ng tren nh ng canh ong co cha t hu c, ni co s thieu
hu t Cu. Cu ca i ng tre n a t na u ta ng 18% v i l ng bo n 50 kg/ha
sulfate Cu. Nam 1966-1968 tang 30%, ca 12 ni bon Cu co 10 kg/ha cho
a t giau am nhat. Chat l ng san pham mua mang b a nh hng bi
s thieu Cu, bieu hie n kch th c, hnh da ng, mau sa c cua ca c qua va
rau ca i. Gia tr dinh d ng va kha nang chap nhan san pham la ie u
quan trong ve kinh te . ang chu y la mot so dan chng ve s thieu hut
Cu lam trai ca y kch thc nho hn, ma t mau va ket cau xop cua cu
hanh, s ma t mau ca rot, dang suy ye u cua rau, lng protein giam,
s thay oi cau tru c amino acid va l ng Cu co trong rau va lua mach,
nong o cao cua ca c amino acid trong nc e p trch ly t cu cai ng
va lng Cu thap trong ca c loai ca y than thao. Thie u Cu a nh h ng en
ong vat nhai lai, ac bie t la nhng ni co mc Mo cao.
Nh ng kinh nghiem na y cho tha y ra ng, co nhu ca u ln e quan ly
a t co thanh phan o c va ta t ca nh ng ca i co gia tr quan tro ng, mu a
mang va va t nuo i d ng cung thng chu a nh h ng cua s th a
toxicitics hoa c b oi di dang vi l ng. Th c vat phan ng v i l ng
dinh d ng khi s phat trien cua no b gi i han do s thieu hu t hoac
tha cac tha nh pha n kha c.
5.4.4.2. 5u hu l bo m vo su lhoy do | vj lr| cu o Cu
Ty le hut ba m va tch lu y cua Cu thap nha t so v i ca c tha nh pha n
quan tro ng va co s kha c nhau rat ln gia cac loa i th c va t va cac
gio ng trong cung mo t loa i. Bien o ng ham l ng Cu trong moi trng
re (Rhyzosphere) la ra t ph c ta p. ie u na y phu thuo c va o chat lng
211
bun trong at vu ng re, s hnh thanh va di chuyen cua Cu
2+
trong dung
dch ca c hoa t ong hut ba m cua loa i. Lng Cu ha p phu tren cac vach
te bao cua re va trong khong bao lie n quan en ien the oxy hoa - kh ,
en Cu
2+
trong dung dch ngoai re va oi v i te bao cytoplasma. V vay,
qua trnh ha p phu c ieu khien b i ca c chu ng loa i th c vat la hie n
nhie n. Ha m l ng Cu ta o ra nh ch c na ng hoa t o ng Cu
2+
, nh s ha p
thu be n ngoa i plasmalemma. Hoa t o ng cua Cu
2+
bao gom lng tao ra
bi re cay vao trong dung dch at, c bo sung bi anh h ng cu a
mycorrhiza. L ng Cu, Fe, P tao ra do s lien ke t gia nam va vi re
cay a c bie t en nh vesicular, arbuscular, mycorrhiza, hydrophace
xam va o re qua cho p re, vi mot oan cuo i an sau vao trong at
khoa ng va i cm. Ng i ta a xa c nh c a nh hng co l i cu a ca c
mycorrhiza, t s gia ta ng cua ca c hoat o ng ion vu ng be ma t cua re .
Ca c chat Cu
2+
, Zn
2+
se giam hoa t tnh khi xay ra s hap phu . V vay,
cac hoa t ong co hie u qua hn cua Cu
2+
trong at hay trong dung dch,
eu b tac ong cua cac ion o i khang chu ng co mat o ng th i. ie u
nay c hie u rang, ca hai ion ho a tan nay (Cu
2+
va Zn
2+
) c hap phu
cung mo t luc. Ca c ion kha c lam giam tnh hap phu cua Cu
2+
la Ca
2+
, K
+
,
NH
4
+
(khong co NO
3
-
). Tuy nhie n, ng i ta bie t rang nh ng ion nay anh
hng len ion Cu
2+
rat phc tap va ra t khac nhau. Mat khac, anh hng
cua chu ng co tnh chat quye t nh en hoat o ng cua ion Cu
2+
va kha
nang tha m qua mang nhay. Tnh hap phu cua Cu
2+
nh re cua th c va t,
chu a nh h ng pH.
S chuye n v cu a Cu
2+
trong th c vat xa y ra ca xylem va
phloem, ni ma kim loai ga n chat v i cac hp cha t nitrogen cua th c
va t (nh amino acid), nong o cu a Cu
2+
la 1,5 - 2 M trong phloem.
Nhieu ion Cu
2+
c tm thay trong re cay kho ng the c chuyen oi
v tr sang ca c nhanh non. Trong nhanh non trao o i cha t, N xua t hie n
e kie m tra s rang buo c e van chuyen ion Cu
2+
. Cu la tha nh pha n
khong t o ng di chuye n trong th c vat. Thanh phan nay bao gom Cu,
Fe, Mn, nh ng thanh phan khong c chuye n t cac la gia e n cac la
phat trie n (m i). La xanh co the ch a nong o Cu
2+
cao va th ng
khong pha i gia i pho ng e di chuye n t i cac la non va cac phan khac
nh la cac hoa a n. Vi ty le N cao, ni hoat o ng cua Cu
2+
va
chat lng cua no la tng xng, th c va t se tao ra ca c chat sinh tr ng
au tien.
212
5.4.4.3. O nh|em vo doc l|nh Cu
S dung Cu trong cac vu kh, cac vat dung va trang tr anh dau
mot thi iem quan trong trong nen van minh nhan loai. Lng tro co
c hang nam t s ot chay than a e tao ra ien cung la nguon o
nhiem Cu. Trong khi lng tro than a them vao at cung c gii han
hn bi nong o cua B, Se va mot loat cac chat khac, th lai co t 14 -
2000 mg/kg Cu. Tuy nhien, khi s dung cac chat tro thai vao at trong
thc te, Cu va cac thanh phan khac se la van e can tiep tuc kiem tra.
T s ot chay cac san pham go, xang va s phan huy chat thai
trong cac khu vc o th, lng Cu trong cac khu vc at o th gap t 5 -
10 lan lng Cu co khu vc nong thon. Cac day cap ien co the lam h
khoang at trong rong 20m va at o nhiem Cu doc theo cac xa lo do bui
va anh hng o c xem nh la toi thieu.
T ban luan tren, mot ieu hien nhien la, s dung Cu va cac chat
trong cong nghiep lien quan en s ot chay than a, dau, go th chac
chan cac chat thai a tr nen nguon o nhiem Cu cho moi trng. Ngay ca
nhng ni ma at c lam giau Cu, viec s dung Cu trong pha long vi
at va vi lng at b xoi mon lai can chu y. S dung chat thai mun,
lng phan bon t gia cam va ln cha mot lng sunlfat Cu ln. Viec s
dung cac chat diet nam cha Cu, cac chat diet tao va s dung Cu trong
cong nghe hoa hoc la nguyen nhan lam cho lng Cu
2+
nhieu va cao
trong at. S nong chay cua Cu va cac lo uc kim loai cung phong thch
mot lng Cu, Zn, Cd, Pb, N ln. Pennsylvania (My), phat xa t lo
nong chay Zn tao o nhiem cac chat trong at nh Zn, Cu, Pb va Cd ti
mot khoang cach 19 km. Cac nghien cu gan ay ve s anh hng en
sc khoe cho thay rang, neu rau cai c phat trien th ieu o co ngha
chung con an toan. Tuy nhien, tch luy va phong ai sinh hoc yeu cau ta
than trong hn. Anh hng cua Cu en sc khoe cua con ngi khong
c xem la quan trong lam, ngay ca vi at co lng Cu cao; trong hu
va nga nhng vung ngheo nan thng thieu chat Cu nhng trieu chng
nay c bo sung bang lng Zn va Cd trong mot so thc an. Nguon o
nhiem chu yeu la t cac lo uc ong vi pham vi anh hng t 1 - 3km.
oi vi phc chat c kim Cu N Ontario (Canada), ngi ta thay a so
lng Cu a c thai trong vong 3km la rat cao, con nhng khu at cach
7,5km, cha lng Cu tren 1000 mg/kg.
213
Hn na, can xet them anh hng phat xa cua Cu va kim loai khac
trong at rau cai. Cu t trong nhng vung nho chuyen vao cac dong suoi,
a tao nen s bung no o nhiem cua kim loai Cu cao trong ca va cac loai
khac. o la Cu a i vao chu trnh thc pham.
Thc te cho thay o nhiem Cu nhng khu at nong nghiep ln hn,
e doa en nguon thc pham, ma nha may va c s san xuat kim loai la
nhng nguon gay o nhiem chnh. Ngay nay, s dung cac chat bun thai
lam phan, cac chat thai t gia cam, heo va viec s dung cac thuoc diet
nam oi vi at nong nghiep la nhng ng dung co Cu au tien, va sau o
c dung tran lan, t b ngan chan. Cho en khi s phat trien cua cay
trong b anh hng va co trieu chng b nhiem kim loai t cac phan bon
hoa hoc cha khoang 100 mg/kg Cu vi thi gian s dung dai, nhng phan
bon hoa hoc cha lam cho at b nhiem oc. Nong o Cu cao nhat trong
at nong nghiep a c anh gia khi phun cac loai thuoc diet nam cho
cac loai cay t nam nay en nam khac, trc tiep hoac gian tiep. Ngi ta
bao cao rang 7.10
7
kg Cu trong hon hp bordeaux c phun hang nam
tren cac loai cay nh lan, chuoi va cac loai cay khac. Lng Cu xac nh
trong cac khu at nay hau het tr thanh chat oc oi vi nganh trong trot.
Tuy nhien, viec phun thuoc nay co hieu qua diet nam benh, tang san lng
cay trong nhat la cay an trai nh quyt Lai Vung va lien tuc s dung rong
rai. Nong o Cu trong at sau nhieu lan phun thuoc a co t 110 - 1500
mg/kg trong thc te so vi 20 - 30 mg/kg oi vi mc cho phep trong at
nong nghiep. Uc, 30.000ha at trong tao va le b o nhiem, phai cai tao
e s dung cho muc ch khac. Hieu qua cua at mua mang nay trong san
xuat hoac sc khoe cua loai an co ac biet nh cu va gia suc. Nhng moi
nguy hiem o la do d Cu va thieu Mo.
Lng bun thai va nhng chat thai t san xuat cong nghiep co Cu
va Zn cao. Nong o cho phep t cat en at set la khoang 25-150 kg/ha
Cu, 2 - 4,5 kg/ha Cd, 50 - 300 kg/ha Zn, 10 - 60 kg/ha N, 100-600 kg/ha
Pb va Cr. Lng Cu co the c che cac chat hu c hoa sinh cung nh cac
chat dinh dng. Cu tren ong co nhan lng phan bon nay qua co se b
rui ro v chung tiep nhan mot lng Cu. ac biet, nguy hiem nay se rat
ln khi lng phan bon c cung cap trc tiep cho ong co ma khong
tron lan vi at.

214
5.4.5. Mo| quon he Cu Ihong quo doI - dong voI - Ihuc voI
S thieu Cu oi vi loai gam co bieu hien khi Cu trong at thap
hoac oi vi at cha Mo cao hoac co tac ong qua lai gia Cu, Mo, S.
Lng Cu trong co va cay trong tren ong co le thuoc vao lng Cu trong
at co cung vi cac giai oan phat trien trong nam va phu thuoc vao cac
che o phan bon.
au co khuynh hng hap thu so lng Cu ln hn co. Trong mot so
trng hp, cac loai trai mua hoac co dai, co the cung khong tang lng
Cu hap thu cac vat nuoi an co. ong co hon hp cha lng Cu t 20 -
25 mg/kg; trong nguyen lieu tho thng cha t hn 10 mg/kg. Phan bon t
gia cam va heo co lng Cu thay oi t hn v co cha ty le Cu tng t
nh lng bun thai co cha Cu.
Lng Cu tha trong at khong c gi mc > 20 - 30 mg/kg. V
mc nay lng thc an cho ong vat an co se khong an toan cho cu va gia
suc, khi mc o Mo cua at trong khoang t 2 - 5 mg/kg va pH 6. Tuy
nhien, neu thu an co trc tiep tren ong se hap thu gap 10 lan lng Cu
trong at i vao trong co. Nc t gieng va cac nguon song suoi khac phuc
vu cho s tieu dung cua con ngi th phai luon luon di 1 mg/kg Cu.
o la nen tang trong viec xem xet mui v nc. Bi v, s o nhiem Cu
trong nc gay mui ac trng. Hau nh co nhng mc qui nh khac nhau
ve tieu chuan cho phep Cu trong nc uong nhng nc khac nhau.
Hang ngay, lng Cu lay vao c the luon luon vt qua lieu lng
cho phep (yeu cau la 2 mg/ngay). Trong can benh Wilson's ma nguyen
nhan la Cu tch luy trong gan, khi no a bat au nhiem sau vao c the, se
xuat hien dau hieu bat li cho mo hach nen can cha sm ngay khi mi
bat au phat hien. Tuy nhien, bieu hien lam sang luon khong phat ra
trc 5 nam. Benh Wilson's la benh hiem va co the c han che va
ngan chan bang thuoc cha benh. Vi hau het benh nhan, phng phap
cha bang vi lng co the ngan can s tch luy qua mc cua Cu.
5.4.6. Nhon xeI chung ve Cu
Tren the gii, viec quan ly Cu trong at, hau het la mot mc o
nao o, th giong nh Al, neu pH khong duy tr c trong khoang mong
muon (6 - 7 cho nhieu mua vu). Tnh chat hoa hoc cua Cu trong at mot
mc nao o giong Pb va ca hai dang nay eu ac trng cho tnh hut bam
hay tnh ket dnh cua at. Chung ta can chu y cac iem sau:
215
1. Cac khoang chat trong at t chat thai cha Cu cao, bao gom chat
thai bun, phan bon t gia cam va heo va cac nguon Cu khac nen c xac
nh e biet hieu qua cua Cu trong chu trnh nitrogen. Anh hng gian tiep
nay cua Cu co le ro hn oi vi cac khoang chat trong at
2. Phng phap phan tch hien hanh (dung may ICP) c s dung
va cac phng phap khac ang c phat trien e xac nh thanh phan c
hoc co cha Cu trong bun; cac nguyen lieu t thc vat va cac hon hp nen
c tiep tuc vi cong cu phan tch co o chnh xac cao, phat hien Cu trong
dung dch vi o sai biet 1 m. Ngi ta co the phat hien nhieu d lieu hn
ve anh hng cua hoa hoc, sinh hoc, khoang hoc cua Cu, khi xac nh c
hoat ong cua dung dch trong khoang tng ng 10
-2
10
-6
ppm.
5.5. AP$ENIC (As)
5.5.1. G|o| Ih|eu
Arsenic c rat nhieu ngi biet en v nhng tnh oc cua mot so
hp chat co cha no. May man la luon co nhieu khac biet ln trong tnh
oc cua tng hp chat khac nhau va nhng loai thng tm thay trong at
trong khong phai eu oc. S hap thu As cua nhieu cay trong tren at
lien khong qua ln; tham ch, ngay at trong tng oi nhieu As, cay
trong thng khong cha lng As gay nguy hiem.
Cac hp chat As trc kia c loai ngi s dung suot nhieu ngan
nam. Phan nay cua sach se cung cap mc o tong quan ve s dung As
va s lc ve tac hai oi vi sc khoe, ve nhng thay oi trao oi chat
ong vat, thc vat, con ngi.
Ngay nay, ngi ta rat thng dung hp chat As e san xuat thuoc tr sau
bo, thuoc bao ve trai cay, thuoc kch thch tang trng cho heo, bo, trau.
Thong tin tren Internet (www.biotech.org) ve s tuan hoan khap
toan cau cua As cho thay rang thien nhien a a vao bau kh quyen
45.000 tan As/ nam, trong khi cac nguon nhan tao ch them vao bau kh
quyen khoang 28.000 tan As/nam. at trong, mc o As t nhien phu
thuoc vao loai a me cua at nay, mc bnh thng bien thien t 1 40
mg/kg As, a so at trong luon thap hn 1/2 mc nay. Mc As co the
cao hn do s khoang hoa, s o nhiem bi hoat ong cong nghiep (ac
biet la cac xng che ong) va viec s dung thuoc tr sau cha As.
216
As khac han mot so KLN bnh thng, v a so cac hp chat As hu
c t oc hn cac hp chat As vo c. Trong khi co mot so iem tng ong
hoa hoc vi P, hoa hoc at trong cua As a dang hn, bi v no co the ton
tai nhieu hn mot trang thai oxy hoa di mc chenh lech bnh thng
at trong va As co the tao cac lien ket vi S va C de dang hn P.
5.5.2. $u xuoI h|en cuo As mong I|nh choI d|o hoo
Tren 200 khoang chat co cha As a c nhan dang, vi xap x
60% la arsenate, 20% sulfide va muoi sulfur, 20% con lai gom co
arsenide, arsenite, oxide va phan t As. Phan chat khoang As thng co
nhat la arsenopyrite (FeAsS) va As thng ket hp vi mot so loai tram
tch khoang, ac biet la cac tram tch khoang hoa sulphide. S co ac As
ket tac co the bien oi t mot vai phan trieu cho en vai % thc the.
Tng oi t co khac biet ve ham lng As trong a ngoai tr mc
As b tang len t s ket hp khoang hoa. Gia tr trung bnh cua mc 2
mg/kg dng nh thng xuat hien a tram tch va do nui la tao
thanh, nhng a hat set mn va phot phoite co trung bnh 10 - 15 mg
As/kg. Mc As cao thng phoi hp vi s hien dien cua cac chat khoang
co sulfide nh pyrite. Lng As cua a bien chat giong nh lng As co
trong a tram tch va a do nui la tao thanh.
As thng c dung lam "chat tm ng" hay phan t ch th khi
cac phng phap tham do a hoa c s dung e nhan biet tram tch
khoang. As la phan t ch th cc ky tot v no ket hp c vi a so loai
tram tch khoang. Mc nen cua As trong a rat thap, no thng tao lap
cac giai oan de tan va bay hi nhanh hn cac yeu to ai lng (nhan to
chu yeu) ma As ket hp. Chnh v vay, As phan tan rong hn. Cac
phng phap phan tch nhay cam c trien khai e do tm cac KLN quy
hiem. No ac biet co ch oi vi tram tch Au va Ag, nhng no cung ket
hp cac kim loai Bi, Cd, Co, Cu, Fe, Hg, Mo, Ni, Pb, Pt, cac tram tch Sb,
Se, Sn, U, W va Zn.
5.5.3. Nguon goc cuo As
5.5.3.1. Nhung lhonh phon co bon cuo dol
Co chut t s khac nhau gia cac loai a do nui la tao thanh vi
s tap trung trong pham vi < 1 - 15 mg As/kg.
217
at a can (a phien set nham thach, at lay, a bang) ang chu
y la As co mc cao hn khoang (< 1 - 900 mg/kg) so vi sa thach va a
voi (< 1 - 200 mg/kg).
a photphat co khoang < 1 - 200 mg/kg.
As co kha nang ket hp vi S co ngha la no co khuynh hng
c hoan thanh cau truc ien t bang cach lien ket vi chat lang vo c
sinh ra sulphur, tao ra quang As, cung nh la mot phan t nho cua nhng
quang sulphur khac. ieu nay lam tang them lieu lng As trong at
nhng khu vc c khoang hoa.
As trung bnh trong 169 mau at nguyen nhiem (khong b lam ban)
la 10 mg/kg. Trong mot khu khoang hoa va nhng khu vc xung quanh
no, lp at 0 5cm, co ham lng 424 mg/kg va 2951 mg/kg; trong
luc o, a nguyen nhiem ch co 29 - 51 mg/kg.
Ro rang, gia tr bnh thng cua at nguyen nhiem cao hn so vi
a nguyen nhiem, chac rang no con lien quan en s lu gi As trong
at. Theo so lieu chung toi (tac gia) thu thap c, lng As trong at
Na Uy cho thay rang, tang di tang mun, ham lng bnh thng cha 2
mg/kg, con trong tang at mun len en 10 mg/kg, ma nguyen nhan la do
s o nhiem kh quyen. Anh hng cua o nhiem kh quyen va nhng d
thng a hoa hoc, cung vi s lien ket co chon loc a xac nh cac tac
nhan tng hp As.
5.5.3.2. Coc chol ||en quon den nong ngh|ep
Arsenic phc hp c s dung rong rai lam chat diet con trung
hn 100 nam qua, nhng t nam 1970-1980, ngi ta a giam xuong
phan na. Anh hng cua oc to As en thc vat c s dung lam thuoc
diet co va chat lam kho, giup cho bong vai thu hoach de dang hn sau
khi rung la. Tuy nhien, cung co mot moi ban tam ve viec gia tang As ton
d trong at va cac can ba lang di ay ho sau khi a s dung mot
lng ln As hu c. Ket qua la nhng th thuoc diet con trung khac a
thay the cac phc chat As, nh muoi arsenic ch, thng c s dung
trong cac vn cay an trai e kiem soat s pha hoai cua con trung.
Sodium arsenic a c s dung rong rai lam chat diet co, diet rong reu
va lam rung la khoai tay giong.
218
Gan ay, ngi ta a c lng toan the gii co khoang 8000 tan
As/ nam dung lam thuoc diet co, khoang 12000 tan As/ nam e lam kho
bong vai va 16000 tan/ nam e bao quan go. Ty le dung thuoc sat trung
thng mc 2 - 4 kg As/ha, nhng lng demethylarsinic acid co the
c dung gap 3 lan. Ngoai ra, mot lng nho phc chat As hu c c
dung lam thc an them cho gia suc mc 10-50 mgAs /kg, e thuc ay
s tang trng cua ga tay va heo. Phc chat nay b bai tiet nhanh thng
la vi mot s thay oi ve hoa hoc tat yeu ang xay ra.
c tnh trong phan bon co cha trung bnh 7,7 mg As /kg a
phosphate. Lng phan lan trung bnh c bon la 54,5 kg/ha/vu. ieu
kien bnh thng cua As cho at trong trot trong phan khoang 0,12mg
As/m
2
. ay la hien tng lam tang chat oc tng ng vi khoang
0,05% (vi trong at o sau khoang 20cm).
Mc o cua As trong phan N va K khong ang ke va tnh chat As
them vao qua bon voi cung nho, phan anh mot lng As se c tm thay
trong a voi. Nong o cua As trong phan bon anh hng en loai vat, ngay
mot mc o thap trong thc an. Trong trng hp o, s tap trung cua
chat oc trong phan bon t 30 - 40 mg/kg trong lng kho.
5.5.3.3. Chu lr|nh phol lho| o nh|em As cuo oong kh| quyen
S thay oi cao cua mot so loai As kep cho thay rang chu trnh sinh
- a - hoa hoc cua As bao gom nhng dong ac biet xuyen qua kh
quyen. Tuy nhien, lng thoat hi c c tnh ch khoang 7% trong
lng kh quyen, phu thuoc vao thi ky tnh toan.
Gan ay, c tnh dong kh quyen cho thay rang, lng As theo dong
kh quyen khoang 73.540 tan/ nam, vi ty le 60:40 gia t nhien va nguon
goc nhan tao. S so sanh nay, vi c tnh tren 31.400 tan/nam th ty le t
nhien so vi nhan tao la 25:75; hoac neu lng nay la 296.470 tan /nam th
ty le t nhien/nhan tao se la 70:30. Nriagu (1998) lai c tnh trong dong kh
quyen As la 18.800 tan/nam.
Khoi lng cua As tai nhieu vung nong thon tren toan cau khoang
0,8-5,5 mg/m
2
/nam. Neu ty le trung bnh cua As mc tren 1 mg/m
2
/nam
th s tang vot cua khoi lng As trong tang at mat (o sau trung bnh
la 5cm) se la 0,15% (lng trung bnh nay trong at la 10 mg/kg vi ty
trong at la 1,4 g/cm
3
). Tuy nhien, ngi ta tnh c rang, co khoang
219
35% As t kh quyen bo sung cho at, neu ty le trung bnh cua s tang trng
la 0,05% pha Bac ban cau va 0,02% pha Nam ban cau. Nhn tong quat,
ngi ta chap nhan ty le As trung bnh 0,44-0,50 mgAs/m
2
/nam pha Bac
ban cau va 0,16-0,21 mgAs/m
2
/nam pha Nam ban cau.
S hoat ong cua nui la la nguon goc t nhien quan trong nhat cua
nguon o nhiem As. Sau o, thay oi ham lng va nong o o nhiem As
tren mot pham vi nho th kh quyen ong vai tro noi bat.
Lo luye n o ng v i vie c o t than a la mo t hie n t ng o ng go p
va o khoa ng 20% to ng so As. L ng pha t tha i na y phu thuo c va o ne n
co ng nghie p ho a a t n c va m c o kie m tra s o nhie m. Theo c
tnh, cha u A u va o na m 1979 a pha t tha i to ng so 6500 ta n As t 28
n c, nhng 65% to ng so c pha t tha i t 3 n c (Lie n Xo (cu ), c,
Pha n Lan), co n B, Ta y Ban Nha va Pha p chie m 14%.
5.5.3.4. 7honh phon chol lho| lrong he lhong cong ronh
Nong o cua As trong bun cong ranh phan anh trnh o cong nghiep
c thc hien bi he thong x ly rac cua moi vung.
As chu yeu co nguon goc t be mat at, t trong kh quyen, va ca
As t d lng thuoc tr sau.
Chat tay trung co nguon goc phosphate cung cap mot lng nho o
nhiem As t viec thai cac chat thai cong nghiep. Nhng nha may san
xuat KLN la nguon thai As nhieu nhat, co the them vao mot lng ln
trong pham vi khoang 0 - 188mg As/kg. Trung bnh khoang 8mg As/kg
trong lng kho a c phat hien t can bun rac a c x ly tren at
nong nghiep so vi 10mg As/kg trong lng kho cho tat ca chat can bun.
Lng can bun ay thng gay o nhiem cao hn so vi ot chat
thai va trung bnh khoang 29mg As/kg trong lng kho. Neu nh khong
tnh en nguy hai, c them vao khoang 5 tan can bun ay/ha, ty le vi s
them As la 4mg/m
3
. ieu nay tao nen s tch luy hn 30 lan ln hn so
vi chat As them vao t thuoc tr sau co nguon goc phosphate va lam
tang cao khoang 0,15% As tren 20cm at mat. Bi v, nhng vung s
dung e cha can bun rac qua nho so vi thuoc tr sau goc phosphate
c cung cap khoang 25 tan As/ nam c them vao qua can bun va 6,1
tan As/nam vi tat ca thuoc tr sau co nguon goc phosphate.
220
5.5.3.5. Coc nguon o nh|em As khoc
Trong at hoang phe, co hien tng As ket hp vi chat vo c cao.
Co ni, o nhiem As do nguyen lieu As tap trung nhieu thanh ong vi
trong lng hn 40.000 mg As/kg Virginia (My) va hn 25.000 mg/kg
Anh. Mc o As giam xuong nhanh chong khi vung at o xa nguon gay
o nhiem. Mat khac, As anh hng en mc o on nh cua at, bang viec
lam h hong nguyen lieu cung vi s phan tan va ra troi tao thanh
nhng ng mon. ieu o c ghi nhan nhng vung trong trot khac
nhau va xuat hien ni co As nong o cao.
S gia tang mot khoi lng ln As tong hp (khong nh Cu, Br,
arsenate hoac anion Cu) khong the do nhng nguyen nhan trc tiep gay o
nhiem trong at. Mot vai iem, As mc o cao c tm thay trong
at vi nong o khoang 10 - 220 mg/kg, nhng chung b sut giam tr lai
trong at theo o sau khong qua mot vai cm. Mot so trong o co the ton
tai trong at en 30 nam. S phan tan cua chung trong tng lai co the
la nguyen nhan quan trong cua s chay rng va hn the na la lam anh
hng en s phan bo nguyen lieu trong t nhien cung nh s phong
thch As vao kh quyen. Mc o As thong thng khoang 7-60 mg/kg
nhng iem cc ai cua no con ln hn nhieu, co the len en 200 mg/kg
a c ghi nhan khi co s pha huy hoan toan.
a phien set trong cac mo dau cha khoang 50 mgAs/kg va hau het
tat ca nhng nguon nang lng cua As o c gi lai trong a phien set
nham thach.
Ti bang nc nhiem As co the tao o nhiem tren nhng vung khac
nhau. O nhiem do ti nc se tang do s bay hi nc. Mc o cua As
trong be mat nc va nc trong at thong thng > 2 3 mg/l, co the
cao hn tren 35 mg/l neu nh co qua trnh hoat ong thuy nhiet trong
nui. Tuy nhien, viec ti nc vao trong at cat co ngha la s tap trung
cua 50 mg/l As co the t nguon nc trong at (Ham lng cua As t 26
mg/l 150 mg/l). S san xuat nang lng hoa hoc ma o mc o hoa
tan cha As cao a lam gia tang o nhiem As.
- Viec nao vet bun ay t song va ca song co the cha ng ham
lng As cao bi s o nhiem cua song bat nguon t con ngi. Tren song
Rhine, ben tau Rotterdam, trong bun ac cha khoang 23 mg/kg As.
Nong o As ban au trong nc ch khoang 8 mg/l.
221
5.5.4. Honh v| hoo hoc cuo As
As co cau hnh ien t lp ngoai cung la 4s
2
, 4p
3
va nam trong
nhom cac nguyen to N, P, Sb, Bi. S giam bt so ien t tnh t tren
xuong trong nhom nay khong c nhan biet ay u nh la cau truc cua
kim loai hoac la cac ion dng. As thng c mo ta nh la mot nguyen
to phi kim nhng vi muc ch mo ta nhng hanh vi hoa hoc trong at, co
the ngh rang no la mot phi kim loai dang lien ket hoac la c tm thay
trong nhng loai ion am.
Co iem tng t gia thanh phan hoa hoc cua As va P trong at,
ngha la ca hai eu co thanh phan dang oxy acid co so oxy hoa la 5 trong
at. Tuy nhien, phosphate co ien the Eh va pH ln hn As. As cung
c tm thay trong at co so oxy hoa la 3 va cac ch so khac ma cac
thanh phan o khong co trong P.
Nguon t nhien cua As trong at chnh la cha cac chat vo c muoi
lu huynh. Thong thng, s oxide hoa tren be mat trai at do kh hau
tng vung dan en tao ra oxit acid base tren so oxy hoa 5. ien the Eh
va pH trong at co the cho so hoa tr cua As la V hoac III vi nhng hoat
ong cua vi sinh vat nhom methyl, Dimethyl hoac s thay oi so oxy hoa
va s ton tai cua nhom S neu no co the lam giam ieu kien hnh thanh
cua As sulfide vo c. Hn na, nhan to gay kho khan co the do s co mat
cua cac chat vo c t at set oxide Fe va oxide Al va vat chat sinh hoc.
S can bang As acid (hoa tr III va IV) co s hoa tan thap hn o pK
la gia tr cho biet nhng hp chat co phan ng nhiet ong hoc hau het
tren mat at bnh thng co o pH t 4 8 nh H
3
AsO
3
co the pH len en
9, H
2
AsO
4 ,
pH = 2 7,
2
4
HAsO

th pH > 7.
Arsenic acid
H
3
AsO
4
+ H
2
O H
2
AsO
4
-

+ H
3
O
+
pK
2
2,20
H
2
AsO
4
-
+ H
2
O HasO
4
2-

+ H
3
O
+
pK
2
6,97
HAsO
4
2-
+ H
2
O AsO
4
3-

+ H
3
O
+
pK
2
11,63
Arseneans acid
H
3
AsO
3
+ H
2
O H
2
AsO
3
-

+ H
3
O
+
pK
2
9,22
H
2
AsO
3
+ H
2
O HasO
4
2-

+ H
3
O
+
pK
2
12,13
222
HAsO
3
+ H
2
O AsO
3
3-

+ H
3
O
+
pK
2
13,4
Khi the oxy hoa kh Eh co gia tr di 300mV, tai pH = 4 va
100mV, tai pH = 8, H
3
AsO
3
tr nen co phan ng nhiet ong hoc on nh
hn loai As khi ket hp vi nhom sinh vat goc methyl. S thay oi t le
Eh/pH thng khong xay ra mau le trong he thong. V the, phan ln s
khac nhau cua As ton tai nhng lo thoat nc trong at co the khong
giong nh s ly giai thong thng.
Thay oi trong t le As (V) en As (III) co the em en s tinh khiet
cac thanh phan hoa hoc bi s thay oi cua Eh/pH. S co mat cua vi sinh
vat cung co the bao gom nhng hoat ong lap i lap lai nhieu lan theo
mot chu trnh. Trong phan t nhom methyl cua oxy acid co the co nhng
dang nh: monomethylarsihic CH
3
AsO(OH)
2
, dimethylarsinic acid
(cacadilic acid), (CH
3
)
2
AsO(OH), trimethylarsenic oxyt (CH
3
)
3
AsO,
trimethylasenic (CH
3
)
3
As, dimethylarsenic (CH
3
)
2
AsH. Cac phan ng
sinh hoc cua methyl da tren hoat ong cua cac vi sinh vat va cac hp
chat ton tai trong at. Mot vai loai vi sinh vat co the ong hoa hoan toan
methyl nh la mot hp chat trong hau het cac ieu kien pH. Trai lai,
cung co mot so loai vi sinh vat khac chu yeu lam han che s tac ong
cua cac c chat ong hoa methyl va chung co the san xuat ra methyl.
(CH
3
)AsO(OH)
2
25
o
C co cac gia tr pK la 4,19 va 8,77, v the ma
cac ion H
+
va (CH
3
)AsO
2
(OH)
-
se la nhng loai chnh c tm thay trong
at co o pH bnh thng. Tuy nhien, khi gia tr pK cua acid
dimethylarsenic la 6,27 th s thay oi t dang dng tnh chuyen sang
am tnh, (CH
3
)
2
AsO
2
-
se xay ra khi nong o pH 6.
Cac kho khan trong viec xac nh cac loai As co trong at a c
phan anh trong mot so tai lieu. Cac rac roi khi co lap va bao quan cac
pha va bat c chat nao hoa tan c trong dung dch at cho thay muon
bao hanh tot cac dang As phai biet hau het cac thong tin ve tnh chat hoa
hoc cua at.
Dung dch at c thu thap t khu vc Tamar Valley Tay Nam
nc Anh, ni co s gia tang t nhien ve mc o lien ket cua thuy nhiet
Sn/Cu/As cac chat tram tch vi nhau, bao gom arsenal, arsenite va acid
monomethylarsenic theo thi ky. Arsenate chiem 90% cac chat hoa tan
trong at hao kh, bao gom ca at co khoang san va at khong co khoang
223
san. Khong co acid monomethylarsenic trong cac mau dung dch at, ma
no c tm thay trong hau het cac mau t cac vung at co khoang san,
vi o tan cua no en 3 - 11%. Mat khac, no ch hien dien mot cach ac
biet trong nc nhng khu vc khong co khoang san. Trong cac vung
at ngap nc, thanh phan chu yeu la As (III), ch co dau vet cua loai
acid monomethylarsenic. Nhn chung, ty le % so lng As (III) va acid
monomethylasenic c lien he oi lap vi s nghch ao ve moi quan
he gia cac ty le vi nhau. S bien oi arsenate thanh arsenite co the
c thc hien bi cac tac ong cua vi sinh vat hoac do s thay oi ve
ieu kien hoa ly ma khong ke en tac ong cua vi khuan. Viec tao thanh
acid monomethylarsenic cho thay rang, cac tac ong cua vi khuan eu
ong hanh vi s tao thanh acid nay trong at. Trong cac loai at b tac
ong bi cac loai thuoc tr sau cha arsenic, tm thay cac loai acid
dimethylarsinic nh la nhng thanh phan chu yeu.
Tai khu vc ca song Tamar, ni nhan cac chat can ba t vung
khoang san c e cap tren, cac mau lay gan ca song co nong o
methylated cao hn cac loai mau khac. Ket qua nghien cu cho thay, As
co lien he en cac tac ong cua sinh vat, cac loai thc vat ln. S co mat
cua acid monomethylarsenic co quan he en s tac ong cua vi khuan
trong can lang va cac mc o cua acid dimethylarsenic c cho la san
pham cua macrophytes.
Cac hp chat arsenic de bay hi, c san sinh ra trong at, lai co
qua trnh khac. Mot so nghien cu a ch ra rang, cac arsine de bay hi
c sinh ra t cac bai co va vung at am thap; con arsine va methylarsine
c sinh ra t at o nhiem bi arsenate, arsenite, monomethylarsenate
hoac dimethylarsenate. Tuy nhien, co mot vai nhan nh rang, nhng hp
chat hu c trong bau kh quyen co nguon goc t moi trng at bay hi
tao nen.
Mac du co s on nh ro rang cua cac loai ion co tnh hoa tan, nong o
cua chung trong dung dch at thng thap (< 10 mg/l), tr cac vung khoang
san. Qua trnh loc cac chat nay t at b ngan can bi s co mat cua cac phc
chat dang chalate cua Fe va Al, nguyen lieu chat hu c va at set.
Pieric va Moore's (1995), nghien cu ve s hut tham be mat cua
arsenate va arsenite tren cac oxide Fe ket tinh, a ket luan rang, co hai
iem lu y:
224
1- s hut tham be mat ban au cua arsenate, va 2- arsenite co the
c mo ta bi ng ang nhiet, ni ma o th cua C/S la ng tuyen
tnh, v tr C bieu hien nong o hoa tan cua cac chat.
ng ang nhiet tuyen tnh a ra mo ta tot nhat ve kha nang hut
tham cua arsenite trong 15 mau at cua Nhat, gom co nhieu the tham
hut As (III) tren cac loai at khac nhau ve nguyen to Fe trong at.
5.5.5. Mo| quon he ve doc I|nh cuo As g|uo Ihuc voI vo doI
Lng As trong cac cay co the an c thng rat t, tham ch ca
khi cac mua vu ang trong va thu hoach tren cac khu vc at b nhiem.
So lieu a ra cho thay, khi moi loai at cha nong o As giong nhau,
mc o thap hn c tm thay trong cac loai thc vat phat trien tren at
set (vi mc o set va ham lng Fe/Al cao) lng As lai cao hn trong
thc vat phat trien tren vung at khac.
Nhn chung, so vi hau het cac nguyen to co mat trong mau th As
xuat hien vi lng rat t. Cac loai sinh vat nc ngot co nong o rat cao
(> 1000 mg As/kg). Mc o cua As trong cac can lang c tm thay
trong thc vat thap hn trong at. Nhn chung, nong o As trong re thc
vat cao hn trong than, la hoac qua. Ty le As xap x 1mg/kg trong cac
mua vu thu hoach. Thc pham, co moc tren cac bai rac hoi thoi cha ti
3460 mg/kg at kho, cung co the co ham lng cao en 2653 mg/kg trong
cac ong co moc trong thanh th. Nhng vung khac nhau tren mat at
cha 20 mg As/kg va co ni ch 3 mg As/kg trong lng kho.
Mot khi mua vu c bon bun nao vet t cac dong song Rhine va
Meuse (c), ty le As cao hn rat nhieu trong cu cai vi 0,8-2,1 mg
As/kg trong lng kho. Mc o cua As trong cay trong khong anh hng
trc tiep en s tch luy As trong at. Mot ieu kha quan trong cho cay
trong la s tch luy As trong cay mot cach lien tuc. Neu s tap trung cua
chat kho trong cu cai tang len co ngha la As trong at a tang len. Ham
lng As c sap xep theo th t nh sau: cu cai [1] > co (0,33) > rau
diep (0,26) > ca rot (0,17) > khoai tay (0,07) > lua m hat (0,04).
S co mat cua As trong at anh hng ti s thay oi pH. Thong
thng, s gia tang oc to cua As lam anh hng en at trong: at se tr
nen chua hn, nong o pH < 5 khi co s ket hp gia cac loai nguyen to
khac nhau nh Fe va Al, nhng hon hp nay tr nen de hoa tan hn. Tuy
225
nhien, s tch luy cua As trong at co the tuy thuoc vao s tang cao hn
cua nong o pH trong at hoac tang cao nhng canh ong co anh
hng rac hoac gan bai rac, nc cong cha As, cat co nhieu mun (pH =
6) va a voi (pH = 8). Mc o cao nhat cua As trong mua vu co the ti
2 mg/kg trong lng kho.
Chat oc As lam giam ot ngot s van ong trong nc hay lam oi
mau cua la, keo theo s chet cua la cay tren nh va ra; hat giong
ngng phat trien. Thc vat nhay cam vi As co the xac nh bi kha
nang hap thu va bien oi cua cay. au va nhng loai cay ho au khac rat
nhay cam vi oc to cua As.
Mc o chu oc As nhng loai cay khac nhau th khac nhau. Mc
o nay bieu hien ro nhieu loai khong cha As t chat dinh dng hoa
tan nh la re cay au. Lng tch luy trong re theo th t: arsenate >
arsenite > monomethylarsenate > dimethylarsenate.
Mc o As co san trong at bieu th mc o oc chat cao hn tong
so lng tch luy trong cay cua As. So lng As hoa tan trong at khac
nhau thay oi rat nhieu theo mc o pH, Eh va s co mat cua nhng
thanh phan khac trong at nh Al, Fe va cac hp chat vo c, hu c.
Cay sau la phng phap lam giam anh hng cua As lp be mat
bi s lam tan ra va pha loang, ac biet neu nh Fe/Al tang B giau set
c phi bay, se xuat hien s di chuyen cua As xuong di vung re.
Khi nong o As trong cay trong thap, As tr thanh dinh dng vi
lng, ta co the s dung cac hp chat cha As va ieu khien canh tac, tao
cho cay hut nhieu As t at. Tuy nhien, cung nh arsenate vo c va hp
chat arsenite, mono acid va dimethylarsenic va muoi cua chung a c
s dung rong rai. Chat can t viec s dung cac hp chat nay co the dan
en nong o As cao trong at va hieu ng phitotoxic tiep tuc dien tien.
Sau mua vu ket thuc, ac biet viec ton d As lau se dan en chat can
arsenate trong cac manh vn, ni ma ty le s dung trong qua kh cao
hn nhieu so vi ty le c s dung hien tai chat arsenate trong thuoc
BVTV.
Do mat o tap trung As cay trong thap nen hap thu As ong vat
t nguon nay cung thap. Tuy nhien, s tiep nhan As trc tiep t at co
the la nguon ngo oc As chnh cho loai ong vat an co. So lng at co
226
the tiep nhan khac nhau theo mua va lng tiep nhan tr nen t nhat vao
at khi mat at c bao phu mot lp co day. Ty le As c tnh t at
trung bnh la 60-75%, nhng trong pham vi t 2 - 90%. Ngi ta cung c
lng khoang 1% As trong at thc s c hap thu bi gia suc, phan con
lai c bai tiet trc tiep.
5.5.6. $u o nh|em vo nh|em doc As
S o nhiem at bi cac hoat ong trong at co xu hng gia tang do
anh hng cua cac oc tnh cua As khong de giam sat. Tuy nhien, As
thng phan bo rong nhng vung khac nhau cung nh trong at
mc o rat cao. pha tay nam nc Anh rong 722 km
2
, khao sat tren
7,9% vung at a cho thay, s o nhiem c ban c xac nh la t tram
tch, bi v co s tng quan gia ham lng As trong at va ham lng
As t cac tram tch cua cac dong suoi. S o nhiem chnh thng do s
khoang hoa thien nhien, xa hn na, do hoat ong cua con ngi.
Viec nau chay kim loai (ac biet la ong) va viec ot chay nhien
lieu hoa thach, ac biet la khi lo ot co ong khoi thap co the dan en o
nhiem at va moi trng xung quanh. Ha Lan, ham lng As trong rau
qua thay oi tuy thuoc vao thay oi cong nghe. Trung bnh ham lng As
cho 16 loai rau qua khong gay o nhiem moi trng, khoang 0,05 mg/kg
trong lng ti. Trung bnh cho mot nhom cay rau qua nh sau:
0,09 mg/kg trong lng ti gan vung co nang lng hoa thach
0,15 mg/kg trong lng ti gan ni cha nhieu lan
0,18 mg/kg trong lng ti gan nhng khu luyen kim.
Nhng gia tr nay con thap khi so sanh vi quy nh ve sc khoe do
chnh phu Ha Lan at ra: ham lng As di 0,2 mg/kg trong lng ti
cha trong thc an cho en 20% trong lng kho. S tang san lng rau
qua do anh hng As con nhieu tranh luan.
Lng As trong kh quyen t chat thai ot chay than a cung nh lng
As cha trong tro cung ang c quan tam. Ty le cua As phan tan rat khac
nhau va gia tr chiem u the phu thuoc vao nhieu phng phap cua viec nh
gia 1% As trong than a. Khong kh nhng vung khac nhau My c ghi
nhan cha khoang 4% As. Mc o hoa tan cua As (V), cung vi viec s dung
tro cua cac chat ot phai c xem xet ky e khong gay o nhiem cho at va
anh hng cua no en s phat trien mua vu.
227
S o nhiem cua at t hoat ong luyen kim khong phai Fe cung
khong kem phan quan trong, anh hng en s phat tan As trong kh
quyen: 1,5 kg As/1 tan Cu, 0,4 kg As/ 1tan Pb va 0,65 kg/ 1tan, 0,4 kg As
/1 tan Zn. Hoat ong cua qua trnh phat tan xay ra rat rong t viec nau
chay As bang cac lo va cong nghe khac nhau. Theo Tacoma (1995), viec
luyen ong ( bang Washingtn, My) a phat tan ra ngoai moi trng
suot nhng thap nien t 1870-1980 t 1,8 - 16,8 kg As/tan. Mc o o
nhiem moi trng xung quanh cua qua trnh luyen kim nay co tac dung
trc tiep tuy thuoc vao khoang cach en ong khoi. Tren ao Nork (ong
bac Thai Bnh Dng), viec luyen kim gay o nhiem As trong at, cha
khoang 90 - 340 mg/kg; trai lai Tay Nam Thai Bnh Dng, mc tng
ng ch 1 - 90 mg/kg. Mc o cao hn c tm thay bi viec luyen vang
Yellowknife (Canada). Cac tang cua at cha > 21000 mg As/ kg,
khoang cach 0,28 km t mot khu luyen kim, 10000 mg As/kg 0,8 km va
600 mg As/kg 8km. Nhng san pham cuoi cua chat ran dan en s o
nhiem bao quanh at. nhng ni trong trot, s o nhiem gia tang theo
nhng vung khac nhau thng cha lng As mc thap, khoang 1000
mg As/kg, o khong co s phat sinh oc to.
As cha trong at Nhat Ban c tm thay cha thanh phan
asenatasic nhom monothylarsenic acid va dimethyl asenic acid; nhng
phan nho khac cua As luon chiem di 50% tong so arsenic. S tng
ng cua dimethyl arsenic acid tang len khi lng monomethyl arsenic
acid giam xuong. ieu nay giai thch s hnh thanh cung nh giam sut
cua monomethyl arsenic acid t As khong oi di ca hai ieu kien hieu
kh va yem kh, nhng trong ieu kien yem kh th dimethyl arsenic acid
san sinh mot cach nhanh chong hn t monomethyl asenic acid.
Cong ong chau Au a e ngh nen co qui nh mc o an toan As
trong at nong nghiep, c x ly can bun, vi mc 20 mg/kg. Anh,
Vien moi trng a e ngh ham lng As trong khong kh kho, trong at
la 10 mg As/kg cho at vn va at trong trot, at cong vien la 40 mg
As/kg. Mc o gay o nhiem a c c oan va anh gia, ng dung e
tien oan nhng s viec se xay ra va e ra cac bien phap e khac phuc
theo yeu cau.
Viet Nam, khi nghien cu As trong nc ngam cac gieng ao
cua dan (Tra Vinh) va gieng UNICEP (An Giang) cung nh tm hieu Ag
228
trong at phen ong Thap Mi va tm hieu ket qua nghien cu cua
ong nghiep a co mot so nhan xet:
C trong 235 mau gieng khoan th 70% gieng b nhiem As, ac biet
co gieng nhiem nong o 700-800ppb, trung bnh t 11-50ppb. Mot so
gieng ao ngoai thanh Ha Noi, Nam nh cung a b nhiem As. Con
Tra Vinh th so gieng nhiem As lai rat thap va rat t
ong Thap Mi, cac mau at nhiem As vi nguyen nhan la As
luon xuat hien ong thi vi S, ma S lai co san trong vung at phen
ong Thap Mi.
Mot vai nguyen nhan co the lam giau As trong nc gieng cua
vung ong Nam chau A, Nam A nh Banglaet, An o va Viet Nam co
the la t s oxy hoa, khoang hoa cac khoang trong cac lp a nen. Khi
mc nc ngam troi sut theo mua va theo nhp o khai thac nc.
Mot nguyen nhan na la do chat thai cong nghiep cac vung cong
nghiep trong iem. Nhieu nguyen nhan gay o nhiem a tao nen s nhiem
oc As cac vung khac nhau, tham ch co ca Lang ung th nh Phu
tho, Nghe An, Long An
5.5.7. Nhon xeI chung ve As
Nhng van e kho khan bao gom viec nhan dang va nh lng
nhng loai As khac nhau trong at va s hoa tan ket hp van la chnh
yeu. S thay oi thanh phan hoa hoc va nhng oc chat khac nhau cua
cac loai As phu thuoc vao mau chat va nguon gay o nhiem. Ngan can
oc chat cua As la van e quan trong can phai giai quyet, bi no anh
hng en con ngi, ong vat va cay trong, ac biet khi nguyen to As
ket hp vi rac thai trong at, nc hoac tap trung cac loai khac nhau.
oi luc, giam o nhiem cho s song tren mat at lai mau thuan vi s
song di nc, nang suat mua vu. Tuy nhien, moi quan he gia As
trong at va As trong nc cung nh s nhiem oc cua As cho ong vat
va ngi van con phai c nghien cu mot cach ay u hn. Trng
hp nhiem oc cua hoang e Napoleon la mot v du ien hnh. Ngi ta
a phan tch As trong toc cua ong va a xac nh ong a b nhiem oc
As. Tuy nhien ai au oc ong la mot van e gay tranh cai va cuoi cung
ngi ta tm ra ong b nhiem As la do As co trong dau goi au va qua
nhieu nam a tch luy vao toc, va co the gay oc.
229
5.6. IHUY NGAN (Hg)
5.6.1. G|o| Ih|eu
Ngi ta a s dung thuy ngan cach ay khoang 3500 nam. Nc
Ai Cap co xa ro rang a biet cach pha tron Hg vi Sn va Cu rat sm,
khoang the ky th 6 sau Cong nguyen. Cach s dung kim loai Hg va than
sa trong y khoa a tng ton tai Trung Quoc va An o cung thi iem.
Ngi Hy Lap cung a quen thuoc vi ky thuat tach Hg t cac quang kim
loai dung lam thuoc. Ngi La Ma a tha ke hau het cac kien thc nay
va rat tap trung vao viec anh gia tnh chat thng mai cua kim loai. Hg
c ngi La Ma dung e che tao chat mau o cua than sa, nhng Hg
cung c s dung e tr nhieu th benh khac nhau.
e quoc La Ma s dung Hg chu yeu trong bao che thuoc. Nhng
dung cu y khoa c phat minh, nh la vao nam 1643 Torricelli phat
minh ra dung cu o than nhiet goi la nhiet ke s khi. Vao nam 1720,
Fahrenheit gii thieu nhiet ke Hg va a vao s dung trong nhng nghien
cu khoa hoc. Ngay nay, kim loai Hg c s dung nhieu trong cong
nghiep nh trong te bao chat cc am, chat ien phan, trong qua trnh ieu
che chlorate kali.
a) Thuy ngan c dung pho bien
Thuy ngan c dung trong nong nghiep, bao che thuoc va thc
hien nhng th nghiem tong quat. Cay trong ch co nhu cau mot lng
nho Hg. Chat tram rang van con can Hg va the hien rang khong co
khuynh hng ro rang nao e t choi Hg. Nhu cau ln ve Hg a khien
ngi My len ke hoach e san xuat va lu hanh mot lng Hg an toan
cho nhng thap nien ti. Tuy nhien, gia tang viec s dung Hg keo theo
nguy c moi trng do Hg.
b) S lien quan cua Hg en moi trng
thi iem hien tai nhng hoat ong cua con ngi lam gia tang o
nhiem Hg vao at, nc va sau o la trong khong kh, gom co:
ao va khai thac mo kim loai, ac biet la Cu va Zn
Nguyen lieu chat ot chu yeu la than
Qua trnh san xuat cong nghiep ac biet la qua trnh san xuat
chlorate kali, co lien quan ti Hg, Cl va chat an da soda.
230
Lang ph chat ot xay ra nhieu nc.
San xuat va phan phoi cac san pham cha Hg a phat trien rong
khap the gii keo theo s phat thai o nhiem Hg ra kh quyen va moi
trng xung quanh. Theo o, hang nam con ngi lang ph Hg tren toan
cau khoang 3.10
6
kg vao nhng nam 1900 va a tang gap 3 lan suot
nhng nam 1970. Khoang 45% i vao khong kh, 7% vao nc va 48%
vao at. Tieu dung toan cau cua Hg c c lng khoang 1,8.10
7
kg
hang nam, ieu nay co ngha la hoat ong cua con ngi hien nay ang
gay tr ngai mot cach manh me cho chu ky Hg t nhien. Nam 1973, nc
My tao ra hn 30% ganh nang Hg cho kh quyen. Chau Au, s lan rong
Hg vao nam 1975 do con ngi vt qua nguon goc do t nhien.
c) Hau qua oc hai cua Hg
Hg la mot trong so cac nguyen to oc nhat cho con ngi va nhieu
ong vat bac cao. Mac du Hg co tnh oc chu yeu di dang ion, muoi
Hg co tnh oc cao vi mc o nguy hiem khac nhau. Vai loai Hg hu c,
ac biet co loai phan t thap nh ankyl Hg, c xem nh rat oc oi vi
con ngi v anh hng en he than kinh. Methyl Hg co y ngha ac biet,
lien quan en cac vi sinh vat san xuat Hg
+
khac nhau. Trong moi trng
t nhien, methyl Hg co anh hng rat manh. Cac hoat ong song khong
dung nap c tap chat Hg. oc chat Hg xuat hien t mo than trong vai
the ky qua. Tuy nhien, tnh oc hai cua Hg trong moi trng mi tr nen
cap bach gan ay, khi trng hp au tien xay ra Nhat Ban: Trong suot
1950, ngi dan mot tnh nho cua Mirnamata b ngo oc khi an ca co
cha mc methyl Hg cao, hoac la mot vai trng hp thu hoang dai b
ngo oc khi an la cay co cha methyl Hg c nhng nam 1948 - 1965.
5.6.2. $|nh d|o hoo cuo doc choI Hg
Mac du co hai loai Hg trong cac thanh phan khoang khac nhau
c biet trong t nhien va san xuat co tnh thng mai, Hg cung xuat
hien be mat trai at nh la hp chat sulfid vi Zn, Fe va cac kim loai
khac, nhng ch vi lieu lng nho nh kim loai t nhien. Hg co the
chuyen hoa t hp chat sulfide hoac hp chat chloride. nong o trung
bnh, Hg khoang 50mg/g hoac co the thap hn. Nguon goc chnh cua Hg
la t trong at, a.
231
Than sa la s ket hp bnh thng cua oxide va thi tiet, hoa tan tot
trong nc. Do o, vong a - sinh - hoa la hnh thc chuyen hoa ac biet.
Nguon quan trong e giai phong Hg la cac a co cha Hg. Vai nguon kh
cung co the cung cap them Hg. Cac hp chat chu yeu cua Hg qua trnh
a - sinh - hoa cua cac yeu to c phan loai sau ay.
Cac hp chat va nguyen to: Hg
o
; (CH
3
)
2
Hg
Cac loai phan ng: Hg
2+
; HgX
2;
HgX
3
-
va HgX
4
2-
vi X= OH
-
, Cl
-

va Br
-
; HgO trong cac dang sol kh: Hg
2+
tao phc vi cac acid hu c.
Dang t co phan ng: methyl thuy ngan (CH
3
Hg
+
, CH
3
HgCl,
CH
3
HgOH) va cac hp chat hu c khac: Hg(CN)
2

HgS: Hg
2+
ket hp vi S trong vat chat mun.
Nong o trung bnh trong khong kh o c khoang 3 mg/m
3
trong
khoang 10 nam qua tren at lien va thap hn tren bien; hau het la
dang Hg
o
. trong nc, mc tap trung tieu bieu t 0,5 - 3 mg/l trong
ai dng va 1 - 3 mg/l cac song va ho; hau het la cac dang vo c.
5.6.3. Ihuy ngon I|nh kh|eI
- Nguon thuy ngan tinh khiet hau het tap trung trong cac loai
khoang trong a.
- Mat at tiep nhan Hg t trong bau kh quyen va ay cung la
nguon Hg rat co y ngha.
- at nong nghiep c s dung phan bon (phan tong hp, rac
cong, voi va Hg).
a) Nguyen lieu mau chat
T nhng so lieu, ngi ta a ra lng trung bnh cua Hg gan 20
mg/g nhng co tac gia cho la khoang 50 mg/g va 80 mg/g.
b) S lang ong t bau kh quyen
Chu yeu la Hg
o
va (CH
3
)
2
Hg, co the la do qua trnh hoa sinh. Thi
gian ton tai cua Hg trong bau kh quyen khoang hn 1 nam.
Hau het Hg trong bau kh quyen la do hoat ong cua con ngi.
Brosse (1989) a phat hien 50% Hg phat ra t at than a va sau o la t
thc vat.
232
Trong cong nghiep hoa, khu vc b o nhiem hon hp het sc cao,
anh hng en s hnh thanh cac qua trnh oxide hoa Hg. Hg di chuyen
t bau kh quyen bi s am t de lang ong. Tieu bieu la Hg xuat hien
trong ma tuyet t 2 - 10mg/l. Tuy nhien, mc o nhiem tng khu vc
khac nhau, co the cao nhat vao luc 5
h
sang, trong vung cong nghiep.
Hang nam, lng ma tuyet 100 mm co mc trung bnh cua Hg 20 mg/l.
S lang ong nay co the tao ra mot lng 30 200 gHg/m
2
mat at.
c) Nhng nguyen lieu nong nghiep
Lng Hg co the them vao vung at nong nghiep khi bon phan va
voi. Hau het nhng phan bon hoa hoc cha ng Hg di 50 mg/g nhng
gia tr cao hn co trong phan bon P. Hg co the c lay t a phosphate
hoac t nhng qua trnh hoa tan phosphate bi acid H
2
SO
4
, Hg trong mot
so hp chat voi gia tr at en 20mg/g, khi bon phan mc Hg 100mg/l.
Vao au the ky 20, Hg c s dung trong nganh nong nghiep nh
la thuoc diet nam, thuoc tay hat giong. Hg a c dung trong mot so
thi gian, tieu bieu la 1945 - 1970, tao ra nhng nguon cung cap Hg vao
long at rat cao, 1 mg/m
2
.
Ngay nay, lieu lng Hg c dung hp ly hn, khoang 100-200
mg/m
2
/nam cho loai at trong ngu coc. Tuy nhien, tong so lng Hg a
hien dien tren 20 cm be mat cua at trong co the c xem la nhieu hn
lng Hg c cung cap bi s lang tu t kh quyen.
d) Bun cong ranh
Andersson (1985) cho rang, mc 5-10 g/g Hg la mot ac trng cua
bun. Co gia thuyet cho rang, trong 50 tan bun/ha c cho vao at trong,
so lng Hg c them vao o la 50 mg/m
2
.
5.6.4. $u Ion Io| cuo Hg Irong doI
a) Trang thai va s ben vng cua loai Hg vo c trong at
Da vao ieu kien co san, Hg co the xuat hien trong ba dang khac
nhau la Hg
o
, Hg
2
2+
va Hg
2+
; trong o, Hg
2+
la trang thai thng c a
vao at. Them vao o, pH va Cl

la cha khoa o lng trong viec quyet

nh tnh nang cua Hg trong tiem nang cua at, xuat hien nhng tnh chat
hoa hoc mi. Hn na, Hg con ong mot vai tro trong y hoc va nhng
thay oi cua Hg co the gay ra bi nhng hoat ong cua vi khuan. Da
233
vao kha nang manh me e hnh thanh nhng tnh chat phc tap, Hg
2+
t
hnh thanh nhng ion t do di nhng ieu kien t nhien. Trong dung
dch acid, Hg
2+
on nh Eh tren 0,4V va thng co mat la HgCl
2
o
. Khi
pH = 7, Hg(OH)
2
o
la mot dang on nh. Hg
2+
cung c hnh thanh mot
cach manh me do o am.
Mot tnh chat quan trong cua Hg la kha nang chap nhan ion sulfur
mot ieu kien on nh va manh: Hg
o
c co nh trong s co mat cua
Hg
2
S hoac HS
-
. Nhng ieu kien cao hn, HgS
-
se lam ket tua chat
kiem manh trong at va t o, ion HgS
2
2-
se c hnh thanh. ieu o se
mang en cho chung ta ket qua ve oxy hoa cua sulfur va sulfate nhng
iem nay th tiem nang van cha u e ngan nga s giam bt HgO. S
gia tang trong tiem nang co nh en s can bang c tm thay trong be
mat at cuoi cung se chuyen Hg vao hoa tr dng hai (2+).
b) O nhiem Hg trong at
S xuat hien khong nhng cua HgCl
2
, methyl mercuric chloride a
c tm thay di lp at sau khoang 20cm. Lodenius (1990) a nghien
cu Hg trong than bun va tm thay s co mat cua Hg trong phan bon co
goc chloric. O nhiem xay ra trong ieu kien thi tiet kho, khi o, cac vet
nt co the cho phep Hg tu lai thanh chat keo tham qua cot nc. Tng
t, s di chuyen nay co the xuat hien tren be mat at trong cac giai
oan. S di chuyen khac thng cua Hg tu lai thanh keo at gan o.
c) S tch luy Hg trong at
Tien trnh tch luy dien ra troi hn trong s cung cap e duy tr cac
loai Hg trong at. S tch luy nay phu thuoc vao mot so yeu to, bao gom:
dang hoa hoc cua Hg, mat phan chia trong at, so lng t nhien cua vo
c va hu c trong keo at, pH, tiem nang cua at. Ngoai ra, Hg phu
thuoc vao s hoa tan thap, ac biet la hnh thc sulfide.
S tch luy Hg
2+
trong at, theo Andersson, trong ieu kien trung
tnh : Al(OH)
3
< kaolinite < montmonillonite < at set illitic < at lateritic
< at organic < Fe
2
O
3
.nH
2
O. pH di 5,5 (ni ma HgCl
2
o
la loai hoa tan
nhanh hn nguon vo c) co the chu trach nhiem chnh trong s hoa tan
Hg. S duy tr Hg trong at hu c lai khong co y ngha, khi pH < 4; ni
ma no giam mot cach cham chap. at trung tnh pH > 5,5, oxide Fe va
cac chat khoang trong at set anh hng nhieu ti s tch luy cua Hg. S
234
tch tr Hg cao nhat khi pH = 7, ni ma HgOHCl
o
la loai troi hn. Ngoai ra,
con co cac hp chat khac nhau, chang han nh cac chat methylmercuric
chloride va phenylmercuric c tch luy manh trong at, khi ma pH
mc trung tnh. Cac chat khoang trong at set xuat hien co y ngha trong
moi tng quan nay, nhng ch khi mc pH on nh va khi ma cac hp
chat hien dien u nho.
d) S methyl hoa cua Hg trong at
Ke t khi quan sat c cac vi sinh vat trong tram tch t nhien
trong ho co the methyl hoa Hg, mot so nha nghien cu a e cap en s
san xuat mono va dimethyl thuy ngan trong nc va moi trng at.
Hau het cac tai lieu co lien quan ti moi quan he en s methyl hoa Hg
trong at a c trnh bay bi Adriano. Quan iem o cho rang, methyl
Hg co the la dang trong at trong cac ieu kien khac nhau bao gom s
methyl hoa sinh hoc ket hp vi s phan chia acid fulvic trong at.
e) S tap trung va phan tan Hg trong at
S tap trung Hg trong at khac nhau rat xa gia cac loai at.
at hu c co mc Hg trung bnh tap trung cao hn at khoang. Lag
va Steinnes (2000) a tm ra moi tng quan co y ngha gia Hg va hu
c tap trung trong lp at mat cua at rng. Andersson (1998) a nghien
cu Hg be mat nghieng cua at thuan tap trung moi tng quan mat
thiet gia Hg va nguon hu c tap trung at acid. Trong at trung tnh
(pH > 6) hoac ni ma loai HgOHCl va Hg(OH)
2
troi hn HgCl
2
, s khac
nhau gia Hg va Fe manh hn gia Hg va nguon hu c.
5.6.5. Ihuy ngon Irong mo| Iruong doI vo he Ihong Ihuc voI
Nhng cuoc th nghiem Hg
2+
vi mot qui mo ln hn, t giai phap
cua nguon trong trot, a ch ra rang, s chuyen nhng cua Hg a at
en mc o vt qua 0,1 mg/kg Hg vi ben ngoai. Ty le cua Hg ton tai
trong re cay khoang 20 lan cao hn trong dung dch. Linberg (1999),
nghien cu ve viec thc vat hap thu Hg t at cong nghiep gan mo Hg,
a tm thay co s quan he chat gia Hg cha trong re cay vi Hg trong
at. Hg trong nhng phan thc vat tren mat at co quan he vi Hg c
boc hi t long at. Trong nhng trng hp khac, Hg tch luy trong hat
ngu coc khoang 3 - 10 lan thap hn trong rau. V du, Hg (1 - 2mg/g) trong
lua mach. Ngay ca nhng mc rat thap, van co the co gia thiet rang, Hg t
khong kh co the gay nhiem oc cho cay lng thc. Le Huy Ba (2005) cung
235
a phat hien ra Hg trong nc o nhiem cua Thanh pho a tch luy trong re,
trong than la va trong hat gao trong tren at ruong Nha Be (TPHCM).
Thuy ngan cung a gay hai va tch luy vao rau cai, rau nhut.
5.7. CH (Fb)
5.7.1. G|o| Ih|eu
Ch la mot loai chat oc ban chat, co anh hng quan trong trong
moi trng sinh thai.
Ch la nguyen to thuoc nhom IV trong bang he thong tuan hoan cac
nguyen to hoa hoc. Ch co hai trang thai oxy hoa ben la Pb (II) va Pb (IV)
va co bon ong v ben la
204
Pb,
206
Pb,
207
Pb va
208
Pb. Trong moi trng, no
ton tai chu yeu di dang ion Pb
2+
trong cac hp chat vo c va hu c. Ch
la KLN (M = 207,1; d = 11,3g/cm
3
) mau xam xanh, nong chay nhiet o
327,5
o
C va soi nhiet o 1744
o
C. Ch co tnh mem, de can mong, de cat
va de nh hnh. Chnh v vay ma ch c dung nhieu trong cong nghiep
va cuoc song ngay t thi xa. Trong cong nghiep, ch c dung lam sn
cong nghiep, ac quy ch trong xe hi, lam nguyen lieu trong luyen kim ch,
lam chat xuc tac trong san xuat polymer. Nhng hp chat hu c ch (IV),
ac biet la tetra-alkyl va tetra-aryl ch, c s dung rong rai va gay nguy
hai, nhat la ch pha trong xang.
S ng dung rong rai cua ch lam nay sinh mot van e ln, o la s
o nhiem oc chat ch trong moi trng sinh thai, ac biet la moi trng
sinh thai at. Khi c phat thai vao moi trng at ch co thi gian ton
tai lau dai. Nhng hp chat ch co khuynh hng tch luy trong at va
tram tch, lam o nhiem chuoi thc an va anh hng ti s trao oi chat
cua con ngi lau dai trong tng lai. oc chat ch b coi la nguyen nhan
gay nen chng roi loan than kinh tr nao tre em. Chnh v vay, viec
nghien cu nguon phat thai, trang thai ton tai va c che lan truyen o
nhiem cua ch trong moi trng cang tr nen quan trong va cap thiet.
Ben canh o, chung ta cung quan tam ti viec nghien cu tac ong cua
ch len thc vat, ong vat va con ngi cung vi viec ngan chan va x ly
o nhiem ch trong moi trng.
5.7.2. Irong Iho| Ion Io| cuo Fb
5.7.2.1. 7rong lu nh|en vo lrong mo| lruong dol
Ch la mot nguyen to vi lng (< 0,1% khoi lng) trong a va at
t nhien. Ban knh ion Pb la 124 pm va no thay the ong hnh K (ban
236
knh 133 pm) trong mang li aluminsilicate. Ham lng ch trong at, a
tang t nhien do hoat ong cua nui la tao thanh a nui la. Ch co ai lc
manh vi S va trong t nhien hnh thanh cac loai quang ch nh PbS,
PbCO
3
, PbSO
4
. Ham lng trung bnh cua ch a vo cng khoang 16 g/g.
Nriagu (1992) tnh rang, ham lng ch trung bnh trong a gabbro la 1,9
gPb/g, trong andesite la 8,3 gPb/g va trong granite la 22,7 gPb/g. Nh
vay, ham lng ch tang cung vi ham lng silicate trong a.
Thanh phan chu yeu cua a tram tch la diep thach va a set ket
(80%), vi ham lng ch trung bnh la 23 g/g. Diep thach en cha
nhieu chat hu c va co ham lng ch cao do cha khoang sulfide. Sa
thach chiem 15% a tram tch va cha 10 gPb/g; trong khi o dolomite
va a voi (5% a tram tch) cha khoang 7 gPb/g. Cannon (1993) liet ke
ham lng ch trung bnh trong mot so loai a nh sau:
Ultramafic igneous 1 g/g,
Basaltic igneous 6 g/g,
Granitic igneous 18 g/g,
Shales and clays 20 g/g,
Black shales 30 g/g,
Limestones 9 g/g,
Sandstones 12 g/g,
Ham lng ch trong a me quyet nh ham lng ch trong at t
nhien va ham lng ch trong at t nhien vao khoang 10 40 g/g. D
lieu nay c a ra bi Reaves va Berrow (2001) khi hai ong khao sat
3944 mau at t 896 mat cat Scotland.
5.7.2.2. 7|ch |uy ch| lrong mo| lruong dol
Ch phat thai t cac nguon o nhiem co khuynh hng tch luy mot
cach t nhien trong lp at mat. Colbourn va Thornton (1998) s dung t
le ham lng ch trong lp at tren (0 15 cm) so vi lp at di (30
45 cm) nh mot ch dan ve s o nhiem be mat. Ho goi o la s lam giau
tng oi lp at tren (RTE). Trong at nong nghiep bnh thng (o
nhiem thap), RTE khoang 1,2 ti 2,0. Trai lai, trong at co anh hng
cua khai mo hoac luyen kim quang ch, gia tr RTE khoang 4,0 ti 20.
Them vao o, ch co nguon goc t s o nhiem co khuynh hng co nh
237
trong lp at tren. Ganze (2000) phat hien rang, hau het KLN, bao gom
ca ch, ton tai dang khong tan va ben sau khi dung phan hu c t bun
cong bon vao at. Khong co s di chuyen cua ch ra khoi vung c bon
phan va nc be mat cung khong b o nhiem. Zimdahl va Skogerboe
(1994) cho rang, t le hu c trong at co trach nhiem chnh trong viec co
nh ch trong lp at mat khi co ch them vao t nguon o nhiem. ieu
tra cua Scohart (1992), gan nha may luyen kem Belgian con cho thay,
s co nh ch trong lp at tren khong phu thuoc vao loai at. Bien phap
ngam chiet cung khong lam giam ang ke ham lng ch trong at. Korte
(1994) ngam chiet 11 loai at (chat chiet t nhien) vi ch va cac nguyen
to vi lng khac, thay rang, ch co nh trong tat ca cac loai at ngoai tr
lp ultisol co ket cau cat mun va CEC rat thap (2 meq/100g).
5.7.2.3. oc l|nh cuo ch| lrong dol
Nhng g chung ta biet ve tnh chat va trang thai hoa hoc cua ch
kha gii han. Bang phep ngoai suy ve ac tnh cua cac nguyen to dinh
dng trong at, co the gia thiet rang, ch co mot phan cua tong lng ch
c hap thu bi thc vat va cac hp chat ch i vao at b phan tan vao
mot so thanh phan at.
Ch ton tai trong moi trng at trong dung dch at, tren nhng be
mat hap thu cua cac hat mun set trao oi tao phc, dang ket tua, lien ket
vi Fe Mn oxide th cap, dang kiem carbonate va trong mang tinh the
aluminsilicate. Tuy nhien, phan quan trong nhat la ch trong dung dch
at, bi v ay la nguon ch cho thc vat hap thu trc tiep va can bang
ong hoc co the xay ra gia dung dch at va nhng phan khac cua at.
S nghien cu va tnh toan nong o ch trong dung dch at a va
ang c thc hien bi nhieu nha khoa hoc. Nong o ch trung bnh
trong dung dch at khong b o nhiem khoang 10
-9
en 10
-7
M. Ham
lng ch trong dung dch ch vao khoang 0,005% so vi tong lng ch
trong at. D lieu nay c a ra bi Kabata Pendias (1998) tnh toan
khi thc hien ly tam at khong o nhiem. Davies (1995) cung ch ra rang,
ham lng ch trong at khong o nhiem khoang 40 g/g va trong dung
dch la 0,2.10
-6
M. Tuy nhien, trong at o nhiem, nong o ch trong dung
dch at cao hn nhieu va tuy thuoc vao mc o o nhiem. Shaw va cong
s (1994) nghien cu mau at o nhiem Derbyshire (Anh) va a ra
nong o ch trong dung dch at khoang 2.10
-3
M ti 1,5.10
-2
M. Phng
238
phap phan tch cua ong la dung mang loc nhay vi lo loc khoang 8
0,025 m e loc chat chiet dung dch at bao hoa. Vi mang loc lo nho
nh vay th 80% ch tan bieu kien b gi lai bi mang loc va ch co
khoang 0,001% tong lng ch trong at thc s tan. Cac tac gia con chu
thch rang, t le nay rat nho so vi bao cao cua cac tac gia khac. Gregson
va Alloway (1995) a thc hien phng phap chiet ly dung dch at bang
ly tam va phan tch dung dch bang phep sac ky vi sephadex gels. Bang
5.8 cho thay, khi ham lng ch trong at cao hn khoang 100 1000 lan
ham lng bnh thng (40 g/g) th nong o ch trong dung dch at
(khoang 10
-6
en 10
-4
M) cao hn khoang 1000 en 100000 lan nong o
ch trong at bnh thng.
Bang 5.8: Ch trong at va trong dung dch at
(Nguon: Environmantal Ecology, 1994 - Gregson va Alloway.)
Tong
lng ch (g/g)
Ch trong
dung dch at (mol/l)
Ch dung dch/tong
lng (%)
49900
2820
45800
1890
3830
112
18
11
4
4
0,05
0,13
0,005
0,04
0,02
Nghien cu cua Zimdahl va Skogerboe (1996)

ve s co nh ch them
vao trong at cho thay, can khoang thi gian t 24 48 gi e ion ch co
the xam nhap vao cac phan at va trong khoang 20 40
o
C th nhiet o
khong anh hng ti cac can bang xay ra. Nghien cu bang phng phap
thong ke cho thay, hai ac tnh cua at la pH va CEC co anh hng quan
trong trong qua trnh co nh ch trong at. Nhng ac iem hap thu c
mo ta kha chnh xac bang ng ang nhiet Langmuir. C che co nh ch
trong at mun la s lien ket cua ch bang cap electron t do vi acid mun
cao phan t, c a ra bi Hildebrand va Blum (1997). Bang thc
nghiem, Harter (1995) cho rang, ng ang nhiet Langmuir rat phu hp
vi d lieu thc nghiem cua ong va s thay oi pH cua at la ieu quan
trong oi vi s co nh ch. Cac dang ton tai chu yeu cua ch trong at
khong voi la Pb(OH)
2
, Pb
3
(PO
4
)
2
, Pb
5
(PO
4
)
3
OH. Trong at voi, ch chu yeu
239
ton tai dang Pb(CO)
3
, phc trung hoa va cac dang cation ch. Trong at
acid, ch chu yeu dang phc hu c. Trong at o nhiem nang, phan ln
ch ton tai phc ch hu c cao phan t va t le nay cang ln trong at co
pH cao.
5.7.3. Coc nguon phoI Iho| o nh|em ch| voo mo| Iruong doI
Mot so nguon phat thai o nhiem ch vao moi trng at chnh la t
khoi thai xe co, t cong nghiep khai mo ch va luyen kim quang ch, t
viec s dung lai bun cong lam phan bon trong nong nghiep va mot so
nguon khac.
5.7.3.1. Co che phol lho| ch| voo mo| lruong dol
Ch phat thai vao moi trng at bang nhieu con ng, ma chu yeu
la t kh quyen. Ch t cac nguon phat thai nh khoi thai xe co, khoi thai t
cac nha may luyen kim, nha may loc dau hay t cac nha may san xuat cac
hp chat hay cac hang hoa co cha ch. Cac nguon o nhiem nay phat thai
cac hat bui va khoi co cha ch, cac hp chat cua ch vao khong kh. Thi
gian ton tai cua cac hat bui nay trong khong kh tuy thuoc vao kch thc
hat bui, che o gio, ma va o cao cua cac nguon o nhiem. S lang ong
t hoac kho cua cac hat bui va khoi nay vao at gay ra s o nhiem ch
trong at, chu yeu tren lp at mat. C che nay a c chng minh bi
nghien cu cua Elias va cong s (1993), trong Cong vien quoc gia
Yosemite, Califonia (My) o cao 317m. Ho xac nh s lang ong sol kh
ch tren a teflon va tren be mat thc vat. Ham lng ch lang ong tren
a khoang 92 270 pg/cm
2
/ngay (trung bnh 158) nhng ham lng nay
van nho hn tren be mat la vo cay t nhien. Theo tnh toan cua Sposito va
Page (1994), s lang tu cua ch t khong kh vao at mot so vung nh
sau: Nam Cc la 0,4 g/ha/nam; tay bac Canada la 7,2 g/ha/nam; mien
bac Michigan (My) la 6,3 g/ha/nam. cac khu o th ln va cac khu cong
nghiep chau Au, s lang tu ch khoang 87 536 g/ha/nam (trung bnh 189)
va Bac My la khoang 71 20498 g/ha/nam (trung bnh 4257).
Ngoai c che o nhiem ch do lang tu t khong kh vao at, mot so c
che phat thai ch vao at khac c biet en la: s phat thai ch trc tiep
bang cach thai chat thai ran co cha ch vao at, s lang tu ch trong thuy
quyen vao tram tch, roi vao at; thc vat, ong vat ke ca con ngi hap
thu ch roi sau o phat thai vao at (phan ngi co cha ham lng ch
khoang 11 g/g khoi lng kho)
240
5.7.3.2. Ch| lu kho| lho| xe co (xem them chng 4)
Phat minh ra ong c ot trong va s phat trien manh me cua no t
nhng thap nien au cua the ky 20 ti nay ay manh nhu cau tieu thu xang
dau. Hien tng no sm trong cylinder a c giai quyet sau khi tm ra
alkyl ch (tetramethyl va tetraethyl ch), vao au nhng nam 1920 va en
nam 1923 th xang pha ch a tr thanh pho bien trong cong nghe xe, may.
Tuy nhien, viec s dung rong rai xang pha ch lam nay sinh van e ln
ve moi trng. o la khoi bui thai ra t xe co s dung xang pha ch gay ra s
o nhiem ch trong moi trng, nhat la moi trng at.
Nghien cu cua nhieu nha khoa hoc tren the gii cho thay, at va thc
vat gan ng thng co ham lng ch cao. Cannon va Bowles (1995)
tnh toan thay rang, lng ch trong at gan 12 ng cao toc Minneapolis
St Paul nam trong khoang 128 700 g/g. S tnh toan da tren ham lng
ch trong xang (0,45 g/l xang) cho thay, trong khoang 15m hai ben mot con
ng ham lng ch vt qua 1 g/m
3
cho moi 1000 lt xe co/ngay. S o
nhiem moi trng ben ng do s dung xang pha ch a va ang c bao
cao bi nhieu nha khoa hoc nhieu nc tren the gii.
Bang phng phap ong v phong xa, ngi ta chng minh c khoi
thai xe co la mot nguon phat thai ch chnh vao at. Chow (1995) chon
mau at va co gan hai con ng Maryland (My), ong tnh t le
204
Pb,
206
Pb,
207
Pb va
208
Pb trong at, trong co, trong xang pha ch va ong i en
ket luan rang, lng ch d quan sat c trong at la do ch trong khoi thai
xe co. Rabinowitz va Vetherill (1998) thc hien mot cuoc ieu tra tng t
mien nam Missouri (My). Ho s dung s bien thien t nhien cua cac
ong v ben cua ch e xac nh nhng nguon phat thai ch vao moi trng.
Missouri, ch o nhiem co the ti t hai nguon: xang pha ch va nha may
luyen kim quang ch. T le ong v
206
Pb/
204
Pb khac nhau oi vi moi
nguon. Bang 5.9 tom lc mot so d lieu cua hai tac gia minh hoa phng
phap t so ong v dung e xac nh s phat thai ch cua xang pha ch.
241
Bang 5.9. T so ong v ch trong at so sanh vi t so ong v trong nhng
vat lieu nguon
Mau
Ham lng
g/g
Ty le
206
Pb/
204
Pb
Dau (4 mau)
Nong o Ore
Ore (131 mau)
Lp at mat canh ng
1
2
3
Lp at mat gan lo luyen quang
1
2




135
498
180

1592
3593
18,49
20,98
20,81

18,43
18,58
18,82

20,07
20,22
(Nguon: Chow, 1955. Report on EPA Conference Influence
of Pb toxic on soil ecology)
Khoi lng ch lang tu doc ng la mot bien phu thuoc vao nhieu yeu
to: v tr, yeu to lu thong, hng gio, loai at, loai xe co, a hnh va thc
vat bao phu. Page ket luan t s nghien cu nam California (My): Hng
cua loai gio chu yeu co anh hng quan trong ti ham lng ch lang tu.
Ham lng ch ben ng cao toc khuat gio cao hn ben co gio thoi. Khi
bui va khoi thai xe co phat thai vao khong kh, nhng hat ln hn se lang tu
trong vong 5m ben ng va nhng hat nho lang tu trong vong 100m.
Smith (1996) oi chieu nhng d lieu bao cao cho ti nam 1976, bang
phng phap thong ke, ong xac nh: ham lng ch trong at co phan phoi
log-normal va ong tnh toan trung bnh hnh hoc va phng sai cua phan
phoi, ham lng ch trong at trong vong 10m canh ng, tai 15m va ngoai
30m. Ham lng ch cao nhat va thap nhat c tnh vi khoang xac suat
95%. Bang 5.10 cho thay, o nhiem ch khong m rong ra ngoai ban knh
30m tnh t mep ng. Trong ban knh 10m, nong o ch giam 4,6 lan, co tr
so trung bnh 42.10
-3
mg.
242
Bang 5.10: Ch trong lp at mat phu thuoc vao khoang cach ng
chnh, tnh toan t d lieu cua Smith.
Khoang cach
t ng
Tr so
trung bnh (10
-3
mg)
95%
xuat hien
So mau
< 10m
15m
> 30m
192
161
53
18 - 2017
50 - 511
14 - 203
20
6
17
(Nguon: Smith, Accumulation of Pb in Soil by The distance
of the way, 1994)
S bien oi hoa hoc xay ra trong qua trnh van chuyen nhng hat
cha ch phat thai t xe c gii vao at hoac be mat thc vat cung c
nhieu tac gia nghien cu. Trong khoi thai xe hi, nhng hat bui cha chu
yeu PbBr
2
, Pb(OH)Br, PbBrCl, (PbO)
2
PbBr
2
va (PbO)
2
PbBrCl. Sau 18
gi, khoang 75% Br, 30 - 40% Cl b phan huy; con Pb ton tai di dang
carbonate, oxycarbonate va dang oxide. Post va Buseck (1995) phan tch
mau khong kh c loc Phoenix, Arizona (USA) cho thay, loai phong
phu nhat (33%) la -2PbBrCl-NH
4
Cl, nhng hp chat khac la PbBrCl va
(PbO)
2
PbBrCl. Sau khi c phat thai vao at hn 75% ch lien ket vi
nhng hat at vi nong o > 3,32 mg/g. Ch cung co lien ket vi Fe-Mn
oxide ton tai trong pha hu c, dang PbSO
4
va PbCO
3
. Garcia
Miagaya (2001) ket luan rang, trong at gan ng < 0,7% Pb dang co
the trao oi.
5.7.3.3. O nh|em lu kho| mo vo |uyen quong ch|
Cong nghiep khai mo va luyen quang ch phat thai mot lng ln
ch vao khong kh va moi trng at. Alloway va Davies (1994), thc
hien mot cuoc ieu tra at o nhiem ch Wales va phat hien rang, at phu sa
thuoc song Ystwyth cha 90 2900 gPb/g (trung bnh 1419gPb/g) so sanh
vi 24 26 gPb/g at thung lung ben canh khong b anh hng bi
viec khai mo. Colbourn va Thornton (1995) tm thay nong o ch cao
trong at nong nghiep mien nam Peak Distric cua Derbyshire, nam
trong vong 100m cua mot nha may luyen kim cu. Ho bao cao rang, ham
lng ch trung bnh trong at la 30090 gPb/g va trong vong 100m mot
them at ra quang cu, ham lng ch trung bnh la 19400 gPb/g. Cuoc
243
khao sat Madison County, Missouri (USA), o viec khai mo bat au
t cuoi the ky 18 va keo dai hn 150 nam. Ham lng ch ln nhat trong
at c tm thay la 2200 mgPb/kg nhng khoang 95% mau cha < 355
mgPb/kg.
Trong cac cuoc khao sat cac nha may luyen kim, s tch luy ch
thng at en nong o rat ln. ng cong phan bo ch giam theo
khoang cach (t mo hoac nha may luyen kim) va thng la giam theo
ham mu. Theo nghien cu cua Lagerwerff (1990) tren khu vc mot nha
may luyen kim Galena, Kansas (USA), bat au san xuat t 1903,
khoang cach 130 m ve pha bac cua nha may cha 1600 gPb/g so sanh
vi ham lng 428 gPb/g khoang cach 670m. Kellogg, Idaho
(USA), viec luyen kim bat au t cuoi the ky 19, s tch luy ch trong
2cm at tren be mat do s tch tu bui vi nhng mc o khac nhau theo
hng gio. Trong vong 3,2 km, tac gia thong ke c ham lng ch la
7600, 6700, 5300 va 1700 gPb/g at.
Nhn chung, s phan loai nhng mc o o nhiem ch trong at gan
nhng nha may luyen kim la rat kho khan. Bang phng phap thong ke, co
the ket luan rang, trong khoang 1 3 km cua mot nha may luyen kim on
nh, at thng cha ham lng ch khoang 1500 gPb/g, mot s lam giau
gap 15 lan so vi mc o bnh thng.
5.7.3.4. 5u o nh|em ch| lu bun cong
Mot nguon gay o nhiem ch trong at c quan tam nhieu trong
nhng nam gan ay la t bun cong. C che phat thai ch t bun cong vao at
khac vi c che o nhiem t khong kh. Ch t bun cong hoac t tram tch
song ngoi, ao ho, kinh rach co the xam nhap vao at trc tiep khi nao vet.
ay, ta ch xet s phat thai ch t bun cong vao at khi s dung bun cong lam
phan hu c trong nong nghiep.
Do nhu cau ve phan hu c trong nong nghiep, cac nc khong
cho phep s thai loai trc tiep nc cong vao he thong nc, cac nha
khoa hoc a phat minh ra he thong x ly co the gi lai nhng thanh phan
hu c trong nc cong. Bun hu c c len men e tieu diet vi khuan
gay benh, sau o loai nc, va cuoi cung tr thanh phan hu c cho nong
nghiep. Theo Matthews (1991), khoang 44% bun cong san xuat Anh
c dung cho nong nghiep. Ong anh gia s ong gop cua bun cong cho
nong nghiep la 1,1% N.
244
The nhng, bu n co ng ch a mo t ha m l ng KLN, trong o co
ch. Ca c nguo n cung ca p ch cho bu n co ng la t cha t tha i sinh hoa t
cu a con ng i, n c tha i co ng nghie p, s r a tro i bu i ng va o
co ng, o ng da n n c ba ng ch. Ch tha i va o co ng ta o ph c h u c v i
ca c cha t h u c trong co ng va o la nguye n nha n khie n ch b gi la i
khi s du ng bu n co ng la m pha n h u c.
Tho ng ke cu a ca c nha nghie n c u o nhie m ch t bu n co ng cho
tha y, a t s du ng pha n h u c t bu n co ng co ha m l ng ch cao do
ha m l ng ch trong bu n co ng cao. Berrow va Webber (1993) pha n
tch 42 ma u bu n t ca c tha nh pho co ng nghie p Anh va Wales cho
tha y, ha m l ng ch trong khoa ng 120 3000 gPb/g (trung bnh 820
g/g) kho i l ng kho . Sommers (1990) cho bie t, ha m l ng ch
khoa ng 547 7431 gPb/g trong bu n co ng Indiana (My ). Ha m
l ng ch trong bu n co ng la mo t a i l ng bie n thie n.
T khi nh ng trie u ch ng nhie m o c th c va t do a t s du ng
pha n h u c t bu n co ng c pha t hie n, cu ng v i kha na ng ch tch
lu y trong ca y tro ng m c o nguy hie m, mo t so quo c gia a a ra
h ng da n ve s du ng bu n co ng. Anh, Bo Mo i tr ng khuye n ca o
la to ng ha m l ng ch kho ng c v t qua 1000 kg/ha hay 400
gPb/g t i o sa u 200mm sau chu ky 30 na m. Bo No ng nghie p a
ra gi i ha n s tch lu y ch cao nha t trong a t la 550 g/g. c, ba t
buo c ha m l ng ch trong bu n co ng kho ng c v t qua 1200 mg/kg
kho i l ng kho va ne u v t qua 100 gPb/g, bu n co ng kho ng c
phe p s du ng
5.7.3.5. Mol so nguon goy o nh|em ch| khoc
Ngoa i ca c nguo n pha t tha i ch chnh ne u tre n co n co mo t so
nguo n ga y o nhie m ch kha c. Co ng nghie p sa n xua t ca c sa n pha m
ch a ch va s tha i loa i va pha n hu y ca c sa n pha m na y trong mo i
tr ng cu ng o ng go p a ng ke va o s o nhie m ch trong a t. V du
nh vie c sa n xua t va s du ng a c quy ch, sn co ng nghie p co ch a
ch, men o go m, ngay ca o chi tre em cu ng ch a ch (xem mu c
5.7.4.4). Vie c s du ng thuo c tr sa u vo c ch a ch arsenate
PbHAsO
4
cho ca y a n qua cu ng a tr c tie p ga y ra o nhie m ch trong
a t no ng nghie p
245
5.7.4. A nh huo ng cu o ch| Io | v| s|nh vo I do I, Io | Ihu c vo I vo
con nguo |
5.7.4.1. Ch| vo v| s|nh vol dol
Mot so KLN co the anh hng ti hoat ong cua vi sinh vat trong
at va do o lam giam nang suat sinh hoc cua at. Ch cung c phat
hien la co anh hng kiem che s khoang hoa nit trong at. Tuy nhien,
theo Chang va Broadbent (1993) th ch kiem che s khoang hoa nit va
qua trnh nitro hoa kem hn cac mot so kim loai khac theo th t: Cr >
Cd > Zn > Mn > Pb. Cornfield (1992) nghien cu s giam kh ap cua CO
2

giai phong khi u at cat acid co them vao KLN. Sau qua trnh u 2 tuan th
hieu qua kiem che do ch ham lng 10 g/g la bang khong, ham
lng 100 g/g la 14%. Sau 8 tuan hieu qua kiem che do hai mc ch tren
lan lt la 6% va 25% lng CO
2
giai phong. So sanh vi hieu qua kiem
che cua bac ham lng 100 g/g la 72% va cung vi ham lng ay cu a
thuy ngan la 55% lng CO
2
giai phong sau chu ky 8 tuan. Nghien cu
qua trnh phan giai cua cellulose trong at co anh hng cua ch, ngi ta
thay rang bnh thng toc o phan giai cellulose la 43,6% sau 30 ngay.
Khi them ch (dang Pb(PbCl
2
) co trong khoi thai xe co) vao th theo
nhng mc o: 100; 500 va 1000 g/g, toc o phan giai cellulose con la:
40,0; 37,1; 33,8%. Nh vay, mac du ch tac ong len vi sinh vat at
khong manh bang mot so KLN khac nhng no cung co anh hng nguy
hai ang ke ti vi sinh vat at.
5.7.4.2 5u hop lhu ch| lrong dol bo| lhuc vol
Mot cach tong quan, s hap thu ch bi thc vat phu thuoc vao ham
lng ch trong at, loai cay, tnh trang phat trien cua cay va mot so yeu
to khac. Ch co mot t le nho ch trong at co the c hap thu bi thc
vat. Charmberlain

(1992) tnh yeu to nong o (CF) bieu th qua t so ch
trong cay va trong at:
CF = Pb trong cay / Pb trong at (n v tnh: g/g khoi lng kho)
Tiep o, ong nghien cu d lieu khao sat t canh ong khoai tay va
cu cai va tm c ket qua la CF khoang 0,05 0,2, con trong trong nha
knh trong vai vu mua th CF cung co gia tr tng t. Karamanos (1990)
tnh gia tr CF cho co linh lang va bromegrass trong tren at co them ch
ben va
210
Pb vao, gia tr khoang 0,09 0,19. Nhng khi s dung
210
Pb cho
co ryegrass CF ch khoang 10
-3
ti 3.10
-3
.
246
Ch la kim loai co tnh tch luy. Quan he gia lng ch tch luy
trong cay va nong o ch c chat la mot ng cong: hap thu tang cham
khi nong o tang theo phng trnh:
Pb trong cay = 0,74 [1 - exp(-1,4s)] + 0,16s
trong o s la nong o c chat (con exp th tai lieu cha ghi ro).
Mot vai ac tnh cua at co anh hng en s hap thu Pb bi thc
vat. pH at co anh hng khong ln lam en ac tnh hap thu cua cay.
Lagerwerff (1989) trong co linh lang va bap tren at c them ch
dang PbCl
2
va voi e tang pH at t 5,2 len 7,2 va hieu qua la ham lng
Pb giam 9% ti 21%.
S hap thu ch bi thc vat phu thuoc nhieu vao trang thai sinh
trng cua cay. Trong ieu kien cay phat trien manh, s hap thu ch cung
tang len. Koeppe (1993) nhan thay, trong ieu kien nay (ieu kien phat
trien manh cua cay) ch c hap thu manh va mot phan ket tua tren
thanh te bao re mot dang khong tan, khong ket tinh, cay bap giong
nh dang phosphate ch. Ngoai ra, con co s van chuyen len choi cay,
mac du lng nay kha nho, ch khoang 3,5 ti 22,7% lng ch hap thu
sau 7 ngay.
S hap thu cua ch bi re cay va s di chuyen cua no ti choi khac
nhau theo mua. Mitchell va Reith (1993) la nhng ngi au tien chu y ti
hien tng nay khi ho bao cao rang, ham lng ch trong choi co tang trong
mua thu va mua ong. Trong suot qua trnh vu mua, ham lng ch trong co
la 0,3 1,5 g/g sinh khoi kho; cuoi thu ham lng nay tang len ti 10
g/g, cuoi ong la 30 40 g/g.
5.7.4.3. Ch| lrong chu lr|nh lhuc phom vo onh huong cuo
no lo| con nguo|
Ch c hap thu bi thc vat va t o lam o nhiem day chuyen
thc pham. Kha nang methyl hoa sinh hoc cua cac hp chat ch vo c
thanh ch methyl Pb(CH
3
)
4
lam tang kha nang lan truyen o nhiem ch qua
day chuyen thc pham. Them vao o, ch la KLN co kha nang tch luy
cao. Do o, khi nhng sinh vat san xuat hap thu ch, du ch mot lng
nho, qua day chuyen thc pham, ch se tch luy dan dan va en mot luc
nao o se tr thanh chat oc khong nhng oi vi sinh vat tieu thu, ma
ngay ca vi sinh vat san xuat.
247
Con ngi hap thu ch mot cach gian tiep thong qua day chuyen
thc pham hoac trc tiep bang nhieu con ng: qua ng ho hap, qua
da, hoac trc tiep hap thu bang ng tieu hoa. Ch ton tai va tch luy
trong c the con ngi, en mot lng nao o no se tr thanh chat oc
gay anh hng ln en sc khoe con ngi. Mot so dang nhiem oc ch
c biet en la: nhiem oc man tnh, nhiem oc cap tnh. Nhiem oc
ch thng lam roi loan tr oc, nhe th nhc au, co giat, co the dan en
ong kinh, hon me, tham ch t vong. oc chat ch con lam viem than;
thap khp do ch. Cn au bung ch la bieu hien cua s nhiem oc
nghiem trong: au bung kem vi buon non. Ch con tch luy dan dan
trong cac xng va lam ton hai nghiem trong cac c quan nay. Nhiem
oc ch man tnh la mot trong nhng tac nhan gay ung th.
5.7.4.4. oc chol ch| vo| lre en quo mo| lruong vo do cho|
Ch la oc chat kim loai nang co trong moi trng khong kh, at,
nc b o nhiem, hay trong cac nguyen lieu lam o chi cho tre va ca
nhng vat dung hang ngay. ay la mot kieu gay hai sc khoe ghe gm
cho tre nhng lai kho nhn, kho phat hien, ch tr khi ngo oc cap tnh,
ma luc o th a qua tre.
Vay ch va hien tng oc ch oi vi tre em ra sao?
Trc het, ta biet rang, lng bui ch trung bnh trong khong kh o
th khoang 1g/m
3
, ma con ngi muon hay khong cung phai ht vao 1,5 -
20g trong moi ngay. nong thon, nong o nay co thap hn, khoang
0,1 0,2 g/m
3
va con ngi tai o phai ht mot lng bui ch 1,5 4,0
g/ngay. Theo quy nh To chc sc khoe the gii (WHO), gii han bui
ch ni lam viec phai nho hn 0,01 mg/m
3
khong kh, con khu dan c th
phai nho hn 0,005 mg/m
3
.
Ay vay ma bui ch trong khong kh khu san xuat cong nghiep hien
nay nc ta cao hn nhieu lan cho phep. Doc cac truc lo giao thong nh
ien Bien Phu, Vo Th Sau, Xa lo Ha Noi, Hung Vng, xa lo ai Han,
va cac giao lo khac,. Mc nhiem ch trung bnh th cha cao, nhng vao
cac thi iem ket xe hay vao gi cao iem th lai boc phat kha cao. Bui
ch sinh ra t khoi xe o to, xe may do dung xang pha ch, mac du gi ay,
khong dung xang pha ch na, nhng lng bui ch khong v the ma giam
ang ke. Khi tre em ht phai, nong o thap 1 mg/m
3
ch trong thi gian
248
1 ngay (sau o thoi khong tiep xuc na) th cha b ngo oc ngay, ma ch
bieu hien ro sau vai tuan. Neu bui ch xam nhap vao c the vi nong o
0,1 mg/m
3
trong nhieu ngay lien tuc, th se nhiem oc man tnh. Ta biet
rang, tre em rat man cam vi ng thc pham lai kho phat hien ra, v
tre, ty le thc an tnh tren trong lng c the kha ln (cao hn ngi ln
nhieu lan), nen kho phat hien. V du, ngi ta a tnh toan thay rang
lng nhiem theo con ng thc an bnh quan cho tre em la 50 150
g/ngay (so vi ngi ln, 100 200 g/ngay). Va, kha nang nhiem ch
qua thc an cua tre gap 4 lan so vi ngi ln. Ma lng nhiem oc, neu
nuot phai 100 g muoi ch sulphate/kg c the trong nhieu ngay, c the co
the nhiem oc man tnh. Tre em hay bu tay, hay chui tay vao mieng co
nguy c nhiem ch cao gap 4 5 lan so vi tre bnh thng. Ma moi
trng xung quanh ay ray vat lieu va khong kh cung thng b nhiem
ch. Ngay ca nhng dung cu, o chi cho tre sn mau bat mat, trn bong
cung lai cha lng ch ln. Cac tre thng rat nhay cam vi cac mau sac
sac s cua s pha ch, hoac co thoi quen hon ht, ngam o chi co sn, se
co nguy c nhiem ch cao hn cac tre khac 3 4 lan. Bi v, ch co trong
thanh phan sn kha cao. Chang han sn dung sn lot, co the cha 30.000
60.000 mg/kg dung dch sn. Nhng cho tren mat vat lieu, dung cu, ba n
ghe, tu ging sn b rop co nguy c cao gay nhiem ch cho tre, ngay ca
mat ngoai con nguyen ven, o chi co sn cung b nhiem ch. Hien nay
tieu chuan cho phep oi vi sn dung san xuat o chi My qui nh
phai co ham lng ch nho hn 2.500 mg/kg sn. Con tieu chuan cho sn
nha My phai nho hn 5.000 mg/kg sn.
Tai hai hn, cac vung nong thon, tre em tm ch t nhieu nguon,
t uc lai thanh nhng vien ch tron, det e lam vien choi trong anh
ao. Cac em cung t nung chay ch tren bep, roi cho nguoi, uc thanh
nhng vien bi e anh bi tren at; hay la cac em phu ba me uc vien ch
lam vat kep day cau ca, li ca; Nhieu em phai phu viec c s san xuat
acquy, cha o to, cac em song gan cac lo gang, uc ch, ong, thu cong
my nghe Nhng cong viec nay luon lam cho tre tiep xuc vi ch va v
vay nhiem ch qua tay, mieng, nhat la khi uc ch, hi oc ch xam nhiem
vao c the tre rat nhanh, co the gay ngo oc cap cho tre. Lai co ba me
dai dot da nhng cuc pin khong con dung na lam o chi cho tre, lam
tre nhiem ch ma khong biet.
249
Khong nen cho tre tiep xuc va chi vi cac acquy hay nhng pin a
hong. a co nhieu bac phu huynh khong lng trc nhng nguy hai cua
no lam tre ngo oc, ma ay la ngo oc man tnh, ngam t t, roi tch luy
va phong ai sinh hoc en mot gii han nhat nh se gay ung th, thieu
mau cho tre, bi v ch co ac tnh la nam lai trong c the rat lau. Ch co
kha nang tac ong manh len te bao nao non tre. Khi thay tre da mai mai,
sc song giam, t chi, hay khoc la ngi ln phai ngh ngay en nguy c
tre b nhiem ch.
Nhng nghien cu gan ay cung cho ta biet rang, ch trong lp at
mat co ni at ti 0,5 5,0 mg/kg at. Tre em le la tren at de nhiem ch
theo con ng man tnh. Cac nha nghien cu ghi nhan rang, kha nang o
nhiem ch cho tre qua con ng thc an gap 4 5 lan ngi ln.
Mat khac, ngi ta theo doi va thay rang, bnh quan trong moi ieu
thuoc la cha 4,0 12,0 g ch, va bnh quan co 20% oi lng ch o
c ngi hut thuoc hap thu qua khoi thuoc. Nh vay, neu mot ngi
hut 20 ieu thuoc /ngay th se hap thu vao c the mnh la 1 5 g/ngay.
Cac nghien cu tin cay cung ch ra rang, nhng tre em co bo me nghien
thuoc th nguyen c nhiem oc ch cao gap 4 6 lan so vi tre co bo me
khong nghien thc do nhiem oc khoi thuoc thu ong (khong hut nhng
ht phai khoi thuoc cua bo me thai ra).
Ch la kim loai nang (ty trong ln hn 11 kg/dm
3
) co oc tnh cao
vi nao, co the gay ot t ngo oc nang, nhat oi vi tre em. Nhng tre
em tiep xuc vi ch, b nhiem oc, th da xanh tai, bi v ch a c che s
tong hp Hemoglobin, dan en cac em ay thieu mau. Ch co the chiem
cho cua Canxi trong te bao mi cua cac tre, va tac ong len chu trnh
bien dng, dan en viec giam kha nang tong hp ATP (Adenozin Three
Phosphate), lam hong chc nang cua te bao.
Viec xac nh lng ch hap thu vao c the cua tre t nguon at va
bui gap rat nhieu kho khan. Theo th nghiem cua cac tac gia nc ngoai,
neu tre o hap thu mot lng bui hang ngay khoang 25 100 mg, ma
trong bui o lai cha khoang 200 en 2000 mg/kg th tre o co the hap
thu mot lng ch la 5 200 g/ngay.
Tuy nhien, khong phai la tat ca lng ch tham nhap vao c the eu
vao mau, ma ch mot lng t trong o ma thoi, con th tch luy lai trong
gan, than va trong m, so con lai thai qua ng phan, nc tieu, mo hoi.
250
Trieu chng nhiem oc ch tre nhieu luc kho phat hien ra, nhat la
trong trng hp lng ch nhiem di mc nguy hiem nhng no lai gay
benh man tnh cho tre. Trong trng hp nay tre co bieu hien than kinh
met moi, suy nhc, tnh tnh tr nen de cau gat, nhc nhoi khap mnh.
Nhng tre nhiem oc ch eu b benh thieu mau. Mac khac, ch anh
hng len bo may tieu hoa, nen tre an uong giam sut, chan an, hay buon
non, au bung co nhng luc d doi, sac mat tai xam. Nhiem oc ch th
con ngi, nhat la tre em, de dan en suy gan va than.
Nhiem oc ch la mot benh moi trng, kho phat hien nhng
thng gap nhat la la tuoi thieu nien nhi ong. Cac bac phu huynh can
lu y nhat la trong o th nhieu chat thai, khoi bui, sn nha, at cat, va
nhat la o chi cua tre.
Gan ay, th trng cac nc tien tien va chnh phu nc ho a cho
thu hoi o chi tre em co oc chat, trong o co oc chat cua hp chat ch.
ay la viec lam ung, kp thi e bao ve sc khoe cho cac chau. Cung
co mot so nc co chu trng cam cac cong ty san xuat acquy tuyen dung
tre em v thanh nien ke ca cac ca hang ca hieu sa cha mua ban
acquy ch. Trong quy hoach cac nha may cac khu cong nghiep, ngi ta
toi k, cach xep cac nha may acquy ben canh hay gan vi nha may thc
pham nh nha may che bien sa ma mot thi khu cong nghiep ong
Nai 1 a pham phai e roi trong sa hop thanh pham lai b nhiem ch.
Mot th nghiem keo dai 23 nam va mi cong bo tren nhng chu kh
t khi con be cho en khi trng thanh c cho nhiem oc ch t nguon
thc pham. Cac nha khoa hoc tai trng H Rhode Island, Kingston (My)
a phat hien nao cua nhng chu kh b nhiem oc ch co nhieu gen b ot
bien va nong o cac protein lien quan en benh Alzhheimar (benh gay
suy giam tr nh, kha nang phan oan va suy ngh) tang cao. Ket qua nay
cho thay moi nguy hiem cua nhiem oc ch tre nho co the gay nen
benh Alzhheimar khi chung trng thanh.
Nhiem oc ch tre nho con c biet en nh la nguyen nhan lam
tre phat trien coi coc, gay nen nhng ton thng nang than va tai. V
vay, theo hoi ong an toan sc khoe My, cac bac phu huynh co the chu
ong phong nga bang cach loai bo nguy c nhiem ch trong nha nh
khong cho tre lai gan ni co bui sn hoac cac manh vun sn ch, chon
251
ni chi cua tre sach se, chon o chi thch hp va an toan, nhat la o
chi cho tre o tuoi moc rang.
Nhiem oc ch tre em nc ta cha c quan tam ung mc. Cac
bac phu huynh, cac oan the va nha nc can quan tam hn cho the he
tng lai.
5.7.5. Ngon chon vo xu |y o nh|em ch|
Ngan chan va x ly o nhiem ch trong at la mot cong viec cap
bach do tnh chat nguy hiem cua s o nhiem ch trong moi trng va s
nhiem oc ch tren con ngi. Ngan chan c coi la bien phap can thiet
va lau dai, con x ly ch la bien phap trc mat oi vi nhng vung b o
nhiem nang ne.
Ngan chan trc het la loai bo nhng nguon o nhiem. Phai loai bo
o nhiem ch t khoi thai xe gan may bang cach han che s dung xang
pha ch. T 1974, xang khong pha ch phai s dung cng bc oi vi xe
mi My. Theo bao cao cua Byrd (1994), nhn chung, co s giam ham
lng ch gia cac nam 1973, 1979 mien nam Louisiana. cac nc
phat trien khac, xang pha ch cung tng bc c han che s dung.
Viet Nam, mac du viec nay c quan tam nhng lng ch trong khong
kh o th va cac giao lo van giam cha ang ke. Loai bo o nhiem ch t
cac nguon o nhiem cong nghiep bang cach ap dung nhng bien phap x
ly chat thai. He thong x ly khoi thai phai c bat buoc ap dung cac
nha may luyen kim, cac nha may s dung nguyen, nhien lieu co cha ch
va san xuat cac hp chat Pb, cac san pham co cha ch. Ngoai ra, co the
han che o nhiem ch bang cach thay the cac vat lieu co cha ch. V du,
co the thay the cac hp kim han cha ch trong cong nghiep ien t bang
nhng hp kim han chat khac, chang han nh chat ban dan, hoac thay the
phu gia ch trong xang bang cac chat co cong dung tng t nhng khong
cha ch.
Mot phng phap x ly trc tiep o nhiem ch trong at cua
Hooghiemstra va Tielbeek (1994). Phng phap giam ham lng ch
trong lp at mat thong qua viec giam pH at xuong con 2,5 3,0, bang
cach ngam chiet vi HCl 1M va a FeCl
3
dang ran vao be mat at. Tuy
nhien, nhng y tng nay mi c thc hien trong mot quy mo nho.

252
5.7.6. Nhon xeI chung ve Fb
Ch la chat gay o nhiem khong kh at, nc va nhat la phan bo
rong rai trong nhieu khu vc, co anh hng t hn nhng khu vc t dan
c sinh song. Ch i vao at t nhieu nguon va phan anh s phan bo s
dung pho bien cua ch. S ton tai lau dai va kha nang tch luy cua ch
lam cho no tr thanh mot oc chat nguy hiem trong moi trng, them vao
o la tac ong nang ne cua no len con ngi. Nhan thc c tam quan
trong cua oc chat ch, mot so quoc gia a quan tam han che cac nguon
phat thai o nhiem ch, x ly o nhiem ch trong moi trng at. ay cung
la mot van e at ra cho nc ta, trong hoan canh chung ta ang thc
hien cong nghiep hoa, hien ai hoa at nc, chung ta can phai quan tam
hn ti oc chat ch.
5.8. MANGAN VA CO8AII
5.8.1. G|o| Ih|eu
Mangan (Mn) va cobalt (Co) la hai nguyen to quan trong oi vi
cac nganh cong nghiep hien ai cua chung ta va kho ma duy tr s song
neu khong co hai nguyen to nay.
Mangan ton tai vi so lng rat ln trong moi trng song va co
nhng ng dung quan trong trong san xuat nh trong nganh ky nghe sat,
thep va trong cac ac quy lu gi ien
Cobalt ton tai vi so lng rat t va v le o ma no at tien. Trong
nhieu the ky qua, cobalt van c s dung trong viec che tao cac loai
thep ac biet, cac loai thuoc nhuom tao mau xanh sam, cac vat dung
bang thuy tinh
Ca hai nguyen to nay eu can thiet cho cuoc song sinh vat nh mot
vi lng: mangan th ton tai trong c the vi sinh vat va thc vat bac cao;
cobalt th co trong mot so vi sinh vat thc vat, va ca hai eu co trong c
the ong vat. Van e o nhiem moi trng at ra la phai so sanh s ket
hp cua hai nguyen to nay vi mot vai KLN khac. Noi chung trong mot
so ieu kien th hau het nhng anh hng oc hai len cay trong bieu hien
s vt qua lng mangan va cobalt t nhien trong at va s ra troi
ac thu.

