Văn Hóa Cham

I SNG, L HI, PHONG TC TP QUN CA NGI CHM
Th mc chuyn Vn ha Chm
ch s: Dn tc Chm vn sinh t duyn hi min Trung Vit Nam t rt lu i, tng kin to nn mt nn vn ho rc r vi nh hng su sc ca vn ho n . Ngay t nhng th k th XVII, ngi Chm tng xy dng nn vng quc Chmpa. Hin ti c dn gm c hai b phn chnh: B phn c tr Ninh Thun v Bnh Thun ch yu theo o Blamn (mt b phn nh ngi Chm y theo o Islam truyn thng gi l ngi Chm B ni). B phn c tr mt s a phng thuc cc tnh Chu c,Ty Ninh, An Giang, ng Nai v thnh ph H Ch Minh theo o Islam (Hi gio) mi. ot ng sn xut: Ngi Chm c truyn thng nng nghip rung nc, gii lm thu li v lm vn trng cy n tri. Bn cnh vic lm rung nc vn tn ti loi hnh rung kh mt v trn sn ni. B phn ngi Chm Nam B li sinh sng ch yu bng ngh chi li, dt th cng v bun bn nh, ngh nng ch l th yu. gh th cng pht trin vng Chm ni ting l dt la t tm v ngh gm nn tay, nung trn cc l l thin. Vic bun bn vi cc dn tc lng ging xut hin t xa. Vng duyn hi min Trung tng l ni hot ng ca nhng i hi thuyn ni ting trong lch s. n: Ngi Chm n cm, go c nu trong nhng ni t nung ln, nh. Thc n gm c, tht, rau c, do sn bt, hi lm v chn nui, trng trt em li. Thc ung c ru cn v ru go. Tc n tru cau rt ph
bin trong sinh hot v trong cc l nghi phong tc c truyn.
c: Nam n u qun vy tm. n ng mc o cnh ngn x
Ngh dt th cm ca ngi Chm ang pht trin v thch ng vi kinh t hng ho, phc v ng k cho nhu cu du khch khp c nc.
ngc ci khuy. n b mc o di chui u. Mu ch o trn y phc l mu trng ca vi si bng. Ngy nay, trong sinh hot hng ngy, ngi Chm n mc nh ngi Vit min Trung, ch c chic o di chui u l cn thy xut hin trong gii n cao nin. : Ngi Chm c tr ti Ninh Thun, Bnh Thun, nh t (nh trt). Mi gia nh c nhng ngi nh c xy ct gn nhau theo mt trt t gm: nh khch, nh ca cha m v cc con nh tui, nh ca cc c gi lp gia nh, nh bp v nh tc trong c kho thc, bung tn hn v l ch ca v chng c gi t.
Phng tin vn chuyn: Ch yu v thng xuyn vn l ci gi cng trn lng. C dn Chm cng l nhng ngi th ng thuyn c k thut cao hot ng trn sng v bin. H lm ra nhng chic xe b ko, tru ko c trng ti kh ln vn chuyn trn b. x ngi Quan hmang hi: Gia nhmu h, Chm truyn thng mc d x hi Chm trc y l x hi ng cp, phong kin. nhng vng theo Hi gio Islam, tuy gia nh chuyn sang ph h, vai tr nam gii c cao, nhng nhng tp qun mu h vn tn ti kh m nt trong quan h gia nh, dng h vi vic th cng t tin. C dn Chm vn c phn thnh hai th tc: Cau v Da nh hai h dng Niee v Ml dn tc . V sau th tc Cau bin thnh tng lp ca nhng ngi bnh dn, trong khi th tc Da tr thnh tng lp ca qu tc v tng l. Di th tc l cc dng h theo huyt h m, ng u l mt ngi n b thuc dng con t. Mi dng h li c nhiu chi h. X hi c truyn Chm c phn thnh cc ng cp nh x hi n c i. H c nhng vng c tr ring v c nhng ngn cch r rt: khng c thit lp quan h hn nhn, khng sng cng mt xm, khng n cng mt mm... i xin: Ph n ch ng trong quan h luyn i. Hn nhn c tr pha nh v, con sinh ra u theo h m. Snh l do nh gi lo liu. Gia nh mt v mt chng l nguyn tc trong hn nhn. a chay: Ngi Chm c hai hnh thc a ngi cht v th gii bn kia l th tng v ho tng. Nhm c dn theo o Blamn thng
ho tng theo gio lut, cn cc nhm c dn khc th th tng. Nhng ngi trong cng mt dng h th c chn ct cng mt ni theo huyt h m. h mi: Ngi Chm Ninh Thun, Bnh Thun khi dng nh mi phi thc hin mt s nghi l cng thn nh: cng Th thn n g ti rng. Khi g vn chuyn v lng phi lm l n cy. L pht mc c t chc khi cng cho vic xy ct ngi nh. tt: Ngi ta thc hin nhiu nghi l nng nghip trong mt chu k nm nh: l khai mng p p, l h in, l mng la con, l mng la ra ng. Nhng l ln nht vn l l Bon kat c t chc linh nh ti cc n thp vo gia thng mi m lch.