253
5.8.2. Irong Iho| Ion Io| cuo mongon vo cobo|I
5.8.2.1. Mongon lrong lu nh|en
Mangan la nguyen to pho bien, no chiem 0,1% vo trai at. Trong
hp chat cha mangan th khoang vat piroluzit la thng gap nhat, vi
dang mangan dioxide (MnO
2
). Cac khoang vat haumanit (Mn
3
O
4
),
braunit (Mn
2
O
3
) cung co gia tr to ln.
Mangan la nguyen to thuoc phan nhom chnh nhom bay (halogen)
gan giong nh nhng nguyen to phan nhom chnh va phan nhom phu
nhom VI. V lp electron ben ngoai cua nguyen t ca thay co 6
electron nen mangan khong co kha nang ket hp electron va khac vi
halogen, no khong tao hp chat vi hydro. Tuy nhien, nhng hp chat
cha oxy cao nhat cua cac nguyen to nay mc o nao o giong cac hp
chat cua halogen tng ng, v 7 electron cua chung cung nh cua
halogen co the tham gia tao lien ket vi oxi.
Mangan la kim loai cng, gion, mau trang bac. Khoi lng rieng
cua no la 7,44g/cm
3
, nhiet o nong chay la 1246
o
C. Mangan co bon dang
bien dang tinh the, moi dang ben ve phng dien nhiet ong trong nhng
gii han nhiet o xac nh. Di 707
o
C mangan ben, co cau truc phc
tap. Tnh phc tap cau truc cua mangan nhiet o di 707
o
C gay nen
tnh gion cua no.
Mangan tao thanh bon oxit n gian nh MnO, Mn
2
O
3
, MnO
2
,
MnO
3
, Mn
2
O
7
va oxit hon tap nh Mn
3
O
4
(MnO.Mn
2
O
3
). Hai oxit MnO
va Mn
2
O
3
co

tnh baz; MnO
2
lng tnh; Mn
2
O
7
la

anhidrit cua acid
permanganic HMnO
4
.
Hp chat ben nhat cua mangan la mangan dioxit MnO
2
mau nau
sam va MnO
3
mau en xuat hien trong cac ruong lua thung lung vung
at bazan vi pH = 6,0. Cac san pham a c tao thanh khi oxy hoa cac
hp chat hoa tr thap, cung nh kh cac hp chat oxy hoa tr cao cua
mangan. Trong moi trng acid th mangan dioxide la chat oxy hoa kha
manh. Ngi ta thng dung no lam chat oxy hoa khi ieu che clo e san
xuat acid clohidric a vao trong cac pin kho.
5.8.2.2. 7ong quon vo| lro cuo Mongon
Moi quan tam cua khoa hoc oi vi mangan trong at chu yeu la
vai tro cua no vi cay trong va cac loai ong vat. Thc vay, mangan la
254
mot nguyen to rat can thiet va c tm thay vao nam 1963. Theo Raulin
(1970), mot cach tong quat th mangan can thiet cho s phat trien cua
nhng loai nam rhizopus (thuoc lp nam vang co mau hi en). Theo
nhng nghien cu cua Mc.Hargue (1986) vi cac loai yen mach, au
nanh, ca chua, mangan cung cap mot lng nho chat dinh dng cho cay
trong va la mot trong nhng nguyen to thiet yeu oi vi nhng loai ong
vat co vu. Thc vay, mangan co kha nang hoat hoa cac enzym, tham gia
vao qua trnh tong hp glucoprotein, bieu hien la tao mot lp boc kim
loai giong nh lp at set. Mangan cung tham gia vao qua trnh tong hp
cac acid beo va qua trnh phat trien trong xng cua cac loai gia cam. o
chnh la chc nang quan trong cua mangan, rat can thiet oi vi cay
trong. V du ien hnh la mangan hien co trong DNA, he enzym, acid
milic cua la vang he C
4
cua cay trong. No c xem la mot thanh phan
ac biet trong qua trnh quang hp.
Ngay nay, mangan la nguyen to vet thng b thieu hut nhat trong
cac loai ngu coc. Trong ieu kien ma nhieu, at co o pH cao, co nhieu
hp chat hu c co cha carbonate, lng mangan de b thieu hut.
5.8.2.3. 7ong quon vo| lro cuo Cobo|l lrong lu nh|en
Cobalt t pho bien trong t nhien, ham lng cua no trong vo trai
at khoang 0,004%. Cobalt thng gap trong hp chat vi arsenic di
dang khoang xmantit (CoAs
2
) va cobantin (CoAs).
Cobalt la nguyen to kim loai ong anh, ran, giong sat. Cobalt khong
ai lc vi khong kh va nc. Cac hp chat thong thng cua cobalt:
cobalt oxide (CoO); cobalt (III) oxide (Co
2
O
3
), cobalt hydroxide Co(OH)
2
va
Co(OH)
3
. Ngoai ra, cobalt con ton tai dang oxide hon hp Co
3
O
4

(CoO.Co
2
O
3
). Hp chat Co (III) t ben hn so vi hp chat sat Fe (III) va the
hien kha nang oxy hoa manh hn.
Kha nang tao phc cua Co (III) rat ac trng, nhng khong ben.
- Cobalt c dung chu yeu trong cac hp kim ma cac hp kim nay
c s dung lam vat lieu ben nhiet va chu nhiet, e che tao nam cham
vnh cu va cac dung cu got sat. Hp kim ben nhiet va chu nhiet vitali
co cha 65% Co vi cac nguyen to khac th thng gi c o ben cao
va khong b an mon nhiet o 800 850
o
C.
255
- Hp chat cobalt lam cho thuy tinh co mau xanh sam (do tao thanh
cobalt silicate). Thuy tinh nay nghien thanh bot c s dung lam chat
mau xanh vi ten goi la sman hay cobalt.
- Muoi cobalt trang thai khan thng co mau xanh, con dung dch
nc va hydrat tinh the cua no co mau hong. V du: cobalt (II) chlorur tao
thanh cac tinh the mau hong co thanh phan CoCl
2
6H
2
O. Giay loc tham
dung dch muoi nay va sau o lam kho co the dung lam am ke kho (chat
ch th o am) v chat nay phu thuoc vao ham lng am trong khong kh
ma no co mau khac nhau, t xanh en hong.
5.8.2.4. 7ong quon vo| lro cuo Cobo|l lrong mo| lruong dol
Cobalt la mot phan t trong at co vai tro can thiet oi vi nhng
loai ong vat nhai lai va cac loai vi sinh vat. Hn the na, cobalt con la
nguyen to ac trng cho nganh a chat hoc va khoang vat hoc.
Trong nhieu k nguyen, nong dan tren the gii a phat hien ra mot
so bai co khong phu hp cho viec chan tha cu va gia suc. Nhn chung
nhng bai co o, thu vat giam i s them an, tr nen yeu t va gay guoc,
thieu mau va tham ch b chet. Nhng nam 1930, bien phap e ra la phai
giam lng cobalt trong co va viec s dung cobalt thng ngay phai giam
bt trong tng ieu kien. Vao nam 1948, mot tien to nguy hai gay thieu
mau cha 4% cobalt c tm thay trong gan. Chat nay xem nh la
vitamin B12 va la phng thuoc ieu tr cho cu. Cong viec nay chng to
mot cach thuyet phuc tam quan trong cua s thieu hut cobalt oi vi
ong vat nhai lai va ch ra rang ket qua cua s roi loan thc chat la thieu
vitamin B12 (hay chnh xac hn la phan t co quan he than thiet vi
vitamin B12 la coenzym). Vitamin B12 va coenzym cua no ket hp vi
cac phan t phc tap co cha Co (III) tai tam cua mot tetrapyrrole vong
tuan hoan ln ma c tong hp bi cac vi sinh vat trong da co. ieu
ang quan tam vi cobalt trong nganh sinh vat hoc la vai tro cua no trong
viec co nh nit. Mot oi hoi oi vi nguyen to nay c giai thch ca
cho vi khuan rhizobium hnh thanh t s ket hp co nh vi re cay ho
au va cho vi khuan co nh nit song t do. Cobalt dng nh cung can
thiet cho tao lam. Mac du ban au cobalt a khong thuyet phuc c nhu
cau can thiet cua no oi vi thc vat bac cao nhng bang chng thu c
la no co li cho s phat trien cua cay trong t viec nang cao nguon cung
cap nguyen to cobalt va ket qua la san lng ngu coc cung tang len.
256
5.8.3. |o s|nh hoo cuo mongon vo cobo|I
5.8.3.1. jo s|nh hoo mongon
Tat ca at a trong lp vo trai at eu co cha mangan co nong o,
noi chung, cao hn rat nhieu so vi nhng chat dinh dng khac, mot
phan la t sat. Nong o cao nhat (c biet khoang tren 1 vai ngan
mg/kg) trong a bazan va khoang chat gabbro. Bi v, mangan ton tai chu
yeu nh la mot nguyen to thay the cho ion Fe
2+
trong 8 mat cua cau tao
cua khoang chat feroxyanua silicat.
Ham lng bien oi rat ln trong a (a granite, ryholite v.v),
diep thach, nhng nhn chung pham vi bien oi khoang t 200 1000
mg/kg. Trong a tram tch, pham vi nong o trong a voi khoang t 400
600 mg/kg, nhng ham lng thap hn th thong thng trong sa thach
(khoang t 20 - 50 mg/kg).
Bang 5.11: Mangan oxide va mangan hydroxide co trong at (theo Mekenzie
va Gilkes)
6ong Ihur phan Iu Ty Ia xuaI hIan khoang rhaI
Mn0
2
hiem Fyrolusite
Mn0
2
hiem Ramsdellite
(Mn
2+
, Mn
8+
, Mn
4+
) (0,0h)
2
hiem hsutite
Ba
2
Mn0
1G
Trung binh hollandite
K
2
Mn0
1G
Trung binh Crytomelane
Fb
2
Mn0
1G
Trung binh Coronadite
(Ba, K, Mn, Ca)
2
Mn
5
0
1O
Trung binh Romanechite
(ha, Ca, K, Ba, Mn
2+
)
2
Mn
5
0
12
. 8h
2
0 Trung binh Todorokite
(ha
O7
, Ca
O8
) Mn
7
0
14
. 28h
2
0 Thong thuJng Birnessite
MnO
2
. h
2
0 Thong thuJng vernessite
(Ca, Mn) Mn
4
0
O
. 8h
2
0 Trung binh Ranceite
ha
4
Mn
14
0
27
.Oh
2
0 hiem Buserite
(Al,Li) Mn0
2
(0h)
2
Trung binh Lithiohorite
Mn
8+
00h hiem Manganite
Mn
2+
Mn
2
8+
0
4
hiem hausmannite
257
Mangan co the tham gia trong tat ca cac qua trnh oxy hoa trang
thai t Mn (II) en Mn (VII), qua trnh oxy hoa Mn (II), Mn (III) va Mn
(IV) xay ra trong cac khoang chat khi no ket hp vi oxy, carbonate va
silica. V du nh s nhiet phan cac quang khoang chat (MnO
2
),
rhodochrosite (MnCO
3
), rhodonite (MnSiO
3
), nhieu oxide va hydroxide
khac, trong o co s thay the Mn (II) va Mn (III) cho Mn (IV) xay ra rat
nhieu. Ion Mn (Mn
2+
) trong qua trnh oxy hoa co the b oxy hoa khi cau
truc thay oi, tr nen khong ben va co s sap xep lai e hnh thanh mot
giai oan mi.
So oxy hoa cua mangan c goi di nhieu ten. MnO
2
goi la -
MnO
2
, hay la manganous mangan. Hnh thc nay xuat hien rong rai trong
qua trnh khoang hoa mangan trong at, noi cach khac la a c pho
thong hoa.
5.8.3.2. jo s|nh hoo cobo|l
Cac mo khoang hoa cobalt bao gom cobaltile (CoAsS FeAs) va
skutterudite (CoAs
3
NiAs
3
). Mot phan t nhng mo nay khoang hoa tao
ra cac feroxyanua khong ben nh la olivin, pyroxene, amphibole va
biotite. San pham nay cha chu yeu la ion Mg
2+
(ban knh ion 7,8nm),
ion Fe
2+
(ban knh ion 8,3nm) va nhieu ion Co
2+
ban knh 8,2nm ket hp
chat che hnh thanh tinh the bat cheo nhau bi s thay oi cua nhng
ong ang. Ngc lai, nhng loai a acid nh a granit, khong cha
khoang feroxyanur, th co t cobalt.
a bien chat nh dunite, perid va san pham matamorphism, serpentitite
co cha 100 200 mg/kg Co. a nen nh bazan co cha 30 45 mg/kg,
rhyolite ch cha khoang 5 10 mg/kg.
Lng Co trong a tram tch phan ng vi cac thanh phan cua
khoang hoa. a giau cobalt khoang t 10 50 mg/kg, trong khi so sa
thach tao ra t a giau acid silic dioxide co nong o thap hn nhieu.
5.8.4. Nguon goc cuo mongon vo cobo|I Irong doI
5.8.4.1. Nguon goc cuo mongon lrong dol
Trong at hau nh co tat ca cac thanh phan mangan co nguon goc
t nguyen lieu va nong o cua cac chat khoang trong at b anh hng
bi nguon goc cua cac thanh phan khoang chat. Trong at nhn chung Mn
258
co trong cac khoang oxide birnessite va vernadite. Tuy nhien, mot so
vung co nhieu loai oxide khac. Nh la oxide Non-stoichimetri co s thay
oi hoa tr, ket qua thong thng cua qua trnh oxy hoa mangan (II) la
giam i lng Mn (IV). Dubois a so sanh s chuyen bien cua 150 vat
lieu e ch ra rang, co mot iem chung ve cau tao gia Mn
1.2
va Mn
2.0
.
Thc vay, nhieu loai oxide khac cua mangan cho thay chieu hng hnh
thanh tinh the rat manh vi nhng kim loai chuyen tiep khac, trong o
bao gom Co.
Birnessite la san pham cua qua trnh oxy hoa au tien cua a
cacbonate va xuat hien trong khoi ket hach tot nh la nhieu nguyen vat
lieu co nguon goc tinh vi. Lithiophorite la mot tang mangan oi, thc te
co cha mot lng Li va Al (nhom). Trong moi trng trung tnh va hi
kiem va moi trng at thoang kh tot, qua trnh oxy hoa Mn (IV) la ben
vng nhat, thanh phan cua oxit mangan trong pham vi Mn
3
O
4
en
MnO
2
nhng trong ieu kien bao gom Mn (II) th khong. Tnh tan cua
nhieu loai mangan giam bt va ieu nay co lien quan en kha nang lu
gi mangan e cung cap cho re cay.
5.8.4.2. Nguon goc cuo cobo|l lrong dol
Tong lng cobalt trong nhieu loai at khac nhau trong khoang t
0,05 en 300 mg/kg, vi lng trung bnh khoang 10 15 mg/kg. Lng
khac nhau chu yeu do nguon goc cua khoang chat .
V du, trong at Scotland co sespentine, andesite va granite,
nong o cobalt cua moi chat la 40 200, 10 20 va be hn 1 3 mg/kg
(< 1 - 3 mg/kg) va di ieu kien nhiet i khac biet cac nc Trung
Phi, nhieu hng so sanh a phat hien c nong o cua at xam
fernginous la 20 100 mg/kg c hnh thanh t amphibolite, 30 60
mg/kg t migmatite va < 3mg/kg t granite.
Nhn chung, cobalt co nhieu trong cac hp chat hu c va at set.
at podzols, qua trnh tch tu cobalt trong tang B, ni ma nhn chung boi
tch Fe b suy yeu. Ngc lai, chernozems va vertisols, s sap xep
cobalt khong thay oi trong suot thi gian quan sat. Trong moi trng
acid, s hoa tan va chiet loc xay ra nhieu. Ket qua chung la tong nong o
cobalt trong at mang tnh kiem cao hn trong at mang tnh acid.

259
5.8.5 Anh huong cuo mongon, cobo|I |en coy Irong
S hap thu cobalt va mangan cua cay phu thuoc vao nong o cac
nguyen to trong qua trnh hnh thanh ion trong at va nong o ma cay
hap thu c la do s trao oi ion cua cac cation phc tap.
Cay hap thu mangan dang Mn (II), thanh phan at co anh hng
en kha nang hap thu cua at va kha nang cung cap mangan cho cay. Chat
dinh dng co anh hng nhieu nhat en s giam bt mangan t trang thai
oxy hoa cao nhat xuong trang thai hoa tr II. Cobalt cung co kha nang nh
la cation hoa tr II, qua trnh oxy hoa thong thng ch xay ra trong at
khoang. Tuy nhien, nhieu yeu to quan trong trong viec xac nh ro li ch
cua mangan cung e ap dung vi cobalt, ngay sau khi tm ra s ket hp cua
cac khoang oxide mangan.












Hnh 5.1: Moi tng quan gia cac hnh thc khac nhau cua mangan trong at
(theo Ghanem)
5.8.5.1. Anh huong cuo mongon do| vo| coy lrong
Mot khai niem ve nhng hnh thc khac nhau ma mangan xuat hien
trong at ch ra hnh 5.1 the hien s phan phoi mangan gia nhng
phan at mang tnh acid. Mangan chu anh hng rat nhieu bi cac ion
0iJi han mangan huu cJ co
the hoa tan trong nuJc
Mangan vo cJ
co the hoa tan
trong nuJc
Mangan
co the
trao doi
Mangan co
the
giam de
dang














Cac
oxide
mangan
cao hJn



Muc

do

Mn

trJ

260
H
+
va cac electron. V du nh: s giai phong Mn
2+
t qua trnh nhiet
phan, minh hoa bi phan ng sau:
MnO
2
+ 4H
+
+ 2e = Mn
2+
+ 2H
2
O
Mot nghien cu khac t at set nguyen chat a cho nhng ket qua co
tng quan thch hp vi ly thuyet: pMn = 4,26 pH + constant.
Tuy nhien, trong mot tng quan tong quat th: pMn = apH +
constant. ieu o ch rang, gia tr cua a se la hai he so thc nghiem cua
mot vai oxide Mn khac nhau bao gom ca MnO
2.
Tnh oc hai cua mangan
Dau hieu nhan biet tnh oc hai cua mangan c phat hien trong
nhng vu mua ma pham vi thu hoach ln nh la cay au, cay bong vai,
cay thuoc la va cac loai cay cho hat moc vung cao th co mot lng Mn
rat cao. Theo bao cao, nong o oc hai cho cac loai cay o va nhieu loai
cay khac t 80 5000 mg/kg. S oc hai nay nhn chung la do at chua
va kh hau nong am.

- at ngap nc: trong at ngap nc, hoa tr cua mangan xet ve
phng dien hoa hoc va hoa sinh, theo tien trnh nhiet ong hoc th phan
ng giam dan MnO
2
, sau o la NO
3
va Fe (III). Theo Ponnamperurna
(1976), at chua co mangan nhieu va cac chat hu c, co the trong nc
cua at co nong o nc hoa tan Mn
2+
en 90 mg/l, nhiet o 25 35
o
C
trong 1 2 tuan sau khi b ngap nc. at kiem (pH > 7) va at co cha
t mangan th hiem khi co nong o nc hoa tan mangan qua 10 mg/l tai
mot vai cho ong. Khi nong o Mn
2+
cao c giam bt, tac ong oc
hai len cay trong thng c ghi nhan. Trong ieu kien nay, Mn trong
cay trong co the at hn 30 mg/kg chat kho. S giam sut mangan trong
nc hoa tan la do ket tua MnCO
3
ban au tang len sau khi ngap nc.
Hoat tnh cua Mn
2+
sau khi len en nh se la:

pH + log Mn
2+
+ log CO
2
= 4,4

- Qua trnh oxy hoa: vi sinh vat co the oxy hoa mangan va v the
ma so lng mangan hien tai trong at dang cay trong co the hap thu
c se giam. Theo Alecxander (1978), qua trnh oxy hoa sinh hoc khong
anh hng en hoat tnh nhng anh hng en pH, pH toi a khoang t
6,0 7,5. Tuy nhien, trong mot nghien cu ma natri azide c dung e
ngan can hoat tnh vi sinh trong moi trng at chua a ch ra rang, vi
261
sinh vat la nguyen nhan oxy hoa Mn (II) c them vao trong moi trng
acid. o oxy hoa giam khi pH tang trong pham vi 5,0 6,5.

- Han han: at kho can co the la ket qua cua s gia tang ang ke
mangan chiet xuat t at va tham ch se tang hn 60
o
C. S tch luy
trong at kho ay manh s gia tang mangan rat ln.
Bang 5.11: Tien trnh nhiet ong hoc cua mangan trong at theo ponnamperma
(1976)
Fhuong Irnh phan ung E
0
7a
pE
0
7b
0
2
+ 4h
+
= 4e = 2h
2
0 O,814 18,8O
2h0
2

+ 12h
+
+ 1Oe

= h
2
+ Gh
2
0 O,714 12,GG
Mn0
2
+ 4h
+
+ 2e

= Mn
2+
+ 2h
2
0 O,4O1 G,8O
Ch
8
C0C00h + 2h
+
+ 25 = Ch
8
Ch0hC00h O,158 2,G7
Fe(0h)
8
+ 8h
+
+ e

= Fe
2+
+ 8h
2
0 O,185 8,18
SO
4
2
+ 1Oh
+
+ 8e

= h
2
S + 4h
2
0 O,214 8,G8
C0
2
+ 8h
+
+ 8e

= Ch
4
+ 2h
2
0 O,244 4,14
h
2
+ 8h
+
+ Ge

= 2hh
4
+
O,278 4,GO
hA0F + h
+
+ 2e

= hA0Fh O,817 5,2O

hA0
+
+ h
+
+ 2e

= hA0h O,82O 5,58

2h
+
+ 2e

= h
2
O,418 7,OO
Ferredoxin (Fe
8+
) + e

= Ferredoxin (Fe
2+
) O,481 7,81

5.8.5.2. Anh huong cuo cobo|l do| vo| coy lrong
Cobalt c xem la chat dinh dng cho cay trong, v the nhieu co
gang a c xuc tien e giai quyet cho van e c lng kch c
nhng khu vc khong on nh, e d oan kha nang hap thu cobalt cua
cay trong tren mot so vung at va ong thi ieu chnh lai che o an
uong cua cac loai ong vat an co nhai lai.
anh gia ve cobalt nhng vung khong on nh cho thay, s trao
oi ion hnh thanh trong dung dch. Nhng chat phan ng c dung bao
gom mot so chat ma lam thay oi ang ke mot trong hai ac tnh cua at,
mot trong hai ac tnh nay co anh hng rat nhieu en lng cobalt co
262
san va pH at. Co nhieu dau hieu cho rang s hap thu cobalt tang th pH
cua at giam.
Tnh trang thoat nc trong at co anh hng quan trong en lng
cobalt ma cay trong hap thu. Nhn chung, lng cobalt nhieu hn khu vc
ke ben thoat nc tot va s hap thu cua cay trong tang ang ke. Mitchell
cho la anh hng nay la do s khac nhau ve ty le khoang chat feroxyanur,
do s khac nhau cua cac loai at khoang set va cac hp chat hu c phc
tap hnh thanh nhng ieu kien thoat nc khac nhau.
5.8.5.3. A nh huo ng cu o mongon vo cobo|l |e n hoo l do ng
mo | lruo ng re {rh|zosphere)
A nh h ng cu a ca c ion trao o i trong vu ng re ca y phu thuo c va o
pH cu a qua trnh hoa t o ng trong mo i tr ng re ca y; va nh o ,
mangan co the tan c. Mo t so quan sa t a ch ra ra ng, mangan tan
c se la m cho re ca y pha t trie n to t. Bronfied (1990) th cho ra ng, s
r a tro i cu a re ca y ye n ma ch co ch a nh ng cha t co the ho a tan
MnO
2
. Godo va Reisenauer (1992) th no i ra ng, l ng mangan ta ch
chie t v i 0,01M CaCl
2
trong a t t qua trnh rhizosphere cu a re ca y
lu a m ta ng le n a ng ke , o ng th i pH se co the xuo ng tha p hn 5,5.
Hai o ng ke t lua n, ma c du pH la mo t ye u to a nh h ng e n l ng
mangan tie m ta ng trong a t nhng a nh h ng cu a no la mo t bo sung
co y ngha cho hoa t o ng cu a rhizosphere.
Linchan (1998) a o s dao o ng cu a no ng o cobalt va mangan
trong dung dch a t cu a mo t vu mu a lu a ma ch. O ng ch ra ra ng, no ng
o mangan va cobalt cao nha t trong dung dch a t xua t hie n trong
nhie u tha ng va o mu a he va ke m theo la pH hi ta ng. Mo hnh bie n
o i theo th i gian cu a mangan xa y ra tru ng v i th i ky re ca y pha t
trie n ma nh nha t va v the , co the co s thay o i ma nh nha t cu a ca c
cha t vo c trong re ca y, cha ng ha n nh ca c cha t na y co the ch a
nhie u nha n to ph c ta p hoa c chu ng co the kch thch s pha t trie n cu a
he th c va t rhizosphere ma he th c va t rhizosphere th co ch a nhie u
cha t nh va y. Lincha (1998) cho ra ng nh ng acid h u c co tro ng
l ng pha n t nho hay nh ng amino acid co the b hu t va o.
5.. kE M (In)
Kem la mot nguyen to hoa hoc ton tai dang ran. Ben canh viec
phan ng vi mot so chat hoa hoc khac e tao ra cac hoa chat phuc vu
263
cho nganh hoa chat, kem con ong gop mot phan khong nho trong viec
ton tai cua con ngi. No la yeu to can thiet cho s ton tai cua con ngi,
ong vat va thc vat bac cao. Cac yeu to co li cua kem trong s phat
trien cua aspergillusniger c phat hien bi Raulin nam 1869 1870.
S phat hien ve tnh tat yeu cua kem oi vi thc vat bac cao, nam 1926,
c hoan thien do Sommer va Lipman.
Kem con c coi la can thiet cho con ngi va ong vat ngha la
neu khong co kem thng xuyen se lam cho cac chc nang giam sut.
Lieu thch hp trong an uong oi vi ngi ln khoang 15 mg/ngay. Kem
ong mot vai tro la chat cau tao va xuc tac trong nhieu enzym lien quan
en qua trnh ong hoa nang lng, trong viec chuyen oi cac chat.
Thieu kem trong con ngi va ong vat the hien qua trieu chng bieng
an, kem phat trien, ton thng ve da va khong phat trien gii tnh. oi
vi con ngi, ve tr tue va kha nang mien dch, kha nang nhan biet v
giac cung co the xay ra khi thieu Zn. oi vi ong vat bac cao, hap thu
kem nhieu nhat la dang Zn
2+
, bi v, no ong mot vai tro la thanh phan
kim loai cua enzym. Theo Macshner (2000), co t nhat bon enzym cha
kem khong t do: carbonic anhydracs, acolhoc dehydrogenas Cu Zn
superoxide dimutase va RNA polimerase. Hn na, kem con rat can thiet
cho cac hoat ong cua enzym khac nhau nh: dehydrogenases, aldolases,
isomerases, transphot phoylases, DNA va RNA polimerase. Do nhng chc
nang nay ma kem cung lien quan en viec tong hp carbonhydrate protein.
Kem con can thiet cho viec tong hp nen chat tryptopphan, chat i au
trong viec tong hp chat acid indobaceric (IAA). Nhng cay trong thng
thieu kem la: ngo, lua m, cay lanh, cay hublong, nhng cay ho au,
nhng cay bong, nho, nhng cay ho cam, quyt, cac loai ao, tao. Noi
chung, trieu chng thieu kem la cay phat trien can coi, khong can oi
gia than cay va la thng c nhan biet bi phien la nho, co nhng
cham o tm tren la. Dung lng kem trong thc vat khac nhau tuy moi
loai; tuy thuoc vao chc nang cua nhng yeu to nhiet o, at va con phu
thuoc vao loai gen. Nhn mot cach khai quat, mc o xuat hien kem va
s phan loai cac mo hnh la trng thanh co the a ra nh sau:
a. Thieu: lng kem nho hn 10 20 mg/ 1kg.
b. u (bnh thng): gia 25 150 mg/ 1kg.
c. Tha: > 400 mg/ 1kg, se gay oc.
264
Tuy nhien, nhieu tac gia khac nhau lai e cap en nhng thong so ve
mc o xuat hien cua kem trong cac loai thc vat khac nhau.
5.10. NGUYEN IO kIM IOAI kHAC
5.10.1. $I|b|um (onI|mon - $b)
Nguyen to kim loai trang khong la thiet yeu oi vi thc vat nhng
co the hap thu Sb t re cay trong at. V the, no co kha nang s dung mot
so loai thc vat quan trong lam giam o nhiem trong vung at cong
nghiep. Nguyen to kim loai trang ton tai hoa tr +3 en +5 va tm thay
trong a nh la antimonosulfide, kim loai antimonide va antiminoxide.
Nguyen to kim loai trang co ham lng cao trong dung nham, lam phan
biet vi khoang chat stibnite ban au (Sb
2
S
3
) c tm thay trong lp can thuy
nhiet polymetalic vi sulfantimonides khac, v du: pyargyrite (Ag
2
SbS
3
),
tatrahydrite (CuSbS
3
) va bournonite (PbCu(Sb,As)S
3
). No cung tm thay vi
sphalertcs, pyrite, galena va trong cac can thuy ngan. Nguon li chnh cua
Sb la stibnite va quang ch antimonial vi s ong gop nho t antimonoxide.
Mot hp kim PbSb, antimonial ch c dung trong nganh in, cach dung
khac bao gom s lam cham chay chat mau va chat no. Dc pham nguyen
to kim loai trang c dung trong thuoc trypanocidal va antisyphilitic ma co
le khong anh hng en moi trng.
Nguyen to kim loai trang thng tap trung trong mat at lien quan
en nhng a me theo th t 0,1 0,2 mg/kg oi vi a base va 0,2 mg/kg
oi vi a trung tnh va a acid. Toan bo a c tao bi nham thach
trung bnh 0,2 mg/kg. a phien trung bnh 12mg/kg, a voi va a cat
cha khoang 0,2 mg/kg. Stibnite cha cac chat Sb khac cua no nh la
valentite va kerstse co the c hy vong co s tap trung cao hn. Trung
bnh mat at cha 1 mg Sb /kg.
Nguyen to kim loai trang en vi at nong nghiep qua s ngng tu
kho va am, ot chay nhien lieu hoa thach va bi nguon bo sung cua at
nh la phan hoa hoc, nc cong (thai) va bui tro. Nong o cua Sb c
phat hien t 10
3
en 10
5
lan cao hn oi vi viec khai thac quang va
luyen kim vung ngoai o va tch luy cao len nhng vung co ot than.
Mc o nguyen to kim loai trang trong than Thuy ien t 1 10 mg/kg
va gan 20 mg/kg Uc. Nguyen to kim loai trang trong bui than trung
bnh 4,5 mg/kg va s tap trung co quan he ngc vi kch c tien to.
265
Thuy ien, khoang thi gian t 19571974 ngi ta phat hien ra nguon o
nhiem Sb la s lang tu t bau kh quyen cua Sb vung lan can lo nau
kim loai Pb Zn a dan en o nguyen to kim loai trang trong at tien
gan en 50 100 mg/kg oi vi lo luyen kim loai ong.
Nhng phan t bui cc nho c thoi t mo vang cung co the la
mot nguon ang ke ve s o nhiem Sb, bi v o tap trung co the at
50.000 mg/kg nhng vung ong rac ni As co mat. Phan tch 500 mau
at Na Uy ai dien cho mot nhom Sb vi nhng lp mun ni ma Sb
c thu t kh quyen, t s o nhiem nhieu nguon. Nguyen to ong v
phong xa
125
Sb a c tm thay mat at An o nh la hau qua cua
viec th nghiem vu kh hat nhan.
Nguyen to kim loai trang tap trung trong nc thai t 2,6 44,4
mg/kg My va t 15 19 mg/kg Thuy ien. So lieu ve ham lng Sb
trong phan hoa hoc la hiem nhng trong mot so trng hp superphosphate
co the at 100 mg/kg Sb. V vay, phan lan cung la mot nguon gay o
nhiem Sb ang ke.
S phan ng an mon cua Sb c xem xet mot cach s lc.
Antiminosulfide a c chuyen oi phu hp vi oxyt cua chung va
Sb co the b bam bi at set va oxide co nc.
oc to cua Sb a c a ra mc 5 10 mg/kg trong te bao thc
vat. oc to nguyen to kim loai trang oi vi thc vat a c xem la
khong manh lam, mac du no van la mot van e moi trng. oc to
nguyen to kim loai trang trong bap cai a c tm thay khi no ket hp
vi gan la co mau ta va gan gia lp ngoai cua la, vi nong o thng t
2 4 mg/kg. Thc vat a c tm thay vt qua Sb lng cho phep hn
As. Mc bnh thng c noi en oi vi he thc vat tren trai at t 2
30 g/kg, 50 g/kg va 0,0002 5 mg/kg.
Nhng d lieu san co a cho cac so lieu ve lng Sb: 0,1 mg/kg oi
vi thc vat t nhien, 50 g/kg oi vi nhng ong co, than thao va thc vat
giong co, ngu coc va san pham ngu coc va 5 g/kg oi vi thc vat thuoc
ho au va thc vat goc va trai cay vn; oi vi thc vat an c 0,2
4,3 g/kg hat ngu coc va than t hn 2 g/kg.
Phng phap nguyen t anh dau e xac nh s di chuyen cua Sb
trong at ch ra rang, Sb tch luy trc het nhng gan la gia hn, trong
266
than th thap hn va ac biet cao trong re. He ho hap c tnh toan theo
ty le at/ thc vat cua Sb 0,15.10
2
g/kg va 5.10
-3
g/kg mot cach tuan
t cho nhng khoi te bao nay, ngha la, s tap trung trong at la 1mg/kg.
S di chuyen t re en canh non vt qua 15% tren tong so thc vat. Lua
mach va re cay lanh a c phat hien co s giam Sb khi trong trong at
co cha than bun nhng lai tap trung nhieu trong la. Mac du cha co
nhieu thong tin ve s chuyen hoa thc an trong c the va tnh oc Sb
trong thc vat nhng vung b o nhiem, s tap trung cao o Sb vao
nhng te bao mc gia 0,35 va 2,5 mg/kg nhng cay. Ngi ta tm
thay tren nhng vung khoang hoa cua Alaska, nhng ong co o nhiem ke
vi lo nau ch vi mc o rat cao 110 mg/kg. Nhng ong co lan can mo
vang va ni tinh che vang a c phat hien cha en 15,4 mg/kg Sb,
vt qua mc cho phep.
Toan bo tnh chat cua Sb trong at va nhng ac tnh cua no va s
ong gop vao thc vat mi c ieu tra mot cach s lc.
Bang 5.12: Lng Sb trong at
}a phuong Luong 8b (mglkg) 8o mau xam xaI
Toan the giJi
My
Anh
Scotland
Canada
higeria
Bulgaria
ha Lan
O,O5 2GO
2,8 O,5
1,1 8,G
O,2O 1,8
1 8
2 5
O,8 2,2
O,G 2,1
GO
8
7
8
8
1
1
1
(Nguon: oc chat hoc, NXB Hoang gia Thai Lan, 1998)
5.10.2. Mo|ypden (Mo)
Kim loai molypden la mot vi lng bi v no ton tai nh la ion am
trong at va hau qua la tao nen s gia tang o pH. Phan ln no c lien
ket Fe khi co nc, oxyt nhom trong cac c quan chu yeu va co s ket
267
hp ang ke vi nhng thanh phan khac trong at trong mot hng thuan
nghch. Kim loai molypden c dung trong viec san xuat thep va trong
viec pha tron e lam tang o dat mong va keo dai, chong an mon.
Nguyen to Mo xuat hien trong nhien lieu hoa thach c chuyen hoa
bang qua trnh ot chay, ma nhng qua trnh nay co the dan en ket qua
la co s o nhiem trong at, do lang tu t khong kh. S o nhiem trong at
co the la hau qua cua viec bo sung vao at tan tro hoac nc rac. No tac
ong vao thc vat va dinh dng ong vat. Kim loai molypden co vai tro
thiet yeu trong s chuyen hoa nit trong thc vat va nong o cao, loai
than thao, co the tao ra hien tng molypden hoa, gay ra tnh trang thieu
ong gia suc.
Kim loai molypden ton tai trong thach quyen nhng mc oxy hoa
dao ong t Mo
3+
ti Mo
6+
vi Mo
4+
va Mo
6+
co anh hng en s giam
bt va tuan t tuy ieu kien oxy hoa. Nguon phat sinh la acid hoa va
nhng tang nham thach c s va ac biet la lp tram tch. Khoang
molypden ban au (MoS
2+
, Mo
4+
) c tm thay t dung nham,
metasedimentang va lp can metasomatic. No thng c khai thac t
nhng phan nho thach anh trong a granite (thng la pecmatit) va c
lien ket vi silic, vonfram, hong ngoc, flo va cung tiep xuc vi nhng
chat bien oi vi voi silicate, silit hoac la mo ong. Kim loai molypden
cung lien ket c vi nhng khoang chat cua W, Fe, Sn va Ti, nhng
quang thng mai khac bao gom molydite (MoO
3
), wulfenit (PbMoO
4
) va
powellite (CaMoO
4
). Kim loai molyp cung tao ra lithophilic xem nh la
ion Mo
4+
co the thay the cho Al
3+
va nhng nguyen to khac trong thanh
phan khoang mica va khoang fenspat.
Thanh phan molypden cao hay thap cua a thng c bieu hien
trong lp at phat trien tren a o. Loai molypden tap trung trong vat
lieu la 1,4 mg/kg trong nhng tang a bas, 1 mg/kg trong a acid va 2
mg/kg trong tram tch; so t a phien khong cha pyrite trong thanh phan
cau tao co s tap trung molypden, tng t oi vi nhng tang a nham
thach, nhng nhng phien a en co s tap trung ti 70 mg/kg hoac cao
hn. S tap trung kim loai molypden trong a cacbon nh la a voi va
dolomit at han lam tang s thay the c cau hien tai hoac nhng thanh
phan khac trong khoi a. Ham lng molypden trong at trung bnh tren
toan cau c cac nha khoa hoc xac nh khoang 1 2 mg/kg. Mot minh
268
hoa oi vi at Anh la 1 mg/kg, Scotland la 1 5 mg/kg. My, theo
th t en 1 40 mg/kg vi gia tr trung bnh cua 1 mg/kg va 1,2 1,3
mg/kg. at phat trien tren pham vi nhng phien a en di bien c
tm thay co mot s tap trung cao 100 mg/kg vi so trung bnh 7,1 mg/kg
oi vi lanh tho nc Anh cho loai nay.
Kim loai molypden co the c dung nh chat tao mau trong v tr
rieng cua no (V du: molyp anmon, molyp natri, molyp trioxide) hoac
c ket hp thanh phan NPK e at c s phan bo hp ly ve nhu cau
phan vi lng cho cay trong. Ham lng molypden mot vung chu anh
hng manh me bi ieu kien at ai, s bo sung phan, va co the co anh
hng trc tiep a hoa qua phan ng thuan nghch. V du: ong, nhom,
magie c biet en la co mot phan ng nghch gia tr cua molypden. S
bo sung phan sulfate nhn chung da vao at acid, trong khi viec bo sung
thach cao, co mot vai trng hp, e lam tang kha nang san co bang
cach giam so lng ion hydroxyl va ion carbonate hoa tan. Bo sung
superphosphate thng lam tang molypden san co bang s thay the acid
phot phoic cho molypden (MoO
4
2
) vao s trao oi hp chat va bang s
gia tang o hoa tan cua molypden phosphate amonium. Tuy nhien, anh
hng nay khong ro rang. Ngi ta nghi ng rang, sulfat trong phan
superphosphate co the dan en giam molypden. Phan nit co s tac ong
bien oi, tuy thuoc vao nhng ion amoni va nitrate ang chiem u the. S
thu thap so lieu ve molypden trong at nong nghiep a ch ra rang, phan
phosphate cha molypden trung bnh 0,1 60 mg/kg, 0,1 15 mg/kg trong
a voi, 1,7 mg/kg trong phan nitrate, 0,5 3 mg/kg trong phan hon hp.
Nh a trnh bay, tiem nang molypden phu thuoc manh me vao o
pH vi s gia tang ion am pH cao hn do s canh tranh ion hydro e thu
hut nhng v tr hap dan. V the, ngi ta bo sung voi vao at nham tang
kha nang trao oi cua molypden di dang MoO
4
2
, u co mat e thay
the ion hydro. Tuy nhien, ty le bon voi cao phai c thc hien khong
vt qua s hap thu molypden do s tap trung cao ve CaCO
3
. Viec giam
o nhiem va oc hai cua molypden co the phai giam Mo phat tan vao
trong khong kh, t at, t khai thac kim loai, luyen kim, nha may loc dau
va s chay cua nhien lieu hoa thach. Mac du s xuat hien cua molypden
bi qua trnh ot chay thap so vi s hao mon t nhien (64000 tan/nam,
23000 tan/nam t than va dau), s o nhiem at co the c bo sung t o
269
nhiem cuc bo. Kim loai molypden c tap trung trong tan tro qua viec
ot than (gia tr ac trng cho than My la 0,2 50 mg/lkg vi nhng
pham vi 7 160 mg/kg). Nong o Mo trong thc te tuy thuoc vao nhieu
yeu to, neu lng t th chung la dinh dng vi lng. Khi o no tr thanh
phan bon cai tao at co y ngha ac biet quan trong v s trung hoa o pH
cua tro. S tap trung molypden co trong khong kh Thuy ien a c
cong bo vi pham vi t 0,29 1,29 mg/m
3
khu vc ngoai o en 2 18
mg/m
3
. Viec o nhiem khong kh cua nhng nha may che tao nhom, thep va
nha may loc dau a tao ra nong o molypden cao ong co va thay xuat
hien molypden gia suc. Nguyen nhan cua o nhiem khong kh t tnh chat
cua molypden trong at a c thay trong moi tng quan vi s giam bt
sulfat do s acid hoa at nhng khu rng.
Kim loai molypden tr thanh oc to trong te bao trng thanh khi
nong o 10 50 mg/kg, va ieu nay co the dan en hien tng
molypdenosis trong gia suc an co cha molypden cao. Nhng loai nhai lai
nhay cam vi tnh oc cua molypden, c the hien trong s thieu hut
ong, cung vi tang sulfate. Ty le ong/molypden trong thc an cho trau
bo di 2:1 a c trnh bay nh la oc to tiem tang, nhng can anh
gia tong so ong va molypden tap trung cung nh s hut sulfate e anh
gia mot cach chnh xac ton that vi viec han che hut molypden. Viec
them vao nc thai khoang 0,41 mg Mo/ha o pH = 7,2, a dan en ket
qua la molypden tap trung 94 mg/kg trong cay co ba la trang va 2,4
mg/kg trong co lam thc an gia suc. Khi th nghiem bo sung en 17 kg
Mo/ha a dan en ket qua la co 31 mg Mo/kg trong co ba la o pH = 8.
Mot th nghiem khac, khi bo sung tro bang 8% trong lng at a em lai
44,6 mg Mo/kg trong co ba la trang. Cac d lieu ma chung toi thu thap
c cung chng to trong cay gan ni che bien molypden a dan en s
tap trung molypden cao: 1016 mg/kg. V the, o nhiem kim loai molypden
la van e can tiep tuc nghien cu.
5.10.3. Iho|||um (I|)
Thallium la mot nguyen to hiem va phan tan trong a, c tnh
trong vo phong hoa co t 0,5 1,0 mg/kg. Biet rang, s tch tu thallium la
rat hiem, ch nhng ni co nhieu sulfur nh Thuy Sy, Yugosiavia,
Caucasus, trung tam chau A, Lien Xo (cu). Hau het thallium thu c
trong hoat ong noi tai cua trai at. dang phan tan, the ong dang
270
ngau nhien, no thay the cho K trong khoang vat, chang han nh trong
mica, phenspat va khoang set. Co rat t thong tin cu the ve thallium
nhng co mot vai thong bao, cho biet tren mat at co khoang 0,06 0,5
mg/kg, trong thc vat co khoang 0,5 10 mg/kg.
Cong nghiep trong tng lai se s dung thallium rat nhieu nhng
hien tai mc o rat nho. Ngi ta s dung no nh mot chat xuc tac cho
qua trnh tong hp chat hu c va s dung no trong chat ban dan trong
nganh ien t va cong nghiep. No cung co the dung trong viec che tao
san pham thuy tinh ac biet va mot thanh phan cua hp kim.
Thallium a c dung lam thuoc tr sau va diet cac loai gam
nham nhng b cam vao gia thap nien 1970. c tnh co khoang 10 12
tan trong 1970 tren toan the gii va lng thallium hien nay a giam
xuong con 0,5 tan. Tuy vay, tong so thallium lay c t cong nghiep th
cao hn nhieu. Zitco (2000) cho rang, kha nang o nhiem thallium khong
phai t cac san pham cong nghiep ma t chat thai hay at giai phong,
thallium ra khong kh nhng bai at hoang.
Thallium la san pham chnh t ong khoi ket hp vi sulfur co trong
quang luyen ch va kem bui khi cha t 3500 mg/kg.
Thallium co the c phong thch bi s ot chay than a. Co mot
so loai than co the cha khoang 0,7 mg/kg thallium vi t nhat la 50%
c phong thch ra kh quyen va i vao ng ho hap.
c biet hien nay co khoang 180 tan/ nam. Thallium c tm ra
t dau va la mot trong 24 kim loai c tm thay bang s phan tch quang
pho cua dau tho. Dau cua My va mot loai dau tho cua Nga cha 0,4
0,5 mg/kg thallium. Mc thap nhat la co 90% kim loai cha dau tap trung
trong hac n va con lai trong chat ot dau. a phien set co dau chac chan
co cha tren 25,8 mg thallium/kg.
Ve viec che tao kim loai trc ay bang qua trnh bay hi, nhiet
o khoang 900 1400
o
C hau het thallium se bay hi.
Tong so thallium phat ra t luyen quang kem rat kho d oan. Zitec
(2000) c tnh rang 48 tan/nam thallium co mat trong kem t do.
Luyen ch co the la moi trng quan trong phat thai thallium. Bui
c tai sinh se hnh thanh cadmium, lng thallium tang len cung vi
lng cadmium. ieu ang lo ngai la viec khong the kiem soat c.
271
Viec phat thai thallium ra khong kh lo luyen quang ch co the la nguon
gay o nhiem chnh. Dau MnUS co cha hang ngan mg/kg thallium va co
khoang 140 tan thallium toa ra t bui. Khoi hach mangan tm c ay
ai dng cha thallium mc o phan tram, thallium cung c tm
thay ni co vang va mo vang, no ket hp vi vang ni o rac hoang
Utah (My), Mot vai nha khoa hoc cho rang, tren the gii co khoang tren
2000 tan thallium hien dien. My, co the co tren 350 tan thallium thoat
ra moi trng ma chnh yeu la t chat thai va luyen quang.
Co rat t thong tin ve the hoa hoc cua thallium trong at. No co
the la Tl
+
chuyen t dang dung dch sang dang tinh the, no co nhieu trong
lp tram tch. ac biet la lng giam manh trong moi trng nhieu chat
hu c, ieu kien oxy hoa manh Tl
+
t dung dch chuyen thanh Tl
3+
bi
s ket tua mangan hoac sat.
Nghien cu mi ay tren at phu sa phat hien thallium mc o
rat nho t thien nhien. Ham lng thallium nhieu nhat la trong at b o
nhiem, va c tm thay khi chiet t acid acetic, NH
4
Cl, NH
4
NO
3
. S
tang vu mua tren at o nhiem se loai bo mot ty le ang ke thallium trong
at trong qua trnh song cua quan the thc vat. Nhng nghien cu lien
quan en thc vat lam sang to d kien s dung thallium. Ve viec dung
thallium trong ba diet ong vat gam nham, Brooks (2000) cho rang, viec
tieu diet loai gam nham dan en s tan pha thc vat xung quanh va s tai
sinh tiep theo cua chung. Mc Murty (2001) a chng minh rang, trong
at, mc o thallium khoang 35 mg/kg va neu 75 mg/kg, thuoc la se b
nguy hiem va co the b chet; 1 mg/kg thallium co the gay oc en chat
dinh dng. Mc Cool (2002) cho rang, ket hp sulfat thallium vi at
mun phu cat se lam giam s tang trng vu mua lng 2,1 mg/kg va se
la nguy hai khi co 8,5 mg/kg thallium. Crafts tm thay chat oc thallium
anh hng manh en o ph cua at va ong cung nhan thay at set mun
th vo hai ngay ca khi ham lng thallium ln hn 10.000 mg/kg. Vi mot
loai hat th nghiem co s hp nhat thallium, Harn (2002) cho rang, neu
them 5 10 mg/kg se co li cho s phat trien cua cay trong. Chat oc tac
ong ro rang 100 1000 mg/kg.
Nhng nghien cu gan ay ve thallium oi vi cay trong cho ta thay
rang, no la yeu to hoat ong t goc en choi va lng thallium c hap thu
b tac ong manh bi s hien dien cua kali. Ion Tl
+
la chat hoat ong tch luy
272
trong re Hordium, ni ion Tl
3+
hap thu mot cach thu ong, co le do viec trao
oi cation va s khuech tan.
Viec th nghiem vi toan bo cay trong cung cap Tl
3+
cho ket qua
tng phan vi viec cat bo re cay. Co mot t s khac nhau trong "kieu
hap thu" va s suy giam cua hai the thallium va ket qua la Tl
3+
phai
qua s giam Tl
+
mi c hap thu.
Anh hng cua kali len Tl
+
hap thu la ang ke. Bi v, ca hai
nguyen to co ban knh tng t nhau va Tl
+
co the thay the K
+
trong
nhieu he thong enzym, ac biet hp chat N, K ATP.
Thallium co the tac ong manh gap 10 lan kali len ATP cua cac
ong vat co vu. S suy giam kali trong chat dinh dng se tang thallium
van chuyen. Nhng mc o trong cac lp re cua ca hai tng t nhau.
Thc vat c cung cap 25% kali mc o thong thng, mc gii han van
gap 100 200 lan so vi lng thallium. V vay, viec giai thch chat oc
thallium da vao hanh vi cua kali co the de dang hn.
Tl
3+
xuat hien do c hap thu bi re canh tranh vi K
+
va da vao
s canh tranh nay, ngi ta thc hien nghien cu. Tuy nhien, ap lc cua
thallium thap hn K
+
.
Thallium tac ong oc len s chuyen hoa cay trong, bao gom, s
suy giam trong qua trnh quang hp va van chuyen. Thallium ngan can
hoat ong tieu hoa: ch can 2 mg/l dung dch se lam suy giam hoat ong
ng tieu hoa mc o len en 90%. Hat nay mam khong phat trien
di s tac ong cua nitrat thallium. Mc o quy nh cho thallium trong
viec lam giam s phat trien cua lua mach ong xuan la 10%, tng ng
vi 0,5 mg/kg trong dung dch cay.
Hau het tai lieu ma chung toi thu thap c cho rang, o nhiem
thallium CHLB c trong khu vc ke can va khu vc che tao xi mang
Lenigerich la do s dung quang Fe co cha 0,03% lam be tong. Trong
nhieu nam co khoang t 3 5 mg thallium c phong thch ra moi ngay.
Nhieu nghien cu cho thay 80% a phng b o nhiem co s gia
tang ure thallium. Thong thng, thallium trong nc tieu ong vat co
khoang 0,8 g/l, nhng ay gia tr nay len en 76,5 g/l.
Con ng chnh thallium i vao c the la qua da. Viec s dung
thc an b o nhiem bi nhng vung gan ni che tao xi mang cung gay
ngo oc thallium.
273
Mot so ln ngi dan b benh c chan oan la co lien quan en
thallium, bao gom giam huyet ap, chng mat ngu va nhieu benh than
kinh khac.
Thong bao tiep theo la viec s dung rau qua hay long ruot cua ong
vat a phng. Cay cong nghiep, cay bap cai, cu cai va cay cai dau eu
tch luy ang ke lng thallium t at ngay ca mc o thap.
Nhng tac gia nay a ket luan rang, at cha di 1 mg/kg c
xem la an toan. Thuy Sy lng thallium gap oi (2 mg/kg) c xem
nh gii han tren oi vi at nong nghiep.
Mot bao cao mi ay Nga (www.novo nauka) cho biet, co s boc
phat chat oc thallium thanh pho Uksaiman cua Chermoresky, nhieu c
dan b benh rung toc va benh ao giac, co 160 trng hp phai x ly, do at
thanh pho b nhiem nang thallium; nguyen nhan con cha c ro. Co nhieu
thong tin cho rang, nhng ni nay cha chat thai cong nghiep hoac dung
thallium lam chat ot trong gia nh hoac lien quan ca hai.
mien Bac Hy Lap a phat hien thay chat oc thallium co trong ong
vat nhai lai co cha mau chat oc thallium cua loai thc vat. vung nay co
khoang 10 990 loai thc vat co tch luy thallium, nhng ay khong co
thong tin g ve at co cha thallium.
5.10.4. Chrom (Cr) vo n|cke| (N|)
5.10.4.1. G|o| lh|eu
Chrom la mot kim loai chuye n tie p cua kho i D thuoc nho m VIb
cua ba ng tua n hoan, co so nguye n t 24 va khoi lng nguye n t la
51,996, co nam ong v phong xa.
51
Cr (chu ky ban ra la 27,8 ngay)
th ng c dung trong cac th nghiem.
Kim loa i chrom co ma u xam va don, co the anh bong tot. No
cho ng lai s oxy ho a ne n c du ng trong ca c h p kim cho ng a n mo n.
S hien die n cua chrom trong hp kim cung lam tang o cng va cho ng
lai s an mo n c hoc. No xuat hien trang tha i oxy hoa +3 va +6 trong
moi trng, cho du Cr
3+
ben v ng nha t, ba n knh ion la 0,052 0,053
nm cho Cr
6+
va 0,064 nm cho Cr
3+
.
Nickel la mo t kim loa i thuo c nho m VIII cua bang tua n hoa n. So
nguye n t la 28 va kho i l ng nguyen t 58,71. Trong so ba y o ng v
274
phong xa a biet
63
Ni (chu ky ban phan ra la 92 na m) c du ng nhie u
nhat trong cac nghie n cu a t cay tro ng. Ni co the xua t hie n trong
mot so trang thai oxy ho a nhng ch co nickel (II) ben vng tre n day pH
rong va ie u kie n oxy hoa - kh trong mo i tr ng at. Ban knh ion cu a
Ni (II) la 0,065 nm (gan v i ba n knh ion cua Fe, Mg, Cu va Zn). oc
tnh cua Ni c the hie n khi no co the thay the cac kim loa i thie t ye u
trong ca c enzym va gay ra s t gay cac ng trao oi chat trong c
the sinh vat va ngi.
5.10.4.2. Phon bo vo l|nh chol cuo chrom vo n|cke|
Trong at va vat lie u goc
Nong o trung bnh cua nikel trong at tren the gii la 40 mg/kg,
phu thuoc rat nhieu vao ban chat cua vat lieu goc. V du nh at hnh
thanh tren sespentine co the cha 100 7000 mg/kg. Nguyen nhan chnh
cua viec sinh trng yeu cua cay trong tren at sespertine van con ang
ban cai nhng ai cung ong y la nikel co the oc hai hn chrom va cobalt
tap trung vi lng tng oi ln. o oc hai va ty le N/Ca + Mg cao co
the la nhan to chnh gii han s phat trien cua cay trong.
Bang 5.13: Nong o cua Cr va Ni trong at trong (mg/kg)
Cr hi
0ia tri Trung binh Fham vi 0ia tri Trung binh Fham vi
So mau
nghien cuu
2OO 4O 28
58.OOO 1O8OO 27
7O 51.5OO 5O 275O 28
G.8 17
54 12.OOO 1O 57OO 8O
84 O.O1.5OO 84 O,11.528 24
15O G2 O.51O.OOO 58 27 O,55.OOO 25
41 8O O.8887 25 2O O,844O 2G
18 12GO 81
(Nguon Coln, 2000)

275
Vat t nong nghiep
Tong so cua chrom va nickel cho vao at do bon phan tren toan cau
c c tnh khoang t 480 1.300 va 106 544.10
3
tan. Phan bon cha
nhieu chrom hn nickel, phan phosphate co nhieu ca hai nguyen to tren.
Mac du lng chrom a vao at qua viec s dung phan phosphate la bat
thng, no van hien dien trong at di dang Cr (III) va khong co kha
nang gay oc hai.
S lang ong trong kh quyen
Tong lng chrom ln nhat c thai vao bau kh quyen di dang
cac hat nho do cac hoat ong cua con ngi la t nganh cong nghiep
luyen kim, v du: t lo luyen kim bang ho quang ien. Trong mot bang
kiem ke ve s thai khong kh cua My, san xuat chrom cha sat la phan
quan trong nhat cua cac nganh quan trong nay. Tham ch ngay sau t
kiem tra o nhiem khong kh th chat thai c tnh la 12.360 tan/nam.
Mot nguon quan trong na cua chrom trong kh quyen la san xuat
gach chu la, thai ra 1.630 tan/nam, theo sat sau la s chay cua than a
thai ra 1.564 tan/nam. San xuat thep thai ra 20 tan/nam. Tuy nhien, mot
nghien cu gan ay ket luan rang: cong nghiep sat va thep la nguon
chrom do con ngi thai ra ln nhat tren toan cau.
Nguon nickel ln nhat do con ngi la viec ot chay nhien lieu va
dau an con d, thai ra 26.700 tan Ni/nam tren toan the gii. Nickel tap
trung trong khoi thai ong c diesel la 50010.000 mg/lt. Dau cha
nhieu nickel hn than a va cung nh ch, kem va ong. a co cac chng
c ve viec nong o cua nickel giam dan trong at va co cung vi khoang
cach xa dan cac truc lo chnh. ot chay than a la mot nguon thai quan
trong, theo sau la khai thac mo, luyen kim, nau chay nickel co the co cac
anh hng nghiem trong cho cac v tr gan cac ham mo va lo luyen kim.
V du: Sublbury Ontario (Canada) va Clydach South Wales (Anh).
Cung co cac nguon nickel va chrom ln trong t nhien hien hu trong
bau kh quyen. V du, at b gio cuon, hoat ong nui la, chay rng, bui
sao bang va muoi bien dang bui nc hoac hat nho cha chrom.
276
Bang 5.14: c tnh toan cau ve viec thai chrom va nickel vao kh quyen
t cac nguon t nhien va do con ngi vao nam 1983
Nguon phat thai Cr Ni
hguon do rar hoaI dong ron nguoI.
Bot than da
Bot dau
6ar nganh rong nghIap Iuyan kIm khong saI
Khai thac mo
San xuat chi
San xuat dong, nickel
Sat va the
VIar doI rar Ihanh Iro

2O2 1O,G8
O,45 2,87




284 28,4O

8,88 24,15
11,OO 48,14

O,8O
O,88
7,G5
O,O4 7,1O
Thanh thi O,OO8 O,O8 O,OO8 O,42
Rac, nuJc thai O,15 O,45 O,O8 O,18
Fhan hoshate O,14 O,GO
San xuat ximang O,8O 1,78 O,OO O,8O
Bot cui O,GO 1,8O
FhuJng tien di lai co dong cJ O,O
Cong 7,84 58,G1 25,O5 88,O5
Trung binh 8O,48 (8G%) 55,G5 (87%)
hguon IhIan nhIan
The van trong dat 5O 4,8
hui lua 8,O 2,5
Cay trong O,82
Chay rung O,1O
Bui sao bang O,18
Muoi bien O,OOO
Cong 58,O (G4%) 8,5 (18%)
Tong rong rhung 84,88 G4,15
(Nguon: Nriagu va Pacyna, 1986; Schmidt va Andren, 1987)
277
Rac cong ranh
Cac kim loai t cac nguon t nhien, trong nha va cong nghiep co
khuynh hng tap trung vao cac can ba hu c, cac cong trnh x ly nc
cong. Nickel co mat trong nhieu san pham nh xa phong: 100 700
mg/kg; bot giat: 400 700 mg/kg va bot tay: 800 mg/kg. Chrom c thai
ra bi cac hoat ong xi ma kim loai, ien phan, san xuat mc, nhuom
thuy tinh, s sanh, keo dan, thuoc da, bao quan go, det va cac tac nhan
can tr s an mon trong nc lam nguoi. Ca Cr (III) va Cr (VI) co the
hien dien trong cac loai nc nay. Nriagu va Pacyna (1984) a c lng
rang, khoang 1,4 va 11.10
3
tan chrom va 5 22.10
3
tan nickel c cho
them vao at moi nam la ket qua cua viec thai bun cong tren toan cau.
Mc tap trung chrom va nickel va nhieu kim loai khac cc ky ln
neu chung nhan bun t cac vung o th. Nong o trong at cac nong
trai nay c bieu dien bang 5.15, mot th du la: nc thai nong trai
Stoke Bardolph gan Nottingham (Anh), ni ma 600 kg Ni/nam c thai
hn 100 nam trong bun thai cha trung bnh 550 mg Ni va 2.600 mg
Cr/kg at kho cng.
Bang 5.15: Nong o cua chrom va nickel trong bun thai toan cau (mg/kg
trong lng kho)
}a dIam 6r (gIa Ir} T8,
pham vI)
hI
(T8, pham vI)
8o mau Ih
nghIam
Tham khao
0ntario (Canada)

Anh va wales

58O
1OO O,74O
25O
4O 8,8OO
12O
28 41O
8O
2O 5,8OO
17

42

5G

57

Anh va wales 885 O4 1O8 58
My 1,2OO
1GO 14,OOO
1OO
8G 5G2
1G 8O
My 8OO
1O OO,OOO
82
2 8,52O
1G5 5O
Thuy Bien
2O 4OG15

1G 2,12O
O8

GO
(Nguon: Nriagu va Pacyna, (1984))
278
5.10.4.3. Mo| quon he dol coy lrong
Nong o chrom dang san co rat nho trong cay trong tren phan ln
loai at. Chang han, cay song tren at cha khoang serpentine Great
Dyke Zimbabwe co nong o chrom 77 mg/kg. Nong o cua chrom trong
cay trong moc tren bun khoang va nhieu kim loai chat thai chrom trong
khoang 10 190 mg/kg, nhng nong o oc co the tch luy trong cay
trong moc tren chat thai chromat trong o dang Cr (VI) hoa tan troi hn
han. Bartlett va James (1979), a tm thay oc to Cr trong mu tat, lua
mach va co linh lang bang cach them Cr (III) vao at am, nhng ang
chu y la co t ton thng do viec them Cr (III) vao at kho. Co s khac
nhau gia Cr (VI) va Cr (III) trong at t.
Tuy nhien, nong o chrom trong cay trong ngu coc moc tren at x
ly bun thai cha nong o chrom cao th t khi ln hn mc nen, phan anh
dang hp chat hu c rat ben va lang tu vi Cr (III). S tap trung Ni trong
thc vat moc tren at khong o nhiem trong pham vi 0,1 5 mg/kg. Cac
gia tr hi cao hn a c tm thay trong cay trong moc tren at hu c
cao va mot so loai cay rng.
Mot nhom thc vat co kha nang tch luy cao nickel. V du, cay
seratia acuminata co mot loai nha mau xanh cha 11% Ni.
Co quan iem thnh hanh la Cr (VI) oc hai hn la Cr (III). V du
Skeffington (1987) cho rang, Cr (VI)

lam c che s phat trien cua ca re va
choi cua cay lua mach non nhieu hn la Cr (III) mac du a co ghi chu la viec
hap thu chrom dang Cr (III)

ln hn dang Cr (VI) re cay. Tuy nhien, Mc
Grath (1992) giai thch, co s khac nhau tnh oc hai gia hai hnh thai la do
tnh hap thu be mat sinh hoc a giam sut nhieu cua Cr (III)

tai ni co nong o
pH > 5. Trong th nghiem, khi ngi ta ieu chnh cac ieu kien e nong o
bang nhau cua Cr (III) va Cr (VI), trong qua trnh trong trot lien tuc thay rang,
ca hai dang eu oc hai en cay yen mach non trong o, tai cac lan kiem tra
th cho ket qua la s c che s phat trien re do Cr (III)

cao hn Cr (VI). Tuy
nhien, trong nhieu trng hp tnh oc hai cua Cr (III) bieu hien khong ro, tr
trng hp trong at co tnh acid cao. Do o, no c xem la tng oi khong
oc. Nhng Cr (VI) th luon oc cho thc vat. Tuy nhien, anion (am lng t)
chrom co nhieu hn pH cao. Muon giam oc Cr ngi ta tang dan kha nang
bien Cr (VI) thanh Cr (III) t oc hn bang cach them chat hu c, mot tien
trnh xay ra t nhien trong hau het tat ca cac loai at.
279
Chrom co oc tnh cao oi vi ong vat va con ngi. oc tnh cua Cr
(VI) cao hn nhieu so vi Cr (III). WHO (To chc Y te The gii) cho phep
nong o chrom toi a trong nc uong la 0,05 mg/lt. Nong o cho phep Cr
(VI) cho nc thai theo TCVN 5945 1995 la 0,05 mg/lt oi vi nc thai
a vao nguon loai A hoac 0,1 mg/lt oi vi nc thai a vao nguon loai B.
Nong o Cr (VI) cho phep trong nc sinh hoat, nc ngam, nc bien ven
b eu la 0,05 mg/lt.
Hien nay, nong o chrom trong song va nc bien Viet Nam con
thap (noi chung, con thap hn 0,05 mg/lt trong nc cac song Me Kong, Sai
Gon, ong Nai va nho hn 0,02 mg/lt trong nc bien ven b).
Nikel gay ung th cho ngi, km ham s phat trien cua cay va anh
hng moi trng, at, khong kh, nc ...
V du, Thanh pho Ho Ch Minh, nha may tole trang kem Posvina co
nc thai t cong oan, r set va ma co lu lng khong ln (3 5 m
3
/24 gi)
lai cha nhieu Zn, Fe, Cr
3+
co tnh oc hai ln. Lng chrom tong so la 200
300 mg/lt nc thai cua phan xng ma va nc thai chung la 100 120
mg Cr / lt, 100 120 mg Zn / lt, 1020 mg Cu/lt va 1800 mg Cl /lt
Cac phng phap nh ien phan e ma phu Ni cua mot so c s
cung a gay hai t nhieu cho moi trng do tnh oc hai cua no khi tch
luy trong at.
5.10.5. Mognes|um (Mg)
Ket qua nghien cu cho hay, at cha nhieu Mg
2+
co oc tnh cao. Cay
lua co the hap thu Mg
2+
bang cach trao oi vi Ca
2+
trong hat va trong re,
gi cho ty le Ca
2+
/Mg
2+
luon can oi. Nhng khi cay khong co kha nang
cung cap u Ca na th Mg
2+
tr nen oc cho cay. Gedroiz (1931) cho rang,
cay yen mach va cay mu tat khong phat trien c trong at cha Mg
2+
ngay
mc trung bnh. Vlamis va Jenny (1948) cung nhan c cung ket qua th
nghiem tren cay rau diep trong tren at man kiem: Khi Ca
2+
> 20% th Mg
2+

khong co kha nang gay oc na.
5.10.6. 8oron (8o)
Bo la nguyen to oc nhat trong at man kiem. Ngay nong o thap
(vai ppm), Bo a gay oc cho nhieu loai thc vat. Cay an trai rat nhay cam
vi Bo hoa tan hn ca Cl

va SO
4
2
.
280
Kelley va Browm (1928) chng minh rang: giong cam, quyt va cay
mooc ch chu c nong o boron thap, chanh b nga sang mau vang cam va
tiep theo b om hay chay la, rung sm. La cay mooc b tac ong cua boron
gay ra s chay la va chet mot phan bo mach. Cay mooc se i theo mot chu
trnh mi cua la khi mua he sap ket thuc va giai oan m au cua mua thu;
con cay chanh th nhng la nay xuat hien au mua xuan. Ngoai ra, boron
co khuynh hng tch tu trong la, ni ma dau hieu cua thng tch xay ra.
Eaton (1944) thay rang, cay an qua la nhng cay nhay cam nhat vi
boron. Nhieu loai thc vat a b thng vong khi trong dung dch dinh dng
khong cha qua 15 ppm boron. Trong khi cu cai ng va ma b tac ong,
khi boron vt qua 25 ppm. Co linh lang va cac thc vat khac co the chu
c nong o boron t 1015 ppm. Khi so sanh nhng con so nay vi nong
o chlor, ro rang, boron la nguyen to co oc tnh cao hn nhieu.
Nh vay, o nhiem ve KLN trong at, nc, khong kh hien nay a
lam vao tnh trang ang bao ong. Nhng hoat ong ang chu y la cac
nganh cong nghiep khai khoang, luyen kim, xi ma, tay, det, nhuom... O
nhiem KLN trong at c xem la loai hnh o nhiem tham lang tch luy...
Khac phuc tac hai c xem la nhiem vu chung cua nhan loai. Cac ban
nganh chuyen trach phai co nhiem vu ngoi lai ban bac, tnh toan nham
tm ra giai phap thch hp sao cho hoat ong kinh te phai luon gan vi
bao ve moi trng, ac biet la phu hp vi ieu kien kinh te xa hoi
hien nay cua at nc.

Cau hoi
1. Ban hay neu mot so nguon goc phat sinh kim loai nang?
2. Nhng anh hng cua kim loai nang oi vi c the con ngi la
g?
3. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem Cadmium va nhng anh
hng cua no oi vi sinh vat?
4. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem Selenium (Se) va nhng anh
hng cua no oi vi sinh vat?
5. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem ong (Cu) va nhng anh
hng cua no oi vi sinh vat?
6. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem Arsenic (As) va nhng anh
hng cua no oi vi sinh vat?
281
7. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem thuy ngan va nhng anh
hng cua no oi vi sinh vat?
8. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem ch va nhng anh hng cua
no oi vi sinh vat?
9. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem Mangan va Cobal va nhng
anh hng cua no oi vi sinh vat?
10. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem kem (Zn) va nhng anh
hng cua no oi vi sinh vat?


Tai lieu tham khao
1. LE TRNH, Quan trac va o nhiem moi trng nc, Nha xuat ban
Khoa hoc va Ky thuat, Ha Noi, 1997.
2. VU NH HAI, NGUYEN LONG, Nhng nhiem cap thng gap,
Nha xuat ban Khoa hoc va Ky thuat, Ha Noi, 1978.

281
CHNG 6
OC TO SINH HOC
(TOXIN)
6.1. kHAI NIEM VE OC IO $INH HOC
Trong c the ong, thc vat oi khi co cha mot so loai oc to nao
o oi vi cac sinh vat khac, cac oc to nay sinh ra trong qua trnh song,
sinh trng va phat trien cua chung.
Tuy nhien, tnh oc gay nen tuy thuoc vao sc chu ng cua tng
c the song rieng biet va ham lng oc chat b nhiem. Co the oc chat
nong o o gay hai cho sinh vat nay ma khong hai oi vi sinh vat khac.
ham lng nao o oc to gay oc hai nhng oi khi vi ham lng nho
nhat nh, oc to lai co li cho c the sinh vat.
oi vi mot so loai vi khuan va sieu vi khuan cung vay, trong qua
trnh song va hoat ong, chung san sinh ra mot so oc to gay hai cho moi
trng va la nguyen nhan cua nhieu loai benh cua ngi va ong vat.
Ngi ta thng goi oc to sinh hoc (biotoxity) la nhng chat ma
ch can mot lng tng oi nho a vao c the la co the gay benh hoac
chet. Nhng chat oc gay tac dung o vi lng di 5 gram goi la chat
oc manh va di 1 gram la chat oc cc manh.
Viec xac nh lieu lng gay chet rat kho v co nhieu yeu to anh
hng en sinh vat nh : dang oc to (the long, kh hay bot ), ng
xam nhap vao c the (tieu hoa, ho hap, qua da), ngoai ra con phu thuoc
vao the trang cua c the (khoe manh, suy yeu, luc no, luc oi).
Khai niem oc to: la chat oc do sinh vat tao ra, ac biet la cac vi
sinh vat gay benh, co tac dung khang viem bang cach tao ra khang the.
Tuy theo tnh chat va nguon goc, ngi ta phan loai nh sau:
- Bactogein: la loai oc to dang tinh the do mot loai vi sinh vat bacillus
thuringienes trong qua trnh song san sinh ra, co tac dung giet sau hai.
- oc to nam (mycotoxin): la chat oc do nam tao ra, thng co
trong thc pham.
282
- oc to vi khuan (bacterotoxin): la chat oc dang protein do vi
khuan tiet ra e chong lai cac chung vi khuan khac trong qua trnh au
tranh sinh ton cua chung.
- Exotoxin: la oc chat do vi sinh vat tiet ra, thng xuat hien
trong ong vat, gay nen mot so benh ngi nh uon van, bach hau va
mot so hnh thc ngo oc khac.
- Ngoai oc to: la nhng oc to (toxinelement) do sinh vat gay ra,
nhn chung chung la cac oc to protein, kem chu nhiet (ngoai tr oc to
anh hng ng ruot cua vi sinh vat staphylococcus).
- Noi oc to: la nhng oc to do phan vat lieu cua thanh te bao vi
sinh. oc to chu yeu do lipid gay ton thng bach cau va gay sot cho c
the. oc to trong c the sinh vat hoac do sinh vat tiet ra trong qua trnh
song thng c hnh thanh do nhieu nguyen nhan. ay ch nghien
cu cac dang oc to t san sinh trong qua trnh song, t ve cua sinh vat
vi moi trng song, qua trnh sinh ly cua c the sinh vat tiet ra.
6.2. OC IO ONG VAI
oc to do ong vat tiet ra c chia lam bon nhom oc chnh: oc
to co tnh acid cao, oc to co tnh kiem, oc to co ham lng vitamin cao,
oc to protein oc.
Sau ay la nhng v du cu the.
6.2.1. Nhuo coc
Chat oc tap trung nhieu hai ben mat gom co: bufogin, bufotagin,
bufotoxin, bufotenin, bufotionin.
Bufotoxin la mot chat dang tinh the, khong tan trong nc, este,
axeton, t tan trong ru, tan trong pyridin, methyl. Tht coc khong oc
tham ch rat bo dng nhng da coc va toan bo gan, ruot, trng eu rat
oc, gay ngo oc cho ngi an. Tuyen tiet nha oc nam trong nhng vet
san sui tren da coc, chu yeu la bufotoxin co tac dung tren tim, lam tim
ap cham lai va ngng han. Nha coc dnh vao da gay rop da, l loet;
neu e nha coc dnh vao mat, mat se b sng au va b ton thng, gay
mu. Nguy hiem hn la oi vi ban tay b xay xat, thng ton, nha coc
dnh vao khien chat oc se i thang vao trong mau, nguy hiem kho lng
va rat nhanh.
283
6.2.2. Noc ron
a) Gii thieu
Ran la loai bo sat khong chan, nhom mau lanh. Tren the gii hien
nay con ton tai khoang 2700 loai ran, trong o 15% la loai co noc oc,
tap trung vung nhiet i. Viet Nam co khoang tren 100 loai, trong o
18 loai ran oc song tren can va 13 loai ran oc song di nc.
b) oc tnh
Mc o oc hai cua vet can tuy thuoc vao tnh oc cua tng loai
ran va ke ca khi ran ang oi hay no. Tren the gii co khoang 30.000 -
40000 ngi chet/nam v ran can.
- Nhng chat oc chnh cua noc, nhng chat a keo theo cai chet
cua nan nhan, gom co hai loai:
Chat oc vi he than kinh hay neurotoxin, ma theo Calmette
(2000), chung huy hoai cac chc nang cua trung tam ho hap va dan en
cai chet do ngng ho hap. Con theo Arthrus (1998) th, ngc lai, chat
oc nay tng t nh cuarar, no tac ong len cac au mut c cua cac
than kinh van ong va lam tang bo nhay cam, no giet cac c ho hap bi
s lam liet ngoai vi ch khong phai bi liet trung khu.
Chat oc cua mau hay hemorrhazin, no lam ong, lam tan ra mau
va pha huy cac thanh mach mau; ngoai ra, no con tao ra nhng roi loan
do viem tai cho.
- Tat ca nhng noc oc eu co cha ca ong thi neurotoxin va
hemorrhazin nhng vi t le khac nhau.
- Nh ta a biet, noc ran co the lam tan hong cau theo c che do
Flexner va Noguchi tm ra, hong cau cua nhieu loai ong vat c ra
nhieu lan cho het huyet tng, khi cho ket hp vi noc ran ho mang hoac
cap nong th khong bao gi tan c nhng neu cho them mot t huyet
thanh ti hay chat lxin th tan het.
- Nhng noc ran thuoc loai 200 toxima co the cha cac chat oc
nh: ophiotoxine, crotalotoxin la nhng chat khong cha N
2
va khong co
hoat chat protiec. Chat crotalotoxin (C
34
H
54
O
21
) co trong noc ran crotalus
adamanteus. Chat ophiotoxin hay cobratoxin (C
17
H
26
O
10
) la chat oc cua
ran ho mang naja tripudians, mau trang hay vang nhat, tan trong nc.
Ngoai ra, con co dang oc to ankaloid goi la monocrotalin (C
16
H
23
O
6
N).
284
- CH
3
CHCCH
2
COCHCHCCH
3

O HC N CH
2

CH
3
CH-CO CH CH
2

(oc to monocrotalin)
c) o oc cua noc
- Noc ran co o oc khac nhau tuy theo tng loai. o oc cua ran
luc Vipera ch bang 1/20 o oc cua noc ran ho mang. 0,5% mg noc kho
cua mot con ran ho mang giet chet mot con tho nang 1 kg. o nhay cua
tng loai ong vat khac nhau oi vi noc ran khong ty le vi trong lng
cua chung. Theo Calmette (1908), 1 gram noc ran ho giet chet 1250kg
cho, 1400kg chuot, 2000kg tho rng, 2500kg chuot cobay, 833kg chuot
nhat, 20000kg nga. Neu tng ng vi ngi cho la trung gian gia cho
va nga, Calmette chap nhan la 1 gam noc kho cua ran ho mang co the
lam chet 10000kg c the ngi hoac 166 167 ngi co trong lng
trung bnh 60kg.
- o oc cua noc cung thay oi cung mot loai ran oc, no nhay
hn sau khi ran lot xac hoac sau khi nhn an keo dai.
- S nghiem trong cua vet can d nhien ty le vi lng oc a
truyen: mot con ran a can lien tiep nhieu lan se thai dan noc ra va
nhng vet can sau cung khong ang s.
d) Mot so ran oc ien hnh
+ Ran ho chua: con goi la ai nhan xa hay king cobra.
- Ten khoa hoc: ophiophagus gunther, ho ran ho elapidae.
- ac iem: than ln, dai tren 4m, lng co mau vang luc hay nau,
oi khi co mau en ch hoac lng co anh bac. Co kha nang banh
co ngang cao au ti 1,5m; co kha nang phun noc.
- Phan bo: vung nhiet i am Viet Nam, An o.
- Ni : ni am t quanh ho ao, bui ram, trong hoc cay ln.
- Tap tnh: kiem an em; an ga, vt, chuot hay cac loai ran khac.
- Gay hai: au, da b bam tm, ngat th roi chet. Lieu gay chet: 12
mg noc giet chet 1 ngi 50 - 60 kg.
285
+ Ran cap nia: con goi la mai gam bac, en trang, ho la.
- Ten khoa hoc: bungarus candidus linne, ho ran ho: elapidae.
- ac iem: ran ln, thng dai tren 1m, lng co nhng khoang
en hay nau xen ke vi nhng khoang trang, gia song lng co
hang vay hnh luc giac.
- Phan bo: khap ni.
- Ni : song trong hang bui ram quanh b ho, am, song
- Thc an: an cac loai ran khac.
- Sinh san: e 6 - 10 trng/lan.
- Noc oc: crotalotoxin C
34
H
54
O
21
; ophotoxin C
17
H
26
O
10
; monocrotalin
C
16
H
23
O
6
N.
- Lam sang: khi b ran cap nia can luc au khong thay au, thay
te, cho can khong b sng, khong mau nhng tht co giat, nhiem
oc ti au co giat ti o, au bung roi ngat th gay oc than
kinh, xuat huyet va dan en t vong.
- Lieu gay chet: la loai ran oc nhat, 1,5 mg noc oc gay chet
ngi co trong lng 50 - 60 kg.
- Cach cu cha khi b ran can: rach vet can nan cho chay mau,
garo, dung huyet thanh.
+ Ran luc au en
- Ten khoa hoc: azemiops feae boulenger, ho ran luc viperidae.
- ac iem: ran oc nho, thng dai tren 0,5m, than mau en co
vach ngang mau trang hong, la loai ran hiem gap, cham chap.
- Phan bo: khap ni
- Ni : song trong nc, vung nui cao.
- Thc an: an cac loai thu nho, chuot, chim
- Sinh san: e 8 - 12 trng/lan, con me canh gi cho ti khi n.
- Lam sang: khi b can thay au, pha huy cac mo vet can xung
quanh, huy hoai c tim, than va phoi, gay oc mau la chu yeu.
- Lieu gay chet: 50 - 100 mg noc oc gay chet ngi co trong
lng 50 - 60 kg.
286
6.2.3. Ihon |on G||o monsIer (heloderma)
a) Gii thieu
Gila monter loai than lan co oc duy nhat song trong sa mac tay
nam My, bac Mexico. No co cac ranh nho trc rang mang noc oc.
b) oc tnh
Tng ng noc ran. Nhiem oc gay hai giong nh ran eo
chuong can.
c) Trieu chng
Buon non, sng tay vet thng, xanh xao, ho hap kem, yeu dan.
d) ieu tr: giong nh ieu tr ran can.
6.2.4. oc Io cuo ong
a) Tap tnh sinh hoc
Ong tan cong la s bat ac d e tra ua va t ve, neu khong ai treu
choc th no khong bao gi tan cong. Co the noi, ong la loai co tnh canh
giac cao, bat ky luc nao cung co ong gac ca. Nhng con nay to ra lanh
li, kiem soat moi hanh vi cua ke la va ngay ca nhng con ong nghiep
vi no: ong gac ca khong phai la chuyen nghiep nh moi. Khi gac ca,
no the hien ay u quyen lc cua mnh, nhng luc tr lai lam ong th th
lai chu s kiem soat chat che cua lnh gac mi. Ong vo ve co ban nang
t ve cao nhat. Luc nao con ong canh ca cung soi roi bon pha nh mot
ai rada. Co mot dau hieu kha nghi nao lt ngang qua to, no eu phat
hien ra ngay.
b) oc to
Hach oc va ngoi ot co nhieu gai sac nhon nam pha sau cua bung
ong. T ngoi ot co hai ranh thong vi hai tuyen khac nhau: mot tuyen
mang tnh acid va mot tuyen mang tnh kiem ro ret. Khi ch co acid tiet
vao ngoi ot th con vat b ong ot ch b te liet ch khong nhc nhoi.
Nhng khi tan cong ke thu hung ac th noc cua ong gom dch tiet cua ca
hai tuyen kiem va acid. Noc nay nhc buot en noi voi va ho cung chu
khong noi.
Noc ong la mot chat long sanh, khong mau, thanh phan hoa hoc rat
phc tap, gom albumin, chat m, hp chat hu c phan t lng thap, cac
287
acid amine nh xystrine, lysine, arginine, glicocol, alanine, methionine,
acid nucleic, glutamic, treonine va chu yeu la Melitine. Melitine ben
vng trong moi trng acid manh vi nhiet o, nhng lai tan trong kiem.
V vay, khi b ong chch, ngi ta boi voi vao giai oc. Melitine lam tan
hong cau, co cac c trn, ha huyet ap, phong be mot oan than kinh trung
ng. Men hialurodinaza lam tan cac lien ket, tang lan truyen noc. Men
phot pholipaza phan huy texitin tao ra mot lisoxitin.
Noc oc va mau sac s cua ong co moi lien quan vi nhau. Mau
sac loang lo ay nh e tang them oai phong cua noc oc.
Ong co pheromone giong nh tn hieu cua ngi thoi ken lenh, co
tac dung lam cho ca an vao t the san sang chien au. Hoa hoan lam
khach khong mi ma en mi co the thoat khoi am lnh gac a c
bao ong, ma khong nhan c mot lng kha ln noc oc. vet ot,
nhng con ong gian d con phun len mot chat co mui chuoi. nh hng
theo mui o, hang tram con ong khac lao uoi theo nan nhan va ot
them. Trong moi lieu noc ong co cha khoang 10
-6
gam isoamilaxetate u
e trong vong 10 phut bao cho ca gia nh ong biet ni cua ten biet kch
thu ch. Mac du sau khi mat vu kh con ong se chet, khi nhan c tn
hieu bao ong, chung van voi va en cu tr.
Ong vo ve lai khac. Trc khi tan cong, chung phun len ke thu
nhng giot noc oc co tron lan pheromone bao ong. Nhng con ong
cung an hung hang xong vao ot khong thng tiec nan nhan.
6.2.5. Noc doc cuo k|en
a) Gii thieu
Nhieu loai kien cung s dung tn hieu hoa hoc nh ong. mot so
loai kien, tn hieu cua pheromone bao ong gay ra cuoc bo chay hoang
loan, mot so loai khac th ngc lai long mong muon chien au vi
ke thu. Nhng chien s be nho dung manh t ve va hn the na, chuyen
sang tan cong.
Nhng tap oan kien letogennys chinensis Sri Lanka chu yeu song
bang nhng con moi th va moi co canh. Nhng trinh sat vien phat hien
ra moi voi vang bao tin o cho ong toc bang cach le bung vi cai voi
cham tuot tran tren mat at va nh tuyen giane va tuyen oc e lai dau
vet co mui. Sau o, kien trinh sat dan au mot bay kien th san sang tan
288
cong cac ban lang gieng. Neu xay ra chuyen khong lng trc c va
kien trinh sat khong the tr thanh ngi dan ng cho ca nhom c th
sau t phut hoang mang, nhng con kien t mnh co the theo dau vet e
lai cho chung ma tm ra c nan nhan.
b) oc tnh
Chat tiet cua tuyen giane giup cho con trung huy ong lc lng,
con chat tiet cua tuyen oc gom cac acid phocmic.
Con cao cao, de hay con chuon chuon thay ngi en gan th voi
tau thoat, nhng con kien la solenopis be nho cha ay mot milimet lai
dam xong vao ch thu mac du no chang thay hnh dang mat mui cua
ch thu.
Khong phai bao gi pheromone bao ong cung la tn hieu e chay
tron hay tan cong. Phan nhieu chung ma hoa thong tin phc tap hn va la
hon hp cua nhieu chat. Kien khau la, moi khi xuat hien thien ch,
truyen tn hieu bao ong bang hon hp cac pheromone tao thanh bi bon
loai hydratcacbon cha oxy, cho phep nhng con kien co o nhay cam
khac nhau co the cam nhan c. e a kien vao tnh trang san sang
chien au, co the tac ong len chung bang alehit 1hexanal; con e du
chung ti chien trng can phai dung en con 1hexanol. e kch thch
chung tan cong lai thien ch phai can 2bulit2octenal. Con hp chat
phan th t 3unecanon tac ong len con trung ong thi vi chat hp
phan th hai nh la tn hieu e nh hng c ly gan. Khi tan cong ke
thu, nh tac ong cua cac mui, kien gay ra nhng phan ng hanh vi theo
mot th t nhat nh, bao am phong thu chac chan oi vi khach khong
mi ma en.
- Kien cung ong vai tro thien ch khi tan cong moi. S dung nhng
pheromone huy ong, nhng con con trung o tien hanh tan cong co to chc
vao tap oan nan nhan cua mnh. e moi khong nghe trom c thong tin
cua chung theo ien tn hoa hoc, kien nguy trang nhng tn hieu o bang
cach thay oi cau truc hoa hoc cua cac pheromone nh chuyen t anehit
aliphatic sang loai con tng ng. Phan ng hoa hoc nay xay ra trong c the
kien rat nhanh.
- Trong cuoc au tranh sinh ton, nhng con trung khong ch s dung
nhng chat bao hieu s nguy hiem, ma ca nhng phng tien bao ve ac
289
biet thuoc loai chat co mui nhat nh. Nhng chat o co tac ong xua
uoi, gay oc co kha nang lam te liet tam thi hay tham ch gay t vong
cho con trung, loai nhen, cung nh mot so sinh vat khac na. Theo phan
loai cua Ia. . Kirsennlat (1996) th nhng chat ay co ten chung la amion,
con vu kh san bat hoa hoc la progapton.
Acid formic cua cac c dan trong to kien khong ch giup chung t
ve ma con e tan cong con trung khac. Phan tch nhng chat cha trong
tuyen oc cua cac loai kien khac nhau, cac nha khoa hoc thay co cac
hydrocacbon, acid izovaleric va propanoic, anehit, xeton, lacton,
tecpenoit va ca nhng hp chat co hoat tnh tr sau va sat trung na.
S khac nhau ve cau truc cua nhng phan t co mui do kien tong
hp c con at mot so con trung nay vao the co li. V du, kien ke
trom s dung alkaloid co kien truc bien dang, vi hai muc ch: mot
mat, nhng hp chat nay ong vai tro chat t ve nh cua kien la, mat
khac, lam chat xua uoi oi nhng loai con trung khac. Nh nhng
phenomone nay, kien ke trom, cung nh kien pharaon lay trom au trung
t nhng o kien lang gieng.
- Con trung khong ch s dung nhng hp chat hoa hoc e t ve ma
con e tan cong.
6.2.6. Nhen goo phu oo den (Latrodetus mactans)
a) Gii thieu
Co cai ten ac biet ay la do nhen cai can chet nhen c ngay sau cuoc
giao phoi. Song vung nhiet i, trong ong go, co, nha hoang, bui ram. Khac
vi ran, nhen va bo cap, nhieu loai con trung noc oc ch co tac dung hep.
No ha sat nhng bia song ma con trung co the song ky sinh. V du, nhen
(hoac ong bung kien) co the dung vu kh cua mnh lam te liet mot cach de
dang sau ngai tam va sau ngai hai to ong. Song chat oc ac hieu cua no lai
vo hai oi vi cac loai sau khac.
b) oc tnh
Nguy hiem hn noc ran. Nhng khi tan cong, no ch tiem vao mot
lng rat t, do o, no ch nguy hiem cho nhng tre em di 15kg. Noc
oc gay tac hai than kinh.
c) Nhiem oc
au nhe, tai nht, cho can sng; sau o, au vung ngc, bung, buon
non, chay dai va o mo hoi.
290
6.2.7. 8o cop (centruroides gerischii va C.sculpturatus)
a) Gii thieu
Song vung kho can, trong vn nha Brazin, chau Phi, Viet
Nam. Giong oc c goi la titytus bahiensis va T. serralatus. Nam
Phi, giong oc co ten androctonus australis. Bo cap nc ta thng thuoc
chi buthiurus hay chi heterometrus.
b) oc tnh
Anh hng len tim va he than kinh trung ng.
c) Nhiem oc
Nga hi au. Neu nang th co that co, bon chon, noi gian, tang
hoac ha huyet ap, loan nhp tim. Trieu chng keo dai 24 - 48 gi, trieu
chng than kinh co the keo dai mot tuan.
6.2.8. $ou rom
Than co nhieu long oc. Long nhon nh kim hoac co nganh au
long. Long rong va ong vai tro nh kim chch, chan long gan vi tuyen
noc oc. Chiec long nao cung cha ay oc to. Khi ta cham vao, au
nhon cam vao da va gay luon, noc oc se tran vao da ta. Noc oc cha
nhieu acid. B nga au, cang gai cang nga va au. Cha tr bang cach
boi voi, xa phong vao da ni tiep xuc vi long.
6.2.. $ou bon m|eu
La loai con trung dai 10 - 15 mm, mau xanh biec. Noc oc co cha
chat cantharidin, oc tnh cao, gay rop da, bong. Lieu gay chet 30
mg/50kg c the.
Cac phng tien t ve hoa hoc cua con trung rat a dang. o la
nhng oc chat c tong hp trong cac tuyen ac biet va co ca trong
mau, bach huyet va ruot con trung na. Co ca nhng chat che tiet oc
cua cac tuyen c phun ra di ap lc hoac ch tiet tren mnh ke thu.
Phan ln vu kh hoa hoc cua con trung la nhng chat co ban chat tng t
nh nhng chat trao oi th cap cua thc vat.
Thong thng cac con trung s dung nhng hp chat hoa hoc sau
ay e t ve: terpenoid, alkaloid, phen va quinone.
Cac chat terpenoid phan t thap la nhng chat bay hi nang mui
lam cho oi phng hoang s. Hi cua nhng chat o co tac dung kch
291
thch, con cac giot ri len than thien ch lam chay bong va nga ngay.
V du, ong can la thong tiet ra chat dch dau giong nh terpenoid nha
cay chu e t ve. Au trung nhan c nhng chat ay cung vi thc an va
khi quan ch en gan th phong ra bang nhng co bop phu cua thc
quan. Cac nha khoa hoc a nghien cu thay rang trong nhng che tiet t
ve cua con trung co hon hp cac hp chat n va kep. Nha la mot th
ao giap ac biet cua cay coi. Tuy nhien, ong xe la khong ch choc
thung no mot cach de dang ma con s dung no nh vu kh hoa hoc e
chong lai ke thu cua mnh. ay la mot trong so t loai con trung trong
qua trnh tien hoa a i theo con ng rat kinh te ve phong thu quan thu
bang chnh cay chu.
6.2.. ong voI nhuyen Ihe vo cung
a) Gii thieu
V du trai, so co the phat sinh oc to trong nhng thang nong hoac
trong mot moi trng ac biet.
b) oc to: dang hp chat N, tng t nh nha oc cura, gay te c
bap; t xay ra t vong.
c) Gay oc: gay te liet ho hap, nga moi, li, mat va mui.
6.2.10. Co
Mot so loai ca bien nhiet i co the cha oc. V du nh ca keo
(tetraodontidae), ca trigger, ca vet, ca noc, nhat la ca ciguatera.
V du ca noc (tetrodon ocellatus, ho ca noc tetrodonidae) (ca coc):
- ac iem: than ngan, vay kem phat trien, rang bam vi nhau
thanh tam; ac biet, bung phnh to va nga bung len tri khi t ve. Trong
60 loai co 30 loai co noc oc.
- Phan bo: vung bien nhiet i nh Viet Nam.
- oc to: tetrotoxin, ciguatoxin tan trong chat beo; ciguaterin tan
trong nc va aminopehydroquinazolin co cong thc tho la: C
11
H
17
N
3
O
8
.
Nhng oc to nay tap trung trong gan, ruot va c bung. ac biet tnh oc
tang cao trong mua e trng.
- Gay oc: len than kinh trung ng, gay te liet c the, ngng tre
tuan hoan va ho hap. Ngo oc do an ca xuat hien sau 2 - 24 gi. Nan
292
nhan te moi, te li, non ma, hon me. Ty le chet 60% sau 1 - 24 gi.
Lieu gay chet: 4 mg/1kg c the.
- Cu cha: uong nc da.
6.2.11. Muc (Xem them oc hoc moi trng chuyen e, Le Huy
Ba, NXB HQG, 2006)
cuoi than mc co tui mc noi vi tuyen mc. Trong mc co sac
to mau en melanin va cac chat loai ankaloid gay te liet c quan cam
giac. V muon co tui mc ay, con mc phai qua tch luy thi gian dai,
nen no ch tiet mc khi tnh trang khan cap.
6.2.12. 8och Iuoc
- Thuoc lp ong vat chan au, co tam tua dai va khoe, tren tua co
nhieu giac hut e bam chat con moi, mieng co rang bang chat sng, tuyen
nc bot co chat men e lam tieu hoa cac chat goc protein va co oc to e
giet chet con moi. Bach tuoc can ngi bang rang cam sau vao da lam
thanh vet thng, nan nhan co cam giac rat va nga vet thng, sau o,
lan dan ra toan c the. Mau vet thng chay ra lam cho da sng o va
nong. Sc khoe cua nan nhan giam sut manh, tham ch gay t vong.
- a tng xay ra s co do mot con bach tuoc can mot th lan ngi
Australia. Trong khi lam viec, ngi nay phat hien ra mot con bach tuoc
nho, giat no vao than, no bam ngay vao c the ong ta va can vao co, mau
chay ra lien tuc va khong ong c, sau 2 gi nan nhan chet.
- Neu co bach tuoc ln bam len ngi, ch can mot dao gam am
vao gia mat, tc khac no ri khoi ngi.
- Vat nguy hiem: rau xuc giac, rang va tuyen nc bot.
6.3. OC IO IHUC VAI
6.3.1. G|o| Ih|eu
e thch nghi vi ieu kien khac nghiet cua moi trng, canh tranh
khac loai va cung loai, trai qua hang nghn nam, mot so loai thc vat a
bien oi cau tao c the va chc nang sinh ly. Trong qua trnh ay co ca
thc vat xuat hien oc to, ac biet cay hoang dai. ay la mot trong
nhng bieu hien o, e t ve hay tan cong ke thu.
Cac ban hay tng tng mot bui cay cao khoang 1m vi cac la
hnh thuon dai 30 cm. Tren nhng la o co nhng tuyen moc thanh hang
293
tren nhng chan cao, chung tiet ra nhng giot nht (khac g bang dnh!).
Gia nhng hang tuyen o lai co nhng tuyen khong co chan. Nhng
tuyen nay tao ra chat men ac biet manh co the bien nan nhan thanh
dung dch. Chnh nhng tuyen nay hut dung dch bo beo o e nuoi cay.
T cay ajuga remoa, ngi ta a chiet ra c mot chat va cho con
trung an chat o. Ket qua la nhng con con trung phat trien khong bnh
thng. V du, au trung sau xam co, neu an phai chat tiet ra t cay ajuga
remoa se phat trien thanh quai vat mot con nhong bat bnh thng vi
ba cai au. Khi au trung bien thai thanh nhong, theo so lieu cac nha khao
cu, a hnh thanh khong phai mot ma vai nang au. Nhng nang au
tha lap kn mom en noi au trung khong the an c na va chet oi.
Cay coi t bao ve mnh nh nhng hp chat hoa hoc co kha nang
lam roi loan qua trnh au trung bien thanh nhong. Nhng chat nay cua
cay mo phong hormone cua au trung.
Cay khoai tay hoang dai chong chu c nhieu loai sau benh.
Nhng nha nghien cu lam viec tram th nghiem Rotemstad (Anh) thay
rang, than va la cay khoai tay dai phu hai loai long t tuyen nho xu. Ngi
ta cho rang, nh nhng tuyen long t o va nhng chat dch dnh do chung
tiet ra ma cay khong nhng loai tr c sau hai, trong o co rep cay, ma
con dung long t tiet ra chat hydrocarbon ma hydrocarbon lai la thanh
phan chnh cua pheromone tn hieu nguy hiem cua rep cay. Th ra, cay
khoai tay dai, dng nh ve mat hoa hoc ong gia con rep cay bao hieu
cho ong loai biet tranh xa. Trong con chat chiet t la khoai tay dai a
phat hien ra pheromone gia hieu. Trong so nhng chat hydrocarbon co
trong chat chiet t la khoai tay trong, co mot loai hydrocarbon la
pheromone cua rep cay. Chat o co trong nhng giot dnh au cac long
t. Nhng can bo cua phong th nghiem Rotemstad a chng minh ieu o
bang mot th nghiem trc tiep. Ho cho la khoai tay dai vao ong tron roi
bm khong kh ra cach quan the rep cay vi khoang cach 1cm. am rep
chay tan loan, het khi co pheromone that. Trong luc o, oi chng khong
gay ra he qua nh vay.
Australia co hai loai cay na lum na bui. Tren nhng cay o co
con trung cong sinh sinh song. La nhng cay nay hep va ay nhng
tuyen. Cung nh nhng cay la dnh Pyrenees, tren la cua nhng cay an
con trung Australia nay co nhng tuyen co chan. Cac tuyen tiet ra dch
294
ac va dnh, nhieu con trung nho be b dnh vao la cay, nhng chung co
b cay tieu hoa hay khong th khong biet. Ch biet mot ieu khac la, vo
so rep li ti song tren cac la dnh o an nhng con trung dnh vao la cay.
Trong hien tng cong sinh nay nhng con rep co y ngha g? Cac nha
khoa hoc a gia thiet la nhng con trung o s dung cay nh li bay
nh nhng tn hieu co ban chat hoa hoc.
Mot loai cay bui khac cao en 1m, la ay cac tuyen long t tiet ra
chat nhay. Nhng con trung sa vao chat nhay o b chet va chac chan tr
thanh thc an cua mot so loai nhen.
Nhng chat oc va chat xua uoi tac ong len con trung qua cac
cam thu quan v giac va khu giac. Metchnikov I. I., nha bac hoc Nga noi
tieng, a coi ac tnh nay cua cay coi nh la bieu hien cua phan ng
thch nghi a xuat hien va phat trien trong qua trnh tien hoa cua thien
nhien. Ong a a ra gia thuyet: cay coi t bao ve bang nhng lp vo
cng chac va nhng chat che tiet cua mnh. Sau nhieu nam nghien cu
co he thong cac hp chat bay hi cua cac loai thc vat cao cap, ong a
chng minh, trong so nhng loai thc vat co nhieu cay co kha nang bai
tiet ra nhng chat bay hi co ac tnh khang sinh. Nhng chat o c
goi la fitoxit (fito tieng hylap co ngha la cay, cido tieng la tinh, co
ngha la giet ).
Ban chat hoat ong cua nhng chat o rat a dang: chung co kha
nang km ham s phat trien, giet chet vi khuan va cac loai nam n gian
nhat, lam cho cac con trung co hai phai khiep s.
e lam v du, xin mieu ta mot th nghie m sau: at vao a y mot
bnh thuy tinh nh ng mie ng la tha i nho hay nh ng c quan kha c cu a ca y
man da i cha ng han, ro i cho vao o va i con ruo i, con muo i, ruo i vang;
ch trong va i gia y nh ng cha t bay hi se gie t che t ca c con ruoi, muo i.
Tuy nhie n, khong phai bao gi cung nh vay. Nhieu khi nh ng con
tru ng b che t vi th i gian hang chu c lan cham hn kho ng pha i trong
vo ng 30 gia y, ma trong vo ng t 3 5 phut. Cu ng co the tha y c la
fitoxit cua nh ng c quan kha c nhau cua cung mot cay co hoat tnh
khong giong nhau. V du, nh ng cha t bay hi cua canh hoa anh ao dai
co hoat tnh khong ma nh bang chat bay hi t la. Nhng loai cay ho
hang gan, cac gio ng khac nhau cua cung mo t loai cay cung co hoat tnh
khac nhau o i vi cac loa i con tru ng.
295
Thi gian chet cua nhng con trung be nho nay bi fitoxit cua cac
loai cay khac nhau trong cung ieu kien th nghiem nh nhau khong
giong nhau. Nhng hieu qua bao gi cung ch la mot: con trung b chet
bi cac chat bay hi do cay tiet ra.
Nha thc vat hoc Lien Xo noi tieng B. M. Kozopolianxki a viet
rang, nhng chat bay hi la tuyen phong thu th nhat cua cay, nha cay
la tuyen th hai. Cac fitoxit do nhng phan tren mat at cua cay tiet vao
khong kh, con nhng phan di mat at cua cay lai tiet ra cac fitoxit vao
at. Tuy nhien, hoat tnh fitoxit cua cac c quan cua cay lai khong giong
nhau trong cac thi ky sinh trng khac nhau cua chung. Hoat tnh o
quan he chat che vi s phat trien cua cay, mua va giai oan sinh trng,
cung nh tnh trang sinh thai cua cay.
Cac nha khoa hoc Lien Xo, Phan Lan va Phap a xac nh c thanh
phan cua nhng chat dan du con trung do cay tiet ra co ca mot loat cac hp
chat. o la thanh phan tinh dau thm cua cac loai thong va la kim.
Hien nay tren the gii a phat hien ra thc vat an tht, thong thng
co the chia thanh nam loai ln, c chng khoang 500 loai. Trung Quoc
co khoang hn 30 loai, c phan bo tren ca mat at va trong nc.
Loai cay an tht noi tieng nhat la co ro ln. ay la loai cay la xanh
bon mua, la co hnh dang rat ky quai. Phan gan cuong la manh nhng
bang, mau sac ti tan, co the quang hp e san xuat thc an, phan gia
la lai giong nh cai cay day leo nho, pha trc co treo mot cai bnh
cao en na met, pha tren co mot cai nap ay, pha di phnh to ra
trong rat giong cai ro ln, cho nen ngi ta goi la co ro ln.
Pha trong bnh di cai nap ay co rat nhieu tuyen mat va
thm lai va ngot du nhng loai con trung tham an ti. Khi con trung
ngi thay mui mat th bay ti e hut, ch s suat mot chut la ri xuong
bnh ngay. Do trong thanh bnh rat trn, nen nhng con trung va ri
xuong cha kp phan ng th a ri xuong ay bnh va b mot chat dnh
dnh chat lai. Luc o, chiec nap gia pha tren nhanh chong ay lai, nen
bat ke loai con trung du bay nhay gioi en au eu khong lam sao thoat
ra c. Va nh vay, dch tieu hoa trong bnh dan dan tieu hoa sach
con moi a san c.
Cay nap am vung oi hoang Quang Bnh cung co cau tao va
nguyen tac hoat ong tng t. Ben canh o, ta con co cay bat ruoi,
296
cung co kha nang dan du va bat nhng con ruoi mo en, roi tiet ra dch
tieu hoa lam con ruoi tr thanh thc an cho cay.
Loai thc vat an tht song trong nc goi la tao ly. Bnh thng
chung noi tren mat nc vi vo van nhng chiec la nho nh si toc. Ben
canh la, moc nhieu tui nho, chuyen dung e bat nhng con trung trong nc.
Nhng tui nho nay cau tao rat tinh te: eu co lo thong ben ngoai, lo
nay co nap ch m c vao pha ben trong (giong nh mieng cua cai
toi cai o bat ca trenh lenh rach vay), tren nap moc may si rau xuc
giac. Moi khi co tieu trung bi en trc tui va ch cham nhe vao la nap
m ra, con tieu trung theo nc vao trong tui va khong the nao ra c
na v nap nay ch m vao pha ben trong khong the ay ra ngoai c.
Cuoi cung, tieu trung bien thanh thc an trong bung cua tao ly.
Loai cay an tht co ten la mao chien ai thng sinh song nhng
ni am lay am t, la cua no ch to bang ong xu, mat la moc ay nhng
long nho. au mut cua nhng cai long o eu co nhng giot sng nho lap
lanh. ng nhien nhng giot sng o khong phai la nhng giot sng
bnh thng ma la nhng chat ket dnh do nhng si long o tiet ra. Loai
chat dnh nay co o an hoi rat cao, du nang chieu gay gat en au cung
khong lam no kho i c, ma ngc lai, con lam toa ra mui thm hn, con
trung nho ngi thay mui thm nay se bay ti an.
Sau khi con trung bay ti au vao mat la, nhng hat sng o dnh
chat con trung lai, con trung cang giay giua manh th nhng chiec long
xung quanh, giong nh cam ng, cang xiet chat con trung hn. Luc ay
cac si long se tiet ra mot chat dnh khac lam tieu hoa con trung.
Qua trnh tien hoa cua thc vat en ngay nay, nhng chiec la dung
e bat ong vat cung bien oi thien hnh van trang, co loai giong nh
chiec bnh nho, co loai giong nh cai tui hoac cung co loai la lai moc ay
long tiet ra chat dch dnh chat con trung. Noi chung, nhng loai thc vat
an tht ch co the bat c cac loai con trung nh ruoi, muoi va bm;
cung co luc chung cung an c cac loai to hn nh chuon chuon.
Rat nhieu loai cay t tiet ra cac chat dch khac nhau tren than,
canh va re cua chung. Luc au, con ngi cha e y ti van e nay v
cho rang nhng chat dch o chang co tac dung g. Nhng ve sau cac nha
khoa hoc mi phat hien s tiet dch nay that khong n gian va no co
297
moi quan he rat quan trong oi vi s sinh ton cua thc vat. Trong nhng
nam 70 cua the ky nay, Trotki giao s sinh vat hoc ngi Lien Xo
(cu) a phat hien, c the cua ong vat va cac loai con trung khi b
thng, vet thng rat de thoi ra. Nhng vi thc vat lai hoan toan khac,
vet thng cua cay coi khong nhng khong b thoi ra ma lai rat nhanh
chong khep mieng. Vay nguyen nhan do au? Quan sat trong thi gian
dai, ong phat hien, sau khi cay b thng thng san sinh ra rat nhieu
dch tiet am ac; co le gia vet thng, cac chat dch tiet ra va kha nang
chong thoi ra co moi quan he nao o. Sau hang loat th nghiem, giao s
a neu ra mot luan iem: s tiet dch cua cay la mot vu kh t bao ve sau
khi b thng. Sau khi cay b chat hoac b cac loai con trung lam b
thng, nhng chat dch c tiet ra mieng vet thng tr thanh mot
loai thuoc chong thoi ra rat hieu qua, no co the km ham s phat trien
cua vi khuan e t bao ve mnh.
Maicn mot nha khoa hoc ngi My qua quan sat phat hien, loai
cay ao ma chung ta thng gap, c sau moi o xuan ve, chung lai tiet ra
rat nhieu nha ao dinh dnh tren than cay va ieu thu v hn la, trong
nhng cuc nha o, ta lai thng nhn thay xac cua cac loai sau hai va
cac loai con trung nho khac. Ong cho rang, o khong phai la hien tng
ngau nhien. Vao mua xuan va mua he, ao rat de b con trung pha hoai,
ma trong giai oan nay cay ao lai tiet ra cac chat dch vi so lng ln
nhat. Rat ro rang, ieu nay phai co quan he chat vi viec chong lai s
xam hai cua cac loai con trung. Do chat dch cua cay ao va mem lai
va dnh, ong lai tng cuc ben ngoai canh cay va than cay, chung
giong nh rat nhieu lo cot c xay dng e phong toa chat che con
ng dan ti cac mam la non cua cay. Khi con trung hoac sau bo nho
khac co y o tan cong mam cay non th ch s suat nho a b nhng cuc
nha ao o dnh chat lai khong the thoat ra c.
Chat dch ma thc vat tiet ra khong ch la mot thu oan rat hieu
qua chong lai vi khuan va con trung, ma no con la vu kh quan trong
trong cuoc au tranh sinh ton gia chung. Co mot so loai thc vat ngay t
khi moc mam a bat au s canh tranh sinh ton roi. Chung t tiet cac
chat oc ra at xung quanh e ngan can cac hat giong khac nay mam.
Nhn chung, oc to thc vat chu yeu co cac chat sau:
- Alkaloid: oc to cha N, nh trong cay thuoc la, nam oc.
298
- Glucoside: San pham ket hp gia ng va goc OH. V du nh
chat ginosit trong cay bach qua (ginkgo bibola) va trong hat hanh nhan
ang (prunus armeniaca ansu).
- Saponin: trong mam xanh khoai tay, mot hp chat phc tap, khi
hoa tan trong nc noi bot trang.
- Protein oc: nh rilin trong hat thau dau.
- Crotein trong hat ba au (cron tiglium)
- Cac chat oc co the ch phan bo trong mot vai bo phan hay ca
toan cay; ngay trong mot bo phan lai phan bo khac nhau, co the nhieu
trong la hoac re hay canh. Ngay re co the nhieu chop re, la co the
la gia, trong mot la, co the, ch tap trung chop la. Tuy nhien, trong hoa
th t gap chat oc hn.
6.3.2 MoI so |oo| Ihuc voI I|eI doc Io
Day cam thao (aburus precatorius)
Ho Canh bm (papilonacae), day leo, canh nho, than cha nhieu
x, la xep hnh long chim; hoa mau hong.
Trong hat cha chat protein oc goi la abrin (C
12
H
14
N
2
O
2
), kem oc hn
rixin trong hat thau dau va abralin (C
13
H
14
O
7
) la mot chat dang tinh the.
CHCH
2
CHCOOH
N-H

(Abrin)

Kim anh (rosallaevigata mich)
Thuoc ho hoa hong (rosacae), cay dai 10m, ng knh than 2cm.
Than va canh co gai hng pha mat at.
Trong hat cha oc chat glucoside, 17,12% saupunozit co tac dung
manh len tuy song, than kinh va tim mach.
Mu u (calophyllum inophyllum)
Moc hoang, cung c trong cac tnh Quang Ninh, Quang Bnh,
Vnh Long, Bnh Dng.
Trong vo, vo cay, re cha nhieu oc chat xyanhydric va saponin.
CH
2
299
Cay cu au (cu san)
Cu an tot nhng la va qua lai cha chat oc nguy hiem.
Ten khoa hoc: pachryrhizus erosces L, thuoc ho canh bm (papilionaceae).
Mo ta: da y leo, co cu , la l n, qua det co lo ng xung quanh, hoa tm nhat.
Phan bo: moc hoang va trong nhieu nc ta trong lay cu, thch
hp vi cac loai at.
Thanh phan hoa hoc: hoat chat tap trung do toi (gan cu) trong
hat, la.
Loai chat oc: Loai alkaloid co ten rotenon (C
23
H
22
O
6
,),
tephrosin (C
23
H
22
O
7
)

va pachyrhizon (C
20
H
14
O
7
). Ty le rotenon trong hat
0,56 - 1,01%. La oc vi cac loai nhai lai nhng khong oc vi nga (ay
la thc te, cha c giai thch).
Lam sang: buon non, choang vang, te toan than, co the chet.
Thc te a co ngi an nham phan do toi (phan cng pha tren cu),
gay ngo oc.
La oc vi ca va loai nhai lai. Hat oc vi sau va ca.
Nhiet o nong chay phan huy cac chat nay t 232
o
C - 240
o
C. Ty le
rotein trong hat 0,56 1,01%.







Cay la ngon (gelsenium gams benth)
Ho ma tien (loganiaceae), moc hoang rat nhieu vung nui pha Bac
va Bac Trung Bo. Chung toi a thay chung vung rng Anh Sn, Ngha
an, Con Cuong (Nghe An).
V ang nen dan gian co cau: ang nh la ngon. Trong cay cha
chat gelsemin (C
20
H
22
O
2
N
2
) co oc tnh rat manh, con kumin (C
22
Ch80
Ch80 0
0
Ch8 C = Ch2
Rotenon
Ch = Ch
Ch80
0
0
0
C0
h2C
Fachyrrhi/on
C
C
C
C
300
H
22
ON
2
) khong oc lam. Ngoai ra, no con cha mot so alkaloid khac nh
kaumide (C
22
H
24
O
5
N
2
), cominin lam yeu c, c che ho hap. oc tnh la
ti va la kho giong nhau.
Them vao o con co oc chat semoecvirin va sempecvin co oc
tnh rat manh. Nhieu hien tng i rng an nham phai ch vai la ngon
hay ai o muon t t ch can nhai va la la cac chet en tc th...
Cay sui (antiraris toxicaria cesch)
Moc hoang nhieu mien nui Viet Nam, Trung Quoc, Malaysia, An
o. Ngi ta thng lay nha cay tam ten san thu rng.
Trong nha ay cha chat oc lucozit la anfa antiarin va beta antiarin,
tac ong manh len tim. Anfa antiarin (C
29
H
42
O
n
4H
2
O) la chat bot, phan
ng trung tnh, tan mot phan trong nc (27%), nhiet o 100
o
C, tan 70%
trong ru, nhiet o 85
o
C.
Thuoc la (nicotinia tabacumlin) (xem them 7.8), cay thuoc lao
(nicotinia rustica) thuoc ho ca (solanaceae),
Mac du thuoc la la mot chat oc nhng the gii hien nay van trong
thuoc la la chu yeu e hut, lam thuoc th sau, lam thuoc tr benh. Hoat
chat chu yeu cua thuoc la la nicotine, ham lng cha t 2%-10%.
Ben canh nicotine con co nornicitin, anabasin la ong phan nicotin,
ngooai ra con co nicotenlin, nicotilin, myosmin. Ngi ln chet khi c the
hap thu 15 - 20g nicotine; tre con ch can vai gam cung chet bi v no
lam tang benh tim mach, ung th... Nha cua thuoc la boi len da chuot
gay ung th da.
Cay thuoc phien (papaver somniferum)
ay thuoc loai oc chat gay nghien gay ao giac, lieu cao co the
gay ot t. Co cha acid meconic, acid tactric, acid xitric, mocphin,
nacotin papaverin Trong qua chn cha alkaloid, lng morphine 0,5%;
nacotin = 0,018%, codein = 0,028%.
Thau dau (ricius communis)
Con goi la u u ta, thuoc ho thau au (euphordiaceae). Thanh
phan cua thau dau co cac glyceride chung nh: stearin, panmitin,
rixinolein, acid rixinoleic (la mot acid co cong thc CH
3
-(CH
2
)
5
-CH-CH
2
-
CH-(CH
2
)
2
-COOH). Acid nay thuy phan manh. Chat rixin t le 3 -5 %
301
trong hat la mot protein oc. Co the chiet xuat rixin bang cach ngam
nc muoi roi cho ket tua bang amonsunphat; rixin khong tan trong dau.
Theo Vallete va Salvanet (1936), tac dung tay cua thau dau la do
acid rixinoleic c giai phong trong ruot non. Chat rixin rat oc, lieu t
0,002mg se gay ra chet tho nang 1kg. Rixin b nhiet o cao huy 115
o
C
trong vong 1,5h. Tnh oc: 3 gram kho dau giet chet con bo nang 100kg;
ch tiem 0,03 mg vao cho, no chet ngay.
Ca oc dc (datura melel)
Chat oc chu yeu trong cay nay la alkaloid. Ty le alkaloid thay oi
tuy theo bo phan va thi ky sinh trng cua cay, trong la cha 0,1 - 0,5%,
re cha 0,6 - 0,7%, hat t 0,1 - 0,5%, qua cha 0,12%, hoa t 0,25% -
0,6%. La, hoa, hat, re co chat hyoxin hay scopolamin (C
17
H
21
NO
4
), ngoai
ra con co hyoxyamin va atropin (C
17
H
21
NO
3
).
Atropin la m c vo ng ma t dan ra, ga y da n o ng t , nha n ca u de p
la i, ap l c ma t tang le n, lam cho qua trnh tie t n c bo t, mo ho i, dch
v, dch ruot dng la i. Lie u o c atropin tac o ng len nao la m say, ie n,
ho hap tang, so t, te liet ... Trong hoa ca co chat gay me scopolamin co
hoat tnh sinh ly cao tac o ng len tha n kinh con ngi. a u day than
kinh b chat scopolamin chiem gi , lam cho hoat ong dan truyen be
mat b c che .