c: Dn tc Chm c ch t rt sm. Hin tn ti nhiu bia k, kinh bng ch Chm. Ch Chm c sng to da vo h thng vn t Sascrit, nhng vic s dng ch ny cn rt hn hp trong tng lp tng l v qu tc xa. Vic hc hnh, truyn ngh, vn ch yu l truyn khu v bt chc, lm theo. n ngh: Nhc c Chm ni bt c trng mt da Paranng, trng v, kn Saranai. Nn dn ca - nhc c Chm li nhiu nh hng n dn ca - nhc c ca ngi Vit min Trung nh trng cm, nhc nam ai, ca h Hu... Dn v Chm c thy trong cc ngy hi Kat din ra ti cc n thp. hi: Tr em thch nh c v th diu, nh trn gi, thi cp c, chi tr bt mt bt d.
L H
V
C
ch: Ngi Chm c nng lch c truyn tnh theo lch m.
http://cema.gov.vn/modules.php?name=Content&op=details&mid=48
LE HOI KATE CUA NGI CHAM BaLaMon

TS. Nguyn c Ton
at l ma l hi ln trong nm ca ngi Chm B La Mn ti Ninh Thun v Bnh Thun. L hi Kat c ngha knh nh ng b t tin, nhng ngi khut, tng nh n cc v anh hng dn tc (c ngi Chm suy tn thnh thn) nh P R m v P Klong Garai: cc v vua c nhiu cng lao i vi ngi Chm thu xa xa nh kin thit t nc, hng dn lm thy li v sn xut nng nghip. L hi Kat cn c ngha tng nh n ng b t tin bn ngoi (tc bn cha, v ngi Chm theo mu h). Tng t ngha knh nh ng b t tin trong Kat, ngi Chm c l Chabur (vo 15/9 lch Chm) tng nh ng b t tin bn ni (bn m). Chabur ng thi l dp sng knh thn m x s P Nagar v thn ln nht ca ngi Chm. L hi Chabur thng c t chc vi quy m nh hn so vi l hi Kat.
Nhng nghi l chnh ca Kat c din ra ni cc n thp. Ninh Thun, c ba a im hnh l l n th P Nagar ( lng Chm Hu c thuc x Phc Hu, huyn Ninh Phc, tnh Ninh Thun), thp P Rom ( gn lng Chm Hu Sanh, thuc a bn huyn Ninh Phc, cch trung tm th x Phan Rang gn 20 Km v pha ty nam theo ng b) v thp P Klong Garai ( th trn Thp Chm, cch Phan Rang 5 Km theo ng quc l 27 t Phan Rang i Lt).