HC - CH - CH
2
O CH
2
OH HC - CH - CH
2

O NCH
3
CH - O - C - C - NCH
3
CH - O - C - C
HC - CH CH
2
H H
2
C - CH - CH
2

Hyoxin Atropin

Mot so thc vat tiet dch oc
Mot so loai cay an sau bo (cay nap am) co la b bien dang cha
dch tiet e bat moi, co khoang 4 ho, 400 loai cay an sau bo. Ngoai ra,
con co mot so cay nh ngai (artemisia nulgaris) va xng bo (acorus
gramineus) c ngi ta ngam nc lam thuoc tr sau, diet nhen, sau
cuon la ...
302
Trong hat bach qua va hat nhan co cha ginnosit khi hoa vao nc
tao ra acid cyanhydric (HCN) rat oc. cu khoai tay, khi vo chuyen sang
mau xanh, thng tap trung mam choi oc to beladonin gay ngo oc,
non ma, i tieu. Trong hoa cuc tr sau co chat este tap trung nhieu
bau nhuy hoa, chat pyrethroid la chat oc than kinh.
Cay akee (blighia sapida)
Nhng trai non cha chn va la non cua cay akee nhiet i (blighia
sapida) rat oc. Tai Cuba va Jamaica co hn 50 trng hp b nhiem oc
(mot vai ngi chet) xay ra hang nam. Khoang 85% trng hp nhiem
oc nay la tre em. Mot trai cay cha chn co the cha ng mot lng
oc gay chet ngi, ma chat oc nay co the hoa tan trong nc soi.
Nhng anh hng cua oc to t cay akee van cha c nghien cu
sau. Benh ly tm thay trong nao la s xung huyet va xuat huyet trong
khong gian mang phu va nhu mo. Phoi b tac nghen va bai tiet huyet
trang. Gan va than thoai hoa, trng len; tim va nao cung b thoai hoa,
nho i.
Trieu chng ngo oc
Bieu hien chnh nhiem oc la non ma, mau huyet khong lu thong.
Khi an vao: buon non, non ma, thng xuyen kho chu bung bat
au t 2 gi sau khi an. Benh nhan co the khoi sau 2 - 6 gi. S non ma
co the tai xuat hien, sau o la co giat, hon me, giam than nhiet va ap
suat trong mau. Trong trng hp t vong, cai chet xay ra sau 24 gi sau
khi an trai cay vao bung.
Phong chong
Ch nen hai nhng trai cay chn. Nhng trai non nen ot chay e
tranh trng hp tre em nhat an. Vo trai va hat eu cha oc chat.
Neu trai cay c nau, nc sau khi nau phai c thai bo va
khong dung cho muc ch nau an khac.
Cay thau dau (ricinus communis) va hat xau chuoi jequirity
(abrus precatorius)
Cay thau dau c trong v muc ch thng mai va dung lam trang
sc. Ba nghien d sau khi ep dau thau dau co the gay phan ng ao giac
hay gay oc tnh.
303
Cay jequirity (hat hoa hong, chuoi hat) c trong vi muc ch lam
vat trang sc eo vung kh hau nhiet i. Hat nay dai 6mm mau cam
sang co mot au en. Ngi ta s dung cac chuoi hat nay e trang hoang
cho cac bo y phuc.
Khi an vao bung, ch mot hat thau dau hay jequirity cung u gay
nhiem oc, roi t vong, nhat la khi hat nay c nhai ky. Neu nuot chng
hat nay, oc tnh khong giong nh tren v vo hat co tnh hap thu.
Rici, mot oc chat albumin co trong hat thau dau, va abrin, mot
albumin n gian co trong hat xau chuoi (jequirity), la nguyen nhan gay
dnh ket va xuat huyet te bao mau o ti nong o pha loang rat ln
(1:1.000.000). No cung gay chan thng en cac te bao khac va gay bat
on nh nhiet.
Benh ly tm thay trong trng hp t vong do hat thau dau hay
jequirity bao gom chng xuat huyet, gay phu thung ng ruot, xuat
huyet, thoai hoa than.
Trieu chng ngo oc
Bieu hien chnh ngo oc la non ma, tieu chay, mau huyet khong
lu thong.
- Nhiem oc cap tnh
Khi an vao: sau 2 gi en nhieu ngay, rat mieng, buon non va non
ma, tieu chay, au bung ue oai, mat phng hng, xanh xao, mach kem lu
thong, xuat huyet mang li, benh ve mau, co giat, cai chet xay ra sau 12
ngay, do chng tang ure huyet. Chat non ma ra va phan co the cha mau.
- Nhiem oc man tnh
Khi ht phai bui ba hat thau dau, gay viem da, viem mui, co va mat.
Phong chong
Tre em khong c tiep can vi hat thau dau hay hat jequirity. Bui
t qua trnh ep hat thau dau phai c thu gom va x ly thch ang.
ieu tr
Loai bo thc an trong da day bang cach suc da day hay gay non.
Phng phap tay nhe cung co the s dung, duy tr s truyen mau.
304
Hat fava (vicia faba)
Hat fava hay hat nga, c trong vi muc ch thng mai, s
dung lam thuoc.
Co nhieu phan ng xay ra kch liet sau khi an hat fava hay ngi
phan hoa ang moc.
Hat fava gay dnh ket va xuat huyet nhng ngi ma thieu hut
enzym glucose -6-phosphate dehydrogenase. Benh ly la xuat huyet va
ket tu hemoglobin trong than.
Trieu chng ngo oc
Bieu hien chnh nhiem oc la vang da.
Khi an hat hay ht phan hoa: sot, kho chu, vang da, xanh xao, buon
bc sau khi an 1-2 ngay hay sau khi ht phan 1-8 gi.
Phong chong: khong nen dung hat fava lam thc an cho tre di 1 tuoi.
Cay oc can (parsley)
Nhng loai thc vat oc cua dong ho rau mui tay (parsley) bao
gom cay oc can (hemlock - conium maculatum), cay oc can nc (water
hemlock) (cicuta maculata va cac loai cicuta khac) va rau mui cho (dog
parsley aethusa cynapium).
Cicuta cha cicutoxin - la chat knh thch he than kinh trung ng
giong nh pricotoxin.
Cicuta maculatum va aethusa cynapium gay te liet c.
Benh ly cua oc chat cicuta tng t nh cua picrotoxin gay viem
ng ruot vi s xung huyet bung.
Trieu chng ngo oc
Bieu hien chnh cua nhiem oc cua cay oc can la chng co giat va
roi loan ho hap.
Khi an vao :
Cicuta (v du nh cay oc can nc) gay au bung, buon non va
non ma, o mo hoi, tieu chay, co giat, xanh tm, roi loan ho hap
va ngng nhp tim.
Conium (cay oc can) va aethusa (dog parsley) gay buon non va
non ma, chay nc dai, sot va c bap t t yeu dan, sau o,
xuat huyet kem theo roi loan ho hap.
305
Phong chong: khong c an nhng loai trai cay dai cha c xac
nh tung tch.
Cay sn oc (poison evy), soi oc (rhus radicans) va cay muoi
oc (poison sumac).
o la nhng cay co rat nhieu vung rng nhiet i pha Bac nc
ta va mot so nc on i.
T vong rat hiem thay nhng khoang 50% trng hp do loai rhus
gay ra benh viem da d doi va hn 10% b bat lc tam thi.
Khi tiep xuc vi cay soi oc nhieu lan se lam gia tang cac tac nhan
nguy hiem. Neu ng lau ngoai nang, se b kch thch than. Nhng ca t
vong do cay sn oc cho thay kha nang gay nguy hiem en than va c tim.
Trieu chng ngo oc: thng la noi mun nc.
Nhiem oc cap tnh: do tiep xuc, an vao bung hay ht khoi ot cay.
Anh hng cuc bo - xay ra bat au t 12 gi en 7 ngay sau khi
tiep xuc bao gom: nga, sng len, noi san, noi mun nc, r nc
ra va ong may (vay) lai.
Chnh ngi viet sach nay cung cac ban thi pho thong i kiem cui
trong rng, a vo y chat phai cay sn con ti. Sau mot ngay co mot ban
(trong 3 ngi) b nha cay sn va hi oc cay sn tan cong, a sng vu toan
than, nhat la mat, en noi khong an noi cm. Sau 7 ngay mi khoi benh.
Anh hng chung - bao gom nhng trieu chng nh nga hau,
thanh quan, ngi yeu dan, kho chu va phat sot.
Nhiem oc man tnh: neu phi nang thng xuyen se lam cac trieu
chng them nghiem trong.
Phong chong: day tre em phat hien va tranh nhng cay noi tren.
Mac quan ao day, eo gang tay khi tiep xuc. S dung silicon dang
kem e bao ve. Khong cham vao suc vat a tiep xuc vi loai cay o. Khi
tiep xuc vi chung phai ra sach da ngay lap tc bang xa phong va nc.
ieu tr
Phai c thc hien ngay trong vong 1 phut. Loai bo chat oc tren
da bang cach ra bang xa phong co o tay manh vi nc. Loai chat oc
trong bao t bang cach gay non.
306
Cay tr ien gia (veratrum va zygadenus)
Con goi la cay le l (veratrum alba, veratrum viride hay veratrum
californicum) phan bo rong rai vung on i pha Bac nc My.
Mot so cac bao cao gan ay cho biet, a co mot so trng hp b
nhiem oc; tuy nhien, rat hiem co cac ca t vong. Ham lng gay t vong
cua cay ti co the ch 1g.
Veratrum va zygadenus cha cac hp chat nit lam cham nhp tim
va giam ap suat mau. Ham lng ln hn se tang ap suat mau bang tac
ong trc tiep len qua trnh chuyen van mach trung tam nao.
Trieu chng ngo oc: bieu hien chnh la non ma va ha ap suat mau.
Nhiem oc cap tnh (khi an vao bung):
Buon non, non ma gay gat, tieu chay, yeu c, loan th, ha nhp tim
(xuong con 30 hay thap hn), va giam ap suat mau (tam thu 50mm Hg
hay t hn). Vi lng nhieu qua, ap suat mau se tang len en 200mm Hg
hay cao hn ong thi vi tang nhp tim.
Nhiem oc man tnh: an nhieu lan vi lng nho co the gay kch
ng lam ha ap suat mau nhng se khong lam tang ap suat mau.
Phong chong: tranh cho tre em khong an cac loai cay la noi tren.
ieu tr: loai chat oc trong bao t bang cach gay non.
Cay ho chan be
Gom dieffenbachia, caladium, alocasia, colocasia, philodendron,
arisaema triphyllum.
oc chat trong cac bo phan cua cay. oc tnh gay bi cac oxalate
va cac oc chat khac.
Trieu chng ngo oc: chung kch thch mang nhay, lam buon non
va oi ma, tieu chay, chay dai.
Cac chat lam du: sa, dau, nc mat.
Cay mao a hoang
Tat ca moi thanh phan cua cay eu co cung oc chat la digitalis.
Digitalis lam tang lc ap cua tim; qua lieu lam tang s kch thch tam
that, ket qua la ngoai tam thu. Digitalis con kch thch he thong than kinh
trung ng. Viec mat kali do non, tieu chay cang lam tang oc tnh.
307
Lieu lng len en 3 - 5mg se gay nguy hiem.
Chat nay c s dung e ieu che thuoc cha benh tim. Vi lieu
lng thuoc khoang 2 - 3 gi co tac dung kch thch tim. Lieu gay chet
gap 20 - 50 lan lieu s dung. Th nghiem tren loai gam nham th ty le
gay chet tnh theo ty le khoi lng la 0,7 mg/kg.
Trieu chng ngo oc
Pho bien nhat la non ma, nhp tim khong eu an.
Nhiem oc cap tnh: (do viec tiem chch, an uong)
au au, non ma, m mat, mat th lc nghiem trong, mach ap
cham hoac khong bnh thng, huyet ap giam, mu mat va chet. Benh
nhan ln tuoi co trieu chng tam than ky la. Tre em th suy sup nghiem
trong he thong than kinh trung ng.
Cay truc ao (nerium olaender)
Ho truc ao (apocynaceae), c trong nhieu vung a Trung Hai.
oc chat oleandrin trong tat ca cac bo phan cua cay. Trieu chng
ngo oc nh vi digitalis.
Cay truc ao vang (thevetia species): oc chat digtalis cung co trong
toan bo cay, ac biet la vo than cay.
Cay da
Vo da co cha mot loai nam oc candida tropicalis, bam vao cho
lom cua vo, mat thng khong nhn thay. Neu qua da b dap nat, thoi,
nam oc se tham nhap vao than qua da gay hai cho ngi an. Mat khac,
khi got da e sot mat da, an se b d ng goi la say da. o la do
chat oxalat a phan huy te bao rat nhanh.
Trieu chng ngo oc
An khi bung oi rat de b ngo oc. T 30 phut en 1 gi, vat va,
kho chu (nhat la tre em), da noi nhng cuc man nga, au bung, tieu
chay, mach nhanh, huyet ap ha, kho th, phoi ran.
ieu tr
- Chong d ng : uong hoac tiem natrihyposulfit.
- Tr tim mach : tiem long nao 0,2g, ngay 1 - 2 lan.
308
Phong nga : ch cho tre an da ti, cat het mat da, an khi bung
no, sau ba an tra.
Hat cau
Cha oc chat arecoline
Trieu chng ngo oc: non ma, tieu chay, kho th, th lc kem, co
giat. Nhng ngi nhai qua cau ti ban au thay hay hay nhng nhai
nhieu, nuot nc se de b say. Ngi an trau lan au cung de say nhe.
Cay ai hoang
La loai cay co cuong la o va c s dung nh la mot loai trai
cay. Phan la co cha acid oxalic.
Trieu chng ngo oc: non ma, tieu chay, au kinh khung, giam s
hnh thanh ure, xuat huyet.
Anh ao (loai prunus)
Hat va qua co cha amygdalin (C
6
H
5
.CHCO.CHO)
Trieu chng ngo oc: trang thai sng s, te liet day am thanh, co
giat va hon me neu nhai hat.
Cay xoai (mangifera indical)
Vo qua xoai va nha cay co cha oc chat se lam mat tinh than, non
ma, tieu chay. V the, khong nen an vo va tranh tiep xuc vi nha cay.
Cay thuy tung (taxus)
Co cha taxine trong go, vo, la va hat.
Trieu chng ngo oc: buon non, ma, tieu chay, au bung, kho tieu,
dan ong t, c the co giat, kch ong, hon me.
Cay tu cau (hydrangea)
oc chat co le la mot loai cyanogenic cha trong toan bo cay.
Cay san (khoai m)
Ham lng cyanide co trong vo, ac biet la trong cac chop cu, nhat
la nhng vung cu b ton thng do re tranh an luon vao hay khi cham bon
ung phai, cay se tiet ra rat nhieu HCN e t ve. Xung quanh vet thng
se hnh thanh mot lp ban cha ay HCN. V vay, khi an khoai m,
tranh ngo oc phai luoc nhieu nc, un ky, m vung e cho HCN bay
309
hi. Khong c an vo, hai chop cu, nhat la ni cu b ton thng. La san
cung cha nhieu chat oc HCN. Co ngi lay la luoc an a b ngo oc.
Trieu chng ngo oc: trang thai sng s, te liet day than kinh am
thanh, co giat va hon me.
Cay canhkina (cinchona)
Trong vo cay canhkina co cha mot loai alkaloid, goi la quinidine.
Quinidine c s dung e ieu tr benh tim. Lieu lng thap hn
0,2g a co the gay chet ngi. T le chet do dung chat quinidine trong
thuoc tr tim la 1%.
Quinidine lam giam hoat ong trao oi chat cua tat ca cac te bao,
lam anh hng en tim. Co nhieu trng hp gay xuat huyet khap c the
nh la ket qua cua s nghen mach.
Hanh bien o
ay la loai cay co a Trung Hai, co v hang manh. Tac nhan oc la
hon hp cac glucosite - cylaren, cyline, cynistrine va mot so chat khac.
Che pham t cac loai hanh nay gay oc cho hoat ong cua tim vi
lieu lng nho (khoang 500 mg/1kg chuot cong).
Cay thuoc phien Mexico (argemone mexicana)
oc to la cac alkaloid cha trong la va hat.
Trieu chng ngo oc: non, ma, hon me va anh hng en th lc.
Cay "tim r mau" (dicentra species)
Moi bo phan cua cay eu co cha cac alkaloid.
Trieu chng ngo oc: mat ieu hoa, ho hap giam, co giat.
au lupin (lupinus)
Cac bo phan cua cay, ac biet trong qua, co cha lupinine va mot
so alkaloid lien quan.
Trieu chng ngo oc: te liet, mach yeu, th kho va co giat.
Cay nhuc au khau (myristica fragrans)
oc chat myristicin co trong hat cua cay
Trieu chng ngo oc: b ao giac, me sang va chng co giat.

310
Cay caffeine
oc to aminophilline co trong hat caffeine. Ham lng aminophilline
(theophylline ethylenediamine) gay chet ngi la 183 - 250 mg/kg.
Tiem aminophilline vao ngi de b xuc cam lap tc se gay v
mach mau va chet. Tiem nhanh aminophilline vao tnh mach se gay c
che tim.
Caffeine co the dung e cha cac benh hen, benh tim va dung nh
thuoc li tieu.
Cay nguyet que (kalmia species) va cay o quyen (rhododendron)
Co oc chat andromedotoxin trong tat ca cac bo phan cua cay.
Trieu chng ngo oc: chay nc dai, nc mat, chay nc mui, non,
co giat, mach cham, huyet ap thap, te liet.
Sambucus species va rhodotypos scandens
Sambucus species co cha cyanogenic glycoside trong la, mam, vo
va re cay va rhodotypos scandens co trong hat.
Trieu chng ngo oc: hoa mat, nhc au, buon non, non ma, th
gap, tim va mach ap manh, co giat.
Chat oc solanine
ay la mot loai oc chat co cha trong cac loai cay sau :
Blue nightshade (solaum dulcamara): la loai cay co qua mong.
oc chat solanine cha trong qua va la.
Solaum nigrum: cung giong nh solaum dulcamera, cha salanine
trong la va qua cha chn.
Trieu chng ngo oc: au bung, non, tieu chay, suy sup than kinh
va ho hap, mach ap nhanh hoac cham, kch ong.
Cay xoan (ten goi khac: cay sau au, sau ong)
Ten khoa hoc: melia ezadarach, thuoc ho meliaceae.
Mo ta: cay trng thanh cao 20 - 30m, than thang, la nho co v
ang, hoa mau tm.
Phan bo: moc hoang va trong nhieu ni nc ta, thch hp vi cac
loai at. Ngi mien Bac trong nhieu trong vn e lay go lam nha.
311
Thanh phan hoa hoc: hoat chat chu yeu trong cay xoan la loai
alkaloid co v ang, tap trung vo, la, re, qua; co cong thc:
C
30
H
38
O
11
va C
9
H
8
O
4
, rat nhay cam vi giun.
Lam sang: bon non, choang vang, khong muon an, mat o bng,
yeu met, te toan than.
Lieu oc: LD
50
oi vi chuot, sau 40phut = 1,491gr, sau 24 gi =
1,356gr, sau 48 gi = 1,277gr.
Thc te nhieu ao ca ngam xoan cay (lam nha) lam ca chet hang
loat. Ngi ta co the dung khoi khi ot la xoan ti e hun muoi
hoac lay nc gia t la xoan diet sau hai lua.
Cay toi oc
Ten khoa hoc: colchicum autumnale thuoc ho hanh toi (liliacese)
Mo ta: la loai co song lau nam gan giong vi toi nha.
Phan bo: moc hoang va trong nhieu ni x lanh, Viet Nam
cha co.
Thanh phan hoa hoc: hoat chat chu yeu la loai alcaloid co ten
conchixin, tap trung hat va cu, co cau tao phc tap.
Trieu chng: bieu hien te liet, e lau co hien tng teo c. No
ngan can s phan chia cua te bao.
Lieu oc: lieu chet trung bnh 0,03 mg/1kg the trong.
6.4. OC IO DO NAM MOC IIEI PA
Nam moc la mot t ghep e ch nam noi chung. Nam moc oc la
nhng loai nam moc ban than no mang oc tnh do tch luy hay do bien
dng c the.
oc chat sinh ra t nam la micotoxin co trong thc an cua con ngi va
suc vat. Ngoai ra trong nam con cha: alkaloid, tricotexin, alkatoxin. Co hai
loai nam gay oc nhat la: amanita muscaria va amanita palloides.
Nam amanita: con co ten la nam bat moi, tan mau vang tham hoac
o ti, nh co cham trang hay vang rat ep. Nam nay cha chat
muscarin rat oc, lieu gay chet ngi la 50mg, ngo oc thng xay ra
vai phut ti vai gi sau khi an.
312
Nam amanita palloides: thng thay loai nam mau nau uc, rat
thng gap va ngo oc xay ra sau mot thi gian 5 - 15gi bang cac hoi
chng: viem da day, ruot rat au n, mat the dch kem theo cac bieu
hien cua cac thng ton noi tang, gluco huyet giam thap.
Nam aspergillus flavus va parasiticus la nhng nam oc gay oc to
ung th nh : aflatoxins. Dang nam moc nay phat trien nhiet o 7,5
40
o
C, khi phat trien 3 ngay chung co the phat tan nhanh oc to bao t
khap ni trong gao, au phong, bap, lua m, thc an gia suc... Trong vang
si nam hoac pha ngoai cac san pham trao oi chat khac nhau cua si
nam, cha cac chat: acid oxilic, acid xitric. Cac chat oc hai oi vi cac
vi sinh vat khac, cac chat khang sinh... Khi b nam moc tan cong, mam
hat giong de b h do oc to nam gay ra. Ngoai ra, nam moc con phan
huy tao ra cac protein la, gay d ng...
Nam oc co the moc bat c ni nao, ngay ca nhng cho co nam
khong oc. Nhng loai nguy hiem nhat la: amanita phalloides, amanita
verna, amanita visora, amanita esculenta va loai gelerina.
An phai ch mot phan cua cay nam oc cung co the gay t vong. Co
hn 100 trng hp b t vong moi nam do an phai nam oc.
Nam amanita muscaria cha atropine alkaloid va mot so chat khac
co the gay me, co giat va gay ao giac. Mot so loai nam co cha alkaloid
muscarine gay anh hng nh kch thch ong giao cam tren da va mach.
Nhiem oc man tnh thng khong xay ra.
Nam amanita phalloides cha polypeptides amanitin bien oi than
nhiet va phalloidin gay nguy hiem en te bao va c the. Gan, than, nao
bo va tim eu b anh hng. Nhng loai nam khac nh loai nam amanita
cung nh gelerina co the gay nhiem oc nhe. oc chat chu yeu gay anh
hng en mo te bao ngi va ong vat.
Benh ly dan en t vong do nam oc la thoai m gan, than, tim
va gan.
Trieu chng ngo oc: bieu hien chnh cua nhiem oc la non ma,
kho th va gay vang da.
Trieu chng khi an vao:
- Amanitin (amatoxin) (amanita phalloides, amanita verna, amanita
visora, amanita esculenta va loai gelerina) - sau khi ngam vao trong 6 - 24 gi,
313
gay buon non d doi va non ma ra mau va phan, au n yeu dan; gay to
gan, vang da, yeu phoi, au au, lang tr va suy nhc; co dau hieu chan
thng nao, hon me hay te liet. Ty le t vong khoang 50%.
- Nam gyromitrin (monomethylhydrazine) (gyromitra va helvella) - gay
non ma, te liet, hon me, xuat huyet. Ty le t vong khoang 15 - 40%.
- Nam muscarine (inocybe va clitocybe)- non ma, teo tim, giam
huyet ap, chay nc dai, co that con ngi, co that cuong phoi, chay nc
mat. S loan nhp tim co the xay ra. Ty le t vong khoang 5%.
- Nam antichonilergic (amanita muscaria, amanita pantherina,
amanita cokeri, amanita crenulata va loai amanita solitaria). Trng hp
nay gay rat nhieu trieu chng khac nhau sau khi an vao bung 1-2 gi;
bao gom: ong kinh, me sang, chay nc dai, th kho khe, non ma, tieu
chay, cham nhp tim, m rong hay thu hep con ngi, rung c. Cac trng
hp t vong thng hiem xay ra.
- Loai kch thch ng ruot (boletus, cantharellus, clitocybe,
clorophyllum, hebeloma, lactarius, lepiota, naematoloma, rhodophylus,
russula va tricholoma) gay buon non, non ma, tieu chay, loan nhp tim va gay
kho chu keo dai en 1 tuan. Cac trng hp t vong t khi xay ra.
- Nam disulfiram (coprinus)- gay non ma, tieu chay, loan nhp tim
va tang nong o con trong nhieu ngay. Cac trng hp t vong hiem khi
xay ra.
- Loai gay ao giac (psilicybe va panaeolus) dan ong t, mat ieu
hoa, yeu dan, mat phng hng, au bung, sot, co giat. Cac trng hp
t vong hiem khi xay ra.
- Phong chong: hau het cac loai nam dai thng rat nguy hiem nen
cach tot nhat la tranh dung. Nhng ngi co kinh nghiem mi nen i hai
nam rng, neu khong de b nham. Trng hp gan ay Hoa Bnh Yen
Bai va acLak a xay ra ngo oc en t vong.
ieu tr: loai bo thc an trong da day bang cach gay non, tr nhng
benh nhan a non roi. Sau khi non, dung than hoat tnh 70% tinh chat e
loai bo nhng chat oc khong hap thu.

314
6.5. OC IO VI $INH VAI
6.5.1. MoI so v| du
LoaI vI khuan ThoI ky u banh (h) 6ar su ro
Stahylococcus 1 G hhiem benh do nghe nghie
Clostridium erringens 8 22 Su hat trien cua bao tu
Bacillus cereus 1 1G Su hat trien cua bao tu
vibrio arahaemolyticus 4 OG huJc bien o nhiem
Sau ay la mot so benh do vi khuan gay ra:
1. Viem ai trang do vi khuan
Nguyen nhan la do cac loai shiga, flexner, salmonella, Escherichia
(E.coli), tu cau, lien cau va mot so loai vi khuan khac.
Cac vi khuan co trong ai trang co tac dung len men, a en snh
hi va cac acid hu c va lam thoi ra, tao nen amonia, phenol, indol,...
2. Lien cau khuan
Gay ra benh thap khp cap (bouillaud), benh pho bien nc ta.
Lien cau khuan tiet ra oc to streptolysin, streptokinaza, streptodornaza...,
S phoi hp oc to lien cau vi cac thanh phan trong mau, lam xuat hien
khang the ac hieu ma phan ng la nguyen nhan cua s viem nhiem
tim, khp.
Rieng oi vi van tim, do trong cau truc co mot phan tng t mot
khang nguyen lien cau; v vay, khang the streptolysin khi phan ng vi
lien cau khuan cung phan ng vi van tim, gay nen nhng ton thng
ngay cang nang, ke ca sau nay khi khong con nhiem lien cau khuan na.
Trieu chng
Sot 38 - 40
o
C sau 2 tuan viem hong, mach nhanh, c the met moi,
gay, xanh xao, bieng an, chay mau cam; loan nhp tim; viem khp: cac
khp au, sng o.
3. Vi khuan thng han va pho thng han
Salmonella gay benh thng han va salmonella para A va B gay benh
pho thng han. ay la nhng trc khuan co long, di ong, gram am, co
khang nguyen long, than, dung vao viec chuan oan huyet thanh vidal
va felix va khang nguyen e phat hien ngi ang nhiem khuan.
315
Vi khuan xam nhap vao, sinh san ruot, lam sot keo dai, li b, roi
loan tieu hoa va tieng tim m.
Lay qua ng ruot, gian tiep qua nc hoac thc an nhiem khuan
va co the lay t ngi nhiem benh. Trc khuan theo phan ra ngoai va ton
tai rat lau.
4. Vi khuan clostridium botulinum
La mot dang trc khuan k kh, sinh san bang bao t phat trien tot
nhiet o t 34 50
o
C, co at, nc, nhat la thc pham co o acid thap.
oc to la nhng protein co phan t lng ln, thuoc vao loai oc to
manh nhat. Ch can 28,3 gram co the giet 200 trieu ngi, nhng, may
thay, oc to nay de b phan huy khi nhiet o cao, no se b phan huy sau
khi un soi.
5. Vi khuan staphylococcus aureus
La loai cau khuan hieu kh, thng ky sinh tren da, khoang mui, toc
ngi. Khi xam nhap vao thc pham tao ra oc to protein co phan t lng
thap, goi la oc to ng ruot, gay non ma, tieu chay. oc to nay chu
nhiet, un soi khong pha huy, nan nhan khong chet nhng rat au n do cac
phan ng cc ky d doi.
6. Vi khuan vibrio cholerae
Gay dch benh rong ln, la mot vi sinh dang trc khuan hnh dau phay,
chung thng phat trien tot tren moi trng kiem tnh va chuyen ong linh
hoat bang long roi; san sinh ra oc to ruot va noi oc to trong ng tieu
hoa, kch thch nghiem trong mang nhay va lam suy yeu bm natri cua te
bao ong vat, gay benh tieu chay.
7. Vi khuan vibrio parahaemolicus
La sinh vat a man, phat trien trong moi trng co o muoi t 4 - 8%o,
nhiet o chu ng t 15
o
C - 40
o
C, vi pH t 5 - 9,6. Vi sinh vat oc to co
kha nang gay tan huyet mau ngi.
Thng gap chung trong cac loai nhuyen the, giap xac bien va ca
moi trng nc ngot.
Dch benh manh vao mua he khi nhiet o am hn gay ra cac benh au
bung, non, tieu chay, au au ....
316
Vi khuan nay cung gay hai tren nhng con tom su, gay chet hang loat
cac tnh ven bien nc ta.
6.5.2. oc Io v| s|nh voI goy ho| Ihuc voI
Cac vi sinh vat tuy nghi se tiet vao moi trng xung quanh nhng chat
co tac ong oc cho te bao cay chu. Ban chat hoa hoc cua cac chat oc do vi
sinh vat tiet ra rat a dang, trong o co cac acid hu c.
oc to do nam va vi khuan gay benh cay tiet ra co the do cac amide,
acid amide, ure va amoniac gay nen. Ngoai ra, chung con tiet ra cac
polisacarite lam cho cac ong dan b tham va tac lai, lam cho cay b heo. Tac
ong cua cac vi sinh vat gay benh khong phai ch do mot thanh phan nao
nhat nh ma la do tac ong ong thi cua mot so chat oc gay nen. Nhng
dau hieu b benh khac nhau.
S a dang ve thanh phan va oc to do vi sinh vat tiet ra phu hp vi
tac ong a dang cua chung len cay. Nhng c che tac ong cua moi chat
gay oc rieng le xay ra trong cay th ch mi c nghien cu cho vai chat
va so lieu cung cha ay u.
a. oc to Fusarium lycopersici sacc.
oc to nay gay benh heo ru ca chua.
Trong cac chat tiet ra cua fusarium lycopersici co ba chat oc la
licomarazmin, aixt fusaric va vazinfuscarin.
Phc he nay vi sat co oc tnh cao hn nhieu so vi licomarazmin t
do. Licomarazmin tao nen cac mo chet hoai nh va ngoai vi la ca chua b
nhiem fusarium.
Acid fusarit con lam mat hoat tnh cua cac enzym cha pocphirin cua
cay chu.
Chat oc th ba co trong fusarium lycopersici co ten la vazinfuscarin,
ban chat hoa hoc cha c xac nh, co the xem no la cac protein enzym
ac hieu. Chat nay gay nen dau hieu ac trng cho benh kho la ca chua - b
tham va tac cac ong dan.
b. Claviceps purpurea
Tao nen hang loat cac alkaloid la dan xuat cua acid lizerginic, gay
benh heo da hau.
317
c. Fusarium oxysporum niveum
Hnh thanh chat oc philonnivein la sterin (C
29
H
46
O
2
)
d. Endothia parasitica
Tiet ra biantraquinon co ten skirin (C
30
H
18
O
10
) va diapoctin (C
13
H
14
O
5
).
Hai hp chat nay lam heo cay ca chua non.
e. Pseudomonas tabac
ay la mot loai ky sinh tren la thuoc la, oc chat do no tiet ra lam anh
hng en s trao oi chat cua cay. Khi co vi khuan nay xam nhiem, than
cay thuoc la xuat hien nhng vong mo chet, ng knh 1 - 2cm. Theo
nghien cu cua Braun va cac cong tac vien (1950, 1955), tac ong cua chat
oc dan en s pha huy hay thay oi metionin.
Chat oc tiet ra t pseudomonas tabaci co le la acid -lactilamino -
- hydroxi-- aminopimelic la khang chat thay oi mentionin. Chat oc danh
lay mentionin cua cay, lam te bao cay b thieu no, lam tien trnh bnh thng
cua s trao oi chat b pha huy, mo cay b chet.
Cac loai oc to dang nay co the tao nen phc chat vi sat trong
sinh chat cua cay. Chung ket hp vi cac ion kim loai e tao vong. Kha
nang tao lien ket vi cac KLN vi lng can cho cay la mot trong nhng
tnh chat tao nen oc tnh cua no. Cac chat tao chelate gay nen hien
tng benh ly tren cay ca chua non.
6.5.3. Ngo doc Ihuc phom
Ngo oc thc pham la do an phai thc an co chat oc, thng xay
ra mot cach ot ngot, hang loat, co nhng trieu chng cua mot benh cap
tnh, bieu hien bang non ma, a chay, ... kem theo cac trieu chng khac,
tuy theo ac iem cua tng loai ngo oc (tr mot so trng hp ac biet
nh ngo oc do oc to cua clostridium botulinum, trieu chng ngo oc la
tao bon do b te liet than kinh ...).
- Nguyen nhan:
+ Ngo oc do thc an nhiem vi sinh vat hay oc to vi sinh vat.
+ Ngo oc do ban than thc an co chat oc hu c, vo c hay c kim.
+ Ngo oc do cac hoa chat cho them hoac nhiem vao thc an nh pham
mau, chat chong thiu, lam thc an don, dai hn nh han the, formalin cho vao
banh ph hay chat benzoate chong moc.
318
- ieu kien sinh hoat va ieu kien san xuat khac nhau th s phat
sinh ngo oc thc an cung khong giong nhau. Tuy tng luc, tng ni, se
co nhieu loai ngo oc khac nhau. Th du, ngo oc do vi sinh vat phan ln
phat sinh vao mua he, ngo oc do an phai rau dai (thng mien nui) ...;
ngi lam cong tac ve sinh phong dch can phai nam c nhng ac
iem o e chu ong trong viec phong chong.
- Gay benh: ngo oc thc an do vi khuan thng rat pho bien nhng
lai khong nguy hiem lam va ty le t vong thap. Ca tht oi thiu la loai thc
an chu yeu gay benh. Nhng nhng vung an nhieu sa th ngo oc do sa
co the chiem ty le cao hn. Ngc lai, ngo oc thc an khong phai do vi
khuan (ngo oc do hoa chat) tng oi t hn nhng t vong cao hn.
- Trc kia, ngo oc thc an the vi khuan thng do salmonella, nhng
nhng nam gan ay, ngo oc thc an do oc to ng ruot cua tu cau lai co
chieu hng ngay cang gia tang.
- Lay lan:
+ Phu thuoc va o thi tie t kha ro re t, thng xa y ra va o mu a
nong b c t thang 5 en thang 10, con cac thang khac trong nam t hn.
Nhiet o trong th i ky nay (35 36
o
C) thch h p cho vi sinh va t song va
sinh trng, nha t la loa i clostridium botulinum.
+ The hie n tnh khu v c a ly, phong tuc tap quan, ie u kie n
th c an cua tng ni. Th du, vung bien a n phai ca oc, mie n nui a n
phai nam o c, rau da i, ... Ca c trng hp nhie m thuo c tr sau co chieu
hng gia ta ng vu ng nong tho n.
+ Nguye n nha n: do ca c vi khuan salmonella, proteus, coli,
welchi ... va cac o c to cua tu cau vang clostridium gay ra. Co the tom
ta t s o ga y ngo o c th c a n do vi khua n va o c to vi khua n o i v i
tht nh sau:





319


























Hnh 6.1. Con ng ngo oc va cach tranh ngo oc thc pham.
8ur vaI
0m Khoe
Mo thit Mo thit
Thit tuJi
hau ky
Mo thit
mat ve sinh
Thit nhiem khuan
hau khong ky Bao quan J nhiet do 4
o
C
Tay nguJi huc vu khong
nhiem khuan
hguJi lanh khong mang vi
khuan benh
hguoI an
0ay benh Khong gay benh
320
- ac iem vi khuan thuoc ho enterobacteriaceae
ay la ho vi trung ng ruot va mang tnh hoai sinh va gay benh
+ Giong escherichia co loai E. coli
+ Giong aerobacter co loai A. aerogenes
Hai loai nay nhiem vao thc pham qua phan va qua at, nen gay
au bung va tieu chay. E. coli gay oc manh nhat la nguyen nhan gay
benh tieu chay va mat nc tre em va ong vat non.
+ Giong proteus (lactose +): phan huy am rat manh, phan giai
ng chu yeu la nguyen nhan gay h hong cac loai tht trng va phan
giai acid amin.
+ Giong salmonella (vi khuan gay benh): co the truyen t sa, tht
sang cho ngi. Salmorella cholerae suis (la oc to thng han heo),
gay trung oc thc an. Salmorella enteretidis: gay benh thng han va
pho thng han cu.
+ Giong shigella: gay kiet l. Hau nh khong co trong ng ruot
cua nhng gia suc khoe.
Ngo oc do salmonella
Ngo oc do salmonella la trng hp ngo oc thc an do vi khuan
thng hay gap nhat. Vi khuan gay ngo oc chu yeu la samonella typhi
murinum, salmonella choleraac sui enteritidis, ngoai ra con co cac loai
salmonella thompson, salmonella derby, salmonella newport, salmonella
senfienberg, salmonella kissaagani, salmonella neleagridis, salmonella
anatum, salmonella aberdeen.
Ve c che phat benh, Garter (1888) cho rang, vi khuan salmonella
sinh ra ngoai oc to chu nhiet va loai oc to nay gay benh cho ngi va
ong vat. Nhng sau o nhieu tac gia lai chng minh rang, ngo oc do
salmonella khong phai do ngoai oc to gay nen ma do ng tieu hoa
hap thu phai mot lng ln vi khuan salmonella song. Khi vao en mau,
vi khuan b pha v va tiet ra noi oc to, gay ngo oc cho c. Leamovic
(1982) chng minh tren thc nghiem rang, chuot cong trang ieu kien
bnh thng va khoe manh ch uong noi oc to th khong thay co trieu
chng b ngo oc, nhng neu c the om yeu, rieng noi oc to qua ng
mieng cung co the gay ngo oc.
321
Ngo oc do proteus
- Phan bo: rong rai trong t nhien va trong ruot ngi; ch gay ngo oc
khi co ieu kien. Ngo oc thc an do proteus chiem ty le tng oi cao.
- Gay oc: theo Terenteva (2000) th proteus OX la loai co kha
nang gay benh nhat (manh nhat la loai OX
19
roi en OX
K
va yeu nhat la
OX
2
). Proteus thng hay gap tht ong vat giet mot cach voi vang,
khong co thi gian ngh thch ang trc hoac tht nhng con vat a mang
benh trc khi giet tht.
Kha nang gay ngo oc cua proteus, hien nay a c cong nhan,
nhng c che phat benh van con ban cai. Nam 1957, Trung Quoc co
2116 trng hp ngo oc co trieu chng lam sang phu hp vi trieu
chng ngo do proteus gay ra. Kiem tra thc an kha nghi, chat non cua
benh nhan eu khong co phan ng ngng ket huyet thanh cua ngi benh
vi proteus. Thc nghiem tren ong vat va tren hai ngi tnh nguyen
thay bieu hien ngo oc do kch thch ng ruot ro ret cua ngo oc do
proteus gay ra.
Tac nhan: Spirina (1974) cho rang, so lng vi khuan la tac nhan chu
yeu nhng oc to co tnh chat lam tang kha nang tham thau, khien ngi an
phai mac benh. Ong a th tiem nc ra moi trng (co ca vi khuan lan
oc to), dung dch vi khuan khong co oc to va dung dch oc to khong co vi
khuan vao mang bung chuot lang eu khong thay trieu chng mac benh.
Nhng neu cho chuot an moi trng co ca vi khuan lan oc to th chuot chet
co proteus trong mau. Chng to rang khong co oc to g ac biet, ma ngo
oc la do an phai thc an nhiem mot lng ln vi khuan.
Thi gian u benh: tng oi ngan (3 5 gi), song cung co the
keo dai en 16 gi.
Trieu chng: non ma, a chay, viem ruot, viem da day cap, ca biet
con co au bung d doi co khi nhiet o tang len. Benh xuat hien nhanh chong
nhng cung khoi nhanh chong, hoi phuc sau 1 3 ngay, t t vong.
Cung can chu y la ngo oc do proteus luon luon co nhng trng
hp mi vi cac loai thc an khac nhau; do o, viec tm moi lien he gia
benh tat vi thc an la viec kho khan.
Proteus xa m nha p va o th c a n chn, du co pha t trie n ma nh, sau 2
3 nga y, th c a n va n cha thay o i tra ng tha i ca m quan. Nhng khi
322
nhie m va o th c a n so ng th tra ng tha i ca m quan thay o i ngay, v
proteus tham gia va o qua trnh pha n hu y protit cu ng v i ca c vi khua n
ga y tho i r a kha c.
Proteus morganii cung la mot trong nhng loai vi khuan gay ngo
oc thc an. Trong phan loai vi khuan, ngi ta xep no vao trong nhom
proteus. Theo mot so tac gia Nhat Ban, proteus morganii san sinh ra
nhieu chat histamine, cho nen ngo oc do proteus morganii la ngo oc
thc an the d ng.
Ngo oc do escherichia coli
Coli va paracoli song trong t nhien, thng khong gay ngo oc,
nhng ieu kien nhat nh nao o, mi co the gay benh (vi khuan gay
ngo oc co ieu kien).
Escherichia coli gay benh truyen nhiem co tnh chat lu hanh a ro
theo Chie, nh benh ta cua tieu gia suc, benh a chay tre em, benh
trung oc nhiem huyet cua tre s sinh... con viec xac nh kha nang gay
ngo oc cua escherichia coli th cac nha khoa hoc Nga a th nghiem nh
sau: sau khi nuoi cay phan lap coli, lam phan ng huyet thanh thay ket
qua dng tnh vi hieu gia cao 1/400 1/1800, e chac chan la ch co
coli, em cho ngi tnh nguyen uong, eu thay b ngo oc, gay benh
tren chuot con th chuot b chet sau 30 40 gi. Nhng vi khuan co tnh
chat gay benh tng oi manh la cac loai O
111
, O
55
, O
26
, O
86
.
Cau truc khang nguyen escherichia coli chia thanh ba loai O, N, K.
Khang nguyen K lai chia thanh KA, KB va KL. Vi khuan gay benh manh
nhat la loai vi khuan co khang nguyen K. Nhng vi khuan co cau truc
khang nguyen khac nhau th gay benh cung khong giong nhau. Trong gay
benh thc nghiem th ngi nhay cam hn ong vat.
Ve nguyen nhan gay ngo oc th trc ay co y kien cho rang
escherichia coli co hai loai oc to: noi oc to co tnh a ruot, va ngoai oc
to co tnh a than kinh, nhng khong on nh, de b hong do anh hng ben
ngoai. Hai loai oc to nay khac nhau ve tnh chu nhiet. Ngay nay, ngi ta
cho rang c che ngo oc cua escherichia coli cung giong nh salmonella: vi
khuan song, so lng nhieu la ieu kien tat yeu e benh phat trien, va tuy
khong phu nhan vai tro cua oc to, nhng nhan manh tnh chat quan trong
cua vi khuan song.
323
Thi ky u benh t 2 en 20 gi, thng 4 6 gi. Benh phat mot cach
ot ngot, ngi b ngo oc thay au bung d doi, rat t non ma, i phan long
t 1 15 lan moi ngay. Nhiet co the bnh thng hoac hi sot. Benh keo dai
1 3 ngay roi khoi. Trng hp nang, benh nhan co the sot cao, ngi met
moi, chan tay co quap, thi gian khoi benh tng oi dai.
Ngo oc do clostridium welchii
Clostridium welchii san sinh ra sau loai oc to: a, b, c, d, e, f. Trong
sau loai nay th loai a la oc chu yeu, gay ra ngo oc thc an va c theo
th t, cuoi cung en loai f.
Clostridium phan bo rat rong rai trong moi trng t nhien (at,
nc, khong kh, phan ngi va gia suc, ). V the, vi khuan de xam
nhiem vao thc an va de gay ra ngo oc. Thc an a nau chn, thc an
con tha khi an khong un lai, thc an nguoi,... la nguyen nhan chu yeu
gay ra ngo oc.
Trong thi gian u benh trung bnh 10 12 gi, co khi 6 8 gi,
cung co khi dai hn, nhng thng khong qua 24 gi. Benh xuat hien vi
nhng trieu chng viem ruot, da day, au bung, a chay, phan long hoac
toan nc, co khi lan mau, mu, thnh thoang co trng hp non ma, ca
biet co nhc au, sot. Thi gian b benh tng oi ngan, phan ln ch
trong mot ngay la khoi. Ngo oc clostridium welchii loai f th trieu chng
benh nang hn, co khi gay t vong.
Ngo oc do trc khuan l kruse sonne
Nguyen nhan: do an phai mot lng ln vi khuan song. ac iem:
+ Benh bat au o at va ket thuc nhanh chong.
+ Nhng trieu chng ban au cung giong nh ngo oc do salmonella.
+ Thi gian u benh t 6 en 24 gi. Ngi b benh ot nhien au
bung kch liet, non ma quan quai kho chu, i a, phan sen set
hoac long hoan toan, cuoi cung co mau, co chat nhn bay nhay,
nhiet o tren 40
o
C, co luc benh nhan me sang.
Xet nghiem thc an, phan benh nhan eu thay vi khuan song. Sau
khi b benh 1 2 ngay, trong phan benh nhan cung con co the thay vi
khuan. Ba ngay sau khoi benh.
324
Nhng benh nhan sau khi khoi, co the mac benh lai, do o can than
trong trong khi theo doi. Ngi lanh tiep xuc vi benh nhan co the b lay.
Nguon truyen benh la thc an b nhiem vi khuan nhat la thc an
nguoi, sa, tht, va cat gi nhiet o cao. Cac trc khuan l eu co kha
nang phat trien thc an chn, nhng ch co trc khuan l kruse sonne la
phat trien c trong thc an song. Nhng nhan vien ieu tr cho ngi
benh, can theo doi ke ca khi a khoi.
- Gay oc: cac loai vi khuan gay benh xam nhap vao c the con
ngi trc tiep hoac gian tiep qua moi trng nc dung e che bien thc
pham la mot trong nhng nguyen nhan chu yeu gay benh va lam chet
ngi rat nhieu nc ang phat trien.
Nhan xet chung:
Trong cac loai vi khuan gay benh, co nhng loai gay ra cac benh
hiem ngheo nh ta, thng han hoac cac benh lay lan rat nhanh nh a
chay tre em, l va cac benh ng ruot khac thng gap nong thon
cung nh thanh th, ac biet tai cac nc ang phat trien; o, ngi ta
gap nhieu trng hp t vong.
Nhng vi khuan gay benh ac biet la nhom salmonella co the
truyen qua so hen hoac ton tai trong vung co moi trng nc b o nhiem
ma khong co mot bien phap x ly tiet trung nao.
Sau ay la cac loai benh do vi khuan truyen qua moi trng nc
hoac do thc pham che bien bang nc b o nhiem.
Bang 6.1. Mot so benh do vi khuan truyen qua moi trng nc o nhiem
Benh Vi sinh vat gay benh
Ta
L trc khuan
Thng han
Pho thng han
a chay tre em
Benh do leptospira
Benh tulare (hiem gap)
Phay khuan ta : eltor
Shigella
Salmonella typhi
Cac chung khac cua samonilla, shigella, proteus, v.v..
Chung escherichia coli
Lestosperia
Pasteurella (brucella hoac fracisella tularensis)
325
Cac loai vi khuan gay benh thong qua con ng thc pham;
Cac vi khuan gay benh co trong sa:
- Trc khuan lao: t bo sa truyen sang cho ngi
- Trc khuan brucella: gay say thai, truyen nhiem
- Xoan the leptospira: ngi gay sot vang da
- Ngoai ba loai vi khuan t ong vat con co benh t cong nhan
vat sa lay cho ngi tieu thu: staphyloccus aureus: tu cau;
nhiem khuan ng ho hap, viem mu; salmonella; shigella;
ky sinh trung.
Cac vi khuan gay benh co trong tht:
- Vi trung lao M. tuberculosis gay benh man, tao u hat phoi,
ruot (pho lao)
- Staphylococcus aureu gay mun mu da, viem mu gan, nhot
mu c
- Streptococcus gay viem noi mac, viem than cap, viem vu va
hach lam ba
- Brucella chu yeu gay benh c quan sinh duc, tuyen vu gay
teo, sng, mat sa...
- Escherichia coli gay viem ruot, tieu chay cap
- Salmonella: gay sot cao, viem ruot, da day
- Shigella: gay kiet l
- Vibrio: tieu chay, non ma
- Leptopira: gay sot vang da, viem than, viem mang nao, say thai.
* Virus (sieu vi khuan)
Virus gay ra cac benh nh: cum, si, sot xuat huyet, viem gan
truyen nhiem, viem nao, quai b, au mua, ...
- Tap tnh sinh hoc: song ky sinh bat buoc va ch khi ky sinh, virus
mi the hien tnh chat song cua no. Trc het la kha nang sinh san cua
no. Ben ngoai c the ky chu, chung thc s la vat chat chet, khong
chuyen ong, khong sinh san va khong an uong bat c g. Virus ky sinh
326
va gay benh cho moi gii sinh vat khac. Virus au tien c phat hien la
virus thc vat gay benh om thuoc la, tiep o la virus ong vat gay benh
l mom long mong bo.
- oc to: no la nhng te bao cha hoan chnh, xam nhap vao ben
trong te bao chu the, bang nhng chuoi xoan kep DNA cua mnh, tiet ra
cac enzym, tao cac oc to rieng biet, gay roi loan cau truc te bao chu
the, bien dang cau tao va chc nang sinh ly, gay ung th. Nhng cay b
benh sieu vi nh benh xoan lun cay lua, xoan la cay u u, bac la cam,
quyt (v du gan ay, quyt Lai Vung (ong Thap) b vi rut nghiem trong)
khong the cu cha, ch co cach chat bo, roi ot, han che lay lan. oi vi
ngi va ong vat, benh cum, au mat o, nang nh viem gan sieu vi A,
B, C, D eu do sieu vi.
6.6. UNG DUNG OC IO
6.6.1. Ung dung doc Io Ihuc voI
1. Tren the gii
Nh chung ta a biet thc vat co kha nang t bao ve mnh bang
cach tiet ra cac chat dch, cac mui hoac thay oi kha nhieu ve hnh thai
ben ngoai nh than, la e co the sinh ton. Con ngi ngay t xa xa a
biet s dung nhng vu kh li hai nay nham bao ve mua mang cay trong
cua mnh.
Nhng chat tr sau co nguon goc thc vat a c s dung t xa
xa trong dan gian e xua uoi sau hai. Novgorodxkaia va Tvrexkaia
(Nga), nong dan a rai anh ao dai quanh ruong lua, v mui anh ao dai
lam cho bm sau xam ong s hai. Hat trc khi gieo, c tham nc
canh anh ao dai hoac xong khoi canh anh ao dai, nh o khoi b sau bo
di at lam hai. Nong dan tnh Xamara (Nga), khi gieo au lai tron
lan ca hat gai, v rep au khong chu c mui gai. Con tnh Kiev va
Pononxkaia ngi ta lai gieo gai xung quanh ruong cu cai ng e
chong lai bo nhay cu cai ng.
Cung nham muc ch o, ngi ta khuyen nen dung 15 loai thc vat
pho bien rong rai Nga. V du, nhng ngi lam vn khuyen phun nc
la ngai len ly gai, phuc bon t vao tao e xua uoi bm sau uc than va
sau uc qua tao.
327
Rac trau rm gai ra ruong co tac dung lam sach at khoi au trung
bo da, con gieo gai di tan cay an qua se bao ve c vn cay khoi
bm cua nhieu loai sau bo.
Bang cach ieu hoa khoi lng ch mot hp chat hoa hoc do chung
tiet ra, cay co the khong ch xua uoi ma con dan du nhng thien ch co
li (hai cho sau) biet bo, biet bay en vi mnh. Nhng v du ve ng dung
oc to thc vat rat nhieu, v du nong o cac chat do cay lanh sam duglat
tong hp co the lam cho bon con trung co cam tnh hay ac cam vi cay o.
Dung la cay bnh bat gia nho, tha vao ruong co diet c ray nau hai lua.
Cay co hoi va lam phan xanh bon ruong va diet con trung, sau hai.
Nhng ngi vung Pirene a dung nhng chiec la hep ban, co chat
dnh cua cay bay dnh bat con trung e lam bay ruoi. Va co the noi rang
nhieu khi no con co hieu lc cao hn ca nhng bang dnh do nha may
cong nghiep san xuat ra. Trong nha, tren mot cay nh vay co ti 230 con
ruoi b bat trong vong 1 ngay.
Cac nha khoa hoc a lam hang ngan th nghiem e nghien cu
nhng chat fitonxit t gai, bach khuat, bnh bong vang, te tan, trng sinh
ang, nam sa, au choi, ca dc, toi va hanh. Cac chat fitonxit cua nhng
cay nay tac ong len vi khuan gay benh cho cay chang khac nao thuoc
khang sinh trong y hoc. V du, chat co trong bnh bong vang, ngay ca khi
pha loang che pham t chat o ra hang trieu lan, van co kha nang c che
sinh trng vi khuan co hai cho cay.
Cac nha khoa hoc cung a tien hanh nhng th nghiem ve x ly
trc khi gieo hat bap cai va ca chua bang cac che pham fitonxit. Ngi
ta s dung arenarin fitonxit t cay cuc bat t cat, imanin va novoimain
t cay co ban xuyen la va 30 loai che pham khac t cac cay co hoat tnh
fitonxit. V du, arenarin c che hu hieu s sinh trng va phat trien cua
mot loai tac nhan gay benh ung th cay ca chua. Ngay ca che pham pha
loang 1 : 106 lan van hu hieu oi vi ke thu cua cay coi.
2. Mot so loai thuoc nam c che t thc vat co oc to nc ta
a) Cay ba au
oc to cha trong cay ba au (crontontiglium linn), c trong lam
cay bong mat trc san nha; qua bang au ngon tay ut, thang 8-9 qua
chn, thu lay hat. Hat co v cay, rat oc, em gia, boc giay ban ep roi
328
rang vang ha tho goi la ba au sng - la mot loai thuoc oc nhng vi
mot lng nho nhat nh cung co tac dung tr han tch, pha ket, tr am.
e cha han tch, tao bon, kho th, ngay dung 0,05 - 0,2g ba au
sng, 1 - 2g hac ba au (ba au sng sao en).
Thuoc khong the dung cho ngi suy nhc, phu n co thai, tao bon
do nhiet ket. Neu ngo oc, cha bang au xanh gia nho, nau ky hoac
uong nc gia hat au.
b) Cay ai
Vo cay ai (cay s) co v ang, t oc, c dung cha tao bon, phu
thung. Nhuan trang 4 - 5g/ngay. Tay xo 10 - 20g/ngay. Hoa ai cha ho
nhiet, lng huyet, tieu m, 4 - 12g/ngay.
c) Caffeine
Caffeine co the dung e cha cac benh hen, benh tim va nh thuoc
li tieu.
d) Ca oc dc
Ngi ta dung la ca oc dc v co hoat chat la hyoxin va atropine,
lam dan n c vong, giam s tiet nc bot va mo hoi. Atropine co tac
dung giam au nen c dung ieu tr cac benh ve ng ruot. Ca oc
dc co tac dung kh phong thap, cha hen suyen. Nc sac dung e ra
nhng ni da te dai, han thap cc kh; cuon thanh thuoc la hut cha ho
do cam lanh. Nhng ngi the lc yeu khong dung c.
e) Cay truc ao
Dung la v co cha glucosite: oleandrin, nerian, neriantin, advenerin.
Lieu thap dung lam ieu tr chng tu nc trong ngu tang lam bung to,
gay li tieu va co tac dung chnh la tr tim.
f) Cay xng rong
Nha cay xng rong rat oc, gay bong rat da, c dung cha au
bung, au rang va lam thuoc sat trung.
g) Nam ca ga
Co oc to alkaloid thuoc nhom ergotamine va ergotoxine. Dung
lieu nho kch thch giao cam, co mach, lam co bop t cung.
329
h) Hanh toi
Nhan dan ta t lau i a biet dung cac phitoxit trong hanh, toi,
nhat la trong hanh tam va toi o e diet khuan hay giai cam, nhat la cam
cum sieu vi cho ngi hay cha benh toi ga.
i) Rau thm
Trong cac ba an, nhan dan ta thng dung rau thm nh rau mui, inh
lang, loc que, ta to, kinh gii, dap ca la nhng la cay cha nhieu chat khang
sinh diet khuan. Hau het cac rau thm nay eu la nhng v thuoc nam.
j) Mot so ng dung khac
Ngi ta co the ng dung oc to trong cay tram bau hay hat na e
diet con trung. Diet chay ran bam ngi va bam gia suc gia cam bang
nc la xoan. La bnh bat gia nho co the diet ray nau hai lua. La trau
khong diet a. La thuoc lao chong vat.
6.6.2. $u dung doc Io dong voI
1. Tren the gii
* Noc ran: nam 1895, bac s hai quan Albert Calmette, giam oc
Vien Vi trung hoc Sai Gon a a ra nguyen tac che tao huyet thanh tr
ran can va lan au tien tren the gii a san xuat thanh cong huyet thanh
chong noc oc ran ho mang tai Vien Pasteur Sai Gon. Ve Phap, ong
nghien cu noc oc cua corbra sau khi a giam oc bang voi va bien no
thanh vacxin tai Vien Pasteur Lille do ong sang lap.
Noc cua nhieu loai ran nh vipera russeli, bothrops, jararaca
bothrops atrox co tac dung lam giam thi gian ong mau, mot dung dch
pha loang cua noc ran luc co tac dung cam mau ro ret tren moi vet
thng chay mau ma khong gay nen mot tac dung oc nao.
Mac du noc ran cua cac loai ran oc, o oc rat cao nhng ngi ta
van co the li dung no. Vi mot lieu nho va phai, noc ran co the lam
giam au. Khi tiem di da vi mot vai n v chuot nhat cua noc ho
mang co the lam giam au trong cac benh ung th, benh tabes, benh
viem khp, benh au that ngc.
Tac dung cua noc ran tren he tuan hoan cung c ap dung. Di
tac dung cua nhng lieu nho, noc ran ho mang noc bothrops co the lam
ha huyet ap cua nhng benh nhan cao huyet ap.
330
Dch chiet noc ran bien co tac dung an than, co kha nang giam
trang thai co giat gay ra bi penterazol.
* Ong: ngi ta a s dung mot so loai ong dai giong nh mot
thien ch an sau bo co hai cho mua mang. Thong ke s bo thay rang,
trung bnh trong hai thang mot to ong vang vespa a an het 210.000 con
ruoi. Ong la ban cua ngi qua ro rang nhng oi ban nay chang bao gi
an y hoa hp vi nhau, tu trung cung do muc ch cua con ngi trong
viec s dung ong khac nhau tuy tng cho, tng ni. Chang han, nhng
nha lam nghiep lao ong tren rng th chang a ong vang, ong bap cay,
ong vo ve. Ch v bao ve to ma ong vo ve a giet chet khong biet bao
nhieu ngi. The nhng ong vo ve cung a giup ngi anh giac kha ac
lc trong chien tranh.
Trong chien dch thap t chinh Tho Nh Ky, vua Risa e nhat a
cho nem vao quan ch nhng hu at set trong o co ng ong. S sach
con ghi nhieu tran anh oanh liet lam cho ke thu hoang s phai chay tan
tac khi co ong. Trong khang chien chong My, du kch va bo oi a biet
huan luyen cho ong vo ve t tm ch ma anh. Nhieu tran, quan My vi
cac trang phuc hien ai t au en chan a phai bo mang di voi chch
ong vo ve a c ta huan luyen.
* Kien: con vat c ngi ta s dung nh ngi lnh gac cay trong
va cay rng. Can cu suot ngay em, kien giup con ngi tieu diet kha
nhieu sau hai. T lau, sau khi trong cay, ngi ta thng mang kien vong
en tha, e tr sau hai. cac vn cay an trai ong bang song Cu
Long, ngi nong dan tha kien vang e diet sau hai cam rat hieu qua.
Y, ngi ta a tnh c rang trong 20 ngay, mot to kien vong co 3 ty con
co the tieu diet het 150 tan con trung co hai.
Tac dung to ln cua kien formica trong viec bao ve rng. Ngi ta
tnh rang, ch can mot to kien nay cung co the bao ve c 1 ha rng
khoi b sau hai tan cong.
Mot so ni Nam My, tho dan da o con dung kien e khau vet
thng. Phng phap cua ho chu yeu da vao tap tnh cua loai kien
dorylus khi tan cong th oi ham kep chat vao oi phng cho en chet
cung khong chu buong ra. V vay, sau khi mep cac vet thng c kien
cap chat lai th ngi ta bau t co chung e cho au no dnh chat vao vet
thng cho en khi lanh.
331
2. Trong ong y Viet Nam
a) Ran va noc ran
Trong ong y, ran c dung di dang ru ran (tam xa, ngu xa)
cha au nhc chan tay, sng khp xng, moi trong xng. Phu n co
thai khong dung c.
Xac ran (xa thoai) co tac dung kh phong, sat trung, tan mong; dung
cha nhng chng ong kinh nguy hiem cua tre em, sat trung, tr au co
hong, l ghe. Ngay dung 6 - 12 g di dang thuoc sac hay ot chay. Tng
truyen, vua Minh Mang co bai thuoc ru ngam ran rat hay tang cng sinh
lc va nam tnh. Nhieu nha co bnh ru ngam ran dung hang ngay.
b) Noc ong
Noc ong dung ieu tr mot so benh te thap, viem day than kinh toa.
c) Mat ca tram
Mac du mat ca tram de gay ngo oc, lam au bung, i a long, non,
kho th, khac ra mau va chet nhng van c dung vi lieu nho thch
hp e lam thuoc ieu tr benh au mat o keo mang, cha tre em m
dai, ung tre.
6.6.3. Ve v| khuon
1) Tren the gii
Chung ta ng quen rang kh hau, thi tiet va viem phe quan, viem
hau hong co lien quan chat che vao nhng thang oi mua, thang lanh ret.
Tri lanh ta van thng hay ong kn ca, khong kh t lu thong, do o,
kha nang lay truyen benh cua sieu vi trung (virus) rat cao. Thi tiet lanh
co anh hng trc tiep en viec tre em b giam sc e khang chong lai
nhiem trung. Do o, khong c e con tre b nhiem lanh, nhat la tre s
sinh. Vao nhng thang kh tri gia lanh va am, can cho tre an uong ay
u hn, gi c the tre am mot chut.
He tieu hoa lam viec kho khan va mach mau ch hut mot lng
chat dinh dng u dung. Cac tuyen tieu hoa tiet ra mot lng dch tieu
hoa va phai e hoa hp thc pham. Neu an uong qua mc, lng thc
pham d trong bao t tao nen s met moi va gay nen benh tat neu tnh
trang tren thng xuyen tai dien. Chat ng kho tieu, ong lai rat lau,
do o de sinh ra men chua, lam ay hi, kho c hap thu.
332
Ve benh moi trng, neu o nhiem, thng xuat hien nhieu benh; th
du, sot ret, sot xuat huyet, cum, au mat o, nhat la vao mua ma. Moi
trng khong x ly o nhiem phan va rac mot cach thch hp th de gay
benh ng ruot, tieu chay va benh giun san anh hng en tnh trang
dinh dng. The nhng, do au ma co moi trng xau nh vay ?
Cuoi cung lai co the qui trach nhiem cho thoi quen, tap quan an
uong, buon ban o an, xa rac, phong ue, i tieu ba bai, khong ung vao
ni qui nh! Trc khi nha nc kiem u kinh ph lo cho nhng tien nghi
ve sinh cong cong, thiet ngh cung van co the co nhng no lc ca nhan va
cong ong e bao ve moi trng chung cho moi ngi: tap thoi quen
khong khac nho ba bai, khong phong ue, i cau ba bai. Trai lai, co
tham gia ong gop phan rieng ca nhan lam sach ep nhng ni cua chung
moi ngi nh cong vien, loi i, ng sa, ho bi, ...
Ngi ta a ng dung oc to vi sinh vat nh sau:
Tao chat khang sinh
- Vi khuan
+Interforma cho chat khang sinh formaxin A, B
+ Aureofacieus cho chat khang sinh tetracycline
+ Erytharalus cho chat khang sinh eruthromycine
+ Venezuelae cho chat khang sinh cloramphenicol
- Nam: ganodermateceal la loai nam oc, dung ieu tr mun nhot va
tac dung vi vi khuan gram (+) va mot so vi khuan khang axite.
Che vaccine phong benh
- Vaccine phong benh la hnh thc tiem vao c the mot lng vi
trung gay benh a lam yeu i e c the co kha nang mien dch, phong
trc c benh, v du nh vaccine phong chong benh uon van, benh dai,
bach hau, viem gan sieu vi...
Tao khang viem
L i du ng ta c du ng cua mo t so o c to e ta o ra ca c khang viem,
giu p cho qua trnh hnh thanh o c to mie n dch (o c to mie n dch la
phc hp tao nen bi lien ket cong hoa tr gi a mot khang the va o c
to tiet ra).
333
2. Viet Nam
- Thc te Viet Nam a cho thay, nhng nhom benh truyen nhiem
do chat thai gay nen ton tai phat trien c la nh nhng ieu kien ve
kh hau va thu nhap ngi dan cung nh tap tuc sinh hoat nep song van
hoa, ve sinh moi trng.
- Nam trong vung kh hau nhiet i gio mua, mua he nong va am
lam cho con trung truyen benh phat trien nhanh chong, mua ong ngan
va khong lanh lam khong u han che va tieu diet ky sinh trung. Tnh chat
at xop va am tao ieu kien cho mam benh ton tai lau.
* Bien phap phong nga
oi vi gia suc
- Trong chan nuoi, can chu y phong chong cac benh nhiem khuan
cho gia suc, gia cam: benh pho bien hien nay la dch H
5
N
1
ga, l mom
long mong trau bo, tai xanh heo.
- Trc khi giet tht, suc vat phai c ngh ngi thch ang, phai
c nhan vien thu y kiem tra sc khoe chat che, chan oan benh tat.
Nhng con vat b om ma van c phep giet tht th phai tien hanh mo
mot khu rieng biet. Trng hp c s khong co khu rieng biet, th phai
giet con khoe trc roi mi giet con om sau. Sau khi giet, tht phai c
thu y kiem tra qui nh cach s dung.
- Trong qua trnh giet mo, phai bo tr day chuyen cho thch hp,
theo ung yeu cau ve sinh, tranh e long phan va cac th ban dnh vao
tht. Phu tang phai ra sach trc khi phan phoi. oi vi gia suc b benh
kien quyet tieu huy. Sau khi tieu huy, e tranh gay o nhiem can x ly ho
chon ga, heo, trau bo benh ung ve sinh moi trng va theo doi sau o
nhieu thang. Cam tuyet oi vt chung ra song, rach, oi, bai.
oi vi thc pham
- Samonella co the thch ng + 37
o
C, nhng + 20
o
C la nhiet o
thuan li cho vi khuan phat trien. Ha thap nhiet o xuong, c che c s
phat trien nhng khong tieu diet c vi khuan. Bao quan lanh la bien
phap tot nhat e cat gi thc pham ti c lau. Tat nhien khong qua y
lai en mot thi gian nao o thc pham trong tu lanh van b hong.
- Nhng thc an nguoi nh tht ong, pate, gio, cha, ... trong che bien
chuyen ch, bao quan phai tuan theo qui che ve sinh het sc chat che.
334
- p muoi thc pham cung la mot phng phap c che s phat
trien cua salmonella nhng khong tieu diet c chung. Vi nong o 6
8% NaCl ch co the lam cho salmonella phat trien cham lai. Nong o
NaCl gan bao hoa, thi gian keo dai, vi khuan mi chet het c. Nhng
cung co trng hp tht p man vi nong o muoi 13 19 %, salmonella
van con song c 75 ngay. Can chu y la, neu tht muoi con co
salmonella sot lai, trc khi nau nng, ngam nc cho nhat bt muoi,
roi un that lau, mi kh het trung.
- Trong thc te, du co gang gi ve sinh van khong the phong tranh
triet e ngo oc thc an do vi khuan c. Bien phap tot nhat la nau
nng thc pham trc khi an. ieu kien nau nng bao am an toan,
phu thuoc vao nhieu yeu to nh loai vi khuan, mc o nhiem khuan, loai
thc an, cach nau, ...
- Mot so thc an song nh an so huyet, ngheu... mot so hai san hay
ca ti theo kieu Su si phai that s kh trung trc luc an khong co rt
de ngo oc.
- Phai kham sc khoe thng ky cho ngi lam viec trc tiep vi
thc an, phat hien ngi mang vi khuan gay benh va chuyen ngi nay
sang cong tac khac, khong tiep xuc trc tiep vi thc pham.

Cau hoi
1. oc to sinh hoc la g? Can c vao nguon goc, tnh chat th ngi
ta chia oc to sinh hoc thanh nhng dang nao?
2. Ban hay neu nhng nguyen nhan c ban cua s hnh thanh oc to
cua cac loai ong vat?
3. Ban hay neu nhng nguyen nhan c ban cua s hnh thanh oc to
cua cac loai thc vat?
4. Hay neu nhng hieu biet c ban cua ban ve nam oc va cac loai
oc to do nam tiet ra? Nhng anh hng cua oc to do nam tiet ra
oi vi con ngi va sinh vat?
5. Nhng anh hng cua oc to do vi sinh vat gay ra oi vi cac loai
thc vat?
6. Nhng anh hng cua oc to do vi sinh vat gay ra oi vi con
ngi ?
335
7. Tnh hnh ng dung oc to cua thc vat vao cac lnh vc tren the
gii va Viet Nam hien nay nh the nao?
8. Tnh hnh s dung oc to cua ong vat tren the gii va Viet
Nam hien nay nh the nao?
9. Ban hay e xuat nhng bien phap phong nga va giam thieu
nhng anh hng cua oc chat do vi sinh vat gay ra oi vi con
ngi?
10. Hay neu ten mot so loai ong thc vat co the sinh oc to ma ban
biet va ng dung cua oc to trong tng trng hp la g?

Tai lieu tham khao

1. TRAN T AN, bai giang kiem nghiem oc chat hoc, Nha xuat
ban Y hoc, Ha Noi, 1984.
2. LE HUY BA, NGUYEN C AN, Quan tr moi trng nong
lam ng nghiep, Nha xuat ban nong nghiep Ha Noi,1996.
3. PHAM TRONG CUNG, Sinh hoc c s, Nha xuat ban ai hoc va
trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1990.

335
CHNG 7
CHAT OC HOA HOC
(CHEMICAL ECOTOXICOLOGY)
7.1. KHAI NIEM
Chat oc hoa hoc moi trng la nhng chat hoa hoc co kha nang hay a
va ang gay oc cho ngi, sinh vat va he sinh thai moi trng.
Khai niem nay co hi khac vi chat oc hoa tan (chemical poison).
Nghien cu cac chat oc hoa hoc moi trng la xac nh ve nh
tnh va nh lng, cac anh hng gay oc len c the song cua ngi,
thc vat va ong vat trong mot quan the, quan xa, he sinh thai, khi con
ngi va cac sinh vat nay tiep xuc mot cach gian tiep hay trc tiep vi
no. Ket qua cua s ngo oc o tuy thuoc vao ham lng chat oc, tnh
chat hoa hoc cua chat oc khi tiep xuc len c the cua ngi va cac ong,
thc vat ma hau qua cua no nang hay la nhe nh gay ngo oc, gay bien
dang, di truyen cho cac the he sau hoac dan en t vong. Ngi ta a tm
thay nhng chat oc hoa hoc co trong cac mo, trong cac te bao, trong
mau. Nhng th nghiem phan tch nay c thc hien trong phong th
nghiem vi cac may phan tch hien ai, co o phan giai cao, co the phat
hien nong o rat thap, khoang vai ppb va vai ppt.
Chat oc hoa hoc bao gom cac chat oc dang n chat, hp chat,
dang vo c, hu c va cac hp chat c kim. Tuy thuoc vao muc ch s
dung ma ngi ta san xuat ra chung cac loai khac nhau e phuc vu cho
cac muc ch khac nhau.
V du, oi vi nong nghiep, e tang nang suat cho mua mang, diet
tr sau bo pha lua va hoa mau th ngi ta phai san xuat ra cac loai hoa
chat diet con trung, sau bo, hoa chat tr sau, hoa chat diet co Trong
chien tranh, ngi ta a che tao ra cac loai hoa chat cc oc e huy diet
oi phng, cay coi he sinh thai, ma khong can en sung an.
Co nhng chat phan huy nhanh trong moi trng di tac ong cua
anh sang mat tri, ma, gio nhiet o nhng cung co nhng chat ben vi
moi trng, khong b phan huy bi vi sinh vat va gay tac hai xau cho moi
trng. Hien tng o thuoc pham vi nghien cu cua oc hoa hoc moi
336
trng. Nganh hoc nay nghien cu anh hng cua cac chat hoa hoc len
sinh vat song trong moi trng; cung nh cac tac ong qua lai gay anh
hng ti he thong sinh hoc, cac c che phan ng phan huy, bien oi,
tch tu va phan tan, ong thi anh gia tac hai cua mot so chat tieu bieu
oi vi moi trng sinh hoc.
7.2. KHAI QUANG DIET CO CHAT OC IEN HNH (xem them
chng 8)
Chat oc hoa hoc gom nhieu chung loai, nhieu dang. Co khi ngi
ta san xuat vi muc ch ro rang, nhng cung co khi t san sinh (vo tnh)
trong qua trnh cong nghiep ma tac gia cua no khong lng trc. Dau
hoan canh nao th tac ong oc hai cua no ra moi trng la ang ke. Sau
ay gii thieu mot vai loai ien hnh.
Chat oc da cam (agent orange): la hon hp cua 50% n
butyleste cua 2,4 dichlorophenoxy axetic acid (2,4D) va 50% n
butyleste cua 2,4,5 trichlorophenoxy axetic (2,4,5T). ay la hoa chat co
tac dung lam rung la cay trong thi gian t 36 tuan sau khi phun.
Chat oc o ta (agent purple): la hon hp 50% nbutyleste cua
2,4D, 30% nbutyleste cua 2,4,5T va 20% isobutyleste cua 2,4,5T
Chat oc xanh lam (agent blue): la cac acid cacodylic
Chat trang (agent white, tordon 101): la cac muoi triisopropanolamin
cua 2,4D va picloram.
Cac chat nay co the san xuat ra phuc vu chien tranh, cung co the
sinh ra do ot cac chat deo (nha, nilon) di nhiet o 850
o
C. V du qua
trnh ot rac cha nhieu hp chat clo du co nhiet o cao i na nhng
khoi, hi cua chung khi ot khong c lam nguoi nhanh th van se tao ra
Dioxin, rat nguy hiem. V vay, cac ong khoi ot rac nha phai suc qua bo
phan nc lam mat.
7.3. OC CHAT DUNG MOI
Cac dung moi hu c co the tan trong m cung nh co the tan trong
nc, ong thi chung co the chuyen hoa sinh hoc trong c the ngi.
Nhng dung moi tan trong m, khi i vao c the th chung tch tu trong
cac mo m bao gom ca he than kinh. Nhng dung moi tan trong nc, th
khi tiep xuc vi da, cac dung moi nay hoa tan trong mo hoi va i vao c
337
the, roi sau o chung co the phan bo khap ni trong c the. Nhng dung
moi khong b chuyen hoa sinh hoc th co the b ao thai ra ngoai theo
nc tieu. Con oi vi nhng dung moi chuyen hoa sinh hoc th s trao
oi chat xuat hien trong nc tieu va toc o thai cua chung phu thuoc
vao s tiep xuc cac dung moi o tai ni lam viec. oi vi tat ca cac hoa
chat dung moi, s giam sat sinh hoc co the bao gom ca viec c lng
nong o cac hp chat khong thay oi trong mau.
Tat ca cac dung moi hu c eu co mot ac tnh chung la nhanh
chong hap thu trong phoi va khi b nhiem cac oc chat dung moi th
chung lam can tr qua trnh trao oi chat cua c the.
Co nhieu loai dung moi hu c gay oc cap tnh va man tnh cho
ngi va ong vat khi tiep xuc trc tiep vi chung. Sau ay la mot so loai
dung moi tieu bieu ma chung ta thng s dung trong cac phong th
nghiem hoac trong san xuat.
7.3.1. Benzene
Benzene la mot loai dung moi hoa tan c rat nhieu chat nh m,
cao su, vecni, da, si, vai, len Trong cong nghiep hoa hoc, benzene
c s dung trong qua trnh tong hp.
a) Tnh chat
Benzene la mot hydrocarbon thm, co cong thc C
6
H
6
c chiet t
than a hoac dau mo.
Benzene la mot chat long khong mau, de bay hi, co mui. Nong
chay nhiet o 5,48
o
C, soi 80
o
C. nhiet o bnh thng, benzene nhe
hn nc, d = 0,87g. Hi benzene nang hn khong kh, 1 lt hi benzene
ieu kien tieu chuan nang 3,25g. Khi benzene hon hp vi khong kh
ty le 1,4 6% co kha nang gay no.
b) Tac hai
Benzene hap thu thong qua phoi va qua da. Khi tiep xuc lieu cao
gay oc cap tnh, suy giam than kinh trung ng, gay chong mat, nhc
au, ngop th va dan en roi loan tieu hoa nh kem an, xung huyet niem
mac mieng, non, roi loan huyet hoc, thieu mau. Khi ngng tiep xuc vi
benzene benh van b keo dai do benzene tch luy trong cac mo m, tuy
xng gay ra benh bach cau. Neu b nhiem man tnh th gay xao tron
338
ng da day, ruot, nhiem sac the bach cau, gay xao tron DNA di truyen.
Hp chat cua benzene phc tap khi chuyen hoa thanh sinh hoc, benzene
de dang ket hp vi protein hoac nucleic acid trong c the.
c) Lieu lng gay oc: 10 15g hap thu trong c the, gay t vong
cho ngi va ong vat.
7.3.2. Toluene
a) Tnh chat
Toluene (methylbenzene) co cong thc C
6
H
5
CH
3
la chat long, nhiet
o soi 110,6
o
C, ap suat bay hi 31
o
C la 40 mmHg, co ty trong nho hn
nc d = 0,8, t bay hi hn so vi benzene, hoa tan nhieu chat, c s
dung lam dung moi thay the. Toluene la mot loai dung moi de bat chay.
Toluene c ng dung rong rai trong cong nghiep nh san xuat
sn, nha thong, keo. Toluene c coi nh la mot loai dung moi trong
san xuat cao su, trang phim kem. ay cung la nguyen lieu tho cho cac
phan ng tong hp hu c.
b) Tac hai
Khi ht phai, toluene hap thu vao phoi, con khi tiep xuc tren da th
toluene i qua ng da; v toluene co tnh tan tot trong m nen no i qua
da, tan mot phan trong lp m di da va tch tu lai tai cac mo m, anh
hng en he than kinh va nao. oi vi ngi, khi a nghien mot th g
th de b nhiem toluene hn la ngi khong nghien. Khi b nhiem toluene
nang th khong co thuoc giai oc va dan en cai chet.
c) Nhiem cap tnh
Khi b nhiem tren 100 mg/kg toluene, gay ra hien tng hoa mat,
choang vang, au au, co giat va co kha nang dan en hon me. Toluene
khong tac ong en he than kinh ngoai bien va di s tiep xuc toluene
bnh thng th chung cung khong gay nguy hiem cho bo nao.
d) Nhiem man tnh
Ht phai kh toluene thng xuyen se co nhng trieu trng nhc
au, chan an, xanh xao, thieu mau, tuan hoan mau khong bnh thng.
Neu phai lam viec lien tuc trong tnh trang tiep xuc vi toluene se dan
en tnh trang than th, mat tr nh va de xuc ong.
339
7.3.3. Xylene
a) Tnh chat
Xylene cung la mot loai dung moi hu c. Nhn chung, xylene t
oc hn va t c s dung hn so vi toluene. Xylene c s dung
trong san xuat sn, vecni va tong hp cac thuoc nhuom; xylene cung
c them vao chat ot nh la chat phu gia. Xylene c ng dung nhieu
trong phong th nghiem e tong hp paraffin.
b) Tac hai
Khi ht phai hi xylene th t 60 65% c gi lai trong phoi,
gay ton thng cho phoi. Khi tiep xuc vi xylene th no c hap thu
qua da va ao thai qua nc tieu. Qua trnh chuyen hoa sinh hoc cua
xylene cung giong nh toluene: khi c the b nhiem xylene th xylene se
chuyen hoa thanh methylhippuric acid va dau hieu nay tm thay trong
nc tieu.
Ngi ta cha phat hien nhiem man tnh bi xylene. Tuy nhien,
nhng cong nhan lam viec, khi tiep xuc vi xylene, eu phan nan rang,
ho cam thay co v ngot trong mieng va gay bt rt kho chu, ong thi
b mac chng viem da.
7.3.4. Carbon tetrachloride
a) Tnh chat
Cong thc CCl
4
, nhiet o soi 77,2
o
C, ap suat bay hi 20
o
C la 91
mmHg. Carbon tetrachloride phan huy thanh phosgene (COCl
2
) va
hydrochloric acid di tac dung nhiet. CCl
4
c s dung nh la mot dung
moi va cac chat trung gian trong cac qua trnh cong nghiep.
b) Tac hai
CCl
4
lam suy giam va ton thng hau het cac te bao trong c the,
nh he thong than kinh trung ng, gan va cac mach mau. Tnh nhiem
oc xuat hien dan en suy nhc cac c quan noi bao, c tim co the b
suy yeu va chung gay loan nhp tim, tam that; xuat hien anh hng cac
chat oc en tat ca cac bo phan. Suy thoai than, phoi co the dan en
suy thoai m. Mang trong mach mau co the b ton thng. Bieu hien
chnh khi b nhiem oc carbon tetrachloride la hon me, vang da.

340
c) Nhiem oc cap tnh
Do ht phai va do nhiem oc qua da vi lieu lng ln. Lieu gay oc
cho ngi ln la 2 5 ml, gii han tiep xuc la 5 ppm. Khi b ngo oc, nan
nhan b au bung, buon non, oi ma chong mat, mach b cham hoac bat
thng ha huyet ap. Neu tnh lai, benh nhan co cac trieu trng nh buon
non, bieng an... khoang mot hai tuan sau o co bieu hien ton hai en gan,
vang da; ton hai ve than, tang can ot ngot nang dan en hon me.
d) Nhiem oc man tnh
Khi nhiem oc nong o thap do tiep xuc thng xuyen vi CCl
4

th benh nhan co cac trieu chng nh met moi, bieng an, non ma thng
xuyen, bung kho chu co cam giac luc nao cung nh buon non, mat
khong nhn ro, mat tr nh va mat kha nang nhan biet mau, viem da
7.3.5. Tetrachloroethane
a) Tnh chat
Tetrachloroethane c s dung nh la mot chat trung gian e san
xuat tetrachloroethylene va trichloroethylene. Tetrachloroethane c s
dung rong rai. Tuy nhien, ay la mot loai dung moi cc oc nen hien nay
no a c thay the bang cac dung moi khac.
b) Qua trnh hap thu tetrachloroethane
Khi ht phai hoac tiep xuc loai dung moi nay, no c hap thu qua
phoi va da; sau o, no c bai tiet ra ngoai nhng qua trnh bai tiet dien
ra cham. Qua trnh hap thu chat nay vao c the dien ra phc tap.
c) Tac hai
Tetrachloroethane la loai dung moi oc nhat cua nhom chlorine
hydrocarbon. Tetrachloroethane co mui giong nh mui cua chloroform
nhng kha nang gay me cua no cao hn gap hai hay ba lan chloroform.
Tetrachloroethane gay ra hai hoi chng ac biet, o la nhiem oc
he than kinh va tac ong trc tiep va manh me len gan. Ngi ta a thay
rang, cac phu n, trong qua trnh san xuat ngoc trai nhan tao, phai tiep
xuc vi loai dung moi nay khien ho de b rung mnh, chong mat va au
au. Neu tiep xuc nong o ln hn th co trieu chng au gan va ket
qua b vang da, co the dan en cai chet.
341
7.3.6. Methylene chloride (dichlormethane)
a) Tnh chat
Methylene chloride la loai dung moi bay hi manh, c s dung
trong san xuat phim cellulose acetate va cung la mot thanh phan cua sn.
b) Qua trnh hap thu cua methylene chloride
Methylene chloride hap thu qua phoi va co the hap thu qua da. Khi
i vao c the, methylene chloride chuyen oi thanh CO
2
, qua giai oan
trung gian la carbon monoxide ket hp vi hemoglobin tao thanh
carboxyhemoglobin. Sau khi b ngo oc methylene chloride khoang 150
ppm th no se tao ra san pham tng ng carborxyhemoglobin va 35
ppm carbon monoxide trong cung mot thi gian. Trong ca hai trng hp,
carboxyhemoglobin tang len khoang 5%. Nhng ngi nghien thuoc la,
khi b nhiem methylene chloride th lng carboxyhemoglobin se cao hn
ngi khong hut thuoc la.
c) Tac hai
Methylene chloride co tnh chat gay me. Tiep xuc khoang 300 ppm
th ngi trong tnh trang buon ngu; khi tiep xuc vi lieu cao hn th
ngi tiep xuc se b mat tr nh. Ngi ta a kham pha ra rang, khi tiep
xuc lau dai vi methylene chloride th ngi tiep xuc de b benh ve tim.
7.3.7. Carbon disulfide (CS
2
)
a) Gii thieu
Carbon disulfide a c biet en t nam 1850; hoa chat nay c
coi nh la mot loai dung moi hoa tan cao su va no c s dung trong san
xuat si t nhan tao va lam chat trung gian e san xuat phot pho.
Mot ng dung quan trong cua CS
2
la lam si t nhan tao. Trong
qua trnh san xuat si t nhan tao th san pham cua cac qua trnh hoa hoc
tao ra san pham cuoi la H
2
SO
3.

b) Qua trnh hap thu cua CS
2

Con ng b nhiem CS
2
la do ht phai hi CS
2
bay hi, no i qua
phoi chiem en 7090%, nhng cung xay ra khi chat nay hap thu qua da.
Khi carbon disulfide i vao c the th chung ket hp vi cac amino acid,
cac chat tieu hoa va cac protein trong mau va trong cac mo. Qua trnh
342
oxy hoa tao ra CO
2
va giai phong ra goc sulfur, ket hp vi men
cytochrome P450. Ket qua cua qua trnh la tao ra goc oxygen t do va
oxygen t do nay se pha huy men cytochrome. Ngi ta a tm thay hp
chat co cha sulfur trong nc tieu cua nhng cong nhan lam viec tiep
xuc vi carbon disulfide.
c) Tac hai cua carbon disulfide
Carbon disulfide la mot he oc a dang, no a gay nhieu tac ong
ma ngi ta a kham pha ra. Chu yeu nhat, ngo oc CS
2
lam cho mat tr
nh, gay roi loan tam than, gay tc gian mot cach vo c ma khong t kiem
che c, mat ngu, anh hng en he tuan hoan mau, gay benh tim.
7.4. OC CHAT DANG ION
Co nhieu chat oc dang ion trong moi trng va kha nang gay oc
cua chung cung khong kem cac dung moi hu c; khi lien ket vi cac
chat hu c tao thanh cac hp chat c kim hoac lien ket vi cac ion trai
dau tao thanh cac hp chat vo c chung cung gay nguy hai cho moi
trng va i song cua sinh vat. Sau ay co the ke en mot so chat oc
dang ion ac trng.
7.4.1. Clorur (Cl

)
Clorur la mot trong cac ion co mat trong nc va nc thai. V man
cua nc la do ion Cl

vi nong o tren 250 mg/l va cung vi s co mat

cua Na
+
tng ng ve mat ng lng lam cho nc co v man cua
muoi NaCl. Nong o cua muoi co mat trong nc uong phai tuan thu tieu
chuan cho phep, v du nh oi vi tieu chuan cua WHO, Cl

= 250 mg/l ,
cua My la 250 mg/l. Neu vt tieu chuan nay th co hai cho sc khoe va
nc can x ly.
Nguon nc co nong o Cl

cao co kha nang gay r set ng ong

va neu nc co ham lng Cl

qua ln, tc la o man cua nc qua ln

se gay tac hai en cay trong. Trong nc cap neu Cl

qua nhieu se gay

mui kho chu va gay hai cho sinh vat va ngi s dung nc. V du,
nong o cua Cl

= 35,5 g/l se gay tac hai en cay trong, cay co kha nang
chet nhng vung b nhiem man.
7.4.2. Sulfate ( SO
4
2
)
Neu trong nc co SO
4
2
th nc co v chua va nhng loai nc
nh vay co kha nang b nhiem phen hoac b nhiem sulfate t cac mo
343
thach cao, ni khai thac quang co cha lu huynh hoac do nc thai cong
nghiep, nc phen Khi trong nc co cha nhom ion SO
4
2
th se lam
cho pH cua nc giam xuong, do tao ra H
2
SO
4 .
Neu pH thap se lam cho
cac sinh vat song trong nc co nguy c b chet. Tren at trong trot, cay
cung kho trng thanh. Ham lng sulfate co trong nc se gay ra hie n
tng an mon kim loai nh r set ng ong va lam h hai cac cong trnh
xay dng.
7.4.3. Cyanur (CN

)
Ion CN

c che cac men cha kim loai Fe, Cu tao thanh phc chat
gia kim loai cua men vi goc CN,

can tr qua trnh van chuyen cac

chat trong c the va ho hap te bao b c che. Neu nong o CN

khong u
gay chet th no tach ra khoi cac men chuyen thanh ion SCN

khong oc
va c thai ra bi than.
7.5. OC CHAT HALOGEN HOA VA TAC HAI
Halogen la cac nguyen to thuoc nhom halogen nh chlor, flor,
brom, iod; chung lien ket cong hoa tr vi carbon, vi cac nguyen to vo
c tao ra cac san pham mi co hai cho moi trng. Chung co mat rat t,
xuat hien trong moi trng chu yeu do cac hoat ong cua con ngi nh
cac chat thai t hoat ong cong nghiep, nong nghiep, ton d thuoc
BVTV Mot trong cac nguyen to halogen gay hai cho moi trng la chlor
vo c, mot ion chnh co hoat tnh sinh ly. Chlor lien ket cong hoa tr vi
carbon t co mat trong thien nhien. Ngi ta a tm thay nhieu halogen la
trong cac sinh vat bien, nam va sinh vat bac cao. Cac sinh vat bien phai
song trong moi trng co nong o halogen cao hn nhng sinh vat song
tren can va trong moi trng nc ngot.
Halogen de san xuat, chung noi ket de dang vao nguyen t cacbon,
ac biet la cac carbon cha bao hoa. Halogen c dung nhieu trong viec
che tao dung moi, hoa chat cong nghiep, nong dc va dc pham.
Thong thng, ngi ta halogen hoa cac chat e lam tang trong lng
phan t cua cac hp chat, tc la lam tang trong lng rieng, iem soi,
iem nong chay va ap suat hi. PCB (palychlorinate biphenyl) c che
tao bang cach chlorin hoa biphenyl cho ti khi at c nhng tnh chat
mong muon.
344
Cac hp chat halogen hoa co tnh ben vng cao hn la nhng hp chat
khac. V du, moi lien ket gia CX (X: halogen) ben vng hn la moi lien
ket gia CH. Tnh ben vng nay lai khong tot ve mat moi trng v chung
ton lu qua lau trong thien nhien, kho b phan huy bi cac vi sinh vat hieu
kh cung nh k kh. V du, trong moi trng, DDT chuyen hoa thanh DDE
ben vng hn, oc hn.
Cac ac tnh cua halogen cho thay mc halogen hoa cang cao th
tnh hoa tan trong nc eu giam. Cac chat halogen hoa co kha nang tron
lan vi nhau va vi cac vat chat phan cc khac nh dau va cac chat beo
nguon goc sinh hoc. Cac chat halogen hoa co xu hng tch luy trong mo
m ong vat. Do o, chung la nhng chat kho chuyen hoa sinh hoc hoac
b bai tiet ra ngoai. S tch luy sinh hoc cua cac hp chat khong phan cc
la rat cao, oi khi sinh vat tch luy nong o cao hn mc luy tha t 3
en 6 lan so vi nong o co trong nc ma chung ang song. ac tnh
ben vng va a chat beo cua cac chat halogen hoa la ch tieu quan trong
e anh gia kha nang tch luy sinh hoc, trong khi tnh hoa tan trong nc
va boc hi la ch tieu e anh gia mc o phat tan trong moi trng.
Thong thng, cac hydrocarbon halogen hoa co nong o thap trong nc
va cao hn trong bun ay, at va sinh vat. S tch luy sinh hoc trong
nhieu loai sinh vat khac nhau goi la s phat tan sinh hoc (bio dispersion).
S phat tan nay ang ke la cac loai con trung v cac giai oan au trung
phat trien trong nc hoac trong lp at mat. Cac chat co o boc hi cao
se phan tan nhanh chong vao trong khong kh, cac hp chat co o boc hi
trung bnh hoac thap b anh hng manh me bi cac ieu kien kh hau va
c dch chuyen i mot quang ngan trong kh quyen hoac b gi lai lau
dai trong cac phc chat khac. Da tren s ket hp cua nguyen t halogen
ma ngi ta phan chia ra lam hai nhom chnh nh sau:
* Nhom halogen hydrocarbon
* Nhom halogen vong thm
7.5.1. Nhom hydrocarbon halogen hoa
a) Gii thieu
Cac hydrocarbon halogen hoa chu yeu la nhom chlor hu c, co
nhieu trong thuoc BVTV. ay la loai hoa chat c s dung rong rai
trong nong nghiep, v no co tac dung bao ve cay trong, am bao cung cap
lng thc, thc pham cho con ngi, ben canh li ch th tac hai cua
345
chung cung khong nho. Ty le nhiem oc hoa chat tr sau kha ln. Theo
To chc Y te the gii (WHO) nam 1972, 19 nc moi nam co en na
trieu ngi b nhiem oc. Rieng Viet Nam, hang nam s dung hang
tram tan hoa chat thuoc tr sau, hang tram ngi b ngo oc va nhieu ca
nang a dan en t vong. My cung vay, hydrocarbon halogen cung
c san xuat rat nhieu e phuc vu nhng muc ch nh a neu tren.
Hang nam nc nay san xuat hang tram trieu tan nh cac loai chloroform
va hexachloroethane. Nam 1978, My a san xuat 11.10
9
can Anh chat
dichloroethane. Cac vinyl nh dichloroethylene va cinyl chloride cung
c san xuat rat nhieu. Mot so cac chat nh chloralhydrate, halothane
va chloroform tac hai en he than kinh. Nhng chat nh alkyl halide va
vinyl halide co oc tnh cho gan va than cung nh gay ung th. Cac alicyclic
halogen hoa nh lindane, toxaphene, mirex, aldrin va heptachlor cung la
nhng chat co oc tnh sinh thai cao.
Cac thuoc tr sau thuoc nhom hydrocarbon halogen phai ke en
mot so loai thuoc tr sau tieu bieu va gay oc cho ngi cung nh moi trng
va chung ton d lau ben trong moi trng nh dichlorodiphenyltrichloroethane
(DDT), hexachloroxyclohexan
b) Dichlorodiphenyltrichlorethane (DDT)
Tnh chat: DDT co cong thc C
14
H
9
Cl
15
, dang bot trang hay xam
nhat, tan rat t trong nc, nhng khi hoa tan DDT trong nc th chung tao
thanh huyen phu. Khi phun thuoc nay len cay th chung bam vao la. DDT
tan nhieu trong cac dung moi. Nhiet o nong chay la 108,5
o
C 109
o
C. Ap
suat hi 20
o
C la 1,5.10
7
mmHg.
DDT b kh chlor e bien thanh DDD (diclorodiphenyl dichloroethane
hoac co ten thng mai la rhothane), ay la mot chat diet con trung. Tiep
theo DDD b kh chlor va hydro bien oi thanh DDE, la san pham cua
DDT va chat DDE ton tr lau hn, ben hn va thng co nong o cao
hn DDT va DDD trong moi trng. Nh kha nang phan huy cua cac
sinh vat ma t DDT se chuyen thanh DDD va DDE. Ngi ta che ra loai
thuoc nay lam thuoc diet tr nhen. Ngi ta cung tm thay chung co trong
m cua loai hai cau. Nh vay, ay cung la loai nguy hiem v chung
khong b ao thai ma tch luy trong cac mo m.
Tac hai: gay ton thng en he than kinh, lam yeu c va co giat,
cac tai bien ben ngoai thng gap la ban o, phu ne, da o. Ngi tiep
346
xuc vi DDT lau dai vi nong o thap cung gay nhiem oc nh run, bien
oi cac to chc gan va bien oi nhe than. Lieu gay oc oi vi ngi la
30g. DDT c tch luy qua chuoi thc an. Khoang cach an toan gia
nong o diet c con trung va lieu gay oc cho ngi la 0,4 g/kg.
c) Hexachloroxyclohexan
Tnh chat: cong thc C
6
H
6
Cl
6
(666) la mot loai bot mau trang,
khong tan trong nc; tan trong con, benzene Nhiet o nong chay la
112,5
o
C, ap suat hi 20
o
C la 9,4.10
6
mmHg. No co 8 ong phan, trong
o 7 ong phan khong oc, rieng ong phan la gay oc.
Tac hai: 666 tac ong do tiep xuc qua tieu hoa hoac ho hap, lam
thuoc tieu diet con trung. So vi DDT th 666 t oc hn, lieu lng gay
oc nghiem trong oi vi ngi ln t 20 30g. Khi b nhiem oc 666
thng gay roi loan tieu hoa, au au chong mat, suy nhc c the.
d) Methyl bromide (CH
3
Br), methyl chloride (CH
3
Cl), methyl iodide
(CH
3
I)
Tnh chat: Ba chat nay eu la chat kh, boc hi cao nhiet o
thng. Chung c s dung trong ky nghe lam lanh, trong tong hp hoa
hoc. Methyl bromide c s dung trong cu hoa.
Tac hai: Methyl iodide co the hoa tan m. Methyl chloride va
methyl iodide xam nhap vao te bao, chung b thuy phan tao thanh cac
methol va halogenion.
Nhng phat hien benh la s xung huyet cua gan, than, phoi vi
nhng thay oi trong cac te bao, viem cuong phoi. Nhng chat nay gay
nguy hai hau het en cac te bao.
Gii han tiep xuc: 5 ppm oi vi methyl bromide, 50 ppm oi vi
methyl chloride va 2 ppm cho methyl iodide.
e) Trichloroethylene
Tnh chat: Cong thc CHCl
3
, nhiet o soi 88
o
C, ap suat bay hi
nhiet o 20
o
C la 60 mmHg. Trichloroethylene phan huy thanh
dichloroethylene, phosgene va carbon monoxide ket hp vi cac chat
kiem nh voi, soa.
Trichloroethylene c s dung nh la mot chat dung moi cong
nghiep nh chat lam sach tng, quan ao, tham hoac s dung e gay me
hoac lam giam au nhng rat nguy hiem.
347
Tac hai: lam suy nhc he than kinh trung ng, phoi, tim, gay ra
chng loan nhp tim, tam that cap tnh Gii han tiep xuc la 50 ppm. Lieu
lng gay hai oi vi ngi ln qua ng tieu hoa va ho hap la 5ml.
g) Tetrachloroethylene
Tnh chat: Cl Cl
Cong thc cau tao: C = C
Cl Cl
Nhiet o soi: 121
o
C, ap suat bay hi 20
o
C la 15 mmHg.
Tetrachloroethylene la loai dung moi hu c c s dung nh
dung moi lam sach kho.
Tac hai: Ch gay ngo oc cap tnh ma khong gay ngo oc man
tnh. ay la mot oc chat hap thu qua phoi va da. Gii han tiep xuc la 50
ppm; lieu lng gay oc la 230 ppm
7.5.2. Nhom halogen vong thm
a) Gii thieu
Trong cong nghiep, nhat la cong nghiep che bien thuy san, thuoc
tr sau, san xuat giay, mc in mot lng ln chat thai c sinh ra la
nhng hp chat halogen vong thm nh PCP (polychlorophenol), PCPP
(polychlorpp), PCB (polychlorobiphenyl), PCB
z
(polychlorobenzene)... Hau
het ay la nhng chat co oc tnh cao, anh hng en sc khoe con ngi
va moi trng. Cac hp chat oi vi phenol va phenolxy halogen hoa co
tnh phan cc cao hn cac hp chat thm halogen hoa. Do vay, chung co
phan ng khac nhau. Cac chat nay co the c san xuat do muc ch
rieng biet nao o hoac lam chat trung gian cho cac phan ng hoa hoc,
san pham phan huy cac hoa chat phc tap.
b) Tac hai
ac tnh phan cc cua cac chat thm halogen hoa lam cho chung
co the at en nong o cao trong moi trng long va phan bo ong
eu trong cac te bao. Cac benzene halogen hoa nh bromobenzene,
p dichlorobenzene (PDP), hexachlorobenzene (HCB) eu co tnh a m
cao. Do vay, trc khi b loai thai chung a i vao cac qua trnh bien
dng. Cac hp chat nay gay hai cho gan than va he than kinh. Cac chat
348
bien dng gom nhng phenol halogen hoa co hoat tnh sinh hoc gay ra
bien d va ac biet, hau het chung eu gay ung th. Do cac halogen vong
thm co ton d lau trong moi trng, no i vao chuoi thc an va de dang
xam nhap vao c the ngi thong qua chuoi thc an. Cac chat halogen
vong thm xam nhap kieu nay se ton d lau dai, gay ra cac ngo oc man
tnh, kho cha va anh hng manh len tnh di truyen. V du, nhieu khi
ngi cha va me khong co dau hieu cua nhiem oc dioxin nhng en khi
sinh con th nhiem oc dioxin nay a lam cho a tre b d dang. Chat
oc dioxin kho ao thai v chung ton d trong m, trong cac mo, pha huy
te bao, lam ao lon trat t cua cac gen; do vay, a lam ton thng en
thai nhi.
Ngoai ra, con co mot so chat halogen hoa gay anh hng en moi
trng nh: CFC, CCl
4
, CH
3
Cl, CH
3
Br, CH
3
I.
CFC
ay la mot hp chat halogen hoa hoan toan. CFC co anh hng en
lp ozone tang bnh lu, ong thi cung la chat kh hoat ong bc xa lam
cho trai at nong len (Xem them Sinh thai Moi trng ng dung Le Huy
Ba, NXB KH & KT, 2000). e bao ve tang ozone cong ong quoc te keu
goi ngan chan ngay lap tc viec san xuat ra CFC.
CFC co ten goi chloroflorocarbon hay cloroflorohydrocarbon (con
c goi la freon) la nhng dan xuat cua cac hp chat cha chlor va flor
cua methane. CFC la mot ho cac hp chat rat tr ve mat hoa hoc, nhiet
o soi thap, o nht nho, sc cang be mat kem, o ben nhiet cao va co
oc tnh thap. Nh co cac ac tnh nay ma CFC c s dung trong rat
nhieu lnh vc khac nhau cua khoa hoc, ky thuat va va i song nh
phng tien cha chay, tac nhan lam lanh, tao lo xop trong ky nghe cao
su va chat deo, dung moi cho cac my pham, dung moi phun sn, thuoc tr
sau, dung moi tay ra cac linh kien trong ky nghe ien t V CFC co
nhieu cong dung nh vay nen no a c san xuat vi khoi lng ln.
Chang han nam 1963, My san xuat khoang 300.000 tan. Ngoai ra, CFC
con dung e san xuat cac halon. Cac halon la nhng dan xuat cha chlor,
flor va brom cua methane va ethane. CFC va halon phat thai vao kh
quyen t cac nguon khac nhau va no c gi lai tang bnh lu. ay
chung b phan huy di tac dung cua tia t ngoai trong anh sang mat tri.
349
Cac goc chlor t do c tao ra co kha nang phan ng rat ln va ngi
ta cho rang chnh cac phan t nay ong vai tro quan trong trong viec pha huy
tang ozone cua trai at. C 1 phan t CFC giai phong ra 1 nguyen t Cl, ma
1 nguyen t Cl nay trong vong i cua no, lai pha huy 100 ngan phan t
ozone trong tang bnh lu. Thi gian ton tai cua CFC khoang t 80 180
nam, cho nen ngay ca khi ngng san xuat va s dung cac CFC th hau qua
cua chung van con keo dai them hang may chuc nam na.
7.6. OC CHAT DANG PHAN T
Cac hoa chat oc dang phan t nh O
3
, Cl
2
, F
2
, Br
2
, I
2
, NH
3

Nhng chat nay thng dang kh cho nen khi b nhiem chung c hap
thu qua ng ho hap va gay tac hai phoi, gay c che tuan hoan nao,
gay kho th va nhieu khi benh nhan chet do suy ho hap nang. Sau ay
chung ta i sau vao mot so chat tieu bieu.
7.6.1. Chlor (Cl
2
)
a) Tnh chat
Chlor la chat kh co mau vang luc, co mui ac biet gay ngat th.
Khi nong o 5 ppm th phat hien c ra mui. Ty trong ln hn khong
kh d = 2,49, de hoa long; tan trong nc, de tan trong dung moi hu c.
Chlor de b hap phu vi than hoat tnh. Chlor la chat oxy hoa manh.
b) Tac hai
Chlor gay bong da, nguy hiem nhat la bong mat, gay kch thch cac
niem mac, ng ho hap va mat. Khi b nhiem oc lieu lng cao, benh
nhan suy ho hap nang dan en ngat hoac dan en cai chet bat ng; ht kh
chlor vao phoi lam cho phoi b phu. Khi nhiem oc lieu lng thap th
gay kch thch niem mac, gay chay nc mat, ho va co that phe quan.
Sau ay la mot so v du ve nong o tiep xuc vi chlor: 1000 ppm,
chlor gay ngat th va dan en cai chet nhanh. B nhiem nong o 10ppm
gay phu phoi, viem phe quan; con nong o 1ppm, benh nhan co the
chu ng keo dai c.
* Nhiem oc cap tnh
Khi ht phai chlor nong o cao, co nhng trieu chng sau ay:
cam giac ngat th, au vung xng c, ho co am lan mau, nhc au, au
thng v; co the gay phu phoi
350
* Nhiem oc man tnh
Khi lam viec, tiep xuc lau dai vi chlor, co the gay ra cac trieu
chng sau:
Cac ton thng da, roi loan ho hap, viem phe quan man tnh
Roi loan ve mat, viem ket mac, viem giac mac, viem m mat
Roi loan tieu hoa, chan an, buon non
Roi loan tong quat nh gay thieu mau, nhc au chong mat
* ng dung
Ngay nay, ngi ta s dung chlor lam chat sat trung cho cac cong
trnh x ly nc thai va cac cong trnh x ly nc cap. Tuy nhien, chlor
co the la con dao hai li v no giup cho viec kh trung nhng neu ham
lng d con nhieu trong nc no co kha nang ket hp vi cac chat hu
c co trong nc, lai tao them chat oc trong nc nh chloroform
CH
3
Cl. V vay, khi s dung chlor phai het sc than trong.
7.6.2. Brom (Br
2
)
a) Tnh chat: Brom trang thai long, mau o nau, co mui hac. Brom la
chat oc co khoi lng rieng la 3,1 g/cm
3
, nhiet o soi la 58
o
C.
b) Tac hai: Khi ht phai kh brom, nhiem oc co trieu chng bieu
hien giong nh khi b nhiem oc kh chlor vi bieu hien cao nhat la gay
phu phoi cap tnh, bieu hien nhe gay bong da, ho va kho th
7.6.3. Iot (I
2
)
c s dung nhieu dang con e sat trung, dung dch lugol (5%
iot t do) e cha benh tuyen giap. Tinh the mau o ta lap lanh, de boc
hi khi e ngoai khong kh t do.
Lieu gay chet: khoang 2g tinh the iot cho ngi ln. Khi b nhiem
oc bang ng mieng, niem mac mieng, thc quan, da day, b bong
nang; nan nhan non, anh hng en tim mach, giay dua va t vong.
Niem mac mieng co mau nau ac biet.
7.6.4. Flor (F
2
)
a) Tnh chat
Flor (F
2
) la mot nguyen to a kim ien hnh, thuoc nhom halogen.
Neu so sanh flor vi cac nguyen to khac trong nhom halogen th flor hoat
351
ong hoa hoc manh nhat. Flor t do luon ton tai trang thai phan t. Flor
c phan bo rai rac tren vo a cau t 750 800 g/tan. Flor nam trong
cac mo quang va hoa tan trong cac mach nc ngam. Nc b nhiem flor
gay nguy hai cho con ngi va cac loai thuy sinh.
Flor la mot nguyen to co hoat tnh hoa hoc cc manh; chung tng
tac hau het vi cac n chat, tac dung manh vi kim loai tao thanh muoi
va thoat nhiet ln. V du, flor tac dung vi Na se tao ra NaF. Cac loai
muoi nay eu de tan trong nc va tat ca cac loai muoi cua flor eu rat
oc. Ngi ta li dung tnh chat oc nay cua flor e lam thuoc tr sau,
diet con trung, diet chuot. Acid HF la mot loai acid manh va co tnh chat
an mon thuy tinh khi chung ket hp vi SiO
2
. Khi F dang hp chat CFC
se co kha nang bay len t mat at qua cac tang kh quyen va en tang
Bnh Lu (khoang 27 30 km), gay hai tang O
3
.
b) ng dung
Flor c dung trong san xuat phan bon, thuoc tr sau. Con thuoc
chong sau rang c tao ra bang cach cho flor vao kem anh rang. Flor
lam thuoc diet khuan, kh trung trong nc uong. Li dung tnh an mon
thuy tinh, ngi ta dung hp chat cua flor e ve hoa van tren thuy tinh
Dung HF e tong hp hu c, e ieu che florur, hoac tach cat nhng vat
uc bang kim loai hoac quang trong phan tch khoang vat. Nhng th
nghiem cua nhieu nc tren the gii cho thay rang, viec them flor vao
trong nc hoac kem anh rang a lam giam t le sau rang va chng benh
vi khuan trong mieng (v trong mieng nc bot co o pH va nhiet o thch
hp cho viec phat trien vi khuan gay benh sau rang).
c) Tac hai
Neu ham lng flor qua ln se gay benh muc xng, viem tuy,
viem chan rang, nt men rang co the dan en cai chet. Hi HF rat oc,
khi ri vao da gay bong nang va rat au n.
Lieu gay chet ngi cua NaF vao khoang 5 g. Lieu lng cho phep
trong kem anh rang la F

< 1000 mg/kg.

Gii han trong nc < 0,5 mg/l theo TCVN (1985); con Phap, F

< 0,3 mg/l.
Neu ham lng flor trong nc ln hn 5 mg/l se lam cho men rang
b nt, rang b bien dang. Tuy nhien, ngi ta nhan thay rang, khi trong
352
nc co flor t 1,5 en 2 mg/l la a thay bat au b benh ve rang. Do flor
co ai lc manh vi phosphate calci nen lng flor tch tu trong c the se
gay muc xng, viem tuy, au cot song.
Trong cac loai thuoc uong chong sau rang, cac nha nghien cu a
cho thay, 90% flor a c chuyen hoa trong c the va c ao thai ra
ngoai qua ng nc tieu, mo hoi va phan.
7.7. OC CHAT DO PHONG XA
Hien tng do phong xa la hien tng chuyen hoa cua cac hat nhan
nguyen t cua nguyen to nay sang hat nhan cua nguyen to khac, kem
theo cac dang bc xa khac nhau. Co bon loai phong xa:
a) Cac hat alpha: gom hai proton va hai neutron, co nang lng
am xuyen nho, de mat nang lng trong khoang cach ngan; chung co
the xuyen vao c the song qua ng ho hap hoac tieu hoa, gay tac hai
cho c the do tnh ion hoa.
b) Cac hat beta: co kha nang am xuyen manh hn, nhng de b
ngan lai bi cac lp nc, thuy tinh hoac kim loai. Cac hat nay gay tac
hai cho c the song.
c) Cac tia gama: la cac bc xa ien t song ngan giong tia X, co
kha nang xuyen qua cac vat lieu day va gay tac hai cho c the sinh vat.
d) Bc xa neutron: thng ch co trong lo phan ng hat nhan. Mot
so nguyen to nang khong ben co khoi lng hat nhan ln hn neutron, do
o nhan v thanh hai manh tao ra cac neutron co o am xuyen cao.
7.7.1. Nguon gay o nhiem phong xa
- Do khai thac nhieu cac lp at tren be mat va cac lp at bao
phu quang t nhien
- Do cac vu no hat nhan (ma phong xa)
S dung cac ong v phong xa trong ieu tr benh va nghien cu
khoa hoc.
S dung cac ong v phong xa trong cong nghiep va nong nghiep
Lo phan ng cong nghiep va th nghiem khoa hoc b ro r
May gia toc thc nghiem.
353
7.7.2. Tac hai
Bc xa hat nhan co kha nang gay chet ngi do pha v cau truc te
bao, tac hai en nhiem sac the.
a) Benh nhiem phong xa cap tnh
Khi lam viec vi phong xa, neu b nhiem nong o qua cao th
benh nhan b nhiem phong xa cap tnh. Benh nhan b roi loan he than
kinh trung ng, ac biet vo nao, gay nhc au, chong mat, buon non,
hoi hop, kho ngu, kem an, met moi.
Da b bong hoac tay o cho tia phong xa chieu vao. C quan tao
mau b ton thng manh, ac biet la cac te bao mau, nhat la cac te bao
mau ngoai vi va tuy xng; b giam bach cau, tieu cau cung b giam
nhng cham hn, dan en benh nhan thieu mau, giam kha nang chong
benh nhiem trung.
C the b suy yeu: giam can, b nhiem trung nang roi chet.
b) Benh nhiem phong xa man tnh
Trieu chng xuat hien muon, co ti hang nam sau hoac hang chuc nam
sau khi b chieu tia phong xa hoac b nhiem chat phong xa.
Benh xay ra khi b nhiem vi mot lieu lng khoang 200 rem hoac
nho hn nhng trong mot thi gian dai.
Trong thi gian au b benh, benh nhan b suy nhc than kinh, suy
nhc c the sau o roi loan cac c quan tao mau, roi loan chuyen hoa
ng, lipid, protid, muoi khoang va cuoi cung b thoai hoa. Benh nhan
thng b uc mat, ung th da, ung th xng Mc o benh phu thuoc
vao nhieu yeu to:
Tong lieu lng chieu xa va so lan chieu xa. Tong lieu lng
cang ln th tac hai cang manh.
V du, nhiem 300 rem con co the cha c, nhng nhiem en 600
rem, benh se nang va chac chan ngi benh se b chet. Cung b nhiem
tong lieu lng nh nhau, nhng phan tan nhieu lieu nho gop lai th tac
hai t hn la b chieu mot lan.
Dien tch b tia phong xa chieu cang rong cang nguy hiem, b
chieu toan than nguy hiem hn b chieu mot bo phan. Trong c the
354
vung au la vung quan trong nhat, neu b chieu th nguy hiem hn cac
vung khac.
Ca c te ba o ung th, te ba o cu a to ch c thai nhi nha y v i phong
xa hn ca c te ba o tr ng tha nh. Khi c the ang me t mo i, o i bu ng,
ang b nhie m tru ng, ang b nhie m o c th a nh hng cua ca c tia
phong xa nhay hn.
Chat phong xa co kha nang luan chuyen qua lai trong moi trng
khong kh, nc va moi trng at.
Cac chat phong xa hat nhan co the tch luy trong c the sinh vat.
Lng bc xa hat nhan Cs
137
co trong mot so sinh vat Thuy ien do s
co phong xa nam 1986 nh sau:
Ca hoi lng Cs
137
co trong ca la 18,700 Bq/kg
Ca chep 2,84 Bq/kg
Ca trch 980 Bq/kg
Vt tri 1.290 Bq/kg
Chim boi ca 107 Bq/kg
So 2.280 Bq/kg
Hen 1.180 Bq/kg
c) Tac hai cua bui phong xa
Bui phong xa xam nhap ti be mat trai at t kh quyen. Nguon
goc cua bui loai nay la nhng vu no th vu kh hat nhan. Bui phong xa
khi ri xuong la cay se gay tac ong co hai vao chuoi thc an oi vi cac
sinh vat an la. Sau o, cac sinh vat khac an loai sinh vat nay va cuoi
cung con ngi b nhiem xa. Lng bui phong xa ma mat at thu nhan
phu thuoc vao ban chat cua at, a hnh va loai tham thc vat. Theo
Odum (1971), gia ong co tren at than bun co tnh acid va cac ong co
moc tren cac at oi nui la rat khac nhau va kha nang hap phu cac chat
phong xa dng nh phu thuoc vao ac tnh pH cua at. ong co vung
oi ma at co tnh trung tnh th bui phong xa trong at la 1 (Bq/kg), co
se la 21 va trong xng con cu la 714; trong khi ong co moc thung
lung chat phong xa trong at la 1, tren co la 6,6 va trong xng cua ong
vat an co la 115. Nh vay, nhng ong vat an co tch luy bui phong xa
cao hn nhieu so vi trong at va trong co.
355
Chat phong xa xam nhap vao c the con ngi chu yeu la qua nc.
Nguon chat phong xa trong at va bui phong xa xam nhap vao at t kh
quyen, cuoi cung xam nhap vao nc mat va nc ngam, t nc mat, qua
sinh vat phu du (plankton) hoac qua he thc vat ln (macrophytes), sau o
ca an thc an phu du va cuoi cung la ngi an ca. Ngoai ra, nc mat va
nc ngam b nhiem phong xa ma ngi s dung nc khong biet se b
nhiem xa. Hoac la cac chat phong xa t nc c cac loai cay trong hap
thu sau o en ngi an rau, cu, qua se b nhiem xa.
7.8. OC CHAT TRONG THUOC LA (Xem them oc hoc moi trng
tap 2 phan Chuyen e Le Huy Ba, NXB HQG, 2008)
Trong thuoc la cha ankaloid bao gom nicotine, nicotellin, nicotein,
isonicotein, nicotimin, nicotysin anabasin.
Ngoai ra, thuoc la con cha cac chat khac nh: sap, nha dau, acid
citric, acid malic, acid oxalic, pyridin va xyanur. Trong khoi thuoc la,
ngoai nhng chat tren con co CO va mot so chat khac. Nhng so vi ham
lng cac chat khac co trong thuoc la th nicotine co ham lng cao nhat
va oc nhat.
Nicotine (C
10
H
14
N
2
)
a) Tnh chat
Trong thuoc la, hoat chat chu yeu la cac alkaloid, ac biet la
nicotine, chung tap trung chu yeu la. Trong thuoc la co t 2 10% la
nicotine va trong thuoc lao vao khoang 16% nicotine.
Nicotine la mot chat long, sanh nh dau, khong mau, co mui hac, v
cay nong; tan trong nc, tan manh trong cac dung moi hu c. ngoai
khong kh va anh sang, nicotine chuyen sang mau nau va gay mui kch
thch ac biet.
Nhiet o nong chay: 80
o
C, nhiet o soi: 246
o
C.
Nicotine co phan ng kiem manh, tao muoi ben, ket tua cua cac
muoi KLN nh Pb, Hg,
b) Tac hai
Nicotine la mot chat rat oc, co the gay nhiem oc nghiem trong hoac
gay t vong do s hap thu vao c the qua ng tieu hoa.
356
Nhiem oc cap tnh
Khi nhai thuoc la de b nhiem oc cap tnh do hap thu nc chat t
thuoc la (v nhng cu gia an trau thng nhai thuoc la, nuot lay cai nc
bo ba thuoc va trau ra nen hay b say thuoc ma dan gian ta thng goi la
say thuoc lao). Ngi nong dan co the dung la thuoc gia nho e diet a
ruong lua. a vao dung dch thuoc la se quan quai va chet.
chau My, trc kia ngi ta a dung nc chat thuoc la e lam
thuoc oc tam vao ten no.
Khi b nhiem oc nicotine, benh nhan co cam giac chay bong
thc quan, da day, buon non, chong mat, a nc bot, mo hoi lanh, run
tay, nhc au d doi, roi loan th giac, tim ap manh
Nhiem oc man tnh
Nguyen nhan: dung nicotine e t t nhng khong chet, do tiep xuc
nghe nghiep, nghien hut thuoc la
Trieu chng: nicotine gay ra bang ng khac nhau th cac trieu
chng xay ra cung khac nhau.
Neu hap thu qua mieng th trieu chng nhiem oc ng tieu hoa
troi hn, co hien tng kch thch manh va chay bong ng tieu hoa; co
cam giac chay bong ng thc quan, da day; buon non, chong mat, va
mo hoi, run tay, au bung, roi loan th giac, tim ap manh, huyet ap tang,
suy nhc c the, roi loan cuc bo Nhiem oc man tnh la bieu hien cua
nhiem oc nicotine nghe nghiep va thng la qua qua trnh tiep xuc lau
dai vi thuoc la co nong o nicotine cao. Nhiem oc nicotine man tnh
thng gap ngi nghien thuoc la, hay lam viec trong nha may hoac
song gan nha may thuoc la, thu hoach phi say thuoc la, thuoc lao, ke ca
cac em be co bo nghien thuoc. Nhiem oc nicotine bieu hien :
+ Roi loan cuc bo:
Niem mac: co hien tng kch ng oi vi mui, hong, khi nhng
ngi cong nhan mi lam viec tiep xuc vi thuoc la co cam giac ay
bung; sau quen dan se mat i hien tng o. nhng ngi nghien thuoc
la thay hien tng viem mieng.
Viem ket mac: nhng cong nhan lam viec trong nha may thuoc la
mi tiep xuc vi thuoc th bat au chay nc mat, nhc mat.
357
Da: viem cac phan da do b d ng, hay gap benh ngoai da, nhat
la cac ton thng ban tay.
Mong tay: nhng cong nhan lam viec trc tiep vi thuoc la, mong
tay b mong, de gay, cac mong tay co mau nau.
+ Roi loan toan than:
Tim mach: nicotine gay tai bien nh cn au, tim nhp ngoai tam
thu, bien oi huyet ap.
Co the b roi loan man tnh nh viem ong mach, va ong mach,
nhoi mau c tim
Khoi thuoc la
Trong qua trnh ieu thuoc la chay, no giai phong ra cac chat nh
oxidde carbon (CO), HCN, chlorur methylen, axeton, cac aldehyde, Pb,
As, Cd, Ni, NO
2
, phenol va cac hp chat thm a vong nh PAH Nhng
chat nay se gay oc cho ngi hut, ong thi cung gay nguy hai cho
nhng ngi xung quanh khi ht phai chung, nhat la oi vi cac em nho
va kha nang gay ung th vom hong, phoi, phe quan oi vi ngi hut
thut la thng xuyen cao hn la nhng ngi khong nghien thuoc la. Cac
nghien cu cho thay, tre em song vi bo nghien thuoc la co nguy c
nhiem oc ch cao gap 4 lan so vi tre em khong co bo nghien thuoc la.

Cau hoi
1. Chat oc hoa hoc la g? Chung bao gom nhng dang c ban nao?
2. Ban hay neu mot so oc chat dang phan t va cac tac hai cua no?
3. Ban hay neu cac nguon gay o nhiem phong xa va cac tac hai cua
no?
4. Ban hay neu cac tac hai cua thuoc la oi vi c the con ngi?
5. Ban hay neu nhng hieu biet cua ban ve chat oc mau da cam va
nhng tac hai cau no oi vi con ngi va cac loai sinh vat?
6. ban hay neu nhng tac hai cua mot so loai chat oc ion ien hnh
nh: Clorua, Sulfate, Cyanur?
7. Ban hay neu nhng tac hai cua oc chat DDT oi vi sinh vat?
8. Ban hay neu nhng tac hai cua nhom halogen vong thm oi vi
c the sinh vat?
358
9. Ban hay neu nhng tac hai cua Benzene, Toluene, Xylene va
Carbon tetrachloride oi vi cac loai sinh vat?
10. Ban hay neu nhng tac hai cua Tetrachloroethane, Methylene
chloride va carbon disulfide oi vi cac loai sinh vat?


Tai lieu tham khao
1. TRAN T AN, bai giang kiem nghiem oc chat hoc, Nha xuat
ban Y hoc, Ha Noi, 1984.
2. O HUY BCH, Thuoc tr cay co va ong vat DSCK, Nha xuat
ban Y hoc, Ha Noi, 1995.
3. LE VAN KHOA, Moi trng va o nhiem, Nha xuat ban Giao
Duc, Ha Noi,1994.


358
CHNG 8
CHAT OC TRONG CHIEN TRANH
(TOXIC OF WARFARE)
8.1. IONG OUAN
(Chat oc trong chien tranh con co ten goi la Chat oc quan s).
T thi nguyen thuy, con ngi a biet s dung cac chat oc lay t
ong vat hoac thc vat e tam vao mui ten hoac ngon giao dung san ban
hay s dung nh vu kh trong nhng cuoc chien gia cac bo lac.
Trai qua lch s cac cuoc chien, con ngi a nhanh chong phat
trien chat oc trong chien tranh ve so lng cung nh chung loai. Ngay
nay, chat oc trong chien tranh bao gom chat oc kch thch, chat oc tam
than, chat oc than kinh, chat oc loet da, thuoc diet co, chat oc tron
trong thc an va nc uong, vu kh vi trung, vu kh hat nhan, vi muc
ch lam suy yeu hoac huy diet sinh lc cua oi phng trong mot thi
gian ngan hay anh hng qua nhieu the he.
T khi ra i, viec s dung chat oc trong quan s a c cac
chuyen gia anh gia cao do cac u iem cua chung so vi cac loai vu kh
thong thng nh:
- Co kha nang tieu diet oi phng tren mot a ban rong ln, a
hnh a dang.
- Tac dung cua chat oc keo dai lau.
- oi phng kho co the phong chong triet e cho du trang b
nhng vu kh, kh tai ac biet.
Chnh v vay, vao nam 1925, Ngh nh th Gieneva a cam san
xuat va s dung vu kh hoa hoc. Tuy nhien, nhng cng quoc quan s
van b mat nghien cu va san xuat ra nhng loai chat oc mi co oc tnh
cao hn nhng loai cu nhieu lan. Trong so cac nc nay phai ke en My,
Anh va c la nhng nc san xuat nhieu nhat va san xuat ra nhng chat
oc manh nh sarin, soman (c) va DFP (Anh) la nhng chat lam te liet
than kinh. Mac du vu kh hoa hoc khong c a ra s dung trong ai
chien the gii lan th hai, My van tiep tuc nghien cu. Ket qua la vao
359
nhng nam 50, My a san xuat va trang b chat oc loai V (do Gosh tm
ra) co oc tnh cao hn soman va sarin hang chuc lan va ben vng di
tac dung cua cac yeu to t nhien va hoa hoc. Ngoai ra, My con san xuat
ra nhng loai hoa chat dung pha hoai mua mang cua oi phng, phat
quang rng ram nham xoa ni on tru cua oi phng.
Trong cuoc chien tranh Viet Nam giai oan 1961 - 1971, My a
tien hanh mot cuoc chien tranh hoa hoc vi qui mo ln Nam Viet Nam
ma hau qua cua no tren ngi, ong vat va thc vat van con rat nang ne
cho en nay.
8.2. OC INH CUA CHAI OC IPONG CHIEN IPANH
Nong o cua chat oc hoac mat o phan tan trong thc pham va
moi trng la mot trong nhng yeu to quan trong nhat, quyet nh kha
nang au oc cua chat oc.
Trong quan s, oc tnh cua chat oc thng c the hien qua gia
tr EC
50
hoac EC
100
bieu th nong o ma o chat oc loai khoi vong
chien au 50% hoac 100% so ngi tiep xuc trong mot khoang thi gian
nhat nh.
Trong nhieu trng hp, cac gia tr LC va EC khac biet nhau rat
nhieu. V du: EC
50
cua chat oc tam than ch bang mot vai phan nghn so
vi LC
50
cua no.
oc tnh cua cac chat oc dang long va ran nhieu khi c the hien
qua gia tr CD
50
hoac LD
100
la lieu gay chet 50% hoac 100% c the
(ngi hay ong vat) khi b a vao c the mot lng nhat nh chat oc
o. V vay, trong khi n v cua LC va EC la % hoac mg/l th n v cua
LD la mg/kg trong lng.
ay, cung can chu y la lieu gay chet (LD) phu thuoc rat nhieu
vao cach a chat oc vao c the. V du: LD
50
cua tabun vi cho la 5
mg/kg neu c a vao c the qua ng tieu hoa, va la 50 mg/kg neu
cho tabun tham qua da. V vay, gia tr lieu gay chet luon phai c ghi
nhan cung vi hnh thc anh oc (tiem tnh mach, tiem len da, uong, ).
Chat oc c xep theo cac nhom t oc, oc va va rat oc, dung
gia tr LD
50
e phan loai oc tnh cac chat oc.
360
8.3. FHAN IOAI CHAI OC CHIEN IPANH
8.3.1. Fhon |oo| Iheo I|nh choI voI |y
Chat oc dang ran: chloraxetophenon, adamxit, CS, BZ
Chat oc dang long: yperit, lovisit, sarin, tabun
Chat oc dang kh: chlor, phosgene, HCN
8.3.2. Fhon |oo| Iheo nguon goc hoo hoc
Chat oc hu c phot pho: sarin, tabun, soman
Chat oc cha arsenic: acid cacodilic, anhydrite aseni, lovisit
Chat oc cha lu huynh: yperit, sulfurychlorur
8.3.3. Fhon |oo| Iheo kho nong Ion |uu
Chat oc khong ben vng: la nhng chat ch co tac dung au
oc trong vong 20 - 30 phut ke t thi iem s dung chlor,
chloropyerin, phosgene, acid xyanhydric
Chat oc ben vng: la nhng chat ton tai va gay nhiem oc
lau dai trong khu vc s dung yperit, yperitnit, lovisit,
adamxit, tabun, soman, CS, VX
8.3.4. Fhon |oo| Iheo muc d|ch su dung
- Chat oc pha hoai cay coi mua mang: nh 2,4 D; 2,4,5 T;
dan xuat cac hp chat co arsenic (acid cacodilic, muoi
arsenic, arsenate); paraquat, diquat,
- Chat oc than kinh: tabun, sarin, soman, DFP, VX
- Chat oc gay loet: yperit, lovisit, yperitnit
- Chat oc tam than: BZ
- Chat oc gay ngat: phosgene, diphosgen, clopycrin
- Chat oc gay kch thch: adamxit, CS, chloraxetophenon
- Chat oc gay chay nc mat: brombenzylxyamit
- Chat oc gay nhiem oc chung: HCN, CO, floraxetat

361
8.4. CHAI OC kCH IHCH
8.4.1. |nh ngh|o: la nhng hp chat co kha nang gay chay nc
mat, cay mat, hat hi so mui, rat hong va non d doi, dan en mat sc
tam thi.
V du: chloracetophenon (CN), clopicrin (PS), adamsiat (DM), CS.
8.4.2. ChoI doc k|ch Ih|ch d|en h|nh (choI doc C$)
a) Cau tao hoa hoc
CN
CH = C
CN


2 chlor benzalmalono nitril
b) Ly tnh: la chat bot co mau trang, mui xong nh mui hat tieu,
nhiet o nong chay 95
o
C, t tan trong nc, tan trong dung dch NaHCO
3

va cac dung moi hu c, boc hi manh.
c) Hoa tnh
Thuy phan: CS thuy phan cham, v vay gay nhiem oc lau dai
khi s dung. Muon tieu oc phai dung dung dch kiem.
Oxy hoa: CS tac dung vi thuoc tm lam thuoc tm mat mau
va CS chuyen thanh chat khong oc. Do vay, thuoc tm c
dung e phat hien s bo CS, tieu oc cho da.
d) oc tnh
ng nhiem oc: ng tiep xuc, ng ho hap.
o oc: chu yeu gay cay mat va chay nc mat, hat hi dan
en mat sc chien au tam thi; neu ht th nhieu, nong o
cao th co the dan en t vong.
Trieu chng
- Mat: cay mat, chay nc mat, tiep xuc lau dan en viem
giac mac, th lc giam tam thi.
Cl
362
- ng ho hap: hat hi lien tuc, khan co, ho, kho th. Neu
nang co the dan en viem phoi, xung huyet phoi, phu phoi,
co the chet.
- Da: sau 2 - 3 phut tiep xuc da nong rat, neu da am co hien
tng xung huyet da; nang, b rop, phong.
- Toan than: roi loan ho hap, kho th, roi loan tim mach,
met moi, hon me, co the chet.
e) Phng phap s dung
Vu kh phng tien
- an: M79, coi, phao
- Ong phong
- Lu an: cau (M25 A2), tru (M71, XM 54)
- Be phong: E8
- Bom: gay no hoac phat khoi.
Vu kh hoa hoc thng co sn mau xam hoac co mot vong o, co
the co ky hieu CS, CS
1
, CS
2
( oi vi chat oc CS)
Cac dang s dung
- Khoi: trang hi xanh, tac dung nhanh.
- Bot: mau trang nga, ton tai hang thang.
Muc ch s dung
- Khi tan cong muc tieu
- Chi vien hoac ngan chan oi phng c ong, tap kch khu
tru quan, tran a hoa lc, kho tang.
- Bo tr trong he thong phong ng hoac khi co nguy c b
tieu diet.
f) e phong va cap cu
e phong: dung mat na, khau trang, khan mat. Neu tan cong
lau trong khu vc co khoi oc nen mac trang phuc ac biet
phong oc cho da.
Cap cu: cho ngi thuoc chong khoi, ra da bang dung dch
KMnO
4
nong o 0,1% trong alcol, tam bang xa phong. Trong
363
trng hp co t nc th khong ra, ch gay am da va dung
khan kho mn lau.
8.5. CHAI OC IAM IHAN
8.5.1. |nh ngh|o. la nhng hp chat gay ra cho ngi nhiem mot
trang thai tam than khong bnh thng, mat sc chien au mot vai ngay,
sau o co the tr lai bnh thng.
V du: LSD 25, B2 ch co B2 c che tao thanh vu kh.
8.5.2. ChoI doc 82
a) Cau tao hoa hoc
OH




3 miroclidinyl benzylate

b) Ly tnh: la chat bot mau trang, nhiet o nong chay 189-190
o
C, t
tan trong nc, de tan trong mot so dung moi hu c. San pham cong
nghiep co mau vang nhat.
c) Hoa tnh
- Thuy phan: thuy phan kem; muon tieu oc phai cho tac dung
vi kiem va un nong.
- Neu cho tac dung vi acid iodbitmitic (BiI
4
) cho san pham
mau da cam.
d) oc tnh
ng trung oc: tieu hoa va ho hap.
o oc va trieu trng:
- Khi b nhiem vi lieu lng 0,07 mg/kg hoac 0,1 mg/ph/l th
se b cac trieu chng tam than.
- Thi ky au: 2 - 3 gi sau thay nhc au, choang vang, quang
mat, buon ngu, co ao giac, kho th, tim ap nhanh, ngi sot,
C
COO
364
mieng va da kho, lu lan, ngi an. Sau 12 gi; cac trieu
chng tren the hien manh liet hn, sau 1 - 15 ngay mi tr lai
bnh thng.
e) Phng phap s dung
- Vu kh va phng tien: an, phao, coi, bom chum phat khoi,
may phun kh
- Cach s dung: dung lam vu kh tan cong, gay roi loan tam
than va te liet, tao ieu kien cho bo binh tieu diet hoac bat
lam tu binh.
g) e phong va cap cu
- e phong: dung kh tai phong ho hap.
- Cap cu: khi chat oc vao mat th dung dung dch NaHCO
3

2% ra nhieu lan, cuoi cung ra lai bang nc. Ve ng ho
hap th suc mieng va ra mui, sau o dung cac loai thuoc ieu
tr benh tam than.
8.6. CHAI OC IHAN kINH
8.6.1. |nh ngh|o. la nhng hp chat co kha nang gay te liet than
kinh va dan en t vong mot cach nhanh chong.
- V du: tabun GA, sarin GB, soman GD, VX va mot so chat khac,
trong o GB va VX la quan trong.
8.6.2. ChoI doc sor|n (G8)
a) Cong thc hoa hoc

(CH
3
)
2
CHO
P
CH
3
F
o - isopropyl methyl flor phosphournate

b) Ly tnh: la chat long khong mau, khong mui, nhiet o soi
147,3
o
C, bay hi manh, ty trong ln hn khong kh 5 lan, tan trong nc
va cac dung moi hu c nen thi gian nhiem oc lau. Cac vat lieu xop
O
365
hap thu sarin manh va khi phong thch se gay nhie m oc kho ng kh
mc co the gay chet ngi.
c) Hoa tnh
- Thu y phan: to t, tao tha nh ca c san pha m kho ng o c. Qua trnh
thu y pha n ta ng len khi tang nhie t o va trong mo i trng kie m. c
ng du ng e tie u oc quan ao trong hi n c co NH
3.
Tie u o c du ng cu
ba ng ca ch un trong moi trng kiem.
- V i Na cresylate: tac dung de dang, tao thanh san pham khong
oc. ng du ng nguye n ly nay e tie u oc cho da.
- V i hypochlorite: ta c du ng to t, ta o tha nh sa n pham kho ng o c.
d) oc tnh
Con ng xam nhap o c chat
- ng ho hap: tiep xuc hi, ac bie t nguy hiem oi vi mat va
ca c ve t thng.
- ng tie u ho a: qua th c an.
Trong o, nguy hiem nha t la xa m nha p qua ng ho hap.
o o c: cao, ga y che t ng i nhanh cho ng. Lie u ga y che t qua
ho hap: 0,075 mg ph/l; khi van o ng: 0,035 mg ph/l; qua da:
0,02 mg/kg.
Trie u ch ng
- Nhe : con ngi thu nho , mat b au nh c, hoa mat, nhn khong
ro ; t c ng c; nhieu m trong co ; da ta i nht.
- Trung bnh: kho th ; cac c ba p moi; cac trieu ch ng giong nh
the nhe nhng tang c ng o ; co that ruo t, ro i no n, a chay
- Nang: con ngi co lai; co tha t phe qua n; ng nga c, s se t; ca c
c co giat, co the dan en co giat tng cn hay co c ng, hon
me , da tm ta i, da n en che t ngi.
- Nguy kch: cac trieu ch ng gio ng nh tre n nhng die n ra rat
nhanh, nga quay l, giay giua, tham ch chet khong nham mat.

366
8.7. OC CHAI DIEI CAY CO
8.7.1. G|o| Ih|eu
Bao gom nhng chat co tac dung diet co, huy hoai sinh trng cay
trong, cay rng. V du: 2,4-D; 1,4,5-T; dickloramin; cacodilic acid
Trong chien tranh Viet Nam, My a rai cac chat oc nay pha huy sinh
thai moi trng rng, nong thon vi cac loai chat: xanh, trang va da cam.
- Chat oc trang (white agent): hon hp cua cac muoi
tri-isopropanolamin cua 2,4-D va 4-amino-3, 5, 6-trichloropicolinic
acid theo ty le 3,8 : 1.
- Chat oc xanh (blue agent): hon hp cua muoi natri cacodilate
va dimethyl arsenic acid theo ty le 2,6 : 1
- Chat oc da cam (orange agent): hon hp cac normal este butyl cua hai
chat diet co 2,4-D va 2,4,5-T, theo ty le 1,1 : 1
Can lu y, ten goi chat trang, xanh, da cam ch la qui c
ch khong phai mau thc s cua cac chat o. Theo ly thuyet, cac chat
nay, khong s dung e giet ngi ma chu yeu e gay rung la, khai quang
va diet cay. Ban chat hoa sinh cua no la co the phan huy t 2 en 15
tuan sau khi phun, trong ieu kien nhiet i am, tr cac hp chat d
thng trong 2,4,5-T la 2,3,7,8-tetrachlordibenzo-para-dioxin. T nam
1961-1973, My a s dung nhieu chat da cam: 61% tong lng chat khai
quang Viet Nam. oc tnh nguy hiem cua chat nay la khong nhng diet
cay, pha hoai toan bo he sinh thai, ma con anh hng len sc khoe con
ngi, gay ra quai thai. Trong o, vai tro cua chat oc 2,3,7,8-
tetraclodibenzo-para-dioxin (TCDD) ma ta quen goi la dioxin vi ham
lng 0,05-6,0 mg/kg, co khi tap chat nay len en 100 mg/kg, rat nguy
hiem cho con ngi.
Cong thc cau tao tong quat
O


Cl
x
O Cl
y

367
Chu y: x trong Cl
x
co gia tr t 0 en 4, va y trong Cl
y
co gia tr t 1
en 4. Hay noi khac i, trong cong thuc cau tao co the co t 1 en 8
nguyen t Cl. Theo ly thuyet, co the co en 75 dang chat dioxin khac
nhau do v tr va so lng nguyen t Cl co mat trong cau tao phan t.
Chung bao gom: monoclor, 10 diclor, 14 triclor, 22 tetraclor, 10 hexaclor,
heptaclor va 1 octaclor-dibenzo-para- dioxin (TCDD) ma chung ta quen
goi la dioxin, vi dang cau tao:
Cl O Cl


Cl O Cl
ay cung la mot chat co the sinh ra trong qua trnh ot chat thai
nilon va trong cac khoi thai cong nghiep.
8.7.2. D|ox|n (ICDD)
- oc tnh: TCDD la mot chat ra n kha be n, t tan trong nc (0,2.10
-3
mg/l),
t b phan huy khi co tac ong moi trng nh nhiet o (toi a 800 - 100
o
C),
o am, ke ca hoa chat; t b phan huy bi tia cc tm; ben vng ve mat sinh
hoc. Do o, TCDD ton tai rat lau dai trong moi trng.
Mac du con nhieu tranh cai ve ton lu cua TCDD, nhng ngi ta
de thong nhat vi nhau rang, no la chat oc nhan tao nguy hiem nhat.
Tuy vay, oc tnh cua no cung con tuy thuoc vao oi tng tiep nhan. V
du, oi vi chuot lang cai, LD
50
la 0,6 2,0.10
-3

mg/kg trong

lng theo
con ng thc pham, trong khi oi vi tho va cac ong vat khac, LD
50
=
1 - 10.10
-3
mg/kg. oi vi ngi, TCDD bat au gay hai da 0,3.10
-3
mg/g, ngo oc cap tnh 1.10
-3
mg/g, gay chet tc thi 1mg/kg. Ngi
ta cung tnh rang, co 1kg TCDD th co the giet chet 1 trieu ngi. Cai
nguy hiem nhat cua TCDD la tac ong xau vao c che DNA di truyen
gen, gay quai thai va co the gay ung th.
- Tac hai
+ Gay benh tren da: theo Herxheimer (1899), nhng cong nhan san
xuat TCDD khi b nhiem oc th da cua ho noi mun trng ca, sau o dien
bien nang dan, co the b en roi loet. Co the la dioxin a tan trong m
368
cua chat nhn di da va tac ong chu yeu la cua Cl. Benh nhan nang
hn co the teo gan roi chet.
+ Gay benh tren mat: ngo oc cap tnh, o, phu ket mac, viem
mong mat, giac mac. Sau cap tnh co the th phat suy nhc mat 81,3%
nan nhan Viet Nam (Ton That Tung, 1977).

+ Gay xuat huyet: chay mau ng tieu hoa tren suc vat th nghiem
va ca tren ngi.

+ Ton thng gan: cac dau hieu lam sang va ch tieu men gan a
cho cac nha khoa hoc khang nh rang, gan la c quan b dioxin gay ton
thng trc nhat, tham ch gay t vong.

+ Say thai, quai thai va roi loan nhiem sac the: ty le say thai va
quai thai phu n va gia suc vung o nhiem rat cao (Ton That Tung,
1977). Say thai i kem vi roi loan nhiem sac the (J.G. Boue, 1976), gay
quai thai, chet bao thai (Neubert, 1977).

+ Gay ung th: Ton That Tung cho rang, dioxin la tac nhan gay
ung th, nhat la ung th gan.

- Phng tien s dung va phong chong
+ Phng tien: may bay C123 phun pha rng; may bay UH1B phun
pha hoai cay trong, o to phun phat quang hai ben ng giao thong.
+ Phong chong
- Vi ngi: dung khan che mui tham nc e phong. Khi b
dnh chat oc vao da, quan ao: dung xa phong tam giat. Neu an phai, can
ra ruot.
- Vi cay coi, hoa mau: ru bo, ti ra chat oc ngay.
- Vi at: ra bang nc nhieu lan, cay ai 20 - 30 ngay, sau o
kiem tra lai roi mi gieo trong.
8.8. CHAI OC CHIEN IPANH OUA IHUC FHAM
8.8.1. G|o| Ih|eu
Chat oc chien tranh qua thc pham la nhng chat oc co the pha
tron vao thc pham, nc uong, gay cho ngi, gia suc oi phng trung
oc, chet hoac loai khoi vung chien au mot so lng ch quan ma
khong can no sung.
369
8.8.2. oc I|nh
Chat oc xam nhap qua ng tieu hoa: hoa tan trong nc hoac
m; gay ngo oc cap hoac man tnh.
8.8.3. MoI so v| du
+ Cac hp chat flor hu c: nh floracetic acid, methyl- floraxetate.
Hp chat khong mau, khong mui, khong v; de tan trong nc; oc tnh
rat cao; dung pha trong nc uong; Ben trong c the.
+ Stricnin: khong mau, v ang, t tan trong nc, tan tot trong dung
moi hu c. Lieu 2 - 6 mg/kg gay chet, thng c tron vao thc an co
ng e khong lo v ang cua thuoc.
+ Cac hp chat vo c: Hg, Pb, As, HCN co oc tnh cao; c tron
trong ng, cm, nc uong.
8.8.4. e phong, cop cuu
+ e phong: canh giac, luon kiem nghiem thc pham. Nhng v tr
ong quan ma au nguon song suoi co quan ch kiem soat, can lu y de
b au oc.
+ Cap cu: gay non, ra ruot ngay. oi vi cac trng hp cu the
co the co cac tuy bien.
- Ngo oc flor: cho benh nhan giai oc bang uong ru glyxeril
nong o 1/5 hoac chch.
- Ngo oc thuy ngan: tiem tnh mach 20 ml dung dch Na
thiosulfate 10%.
- Ngo oc arsenic: chch bap BAL, tr tim.
8.. VU kH VI IPUNG
8..1. G|o| Ih|eu
o la loai vu kh s dung vi trung e gay benh dch ln cho oi
phng. V du, gay benh dch hach, thng han, benh than, tieu chay hay
benh cho gia suc, cay coi, hoa mau.
8..2. oc I|nh
- Gay cac benh dch cho ngi va sinh vat
- Gay benh co chon loc oi tng khi s dung cac vi trung khac nhau
370
- Gay benh trc mat va lau dai. V du, benh nhan co the b
benh keo dai 10 - 15 nam
- Tan pha sinh vat trong he sinh thai.
8..3. Fhong chong
- Dung khau trang, khan mat
- Song, an uong hp ve sinh moi trng
- Theo doi thng xuyen
- Chch nga
- Khac phuc hau qua: xac nh ngay loai vi trung, khoanh vung,
co lap, s dung thuoc ac tr.
8.10. VU kH HOA HOC
8.10.1. G|o| Ih|eu
Vu kh hoa hoc la loai vu kh s dung kh oc hoa hoc e gay hai
cho oi phng, bao gom chat oc va phng tien.
8.10.2. Ioc ho|
Pham vi rong, thi gian lau dai, tieu diet con ngi, sinh vat va ca
moi trng song.
8.10.3. oc I|nh
- Loai giet ngi: tan nhanh (ky hieu: 1 vong xanh lam); lau tan (2
vong xanh lam); len than kinh (3 vong xanh lam).
- Loai gay mat sc chien au: chong tan, lau tan.
- Loai no tao ra kh oc hoac khoi oc,
Cac chat oc nay c rai, ban, phun hoac theo gio, nc a en
khu vc oi phng, gay hai qua con ng ho hap, than kinh, an uong
gay chet ngi hang loat hay mat sc chien au.
8.10.4. Fhong chong
Neu ngi ngo oc phai a ngay ra khoi khu nhiem oc, lau sach cho
da co tiep xuc chat oc, dung thuoc kh oc ac hieu, tiem atropinsulfate.
371
Neu loet da, dung monochloramine. Neu nhiem CS th cho ngi thuoc
chong khoi. Quan ao un soi 1 - 2 gi, giat. Chu y x ly at va nguon
nc b o nhiem.
8.11. VU kH HAI NHAN
8.11.1. G|o| Ih|eu
ay la loai vu kh s dung nang lng hat nhan e tieu diet, gay
hai oi phng, c chia thanh ba loai:
- Vu kh nguyen t: lay nang lng cua phan ng phan hach cua
hat nhan nang
235
U,
239
Pu e san xuat ra bom A
- Vu kh khinh kh (nhiet hach): lay nang lng t phan ng nhiet
hach cua cac hat nhan nhe D+T tao ra bom H.
- Chat phong xa huy diet: cac chat phong xa cha trong bom, an,
gay nhiem xa cho ca mot vung sinh thai moi trng.
Vu kh hat nhan rat a dang: bom, au an, mn.
8.11.2. MoI so buc xo vo nguy h|em cuo no
Bc xa anpha (): kha nang xuyen qua vat ran yeu. Co gang
tranh khi co nguon h.
Bc xa beta (): kha nang xuyen qua vat ran manh; che chan
bang be-tong, ch.
Bc xa gamma (): kha nang xuyen qua vat ran rat manh. Che
chan bang vat lieu cha hydro (nc, paraffin).
8.11.3. I|eu g|o| hon
- Tieu chuan VN4397-87: 50 msv/nam vi 40 gi/tuan. 2000 gi/nam.
- Tieu chuan quoc te: 20 msv/nam.
8.11.4. uong xom nhop vo doo Iho|
a) ng xam nhap
- ng an uong
- ng ho hap
- ng hap thu qua da.

372
a- ng ao thai
- Qua da, long toc
- Qua ng ho hap
- Qua phan va nc tieu.
8.11.5. Ioc ho|
Bc xa hat nhan gay nhng tac hai trc mat va lau dai khong
nhng cho sinh vat, ngi ma cho ca mot he sinh thai, he canh quan cua
mot vung rong ln (Xem them Sinh thai moi trng ng dung Le Huy
Ba, NXB KH & KT, 2000).
- Giet ngi hang loat va pha huy nha ca: My tha hai qua bom
nguyen t xuong hai thanh pho Hirosima va Nagasaki cua Nhat Ban lam
tieu huy hai thanh pho va hang tram nghn ngi chet ngay tai cho.
- Gay anh hng lau dai en sc khoe cua con ngi thong qua
hang loat benh se mac phai khi tiep xuc vi chat oc: ton thng da,
viem than man tnh, viem loet giac mac, lam uc nhan mat, ton thng
cac tuyen sinh duc, huy diet tinh trung, lam rung toc, gay nhiem oc thai
nhi, lam bien oi gen di truyen va gay ra cac loai benh ung th

Cau hoi
1. Hay neu nhng hieu biet c ban cua ban ve oc chat trong chien
tranh?
2. Ban hay phan loai chat oc quan s theo cac hng khac nhau
da tren cac ac tnh cua chat oc quan s?
3. Chat oc kch thch la g? Hay neu nhng hieu biet c ban ve chat
ocCS?
4. Chat oc tam than la g? Hay neu nhng hieu biet c ban cua ban
ve chat oc B2?
5. Chat oc than kinh la g? Hay neu nhng hieu biet c ban cua ban
ve chat oc Sarin (GB)?
6. ioxin la g? Nhng tac hai cua ioxin oi vi con ngi va sinh
vat hn the nao?
7. Chat oc qua thc pham la g? Hay neu nhng hieu biet c ban
cua ban ve: oc tnh, cac bien phap e phong, cap cu va mot so
v du ve chat oc qua thc pham?
373
8. Vu kh vi trung la g, oc tnh nh the nao? Ban hay e xuat mot
so bien phap phong chong cac loai oc chat, oc to cua cac loai
vu kh vi trung nay?
9. Vu kh hoa hoc la g? Ban hay neu nhng tac hai, oc tnh va cac
bien phap phong chong tac hai cua cac loai vu kh hoa hoc nay?
10. Vu kh hat nhan la g? Tac hai cua cac loai vu kh hat nhan oi
vi con ngi va sinh vat la nh the nao?

Tai lieu tham khao
1. O HUY BCH, Thuoc tr cay co va ong vat DSCK, Nha xuat
ban Y hoc, Ha Noi, 1995
2. PHAM TRONG CUNG, Sinh hoc c s, Nha xuat ban ai hoc va
trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1990.


373
CHNG 9
TCH LUY, PHAN XA CUA SINH VAT
VI OC CHAT, OC TO
(BIOACCUMULATION, BIOREFLEXTION WITH TOXICITY)
9.1. TCH LUY SINH HOC
9.1.1. Gii thieu
Chng nay e cap en van e tch luy sinh hoc cua cac oc chat,
trong o co oc chat KLN trong c the sinh vat do s hap thu t sinh vat
can va sinh vat nc cung vi nhng phan ng (neu co) t cac sinh vat.
nh ngha: Tch luy sinh hoc (bioaccumulation) la mot qua trnh
tch tu cac nguyen to vi lng, cac chat o nhiem vao trong c the sinh vat
thong qua qua trnh hap thu bi cac sinh vat t moi trng xung quanh ma
chung ang song.
Trong nhieu trng hp, s hap thu cac chat o nhiem do cac sinh
vat xay ra mot cach trc tiep t moi trng xung quanh nh khong kh,
at, nc, tram tch. Ngoai ra, co nhieu trng hp b nhiem thong qua
chuoi thc an hoac qua mang li thc an. Co nhieu tac gia a nghien
cu van e nay vi e tai biomagnification va nhan thay, au co
nong o sinh hoc tch luy cao th o i kem theo mc dinh dng phong
phu. Trong chng nay, hai khai niem: nhng con ng hap thu cac chat
o nhiem bi sinh vat va nong o tch luy c thong nhat trong mot khai
niem chung la: tch luy sinh hoc. Co nhng khac biet gia cac con
ng hap thu chat o nhiem trong he sinh thai. Bat ky mot chat o nhiem
nao c lay trc tiep t moi trng song xung quanh vao c the sinh vat
eu co the gay oc trong cac mo sinh vat. V the, co the gay tac ong
vao sinh vat di hoac tren mc gii han cho phep. oi vi cac chat
gay o nhiem thong qua chuoi thc an, s anh hng bieu hien ro cac
ong vat co mc tieu thu cao hn (bao gom ca con ngi). Kha nang e
khang cua sinh vat khac vi con ngi khi co tac ong cua chat oc.
Khai niem tch luy sinh hoc luon i kem khai niem phong ai
sinh hoc (biomagnification). o la s lan truyen oc chat qua day
chuyen thc pham trong he sinh thai.
374
S tch luy va phong ai sinh hoc cua cac nguyen to vo c nh Pb,
Cd, Zn, As, Hg, la cac nguyen to c goi la oc chat kim loai nang
hay oc chat kim loai vi lng ma nha oc chat hoc quan tam trong
cac van e nghien cu ve sinh thai moi trng.
9.1.2. Qua trnh tch luy sinh hoc
Mc o tch luy sinh hoc cua cac chat o nhiem vi lng phu thuoc
vao mot so cac yeu to c ban, se c nhac lai mot cach ngan gon. Ta coi
o nh la c s thao luan cac phng phap th va o o tch luy sinh hoc.
ay la ieu quan trong ac biet trong viec nh ro hap thu cac kim
loai vi lng bi cac sinh vat. Nhng nguyen to co the phan loai ra nh
cac nguyen to can va khong can thiet. S khac biet nay phu thuoc vao s
tham gia cua cac nguyen to trong he enzyme hoac cac he sinh hoa ben
trong sinh vat. a t lau, ngi ta nhan biet c cac nhu cau sinh hoa va
sinh ly oi vi cac nguyen to vi lng can thiet cho c the hoac la nhng
chat oc. Ho xem xet nhieu cac v du khac nhau ve s hap thu b ong
cac kim loai nang, vi lng bi cac sinh vat song di nc xay ra thap
nong o di han (gradient) ben trong thc bao sinh vat. Tuy nhien, trong
mot vai trng hp, s hap thu mot so cac kim loai, ac biet Cd, co the
lien ket cac ion hoat ong, ay cac ion d tr bnh thng hoac chuyen
di cac ion a lng nh Ca vao trong hoac ra ngoai c the sinh vat
(Deplege, 1990; Rainbow, 1990). Mot trong nhng s tch luy cac nguyen
to vi lng la con ng ma cac chat o nh vao v tr sinh hoa khac
nhau trong cac mo. Nh vay, no gi can bang gradient nong o ben trong
sinh vat va moi trng ben ngoai (Mason Jenhin va Sullivan, 1988). Cac
sinh vat nc tch luy cac kim loai vi lng thong qua qua trnh t nhien
t moi trng xung quanh chung.
Cac sinh vat song tren can cung tch luy cac kim loai t moi trng
xung quanh nh at, khong kh, nhng phan ln t thc an thong qua he
tieu hoa (Hopkin, 1989). oi vi cac sinh vat bac cao hn va trong cac
thc vat, c che ngan chan a tham gia ieu khien viec hap thu ca cac
nguyen to vi lng can thiet va oc chat. Cac kim loai khi vao trong c
the, chung i vao thanh ruot cua he tieu hoa ong vat va trong he re cua
cay. Mot ieu ly thu la c che ngan chan cua cac sinh vat can khac xa
vi cac sinh vat nc. Ket qua la t s tiep xuc thng xuyen vi thien
375
nhien cua i song sinh vat can, hnh thanh nong o kim loai cao thong
qua qua trnh tien hoa.
Bat ky kim loai nao c hap thu bi sinh vat mot lng nhat
nh, eu co the oc du rang oc tnh cua chung rat khac nhau. Mot vai
cong trnh a c thc hien e tnh toan anh hng oc cua cac nguyen
to vi lng c hap thu bi cac sinh vat, bao gom qua trnh ieu khien
lam giam i hay tang len s ao thai kim loai va cac phng phap khac
nhau, nham lam giam thieu anh hng oc cua cac nguyen to kim loai
nang trong cac mo cua sinh vat (Deplege, 1990).
Tch luy sinh hoc cac kim loai vi lng bi cac sinh vat phu thuoc
vao nen tang cua qua trnh tien hoa va ieu kien qua trnh o tham gia
vao s ap ng yeu cau co tnh sinh ly oi vi mot kim loai can thiet
hoac cua s giai oc kim loai o khi sinh vat b ngo oc.
Bang 9.1: Cac nguyen to va chc nang hoat ong cua chung trong c the
sinh vat
B
b
C
a
N
a
O
a

Na
b
Mg
c
Al
b
Si
b
P
a
S
a
Cl
a

K
b
Ca
c
V
f
Cr
f
Mn
de
Fe
d
Co
f
Ni
f
Cu
d
Zn
e
As
b
Se
f
Br
f

Mo
d
I
f

Nguon: D.J.H. Phillips, 1996.
a
: nhng thanh phan ton tai trong sinh hoa
b
: nhng nguyen to tham thau, thay oi can bang
c
: chc nang kiem tra, cac yeu to cau truc, enzyme
d
: ien t chuyen hoa cac phan ng mang oxy
e
: xuc tac acid base, thanh phan cau truc
f
: ch li cho mot vai sinh vat mc thap.






376
Lipid o-- --o
----- M
+

Tham qua (permeation) o-- --o
Complex o-- --o
MCl
2

Permeation o-- --o
o-- --o
o-- --o
Trung gian (carier mediated) M
o-- --o
o-- --o
o-- --o
M
+


o-- --o
o--
o-- M
+

o-- --o
Hnh 9.1: Mo phong c che ve cac ion kim loai i vao cac te bao
(Simkiss va Taylor, 1989).
9.1.3. Kha nang khong tan trong nc
Viec xac nh cac nguyen to vi lng hap thu trong c the sinh vat
bi cac sinh vat va s tch luy cac nguyen to hu c dang d lng b
nhiem. Nguyen tac phu thuoc vao qua trnh hoa ly c ban da tren s
phan chia gia pha nc va khong phai pha nc.
Trong hnh thc n gian la moi quan he hien nhien trong kha nang
hoa tan trong nc cua cac chat hu c b nhiem trong moi trng o va
mang li hap thu cac chat hu c o bi cac sinh vat nc. Tuy nhien,
moi quan he se phc tap hn, gia s tch luy sinh hoc cua cac chat hu
c b nhiem va ty so cua chung trong he octannol nc (cung khong
chu y en cac gia tr K
ow
, P
ow
hoac he triolein nc) (Neely, Branso va
Baul 1974; Neely 1979).
Moi quan he ro rang gia cac chat hu c co trong moi trng cac
sinh vat nc ang song va kha nang hap thu cac chat hu c nay trong
377
c the sinh vat bi chnh cac sinh vat o, cho biet kha nang tiem tang ca
hai mat pham vi rong cua s tch luy sinh hoc va thi gian ma cac sinh
vat nc hap thu cac chat hu c.
Cac nha sinh thai hoc a cung cap nhng d lieu can thiet e o
kha nang khong hap thu nc cua mot so hoa chat. Ngha la xac nh co
moi lien quan vi chat beo, va v the cung noi len c tiem nang s
dung chat beo cua cac sinh vat can. V vay, Geyer, Scheunert va Kort,
1987 a lu y rang, s tch luy sinh hoc oi vi cac chat hu c dang
organochlorine trong cac mo m oi vi ngi lien quan en tr so K
ow
.
Tuy nhien, moi quan he gia s tch luy sinh hoc va he so ty le
octanol nc khong con ung na tai gia tr cao nhat cua cac nguyen
to. Nhng no ap dung tot cho trng hp ion hoa cac chat oc. Hawker
va Connell (1986), a xac nh hien tng nhng chat tan tot trong m,
vi tr so K
ow
> 10
6
khong tuan theo nguyen tac; va tng t nh vay oi
vi nhng hp chat hu c co tr so K
ow
ln hn 10
13
khong co dau hieu
tch luy sinh hoc. Esser va Moser (1982) a thay rang, cac oc chat b ion
hoa nh la mot nhiem vu ma no khong tuan theo mot quan he chung gia
s tch luy sinh hoc va gia tr K
ow
, dan en khong co kha nang ion hoa
cac phan t thong qua cac mang sinh hoc.
Trong hoat ong cau truc a thay ro moi lien quan en mot phan
vai tro cua cac hp chat hu c van chuyen e tch luy sinh hoc. V du
ien hnh nhat la s lien quan en kha nang tch luy sinh hoc khac nhau
cua cac cau t PCB (Shaw va Connell, 1984; Tanabe, 1988). Hp chat
khac nhau nay the hien ca hai trng hp la so lng chlorine va v tr
cua cac no trong vong biphenyl va ca hai yeu to nay anh hng en tch
luy sinh hoc cua chung trong c the sinh vat. Van e nghien cu nay la
mot sang tao bo ch bi cac tnh chat ly hoa khac nhau gia cac cau t
PCB va cac ong ang cua chung, co the b lu m bi tnh chat chon loc
sinh hoc trong mot so trng hp nao o (Philips, 1986).
Ca hai trng hp nay va trong mot so trng hp khac na, co the
cac hp chat hu c tham gia vao phan au cua s tch luy, do o, lam
tang nguy c oc hai cho moi trng mot cach ang ke (Mackay, 1979).
Moi lien quan ve hoa ly oi hoi xem xet s nhiem cac oc chat hu
c cung nh cac nguyen to vi lng khac co san trong c the sinh vat.
378
Phat hien nay la cua cac nha bac hoc Hamelink, Waybrant va Ball, 1971,
nhng ngi cho rang, s tch luy sinh hoc DDT trong th nghiem he cay
nhu hng c the hien qua ty so lipid nc cho thay DDT c hap
thu mot cach trc tiep t dung dch i vao trong chat beo (lipid) trong c
the sinh vat, no khac vi nhng chat khac la bat au thong qua chuoi
thc an t san pham au tien. Cac nha khoa hoc ang xem xet mot cach
than trong nhng qua trnh nao troi hn trong viec hap thu cac chat hu
c khong ngam nc trong he sinh thai nc cho ca hai loai ong vat
khong xng song va co xng song loai nho.
Tuy nhien, oi vi loai co xng song, song di nc va ong vat
bien co vu, tch luy cac chat hu c dang organochlorine ty le thuan vi
trong lng c the cua chung. Chung hap thu cac chat hu c
organochlorine t thc an khac vi sinh vat hap thu cac nguyen to t
dung dch va trng hp nay cung ap dung cho cac ong vat song tren
can. Tng t nh vay vi con ng ao thai cac chat organochlorine.
Co s khac nhau ro ret gia hai loai sinh vat: sinh vat co xng song
(vertebrate) va ong vat khong xng song (invertebrate): hien tng
khuech tan oi vi sinh vat khong xng song nho song di nc troi
hn. Trong khi o, tch luy sinh hoc trong trng, trong qua trnh sinh san
va trao oi chat la quan trong hn ca oi vi loai ong vat co xng song
ln hn. Khi cac sinh vat can b nhiem cac chat hu c th kha nang trao
oi chat cua chung b giam i.
Bang 9.2: He mo hnh tch luy sinh hoc trong m ( oi vi nhng chat tan
tot trong m). Nhng con ng hap thu va ao thai ch ra cho thay
tang dan t + en + + + + + (After Walker, 1990)
Loai cac chat
hu c
ng hap thu Mat i
Khuech tan Thc an Nc Khuech tan Trao oi chat
Sinh vat nc
Hai manh vo


Ca


+++++

++++




+ en +++


+++++

++++




+ en +++
Sinh vat can

ong vat


++++


(+)


+++++
379
Tnh chat hoa ly t nhien cua qua trnh tch luy sinh hoc trong sinh
vat the hien nhieu kha canh khac nhau trong mang li hap thu cac
chat organochlorine bi cac sinh vat. Yeu to quan trong nhat tac ong
en mang li hap thu cac chat organochlorine bi cac sinh vat la lng
chat beo (lipid) co cha trong sinh vat va s tham gia cac hoat ong cua
sinh vat o co lien he en chat nay. ay la thong so quan trong. Ham
lng lipid trong sinh vat la khong giong nhau gia cac loai, gia cac ca
the, va gia cac mo trong mot c the, cho nen viec xac nh ham lng
lipid nay con c xem xet them.
V du: cac loai ca khac nhau th tong lng lipid cha trong ca cung
khac nhau t 1% en 20%, lng tch luy cac chat oc hu c co trong
m cung tang theo ty le vi ham lng lipid (Philips, 1980; OConnell,
1968)
oi vi bat k mot loai nao, s khac nhau cua ca the dan en s khac
nhau ro ret cua lng tch luy cac chat hu c organochlorine. ieu nay co
the lien quan en s bien oi trong tong ham lng lipid vi ieu kien
tuoi hoac gii tnh.
V du: Vi loai ca, cac nha nghien cu thay rang, ham lng lipid
tang len theo chieu dai hoac tuoi cua con ca. Trong mot vai trng hp,
lng lipid cung tang theo kha nang sinh san cua chung Reinert (1970),
cho mot v du tuyet vi ve s anh hng nay trong ho nuoi ca hoi, thay
rang, ham lng organochlorine co trong m ca hoi tang theo tuoi cua
con ca.
Mot chng minh na cho thay rang, tuoi va gii tnh tac ong manh
en kha nang tch luy cac chat hu c organochlorine, Gaskin, Holdriner
va Frank (1971), lan au tien a ch ra rang, phan bai tiet cac chat hu c
organochlorine t loai ca voi cung khac nhau va phu thuoc vao tuoi va
gii tnh en tong DDT (bao gom ca phan trao oi chat DDE va DDD) va
ca dieldrin trong ca voi t vnh Fundy tay bac bien ai Tay Dng.
9.1.4. Tch luy oc chat phu thuoc vao tuoi va gii tnh khac nhau
Chat organochlorine xam nhap va tch luy trong sinh vat phu thuoc
vao tuoi va gii tnh khac nhau trong cac ca the. Chat organochlorine
c truyen t con bo me qua be con ngay t trong bao thai va khi be con
ra i, no lai c truyen them mot lng organochlorine t sa bo me
380
(Gaskin, Holdrine va Frank, 1971). Nhng ong vat giong cai khong the
ao thai organochlorine. Sau nay, cac nghien cu khac tiep theo a cong
nhan y kien nay va a phat trien nghien cu them oi vi cac ong vat
bien co vu khac. Nhng so lieu ve organochlorine phan bo trong cac sinh
vat nc a cho ta mot cach nhn thau ao ben trong c che sinh hoa van
chuyen cac chat organochlorine trong cac mo giau m. Holden (1962) lan
au tien chu y en moi quan he gia lipid co trong sinh vat va nong o
organochlorine trong cac mo khac nhau, trong viec nghien cu s hap thu
cac DDT bi cac con ca hoi nau (salmo trutta). Nhng so lieu tiep theo
cua loai nay a c bao cao bi mot so tac gia va ho a a ra mot so
lieu nghien cu ve lng organochlorine co trong m ca heo, tch luy
trong cac mo khac nhau cua ca heo P.phocaena. Nhng so lieu nay c
ch ra tren bang 9.3 (Holden va Marsden, 1967).
Bang 9.3: Nong o DDT (mg/kg) tren trong lng t va m t trong 6
c quan khac nhau cua c the ca heo (phocaena phocaena) t cang
bien Scotland, UK (Holden va Marsden, 1967)
Cac ch tieu M ca voi Gan Oc C bap La lach Than
DDT (trong
lng t)
3,8 0,58 0,02 0,56 0,12 0,04
% m 67 13,2 8,3 6,1 5,1 1,4
DDT (trong
lng m)
5,6 4,8 0,27 9,2 2,4 2,9
T ket qua o ta nhan thay rang, mc o b nhiem DDT phu thuoc
vao lng m; rieng mc o b nhiem DDT trong oc la thap nhat mac du
lng m cua oc khong thap. ay la tnh troi cua phosphorlipid trong cac
mo oc.
9.2. S BIEN OI SINH HOC (BIOTRANSFORMATION)
S bien oi sinh hoc cua viec tch luy cac chat o nhiem la mot van
e quan trong va can c xem xet thi gian cac chat o nhiem o c tru
trong c the sinh vat. Cac KLN co the bien oi sinh hoc theo mot vai
hng nhng nhng v du ien hnh di ay cho thay s tham gia cua
cac nguyen to KLN nay vi cac chat hu c tao ra nhng hp chat c kim
(organo - metalic compound) nh arsenic (As) va thuy ngan (Hg).
381
Chu trnh arsenic oi vi he sinh thai tren can hoan toan khac vi
he sinh thai di nc. Trong khi o, mot bang chng nho ve s chuyen
giao sinh hoc cua nguyen to trong sinh vat can va nong o tm thay trong
cac loai sinh vat can la thap. Chu trnh arsenic trong moi trng nc co
anh hng ln.
Tham gia qua trnh chuyen giao bao gom:
- Qua trnh methyl hoa ng va lipid co cha nguyen to As thuy
phan va lang ong trong nhieu c quan cua c the sinh vat, As con nh
vi goc hu c tai v tr beta thanh nhom arsenobeta (Edmonds va
Fracesconi, 1987; Philips, 1990).
- Methyl thuy ngan la san pham do vi khuan k kh hoat ong trong
tram tch cua thanh phan ac biet. No la oc chat neu so sanh vi thuy
ngan vo c th ay la qua trnh methyl hoa thuy ngan va no co khuynh
hng tch luy trong c the sinh vat.
- Bien oi sinh hoc cung quan trong va ac trng cho tnh ben cua
cac nguyen to hu c vi lng b nhiem trong c the sinh vat. Dau hieu
bieu hien ro ret nhat la kha nang trao oi chat cua c the. Nhn chung, da
tren ton thng cua te bao soma gan va he mono- oxygenase vi suy dien
va lam viec cua P
450
, ngi ta co the xac nh tnh ben cua oc chat thuoc
BVTV (Connell va Miler, 1984; Walker, 1990). Phan ng nay co s tham
gia cua cac thuoc tr sau, thong thng qua trnh nay xay ra hai pha:
a. Pha th nhat, xay ra qua trnh oxy hoa, thuy phan hoac tai tao ra
san pham mi t san pham goc ban au.
b. Pha th hai xay ra la: van tiep tuc tao ra san pham qua qua trnh
trao oi chat va sau o ao thai tng t hoac giong het nh qua
trnh tham gia trao oi chat cua nguon goc dau mo hydrocarbon
trong sinh vat (Connell va Miller, 1984).
Bang 9.4: He enzyme vi s trao oi chat cac thuoc tr sau (Walker, 1975;
Connell va Miller, 1984])
He enzyme Ni c tru Hp chat trao oi chat
Phan ng pha 1
Hon hp oxy hoa Trong gan cua ong vat co xng
song va m cua con trung
Thuoc tr sau hoa tan trong m
382
Phosphate Hien dien trong cac mo va di
cac te bao
Oganophosphorus thuoc diet con
trung
Carboxyesterases Trong cac mo cua con trung va
ong vat co xng song
Malathion, malaoxon
Epoxide hydrase Dang vi lng trong gan ong vat
co vu
Dieldrin, heptachlor va arene
epoxide
DDT Hau nh trong tat ca cac con
trung va ong vat co vu
p.p-DDT va p.p-DDD
Phan ng phase 2
ng glucose
chuyen hoa
Chu yeu oi vi ong vat co
xng song tot hn la ca va con
trung
Hon hp bao gom hydrogen de
phan huy, hydrogen trao oi chat
ng glutathione-
S- chuyen hoa
noi tren mat cua gan ong vat co
vu va con trung
Hon hp chlorinate -HCH, va mot
vai hon hp epoxide
9.3. C CHE XAM NHAP, TCH LUY, PHAN NG T VE CUA
TE BAO VI OC CHAT
Acid deoxyribonucleic (DNA) la mot thanh phan cot yeu trong
ong vat song va la mot chat c ban trong nhiem sac the trong nhan te
bao. No cha ma gen xac nh ban chat toan dien va ben ngoai cua moi
sinh vat.
Moi phan t DNA co kha nang t nhan oi chnh xac e truyen
thong tin ve gen o ti cac te bao mi. ieu chung ta quan tam ay la
co mot so tac nhan hoa hoc nao o, cung nh s phat xa ion hoa, la oc
hai vi gen va lam thay oi DNA. Nhng thay oi nh vay, hoac la gay
ot bien trong gen cua mot sinh vat, co the gay roi loan chc nang cua te
bao, dan en mot so trng hp lam chet te bao, gay ung th, lam mat
chc nang sinh san, hoac sinh con chau d thng.
Cac ot bien co the anh hng en te bao c the, hoac chung co
the gay ra cac bien oi trong te bao mam. Trong khi cac ot bien cac
te bao c the co the ket thuc cuoc song cac ca the b nhiem, cac ot bien
cua te bao mam con co the tr nen vng vang trong von gen va anh
hng cua cac the he sau.
Nhng chat hu c va cac mo trong ca the sinh vat ket hp thanh
mot n v goi la te bao. Mot chat oc se phan ng trc tiep vi cau truc
383
phan t trong te bao, bi v no la nguyen nhan tao ra he thong tac ong
lam thay oi te bao.
S phan ng cua te bao oi vi chat oc co the la thch nghi vi chat
oc o hoac lam giam bt s phng hai en te bao do chat oc o gay ra.
Nhng te bao ton thng khong lanh se ri khoi mo te bao va chet. Chat
oc co the c che hoac thuc ay s phat trien khong bnh thng cua te
bao va co the tr thanh benh man tnh hay lam phat trien benh ung th.
Te bao co mot so thanh phan rieng biet: lp ngoai te bao, ai dien bi
te bao chat va mot phan ben trong te bao, bao gom mang te bao va nhan.
Mang te bao dung bao boc te bao no c biet nh mot te bao nht va cau
truc nho goi la te bao hu c. Mang te bao c cau tao chu yeu t lipid va
protein trong lp phosphorlipid kep. Lp kep lipid th khong lien he vi
protein, mot vai lp trong o co the gan vi ben ngoai va nam ngang qua te
bao chat. Mot vai loai protein gan thanh mot chuoi hydrocarbon.
Toan bo protein c at vao trong hoac tren te bao chat, co chc
nang tiep nhan tn hieu, he thong ac biet cua protein, co the chon kenh
thch hp, men hoac ngi a thong tin ; chang han, no co the chon
trong cau truc nhng kenh thch hp va d kien s hoat ong cho tng
thanh phan te bao. Trong te bao co mot hoa chat nam trong he thong lien
he vi khong gian ben trong cua te bao chat. Nh o no sinh ra s thong
tin hai chieu.
Te bao chat nh mot lp phan cach gia mat ngoai cua no va moi
trng xung quanh. V the, no quyet nh nhng g xay ra xung quanh no
va nh mot cai mang ieu hoa lng chat trong va ngoai te bao trong
qua trnh loc t nhien. Cac chat co the tham qua va hoa tan vao nc. No
co the nhan ra va ch ng cho cac hoa chat en ni tiep nhan protein.
Nhng chat hoa hoc co the gi lai va cho phep chung i qua te bao chat
theo ng dan. Neu la nhng chat beo hoa tan, no co the trai rong tren te
bao tao thanh lien ket hydrophobic.
Mot vai chat oc hoa hoc khong the vao trong te bao, se lai ni tiep
nhan tren te bao chat. Nhng hoat ong tren be mat te bao chat la nguyen
nhan sinh ra nhng hp chat thuc ay hoac kiem che chu trnh AMP.
Dioxin la mot v du cho trng hp tren, khi no c gi lai tren te
bao chat va gay hau qua oc hai. Mot so trng hp mot chat cha
384
hormone. o la moi quan he gia te bao chat trong qua trnh a dang
sinh hoc. Te bao chat co cau truc ac biet se phan ng tr lai oi vi
chat oc hai.
Nhng chat oc hai gi lai tren te bao se lam thay oi cau truc te
bao va ieu khien phan t te bao. No can tr trc tiep chc nang hoat
ong cua protein.
Lipid peroxidation la mot loai chat ac biet ma te bao chat tao ra. No
la chuoi cua nhng oxy cua nhng acid beo va cac hydro pexidit beo. Chung
co the pha huy mang te bao va giet chet te bao. Lipid peroxidation la
nguyen nhan chnh tac ong bi ac tnh cua goc hydroxide.
Nguyen to kim loai cung la thanh phan quan trong trong te bao
chat. Cac chat nay tap trung tao ra hnh dang cua te bao chat. Nhng ion
kim loai la vat truyen tin t ben trong va ben ngoai te bao, no co mot so
chc nang khac nhau giup te bao trong viec tong hp protein. Viec gi
lai mot so t cac kim loai nhat nh trong te bao cung thiet yeu cho cau
truc va s song cua te bao. Vi mot mc o thap kim loai nay co the bao
ve te bao nht. Kim loai i vao te bao nht bang nhng ranh tren mang
te bao chat va te bao chat tap trung c chung la nh hap thu trong
mang te bao.
Kim loai co the tach khoi te bao, hoac ra khoi c quan cua te bao
va i vao te bao chat bi qua trnh van chuyen. S bien oi cua kim loai
trong te bao chat tao ra nang lng (ATP). C che o dien ra sau khi can
bang ap suat cua kim loai trong te bao va no c biet nh s can bang
noi trong c quan te bao.
Cac kim loai co nhiem vu thong tin va giai quyet hng di chuyen
cua cac ion ngang qua te bao chat. Khi noi can bang ion kim loai b kch
thch bi hoat ong cua cac chat oc hoa hoc, no se gia tang lng kim
loai tap trung trong te bao bang cach m rong ng dan hoac lam co
hep ng dan vao te bao. Chat oc gay ton thng en te bao chat ma
ket qua la s tap trung kim loai trong te bao se co hai cho te bao, dan
en lam thay oi mot so cau truc, mat mot so chc nang cua te bao va
lam te bao chet.
Mitochondria la mot loai te bao co lo tren mot mang va trong te
bao chat, cai ma sau nay uon thanh hai vach ngan goi la s phan chia.
385
Mitochondria la ni san xuat ATP cua te bao va tao ra nang lng cho te
bao. Moi te bao can nang lng e thc hien cac loai cong viec khac
nhau, ma ATP la phan t rat thch hp cho viec van chuyen nang lng
t qua trnh len men nay en qua trnh len men kia.
Mitochondria cung la ni ma te bao tan dung oxy va cac carbon
dioxide e nh dang va lam trung gian cho mot so chc nang trao oi
chat, trong viec ton tr cac men e giai quyet cac qua trnh trao oi chat
hydrocarbon trong vong acid tricarboxylic va oxide phosphor.
Trong qua trnh san xuat ATP, ien tch xuat hien t s trao oi
chat va van chuyen qua mot he thong men va protein ben trong te bao
chat. No co nhiem vu van chuyen cac ien t nay va khai thac e tao ra
ATP t ADP bang qua trnh oxy hoa phosphor. Tai ay cham dt chuoi
van chuyen, oxy tac dung vi cac ien t nh nhng chat oxy hoa va tao
ra nc.
Chat oc la nguyen nhan gay ra s giam thieu oxy trong mau, no
tac dung en mitochondria trong tng giai oan phu hp vi o ang
ien. S pha huy cac ien t lam giam i mot lng nang lng can thiet
e tao ra phosphor cua ADP va ATP. Ket qua la no lam giam nhanh
chong qua trnh tap trung te bao e tao ATP, lam te bao chet.
oc chat hoa hoc, v du CNH, kiem che s oxy hoa te bao va lam
gian oan viec ien hoa cac ien t va cac tieu phan t carbon, ma o,
chung ket hp vi cac phan t Hb t dang HbCO trong mau, lam giam
lng oxy.
Tui mang noi la mot loai mang te bao bao gom: mang trn va
nhan. Xung quanh tui mang noi gom mot cai tui det ket noi vi ribosome
(ma no tong hp protein). Tui mang noi co chc nang giam bt sc cang
va s pha huy sinh ra trong qua trnh tong hp protein t nhiem sac the.
Tui trn co hnh ong noi ket mang te bao va khong lien ket vi
ribosome. Tui trn la mot lipid tong hp ieu kien bnh thng nhng
khi co chat oc xam nhiem no se khong hoat ong chong lai mot so
thanh phan hoa hoc oc hai. Tui trn co the bao ve khong gay ton thng
do cac hoa chat oc b gi lai.
The men nam ben canh te bao chat bao gom hydrolytic, bo phan
tieu hoa enzym hoat ong nh te bao da day. Chung co the sap xep theo
386
s sap at cua te bao va tac ong theo c che te bao. Tuy nhien, neu the
men trong te bao b cac hoa chat gay hai th no se lam mat kha nang tao
ra s tieu hoa trong te bao nht.
Mot vai tui cha nhieu oxy hnh trai xoan ben ngoai mang men
va vay quanh te bao chat. Cac chat nay cung cha men va co kha nang
ngan chan mot so hoa chat oc tao ra t oxy nh la: H
2
O
2
, 2-ethylexyl,
phthatale (chat nha tong hp PVC), thuoc diet co, trichloroacetic acid
(mot chat tao ra t nc va chlorigration), mot con ng co the lam gia
tang te bao song. Qua trnh nay c biet nh la s sinh soi cua mot so
peroxisome. Trong mang te bao, co mot bo phan gan trong o giup te
bao di chuyen hoac lam te bao hoat ong c. o la si te bao xng.
Microfilament la loai hp chat cao phan t cua glubolar actincapcible
thuc ay te bao di chuyen. Microtubule la mot san pham trung hp cua
cac tieu phan tubulin ma no kha quan trong trong moi quan he cua te bao
hu c vi te bao trn cung nh nhiem sac the trong viec phan chia te
bao. Microtubule la mot trong nhng phan t thay oi lien tuc va co the
trung hp bi mot so mau khac nhau. V du, khi te bao phan chia thanh
nhieu phan th cac phan t nay trong suot nh mui giao va ieu khien
viec di chuyen cua nhiem sac the, ma qua o, no sap xep sao cho te bao
phan chia e tao ra mot c the hoan chnh. Mot vai chat oc co the tac
ong en te bao xng nay.
Nhng thanh phan hu c ln nhat goi la nhan. No lien quan en
viec lu tr, truyen thong va qui trnh dien ra nhng thong tin di truyen can
thiet cho s tong hp protein. No quyet nh cau truc va chc nang cua te
bao. V the, nhan ieu khien hau nh toan bo hoat ong cua te bao.
Nhng hoat ong thong tin nay c kiem soat trong nhiem sac the
nh DNA va cung c xem nh la viec chuyen chuan. Mot gen la mot
chuoi lien tiep cua DNA, cha ng u thong tin e giai ma mot protein
chnh xac. DNA cua ngi cha hn mot tram ngan gen ac trng cho
tng mang cua phan t DNA ma no ma hoa cho tng phan rieng biet cua
thong tin.
Phan t DNA, gom mot chuoi nucleotide dai va hep la mot chat ket
dnh c ban, bao gom Cu va phosphate hu c. Hai si dnh nay tao thanh
ng xoan oc. Hai si nay c noi ket bi nhng acid nucleic c ban
va tao ra mot ng ke doc tren o. C the au tien la mot to chc bo
387
sung noi ket thanh he thong theo yeu cau mot xu hng nao o va theo
tng trng hp cu the theo nh luat Watson-Crick (nhng ngi tm
thay chi tiet cau truc DNA), s sap xep ben trong c the theo ba loai
thong tin c tao bi 20 loai aminoacid.
e cha ng c thong tin th DNA phai co to chc cao. DNA
c tao t nhng protein dang cau xoan trai dai phc tap goi la nhiem
sac the chnh. DNA dang xoan co dang xoan bac cao hn cau truc
khac. Cuoi cung DNA c goi tron trong nhiem sac the nhng chuoi
rieng biet va hnh dang ac tnh khac nhau.
Te bao phan chia theo dang vong, co chu ky va theo tng giai oan.
Vong te bao gom bon giai oan: GO (nhng te bao trong giai oan nay co
the gi lai va hoat ong trong chu ky cua te bao; G1 la giai oan can thiet
cua nhng te bao e chuan b cho chu ky cua s tong hp DNA; G2 la giai
oan can thiet e te bao chuan b giai oan sau cua s tong hp DNA, bao
gom viec oc va sa cha nhng tong hp mi DNA; giai oan M, mot
giai oan ngan khoang mot gi, bao gom viec phan loai va tiep tuc phan
chia te bao tiep theo. Ngi ta cho rang, trong giai oan nay, moi nhiem
sac the tr thanh ni sao chep c ban va o co xay ra phan ng nhe. S
tac ong cua mot so hoa chat oc hai se pha huy DNA t te bao me cho
en te bao con trong moi giai oan cua chu ky sinh san te bao.
DNA tong hp va DNA sao chep la hai cau truc trung gian trong
suot qua trnh t nhan oi cua cac xoan kep. Moi mot chuoi DNA la mot
si hoan chnh cua cau truc c ban trong qua trnh tong hp.
Tat nhien la nhng chat hoa hoc co the lam ton hai en DNA. ie u
nay c xem nh mot chat oc di truyen va chong lai DNA. DNA b hai
co the tao ra bien oi cua mot nhom gen va co the lam chet te bao hoac
tao ra te bao ung th. S tac ong cua chat oc se dng lai khi no tao
thanh mot chat gay ot bien phc tap.
S ot bien gen la mot nguy hai trong phan t DNA, bao gom mot
so chat hoa tan va mot chat bien oi c ban, no pha v cau truc cua
nhiem sac the bang cach thay oi vat lieu di truyen.
S khac nhau cua cac DNA la do s sai lech thong tin di truyen
trong nhan. Nhng yeu cau chnh la viec sa lai nhng DNA di chuyen t
do bat ky nao o trc khi bat au viec khac phuc sao chep.
388
Nhng DNA khong kp sa cha se tr thanh co nh ngay thi gian
o va no se tr thanh chat gay ot bien trong s phan chia te bao. No co
the c nhan ra cham hn va nh la s bien oi co ke tha cau truc va
chc nang cua protein. Cac oc chat co the sinh them nhng DNA co
nh, tr thanh ot bien.
Nhieu oc to duy tr tac hai gay thng ton cua no trong te bao
bang s nhan oi hoac trong s trao oi chat vi te bao. Mot so chat co
the gi lai hoac tong hp lai cac cau truc te bao nhng v tr xac nh
e nh dang. Co nhieu cach gi lai nhng DNA khong sa cha c
trong chat dinh dng c ban.
Nhng lp khac nhau cua cac chat hoa hoc se tac ong en hat
nhan bao gom: chat khoang chuyen hoa, nhan oi DNA, kch thch can
tr ngan chan qua trnh cua DNA.
Chat khoang chuyen hoa (e.g methotexate, 5-fluorouracil) ngan
chan viec tao ra nhng thong bao, tien oan yeu cau cho viec tong hp
DNA bi viec thay oi hng cua nucleotide.
Mot te bao bnh thng la muc ch tan cong cua chat oc hoa hoc
trong qua trnh chuyen hoa, bao gom tong hp protein t nhng phan t
c ban trc. Qua trnh chuyen hoa phan t co the b lam suy yeu, gay
tr ngai bi viec san xuat nang lng, ngan chan mot so men xuc tac
hoac ngan chan s hp thanh cua cac phan t trong qua trnh tong hp.
Qua trnh tong hp nhng thong tin cha ng trong DNA bao gom
hai giai oan: s sao chep giai oan hat nhan, mot phan thong tin c
truyen at en ni tiep nhan RNA (mRNA). Giai doan chuyen tiep la giai
oan mang te bao, ni ma thong tin c chuyen sang loai khac cua
RNA (tRNA), nhng thong tin cua acid amin tao ra nhiem sac the.
Trong phan chi tiet, mot chuoi enzyme sao chep mot antisense va
kho hoan thanh cua DNA. Mot so gen nh la s can tr cua mRNA va
hoat ong nay nh mot ac trng cua thong tin di truyen t nhan en
mang te bao. Trong mang te bao co ng dan en ni cha thong tin,
ma o co mot trong 20 acid amin, chung ra khoi nhiem sac the bang
cach lam cho cac phan t thch nghi (tRNA), trong qua trnh dan truyen
nay, cac acid amin se sinh ra nhieu tap hp, dan en s phat trien cua
chuoi polipeptide va protein cuoi cung.
389
Ricin, la mot loai hat giong cay bui c phan bo rong rai dung
lam trang tr, co mui hoi nh mui dau au la mot v du ve mot chat hoa
hoc oc hai gay tr ngai cho qua trnh tong hp protein. Mot phan t ricin
la mot protein heterodineric gom hai n phan, mot chuoi men A va mot
chuoi peptide B. Ca hai eu tao bi mot loai thuoc tr sau chuoi enzyme
A cua ricin, la mot loai ngan can nhiem sac the, nhng khong the qua
c mang te bao. Chuoi peptide B la loai khong oc (N-
acetylglactosmic), la loai chat cha photpho co the tac dung vi
galactoside trong mang te bao chat cua phan t protein. ieu nay anh
hng en s qua lai gia cac chuoi hydrocarbon trong mang te bao chat.
Chuoi peptide B c xem la phan t ricin khi vao trong te bao va thuc
ay s di chuyen cua chat oc trong chuoi A en cau truc nhiem sac the
trong nhan. Chuoi enzyme A tac ong en cau truc nhiem sac the va
khong the tao ra te bao trong qua trnh tong hp protein, v vay se chet.
Oxy hoa la mot kieu gay ton thng ac biet ngay cap o te bao.
Nguyen nhan cua viec tao ra cac phan t t do (cac gen t do) la cac
phan t nay khong kp sa cha quay tr lai tac dung. Trong so o quan
trong nhat la: superoxidin, hidroxide, oxygen va lipit perodides.
Mot so men cua te bao b mot so chat oxy hoa tac dung, bao gom
glutathione perosdaxem, catalase, peroxidse va oxy hoa trong noi bao
nh la vitamin A, C va E.
Mot iem quan trong cua s tac ong oxy hoa la no lan truyen
bang nhng chu trnh. Hoa chat o co the gi lai lam bien oi t c the
nay en c the khac. Mot qua trnh oxy hoa mang lai ket qua la viec nh
dang tac ong cua dong oxy. S duy tr lien tiep cac giai oan t do nay
thong qua vong oxy hoa se lam giam trang thai kch thch va dan en tac
hai oi vi DNA, protein hoac lipid.
9.4. MIEN DCH CUA THC VAT VI OC CHAT, OC TO
9.4.1. nh ngha
Mien dch (immunize) la ac tnh chong lai benh tat cua c the sinh
vat. Phan ng t ve cua c the thc vat oi vi chat oc cua vi sinh vat
(VSV) mot phan nh vao c che mien dch. ac tnh nay hoan toan giong
nh ong vat.
Co hai loai mien dch:
390
- Mien dch t nhien: la tnh chat chong nhiem trung, tnh khang
benh cua c the; tnh chat nay c di truyen t i nay sang i khac.
- Mien dch nhan tao: la ac tnh cua c the co c tnh khang
benh lay nhiem t sinh vat gay benh do chon loc nhan tao hay nh anh
hng cua nhng ieu kien cay trong, di tac ong cua con ngi.
9.4.2. Mien dch t nhien (MDTN)
MDTN the hien di nhieu dang, co the do cac nhan to va mo bao,
cung co the do thanh phan hoa hoc ben trong thc bao. Nhn be ngoai,
loai mien dch nay co ve thu ong, nhng thc chat no cha ng ca mot
qua trnh hoat ong song tch cc cua sinh vat.
a) Anh hng cua nhan to va mo bao en the hien mien dch
Do kha nang thc vat chong lai xam nhiem cua cac VSV khong
giong nhau nen mien dch sinh ra di tac ong cua nhan to giai phau va
mo bao co the co nhieu dang. Tang cutin bieu b, lp sap, mo ban, kh
khong, lp long, ac iem n hoa cua cay va cac nhan to giai phau mo
bao khac e giup cho cay phong chong ky sinh. Mien dch c tao ra
nh thanh phan hoa hoc trong cay thng c goi la mien dch sinh ly.
Montemartini (1918) a cat cu khoai tay lam oi, sau o mot na
c gieo bao t penicillium glaucum va at trong bnh am. Sau ba ngay
quan sat, na cu a x ly bao t co nhieu sac to hn va te bao phan
oan; ket qua la mo ban c tao ra nhieu hn ro ret so vi oi chng.
ieu o cho thay rang, moc seo cua mo va hnh thanh chng ngai vat
c gii oi khi co the tien hanh khong ch la phan ng cua chnh ban than
cay oi vi chan thng, ma con la phan ng t ve cua cay chong lai VSV
va cac chat oc hoa hoc do chung tiet ra, cac chat nay tac ong tng ho vi
cac chat hoa hoc cua thc vat.
Mien dch giai phau rat a dang, phu thuoc vao cac ac iem va
kha nang thch nghi cua thc vat. Tuyen phong ve cua thc vat trc tien
la bieu b va tang cutin. Trong mot so trng hp, ca nam khong gay
benh cung co the xam nhiem qua nhng cho b mat cutin. Nobecour
(1923) phat hien rang, penicillium glaucum khong the xam nhap qua tang
cutin cua qua ca chua, nhng neu tren qua ch co nhng vet nt nho xu
th nam a co the xam nhap qua mo qua va nhanh chong pha huy no.
Nam botrytis cinerea oi khi xam nhap qua tang cutin, ong thi tiet ra
391
men va chat oc diet cay. Tac ong lam phan huy mo cay ch the hien
trong trng hp, neu tren tang cutin thc vat co cac vet nt ran.
Tang mo ban con can tr s xam nhap cua k sinh manh hn ca cutin.
Theo Gersh (1984), tnh chong benh cua cac giong cay lua m oi vi
puccinia graministritia phu thuoc vao so lng long tren phien la, cau tao
cua hau mo, so lng cua kh khong va ca chuyen ong cua te bao kh
khong. Theo quan sat cua nha khoa hoc, cac te bao nay co the phan ng vi
kch thch ben ngoai va can tr s xam nhap cua cac ong mam k sinh.
Mc. Lean (1921) xac nh rang, xanthin, citrin khong the xam nhap
vao mo la cay quyt, v ac iem cau tao te bao ong kh khong cua qua quyt
hep hn qua chanh; do o nc va vi khuan gay benh t xam nhap vao.
- Mot so nha nghien cu (Brefeld, Ghekko, Gennoich) chu y en
ac iem n hoa. V du: lua m co may hoa dai, n hoa an nen t b benh
phan en.
- Schaffnit (1978) cho rang, cac chat hoa hoc co y ngha ln trong
mien dch. Ong thay ac tnh cua cay khong man cam oi vi fussarium
phu thuoc vao lng silic dioxit cha trong vo te bao. Tnh chat benh cua
cay lua m vi gibberella sau binetti phu thuoc vao chat pectine cha
trong vach te bao.
Cay bao gi cung phan ng vi moi kch thch (cat chem, rach
nt) va no t han gan vet thng. ieu o co ngha la, te bao cua mo b
thng tang cng phan chia va se tao nen mot mo t ve nao o.
Nh vay, cay co hang loat bo phan mang chat cau tao be ngoai:
tang cutin, cac kh khong, long. Chung ta cung thay rang, mien dch co
the tao ra do nhng bien oi giai phau cua no, c hnh thanh do cac
hoat ong tch cc cua chnh ban than cay, hoac do anh hng cua
hormone hay cua cac chat do VSV tiet ra. Nhng bien oi o co the di
dang tang cng cau tao mo ban, tang the chai, tinh the, tang sinh san
cac loai mo va cac phan ng khac cua cay. Ngoai ra, nhng phan ng
mang tnh chat giai phau mo bao nay co the tch cc hn na, v du nh
s hoa tan cac VSV bang nhan te bao cua mot so cay. Trong trng hp
o, mien dch bam sinh co the dan dan chuyen t mien dch giai phau
n thuan sang mien dch sinh ly, co lien quan en hoat ong tch cc
392
cua cay vi viec tao thanh nhng chat kch thch mo cay hoac oi khi can
tr s phat trien cua tac nhan gay benh.
b) Mien dch tao nen do cac chat hoa hoc cua cay
Nh a biet, trong mien dch dch the cua ong vat, vai tro chnh la
khang the do c the sinh ra trong qua trnh au tranh vi VSV a xam
nhap (chat chong oc, chat ngng ket, chat tieu te bao).
- Theo Massee, mien dch cua cay phu thuoc vao s co mat cua cac
chat tac ong hng hoa am hay dng oi vi cac nam. V du, s co mat
cua acid malic trong qua tao xanh va acid oxalic trong qua ca chua xanh
la nhan to can tr nam botrytis cinerea gay benh cho cac qua o. Khi cac
qua o chn, ham lng axid malic giam, ham lng ng tang va chung
tr nen man cam oi vi loai nam nay.
- Vao au the k, Comes a e xng mot ly thuyet, ma theo o,
vai tro chnh trong mien dch thc vat thuoc ve cac acid hu c va chat
tannin co trong te bao thc vat cung nh cac sac to anthocyathus. Trong
khi a nhieu dan chng e bao ve hoc thuyet cua mnh, Comes a phat
bieu rang: acid tannic tac ong chu yeu oi vi nam va vi khuan con
acid malic la he phong ve chong con trung.
- Theo y kien cua nhieu nha quan sat, tnh chong chu cua cu hanh
oi vi nam gay benh (colletotrichum circineum) la do cu hanh co cha
oc lc oi vi nam.
c) Y ngha cua chat phitonxit oi vi mien dch thc vat
Cac nha khoa hoc cho rang, hanh va toi co cha mot ham lng cac
chat co hieu lc diet khuan cao va ho goi chat o la phitonxit. Phitonxit
co hieu lc diet trung oi vi nhieu loai vi khuan, chu yeu la trong y hoc:
streptococcus, E. coli, vi khuan ho lao va cac nguyen sinh vat.
Oxborn (1943), a khao nghiem tnh chong benh cua 2300 loai cay
thuoc 166 ho oi vi cau khuan va E. coli a phat hien c 63 loai
thuoc 28 ho, cha cac chat ngan can sinh trng cua ca hai loai vi khuan.
Cac chat nay phan bo rong khap trong cay. Mot so cay oc va gay ngu
nh: atropa, aigitalis, autara hoan toan khong mang tnh diet khuan.
Do tam quan trong cua viec s dung phitonxit chong benh vi khuan, cac
nghien cu phan lap chat diet khuan t cay c tien hanh thng xuyen.
393
Trong t nhien nhieu loai cay nhan c khang sinh t at, do o,
co tnh chong chu oi vi nhieu VSV gay benh.
d) Y ngha cua ap suat tham thau va s trng cua te bao cay oi
vi mien dch
Mot so nha khoa hoc cho rang, ap suat tham thau cao trong te bao
cay ky chu la nhan to tao nen tnh chong benh cua cay.
Rivera, nha nghien cu ngi Y, cho rang sc trng cua te bao ky
chu co y ngha ln trong viec b nhiem benh, sc trng b giam lam tang
mc o nhiem benh cua cay.
9.4.3. Mien dch tao c (MDT)
MDT la tnh khong b nhiem cua cay oi vi benh do tac ong
cua nhan to ben ngoai. Nhan to ben ngoai co the la VSV gay benh va
cac san pham cua hoat ong song cua chung; co the la anh hng cua
ieu kien sinh song: dinh dng, nhiet o, am o, chieu sang, s thong
kh va tong so nhan to khac. Tat ca nhng ieu kien nay eu anh hng
en tnh chong benh cua cay. Do anh hng cua tat ca cac nhan to o,
cay thay oi c nhng ban chat cua no va tao c nhng ac iem
giai phau hay sinh ly, giup no chong lai cac VSV xung quanh va di
truyen cho i sau.
Y ngha cua dinh dng ay u va s cung co tnh chong chu cua
c the thc vat oi vi benh rat quan trong. Tnh chong benh cua cay con
phu thuoc vao nguyen to hoac dinh dng phc hp cac chat khoang
(kali, lan va am).
Ngay nay, ngi ta cho biet rang, trong thc vat co tuan hoan dch,
du oi khi khong dien ra trong nhng ong dan kh. Trong mot so trng
hp, qua trnh tuan hoan nay tien hanh manh me en noi co the tiem vao
cay cac dung dch muoi hoac mot chat dinh dng.
Cac phng phap dinh dng re thc vat c hai nha bac hoc
ngi Nga I.Sevrep va Mocrgieski a ra au tien. Ho a li dung cai
goi la ap suat am trong thc vat do s thoat hi nc qua la, nhat la trong
nhng ngay nong.
Sau nay, nhieu nha nghien cu a xay dng cac phng phap dinh
dng ngoai re e a vao cac chat oc chong con trung co hai. Moi lnh
394
vc dinh dng ngoai re vi muc ch dng benh c goi la phng
phap noi khoa thc vat.
Ve quan iem cua Beham can chu y rang, cac bo phan cua thc vat
khong phai mang tnh chat oc lap vi nhau. Hien nay a chng minh
c rang, cac cay au co the a s dung am ong hoa cac bo phan cay
ngay ca khi cac hat ang chn. ieu nay co the thc hien trong trng
hp neu cac qua trnh hoa tan vi khuan trong not san va ong hoa cac san
pham hoa tan trong cay c tien hanh nhp nhang trong toan bo c the
ch khong phai trong cac hoat ong phan tan. T o cho thay rang, thc
vat a co phan ng lai oi vi s tan cong cua k sinh. Theo phat bieu
cua E. Xmit: thc vat a tien hanh mot so mu toan nham tong co v
khach khong mi ma en ra khoi nha, dau sc lc b te liet va b chinh
phuc cung nh ngay t luc benh bat au phat trien.
* S ton tai khang the trong cay
Nhieu nha khoa hoc cho rang trong cay cung hnh thanh khang the
nh trong c the ong vat. Khang the bao gom cac chat chong oc co
hieu lc diet khuan, lam ngng ket cac vi khuan lai vi nhau hoac ket
tua chung lai.
Theo Wagner (1915), dch lay t cay khoai tay, cu cai ng,
sempervivum, sinapis va brassica co ac tnh ngng ket va diet trung oi
vi BAC. vulagatus, BAC. putidum va B. asterosporus. Berridge (1929)
tm thay trong dch khoai tay co chat gay phan ng ngng ket vi E. coli,
B. tumefaciens, PS. fluorescens, X. malvacerum va PS. Py-ocyanea. Nhieu
nha nghien cu khac cung phat hien trong dch ep cua cay co cac chat
ngng ket va ket tua mot so vi khuan (thng han, ho lao).
Chung ta xet mot trng hp na co y ngha khong kem phan quan
trong trong viec nghien cu khang the, ma hau nh cha c chu y ti.
Van e la, trong a so trng hp ngi ta tm khang the trong dch ep
cua cay tng t vi huyet thanh cua mau ong vat. Nhng huyet thanh
cua mau la mot chat long t nhien hn, trong o tiet ra cac chat do te bao
sinh ra, con dch ep cua thc vat lai la hon hp cac chat khac nhau, nh
la nhng san pham cua cac te bao b phan huy mot cach nhan tao. Trong
dch cay benh cha ng ca ky sinh ngha la ca nam va vi khuan dch tiet
ra t chung. Ro rang la trong trng hp sau, cac khang the hnh thanh
c trong thc vat, se rat co the de dang tham gia vao trong phan ng
395
(ngng ket, ket tua) va b hap thu trc luc dch c loc sach khoi
VSV. Con tach khang the khoi cac khang nguyen hoa tan cua nhng
VSV o trong cac ieu kien nh vay hau nh khong thc hien c.
9.5. CAC KIEU SINH THAI THC VAT CHU C OC CHAT
KIM LOAI NANG
Co nhng thc vat song tren nhng vung b o nhiem cac nguyen to
oc t chat thai khai thac mo hay cac nguon khac, bieu hien tnh thch
nghi kieu sinh thai chu ng kim loai. Cac ca the thch nghi c co the
song sot va tang trng trong moi trng nhiem oc kim loai. Cac ca the
khong thch nghi c nhanh chong b anh hng bi chat oc. Ngc lai,
cac kieu sinh thai chu c kim loai thng la kem canh tranh va chung
la nhng thanh phan hiem hoi cua thc vat vung co oc chat kim loai.
Nhieu nghien cu cho thay, cac cay rieng biet co gen can ban chu
c cac kim loai oc co the ton tai mot tan so nho (< 1%) trong t
nhien (Hutchinson, 1980). Do co s tai xuat hien kha nang chu ng
trong quan the, cac kieu di truyen chu c oc chat co the tang nhanh
khi tiep xuc vi cac chat oc do con ngi gay nen (Bradshaw, 1977).
Xin lay mot v du nc ngoai e chng minh: Sudbury Ontario
(Canada), co s m rong va tang o o nhiem kim loai trong at. O nhiem
ac biet nghiem trong la ong va nickel t cac hoat ong khai thac mo
va nau kim loai. Them na, ham lng ln cua nhom trong at la ket qua
cua s acid hoa at. Cox va Hutchinson (1980) gieo hat giong cay
deschampsia caespitosa nhng vung at nhiem kim loai lay gan lo nau kim
loai (122 ppm Ni, 89 ppm Cu, pH 3,5) va gan cac lp nung cu (2900 ppm Ni,
867 ppm Cu, pH 3,0). Cac cay con vung at khong o nhiem song sot vi t le
46% tren at lo nau chay va 2,6% tren at nung cu so vi t le tren at lo nau
kim loai 94% va 14% tng ng. Nhng thong tin tren a a ra gia thiet ve
hien tng ky la cua cay deschampsi caespia tosa Sudbury: hat giong t
nhng quan the khac nhau co mot so kha nang rieng biet chu ng c acid
va kim loai c van chuyen t nhng lo nau kim loai lan can Sudbury cung
vi than. Cac ca the chu c kim loai ro rang c chon la tai nhng vung
nhiem nang kim loai canh Sudbury va kha nang chu ng tr nen pho bien
trong quan the o.
396
Cox va Hutchinson (1979, 1980), a so sanh sc chu ng kim loai
cua nhng cay bang hat moc canh Sudbury vi nhng cay moc vung
khong b o nhiem. Quan the Sudbury ro rang chu ng nickel gioi hn
ong. ay la hai kim loai quan trong nhat trong moi trng at cua cay,
hien dien vi ham lng trung bnh 423 ppm Ni va 359 ppm Cu so vi 22
ppm Ni va 19 ppm Cu tai khu at bnh thng. Quan the gan lo nung kim
loai cung chu ng kha vi nhom. ieu nay c giai thch do tnh acid
t nhien cua at gan lo nau kim loai (pH 3,5 3,9, so vi pH 6,8 7,2 tai
vung thong thng); ket hp vi ac tnh tan cua nhom tc la oc tnh se
tang trong at acid (Freedman va Hutchinson, 1986). Mot khao sat cho
thay cac dau hieu thong ke cua kha nang chu ng ch va kem tang len
do cac quan the gan cac lo nau khong m rong, mac du at ma chung
moc khong b o nhiem bi cac kim loai ay. ieu nay cho thay, kha nang
chu ng kim loai co the la do c che sinh ly thch ng rong chu ng
nhieu kim loai cua loai deschampsia caespitosa.
9.6. S XAM NHAP CUA OC CHAT, OC TO VAO C THE
SINH VAT
oc chat va oc to (CT) xam nhap vao c the sinh vat t rat
nhieu con ng khac nhau va tuy thuoc vao tng nhom loai sinh vat.
9.6.1. oi vi thc vat
CT co the xam nhap bang cach thu ong hay chu ong, ieu
nay co ngha la thc vat chu anh hng trc tiep hay gian tiep cua cac
CT. CT xam nhap vao cac c the thc vat qua qua trnh lay cac
chat dinh dng, muoi khoang t bo re, t c quan hap thu, sinh san, d
tr nh la hoa qua, mot so chat co the tham thau trc tiep qua mang
te bao khi tiep xuc vi CT.
V du: DDT tham nhap vao c the thc vat bang con ng tiep
xuc, hap thu qua la hoa qua. Mot phan khac, chung c chuyen vao
t bo re thong qua qua trnh hut cac chat dinh dng va muoi khoang.
9.6.2. oi vi ong vat
CT xam nhap vao c the qua:
+ Qua ng ho hap
+ Tham qua da
397
+ Qua ng tuan hoan
+ Qua ng tieu hoa
+ Qua ng than kinh
+ Qua cac c quan de b ton thng, nhay cam vi oc chat.
9.6.3. oi vi ngi
Qua trnh tham nhap cua CT vao c the con ngi t bon con
ng chnh la: tieu hoa, ho hap, than kinh va tham qua da. Khi vao
trong c the, cac CT c phan bo va c tru mot so phu tang, bien
oi thanh cac chat chuyen hoa roi tch luy lai hoac b ao thai ra ben
ngoai theo nhieu ng khac nhau.
Co the mo ta tom tat qua trnh tham nhap cua CT vao c the
con ngi nh sau.
a) Qua ng tieu hoa
Nhiem oc qua ng tieu hoa xay ra khi an, uong khong hp ve
sinh. Cac oc chat va oc to co trong thc an, nc uong vao ng tieu
hoa qua mieng, da day, ruot non, gan (c giai oc mot phan), qua ng
tuan hoan, en cac phu tang va gay nhiem oc. Khong phai tat ca cac oc
chat, oc to eu i qua c, ma ch co, ve mat vat ly, nhng phan t co
ng knh c 0,1 mm, i qua cac ke h cua te bao chat ruot non, lot vao
te bao chat. Tai ay, chung huy hoai te bao chat ruot non; sau o, i vao
mau pha v bach cau, lam giam sc e khang cua con ngi. Mot so loai
chat oc khu tru lai trong mo m hay trong gan, xng
ieu quan trong la, khi oc chat tan cong vao ruot, tnh hap phu
cua oc chat b thay oi. S bien oi sinh hoc nay co the do cac vi khuan
song trong ruot hay trong da day tiet ra cac men lam thay oi ac tnh
cac chat khong phan cc hay phan cc yeu tr nen phan cc manh hn.
Nhieu oc chat la base, chung trung hoa vi cac acid co trong da
day, ruot. Nhng chat phan cc kem thng la nhng chat tan trong m,
thong qua mang lipid va nhng chat tiet ra trong qua trnh ion hoa, phu
thuoc vao he so phan ly va pH dung dch. ieu o the hien qua cong thc
(Henderson va Hasselbach):
pH = pK
a
+ log

Acid
Base

398
Khi dung dch co tnh kie m ye u, o c cha t hap thu ye u hn. Trong
c the , chung di chuyen xuong ruo t non, ruo t gia va ao tha i qua pha n,
nc tieu.
b) Qua ng ho hap
ay la con ng xam nhap quan trong nhat va luon xay ra do con
ngi luon phai th ht. Thong ke thay rang, 95% nhiem oc nghe nghiep
la qua ho hap. Phoi ngi co dien tch trao oi kh la 90m
2
, trong o 70m
2

la cua phe nang. Mang li mao mach co dien tch la 140m
2
. The tch ho
hap kh cua ngi ln la 20 m
3
/ngay va tre em la 5 m
3
/ ngay. Mau qua
phoi nhanh va thuan li cho s xam nhap kh oc. Chung i vao mui, qua
hong, kh quan, vao phoi, phe nang, cac mao quan trong phoi va cuoi
cung la tui phoi. ay, co nhng mach mau nho li ti, mang nhay la ni
dien ra qua trnh trao oi kh; cac chat oc t ay ma vao mau. Mau tuan
hoan nhanh, trong 2 en 3 giay, se a en cac c quan nh nao, gan,
than, mat. Chat thai bai tiet qua sa me, tuyen mo hoi, sinh duc. Chat
kh oc theo con ng nay, mot phan b gi lai mui (hat > 10
-3
mm).
Nhng hat 1 - 5.10
-3
mm vao phe quan, phe nang; < 10
-3
mm, i thang vao
phe nang. Hn 90% hat bui tch tu trong mang nhay phe nang trong vong
1 gi roi b thai ra ngoai sau 1 gi. Nh ta a biet, toan bo phe nang phoi
co mot mang li mao mach day ac lam cho chat oc khuech tan nhanh
vao trong mau, khong qua gan e giai oc mot phan nh he tieu hoa ma
qua ngay tim e i en cac phu tang, ac biet en he than kinh trung
ng. Do o co the noi, oc chat va oc to vao trong c the theo con
ng ho hap nhanh gan nh tien thang vao tnh mach.
c) Tham qua da
Da co vai tro bao ve chong cac yeu to hoa hoc, ly hoc va sinh hoc.
Mot so hoa chat do co ap lc ln vi lp m di da, i qua lp thng b
va mo b, i vao he tuan hoan va gay nhiem oc cho c the. Cac hoa chat
o la xang pha ch, nicotin, cac dan xuat nitro va amin thm, cac dung
moi co clo, thuoc tr sau photpho va clo hu c. Nhiem oc qua da cang
de dang khi da b ton thng. Nhiem oc qua niem mac cang nguy hiem
hn v niem mac co cac mao mach day ac nh niem mac mat chung
hap thu de dang mot so chat oc va nhay cam vi mot so chat kch thch.
Kha nang xam nhap qua da phu thuoc:
399
- o day da
- Sac to da
- Mao mach di da
- Thi tiet: nong nhiem oc nhanh hn lanh
- o am da: da o mo hoi nhieu de nhiem oc chat tan trong nc
- Bo pha n c the: da so ha p thu nhanh hn da lo ng ba n tay, ban cha n.



Tch luy CT Gay oc
man tnh
oc chat va oc to Sinh vat Chuyen hoa
ao thai
Gay oc trc tiep, cap tnh
Nguon MT ben ngoai MT ben trong

S o 9.1: Chu trnh tng tac gia cac oc chat va oc to
vi c the sinh vat

V du: Ru ethylic (ethanol) mot nong o nao o la oc chat vi
ngi va ong vat co vu, c che tac ong the hien nh sau:
Vao -------- ao thai MT ngoai
C
2
H
5
OH --------> C the -----------------> Tiet nieu
---------------> Chuyen hoa trong
c the, gay oc gan ...
- Qua trnh chuyen hoa:
C
2
H
5
OH + 3O
2
= 3H
2
O + 2CO
2

- Tac ong gay say ru.
d) Tac ong qua he than kinh
- Gay choang vang mc o nhe
Xam
va ao
va ao thai
Chuyen hoa
400
- Te liet mc o nang
- Giam tr nh, c the tr nen an on neu uong ru lien tuc
- Kch phat va co the tr nen hung bao
- Co the tac ong di truyen ve s sai lech, loan tr nh
9.7. TAC ONG, TCH LUY VA BIEN OI CUA OC CHAT TRONG
C THE NGI
9.7.1. Cac dang tac ong cua chat oc tren c the
a) Tac dung cuc bo
- C quan hoac bo phan chu tac ong la ng ho hap, da, ng
tieu hoa, mat.
- Hien tng xay ra tai iem tiep xuc vi cac chat oc co hoat tnh
hoa hoc va nang lng be mat cao.
- Qua trnh tac ong trai qua ba giai oan: kch thch phu thung va
viem; trng hp nang xay ra hoai t.
b) Tac dung toan than
- Chat oc vao mau c phan bo trong c the, co the tac dung
tren mot hoac nhieu c quan hay to chc.
- Tac dung oc co the la s cap, cap 2 hoac 3, kch thch hoac c che.
- Ton thng co the phuc hoi hoac khong phuc hoi
- Tiep xuc ong thi vi nhieu chat oc co the co tac dung hp
ong hoac oi khang, co khi la tac ong cong hng.
- Tiep xuc vi chat oc mot thi gian lau, co the xay ra cac bien
chng hoac cac hoi chng nhiem oc, bieu hien cac tac dung oc tren
cac mo, cac to chc va cac c quan, tc la mc phan t te bao.
c) Tac dung chon loc
ay la cac tac dung cua cac chat oc len c quan rieng biet. Cac
tac dung o phu thuoc vao cac yeu to sau:
- o dan truyen cua cac c quan (lu lng mau qua c quan) keo
theo nong o chat oc qua ang vao c the.
- Cau tao hoa hoc cua cac c quan
401
- Tnh trang rieng cua ng van chuyen chat oc
- Cac ac iem sinh hoa hoc cua cac c quan b tac ong; Chang
han, c quan co kha nang chuyen hoa chat oc thanh chat khong oc
hoac thanh chat oc hn.
9.7.2. S van chuyen, phan bo va tch luy chat oc trong c the
a) S van chuyen
Cac chat oc i vao tuan hoan mau bang nhieu kieu tuy theo cach
van chuyen:
- Cac kh va hi, ve mat van chuyen, hoa tan trong huyet tng.
- Cac kh gan vi huyet cau to.
- Cac chat c hap thu tren be mat hong cau hoac gan vi cac
thanh phan cua hong cau.
- Cac chat c van chuyen mot phan bi hong cau, mot phan bi
cac thanh phan cua cac huyet tng.
- Cac chat gan vi cac thanh phan cua huyet tng.
- Cac chat ien giai di dang ion trong huyet tng.
- Cac chat c thuy phan th tao thanh chat keo trong mau.
Sau khi c van chuyen, cac chat oc tiep xuc vi cac te bao khac
nhau cua cac to chc va c quan. Tnh chat ly hoa hoc cua chat oc va
tnh chat cua cac to chc vi nhieu yeu to khac, anh hng ti s phan
bo va tch luy cua cac chat oc trong nhieu vung c the.
b. S phan bo
- Cac chat oc co kha nang hoa tan th c phan bo trong cac
dch c the: phan bo kha ong eu tren toan c the, nh cac cation hoa tr I
(Na
+
, K
+
, Li
+
), mot so nguyen to hoa tr V, VI, VII, cac anion Cl
-
, Br
-
, F
-
,
ru etylic.
- Ca c cha t tch lu y, pha n l n c tch lu y trong gan va mo t
so c quan kha c go m co ca c o c cha t: nh ca c cation ho a tr III, IV
cu a lanthanum, cerium, thorium hoa c ca c cha t thu y pha n hoa c ca c
cha t keo.
402
- Cac chat c tru trong xng: o la nhng chat co bieu hien ai lc
vi cac mo xng, goi la cac nguyen to hng xng. o la cac cation
hoa tr hai cua Ca, Ba, St, Ra, Be va cac anion F.
- Cac chat c tru c quan ac hieu: cac chat oc nay cung co ai
lc vi mot so c quan, chung tch luy ln trong cac c quan o, nh:
iodine trong tuyen tuy, uranium trong than, digitaline trong tim.
- Cac chat c tru trong cac mo m, mo beo: o la cac chat hoa tan
trong m, chung co ai lc vi mo m, mo beo. o la cac dung moi hu
c, cac kh tr cac hp chat chlor hu c (cac hoa chat tr sau DDT,
HCH, 666, CFC), cac thuoc ngu c tru te bao than kinh, gan, than.
9.7.3. Khu tru CT trong c the
Sau khi vao c the, chat oc lu thong trong mau, bach huyet, en
cac to chc va phu tang. Trong phan ln trng hp, co s khu tru chon
loc: s khu tru nay t nhieu tuy thuoc ai lc rat ac biet cua tng loai chat
oc va cua tng loai to chc cua c the.
a) S khu tru cua mot so chat oc
Do kha nang hoa tan trong nc, ethanol co the c gi lai trong
toan bo cac phu tang.
Cac chat hoa tan trong m nh cac dung moi, cac hoa chat tr sau
chlor hu c tch luy cac to chc giau m cung nh than kinh trung
ng, gan, than.
Do mot so tnh chat hoa hoc, ion fluor co kha nang tao thanh
fluorur calci khong hoa tan va cac phc hp fluorophosphocancic co nh
xng, rang.
Cac KLN (nh Hg, Pb, Cd...) tac dung len nhom thiol, c che hoat
tnh cac enzyme va tch cha long, toc, mong
Phan ln cac chat gay ung th tac dung len acid nucleic, cac
protein trc tiep hoac sau khi hoat hoa s chuyen hoa.
Benzene khu tru chon loc tuy xng, methanol tch luy vong mac.
b) Mot so c quan, to chc khu tru
- Gan la mot c quan quan trong, la ni cac chat oc b gi lai,
chuyen hoa va bien oi. Phan ln cac ion vo c ong lai gan, do o
ngi ta thng gap nhieu chat oc mat roi thai ra theo ng tieu hoa.
403
- Mau la mot the khong thuan nhat, mot so ion kim loai nh thuy
ngan, ong, c gi lai huyet tng, di dang hp chat protein.
Cac ion khac (nh ch) hau nh tch luy trong hong cau. oi vi cac chat
hu c, nhieu chat ket hp vi protein huyet tng, song co chat tap
trung hong cau nh arsenic hydride.
- He thong niem vong noi mac co kha nang gi chat oc, cac hat
bui silic nh to chc gian bao phoi, te bao kuffer gan, te bao lien ke
lach va cac hach bach huyet.
9.8. S BIEN HOA CUA CAC OC CHAT, OC TO TRONG C
THE
Ngay khi cac chat oc xam nhap vao c the, chung a b c the chong
lai bang nhieu cach khac nhau. Noi chung, c the phan ng lai chat oc bang
cach bien oi chat oc thanh cac chat chuyen hoa de tan hn chat oc ban
au, e loai chung khoi c the theo cac loai bien oi sau:
9.8.1. S oxy hoa
ay la s chuyen hoa sinh hoc xay ra thng xuyen nhat, no co the
dan en s phan huy chat oc hoac bien oi chat oc.
- Ru ethylic oxy hoa thanh CO
2
va H
2
O
- Cac nitrite thanh nitrate
- Cac acid b oxy hoa tuy theo ong vat
- Cac hp chat hu c co nhan thm kho b oxy hoa hn cac
hydrocarbon mach thang.
9.8.2. S kh
- Cac aldehyde b kh thanh ru.
- Cloral b kh thanh ru trichlorethylic
- Cac xeton b kh thanh ru th cap
- Cac hp chat co nhom nitro b kh thanh hydroxylamin va amin.
9.8.3. S thuy phan
S thuy phan xay ra trong c the tuy theo ong vat. Th du tho,
atropin b thuy phan lam oc them ( ngi khong xay ra hien tng o)
hay cocain vao gan chuyen thanh ecgonin khong oc.
404
9.8.4. S ket hp hay lien ket
S ket hp noi chung la giai oan th hai cua s chuyen hoa cac
chat oc, no can thiep vao mot trong cac giai oan khac va lam c s cho
s giai oc cua c the.
9.8.5. S chuyen hoa sinh hoc
Khi chat oc vao c the, no chu s chuyen hoa trong c the va dan
ti cac hau qua sau:
Chat oc tao thanh mot chat chuyen hoa khong oc hoac kem
oc hn. o la s giai oc thc s cua c the.
Chat oc tao thanh mot chat chuyen hoa co oc tnh ngang bang
oc tnh cua chat oc ban au.
Chat oc tao thanh mot chat chuyen hoa co oc tnh cao hn chat
oc ban au. Ngi ta goi o la s tong hp gay chet ngi.
9.9. S THAI LOAI CHAT OC KHOI C THE
Chat oc trong moi trng tham nhap vao c the bang nhieu ng,
chung cung co the b ao thai khoi c the bang nhieu cach, nhieu ng:
ao thai theo trnh t t nhien.
ao thai do tac ong nhan tao, nh gay non, ra da day, thao
thut, uong hoac tiem thuoc giai oc.
Cac ng ao thai cua chat oc co the ke en la:
9.9.1. ao thai qua ng ho hap
Phan ln cac chat kh, hi, dung moi hu c c thai ra mot phan qua
phoi theo kh khi th ra ngoai: CO, CO
2
, H
2
S, HCN, ete, chloroform,
benzene, trong o, ty le va thi gian b ao thai cua tng chat co khac nhau.
Ete, chloroform 90%
Hydrocarbon mach thang 92%
Benzene 90%
Axeton 7%
Anilin 1%
9.9.2. ao thai qua ng tieu hoa
405
Chat oc qua mieng, theo thc an, vao c the roi c phan bo qua
mau tuan hoan ti gan. o, chat oc chu tac dung cua mat va cac
men roi qua ruot va b thai ra ngoai theo phan.
9.9.3. ao thai qua nc bot
S ao thai qua nc bot chu yeu la chat hu c va cac kim loai. V du:
- Thuy ngan c ao thai qua nc bot co the sinh viem li, viem hong.
- Ch qua nc bot en mieng thanh ch sulfur, mau en bam vao li.
9.9.4. ao thai qua sa
Nhieu chat oc xam nhap vao c the c thai qua tuyen sa.
Chnh s co mat cua chung trong sa anh hng en tre hay nhng ngi
ang c nuoi dng bang sa o. Cu the cac chat c ao thai qua
sa gom: Hg, As, dung moi hu c, DDT, HCH, 666, morphine, aspirin,
quinine
9.9.5. ao thai qua da
Hien nay, viec giai oc qua da cua c the cha c lam sang to.
Thc te, ngi ta a lay mo hoi e xet nghiem, nghien cu cac chat ien
giai c c the tiet ra qua da. nhng ngi tiep xuc vi chat oc, xet
nghiem mo hoi thay co As, Hg, Pb, Bi, morphine
9.9.6. ao thai qua than
Than la c quan ao thai chat oc quan trong nhat va nc tieu la
loai mau sinh hoc thong thng nhat e xet nghiem cac chat oc va cac
chat chuyen hoa cua chung.
Nhieu chat oc sau khi qua mieng, ch t phut sau a thay co mat
trong nc tieu nh iodua, nitrate, chlorate Tuy nhien, trong nhiem oc
man tnh do cac kim loai oc, cac chat o ch xuat hien sau nhieu thang
tiep xuc hoac sau nhng bien ong bat thng cua c the hoac sau khi
dung thuoc giai oc v nh khi nhiem oc Pb, Hg, Cu
9.9.7. ao thai qua cac ng khac
Ngoai nhng ng ma c the co kha nang ao thai chat oc ke
tren, chat oc con co the b thai qua mot so ng khac nh mong, long,
toc Viec xet nghiem toc cung la mot ky thuat hien ai e phat hien cac
406
chat oc kim loai hoac phi kim loai; xac nh nguyen nhan cai chet do
oc As cua Hoang e Napoleon la mot v du.
9.10. BIEN OI SINH HOA CUA MOT SO OC CHAT TRONG C
THE
Chat oc tac ong gay bien oi s chuyen hoa cua c the va ngc
lai, c the cung tac ong va lam bien oi cac chat oc, nhat la cac chat
oc hu c.
Thong thng, cac chat chuyen hoa mi sinh ra hoac khong con
oc tnh hoac co oc tnh thap hn chat ban au (v xu hng chung cua
chuyen hoa la tao ra chat co tnh a m kem hn, tnh hoa tan trong nc
cao hn; do o kho tham vao mang te bao va de b bai tiet). Qua trnh
nay goi la qua trnh kh hoat hoa sinh hoc cua oc chat. Ngoai le, vi
mot so chat th chat chuyen hoa lai oc hn, nguy hiem hn (nh parathion
co the chuyen thanh paraoxon co oc tnh cao hn). Qua trnh nay goi la qua
trnh hoat hoa sinh hoc.
Cac qua trnh bien oi sinh hoa oc chat trong c the rat phong phu
nh oxy hoa - kh, thuy phan, di chuyen nguyen t, methyl hoa, lien ket

De bai tiet

Giam oc tnh


TRONG C THE


Kho bai tiet

Tang oc tnh

S o 9.2. Qua trnh chuyen hoa sinh hoc trong c the sinh vat
Sau ay la qua trnh chuyen hoa cua mot so chat oc trong c the ngi.
oc chat
va oc
Kh hoat
hoa (tang o
phan cc,
tang tnh than
nc)
Hoat hoa
(giam o
phan cc,
tang tnh than
m)
407
+ oi vi nhiem oc ch
Khi c the b nhiem oc ch, qua trnh sinh tong hp hemoglobin b roi
loan. Trong chu trnh Krebs, ch c che hoat tnh cua enzyme alfa dehydrase
lam cho delta dehydrase tang len va cuoi cung thai ra nc tieu.
+ Trong nhiem oc benzene
Benzene c oxy hoa gan thanh phenol vi s tham gia cua
enzyme oxidase. Tiep theo la phan ng lien hp, trong o phenol ket hp
vi acid sulfuric hoac acid glucuronic tao thanh cac acid phenylglucuronic va
thai ra nc tieu di dang cac muoi kiem.
+ oi vi nhiem oc cac hoa chat tr sau phosphor hu c
Khi co mat cac oc chat th oc chat nay se gan len enzyme
cholinesterase, chiem cho cua axetylcholine (van thng gan lien vi
enzyme cholinesterase e c thuy phan). Do o, enzyme b c che
khong thuy phan axetylcholine na, axetylcholine tch luy lai va gay
nhiem oc.
+ oi vi nhiem oc cac hoa chat tr sau clo hu c
Cac hoa chat tr sau clo hu c nh DDT (dichlorodiphenyl
trichloroethane) khi vao c the, mot phan gi nguyen ven, mot phan
c chuyen hoa thanh nhieu chat khac nhau gom:
DDD (dichlorodiphenyl dichloroethane), DDE (dichlorodiphenyl
dichloroethylen) trong mau va to chc m.
DDA (dichlorodiphenyl acetic acid) thai ra nc tieu.
9.11. QUA TRNH TCH LUY VA PHONG AI SINH HOC CUA
OC CHAT QUA DAY CHUYEN THC PHAM
Nh ta a biet, moi c the sinh vat eu chu anh hng cua CT.
Trong qua trnh phat trien, chung co the chu anh hng trc tiep cua cac oc
chat va oc to hoac gian tiep qua day chuyen thc pham (li thc an). Cac
thc vat bac thap, thc vat bac cao, ong vat bac thap, ong vat bac cao, ke
ca con ngi, khi ngi, an, uong hay tiep xuc vi CT eu co the b nhiem
oc. Phan ln cac chat oc c sinh vat ao thai ra ngoai, mot phan chat
oc co kha nang ton lu trong c the sinh vat. Theo li thc an va quy luat
vat chu, con moi, cac CT ton lu o co the c chuyen t sinh vat nay
408
sang sinh vat khac va c tch luy bang nhng ham lng oc to cao hn
theo bac dinh dng va thi gian sinh song. Qua trnh nay c goi la qua
trnh tch luy - phong ai sinh hoc cua oc chat trong c the sinh vat.
Day chuyen thc pham la con ng chuyen nang lng t c the
sinh vat nay sang c the sinh vat khac. Neu trong c the sinh vat cua mot
mat xch trong day chuyen thc pham nao o co chat oc th chat oc
nay chuyen sang sinh vat khac co bac dinh dng cao hn, ke sau no,
trong day chuyen.
V du: trong he sinh thai nc a b o nhiem chat A nao o, mot day
chuyen thc pham c bat au bang sinh vat san xuat bac nhat la
phytoplankton. ay la cac loai thc vat s dung nang lng anh sang mat
tri va chat dinh dng trong nc e tong hp cac chat vo c thanh to chc
song. Qua trnh nay a vo tnh tch luy oc chat A vao te bao c the chung.
Sinh vat san xuat la nguon nang lng va dinh dng cho sinh vat tieu thu
bac nhat (cac loai phieu sinh ong vat). Cac loai sinh vat tieu thu bac nhat
cung lai tch luy chat oc A o vao c the chung; cung lai la nguon thc an
cho sinh vat tieu thu bac hai nh ca tom (loai an ong vat). Sinh vat tieu thu
bac hai, sau khi a tch luy chat oc A, lai lam thc an cho sinh vat tieu thu
bac ba nh con ngi hay chim boi ca Ham lng CT (so vi sinh khoi)
bac dinh dng sau luon cao hn bac trc nhieu lan.
Theo o, ta thay rang, con ngi la sinh vat bac cao nhat trong cac bac
dinh dng. ieu o co ngha la con ngi co kha nang tch luy nhieu oc
chat va nhiem oc cao nhat trong the gii sinh vat trong day chuyen thc
pham. May thay, con ngi co kha nang ao thai cac chat oc (de chuyen
hoa) ra khoi c the mot cach hieu qua nhat.
409
S o 9.3: Mot day chuyen thc pham tong quat
Anh sang mat tri


Thc vat bac thap Thc vat bac cao
(vi tao,) (rau, co,)


ong vat phu du ong vat an co ong vat nuoi


Ca nho

Ca ln Con ngi


S o 9.4: S chuye n ho a cu a ca c CT qua da y chuye n th c pha m
a) Nong o DDT chuyen theo day chuyen thc pham trong he sinh
thai can:

. Chim ng

.. Chuot ong

Lua m



at + nc
410
b) Nong o DDT chuyen theo day chuyen thc pham trong he sinh
thai nc

Ca ln (an ca nho)

Ca nho ..


Co, rong, beo .

MT nc .. dinh dng
Mat do ho hap va bai tiet
Ghi chu: Sinh khoi
Ham lng DDT (cang nhat ham lng cang cao)
Nhn vao s o a cho thay, mac du lua m la sinh vat san xuat va
trc tiep nhan thuoc tr sau DDT nhng co ham lng DDT thap nhat v
ac tnh sinh hoc cua no mot phan DDT b ao thai vao at. Chuot ong
(sinh vat tieu thu bac nhat) la loai an lua m tch luy DDT trong c the
no. DDT t chuot chuyen sang chim ng (sinh vat tieu thu bac hai) la loai
an chuot. Nong o trong chim ng cao nhat v chim ng co kha nang tch
luy DDT trong m cua no ln, lng DDT b bai tiet ra t. Cach giai thch
o tng t cho s o b.







411

















Hnh 9.2: Dan xuat cua DDT (DDT + DDD + DDE: ppm) nhng mc o khac
nhau theo day chuyen thc pham ca song va cac am lay man quan ao Long,
New York (nguon: Edwards, 1975, hieu chnh t Woodwell et al. 1967).