Theo truyn thng, ngy 1 thng 7 lch Chm l ngy chnh l ca l hi Kat, c t chc ti cc n thp ca ngi Chm. V th, ngy ny cn c gi l ngy ln thp. Tnh theo dng lch, ngy ln thp tng ng vi khong thi gian t gia thng 9 n gia thng 10 dng lch. Nm nay (2004), ngy ln thp nhm vo ngy 13/10 dng lch. n ngy ln thp, ngay t khi tri cha kp sng, khp cc palay Chm (lng Chm) ca ngi Chm B La Mn ti Ninh Thun nhn nhp ting mi ngi gi nhau chun b ln thp (cc thp Chm thng c xy dng trn cc ngn i). n khong 7 - 8 gi sng hm ln thp, y phc ca cc thn vua c rc t danok ln trn thp hnh l. Theo truyn thng, y phc vua Chm do ngi Raglai gn gi v c em n danok vo ngy k trc hm ln thp. Ninh Thun c ba danok: danok vua P R m lng Chm Hu Sanh, danok n thn P Nagar lng Chm Hu c v danok vua P Klong Garai ti lng Phc
6
ng, c ba danok u nm trn a bn huyn Ninh Phc. on rc y-trang (trang phc ca vua) ln thp gm dn c ng sc, cc c gi Chm ma l duyn dng v rc r trong chic o di Chm nhiu mu, cc v chc sc B La Mn Gio v nhng thy l dn gian trang trng trong b l phc bc cnh kiu rc y trang, ni tip kiu rc l cc ng o ng bo Chm v du khch t cc ni quy t v. Ngay khi on rc n va n trc ca thp, cc c gi Chm ph trch ma l lin biu din cc v iu Chm truyn thng cho n cc v thn linh v d l hi Kat. Tip n l nghi thc ry nc trong L M Ca Thp do thy C S (P Dhia) v cc thy B X (Pash) thc hin v nghi thc tm tng (Pamnay Yng) c tin hnh ni tng th (bn trong lng thp hoc ti chnh in ca cc n th). Nhng nghi thc ny xut pht t cc tp tc bn a vn c ngun gc su xa l nn vn minh nng nghip la nc lin quan n thut cu o (cu ma). Y phc vua Chm c P Dhia lm l ban phc v trao cho Muk Paju (B ma l cng ng) mc vo tng vua trong thp th. Sau khi tin hnh nghi thc tm tng, cuc t l bt u. Trong khung cnh trang nghim ti lng thp, ting thy Kadhar k tiu s v ca tng cng c cc v thn ha quyn vi ting kn saranai, n kanhi ro rt v ting trng ginng rn r. Trong khi , trc thm ca thp, cc ph n Chm by bin la lit cc l vt cng thn linh cu xin n lnh, cu cho gia nh mt nm mi an khang thnh vng. L vt c c mn ngt ln mn mn nh: ngnh (d), cm, canh, mn mn, xi, chui, bnh ngt, tri cy . Thi gian cng l trn thp c ko di cho n x chiu v kt thc vo khong 15 - 16 gi cng ngy bng nghi l ng ca thp. Trong khong thi gian t lc m ca thp cho
n khi ng ca thp, tng dng ngi ng o tip tc tun v cc n thp. Ngi ln mang l vt n cu khn c bun may bn t, gia nh bnh an, ha thun hoc dng l t n thn p ng li cu xin; thanh nin nam n cu thn ban cho vn hay, ch tt, ngh nghip tinh thng, tnh duyn mn nng... cc ph n him mun cng tranh th dp ny n thp cu t. Thng thng, nhng ai c nhu cu c bun may bn t, hc hnh tn ti th n cu vi P Klong Garai, mun c sc mnh, uy dng th tm n P Rom, cn mun cu t th tm n vi P Nagar. Sau khi cu khn cng thn linh, mi ngi lu li cht t thi gian cng nhau chuyn tr, ghi hnh k nim hoc sum hp n ung . Khng ch c ngi Chm ln thp, m cn c mt s ngi Vit khu vc ln cn cc thp Chm cng n cu xin, cng bi. Cc du khch thng n ving thp P Klong Garai m t n thp P Rom, do thp P Klong Garai c v tr gn quc l v trung tm th trn Thp Chm, thun tin cho cc loi xe vo st chn i thp. S l mt thiu st ln nu ch n d Kat vo ngy ln thp, bi v theo truyn thng hng nm, trong ngy tip n y phc vua Chm do ng bo Raglai mang t trn ni xung (k trc ngy ln thp), ti lng Chm Hu c (Ninh Phc - Ninh Thun) bao gi cng c t chc ma Chm (ma qut) vi quy m ln. Cc du khch s b chong ngp bi khung cnh honh trng v s uyn chuyn ca hng trm thiu n Chm vi nhng v iu duyn dng ha nhp cng ting trng ginng rn r. Cuc ma din ra di nh nng chy bng gia tra h (khong 12 - 13 gi tra) ca vng t Phan Rang kh hn trong s tham gia c ng ca c ngn ngi. Tip theo tit mc ma Chm l cc hot ng thi u th thao. Bui ti ngy hm , cng ti Hu c, mi ngi s cng d m vn
7
ngh truyn thng Chm thng thc cc iu ma Chm t ma dn gian cho n ma cung nh, nhng ln iu dn ca t c truyn cho n hin i . Kat c ba cp l Kat n thp, Kat lng v Kat gia nh. Nhng ngy tip theo ngy ln thp (Kat n thp), ngi Chm tin hnh Kat lng. Tun t tng lng Chm theo tng nhm n thp t chc cng Kat lng kajang (nh l) ca mi lng. Sau Kat lng, b con ngi Chm tip tc w Lithay (cng ng b) ti gia nh, gi l Kat gia nh. Trong nhng ngy mng tt Kat, ai c vic phi i u xa cng u tranh th tm v mi m gia nh. Ngi ta n thm hi nhau, tic tng, vui chi gii tr Trong nhng ngy din ra l hi Kat, ti cc lng Chm thng c cc hot ng th thao, giao lu vn ngh .