Chim an ca
3,15 - 75,5
Ca
0,17 - 2,07
Tom
0,16
Oc sen
bun 0,26
Trai (hen)
0,42
Con
trung
0,23-0,3
Manh hu
sinh
0,3 - 0,13
Sinh vat hu
sinh
0,03
Phieu sinh
0,04
Thc vat
vung am
lay bien
412

























Hnh 9.3: Nong o tch luy va phong ai sinh hoc cua DDT trong mang li
thc an (pmm). So lieu c trch t bai giang ve cac lang tu cua DDT,
nguon: Edwards (1975).
Con ngi
6,0
ong vat co
vu an tht
1,0
Thc pham
Rau qua
0,02
Tht
0,2
Chim an tht
10,0
Chim an co va con
trung 2,0
ong vat an co
va con trung
0,5
Ca nc ngot
2,0
Ca bien
0,5
Con trung
1,0
Thc vat
0,05
ong vat
khong xng
song trong at
4,0
Thc vat
thuy sinh
0,01
ong vat
khong xng
song a nc
0,1
Thc
vat noi
0,05
at nong nghiep
2,0
at t nhien
0,01
Nc ngot
10
-5
Nc bien
10
-6
Bui kh
0,3
Khong kh
2.10
-9
en 10
-4

Nc bien
5.10
-4

413
9.12. CAC SINH VAT PHAN NG LAI OC CHAT KIM LOAI NANG
Ca hai loai, vi lng va a lng trong at, trong cay qua cao se
gay oc tnh sinh ly, sinh hoa. Kabata va Pendia (1984), a a ra mot so
c che tac ong gay oc cua KLN nh sau:
Lam bien oi tnh tham cua mang nhay te bao (cell membrane), gom co
cac tac nhan: Ag, Au, Br, Cd, Cu, Fe, Hg, I, Pb, UO
2
.
Gay nen phan ng sulfhydryl (- SH) ti cac cation: Ag
+
, Hg
+
, Pb
+
.
Canh tranh v tr trong qua trnh trao oi chat vi cac hp chat a
lng trong sinh vat bi cac cation: As, Sb, Se, Te, W, Fe.
Hap thu nhom hp chat phosphate va nhom hoat hoa ADP va
ATP gay bi cac nguyen to Al, Be, Y, Zr, La va co the la toan bo KLN.
Chiem cho cac ion a lng, bi chu yeu cac cation: Cr, Li, Pb,
Se, Sr.
Chiem cho cac nhom dinh dng thiet yeu nh la phosphate va
nitrate trong te bao bi cac muoi: arsenat, fluorate, borate, bromate,
selemate va fungstate.
S lien quan gia ac tnh cua cac KLN khac nhau en thc vat
la rat khac nhau, phu thuoc vao he gen va ieu kien th nghiem vi cac
ac tnh cua tng KLN. Khi ma so lng kim loai vt qua mc cho
phep, no khong phai la vi lng na ma la chat oc, co o oc cao cho
thc vat va vi sinh vat, v du nh Hg, Cu, Mo, Pb, Cd va cung co the la
Ag, Be va Sn. Co nhng cay thc pham co tnh chu ng vi s tch luy
cao cua oc chat KLN nguy hiem. Ben canh o, co nhng thc vat rat
nhay cam vi oc chat. Longan va Cheney (1984) a ch ro rang, nong
o cua Zn, Cu, Ni va Cd trong bun cong ranh eu la oc chat cua cac cay
che, rau diep, ca rot, cu cai ng, ngo, mac du chung chu ng c
nhieu oc to KLN khac.
C che chu ng cua oc chat oi vi KLN gom co nhng kha
nang cua thc vat sau ay:
Hap thu co chon loc cac ion
Giam tnh tham cua mang nhay va thay oi chc nang mang nhay
te bao e chong lai oc chat te bao.
414
Co kha nang co nh cac oc chat dang ion, trong re, trong la,
trong hat.
Co kha nang chuyen oi tnh chat oc to bi qua trnh lang tu
trong cac phan ng co nh hay ket tua vi cac oc chat KLN.
Thay oi phng thc trao oi chat, tang hoat tnh he thong
enzyme e giam thieu qua trnh oc, hoac bi s chuyen hoa va han che
oc chat KLN.
Lam giam bt s tap trung cua cac ion kim loai oc bang c che
ac biet cua cac canh, la: rung bt la hoac bi s thay oi dan truyen va
s bai tiet cua re.
Tnh thch ng la kieu ac trng cua moi thc vat vi nhng KLN
khac nhau. Tuy vay, no khong vt khoi mc gii han nhat nh khi nong
o KLN trong at qua ln.
Nhieu loai sinh vat a c phat hien co tnh chu c oc chat
KLN. V du, chu c kim loai Cu la nhng giong vi sinh vat bacteria,
tao, nguyen sinh ong vat, nam, a y, cay ho hoa thao, cay bui.
T nhng nghien cu vi nhieu oi tng cay trong tren nhng loai
at bun cong, David va Calton Smitth a co ket qua nh trong bang 9.5.
Ve kha nang nhay cam cua thc vat vi KLN - mc o nao o la
vi lng toi can thiet, nhng vt qua mc o cho phep, ngay lap tc tr
thanh chat oc.
Bang 9.5: Kha nang tch luy cua cac loai KLN trong mot so cay thc pham
a/
TT Kim loai
nang
Cac thc vat tch luy cao Thc vat tch luy thap
1
2
3
4

5
Cd
Pb
Cu
Ni

Zn
Bap cai, can tay, spinak, rau diep
Cai xanh, lua mach en, can tay
Cu cai ng, lua mach trang
Cu cai ng, lua mach en, xoai,
cu cai
Cu cai ng, xoai, thm, re, cu
cai ng
Khoai tay, ngo, au phap, au xanh
Lua mach trang, khoai tay, ngo
Toi tay, bap cai, hanh
Ngo, toi tay, lua mach trang, hanh

Khoai tay, toi tay, ca chua, hanh
b/
415
Kim loai nang
Cay
Zn Fe Mn Mo Cu B
Lua mach
Ngo
Khoai tay
Lua
au nanh
Cu cai ng
Lua m
TB
C
TB
TB
TB
TB
T
C
TB
-
C
C
C
T
TB
T
TB
TB
C
C
C
T
T
T
T
TB
TB
T
TB
TB
T
C
T
TB
C
T
T
T
-
T
C
T
T: thap; C: cao; TB: trung bnh
9.13. CAC NHAN TO ANH HNG EN S PHAN NG LAI CUA
SINH VAT OI VI OC CHAT, OC TO
9.13.1. Ban chat va cac tnh chat ly hoc, hoa hoc cua nhan to gay oc
Ban chat va cac tnh chat ly hoc, hoa hoc cua mot so chat se quyet
nh pham vi hoat ong sinh hoc cua no. Cac chat kh c hap thu t he
ho hap, ac biet la mau trong phoi: Cac phan ng lai vi cac chat kh nay
ch co the xay ra cuc bo, v du nh vi ozone, hay co tnh he thong oi
vi cac chat gay me. Hi nc va cac loai khoi mu cung c hap thu
qua ng ho hap. Chung co the ket hp vi nc trong he ho hap, hnh
thanh cac chat hoat hoa va gay nen s pha huy cuc bo. Mot v du la hi
formaldehyde, SO
2
, NO
x
, cac bui nho co the ong lai trong phe quan va
han che s bien oi cua cac chat kh. V du, nh bui co cha carbon va
silicon. Cac hat bui co dnh cac chat hoa hoc hay cac VSV khi i vao c
the gay ra cac phan ng cuc bo hay toan bo he thong. Cac protein i vao
c the thong qua viec an uong c bien oi trong he tieu hoa.
Ban chat cua mot chat se quyet nh oi tng tiep nhan ac trng
ma chat o se tng tac va ban chat s lien ket se xay ra tng ng. V
du, chat tiep nhan steroid ch co the lien ket vi hoa chat
tostreroidreceptoers va chat tiep nhan estrogen ch co the lien ket
vi hoa chat estrogen. Co rat nhieu net ac trng trong s lien ket cua
chat tiep nhan.
Cac ac tnh ly, hoa hoc bao gom trang thai cua mot chat (ran,
long, kh) va s hoa tan trong chat beo quyet nh toc o va pham vi s
416
tham qua mang te bao va nong o tai ni tiep nhan. Cac chat hoa tan
trong chat beo tham qua mang te bao nhanh hn so vi cac chat tan trong
nc. Mc o phan ly ion cung anh hng en qua trnh qua mang te
bao. Qua trnh bien oi sinh hoc cua mot chat cung phu thuoc vao cac
ac trng nay. S bien oi sinh hoc cua mot chat bao gom tnh hap thu,
s phan bo, s chuyen oi sinh hoc, c the thng bien oi mot na cac
chat co kha nang hoa tan trong chat beo thanh cac chat co the hoa tan
trong nc t hoat tnh hn va de b bai tiet hn.
Cac chat hoa tan trong chat beo thng dang ion. Moi quan he
gia cac dang hoa tan ion va khong ion c quyet nh bi hang so
phan ly (pK
a
) cua chat o va pH cua dung dch. ieu nay thng c
the hien qua phng trnh Henderson- Hasselbalch. Kch thc hat cua
chat se quyet nh s phan bo cua no trong he ho hap. Cac hat co kch
thc ln se b cac long mui gi lai, cac hat co kch thc nho hn th co
the c ht vao va th ra.
Hat co kch thc khoang 10m b gi lai trong mui va phe quan
Hat co kch thc nho hn 10m con ngi thng ht th vao.
Hat co kch thc nho hn 5 m vao ti phoi
Hat co kch thc nho hn 0,5 m th 80% th ra, 20% gi lai
trong nang phoi.
9.13.2. Tnh trang tiep xuc
Ngoai ban chat cua chat, cac ac tnh sinh ly, hoa hoc th s phan
ng oi vi mot chat con chu anh hng do tnh trang tiep xuc: lieu
lng, nong o, con ng tiep xuc, thi gian tiep xuc. Lieu lng, nong
o cua chat co san trong c the tiep nhan se quyet nh mc o phan ng
goi la lieu lng gay oc.
Con ng gay benh la nhan to quan trong au tien cua mot phan
ng. V du, neu ong vat ht CH
3
Cl se b cac khoi u, con neu thong qua
con ng an uong th lai khong b chng benh tren. Viec tiep xuc vi
chat oc trong thi gian ngan co the gay ra cac tac hai nhng co the c
cha khoi, trong khi tiep xuc vi oc chat trong thi gian dai se gay ra
tac hai man tnh khong the cha khoi. V du, ngi uong ru trong thi
gian ngan th gan b nhiem m nhng neu uong trong thi gian dai se b
x gan vnh vien.
417
Viec phan ng cua c the oi vi mot chat con c quyet nh bi
mc o lien ket cua chat tiep nhan, o la do so lng tiep nhan cac chat
lien ket vi chat o, s phan bo cua chat o trong tiep nhan va thi gian
tng tac gia chung. ieu nay thuoc ve ban chat cua lien ket (lc hut
van der Waals, lien ket hydro) va nong o cua chat o tai c the cua vat
tiep nhan. Lieu lng, nong o cang cao, lng chat tiep nhan cang
nhieu, s lien ket cang ben, thi gian tiep xuc cang lau th mc o phan
ng cang tang. ieu nay lien quan en ac tnh sinh hoc va lieu lng
cua mot chat.
Ngi ta tnh c rang, lng caffeine trong 100 tach ca phe,
lng solaranine trong 180kg khoai tay hay mot lt whisky co the gay
chet ngi, vi lng t hn tuy khong co li nhng chung khong gay oc.
Lng cua mot chat c tnh bang n v mg/kg trong lng c the
hay mg/m
2
dien tch be mat c the.
9.13.3. Con ng tiep xuc
Con ng tiep xuc se anh hng en viec phan ng lai oi vi
mot chat bi no se quyet nh la co bao nhieu chat o vao c the. Con
ng tiep xuc thong thng la mieng, he tieu hoa, da, phoi. Nc qua
mieng hay da th khong gay ra tac hai nao trong khi neu nc vao phoi
th se gay chet. Cac chat co the c hap thu t mieng, ac biet la khi
di li; v du nh chat nitroglycerine. Mot so chat khac b phan huy do
acid trong da day, v du nh insulin. Trong khi o, mot so chat khac th
c hap thu qua da day, v du nh ru.
Co mot so chat, ac biet la cac chat tan c trong chat beo, co the
tham qua da va gay ra tac ong toan bo he thong; neu chat o khong
tham qua da th ch gay tac ong cuc bo.
Da b tray hay b pha huy co mc o tham nhieu hn da nguyen
ven v rao can chong lai s tham a tr nen kem hieu qua hn. Kha nang
hap thu cua he tieu hoa phu thuoc vao cac ac tnh ly hoa hoc cua chat
o, bao gom kch thc hat (chieu dai, ng knh), kha nang hoa tan
trong nc, nhp o va o sau cua s ho hap. V du, cac tiep xuc do nghe
nghiep oi vi cac chat nh go, cac loai bui hu c, nickel, dau mo chng
cat hay chlomium co the gay ra l loet v mun nhot va gay l loet, ung
th niem mac mui do cac chat nay c loc qua mui. Cac chat khong tan
418
gay ra s kch thch he ho hap. V du nh bui amiang, bui mo, silica gay
ra x hoa phoi; hn na, bui amiang con gay ra ung th.
Cac hat bui co cha cac hoa chat hay vi sinh vat tren be mat. Cac
hat co ng knh ong lc hoc hieu qua (EDA)
- EDA < 1 m: khong b hap thu ma c th ra ngoai.
- EDA = 1 - 7 m ton tai dai dang trong cuong phoi va phe quan.
- EDA > 7 m se b cac long mui gi lai hay quay tr lai bo phan
bao ve co dang giong long trong cuong phoi va phe quan (ay la qua
trnh lam sach) va sau o chung ti thc quan ni ma chung b nuot vao
trong he tieu hoa. Tai ay, cac hat nay se tng tac vi be mat ruot va
trc tiep gay ra cac vet thng cuc bo. Cac hoa chat hay vi sinh vat b
hap thu tren be mat hat se tan cong tren be mat ruot gay nen cac vet
thng hay cac hat nay co the lam roi loan chc nang tieu hoa thong
thng, dan en lam ton thng cac chc nang nay.
Phan ln cac hoa chat tiep xuc theo nhieu con ng, nhng khong
phai con ng nao cung c hap thu. V du, nh thuoc tr sau co goc
phosphor c hap thu t tat ca cac con ng va se gay oc bat ke
con ng tiep xuc nao khac. Vitamine D co nong o cao neu uong se
gay oc nhng khi dnh tren da th lai khong. Thuy ngan th khong phai
luc nao cung oc, khi an vao no khong the bai tiet c va cung khong
the b hap thu. Neu ht phai hi thuy ngan hay dnh tren da, no se b hap
thu va gay ra oc sau o.
9.13.4. Chung loai, gii tnh, tuoi tac, cac nhan to ve gen
cua sinh vat thi iem tiep xuc
a) Phan ng lai mot chat hoa hoc co the khac nhau oi vi cac
chung loai khac nhau.
V du:
Methanol th rat oc cho ca con ngi va loai kh. Nhng vi mat,
methanol co the gay ra mu cho con ngi nhng loai kh th khong. Lu
y: Mot so hien tng en nay, cha c giai thch ve c che.
Tri- ortho cresyl phosphate (TOCP) gay ra chng be nh demyelination
tren con ng i va ga nhng khong oc hai oi vi cac chung loai khac.
Nitrobenzene gay ra chng methemoglobinemia oc hai cho con
ngi, meo, cho va khong hai vi kh, chuot, tho.
419
Aflatoxin B1 gay nen ung th ca hoi va chuot cong nhng
khong gay hai chuot bach.
Dichloroethane gay u phoi cho chuot bach con chuot cong th
khong b.
Beta naphthamine gay ra cac khoi u trong bong ai loai kh,
chuot hamster, cho nhng chuot th khong b.
Trimethyl aniline gay khoi u chuot cong nhng khong co
chuot bach.
b) Kha nang gay oc len cac c quan khac nhau cua cac chung loai
th khac nhau.
V du:
Dibutylnitrosamine gay u gan, u trong bong ai va trong thc
quan chuot.
N- 2- fluorenylacetamide gay u gan chuot cai fischer va u vu
chuot sprague dawley.
Chuot sencar nhay cam oi vi cac chat gay ung th da hn chuot
C3H va BALB/C.
c) Nen tang ve kha nang ac biet cua cac loai khac nhau co the la do:
Co s khac biet trong phan bo sinh hoc (ac biet la s bien oi
sinh hoc)
S khac nhau trong ac tnh sinh ly hoc; v du loai gam nham khong
non ma nh cho, meo th lai co ac tnh nay, qua trnh trao oi chat va ho
hap cua loai gam nham nhanh hn va cao hn so vi loai ngi, s khac biet
trong phan hoi ban nang gia cac chung loai khac nhau.
S khac nhau ve hnh thai hoc (nhau cua loai chuot co tnh tham
thau tot hn so vi loai ngi; da cua loai cho, heo khac da ngi la
khong co tiet mo hoi).
Cac s khac nhau trong kch thc c the, trong lng hay dien
tch be mat.
Tuy nhien, gia cac chung loai co phan ng khac nhau chu yeu la ve
mat so lng cua chat oc xam nhap nhng trong viec phan ng lai mot
chat oc van co nhieu net tng ong nhieu hn la s khac nhau. Vay loai
420
nao se thch hp nhat cho cac nghien cu ve oc to moi trng? Mac du
nghien cu cho con ngi th con ngi la oi tng nghien cu thch hp
nhat nhng tac ong cua nhng hoa chat len con ngi khong c c
lng ung an neu khong co cac d lieu ve oc to hoc ay u tren cac
loai ong vat. Tuy nhien, khong phai tat ca nhng g ma ta nghien cu
c tren loai vat eu ung cho con ngi. Noi chung, loai vat nao co ac
tnh sinh hoc gan giong nh con ngi th co the c xem nh la loai thch
hp nhat cho cac nghien cu ve oc to hoc len con ngi. en khi nao cac
thong tin nay cha c biet en th khi o cac loai nhay cam nhat van
c xem la loai thch hp nhat va thng c s dung nhat. S ngoai suy
cac ket qua t loai vat len con ngi la mot qua trnh oi hoi oc phan oan
va s hieu biet sau ve mc o oc hai cua chat o cung nh c che cua
chat o len con ngi va loai vat.
d) S phan ng lai cua mot chat hoa hoc con chu anh hng do yeu
to tuoi tac cua sinh vat thi iem tiep xuc.
V du, DDT th khong oc oi vi chuot mi sinh nhng oc hn oi
vi chuot ln. Trong khi o, parathion th ngc lai. Acid boric th oc
oi vi chuot mi sinh hn chuot ln. Nen tang cua nhng s khac biet
nay lien quan en kch thc c the (trong lng, dien tch be mat), cau
tao c the, kha nang chuyen oi sinh hoc hoac cac nhan to khac ma cha
c xac nh.
e) Gii tnh cung gay ra s khac biet oi vi viec phan ng lai mot chat.
V du, theo bao cao th chuot c nhay cam gap 10 lan chuot cai
oi vi anh hng gay ung th cua chat DDT. Ch co chuot c b cac
ton thng ve than do hydrocarbon bay hi con chuot cai th khong hoac
t b. Chuot c cung nhay cam hn chuot cai rat nhieu oi vi cac tac
ong gay hoai t than cua chloroform. Mot so phosphor hu c rat oc
oi vi chuot bach cai trong khi o mot so khac rat oc oi vi chuot
c. Cac s khac nhau ve gii tnh thng cham dt do viec b thien hoac
do c quan ieu tiet hormone va gii tnh. ieu nay co the quan sat thay
tren cac ong vat a trng thanh nen c che nay lien quan en hormone
gii tnh.
Ngoai ra, s khac nhau cua phan ng lai mot chat con phu thuoc
vao cac nhan to ve gen. Nhng ieu nay phan anh s khac nhau trong
phan bo sinh hoc cua mot chat.
421
9.13.5. Tnh trang cua sinh vat vao thi iem tiep xuc
Tnh trang dinh dng cua sinh vat va s hien dien cua benh tat co
the a nh h ng en s phan ng lai mo t chat. ieu na y thng do cac
a nh h ng co ha i cua mo t cha t len s pha n bo tre n c the sinh va t. Che
o a n uo ng a y u protein va ca c cha t vi l ng nh vitamin co the
cho ng lai tnh oc cua mo t so chat, v du nh carbon tetrachloride
(CCl
4
). Khi chuo t tie p xu c v i o c chat trong tnh tra ng ay u cha t
dinh dng se t b phat trien ca c kho i u hn. Vie c thieu vitamin se keo
da i thi gian hoat o ng cua mo t chat neu vitamin o co lien quan en
s phan bo cua cha t hoa ho c o (v du, be nh scurvy do thieu vitamin C
se keo da i th i gian hoa t o ng cu a chat pentabarbital). S hien die n
cua be nh gan (v du la do tiep xuc vi cac hydrocarbon co ch a
halogen) se keo dai s phan ng oi vi r u va lam thay oi s bie n
o i sinh ho c cu a r u. Be nh ve gan hay phoi se la m gia tang ta c ha i
cua chat o c le n gan hay pho i. Benh than anh hng en s bai tie t
mo t cha t va ke o da i thi gian hoat o ng cua no .
9.13.6. S tng tac cua nhieu oc chat len sinh vat
a. Khai niem chung
Chung ta song trong mot bien hoa chat, t khong kh chung ta th, t
thc an chung ta an en nc chung ta uong eu co hoa chat. Them vao o
la thuoc, my pham, cac hoa chat pha tap nhieu oc chat ma chung ta tiep
xuc. Viec tiep xuc vi mot so chat tren co the c kiem soat. Chung ta
quan tam en s an toan oi vi tng chat rieng biet hay hon hp cua cac
chat hoa hoc nay. Hien nay, co mot so thong tin ve cac oc chat rieng le
nhng co rat t hay hoan toan khong co thong tin ve hon hp cac chat hoa
hoc. Viec anh gia ve oc tnh cua cac hon hp la mot van e gay nhieu
tranh cai cho cac nha oc to hoc. S tng tac la mot kha canh quan trong
cua van e phc tap nay; no xay ra gia cac thanh phan cua hon hp, ben
ngoai hay ben trong c the va s tng tac sinh hoc xay ra trong c the.
Chung ta a biet ve mot so tng tac hoa hoc; v du nh gia thuoc
vi thuoc, gia thuoc va dinh dng (v du, cam an cac san pham t sa
khi ang s dung tetracycline do s ket hp cua Ca vi tetracycline tao
thanh cherate khong tan). Cac nha oc to hoc a nhan thc c tam
quan trong cua cac tng tac nay va xac nh mot danh sach ve tnh an
toan vi hoa chat. Nhng cac nghien cu ve cac tng tac gia cac chat
422
t khi c hng dan do khong co mot nguyen tac nao cho cac hng
dan cua ho (do tnh phc tap va duy nhat cua van e).
Co nhng tng tac lien quan en anh hng cua mot chat en s
phan ng cua cac chat khac. Trong trng hp co hai hay nhieu nhan to cung
tac ong th ket qua se khac nhau ve so lng vi lng cua s tng tac o.
o la do phan ng oi khang vi tng chat rieng biet.
Tiep xuc hay phan ng vi mot chat co the xay ra ong thi hay
tuan t. S tng tac CT la tnh trang ma khi phai tiep xuc vi hai hay
nhieu chat se gay ra s thay oi ve mat so lng va chat lng cua cac
phan ng sinh hoc. No khong giong nh ket qua d oan ve kha nang
hoat ong rieng le cua tng chat.
Khi tiep xuc vi nhieu chat khac nhau th cac phan ng co the dien
ra ong thi hay tuan t ve mat thi gian va cho cac mc o phan ng
manh hn hay yeu hn.
V du nh: chat phenobarbital lam tang oc tnh cua carbon
tetrachoride. Cac nhan to hoa hoc, ly hoc nh particulate, SO
2
, cac khoi
nang mui lam tang s phan ng cua phoi vi CCl
4
la chat gay ung th.
Khoi thuoc la lam tang nguy c ung th.
Cac tng tac co the c phan chia thanh tng tac hoa hoc hay
sinh hoc.
Tng tac sinh hoc lien quan en anh hng cua mot chat len s
phan bo hoa hoc hay hoat ong cua chat tiep nhan.
Tng tac hoa hoc la phan ng gia cac chat ma ket qua va anh
hng en ca nhng chat co hoat tnh sinh hoc hay cac chat khong hoat
ong sinh hoc. Cac tng tac hoa hoc nay co the xay ra ben trong hay
ben ngoai c the.
Cac nhan to anh hng en ket qua cua s tng tac bao gom ni
xay ra tng tac, moi quan he gia lieu lng va mc o phan ng gia
cac chat tng tac, moi lien quan tam thi, cac ac tnh hoa hoc, tnh
trang cua oi tng tiep xuc.
S tng tac hoa hoc co the xay ra:
- Ben ngoai c the
Trong khong kh (acid sulfuric c tao thanh t SO
2
va nc)
423
Trong nc (s tao thanh cua trihalomethane t acid humic va
chlorine).
Trong thc an (s hap thu cac chat vi lng len chat x).
- Ben trong c the
S ket hp vi cac phan bo sinh hoc (bao gom s hap thu, s phan
bo, s chuyen oi sinh hoc, s loai bo va ong hoc cua qua trnh) hay
hoat ong cua chat tiep nhan.
Cac tng tac xay ra trong c the ket hp vi:
S hap thu cua cac chat tng tac, lien quan en cac yeu to ly
hoa hoc nh pH, pK
a
, o hoa tan, kch thc hat, kch thc phan t, lien
ket phan t, chelation, s hap thu, canh tranh e chuyen oi qua mang te
bao va tnh nguyen ven cua be mat hap thu.
S chuyen oi cua cac chat tng tac co lien quan en cac yeu to
ly, hoa hoc, lien ket vi protein (v du nh albumin) va cao phan t, dong
chay cua mau.
S chuyen oi sinh hoc cua cac chat tng tac, lien quan en tnh thuc
ay hay c che cua enzyme hay cac mo lam nhiem vu thuc ay sinh hoc.
S phan bo hay tch tr cua cac chat tng tac co lien quan en cac
yeu to ly, hoa hoc, lien ket vi protein va cao phan t, dong chay cua mau.
S thai bo cua cac chat tng tac lien quan en cac yeu to ly hoa,
tnh ong bo cua cac bo phan trong he bai tiet, dong chay cua mau.
Mc o cua viec phan ng lai mot chat trong he thong sinh hoc phu
thuoc vao so lng cac chat hoat tnh sinh hoc co san tai ni tiep nhan
cung vi thi gian tiep xuc gia chat tiep nhan vi chat tng tac. S
phan ng lai mot chat phu thuoc vao lieu lng, ieu kien tiep xuc bao
gom ca thi gian tiep xuc. Pham vi tng tac oc to hoc phu thuoc vao
lieu lng.
Mc o tng tac cua cac oc to hoc phu thuoc vao moi quan he
tam thi gia cac lan tiep xuc. Khi tiep xuc thng xuyen th so lan
tng tac oc to hoc tang len. Neu cac tiep xuc xay ra ong thi th anh
hng len s phan bo nh: hap thu, chuyen oi sinh hoc, van chuyen,
phan bo, bai tiet rat quan trong. Neu chung dien ra tuan t th mc o
424
tng tac phu thuoc vao chu ky ban ra sinh hoc, cau truc cao phan t va
cac lien ket cua chat tiep nhan, toc o phuc hoi rat la quan trong.
Cac nhan to ly hoa hoc anh hng en s ion hoa; kch thc, o
hoa tan se anh hng len s trao oi qua mang te bao, phan ng lai cac
chat hoa hoc, s tiem an cua chat tng tac.
Tnh trang sc khoe va dinh dng cua oi tng tiep xuc se anh
hng lai phan ng cua cac chat va tiem nang cua tng tac.
b. Lc va chieu hng tng tac
Tac ong nay co the dien ra nh sau:
- Tng ng vi tac ong tong cong ket hp cua tng chat rieng
le c goi la s cong tac ong. C che cua s tng tac nay co the giong
nhau hay khac nhau. V du A + B phan ng 1 + 3 = 4 (trong o, cac so 1,
2, 3, 4... bieu th lc tac ong cua cac chat oc tng ng). khi co hai loai
thuoc tr sau phosphor hu c hoat ong ong thi th chung se anh
hng en s c che enzyme cholinesterase.
- Ln hn tac ong tong cong ket hp cua tng tac ong cua tng
chat rieng le va c goi la s cong hng. C che cua s tng tac nay
co the giong nhau hay khac nhau. V du A + B phan ng 1 + 1 = 5. S
cong hng xay ra khi ca hai chat cung tac ong len cung mot bo phan
hay mot he thong. V du A + B phan ng: 1 + 3 = 10, ethanol tang
cng oc tnh gay viem gan cua CCl
4
hay chloroform. S tiem an
khi mot hoa chat khong anh hng len mot he thong ac biet nao
nhng s co mat cua no tang cng hoat ong cua mot so chat khac len
he thong o. V du A + B phan ng 0 + 3 = 5; isopropyl ancohol
(CH
3
CH
2
CH
2
OH) tang cng oc tnh gay viem gan cua CCl
4
.
- t hn: tac ong tong cong nhng hieu ng lai thap hn so vi tac
ong cua tng chat rieng le, c goi la tac ong triet tieu nhau.
Tac ong triet tieu xuat hien khi co mat mot hoa chat can tr hoat
ong cua cac chat khac. Khi anh hng tong cong cua hai chat hay nhieu
chat nay yeu hn ket qua tong cong cua tng chat A + B phan ng:
1 + 3 = 2 hay 1 + 3 = 0.
Tac ong triet tieu ve chc nang hoat ong hay sinh ly, hoa hoc,
ac tnh sinh ly hay hoa ly, dc ly.
425
S triet tieu thuoc ve chc nang hay sinh ly xay ra khi hai hay
nhieu chat tao ra cac tac ong trai ngc nhau tren cung mot he thong,
gay ra s trung hoa cac tac ong (v du thuoc giam au dung e kiem
soat s co giat) hay tren cac he thong khac nhau tao ra cac anh hng
sinh ly, hoa hoc chong lai nhau (v du nh chat histamine lam giam huyet
ap con chat norepinephrine lam tang huyet ap), cac chat nay thng co
mat ong thi.
S oi khang ve ac tnh xay ra khi hai hay nhieu chat tng tac
tao ra chat t hoat tnh hn, v du hp kim cua BAL hay Ca vi chat
tetreacyline.
S oi khang ve phan bo sinh hoc hay s oi khang ve cac ac tnh
sinh hoa xay ra khi mot chat lam thay oi s phan bo cua chat khac; do
o, lam giam nong o cua chung ni tiep nhan, lam giam anh hng
cua no hay oc tnh cua no (v du nh mot so enzyme c kch thch e
lam giam s chuyen hoa sinh hoc oc tnh hay hieu qua cua mot chat
giam). Cac chat nay co the co mat ong thi hay tuan t.
S oi khang xay ra khi hai hay nhieu chat canh tranh nhau cung
mot ni tiep nhan, gay ra s giam hay mat i hoan toan tnh cong tac
ong. V du nh O
2
va CO canh tranh nhau oi vi cung mot chat chap
nhan Hb; chat oi khang thuoc (gay me va morphine); cac chat nay
thng co mat ong thi.
9.13.7. Cach xac nh cac tng tac tiem an gia cac chat
Cac tng tac tiem an gia hai oc chat co the c xac nh theo
nhng cach sau.
Chon la iem tng ng cho cac chat c anh gia; iem
tng ng nay phai giong nhau cho tng chat.
Xac nh moi quan he gia lieu lng va mc o phan ng cho
tng chat rieng biet.
Phan tch d lieu va ve o th cua phan ng (ng cong quan he
gia lieu lng va mc o phan ng)
S dung cung iem tng ng ( bc 1 va 2) tren, v du
ED
50
hay ng LD
50
hay LC
50
, ve ng ong tac ong theo ly thuyet
cua s phan ng tong cong.
426
Tien hanh cac th nghiem hp ly s dung ket hp cac lieu lng
a c xac nh t ng ong tac ong, hay s dung lieu lng co nh
(lieu lng, nong o cua mot chat la hang so).
Cham iem d lieu va so sanh ng cong thc nghiem vi
ng cong cong tac ong theo ly thuyet e xac nh xem o la s cong
tac ong, s cong hng hay tr tac ong.
Phng phap quan sat n gian dung xac nh cac tng tac tiem an
lien quan en viec xac nh ng cong gia lieu lng va phan ng, c
oan LD
50
cho tng chat. Sau o, c oan cac kha nang gay chet ngi.
Neu kha nang gay t vong < 40% th cho rang co s tr tac ong, 40%
la s cong hng.
9.13.8. Tng tac gia cac chat oc trong moi trng
Cac chat trong moi trng bao gom nhng chat co trong nc,
khong kh, thc an.
Trong khong kh, o la cac chat kh nh: CO, SO
x
, NO
x
, O
3
,
NH
3
; cac hi dung moi nh CCl
4
, CHCl
3
, 1,1,1 trichloroethane,
tetrachloroethylene; hp chat thm nh benzene, toluene; thuoc tr sau;
phosphor hu c, hidrocarbon co cha chlor, manh cay coi; kim loai (Cd,
Pb, Hg, Al) va cac dang hat nh bui, khoi.
Cac chat tm thay trong nc, at la nhng chat co trong t nhien
(mun, kim loai, khoang) hay nhng chat them vao trong qua trnh x ly
hay phan phoi (nh qua trnh dung chat hoa hoc x ly nc), cac chat
thai cong - nong nghiep.
Cac chat co trong thc an la cac chat co trong t nhien hay cac
chat sinh ra trc tiep, gian tiep trong qua trnh sinh trng, x ly tch tr.
S tng tac gia cac chat trong moi trng c tom tat trong
bang 9.6. Cac phan tch quan trong a cho rang, ket qua cua cac tng
tac nay khong the d oan c t cau truc cua chat hay tnh dc ly oc
to cua chung. S hieu biet ve c che nay rat hu ch. Cac ieu kien tiep
xuc nh lieu lng, thi gian tiep xuc anh hng rat ln en ket qua cua
cac tng tac nay.
9.13.9. Kha nang thch nghi, chu ng
Kha nang nay c nh ngha nh sau: khi tiep xuc vi chat oc
theo cac lieu lng di mc gay oc th s phan ng cua c the oi vi
427
chat oc o giam. C s cho kha nang chu ng la co cac enzyme lien
quan en qua trnh chuyen hoa sinh hoc cua mot chat. V du nh styria an
arsenic, an mot lng nho chat arsenic mot hay hai lan moi tuan th sc
khoe chung tang len (arsenic diet cac sinh vat ky sinh ng ruot) trong
nhieu nam va c biet la loai sinh vat nay co kha nang chu ng len
en 400 mg arsenic, (mot lng gay chet ngi). Tuoi tho cua nhng con
an arsenic nay c keo dai. Kha nang chu ng, thch ng nay cung
c biet en vi cac chat nh nicotine, caffeine, ru.
9.13.10. Tnh nhay cam, ac tnh sinh hoa, tnh duy nhat cua tng ca
the
Cung mot hp chat nh nhau, cac sinh vat khac nhau tiep xuc vi
no se co cac mc o phan ng khac nhau; o la do cac sinh vat khac
nhau trong he gen. Nhng s khac biet o se dan en cac phan bo sinh
hoc khac nhau. Nhng s khac biet ve gen khong bnh thng nhay cam
hn. V du, ngi b benh bach tang th nhay cam hn so vi ngi bnh
thng khi b tac ong bi tia cc tm. Cac ca the thieu enzyme AHH
(chat aryl hydrocarbon hydroxylase) se c bao ve khoi benh ung th do
cac hp chat thm nhieu vong nh benzpyrin khong the phan huy PAH
thanh chat gay ung th. ieu nay co the giai thch v sao mot vai ngi
nghien thuoc la hay sau an la thuoc la khong phat benh ung th.
9.13.11. Cac nhan to moi trng anh hng en s phan ng lai mot
chat oc
Bao gom nhiet o, o am, ap suat, cac thanh phan xung quanh cua
kh quyen vao thi iem tiep xuc, anh sang, cac dang bc xa, tieng on,
cac ieu kien ve ni , cac nhan to xa hoi, mua trong nam. Cac nhan to
nay anh hng en cac c che nh s giam phan bo ve cac ac tnh sinh
ly, bao gom s thay oi ve hormone va cac tng tac ly, hoa co the.
Nh vay, ta co the hieu rang, phan ng sinh hoc oi vi mot chat co
the b tac ong bi nhieu nhan to.
Cac nhan to anh hng nay bao gom ban chat cua mot chat, cac
tnh chat ly hoa hoc cua no, tnh trang tiep xuc bao gom lieu lng, nong
o, con ng tiep xuc, thi gian tiep xuc, chung loai, gii tnh cua ong
vat, tnh trang sc khoe che o dinh dng, s co mat cua benh tat, hay
428
cac chat khac trong sinh vat hay trong moi trng, s thch nghi chu
ng hay s man cam cua tng ca the.
Can lu y s tng tac gia cac chat va gia cac tac nhan hoa hoc hay
ly hoc luon xay ra. Nhng tng tac nay khong co mot s tien oan ang tin
cay nao, cho en khi cac so lieu c chng minh la ung.
C che cac nhan to anh hng en s phan ng lai mot oc chat
lien quan en s thay oi trong phan bo sinh hoc cua oc chat o hay cac
thay oi ve sinh ly hoc c the song.
Bang 9.6: S tng tac gia cac chat trong moi trng
Cac chat tng tac Chung loai Chng benh Ket qua
SO
2
/ NO
2
Con ngi Benh chc nang phoi Khong tng tac
Chuot wistar Viem phe quan
Epithelium
Khong tng tac
SO
2
/ O
3
Con ngi Benh phoi Khong tng tac
Con ngi Benh phoi Khong tng tac
Heo Guinea Mat nc Khong tng tac
O
3
/ NO
2
Con ngi Benh phoi Cong hng
Chuot
Sinh hoa
Cac anh hng
Cong tac ong
O
3
/ CO Con ngi Benh phoi
Function, COHb
Cong tac ong
O
3
/ H
2
SO
4
Tho Benh phoi Cong tac ong
O
3
/ PAN Con ngi Benh phoi Cong tac ong
CO/DCM
(dichlomethane)
Chuot oc va HbCO Cong tac ong
Khoi thuoc/ bui mo Con ngi Ho, sputum Cong tac ong
Bui to Con ngi Viem phe quan Cong tac ong
SiO
2
Con ngi Viem phe quan Khong tng tac
Bui bong Con ngi Viem phe quan Khong tng tac
HCHO/ HCl Chuot S-D Khoi u mui Tr tac ong
Kim loai
Cd/Pb

Chuot

Toxicity

Tr tac ong
429
Teratology Tr tac ong
Cd/ Hg Chuot Teratogenicity Khong tac ong
Cd/ Pb Con ngi
Chuot
Chuot
Anh hng en than
Anh hng en than
Huyet ap
Teo tinh hoan
Tr tac ong
Khong tac ong
Cong hng
Cong hng
Chuot

Chuot
Teo tuyen tien liet
Teratogenicity
oc cap tnh

Tr tac ong
Tr tac ong
Cd/ CCl
4
Chuot oc cho gan Tr tac ong
Cd/ etanol Chuot

Chuot
Sinh san, phat trien
giam
oc
Mutagenicity
Cong hng
Khong tac ong
Cong hng
Cd/ MNU Vi khuan
Salmonelle

oc

Cong hng
Pb/ Cu
Pb/ Mn
Chuot
Con ngi
Chuot
Mc mau
oc cho tim
oc
Cong hng
Cong hng
Cong hng
Pb/ Benzen
Pb/ etanol
Tho
Con ngi
oc
Mc Hg
Cong hng
Hg/ etanol Chuot
Con ngi
Chuot
Chuot
Mc Hg
Mc Hg
Ung th
Ung th
Tr tac dung
Tr tac dung
Tr tac dung
Cong hng
Co/ Etanol Con ngi Nhiem oc mau Cong hng
Etanol/ Aflatoxin Chuot Nhiem oc mau Cong hng
/ benzenne Chuot Nhiem oc mau Cong hng
/ CS
2
Ngi
Chuot
Nhiem oc mau
Nhiem oc than kinh
Cong hng
Cong hng
/ CO Chuot oc acute Cong hng
/ CCl
4
Con ngi
Chuot
Nhiem oc mau
Nhiem oc mau
Cong hng
Cong hng
430
/ CHCl
3
Con ngi
Chuot
Chuot
Nhiem oc mau
Nhiem oc mau
Nhiem oc than kinh
Cong hng
Cong hng
Cong hng
/ DMSO Ngi
Chuot
Cac hoat ong
oc acute
Cong hng
Cong hng
/ DNT Ngi oc Cong hng
/ etylene Ngi oc Tr tac ong
glycol
Chuot

oc

Tr tac ong
/ H
2
S Ngi
Chuot
oc CNS
oc CNS
Cong hng
Cong hng
/ NO
2
Chuot Tim mach Cong hng
/ nitroamine Chuot Ung th Cong hng
/ toluene Ngi
Chuot
oc Tr tac ong
Cong hng
/1,1,1-trichloroethane Tho oc, phan ng Cong hng
/ trichloroethylane Ngi
Chuot
Tho
Mc mau
oc
Anh hng tim
Tr tac ong
Cong hng
Cong hng
/ vinyl chloride Ngi
Chuot
Ung th
Mc mau
Cong hng
/ xylene Ngi
Thuoc tr sau
Phosphor hu c
Ops/ Ops


Chuot, cho


oc


Cong hng
Ops/ Carbamates Chuot oc Cong hng
/ pyrethroids Chuot oc Cong hng
/ aldrine Chuot oc Tr tac ong
Lindane
Chlordane
Clordane/ Urethane Chuot Ung th Tr tac ong

9.13.12. Phan ng khang (ln) thuoc cua sau benh
431
a) Nguyen nhan hnh thanh tnh khang thuoc
Trong so cac sinh vat gay hai cay trong va nong san, tnh khang
thuoc cua con trung c nghien cu nhieu. Trong qua trnh tien hoa cua
loai, chung quan sau hai c hnh thanh di anh hng cua ieu kien
song va moi tng tac cua cac nhan to bien d, di truyen va sc ep chon loc
t nhien. Cac ca the trong chung quan co kieu gen va kieu hnh ac trng,
song moi ca the cung co nhng bien d trong kieu gen va co nhng ac tnh
rieng. Di tac ong cua sc ep chon loc t nhien (nh sc ep thuoc tr
sau) chung co the phan hoa thanh nhng dong (chung hoac noi) thch ng
co li cho loai trc nhng ieu kien song thay oi (nh hnh thanh tnh
chong lai sc ep dung thuoc tr sau). e giai thch nguyen nhan tnh chong
thuoc cua sau hai, ngi ta da vao thuyet chon loc t nhien (bien d kieu
gen) va thuyet thch nghi moi trng (bien d kieu hnh).
b) C che khang (ln) thuoc cua sau benh
Qua nghien cu, ngi ta thay co nhng phan ng sau ay cua
chung khang thuoc:
- Phan xa lan tranh: sau lan tranh tiep xuc vi lp thuoc bam dnh
tren cay, khong an thc an co dnh thuoc hoac lanh xa dien tch co x ly
thuoc.
- Han che hap thu chat oc vao c the: xuat phat t ban nang t ve,
sau han che an, hoat ong va ngan can thuoc xam nhap qua vo c the va
noi quan.
- Phan ng chong chu sinh ly va tch luy: gay tac ong sinh ly lam
cho thuoc tch luy mo m va cac v tr t gay hai cho c the, lam giam
kha nang van chuyen chat oc cua cac c quan quan trong trong c the,
giam o man cam cua noi quan oi vi tac ong cua thuoc (nh lam
giam ap lc lien ket men colinetterase vi thuoc tr sau cacbamat va lan
hu c).
- C che giai oc: s tang toc phan huy va giai oc thuoc trong c
the sau di tac ong cua cac loai men la c che chong thuoc rat quan
trong. He men vi the (microsmal enzyme system) trong te bao ong vai
tro quyet nh en chuyen hoa va phan giai thuoc trong c the sau gay
hai: khi c the sau tiep xuc vi thuoc, men vi the c kch hoat tang gap
10 - 200 lan.
432

Cau hoi
1. Tch luy sinh hoc la g? Qua trnh tch luy sinh hoc phu thuoc vao
cac yeu to nao?
2. Ban hay neu c che xam nhap va tch luy cua cac oc chat vao te
bao?
3. Phan ng t ve cua te bao oi vi cac loai oc chat dien ra nh
the nao?
4. Mien dch la g? Mien dch c phan ra thanh bao nhieu loai?
5. Hay neu nhng c che cua qua tnh mien dch nhan tao?
6. Hay neu nhng c che cua qua tnh mien dch t nhien?
7. Hay neu cac con ng xam nhap cua oc chat, oc to vao c the
con ngi?
8. Hay neu cac dang tac ong cua oc chat len c the con ngi va
sinh vat?
9. Ban hay neu s bien hoa cua cac oc chat, oc to trong c the con
ngi?
10. Cac nhan to anh hng en s phan ng lai cua sinh vat oi vi
oc chat, oc to?



Tai lieu tham khao

1. ODUM E.P (PHAM NH QUYEN, HOANG KIM HUE, LE VU
KHOI, MAI NH YEN dch), C s sinh thai hoc (tap 1) Nha
xuat ban ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1978.
2. ODUM E.P (PHAM NH QUYEN, HOANG KIM HUE, LE VU
KHOI, MAI NH YEN dch), C s sinh thai hoc (tap 2) Nha
xuat ban ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1978.


433
CHNG 10
MO1 SO QUA 1RNH GAY DOC DIEN HNH
1RONG MOI 1RUONG SINH 1HAI
(SOME 1YPICAI POISONAI PROCCESS
OF ENVIRONMEN1)
10.1. GIOI IHIEU
oc chat c a vao trong sinh quyen qua cac qua trnh t nhien
va nhan tao. oc chat c tao ra t cac qua trnh trong moi trng, ien
hnh nh sa lang acid, o nhiem dau va san pham cua dau, san xuat cong
nghiep va phong thch chat thai cong nghiep, san xuat nong nghiep, che
bien va bao quan thc pham, sinh hoat trong nha cua con ngi.
10.2. OC CHAI DO $A IANG ACID (Xem them sach: Sinh thai moi
trng ng dung, Le Huy Ba, NXB KH & KT, 2000)
10.2.1 Nguon goc, Ihonh phon, I|nh choI so |ong oc|d
Sa lang acid (acid deposition) la s ngng tu ket hp cac acid va
cac chat co tnh acid co nguon goc do con ngi. S ri (sa lang) cua cac
chat acid tren mat at co ca hai dang kho va t, nh ma, tuyet, mu, bui
kho va kh. Mac du khoang 30% hoac hn cua s sa lang la dang kho
nhng hien nay co rat t thong tin ve loai nay. Ngc lai, co rat nhieu
thong tin lien quan en dang t, con goi la ma acid hay ngng tu acid.
Ma acid la ma co tnh acid hn bnh thng. Ma acid co pH
5,65 va co the xuong en 4 nhng vung cong nghiep tap trung (nh
vung ong Bac My).
Sa lang acid la mot van e phc tap, c tao thanh do chat o
nhiem khong kh. Vung anh hng va s tan pha cua sa lang acid tac hai
len ca thi tiet, at ai, nc, vong i ong, thc vat tren trai at, cong
trnh xay dng.
Sa lang kho bui kho va kh cua cac chat co tnh acid; sa lang
t ma acid, tuyet, mu va hi nc trong may c tao thanh khi
mot khoi ln SO
2
va NO
x
c phat thai t viec ot cac chat nhien lieu
a khai (than a, dau), van hanh cac loai ong c.
434
Sa lang acid xay ra au?
Cac phan ng hoa hoc chuyen chat o nhiem khong kh thanh sa
lang acid co the xay ra trong vai gi en vai ngay. Nhieu nam trc ay,
khi cac ong khoi ch co o cao va phai, chat o nhiem t ong khoi
thng nam gan mat at vung ke can. ieu nay gay ra nhng ieu kien
song khong lanh manh cho thc vat va ong vat song gan cac ong khoi.
e giam s o nhiem nay, nhieu chnh phu a thong qua luat cho phep
xay dng nhng ong khoi rat cao. Vao thi bay gi, ngi ta ngh rang
chat o nhiem a c a len cao trong kh quyen th khong con la van
e phai giai quyet na. Ngay nay, cac nha khoa hoc a biet ieu o
khong ung. a chat o nhiem vao trong kh quyen cang cao th thi gian
chung trong kh quyen cang lau. Chat o nhiem cang lau trong kh
quyen cang co nhieu c hoi cho chung hnh thanh sa lang acid. Ngoai ra,
gio co the em nhng chat o nhiem nay xa hang tram dam trc khi ket
hp vi hi nc e tao thanh sa lang t acid. V ly do nay, sa lang t
se co the xay ra nhng vung rat xa nguon o nhiem. Trong khi o, sa
lang kho xay ra vung gan thanh pho va khu cong nghiep, la nguon thai
chat o nhiem. Do o, chung ta co the hieu tai sao nhng khu rng va
song ho cac mien que xa xoi lai b e doa bi sa lang acid.
10.2.2. Ioc dong cuo so |ong oc|d Iren coc |oo| Io| nguyen
a) Tac ong cua sa lang acid tren cac he sinh thai
Sa lang acid co the co tac ong nghiem trong en cac he sinh thai
nc va at. Theo thi gian, khi nong o acid vt qua kha nang chu tai
th at va nc mat dan dan b acid hoa, pha huy qua trnh sinh hoa cua
cac c the song trong at va nc. Cac loai nhay cam se suy giam nhanh
khi acid pha huy chu trnh sinh san cua chung.
Tac ong cua sa lang acid tren mot he sinh thai ac thu tuy thuoc
phan ln vao o nhay acid, kha nang hap thu dinh dng acid, nong o
va thanh phan cua cac san pham t cac phan ng vi acid, va ham lng
cua acid bo sung vao he cua tng he sinh thai. Chang han, nhng nhan to
chnh anh hng len s tac ong cua sa lang acid tren cac ho va cac dong
chay la: (1) ham lng acid; (2) thi gian va ng i t iem thai en
cac song ho; (3) tnh em cua at khi sa lang acid chay qua; (4) ban chat
va ham lng cua cac san pham do phan ng vi acid tao thanh trong cac
khe at va t chat tram tch; (5) kha nang em cua cac ho hay dong chay.
435
Trong nhieu he sinh thai, tac ong cua sa lang acid tren he sinh thai
tren can va di nc trung len nhau. o la do at la yeu to trung gian.
Chung cung cap moi trng song cho thc vat tren can va cung kiem soat
chat lng nc t cac dong chay, trong at, la nguon nc chu yeu cho
he sinh thai di nc. Mot so phan ng tieu thu acid xay ra trong at
lam giam tnh acid cua at va nc trong khe at.
Trong at, carbonate (t nhien hay do bon phan) se phan ng vi
acid ngng tu, lam tang pH cua nc trong at, trong khi van duy tr pH
cua at. Cung vay, at co kha nang trao oi cation co the trung hoa cac
hoa chat cua sa lang acid. Trong at trung tnh, hau het cac cation trao
oi la calcium va magnesium. Khi acid c them vao, H
+
trong dung
dch trao oi vi chat hap phu Ca va Mg. Mac du viec nay giam c
tnh acid cua nc t do trong at, tnh acid cua at lai tang len. Hn na,
khi carbonate trung hoa va Ca, Mg la nhng chat khoang rat co li cho
cay trong b trao oi het, cac chat khoang con lai cua at se phan ng vi
acid. at pH thap th tac dung ngc lai, pH < 5,2 hay nho hn,
khoang nhom co the c hoa tan t s phan ra cua khoang set va lp vo
cua cac hat at, tao ra Al
3+
di ong gay oc cho cay va con. Ngoai ra, cac
KLN khac cung co the b hoa tan. Chung se tr thanh nguon gay oc dai
dang trong at oi vi thc vat va thuy sinh vat.
Sa lang acid ri xuong ho va dong chay cung se co cac phan ng
hoa hoc tng t nh trong he at. Tuy nhien, thay v cac khoang cua at,
cac hp chat bicarbonate se ong vai tro em trong dung dch. Cung nh
vi at, nc co pH va kha nang em thap. V du, pH 4,5, cac hp chat
bicarbonate giam i nhieu, cac acid bo sung sau lam giam pH va hoat
hoa cac kim loai t cac the ran va tang ay cua song ho. Noi chung, ho
va cac dong chay nhay vi s hoa tan acid cung nh at nhay vi s ri
trc tiep cua sa lang acid. at ngheo kiet vi pH thap, t cation trao oi
va tnh tham cao khong ch giam kha nang trung hoa cac dong acid ma
con lam ngheo bicarbonate can thiet cho kha nang em cua he nc.
Trong khi nhng nghien cu ve cac tac ong cua sa lang acid oi
vi cac he sinh thai tren can con tng oi mi me, s acid hoa at ai la
mot tien trnh xay ra t nhien vung kh hau am va la mot e tai a
c nghien cu t lau. Nhng phat hien a a en cac khuyen cao ve
cac hieu ng cua sa lang acid. Khi at b acid hoa, cac cation trao oi c
436
ban (Ca, Mg) trong at b thay the bang ion H
+
hay cac kim loai hoa tan.
Cac cation c ban bay gi trong dung dch at va co the b loc i. Khi
tien trnh nay dien ra th at giam o ph va tr nen co tnh acid hn. Hau
qua cua viec giam pH at la giam cac quan the VSV at, dan en lam
cham qua trnh tao dng chat cho thc vat.
T le va tam quan trong cua s acid hoa he nc tuy thuoc vao cac
nhan to a neu tren. Cac d oan thay oi ve thanh phan hoa hoc cua
nc nh pH nc mat giam, giam o kiem, giam kha nang em, gia
tang nong o Al, Mg, Fe so vi cac thanh phan khac. Nhng thay oi tren
se lam giam a dang sinh hoc cua cac loai thuy sinh va giam nang suat
cua he.
Tac ong cua sa lang acid tren cac he sinh thai tren can va di
nc la khong ong nhat. Trong khi gia tang lng sa lang acid co the
anh hng en mot so he sinh thai va lam giam tnh on nh va nang suat
cua he, mot so khac lai khong b anh hng. Cap o va ban chat cua tac
ong da tren lng sa lang acid, tnh nhay cua cac ca the va kha nang
em cua tng he sinh thai.
b) Tac ong cua sa lang acid oi vi rng
Qua nhieu nam, cac nha khoa hoc, lam hoc va nhieu nganh khac a
theo doi mot so khu rng phat trien rat cham ma khong biet ly do tai sao.
Cay coi trong cac khu rng nay khong phat trien nh bnh thng. La tr nen
co mau nau va rung i trong khi le ra chung phai xanh ti va khoe manh.
Cac nha nghien cu cho rang, co the sa lang acid la nguyen nhan gay
ra s phat trien cham cac khu rng nay. Nhng sa lang acid khong phai la
nguyen nhan duy nhat. Chat o nhiem khong kh, con trung, dch benh va han
han cung la nhng nguyen nhan gay hai cho cay coi. Co nhng vung co sa
lang acid va b huy hoai nang ne, trong khi o mot so vung khac cung nhan
mot lng sa lang acid tng t nhng lai khong b tan pha g ca. Tuy nhien,
sau nhieu nam thu thap thong tin ve hoa hoc va sinh hoc cua cac khu rng,
cac nha nghien cu bat au hieu ra c che hoat ong cua sa lang acid tren
at rng va thc vat co nhng iem ac biet.
Sa lang acid tren at rng
Mot cn ma rao au mua ma trong rng se ra sach cac la cay va
nc ma chay doc than cay xuong at rng ben di. Mot phan nc
437
tham vao trong at, phan khac chay thanh dong tren mat at va i vao
cac dong suoi, song va ho. Nh kha nang em cua at, mot so acid c
trung hoa, lam cham i qua trnh acid hoa at.
Sa lang acid tac hai cay rng
Sa lang acid khong lam cho cay coi chet ngay lap tc. Thay vao o,
no lam cho chung b yeu dan i bang cac la cay b vang, heo roi chet;
giam dng chat cung cap cho chung hay lam cho chung b nhiem oc
bi cac hp chat gay oc c giai phong mot cach cham chap t at.
Cac nha khoa hoc tin rang, sa lang acid hoa tan cac chat dinh dng
va chat khoang roi ra troi chung trc khi thc vat co the s dung chung
e phat trien. ong thi, sa lang acid giai phong cac chat oc rat nguy
hiem nh nhom di ong trong at vao dung dch at. Nhng chat nay rat
co hai cho thc vat, ngay ca khi vi mot lng nho. Nhng chat oc o
cung b ra troi vao cac nguon nc. Neu la nc ma sach th lng oc
chat c giai phong se t hn nhieu.
Ngay ca khi at co kha nang em tot van co nhng huy hoai do sa
lang acid. Cac khu rng vung nui cao nhan sa lang acid t nhng am
may va mu acid xung quanh chung. Nhng am may va mu nay co tnh
acid hn ma. Khi la cay luon tam trong loai mu acid nay, lp te bao bao
ve va nhu mo co the b boc i. Viec mat lp nay lam cho la cay b h
hong va xuat hien cac om mau nau. Do mat dan diep luc to, la cay
giam kha nang quang tong hp cung cap chat dinh dng cho cay. Khi
cay coi b yeu dan do thieu dng chat, chung de dang b tan cong bi
dch benh hay con trung va cuoi cung chung b chet. Nhng cay b yeu i
cung co the b thng ton de dang khi thi tiet lanh. Bac My, cac nha
nghien cu a phat hien ra ma acid co the lam chet loai cay van sam o
la kim va thiet hai ve la con tang len do s co mat cua ozone. cac
ng phan lu cao, ni ma van sam o song co the co sa lang acid nong
o cao (pH nho hn 2,2), may va mu acid ozone bao phu en 3000 gi
moi nam.
c) Tac ong cua sa lang acid oi vi nc
ieu nay de dang thay ro trong cac thuy vc nh song suoi, ao ho,
am lay. Sa lang acid co the ri trc tiep tren cac thuy vc hay a chay
qua rng, ruong, nha ca, ng sa.
438
Hau het song suoi va ho co pH t 6 en 8. Tuy nhien, mot so ho
cung co tnh acid t nhien ngay ca khi khong co tac ong do sa lang acid.
Song va ho tr nen acid hoa (giam pH) khi ma nc cua chung va cac
vung at xung quanh khong the trung hoa c sa lang acid. Nhieu vung
nc ta, vi kha nang em cua at thap, mot so ho co pH thap hn 5.
Mot trong nhng ho o la ho vung at phen ong bang song Cu Long.
Cac ho nay co pH la 4,2. Ho va song mien ong Nam Bo khong co
tnh acid nhieu. Do s khac nhau ve s phan tan va cac kieu gio, cap o
acid hoa mien ong thng thap hn.
Cac loai ong vat thuy sinh khac nhau co ngng oi vi ham
lng acid khac nhau:
Ca hoi: pH 5; ca pecca: pH 5,5; ca ro: pH 4,5; ech: pH 4;
ky nhong: pH 5; so: pH 6; tom: pH 5,5; oc: pH 6; phu du: pH 5,5.
Noi chung, cac ca the con non nhay hn con trng thanh trong
cung mot quan the. Ech co ngng acid tng oi cao nhng neu pH moi
trng giam vt ngng nhng loai la thc an cua chung, chang han nh
phu du, ech co the b anh hng gian tiep do mot phan nguon thc an a
b tieu diet. Khi song va ho tr nen acid hoa, so lng va so loai ca, thuy
sinh thc vat song trong cac thuy vc o b giam i. Mot so loai ong vat
va thc vat co the song c trong nc b acid hoa. Mot so khac nhay
vi acid va se b tieu diet khi pH giam. Co nhng ho acid khong con con
ca nao. pH 5, hau het trng ech khong the n. Nhng chat oc nh
nhom ra troi t at co the lam ca ngo oc va chet.
Va mot khi co mot quan the trong he sinh thai b anh hng th toan
bo he sinh thai cung se b anh hng do moi quan he qua lai va thong
nhat trong he sinh thai.
d) Tac ong cua sa lang acid oi vi con ngi
Sa lang t acid khong gay hai trc tiep oi vi con ngi. Sa lang
kho, nhng chat o nhiem khong kh chnh la nguyen nhan gay hai cho
con ngi, nh gay ra nhng benh ve ng ho hap va lam giam tam
nhn (do viec hnh thanh SO
2
trong kh quyen). Sau ay la mot so v du
ve anh hng cua cac chat o nhiem khong kh nay.
Tai Thai Lan, ngay 1-2 thang 10 nam 1992, vung thung lung Mae
Moh a xay ra s co mot nha may ien ket hp vi ieu kien thi tiet bat
439
li (toc o gio khoang 0,5 m/s) a lam cho 34 ngi dan cua lang Sobpad
phai i cap cu benh vien va 1118 ngi khac phai s cu. o la cha
tnh en cac anh hng bat li ti cay trong va nong nghiep cua ca vung.
Nhng ket qua o ac cho thay nong o SO
2
ngoai khong gian at ti
2122 g/m
3
tnh trung bnh cho 24 gi (ket qua o vao luc 10 gi sang
ngay 20 thang 10 nam 1992), cao gap 7 lan so vi tieu chuan cho phep
trong khong gian trong (300 g/m
3
). Cung tai vung nay, mot s co khac
xay ra vao ngay 17-18 thang 8 nam 1998, nong o SO
2
o ac tai 16 tram
giam sat ghi nhan c gia tr trung bnh ngay at ti 2133-2283 g/m
3
.
Co 800 ngi phai i benh vien, 1211 gia nh b anh hng (Pojanie
Khummongkol, 1999). Ma acid tac ong len da tre em gay nga, rat.
Ngi ta an uong nc ma acid (tap quan dan que Nam Bo) se gay cac
benh tieu chay, au bung. Ca Mau, va ngoai thanh TPHCM dan chung
a b ma acid (pH 4,5).
10.3. OC CHAI DO O NHIEM DAU VA CAC $AN FHAM IU DAU
10.3.1 Ioc dong cuo o nh|em dou do| hon
Moi trng gan cac gian khoan dau hay cac ho cha dau co the la
van e chnh ve o nhiem dau dai han t cac vet dau va t cac qua trnh
tch luy o nhiem. O nhiem dau dai han co the xay ra moi trng ven
bien cung nh moi trng thanh pho. o hydrocarbon thng san
sinh ra mui hay lam mat ve sinh cac cong ranh. Trong mot so trng
hp co the gay nghiem trong lau dai en he sinh thai.
Dick (1977) nghien cu nhng thay oi cua loai spartina anglica chi
phoi en vung ngap man xung quanh gian khoan ln Southampton
Water (Anh). Ong quan sat thay qua trnh xau i tai vung ngap man ke t
khi gian khoan bat au hoat ong vao nam 1951. Sau nam 1970, he sinh
thai bat au phu lai, la ket qua cua s giam o nhiem dau va s gia tang
lng hoa chat trong qua trnh loc. Tuy nhien, s mat mat cua loai co
salicornia spp va sueda maritina xam chiem. Sau o la cac loai hoa thao
hai la mam aster tripolium va halimione portulacoides va ultimately thuoc
ho spartina anglica xam nhap.
Baker (1976) mo ta cac bien ong ve loai spartina anglica ngap
man da vao o nhiem hydrocarbon dai han xung quanh gian khoan
440
Milford Haven, mien nam x Wales. Tuy nhien, s huy hoai c gii
han trong mot vung hep hn. Ba cung mo ta tac ong ngan han cua lng
dau loang nho oi vi sinh vat song vung ngap trieu va quan sat thay
co s tang len en d tha tao xanh enteromorpha trong dien tch nho
khi b anh hng cua a ven b. Nhn chung, Baker ket luan rang, cong
nghiep dau la Milford Haven khong gay ra s huy hoai nghiem trong
oi vi vung ngap man hay sinh vat bien.
S anh hng gay ra bi cac hydrocarbon va cac chat o nhiem khac
xuat hien trong nhng tnh trang khac nhau; o, co s tac ong cua
cong nghiep va cac nguon khac nhau o vao nguon nc. Mot so trng
hp co the gay ra tai bien nghiem trong khong ch ve benh phoi cua cac
ong vat co vu ma con xay ra vi ca ca va so, qua s quan sat dai han
trong moi trng song (E.R.Brown, 1977).
Mac du cac chi tiet ve can benh nay cha c biet, song ngi ta
cho rang cac chng benh tren co the ton tai tren c s vat chu song trong
moi trng b suy thoai do o nhiem dau.
Chang han, Sonsteagard (1977) phat hien ra s nguy hiem cua khoi
u tuyen sinh duc (vi 100% ca c). Khi lai giong ca vang (carpisius
auratus) va ca chep (cypriius carpio) c th nghiem tren song Rouge,
mot con song b o nhiem dau nang trc nhng nam 1950 Michigan,
cac khao sat Vien bao tang giong c thu thap cung mot a phng
vao nam 1952, xac nh, ca a co khoi u thi iem o. ieu o chng
minh rang, co s lien he cua benh ong vat vi s o nhiem dau dai han.
Yevich (1977) nghien cu c the sinh vat ni co s o nhiem cua
hydrocarbon 16 iem, vung loang dau, mien ong nc My. Ong phat
hien ra khoi u ac tnh 18 loai, bao gom ca trai than mem nhng ch vi
2 trong 16 bien co tran dau. R.S Bown (1977) cung ieu tra ra hau qua
cua cac khoi u ac tnh tren loai trai than mem b New England, phat
hien ra mc t vong cao do chng ung th vi nguy c lan rong ra vung
nghien cu cua ho. Tuy nhien, chng ung th khong co lien quan mc
tin cay vi s o nhiem (mot trong so iem o nhiem co tan so ung th cao
trong khi mot so iem o nhiem khac khong co ung th va mot so iem
khong co o nhiem lai co ong vat ung th). Ro rang, vai tro cua moi
trng bao ham ca s o nhiem trong moi quan he vi can nguyen ung th
441
va nhng chng benh khac cua ca va ong vat khong xng song la rat
phc tap (Mix, 1986; Gesamp, 1991).
Mot lng ln dau a i vao moi trng ven b cua cac ai dng
do s ro r ngau nhien va ca s tran dau thng xuyen va lau nam. Mac
du con ngi biet rang dau rat oc oi vi nhieu sinh vat, kien thc hien
nay cha cho phep co mot s anh gia chnh xac cac tham hoa sinh thai
do o nhiem dau. Hien nay, hau het cac to chc chnh phu qui nh cac
nguon o nhiem dau thng xuyen da vao phng phap tiep can n
gian va nhanh e anh gia thiet hai: xac nh mc o gay chet bang xet
nghiem sinh hoc ngan han. Phng phap nay co the anh gia thap cac
thiet hai sinh thai, ma co the chung lai rat ln.
S quan tam cua cong chung ve cac vu ro r dau thng tap trung
vao mc o t vong cua cac loai chim bien va s tch tu dau trong cac
loai giap xac; nhng van e nay thc s rat nghiem trong (Teal va
Howarth, 1984; Hoc vien Khoa hoc quoc gia, My, 1985). Tuy nhien, kha
nang tiem an cua cac thiet hai sinh thai con ln hn rat nhieu lan va cac
van e c che oc cua dau cha xac nh ro nhng ngi ta biet ro, no
tao ra anh hng ln lao.
Mot bao cao gan ay cua Hoc vien Khoa hoc quoc gia My (1985),
a anh gia lng dau i vao moi trng bien nam gia 1,7 va 8,8 trieu
tan trung bnh moi nam va hau het xay ra vung bien ven b. Mot lng
nho o nhiem va oc hai co nguon goc t nhien; phan ln do con ngi,
trong o khoang mot na c cho la do cac phng tien chuyen ch,
phan con lai do nhieu nguon, trong o co nc thai o th va cong
nghiep. Khai thac dau ngoai khi c cho la ong gop 1 - 2% cho lng
dau o nhiem do con ngi trong nhng nam gan ay (Hoc vien Khoa hoc
quoc gia My, 1985). Tuy nhien, hau het cac bat ong hien nay tap trung
vao qui nh mc o o nhiem dau xung quanh s phat trien cong nghiep
dau mo ngoai khi. Mot phan, ieu nay co the v cac mo dau ngoai khi
thng c hnh thanh t nhng vung tng oi co trong lanh hai cua
cac quoc gia a phat trien; trong khi o, nhng nguon dau t nc thai
cong nghiep va o th thng xay ra tai cac vung a cong nghiep hoa tai
cac nc the gii th ba. V du, viec do tm gieng dau ngoai khi vnh
Campheche (Mexico) nam 1979 a lam ro r khoang 0,5 1,4 trieu tan
dau (Teal va Howarth, 1984). ay la mot lng dau ang ke so vi tong
442
lng dau thai vao moi trng bien trong nam o. Hn na, lng dau
thai thng xuyen do cac hoat ong khai thac dau ngoai khi c cho la
tang len nhanh chong theo thi gian, do s khai thac cac mo mi tm ra
va ca cac mo cu (Johnston, 1980; Read, 1980).
Kha nang e anh gia thiet hai t tran dau va ro r dau la rat can
thiet oi vi cac nha quan ly moi trng nham thiet lap cac qui nh va
hng dan cung nh cac thu tuc. Mot vai thanh tu a at c trong
viec anh gia cac tac hai cua o nhiem dau. Tuy nhien, thanh tu noi bat
c s dung trong cac to chc quan ly moi trng, t nhat la My (Bo
Noi vu, 1985), la xac nh cac nong o dau gay ngo oc cap tnh, LD
50
.
10.3.2. Ngo doc dou cop I|nh, ID
50

e xac nh LD
50
, cac sinh vat th nghiem se b nhiem cac nong o
khac nhau cua dau trong dung dch trong phong th nghiem vi thi gian la
96 gi; nong oc nao gay chet 50% cac sinh vat th nghiem se la gia tr cua
LD
50
. Cac gia tr thng c bao cao cua dau hoa tan la t 1-3 mg/l (Bo
Noi vu My, 1985). Khi s dung nhng d lieu tren e anh gia cac tac hai
cua viec khai thac dau ngoai khi, to chc quan ly khoang san cua Bo Noi
vu My a ap dung nhan to an toan 10 lan. o la, ho cho rang nong o dau
nho hn 10 lan so vi gia tr LD
50
, hoac vao khoang 0,1-0,3 mg/l, se khong
gay cac tac hai sinh thai (Bo Noi vu My, 1985). Ro rang la khong co mot
can c khoa hoc nao cho thu tuc nay va neu theo quan iem o th cac tac
hai tiem tang cua o nhiem dau thng b anh gia thap.
Cac van e nay sinh khi s dung LD
50
theo hng nay thng
nhieu; mot so la nhng van e chung co the ap dung cho bat ky loai o
nhiem nao. Cac van e khac th hng ve viec s dung LD
50
e anh gia
ton hai do o nhiem dau. Mot van e chung oi vi viec s dung LD
50
e
anh gia thiet hai moi trng la no bo qua cac tac nhan khong gay chet
va cac moi tng tac sinh thai, la nhng yeu to co the lam noi bat cac tac
hai cua o nhiem trong cac he sinh thai. Cac tac hai khong gay chet cua o
nhiem dau tren cac sinh vat bien bao gom s thay oi trong hoat ong
(Linden, 1977), trong t le tang trng (Gilfillan va Vandermeulen,
1978), va trong mc o sinh san (Steele, 1977). Nhng tac hai di lien
gay chet nay cua dau va hydrocarbon co the xay ra cac nong o nho
hn gap 1.000 lan gia tr cua LD
50
a c xac nh, tc la nong o
cc thap, ch khoang vai microgram trong mot lt hoac con nho hn the
443
na. Chang han, s sinh san hu tnh cua loai tao ln c phat hien la
hoan toan b c che khi co 0,2 g/l cua loai dau so 2 (Steele, 1977). Cac
nong o t 1 en vai g/l cua loai dau la hoa tan c trong nc c
xac nh la a pha v s dinh dng bnh thng cua cac loai cua va oc
(Johnson, 1977).
Nhng tac hai di mc gay chet nay co the gay ra cho cong ong
dan c va cac he sinh thai trong t nhien. Sau vu tran dau t chiec sa lan
Florida tai vung tay Falmouth, Massachusetts, Drebs va Burns (1977,
1978) phat hien s thay oi trong hoat ong hang ngay cua loai cua am
lay nc man khong b giet chet bi lng dau ro r. Chung ao nhng
cai hang can khac thng va di chuyen cham chap hn khi b e doa. Do
chung di chuyen cham, chung de b san uoi bi cac loai san moi khac;
v hang cua chung can hn bnh thng, chung de b chet cong trong mua
ong. Trong mot nghien cu khac theo doi vu tran dau t chiec tau ch
dau Tsesis vung bien Baltic, Linden (1980) a phat hien ra loai trai
macoma balthica c thu nhat t vung bien b tran dau, mot tuan sau o
a ao va chui vao lp cat sach trong phong th nghiem cham hn mot
cach ang ke so vi trai vung bien khac khong co o nhiem dau. ao va
chui vao lp cat nong co the dan ti viec loai trai de b tan cong bi ke
thu. Pearson va cong s (1981) mo ta khi loai trai co nho ao cat cang
cham v nhiem dau, chung cang b tan cong nhieu hn bi loai cua
dungeness. Cac tac hai di mc gay chet a c nghien cu tot nhat
trong he sinh thai trong o co cac sinh vat song nham tm hieu nhng tac
hai ang ke len the gii thc va nham tranh nhng khuynh hng i theo
nhng loi mon kinh nghiem cua phong th nghiem.
Mot van e khac cua viec s dung d lieu cua LD
50
e ngoai suy
trng hp thc tien cung ap dung d lieu di mc gay chet trong
phong th nghiem: cac loai khac nhau co ngng chu oc khac nhau va
hau het cac nghien cu ve oc chat s dung cac loai co ngng chu o
nhiem trung bnh. Cac loai chu o nhiem cung co khuynh hng khang lai
cac dang khac cua stress va c goi la loai c hoi do chung san sang
nh c tai cac moi trng ma stress a gii han hau het cac loai khac.
Cac nghien cu ve LD
50
va cac nghien cu oc chat khac thng s dung
cac loai c hoi v chung de dang ton tai di moi trng phong th
nghiem co nhieu ieu kien bat li. Nhng loai nhay cam hn se chet,
ngay ca khi co nhng x ly kiem tra thong thng cua phong th nghiem
444
khong nham vao chat o nhiem. Da vao phan ng cua cac loai co kha
nang phuc hoi cao, nhng nghien cu trong phong th nghiem ro rang a
anh gia thap kha nang tiem tang cua tac hai do o nhiem oi vi nhng
loai co tnh nhay cao. Mot van e khac lien quan ti o nhay khac nhau
cua cac loai oi vi chat o nhiem oc hai la cac sinh vat thng nhay
cam mot thi iem trong vong i cua chung hn la nhng thi iem
khac. Noi chung, au trung th nhay cam hn la sinh vat trng thanh
(Kuhnhlod va cong s, 1979); trong khi o, cac nghien cu LD
50
thng
s dung ca the trng thanh.
Mot so van e cu the la viec s dung LD
50
e anh gia nhng nguy
hiem do o nhiem dau gay ra bi tnh de bay hi va hoat hoa cua cac
hydrocarbon dau va cung ap dung cho cac nghien cu trong phong th
nghiem ve cac tac hai di mc gay chet. hau het cac nghien cu
trong phong th nghiem, nong o dau hoa tan c tnh toan t lng dau
c them vao. Do o, nong o dau thc te thap hn c tnh, thng la
rat nhieu. V phan ln dau them vao moi trng co the b mat i do bay
hi, phan huy sinh hoc va hap thu vao thanh thung cha (Neff va cong
s, 1976). Nghien cu ngoai suy de nhat la duy tr nong o dau hoa tan
mot mc xac nh bang cach them dau vao lien tuc va o nong o dau
thc te, nhng nhng nghien cu nh vay thng tng oi hiem (Hoc
vien Khoa hoc quoc gia My, 1985).
Ngay ca nhng th nghiem nh tren cung co the anh gia thap o
oc tiem tang cua dau trong ieu kien t nhien, do s phan huy cua dau
trong ieu kien t nhien co the lam gia tang oc tnh. S quang oxy hoa
ac biet co the lam gia tang oc tnh cua cac thanh phan dau, vi cac tia
cc tm tren mat bien cang ay nhanh qua trnh oxy hoa mot so thanh
phan va tao ra mot so hp chat nh peroxide va phenol la nhng hp
chat oc hn cac chat ban au (Larson va cong s, 1977; Lacaze va
Villedon de Naide, 1976). Cac nghien cu oc chat trong phong th
nghiem thng c xay dng di nhng ieu kien co chieu xa tia cc
tm tng oi thap nham giam thieu qua trnh quang oxy hoa nay. Larson
va cong s (1977) a cho thay, s chieu xa tia cc tm lam cho mc o
oc trong t nhien gap 4 lan o oc cua mot hp chat dau. Anh sang
cung c xac nh la lam gia tang tnh oc cua dau tho oi vi loai tao
phaeodactylum sp. (Lacaze va Villedong de Naide 1976). Phan huy vi
445
sinh hoc cung gay ra s hnh thanh cac hydrocarbon oc hn cac hp chat
ban au (Hinga va cong s, 1980; Varanasi va Gmur, 1981) va s phan
huy nh vay se c giam thieu trong phong th nghiem th nghiem dong
lien tuc.
10.3.3. Coc ngh|en cuu doc ho| |en he s|nh Iho|
a co rat nhieu no lc trong viec phat hien ra nhng tac hai sinh
thai cua cac tai nan tran dau, mot so kien thc va d lieu co gia tr a thu
c (Teal va Howarth, 1984; Vien Khoa hoc quoc gia My, 1985). Tuy
nhien, mac cho nhng no lc o, ngi ta van phai ket luan rang, hau het
cac vu tran dau, ac biet la tran dau ngoai khi, a c nghien cu rat t
oi, mot phan v rat kho ma xay dng mot nghien cu ap ng ung luc.
Thong thng, ngi ta kho ma xac nh c nhng vung nao c
kiem tra thch hp v co rat t kien thc ve chc nang sinh thai cua vung
b tran dau. Van e nay lien quan en mc o cao cua tnh bien oi t
nhien. Nhng nghien cu tot nhat ve sinh thai cua cac vu tran dau (chang
han cac vu Florida, Tsesis, Amoco Cadiz) a xay ra trong nhng vung
ang co cac chng trnh nghien cu (Teal va Howarth, 1984).
Mot so van e mang tnh ke tha trong nghien cu cac oc hai cua
o nhiem dau t cac vu tai nan tran dau ly thuyet co the at hieu qua
trong viec nghien cu s o nhiem thng xuyen cac gian khoan dau
ngoai khi. Khai thac dau ngoai khi vung vnh Mexico (ni ma viec
khai thac manh nhat dien ra vao au nhng nam 50) va vung bien Bac
(bat au khai thac vao nam 1969) a co nhieu nghien cu nhat. Hau het
cac nghien cu vung bien Bac ve o nhiem dau thng xuyen chu trong
cac tac hai en i song di ay va a thu c nhieu tai lieu qu gia
(Day va cong s, 1978). Ngc lai, co t nghien cu ve tac hai len phieu
sinh thc vat va ca t cac vu o nhiem dau thng xuyen trong vung bien
Bac bi v hau het cac nha khoa hoc Anh cho rang cac tac hai o la
khong chac chan (Hoang gia Anh, 1981). Cung vay, ch co mot vai
nghien cu o ac nong o dau trong bun va trong nguon nc tai vung
nhiem dau bien Bac. Viec nay lam cho anh gia cac oc hai o nhiem
dan gap nhieu kho khan.
vnh Mexico, hai d an ln a tien hanh ieu tra nghien cu
nhng oc hai cua o nhiem dau thng xuyen: nghien cu sinh thai ngoai
khi (OEI) do to hp nghien cu cac ai hoc vung vnh (GURC) t nam
446
1972-1974 (GURC, 1974); d an Buccaneer Field t 1976 en 1980
(Middleditch, 1982). Nhng nghien cu nay ket luan rang, o nhiem dau
thng xuyen khong gay tac hai hay tac hai rat han che ti vung lan can,
mot ket luan a c pho bien rong rai ti cong chung va nhng ngi
hoach nh chnh sach. Tuy nhien, ca hai nghien cu tren eu b ch trch
la khong hoan thien, v d lieu cua ho khong ay u e i en ket luan
tren (Sanders, 1981; Sanders va Jones, 1981; Carney, 1985). Nong o cua
hydrocarbon dau khong c o ac trong ca ba d an tren va do o s ngo
oc cua sinh vat oi vi chat o nhiem la khong the xac nh. Co le rang,
trong thc te, nhng vung s dung lam oi chng nay cung b o nhiem dau
nh cac khu vc lan can vung b o nhiem dau thng xuyen, do viec khai
thac dau a tien hanh t rat lau trc khi cac d an c tien hanh
(Carney, 1985). Sanders (1981) ket luan rang, cac quan xa ay ca vung
b nhiem va vung kiem soat (oi chng) eu ien hnh cho mot moi trng
b o nhiem nang. Khong co nghien cu nao neu tren neu ro cach xac nh
nhng thay oi ke ca cua dau trong phan nhng thay oi moi trng ang
ke gan ca song Mississippi (Carney, 1985). Bat c ket luan nao ve tnh
trang sinh thai cua vung san xuat dau va kh trong vung vnh Mexico eu
phai c xay dng tot hn, ket hp vi cac o ac ve hydrocarbon dau.
S chon la nhng vung oi chng thch hp rat kho khan va viec thieu
cac thong tin trc khi khai thac dau co le se con gii han nhng hieu biet
cua chung ta lau dai. Nhng d lieu co san t vung Vnh cho biet rat t ve
cac tac ong tiem tang cua o nhiem va nhiem oc dau.
Co le thong tin tot nhat ve cac tac hai sinh thai cua dau thu c t
cac th nghiem c kiem soat trong mesocosm. Mesocosm la nhng
he sinh thai th nghiem co pham vi ln hn 10 m
3
(Griche va Reeve,
1982). Chung c thiet ke giong nh cac quan xa t nhien (cang giong
cang tot), nhng chung cho phep s di chuyen th nghiem vi cac mo
hnh va di mot ieu kien kiem soat hiem khi xay ra trong t nhien.
Th nghiem mesocosm c biet en nhieu nhat ve o nhiem dau la d
an th nghiem s o nhiem he sinh thai c kiem soat (CEPEX)
Saanich Inlet, British Columbia, va d an th nghiem nghien cu he sinh
thai bien (MERL) doc vnh Narragansett, Rhode Island. Mo hnh CEPEX
la nhng cai tui ln c thiet ke e nghien cu cac he sinh thai phieu
sinh thc vat, trong khi o MERL lai la nhng thung ln cha nc bien
va bun ay nham nghien cu s ket hp gia he sinh thai cua sinh vat
447
ay va phieu sinh thc vat. Nhng th nghiem mo hnh thanh cong khac
ve o nhiem dau la cac tui phieu sinh thc vat Loch Ewe, Scotland
(Davies va cong s, 1980) va mo hnh ay cng cho sinh vat ay Oslo,
Na Uy (Gray, 1987). Nhng nghien cu mo hnh a c chng minh la
hu ch va hau het thong tin trong phan nay eu da tren cac nghien cu
mo hnh. Khi so sanh cac oc hai cua tai nan tran dau va o nhiem dau
thng xuyen, cac th nghiem mo hnh a cho ta thay nhng ket qua tin
cay ve tac ong len cac he sinh thai t nhien (Gray, 1987).
10.3.4. Coc doc ho| cuo o nh|em dou |en coc quon xo s|nh
voI doy
Hien nay, o nhiem dau a c cong nhan rong rai la co cac tac
ong oc hai en cac quan xa sinh vat ay (Hoc vien Khoa hoc quoc gia
My, 1985). Tram tch cua dau dng nh co mot tien trnh chung xay ra
do tai nan tran dau va s chay dau thng xuyen, gan b hay xa b
(Teal va Howarth, 1984). Trong khi ly thuyet th co ve ngc lai rang,
dau se khong nam trong lp tram tch do dau nhe hn nc va do o noi
len thanh vet dau loang. Thc te la, co rat nhieu c che tram tch dau.
Mot c che cho s tram tch dau ngoai khi la hap thu vao cac lp set va
cac hat tram tch khac l lng trong nc. Mot cach khac la dau b tieu
thu bi cac phieu sinh thc vat, sau o la s tram tch cua chung. Mot c
che khac na cua s tram tch dau la chung bam lan vao nhau trong cac
vien chat thai cua phieu sinh ong vat (Conover, 1971). Phieu sinh thc
vat c phat hien ra la chung an trc tiep cac hat dau l lng trong nc
sau s co tran dau (Johansson, 1980). Sau o, phieu sinh chet lang xuong
ay lam moi cho ong vat ay.
S thai dau thng xuyen cung gay ra hau qua la lam gia tang mc
o cua hydrocarbon trong bun, a c trnh bay rat ro rang trong nghie n
cu mo hnh MERL (Farrington va cong s, 1982). S phan tan cua dau
so 2 trong nc c them trong 22 tuan vao dong nc bien chay lien
tuc qua thung ng nc bien, bun, cac sinh vat ay va c thiet ke
giong nh mot he sinh thai bien ven b. S phan tan dau trong nc bao
gom 190 microgram dau tren lt nc. Sau 20 tuan lp tren day 2 cm cua
bun cha hn 100 microgram dau tren 1 gram bun. S nhiem dau cua cac
ong vat ay gia tang cc ai (Farrington va cong s, 1982). Cac tnh
448
toan khoi lng cho thay hn mot na so dau tan trong nc a i vao
trong bun (Gearing va cong s, 1980). Ngi ta a cong nhan rang, dau
mot nong o va u se gay oc cho cac quan xa sinh vat ay (Teal va
Howarth, 1984). S huy diet hang loat ong vat ay xay ra khi so lng
ln dau i vao trong bun sau s co tran dau (Teal va Howarth, 1984).
Dau trong bun ay, ngay ca nong o tng oi thap (vai gam tren m
2

hay 100 microgram tren gram - Elmgren va Frithen, 1982), co the lam
thay oi cau truc quan xa sinh vat ay khi dau xam nhap sau mot vu ro r
(Sanders va cong s, 1980) hoac t mot s o nhiem thng xuyen, lien
quan en viec khai thac dau ngoai khi. Cac loai nhay cam chet hoac di
c va c thay bang cac loai c hoi chu c dau. Tong so loai trong
quan xa giam i va noi chung sinh khoi giam. Mot ngoai le cua tnh
chung nay la nhng kham pha cua Elmgren va cong s (1980) sau vu
tran dau cua tau Tsesis: Loai trai macoma balthica a ong gop rat quan
trong trong sinh khoi ay trc khi tran dau. Do loai trai nay co ve nh la
mot loai chu o nhiem tng oi, so lng cua chung khong b tac ong
bi dau va sinh khoi quan xa giam i khong ang ke, mac du tnh a
dang loai giam i. Nhng, nhn chung, Gilfillan va Vandermeulen (1978)
a cho thay dau co the lam giam nang suat cua cac loai sinh vat ay co
gia tr kinh te nh mya arenaria, mot loai trai vo mem.
Cac oc hai cua th nghiem nhiem dau thng xuyen tren sinh vat
ay trong MERL tng t nh nhng g xay ra trong cac vu tran dau khac
nhau trong t nhien (Elmgren va Frithsen, 1982). Trong th nghiem
MERL, o phong phu va sinh khoi cua ca ong vat ln va va eu giam
khi nong o dau khoang 100 micro gram tren 1 gram bun 2cm lp
tren (Grassle va cong s, 1981). ong vat lp chan cheo va giap xac c
phat hien la ac biet nhay cam vi dau. Cac th nghiem mo hnh cho
phep co mot s tach bach gia nguyen nhan va hau qua ma thng rat
kho xay ra sau khi tran dau va giup anh gia nong o dau trong bun can
thiet e gay ra nhng hau qua nghiem trong oi vi ong vat ay.
S ro r dau t nhien tao mot c hoi khac cho s kiem tra cac tac
hai cua lng dau o nhiem thng xuyen tren he sinh thai ay. Cac quan
xa sinh vat ay trong khu vc b ro r dau manh va va c so sanh vi
cac sinh vat ay trong cac khu vc gan o ma khong co dau ro r, kenh
Santa Barbara, California. Nong o hydrocarbon hoa tan trong cac dong
449
nc trong bun khu vc ro r manh la 1,3 mg/l; trong khu vc ro r trung
bnh dao ong t 45 en 110 g/l (Stuermer va cong s, 1982); trong khu
vc khong co ro r, nong o t 0,2 - 0,5 g/l. Khu vc co ro r trung bnh
co cau truc quan xa tng t nh vung khong b ro r (Stuermer va cong
s 1982). Nhng loai sinh vat giong nhau hien dien ca hai vung. Tuy
nhien, loai b an tht ay phong phu hn va loai chan cheo t hn
vung b ro r. Mat o sinh vat cao hn vung b ro r trung bnh, co le v
s lam giau hu c do qua trnh hoa tong hp cua vi khuan sulfide trong
vung b ro r (Spies va cong s, 1980). Trong cac vung b ro r manh, cau
truc quan xa la mot he thong b stress rat cao. ien hnh, giun tron va
giun nhieu t, la nhng loai c hoi noi tieng (Grssle va Grassle, 1974), la
nhng sinh vat song trong nc co mat moi o phong phu (Spies va
Davis, 1979).
Nguyen nhan th nghiem mo hnh MERL cho ket qua ve quan xa
sinh vat ay sai khac so vi mot vung b ro r trung bnh Santa Barbara,
la ni co cung mc o dau, th cha c biet (Hoc vien Khoa hoc quoc
gia My, 1985). S khac biet co the la do ket qua cua s oi khang thch
nghi vi dau trong cac he b ro r. Tuy nhien, ieu nay cha c chng
minh, va hien co t nhat mot vai chng c chong lai gia thuyet nay (Hoc
vien Khoa hoc quoc gia My, 1985). Neu co s oi khang thch nghi vi
dau cua cac quan xa a b nhiem dau hang ngan nam qua, se co rat t
tnh chnh xac trong viec d oan cac phan hoi cua cac sinh vat khong
thch nghi trong cac moi trng co xa. Cung vay, quan xa vung b ro r
manh cho thay, ro rang co nhieu gii han cho s thch nghi nay. Mot s
giai thch khac ve s khac biet gia th nghiem MERL va cac quan xa
ni b ro r la, dau ro r co the co tnh oc thap v co the chung i qua cac
lp a va bun, nhng giai thch nay khong co nhieu bang chng (Hoc
vien Khoa hoc quoc gia My, 1985).
Mot so tac hai cua dau len he sinh thai ay co the khong d oan
c t nhng kien thc ve tac hai len quan the loai. Chang han, quan
the trung lo va trung long t ay gia tang mot cach ang ke trong th
nghiem MERL, hien nhien v co s giam khuay tron sinh hoc va cac loai
san moi do quan the nho hn cua cac loai ong vat ln (Grassle va cong
s, 1981). Mot tac hai khac khong d oan trc c mc o he sinh
thai xay ra sau vu tran dau Tsesis. Kha nang n cua trng ca trch, loai
phat trien tren be mat bun, e vao mua xuan sau s co tran dau, ch bang
450
mot na trong lp bun b nhiem dau so vi vung oi chng (Nelbring va
cong s, 1980). Ro rang, ay khong phai la tac hai trc tiep cua dau len
trng ca trch, nhng co le la hau qua cua viec gia tang nhiem nam tren
trng. Thong thng, giap xac chan cheo tieu diet nam, gi cho t le
trng b nhiem nam thap. Ngi ta cho rang dau tran a giet cac loai
giap xac chan cheo va gay ra s nhiem nam khong kiem soat, lam cho t
le trng n thap (Nelbring va cong s, 1980).
Hau het cac oc hai cua tran dau len he sinh thai ay c ghi
nhan ro rang thng lien quan en cac vu tran dau gan b. Tran dau xa
b rat kho kiem tra va co rat t nghien cu ve chung cung nh nhng tac
hai cua chung. Tuy nhien, mot so nho cac chng c cho thay nong o dau
trong bun ngoai khi, sau cac vu tran dau n le th thap nen ch gay hai
rat t. Do o, sau vu tran dau Argo Merchant, ngi ta tm thay rat t dau
trong cac lp bun ay hay trong cac ong vat ay cua vung Georges
Bank va Nantucket Shoal, ngoai tr khu vc ngay canh xac tau
(MacLeod va cong s, 1978). Tng t, co rat t chng c trong s tch
luy dau trong bun t vu tran dau Bravo bien Bac vai tuan sau o
(Audunson, 1977), ngay ca cac nghien cu ve cac bay-tram tch mot
thang sau o cho thay ro rang co s tram tch cua dau (Mackie va cong
s, 1978).
Ngc lai, vi s thieu bang chng cho viec tham nhap nhieu cua
dau vao trong tram tch ngoai khi sau cac vu ro r, s thai dau thng
xuyen lai co nhng chng c thuyet phuc ve bun nhiem dau. Ward va
cong s (1980) a tm ra nhng dau hieu o nhiem tang tram tch bi cac
hydrocarbon thm trong vong 30km t iem thai dau tai mot so vung
bien Bac. Audunson (1977) cung bao cao ve nong o dau thap (nong o
cc ai khoang 5 micro gram tren 1 gram tram tch) trong tram tch gan
vung Ekofisk tai bien Bac. Ong ket luan rang, s nhiem hydrocarbon co
the do mot vai s tran dau ngau nhien. Mc o nhiem thap nay co the co
nhng tac hai sinh hoc a c ch ra trong nhng ket qua nghien cu
cua Addy va cong s (1978). Nhng tac gia nay a tm ra s giam trong
ca so lng ca the sinh vat cung nh so lng loai trong tram tch trong
vong 5km t mot kho cha dau tai Ekofisk sau 4 gi hoat ong. Mac du
co mot so yeu to lien quan vi khu vc cha, chang han nc thai sinh
hoat hay s xao tron vat ly tang tram tch, co the gay ra ieu nay, yeu to
451
hp ly nhat la s tch luy hydrocarbon trong cac tang tram tch la hau qua
cua viec thai thng xuyen t khu vc cha mot lng nc thai moi khi
dau mi c bm vao trong cac thung cha. Dau chay vao lp nc nay
gay o nhiem nang. S thai dau vao nc c anh gia la a tao hn mot
na lng dau thai thng xuyen vao vung bien Bac trong nam 1980
(Read, 1980).
Tnh ben vng cua cac ton hai vung ay do o nhiem dau co the keo
dai rat lau nhng con tuy thuoc vao yeu to moi trng vat ly. Dau thng
b hap thu vao cac hat mn, tram tch giau hu c. Do o, tram tch tho
c tm thay trong cac moi trng giau nang lng co the t lam sach
dau trong vong 1 hay 2 nam sau khi tran dau, khi cac hat mn, cac hat
nhiem dau a b loi cuon i ni khac. Tien trnh nay a c ghi lai ro
rang sau vu tran dau Amoco Cadiz tai Phap (Beslier va cong s, 1980).
D nhien, dau nay khong bien mat ma ch dng lai cac hat mn hay
nhng moi trng ngheo nang lng hn. Tai ay, dau se ton lu ben
vng do cac ieu kien thieu oxy ien hnh c tm thay trong cac lp
tram tch, thch hp cho viec bao ton cac san pham t dau; ac biet la cac
phan t vong thm oc. Cac san pham t dau a c quan sat thay ton
lu ben vng trong bun yem kh t nhat 12 nam sau s co tran dau va ay
la gii han cua kha nang quan sat hien nay (Teal va Howarth, 1984). Mot
so tac hai cua dau ton lu keo dai suot thi gian dau ton tai (Teal va
Howarth, 1984). Thc te, cac tac hai co the duy tr lau hn ca s ton tai
cua dau bi kha nang t phuc hoi kem va do s o nhiem co the lam cho
cau truc quan xa chuyen sang dang thay the ben vng (Thomas, 1978).
10.3.5. oc ho| cuo o nh|em dou |en coc quon xo ph|eu s|nh voI
Hien nay cha co s nhat tr ro rang nao ve viec o nhiem dau gay
ra nhng e doa nghiem trong cho cac quan xa phieu sinh vat. Cac he
sinh thai phieu sinh vat co ac iem la co nhng thay oi t nhien rat
ln, ca ve khong gian va thi gian, gay nhieu kho khan cho viec xac nh
tac hai cua o nhiem dau, ngay ca trong ieu kien th nghiem
mesocosm co kiem soat, ac biet neu cac tac ong mc vi te.
Co mot vai chng c cho thay, ham lng o nhiem dau thap co the
gay ra mot s thay oi ve cau truc loai trong quan xa phieu sinh thc vat.
Mot th nghiem cua Lee va cong s (1977) cho thay, trong ieu kien th
nghiem vi mo CEPEX vi dau c cho vao moi trng nong o 40
452
g/l va giam en 0 sau 2 tuan, loai khue tao ln ceratualina bergonii b
thay the bang loai tao nho co tiem mao ngan chrysochromulina kappa.
Trong mot th nghiem mesocosm khac (Parsons va cong s, 1976), loai
chrysochromulina kappa a phat trien bung no khi them dau vao moi
trng vi ham lng 20 g/l. Cac ket qua nay phu hp vi cac th nghiem
nuoi cay tinh khiet cho thay dau gay ra s c che sinh trng oi vi
ceratualina (Lee va cong s, 1977) va s kch thch sinh trng oi vi
chrysochromulina (Parsons va cong s, 1976). Mot so th nghiem mesocosm
CEPEX khac cung cho thay co s thay oi loai tao te bao ln (20 50 m)
chaetoceros (khue tao) bang loai tao te bao nho (nho hn 5 m) chaetoceros
(Lee va cong s, 1978). Trong hai th nghiem khac, cac loai au tien la
chaetoceros th khong co s thay oi ang ke ve thanh phan loai trong quan
xa, dng nh do ay la cac loai co kha nang chong chu kha (Lee va cong
s, 1978).
Co rat t cong trnh nghien cu ve tac ong cua dau tren o phong
phu va thanh phan loai cua phieu sinh thc vat cac gian khoan dau ai
dng. Tng t nh vay, thanh phan loai cua phieu sinh thc vat trong
cac vu tran dau cung co rat t tai lieu. D lieu tot nhat co le t vu tran
dau Tsesis, thanh phan loai phieu sinh thc vat sau o khong thay oi,
nhng nh trong th nghiem MERL, loai tao tiem mao ngan, loai khang
tot oi vi dau, a la loai u the tai o vao thi iem tran dau
(Johansson, 1980).
Quan xa phieu sinh ong vat cung co the b thay oi bi o nhiem
dau (Hoc vien Khoa hoc quoc gia My, 1985). Mot lan na, cac bang
chng cho van e nay lai c cung cap t cac th nghiem mesocosm
(Davies va cong s, 1980). S thay oi co the dien ra vi mot nong o
dau rat thap, khoang 5 15 g/l (Davies va cong s, 1980). Tuy nhien,
khong co d lieu chac chan ch ra rang, van e nay xay ra trong moi
trng thc te la do b nhiem dau.
Nhieu loai ca co trng va ca con cung b tac ong. Rat nhieu
nghien cu a cho biet, trng va ca con cua vai loai ca cc ky nhay cam
vi tac ong oc cua dau hoa tan (Hoc vien Khoa hoc quoc gia My,
1985). Nong o dau thap co the gay ra cac tac ong di mc gay chet
cho trng va ca con. Dau lam cham tien trnh n cua trng va qua trnh
phat trien cua ca con nong o thap hn nong o gay chet trc tiep
453
(Kuhnhold va cong s, 1978). Do trng va ca con rat de b tan cong bi
cac loai san moi (Oiestad, 1982), mot toc o phat trien cham hn se lam
gia tang t le t vong do b san moi. Hn na, cac loai san moi an trng
va ca con co the la mot tac nhan quan trong kiem soat viec tai phuc hoi
(Oiestad, 1982). Thc te, Cushing (1976) a gia thiet rang, t le phat trien
cua au trung, bang cach thay oi thi gian tiep xuc vi loai san moi, co
the la yeu to quan trong nhat kiem soat viec tai phuc hoi. Do o, nong o
di mc gay chet cua dau co the lam giam s tai phuc hoi do gay ra s
cham phat trien.
10.3.6. oc I|nh s|nh hoc cuo coc hydrocorbon Irong nuoc
oc tnh cua dau hoa va hydrocarbon c biet en va c nghien
cu sau ngoai thc a lan trong phong th nghiem da tren cac ch tieu
phan tch sinh hoc. Co nhieu tai lieu e cap en cac chat oc ac biet oi
vi nhieu loai sinh vat khac nhau (Currier va Peoles, 1954; Gesamp,
1993) Nhieu nghien cu tong hp gan ay a co gang da vao cac quan
sat thc nghiem e rut ra moi quan he gia ac tnh ly hoa cua cac
hydrocarbon va oc tnh cua chung. Ngi ta con da vao kha nang tiem
tang e d oan cac moi quan he cua a so cac loai hydrocarbon va cac
hp chat cua chung ma khong trc tiep da vao cac phan tch sinh hoc
(Birge, 1983; Miller, 1984). T cac nghien cu nay, mot quan sat quan
trong cho thay oc tnh cua hydrocarbon thong thng co lien quan en
cau truc hoa hoc va kha nang d ng trong nc (Hermens, 1985 ). Noi
cach khac, moi lien quan nay cho thay cac hydrocarbon o co kha nang
tan trong nc. Thong ke cac moi quan he nay nham a ra cac gii han
cua cac hydrocarbon phu hp vi sinh vat.
Sinh ly cua sinh vat khi b d ng nc nhiem dau la toc o van
chuyen cua cac hydrocarbon vao c the sinh vat phu thuoc vao kha nang
hoa tan trong m cua cac te bao cellulose. V the, kha nang hoa tan cua
m la yeu to chnh kiem soat toc o va mc o tch tu sinh hoc cua cac
hydrocarbon t moi trng nc (xem them Chng 3: oc hoc moi
trng nc). Hn na, trong nhng trng hp nghiem trong, kha na ng
ho a tan cu a lipid co a nh h ng e n m c o pha v ma ng te ba o, no la
nguye n nha n ga y ne n s ma t huye t tng cu a te ba o.
T nhng quan sat nay, ch so oc tnh da vao thanh phan cua cac
hydrocarbon thong thng gia pha long va n-octanol c e xuat bi
454
Abernethy, 1986. Ch so nay c s dung e mo hnh hoa oc tnh va s
tch tu trong chuo i th c pha m cu a h p cha t h u c ch a chlor.
10.4. O C CHA I IU HOA I O NG CO NG NGHIE F
S phat trien cua nen cong nghiep the gii em en cho con ngi
nhieu tien nghi nhng ong thi no cung em en cho con ngi nhieu
rui ro, nguy hiem hn. Cac san pham cua cong nghiep hien ai tao ra
nhieu chat thai oc hai cho moi trng va con ngi trong qua trnh san
xuat va s dung chung. Ngoai ra, hoa chat ro r trong qua trnh s dung
cung gay oc hai nguy hiem cho sc khoe con ngi va moi trng.
Chat tha i t ca c qua trnh san xuat cong nghie p la ca c hon hp,
bao go m nhie u tha nh phan kha c nhau, trong o ch a nhng thanh pha n
o c hai. Nh ng cha t tha i na y ne u b a vao mo i tr ng va kho ng c
quan ly ung mc th se tr thanh nguon gay o c cho moi tr ng. Vie c
ta o ra cha t tha i la qui lua t ta t ye u; va cong nghe cang tho s la c hau th
l ng cha t tha i ca ng l n. So l ng cha t tha i t le vi qui mo san xua t
cua nha may. Thanh phan chat tha i vo cu ng a dang, moi mot nganh
san xua t, mo i mo t nha may co mo t loa i cha t tha i a c trng rie ng bie t,
cong nghe kha c nhau th cha t thai cung khac nhau. Sau khi phan loai,
tai che, chat tha i se c x ly kha c nhau tuy theo nguon goc phat sinh.
Cha t tha i c xa c nh la o c ha i se c tach rie ng va co bien pha p
x ly thch h p.
nh ngha: Chat thai oc hai: la chat thai, hay hon hp nhieu chat
thai, tuy theo so lng nong o tnh chat vat ly, hoa hoc kha nang
gay o nhiem cua no co the: (1) gay ra, hay ong gop mot cach ang ke
vao, s gia tang t le t vong hay s gia tang nhiem benh nguy hiem hay,
(2) gay hai tiem tang cho sc khoe con ngi hay cho moi trng ni no
c x ly, ton tr, van chuyen va huy bo khong ung qui cach.
Chat thai oc hai co mot trong bon ac iem chnh nh sau: 1- tnh
de chay, 2- tnh an mon, 3- tnh de no va 4- tnh oc.
Mot chat thai oc hai khi tiep xuc vi c the song co the giet, lam
thng ton hay suy yeu ca the o. Cac hp chat oc co tnh nguy hai hay
khong tuy thuoc vao s quan ly va s tiep xuc cua chat thai.
Chat thai gay ngo oc cap tnh co the lam thng ton con ngi hay
ong vat co vu khi b ht, an phai hoac tiep xuc vi da. Tnh toan o oc
455
LD
50
a c tieu chuan hoa da tren c s viec tiep xuc vi oc chat
qua da, qua ng tieu hoa hay ng ho hap va a c chap nhan rong
rai bi cong ong khoa hoc la ang tin cay.
Tnh toan o oc man tnh hau nh cha c tieu chuan hoa nh la
tnh toan ngo oc cap tnh. Viec khong the duy tr lau dai con ngi hay
ong vat co vu trong ieu kien th nghiem co kiem soat lam cho s tnh
toan o oc man tnh ro rang la khong the thc hien c. Cac nha khoa
hoc ang oi mat vi van e lien ket cac d lieu o oc cap tnh vi cac
trng hp man tnh. Th nghiem trong phong th nghiem tren ong vat
co vong i ngan thng c s dung e thu thap thong tin ve o oc
man tnh. Da tren cac ca the th nghiem, cac thong tin nay se c
nghien cu ve moi tng quan co the co gia con ngi va cac ong vat
co vu khac.
Nhiem phong xa co the gay ra cac tac hai cap tnh hay man tnh
cho sc khoe chang han nh ung th, quai thai hay ot bien gen. Mat
khac, con ngi lai thu c li ch ang ke t viec s dung chat phong
xa trong cac lnh vc y khoa va sinh hoc cung nh cong nghe ien nang.
Neu cac chat phong xa c quan ly ung an th cac nguy c nhiem
phong xa se giam i rat nhieu.
Bang 10.1. Lieu gay chet toi thieu cua mot so hp chat cc oc
Hp chat Sinh vat th Lieu gay chet toi thieu
(mol/kg trong lng c the)
Botulinum toxin A
Tetanus toxin
Diphtheria toxin
2,3,7,8-TCDD
Butotoxin
Curare
Strychnine
Muscarin
Diisopropylfluoro phosphate
Sodium cyanide
Chuot
Chuot
Chuot
Ln lang
Meo
Chuot
Chuot
Meo
Chuot
Chuot
3,3.10
17
1,0.0
15

4,2.10
12

3,1.10
9

5,2.10
7

7,2.10
7

1,5.10
6

5,2.10
6

1,6.10
5

2,0.10
4

(Nguon: US EPA, 1968)
456
Chat thai co cha cac hp chat gay benh co the gay nguy hiem cho
con ngi va moi trng, khong ch nhng ngi quan ly rac thai ma con
ca cong ong noi chung. Ngi ta a nhan ra rang, cac sinh vat gay benh
co khap ni trong moi trng song cua chung ta, hien dien moi dang.
Y te la lnh vc tao ra cac chat thai oc hai loai nay nhieu nhat. Chat thai
y te oc hai cung phai c huy bo sao cho khong gay hai cho con ngi
va moi trng.
Chat oc co the la chat kch thch gay ra s noi man o hay viem
da. S quan ly thch hp chat thai oc hai la can thiet e co the giam
thieu s tiep xuc cua con ngi va cac thu tuc y te phai c tuan thu
trong trng hp xay ra s tiep xuc.
Tch luy sinh hoc chat thai co mc o oc thap co the, trong ngo oc
man tnh, vt ngng chu oc va gay nguy hiem cho con ngi. Mot so
hp chat oc co the tap trung trong mot ca the va i vao trong chuoi thc
pham. Kim loai nang, nh thuy ngan va ch, va mot so hydrocarbon, chang
han PCB va CCl
4
, c biet la nhng chat tch luy trong c the ngi. Do
o, viec quan ly thch hp cac chat thai nay la can thiet e tranh s xam
nhap cua chung vao moi trng.
Mo t so cha t tha i o c ha i co the ga y ra s bie n o i gen ng i
va o ng va t co vu , ga y ra nh ng ta c ha i la u da i cho s c kho e con
ng i va mo i tr ng. Kha na ng cu a ca c cha t tha i o c ha i trong vie c
bie n o i gen, trong ngo o c ca p tnh hay ma n tnh, e u cha c nh
l ng. Trong ha u he t ca c tr ng h p nhie m o c, co the no i ra ng, co
mo t va i gia tr ng ng ga y ra ca c pha n ng co ha i. Vie c thie u tho ng
tin ve nhie m o c ca c sinh va t trong pho ng th nghie m va s kho kha n
trong vie c thu tha p tho ng tin tin ca y ve s nhie m o c tre n con ng i
la m cho lnh v c qua n ly cha t tha i o c ha i ga y ra nhie u tranh ca i gi a
ca c nha khoa ho c.
10.5. OC CHAI IU HOAI ONG NONG NGHIEF
San xuat nong nghiep bat c ni nao tren the gii eu khong the
thieu thuoc BVTV, neu muon at nang suat cao. Tuy nhien, thuoc BVTV
cung chnh la chat oc gay hai cho sc khoe con ngi va moi trng neu
khong c quan ly va s dung ung qui trnh.
457
10.5.1. kho| n|em ve Ihuoc boo ve Ihuc voI (xem Sinh thai moi
trng ng dung, Le Huy Ba, Nxb KHKT, 2000)
Thuoc BVTV, con goi la thuoc tr dch hai, co hang ngan loai khac
nhau, tuy theo cong dung cua chung ma chia thanh tng nhom khac nhau.
Hien nay, ang co khoang 300 loai thuoc tr sau, 290 loai thuoc diet co,
165 thuoc diet nam va rat nhieu loai thuoc tr sau hai khac co nguon goc
hoa hoc vi tong so hn 3000 cong thc (Hayes, 1991).
S dung thuoc BVTV a em lai mot so li ch cu the cho con
ngi: gia tang san lng nong san, ngan chan cac h hai xay ra trong
khi thu hoach va ton tr va bao ve c hang trieu sinh mang con ngi
khoi cac dch benh gay ra bi cac loai sau hai, chuot bo.
10.5.2. Fhon |oo| Ihuoc 8VIV
a) Phan loai thuoc BVTV theo chc nang sinh thai
Thuoc diet nam
Thuoc diet nam c s dung e bao ve hoa mau va gia suc khoi
cac loai nam gay benh, gom cac loai: a) cac chat vo c, nh cac hp chat
cha lu huynh, ong; b) cac hp chat organometallic cua thuy ngan va
thiec; c) cac chlorophenol nh tri-, tetra-, penta- chlorophenol; va d) cac
chat hu c tong hp nh dithio-carbamate va captan.
Thuoc diet co
Dung e tieu diet cac loai co dai, giam s canh tranh sinh ton cho
cac loai hoa mau. Thuoc diet co bao gom cac loai: a) cac amide nh ala-
chlor va metola-chlor; b) cac triazine nh atrazine, hexazinone va
simazine; c) cac thiocarbamate nh butylate; d) cac dinitro-aniline nh
trifuralin; e) cac acid chloroaliphat nh dalapon va trichloroacetat; g) cac
hp chat hu c co cha phot pho nh glyphosphate; va h) cac hp chat
vo c nh cac loai muoi arsenate, cyanat va chlorat.
Thuoc diet con trung
Dung e tieu diet cac loai sau hai va cac vector mang cac benh
nguy hiem cho con ngi nh sot ret, sot vang da, san, sot phat ban va
cac benh dch. Mot so thuoc diet con trung ben vng nh: a) cac hp chat
vo c cua arsenic va fluoride; b) cac chat hoa hoc chuyen hoa thc vat
t nhien va cac chat tong hp tng t nh nicotine, pyrethroid,
458
rotenoid; c) cac hydrocarbon co cha chlorinat thuoc nhom DDT (gom
DDT, DDD, methoxychlor); d) lindane, mot ong phan cua benzen
hexachloride; e) cac hp chat hu c a vong cha chlorinat nh
chlordane, heptachlor, mirex, aldrin va dieldrin; f) cac terpen chlorinate
nh toxaphen; g) cac ester organophot phous nh parathion, diazinon,
fenitrothion, malathion va phosphamidon; h) cac carbamat nh carbaryl
va aminocarb; va i) cac thuoc tr sau vi sinh nh bacillus thuringiensis
(B.t.) va virus polyhedrosis hat nhan.
b) Phan loai theo chc nang hoa hoc
Thuoc BVTV vo c
Nhom nay gom cac hp chat oc, thng u the nhat la cua
arsenic, ong, thuy ngan. Cac chat nay khong phan huy trong ieu kien
thng va khi c s dung lam thuoc tr sau chung se la cac chat oc
rat ben vng. Tuy nhien, viec phan giai oc tnh trong moi trng cua
chung co the xay ra do s thay oi cau truc phan t gay ra bi cac phan
ng hoa hoc vo c va hu c. Hn na, tnh ben vng cua cac chat vo c
trong at b anh hng bi qua trnh phan tan do cac thay oi cau truc vat
ly nh loc, xoi mon do gio va nc. Cac thuoc tr sau vo c noi bat gom
cac loai sau:
Hon hp bordeaux: la mot thuoc tr benh vi mot vai thanh phan
goc ong hoat ong, bao gom tetracupric sulfate va pentacupric sulfate.
Hon hp bordeaux c s dung nh mot chat diet nam cho trai cay va
rau mau. No hoat ong da tren ac tnh c che cac enzym khac nhau
cua nam.
Cac hp chat cha thach tn: bao gom trioxide arsenic, sodium
arsenit va calcium arsenate la nhng loai thuoc diet co. Thuoc BVTV thuoc
nhom nay co paris xanh, arsenate ch va arsenate calcium.
Thuoc BVTV hu c
Mot so thuoc BVTV hu c c mot so loai thc vat nhat nh tiet
ra, nhng phan ln c tong hp bi cac nha hoa hoc. Cac thuoc BVTV
noi bat gom cac loai sau:
Cac thuoc BVTV hu c t nhien
ay la cac chat hoa hoc c trch ly t nhieu loai thc vat. Mot
loai thuoc BVTV quan trong la alkaloid nicotine va cac hp chat cha
459
nicotinoid, c trch ra t cay thuoc la (nicotiana tobacum) va thng s
dung di dang muoi nicotine sulfate. Mot loai khac na la pyrethrum,
mot phc hp cua sau loai chat hoa hoc (pyrethrin I va II, cinerin I va II,
jasmolin I va II) trch ly t loai con trung dang hoa cuc va cac hoa
pyrethrum, chrysanthemum cineraiaefolium va C. coccinium. Mot phc
hp hoa hoc khac c s dung nh thuoc tr sau, gam nham la cac
rotenoid, ac biet la rotenone, c trch ly t loai cay nhiet i derris
dlliptica, D.malaccensis, lonchocarpus utilis va L. urucu.
Cac hp chat tong hp hu c kim loai
a c s dung rong rai, hau het la cac chat diet nam. Quan trong nhat
trong loai nay la hp chat hu c cua ch. Chang han phenylmercuric acetate,
methylmercury, methoxyethylmercuric chloride.
Cac hp chat phenol
ay la cac chat diet nam, dung e bao ve cac cay go. u the la cac
trichlorophenol, tetrachlorophenol va pentachlorophenol.
Cac chlorinate hydrocarbon
ay la mot nhom rat phong phu cac thuoc tr sau tong hp. u the
la cac nhom phu sau:
+ DDT va cac chat cung ho, bao gom DDD va methoxychlor. DDE
ngoai tac dung tr sau, con la mot san pham phan cat ben vng tch tu
trong cac ca the b phun DDT va DDD. Ton d cua DDT va cac chat
cung loai co chu ky ban phan huy khoang 10 nam trong moi trng at.
Kha nang phan tan trong at, nc, khong kh cua cac hp chat nguy
hiem nay a gay ra mot s o nhiem toan cau. Co the tm thay chung
trong cac li thc an do tnh ben vng cua chung va s tch tu sinh hoc.
Lindane, cac o ng pha n cua 1, 2, 3, 4, 5, 6 hexachlorocyclohexane, la
chat hoat o ng cau thanh benzene hexachloride.
Chat thm a vong: u the s dung la cac ong phan -cis va -
trans cua chlordan, heptachlor, aldrin, dieldrin.
Chlorophenoxy acid, co da ng gio ng auxin, la cha t ie u ho a
sinh tr ng va la thuo c die t co cho n lo c cho ca c th c va t ha t kn la
ro ng. Cha t sinh ra no la 2,4-D. Mo t h p cha t co hoa t tnh cao hn 2,4-
D la 2,4,5-T
460
Cac thuoc tr sau phot pho hu c
Dung e tr cac loai sau hai, giun tron. Loai nay co tnh oc oi vi
cac loai chan ot nhng kem ben vng trong moi trng. Mot so thuoc tr
sau co hai cho cac loai ca, ong vat co vu, chim nh parathion, methyl
parathion, fenitrothion malathion, phosphamidon.
Cac thuoc tr sau goc carbamate
oc oi vi cac loai chan ot, ben vng tng oi trong moi trng.
Cac chat ien hnh la aminocarb, carbaryl, carbofuran.
Thuoc diet co triazine
Dung trong oc canh ngu coc, lam chai, xau at. ien hnh nh
simazine, atrazine, hexazinone.
Cac pyrethroid tong hp
La thuoc tr sau va giun ky sinh trong nong nghiep. Rat oc cho ca
va cac thc vat tren can va di nc, tnh oc thay oi oi vi cac ong
vat co vu, t oc oi vi chim. ien hnh la cypermethrin, deltamethrin,
permethrin, cac pyrethrin, tetramethrin va pyrethrum tong hp.
10.5.3. oc I|nh du |uong cuo Ihuoc 8VIV
a) Khai niem ve d lng thuoc BVTV
Theo tieu ban danh phap dinh dng cua Lien hp quoc th d
lng thuoc BVTV la nhng chat ac thu ton lu trong lng thc va
thc pham, trong san pham nong nghiep va trong thc an, vat nuoi ma do
s dung thuoc gay nen. Nhng chat ac thu nay bao gom dang hp
chat ban au, cac dan xuat ac hieu, san pham phan giai, chuyen hoa
trung gian, cac san pham phan ng va cac chat phu gia co y ngha ve mat
oc ly. ay la nhng hp chat oc. D lng c tnh bang g hp
chat oc trong 1kg nong san hoac bang mg/ kg nong san. Tng loai thuoc
oi vi tng loai nong san eu c qui nh mc d lng toi a
(maximum residue limit: MRL) tc la lng hp chat oc cao nhat c
phep ton lu trong nong san ma khong gay anh hng en c the ngi
va vat nuoi khi s dung nong san o lam thc an.
Mc d lng toi a cua moi loai thuoc trong tng san pham cay
trong va vat nuoi thng c qui nh khac nhau moi nc, can c vao
461
ac iem sinh ly, sinh thai va nhat la can c vao ac iem dinh dng
cua ngi dan nc o.
b) ong thai d lng thuoc BVTV
Thuoc BVTV c cay hap thu, chuyen van va tch luy chu yeu
cac bo phan sinh trng va d tr chat dinh dng. Trong cay, hang loat
cac phan ng, chuyen hoa va phan giai thuoc xay ra di tac ong cua anh
sang, nhiet o, khong kh va nhat la hoat ong cua cac enzym trong cay.
Nhng san pham phan giai cha phosphate, nitrate (thuoc lan hu
c va cac hp chat cha nit) co the c cay s dung lam thc an. Cac
san pham phan huy khac cay bai tiet ra ngoai the kh qua kh khong la
hoac dang hoa tan trong nc qua nh giot (guttation).
Toc o chuyen hoa va phan giai thuoc trong cay tuy thuoc vao o
ben vng cua hoat chat trong c the song, mc hoat ong cua enzym cua
cay, tuoi cua cay ieu kien thi tiet ben ngoai,.
b.1. Thuoc BVTV co nguon goc halogen
Nhng dan xuat cua halogen va nhng chat tng t
Nhng dan xuat cua halogen la nhng chat tong hp ben vng
trong nhieu tuan en nhieu nam sau khi c phun va rai. Chung hoa tan
trong cac acid beo nhng lai khong hoa tan trong nc; mot so b phan
huy nhiet o cao va co the la trong moi trng... hay trong nhng hp
chat tng ng.
Nhng cong thc thuoc tr sau thng mai co the la: thuoc tr sau
dang tinh khiet ky thuat, dang hon hp kho cua nhieu thuoc tr sau hay
dang dung dch cua mot hay nhieu thuoc tr sau trong nhng dung moi
hu c khac ma ac biet la kerosense, toluene hay nhng dan xuat khac
cua dau hoa. Nhng dung moi nay ban than chung cung rat oc hai.
DDT dng nh la mot trong nhng chat oc hai nhat trong trng hp
nay, t nhat la oi vi ong vat th nghiem. Vi ngi, lieu dung 20 g DDT
10%, hon hp kho vi bot a dan ti trieu chng nghiem trong keo dai
khoang 5 tuan le dan en viec phuc hoi rat kho khan. Tnh oc hai cua
nhng dung dch nay thng ln hn tnh oc hai cua cac dung moi rieng le.
nh mc cho phep cua cac chat dan xuat t chlorobenzene trong
hau het thc pham la 0,05 - 7 ppm, tr methoxylchlor (14 ppm).
462
C che cua s nhiem oc bi cac tac nhan halobenzene cha c
biet ro. Tac dung oc hai khong oi hoi s thay oi chuyen hoa cau truc
hoa hoc cua chung.
DDT tac dung chu yeu tren tieu nao va vung vo nao van ong cua
he than kinh trung ng, khien ong vat va ngi de b kch ong, rung
mnh, yeu c va co giat rat ac trng.
Chat DDT va perthane ac biet lam suy yeu chc nang cua vo
thng than cua ngi. Con chat ovotran gay ra kch thch da hoac d ng
oi vi da ngi nhay cam.
Phan ln cac tac hai cua DDT gay nen hoai th gan, xuat hien
mang nc chung quanh nhng te bao than kinh ln cua he than kinh
trung ng, tch m c tim va lam suy thoai cac ong dan than. Bieu
hien ac trng nhat cua cac suc vat th nghiem vi cac chat dan xuat
khac cua halobenzene la ton thng gan.
* Trieu chng
Nhng bieu hien chnh cua ngo oc bi cac tac nhan nay la: non
ma, rung mnh va co giat.
+ Ngo oc cap tnh (ch xay ra trong trng hp uong thuoc)
1. Uong t 5 g hay nhieu hn chat DDT kho: non ma nghiem trong
bat au trong 30 phut hoac 01 gi, s suy yeu va te tay chan bat au tang
dan. Lo lang va cam xuc manh, tieu chay co the xuat hien.
2. Uong t hn 20 mg DDT kho: Mi mat bat au giat manh trong vong
t 8 - 12 gi. Sau o, rung c, au tien xay ra au roi lan tiep ra ngoai vi vi
nhng cn co giat nghiem trong giong nh trong trng hp ngo oc
strychnine. Mach bnh thng, ho hap luc au tang nhanh sau o cham dan.
3. Hieu qua cua dung moi. Cac dung moi hu c co mat trong nhieu
thuoc tr sau thng mai lam giam tac dung co giat cua DDT va lam
tang s tram cam cua he than kinh trung ng. Bat au hi th cham va
yeu trong vong 1 gi sau khi uong hoac hap thu mot dung dch DDT
xuyen qua da cho thay co lien quan ti dung moi hn la oi vi DDT.
+ Ngo oc man tnh
Cac cong nhan co mc tch luy hn 648 ppm DDT trong mo m van
hoan toan khoe manh; trong khi phan ln nhng ngi khac co bieu hien
463
benh tat khi trong mo m tch luy thuoc tr sau goc halogen di mc 15
ppm. Cac thuoc tr sau nay luon c cha dai han trong m cua cac c
the, nhng khong u so lng e gay ra trieu chng b benh hay chet.
Viec DDT gay hai cho gan co the suy oan t cac con vat th nghiem,
nhng en nay cha co so lieu ay u.
Chat benzene hexachloride (tc gamma isomer = lindane)
Thng ben vng trong vong 3-6 tuan le sau phun rai. No hoa tan
trong m ch khong tan trong nc.
Di dang bot co the hut dnh, nhu tng bui hoac dung dch trong
dung moi hu c eu co the dung nh thuoc tr sau. Chat bao che ky
thuat va chat ong phan gamma (lindane) eu c dung trong bm phun
sng va s ngo oc nghiem trong se xay ra khi tiep xuc hi oc ay.
Neu uong phai t 20 - 30 g chat nay se co nhng trieu chng
nghiem trong, nhng cai chet chac khong xay ra, ngoai tr so lng o
c hoa tan trong dung moi hu c. Trong trng hp lindane vi lieu
3,5 g cho trong lng 70 kg c xem la nguy hiem. Tren mot be gai 2
tuoi ri, uong t 50 - 100 mg cho moi kg trong lng se gay ra co giat,
va hoi phuc sau 24 gi. nh mc chap nhan c cua benzene
hexachloride hay lindane trong thc pham la 10 ppm hay t hn. Nong o
gii han lindane la 0,5 mg trong 1 kg m.
Cac trng hp ngo oc nghiem trong c neu kha hiem hoi va
nguyen nhan thng la uong phai do tai nan hoac t t.
Hai chat nay kch thch he than kinh trung ng gay ra chng rat de
cau knh, chng mat lien ket trong cac c ong cua than the va chng co
giat. Chng phoi nc va suy sup mach mau cung co the co nguon goc
than kinh. Tac ong cua lindane tren cac suc vat th nghiem bat au
trong vong 30 phut va keo dai tren 24 gi; vi san pham ky thuat, hieu
qua bat au tre hn 1- 6 gi va sau o keo dai tren 4 ngay.
Chat oc nay c lu gi trong m va thai dan qua bai tiet nc
tieu, phan hay sa. Trong cac chat ong phan cua benzene hexachloride
th lindane c bai tiet nhanh nhat.
ac iem noi bat cua ngo oc suc vat la hoai th gan. Nhng
thay oi khac c thay trong thc nghiem vi cac suc vat ngo oc la s
464
thoai hoa bieu b cac ong dan than va s thay oi te bao trong nao, vo
thng than va tuy xng. Benzene hexachloride la mot chat gay ung th
tren suc vat.
+ Bieu hien lam sang
Nhng bieu hien chnh cua ngo oc: non ma, run va co giat.
* Ngo oc cap tnh (do uong hay nhiem oc nhieu qua da vi mot
dung dch am ac trong dung moi hu c)
Trieu chng bat au t 1 - 6 gi. Non ma va tieu chay xuat hien
trc roi sau o la co giat. Hi th ngan, da hay niem mac co mau xanh
(do thieu oxy hoac hemoglobin bat thng trong mau), suy yeu tuan hoan
mau co the bat au rat nhanh.
Co the nhiem oc qua da hoac do nuot phai, dan en chong mat, nhc
au, buon non, run ray, yeu c. Ngoai cac trieu chng tren, hi benzene
hexachloride hoac lindane con gay ra nga ngay kho chu mat, mui va
hong. Nhng trieu chng ay bien mat nhanh sau khi thao thut.
* Ngo oc man tnh
S nhiem oc do cac chat ong phan cua benzene hexachloride a
khong c neu len mot cach co he thong
Benh viem da do benzene hexachloride xuat hien nhng tnh trang
c cai thien nhanh sau khi x ly.
Toxaphene (nhng camphene c chlo hoa)
Toxaphene gom co nhng terphen c clo hoa, vi chat camphen
clo hoa chiem phan ln. No ben vng trong thi gian t mot en sau
thang sau phun rai, tan trong m, khong tan trong nc. Toxaphene co
the dung lam thuoc tr sau di dang bot co the lam am t, bui, nhu
tng co ong, dung dch am ac trong dau.
Lieu t vong cua toxaphene cho mot ngi ln c c lng la
tren di 2g. Nhieu thanh vien trong mot gia nh a b ngo oc khong
chet sau khi an rau xanh b nhiem oc toxaphene en mc 3g trong moi
kg rau xanh. Lieu toi a khong gay chet khoang 1g. Nhieu trng hp t
vong tren tre em thng do uong phai mot so lng ln hn nhng cha
xac nh c. Lieu dung th c trong thc an la 7 ppm. t nhat ba
465
trng hp t vong do uong toxaphene a c bao cao. Gii han tch luy
toxaphene la 0,5 mg trong mo m.
Toxaphene dan en co giat bi chung gay ra hien tng kch phat
lan truyen nao bo va cot xng song. Nhng ieu nay rat giong nhau ve
tnh cach tac ong.
Nhng bieu hien trong ngo oc cap tnh la xuat huyet va sung
huyet trong nao, phoi, tuy song, tim va ruot. S phu thung va ton thng
cuc bo do thoai hoa trong nao va tuy song cung co bieu hien. Trong thc
te th nghiem, ngo oc man tnh, nhng thay oi do thoai hoa c tm
thay trong cac mo mem cua gan va ong nieu cua ong vat.
* Ngo oc cap tnh (do hap thu qua ruot hoac da)
Co giat xay ra ma khong co trieu chng nao bao trc, nhng no
cung co the xay ra sau khi buon non hoac non ma. Trong ngo oc gay
chet, s co giat xay ra tng cn cho en khi ngng th, thng trong
khoang 4 24 gi sau khi ngo oc. Trong ngo oc khong gay chet, cham
dt co giat sau mot giai oan met moi va yeu t.
* Ngo oc man tnh (do an uong, ht th va hap thu qua da)
Nhng trng hp ngo oc man tnh cha c e cap trong cac tai
lieu. Cac th nghiem tren ong vat cho thay rang toxaphene t gay ngo
oc man tnh nh DDT nhng no cung gay ra nhng thay oi trong gan va
than nh DDT.
Cac thuoc diet con trung co goc polycyclic chlor hoa
ay la nhng hoa chat tan c trong chat beo nhng khong tan
trong nc.
Chung dang n hoac hon hp bot hay dung dch c dung e
kiem soat ruoi, muoi va con trung ngoai ong ruong.
oc tnh cua chung oi vi chuot ln hn so vi cac dan xuat
chlorobenzene. V du, th nghiem chuot cong, ta co LD
50
cua aldvin la 5
mg/kg, cua dieldvin la 40 mg/kg, heptachlor la 90 mg/kg, chlordecone la 65
mg/kg, chlordane la 200 mg/kg, endosunfat la 30 mg/kg. ngi trng
thanh, cac trieu chng nghiem trong xay ra sau khi b nhiem 15-50 mg/kg
hoac 1-3 g chlordane. Cac dan xuat indane khac co the oc hn.
466
Mc chu ng cho phep cua cac hoa chat goc indane nay dao ong
t 0-0,1 ppm. Gii han nhiem cho chlordane, heptachlor la 0,5 mg/m
3
,
dieldrin va aldrin 0,2 mg/m
3
, endosunfat la 0,1 mg/m
3
.
Nhng thay oi benh ly bao gom: sung huyet, phu thung, xuat
huyet phoi, than va nao. Than b ton thng cac te bao hnh ong. Trong
gan, bang cach cho ong vat th nghiem an cac dan xuat indane nong
o 10000 ppm se tao ra s bam cac tieu the a kiem vao ra te bao.
lieu cao hn, nhng thay oi theo hng suy thoai se xay ra trong gan va
ong than.
Cac trieu chng chu yeu cua ngo oc cac dan xuat indane la run va
co giat.
* Ngo oc cap tnh (do an, ht hoac nhiem qua da)
Sau khi nhiem t 30 phut en 6 gi xuat hien cac trieu chng nh
tang kha nang kch thch, run ray, khong t chu va co giat; tiep theo la suy
thoai he than kinh trung ng va ngng th. ngi, an phai 25 mg/kg se
b ton thng than thong qua chng bach nieu (proteinuria), chng huyet
nieu (hematuria) hoac amiria cung c ghi nhan. Hai nam sau khi nhiem
endosulfate, benh nhan b huy hoai nhan thc va cam xuc, giam tr nh
nghiem trong, giam s phoi hp th giac va mat kha nang hoat ong.
* Ngo oc man tnh (do an, ht hoac nhiem qua da)
Ngo oc chlordecone keo dai co the gay ra cac trieu chng ve than
kinh. Ca chlordecone va mivera eu co kha nang gay ung th cho ong
vat th nghiem. S ong kinh thnh thoang xay ra nhng cong nhan hap
thu phai endosulfan dang bot. Cac hnh anh ien nao cho thay s ong
kinh co tien trien nhng se tr lai bnh thng khi ngng tiep xuc vi
chat oc. Co trieu chng co the keo dai hn mot tuan sau khi ngng tiep
xuc hoac sau ngo oc cap tnh.
ac tnh thuoc tr sau nhom chlor hu c
Thuoc phan giai trong cay cham, nhat la nhng hp chat co ap
suat hi thap. San pham chuyen hoa cua no t oc hn hp chat ban au
(tr mot so thuoc thuoc nhom cyclodine nh dieldrin, DDT). Phan ln cac
hp chat tr sau chlor hu c rat ben vng trong c the ong vat, thc
vat, tch luy lau trong mo m, lipid, lipoprotein, sa.
467
Thuo c tr sa u nho m la n h u c va carbamate
Trong c the o ng th c va t, ca c h p cha t la n h u c va
carbamate t hoa c kho ng tch lu y la u trong lipid, lipoprotein, mo m .
Tuy nhie n, thuo c ho a tan trong da n xua t ether cu a acid h u c vo ng
thm va to n lu ra t la u.
Trong c the o ng th c va t, s chuye n ho a cu a cacbamat cha m
hn, ca c h p cha t trung gian trong qua trnh chuye n ho a co o c tnh
tha p hn da ng ban a u.
S chuye n ho a cu a ca c h p cha t la n h u c die n ra nhanh va
ph c ta p, xua t hie n nhie u h p cha t trung gian o c o i v i co n tru ng
va o ng va t ma u no ng hn ra t nhie u la n da ng thuo c ban a u.
Thuoc tr sau thuoc nhom pyrethroid va mot so hp chat khac
Ca c h p cha t pyrethroid, benzoylphenyl ure , da n xua t thiadiazin,
h p cha t oxihidrocarbon, d i ta c o ng cu a enzym ca y va a nh sa ng
ma t tr i, chuye n ho a va pha n gia i nhanh, t to n lu trong no ng sa n,
ca c h p cha t chuye n ho a trung gian t o c hn da ng h p cha t ban a u
hay kho ng o c.
10.5.4. Iho | g|on co ch |y
Th i gian ca ch ly (pre harvest interval - PHI) la khoa ng th i gian
tnh t nga y ca y tro ng hoa c sa n pha m ca y tro ng c x ly thuo c la n
cuo i cu ng cho e n nga y c thu hoa ch no ng sa n la m th c a n cho
ng i va va t nuo i ma kho ng ga y to n ha i e n s c kho e.
Th i gian ca ch ly c qui nh ra t kha c nhau o i v i t ng loa i
thuo c tre n mo i loa i ca y tro ng va no ng sa n. Du ng thuo c cho ca y tro ng
va no ng sa n cha he t th i gian ca ch ly a thu ha i no ng sa n, ng i
du ng no ng sa n co nguy c b ngo o c va co the b nguy hie m e n tnh
ma ng do a n pha i ca c h p cha t o c trung gian, nha t la khi ca y tro ng va
no ng sa n co x ly thuo c la n h u c. Re ca y co kha na ng ha p thu thuo c
t a t, n c, va n chuye n va tch lu y la i trong la , qua , Ng c la i, phun
thuo c le n ca c bo pha n cu a ca y tre n ma t a t, bo pha n d i ma t a t cu a
ca y cu ng tch lu y thuo c. Do o , cu ng ca n gi u ng th i gian ca ch ly
khi thu hoa ch ngay ca ca c bo pha n ca y kho ng tie p xu c v i thuo c.

468
10.5.5. o do c cu o mo I so |oo | Ihuo c
Bang 10.2. Mc o oc mot so loai thuoc BVTV
Ten thuoc o
oc
LD
50
qua
mieng
(mg/kg)
LD
50

qua da
(mg/kg)
MRL
(mg/kg)
PHI
(ngay)
Nhom thuoc
Monitor Ib 15 18 150 0,1 20 Lan hu c
Sumi- II 325 5000 - - Pyrethroid
Cidi II 440 2100 0,2 15 Lan hu c
Cyper II 251 1600 - - Pyrethroid
10.5.6. oc I|nh s|nh Iho| cuo Ihuoc 8VIV
Viec s dung cac loai thuoc BVTV co the gay ra mot so tac hai
trong he sinh thai nh tieu diet mot so loai co ch. Tac hai trc tiep co
the xay ra cho cac loai co vu nh cho, meo va tre em. Tac hai gian tiep
co the xay ra cho cac loai an tht hay cac loai an xac chet khi chung an
cac loai vat b chet do thuoc tr sau. Mot ien hnh cua dang nay la s
suy giam qua mc cua loai chim ln (tyto alba) tai vung Bac My.
Hau het cac trng hp s dung thuoc BVTV eu rat phc tap va
kho kiem soat. Khi thuoc tr sau c phun tren dien rong, mot canh
ong hay mot khu rng, cac loai co ch cung b anh hng bi cac chat
hoa hoc; va do mot so lng thuoc b phun chech ra khoi vung d tnh
nen cang co nhieu loai co ch b anh hng.
Cac moi nguy hiem cua thuoc BVTV oi vi cac sinh vat co ch
hay cac loai thien ch con b anh hng bi cac yeu to sau: a) tnh nhay
cam sinh hoc cua cac sinh vat oi vi tng loai thuoc thay oi khac nhau,
trong loai va trong quan xa; b) cac tac ong thc s en moi trng cua
moi loai thuoc co the b anh hng bi mot so thong so chang han t le
phun, dung cu phun, thi tiet, v tr phun.
Mot nghien cu ve s nhiem oc hoa hoc cho moi trng a c
tien hanh nam 1982 (Frank et al.) tai 11 vung nong nghiep au nguon
Ontario. Co t nhat 81 loai thuoc tr sau khac nhau a c s dung trong
nong nghiep doc theo hanh lang an toan (cua cac con song) va nhieu loai
thuoc c s dung gan nha. Trung bnh, 39% be mat at nhan 8,3
kg/ha/nam. Viec s dung cng o cao thuoc tr sau vung nay a gay
469
ra o nhiem be mat nguon nc tai vung nghien cu. Thuoc diet co
atrazine co mat trong 93% mau nc (vi mc s dung 2,2 g/ha/nam).
Mac du DDT a b cam s dung t nam 1972 nhng van tm thay no
trong 41% mau nc. Con kenh rach BSCL con so nay la 32% (Le
Huy Ba, 2000).
Mot v du khac: quan the ga go (perdix perdix) a suy giam nghiem
trong nc Anh trong nhng thap nien gan ay. Vao nam 1952, mat o
trung bnh cua loai nay la khoang 25 cap/km
2

, nhng vao gia nhng nam
80, giam ch con 5 cap/km
2
(giam 80%, theo Sotherton va Rands, 1986).
Hien tng nay la do viec s dung thuoc diet co rong rai trong vung nong
nghiep trong ngu coc Anh. Viec s dung thuoc diet co a kiem soat c
cac loai co dai va cac loai chan ot nho. Con trung va cac loai chan ot la
thc an cua cac con ga go con cho en khi chung c 2-3 tuan tuoi, sau
o chung chuyen sang che o an hat ln (Green, 1984).
a) Tnh oc cua thuoc oi vi ngi, ong vat mau nong
Hau het cac loai thuoc BVTV eu oc oi vi ngi va ong vat
mau nong. Tuy nhien, mc o gay oc cua moi loai hoat chat khac nhau.
Thuoc BVTV c chia lam hai loai: chat oc nong o (concentrative
poison) va chat oc tch luy (cumulative poison). Mc o gay oc cua
nhom chat oc nong o phu thuoc vao lng thuoc xam nhap vao c the.
di lieu gay chet (subletal dosis) c the khong b t vong va dan dan
thuoc c phan giai, bai tiet ra ngoai c the. Thuoc nhom oc nay la
cac hp chat pyrethroid, nhieu hp chat lan hu c, carbamate, thuoc
nguon goc sinh vat,... Cac loai thuoc thuoc nhom oc tch luy nh nhieu
hp chat chlor hu c, cac hp chat cha arsenic, ch, thuy ngan, co
kha nang tch luy lau trong c the gay nen bien oi sinh ly co hai cho c
the song.
b) Bien phap phong chong
Nhng ngi b nhiem chat oc trong nong nghiep c chia lam
hai nhom: nhom th nhat la nhng ngi lam viec vi chat oc trong suot
qua trnh san xuat thuoc, chuan b a vao s dung, lu tr hoac trc tiep
s dung; nhom th hai la nhng ngi vo tnh b nhiem oc do tiep xuc
vi nhng hoa chat tren, co the do lu tr khong ung cach, trong vung
ang xt thuoc hoac an phai thc pham b dnh thuoc cha c ra sach.
470
e ngan nga ngo oc, chung ta phai chu y thc hien cac bien phap
phong chong sau:
Lu tr chat oc
1. Chat oc phai c cha trong cac kien hang co anh dau ro
rang va cai ong can than, tot nhat la co khoa.
2. Cac hon hp tron lan gia thuoc va bot hoac ngu coc khong
c e gan thc pham. Nguy hiem nhat la cac hon hp co v ngot. Cac
nhan canh bao cua cac hon hp tren phai de thay, de hieu ngay ca oi
vi nhng ngi mu ch.
3. Phai em ot ngay cac bao b a s dung het thuoc e kh cac
chat oc con sot lai. Khi ot phai nh m nap cac thung ng. Cung co
the x ly bao b theo phng phap vi sinh + thuy phan do nhom tac gia
Tran Manh Tr (2007) e xuat).
4. Nghiem cam cha thuoc trong cac o dung e ng thc pham
nh cha trong chai nc giai khat, v no cc ky nguy hiem.
Cac dung cu va quan ao bao ve
1. S dung mat na phong oc va phai co he thong thoat hi khi tron
hay bao che thuoc kho.
2. Phai mac quan ao bao ho lao ong, eo knh bao ve va eo gang
tay dai khong tham dau nht bang chat neoprene moi khi lam viec lau
vi cac hoa chat dau hoac cac chat an mon hu c khac. Phai thay quan
ao bao ho va phai tam ra sach se trc khi an.
3. Phai eo khau trang, mac quan ao bao ho, eo knh bao ve mat
va eo gang tay moi khi chuan b hay s dung cac loai thuoc xt, thuoc
hi hoac cac loai bnh xt thuoc khi thay co nguy c ht phai hi oc hay
b thuoc dnh vao ngi. Cac dung cu bao ve lam bang cao su phai c
s dung e x ly cac chat hydrocarbon chlor hoa; cac dung cu lam bang
neoprene hoac bang cac chat lieu khong tham dau nht khac phai c
s dung e x ly cac chat oc co tnh an mon hu c. Cac chat co nguon
t indane hoac chat gay c che cholinesterase eu ac biet nguy hiem.
Viec tron lan cac hon hp thuoc diet sau bo ch c s dung trong cac
he thong hoan toan rieng biet.
471
Cac bien phap bao ve khac
1. Khi xt thuoc phai luon ng au gio. Khi tri lang gio, nen
ngng xt thuoc e tranh tiep xuc vi bui kh.
2. Tranh gan nhng khu vc ang xt thuoc diet sau bo tren 8
tieng moi ngay. Cac bnh xt thuoc phai c ieu chnh sao cho nong o
thai ra khong qua 1 gram lindane trong 425 cm
3
moi 24h vi ty le khong
oi (khoang 25%). Khong thuoc diet con trung nao an toan khi s dung
vi bnh xt. Cac loai bnh xt thuoc tren khong bao gi c s dung
nhng ni dan c, nhng ni cha thc pham, nhng ni ang nau nng hay
nhng ni ang phuc vu an uong.
3. Khong nen s dung thuoc diet sau bo co clorin hoa hay phosphate
ester nhng cho ma thuoc con sot lai co the dnh vao ngi.
4. Khong c xt thuoc tr sau bo vao cac loai cay thc pham hoac
cac loai cay lam thc an cho gia suc, tr khi cach s dung ch ro rang se
khong e lai mot lng thuoc qua gii han cho phep.
5. e bao ve ngi tieu dung, mot so nhng gii han a c thiet
lap bi Phong quan ly thc pham va dc pham (thuoc Bo Y te) va cac
loai thc pham ma nong o thuoc tren mc gii han cho phep khong
c ban ra ngoai th trng. Nhng mc gii han tren c duy tr mot
mat da vao cac cuoc kiem tra tren nhng canh ong va viec kiem soat
s dung thuoc diet sau bo; mat khac la do phan tch cac mau thc pham
c la chon cua nhng loai ang bay ban tren th trng.
10.6. OC CHAI IPONG NHA
10.6.1. I|en ngh| s|nh hooI
Ngay nay, con ngi co khuynh hng trong nha e tranh tiep
xuc vi khong kh o nhiem cua thanh pho. Thc ra, chung ta van khong
thoat khoi bau khong kh o nhiem va oi khi nong o chat o nhiem trong
nha con cao hn ngoai ng pho. Theo Richard Corsi va Cynthia
Hoard-Reedb, ai hoc Texas (My) chnh tien trnh lam sach a lam cho
tnh trang o nhiem trong nha cang tang len. Viec s dung bon tam, phong
tam, may giat a a mot so kh oc co ham lng thap trong nc sinh
hoat i vao khong kh. Do be mat khuech tan rong, ap lc cua nc va
cac ong c, cac hoa chat oc a khuech tan vao khong kh.
472
S dung cac tien nghi khac trong nha cung lam tang lng kh oc.
Lo ga, he thong thong gio khong hp ly, may tnh, may in laser, cung
gop phan a chat oc vao moi trng song cua con ngi. Nong o
carbon dioxide, ozone, trong nha cua chung ta co the at mc khu
vc b o nhiem nhat trong o th.
10.6.2. Ihuc phom nh|em doc
Thc pham nhiem oc khong ch xuat phat t khau phan phoi va
che bien tren th trng ma co the do viec bao quan thc an trong tu lanh
gia nh. au nhc, sot, buon non, nhc au, met mo i nh ng trie u
ch ng gio ng nh cu m nhng co the la cu a vie c nhie m khua n listeria
monacytogenes, mo t loa i vi khua n co kha p ni, trong a t, pha n su c
va t, bu i, ca y co , rau, s a, tht nguo i, tht ti so ng,
Mo t so vi khua n kha c nh salmonella sp., campylobacter sp.,
staphylococcus sp., E. coli co the ga y ra nh ng tr ng h p ngo o c
th c pha m nghie m tro ng co the da n e n t vong, ma ga n a y ca c be p
a n ta p the cu a ca c co ng ty, nha tre , tr ng ho c a va ang xa y ra
nga y ca ng nhie u.
Viec s dung tu lanh khong hp ly nh: khong xa ong eu an, o
lanh khong thch hp, khong lau ra va kh trung cac ngan tu bang nc
javel pha loang, thc pham khong c ra sach hay nau chn trc khi
cho vao tu, thc pham song va chn e lan lon, khi lay hay cat thc an
tay khong c ra sach, lam cho vi khuan co ieu kien xam nhap va
sinh soi trong thc pham.
10.6.3. VoI nuo| Irong nho
Cac con vat nuoi trong nha thng la nhng vector mang mam
benh hay ky sinh trung. Qua cac vet can, cho va meo thng truyen cho
ngi cac vi trung gay ra nhng can benh chet ngi. Ngi ta c lng
tren the gii khoang 50.000 ngi chet v benh dai hang nam. Ngoai ra,
nhiem trung pasterurella la mot benh khac lien quan en vet can cua cho
va meo. Benh nay do pasterurella multocida gay nen, bieu lo bang s
au buot ma nan nhan ch bat au cam thay vai gi sau khi b can. Tiep
theo la viem, phu ne, oi khi sng hach. Neu khong c ieu tr bang
khang sinh thch hp (penicilin hay amoxcilin), s nhiem trung nay co
the dan en nhng bien chng nang nh pha huy gan hay xng.
473
Nhng vet cao cua meo cung co the gay ra nhiem trung do nhiem
khuan bartonella henselae, la mot chng viem cac hach bach huyet cuc
bo, nhe, ban cap. nhng ngi ma he mien dch a suy yeu, no gay
nen benh u mach trc khuan la mot benh co the dan en t vong, trong
o cac u phat trien nh vao huyet cau.
Thu vat nuoi trong nha cung mang trong mnh cac loai khuan nh
campylobacter sp., samonella sp.
Ngoai vi khuan, thu vat nuoi con truyen cho con ngi cac loai
virus. Hantavirus gay nhng trieu chng tng t benh cum ket hp vi
nhng roi loan than, tham ch suy than hoac co the gay ra hoi chng suy
ho hap cap tnh.
Meo la ky chu vnh vien cua toxoplasma gondii, tac nhan gay benh
toxoplasma. Phan ln nhng ngi b nhiem khong co trieu chng lam
sang nao nhng phu n, neu mac benh thi ky mang thai th de b say
thai, lu thai hay sinh con b d tat bam sinh nh thieu nang tam than. Cho
con va meo con de b nhiem giun toxocara canis hay toxocara cati do
nuot phai trng hoac do me chung truyen au trung qua nhau thai hay qua
sa. Ngi b nhiem toxocara qua tay ban, thc an dnh phai phan cho,
meo b ky sinh. Tuy nhien, ngi ch la mot ky chu tnh c nen au trung
sau khi chui ra khoi trng tai ruot non, no vao thanh ruot theo mau en
gan, phoi, nao, mat, tim... song c nhieu thang, tham ch nhieu nam.
Benh nhan met moi, the trang kem vi sot bat thng, noi man o, nga,
kho th dang suyen, gan to cng, khong au, co the giam th lc, au mat
hay le mat keo dai nhieu tuan.
10.6.4. Ho| chung phong moy |onh
Cac nhan vien van phong thng hay than phien ve cac trieu chng
giong nhau nh nhc au, moi met, so mui. Ho cho rang do cong viec
qua nhieu a dan en tnh trang o. That ra, ho a b tan cong bi cac
virus, cac nam phat trien trong mot he thong am va kn la phong may
lanh, mot ieu kien het sc ly tng oi vi chung. e tranh khoi van e
nay, ngi ta ch can lam ve sinh may lanh thng xuyen, co he thong
thong gio tot va hng at he thong hut gio cho may lanh xa nguon o
nhiem. Ngoai ra, tham trong phong lam viec cung phai c lam ve sinh
thng xuyen e tranh tr thanh nguon lay nhiem.
474
10.6.5. Nhung |oo| doc ho| co Ihe co Irong nho
a) Trong nha
Thuoc diet con trung
- Tat ca cac loai thuoc diet kien, gian va mot.
- Cac loai bo chet cua suc vat.
Chat de chay va chong chay
- Dau hoa va xang
- Chat de chay - methanol, petroleum hydrocarbon, denatured
alcohol
- Chat de bat la - metaldehyde, methenamine
- Chat chong chay - carbon dioxide.
Chat tay ra
- Cac hydrocarbon chlor hoa
- Chat chng cat de hoa tan
- Bot giat (sodium hydroxide)
- Chat amoniac
- Thuoc tay - sodium hypochlorite, acid oxalic
- Nc ra cong - nc kiem, sodium acid sulfate
- Nc ra tham cac hydrocarbon chlor hoa
- Nc ra giay dan tng - dau hoa
- Nc tay vet mc aniline.
- Khoi thuoc la thuoc lao
- Khoi bep.
Thuoc uong:
- Salicylate - aspirin, methyl salicylate
- Acetaminophen
- Thuoc giam au - barbiturate, bromide, benzodiazepine, ethanol
475
- Thuoc chong suy nhc - imipramine, amitriptyline, doxepin
- Thuoc chong ong kinh - barbiturate, hydantoin
- Thuoc chong "lanh" va chong say song antihistamine
- Thuoc vien cathartic - strychnine, atropine, drastic cathartics
- Thuoc ho - codeine, methadone va cac loai thuoc gay nghien khac
- Thuoc nho mui - ephedrine, privine, neo-Synephrine, ...
- Thuoc giam can - amphetamine, thyroid, digitalis
- Thuoc tr tim - digitalis, quinidine, ...
- Chat kh trung - acid boric, mecuric chloride, iodine, phenol
- Hematinic - ferrous sulfate
- Thuoc xoa bop - methyl salicylate, ru xoa bop
- Lam dung thuoc - amphetamine, PCP, methadone, LSD, ...
My pham
- Toc - muoi bac, aniline, potassium bromate, selenium sulfide
- S thch - toluene (ximang), methanol (giay xtangxin), hoa chat
nganh anh
- Lam dung nc hoa qua nhieu se gay oc cho ca phong va cho
chnh ngi s dung v trong o cha cac hoa chat a vong.
b) Trong phong cha o
- Sn - chat pha loang, ch, arsenic, hydrocarbon chlor hoa
- Chat tay sn hydrocarbon chlor hoa, cac acid, dung dch kiem
- Sn mai - ethyl acetate, amyl acetate, methanol.
- Shellac methanol.
- Chat tay trang go - acid oxalic.
- Thuoc diet sau bo - mot len (naphthalene, paradichlorophenol).
c) Trong vn hoac nha kho
Thuoc tr sau (cac chat hu c hoa tan s dung trong cac loai thuoc
nay cung co the co oc tnh)
476
Chlordane va lindane; toxaphene; arcenic va ch; malathion, diazinon;
fumigant; nicotine
Thuoc diet chuot
Sodium fluoroacetate, phot phous, thalium, barium; strychnine;
methyl bromide; cyanide
Cac loai cay co
Cay mao a hoang digitalis; cay anh ao cyanide; cay tao gai
atropine; nam; cay truc ao; cay thng xuan oc.
10.6.6. Fhong chong nh|em doc
a) Giao duc y thc
1. Cac bac cha me phai c hoc tap e y thc c s nguy hiem
cua thuoc va cac hoa chat trong gia nh. Moi ngi ln phai lam quen
vi khai niem ve s nguy hiem - oi nghch vi li ch - cua viec s dung
hoa chat tai nha, tai ni lam viec, hoac moi trng xung quanh. Nhan
hieu chat oc phai c dan tren nhan cua tat ca cac loai thuoc nguy
hiem, bao gom ca aspirin, muoi Iodine, va thuoc giam au. Viec s dung
ket hp cac loai thuoc khac nhau co hoac khong co chat con eu co the
lam tang s nguy hiem. Cac bac cha me phai c trao bang danh sach
liet ke cac loai thuoc va hoa chat nguy hiem c s dung trong gia nh
khi con cai cua ho tr nen hieu ong. Ho phai c giai thch nhng g
lien quan en s nguy hiem cua cac chat lieu khac nhau va cach thc
thc hien cac phng phap s cu cap cu oi vi trng hp khan cap.
2. Cac bac cha me phai tng bc day cho tre trong o tuoi mau
giao ve s nguy hiem cua viec s mo, cho vao mieng hoac chi vi cac
loai thuoc, thuoc diet sau bo, cac loai hoa chat trong nha hoac cac loai cay
co. Ho khong bao gi c oi chieu cac loai thuoc co v ngot nh la mot
loai keo hoac em viec uong thuoc ra lam tro chi cho tre. Canh giac cac
o chi co sn pha ch, cac loai sung va ke ca vu cao su cho tre bu.
b) Lu tr va s dung
1. Tat ca cac kien hang cha thuoc phai c cai ong an toan.
Cac loai thuoc uong, thuoc diet sau bo, thuoc diet chuot phai c cha
trong cac tu co khoa. Neu tu khong co khoa, th co the s dung mot vali
co khoa.
477
2. Bot giat, xi anh giay, dau la va cac hoa chat khac s dung trong
gia nh khong bao gi e tren mot ke thap hoac e tren san. Cung giong
nh tren, tot nhat la cac thung cha eu phai co khoa. ng bao gi bo cac
chat tren ngoai, gan nha bep hay nha tam.
3. Khong bao gi ng cac dung dch nguy hiem trong ly uong
nc hoac trong cac chai nc giai khat, ch nen ng trong cac loai o
ng nguyen thuy cua chung.
4. Cac dung cu de chay no phai c at nhng ni co ay u he
thong thong hi.
5. Phai phong tranh viec co the ht phai bui nc hoac hi khi ang
sn hoac ang xt thuoc diet sau bo.
6. Phai huy bo cac chat lieu oc hai khong con can thiet chang han
nh acid boric va thuoc khong con s dung c; khi bo i phai xa xuong
he thong cong.
7. Phai can than kiem tra nhan cua tng loai thuoc trc khi s
dung. Khong nen e cac loai thuoc vien va thuoc nhong khac nhau
trong cung mot chai ng va tranh mang chung trong bop hoac bao th
e tien s dung.
c) Hng dan s dung va cung cap cac thiet b an toan
Cac hng dan n gian ve cach s dung cac thiet b an toan lao
ong va cac phng phap s, cap cu cac trng hp khan cap phai c
dan nhng vung co s dung cac loai hoa chat nguy hiem. Nhieu vien
nghien cu a thiet lap cac khoa ac biet theo doi qua trnh s dung cac
chat oc hai va a ra cac ch dan ve cach s dung cac thiet b cung nh
duy tr viec thc hien cac ieu kien lam viec an toan.
1. Cac cong nhan phai c huan luyen e hieu ro c cac moi
nguy hiem lien quan va phong tranh viec b nhiem oc thong qua viec s
dung cac thiet b an toan. Phai ra lenh cho ho ri khoi phong lam viec
moi khi co xay ra s ro r cua cac chat oc hai. Neu co the, phai tat
nguon cac thiet b ien neu co lien quan en cac chat lieu de boc hi gay
chay, no. Viec khac phuc o nhiem v ro r cac chat lieu phai c thc
hien bi cac chuyen vien co trang b ay u dung cu an toan.
2. Knh bao ho, gang tay, tap de va quan ao bao ve phai c s
dung bat c khi nao thay can thiet.
478
3. Thuoc ra mat va voi sen nc phai c trang b e co the
nhanh chong tay ra cac chat an mon da.
4. Quan ao bao ve phai c giat sach se thng xuyen.
5. oi vi hoat ong nhng ni ma viec kiem soat lay lan o
nhiem khong the thc hien c th phai trang b mat na dng kh, mat
na chong hi oc va cac bnh dng kh ca nhan.
6. Mat na dng kh va mat na chong hi oc phai luon san sang e s
dung moi khi gap tnh huong khan cap nhng ni ang s dung cac chat lieu
nguy hiem. Neu can thiet phai s dung he thong thoat hiem tai cho bang
ng hang khong e nhanh chong di tan ngi b nan ra khoi khu vc nguy
hiem ang b lay lan o nhiem.
7. Cac cong nhan x ly cac chat lieu co oc to phai ra tay sach se
trc khi an uong va hut thuoc. Sau khi ket thuc cong viec cung nen thay
quan ao lao ong.
8. Cac cong nhan phai c hng dan bao cao thng xuyen cac
bieu hien au tien b benh hoac b thng.
d) Chng trnh cham soc y te phu hp
1. Cac cong nhan lam viec cac nganh, nghe oc hai phai i kiem
tra moi nam t mot en hai lan e phat hien cac thieu sot trong cac
phng phap kiem soat chat oc. Cac cuoc kiem tra phai c thc hien
thng xuyen hn trong suot cac giai oan co nguy c b nhiem oc cao.
Neu co the c, viec kiem tra nen bao gom ca viec th mau va nc
tieu. Viec phan tch mau va nc tieu ang c ap dung oi vi cac
nhan vien trong cac nganh, nghe ac biet nguy hiem. Cong nhan cac
moi trng nhieu bui bam phai c chup X-quang phoi hang nam.
2. Cac c s co lien quan en hoa chat oc phai c thanh tra
hang tuan hoac hang thang e phat hien nhng phng phap kiem soat
chat oc co sai sot hoac khong u tieu chuan. C quan thanh tra co the
yeu cau giam nh mau khong kh thng xuyen hoac tng thi iem.
3. Nen s dung ca c phng kiem tra thay the ve c the nham phat
hie n c ca c benh kinh nien ve ng ho hap, tha n, gan hoa c ca c
benh khac ve he tuan hoan. Ca c ca nha n co ba t ky ch ng benh na o
tre n e u kho ng c tiep xuc vi chat kh o c. Vie c phan tch nc tie u
cua nha n vie n tr c khi tuye n dung e phat hie n vie c lam du ng thuo c
cung rat hu du ng.
479

Cau hoi
1. Ban hay neu nguon goc, thanh phan, tnh chat sa lang acid?
2. Hay neu nhng tac ong cua sa lang acid tren cac he sinh thai?
3. Hay neu nhng tac ong cua sa lang acid oi vi rng?
4. Ban hay neu mot so anh hng cua o nhiem dau oi vi cac he
sinh thai moi trng?
5. Ban hay neu nhng tac hai cua o nhiem dau len cac quan xa sinh
vat ay?
6. Ban hay neu nhng tac hai cua o nhiem dau len cac quan xa
phieu sinh vat?
7. Thuoc bao ve thc vat la g? Ban hay phan loai thuoc bao ve thc
vat theo chc nang sinh thai va theo chc nang hoa hoc?
8. Ban hay neu nhng anh hng cua thuoc bao ve thc vat len moi
trng sinh thai?
9. Ban hay neu nhng nguon gay ra oc chat moi trng trong
nha?
10. Ban hay e xuat cac bien phap phong chong nhiem oc cho moi
trng trong nha?


Tai lieu tham khao

1. TRAN VAN MO, Ky thuat moi trng, Nha xuat ban Xay Dng,
1993.
2. NGUYEN VAN TUYEN, Sinh thai va moi trng, Nha xuat ban
Giao Duc, Ha Noi, 1997.

479
CHNG 11
OC CHAT MOI TRNG VA BENH UNG TH
(ENVIRONMENTAL TOXICOLOGY AND CANCER)

11.1. GIOI IHIEU
Khac vi cac nha ung th hoc cung nh cac nha hoa hoc, cac nha
oc hoc moi trng khong i sau vao c che benh ung th, khong i sau
vao ban chat hoa hoc cua chat oc, ma ch nghien cu ung th di goc
o oc hoc sinh thai. Ho nghien cu tac ong cua cac yeu to moi trng
ben trong, moi trng ben ngoai len nguon goc sinh benh, lan truyen
benh va tac hai len ca the sinh vat, ngi va ca len he sinh thai.
Ngay nay, khi khoa hoc va ky thuat phat trien ti tam cao mi, i
song vat chat va tinh than cua con ngi ngay cang c cai thien th tai
nguyen thien nhien b pha hoai nhieu hn, moi trng b o nhiem nang
ne hn, con ngi lai cang co nguy c mac nhieu can benh hiem ngheo
hn, trong so o co can benh ung th.
Moi nam tren the gii co khoang 5 trieu ngi chet v ung th, ngha la
c 6 giay co mot ngi chet v benh nay vi xu hng moi ngay mot tang.
Qua nghien cu, cac nha khoa hoc a i en ket luan rang co en
80 90% benh ung th lien quan en moi trng xung quanh, trong o
nhan to hoa hoc chiem en 90%.
That vay, nhng nam gan ay, ngi ta s dung cac hoa chat trong
cuoc song hang ngay tang len ot ngot. Nhieu san pham ma chung ta s
dung co cha nhng chat co oc tnh gay nguy hai en sc khoe.
Con so nhng oc chat hoa hoc (ke ca t nhien lan tong hp) va
cac oc to sinh hoc c xac nh la co nhng ac tnh gay ung th cung
tang len. Chng nay trnh bay mot cach khai quat s lien quan gia can
benh ung th va o oc cua moi trng.
11.2. [NH NGHA VA FHAN IOAI 8ENH UNG IHU
11.2.1. |nh ngh|o ve benh ung Ihu
Ung th (cancer) la mot benh ly ac tnh cua te bao va to chc khi b
kch thch bi cac oc to, oc chat. Khi o, chung phat trien vo han o,
480
khong tuan theo yeu cau cua c the; va neu loai bo c nguyen nhan gay
benh th benh van tiep tuc phat trien cho en chet.
Bieu tng cua ung th la con cua: xuat phat t oncoscancer la con
cua, bieu tng cua mot khoi u co nhieu chan xam lan sau vao cac to
chc xung quanh.
11.2.2. Fhon |oo| ung Ihu
Ung th khong phai mot benh ma la mot loat cac benh khac nhau.
Co hn 200 benh ung th khac nhau ve nguyen nhan, tang trng, chan
oan, ieu tr va tien lng. Co ung th moc t cac bap tht va xng (goi
la sarcome), co loai co goc t da hoac lp lot mat cac c quan (goi la
carci nome), loai xuat phat t mau (ung th mau hay con goi la benh
bach cau), co loai phat trien nhanh va phat trien cham.
Cac loai ung th thng gap nh:
- Ung th da
- Ung th co t cung
- Ung th da day
- Ung th gan
- Ung th tuyen tien liet
- Ung th mau
- Ung th buong trng...
11.2.3. MoI so IhuoI ngu ||en quon
Khoi u: o la mot cho noi len trong c the ma khong co muc ch
thiet thc nao. Khoi u co the do viem nhiem, xuat huyet phu ne hay mot
boc nc.
Tr ung th mau, hau het ung th xuat hien di hnh thc khoi u.
U lanh: t co kha nang gay nguy hiem en tnh mang. o ch la s
tang trng khong bnh thng va gan nh luon luon c boc bang mot
lp vo, khong lan tran en cac ni khac cua c the. Tuy nhien, trong mot
ieu kien nao o, u lanh cung co the bien thanh u ac.
U ac: tc la ung th, gay chet ngi.
Di ca n: Di ca n co ngha la di chuye n e n va o ng ca n c
ni m i.
481
en mot thi iem nao o, nhom te bao ung th se tach ra khoi
bu nguyen phat theo ng bach huyet en nay n tai cac hach (di can
hach).
Ngoai ra, nhom te bao ung th con theo ng mau lan tran en
nhng ni co khi rat xa v tr ban au (di can xa).
Cac di can con goi la bu th phat.
Di can la the trang nguy hiem nhat cua ung th.
11.3. NGUYEN NHAN VA OUA IPNH HNH IHANH UNG IHU
11.3.1. Nguyen nhon goy benh
1. Cac nguyen nhan ben trong
- Yeu to di truyen
- Yeu to noi tiet to
2. Cac nguyen nhan moi trng (yeu to ben ngoai)
a) Cac tac nhan vat ly (oc chat do phong xa): cac tia va bc xa
c phat ra t cac chat phong xa t nhien hoac t nguon phong xa nhan
tao. Co nhieu c quan xuat hien ung th sau khi b chieu xa nhng loai
nguyen nhan nay ch chiem 2 3% trong so cac trng hp ung th, chu
yeu la ung th tuyen giap, ung th phoi va ung th bach cau, ung th da.
b) Cac tac nhan hoa hoc gay ung th (carcinogen - oc chat hoa
hoc), la nguyen nhan chiem 80% trong so cac trng hp ung th, co
trong thuoc la, ru, thuoc phien, thc an, noi tiet, thuoc cha benh, nghe
nghiep, chien tranh, thuoc tr sau
c) Cac tac nhan sinh hoc (oc chat sinh hoc) gom cac virus gay ung
th (oncogenic virus) cha cac gen gay ung th, k sinh trung, vi trung.
11.3.2. Ouo Ir|nh h|nh Ihonh ung Ihu
Cung nh tat ca cac can benh khac, ung th phat sinh cung phu
thuoc vao tac ong moi trng, nhiem oc thc pham va tnh trang mien
dch cua c the.
Qua nghien cu di truyen hoc va sinh hoc phan t, ngi ta tm
c nhng gen goi la tien oncogen (tc la protooncogen). Nhng gen
nay co nhiem vu ieu hoa s phat trien cua mot te bao lanh. Do s tac ong
nao o cua nhng yeu to ngoai lai hay noi tai, cac gen nay se bien thanh
482
oncogen ac. Luc o te bao khong c ieu hoa bnh thng na, tr
nen vo to chc, sinh soi vo han o. S bien oi xay ra lam cho nhiem sac
the b thay oi bang nhieu cach nh chuyen v, mat oan hay khuech ai
va t o phat sinh ung th.
















Hnh 11.1. S o qua trnh hnh thanh ung th

Neu co t hai en bay bien d th o la m au s tien trien mot
ung th ac tnh. Te bao ung th ac tnh tang bai tiet yeu to sinh mach
(angiogenesis), kch thch phat trien mach cho ung th. Te bao ung th
con san xuat ra cac enzyme metalloprotease va collagenase e xam lan
vao cac to chc chung quanh c de dang.
Benh ung th thng xuat phat t hai loai to chc chnh tren c the:
- T ca c te bao bieu mo cua ca c tang va ca c c quan (ung th
bieu mo). Loa i nay th ng di can theo ng huyet tng ti cac hach
khu v c.
- T cac te bao cua to chc lien ket cua c the (cac sarcoma). Loai
nay thng di can theo ng mau ti cac tang xa.
Hoat hoa cac gen gay ung th
(oncogenes)
c che cac ap che ung th
(anti oncogenes)
Bieu hien san pham gen thay oi va mat
san pham gen ieu hoa
Ung th ac tnh
Thay oi bo
gen cua te bao
Cac nguyen nhan
Moi trng ben ngoai:
- Tac nhan vat ly
- Tac nhan hoa hoc
- Tac nhan sinh hoc
Cac nguyen nhan bentrong:
- Yeu to di truyen
- Yeu to noi tiet
483
11.3.3. MoI so Ir|eu chung cuo benh ung Ihu
Tuy theo loai ung th benh nhan mac phai ma co the bieu lo rat
nhieu trieu chng. Tap ch Oncolink cua Trung tam Ung th - Trng ai
hoc Pennsylvania (My) a liet ke mot danh sach chung ve bay trieu
chng thng gap canh bao dau hieu cua ung th:
- Chay mau hoac tiet nhieu dch nhn bat thng (ung th buong
trng hoac co t cung)
- Xuat hien cac u, bu keo dai ma khong mat (ung th vu)
- Cho l loet khong lien lai sau 2 tuan (ung th mieng )
- Thay oi tnh chat cua ruot va bang quang, co s bat thng
trong bai tiet (ung th trc trang, ruot ket)
- Khan giong va ho dai dang (ung th phoi)
- Chng kho tieu va kho nuot (ung th thc quan hoac au
va co)
- Co s thay oi ve mun coc va not ruoi (ung th da).
Trong pham vi oc hoc Moi trng, chung ta se ch nghien cu moi
lien he gia ung th vi cac oc chat trong moi trng, tc la cac
nguyen nhan ben ngoai gay ung th:
- oc chat hoa hoc
- oc chat sinh hoc
- oc chat phong xa
11.4. OC CHAI GAY UNG IHU
Thuat ng carcinogen bao gom nhom cac hoa chat gay benh ung
th ngi va ong vat.
Carcinogen tac ong len DNA, can tr chung truyen cac ch dan
can thiet cho viec tong hp cac chat ieu khien qua trnh sinh trng cua
te bao.
Ngi ta biet c nhieu hoa chat cong nghiep gay ung th v cac
cong nhan co ung cham en cac chat nay thng mac phai mot benh
ung th ac biet nao o.
484
V du:
- Cong nhan lam trong nganh dau thm thng tiep xuc vi chat
benzene th de b ung th bang quang.
- Amiang c dung trong ky nghe cach nhiet, cac cong nhan co
the b ung th mang phoi, ung th phoi.
11.4.1. Coc nguyen Ioc co bon donh g|o nguy co goy ung Ihu
+ D kien ngi can c chu trong hn so vi cac d kien
ong vat.
+ Yeu to ve o th dung e ngoai suy, t th nghiem ong vat len
con ngi khi cung chu anh hng bi pham vi tac ong cua mot lieu
tng ng (tnh theo trong lng c the).
+ Con ngi nhay cam nhat trong toan bo chung loai.
+ S dung mo hnh toan hoc ngoai suy so lieu lieu cao en lieu
thap gay ung th cho toan bo dan so.
Mo hnh toan hoc cung d oan c mc o gia tang nguy c gay
benh oi vi mot so hp chat ang c nghien cu.
11.4.2. Coc coch I|ep con xoc d|nh ung Ihu
Co ba cach tiep can e anh gia, o la:
+ Tie p ca n dch te ho c
+ Tie p ca n o c cha t ho c
+ Tie p ca n theo c che .
a) Tie p ca n dch te hoc
Dch te hoc c xem la khoa hoc mo ta ve ta n so phan bo can
be nh va pha n tch ca c nha n to a nh h ng e n s pha n bo o . Trong
anh gia rui ro moi tr ng cua cac cha t gay ung th, chu ng ta a c bie t
quan tam e n vie c d oan nguy c phat trien ung th gay nen b i tng
mc o cua ca c chat o nhie m moi trng khac nhau.
S du ng cac d lie u dch te ho c lie n quan en o c cha t ong va t
co thua n l i quan trong.
Dch te hoc cung cap tr c tie p nhng tho ng tin qua theo doi
ngi; do o , tranh c nhng va n e lien quan en ket qua ngoai suy
cua ca c cuo c th nghie m ong va t le n con ng i.
485
Ngoa i ra, no cu ng co the c s du ng e thie t lap mot mo i lien
he cua lie u phan ng nao o con ng i ma khong can phai bie t hoac
suy oan ra c cau cua qua trnh.
Nghie n cu dch te ho c cua nhng bie u hie n be nh ung th co kha
nang quan sa t theo doi hn la lam th nghie m.
Phng phap na y co mo t so nh c iem.
- Ng i ieu tra khong ie u khie n c nhng ie u kie n ma cuo c
nghie n cu ang c tie n hanh.
- Mo i ca nha n se kho ng c xe p nga u nhien nho m ng i
nhie m hoac kho ng nhie m ta c nha n nghien cu (nghi ng la ta c nhan
gay ung th).
- T khi xua t hie n te bao ung th ng i e n khi be nh bat au
bie u hien ra la mo t khoang th i gian dai, khong ro rang (10 e n 40 nam
hoac hn n a).
- Ha u he t ca c pha t hie n dch te ho c cu a be nh ung th e u qua
kh. o i vi nh ng nghie n c u qua kh tha t kho hoa c tha m ch khong
the anh gia c mc o bie u hien.
- Con ng i, nhn chung, co pha n ng lai vi mot so tac nhan khac
nhau. Nhng ta c o ng va tho i quen trong cuo c song cung la nha n to
tie m tang thch hp cho s phat trie n ung th. V du : hut thuo c, uong
ru...
- Pha n l n ca c da u hie u bie u hien tie m ta ng ng i co the khong
u e c l ng tho ng ke nha n da ng ra ca c cha t ga y ung th.
b) Cach tie p ca n oc chat hoc
Ca ch tie p can a nh gia rui ro nay la tien trnh nghien cu ca c chat
gay ung th tre n o ng va t va ngoai suy ket qua sang con ngi. Nghie n
cu ong va t trong pho ng th nghie m, cac ie u kie n c kho ng che
mot ca ch ky cang va chnh xac, da va o moi quan he gia lie u l ng
va pham vi tac o ng cua cac kho i u, co the quyet nh chnh xac cap o
lie u lng nghien cu.
Nhn chung, nghie n cu anh h ng cua cac cha t gay ung th cac
o ng va t c tien hanh tre n mot quang i, th c te cua chu ng loa i th
486
nghie m (hai nam oi v i loa i gam nham) cho phep anh gia rui ro
ngi. Tuy nhien, cach tie p can nay cu ng co hai nh c ie m chnh:
+ Th nhat la no thng khong th c te khi tie n ha nh nh ng cuo c
th nghie m vi mo t nhom ln ong vat.
+ Th hai la mc o lie u l ng mo ta va phat hie n ra pha m vi tac
o ng cua kho i u thap.
Theo tnh toan thong ke , 460 ong vat c xep va o mot nho m
chu mo t m c o lieu l ng e tm ra ty le pham vi ta c o ng cu a kho i u
la 1% (1/100 nguy c gay benh) v i o tin ca y la 95%. ien hnh
nghie n cu hoa chat gay ung th, ngi ta s dung 50 e n 100 con vat
th nghie m tre n mot nho m. e nhan c so lie u thong ke co y ngha,
ca c con va t pha i c cho tie p xu c no ng o cao. No ng o o o i khi
vt qua xa m c ma con ngi co the bat gap trong moi trng cung
nh ni lam vie c. Do o , lieu phan ng c theo do i nong o cao va
c ngoa i suy sang lie u tie p xu c thap se ngoa i tam pham vi d kien co
the du ng c. Co mo t so mo hnh toan ho c co the s du ng e ngoa i
suy lieu cao sang lieu thap t cac d kien o ng vat.
Trong hau he t trng h p, to ch c ba o ve mo i tr ng cua My
(EPA) s du ng mo hnh nhie u giai oa n tuyen tnh cho mu c ch na y.
Mo hnh nay da tren nen tang nh ng thuyet hoa chat gay ung th
khac nhau. Nhn chung, EPA dung no e ngoa i suy, ma c du c s khoa
hoc cua no co gi i han.
- Nh c ie m chnh th hai cu a ca ch tiep ca n nay la cho , ca n
phai ngoai suy ket qua t loa i nay sang loai kha c, ay la ngoai suy
sang con ng i, c th c hie n ba ng ca ch s du ng mo t mo hnh ngoai
suy ong va t. Mo hnh gia s loa i ga m nha m va con ng i co nguy c
ma c benh ba ng nhau cu ng mo t lie u th nghie m mang ke t qua .
c) Tiep can theo tac dung cu a c che
Cha khoa e m va n e na y la suy oan ta c du ng cu a c che .
Trong anh gia rui ro, ie u na y c a chuo ng hn, v no khong ch
da tren d kie n ve kho i u ma con d a tren ca c d kien ve o c o ng
ho c va ca nh ng hie u bie t ve a nh h ng cu a c che . No c xa c nh
neu nh ta c du ng gay ra b i chnh chat o en DNA hoac gay roi loan
trao o i chat cu a te ba o ma kho ng ga y ha i tr c tie p en DNA.
487
oc ong hoc mo ta qua trnh chuyen dch cua mot chat oc trong
sinh vat, gom cac qua trnh hap thu, phan bo va trao oi chat. S tap
trung cua cac chat phu thuoc vao ty le sinh ra cung nh ao thai. Cac qua
trnh o co the lien quan en hoat ong cua enzyme va, nhn chung, tuan
theo qui luat te bao ong hoc.
Ca c qua trnh o c o ng ho c c ban c bie u die n theo s o sau:

















Hnh 11.2: S hap thu, phan bo, tch luy, trao oi chat va ao thai
cua mot chat oc, anh hng bi chnh tnh oc cua chat o va ac tnh noi sinh
cua sinh vat.

Khoang thi gian tap trung cua mot chat c a vao trong c the
sinh vat c mo ta bang oc ong hoc.
14.4.3. Chuyen hoo chung cuo coc corc|nogen
- Cac carcinogen co the hoat ong trc tiep hoac gian tiep:
y Hoat ong trc tiep: phan ng vi nhom nucleophilic cua acid nucleic.
y Hoat ong gian tiep: c chuyen hoa ti carcinogen cuoi cung.
Chang han nh bezo (a) pyren, aflatoxin B1, cac nitrosamin nh s oxy
hoa c xuc tac bi enzyme cytochrom P450 e chuyen hoa en
carcinogen cuoi cung.
Xam nhap vao mau va bach huyet
Phan bo va tch luy
Bai tiet Trao oi chat
Xam pham
ao thai
488
- Khong phai tat ca cac bien d eu do carcinogen gay ra.
- Carcinogen co the hoat ong mot mnh (nh dimethylnitrosamin)
hoac oi hoi phai co tac nhan phu tr e lam tang tnh carcinogen (nh
benzo (a) pyren neu co mat chat phu tr phorbol myristoyl acetat (khong
co tnh carcinogen) th lap tc lam cho ung th phat trien ngay. Nh vay,
benzo (a) pyren la chat m au con phorbol myristoyl acetat la chat khi
ong sinh u.
11.5. MOI $O OC CHAI HOA HOC GAY UNG IHU
11.5.1. Ihuoc |o goy ung Ihu
Thuoc la cha tren 4000 thanh phan khac nhau, trong o co 50 chat
c biet la nhng chat gay ung th. Hut thuoc la thng gay ra ung th
phoi, moi, mui, hong, thc quan, thanh quan, da day, tuy, bang quang,
gan, than, hau mon
a- C che phan t cua cac chat oc trong thuoc la gay ung th
Mot so nghien cu cua My a c cong bo trong na au nam
1997 tren tap ch Carcinogenesis do trng ai hoc Oxford xuat ban eu
tap trung noi ve chuyen hoa cac carcinogen noi tren vi s hoat hoa cua
cac enzyme cytochrom P450 microsome te bao. Tren c s o, cac chat
carcinogen oc trong thuoc la c chuyen hoa thanh cac chat a nc,
a ien e de ao thai ra ngoai nhng mat khac cung de ket hp vi
DNA nhan te bao thanh nhng chat ket hp DNA mi gay bien d va tao
ung th.
b) Mot so chat chnh trong thuoc la gay ung th
b.1. Cac nitrosamin ac hieu thuoc la
Hien nay, ngi ta a tach ra c bay chat nitrosamin ac hieu thuoc la
t cac chat nicotine: NNK, NNA, NNN, NAB, NAT, NNAL, NNAC.
489
Cac nitrosamin ac hieu thuoc la

Nicotine Nornicotin




N
O
N
N
Me
O

N
N
N O
M e
O

N
N
N O

NNK NNA NNN

Anabasin Anatabin


N N
NO

N N
H
NO

NAB NAT
OH
N Me
NO
NNAL

N Me
NO
OH
i s o - NNAL

N
COOH
Me
NO
i s o - NNAC

NNAL iso-NNAL iso-NNAC
490
Trong so cac nitrosamin o co:
NNK = 4 - (methylnitrosamino) 1 (3 pyridyl) 1 butanol
NNAL = 4 (methyl nitrosamino) 1 (3 pyridyl) 1 butanol
NNN = N nitrosonornicotine
la nhng chat gay ung th manh nhat ong vat th nghiem va chung
ong vai tro co y ngha trong ung th phoi, thc quan, tuy, mieng khi hut
thuoc la.
That ra, s hnh thanh nitrosamin xay ra nhng ong vat th
nghiem khi x ly nitrit va cac amin bac 2. Ngi co nitrit qua thc an, bi
s kh nitrat va t oxid nitric c san xuat noi bao. Cac nghien cu a
chng minh co s hnh thanh nitrosamin ngi. Nitrosoprolin va cac
acid nitrosoamino chc sulfur co the c nh lng nc tieu ngi.
Ham lng chung tang len khi an nhieu nitrat va prolin va b giam bt
bi nhng chat c che s nitro hoa nh acid ascorbic. S hnh thanh
nitrosoprolin th c lien ket vi s tang nguy c ung th ket hp khi hut
thuoc la.
b.2. Cac hydrocarbon a vong thm (PAH)
PAH c tao ra do thuoc la ot chay khong hoan toan hay trong
khoi bui cong nghiep.
Mot trong cac PAH la benzo (x) pyren (B[]P). Khi trong khong kh
co nhan am ac nh oxyd sat (Fe
2
O
3
), oxyd nhom (Al
2
O
3
) th lam tang
tnh ben cua PAH o. Ngi ta thay rang, Fe
2
O
3
lien ket vi B[]P se
lam tang ung th phoi hn la ch mnh B[]P hoac la B[]P Al
2
O
3
.

S
d nh vay la v khi B[]P lien ket vi Fe
2
O
3
th de xam nhap vao te bao
e chu tac ong cua enzyme cytochrom P450, bien thanh nhng chat
chuyen hoa cha nhom a nc OH ai lc ien t va do o, de ket hp
vi DNA nhan e gay ra bien d va ung th te bao so vi cac chat B[]P
Al
2
O
3
hay B[]P.
b.3. Cac amin d vong (hetero cyclic amines)
Cac amin d vong tm thay trong nha thuoc la va tham ch ca trong
bia ru va trong nau nng cac san pham tht, o la:
- 2 amino 1 methyl 6 phenylimidazo [4,5 b] pyridin (PhIP)
491
- 2 amino 3- methylimidazol [4,5 f] quinolin (IQ)
Cac chat nay eu la nhng chat gay bien d manh va sinh ra ung
th nhieu c quan khac nhau nh gan, phoi
b.4. Cac amin thm (aromatic amines)
Gan 30 amin thm bao gom: 2 naphthylamin va 4 aminobiphenyl
a c phat hien vi ham lng nanogram trong dong nha cua thuoc
la. Amin thm cung c tm thay trong dau than a, dau a phien va cac
phan bon hoa hoc.
Ngi ta thay chung co kha nang gay ung th , ac biet la ung th
phoi, tuy, bang quang (Xem them oc hoc moi trng Phan chuyen
e. Le Huy Ba, NXB KH & KT, 2008).
11.5.2. Puou goy ung Ihu
Uong ru nhieu hay lam dung alcohol co the la nguyen nhan gay
ra t le ung th cao ch thua hut thuoc la. Uong ru lien quan ti ung th
mieng, hong thanh quan, thc quan va gan.
Theo tap ch Oncolink cua Trung tam Ung th ai hoc Pennsylvania
(My) so 271 ngay 22/2/2002: Tien s Francesco Donato, mot giao s cua
nganh Dch te hoc va Sc khoe cong ong tai trng H Brescia (Y) va
cong s a nghien cu tren 464 an ong va phu n Y c chuan oan
mac ung th gan va 824 ngi khong co cac benh ve gan. Tat ca c
yeu cau lam tng trnh lch s uong ru trong cuoc song cua ho. Ket
qua nghien cu a c cong bo ngay 15/02/2002 tren tuan bao Dch te
hoc My (American Journal of Epidenmiology). Nghien cu cho thay: neu
uong hn 60 g alcohol/ngay, tng ng vi khoang 5 ly ru, th nguy
c phat trien ung th gan se tang cao; con neu uong trong khoang 40 60
g alcohol/ ngay, tng ng khoang 3 4 ly ru, nguy c phat trien
ung th mc bnh thng. Ngoai ra nguy c b ung th gan cang cao khi
ngi uong ru mac benh viem gan B va C.
a) Cac chat oc gay ung th trong ru
C che cua ru gay ung th ngi con cha c xac nh chnh
xac. Tuy nhien, vai tro sinh ung th ru co the la do chat chuyen hoa
oxy hoa cua no la acetaldehyd (Aa):
- Aa c hnh thanh nh la san pham au trong s oxy hoa cua
ethanol nh ezyme alcohol dehydrogenase (ADH) trong gan, sau o c
492
chuyen hoa tiep tuc thanh acetal nh ezyme aldehyd dehydrogenase
(ALDH). Nh vay, nong o alcohol va acetaldehyd trong mau va cac mo
phu thuoc vao toc o oxy hoa cua chung:
y Ngi co ALDH hoat ong manh: nong o alcohol va acetaldehyd
nho, nguy c ung th thap.
y Ngi co ALDH hoat ong yeu hay khong hoat ong: nong o
alcohol va acetaldehyd ln, nguy c ung th se rat cao.
- Aa la mot carcinogen trong cac mo ong vat va la chat gay bien
d vi khuan va cac te bao ong vat co vu.
- Sau thi gian nghien ru man tnh, Aa co nong o cao trong
mau lam tang nguy c ung th gan va cac to chc khac.
b) C che phan t cua chat oc trong ru gay ung th
Acetaldehyd la chat co ai lc ien t cao, no phan ng vi nhom
nucleophilic nh: nhng nhom amino va sulfhydryl cua cac protein e
thanh nhng chat ket hp mi. Hn na, Aa co kha nang lien ket, ong
hoa tr vi DNA dan en s hnh thanh cac chat ket hp DNA mi, gay
bien co m au cua qua trnh nhieu giai oan cua s sinh ung th bang
hoa hoc. Chat ket hp DNA mi c hnh thanh sau s kh trong ieu
kien sinh ly thanh N
2
ethyl 3 deoxyguanosine.
11.5.3. Ihuoc ph|en goy ung Ihu
Thuoc phien c coi la tac nhan gay ung th thc quan va ung th
bang quang vi t le rat cao.
a) Cac chat oc trong thuoc phien gay ung th
Trong thuoc phien co cha morphine mot alkaloid chu yeu cua
opium co the lam thay oi ong dc hoc va s phan phat cac chat
nitrosamin, trong o co N nitrosamine, mot carcinogen duy nhat co u
tiem nang gay ung th thc quan ong vat.
b) C che phan t cua opium gay ung th thc quan
Th nghiem tren chuot cong:
- Bnh thng co mot s thanh loc manh cac chat nitrosamine nh
N nitrosodimethylamine mach ca qua gan: hau nh c tach khoi
toan bo mach ca va khong i vao tuan hoan mau sau gan e en phoi
va than. Khi nitrosamine c chuyen hoa, mot tac nhan alkyl hoa c
493
san xuat e phan ng vi DNA. Ch so nhay cam cua s thanh loc au
tien la t le cua s alkyl hoa gia than va gan. Trong ieu kien nh the, t
le alkyl hoa gia DNA than va gan la 0,01:1 va 0,15:1. S alkyl hoa
gan ln hn than v gan co enzyme cytochrome P450 2E1 lam tang s
thanh loc N nitrosomethylamine.
- Khi s dung thuoc phien, mot lieu ln morphine (3g opium/ngay) a
lam tang t le alkyl hoa DNA than so vi gan 0,1:1 va 0,5:1, ngha la c
che hoan toan s thanh loc au tien cua N nitrosomethylamine hay N
nitrosodiethylamine la nhng chat gay ung th. Lieu thap morphine (gia
2-5 mg morphine sulfate /kg) lam tang s alkyl hoa cua DNA thc quan
do N nitrsodiethylamine len 2 lan. Nh vay, chnh morphine lam tang
s alkyl hoa DNA thc quan la nguyen nhan gay ung th thc quan.
11.5.4. Coc Ihuc phom goy ung Ihu
a) Tht co the gay ung th
Theo thong ke cua 23 quoc gia ve cac mc tieu thu tht trung bnh
th thay co mot s lien quan rat ro vi ung th ruot gia. Mot so nghien
cu a ch ra cac ca the tieu thu mot lng cao tht o hay tht che bien
ch khong phai la tht trang hay ca th co nguy c ln hn ve s phat
trien ung th ruot (ung th ai trang).
a.1. Chat gay ung th trong tht o
An nhieu tht o co ngha la an nhieu protein co cha nhieu cac
amine, vao trong ruot se sinh ra nhieu thanh phan nitrosamine la nhng
chat de sinh ung th ai trang.
a.2. C che gay ung th ai trang cua tht o
S dch chuyen G A codon 12 hay 13 xay ra trong ung th ai
trang la ac trng cua hieu qua cua cac tac nhan alkyl hoa nh cac thanh
phan N nitroso (NOC) sinh ra bi s nitroso hoa cac nitrosamine noi tren.
Cac tac gia Bingham va cong s (1945) Anh a nghien cu hieu
qua tieu thu tht o tren nong o NOC phan cua 8 ngi nam ma ho
a an lng tht bo, heo thap hoac cao (60 hoac 600 g/ngay). Ket qua:
tht o hap thu a lam tang lng NOC len 3 lan, ngha la t 40 7 tang
len 113 25 g / ngay gan giong nh ngi nghien thuoc la. Neu an 600
g/ngay tht trang va ca th khong thay co hieu qua ro cua NOC trong
494
phan cung nh khong thay nitrite, nitrate va sat trong phan. ieu o giai
thch sinh benh cua ung th ai trang do an nhieu tht o. (Bai giang ve
Ung th hoc Nguyen Ba c)
b) M ong vat co the gay ung th
M co cha nhieu lipid va lng chuoi dai cac acid beo cha no.
An nhieu m se gay ham lng cao chuoi dai cac acid beo cha no
lipid mang va hau qua la co nong o cao c chat trong phan ng peroxide
hoa lipid. Malonaldehyd (MA) la aldehyd sinh ra t s peroxyd hoa. MA
la carcinogen cua chuot, chat sinh bien d cua nhieu vi khuan va no san
sang phan ng vi DNA e sinh ra chat ket hp DNA mi. Nh vay, MA
la tac nhan lam oc gen va co the tham gia vao s phat trien ung th
ngi, nhat la ung th vu va ung th ai trang.
11.5.5. Ihuc phom b| nom moc goy ung Ihu
a) oc to gay ung th cua nam moc
Qua trnh bao quan cac loai ngu coc nh: au phong, bap, mot so hat
co dau, lua m, gao, khoai m kho ng am bao thng dan ti tnh
trang sinh nam mo c nh aspergillus flavus Nh ng nam moc ay se sinh
ra mot loa i oc to vi nam co ten la aflatoxin B1. Loai o c to nay tch
luy trong c the ngi va gia suc, la nguo n nguy c cao ga y ung th gan
nguye n phat.
Theo bai Aflatoxin B1 oc to vi nam ang tan cong chu ng ta,
e a nh gia m c o xua t hie n cua aflatoxin B1 trong th c te , Vien Ve
sinh Y te Co ng cong tai TP HCM (2002) a tien hanh xem xet mau
th c pham tre n th tr ng hoa c do ca c co ng ty va c s che bien mang
ti a ng ky kie m nghie m. Ket qua cho thay trong 115 mau (gom san
pham che bie n t au phong da ca , ke o a u pho ng ; n c tng la m t
au nanh; o ho p chay lam t cac loa i au va bo t m; ca phe ; th c an
gia su c) th aflatoxin B1 co trong 30 % ma u ca phe ; 66,7% mau o hop
chay; 42,9% mau nc tng; 68,2% mau au pho ng va san pham t
au phong. ac bie t, aflatoxin B1 chiem t le cao trong 94,6% mau th c
a n gia suc. Neu can c theo tie u chuan cho phe p th ch rie ng cac mau
n c tng co ham lng aflatoxin B1 tha p m c 1,87 5,90 ppb (tie u
chuan cho phe p la 10 ppb), con trong ca c mau khac eu co ham l ng
ra t cao, ca bie t co nh ng mau cha 140 300 ppb.
495
b) C che gay ung th cua oc to vi nam
C che hnh thanh ung th gan hien nay cha c nghien cu
tng tan nhng no co lien quan en bien d gen condon 294.
Ngi ta cho rang, aflatoxin B1 c chuyen hoa thanh dang
carcinogen bi cac enzyme cytochrome P450. Ngi ta cung phat hien
thay co s hnh thanh albumin aflatoxin B1 lien quan en tnh carcinogen
cua aflatoxin B1.
Nhng nghien cu ve dch te hoc a ch ra s nhiem viem gan sieu
vi B man tnh (HBV) cong vi s tac ong cua aflatoxin B1 se la tang
nguy c ung th gan nguyen phat.
Cung theo bai bao tren: ket qua t mot nghien cu ve Cac yeu to
gay ung th nguyen phat cua nhom tac gia Bui Th Thanh Ha (Benh
vien Hu Ngh), Phan Th Kim (Bo Y Te), Pham Th Thu Ho (Trng H
Y khoa Ha Noi) a cho thay co aflatoxin B1 trong to chc gan cua 83,3%
so benh nhan ung th gan nguyen phat ang ieu tr tai benh vien Hu
Ngh; 17% mang cung luc hai yeu to aflatoxin B1 + viem gan virus; 13%
mang cung luc ba yeu to aflatoxin B1 + ru + thuoc la. T le aflatoxin
B1 trong to chc gan cua 83,3% benh nhan cho thay ung th gan nguyen
phat Viet Nam co lien quan chat che vi viec nhiem Aflatoxin B1 qua
ng an uong.
11.5.6. Hormone goy ung Ihu
b) Estrogen
Tren 20 nam qua ngi ta a tm kiem vai tro cua mot so yeu to
gay ung th vu va cac yeu to khac bao ve, chong lai ung th nay. Song,
yeu to chu ao trong ung th vu la estrogen, va co le la progesterone.
Estrogen lam anh hng en toc o phan chia te bao gay ra ung th bi
s tang sinh san te bao bieu mo vu vo han o.
- Estrogen noi sinh: nhieu nghien cu tren ong vat a chng
minh rang, estrogen co the gay va phat ong cac khoi u tuyen vu loai
gam nham. Ket qua cua nhieu nghien cu a ung ho ly thuyet cho rang
estrogen noi sinh ong vai tro chu ao trong sinh ra ung th vu.
- Estrogen ngoai lai:
y Nhng thuoc uong chong thu thai (COC) lam tang nguy c ung
th vu nhng phu n tre tuoi. Con nhng phu n tien man kinh co the
496
lam tang nguy c ung th vu neu COC cung cap mot lng estrogen va
progesteron ln hn t nhien vao luc nay.
y Nhng ieu tr thay the hormon (HRT) hay ieu tr thay the
estrogen (ERT) chang han nh progesteron vi estrogen th cang thay co
tnh sinh ung th hn la mot mnh estrogen.
b) Tamoxifen
- Nguon goc: Tamoxifen la tac nhan c ap dung trong ieu tr
ung th vu co dc hoc phc tap v no bao gom ca ban chat estrogen va
chong estrogen.
- Tac ong: tamoxifen a c ch ra la a lam tang t le ung th
gan chuot trong 1 nam th nghiem. Nhng nghien cu gan chuot cho
rang tamoxifen hoat ong nh mot chat phat ong ung th gan (promotor).
o chnh la ban chat estrogen cua tamoxifen v estrogen cung c coi la
chat khi xng ung th gan chuot va ngi.
- C che: bang thc nghiem o ac ngi ta thay rang tamoxifen
c bien oi thanh alpha hydroxytamoxifen nh hoat ong cua enzyme
P450 CYP3A he thong microsome gan sau o lien ket vi protein hay
DNA gay oc dan en ung th gan.
10.5.7. MoI so choI doc goy ung Ihu s|nh ro Iu o nh|em mo| Iruong
a) Polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) va benzo (a) pyren (BaP)
- Nguon: Thai ra khong kh hang nam vi lng ln t cac nguon
ot ong c t ong (xe co), lo ot cong nghiep vi cac nhien lieu than,
cui, xang, dau (nhat la dau diesel)
- Tac ong: Khi ht phai cac chat nay th PAH, BaP phan ng ket
hp vi DNA gay ra cac bien d lam tang nguy c ung th phoi, ung th
vung bung va ung th thanh quan.
b) Ethylene va ethylene oxide
Ethylene la kh thng gap, c hnh thanh trong suot qua trnh
ot chay ke ca viec ot thuoc la va hoat ong ot ben trong cua ong c.
No cung la mot chat kch thch lam chn trai cay va no cung c sinh ra
mot lng nho bat nguon t san pham trao oi chat cua con ngi hay
ot nhang trong cac ngay le.
497
Ngoai ra, ethylene con la mot san pham trung gian quan trong trong
san xuat chat deo.
- Ethylene oxide c dung nh mot chat kh trung trong y hoc. No
cung la mot san pham trung gian trong cong nghe hoa tong hp. Trong c
the ngi va ong vat, ethylene c chuyen hoa thanh ethylene oxide.
Chat nay lam roi loan cau truc cua cac ai phan t protein va DNA t o
tao nen chat ung th c ban. S ton tai cua hai he thong enzyme se giai
oc ethylene oxide. Chnh nh vay ma ethylene oxide t sinh vat se c
chuyen ra ngoai mot cach co hieu qua (hnh 11.3).
S trao oi chat cua ethylene va ethylene oxide












Hnh 11.3: oi vi ong vat co vu, mot he thong enzyme se chuyen ethylene thanh
chat gay ung th, ethylene oxide va cung co hai he thong enzyme khac co kha nang
giai oc, ao thai qua nc tieu.

Snellings va ong nghiep (1984) a tien hanh nghien cu qua trnh
gay ung th cua ethylene oxide trong suot thi gian song cua chuot.
Nhng con vat nay se c tiem ethylene oxide vao nhng hoc khoang
vi cac lieu khac nhau trong 6 gi/ngay, 5 ngay/tuan, 3 lieu ethylene
oxide:10 ppm, 33 ppm va 100 ppm c s dung.
GS-H
2
C- CH
2
OH
s-(2- hydroxycthyl)
gluethlor
Qua trnh thuy phan
cua cac te bao ln
Nc tieu
HOCH
2
-CH
2
OH
Ethylene glycose
CH
2
=CH
2

ethylene
Epoxide
hydrolase
Cylochrome p 450 dependent
monoxyenase
Glutathions
transferas
O
CH
2
CH
2
498
Viec nghien cu nay se thiet lap mot moi quan he gia lieu lng
ethylene oxide va nguy c phat trien ung th xay ra cho mot con chuot
(hnh 11.4).
Nhng o vuong hnh 11.4 mieu ta kha nang phat trien cac khoi u
tng ng vi cac nong o ethylene oxide trong con chuot c ket qua
tng ng vi chuot cai c bieu dien bang nhng cham tron.
ng cong tren hnh ch ra s ngoai suy tnh toan cho lieu thap
ong vat th nghiem.


Tan suat ung th
0,8

0,6
0,4
0,2

0,0
20 40 60 80 100
Lng ethylene oxyde
Hnh 11.4: Quan he gia lieu lng ethylen oxyde va tang suat
ung th chuot

0 2 4 6 8 10 12 14 16
Tng ng vi lieu EO gay oc man tnh (24 gi/ngay, 7 ngay/tuan 2 nam) [ppm].

0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2
EO tch luy trong c the sinh vat lieu gay oc man tnh [mol/l].
: chuot c
: chuot cai

499
Bang 11.1: Nhom d lieu bieu dien ket qua nghien cu anh hng cua
ethylene oxide theo vong i cua chuot.
Chuot cai
Lieu (ppm) Pham vi tac ong en 01
LC (%)
Pham vi tac ong en khoi u
nao (%)
Kiem soat 11,8 0,5
10 ppm 19,7 1,1
33 ppm 33,3 3,0
100 ppm 38,3 4,0
Chuot c
Lieu Pham vi tac ong en
mang bung (%)
Pham vi tac ong en khoi
u nao (%)
Kiem soat 2,1 0,5
10 ppm 3,4 1,0
33 ppm 8,5 5,1
100 ppm 22,9 7,1
Bang 11.2: Nguy c ung th t ethylene va ethylene oxide ngi (ung th
tnh cho 10.000 ngi)
Bat nguon t nhiem ethylene sau o dan en nhiem oc
ethylene oxide
1,2
Nhiem 50 ppm ethylene hoac 1 ppm ethylene oxide 100
anh gia nguy c mac ung th trong thi gian song t cac nong o
ethylene va/hoac ethylene oxide tiep xuc phai. S tiep xuc khong the
nao tranh khoi la ethylene c hnh thanh ngay t ben trong, d oan
kha nang nay cho tren 10.000 ngi.
Cung theo nghien cu nay, viec tiep xuc vi ethylene oxide tai ni
lam viec mc c xem la an toan (1 ppm) d oan co them 100 can
benh ung th trong 10.000 ngi b nhiem.
500
Bang 11.3: Nghien cu dch te hoc cua ethylene oxide nhng cong nhan
b nhiem
So ngi tham gia
Mc b nhiem
Khoang thi gian tiep xuc
Giai oan theo doi
D lieu trc pham vi tac ong cua ung th
Theo doi pham vi tac ong cua benh ung th mau
69
20 10 ppm
4 10 nam
1968 1982
0,8%
2,9%
Cac nghien cu mo ta tren, c tien hanh vi mot chat phan ng
vi DNA, la mot v du cho viec anh gia rui ro ung th ong vat th
nghiem co the c ngoai suy sang con ngi vi tnh thuyet phuc ang
ke. Cung cap cac thong tin oc ong hoc, quan he lieu phan ng va c
che hoat ong cua mot chat. Cac phng phap nay con c cai tien nh
viec s dung cac mo hnh toan hoc thch hp.
c) Polychlorobiphenyl (PCB)
- Tnh chat: con goi la askerel, la chat cach ien, cach nhiet tot,
ong thi cung la chat long rat ben, khong an mon va khong bat la.
- Nguon: no c dung trong may bien the ien e am bao cach
ien va lam nguoi may. Gan ay no c dung rong rai hn di dang
cac san pham nh: dau nhn, con dan, xi anh giay, nhng chat hut bui,
mc dau, thuoc tr sau.
- Tac ong: PCB thai ra neu tron vi chlorobenzene di tac dung
cua nhiet o se b phan huy va sinh ra nhieu chat dioxin cc ky oc hai
dan en ung th ac tnh.
d) Chat khoang amian
- Tnh chat: Amian la mot chat khoang thien nhien co mot so ac
tnh tot: nhe, cach nhiet tot, cach am tot, hau nh khong dan ien, co cau tao
dang th va phien nen de che tao thanh bot, si, tam.
- Nguon: Mo amian co nhieu nhat tai Canada va Braxin. No c
s dung, rong rai trong cong nghiep vat lieu xay dng che tam lp fibro
xi mang, trong thiet b nhiet, vat lieu, ao quan bao ho lao ong, vat lieu
501
ma sat, bao on cac ng ong dan hi nc nong, cac gioang may, cac
tam cach nhiet trong nha ca, xay lap cac lo luyen kim, nau thuy tinh,
nung gom s
- Amian c ket cau thanh sau loai si va phan thanh hai nhom chnh:
y Nhom serpentin: ch co mot loai la chrysotile (3 MgO. SiO
2
.
H
2
O) con goi la amian trang la nhom si ngoan ngoeo.
y Nhom amphibole: gom nam loai si, trong o co: actinolit (2CaO.
4MgO. Fe
2
O
3
. 8SiO
2.
H
2
O) hay amian nau, anthophyllite (7MgO.
8SiO
2
.H
2
O), crodidolic (Na
2
.FeO
2
.H
2
O) hay amian xanh
- Trong vong 20 nam qua, ngi ta a phat hien ra amian ngam
ngam gay ra cac benh nghe nghiep nh ung th phe quan, ung th phoi,
ung th bieu mo va ngi ta cung a qui nh: 1 lt khong kh khong c
qua mot si amian. Hien nay Viet Nam co 26 c s vi 30 day chuyen
ang hoat ong san xuat tam lp fibro xi mang. Theo so lieu ieu tra cua
Trung tam Y te - Bo Xay dng (nam 1995) th nong o bui amian
chrysotile tai mot so c s san xuat tam lp fibro xi mang va ma phanh o
to dao ong t 5 10 si /cm
3
en 80 100 si /cm
3
khong kh vt qua
cao so vi tieu chuan. (Trnh Th Thanh, HQG Ha Noi, 2000)
- C che: si khoang amian gay oc gen, sinh ra bien d. Thong
qua ng ho hap, cac si amian tham nhap vao phoi khi tiep xuc vi
cac te bao macrophage tui hi trong phoi se sinh ra nhng mau oxygen
phan ng khac nhau (ROS) nh hydrogen peroxide (H
2
O
2)
, hydroxyl
(OH). Hn na ROS c sinh ra khong ch bi chnh nhng si nay ma
con do nhng ion kim loai tren be mat xung quanh si nh ion sat.
Nhng nghien cu hien nay nhan manh tam quan trong cua sat trong s
hnh thanh goc hydroxyl c cam ng bi cac si amian. Chnh cac ROS
nay lam oc te bao, gay bien d gen.
e) Formaldehyd
- Tnh chat: la mot chat de chay, khong mau va de dang bay hi
nhiet o moi trng xung quanh.
- Nguon
y Co mat trong moi trng t nhien do khoi xe o to, cac ham lo
ot cui, hut thuoc la
502
y Trong san xuat: sinh ra t san xuat keo dan formaldehyde phenol,
formaldehyde melamine, acetalformaldehyde, ureaformaldehyde
y Formaldehyde cung c ng dung trong y hoc nh la chat
diet vi khuan bao quan.
- IARC a xac nh formaldehyde la mot carcinogen ong vat lam
tang t le ung th xoang mui. Theo EPA (Hoi bao ve moi trng My),
formaldehyde la chat co kha nang gay ung th. Tren ngi co the gay
ung th nao, mau, ai trang. Nhng nghien cu dch te hoc, cho thay
trong cac cong nhan tiep xuc vi formaldehyde cung co bieu hien cac
ung th ng ho hap ac biet la mui, hong, phoi.
- C che: formaldehyde la mot chat oc gen, gay bien d gen, mat
gen, trao oi the nhiem sac va bien dang te bao. Formaldehyde co the
gay ra chat ket hp DNA mi nh la hydroxymethyl DNA va lien ket
cheo vi cac ai phan t sinh hoc khac. Di tac dung cua no, cac
protein cau truc luc bnh thng khong lien ket vi DNA nhng bay gi
lien ket cheo ong hoa tr vi DNA tao thanh lien ket cheo protein
DNA (DNA protein crosslink - DPC). V cac DPC nay khong thuan
nghch nen chung can tr s nhan len DNA dan en mat nguyen lieu di
truyen ma ieu nay c che hoat ong cua gen ap che ung th P53.
f) Crom
- Nguon: cong nghe ma, san xuat xi mang
- Tnh chat: crom co the ton tai hoa tr +3 va +6; bot, bui crom chay
c va khi chay sinh kh oc; co the no trong khong kh.
- C che: thc pham la nguon chnh a crom vao c the ngi.
y Crom (III) hap thu qua da day va ruot nhieu hn.
y Crom (VI) con co the tham qua mang te bao do o de gay
viem loet da, viem gan, viem than, thung vach ngan gia hai
la ma, ung th phoi, ung th hong
- IARC a xep crom (VI) vao nhom 1, crom (III) vao nhom 3.
g) Arsenic
- Nguon: Trong t nhien, arsenic co trong nhieu loai khoang chat. Trong
nc, arsenic ton tai dang asenic hoac arsenate (AsO
3
)
3
hoac (AsO
4
)
3 -
.
503
- Cac hp chat arsenic methyl co trong moi trng do chuyen hoa
sinh hoc. Trong cong nghiep, arsenic co trong nganh luyen kim, x ly
quang, san xuat thuoc BVTV, thuoc da. Arsenic thng co mat trong
thuoc tr sau, diet nam, diet co dai
- C che: arsenic gay ung th bieu mo da, phe quan, phoi, cac
xoang do arsenic va cac hp chat cua arsenic co tac dung len nhom
sulfhydryl (- SH) pha v qua trnh phosphorin hoa.
- IARC xep arsenic vo c vao nhom 1 la chat gay ung th cho
ngi. Gia tr gii han tam thi cua arsenic trong nc mot so quoc gia
la 0,01 mg/m
3
.


Theo ket qua nghien cu, arsenic la mot tac nhan gay ra ung th
phoi, ung th da.
Arsenic the hien tnh oc bang cach tan cong len cac nhom SH
cua cac enzyme, lam can tr hoat ong cua enzyme.




Cac enzyme san sinh nang lng cua te bao trong chu trnh cua
acid nitric b anh hng rat ln. V cac enzyme b c che do viec tao
phc vi As, dan en thuoc tnh san sinh ra cac phan t cua ATP b ngan
can. As nong o cao lam ong tu cac protein la do s tan cong lien ket
cua nhom sunfur bao toan cac cau truc bac 2, 3. Nh vay, Asen co ba tac
ong hoa sinh la: lam ong tu protein, tao phc vi coenzym va pha huy
qua trnh phosphor hoa. Cung chnh nhng qua trnh tren dan en roi
loan te bao, gay ra ung th, ac biet la ung th phoi va da.
h) Nitric oxide (NO)
NO gay ra nhieu c che benh ly trong o co ung th.
C che
- Di ieu kien hieu kh, NO co the phan ng vi oxygen e hnh
thanh nhng chat trung gian nitrogen oxide (RNOS) co kha nang oxy hoa
va nitro hoa cac phan t sinh hoc.
As O
--
+ 2OH
-

SH O

+
SH O
As O
-
[Enzyme]
[ Enzyme]
S
S
504
NO + O
2
NO
x
(NO
2
, N
2
O
3
)
- RNOS, NO co the c che mot so protein sa cha DNA.
- Chat trung gian N
2
O
3
co the nitro hoa goc lysine cua enzyme
ligase c che hoat ong chong lai tac nhan nhiem khuan va virus cua
enzyme nay.
V nhng ly do o, NO lam tang kha nang gay ung th.
i) Dioxin (2,3,7,8 tetrachlorodibenzo p dioxin - TCDD)
- Tnh chat: TCDD la mot chat ran kha ben, t tan trong nc, t b
phan huy khi co tac ong cua moi trng nh nhiet o, o am, ke ca hoa
chat. t b phan huy bi tia cc tm; ben vng sinh hoc. Do o, TCDD ton
tai rat lau dai trong moi trng.
- Nguon: dioxin co ca trong t nhien lan trong cong nghiep, nh
c hnh thanh t viec ot ( nhiet o thap) rac thai y te va rac sinh
hoat, cong nghiep giay. Dioxin con co trong thanh phan cua thuoc tr
sau, thuoc diet co, chat oc mau da cam (orange agent), a c My s
dung trong chien tranh Viet Nam.
- Theo bai bao EPA to classify dioxin as a carcinogen tren tap
ch Oncolink Cancer News cua Trung tam ung th ai hoc Pennsylvania
My so ngay 18/5/2001, C quan Bao ve Moi trng My (EPA) a xep
dioxin vao danh sach carcinogen cua ngi sau mot thi gian ch coi no
la chat co kha nang gay ung th bao gom ung th mau dang u lympho ac
tnh, ung th phoi. Hn 100 hp chat giong dioxin khac c liet vao loai
tac nhan co kha nang gay ung th ngi.
- C che: dioxin c thai ra se xam nhap vao chuoi thc an, va
sau o tch luy trong m cua ca va cac ong vat co vu bao gom ca con
ngi. Dioxin tac ong xau vao c che DNA di truyen gen, gay quai thai
va ung th. Cung theo bai bao tren, nhng ngi an mot lng ln thc
an nhieu chat beo, nh tht va cac san pham b sa th se nhiem dioxin
vi ham lng tng oi cao va t le phat trien ung th la 1 trong 100
ngi. Theo cuoc ieu tra rui ro cua EPA, th trong 1400 trng hp chet
v ung th My co khoang 100 trng hp co the qui cho dioxin.
k) Benzene
- Nguon: san xuat hoa chat, hoa dc, xang dau, dung lam dung
moi, san xuat sn
505
- Tnh chat: benzene la chat long de chay, khi gap la sinh kh oc.
- Benzene lam tang nguy c ung th bach huyet.
l) S chlor hoa nc uong
- T trc en nay tai nhieu nc tren the gii, ngi ta van dung
clo e kh trung nc sinh hoat.
- Do trong nc co ton tai mot so chat hu c nen s kh trung
bang chlor tao ieu kien cho chlo tac dung vi cac chat nay tao ra cac
chat nguy hiem gay ung th trong o co chloroacetonitrite tch tu ng
tieu hoa va giap trang gay ung th.
- V vay, ngi ta ang co y nh dung ozone thay chlor e sat
khuan nc.
m) o dung hoa chat s dung trong nha
m.1) Polyvinyl chloride (PVC)
Mot chat lieu pho bien nhat trong cac gia nh nhng la mot hoa
chat nam trong nhom 11 000 hoa chat chlorine hu c tong hp ang lam
cac nha chuyen mon lo ngai, bi v s san xuat ra san pham nha nay
thng kem theo chat dioxin va tao chat PCB la nhng chat gay ung th
va ot bien di truyen. ong thi, PVC hay vinyl chloride eu la cac tac
nhan gay ung th phoi va gan.
m.2) Si thuy tinh
c dung e che tao 30 000 san pham khac nhau, ang c dung
trong khoang 90% gia nh ngi My. Si thuy tinh co nguy c gay ra
ung th tiem tang cho chuot trong phong th nghiem.
m.3) Cao su
- Cac lop xe bang cao su, khi co xat chay tren ng nha hoac xi
mang lam v cac manh li ti tr thanh bui cao su. Khoang 60% cac manh
bui nay co ng knh nho hn 10 micron u e bam vao phoi co the la
nhng tac nhan e tao khoi u phoi.
- Num vu cao su cho tre em: b nhiem nitrosamine, c sinh ra
trong qua trnh lu hoa cao su la mot chat gay ung th manh cho ngi.
Nitrosamine gay bien d cac base cua DNA trong gen lam roi loan thong
tin di truyen, de dan en ung th. Ngoai ra cao su con c s dung trong
cac gioang cua noi nau an, bnh ng keo
506
n- Trong phong lam viec
Cac may moc vi tnh, in an, sn, mc co the co nhng dung moi
benzene, chat plastic, cao su vi nong o cao eu la nhng chat gay ung
th. Nhng tam cach nhiet, keo dan, khoi thuoc, giay goi thc an, co
cha formaldehyde cung la mot carcinogen nguy hiem de bay hi ra
khong kh xung quanh.
o) Thuoc tr sau
Hien nay My hang nam co khoang 45.000 ngi b nhiem oc
thuoc tr sau va co 6.000 trng hp ung th do thuoc tr sau sinh ra.
o.1) Mot so thuoc tr sau thuoc nhom halogen hu c co kha nang
gay ung th (a b cam hoac han che s dung)
- DDT: theo IARC th no thuoc nhom 2B v no gay ung th gan
tren chuot bach va chuot cong trang. ngi, DDT c hap thu qua
ng tieu hoa va ho hap va c tch tu cac mo m va sa. DDT
khong gay oc gen nhng no la chat hoat hoa (promotor) m au cho qua
trnh ung th gan: kch thch sinh ung th theo kieu tang sinh san phan
chia vo han o. Do o DDT co the la tac nhan gay ung th gan va ung
th vu ngi.
- Chlorobenzilate, dicofal, bromoprolylat, chloroprolylat, fenarimal
va nuarimal, tat ca eu co cau truc lien quan en DDT. Tat ca nhng
chat nay eu khong co tac dung hoat ong bien d. Cac chat nay eu ch
ra s cam ng ung th gan chuot sau khi x ly lau dai. Tr fenarimal
va nuarimal, cac chat con lai eu ong vai tro chat hoat hoa ung th
tiem nang.
o.2) C che sinh ung th cua cac thuoc tr sau thuoc halogen hu c
Cac thuoc tr sau thuoc nhom halogen hu c nh DDT va cac dan
xuat co cau truc tng t la nhng carcinogen khong oc cho gen ma
kch thch sinh ung th theo kieu tang sinh san phan chia vo han o va
cuoi cung sai lac nhieu dan en sinh ung th.
p) Asbestos
Asbestos la mot hp chat tao bi silicon, oxi, hidrogen va mot so
ion kim loai khac.
Nhng si asbestos cach ien rat tot, de uon va kho chay.
507
Co ba loai asbestos thong dung nhat la chrysolite, amosite va
crodotite. Si asbestos rat manh, nho hn mot na ng knh cua mot
si toc tach oi.
Asbestos thng c s dung trong cong nghiep san xuat ximang,
ong dan...
Khi si asbestos ket hp c vi mot so vat chat thch hp se tao
ra san pham la ACM.
ieu han che cua viec s dung ACM la ham lng bui tao ra trong
san xuat se giai phong asbestos vao khong kh. Do asbestos thanh phan
rat ben, nho nen no de van chuyen trong khong kh va cung de c ht
vao. Khi ht vao, asbestos co the gay ra nhieu van e nghiem trong ve
sc khoe. ieu nay a c xac nhan t viec nghien cu nhng cong
nhan lam viec tiep xuc vi asbestos. Asbestos tap trung cac cong nhan
nay cao hn bnh thng.
Theo To chc bao ve moi trng (EPA) th khong co mc o an
toan cho tiep xuc asbestos.
Trieu chng thng gap cua s nhiem asbestos: th gap, lo, au
ngc, khi th co tieng keu rang rac phoi, giam can.
Tuy nhien, nhng trieu chng nay ch bieu hien sau 15 nam tiep xuc.
Asbestos la mot trong nhng tac nhan gay ra ung th phoi, ung th
mang bung, ung th ng ruot... trong o, ung th phoi la loai thng
gap nhat, xay ra oi vi nhng ngi tiep xuc lau dai vi asbestos.
Ung th phoi phat trien cac mo bao quanh. Xam pham va lam tac
nghen ng ho hap.
Thi gian t khi nhiem asbestos en khi phat sinh ung th thng t
20 en 30 nam hoac lau hn na.
ieu can c lu y la, neu co mot tac ong phc tap gia hut
thuoc va nhiem asbestos th kha nang mac ung th cang cao.
11.6. OC IO $INH HOC
11.6.1. V|rus s|nh ung Ihu (Oncogen|c v|rus)
a) C che sinh ung th
Virus gay ung th mang en nhng yeu to di truyen, c goi la
oncogene phu hp vi te bao. Oncogene chnh la gen dan en sinh mi
508
ung th (neoplasma). San pham oncogene lien ket vi san pham cua gen
ap che ung th do o c che gen ap che ung th (anti oncogen), lam
mat ieu hoa am tnh cua sinh san te bao dan en phat trien ung th.
Oncogenic virus khong lam nhan ban virus ma ch gay bien hnh ac tnh.
b) Phan loai
Virus sinh ung th c chia lam hai loai: virus DNA va virus RNA.
b.1) Virus RNA: thng la loai retrovirus: human T cell lym
photropic Virus (HTLV 1), human immunodeficience virus (HIV 1
va HIV 2)
b.2) Virus DNA
- Virus Epstein Barr (EBV)
- Virus viem gan B (Hepatide B virus - HBV)
- Virus papiloma ngi
c) Tac hai sinh ung th cua mot so virus
Bang 11.4. Mot so loai virus gay ung th cho ngi
LOAI VIRUS LOAI UNG TH
Loai virus DNA
Virus viem gan B
Virus papiloma ngi

Virus Epstein Barr

Loai retrovirus (RNA)
Human T cell lymphotropic
virus (HTLV 1)
Human immunodeficience
virus
(HIV 1 va HIV 2)

Ung th gan
Ung th c
Ung th da te bao sng
Ung th vom hong
U lympho ac tnh

Ung th mau trang dong T
trng thanh
Sarcom Kaposi
U lympho ac tnh

509
11.6.2. ky s|nh Irung vo v| Irung co ||en quon den ung Ihu
a) Ky sinh trung
Ch co mot loai ky sinh trung c coi la nguyen nhan gay ung th,
o la san schistosoma. Loai san nay thng co mat vi ung th bang
quang va mot so t ung th nieu quan nhng ngi A Rap vung Trung
ong. C che sinh ung th cua loai san nay cha c giai thch ro.
b) Vi trung
Loai vi khuan ang c e cap en vai tro gay viem da day man
tnh va ung th da day la vi khuan helicobacter pylori.
11.6.3. EsIrogen (k|ch Io nu)
Neu co qua nhieu cac chat kch thch to nay trong c the th nguy c
b ung th vu phu n tang cao.
Ngoai ra, estrogens con tac ong en cac bo phan nh: mang da
con, am ao gay nen cac khoi u ac tnh nhng ni nay.
11.7. OC CHAI FHONG XA
11.7.1. I|o phong xo goy ung Ihu (buc xo |on hoo)
a) C che gay ung th cua tia phong xa
Co ba loai tia phong xa anh hng len con ngi: alpha, beta,
gamma, ngoai ra con co tia X. Cac tia phong xa gay ung th theo c che
tao goc t do - cac goc t do nay oxy hoa cac thanh phan te bao (ion hoa
vat chat) tao thanh mot chuoi lien tiep cac phan ng e i en pha huy
te bao va tao cac chat oc vi gen.
b) Phong xa nhan tao
- Nguon: mo uranium, chat thai benh vien, no bom nguyen t, ro
r hay no lo phan ng hat nhan tai cac c s nghien cu hoac cac nha
may ien nguyen t
- Tia phong xa chu yeu gay ra ung th tuyen giap, ung th phoi,
ung th bach cau
- Theo tai lieu Bai giang ve ung th hoc cua Nguyen Ba c:
y T the k 16, ngi ta thay nhieu cong nhan mo Joachimstal
(Tiep Khac) va Schneeberg (c) mac mot loai benh phoi va chet. Ve
510
sau, ngi ta thay o chnh la ung th phoi do chat phong xa trong quang
en co cha uranium. ieu nay con c ghi nhan qua t le mac ung th
phoi kha cao cac cong nhan khai mo gia the k 20.
y Ung th bach cau cap co t le kha cao nhng ngi song sot
sau vu tha bom nguyen t cua My hai thanh pho Nagasaki va Hirosima
(Nhat Ban) nam 1945. Cho en bay gi, cac the he con chau, con so
ung th van tang len hang van, ac biet: ung th bach cau, ung th vu,
ung th hach nc bot, ung th thc quan
y Sau vu no nha may ien nguyen t Chernobyl nam 1986,
ngi ta a ghi nhan co khoang 200 thieu nien b ung th tuyen giap; sau
10 nam t le nay a tang len gap 5 lan.
c) Phong xa t nhien
- Nguon: co nguon goc t vu tru va cac ong v phong xa trong
khong kh, at, nc.
- Bc xa vu tru chu yeu la cac tia alpha, cac hat proton c tao
ra t vanh ai phong xa quanh trai at, mat tri va thien ha. Do o, cang
len cao, bc xa o cang manh nen kha nang b anh hng bi phong xa
t nhien la rat thap.
d) Tia cc tm gay ung th (bc xa cc tm)
- Bc xa cc tm chia lam ba dai: UVA, UVB, UVC:
y UVA (320 400 nm): gay tac hai tren DNA, de bien d te bao.
y UVB (290 320 nm): kch thch cac te bao tao ra sac to
melanine lam ram nang, o da. No tac ong trc tiep len
DNA lam te bao lao hoa sm va te bao b bien oi
y UVC (200 290nm): la tia nguy hiem nhat nhng a c
tang ozone loc i.
- Noi chung, tia cc tm tac ong trc tiep tren DNA te bao bieu b
da, cu the la tao cau noi cheo vi phan t pyrimidine gay c che tong
hp DNA. Do o cac base oi bien d, dan en gen bien d de sinh ung
th da.
- Phan ln cac tia cc tm c chan lai bi tang ozone, ngan
khong cho i vao tang kh quyen. Nhng hien nay, tang ozone ang dan
511
b pha huy bi cac hoa chat thai ra t hoat ong cong nghiep nen nguy c
ung th da ngay cang tang cao.
11.8. CAC 8ENH NGHE NGHIEF CO IHE GAY UNG IHU
T le chet do ung th tang do nhieu nguyen nhan nhng trong o co
tnh trang cong nghiep hoa dan en ung th do cac benh nghe nghiep
ngay cang tang. Theo cac nha nghien cu ve ung th th tac nhan gay
ung th nghe nghiep (UTNN) chu yeu la cac hoa chat oc, mot so t la
virus va bc xa ion hoa.
Theo tai lieu Phong benh ung th cua TS ai Duy Ban: t nam
1978 Vien quoc gia ve an toan nghe nghiep va sc khoe cua My co
cong bo rang 30% benh nhan ung th co lien quan en moi trng lam
viec, trong o co 4 8% trng hp ung th la do moi trng cong
nghiep. Phap, moi nam co them mi t 7000 14000 trng hp mac
ung th do nghe nghiep.
Qua bao ca o tha ng 62000 ve kha o sa t s bo ve UTNN Vie t
Nam th trong to ng so 1728 tr ng h p ung th c c u cha co 108 la
oi tng lao ong, chie m 6,3 %, trong o ung th pho i co 101 trng
hp, chiem t le 9,3 %. Ke tiep la ung th bang quang, o la mot benh
th ng gap cong nhan tie p xu c v i ca c chat sinh ung th trong cong
nghe san xuat aniline nh benzidine, 2 naphthylamine va 4
aminodiphenyl. Ca c o c cha t ung th na y thng gap co ng nhan
nganh cao su, san xuat day ie n co vo boc cao su, cong nhan kh ot.
Ve ung th mau, benh thng ma c do ht pha i hi benzene. Vie t
Nam, mot nghien cu s bo vao nam 2000 cua Vien Y hoc lao o ng va
Ve sinh mo i tr ng cho thay trong nam tr ng hp ung th mau va
ha ch, co hai tr ng h p la be nh Hodgkin va ba tr ng h p la be nh
Lympho a c tnh (ung th hach) cong nhan xay dng, nhng ng i
tie p xu c vi sn t ng co dung mo i ho a tan la benzene. Ngoa i ra, ung
th thanh quan co n co the co co ng nha n tie p xu c vi hi acid vo c
manh va ung th ca c xoang va n co n gap co ng nhan tie p xu c v i
formaldehyde. Nam 1997, trong mot nghie n cu khao sa t s bo tren
1587 benh nhan ung th da tai benh vie n ung th, co 76,7% ung th da
ga p lao o ng nong nghiep (Ta p ch KHL 2000).

512
11.8.1. Nhung nghe ngh|ep co nguy co goy ung Ihu
To chc lao ong quoc te a cong bo nhng nghe nghiep co nguy
c gay ung th trong cuon t ien bach khoa ve sc khoe nh sau:
a) Nong nghiep, hai san, trong nho va khai thac, s dung thuoc tr
sau co arsenic (thach tn) hoac khai thac arsenic
- Ung th: phoi, da, trung bieu mo cua mang phoi, mang bung.
- Tac nhan: arsenic, amian.
b) San xuat amian, khai thac uranium, san xuat nguyen lieu boc
(ong, ton, det, mat na, xi mang)
- Ung th: phoi, da, trung bieu mo cua mang phoi, mang bung.
- Tac nhan: radon, amian, bc xa ion hoa.
c) Khai thac dau kh, cong nhan ep sap
- Ung th bu
- Tac nhan: hydrocarbon a vong (PAH).
d) Luyen kim: cong nhan uc ong, san xuat cromat, ferocrom, ma
crom, san xuat thep, tinh che nickel
- Ung th: phoi, xoang mui.
- Tac nhan: arsenic, crom, nickel, arsenic benzo (a) pyren
e) Cong nghiep hang hai: xe co va van chuyen
Ung th : phoi, trung bieu mo mang phoi va mang bung.
f) Cong nghiep hoa chat: san xuat s dung bis chloromethyl ether
(BCME), san xuat vinyl chloride, alcol iso propilic, sac to crom, pham
nhuom, auramin
- Ung th: phoi, gan, xoang canh mui, bang quang.
- Tac nhan: BCME, monom cua vinyl chloride, crom. benzidine, 2
naphthylamine, 4 aminodipheryl, auramin va cac amine
thm khac.
g) Cong nghiep thuoc tr sau, diet co : cong nhan san xuat va ong
goi thuoc tr sau co arsenic
- Ung th :phoi
513
- Tac nhan: arsenic
h) Cong nghiep kh: cong nhan san xuat than coc va kh
- Ung th: phoi, bang quang, bu
- Tac nhan: benzo (a) pyrene, beta naphthylamine, cac san pham
carbon hoa cua than.
i) Cong nghiep cao su: cong nhan gi kho, san xuat cao su,
lu hoa, san xuat sam lop, day cap, mu cao su
- Ung th: bang quang, he bach huyet tao huyet
- Tac nhan: alpha va beta naphthylamine, benzene, amin thm.
j) Xay dng: cong nhan boc, lp s dung amian
- Ung th: phoi, trung bieu mo cua mang phoi, mang bung
- Tac nhan: amian.
k) Cong nghe da: san xuat da va sa cha giay dep
- Ung th: xng, bach cau
- Tac nhan: bui da, benzene.
l) Cong nghe go va giay
- Ung th: xng
- Tac nhan: bui go.
m) Cac cong nghiep khac: cong nhan rai ng nha, lp nha...
- Ung th: phoi
- Tac nhan: benzo (a) pyrene, bui.
11.8.2. Coc nguyen Ioc co bon de phong Ironh ung Ihu mo|
Iruong nghe ngh|ep
a) Giai phap an toan ky thuat
- Viec ap dung cong nghe sach trong qui trnh san xuat co s dung cac
yeu to hoa ly sinh hoc co nguy c ung th can thc hien cach ly nghiem ngat.
- oi vi qui trnh cong nghe con khiem khuyet th bat buoc ngi
s dung lao ong va ngi lao ong (NL) phai tuan thu cac qui nh an
toan va ap dung ky thuat can thiep nham giam thieu nguy c.
514
V du: V tr lam viec cua NL va khoang cach an toan trong cong
nghe phai c kiem nh cho tng loai may, loai san pham nham giam
thieu tac ong.
cac benh vien, cac khoa truyen nhiem, khoa xet nghiem, khoa
ngoai th nguyen tac vo khuan phai c ap dung nghiem ngat theo
ung qui trnh e phong lay nhiem benh.
cac c s san xuat hay phong th nghiem, khoang cach an toan
cho NL khi tiep xuc vi bc xa ion hoa tai cac phong ien quang hay
khu vc co cha cac hoa chat ong v phong xa cung phai tuan thu
nghiem ngat.
Cac hoa chat gay ung th theo ng ho hap nh benzene, toluene,
naphthylamine phai e ung ni qui nh, co he thong hut va x ly oc
chat cuc bo
b) Giai phap y te: phai co mot che o kiem tra anh gia s an toan
moi trng lao ong va kham nh k nham phat hien sm nhng nguy c
co the gay ung th nghe nghiep NL.
c) Ap dung bien phap ca nhan: e am bao an toan lao ong la
nhiem vu thng xuyen ma bat k mot nha quan ly doanh nghiep hay
NL nao cung phai tuyet oi chap hanh.
11.. CAC 8ENH UNG IHU CHNH VA MOI $O IAC NHAN IIEN OUAN
11..1 Ung Ihu do| Irong, Iruc Irong (concer of co|on, recIum).
la benh hay gap cac nc phat trien va la loai ung th chiem t le cao
nhat (14%), mc o gay t vong ng th 2 sau ung th phoi. nc ta,
ung th ai trc trang ng v tr th 5. Nguyen nhan co lien quan en ve
sinh moi trng:
- Ngo oc amian t thc an nc uong (nhat la nc ma, tran
ma au mua) t mai nha lp ton phibroximang.
- An nhieu tht va m ong vat, t rau va chat x
- Roi loan vi khuan ng ruot do dung nc nhiem Ecoli.
11..2. Ung Ihu phe quon vo pho| (concer of brunchus or of
|ung). la ung th xuat phat t niem mac phe quan va phe nang. Ung th
phe quan - phoi la nguyen nhan gay t vong hang au nam gii, la loai
515
ung th ng v tr th 3 trong so cac loai ung th (11%) nhng t le gay
t vong la cao nhat trong cac loai ung th. Viet Nam, ung th phoi -
phe quan la loai ung th xep th 1 nam gii va th 4 n gii.
- Thuoc la: la nguyen nhan quan trong nhat, chiem 90%.
- Cac tac nhan khac, chiem 10% bao gom: amian, phong xa, ether
chloromethyl, hydrocarbon a vong, nikel, radon, arsenic, chromium, bo
hong, hac n, vinyl chloride.
11..3. Ung Ihu do doy (concer of sIomoch). chiem t le 5%
trong cac loai ung th, ng v tr th 4. nc ta, ung th da day ng
v tr th 2 nam gii, sau ung th phoi, ng v tr th 2 n gii, sau
ung th vu; do:
- Che o an nhieu muoi, nhng thc an kho, thc an hun khoi,
cha nhieu nitrosamine
- Vi khuan helicobacter pylori.
11..4. Ung Ihu gon (concer of ||ver). la ung th xuat phat t cac
te bao bieu mo cua nhu mo gan bao gom ung th bieu mo te bao gan
(chiem a so) va ung th bieu mo te bao ong mat trong gan. Ung th gan
chiem v tr th 8 trong cac loai ung th. Viet Nam, ung th gan ng
hang th 3 nam gii va th 6 n gii; do:
- Uong nhieu ru
- oc to vi nam aflatoxin B1
- Crom, vinyl chloride, anabolic steroids
- Hormone estrogen va tamoxifen
- Virus viem gan B (HBV).
11..5. Ung Ihu vom hong (concer of IhrooI). la ung th ng
hang au trong cac ung th khu vc au co. Viet Nam, ung th vom
hong xep th 4 nam gii va th 5 n gii; do:
- Virus Epstein Barr (EBV)
- An uong cac thc an qua khau len men nh ru, bia, ca, da
muoi, ca muoi, nc mam, x dau co cha chat nitrosamina.
- Thuoc la.
516
11..6. Ung Ihu vung khoong m|eng (concer of mouIh). chiem
40% ung th vung au co, xuat phat t lp bieu mo gai cua niem mac
moi, li, ham, ham ech, amian, ay li; do:
- Ru, thuoc la, an trau
- Virus papilloma.
11..7. Ung Ihu Ihonh quon (concer of |orynx). chiem 20% ung
th vung au co va 1% so vi tat ca cac loai ung th. Ung th thanh quan
thng xuat phat t niem mac cua day thanh, nap thanh nhiet, nep pheu
thanh nhiet; do:
- Ru va thuoc la
- Amian, chromium.
11..8. Ung Ihu Ihuc quon (concer of esophogus). chiem 1%
trong cac loai ung th, hiem gap nc ta. Ung th thc quan la khoi u
ac tnh xuat phat t ong thc quan hau het la te bao bieu mo dang thng
b, tr oan 1/3 di thc quan hay gap ung th bieu mo tuyen; do:
- Ru manh, thuoc la, bot giat
- Thoi quen an uong nong
- Chat nitrosamine.
11... Ung Ihu vu (concer of breosI). la loai ung th ng hang
au trong cac ung th phu n, chiem v tr th 2 (12%) trong cac loai
ung th.
- Mat thang bang estrogen progesteron, dung qua nhieu thuoc
tranh thai (co estrogen)
- Che o an nhieu chat beo, thieu vitamin A, t chat x
- Hut thuoc, uong ru, tiep xuc vi DDT
- Co the do virus MTV.
11..10. Ung Ihu co Iu cung (concer of uIerus). la ung th
thng gap phu n (sau ung th vu) chiem 12% cac benh ac tnh phu
n, co ac trng la phat trien cham va khu tru tai cho; nhng giai oan
muon rat kho ieu tr; do:
- Lap gia nh sm, sinh e nhieu
517
- Nhiem virus u nhu gai loai HPV 16 18.
11..11. Ung Ihu g|op Irong (concer of Ihyro|d g|ond). chiem t le
1% trong cac loai ung th: lien quan en cac tia phong xa.
11..12. Ung Ihu do (concer of sk|n), chu yeu gom hai loai: ung
th bieu mo te bao ay va ung th bieu mo te bao gai hay te bao vay gai.
- Anh hng cua bc xa cc tm do phi nang qua dai hoac cac bc
xa ion.
- Tiep xuc lau vi nha ng, paraffin, nha, than a, dau nhn,
quinacrine hydrochloride, arsenic, thuoc tr sau diet co, PAH
11..13. Ung Ihu he Ihong Ioo huyeI
a-) U lympho ac tnh (lymphomas): la mot trong 10 benh ung th pho
bien nhat tren the gii. Viet Nam, xep th 5 nam gii va xep th 8
n gii. ay la nhom benh ung th phat sinh t cac te bao lympho trong
cac to chc cua c the. Benh c chia lam hai nhom chnh:
- U lympho ac tnh khong Hodgkin (non - Hodgkins lymphomas): la
loai pho bien nhat: virus Epstein - Barr, HTLV 1, HIV.
- Benh Hodgkin (Hodgkins lymphomas)
b) Benh bach cau cap (leukaemia): la mot benh ac tnh cua to chc
tao mau, gay roi loan qua trnh sinh san va phat trien cua dong bach cau,
lan at dong hong cau va tieu cau. ay la benh ung th pho bien tre em
di 15 tuoi. Do:
- Virus HTLV
- Tia phong xa.
- Hoa chat: benzene, styrene, butadiene, cyclophosphamide,
melphalan, busulfan, cac hoa chat cao su tong hp khac
11..14. MoI so choI khoc Ihuong gop Irong cuoc song
Nh a trnh bay tren, co en 89% ca benh ung th la do nhan to
moi trng gay ra, trong o nhan to hoa hoc chiem en 90%.
V du, cong nhan lam viec trong cac nha may nhuom thng xuyen
tiep xuc vi chat amine trong thuoc nhuom nen de b ung th bang
quang.
518
Ngoai ra, chat -naphthylamine, mot loai amine thm dung trong
cong nghiep pham aniline dung lam nc hoa cung c coi la chat gay
ung th bang quang.
Cac chat thm tong hp, trong o chu yeu la chlorine, benzidine
tong hp t nha than a. Khi tham nhap vao c the rat de gay ra bien d,
roi loan te bao dan en ung th.
Trong cac mon chien, nng, ut lo ma cac nha khoa hoc Thuy ien
chng minh cha chat acrylamide c xac nh la chat gay ung th.
To chc Y te The gii a ban bac ve van e nay. Acrylamide co
kha nang pha hong he than kinh anh hng en s sinh san. Ngoai ra,
acrylamide gay bien oi gen dan en ung th vu, t cung, bu tuyen
thng than, nieu...
Viec s dung cac phu gia thc pham cung la con ng dan en
can benh nay; nguyen nhan do chung co mot so chat oc.
Khi san xuat dam bong, lap xng, phu gia tht p, tht hun khoi
ngi ta phai tron them muoi nitrate e thc pham co mau o ti trong
ngon mat va han che vi khuan phat trien. Nhng muoi nitrate rat co hai cho
c the con ngi; no la tac nhan gay ung th da day.
Ngoai ra, muoi nitrate con c s dung trong phan bon cho cay
trong, do vay ham lng nitrate trong nong pham rat cao.
S dung giay dan tng bang hoa chat, tham trai san bang si hoa
hoc, cac dung cu o go, o nha mi trong phong eu toa ra cac hoa
chat: benzene, toluene... rat nguy hiem.
Bang 11.5: Tom tat mot so chat gay ung th cho con ngi
Hp chat Mc o
nguy hiem
Trieu chng benh
Aflatoxin, cac chat
con, anabolic, vinyl
chloride
Ung th gan - Sut can, kem an, met, moi
- Vang da, sot, dan tnh mach
bung, mang bung
- oi khi co hach thng han.
- naphtylamine,
khoi thuoc la
Ung th bang
quang
- Dau hieu thng gap la i
tieu ra mau lien tuc co the la
519
4- nitrophenyl
4,4-metylenebis
Benzidine
- naphtylamin
o at khong au.
- i tieu kieu ai dat kem
theo au.
- Cuc mau co the lam tac
nieu ao, gay b ai
Arsenic, Asbestos,
bis(chloromethyl)
ether, nickel, bo hong
va hac n, crom.
Amian, khoi thuoc la,
uranium, vinyl
chloride
Ung th phoi - Ho dai dang co hoac khong
co huyet
- Khan tieng
- Kho th
- Sng co, mat, canh tay
- au ngc lien tuc.
+ Dau hieu di can ngoai
ngc: 20- 35% benh nhan co
dau hieu di can ngoai ngc
+ Dau hieu toan than: sut
can, met moi, au xng, di
can xng
Benzene, melphalan,
busulfan, styrene
butadiene,
cyclophosphamide, cac
chat cao su tong hp
khac
Ung th mau
(benh bach cau)
- Chay mau do tieu cau thap,
v vach mach mau
- Thieu mau
- Nhiem trung do thieu bach
cau lanh, sot, nach to va
Nitrosamine
Cac muoi nitrate, nitric
Dichloroethylene
Ung th da day - Roi loan tieu hoa
- Kho chu vung thng v
- An mat ngon, sut can;
benh cang phat trien th thay:
+ Khoi u vung thng v
+ Non do ton v
+ Non ra mau
520
Arsenic, dau sat, hi
lo than, polycylic
Hydrocarbon
Bo hong va hac n
Ung th da Thng thay mat nhat la
quanh mui, m, ma
Khoi u noi len da. Khoi u cang
to th b cang xam lan ra xung
quanh va b bet gia
Polycylic,
hydrocacbon, bo hong
va hac n
Ung th tinh
hoan
- Mot khoi ran, khong au
tinh hoan
- Thieu tinh hoan mot ben va
co mot khoi u phuc mac
- Vu sng to nh vu phu n
- Co the thay hach o bung
Ru, cac chat con,
bot giat, khoi thuoc la
Ung th thc
quan
Dau hieu that sm khong
nhan thay c.
- Dau hieu thng gap la kho
nuot
- non, co that gay au sau
khi an
Cadmium Ung th tuyen
tien liet
- Kho tieu tien, i khong het, co
khi co lan mau va i nhieu lan
- S trc trang thay mot cuc
ran tuyen tien liet
- Thieu mau man tnh, sut can
- Di can xng
Cac chat con, asbestos,
chromium, khoi thuoc
la, ga mu tac
Ung th thanh
quan
- Giong noi b thay oi, tieng
noi khan hoac re re, tham ch
tat tieng.
- Nuot thc an vng, au.
Vat nng bang lo than
Phenacetin
Ch
Ung th than - i tieu tien co mau
- S thay mot khoi ran mot
ben bung
521
- Sot lien tuc, dan tnh mach
- oi khi co dau hieu thieu mau
Ru, cac chat con,
thuoc la
Ung th
mieng
Moc bat c cho nao trong
mieng, moi, li, vung di
li.
- Vet loet, khong au co mau
trang hoac hong.
- Nang hn: nhai au, nuot
vng, noi kho, au rang, co
khi nhc lo tai

11.10. MOI $O 8IEN FHAF FHONG IPANH UNG IHU DO CAC
OC CHAI
1. Che o an uong: han che an tht o va m thay vao o la thc an
co nhieu chat x va vitamin.
2. Han che uong ru, bia, khong hut thuoc la va thuoc phien.
3. Cam s dung cac loai thuoc BVTV co kha nang gay ung th
trong nong nghiep va thc hien kiem tra nghiem ngat tnh trang
s dung.
4. Cac c s san xuat phai tuan thu cac qui nh cua luat bao ve
moi trng, viec xa thai phai tuan theo cac tieu chuan, do o
phai co cac cong nghe e x ly chat thai, trong o co chat thai
oc hai.
5. Ngi s dung lao ong va ngi lao ong phai thc hien nghiem
ngat va ung qui nh cac nguyen tac an toan nghe nghiep.
6. Lu tr va s dung cac hoa chat an toan.
7. Thc hien phong benh ung th bang cach tiem vaccine phong
cac virus co kha nang gay ung th: viem gan sieu vi B
8. Ca nhan nen thc hien kham benh nh k e sm phat hien ra dau
hieu ung th e co bien phap cha tr hieu qua t giai oan au.
522
Nh vay, ung th la can benh co the phat sinh moi la tuoi. Theo
thong ke tren the gii, nhat la cac nc phat trien, t vong do can benh
nay chiem ty le cao nhat.
Viet Nam, cho en nay cha co mot thong ke nao chnh xac v
ch co the da vao thong ke cua cac benh vien.
Hien nay, phan ln viec ieu tr ung th eu da tren kinh nghiem
ch khong da tren nhng hieu biet ve sinh hoc cua benh.
Nhng thanh tu gan ay ve s tng tac cua cac chat ung th cua
moi trng vi DNA a giup cho chung ta hieu sau them ve tnh chat cua
can benh, t o co hng ieu tr hp ly cung nh cac cach phong nga.
479
CHNG 11
OC CHAT MOI TRNG VA BENH UNG TH
(ENVIRONMENTAL TOXICOLOGY AND CANCER)

11.1. GII THIEU
Khac vi cac nha ung th hoc cung nh cac nha hoa hoc, cac nha
oc hoc moi trng khong i sau vao c che benh ung th, khong i sau
vao ban chat hoa hoc cua chat oc, ma ch nghien cu ung th di goc
o oc hoc sinh thai. Ho nghien cu tac ong cua cac yeu to moi trng
ben trong, moi trng ben ngoai len nguon goc sinh benh, lan truyen
benh va tac hai len ca the sinh vat, ngi va ca len he sinh thai.
Ngay nay, khi khoa hoc va ky thuat phat trien ti tam cao mi, i
song vat chat va tinh than cua con ngi ngay cang c cai thien th tai
nguyen thien nhien b pha hoai nhieu hn, moi trng b o nhiem nang
ne hn, con ngi lai cang co nguy c mac nhieu can benh hiem ngheo
hn, trong so o co can benh ung th.
Moi nam tren the gii co khoang 5 trieu ngi chet v ung th, ngha la
c 6 giay co mot ngi chet v benh nay vi xu hng moi ngay mot tang.
Qua nghien cu, cac nha khoa hoc a i en ket luan rang co en
80 90% benh ung th lien quan en moi trng xung quanh, trong o
nhan to hoa hoc chiem en 90%.
That vay, nhng nam gan ay, ngi ta s dung cac hoa chat trong
cuoc song hang ngay tang len ot ngot. Nhieu san pham ma chung ta s
dung co cha nhng chat co oc tnh gay nguy hai en sc khoe.
Con so nhng oc chat hoa hoc (ke ca t nhien lan tong hp) va
cac oc to sinh hoc c xac nh la co nhng ac tnh gay ung th cung
tang len. Chng nay trnh bay mot cach khai quat s lien quan gia can
benh ung th va o oc cua moi trng.
11.2. NH NGHA VA PHAN LOAI BENH UNG TH
11.2.1. nh ngha ve benh ung th
Ung th (cancer) la mot benh ly ac tnh cua te bao va to chc khi b
kch thch bi cac oc to, oc chat. Khi o, chung phat trien vo han o,
480
khong tuan theo yeu cau cua c the; va neu loai bo c nguyen nhan gay
benh th benh van tiep tuc phat trien cho en chet.
Bieu tng cua ung th la con cua: xuat phat t oncoscancer la con
cua, bieu tng cua mot khoi u co nhieu chan xam lan sau vao cac to
chc xung quanh.
11.2.2. Phan loai ung th
Ung th khong phai mot benh ma la mot loat cac benh khac nhau.
Co hn 200 benh ung th khac nhau ve nguyen nhan, tang trng, chan
oan, ieu tr va tien lng. Co ung th moc t cac bap tht va xng (goi
la sarcome), co loai co goc t da hoac lp lot mat cac c quan (goi la
carci nome), loai xuat phat t mau (ung th mau hay con goi la benh
bach cau), co loai phat trien nhanh va phat trien cham.
Cac loai ung th thng gap nh:
- Ung th da
- Ung th co t cung
- Ung th da day
- Ung th gan
- Ung th tuyen tien liet
- Ung th mau
- Ung th buong trng...
11.2.3. Mot so thuat ng lien quan
Khoi u: o la mot cho noi len trong c the ma khong co muc ch
thiet thc nao. Khoi u co the do viem nhiem, xuat huyet phu ne hay mot
boc nc.
Tr ung th mau, hau het ung th xuat hien di hnh thc khoi u.
U lanh: t co kha nang gay nguy hiem en tnh mang. o ch la s
tang trng khong bnh thng va gan nh luon luon c boc bang mot
lp vo, khong lan tran en cac ni khac cua c the. Tuy nhien, trong mot
ieu kien nao o, u lanh cung co the bien thanh u ac.
U ac: tc la ung th, gay chet ngi.
Di ca n: Di ca n co ngha la di chuye n e n va o ng ca n c
ni m i.
481
en mot thi iem nao o, nhom te bao ung th se tach ra khoi
bu nguyen phat theo ng bach huyet en nay n tai cac hach (di can
hach).
Ngoai ra, nhom te bao ung th con theo ng mau lan tran en
nhng ni co khi rat xa v tr ban au (di can xa).
Cac di can con goi la bu th phat.
Di can la the trang nguy hiem nhat cua ung th.
11.3. NGUYEN NHAN VA QUA TRNH HNH THANH UNG TH
11.3.1. Nguyen nhan gay benh
1. Cac nguyen nhan ben trong
- Yeu to di truyen
- Yeu to noi tiet to
2. Cac nguyen nhan moi trng (yeu to ben ngoai)
a) Cac tac nhan vat ly (oc chat do phong xa): cac tia va bc xa
c phat ra t cac chat phong xa t nhien hoac t nguon phong xa nhan
tao. Co nhieu c quan xuat hien ung th sau khi b chieu xa nhng loai
nguyen nhan nay ch chiem 2 3% trong so cac trng hp ung th, chu
yeu la ung th tuyen giap, ung th phoi va ung th bach cau, ung th da.
b) Cac tac nhan hoa hoc gay ung th (carcinogen - oc chat hoa
hoc), la nguyen nhan chiem 80% trong so cac trng hp ung th, co
trong thuoc la, ru, thuoc phien, thc an, noi tiet, thuoc cha benh, nghe
nghiep, chien tranh, thuoc tr sau
c) Cac tac nhan sinh hoc (oc chat sinh hoc) gom cac virus gay ung
th (oncogenic virus) cha cac gen gay ung th, k sinh trung, vi trung.
11.3.2. Qua trnh hnh thanh ung th
Cung nh tat ca cac can benh khac, ung th phat sinh cung phu
thuoc vao tac ong moi trng, nhiem oc thc pham va tnh trang mien
dch cua c the.
Qua nghien cu di truyen hoc va sinh hoc phan t, ngi ta tm
c nhng gen goi la tien oncogen (tc la protooncogen). Nhng gen
nay co nhiem vu ieu hoa s phat trien cua mot te bao lanh. Do s tac ong
nao o cua nhng yeu to ngoai lai hay noi tai, cac gen nay se bien thanh
482
oncogen ac. Luc o te bao khong c ieu hoa bnh thng na, tr
nen vo to chc, sinh soi vo han o. S bien oi xay ra lam cho nhiem sac
the b thay oi bang nhieu cach nh chuyen v, mat oan hay khuech ai
va t o phat sinh ung th.
















Hnh 11.1. S o qua trnh hnh thanh ung th

Neu co t hai en bay bien d th o la m au s tien trien mot
ung th ac tnh. Te bao ung th ac tnh tang bai tiet yeu to sinh mach
(angiogenesis), kch thch phat trien mach cho ung th. Te bao ung th
con san xuat ra cac enzyme metalloprotease va collagenase e xam lan
vao cac to chc chung quanh c de dang.
Benh ung th thng xuat phat t hai loai to chc chnh tren c the:
- T ca c te bao bieu mo cua ca c tang va ca c c quan (ung th
bieu mo). Loa i nay th ng di can theo ng huyet tng ti cac hach
khu v c.
- T cac te bao cua to chc lien ket cua c the (cac sarcoma). Loai
nay thng di can theo ng mau ti cac tang xa.
Hoat hoa cac gen gay ung th
(oncogenes)
c che cac ap che ung th
(anti oncogenes)
Bieu hien san pham gen thay oi va
mat san pham gen ieu hoa
Ung th ac tnh
Thay oi bo
gen cua te bao
Cac nguyen nhan
Moi trng ben
ngoai:
- Tac nhan vat ly
- Tac nhan hoa hoc
- Tac nhan sinh hoc
Cac nguyen nhan ben
trong:
- Yeu to di truyen
- Yeu to noi tiet
483
11.3.3. Mot so trieu chng cua benh ung th
Tuy theo loai ung th benh nhan mac phai ma co the bieu lo rat
nhieu trieu chng. Tap ch Oncolink cua Trung tam Ung th - Trng ai
hoc Pennsylvania (My) a liet ke mot danh sach chung ve bay trieu
chng thng gap canh bao dau hieu cua ung th:
- Chay mau hoac tiet nhieu dch nhn bat thng (ung th buong
trng hoac co t cung)
- Xuat hien cac u, bu keo dai ma khong mat (ung th vu)
- Cho l loet khong lien lai sau 2 tuan (ung th mieng )
- Thay oi tnh chat cua ruot va bang quang, co s bat thng
trong bai tiet (ung th trc trang, ruot ket)
- Khan giong va ho dai dang (ung th phoi)
- Chng kho tieu va kho nuot (ung th thc quan hoac au
va co)
- Co s thay oi ve mun coc va not ruoi (ung th da).
Trong pham vi oc hoc Moi trng, chung ta se ch nghien cu moi
lien he gia ung th vi cac oc chat trong moi trng, tc la cac
nguyen nhan ben ngoai gay ung th:
- oc chat hoa hoc
- oc chat sinh hoc
- oc chat phong xa
11.4. OC CHAT GAY UNG TH
Thuat ng carcinogen bao gom nhom cac hoa chat gay benh ung
th ngi va ong vat.
Carcinogen tac ong len DNA, can tr chung truyen cac ch dan
can thiet cho viec tong hp cac chat ieu khien qua trnh sinh trng cua
te bao.
Ngi ta biet c nhieu hoa chat cong nghiep gay ung th v cac
cong nhan co ung cham en cac chat nay thng mac phai mot benh
ung th ac biet nao o.
V du:
484
- Cong nhan lam trong nganh dau thm thng tiep xuc vi chat
benzene th de b ung th bang quang.
- Amiang c dung trong ky nghe cach nhiet, cac cong nhan co
the b ung th mang phoi, ung th phoi.
11.4.1. Cac nguyen tac c ban anh gia nguy c gay ung th
+ D kien ngi can c chu trong hn so vi cac d kien
ong vat.
+ Yeu to ve o th dung e ngoai suy, t th nghiem ong vat len
con ngi khi cung chu anh hng bi pham vi tac ong cua mot lieu
tng ng (tnh theo trong lng c the).
+ Con ngi nhay cam nhat trong toan bo chung loai.
+ S dung mo hnh toan hoc ngoai suy so lieu lieu cao en lieu
thap gay ung th cho toan bo dan so.
Mo hnh toan hoc cung d oan c mc o gia tang nguy c gay
benh oi vi mot so hp chat ang c nghien cu.
11.4.2. Cac cach tiep can xac nh ung th
Co ba cach tiep can e anh gia, o la:
+ Tie p ca n dch te ho c
+ Tie p ca n o c cha t ho c
+ Tie p ca n theo c che .
a) Tie p ca n dch te hoc
Dch te hoc c xem la khoa hoc mo ta ve ta n so phan bo can
be nh va pha n tch ca c nha n to a nh h ng e n s pha n bo o . Trong
anh gia rui ro moi tr ng cua cac cha t gay ung th, chu ng ta a c bie t
quan tam e n vie c d oan nguy c phat trien ung th gay nen b i tng
mc o cua ca c chat o nhie m moi trng khac nhau.
S du ng cac d lie u dch te ho c lie n quan en o c cha t ong va t
co thua n l i quan trong.
Dch te hoc cung cap tr c tie p nhng tho ng tin qua theo doi
ngi; do o , tranh c nhng va n e lien quan en ket qua ngoai suy
cua ca c cuo c th nghie m ong va t le n con ng i.
485
Ngoa i ra, no cu ng co the c s du ng e thie t lap mot mo i lien
he cua lie u phan ng nao o con ng i ma khong can phai bie t hoac
suy oan ra c cau cua qua trnh.
Nghie n cu dch te ho c cua nhng bie u hie n be nh ung th co kha
nang quan sa t theo doi hn la lam th nghie m.
Phng phap na y co mo t so nh c iem.
- Ng i ieu tra khong ie u khie n c nhng ie u kie n ma cuo c
nghie n cu ang c tie n hanh.
- Mo i ca nha n se kho ng c xe p nga u nhien nho m ng i
nhie m hoac kho ng nhie m ta c nha n nghien cu (nghi ng la ta c nhan
gay ung th).
- T khi xua t hie n te bao ung th ng i e n khi be nh bat au
bie u hien ra la mo t khoang th i gian dai, khong ro rang (10 e n 40 nam
hoac hn n a).
- Ha u he t ca c pha t hie n dch te ho c cu a be nh ung th e u qua
kh. o i vi nh ng nghie n c u qua kh tha t kho hoa c tha m ch khong
the anh gia c mc o bie u hien.
- Con ng i, nhn chung, co pha n ng lai vi mot so tac nhan khac
nhau. Nhng ta c o ng va tho i quen trong cuo c song cung la nha n to
tie m tang thch hp cho s phat trie n ung th. V du : hut thuo c, uong
ru...
- Pha n l n ca c da u hie u bie u hien tie m ta ng ng i co the khong
u e c l ng tho ng ke nha n da ng ra ca c cha t ga y ung th.
b) Cach tie p ca n oc chat hoc
Ca ch tie p can a nh gia rui ro nay la tien trnh nghien cu ca c chat
gay ung th tre n o ng va t va ngoai suy ket qua sang con ngi. Nghie n
cu ong va t trong pho ng th nghie m, cac ie u kie n c kho ng che
mot ca ch ky cang va chnh xac, da va o moi quan he gia lie u l ng
va pham vi tac o ng cua cac kho i u, co the quyet nh chnh xac cap o
lie u lng nghien cu.
Nhn chung, nghie n cu anh h ng cua cac cha t gay ung th cac
o ng va t c tien hanh tre n mot quang i, th c te cua chu ng loa i th
486
nghie m (hai nam oi v i loa i gam nham) cho phep anh gia rui ro
ngi. Tuy nhien, cach tie p can nay cu ng co hai nh c ie m chnh:
+ Th nhat la no thng khong th c te khi tie n ha nh nh ng cuo c
th nghie m vi mo t nhom ln ong vat.
+ Th hai la mc o lie u l ng mo ta va phat hie n ra pha m vi tac
o ng cua kho i u thap.
Theo tnh toan thong ke , 460 ong vat c xep va o mot nho m
chu mo t m c o lieu l ng e tm ra ty le pham vi ta c o ng cu a kho i u
la 1% (1/100 nguy c gay benh) v i o tin ca y la 95%. ien hnh
nghie n cu hoa chat gay ung th, ngi ta s dung 50 e n 100 con vat
th nghie m tre n mot nho m. e nhan c so lie u thong ke co y ngha,
ca c con va t pha i c cho tie p xu c no ng o cao. No ng o o o i khi
vt qua xa m c ma con ngi co the bat gap trong moi trng cung
nh ni lam vie c. Do o , lieu phan ng c theo do i nong o cao va
c ngoa i suy sang lie u tie p xu c thap se ngoa i tam pham vi d kien co
the du ng c. Co mo t so mo hnh toan ho c co the s du ng e ngoa i
suy lieu cao sang lieu thap t cac d kien o ng vat.
Trong hau he t trng h p, to ch c ba o ve mo i tr ng cua My
(EPA) s du ng mo hnh nhie u giai oa n tuyen tnh cho mu c ch na y.
Mo hnh nay da tren nen tang nh ng thuyet hoa chat gay ung th
khac nhau. Nhn chung, EPA dung no e ngoa i suy, ma c du c s khoa
hoc cua no co gi i han.
- Nh c ie m chnh th hai cu a ca ch tiep ca n nay la cho , ca n
phai ngoai suy ket qua t loa i nay sang loai kha c, ay la ngoai suy
sang con ng i, c th c hie n ba ng ca ch s du ng mo t mo hnh ngoai
suy ong va t. Mo hnh gia s loa i ga m nha m va con ng i co nguy c
ma c benh ba ng nhau cu ng mo t lie u th nghie m mang ke t qua .
c) Tiep can theo tac dung cu a c che
Cha khoa e m va n e na y la suy oan ta c du ng cu a c che .
Trong anh gia rui ro, ie u na y c a chuo ng hn, v no khong ch
da tren d kie n ve kho i u ma con d a tren ca c d kien ve o c o ng
ho c va ca nh ng hie u bie t ve a nh h ng cu a c che . No c xa c nh
neu nh ta c du ng gay ra b i chnh chat o en DNA hoac gay roi loan
trao o i chat cu a te ba o ma kho ng ga y ha i tr c tie p en DNA.
487
oc ong hoc mo ta qua trnh chuyen dch cua mot chat oc trong
sinh vat, gom cac qua trnh hap thu, phan bo va trao oi chat. S tap
trung cua cac chat phu thuoc vao ty le sinh ra cung nh ao thai. Cac qua
trnh o co the lien quan en hoat ong cua enzyme va, nhn chung, tuan
theo qui luat te bao ong hoc.
Ca c qua trnh o c o ng ho c c ban c bie u die n theo s o sau:

















Hnh 11.2: S hap thu, phan bo, tch luy, trao oi chat va ao thai
cua mot chat oc, anh hng bi chnh tnh oc cua chat o va ac tnh noi sinh
cua sinh vat.

Khoang thi gian tap trung cua mot chat c a vao trong c the
sinh vat c mo ta bang oc ong hoc.
14.4.3. Chuyen hoa chung cua cac carcinogen
- Cac carcinogen co the hoat ong trc tiep hoac gian tiep:
y Hoat ong trc tiep: phan ng vi nhom nucleophilic cua acid nucleic.
y Hoat ong gian tiep: c chuyen hoa ti carcinogen cuoi cung.
Chang han nh bezo (a) pyren, aflatoxin B1, cac nitrosamin nh s oxy
hoa c xuc tac bi enzyme cytochrom P450 e chuyen hoa en
carcinogen cuoi cung.
Xam nhap vao mau va bach
Phan bo va tch luy
Bai
Trao oi chat
Xam pham
ao
488
- Khong phai tat ca cac bien d eu do carcinogen gay ra.
- Carcinogen co the hoat ong mot mnh (nh dimethylnitrosamin)
hoac oi hoi phai co tac nhan phu tr e lam tang tnh carcinogen (nh
benzo (a) pyren neu co mat chat phu tr phorbol myristoyl acetat (khong
co tnh carcinogen) th lap tc lam cho ung th phat trien ngay. Nh vay,
benzo (a) pyren la chat m au con phorbol myristoyl acetat la chat khi
ong sinh u.
11.5. MOT SO OC CHAT HOA HOC GAY UNG TH
11.5.1. Thuoc la gay ung th
Thuoc la cha tren 4000 thanh phan khac nhau, trong o co 50 chat
c biet la nhng chat gay ung th. Hut thuoc la thng gay ra ung th
phoi, moi, mui, hong, thc quan, thanh quan, da day, tuy, bang quang,
gan, than, hau mon
a- C che phan t cua cac chat oc trong thuoc la gay ung th
Mot so nghien cu cua My a c cong bo trong na au nam
1997 tren tap ch Carcinogenesis do trng ai hoc Oxford xuat ban eu
tap trung noi ve chuyen hoa cac carcinogen noi tren vi s hoat hoa cua
cac enzyme cytochrom P450 microsome te bao. Tren c s o, cac chat
carcinogen oc trong thuoc la c chuyen hoa thanh cac chat a nc,
a ien e de ao thai ra ngoai nhng mat khac cung de ket hp vi
DNA nhan te bao thanh nhng chat ket hp DNA mi gay bien d va tao
ung th.
b) Mot so chat chnh trong thuoc la gay ung th
b.1. Cac nitrosamin ac hieu thuoc la
Hien nay, ngi ta a tach ra c bay chat nitrosamin ac hieu thuoc la
t cac chat nicotine: NNK, NNA, NNN, NAB, NAT, NNAL, NNAC.
489
Cac nitrosamin ac hieu thuoc la

Nicotine Nornicotin




N
O
N
N
Me
O

N
N
N O
M e
O

N
N
N O

NNK NNA NNN

Anabasin Anatabin


N N
NO

N N
H
NO

NAB NAT
OH
N Me
NO
NNAL

N Me
NO
OH
i s o - NNAL

N
COOH
Me
NO
i s o - NNAC

NNAL iso-NNAL iso-NNAC
490
Trong so cac nitrosamin o co:
NNK = 4 - (methylnitrosamino) 1 (3 pyridyl) 1 butanol
NNAL = 4 (methyl nitrosamino) 1 (3 pyridyl) 1 butanol
NNN = N nitrosonornicotine
la nhng chat gay ung th manh nhat ong vat th nghiem va chung
ong vai tro co y ngha trong ung th phoi, thc quan, tuy, mieng khi hut
thuoc la.
That ra, s hnh thanh nitrosamin xay ra nhng ong vat th
nghiem khi x ly nitrit va cac amin bac 2. Ngi co nitrit qua thc an, bi
s kh nitrat va t oxid nitric c san xuat noi bao. Cac nghien cu a
chng minh co s hnh thanh nitrosamin ngi. Nitrosoprolin va cac
acid nitrosoamino chc sulfur co the c nh lng nc tieu ngi.
Ham lng chung tang len khi an nhieu nitrat va prolin va b giam bt
bi nhng chat c che s nitro hoa nh acid ascorbic. S hnh thanh
nitrosoprolin th c lien ket vi s tang nguy c ung th ket hp khi hut
thuoc la.
b.2. Cac hydrocarbon a vong thm (PAH)
PAH c tao ra do thuoc la ot chay khong hoan toan hay trong
khoi bui cong nghiep.
Mot trong cac PAH la benzo (x) pyren (B[]P). Khi trong khong kh
co nhan am ac nh oxyd sat (Fe
2
O
3
), oxyd nhom (Al
2
O
3
) th lam tang
tnh ben cua PAH o. Ngi ta thay rang, Fe
2
O
3
lien ket vi B[]P se
lam tang ung th phoi hn la ch mnh B[]P hoac la B[]P Al
2
O
3
.

S
d nh vay la v khi B[]P lien ket vi Fe
2
O
3
th de xam nhap vao te bao
e chu tac ong cua enzyme cytochrom P450, bien thanh nhng chat
chuyen hoa cha nhom a nc OH ai lc ien t va do o, de ket hp
vi DNA nhan e gay ra bien d va ung th te bao so vi cac chat B[]P
Al
2
O
3
hay B[]P.
b.3. Cac amin d vong (hetero cyclic amines)
Cac amin d vong tm thay trong nha thuoc la va tham ch ca trong
bia ru va trong nau nng cac san pham tht, o la:
- 2 amino 1 methyl 6 phenylimidazo [4,5 b] pyridin (PhIP)
491
- 2 amino 3- methylimidazol [4,5 f] quinolin (IQ)
Cac chat nay eu la nhng chat gay bien d manh va sinh ra ung
th nhieu c quan khac nhau nh gan, phoi
b.4. Cac amin thm (aromatic amines)
Gan 30 amin thm bao gom: 2 naphthylamin va 4 aminobiphenyl
a c phat hien vi ham lng nanogram trong dong nha cua thuoc
la. Amin thm cung c tm thay trong dau than a, dau a phien va cac
phan bon hoa hoc.
Ngi ta thay chung co kha nang gay ung th , ac biet la ung th
phoi, tuy, bang quang (Xem them oc hoc moi trng Phan chuyen
e. Le Huy Ba, NXB KH & KT, 2008).
11.5.2. Ru gay ung th
Uong ru nhieu hay lam dung alcohol co the la nguyen nhan gay
ra t le ung th cao ch thua hut thuoc la. Uong ru lien quan ti ung th
mieng, hong thanh quan, thc quan va gan.
Theo tap ch Oncolink cua Trung tam Ung th ai hoc Pennsylvania
(My) so 271 ngay 22/2/2002: Tien s Francesco Donato, mot giao s cua
nganh Dch te hoc va Sc khoe cong ong tai trng H Brescia (Y) va
cong s a nghien cu tren 464 an ong va phu n Y c chuan oan
mac ung th gan va 824 ngi khong co cac benh ve gan. Tat ca c
yeu cau lam tng trnh lch s uong ru trong cuoc song cua ho. Ket
qua nghien cu a c cong bo ngay 15/02/2002 tren tuan bao Dch te
hoc My (American Journal of Epidenmiology). Nghien cu cho thay: neu
uong hn 60 g alcohol/ngay, tng ng vi khoang 5 ly ru, th nguy
c phat trien ung th gan se tang cao; con neu uong trong khoang 40 60
g alcohol/ ngay, tng ng khoang 3 4 ly ru, nguy c phat trien
ung th mc bnh thng. Ngoai ra nguy c b ung th gan cang cao khi
ngi uong ru mac benh viem gan B va C.
a) Cac chat oc gay ung th trong ru
C che cua ru gay ung th ngi con cha c xac nh chnh
xac. Tuy nhien, vai tro sinh ung th ru co the la do chat chuyen hoa
oxy hoa cua no la acetaldehyd (Aa):
- Aa c hnh thanh nh la san pham au trong s oxy hoa cua
ethanol nh ezyme alcohol dehydrogenase (ADH) trong gan, sau o c
492
chuyen hoa tiep tuc thanh acetal nh ezyme aldehyd dehydrogenase
(ALDH). Nh vay, nong o alcohol va acetaldehyd trong mau va cac mo
phu thuoc vao toc o oxy hoa cua chung:
y Ngi co ALDH hoat ong manh: nong o alcohol va acetaldehyd
nho, nguy c ung th thap.
y Ngi co ALDH hoat ong yeu hay khong hoat ong: nong o
alcohol va acetaldehyd ln, nguy c ung th se rat cao.
- Aa la mot carcinogen trong cac mo ong vat va la chat gay bien
d vi khuan va cac te bao ong vat co vu.
- Sau thi gian nghien ru man tnh, Aa co nong o cao trong
mau lam tang nguy c ung th gan va cac to chc khac.
b) C che phan t cua chat oc trong ru gay ung th
Acetaldehyd la chat co ai lc ien t cao, no phan ng vi nhom
nucleophilic nh: nhng nhom amino va sulfhydryl cua cac protein e
thanh nhng chat ket hp mi. Hn na, Aa co kha nang lien ket, ong
hoa tr vi DNA dan en s hnh thanh cac chat ket hp DNA mi, gay
bien co m au cua qua trnh nhieu giai oan cua s sinh ung th bang
hoa hoc. Chat ket hp DNA mi c hnh thanh sau s kh trong ieu
kien sinh ly thanh N
2
ethyl 3 deoxyguanosine.
11.5.3. Thuoc phien gay ung th
Thuoc phien c coi la tac nhan gay ung th thc quan va ung th
bang quang vi t le rat cao.
a) Cac chat oc trong thuoc phien gay ung th
Trong thuoc phien co cha morphine mot alkaloid chu yeu cua
opium co the lam thay oi ong dc hoc va s phan phat cac chat
nitrosamin, trong o co N nitrosamine, mot carcinogen duy nhat co u
tiem nang gay ung th thc quan ong vat.
b) C che phan t cua opium gay ung th thc quan
Th nghiem tren chuot cong:
- Bnh thng co mot s thanh loc manh cac chat nitrosamine nh
N nitrosodimethylamine mach ca qua gan: hau nh c tach khoi
toan bo mach ca va khong i vao tuan hoan mau sau gan e en phoi
va than. Khi nitrosamine c chuyen hoa, mot tac nhan alkyl hoa c
493
san xuat e phan ng vi DNA. Ch so nhay cam cua s thanh loc au
tien la t le cua s alkyl hoa gia than va gan. Trong ieu kien nh the, t
le alkyl hoa gia DNA than va gan la 0,01:1 va 0,15:1. S alkyl hoa
gan ln hn than v gan co enzyme cytochrome P450 2E1 lam tang s
thanh loc N nitrosomethylamine.
- Khi s dung thuoc phien, mot lieu ln morphine (3g opium/ngay) a
lam tang t le alkyl hoa DNA than so vi gan 0,1:1 va 0,5:1, ngha la c
che hoan toan s thanh loc au tien cua N nitrosomethylamine hay N
nitrosodiethylamine la nhng chat gay ung th. Lieu thap morphine (gia
2-5 mg morphine sulfate /kg) lam tang s alkyl hoa cua DNA thc quan
do N nitrsodiethylamine len 2 lan. Nh vay, chnh morphine lam tang
s alkyl hoa DNA thc quan la nguyen nhan gay ung th thc quan.
11.5.4. Cac thc pham gay ung th
a) Tht co the gay ung th
Theo thong ke cua 23 quoc gia ve cac mc tieu thu tht trung bnh
th thay co mot s lien quan rat ro vi ung th ruot gia. Mot so nghien
cu a ch ra cac ca the tieu thu mot lng cao tht o hay tht che bien
ch khong phai la tht trang hay ca th co nguy c ln hn ve s phat
trien ung th ruot (ung th ai trang).
a.1. Chat gay ung th trong tht o
An nhieu tht o co ngha la an nhieu protein co cha nhieu cac
amine, vao trong ruot se sinh ra nhieu thanh phan nitrosamine la nhng
chat de sinh ung th ai trang.
a.2. C che gay ung th ai trang cua tht o
S dch chuyen G A codon 12 hay 13 xay ra trong ung th ai
trang la ac trng cua hieu qua cua cac tac nhan alkyl hoa nh cac thanh
phan N nitroso (NOC) sinh ra bi s nitroso hoa cac nitrosamine noi tren.
Cac tac gia Bingham va cong s (1945) Anh a nghien cu hieu
qua tieu thu tht o tren nong o NOC phan cua 8 ngi nam ma ho
a an lng tht bo, heo thap hoac cao (60 hoac 600 g/ngay). Ket qua:
tht o hap thu a lam tang lng NOC len 3 lan, ngha la t 40 7 tang
len 113 25 g / ngay gan giong nh ngi nghien thuoc la. Neu an 600
g/ngay tht trang va ca th khong thay co hieu qua ro cua NOC trong
494
phan cung nh khong thay nitrite, nitrate va sat trong phan. ieu o giai
thch sinh benh cua ung th ai trang do an nhieu tht o. (Bai giang ve
Ung th hoc Nguyen Ba c)
b) M ong vat co the gay ung th
M co cha nhieu lipid va lng chuoi dai cac acid beo cha no.
An nhieu m se gay ham lng cao chuoi dai cac acid beo cha no
lipid mang va hau qua la co nong o cao c chat trong phan ng peroxide
hoa lipid. Malonaldehyd (MA) la aldehyd sinh ra t s peroxyd hoa. MA
la carcinogen cua chuot, chat sinh bien d cua nhieu vi khuan va no san
sang phan ng vi DNA e sinh ra chat ket hp DNA mi. Nh vay, MA
la tac nhan lam oc gen va co the tham gia vao s phat trien ung th
ngi, nhat la ung th vu va ung th ai trang.
11.5.5. Thc pham b nam moc gay ung th
a) oc to gay ung th cua nam moc
Qua trnh bao quan cac loai ngu coc nh: au phong, bap, mot so hat
co dau, lua m, gao, khoai m kho ng am bao thng dan ti tnh
trang sinh nam mo c nh aspergillus flavus Nh ng nam moc ay se sinh
ra mot loa i oc to vi nam co ten la aflatoxin B1. Loai o c to nay tch
luy trong c the ngi va gia suc, la nguo n nguy c cao ga y ung th gan
nguye n phat.
Theo bai Aflatoxin B1 oc to vi nam ang tan cong chu ng ta,
e a nh gia m c o xua t hie n cua aflatoxin B1 trong th c te , Vien Ve
sinh Y te Co ng cong tai TP HCM (2002) a tien hanh xem xet mau
th c pham tre n th tr ng hoa c do ca c co ng ty va c s che bien mang
ti a ng ky kie m nghie m. Ket qua cho thay trong 115 mau (gom san
pham che bie n t au phong da ca , ke o a u pho ng ; n c tng la m t
au nanh; o ho p chay lam t cac loa i au va bo t m; ca phe ; th c an
gia su c) th aflatoxin B1 co trong 30 % ma u ca phe ; 66,7% mau o hop
chay; 42,9% mau nc tng; 68,2% mau au pho ng va san pham t
au phong. ac bie t, aflatoxin B1 chiem t le cao trong 94,6% mau th c
a n gia suc. Neu can c theo tie u chuan cho phe p th ch rie ng cac mau
n c tng co ham lng aflatoxin B1 tha p m c 1,87 5,90 ppb (tie u
chuan cho phe p la 10 ppb), con trong ca c mau khac eu co ham l ng
ra t cao, ca bie t co nh ng mau cha 140 300 ppb.
495
b) C che gay ung th cua oc to vi nam
C che hnh thanh ung th gan hien nay cha c nghien cu
tng tan nhng no co lien quan en bien d gen condon 294.
Ngi ta cho rang, aflatoxin B1 c chuyen hoa thanh dang
carcinogen bi cac enzyme cytochrome P450. Ngi ta cung phat hien
thay co s hnh thanh albumin aflatoxin B1 lien quan en tnh carcinogen
cua aflatoxin B1.
Nhng nghien cu ve dch te hoc a ch ra s nhiem viem gan sieu
vi B man tnh (HBV) cong vi s tac ong cua aflatoxin B1 se la tang
nguy c ung th gan nguyen phat.
Cung theo bai bao tren: ket qua t mot nghien cu ve Cac yeu to
gay ung th nguyen phat cua nhom tac gia Bui Th Thanh Ha (Benh
vien Hu Ngh), Phan Th Kim (Bo Y Te), Pham Th Thu Ho (Trng H
Y khoa Ha Noi) a cho thay co aflatoxin B1 trong to chc gan cua 83,3%
so benh nhan ung th gan nguyen phat ang ieu tr tai benh vien Hu
Ngh; 17% mang cung luc hai yeu to aflatoxin B1 + viem gan virus; 13%
mang cung luc ba yeu to aflatoxin B1 + ru + thuoc la. T le aflatoxin
B1 trong to chc gan cua 83,3% benh nhan cho thay ung th gan nguyen
phat Viet Nam co lien quan chat che vi viec nhiem Aflatoxin B1 qua
ng an uong.
11.5.6. Hormone gay ung th
b) Estrogen
Tren 20 nam qua ngi ta a tm kiem vai tro cua mot so yeu to
gay ung th vu va cac yeu to khac bao ve, chong lai ung th nay. Song,
yeu to chu ao trong ung th vu la estrogen, va co le la progesterone.
Estrogen lam anh hng en toc o phan chia te bao gay ra ung th bi
s tang sinh san te bao bieu mo vu vo han o.
- Estrogen noi sinh: nhieu nghien cu tren ong vat a chng
minh rang, estrogen co the gay va phat ong cac khoi u tuyen vu loai
gam nham. Ket qua cua nhieu nghien cu a ung ho ly thuyet cho rang
estrogen noi sinh ong vai tro chu ao trong sinh ra ung th vu.
- Estrogen ngoai lai:
y Nhng thuoc uong chong thu thai (COC) lam tang nguy c ung
th vu nhng phu n tre tuoi. Con nhng phu n tien man kinh co the
496
lam tang nguy c ung th vu neu COC cung cap mot lng estrogen va
progesteron ln hn t nhien vao luc nay.
y Nhng ieu tr thay the hormon (HRT) hay ieu tr thay the
estrogen (ERT) chang han nh progesteron vi estrogen th cang thay co
tnh sinh ung th hn la mot mnh estrogen.
b) Tamoxifen
- Nguon goc: Tamoxifen la tac nhan c ap dung trong ieu tr
ung th vu co dc hoc phc tap v no bao gom ca ban chat estrogen va
chong estrogen.
- Tac ong: tamoxifen a c ch ra la a lam tang t le ung th
gan chuot trong 1 nam th nghiem. Nhng nghien cu gan chuot cho
rang tamoxifen hoat ong nh mot chat phat ong ung th gan (promotor).
o chnh la ban chat estrogen cua tamoxifen v estrogen cung c coi la
chat khi xng ung th gan chuot va ngi.
- C che: bang thc nghiem o ac ngi ta thay rang tamoxifen
c bien oi thanh alpha hydroxytamoxifen nh hoat ong cua enzyme
P450 CYP3A he thong microsome gan sau o lien ket vi protein hay
DNA gay oc dan en ung th gan.
10.5.7. Mot so chat oc gay ung th sinh ra t o nhiem moi trng
a) Polycyclic aromatic hydrocarbon (PAH) va benzo (a) pyren (BaP)
- Nguon: Thai ra khong kh hang nam vi lng ln t cac nguon
ot ong c t ong (xe co), lo ot cong nghiep vi cac nhien lieu than,
cui, xang, dau (nhat la dau diesel)
- Tac ong: Khi ht phai cac chat nay th PAH, BaP phan ng ket
hp vi DNA gay ra cac bien d lam tang nguy c ung th phoi, ung th
vung bung va ung th thanh quan.
b) Ethylene va ethylene oxide
Ethylene la kh thng gap, c hnh thanh trong suot qua trnh
ot chay ke ca viec ot thuoc la va hoat ong ot ben trong cua ong c.
No cung la mot chat kch thch lam chn trai cay va no cung c sinh ra
mot lng nho bat nguon t san pham trao oi chat cua con ngi hay
ot nhang trong cac ngay le.
497
Ngoai ra, ethylene con la mot san pham trung gian quan trong trong
san xuat chat deo.
- Ethylene oxide c dung nh mot chat kh trung trong y hoc. No
cung la mot san pham trung gian trong cong nghe hoa tong hp. Trong c
the ngi va ong vat, ethylene c chuyen hoa thanh ethylene oxide.
Chat nay lam roi loan cau truc cua cac ai phan t protein va DNA t o
tao nen chat ung th c ban. S ton tai cua hai he thong enzyme se giai
oc ethylene oxide. Chnh nh vay ma ethylene oxide t sinh vat se c
chuyen ra ngoai mot cach co hieu qua (hnh 11.3).
S trao oi chat cua ethylene va ethylene oxide












Hnh 11.3: oi vi ong vat co vu, mot he thong enzyme se chuyen ethylene thanh
chat gay ung th, ethylene oxide va cung co hai he thong enzyme khac co kha nang
giai oc, ao thai qua nc tieu.

Snellings va ong nghiep (1984) a tien hanh nghien cu qua trnh
gay ung th cua ethylene oxide trong suot thi gian song cua chuot.
Nhng con vat nay se c tiem ethylene oxide vao nhng hoc khoang
vi cac lieu khac nhau trong 6 gi/ngay, 5 ngay/tuan, 3 lieu ethylene
oxide:10 ppm, 33 ppm va 100 ppm c s dung.
GS-H
2
C- CH
2
OH
s-(2- hydroxycthyl)
gluethlor
Qua trnh thuy
phan cua cac te
bao ln
Nc tieu
HOCH
2
-CH
2
OH
Ethylene glycose
CH
2
=CH
2

ethylene
Epoxide
hydrolase
Cylochrome p 450 dependent
monoxyenase
Glutathions
transferas
O
CH
2
CH
2
498
Viec nghien cu nay se thiet lap mot moi quan he gia lieu lng
ethylene oxide va nguy c phat trien ung th xay ra cho mot con chuot
(hnh 11.4).
Nhng o vuong hnh 11.4 mieu ta kha nang phat trien cac khoi u
tng ng vi cac nong o ethylene oxide trong con chuot c ket qua
tng ng vi chuot cai c bieu dien bang nhng cham tron.
ng cong tren hnh ch ra s ngoai suy tnh toan cho lieu thap
ong vat th nghiem.


Tan suat ung th
0,8

0,6
0,4
0,2

0,0
20 40 60 80 100
Lng ethylene oxyde
Hnh 11.4: Quan he gia lieu lng ethylen oxyde va tang suat
ung th chuot

0 2 4 6 8 10 12 14 16
Tng ng vi lieu EO gay oc man tnh (24 gi/ngay, 7 ngay/tuan 2 nam) [ppm].

0,0 0,2 0,4 0,6 0,8 1,0 1,2
EO tch luy trong c the sinh vat lieu gay oc man tnh [mol/l].
: chuot c
: chuot cai

499
Bang 11.1: Nhom d lieu bieu dien ket qua nghien cu anh hng cua
ethylene oxide theo vong i cua chuot.
Chuot cai
Lieu (ppm) Pham vi tac ong en 01
LC (%)
Pham vi tac ong en khoi u
nao (%)
Kiem soat 11,8 0,5
10 ppm 19,7 1,1
33 ppm 33,3 3,0
100 ppm 38,3 4,0
Chuot c
Lieu Pham vi tac ong en
mang bung (%)
Pham vi tac ong en khoi
u nao (%)
Kiem soat 2,1 0,5
10 ppm 3,4 1,0
33 ppm 8,5 5,1
100 ppm 22,9 7,1
Bang 11.2: Nguy c ung th t ethylene va ethylene oxide ngi (ung th
tnh cho 10.000 ngi)
Bat nguon t nhiem ethylene sau o dan en nhiem oc
ethylene oxide
1,2
Nhiem 50 ppm ethylene hoac 1 ppm ethylene oxide 100
anh gia nguy c mac ung th trong thi gian song t cac nong o
ethylene va/hoac ethylene oxide tiep xuc phai. S tiep xuc khong the
nao tranh khoi la ethylene c hnh thanh ngay t ben trong, d oan
kha nang nay cho tren 10.000 ngi.
Cung theo nghien cu nay, viec tiep xuc vi ethylene oxide tai ni
lam viec mc c xem la an toan (1 ppm) d oan co them 100 can
benh ung th trong 10.000 ngi b nhiem.
500
Bang 11.3: Nghien cu dch te hoc cua ethylene oxide nhng cong nhan
b nhiem
So ngi tham gia
Mc b nhiem
Khoang thi gian tiep xuc
Giai oan theo doi
D lieu trc pham vi tac ong cua ung th
Theo doi pham vi tac ong cua benh ung th mau
69
20 10 ppm
4 10 nam
1968 1982
0,8%
2,9%
Cac nghien cu mo ta tren, c tien hanh vi mot chat phan ng
vi DNA, la mot v du cho viec anh gia rui ro ung th ong vat th
nghiem co the c ngoai suy sang con ngi vi tnh thuyet phuc ang
ke. Cung cap cac thong tin oc ong hoc, quan he lieu phan ng va c
che hoat ong cua mot chat. Cac phng phap nay con c cai tien nh
viec s dung cac mo hnh toan hoc thch hp.
c) Polychlorobiphenyl (PCB)
- Tnh chat: con goi la askerel, la chat cach ien, cach nhiet tot,
ong thi cung la chat long rat ben, khong an mon va khong bat la.
- Nguon: no c dung trong may bien the ien e am bao cach
ien va lam nguoi may. Gan ay no c dung rong rai hn di dang
cac san pham nh: dau nhn, con dan, xi anh giay, nhng chat hut bui,
mc dau, thuoc tr sau.
- Tac ong: PCB thai ra neu tron vi chlorobenzene di tac dung
cua nhiet o se b phan huy va sinh ra nhieu chat dioxin cc ky oc hai
dan en ung th ac tnh.
d) Chat khoang amian
- Tnh chat: Amian la mot chat khoang thien nhien co mot so ac
tnh tot: nhe, cach nhiet tot, cach am tot, hau nh khong dan ien, co cau tao
dang th va phien nen de che tao thanh bot, si, tam.
- Nguon: Mo amian co nhieu nhat tai Canada va Braxin. No c
s dung, rong rai trong cong nghiep vat lieu xay dng che tam lp fibro
xi mang, trong thiet b nhiet, vat lieu, ao quan bao ho lao ong, vat lieu
501
ma sat, bao on cac ng ong dan hi nc nong, cac gioang may, cac
tam cach nhiet trong nha ca, xay lap cac lo luyen kim, nau thuy tinh,
nung gom s
- Amian c ket cau thanh sau loai si va phan thanh hai nhom chnh:
y Nhom serpentin: ch co mot loai la chrysotile (3 MgO. SiO
2
.
H
2
O) con goi la amian trang la nhom si ngoan ngoeo.
y Nhom amphibole: gom nam loai si, trong o co: actinolit (2CaO.
4MgO. Fe
2
O
3
. 8SiO
2.
H
2
O) hay amian nau, anthophyllite (7MgO.
8SiO
2
.H
2
O), crodidolic (Na
2
.FeO
2
.H
2
O) hay amian xanh
- Trong vong 20 nam qua, ngi ta a phat hien ra amian ngam
ngam gay ra cac benh nghe nghiep nh ung th phe quan, ung th phoi,
ung th bieu mo va ngi ta cung a qui nh: 1 lt khong kh khong c
qua mot si amian. Hien nay Viet Nam co 26 c s vi 30 day chuyen
ang hoat ong san xuat tam lp fibro xi mang. Theo so lieu ieu tra cua
Trung tam Y te - Bo Xay dng (nam 1995) th nong o bui amian
chrysotile tai mot so c s san xuat tam lp fibro xi mang va ma phanh o
to dao ong t 5 10 si /cm
3
en 80 100 si /cm
3
khong kh vt qua
cao so vi tieu chuan. (Trnh Th Thanh, HQG Ha Noi, 2000)
- C che: si khoang amian gay oc gen, sinh ra bien d. Thong
qua ng ho hap, cac si amian tham nhap vao phoi khi tiep xuc vi
cac te bao macrophage tui hi trong phoi se sinh ra nhng mau oxygen
phan ng khac nhau (ROS) nh hydrogen peroxide (H
2
O
2)
, hydroxyl
(OH). Hn na ROS c sinh ra khong ch bi chnh nhng si nay ma
con do nhng ion kim loai tren be mat xung quanh si nh ion sat.
Nhng nghien cu hien nay nhan manh tam quan trong cua sat trong s
hnh thanh goc hydroxyl c cam ng bi cac si amian. Chnh cac ROS
nay lam oc te bao, gay bien d gen.
e) Formaldehyd
- Tnh chat: la mot chat de chay, khong mau va de dang bay hi
nhiet o moi trng xung quanh.
- Nguon
y Co mat trong moi trng t nhien do khoi xe o to, cac ham lo
ot cui, hut thuoc la
502
y Trong san xuat: sinh ra t san xuat keo dan formaldehyde phenol,
formaldehyde melamine, acetalformaldehyde, ureaformaldehyde
y Formaldehyde cung c ng dung trong y hoc nh la chat
diet vi khuan bao quan.
- IARC a xac nh formaldehyde la mot carcinogen ong vat lam
tang t le ung th xoang mui. Theo EPA (Hoi bao ve moi trng My),
formaldehyde la chat co kha nang gay ung th. Tren ngi co the gay
ung th nao, mau, ai trang. Nhng nghien cu dch te hoc, cho thay
trong cac cong nhan tiep xuc vi formaldehyde cung co bieu hien cac
ung th ng ho hap ac biet la mui, hong, phoi.
- C che: formaldehyde la mot chat oc gen, gay bien d gen, mat
gen, trao oi the nhiem sac va bien dang te bao. Formaldehyde co the
gay ra chat ket hp DNA mi nh la hydroxymethyl DNA va lien ket
cheo vi cac ai phan t sinh hoc khac. Di tac dung cua no, cac
protein cau truc luc bnh thng khong lien ket vi DNA nhng bay gi
lien ket cheo ong hoa tr vi DNA tao thanh lien ket cheo protein
DNA (DNA protein crosslink - DPC). V cac DPC nay khong thuan
nghch nen chung can tr s nhan len DNA dan en mat nguyen lieu di
truyen ma ieu nay c che hoat ong cua gen ap che ung th P53.
f) Crom
- Nguon: cong nghe ma, san xuat xi mang
- Tnh chat: crom co the ton tai hoa tr +3 va +6; bot, bui crom chay
c va khi chay sinh kh oc; co the no trong khong kh.
- C che: thc pham la nguon chnh a crom vao c the ngi.
y Crom (III) hap thu qua da day va ruot nhieu hn.
y Crom (VI) con co the tham qua mang te bao do o de gay
viem loet da, viem gan, viem than, thung vach ngan gia hai
la ma, ung th phoi, ung th hong
- IARC a xep crom (VI) vao nhom 1, crom (III) vao nhom 3.
g) Arsenic
- Nguon: Trong t nhien, arsenic co trong nhieu loai khoang chat. Trong
nc, arsenic ton tai dang asenic hoac arsenate (AsO
3
)
3
hoac (AsO
4
)
3 -
.
503
- Cac hp chat arsenic methyl co trong moi trng do chuyen hoa
sinh hoc. Trong cong nghiep, arsenic co trong nganh luyen kim, x ly
quang, san xuat thuoc BVTV, thuoc da. Arsenic thng co mat trong
thuoc tr sau, diet nam, diet co dai
- C che: arsenic gay ung th bieu mo da, phe quan, phoi, cac
xoang do arsenic va cac hp chat cua arsenic co tac dung len nhom
sulfhydryl (- SH) pha v qua trnh phosphorin hoa.
- IARC xep arsenic vo c vao nhom 1 la chat gay ung th cho
ngi. Gia tr gii han tam thi cua arsenic trong nc mot so quoc gia
la 0,01 mg/m
3
.


Theo ket qua nghien cu, arsenic la mot tac nhan gay ra ung th
phoi, ung th da.
Arsenic the hien tnh oc bang cach tan cong len cac nhom SH
cua cac enzyme, lam can tr hoat ong cua enzyme.




Cac enzyme san sinh nang lng cua te bao trong chu trnh cua
acid nitric b anh hng rat ln. V cac enzyme b c che do viec tao
phc vi As, dan en thuoc tnh san sinh ra cac phan t cua ATP b ngan
can. As nong o cao lam ong tu cac protein la do s tan cong lien ket
cua nhom sunfur bao toan cac cau truc bac 2, 3. Nh vay, Asen co ba tac
ong hoa sinh la: lam ong tu protein, tao phc vi coenzym va pha huy
qua trnh phosphor hoa. Cung chnh nhng qua trnh tren dan en roi
loan te bao, gay ra ung th, ac biet la ung th phoi va da.
h) Nitric oxide (NO)
NO gay ra nhieu c che benh ly trong o co ung th.
C che
- Di ieu kien hieu kh, NO co the phan ng vi oxygen e hnh
thanh nhng chat trung gian nitrogen oxide (RNOS) co kha nang oxy hoa
va nitro hoa cac phan t sinh hoc.
As O
--
+ 2OH
-

SH O

+
SH O
As O
-
[Enzyme]
[ Enzyme]
S
S
504
NO + O
2
NO
x
(NO
2
, N
2
O
3
)
- RNOS, NO co the c che mot so protein sa cha DNA.
- Chat trung gian N
2
O
3
co the nitro hoa goc lysine cua enzyme
ligase c che hoat ong chong lai tac nhan nhiem khuan va virus cua
enzyme nay.
V nhng ly do o, NO lam tang kha nang gay ung th.
i) Dioxin (2,3,7,8 tetrachlorodibenzo p dioxin - TCDD)
- Tnh chat: TCDD la mot chat ran kha ben, t tan trong nc, t b
phan huy khi co tac ong cua moi trng nh nhiet o, o am, ke ca hoa
chat. t b phan huy bi tia cc tm; ben vng sinh hoc. Do o, TCDD ton
tai rat lau dai trong moi trng.
- Nguon: dioxin co ca trong t nhien lan trong cong nghiep, nh
c hnh thanh t viec ot ( nhiet o thap) rac thai y te va rac sinh
hoat, cong nghiep giay. Dioxin con co trong thanh phan cua thuoc tr
sau, thuoc diet co, chat oc mau da cam (orange agent), a c My s
dung trong chien tranh Viet Nam.
- Theo bai bao EPA to classify dioxin as a carcinogen tren tap
ch Oncolink Cancer News cua Trung tam ung th ai hoc Pennsylvania
My so ngay 18/5/2001, C quan Bao ve Moi trng My (EPA) a xep
dioxin vao danh sach carcinogen cua ngi sau mot thi gian ch coi no
la chat co kha nang gay ung th bao gom ung th mau dang u lympho ac
tnh, ung th phoi. Hn 100 hp chat giong dioxin khac c liet vao loai
tac nhan co kha nang gay ung th ngi.
- C che: dioxin c thai ra se xam nhap vao chuoi thc an, va
sau o tch luy trong m cua ca va cac ong vat co vu bao gom ca con
ngi. Dioxin tac ong xau vao c che DNA di truyen gen, gay quai thai
va ung th. Cung theo bai bao tren, nhng ngi an mot lng ln thc
an nhieu chat beo, nh tht va cac san pham b sa th se nhiem dioxin
vi ham lng tng oi cao va t le phat trien ung th la 1 trong 100
ngi. Theo cuoc ieu tra rui ro cua EPA, th trong 1400 trng hp chet
v ung th My co khoang 100 trng hp co the qui cho dioxin.
k) Benzene
- Nguon: san xuat hoa chat, hoa dc, xang dau, dung lam dung
moi, san xuat sn
505
- Tnh chat: benzene la chat long de chay, khi gap la sinh kh oc.
- Benzene lam tang nguy c ung th bach huyet.
l) S chlor hoa nc uong
- T trc en nay tai nhieu nc tren the gii, ngi ta van dung
clo e kh trung nc sinh hoat.
- Do trong nc co ton tai mot so chat hu c nen s kh trung
bang chlor tao ieu kien cho chlo tac dung vi cac chat nay tao ra cac
chat nguy hiem gay ung th trong o co chloroacetonitrite tch tu ng
tieu hoa va giap trang gay ung th.
- V vay, ngi ta ang co y nh dung ozone thay chlor e sat
khuan nc.
m) o dung hoa chat s dung trong nha
m.1) Polyvinyl chloride (PVC)
Mot chat lieu pho bien nhat trong cac gia nh nhng la mot hoa
chat nam trong nhom 11 000 hoa chat chlorine hu c tong hp ang lam
cac nha chuyen mon lo ngai, bi v s san xuat ra san pham nha nay
thng kem theo chat dioxin va tao chat PCB la nhng chat gay ung th
va ot bien di truyen. ong thi, PVC hay vinyl chloride eu la cac tac
nhan gay ung th phoi va gan.
m.2) Si thuy tinh
c dung e che tao 30 000 san pham khac nhau, ang c dung
trong khoang 90% gia nh ngi My. Si thuy tinh co nguy c gay ra
ung th tiem tang cho chuot trong phong th nghiem.
m.3) Cao su
- Cac lop xe bang cao su, khi co xat chay tren ng nha hoac xi
mang lam v cac manh li ti tr thanh bui cao su. Khoang 60% cac manh
bui nay co ng knh nho hn 10 micron u e bam vao phoi co the la
nhng tac nhan e tao khoi u phoi.
- Num vu cao su cho tre em: b nhiem nitrosamine, c sinh ra
trong qua trnh lu hoa cao su la mot chat gay ung th manh cho ngi.
Nitrosamine gay bien d cac base cua DNA trong gen lam roi loan thong
tin di truyen, de dan en ung th. Ngoai ra cao su con c s dung trong
cac gioang cua noi nau an, bnh ng keo
506
n- Trong phong lam viec
Cac may moc vi tnh, in an, sn, mc co the co nhng dung moi
benzene, chat plastic, cao su vi nong o cao eu la nhng chat gay ung
th. Nhng tam cach nhiet, keo dan, khoi thuoc, giay goi thc an, co
cha formaldehyde cung la mot carcinogen nguy hiem de bay hi ra
khong kh xung quanh.
o) Thuoc tr sau
Hien nay My hang nam co khoang 45.000 ngi b nhiem oc
thuoc tr sau va co 6.000 trng hp ung th do thuoc tr sau sinh ra.
o.1) Mot so thuoc tr sau thuoc nhom halogen hu c co kha nang
gay ung th (a b cam hoac han che s dung)
- DDT: theo IARC th no thuoc nhom 2B v no gay ung th gan
tren chuot bach va chuot cong trang. ngi, DDT c hap thu qua
ng tieu hoa va ho hap va c tch tu cac mo m va sa. DDT
khong gay oc gen nhng no la chat hoat hoa (promotor) m au cho qua
trnh ung th gan: kch thch sinh ung th theo kieu tang sinh san phan
chia vo han o. Do o DDT co the la tac nhan gay ung th gan va ung
th vu ngi.
- Chlorobenzilate, dicofal, bromoprolylat, chloroprolylat, fenarimal
va nuarimal, tat ca eu co cau truc lien quan en DDT. Tat ca nhng
chat nay eu khong co tac dung hoat ong bien d. Cac chat nay eu ch
ra s cam ng ung th gan chuot sau khi x ly lau dai. Tr fenarimal
va nuarimal, cac chat con lai eu ong vai tro chat hoat hoa ung th
tiem nang.
o.2) C che sinh ung th cua cac thuoc tr sau thuoc halogen hu c
Cac thuoc tr sau thuoc nhom halogen hu c nh DDT va cac dan
xuat co cau truc tng t la nhng carcinogen khong oc cho gen ma
kch thch sinh ung th theo kieu tang sinh san phan chia vo han o va
cuoi cung sai lac nhieu dan en sinh ung th.
p) Asbestos
Asbestos la mot hp chat tao bi silicon, oxi, hidrogen va mot so
ion kim loai khac.
Nhng si asbestos cach ien rat tot, de uon va kho chay.
507
Co ba loai asbestos thong dung nhat la chrysolite, amosite va
crodotite. Si asbestos rat manh, nho hn mot na ng knh cua mot
si toc tach oi.
Asbestos thng c s dung trong cong nghiep san xuat ximang,
ong dan...
Khi si asbestos ket hp c vi mot so vat chat thch hp se tao
ra san pham la ACM.
ieu han che cua viec s dung ACM la ham lng bui tao ra trong
san xuat se giai phong asbestos vao khong kh. Do asbestos thanh phan
rat ben, nho nen no de van chuyen trong khong kh va cung de c ht
vao. Khi ht vao, asbestos co the gay ra nhieu van e nghiem trong ve
sc khoe. ieu nay a c xac nhan t viec nghien cu nhng cong
nhan lam viec tiep xuc vi asbestos. Asbestos tap trung cac cong nhan
nay cao hn bnh thng.
Theo To chc bao ve moi trng (EPA) th khong co mc o an
toan cho tiep xuc asbestos.
Trieu chng thng gap cua s nhiem asbestos: th gap, lo, au
ngc, khi th co tieng keu rang rac phoi, giam can.
Tuy nhien, nhng trieu chng nay ch bieu hien sau 15 nam tiep xuc.
Asbestos la mot trong nhng tac nhan gay ra ung th phoi, ung th
mang bung, ung th ng ruot... trong o, ung th phoi la loai thng
gap nhat, xay ra oi vi nhng ngi tiep xuc lau dai vi asbestos.
Ung th phoi phat trien cac mo bao quanh. Xam pham va lam tac
nghen ng ho hap.
Thi gian t khi nhiem asbestos en khi phat sinh ung th thng t
20 en 30 nam hoac lau hn na.
ieu can c lu y la, neu co mot tac ong phc tap gia hut
thuoc va nhiem asbestos th kha nang mac ung th cang cao.
11.6. OC TO SINH HOC
11.6.1. Virus sinh ung th (Oncogenic virus)
a) C che sinh ung th
Virus gay ung th mang en nhng yeu to di truyen, c goi la
oncogene phu hp vi te bao. Oncogene chnh la gen dan en sinh mi
508
ung th (neoplasma). San pham oncogene lien ket vi san pham cua gen
ap che ung th do o c che gen ap che ung th (anti oncogen), lam
mat ieu hoa am tnh cua sinh san te bao dan en phat trien ung th.
Oncogenic virus khong lam nhan ban virus ma ch gay bien hnh ac tnh.
b) Phan loai
Virus sinh ung th c chia lam hai loai: virus DNA va virus RNA.
b.1) Virus RNA: thng la loai retrovirus: human T cell lym
photropic Virus (HTLV 1), human immunodeficience virus (HIV 1
va HIV 2)
b.2) Virus DNA
- Virus Epstein Barr (EBV)
- Virus viem gan B (Hepatide B virus - HBV)
- Virus papiloma ngi
c) Tac hai sinh ung th cua mot so virus
Bang 11.4. Mot so loai virus gay ung th cho ngi
LOAI VIRUS LOAI UNG TH
Loai virus DNA
Virus viem gan B
Virus papiloma ngi

Virus Epstein Barr

Loai retrovirus (RNA)
Human T cell lymphotropic
virus (HTLV 1)
Human immunodeficience
virus
(HIV 1 va HIV 2)

Ung th gan
Ung th c
Ung th da te bao sng
Ung th vom hong
U lympho ac tnh

Ung th mau trang dong T
trng thanh
Sarcom Kaposi
U lympho ac tnh

509
11.6.2. Ky sinh trung va vi trung co lien quan en ung th
a) Ky sinh trung
Ch co mot loai ky sinh trung c coi la nguyen nhan gay ung th,
o la san schistosoma. Loai san nay thng co mat vi ung th bang
quang va mot so t ung th nieu quan nhng ngi A Rap vung Trung
ong. C che sinh ung th cua loai san nay cha c giai thch ro.
b) Vi trung
Loai vi khuan ang c e cap en vai tro gay viem da day man
tnh va ung th da day la vi khuan helicobacter pylori.
11.6.3. Estrogen (kch to n)
Neu co qua nhieu cac chat kch thch to nay trong c the th nguy c
b ung th vu phu n tang cao.
Ngoai ra, estrogens con tac ong en cac bo phan nh: mang da
con, am ao gay nen cac khoi u ac tnh nhng ni nay.
11.7. OC CHAT PHONG XA
11.7.1. Tia phong xa gay ung th (bc xa ion hoa)
a) C che gay ung th cua tia phong xa
Co ba loai tia phong xa anh hng len con ngi: alpha, beta,
gamma, ngoai ra con co tia X. Cac tia phong xa gay ung th theo c che
tao goc t do - cac goc t do nay oxy hoa cac thanh phan te bao (ion hoa
vat chat) tao thanh mot chuoi lien tiep cac phan ng e i en pha huy
te bao va tao cac chat oc vi gen.
b) Phong xa nhan tao
- Nguon: mo uranium, chat thai benh vien, no bom nguyen t, ro
r hay no lo phan ng hat nhan tai cac c s nghien cu hoac cac nha
may ien nguyen t
- Tia phong xa chu yeu gay ra ung th tuyen giap, ung th phoi,
ung th bach cau
- Theo tai lieu Bai giang ve ung th hoc cua Nguyen Ba c:
y T the k 16, ngi ta thay nhieu cong nhan mo Joachimstal
(Tiep Khac) va Schneeberg (c) mac mot loai benh phoi va chet. Ve
sau, ngi ta thay o chnh la ung th phoi do chat phong xa trong quang
510
en co cha uranium. ieu nay con c ghi nhan qua t le mac ung th
phoi kha cao cac cong nhan khai mo gia the k 20.
y Ung th bach cau cap co t le kha cao nhng ngi song sot
sau vu tha bom nguyen t cua My hai thanh pho Nagasaki va Hirosima
(Nhat Ban) nam 1945. Cho en bay gi, cac the he con chau, con so
ung th van tang len hang van, ac biet: ung th bach cau, ung th vu,
ung th hach nc bot, ung th thc quan
y Sau vu no nha may ien nguyen t Chernobyl nam 1986,
ngi ta a ghi nhan co khoang 200 thieu nien b ung th tuyen giap; sau
10 nam t le nay a tang len gap 5 lan.
c) Phong xa t nhien
- Nguon: co nguon goc t vu tru va cac ong v phong xa trong
khong kh, at, nc.
- Bc xa vu tru chu yeu la cac tia alpha, cac hat proton c tao
ra t vanh ai phong xa quanh trai at, mat tri va thien ha. Do o, cang
len cao, bc xa o cang manh nen kha nang b anh hng bi phong xa
t nhien la rat thap.
d) Tia cc tm gay ung th (bc xa cc tm)
- Bc xa cc tm chia lam ba dai: UVA, UVB, UVC:
y UVA (320 400 nm): gay tac hai tren DNA, de bien d te bao.
y UVB (290 320 nm): kch thch cac te bao tao ra sac to
melanine lam ram nang, o da. No tac ong trc tiep len
DNA lam te bao lao hoa sm va te bao b bien oi
y UVC (200 290nm): la tia nguy hiem nhat nhng a c
tang ozone loc i.
- Noi chung, tia cc tm tac ong trc tiep tren DNA te bao bieu b
da, cu the la tao cau noi cheo vi phan t pyrimidine gay c che tong
hp DNA. Do o cac base oi bien d, dan en gen bien d de sinh ung
th da.
- Phan ln cac tia cc tm c chan lai bi tang ozone, ngan
khong cho i vao tang kh quyen. Nhng hien nay, tang ozone ang dan
511
b pha huy bi cac hoa chat thai ra t hoat ong cong nghiep nen nguy c
ung th da ngay cang tang cao.
11.8. CAC BENH NGHE NGHIEP CO THE GAY UNG TH
T le chet do ung th tang do nhieu nguyen nhan nhng trong o co
tnh trang cong nghiep hoa dan en ung th do cac benh nghe nghiep
ngay cang tang. Theo cac nha nghien cu ve ung th th tac nhan gay
ung th nghe nghiep (UTNN) chu yeu la cac hoa chat oc, mot so t la
virus va bc xa ion hoa.
Theo tai lieu Phong benh ung th cua TS ai Duy Ban: t nam
1978 Vien quoc gia ve an toan nghe nghiep va sc khoe cua My co
cong bo rang 30% benh nhan ung th co lien quan en moi trng lam
viec, trong o co 4 8% trng hp ung th la do moi trng cong
nghiep. Phap, moi nam co them mi t 7000 14000 trng hp mac
ung th do nghe nghiep.
Qua bao ca o tha ng 62000 ve kha o sa t s bo ve UTNN Vie t
Nam th trong to ng so 1728 tr ng h p ung th c c u cha co 108 la
oi tng lao ong, chie m 6,3 %, trong o ung th pho i co 101 trng
hp, chiem t le 9,3 %. Ke tiep la ung th bang quang, o la mot benh
th ng gap cong nhan tie p xu c v i ca c chat sinh ung th trong cong
nghe san xuat aniline nh benzidine, 2 naphthylamine va 4
aminodiphenyl. Ca c o c cha t ung th na y thng gap co ng nhan
nganh cao su, san xuat day ie n co vo boc cao su, cong nhan kh ot.
Ve ung th mau, benh thng ma c do ht pha i hi benzene. Vie t
Nam, mot nghien cu s bo vao nam 2000 cua Vien Y hoc lao o ng va
Ve sinh mo i tr ng cho thay trong nam tr ng hp ung th mau va
ha ch, co hai tr ng h p la be nh Hodgkin va ba tr ng h p la be nh
Lympho a c tnh (ung th hach) cong nhan xay dng, nhng ng i
tie p xu c vi sn t ng co dung mo i ho a tan la benzene. Ngoa i ra, ung
th thanh quan co n co the co co ng nha n tie p xu c vi hi acid vo c
manh va ung th ca c xoang va n co n gap co ng nhan tie p xu c v i
formaldehyde. Nam 1997, trong mot nghie n cu khao sa t s bo tren
1587 benh nhan ung th da tai benh vie n ung th, co 76,7% ung th da
ga p lao o ng nong nghiep (Ta p ch KHL 2000).

512
11.8.1. Nhng nghe nghiep co nguy c gay ung th
To chc lao ong quoc te a cong bo nhng nghe nghiep co nguy
c gay ung th trong cuon t ien bach khoa ve sc khoe nh sau:
a) Nong nghiep, hai san, trong nho va khai thac, s dung thuoc tr
sau co arsenic (thach tn) hoac khai thac arsenic
- Ung th: phoi, da, trung bieu mo cua mang phoi, mang bung.
- Tac nhan: arsenic, amian.
b) San xuat amian, khai thac uranium, san xuat nguyen lieu boc
(ong, ton, det, mat na, xi mang)
- Ung th: phoi, da, trung bieu mo cua mang phoi, mang bung.
- Tac nhan: radon, amian, bc xa ion hoa.
c) Khai thac dau kh, cong nhan ep sap
- Ung th bu
- Tac nhan: hydrocarbon a vong (PAH).
d) Luyen kim: cong nhan uc ong, san xuat cromat, ferocrom, ma
crom, san xuat thep, tinh che nickel
- Ung th: phoi, xoang mui.
- Tac nhan: arsenic, crom, nickel, arsenic benzo (a) pyren
e) Cong nghiep hang hai: xe co va van chuyen
Ung th : phoi, trung bieu mo mang phoi va mang bung.
f) Cong nghiep hoa chat: san xuat s dung bis chloromethyl ether
(BCME), san xuat vinyl chloride, alcol iso propilic, sac to crom, pham
nhuom, auramin
- Ung th: phoi, gan, xoang canh mui, bang quang.
- Tac nhan: BCME, monom cua vinyl chloride, crom. benzidine, 2
naphthylamine, 4 aminodipheryl, auramin va cac amine
thm khac.
g) Cong nghiep thuoc tr sau, diet co : cong nhan san xuat va ong
goi thuoc tr sau co arsenic
- Ung th :phoi
513
- Tac nhan: arsenic
h) Cong nghiep kh: cong nhan san xuat than coc va kh
- Ung th: phoi, bang quang, bu
- Tac nhan: benzo (a) pyrene, beta naphthylamine, cac san pham
carbon hoa cua than.
i) Cong nghiep cao su: cong nhan gi kho, san xuat cao su,
lu hoa, san xuat sam lop, day cap, mu cao su
- Ung th: bang quang, he bach huyet tao huyet
- Tac nhan: alpha va beta naphthylamine, benzene, amin thm.
j) Xay dng: cong nhan boc, lp s dung amian
- Ung th: phoi, trung bieu mo cua mang phoi, mang bung
- Tac nhan: amian.
k) Cong nghe da: san xuat da va sa cha giay dep
- Ung th: xng, bach cau
- Tac nhan: bui da, benzene.
l) Cong nghe go va giay
- Ung th: xng
- Tac nhan: bui go.
m) Cac cong nghiep khac: cong nhan rai ng nha, lp nha...
- Ung th: phoi
- Tac nhan: benzo (a) pyrene, bui.
11.8.2. Cac nguyen tac c ban e phong tranh ung th moi trng
nghe nghiep
a) Giai phap an toan ky thuat
- Viec ap dung cong nghe sach trong qui trnh san xuat co s dung cac
yeu to hoa ly sinh hoc co nguy c ung th can thc hien cach ly nghiem ngat.
- oi vi qui trnh cong nghe con khiem khuyet th bat buoc ngi
s dung lao ong va ngi lao ong (NL) phai tuan thu cac qui nh an
toan va ap dung ky thuat can thiep nham giam thieu nguy c.
514
V du: V tr lam viec cua NL va khoang cach an toan trong cong
nghe phai c kiem nh cho tng loai may, loai san pham nham giam
thieu tac ong.
cac benh vien, cac khoa truyen nhiem, khoa xet nghiem, khoa
ngoai th nguyen tac vo khuan phai c ap dung nghiem ngat theo
ung qui trnh e phong lay nhiem benh.
cac c s san xuat hay phong th nghiem, khoang cach an toan
cho NL khi tiep xuc vi bc xa ion hoa tai cac phong ien quang hay
khu vc co cha cac hoa chat ong v phong xa cung phai tuan thu
nghiem ngat.
Cac hoa chat gay ung th theo ng ho hap nh benzene, toluene,
naphthylamine phai e ung ni qui nh, co he thong hut va x ly oc
chat cuc bo
b) Giai phap y te: phai co mot che o kiem tra anh gia s an toan
moi trng lao ong va kham nh k nham phat hien sm nhng nguy c
co the gay ung th nghe nghiep NL.
c) Ap dung bien phap ca nhan: e am bao an toan lao ong la
nhiem vu thng xuyen ma bat k mot nha quan ly doanh nghiep hay
NL nao cung phai tuyet oi chap hanh.
11.9. CAC BENH UNG TH CHNH VA MOT SO TAC NHAN LIEN
QUAN
11.9.1 Ung th ai trang, trc trang (cancer of colon, rectum): la
benh hay gap cac nc phat trien va la loai ung th chiem t le cao
nhat (14%), mc o gay t vong ng th 2 sau ung th phoi. nc ta,
ung th ai trc trang ng v tr th 5. Nguyen nhan co lien quan en ve
sinh moi trng:
- Ngo oc amian t thc an nc uong (nhat la nc ma, tran
ma au mua) t mai nha lp ton phibroximang.
- An nhieu tht va m ong vat, t rau va chat x
- Roi loan vi khuan ng ruot do dung nc nhiem Ecoli.
11.9.2. Ung th phe quan va phoi (cancer of brunchus or of lung): la
ung th xuat phat t niem mac phe quan va phe nang. Ung th phe quan
515
- phoi la nguyen nhan gay t vong hang au nam gii, la loai ung th
ng v tr th 3 trong so cac loai ung th (11%) nhng t le gay t vong
la cao nhat trong cac loai ung th. Viet Nam, ung th phoi - phe quan
la loai ung th xep th 1 nam gii va th 4 n gii.
- Thuoc la: la nguyen nhan quan trong nhat, chiem 90%.
- Cac tac nhan khac, chiem 10% bao gom: amian, phong xa, ether
chloromethyl, hydrocarbon a vong, nikel, radon, arsenic, chromium, bo
hong, hac n, vinyl chloride.
11.9.3. Ung th da day (cancer of stomach): chiem t le 5% trong cac
loai ung th, ng v tr th 4. nc ta, ung th da day ng v tr th
2 nam gii, sau ung th phoi, ng v tr th 2 n gii, sau ung th
vu; do:
- Che o an nhieu muoi, nhng thc an kho, thc an hun khoi,
cha nhieu nitrosamine
- Vi khuan helicobacter pylori.
11.9.4. Ung th gan (cancer of liver): la ung th xuat phat t cac te
bao bieu mo cua nhu mo gan bao gom ung th bieu mo te bao gan
(chiem a so) va ung th bieu mo te bao ong mat trong gan. Ung th gan
chiem v tr th 8 trong cac loai ung th. Viet Nam, ung th gan ng
hang th 3 nam gii va th 6 n gii; do:
- Uong nhieu ru
- oc to vi nam aflatoxin B1
- Crom, vinyl chloride, anabolic steroids
- Hormone estrogen va tamoxifen
- Virus viem gan B (HBV).
11.9.5. Ung th vom hong (cancer of throat): la ung th ng hang
au trong cac ung th khu vc au co. Viet Nam, ung th vom hong
xep th 4 nam gii va th 5 n gii; do:
- Virus Epstein Barr (EBV)
- An uong cac thc an qua khau len men nh ru, bia, ca, da
muoi, ca muoi, nc mam, x dau co cha chat nitrosamina.
516
- Thuoc la.
11.9.6. Ung th vung khoang mieng (cancer of mouth): chiem 40%
ung th vung au co, xuat phat t lp bieu mo gai cua niem mac moi, li,
ham, ham ech, amian, ay li; do:
- Ru, thuoc la, an trau
- Virus papilloma.
11.9.7. Ung th thanh quan (cancer of larynx): chiem 20% ung th
vung au co va 1% so vi tat ca cac loai ung th. Ung th thanh quan
thng xuat phat t niem mac cua day thanh, nap thanh nhiet, nep pheu
thanh nhiet; do:
- Ru va thuoc la
- Amian, chromium.
11.9.8. Ung th thc quan (cancer of esophagus): chiem 1% trong cac
loai ung th, hiem gap nc ta. Ung th thc quan la khoi u ac tnh xuat
phat t ong thc quan hau het la te bao bieu mo dang thng b, tr oan
1/3 di thc quan hay gap ung th bieu mo tuyen; do:
- Ru manh, thuoc la, bot giat
- Thoi quen an uong nong
- Chat nitrosamine.
11.9.9. Ung th vu (cancer of breast): la loai ung th ng hang au
trong cac ung th phu n, chiem v tr th 2 (12%) trong cac loai ung
th.
- Mat thang bang estrogen progesteron, dung qua nhieu thuoc
tranh thai (co estrogen)
- Che o an nhieu chat beo, thieu vitamin A, t chat x
- Hut thuoc, uong ru, tiep xuc vi DDT
- Co the do virus MTV.
11.9.10. Ung th co t cung (cancer of uterus): la ung th thng gap
phu n (sau ung th vu) chiem 12% cac benh ac tnh phu n, co ac
trng la phat trien cham va khu tru tai cho; nhng giai oan muon rat
kho ieu tr; do:
517
- Lap gia nh sm, sinh e nhieu
- Nhiem virus u nhu gai loai HPV 16 18.
11.9.11. Ung th giap trang (cancer of thyroid gland): chiem t le 1%
trong cac loai ung th: lien quan en cac tia phong xa.
11.9.12. Ung th da (cancer of skin), chu yeu gom hai loai: ung th
bieu mo te bao ay va ung th bieu mo te bao gai hay te bao vay gai.
- Anh hng cua bc xa cc tm do phi nang qua dai hoac cac bc
xa ion.
- Tiep xuc lau vi nha ng, paraffin, nha, than a, dau nhn,
quinacrine hydrochloride, arsenic, thuoc tr sau diet co, PAH
11.9.13. Ung th he thong tao huyet
a-) U lympho ac tnh (lymphomas): la mot trong 10 benh ung th pho
bien nhat tren the gii. Viet Nam, xep th 5 nam gii va xep th 8
n gii. ay la nhom benh ung th phat sinh t cac te bao lympho trong
cac to chc cua c the. Benh c chia lam hai nhom chnh:
- U lympho ac tnh khong Hodgkin (non - Hodgkins lymphomas): la
loai pho bien nhat: virus Epstein - Barr, HTLV 1, HIV.
- Benh Hodgkin (Hodgkins lymphomas)
b) Benh bach cau cap (leukaemia): la mot benh ac tnh cua to chc
tao mau, gay roi loan qua trnh sinh san va phat trien cua dong bach cau,
lan at dong hong cau va tieu cau. ay la benh ung th pho bien tre em
di 15 tuoi. Do:
- Virus HTLV
- Tia phong xa.
- Hoa chat: benzene, styrene, butadiene, cyclophosphamide,
melphalan, busulfan, cac hoa chat cao su tong hp khac
11.9.14. Mot so chat khac thng gap trong cuoc song
Nh a trnh bay tren, co en 89% ca benh ung th la do nhan to
moi trng gay ra, trong o nhan to hoa hoc chiem en 90%.
518
V du, cong nhan lam viec trong cac nha may nhuom thng xuyen
tiep xuc vi chat amine trong thuoc nhuom nen de b ung th bang
quang.
Ngoai ra, chat -naphthylamine, mot loai amine thm dung trong
cong nghiep pham aniline dung lam nc hoa cung c coi la chat gay
ung th bang quang.
Cac chat thm tong hp, trong o chu yeu la chlorine, benzidine
tong hp t nha than a. Khi tham nhap vao c the rat de gay ra bien d,
roi loan te bao dan en ung th.
Trong cac mon chien, nng, ut lo ma cac nha khoa hoc Thuy ien
chng minh cha chat acrylamide c xac nh la chat gay ung th.
To chc Y te The gii a ban bac ve van e nay. Acrylamide co
kha nang pha hong he than kinh anh hng en s sinh san. Ngoai ra,
acrylamide gay bien oi gen dan en ung th vu, t cung, bu tuyen
thng than, nieu...
Viec s dung cac phu gia thc pham cung la con ng dan en
can benh nay; nguyen nhan do chung co mot so chat oc.
Khi san xuat dam bong, lap xng, phu gia tht p, tht hun khoi
ngi ta phai tron them muoi nitrate e thc pham co mau o ti trong
ngon mat va han che vi khuan phat trien. Nhng muoi nitrate rat co hai cho
c the con ngi; no la tac nhan gay ung th da day.
Ngoai ra, muoi nitrate con c s dung trong phan bon cho cay
trong, do vay ham lng nitrate trong nong pham rat cao.
S dung giay dan tng bang hoa chat, tham trai san bang si hoa
hoc, cac dung cu o go, o nha mi trong phong eu toa ra cac hoa
chat: benzene, toluene... rat nguy hiem.
Bang 11.5: Tom tat mot so chat gay ung th cho con ngi
Hp chat Mc o
nguy hiem
Trieu chng benh
Aflatoxin, cac chat
con, anabolic, vinyl
chloride
Ung th gan - Sut can, kem an, met, moi
- Vang da, sot, dan tnh mach
bung, mang bung
519
- oi khi co hach thng han.
- naphtylamine,
khoi thuoc la
4- nitrophenyl
4,4-metylenebis
Benzidine
- naphtylamin
Ung th bang
quang
- Dau hieu thng gap la i
tieu ra mau lien tuc co the la
o at khong au.
- i tieu kieu ai dat kem
theo au.
- Cuc mau co the lam tac
nieu ao, gay b ai
Arsenic, Asbestos,
bis(chloromethyl)
ether, nickel, bo hong
va hac n, crom.
Amian, khoi thuoc la,
uranium, vinyl
chloride
Ung th phoi - Ho dai dang co hoac khong
co huyet
- Khan tieng
- Kho th
- Sng co, mat, canh tay
- au ngc lien tuc.
+ Dau hieu di can ngoai
ngc: 20- 35% benh nhan co
dau hieu di can ngoai ngc
+ Dau hieu toan than: sut
can, met moi, au xng, di
can xng
Benzene, melphalan,
busulfan, styrene
butadiene,
cyclophosphamide, cac
chat cao su tong hp
khac
Ung th mau
(benh bach cau)
- Chay mau do tieu cau thap,
v vach mach mau
- Thieu mau
- Nhiem trung do thieu bach
cau lanh, sot, nach to va
Nitrosamine
Cac muoi nitrate, nitric
Dichloroethylene
Ung th da day - Roi loan tieu hoa
- Kho chu vung thng v
- An mat ngon, sut can;
benh cang phat trien th thay:
+ Khoi u vung thng v
520
+ Non do ton v
+ Non ra mau
Arsenic, dau sat, hi
lo than, polycylic
Hydrocarbon
Bo hong va hac n
Ung th da Thng thay mat nhat la
quanh mui, m, ma
Khoi u noi len da. Khoi u cang
to th b cang xam lan ra xung
quanh va b bet gia
Polycylic,
hydrocacbon, bo hong
va hac n
Ung th tinh
hoan
- Mot khoi ran, khong au
tinh hoan
- Thieu tinh hoan mot ben va
co mot khoi u phuc mac
- Vu sng to nh vu phu n
- Co the thay hach o bung
Ru, cac chat con,
bot giat, khoi thuoc la
Ung th thc
quan
Dau hieu that sm khong
nhan thay c.
- Dau hieu thng gap la kho
nuot
- non, co that gay au sau
khi an
Cadmium Ung th tuyen
tien liet
- Kho tieu tien, i khong het, co
khi co lan mau va i nhieu lan
- S trc trang thay mot cuc
ran tuyen tien liet
- Thieu mau man tnh, sut can
- Di can xng
Cac chat con, asbestos,
chromium, khoi thuoc
la, ga mu tac
Ung th thanh
quan
- Giong noi b thay oi, tieng
noi khan hoac re re, tham ch
tat tieng.
- Nuot thc an vng, au.
Vat nng bang lo than Ung th than - i tieu tien co mau
521
Phenacetin
Ch
- S thay mot khoi ran mot
ben bung
- Sot lien tuc, dan tnh mach
- oi khi co dau hieu thieu mau
Ru, cac chat con,
thuoc la
Ung th
mieng
Moc bat c cho nao trong
mieng, moi, li, vung di
li.
- Vet loet, khong au co mau
trang hoac hong.
- Nang hn: nhai au, nuot
vng, noi kho, au rang, co
khi nhc lo tai

11.10. MOT SO BIEN PHAP PHONG TRANH UNG TH DO CAC
OC CHAT
1. Che o an uong: han che an tht o va m thay vao o la thc an
co nhieu chat x va vitamin.
2. Han che uong ru, bia, khong hut thuoc la va thuoc phien.
3. Cam s dung cac loai thuoc BVTV co kha nang gay ung th
trong nong nghiep va thc hien kiem tra nghiem ngat tnh trang
s dung.
4. Cac c s san xuat phai tuan thu cac qui nh cua luat bao ve
moi trng, viec xa thai phai tuan theo cac tieu chuan, do o
phai co cac cong nghe e x ly chat thai, trong o co chat thai
oc hai.
5. Ngi s dung lao ong va ngi lao ong phai thc hien nghiem
ngat va ung qui nh cac nguyen tac an toan nghe nghiep.
6. Lu tr va s dung cac hoa chat an toan.
7. Thc hien phong benh ung th bang cach tiem vaccine phong
cac virus co kha nang gay ung th: viem gan sieu vi B
522
8. Ca nhan nen thc hien kham benh nh k e sm phat hien ra dau
hieu ung th e co bien phap cha tr hieu qua t giai oan au.
Nh vay, ung th la can benh co the phat sinh moi la tuoi. Theo
thong ke tren the gii, nhat la cac nc phat trien, t vong do can benh
nay chiem ty le cao nhat.
Viet Nam, cho en nay cha co mot thong ke nao chnh xac v
ch co the da vao thong ke cua cac benh vien.
Hien nay, phan ln viec ieu tr ung th eu da tren kinh nghiem
ch khong da tren nhng hieu biet ve sinh hoc cua benh.
Nhng thanh tu gan ay ve s tng tac cua cac chat ung th cua
moi trng vi DNA a giup cho chung ta hieu sau them ve tnh chat cua
can benh, t o co hng ieu tr hp ly cung nh cac cach phong nga.

Cau hoi
1. Ung th la g? Ung th c phan loai nh the nao?
2. Co 2 nguyen nhan chnh gay benh ung th. Hay neu cac nguyen
nhan o?
3. Qua trnh hnh thanh benh ung th trong c the con ngi dien ra
nh the nao?
4. Phat bieu mot so trieu chng khi mac benh ung th ma ban biet?
5. Hay phat bieu mot so nguon co the gay ung thu cho con ngi?
6. Hay neu mot so chat oc gay ung th sinh ra t o nhiem moi
trng?
7. Hay neu mot so nghe nghiep co kha nang gay ung th cao cho
con ngi?
8. Hay neu nhng nguyen tac c ban e phong tranh benh ung th
nghe nghiep?
9. Hay neu mot so cac benh ung th va cac tac nhan lien quan ma
ban biet?
10. Ban hay e xuat mot so bien phap phong tranh benh ung th do
cac oc chat gay ra?
Tai lieu tham khao
1. LE VAN KHOA, Moi trng va o nhiem, Nha xuat ban Giao
Duc, Ha Noi,1994.
523
2. NGUYEN NGHA THN, PHAM TH THU NGA, a dang sinh
hoc va cac van e bao ton a dang sinh hoc, Nha xuat ban Ha
Noi, 1995.
3. LE TRUNG, Benh nghe nghiep, Nha xuat ban Y hoc, Ha Noi,
1994.
4. BO NONG NGHIEP (Nhieu tac gia), Tho nhng hoc ai cng,
Nha xuat ban Nong nghiep, Ha Noi, 1996.



523
CHNG 12

OC TO MOI TRNG VI KHUA N BE NH THAN
('')
(ECOTOXICOLOGY OF ANTHRAX)

12.1. AT VAN E
Cac van e sc khoe cong ong cung nh chat lng moi trng
song co lien quan en viec s dung cac tac nhan ly hoa sinh nham vao
cac muc tieu chong lai van minh nhan loai. Vu kh sinh hoc (biological
weapon hay bioweapon) la mot v du.
S phat trien vt bac cua khoa hoc cong nghe sinh hoc la tien e
cho viec s dung hang loat cac tac nhan sinh hoc phuc vu cho quan oi
nh mot th vu kh hu hieu tham gia vao cac cuoc chay ua vu trang
ngay cang nhan rong ca ve quy mo lan pham vi.
Mot khai niem gan ay thu hut rat nhieu s quan tam cua nhieu
gii, du a ton tai t rat lau. o la van e nhiem khuan benh than hay
con goi mot cach pho bien la benh than anthrax. ay khong phai la
mot benh mi nhng no ton tai trong t nhien nhieu nam qua mot cach
gian n va rat han che ve mat lan truyen gia ngi vi ngi; tuy
nhien, gan ay benh than a lam ca nc My run s. Vay benh than la
g? No co ac tnh lien quan the nao vi moi trng va oc hoc moi
trng? o la nhng cau hoi at ra cho chng nay.
12.2. TONG QUAN CAC VAN E LIEN QUAN EN VI KHUAN
BENH THAN
T trc en nay, co nhng benh dch truyen qua moi trng hay t
moi trng, do cac loai VSV sinh ra nh: thng han, au mua, ngo oc
thc pham, benh than, viem phoi Trong pham vi chng nay, chung ta se
e cap en benh than, di goc o oc hoc moi trng.
nh ngha: Benh than la hoi chng nhiem trung cap tnh do mot loai
vi khuan Bacillus anthracis gay ra. Loai nay ton tai trong moi trng t nhien
ieu kien bnh thng do co kha nang hnh thanh bao t va gay benh cac
loai gia suc, gia cam va con ngi.

('')
Vi s cong tac cua Le Th Anh ao.
524
Trong nhieu the ky qua, vi khuan benh than - hay theo cach goi thong
dung anthrax - gay benh cho gia suc hay oi khi gay benh ngi trong
nhng ieu kien thong thng. Tuy nhien, viec nghien cu no thc s mi
bat au cach ay khoang 80 nam.
Hien nay tren the gii co khoang 17 quoc gia tham gia nghien cu va
co cac chng trnh ve vu kh sinh hoc, vi s tham gia cua cac nha khoa
hoc, cac chuyen gia trong nhieu lnh vc.
Tam hoat ong cua cac giong anthrax nay hoan toan tuy thuoc vao
trnh o khoa hoc cong nghe cua cac chuyen gia nghien cu.
Nhieu quoc gia co cac chng trnh nghien cu s dung cac loai vu kh
sinh hoc; trong o, Nga va My la nhng nc co thanh tu ang ke nhat. Ho
s dung cong nghe san xuat cac bao t anthrax di dang bot kho, ay la
yeu to then chot trong viec a loai nay phan phoi rong rai trong moi trng
t nhien. Ben canh Nga, My - hai cng quoc ve nhng thanh tu quan s
Irac cung co mot so ket qua trong lnh vc nghien cu nay. Mac du co nhng
hieu biet rat tot ve loai nay nhng do nhng han che ve mat khoa hoc cong
nghe, ch co kha nang san xuat cac che pham nay di dang dung dch long.
ieu nay han che kha nang phat tan cac bao t anthrax trong moi trng t
nhien do cac hien tng sa lang.
Bao t cua anthrax trong khong kh thng khong co mau, khong
mui va co kha nang lan truyen rat xa trong kh quyen hoac sa lang xuong
mat at.
Theo c tnh cua WHO (World Health Organization 1970) vi 50
kg anthrax co the lam cho dan so cua mot khu o th t 5 trieu giam i
250.000 do t vong.
Mot s co xay ra oi vi mot trung tam nghien cu thuoc quan oi
Sverdlovsk (Lien Xo cu) nam 1979, gay ra 79 ca nhiem trung va 68 ngi chet
do mot lng bao t anthrax ang ke phat thai ra khong kh.
Nam 1945, Iran co mot trieu con cu b chet do nhiem phai vi khuan
benh than.
Khi em phan tch cac mau at th luon tm c cac bao t vi khuan
benh than. Thong thng th cac loai ong vat an co (herbivores) khi an cac
loai thc vat ngay tren mat at, se co nguy c an cac bao t vi khuan than
tiem an trong moi trng nay va b nhiem benh. Sau o, qua trnh lan truyen
525
nhiem trung xay ra ngay trong chuoi thc an cua he sinh thai: cac loai an tht
(carbivores) va ngi an cac loai a b nhiem khuan se b nhiem loai vi
khuan nay. Tuy nhien, benh than khong lay t ngi qua ngi, tc la neu
mot ngi nhiem phai benh than th ngi nay khong co nguy c lan truyen
sang ngi khac.
Nhiem vi khuan benh than thng la do mot so yeu to, chang han:
trnh o van minh kem, ac biet la cac nc the gii th ba, ieu kien sinh
hoat kem, dung nhng loai tht gia suc khong c nau chn ky ma ban than
cac loai nay a nhiem loai vi khuan nay.
Tom lai, trong ieu kien thong thng th viec nhiem vi khuan benh
than la hy hu, hoac neu ht phai bao t th cung khong u lng e phat
benh. Tuy nhien, do nhieu muc tieu rieng biet a dan en viec s dung
anthrax nh mot loai vu kh li hai co kha nang gay benh hang loat khi phat
tan trong moi trng. No gay anh hng nghiem trong en sc khoe con
ngi, chat lng moi trng song.
12.3. C S KHOA HOC VE CAU TAO, C CHE HOAT ONG
CUA VI KHUAN BENH THAN
12.3.1. Cau tao
Bacillus athracis, xuat phat t tieng Hy Lap, co ngha la than
(anthrakis) nham ch loai vi khuan gay nen nhng thng ton tren be mat
da co mau en giong nh cac vet than.
Vi khuan benh than, co ten khoa hoc la Bacillus athracis, hay theo
cach goi thong thng la Anthrax, la vi khuan hieu kh, gram dng (+),
sinh nha bao, co qua trnh hnh thanh bao t, khong di ong c, co hnh
dang que. Te bao sinh dng co roi. Kch thc te bao: dai 1-8 m, rong 1-
1,5 m. Bao t co kch thc khoang 1.

526

12.3.2. Vai net ac trng ve qua trnh sinh trng va phat trien
Dang pho bien ton tai trong t nhien la bao t, sau khi tham nhap
vao te bao vat chu th xay ra hien tng nay mam (germinate)
Qua trnh hnh thanh bao t ch xay ra khi moi trng can kiet chat
dinh dng, tuy nhien trong ieu kien thch hp bao t se phat trien,
nhanh chong tai tao te bao.
Ba o t ta ng tr ng nhanh trong mo i tr ng co nhie t o trung
bnh khoa ng 37
o
C; trong mo i tr ng nh: ma u, mo cu a ng i va o ng
va t gia u ca c cha t amino acid, nucleotide, glucose se xa y ra qua trnh
na y ma m cu a ba o t . Ba o t co the to n ta i ra t la u trong mo i tr ng t
nhie n ie u kie n bnh th ng, khoa ng va i tha p ky .
Bnh th ng, ba o t co kch th c nho hn te ba o va co the ng
rie ng le hoa c ta p h p tha nh chuo i.
Hnh 12.1: Cau tao te bao vi khuan benh
than (anthrax)
(Nguon: www.abcnews.go.com)
527
Theo ca c nghie n c u th anthrax la loa i nha y ca m v i a nh na ng
va b c xa ma t tr i. Do va y, be n ngoa i c the va t chu , vi khua n be nh
than kho ng the to n ta i qua 24 h. Ng c la i, ba o t anthrax la i co the
to n ta i trong ie u kie n mo i tr ng vo cu ng kha c nghie t, ca n kie t cha t
dinh d ng. Ba o t loa i na y co the to n ta i nhie u the ky trong a t. Do
o , co the no i, ba o t la hnh th c to n ta i pho bie n va be n v ng cu a vi
khua n be nh than trong mo i tr ng va ne u ga p mo i tr ng thua n l i th
ca c ba o t na y se na y ma m va ba t a u qua trnh ta ng tr ng, sinh so i
na y n m c o o t bie n, ga y o c ba ng be nh dch.
Khi tha m nha p va o c the ng i th, trong mo i tr ng thch h p,
v i a y u va t cha t cung ca p cho hoa t o ng so ng cu a vi khua n, ba o t
se nhanh cho ng na y ma m ta i ta o te ba o va tie p tu c ta ng tr ng lie n
tu c ca ve kch th c la n so l ng. Anthrax cha ng nh ng s du ng ca c
cha t dinh d ng, na ng l ng kie n ta o te ba o ma co n o ng th i tie t ra
ca c o c cha t tr la i va o mo i tr ng no i ba o te ba o chu .



H12.2 H12.3
528










Hnh 12. 2, 3, 4, 5, 6) Cac dang bao t cua benh than
trong knh hien vi phong ai 100.000 lan.

H12.5 H12.4
H12.6
529






Hnh 12. 7, 8, 9, 10) Cac dang vi khuan benh than trong knh hien vi (12. f),
hien vi ien t (12. g, h, i) trong cac moi trng nuoi cay khac nhau

12.3.3. C che tham nhap va gay benh cua vi khuan benh than
Trong ieu kien thong thng th viec nhiem benh oi hoi phai co
s tiep xuc trc tiep gia ngi va gia suc, gia cam a nhiem vi khuan
hoac s dung cac loai thc pham co nguon goc t cac loai a nhiem.
12.3.3.1. Cac hnh thc nhiem anthrax
Co ba dang nhiem vi khuan benh than: cutaneous anthrax, Inhalation
anthrax (hay pulmonary anthrax) va gadtrointestial anthrax.
12.3.3.1.1. Nhiem vi khuan benh than do tiep xuc trc tiep:
cutaneous anthrax
a) Qua trnh lan truyen
ay la dang hay ga p nhat trong ba loai nhie m vi khuan benh
than; theo so lieu thong ke th mo i nam co khoa ng 2000 trng h p;
H12.7
H12.9 H12.10
H12.8
530
rie ng Zimbabwe, ch t 1979 - 1985 co hn 10.000 ngi nhiem vi
khuan benh than.
Xay ra trong cac trng hp tiep xuc trc tiep gia ngi va loai gia
suc gia cam a nhiem vi khuan benh than, thng la nhng vet xc, tray
nhng c quan tren c the nh: tay, chan, co, tran va hau nh khong co
giai oan tiem an. Trong trng hp nay, neu co s tiep xuc trc tiep gia
nhng vung da a nhiem vi khuan than va cac vet tray xc th se co s lan
truyen vi khuan benh than. Ngha la, van co nguy c lan truyen t ngi
sang ngi trong trng hp nay. Khi bao t anthrax a nay mam tai cac mo
tren da th chung tiet ra cac oc to. Ch trong vong 1 - 2 ngay, cac nhot noi to
thanh cac khoi u bong nc; roi sau o, v va tiet ra cac dch cha mot lng
rat ln vi khuan ong thi e lai tren da cac vet en ln giong nh vet than.
Sau khi tiet ra dch nht cha vi khuan th ngay tai cho vet thng nhanh
chong hnh thanh lp vay, lp vay nay se kho va bong ra sau o hai tuan va
e lai mot vet seo sau.
b) Trieu chng
Tng oi de nhan ra so vi cac trng hp nhiem do ho hap hoac
nhiem thong qua he tieu hoa; de ieu tr; ty le t vong thap hn hai
trng hp con lai.
Cac v tr xay ra nhiem trung la nhng bo phan thong thng: tay,
tran, co, au va thng co tnh cuc bo nhng v tr a tiep xuc trc
tiep vi bao t hoac te bao vi khuan than. Ban au, co cam giac nga
tren vung da; sau o, xuat hien cac lo giong nh vet can cua mot so loai
con trung. Ch trong vong 2 ngay, cac vet nay phat trien thanh cac mun
nc va v ra tao thanh nhng vet loet thng co ng knh vao khoang
1 - 3 cm; tiep tuc sau o 6 ngay, cac vet loet nay nhanh chong chuyen
thanh cac vay en tng t nh cac vet than en; ay cung la nguyen
nhan chnh ma trong i song thong thng moi ngi thng goi ay la
benh than.
c) ieu tr
Trong trng hp nay khang sinh khong the lam giam hoac m dan
ca c ve t seo ma ch co ta c du ng gia m ty le t vong, ngan cha n lan
truye n tre n khap c the . Theo thong ke th ty le t vong khoang 20%
khi kho ng s dung ca c loai khang sinh e ieu tr va thap hn 1% ne u
531
c ie u tr ba ng khang sinh hp ly . Dang nay chie m khoang 95% cac
tr ng h p b nhiem vi khuan benh than; tuy nhie n, no lai thng khong
dan e n t vong.
Mot bien phap pho bien la s dung ciprofloxacin (cipro) hay
fluoroquinolones e ieu tr hu hieu nhiem vi khuan than qua ng tiep
xuc trc tiep tren da. Penicillin hay doxycycline oi khi cung c dung.







Hnh 12. 11 a, b, c) Cac
trng hp nhiem benh
than, khi tiep xuc qua da,
nhiem trung co, ngon
tay. ay la cac vung da
de tiep xuc vi vi khuan.

c)
a) b)
532
12.3.3.1.2. Nhiem vi khuan benh than qua con ng ho hap: xam nhap vi
khuan anthrax













Hnh 12.12. Con ng tan cong cua vi khuan benh than vao phoi

a) Qua trnh lan truyen
Thong thng, rat hiem xay ra dang nhiem nay trong ieu kien t
nhien, ch trong mot so trng hp cac nhom lam viec trong cac khu
vc co nguy c cao Trong trng hp nhiem anthrax di dang la loai
vu kh sinh hoc th hoan toan khong co kha nang lan truyen t ngi sang
ngi hay t vat nhiem khuan sang ngi.
Tuy nhien, khi c a vao moi trng mot cach co y th ay la
con ng chnh yeu ma bao t anthrax tham nhap vao c the ngi. Bao
t anthrax khi ay c san xuat di dang bot trang va phat tan trong kh
quyen, theo gio phat tan va tham nhap vao c the con ngi gay benh. V
vay, ay la con ng tham nhap chnh cua vi khuan H-anthrax thong
qua moi trng.

Bao t benh than dang ngu, gap ieu kien moi trng thch hp,
nay mam
Vo so te bao nam lai trong cuong hong va kh quan
He thong mien dch pha huy c mot so te bao
vi khuan
Cac te bao con lai trong 1-60 ngay a sinh soi mot so
lng ln vi khuan
oc to va tiet ra t vi khuan i vao mau, gay xuat
huyet va lam suy yeu phoi
Nhng bao t nho be khoang 1-5 tham nhap va pha huy phe
nang phoi
Sinh soi trong
phe nang phoi
533












Hnh 12.13. Qua trnh tham nhap bao t anthrax theo ng ho hap
Thong thng, trong ieu kien t nhien th dang nhiem nay rat
hiem xay ra; tuy nhien, nguy c mac benh xuat hien mot so nhom ac
biet nh: cac cong nhan lam trong cac xng thuoc da cu, da de, san
xuat len, vai si t long thu
Trong qua trnh ho hap, cac bao t co kch thc t 1-5 m se theo
khong kh vao cac c quan ben trong. Khong giong nh cac dang bui, vi
kch thc ln hn 10m se b gi lai c quan ho hap ngoai cung hoac
cac hat nho hn se vao sau trong ng ho hap, tai phoi cac hat bui nay
cung vi mot so cac loai VSV se b tieu hoa bi cac ai thc bao
(macrophages) hoac xay ra qua trnh sa lang. Cac ai thc bao se hap thu
va tieu diet het cac phan t la tham nhap vao phoi. Nhng cac vi khuan
benh than th lai co kha nang chong lai qua trnh nay. ai thc bao tieu
diet cac phan t la tham nhap vao phoi nhng trong trng hp nay chnh
cac bao t anthrax lai tieu diet cac ai thc bao nay. Cac bao t song sot
qua qua trnh nay se i vao mau va c van chuyen qua cac hach bach
huyet, cac mo tai o la moi trng tot cho s nay mam cua cac bao t. Tai
ay, co cac chat dinh dng can thiet cho s tang trng va sinh san cua
bao t. Cac bao t nhanh chong nay mam tai tao te bao vi khuan tiep tuc
Cac o trong khoang mui
cha vi khuan benh than
534
sinh san trong ieu kien moi trng het sc thuan li. Theo thc nghiem
th qua trnh nay mam nay xay ra trong vong 60 ngay. Tuy nhien tren thc
te th thi gian phat benh thay oi t 2-43 ngay. Do vay, c che cua qua
trnh van chuyen bao t en cac te bao sinh dng trong c the van la mot
dau hoi oi vi cac chuyen gia.
Trong cac th nghiem tren loai kh th thi gian nay mam cua bao
t t 58-100 ngay va mot khi qua trnh nay xay ra th coi nh a mac
phai benh. Cac ban tai tao vi khuan t cac bao t nay mam tiet ra cac
oc to (se noi ro phan tiep theo) dan en s xuat huyet, phu, hoai t
cua c the chu. Khi cac chat oc do loai nay tiet ra vt qua ngng chu
ng cua c the vat chu th se dan en t vong cho du c the co san xuat
ra cac loai khang sinh cung xem nh vo hieu.
Theo nghien cu th viec nh danh hnh thc nhiem anthrax nay la
can thiet. e tranh hieu nham, ngi ta khong goi trng hp nay la viem
ho hap do anthrax ma la nhiem anthrax bang ng ho hap. Bi v,
trong nhng trng hp a phat benh th khong nhan thay benh viem
cuong phoi (la loai benh pho bien ve ng ho hap) nhng hau het eu
xay ra trieu chng xuat huyet va hoai t va tham ch la viem mang nao;
thng thay la suy ho hap en hoai t va vo hieu hoa hoat ong cua phoi.
Theo so lieu thong ke th ngng oc oi vi c the ngi la LD
50
la 2.500-50.000 bao t anthrax.
Do la vi khuan gram dng (+) nen khac vi cac vi khuan gram am
(-), anthrax khong co kha nang tac ong trc tiep len be mat mo, te bao
da anthrax ch co kha nang tiet ra cac oc to ac trng. Mot hay vai
bao t anthrax th khong u lieu lng gay oc, khi so bao t len en
10.000 bao t th qua trnh nhiem trung bat au xay ra.
b) Trieu chng
Thng thay hai giai oan cua benh:
+ Giai oan th nhat: benh nhan co mot loat cac trieu chng: cam
sot, ho, nhc au non ma, rung mnh, nhc moi toan than, au ngc, au
bung. Giai oan nay co the keo dai trong vai gi hoac vai ngay nhng
khong co mot trieu chng ac biet cu the nao khac nhng trieu chng
thong thng ke tren.
535
+ Giai oan th hai: sot cao ot ngot, toat mo hoi va xay ra tnh
trang shock. Theo nhng kham nghiem tren nhng benh nhan t vong th
nghi ng co hien tng dan c tim, thanh trung that co dan manh va benh
nhan ri vao trang thai me sang, nhanh chong tr nen tham tm toan than,
huyet ap giam nhanh va co the dan en t vong ch trong vong vai gi.
c) ieu tr
Ty le t vong trong trng hp nay theo thong ke kha cao, trong
khoang t 75% - 89%. Mot so loai vaccine to ra khong co hieu qua trong
viec ieu tr. Theo mot so th nghiem tren ong vat th c che ieu tiet
cua c the ve nong o glucose, o acid - base trong cac c quan co the
hu hieu hn mot so loai khang sinh.
Cac chat khang sinh to ra hu hieu trong trng hp ieu tr dang
nay, neu c ieu tr ngay t khi mi bat au xuat hien cac trieu chng.
Mot loai khang sinh c e xuat la Cipro hay Fluoroquinolones.
Penicillin hay doxycyline cung c dung. Theo anh gia cua cong trnh
nghien cu cho thay, neu khong ieu tr ngay t khi mi xuat hien cac
trieu chng th ty le t vong len en 90%.
12.3.3.1.3. Nhiem vi khuan benh than qua ng ruot: gastrointestinal
anthrax
a) Qua trnh lan truyen
Trng hp nhiem vi khuan than do tieu hoa la qua trnh s dung
cac loai thc pham che bien t cac loai gia suc gia cam a nhiem anthrax
hoac cac thc pham co tch tu bao t loai nay. thng phat hien c
cac nc kem phat trien chau Phi, chau A vi ieu kien sinh hoat kem
ve sinh, dung cac thc pham che bien cha at yeu cau.
ay cung la dang t pho bien trong ba dang nhiem vi khuan benh than.
b) Trieu chng
Thi gian au dien ra mot so trieu chng thong thng tng t nh
cam cum, nhc moi c. Qua trnh xay ra tiep theo la s ton thng
nghiem trong he tieu hoa, ac biet la ruot; cac trieu chng pho bien: sot,
toat mo hoi vao ban em, n lanh, mat v giac, non ra mau, ngi met la,
tieu chay ra mau, au bung nang
536
Cac trieu chng nay thng dien ra trong khoang 7 ngay ke t khi
s dung cac loai thc pham a b viem nhiem. Thi gian u benh
(incubation time) la 7 ngay.
c) ieu tr
Ciprofloxacin (cipro) hay fluoroquinolones co the c dung e
ieu tr trong trng hp nay. Penicillin hay doxycycline cung tng oi
hu hieu. Dang nay kho ieu tr nhat trong ba dang nhiem anthrax, ty le
t vong tng oi cao t 25%-60%.
iem khac biet ln gia benh than vi cam cum la khi nhiem benh
than th khong co cac trieu chng chay mui nc, mot trieu chng rat pho
bien khi mac cac chng cum hoac cam lanh. Mot trieu chng cung rat
pho bien trong khi cam la tao m trong co hong ma khi nhiem phai
benh than thng khong thay.
12.3.3.2. Cac oc to noi bao cua anthrax
Mac du cac loai khang sinh co kha nang tieu diet vi khuan, giam
nguy c gay hai cho c the, nhng anthrax lai co kha nang tiet ra ba loai
oc to van tiep tuc gay hai cho te bao chu ngay ca trong trng hp co
nhng khang sinh c a vao e tieu diet vi khuan. V vay, c che gay
oc cua anthrax can c nghien cu ky e co the vo hieu hoa c cac
oc to nay.
oc to do vi khuan than tiet ra i vao mau cua c the ngi, thc
hien cac qua trnh lam nhieu loan tn hieu thong tin te bao. Cac loai oc
chat chnh do anthrax tiet vao mau cua vat chu gom ba loai protein: chat
khang nguyen (protective antigen PA); nhan to t vong (lethal factor-LF)
va cac nhan to gay phu (edema factor-EF).
Cac chat oc trong vi khuan than cau tao t hn 700 amino acid.
PA co chc nang la cau noi van chuyen hai loai chat oc. Khi vao ben
trong te bao, LF pha huy he mien dch cua te bao lam nhieu loan thong
tin trong te bao va EF la tac nhan tch tu cac san pham cua cac phan ng
noi bao khi co mat cac tac nhan nay.
a) Chat khang nguyen (PA)
ay la cau noi hu hieu cho s tham nhap cua hai oc to con lai
vao trong te bao vat chu.
537
PA gan c chat len thanh te bao, sau o PA b tach ra va hoat hoa
bi mot loai enzyme xuc tac protein goi la protease e hnh thanh PA
63

va tiep tuc b hoat hoa e hnh thanh cau truc mach vong co 7 canh. Tren
mach PA luc nay gan hai loai oc chat con lai cua anthrax la EF, LF.
Sau o, PA a cac enzyme oc nay vao ben trong te bao, cac hoat ong
ben trong te bao tr nen xao tron do s co mat cua cac thanh phan nay.
Qua trnh nay c minh hoa trong hnh 12.14 di ay:
1. PA ket noi cac chat oc (toxin) len te bao chu
2. Furin be oi va phong thch PA
20

3. PA
63
hnh thanh dang a giac 6 canh
4. EF la mot loai enzyme gay oc gan vao PA
63

5. a PA
63
co cha EF vao ben trong thanh te bao
6. Acid hoa endosome e co the a EF vao noi bao
7. Cac enzyme hoat ong ben trong noi bao gay ra cac phan ng
sinh hoa tao ra cac oc chat co anh hng en s sinh trng,
phat trien te bao chu.









Hnh 12.14. Cac bc trong qua trnh gay oc cua vi khuan than
b) Nhan to t vong (LF)
ay la mot loai enzyme co ten la metalloproteinase, co tac dung khoa
tat ca cac tn hieu cua he thong mien dch cua te bao (cac tn hieu nay co tac
538
dung chong nhiem trung). Chung pha huy he thong mien dch cua te bao,
tiet ra cac tac nhan gay shock.
LF c cau tao bi 16 amino acide, cac lien ket peptide tao thanh
chieu dai mach tren o co gan ket cac c chat. Trong trng hp nay kem
c tm ra la chat gan vung tam hoat ong cua enzyme nay.
LF chia lam bon vung chnh: Vung I la vung dung e noi ket vi PA ;
vung II la vung gan giong vi enzyme co tnh oc. Tren hnh 12.15 la vung
VIP 2, vung nay khong co vai tro ong gop hoat tnh xuc tac cho LF . Vung
III chen gia vung II va vung IV la mot ban sao ve cau truc cua vung II.
Vung IV giong vung I nhng la trung tam hoat ong, la vung co cau truc
tng t nh nhng protein cua ho protein gan ket Zn. Cac vung II, III, IV
dai khoang 40
O
A la cac lien ket peptide cua 16 amino acid.












Hnh 12.15. Cau truc khong gian cua nhan to t vong (LF)
(Nguon: www.cas.com)
Theo cau tao tren, LF co cau tao la protein nhng co chc nang la
ban sao cua nhng enzyme noi bao gay nhng xao tron ben trong te bao,
anh hng ln en cau tao ben trong te bao chu.

Kho
i
lien
ket
Bo
phan
tng
ong
Xuc tac
Lien ket xoan
oc
539









Hnh 12.16: S o mo ta tam hoat ong cua enzyme LF

c. Nhan to gay phu (EF)
EF gay ra s tch tu cac dch vung phat trien cua bao t anthrax
trong qua trnh tai tao te bao va sinh san.
EF ong vai tro tiet ra cac dch long trong phoi hoac mot so c quan
khac, no co kha nang gia tang hoat tnh LF len 10-100 lan, vt mc hieu
lc thong thng va co the pha huy hoan toan cac chc nang hoat ong
cua he mien dch.
Theo nghien cu cua giao s Wei Jen Tang thuoc ai hoc Chicago,
thong thng, hoat ong song cua te bao co mot loai enzyme co ten la
adenylyl cyclase co kha nang ieu hoa cac tn hieu qua lai gia cac te
bao. Loai enzyme nay thong qua chu trnh AMP xuc tac cac qua trnh
bien oi vat chat duy tr cac hoat ong noi bao. Chu trnh nay rat pho
bien trong hoat ong song cua te bao: tao ra vat chat, nang lng trong
qua trnh sinh trng phat trien te bao hay oi vi c the la ham lng
ng trong mau, nhp tim, tr nh, kha nang t duy Khi chu trnh AMP
tai cac c quan hoat ong vi cng o vt mc bnh thng se tao ra s
tch luy vat chat qua mc can thiet, khi o cac mo se lien tuc tiet ra cac
chat long do s d tha nang lng, vat chat. Te bao khi ay se trong
trang thai vo cung tch cc va hoan toan mat i kha nang t ieu chnh
can bang nong o vat chat noi bao. Khi o, cac mo te bao a b oc
540
chat tham nhap se hnh thanh cac ung nhot cha ay dch cac vung
nhiem trung.
Trong ieu kien thong thng, EF khong gay hai neu khong co s
tiep xuc trc tiep vi te bao b nhiem trung. V ben trong cac te bao nay,
cac chuyen gia a chng minh s ton tai cua mot protein goi la
calmodulin, loai protein nay se gan vi EF va tao ra mot tui cha loai
enzyme (adenylyl cyclase) co hoat tnh thuc ay viec lien tuc tao ra cac
chu trnh AMP trong te bao, se dan en tnh trang tch luy nang lng vat
chat qua mc nh ke tren. Tuy nhien, ong thi vi viec kham pha ra c
che gay oc cua anthrax, cac nha khoa hoc a tm ra cau tao khong gian
cua EF, ho xac nh c tam hoat ong cua loai enzyme ke tren nen ho
a e xuat cac bien phap vo hieu hoa hoat ong cua EF bang cach gan
ket mot phan t khac vao tam hoat ong nay.


Hnh 12.17: Minh hoa cho viec EF co s ket hp vi calmodulin tr nen linh
ong hn tr thanh vung xuc tac co gan c chat xuc tac cho qua trnh tao AMP,
trong khi o neu EF khong c gan calmodulin th se khong the gan c chat.
Trong trng hp co cac oc chat cua anthrax tham nhap vao ben
trong te bao th cac qua trnh sinh hoa san sinh nang lng, se co nhieu
xao tron oi vi hoat ong song te bao. Trong trng hp nay, chu yeu la
s doi dao ve mat nang lng do co qua nhieu chat xuc tac phan ng nen
te bao tr nen tha vat chat, qua tai va nhanh chong mat can bang dan
en s tch tu vat chat tai cac vung nhiem khuan.
541
12.4. ANH HNG CUA VI KHUAN THAN LEN MOI TRNG
12.4.1. Moi tng quan gia vi khuan than va chat lng moi trng
Khai niem benh than a co t lau, nhng no ch thc s tr thanh
moi quan tam cua xa hoi khi co nhng ke hoach s dung loai vi khuan
gay benh nay nh mot th vu kh quan s hay bon khung bo thng gi
qua th hay rai trong phong kn ong ngi; ieu o co tam anh hng
tren quy mo ln.
Anthrax tr nen nguy hiem nh mot th vu kh v: no de dang san
xuat cac phong th nghiem quy mo va, de bao quan ieu kien thong
thng va ac biet la rat de phat tan trong moi trng, chang han nh s
dung cac loai may bay phun thuoc trong nong nghiep.
Co mot moi tng quan vo cung chat che gia vi khuan benh than
va chat lng moi trng. Mot cach thuan tuy th ay la mot loai vi
khuan co kha nang gay benh cho ngi, no c s dung nh mot loai vu
kh th o la mot th cong cu vo cung nguy hiem e doa sc khoe cong
ong va chat lng moi trng song thong qua viec gay o nhiem khong
kh hoac gian tiep lam ngo oc lng thc thc pham a va ang co
nhieu am mu en toi cua bon khung bo quoc te s dung no nh la mot
th vu kh chong lai van minh nhan loai.
Viec nhiem vi khuan benh than do cac ieu kien moi trng thong
thng la mot so trng hp hy hu va chiem ty le rat nho. Trong khi o,
viec s dung anthrax nh mot loai vu kh nham nhng muc ch quan s,
chnh tr, khung bo th lai gay ra nhng hau qua rat nghiem trong; cung
nh nhng s co xay ra do s suat trong cac qua trnh nghien cu th
nghiem la nhng trng hp rat ang tiec.
Trong trng hp san xuat bao t di dang bot kho: bao t c
ra trong cac thiet b ly tam rat ln; sau o, say kho trong moi trng
chan khong.
Trong kh quyen, thong thng cac yeu to kh tng thuy van co
lien quan rat ln en qua trnh phat tan cac chat o nhiem, chang han nh:
o am, van toc gio, nhiet o Trong nhng ieu kien thuan li th bao t
vi khuan than se phat tan i rat xa, gay o nhiem tren dien rong
542
(atmospheric widespead). V vay, cac yeu to nay cung c nghien cu
trong cac ke hoach quan s hay bon khung bo toan cau.
Cac loai bot t bao t anthrax co mau nau, xam. Trong trng hp
bao t anthrax c san xuat di dang chat long th can co them mot so
thiet b phu tr cho viec phat tan: may phun Tham ch co trng hp s
dung cac loai may bay nong nghiep, dung phun cac loai thuoc tr sau, e
phat tan bao t anthrax.
Bao t vi khuan than khong the nhan biet do khong co mau, mui v
ac trng, lai rat nho, khong the quan sat bang mat thng nen rat thuan
li cho viec tron vao cac loai bot va phat tan trong kh quyen.
Cac VSV luon oi hoi cac ieu kien ve mat moi trng cho qua
trnh sinh trng va phat trien, co loai co nhu cau nhieu ve oxygen (hieu
kh), co loai khong co nhu cau ve oxygen (yem kh); co loai chuyen s
dung cac hp chat vo c lam nguon dinh dng. Ngc lai, co loai lai s
dung cac chat hu c nhng ac biet phai ke en cac ieu kien ve
nhiet o, o kiem, o pH va o acide. ay la nhng yeu to het sc quan
trong oi vi s phat trien cua VSV trong o mot yeu to luon ong vai
tro chu ao la nc. Bat c loai nao cung can en nc cho qua trnh sinh
trng va sinh san, ma nc th luon co mat trong cac he thong lam lanh.
Chnh v le o, khi vi khuan than co ieu kien tham nhap vao ben trong
he thong ieu hoa nhiet o th se co ieu kien sinh trng rat nhanh. V
vay, khi cac bao t anthrax co the nay mam va tiep tuc sinh san ngay ben
trong he thong nay th viec o nhiem khong kh do cha cac bao t vi
khuan than chuyen t o nhiem tren dien rong (macro air pollution) sang o
nhiem trong pham vi nho, trong nha (micro air pollution hay indoor
pollution).
12.4.2. Mot so giai phap c trien khai thc hien nham giam thieu
anh hng cua vi khuan than va oc chat cua no len moi
trng, sc khoe con ngi.
a) D oan kha nang nhiem anthrax tren dien rong
ieu quan trong nhat la phai co mot he thong thong tin lam viec
hieu qua, co kha nang thu thap cac tai lieu, phan tch tong hp mot cach
chnh xac, nhanh chong, luon cap nhat.
543
Co he thong quan trac moi trng tot co kha nang cho ket qua
chnh xac nhat, nhanh nhat ve chat lng khong kh.
He thong cac trieu chng xay ra hang loat trong cong ong tren
dien rong, mot so lng ngi phat benh vi ty le t vong cao hn 50%
vt ra ngoai tam khong che cua con ngi la dau hieu co nguy c a
xay ra mot cuoc khung bo/ chien tranh sinh hoc bang vi khuan benh than
hoac bat k loai VSV nao khac.
b) Kiem soat qua trnh lan truyen nhiem trung
Bao t anthrax khong mau, khong mui, khong v lai rat be khong
the quan sat bang mat thng nen hau nh rat kho kiem soat bang cac
phng phap thong thng.
Can phai co cac bien phap thu mau khong kh va phan tch that
chnh xac khi co dau hieu cua viec nhiem anthrax. Co nhng trng hp
trai qua tiep xuc vi anthrax nhng khong phat benh. ieu nay co ngha
la, du tiep xuc trc tiep vi bao t anthrax nhng neu vi lng thap hn
ngng chu ng cua con ngi th hoan toan co kha nang e khang
chong nhiem trung anthrax. Do vay, trong t nhien cac ca nhiem vi
khuan than ngi la kha t nhng vi nhng ke hoach quan s co muc
tieu s dung anthrax nh mot loai vu kh th viec nhiem anthrax tren dien
rong la ieu hoan toan co the xay ra.
Ve mat moi trng th viec lay mau va phan tch mau: nc, at,
kh e kiem chng s co mat cua vi khuan than trong mau ch co tnh
tham khao v trong t nhien van luon ton tai loai nay va s co mat nay
hau nh khong co kha nang gay benh cho ngi.
Tuy nhien, viec lay mau ve mat moi trng that s co y ngha trong
trng hp anthrax c s dung vi muc ch khung bo quan s. Viec
lay mau nay giup xac nh nguon va v tr tao nen benh; kiem soat pham
vi lan truyen e co the a ra bien phap x ly hieu qua nhat.
Khi b nhiem anthrax trong t nhien th co nhng bien phap phong
tranh mang tnh chat b ong va thc hien muc tieu ve sinh la chnh. Con
trong trng hp nhiem anthrax do muc ch khung bo, quan s th viec
t ieu chnh cac ieu kien moi trng e giam thieu nguy c ton tai,
sinh san va phat tan cua bao t anthrax la het sc can thiet.
544
Khi c chuyen ch va phat tan bang cac loai may bay chuyen
dung nh: may bay quan s, cac loai may bay phun xt thuoc BVTV th
kha nang cac bao t nay se ton tai trong kh quyen va theo gio phat tan
i rat xa trong khong trung gay ra hien tng o nhiem trong mot khu vc
rong ln. Tren ly thuyet th cac bao t nay co the ton tai trong kh quyen
trong vong mot gi roi se ri xuong at. Khi o, nguy c nhiem anthrax
trc tiep qua ng ho hap a chuyen sang nhiem bao t anthrax cac
dang nhiem gian tiep qua cac loai vat nuoi. Cung v vay, viec nhiem
anthrax cung bien oi t dang viem nhiem qua ng ho hap thanh dang
nhiem qua con ng tieu hoa.
To m la i, e pho ng be nh than th vie c kie m soa t cha t l ng mo i
tr ng la ie u he t s c ca n thie t. o i v i co ng ta c mo i tr ng th vie c
a u tie n ca n quan ta m la pha i ha n che to i a m c lan truye n ba ng
ca ch thie t ke , la p a t ca c thie t b kha o sa t, o a c, nha m pha t hie n
mo t ca ch chnh xa c, s m nha t s co ma t cu a te ba o cu ng nh ba o t
cu a loa i na y. Tie p theo, pha i nhanh cho ng ca ch ly va tie n ha nh ie u
tr cho nh ng ng i a nhie m be nh va o ng th i chch pho ng be nh cho
nh ng tr ng h p tnh nghi.

Hnh 12.18: Hoat ong cua cac nhan vien chuyen trach loai bo lan truyen
anthrax khoi moi trng

545
Van e ve vi khuan than khong phai la mot van e nan giai du la
trong trng hp nhiem benh thong thng trong ieu kien t nhien hay
la nhiem benh khi loai vi khuan nay c s dung vi muc ch quan s.
Vi s tien bo vt bac cua khoa hoc cong nghe th viec tm ra loai
vaccine nga benh hu hieu cung nh cac loai khang sinh cha benh
hieu qua la ieu tat yeu.
Tuy nhien, trng h p nhie m benh do ie u kie n moi tr ng kem
cha t lng to ra n gia n, de giai quyet hn khi no c a va o mo i
tr ng mo t ca ch chu y . Khi o, van e khong n thua n la cai thien
cha t l ng mo i trng so ng, han che tie p xuc v i nguo n be nh ma la
nhng va n e mang ma u sa c chnh tr, qua n s . Chung ta kho ng nh ng
phai co nh ng phng thuoc ngan chan o c cha t do loa i vi khuan nay
sinh ra ma co n pha i co nh ng phng th c oi pho vi nh ng can be nh
ve ao c xa ho i.
ieu quan trong la tat ca moi ngi co hieu biet tot nhat nham
phong benh cung nh co nhan thc ung an ve cac van e kinh te, chnh
tr, quan s va moi trng. Neu nh co the am bao mot qua trnh phat
trien ben vng, tc duy tr trang thai can bang gia kinh te, xa hoi va moi
trng cho toan xa hoi, th chac chan khong co ly do g e loai vi khuan
oc hai nay hay bat k tac nhan sinh-hoa nao khac co the gay ton hai en
moi trng song cua cong ong.

Cau hoi
1. Benh than la g? Nguyen nhan hnh thanh va so yeu to anh hng
en s hnh thanh va lay lan cua benh than la g?
2. Hay neu ac iem cau tao, sinh trng phat trien cua vi khuan
gay benh than?
3. Hay neu cac con ng gay nhiem vi khuan benh than thng
gap?
4. Hay neu mot so loai oc to chnh trong c che gay oc cua vi
khuan benh than/
5. Hay neu c che gay oc cua vi khuan benh than oi vi con
ngi?
546
6. Nhng anh hng cua benh than en cac loai sinh vat song nh
the nao?
7. Hay neu moi tng quan gia vi khuan benh than va chat lng
moi trng nh the nao?
8. Hay neu mot so bien phap nham giam thieu nhng anh hng cua
vi khuan benh than va oc chat cua no en moi trng va sc
khoe cua con ngi?
9. Hay neu qua trnh lan truyen va gay benh cua vi khuan benh than
vao c the con ngi bang con ng tiep xuc trc tiep?
10. Hay neu qua trnh lan truyen va gay benh cua vi khuan benh than
vao c the con ngi bang con ng ho hap?


Tai lieu tham khao

1. FORD E.B. (NGUYEN QUANG THAI, NGUYEN NGOC HAI
dch), Di truyen hoc Sinh thai, Nha xuat ban Khoa hoc va Ky
thuat, Ha Noi, 1982.
2. NAMETNHICOV A.F., Hoa hoc trong cong nghe thc pham, Nha
xuat ban Khoa hoc va Ky thuat, Ha Noi, 1997.



546
THUAT NG CHUYEN NGANH OC HOC
(GLOSSARY)

Acetin hoa (acetylation): Qua trnh chuyen hoa cua mot nhom acetyl t
acetyl coenzyme A en mot xenobiotic hoac chat chuyen hoa
xenobiotic bi enzyme N-acetyltransferase. S a dang cua enzyme
nay co the rat quan trong trong bieu hien oc tnh con ngi.
Bieu hien oc tnh (Behavioral toxicity): Thuat ng nay co the c
hieu nh mot c van ong hay mot tuyen cua c the song chu trach
nhiem ve nhng thay oi trong hay ngoai moi trng cua chnh c the
o. Nhng thay oi o co the n gian hoac cc ky phc tap, bam
sinh hay co c t hoc tap, nhng trong bat c trng hp nao cung
mo ta mot trong nhng bieu hien cuoi cung cua chc nang than kinh.
Behavioral toxicity la nhng tac ong co hai hoac nguy hai tiem tang
tren nhng bieu hien gay ra bi nhng hoa chat ngoai sinh.
Cach hoat ong oc chat (Mode of toxic action): Thuat ng c dung
e mieu ta cac qua trnh oc chat gay tac dung. Cu the la ch ra cac
bieu hien cua tac ong, va rong rai hn o la noi en viec tac ong
tong hp cac oc chat len moi trng, nh qua trnh chuyen hoa, phan
huy,
Cam ng ban au (Induction): la qua trnh cam ng gay ra do viec tang
so lng emzim, ket qua s tong hp protein khi phi nhiem vi tac
nhan cam ng. ieu nay co the xay ra khi giam s phan giai hay tang
toc o tong hp. Viec tang toc o tong hp la c che trao oi chat
thong thng trong cam ng vi xenobiotics.
Cau truc van ong dc ly (Pharmacokinetics): S nghien cu ve moi
quan he co the o c gia s hap thu, s phan bo va s giai phong
cua cac chat hoa hoc vi kha nang trao oi chat cua cac chat o. Cau
truc van ong dc ly lien quan en s dan xuat cua hang so toc o
oi vi moi qua trnh van ong va s tch hp cua chung vao cac mo
hnh toan hoc cac mo hnh toan hoc nay co the d oan s phan bo
cua chat hoa hoc trong suot pham vi c the tai bat k thi iem nao
trong khoang thi gian sau qua trnh xem xet. Cau truc van ong dc
ly a c thc hien hau het trong cac trng hp thuoc ieu tr benh.

547
Chat hoat hoa oc (Reactive intermediates) (reactive metabolites):
hp chat hoa hoc c sinh ra trong qua trnh ong hoa chat la, la
nhng chat hoat ong hoa hoc hn chat goc. Mac du chung nhay cam
vi s kh oc tnh bang cac phan ng ket hp, nhng chat chuyen
hoa nay co nguy c gay ra cac tac ong co hai hn la chat goc. V du
ien hnh nh qua trnh chuyen hoa benzopyren thanh dang dan xuat
dihydrodiol epoxide gay ung th la ket qua cua qua trnh chuyen hoa
bi cytochrome P450 va epoxide hydrolase. Nhng chat trung gian
kha hoat ong thng gay ra hieu ng oc nh cac epoxide, quinon,
goc t do, nhom oxi hoat ong va lng nho cac san pham ket hp
kem ben vng.
Chat ai lc ien t (Electrophilic): Chat ai lc ien t la nhng chat
hoa hoc ma c thu hut vao va phan ng lai vi nhng ni giau ien
t nhng phan t khac nhau trong phan ng c biet nh la phan
ng ai lc ien t. Nhieu phan ng hoat hoa a tao ra cac chat ai lc
ien t trung gian nh epoxit, chung c biet thong qua moi lien he
vi oc chat bang cach lien ket cung hoa tr vi nhng cac trung tam
hat nhan trong cac te bao phan t ln nh DNA hoac protein
Chat oc gan (Hepatotoxicity): la nhng chat oc gay ra nhng anh
hng nghiem trong cho gan. Gan co the de b anh hng oi vi
nhng chat oc nay do cau truc cua no lien quan en tat ca cac phan
khac trong c the
Chat oc hoa hoc (chemical poison): Chat oc co nguon goc la hoa chat
va oc tnh do hoa chat gay ra.
Chat oc, ngo oc (Poison): la chat gay ra hieu ng co hai khi xam
nhap vao c the song, eu co the dung chung mot t Poison. Theo
ngha rong, poison co tac dung gay t vong va viec dung chat oc
thng gan lien vi viec co sat hay t sat. Poison la khai niem mang
tnh chat nh lng. Bat ky chat nao co hai lieu lng nao o ong
thi cung co the vo hai lng thap. Khoang tac ong co the t gay
oc man tnh en gay chet tc th. Luc nay ta goi la ngo oc.
Chat gay nghien (Drugs of abuse): Mac du chat gay nghien oi luc
c s dung vi lieu nho e cha benh, nhng vi lieu cao hn no
a khong co chc nang cha benh ma con gay oc, gay nghien. Mot

548
vai loai thuoc gay nghien co le ch anh hng en chc nang tha n
kinh cap cao nh tam trang, phan ng thi gian (reaction time), s
phoi hp (coordination), nhng do nhieu loai sinh ra s phu thuoc va o
the chat va co nhng anh hng the chat nghiem trong, nh thng s
dung qua lieu co the gay chet. Thuoc gay nghien bao gom thuoc
giam au he than kinh trung ng (CNS) nh ethanol, methaqualone
(Quaalude) va secobarbital; nhng chat kch thch he than kinh trung
ng nh cocaine, methamphetamine (toc o), caffeine va nicotine;
opioids nh heroin va morphine; chat ma tuy gay ao giac
(hallucinogens) nh lysergic acid diethylamide (LSD), phencyclidine
(PCP) va tetrahydrocannabinol (THC), can sa (marijuana), quan trong
nhat la can sa.
Chat gay ung th (Carcinogen): hoa chat hay qua trnh lien quan en
nhng hoa chat gay ra nhng khoi u ung th thng khong quan sat
c, gay ra khoi u sm hn bnh thng va/hoac gay ra nhieu khoi u
hn hn bnh thng.
Chat phu gia thc pham (Food additives): Cac chat hoa hoc nay c
them vao thc pham e bao quan (chong lai vi khuan, hoac hp chat
nam, hoac chat oxi hoa) hoac e lam thay oi cac ac trng vat ly
cua thc pham, de che bien, hoac e thay oi mui v. Mac du hau het
chat phu gia thc pham c xem la an toan va khong co chat oc
bam vao, bi cong tac kiem nh tnh oc c tien hanh mot cach
tng oi n gian, e roi sau o, mot so san pham che bien c ch
ra la b oc. Cac chat phu gia vo c quan trong nhat la nitrat va nitrit.
Nhng loai chat phu gia c biet en nhieu v du nh la: antioxidant
butylatedhydroxyanisole (BHA), chat khang nam nh mythyk p-
benzoic acid, chat chuyen the sa prolene glycol, chat lam ngot nh
la ng saccharin va aspartame, va thuoc nhuom nh tartrazine va
sunset yellow.
Chat sinh ung th bieu sinh (Carcinogen, epigenetic): chat gay ung th
thong qua cac c che khac vi di truyen, chang han nh
immunosuppression, s thieu can bang hormon hoac la oc to te bao.
Chung co the hoat ong nh cocarcinogen hay chat hoat hoa. Chat
sinh ung th bieu sinh khong c hieu nh la mot hien tng giong
nh chat sinh ung th oc to di truyen.

549
Chat sinh ung th ch khi b hoat hoa (Carcinogen, ultimate): Rat
nhieu chat thuoc loai nay, neu khong muon noi la hau het cac chat
gay ung th hoa hoc. Ve ban chat no khong phai la chat gay ung th
nhng khi b hoat hoa no se bieu lo tiem nang gay ung th cua mnh.
Thuat ng tien-ung th mo ta hp chat phan ng ban au, thuat ng
gan-ung th mo ta nhng san pham linh hoat hn cua no, va thuat ng
hau ung th mo ta san pham thc s chu trach nhiem cho cac chat
sinh ung th bi s tng tac vi DNA.
Chat sinh ung th do oc to di truyen (Carcinogen, genotoxic): Cac tac
nhan gay ung th ma s dung het anh hng gay ung th cua chung bang
mot loat cac s kien c khi au bang s tng tac vi DNA thay v
trc tiep hoac thong qua chat chuyen hoa co ai lc ien t.
Chat c che he thong van chuyen electron (Electron transport
system (ETS) inhibitors): la ba phc hp enzyme ho hap chu yeu
cua mitochondrial ETS co the b ngan can bi nhng chat c che. V
du, rotenone (thuoc tr sau) c che NADH phc hp kh hydro
(dehydrogenase), khang the A c che phc hp b-c, CN
-
va CO c
che phc hp cytocrome oxidase. Mac du chat c che s photpho hoa
oxi hoa ngan chan s photpho hoa trong khi cho phep electron chuyen
hoa tiep tuc, chat c che ETS ngan can ca hai s chuyen hoa electron
va san xuat ATP.
Cha oc to (toxiforous): mot chat hoa hoc hay mot sinh vat co cha
yeu to oc ben trong no.
Chuyen van oc chat (Toxic Transport): Qua trnh nay dien ra theo
mot c che rat ac biet e cac chat oc chuyen van, bien oi, tac
ong len cac bo phan ben trong va ben ngoai c the, lam thay oi cau
truc, ac tnh va gay hai sinh vat. Thong thng oc chat tch tu trong
chat albumin cua mau hoac lipoprotein trong mau.
anh gia lieu lng phan ng (Dose response assessment): la mot
bc trong qui trnh anh gia rui ro e mo ta moi lien he gia lieu
cua mot chat oc dung cho mot quan the ong vat th nghiem va mc
o anh hng cua nhng tac ong bat li. No lien quan en nhng
phng phap mo hnh hoa e ngoai suy t nhng tac ong cua lieu
lng cao c quan sat trong nhng ong vat th nghiem e c

550
lng nhng anh hng c d oan t s phi nhiem nhng lieu
thap ac trng co the gap con ngi.
anh gia phi nhiem (Exposure assessment): Mot hp phan cua ang
gia rui ro. So lng cac the co kha nang b phi nhiem bi mot chat
hoa hoc trong moi trng hoac trong cong viec th c anh gia, va
cng o, tan suat va khoang thi gian cua qua trnh phi nhiem con
ngi a c c lng.
anh gia rui ro (Risk assessment) (risk analysis): (Con goi la anh gia
s co oc hoc) la qua trnh phan tch nhng tac ong en sc khoe
con ngi khi tiep xuc vi cac chat oc; no mo ta nhng rui ro mot
cach sau sac hn ve chat cung nh ve lng. Qua trnh anh gia rui ro
co the chia ra lam bon phan: xac nh rui ro, anh gia lieu lng
ap ng (ngoai suy lieu cao en lieu thap), anh gia viec tiep xuc, va
mo ta phan tch rui ro.
ao luat ve Hoa chat bao ve thc vat, diet chuot lien bang (Federal
Insecticide, Fungicide and Rodenticide Act (FIFRA): Luat nay la
luat c ban cua My ma trong o, cac loai thuoc tr sau va cac loai
hoa chat nong nghiep khac phan bo gia cac lien bang c am bao
va ieu chnh di ao luat nay. Ban hanh lan au tien vao nam
1947, FIFRA at cac hoa chat nong nghiep di s kiem soat cua Bo
nong nghiep My. Nam 1970, trach nhiem nay c chuyen cho mot
c quan bao ve moi trng mi ra i (EPA). Roi sau o, FIFRA c
chnh sa lai mot cach tong quat thanh Luat kiem soat thuoc tr sau
gay hai moi trng lien bang (FEPCA) vao nam 1972 va tiep tuc sa
oi FIFRA vao nam 1975, 1978 va 1980. Vi FIFRA, tat ca cac san
pham tr sau c s dung trong nc My phai c ang ky vi
EPA, yeu cau ang ky vao mau thong tin ve loai ket cau, muc ch s
dung, va tnh hieu qua cua viec san xuat, cung vi d lieu chng
minh rang vat lieu c s dung khong phai la nguyen nhan anh
hng tac hai len con ngi va moi trng.
o oc cap tnh (acute toxicity tests): Phan ln cac tieu chuan pho bien
cua oc tnh cap la LC50 va LD50, chung mo ta s t vong mc o
50% con vat th nghiem oi vi mot nong o nhat nh, cua mot chat
oc nhat nh trong mot thi gian nhat nh (1h, 2h, 12h, 24h,).

551
Nhng tieu chuan khac cua oc tnh cap thuoc ve s kch thch, nhay
cam Nhng tieu chuan chnh thng thay la kch thch s nhay cam
cua mat.
oc ban man tnh (Subchronic toxicity): oc ban man tnh khong giong
nh oc cap tnh, nhng cung khong phai hoan toan la man tnh. o
la s tch luy chat oc trong mot khoang thi gian nhat nh nhng
qua trnh o khong dai e cau thanh phan quan trong t thi gian bat
au en khi ket thuc cua cac loai. Trong oc ban man tnh cac th
nghiem c tien hanh tren ong vat hu nhu, 30 90 ngay cho mot
cuoc th nghiem c xem la thch hp.
oc cap tnh (acute toxicity): nhng dau hieu, nhng phan ng bat li,
hoac s t vong cua sinh vat tiep theo sau khi b mot tac nhan oc
hoc. Hoac la mot trang thai n oc hoac nhng trang thai phc tap
xay ra trong mot thi gian cc ngan. Hieu ng cap tnh thng xay ra
ch vai phut, vai gi hay vai ngay au tien sau hien trang phi nhiem,
thng t hn 2 tuan.
oc chat hoc (Toxicology): la nganh khoa hoc nghien cu ve chat oc va
anh hng cua chung. Chat oc c xem la chat co hai bi v co anh
hng khi s dung nh gay ra bien co oi vi s song cua mot sinh vat.
Co nhieu kho khan e xac nh chnh xac la chat oc va o lng anh
hng cua oc o. Pham vi anh hng th rong va co s thay oi theo
loai, gii tnh, s phat trien va co khi khong c tha nhan. Du sao i
na, anh hng cua oc chat luon tuy thuoc vao lieu lng.
oc hoc cong nghiep (Industrial toxicology): la lnh vc ac biet cua
oc hoc moi trng gan lien vi moi trng lam viec, ke ca trong,
ngoai nha may; bao gom anh gia rui ro, xac nh mc o oc hai,
chat thai nguy hai va quan ly no; thanh lap gii han tiep xuc cho
phep va bao ho lao ong.
oc hoc moi trng hay oc hoc sinh thai (Ecotoxicology, environmental
toxicology): mon khoa hoc thuoc lnh vc moi trng hoc, chuyen
nghien cu anh hng bi cac hoa chat c thai ra moi trng do
nhng hoat ong cua con ngi hoac do t nhien sinh ra.
oc hoc nong nghiep (Agricultural toxicology): la lnh vc nghien cu
cac chat oc trong nong nghiep: phat sinh trong san xuat nh thuoc

552
tr sau, phan hoa hoc, cac chat thai oc hai cua nong nghiep, tren
ong ruong, trong nong thon, trong cac trang trai chan nuoi.
oc hoc so sanh (Comparative toxicology): Chuyen nganh hoc nghien
cu ve s a dang trong oc hoc, trong o, e cap en tac ong cua
hoa chat ngoai sinh oi vi nhng c quan cua nhng nhom c
phan loai khac nhau hoac nhng chieu hng di truyen khac nhau.
oc man tnh (Chronic toxicity): Thuat ng nay c dung e mo ta
nhng tac dung co hai a c chng minh sau mot thi gian dai hap
thu mot lng nho chat oc ang c noi en. Lieu lng u nho e
khong mot tac dung cap tnh nao c chng minh, va thi gian
thng xuyen la mot phan co y ngha trong cuoc i bnh thng cua
mot c quan. Bieu lo quan trong nhat cua oc man tnh la ung th,
nhng nhng loai oc man tnh khac cung c biet en (v du: tac
dung sinh san, tac dung hanh vi c x).
oc phoi (Pulmonary toxicity): anh hng cua hp chat gay ra hieu ng
oc tren he ho hap, nh phoi.
oc than kinh (Neurotoxicity): thuat ng noi ve tat ca cac tac ong do
chat oc len he than kinh, bao gom ca cac tac ong do chat oc c
o bi cac hanh vi co tnh chat khac thng. Do he than kinh co ca
tnh cau truc va chc nang nen rat phc tap; he than kinh co nhng
gii han ang ke ve chc nang, nganh khoa hoc nghien cu ve cac
tac ong cua chat oc len he than kinh la mot nhanh cua nganh oc
hoc, gom nhieu lnh vc nh ien sinh ly hoc, chc nang cua c quan
nhan cam, benh ly, hanh vi, va cac mat khac.
oc tnh (toxicity): la tac dung gay nhiem oc cua cac chat hoa hoc, vat
ly hay sinh hoc oi vi sinh vat; co cac loai oc tnh: cap tnh, ban
cap va man tnh.
oc tnh chon loc (Selective toxicity): Trong oc hoc sinh thai, mot ac
tnh cua moi quan he gia cac chat oc hoa hoc va c the song theo
o cac hoa chat lien quan co the oc vi loai nay nhng khong oc
oi vi loai khac. Cac nghien cu ve s chon loc cua chat oc rat
quan trong. Cac chat oc hoa hoc oc vi mot quan the la muc tieu
nhng khong oc oi vi loai khong la muc tieu. ay la ket qua mot
nghien cu vo cung gia tr trong nong nghiep va y hoc. Nhng c che

553
lien quan khac nhau ve toc o cua cac qua trnh xam nhap khac nhau
thong qua cac con ng chuyen hoa khong giong nhau en s khac
nhau tai ni tiep nhan cua cac c quan thu cam.
oc tnh sinh tong hp (Lethal synthesis): la qua trnh mot oc chat
giong ve cau truc cua chat nen ket hp vi nhng chat sinh ra trong
qua trnh chuyen hoa, e cuoi cung tao thanh chat oc hoac lieu hieu
dung oc. V du nh florua acetat co goc acetat giong nh goc acetat
cua qua trnh chuyen hoa trung gian cua s chuyen hoa tricaboxilic
axit thanh florociate, no lam han che di truyen, pha huy vong tuan
hoan TCA va nang lng chuyen hoa.
oc to (Toxin): oc to la mot chat oc c tao ra bi sinh vat song. No
khong ong ngha vi chat oc hoa hoc (Lu y: Mot vai tac gia lai co
quan iem khac vi chung toi: Ho cho rang, oc to la nhng nhan to
mang tnh oc).
oc to Bt (bacto spennin): chat oc di dang tinh the do vi khuan
Bacillus thuringensis san sinh ra, co tac dung diet sau bo.
oc to con trung (insect toxin): oc to t con trung sinh ra.
oc to ong vat (zootoxin): do ong vat sinh ra, oc to di li
(toxiglosste), oc to t di chan rang (toxongnath).
oc to mien dch (immunotoxin): phc hp cong hoa tr do mot khang
the va mot oc to gay ra. oc to mien dch cho phep hng tac dung
cua oc to nay vao mot te bao ma mot so nhan to quyet nh khang
nguyen co be mat mang te bao, c khang the nay nhan ra.
oc to nam (Mycotoxins): chat oc do nam tao ra. oc to nam nguy
hiem nhat la Aflatoxin co trong nam moc hat lac (au phong) moc.
Mac du ben ngoai hat van ti tot nhng ben trong, mam hat a b
moc nau vang th cac oc to neu tren a phat trien. An phai oc to
nam nay de b ung th.
oc to thc vat (phytotoxin, plant toxin): do thc vat tao ra.
oc tng hp va tiem nang (Synergism and potentiation toxicity):
ay muon ch rang, s phoi hp va hoat hoa cua cac hoa chat cung
trong mot moi trung bieu hien khac nhau tuy tng trng hp s

554
dung va tnh chat; nhng trong trng hp mot chat oc phc hp mi
tao ra se rat ln khi trong moi trng, co hai phc hp oc chat ong
thi cung xay ra mot luc hoac co tnh lien tuc th s ap ng lai o
oc ln hn cac phc chat tac ong rieng le. e hieu ro thuat ng
nay, ve s tng hp va tiem nang hoat hoa, ngi ta a a ra gia
thiet rang, tnh oc co the oc manh hn s mong i cua cac hp
chat rieng re; cu the hn, trong trng hp co hien tng tng hp
hoat hoa oc tiem tang, mot hp chat co hoac khong co ban chat oc
(khi ton tai dang n chat khong oc), tr nen oc hn trong trng
hp hoat hoa kha nang oc tiem an cua chung.
n nguyen nghien cu oc tnh. (Compartment of toxicity): thuat
ng dung trong mon nghien cu tac dung hoa hoc (oc hoc) oi vi
c the. Mot compartment la mot n nguyen nghien cu c tru, van
chuyen oc chat trong luc phu ngu tang ong vat, vi gia nh rang,
ni ma hoa chat hoat ong mot cach ong eu, thuan nhat trong s
chuyen oi va bien oi. Mot compartment n ve mat toan hoc co the
la mot, hai hay nhieu mo sinh ly hay thc the. Mo hnh compartment
la s mieu ta toan hoc cac thc the sinh hoc. Ngoai hoac gia nhng
compartment c mo ta bang hang so ty le c dung trong mo hnh
sinh vat khong b anh hng.
ong dang cua N- acetyltransferase. (acetylator phenotype): Trong qua
trnh acetin hoa, xuat hien hai dang ong dang cua N- acetyltransferase
trong con ngi: dang co phan ng nhanh va dang co phan ng cham.
Chat oc b enzyme N-acetyltransferase trong dang nhanh lam
giam ro con dang cham khong co may tac dung. Chat oc trong c
the c giai oc bi qua trnh acetyl hoa.
ot bien (Mutagenicity): ot bien la s thay oi san pham di truyen.
Qua trnh gay ot bien lam cho nhng thong tin di truyen cha trong
DNA cua te bao song b bien oi. Chat hoa hoc la nguyen nhan gay
ra s thay oi o goi la mutagens va qua trnh o goi la mutagenesis.
Dung moi oc (Solvents): Trong oc hoc, dung moi ay e cap la dung
moi dung trong cac nganh ky nghe. Nhng chat nay phu thuoc vao
nhieu loai hoa chat khac nhau va mot trong so o c biet en la
nguyen nhan gay oc hai cho sinh vat va con ngi. Chung gom

555
hydrocarbon beo (hexan), cac hp chat halogen hoa (methylen
chloride), ru (methanol), glycol, cac ester (proplylen va proplylen
glycol) va cac hihrocarbon thm (toluene).
ng xam nhap chat oc (Portals of entry): nhng v tr ma chat la
xam nhap vao c the. Chung bao gom da, ruot va he ho hap.
Gay oc gian tiep (Immunotoxicity): la nhng anh hng cua cac chat
oc len c the ngi mot cach gian tiep thong qua he mien dch.
Gay oc he mien dch (Immunotoxicity): la nhng anh hng cua chat
oc lam thay oi chc nang cua he mien dch.
Gay stress bi oxy hoat hoa (Oxidative stress): gay hai cho cac te bao,
cac thanh phan cua te bao va cac qua trnh bi cac loai oxi co hoat
tnh manh c tao ra trong te bao. S kch thch oxi hoa co the lien
quan en s tng tac gay hai cho cac thanh phan di truyen nh
AND, s peroxi hoa lipit va gay hai cho phoi va tim. Do tnh chat tam
thi cua hau het cac loai oxi hoat tnh manh, mac du s kch thch oxi
hoa thng c xem la mot c che cua tnh oc, co the van e nay
ang thieu cac chng minh can thiet
Gen gay ung th (Oncogenes): la loai gen khi c hoat hoa trong te
bao co kha nang bien oi te bao t bnh thng thanh te bao ung th.
Thnh thoang, gen gay ung th c chuyen vao te bao bnh thng
bi cac virut gay nhiem oc, ac biet la cac virut cha ARN va virut
retro. Tuy nhien, trong mot so trng hp, gen gay ung th a co san
trong te bao cua ngi bnh thng va khi o, ch can mot s ot bien
hoac mot s kien khac gay hoat hoa se bien oi gen t mot gen vo
hai va co the la can thiet (c goi la gen gay ung th dang nguyen
thuy) thanh mot gen san sinh te bao ung th. Co hn 30 gen gay ung
th ngi a c xac nh.
Gen khang oc (Ah locus): Gen A, mot loai gen ac chung, kiem soat
cam ng cua cac enzym bang cac hydrocarbon thm, v du:
polycyclics, dibenzo-pdioxins, dibenzofurans, biphnylbrom. Tnh ac
chung nay c biet nh la mot tac dung hoat tnh cua enzyme
hydrocarbon hydroxylase v du nh 3-methylcholanthrene
Gen kiem soat oc tnh (Ah receptor-AHR): mot dang protein c ma
hoa bi gen kiem soat oc tnh trong te bao. Sau khi gan vao mot
nhom nh chc, v du nh vi TCDD, no se chuyen vao trong nhan.

556
Gia i o c (Antidote). Mo t h p cha t c cung ca p nha m mu c ch ho a
gia i nh ng ta c o ng co ha i cu a o c cha t. Chu ng co the la c che
o c a c bie t, nh trong tr ng h p 2-pyridine aldoxime (2-PAM)
va o c cha t phospho h u c, hoa c kho ng ro ra ng hn, trong tr ng
h p cu a xi-ro , c du ng e ga y o i va nh the loa i tr o c tnh t
da da y.
Giam oc tnh (toxoid): tac hai gay oc a va ang giam hieu ng.
Giam oc tnh do oi nghch (Antagonism). Trong oc hoc, thuat ng
nay thng c hieu nh la mot tnh huong ma trong o oc to cua
hai hay nhieu hp chat gap nhau trong c the sinh vat se co s giam
nhe oc tnh so vi khi chung xuat hien rieng re. Mac du bieu hien
nay kem hn la ket qua t s kch thch enzym kh oc, no van
thng c xem xet rieng re v phu thuoc nhieu vao thi gian va
cach x ly. Hien tng nay thng kho phat hien va co the keo theo
s canh tranh gianh c quan nhan cam hoac la s lien ket khong
enzym cua mot oc chat vi mot chat khac nham giam anh hng cua
oc chat. S phan khang sinh ly hoc, ma trong o hai khang chat hoat
ong tren cung mot he sinh ly nhng san sinh ra nhng anh hng oi
nghch, cung co the xay ra.
Gii han oc van chuyen bang may bay (Threshold Limit Value)
(TLV). La gii han cho phep van chuyen cac chat oc hai bang may
bay. am bao cho tat ca ngi cong nhan co the biet va chac rang
khong anh hng hoat ong hang ngay. Nhng ngng gii han tot
nhat da tren cac thong tin t kinh nghiem san xuat, t thc nghiem
nghien cu tren ngi va ong vat khi no la hp chat.
Han che oc tnh (toxic Inhibition): trong phan ln cac trng hp, no
co ngha la thu hoi lai hay gi lai oc hoc sinh hoa, co ngha la giam
toc o phan ng cua enzym va chat c che la nhng thanh phan gay
ra s giam hoat ong gay oc. S c che enzym quan trong trong c
che trao oi chat bnh thng la c che trao oi c ban cua hoat tnh
chat oc cua xenobiotics, s c che cua enzym trao oi xenobiotics co
mot tam quan trong thng xuyen trong tnh oc cua cac chat. S c
che c s dung e giam nhng tac ong lien tuc trong oc hoc,
giong nh lam giam s phat trien cua cac benh ung th.

557
He so phan ly (Partition coefficient): ay la tieu chuan anh gia o tan
tng oi cua chat beo. He so nay c xac nh bang cach o s
phan chia cua hp chat, gom mot pha beo va mot pha nc (v du
gia octanol va nc). He so phan ly quan trong trong cac nghien cu
tm hieu ve cac oc chat v cac hp chat co he so cao (cac hp chat
a chat beo) thng c c the sinh vat hay cac mo tham thau san
sang tiep nhan hn.
He thong van chuyen electron (Electron transport system (ETS):
thuat ng nay thng c gii han he thong mitochondrial (phan
t DNA ben ngoai nhan te bao), mac du no c ap dung trong
nhng he thong khac, bao gom ca ty the (microsomes) va luc lap
(chloroplasts). Mitochondrial ETS (con c goi la chuoi ho hap hay
chuoi ho hap te bao) bao gom mot loat phan t cha protein va sat
(cytocromes) va nhng vat mang electron khac c sap xep trong
mang mitochondrial. Nhng hp chat nay chuyen electron t NADH
hoac FADH
2
phat ra trong qua trnh oxi hoa trao oi chat en oxi,
chat nhan electron cuoi cung thong qua mot chuoi oxi hoa-kh. Nang
lng ma nhng electron nay mat i trong suot qua trnh chuyen hoa
c s dung e bm H
+
t the me (matrix) en khong gian mang
gia (intermembrane), tao ra s thay oi proton ien hoa (proton
gradient) thuc ay qua trnh photpho hoa oxi hoa (phosphorylation).
Nang lng c d tr di dang ATP.
Hoa tan chat khong tan, khong phan cc vao chat phan cc (Lipophilic):
La ac trng ly hoc cua hp chat, co kha nang hoa tan vao cac chat
khong phan cc (nh: coloform, benzene), va khong tan vao chat
phan cc nh nc. Cac chat nay co xu hng i vao c the mot cach
de dang va ch b bai tiet khi nao chung b giam yeu to nay bi qua
trnh chuyen hoa
Hoat tnh sinh hoc (bioactivation): Trong oc hoc moi trng, thuat ng
nay c dung e mo ta s chuyen hoa, s phan ng lai cua mot
xenobiotic trong qua trnh san xuat ra nhieu chat khang lai chat oc
xam nhap vao c the. Pho bien nhat la nhng phan ng oxy hoa, ma
san pham cua chung la nhng chat tch ien. Neu khong c kh
oc bi nhng phan ng cua pha th hai, chung co the gay hai cho te
bao, ac biet vi protein va DNA.

558
Hoi chng thai ru (Fetal alcohol syndrome) (FAS): FAS dung e ch
kieu sinh con khuyet tat do me nghien ru. Ba bieu hien cua FAS la:
trc khi tre sinh hoac tre sinh ln len cham; mot so bieu hien ac
trng nh s nho au, mat m nho. Moi tren mong; va cac lien quan
en he thong than kinh trung ng nh: tr oc cham phat trien va tr
hoan s phat trien.
Ion oc (toxic ion): Nhng ion (cation, anion) la nhng tac nhan gay oc
trong dung dch, v du Al
3+
trong nc phen, trong dung dch at phen:
Na
+
va Cl
-
trong at man, nc man; NO
2
, NO
3
-
trong nc ngam; H
+
trong nc chua, at chua.
Isozymes: c tao bi enzym lam chat xuc tac trong nhng phan ng
thong thng do cac gen khac nhau ieu khien. No ton tai hau khap
trong c the, tham ch trong cung te bao. Mot trong nhng ac tnh
quan trong cua no la phan giai acid lactic.
Ke b au oc (poisoner): trieu chng nhiem oc (toxicosis): dau hieu
lam sang hay ben ngoai bao hieu sinh vat b nhiem oc.
Khang oc to (toxicide): la cac chat hu c hay vo c co kha nang vo
hieu hoa hay giam thieu tac dung gay hai cua oc chat, thong qua
con ng trao oi, ket tua hay tiet ra cac chat sinh hoc bao vay va
tieu diet oc to, oc chat xam nhap vao c the sinh vat.
Khang oc to te bao (cytotoxic): Te bao mang oc tnh. V du cac te
bao Limpho I tiet ra cac chat khang sinh, cac tac nhan chong khuan,
chong u.
Khang the B (Antibody). Mot protein ln au tien xuat hien tren be mat
cua nhng te bao B cua he thong mien nhiem, kem theo mot loat cac
trng hp dan en ket qua la mot dong vo tnh cua nhng te bao
plasma tiet ra antibody vao chat lu cua c the. Antibody ket hp vi
loai vat chat nao o (thong thng la protein) ma loai vat chat nay kch
thch san pham cua chung nhng cung co the phan ng cheo vi nhng
protein co lien quan. Phan ng t nhien nay ket hp nhng chat la
chang han nh nhng vi khuan hay san pham cua vi khuan, bi v net
rieng biet cua chung. Antibodies c s dung rong rai trong nghien
cu va trong chuan oan va nhng phng phap cha benh

559
Kiem tra chat thai oc hai (Toxic substainces control Act) (TSCA):
Nam 1976, nc My ban hanh quy nh Kiem tra chat thai oc hai
(TSCA), qui nh rang, EPA co quyen oi hoi co s kiem tra va ieu
chnh chat thai vao moi trng ke ca cu va mi. No bo sung nhng khu
vc co khong kh sach, nc sach va kiem tra o an toan hoa chat, bao
ve sc khoe. Trong o, cac nha cong nghiep phai trnh nhng thong tin
e EPA tham nh, phat hien moi nguy hai cua hoa chat, t o EPA
quyet nh co nen cho phep gii thieu, buon ban. ACT cung qui nh
san pham nao s dung, san pham nao tuy y s dung.
Lang tu acid ma axit (acid deposition): hien tng lang tu cac chat o
nhiem trong khong kh ca khi kho va t roi ri xuong at. Nhng
chat nay co pH thap lam giam pH cua moi trng. o goi chung la
Ma acid, pH cua ma acid < 5,65 (vao khoang = 4 hoac thap hn)
chuyen vao thanh phan khong kh am. Acid sulfuric t sulfur va acid
nitric t nitrogen acid la nhng thanh phan tham gia chnh. Trong
nhng ho co t chuyen ong cua nc, pH bat au co tnh acid e t
o tr thanh nguyen nhan giet chet ca va nhng cai ho nay tr ne n
khong phu hp cho ca. Lang tu acid cung co tac dung giai phong kim
loai oc trong at a, chang han aluminum, vao nc.
LC50 (nong o gay chet 50%): la nong o kiem tra, khi quan the sinh vat
kiem tra b phi nhiem, va c tnh khoang 50% ca the b t vong
trong ieu kien kiem tra o. c s dung e thay the cho lieu gay
chet 50% (LD50) cho viec kiem tra oc chat thuy sinh va oc chat
trong khong kh.
LD50 (lieu gay chet 50%): la so lng hp chat khi tac dung trc tiep len
quan the, va c tnh gay hai khoang 50% so lng ca the cua quan
the kiem tra trong ieu kien kiem tra. LD50 la mot chuan e so sanh
gia oc chat cap tnh va chat oc oi vi ca the, bi v ket qua phan
tch LD50 co s bien oi rong trong khi ieu kien sinh hoc va vat ly
la mot nh ngha hep (gii tnh, tuoi, thi gian va con ng phi
nhiem, ieu kien moi trng). Ket qua nay c anh gia bang bieu
o the hien s khang oc cua vai ca the.
Lien ket dung chung (Covalent binding): no bao gom lien ket dung
chung hoac la moi lien ket cap electron dung chung. Moi lien ket

560
dung chung bao gom mot cap electron dung chung gia 2 nguyen t
va chiem gi 2 orbital on nh, moi nguyen t 1 orbital. Mac du ieu
nay ung vi lien ket ion hoac hoa tr ien t, trong thc te, lien ket
hoa hoc co the ca hai tnh chat ion va hoa tr. Trong oc hoc, thuat
ng covalent binding t c dung e ch moi lien ket cua cac chat
oc hoac phan ng chuyen hoa cua chung en cac phan t noi sinh
(thng la cac ai phan t) e san xuat ra nhng adduct on nh co
kha nang e khang vi procedure chiet tach khat khe. Mot lien ket
dung chung gia ligand va ai phan t nhn chung c tha nhan.
Nhieu hnh thc cua oc man tnh bao gom lien ket dung chung cua
chat oc vi DNA hoac protein phan t trong te bao.
Lieu lng oc (Toxic Dosage): la mot n v cua oc chat xuat hien
trong moi trng do cac tac nhan hoa hoc, ly hoc hay sinh hoc. Lieu
lng co the bieu th qua n v khoi lng hoac the tch tren n v
trong lng c the (mg, g, ml/kg trong lng c the).
Lieu lng oc chat di mc nhan biet (Threshold dose): lieu lng
oc chat di mc xuat hien nhng anh hng co hai. Mc gii han
phu thuoc vao nguyen ly oc chat c ban cua bat ky chat hoa hoc na o
co trong lieu lng s dung ma neu vt qua mc se gay ra nhng
anh hng rat ln co lien quan trc tiep en lieu lng s dung. Cap
o cua mc gii han ac trng cho gii han thap hn cua lieu lng
s dung. Mac du tren thc te mc gii han c quy nh la mc anh
hng khong gay ung th nhng khong quy nh mc gay ung th.
Lieu lng oc s dung (Dose of toxicant): Tong lng oc chat a s
dung hay lan truyen trong moi trng hay mac phai ma sinh vat b
phi nhiem.
Lieu phap kh oc (Poisoning Therapy): Lieu phap kh oc co the ac
hieu hoac khong ac hieu. Lieu phap khong ac hieu la s ieu tr
nhiem oc khong quan he vi phng thc hoat ong cua chat oc.
Lieu phap nay dung e ay manh viec ngan chan s hap thu chat oc
va bao ve tnh mang cua sinh vat b nhiem oc. Lieu phap ac hieu la
lieu phap co quan he ti phng thc hoat ong cua chat oc. Trong
qua trnh nay cac dau hieu nhan biet s nguy hiem cua oc chat do
cach ieu tr se dan lo ra. Trong mot so trng hp, can nhieu loai

561
thuoc giai oc tren mot hien tng ngo oc, vi cac cach thc hoat
ong khac nhau nhng co hieu qua cho cac chat oc tng t.
Lieu tac ong cao nhat (Maximum tolerated dose) (MTD): c nh
ngha cho muc ch kiem tra cua c quan bao ve moi trng My, ay
la lieu cao nhat ma lam hn 10% trong lng cua nhom kiem tra b
giam sut, so sanh vi cac nhom co kha nang ieu khien, khong chet,
va co cac trieu chng lam sang oi vi oc chat, hoac nhng thng
ton y hoc, ieu o co the tien oan c s ngan ngui cua i song
sinh vat t nhien. No la mot khai niem quan trong trong kiem tra oc
tnh kinh nien. Tuy nhien, moi lien he gia cac ket qua cua qua trnh
san xuat bi cac lieu manh la mot e tai ang tranh cai.
Mang li noi chat (Endoplasmic reticulum): Mang li noi chat la mot
nhanh keo dai ra va c bo tr thanh hai lp mang anastomosing trong
te bao chat cua eucaryotic te bao. Mang li noi chat nay co hai kieu:
Mang li noi chat tho (RER) trong cha ng cac ribosomes gan bo
vi nhau tren be mat cytosolic va mang li noi chat nhan (SER) la cac
ribosomes trong rong e lam cong viec tai tao protein, va RER th doi
dao trong trong te bao ac biet cho viec tong hp protein. Nhieu enzym
chuyen hoa xenobiotic la thanh phan tron ven cua cac SER va RER,
nh la cytochrome P450 phu thuoc vao he thong enzym n oxi va hoa
chat cha ng enzym n oxi, mac du lng cha ng ac biet nay
thng cao hn trong SER. Khi cac mo hoac te bao b pha v bi
homogenization, mang li noi chat c gan vao trong nhieu tui bong
kn nho hn (ng knh 100 nm) goi la microsomes, ma no co the b
tach biet bang cac qua trnh ly tam khac nhau.
Mang te bao (Membranches): Mang te bao cua tat ca te bao eu giong
nhau ve cau truc. Chung xuat hien vi hai te bao lipit tach ri nhau
vi protein c gan vao mot ma tran va cung sap xep ben ngoai
be mat phan cc. Phan c ban cua cay c the hien bi nhieu bien
d. Mang te bao co lien quan en s hap thu oc chat mot cach thu
ong va chuyen hoa oc chat chu ong.
Microsomes: La nhng tui nho kn (ng knh khoang 100 nm), nam
gia cac mang cua cac the t noi chat cua mo li khi ma te bao b
pha huy bi ong ang. Microsomes c tach ra t nhng c quan

562
cua te bao khac bi may li tam vi sai. Hocmon cua te bao cha ng
cac cromosome tho ma chung lien ket vi ribosome va nhan noi chat
tho cua cac ribosome trong va cac noi chat mn. Microsome la yeu to
quan trong cho viec tm hieu kha nang chu ng cua mo li, nh s
tong hp protein va s chuyen hoa cac chat hu c.
Mc o anh hng khong gay chet (Uncertainty factor): Mot gia tr
ma mc o anh hng khong gay chet c hieu rang, o la mot
lng oc hang ngay co the chap nhan c cua mot hoa chat nam
trong gii han co the ieu tiet. He so an toan c dung e giai thch
cho viec c lng anh gia nhng anh hng tiem tang cua cac hoa
chat tac ong tren con ngi t ket qua th nghiem vi cac loai khac
nhau. He so an toan cho phep co cac lieu lng khac nhau ve o
nhay cam gia cac th nghiem gia cac loai khac nhau va gia nhng
ngi khac nhau, nh s bien oi o nhay cam trong quan the ngi.
o ln cua he so an toan (100 -1000) thay oi vi o tin cay trong c
s d lieu va cac anh hng bat li cua t nhien. He so an toan nho
cho biet o tin cay cao trong so lieu (biet ro mc o gay oc), c s
d lieu ln hoac d lieu ve con ngi co the thay oi. He so an toan
chng to d lieu khong ay u va co the thay oi hoac nhng anh
hng bat ng. He so an toan dung e gii han nhng chat oc gay
ung th.
Mc gii han oc (Threshold limit value-TLV): Tren gii han cho phep
cua nong o chat oc trong khong kh bao quanh. Mc gia tr gii han
la mc o cho phep ngi lao ong co the b anh hng nhieu lan
nhng khong co hai (b nhe) trong nhieu ngay lien tiep. Mc gii han
nay phu thuoc vao nhng kinh nghiem trong cong nghiep, nhng ket
qua nghien cu ve con ngi va ong vat va khi xay ra da tren s
tong hp cua ca ba ieu kien tren.
Mc tac ong khong quan sat c (No observed effect level)
(NOEL): ay la mc o lieu lng cao nhat cua mot hoa chat gay ra
cac tac ong khong quan sat c oi vi cac ong vat th nghiem
trong mot th nghiem kiem tra tnh oc a c thc hien. Mc o tac
ong khong quan sat c (NOEL) cua mot chat oc thay oi theo
tuyen va khoang thi gian phi nhiem. NOEL oi vi hau het cac loai
nhay cam tham gia th nghiem va hau het cac chat ch th nhay cam

563
oi vi tnh oc thng c dung vi muc ch ieu hoa, ieu chnh.
Cac tac ong c xem xet thng la cac tac ong ngc, c goi la
mc o cac tac ong ngc khong quan sat c (NOAEL).
Ngoai oc to (exotoxin): oc to t ben ngoai, do vi khuan tiet ra, xam
nhap vao c the gay hai. oi vi con ngi, ngoai oc to gay ra cac
benh nh ngo oc, uon van, bach hau.
Ngng oc ti han - tran (Threshold Limit Value-ceiling) (TLV-C):
ay la nong o ti han cua chat oc khong the vt qua ngay ca mot
thi gian ngan. oi vi mot vai chat, ch mot loai co the thch hp
cho TLVC. Mot so chat khac, 2 hoac 3 loai th can co s can nhac.
Ngng oc ti han phi nhiem-ngan (Threshold Limit Valueshort
term exposure limit) (TLV-STEL): ay la nong o cc ai cua chat
oc tac ong len nhng ngi cong nhan 15 phut lien tuc, ma khong
b au n t: 1- kch thch, 2- keo dai hoac thay oi chuoi thoi quen;
hoac 3- mc o u e tac ong than kinh lam tang tai nan, lam giam
s e khang cua c the cua mot chat nao o lam giam nang suat lam
viec, xay ra hn 4 lan trong ngay va thi gian gia 2 lan phi nhiem
toi thieu la 60 phut. ieu nay noi len rang, TLA-TWA la khong the
coi thng.
Ngng ti han trung bnh thi gian, trong lng (Threshold Limit
Value time weight avergage) (TLV -TWA): ay la nong o cho
phep ngi cong nhan bnh thng trong thi gian trung bnh lam viec
8 gi trong 1 ngay hoac 40 gi trong 1 tuan ma khong b anh hng.
Ho qui nh viec boi thng oc hai tng ng hao hut sc khoe
trong thi gian 1 ngay lam viec - mot vai trng hp ngi ta tnh cho
1 tuan lam viec, ung hn la cho 1 ngay lam viec.
Nguyen to oc (toxic element): v du ch (Pb), thuy ngan (Hg), cadmium
(Cd), arsenic (As), ong (Cu)
Nhiem oc (toxicosis): hien tng oc chat xam nhap a va ang gay
hai len c the sinh vat va ngi.
Nhom Alkylating (Alkylating agents): Thuat ng nay muon ch nhom
nhng hoa chat co the gan nhng nhom nh chc alkyl vao DNA,
mot phan ng dan en ket qua la khong ghep oi c trong te bao

564
hay nhng manh v chromosome. C che cua phan ng gom s hnh
thanh cua mot ion phan ng carbonium ma co the lien ket vi nhng
te bao giau ien tch trong DNA. V the nhng alkylating agent nh
dimethulnitrosomine thng gay ung th va/hoac gay ot bien.
Noc oc (venom): Noc oc la oc to c tao ra t mot loai ong vat.
Ma chat oc cua cac loai khac nhau co kieu truyen oc ti nan nhan
khac nhau. V du, noc oc cua con ong truyen bang chch, ot, noc
oc cua con ran la truyen bang rang nanh.
Noi oc to (endotoxin): oc to tiet ra t ben trong c the sinh vat.
O nhiem (pollution): la qua trnh nhiem ban at, nc, thc pham hay
khong kh bi dong thai hay hon hp chat lieu oc. A pollutant la hp
chat hoa hoc gay nhiem ban moi trng va ong gop vao s o nhiem.
Khi mc cao gay chet, no tr thanh A Toxicant
OSHA (Occupational Safety and Health Administration): My,
OSHA la c quan cua chnh phu ve sc khoe va an toan lao ong.
Thong qua s quan l cua Luat ve sc khoe va an toan nghe nghiep,
OSHA at ra cac tieu chuan oi vi cong nhan tiep xuc vi cac hoa
chat rieng biet, oi vi cac gia tr nong o cac chat trong khong kh
va oi vi cac qui trnh o ac. OSHA cung thc hien cac nghien cu
(thong qua Vien quoc gia ve sc khoe va an toan nghe nghiep
(NIOSH)), thong tin, giao duc, va huan luyen ve van e sc khoe va
an toan lao ong.
Oxy hoa t ho a (active oxygen): du ng die n ta cac dang ton ta i khac nhau
trong mo t th i gian nga n pha n ng trung gian trong qua trnh oxy
hoa-kh. Nh ng hnh thai cu a oxy hoa t hoa nh superoxide anion va
go c hydroxyl c xem hoac cam thay c ke o theo trong vai tac
du ng oc. Superoxide anion oxy ac thu nay c kh bi mot chat
chuyen du ng.
Phan tch sinh hoc (Bioassay): Thuat ng nay c dung trong hai cach
rieng biet. au tien va thch hp nhat la s dung sinh vat song e o
lng chat oc hien dien trong mot vat mau hay tnh oc cua mot vat
mau. Viec nay c thc hien bang cach so sanh tac ong cua chat
oc oi vi vat mau vi nhng chuoi tieu chuan a biet. Ngha th

565
hai va t phu hp hn la s dung ong vat e kiem tra s tac ong cua
nhng hoa chat nh nhng th nghiem o oc man tnh.
Phan ng mot pha (Phase-one reactions): Cac phan ng mot pha gii
thieu mot nhom phan cc de cho phan ng vao cac sinh canh la a
chat beo. Trong hau het cac trng hp, nhom phan cc de phan ng
tr thanh mot v tr cho s ket hp trong cac phan ng hai pha. Nhng
phan ng nay gom co: phan ng ket hp oxi n dang vi the, phan
ng oxi hoa cac the hat si va phan bao tan, phan ng oxi hoa ket
hp trong phan ng tong hp enzym prostaglanin, phan ng kh,
phan ng thuy phan, phan ng thuy phan epoxit. San pham tao thanh
cua cac phan ng mot pha co the la cac ai ien t manh; cac ai ien
t nay co the c noi ket va c giai oc cac phan ng hai pha
hoac co the tac dung vi nhom ai nhan tren cac thanh phan te bao,
qua o gay ra tnh oc.
Phat tan oc chat (Dose response): Trong oc hoc, the hien moi lien he
lieu lng mot loai oc chat phat tan hay a s dung hay mac phai va
phan ng chong lai cua sinh vat vi chnh oc chat o.
Phep th sinh hoc (Bioassay): Thuat ng nay c s dung theo hai
cach. Cach th nhat, va hp ly nhat, la s dung c the song e xac
nh ham lng chat oc hien dien trong mau cung nh la xac nh
oc tnh cua mau, c thc hien bang cach so sanh tac dung oc cua
mau vi mot loat cac chuan nong o a biet. Ngha th hai, va t s
dung, la s dung ong vat e kiem tra tac dung oc cua cac chat hoa
hoc c goi la kiem tra o oc cap tnh.
Photphorin hoa cao nang (Oxidative phosphorylation): s bao ton cua
nang lng hoa hoc c rut trch t s oxi hoa nhien lieu bang s
photphoryl hoa cua aenosin-iphotphat C
10
H
15
N
5
O
10
P
2
(ADP) bi
cac photphat vo c e tao thanh aenosin-triphotphat C
10
H
16
N
5
O
12
P
3

(ATP) c thc hien bi nhieu cach. a so ATP c tao thanh do
s ho hap lien ket chuoi vi phan ng photphoryl hoa oxi hoa c
ket hp vi he thong van chuyen electron trong cac mang do cac ty
the tao thanh. Qua trnh oxi hoa c noi ket chat che vi qua trnh
photphoryl hoa thong qua c che tham thau hoa hoc, trong o, H
+

c bm qua mang ty the ben trong. Cac cap khong c noi ket

566
cua qua trnh photphoryl oxi hoa dung H
+
ionopho e lam tieu tan
graien H
+
; v vay, khong ket noi qua trnh photphoryl hoa t qua
trnh oxi hoa.
Qua trnh oc hoa (Intoxication): theo tong quan, thuat ng nay c
hieu qua trnh gay say bi ru etil hoac la cac chat hoa hoc khac.
Trong y hoc, no co ngha la chat oc, hoac b nhiem oc. Trong oc
hoc moi trng, no c dung nh la bieu tng cua tang cng hoat
tnh oc: san pham oc tnh cao hn c tao thanh sau qua trnh trao
oi chat t nhng chat t oc hn.
Qua trnh phan bao hon loan (Cocarcinogenesis): la qua trnh tang len
nhng te bao bnh thng thanh nhng te bao bat bnh thng
(neoplastic). Qua trnh nay c chng minh bi s tang len nhng
chat sinh ung th khi tac nhan c cung cap du la trc hay cung vi
chat sinh ung th. Cocarcinogenesis nen c phan biet vi s xuc
tien (promotion) bi v, trong trng hp sau, chat hoat hoa phai c
cung cap sau chat sinh ung th ban au.
Qua trnh ung th (Carcinogenesis): ay la mot qua trnh phan bao
khong theo trat t va kho kiem soat cua cac te bao bnh thng thanh
nhng te bao khong bnh thng va s phat trien xa hn cua nhng
te bao mang da nay thanh nhng khoi u. Qua trnh nay la ket qua t
mot anh hng oc chat nao o, nhng loai virus nao o, hoac do
phong xa. Nhng chat sinh ung th hoa hoc a c phan loai thanh
oc to di truyen (genotoxic) va chat bieu sinh (epigenetic) (tc la
khong phai la genotoxic).
Quai thai (Teratogenesis): ay, quai thai noi en cac khiem khuyet
(sai sot) cua qua trnh sinh san trong qua trnh sao chep ma di truyen,
lam bien oi trnh t ma do oc chat; v the lam chet bao thai hoac
tre s sinh hoac lam sai lech v tr gen, tinh than, hanh vi. Nhng
khiem khuyet cua cac bao thai a e cap c biet nh la nguon goc
gay quai thai (ch xet ve nguyen nhan oc chat).
Quan he tnh chat oc chat vi kha nang gay oc (Quantitative
structure activity relationships QSAR): moi quan he gia ac tnh
vat ly va hoa hoc cua hp chat hoa hoc va kha nang gay ra mot tac
ong nao o cung nh kha nang tham gia vao phan ng hoa hoc ac

567
trng. Muc tieu cua viec nghien cu oc hoc la phat trien mot chuoi
cac qua trnh ma da vao o co the biet c oc tnh cua mot chat t
cau truc hoa hoc cua no thong qua viec suy luan tng ng t nhng
chat oc a biet trc cau truc va tnh oc.
RCRA (Resource Conservation and Recovery Act): Mot ao luat
My, c ieu hanh bi EPA, RCRA la ao luat quan trong nhat quan
ly viec loai thai cac chat oc hai My; no a ra cach nhan dang
chat thai nguy hai, qua trnh van chuyen va qua trnh thai bo. No con
a ra chuan thiet ke va v tr xay dng bai chon lap va nhng
phng thc loai bo khac cung nh cac qui nh oi vi ngi quan ly
va van hanh cac phng thc x ly nay.
Rui ro oc hoc (Toxicological Risk): kha nang ma mot he qua xau xay
ra do viec tiep xuc vi mot chat hoa hoc c xem la rui ro. No la tan
so c c lng ve viec xay ra mot s kien trong quan the va co
the mo ta bang thuat ng tuyet oi (nh 1 trong 1 trieu) hay thuat ng
rui ro tng oi (t le rui ro trong moi tng quan vi t le rui ro trong
quan the khong tiep xuc vi chat hoa hoc)
S chu oc (Cross resistance, cross tolerance): Thuat ng nay mo ta
s e khang va chu ng oi vi mot chat oc ac biet (s thch nghi
oi vi nhng chat oc) tao ra do s phi nhiem oi vi mot chat oc
nhat nh. Pho bien la s khang thuoc cua con trung oi vi thuoc
diet con trung co chon loc, vi mot loai thuoc tr sau gay ra mot
khoang chu ng oi vi mot loai thuoc hay nhng loai thuoc (hoa
chat) tng t. S chu ng thuoc nh vay thng co c do tha ke
t the he trc cua nhng hoa chat t ben ngoai khong ac hieu
thong qua he enzyme chuyen hoa.
S giai oc (Detoxication): phan ng hay chuoi chuyen hoa cua nhng
phan ng lam giam kha nang gay ra nhng tac ong bat li cua
nhng hoa chat ben ngoai. Nhng chuoi nh the thng lien quan en
o tan cua oc chat trong nc, thuc ay s bai tiet va/hoac phan ng
vi mot chat nen noi sinh (s tiep hp), do o khong nhng tang kha
nang tan trong nc ma con giam kha nang tng tac vi nhng ai
phan t te bao (tranh nham lan vi s kh chat oc detoxification)
S kh chat oc hay Kha nang t lam sach) (Detoxification): qua trnh
kh oc do ieu tr hay kha nang t ao thai oc chat cua c the hay

568
cua moi trng; trong o, nhng chat oc c loai bo khoi c the
benh nhan hay loai khoi moi trng khi b nhiem oc
S phan bo oc chat (Toxic Distribution): Thuat ng nay ch s di
chuyen cua mot chat oc t nguon vao moi trng hay t moi trng
vao c the en mo te bao lan s tap trung nhng nong o khac nhau
tien en nhng v tr khac nhau. Van e au tien lien quan en s
nghien cu nhng c che van chuyen chu yeu moi trng cung nh
trong mau va ca hai eu da vao nhng phan tch toan hoc cua
nghien cu ong lc hoc chat oc.
S phat tan oc chat (Toxic Distribution): S phan tan oc chat t ni nay
en ni khac trong moi trng ben trong va moi trng ben ngoai.
S ton thng hoac chet cua te bao (Cytotoxicity): Hien tng c
gay ra bi nhng hoa chat t ben ngoai xam nhap vao ben trong te
bao. Nhng hoa chat nh the co the la nhng chat moi gii (mediator)
co the hoa tan do he thong mien dch tao ra hoac chung la nhng chat
oc ma sinh vat b phi nhiem.
Th nghiem oc man tnh (Chronic toxicity tests): la nhng th
nghiem c kiem soat thong qua phan ln quang i cua loai c
th nghiem, trong vai trng hp, nhieu hn mot the he. Nhng th
nghiem quan trong nhat la nhng th nghiem ung th, va nhng loai
thng c dung lam th nghiem nhat la chuot, chuot nhat, kh hoac
ln....
Th nghiem trong phong th nghiem (In vitro tests): la nhng th
nghiem khong tiep xuc c the sinh vat. No thng c nhng nha
oc hoc th nghiem trong thi gian ngan han (short term) ve bien oi
gien e tm ra nhng nguy c gay ung th. Chung co the la th nghiem
oc cap tnh, man tnh hoac ban man tnh, ung th. Vat th nghiem
thng dung la loai gam nham.
Thuoc th kch thch mat (Eye irritation test) (Draize Test): Thuoc
th kch thch mat o lng s kch thch cua nhng hp chat co ng
dung lien quan en mat. Nhng thuoc th nay la bien dang cua thuoc
th Draize, va ong vat th nghiem c s dung la tho trang. Th
nghiem bao gom viec th trc tiep vao mang cua mot con mat hoac
moi con tho trang, con mat kia dung lam oi chng. Th nghiem nay

569
gay nhieu tranh cai ve tnh nhan ao. Co ngi cho rang, cach th
nay la toi ac cua con ngi. Hn na, bi v ca mc o tap trung va
lieu lng s dung cao se dan en bien tnh cao nen ieu o am ch
rang nhng bai th nghiem nay khong the ap dung oi vi con ngi.
Tuy nhien, bi v s suy yeu th giac la minh chng cuoi cung ve oc
to, nen nhng bai th nghiem ve tnh oc cua mat van can thiet. Co
gang giai quyet van e nan giai nay the hien hai dang sau: tm ra
vat thay the th nghiem trong ong nghiem va bo sung cho th nghiem
Draize. V vay no khong ch mang them tnh ngi ma con d oan
them cho con ngi.
Tch luy - phong ai sinh hoc (Bioaccumulation, Biomagnification):
Hai khai niem nay thng i lien nhau. Tch luy sinh hoc la s tch tu
oc chat ca trc tiep t moi trng (thng la nc) lan t s tieu thu
thc an cha chat oc. Phong ai sinh hoc thng c s dung nh
tch luy sinh hoc, nhng ro rang hn trong viec mo ta s tang nong o
oc chat qua chuoi thc an t nhng sinh vat cua mot bac dinh dng
thap en nhng sinh vat cua nhng bac dinh dng cao hn.
Tch luy sinh hoc oc chat (Toxic Bioaccumlation): cung giong nh a
noi tch luy chat oc nhan trc tiep t moi trng hay t qua trnh tieu
thu thc an co cha chat oc nay. Khuech ai sinh hoc thng c
s dung e bieu dien phng thc cua tch luy sinh hoc, nhng ung
hn no dung e mo ta s tang cao nong o chat hoa hoc khi no i t
cac nhom sinh vat san xuat en nhom sinh vat tieu thu bac cao hn.
Tnh oc cua Thuoc cha benh (toxic therapeutic): tat ca cac thuoc
cha benh eu co the la chat oc mot lieu lng nao o. S nguy
hiem cua benh nhan phu thuoc vao ban chat cua s phan ng lai chat
oc, lieu can thiet e xuat hien s phan ng lai chat oc va moi lien
he gia lieu cha benh va lieu oc. o oc cua thuoc b nhiem vao
bang tat ca cac nhan to anh hng en o oc cua cac nhan to sinh
hoc ben ngoai (xenobiotic), bao gom s bien d gen, che o an uong,
o tuoi, s co mat cua nhng hoa chat ben ngoai khac. Rui ro cua oc
chat t mot loai chat oc ac biet phai c bu ap bi cac mat li
c mong i cua no; cong dung cua mot loai thuoc nguy hiem nam
trong gii han hep gia lieu cha benh va lieu oc c bien minh
neu o la cach tr lieu duy nhat cho mot can benh chet ngi nao o.

570
V du, nhan to diet te bao s dung cho benh nhan b ung th c biet
en nh chat sinh ung th (carcinogens).
Tnh thch nghi cua sinh vat vi oc chat (Adaptation to toxicants):
kha nang cua sinh vat lam giam tac ong cua nhng chat hoa hoc gay
nguy hai. Thuat ng nay con c xem la kha nang khang hay chu
ng chat oc. Trong vi sinh vat th kha nang nay la kha nang cam
ng vi chat oc e phan ng lai, con oi vi to chc sinh vat cao hn
th o la viec la chon gene cho viec chong lai nhng tiep xuc tai
mc o thap
Ung th khi phat (Inciation): la bc ban au cua qua trnh ung th bao
gom viec phan chia te bao bnh thng cho en te bao da. ay la s thay
oi nhanh khong the ao ngc, bao gom phan ng cua hp chat gay ung
th vi DNA. S thay oi nay lam cho te bao da phat trien.
Vong tuan hoan-bai tiet (Enterohepatic circulation): Thuat ng nay
dien ta s bai tiet cua mot hp chat vao trong mat va s hut lai tiep
theo cua no t ruot non va van chuyen tr lai gan, khi no co gia tr
mot lan na cho s bai tiet cua mat. C che quan trong nhat la s ket
hp trong gan, theo sau s bai tiet trong mat. Trong ruot non s tiep
hp san xuat c thuy phan, cung la nonenzymatically hoac bang
microflora, va cac hp chat c hut tr lai thanh chat nen cho s
tiep hp va s bai tiet lai vao trong mat.
Xuc tien ung th (Promotion): viec tao ieu kien thuan li cho qua
trnh tang trng va phat trien cua te bao mi trong khoi u do viec
tang cng tac nhan gay ung th.

571
TAI LIEU THAM KHAO

NC NGOAI
1. ALAERT G., Lectures on Waste Water Treatment, IHE Delft, 1987.
2. ALAIN, PERODON, a chat dau mo, NXB KH va KT, Ha Noi, 1976.
3. ALECXANDER P., Economopoulos Assessment of Sourse of Air,
Water, and Land Polution; Parts I + II, WHO, Geneva, 1993.
4. ALLABY, MICHAEL, Ecology, The Hamlyn Publishing Group Ltd.,
New York, 1975.
5. ALLOWAY, B.J., Heavy metal in soil, Blackie Glassgow and London, 1990.
6. ANBERT G., Lectures on waste water treatment, WHO, NewYork, 1987.
7. ANDREAE M.O., Statement Presented to The Equate Commision,
Economic Verlag, Bonn, 1993.
8. ANDREW, Environmental Chemistry, Levis Publisher, London, 1994.
9. ANKAR S., ELMGREN R, The Benthic Macro and Meiofauna of the
Asko Lansert Area (Northern Baltic Proper) - Trosa (Sweden), Asko
Laboratory (Publication No. 11), 1978.
10. ARTHUR. C.A., Air pollution, Academic Press, New York, 1977.
11. ASTAPOTDON, GOPSP, Phng phap nghien cu tnh chat vat ly
nc cua at - at cat, Nha xuat ban Nong thon, 1962.
12. BALJEET P., KAPOOR S., Environmental Engineering, an Overview,
Khanna Publisher, New Delhi, 6-1989.
13. BARRINGTON, ERNEST, JAMES WILLIAM, Environmental
Biology, Wiley Inc., New York, 1980.
14. BEGANM, HARPOR J.L., TOWNSEND C.R., Ecology - Individual,
population and communities, Sinaner Associate, 1992.
15. BEGANM, HARPOR J.L., TOWNSEND C.R., Ecology - Individual,
population and Communities, Sinnaner Associate, 1992.
16. BERND, SCHMIDBAUER et al., Protesting the tropical Forests, a
high-priority international task, German Bundesttag (Ed), 1990.
572
17. BERTHOLT, LOYD K.B., RICHARD A.S., Oceanographic Cruise
Summary, Environmental Riverine Survey, Saigon to Can Gio, Viet
Nam, Washington D.C, August-September, 1967.
18. BILL F., Environmental Ecology, The Ecological Effect of Pollution -
Acedemic Press, Canada, 1985.
19. BONGONM, MORTIMER M., Population Ecology, Aunified Study of
Animal and Plants, 1986.
20. BOTKIN, DANIEL B., et al., Environmental Studies: The Earth as a
Living Planet, Merill Co., Columbus, Ohio, 1982.
21. BOTKIN, DANIEL B., et al. - Environmental studies, The Earth as a
Living Planet - W. B. Saunders Co., Columbus, Ohio, 1989.
22. BREWER, RICHARD, Principles of Ecology, W.B. Saunders Co.,
Philadelphia, 1989.
23. BROWN, LESTER R., et al., State of the World, 1985, Norton, New
York, 1985.
24. BRUNO, YARON, Soil-Pentroleum Hydrocarbons Surpace,
Interaction, 1983.
25. BUCHSBAUN, RALPH, BUCHSBAUN M., Basic Ecology, The
Boxwood Press, California, 1982.
26. BURNS D.A., CLARK D.K., Water Lever Current Forecasts For Nha
Be, Republic of Viet Nam, During 1970 (July-December) and 1971
(January -June).
27. BURNS D.A., LAZANOFF S.M., Advance Water Level Information for
Da Nang Harbor, Republic of Viet Nam, June Through December,
1968.
28. CAMP, SHARON, JOSEPH S., The International human Suffering Index.
Population Crisis Committee, Washington D.C., 1987.
29. CAROLA, ROBERT, Human Anotomy and Physiology (2nd ed.),
McGraw Hill Inc., New York, 1992.
30. CHAO, SHEN-YU, PING-TUNG SHAW, JOE WANG, Wind
Relaxation As a Possible Cause of the South China Sea Warm Current,
573
Horn Point Environmental Laboratory, University of Maryland,
Cambridge, MD 21613-0775, USA journal of Oceanography Tokyo:
Vol. 51, No.1, 1995 (ISSN): 09I6-8370
31. CHARIER A. WENTZ, Hazardous waste Management, Mc.Graw Hill,
Inc. New York, 1995.
32. CHARLES H. SOUTHWICK, Ecology and The Quanlity of Our
Environmental, The Johns Hopkins University, Van Nostrand
Reinhold Company, 124 -126.
33. CHIRAS, DANIEL D., Environment Science: A framwork for Decision
making, Benjamin/Cummings Publishing Co., California, 1988.
34. COMMITTEE FOR GLOBAL BIOSPHERE PROGRAM, Global
Change and Our Common Future, National Academy Press,
Washington, D.C., 1986.
35. DANIEL D., CHIRAS, Environemntal Science action for Sustainable
future, Benjamin/Cummings Publishing Co., California, 1990.
36. DANIEL D., CHIRAS, Environmental Science, Third Edition,
Benjamin/Cummings Publishing Co., 1994: 69 -70, 210 - 212.
37. DUVIGNEAUD P., TANGHE M. (HOANG TH SAN, LE TRONG
CUC dch), Sinh quyen va con ngi, NXB Khoa hoc va Ky thuat, Ha
Noi, 1978.
38. EROS BACCI, Ecotoxicology of Organic Contaminants, Lewis
Publishers, 1993
39. FORD E.B. (NGUYEN QUANG THAI, NGUYEN NGOC HAI dch),
Di truyen hoc Sinh thai, NXB Khoa hoc va Ky thuat, Ha noi, 1982.
40. FREEDMENB, Environmental Ecology, Academic Press, New York,
1994.
41. GARY M.R., SAM R. PETROCELLI, Fundamental of Aquatic
Toxicology, Hemisphere Publishing Corp., 1985.
42. GEOGRES, OLIVIER L., Ecologie Humaine, Presses University de
France, 1975.
574
43. GER KLAASSEN, Acid Rain and Environmental Degradation,
Edwaed Elgar, Cheltenham, 1996
44. GIBSON T.T., The role of Asmosphere blocking high and low Latitude
climatic anomalies in the Southern Hemisphere, Proceding of IAMAB,
IAPSO, Earth Ocean Asmosphere Forces for Change, Melbourne, 1-
9/7/1997.
45. HEINRICHS E.A., Biology and Management of Rice Insects, Prentice
Hall, 1994: Pp.389.
46. HUTTON L.G., Field Testing of Water in Developing Countries, WRC, 1985.
47. IAN C.S., JOHN CHADWICK, Principles of Environmental
Toxicology, Taylor Francis Ltd., London, 1998.
48. GLYNN J.H., GARY W.H., Environmental Science and engineering,
Prentice Hall, Inc, 1989: 124-139
49. JAAKKO PAASIVITA, Chemical Ecotoxicology, Lewis Publish,
London, 1994.
50. JOERG ROEMBKE, JOHANN F. MOLTMANN, Applied
Ecotoxicology, Lewis Publishers, New York, 1995.
51. JOHN DOOLTE, Watershed Development in Asia Strategies and
Technologies, The Work Bank, Washington D.C., 1990.
52. JOYUTAK, GUPTA, From conflict to consensus in the climate
conversion, Change 39. Demcember Amsterdam, 1995.
53. KELLEY W.P., Alkali - Soil their Formation, Properties and
Reclaimation, Reihold Publishing Corp., NewYork, 1951.
54. KENNETH WARK, CECIL F. WARNER, WAYNER, DAVIS T., Air
Pollution - Its orig and control, Addition Wesley Longman, Inc., 1998:
35-37.
55. KLAASSEN G., Acid rain and Environmental degradation, Edward
Elgar., 1996.
56. KOPOOR B.S., Environmental Engineering, an overview, Khanna
Publishers, New Delhi, 6-1994.
57. KUMAR H.D., Moder Concepts of Ecology, Vikins Publishing House,
PVT Ltd., New Delhi, 1987.
575
58. KUPAHELLA, CHARLES, MARGARET H., Environmental Science
(2nd ed.), Allyn and Bacon Publishing, 1989.
59. LACHER W. (LE TRONG CUC dch), Sinh thai hoc Thc vat, Nha
xuat ban ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1993.
60. MABBERLEY D.J., Tropical Rainforest Ecology (2nd ed.), Chapman
and Hall, New York, 1992.
61. McLAREN, JAMES E., Heath Biology, Heath and Company,
Washington D.C., 1985.
62. NAMETNHICOV A.F., Hoa hoc trong cong nghe thc pham, Nha
xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1997.
63. NEIL A. CAMPBELL, LAWRENCE G. MITCHELL, JANE B.
REECE, Biology - Concepts, Connection, Benjamin/Cummings
Publishing Co., 1994.
64. NEPTLAP PUBLICATION, Training In Toxic Chemicals and Hazardous
Wastes for Asia, Pacific, No.9, 1995.
65. NIGEL J. BUNCE, Environmental chemistry, Wuerz Publishing Ltd.,
Canada, 1994.
66. NOBEL, BERNARD, Environmental Science, Prentice Hall, Englewood
Cliffs, 1990.
67. NOEL DE NEVERS, Air Polution Control Engineering, Mc Graw Hill,
Inc., 1995: 456-458.
68. ODUM E.P. (PHAM BNH QUYEN, HOANG KIM NHUE, LE VU
KHOI, MAI NH YEN dch), C s sinh thai hoc (tap 1), Nha xuat
ban ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1978.
69. ODUM E.P. (PHAM BNH QUYEN, HOANG KIM NHUE, LE VU
KHOI, MAI NH YEN dch), C s sinh thai hoc (tap 2), Nha xuat
ban ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1979.
70. OPARIN L., C s sinh ly hoc (tap 2), Nha xuat ban Khoa hoc va ky
thuat, Ha Noi, 1979.
71. DUVIGOVAN P., TANGHE D.M., Sinh quyen va v tr con ngi,
Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1987.
576
72. RAMASWAMY P.P., Oil pollution in soil, Submitted by C.
UMARANI, P.G (SSAC) TNAU, CBE-3.
73. PETER CALOW, Handbook of Ecotoxicology, Blackwell science,
1979.
74. PETER CALOW, Handbook of Ecotoxicology, BlakwellScience Inc.,
Cambridge, 1993.
75. PIMENTET R., et al., Our Common Future, Oxford Publication, England,
1987.
76. POSTETHWAIT, JOHN H., The Nature of Life, McGraw Hill Inc.,
New York, 1992.
77. PRINGLE, LAURENCE, Ecology Science of Survival, MacMillan Co.,
New York, 1986.
78. RAISWELL R., BRIMBLENCOMBLE P., et al., Environmental
chemistry, B. Award Arnol Ltd., London, 1980.
79. RAO C.S., Environmental Pollution Control Engineering, Wiley
Eastern Ltd., 1994.
80. RHEINHEIMER G. Vi sinh vat hoc mot so nguon nc, Nha xuat ban
Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1985.
81. RICKI, Behavior and Ecology of Life, Win C. Brown, 1992.
82. ROBERT H. DREISBACH, WILLIAM O. ROBERTSON, Handbook
of poisoning, Apleton, Lange Norwal, Connecticut, 1996.
83. ROBERT H. DREISBACH, WILLIAM O. ROBERTSON - Handbook
of poisoning - Appleton , Lance, 1986.
84. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology:
Capacity Buiding Modules, Vol. 1, UNDP, ADP, Bangkok, 1997.
85. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology:
Capacity Buiding Modules, Vol. 2, UNDP, ADP, Bangkok, 1997.
86. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology:
Capacity Buiding Modules, Vol. 3, UNDP, ADP, Bangkok, 1997.
87. RUCHIRAWAT M., SHANK R.C., Environmental Toxicology (Vol.2),
Chulabhorn research institute, Thailand, 1996.
577
88. RUGH, JIM, Self-Evaluation-Ideas for Participatory of Rural
community Development Projects, World neighbors, 1986.
89. PARKER S.P., CORBITT R.A., Environmental Serfaces, Engineering,
Mc Graw Hill, 1994.
90. SAMUEL C., SNEDAKER J.G., The Mangrove Ecosystem - Reseach
Methods, UNESCO, London, 1987.
91. SCOTT, ANDREW, The Creation of Life from Chemical to Animal,
Oxford England: Basil Blachwell, 1986.
92. SIMON A. LEVIN, MARK A. HARWELL, JOHN R. KELLY,
KENNETH D. KIMBALL, Ecotoxicology: Problems and Approaches,
Dpringer, Verlag., New York, 1989.
93. SMITH ROBERT LEO, Ecology and Field Biology, Harper and Row
Publishers, New York , 1974.
94. SPEAFICO M., Protection of Water Sources, Water Quality and a
Quality Ecosystems, Mekargservetanat, Bangkok, 1992.
95. STEINHART, PAUL, Sustainable Development, New World Agenda,
Canada: STAM-ICASE, 1990.
96. SUMBASIVINK, ITLA, Texbook of Animal Ecology, Schand, New Delhi,
1979.
97. SYBIL P. PARKER, ROBERT A. CORBITT, Environmental Sciences,
Engineering, Mc Graw Hill Inc., New York, 1994.
98. SYBIL P., ROBERT A., Environmental Sciences, Engineering, Mc
Graw Hill Inc., New York, 1984.
99. SYLBIL P. PARKER, ROBERT A. CORBITT, Environmental Science
and Engineering, NewYork, 1993.
100. TYLER G., MILLER J.R., Environmental Science, Wadsworth
Publishing Company, 1995.
101. U.S. ENVIRONMENTAL PROTECTION AGENCY, The Waste
System, Washington D.C., 1998.
102. WALLACE, ARTHUR, The Green Machine: Ecology and The
Blance of Nature, Basil Blackwell Co., Oxford, England, 1990.
578
103. WESTBROOK, PETER, The Impact of Life on Earth, Some General
Conserations, 1989.
104. WHO, Management of the Environment, Geneva, 1990.
105. WHO, IUCN, Setting Environmental Standards, WHO, Geneve, 1989.
106. WILKO VERWEIJ, BAUPSHOENMACKERS, Sunspots Wellcome
addition to Greenhouse theory, Change 38 Amstecdam, November-
December, 1997.
107. WOLFGANG LUTS, Population Development and Environment,
Understanding their interaction, NASA, Springer Verlag, 1997.

TRONG NC
108. TRAN T AN, Bai giang kiem nghiem oc chat hoc, Nha xuat ban
Y hoc, Ha Noi, 1984.
109. LE HUY BA, Moi trng (tap 1), Nha xuat ban Khoa hoc va ky
thuat, Ha Noi, 1997.
110. LE HUY BA, Moi trng kh hau thay oi - moi hiem hoa cua toan
cau. Nha xuat ban Thanh pho Ho Ch Minh, 1996.
111. LE HUY BA, Nhng van e ve at phen Nam Bo, Nha xuat ban
Thanh pho Ho Ch Minh, 1982.
112. LE HUY BA, Quan tr moi trng, Nha xuat ban Khoa hoc va ky
thuat, Ha Noi, 1997.
113. LE HUY BA, NGUYEN C AN, Quan tr moi trng nong - lam
- ng nghiep, Nha xuat ban Nong nghiep, Ha Noi, 1996.
114. TRNG CAM BAO, T ien moi trng Anh - Viet va Viet Anh,
Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1995.
115. O HUY BCH, Thuoc tr cay co va ong vat DSCK, Nha xuat
ban Y hoc, Ha Noi, 1995.
116. BO KHOA HOC, CONG NGHE VA MOI TRNG, Ke hoach
hanh ong a dang sinh hoc cua Viet Nam, Ha Noi, 1995.
117. BO KHOA HOC, CONG NGHE VA MOI TRNG, Mot so tieu
chuan tam thi ve moi trng, Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha
Noi, 1993.
579
118. BO KHOA HOC, CONG NGHE VA MOI TRNG, Hng dan
xay dng cac khu bao ve bien, Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat,
Ha Noi, 1991.
119. NGUYEN VAN BO, MUTER E., Bon phan can oi - bien phap
hieu qua e tang cng nang suat cay trong va cai thien o ph
nhieu cua at, Nha xuat ban Nong nghiep - Tap ch Khoa hoc at,
N07, 1996.
120. BO NONG NGHIEP (Nhieu tac gia), Tho nhng hoc ai cng,
Nha xuat ban Nong nghiep, Ha Noi, 1996.
121. LE VAN CAN, Giao trnh nong hoa: Nhng kien thc c ban cua
nong hoa tho nhng, Nha xuat ban Nong nghiep, Ha Noi, 1978.
122. ANG KIM CHI, Hoa hoc moi trng, Nha xuat ban Khoa hoc va ky
thuat, Ha Noi, 1998.
123. BO NONG NGHIEP VA PHAT TRIEN NONG THON, Tap ch
Khoa hoc- cong nghe va kinh te lam nghiep, t thang 1-1998 en
thang 7-1999.
124. PHAM TRONG CUNG, Sinh hoc c s, Nha xuat ban ai hoc va
trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1990.
125. PHAM TRONG CUNG, LE MANH DUNG, Sinh hoc ong vat,
Nha xuat ban ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha Noi, 1991.
126. NG HONG DAT, PHAM BNH QUYEN, NGUYEN TH
SAM, VU BCH TRANG, Nhng nghien cu ve bao ve thc vat,
tap III, Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1979.
127. PHAM NGOC ANG, O nhiem khong kh o th va khu cong
nghiep, Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1992.
128. AI HOC BACH KHOA HA NOI, Dau mo va san pham dau mo,
dau sang, dau tham, nhien lieu, m boi trn. Phng phap xac nh
cac ch tieu, Tieu chuan nha nc, 1985.
129. TANG VAN OAN, TRAN C HA, Giao trnh Ky thuat moi
trng, Nha xuat ban Giao duc, Ha Noi, 1995.
130. VU NH HAI, NGUYEN LONG, Nhng nhiem cap thng gap,
Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1978.
580
131. NG HONG DAT, Khoa hoc benh cay, Nha xuat ban Nong
nghiep, Ha Noi, 1979.
132. NGUYEN THAI HNG, O nhiem moi trng nc va khong kh,
Nha xuat ban Nong nghiep, Ha Noi, 1987.
133. NGUYEN QUANG HUNG, Thuoc bao ve thc vat, Nha xuat ban
Nong nghiep, Ha Noi, 1992.
134. LE VAN KHOA, Moi trng va o nhiem, Nha xuat ban Giao duc,
Ha Noi, 1994.
135. PHAM KHUE, NGUYEN HU LOC, VU AO HIEU, So tay thay
thuoc thc hanh, Nha xuat ban Y hoc, Ha Noi, 1988.
136. TRAN VAN MO, Ky thuat moi trng, Nha xuat ban Xay dng,
1993.
137. NGUYEN MI, Giao trnh thc tap Tho nhng, Nha xuat ban
Nong nghiep, Ha Noi, 1979.
138. NGUYUYEN HOANG NGHA, Bao ton tai nguyen di truyen thc
vat rng, Nha xuat ban Nong nghiep, Ha Noi, 1997.
139. LE HUYNH NGU, TRAN NH C, Thuoc tr benh t cay co
hoang dai, Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1995.
140. TRAN HIEU NHUE, Qua trnh vi sinh trong cong trnh cap thoat
nc, Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1996.
141. AO NGOC PHONG, O nhiem moi trng, Nha xuat ban Khoa hoc
va ky thuat, Ha Noi, 1979.
142. TRAN KIM QUY, Giao trnh tong hp hoa dau, ai hoc tong hp
TP Ho Ch Minh, 1985.
143. TRAN KIM QUY, Tm hieu dau kh, Nha xuat ban TPHCM, 1985.
144. PHAM BNH QUYEN, i song con trung, Nha xuat ban Khoa hoc
va ky thuat, Ha Noi, 1976.
145. ANG NGOC THANH, Thuy sinh hoc ai cng, Nha xuat ban
ai hoc va trung hoc chuyen nghiep, Ha noi, 1974.
146. ANG NGOC THANH (chu bien), Bien Viet Nam (tap 4), Nha xuat
ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1994.
581
147. ANG NGOC THANH, TRAN BAI THAI, ong vat hoc khong xng
song (tap 2), Nha xuat ban ai hoc va Trung hoc chuyen nghiep, Ha
Noi, 1982.
148. NGUYEN NGHIA THN, PHAM TH THU NGA, a dang sinh hoc
va van e bao ton a dang sinh hoc, Nha xuat ban Ha Noi, 1995.
149. TRAN KIEN, Sinh thai hoc c ban, Nha xuat ban Khoa hoc va ky
thuat, Ha Noi, 1997.
150. TRAN MANH TR, Dau kh va dau kh Viet Nam, Nha xuat ban
Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1996.
151. LE TRNH, Quan trac va kiem soat o nhiem moi trng nc, Nha
xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1997.
152. LE TRUNG, Benh nghe nghiep, Nha xuat ban Y hoc, Ha Noi, 1994.
153. TRAN HU UYEN, TRAN C HA, Bao ve nguon nc chong o
nhiem va can kiet, Nha xuat ban Nong nghiep, Ha Noi, 1995.
154. TRAN CAM VAN, BACH PHNG LAN, Cong nghe vi sinh va bao
ve moi trng, Nha xuat ban Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1995.
155. VIEN SINH THAI VA TAI NGUYEN SINH VAT, Tuyen tap cac
cong trnh nghien cu sinh thai va tai nguyen sinh vat, Nha xuat ban
Khoa hoc va ky thuat, Ha Noi, 1995.
156. MAI NH YEM, C s sinh thai, Nha xuat ban Khoa hoc va ky
thuat, Ha Noi, 1995: 66-70.
582
MUC LUC

Chng 1: TONG QUAN VE OC HOC MOI TRNG
(ECOTOXICOLOGY, AN OVERVIEW)
1.1 Gii thieu ........................................................................................... 5
1.2 Mot so khai niem c ban ................................................................... 7
1.3 Nhiem ban o nhiem chat oc va ngo oc ..................................... 13
1.4 Cac nguyen ly ve oc hoc moi trng ............................................. 16
1.5 Mot vai loai oc chat ien hnh ....................................................... 17
1.6 Cac yeu to lam anh hng en tnh oc cua oc chat, oc to .......... 19
1.7 Dien bien va con ng i cua oc chat .......................................... 21
1.8 Phan loai oc chat, oc to ................................................................ 28
1.9 oi tng nghien cu cua oc hoc moi trng ................................ 40

Chng 2: OC HOC MOI TRNG AT, TRAM TCH
(SEDIMENTAL - SOIL ECOTOXICOLOGY)
2.1 Tong quan ......................................................................................... 42
2.2 Cac dang nhiem oc trong moi trng at ...................................... 44
2.3 Cac chat oc trong at ngap nc, yem kh - tac hai cua chung,
bien phap phong chong..................................................................... 48
2.4 Cac chat oc trong at phen - dien bien cua chung
trong ieu kien sinh thai moi trng - cac bien phap khac phuc...... 51
2.5 Cac chat oc trong at man - dien bien - cac bien phap bao ve .... 67
2.6 oc chat ngoai lai xam nhiem.......................................................... 75
2.7 Cac chat oc sinh ra t qua trnh tch luy phan bon
va thuoc bao ve thc vat .................................................................. 81
2.8 oc chat t ma acid ........................................................................ 82
2.9 oc chat t chat thai cong nghiep .................................................... 82
2.10 Cac chat oc kim loai nang trong at ............................................ 83
583
2.11 Cac kh oc trong at thoat ra......................................................... 95
2.12 Cac tram tch bun ay gay oc ....................................................... 98

Chng 3: OC HOC MOI TRNG NC
(WATER ECOTOXICOLOGY)
3.1 Tong quan ve oc hoc moi trng nc ....................................... 103
3.2 Qua trnh tram tch, bay hi, phan tan cua oc chat
trong moi trng nc..................................................................... 105
3.3 Cac yeu to moi trng anh hng en oc tnh.............................. 107
3.4 Anh hng cua oc chat trong moi trng nc............................. 112
3.5 Nguon oc chat trong cac moi trng nc .................................. 129

Chng 4: OC HOC MOI TRNG KHONG KH
(AIR ECOTOXICOLOGY)
4.1 Phan loai va nguon goc .................................................................. 141
4.2 Tnh oc .......................................................................................... 144
4.3 Ngo oc........................................................................................... 145
4.4 Ngng oc..................................................................................... 147
4.5 Mot so oc chat trong moi trng khong kh.................................. 148
4.6 Kh oc do hoat ong giao thong ................................................... 157
4.7 Mot so benh nghe nghiep do chat thai cong nghiep
trong khong kh ............................................................................... 158
4.8 Cac benh do oc chat trong khong kh
oi vi ong vat va thc vat ........................................................... 161

Chng 5: OC CHAT KIM LOAI NANG
(HEAVY METAL TOXICOLOGY)
5.1 Tong quan ....................................................................................... 164
5.2 Cadmium (Cd)................................................................................. 175
5.3 Selenium (Se) ................................................................................. 187
5.4 ong (Cu) ....................................................................................... 201
584
5.5 Arsenic (As).................................................................................. 215
5.6 Thuy ngan (Hg) ............................................................................ 229
5.7 Ch (Pb)......................................................................................... 235
5.8 Mangan va cobalt (Mn va Co)...................................................... 252
5.9 Kem (Zn) ...................................................................................... 262
5.10 Nguyen to kim loai khac (Tl, Bo, Mo, Ni, Cr, Mg) ..................... 264

Chng 6: OC TO SINH HOC (TOXIN)
6.1 Khai niem ve oc to sinh hoc....................................................... 281
6.2 oc to ong vat ............................................................................ 282
6.3 oc to thc vat ............................................................................. 292
6.4 oc to do nam moc tiet ra............................................................ 311
6.5 oc to vi sinh vat.......................................................................... 314
6.6 ng dung oc to ........................................................................... 326

Chng 7: CHAT OC HOA HOC
(CHEMICAL ECOTOXICOLOGY)
7.1 Khai niem..................................................................................... 335
7.2 Khai quang diet co - chat oc ien hnh....................................... 336
7.3 oc chat dung moi........................................................................ 336
7.4 oc chat dang ion......................................................................... 342
7.5 oc chat halogen hoa va tac hai .................................................. 343
7.6 oc chat dang phan t .................................................................. 349
7.7 oc chat do phong xa ................................................................... 352
7.8 oc chat trong thuoc la................................................................. 355

Chng 8: CHAT OC TRONG CHIEN TRANH
(TOXIC OF WARFARE)
8.1 Tong quan. .................................................................................... 358
8.2 oc tnh cua chat oc trong chien tranh....................................... 359
585
8.3 Phan loai chat oc chien tranh .................................................... 360
8.4 Chat oc kch thch ....................................................................... 361
8.5 Chat oc tam than......................................................................... 363
8.6 Chat oc than kinh........................................................................ 364
8.7 Chat oc diet cay co ..................................................................... 366
8.8 Chat oc chien tranh qua thc pham............................................ 368
8.9 Vu kh vi trung.............................................................................. 369
8.10 Vu kh hoa hoc ............................................................................. 370
8.11 Vu kh hat nhan ........................................................................... 371

Chng 9: TCH LUY, PHAN XA CUA SINH VAT VI OC CHAT,
OC TO (BIOACCUMULATION, BIOREFLEXTION
WITH TOXICITY)
9.1 Tch luy sinh hoc........................................................................... 373
9.2 S bien oi sinh hoc (Biotransformation)..................................... 380
9.3 C che xam nhap, tch luy, phan ng t ve cua te bao
vi oc chat .................................................................................. 382
9.4 Mien dch cua thc vat vi oc chat, oc to ................................. 389
9.5 Cac kieu sinh thai thc vat chu c oc chat kim loai nang .... 395
9.6 S xam nhap cua oc chat, oc to vao c the sinh vat................. 396
9.7 Tac ong tch luy va bien oi cua oc chat trong c the ngi.... 400
9.8 S bien hoa cua cac oc chat, oc to trong c the ...................... 403
9.9 S thai loai chat oc khoi c the .................................................. 404
9.10 Bien oi sinh hoa cua mot so oc chat trong c the ..................... 406
9.11 Qua trnh tch luy va phong ai sinh hoc cua oc chat
qua day chuyen thc pham........................................................... 407
9.12 Cac sinh vat phan ng lai oc chat kim loai nang ....................... 413
9.13. Cac nhan to anh hng en s phan ng lai cua sinh vat
oi vi oc chat, oc to ................................................................ 415
586
Chng 10: MOT SO QUA TRNH GAY OC IEN HNH
TRONG MOI TRNG SINH THAI (SOME TYPICAL
POISONAL PROCCESS OF ENVIRONMENT)
10.1 Gii thieu...................................................................................... 433
10.2 oc chat o sa lang acid............................................................... 433
10.3 oc chat do o nhiem dau va cac san pham t dau....................... 439
10.4 oc chat t hoat ong cong nghiep............................................. 454
10.5 oc chat t hoat ong nong nghiep.............................................. 456
10.6 oc chat trong nha ........................................................................ 471

Chng 11 OC CHAT MOI TRNG VA BENH UNG TH
(ENVIRONMENTAL TOXICOLOGY AND CANCER)
11.1 Gii thieu .................................................................................... 479
11.2 nh ngha va phan loai benh ung th ....................................... 479
11.3 Nguyen nhan va qua trnh hnh thanh ung th............................ 481
11.4 oc chat gay ung th ................................................................. 483
11.5 Mot so oc chat hoa hoc gay ung th ........................................ 488
11.6 oc to sinh hoc .......................................................................... 507
11.7 oc chat phong xa ...................................................................... 509
11.8 Cac benh nghe nghiep co the gay ung th ................................. 511
11.9 Cac benh ung th chnh va mot so tac nhan lien quan ............... 514
11.10 Mot so bien phap phong tranh ung th do cac oc chat ............ 521

Chng 12. OC TO MOI TRNG VI KHUAN BENH THAN
(ECOTOXICOLOGY OF ANTHRAX)
12.1. at van e................................................................................... 523
12.2. Tong quan cac van e lien quan en vi khuan benh than. .......... 523
12.3. C s khoa hoc ve cau tao, c che hoat ong cua vi khuan benh than...525
12.4. Anh hng cua vi khuan than len moi trng.............................. 541
Thuat ng chuyen nganh oc hoc....................................................... 546
Tai lieu tham khao............................................................................... 571