lng dt c truyn M Nghip (thuc th trn Ph Qu - Ninh Phc - Ninh Thun), i khi cn c hi thi tay ngh dt v trin lm cc mt hng th cm do ngi Chm sn xut. Xa kia, ngi Chm n tt Kat trong mt thng, nay c gi gn li trong vi ngy. n d l hi Kat l n vi nn vn ha truyn thng ca dn tc Chm. Kat l dp mi ngi gn gi, gn b, on kt, thng yu nhau hn. ng thi, Kat cng l dp vui chi, gii tr sau mt nm lao ng mit mi. L hi Kat cn l mi trng sng ng trong vic bo lu v pht trin vn ha truyn thng Chm, l mt biu hin gn gi bn sc dn tc ca cng ng ngi Chm, gp phn lm phong ph kho tng vn ha Vit Nam a dng v giu bn sc. http://gilaipraung.com/
oc ao nhng net van hoa Cham

ntc thiu s Chm c khong trn 100.000 dn, xp th 17 trong 54 thnh phn tc ngi nc ta; sng tp trung ng nht 3 tnh Bnh Thun, Ninh Thun v An Giang. Ngoi ra h cn c tr mt phn cc tnh t Nam Trung B n ng v Ty Nam B. Hin nay ngi Chm cn sng ri rc nhiu nc khc nh Campuchia, Thi Lan, Malaysia Nhng nt c sc ca vn ho Chm th hin t ting ni, ch vit, t ngh thut v k thut to dng ca cc ngi thp bng t, cc pho tng bng , n cc sn phm vi thu, dt hoa vn, dt th cm hoc gm v cc vt dng phc v cho cuc sng hng ngy. Ngi Chm c ting ni v ch vit ring ca mnh. Chm Ty cng vi s
duy tr pht trin Hi gio trong vic hc tp gii lut v tm hiu kinh thnh Koran nn dng ch Rp v ch M Lai. Cho n by gi Chm Ty s dng loi ch M Lai kh thnh tho trong vic ghi chp v th t Chm ng th s dng ch Thrah v xem l loi ch truyn thng. Ngi Chm lun t ho v nhng ngi thp Chm-pa c knh xy dng bng t nung c o. Hnh nh v n Chm-pa c xa c chm khc vo cc n thp, trong bc ph iu V n Tr Kiu l mt trong nhng tuyt tc. L mt b phn ca nn vn ho dn tc, kin trc dn gian ca ngi Chm cng c mt lch s v truyn thng lu i. Bn tay v khi c sng to ca dn tc Chm lm sng t tnh phong ph, a dng, gip chng ta thy c s giao
8
lu vn ho, qu trnh pht trin ca tc ngi. Ngi ta cn thy nhiu nt trm tr v cc bc tng bng th hin np sinh hot ca ma v chi nhc dn gian rt sinh ng. Ngi Chm lun mang trong mu ca mnh mt tm hn vn ngh dn tc c bit. Ngh thut truyn thng lun c ngi Chm nui dng, trn trng v lin tc truyn cho nhau t bao i nay. Ma Chm phong ph v c o. Hu nh mi lng Chm c mt i ma ring. Nhng iu ma c xa nht thng c trnh din trong cc l hi. Cc ngh nhn Chm sng tc thm nhng iu ma c sc nh ma chm rng, ma oa p (i bnh nc trn u). Ma qut l iu ma ph thng ca ngi Chm. Khi ma, cc v n dng qut lm o c biu din nhng loi ma khc nhau. Ma bng mang tnh tn gio v cng rt ph bin ca ngi Chm. Trong nhng nt c trng ca ma Chm l ma n nh theo nhc. Dn nhc m cho ma thng gm hai trng Pa-ra-nng v mt kn sa-ra-nai. Nhn chung, v iu Chm-pa nhm ph din v p ca con ngi. Ngi Chm c nhiu l hi trong nm, nh hi Rija, Roya, Ramadan, l Pk Bng Yang, l Kat Trong , l hi Kat l mt trong nhng l hi ln nht ca ngi Chm c t chc thng xuyn vo u thng 7 (lch m) tc l vo trung tun thng 9 (m lch) v thng 10 (dng lch) tng nh cc v anh hng dn tc v ng b t tin. Th cm l ngh truyn thng ca ngi Chm. Thiu n n tui ly
chng, ai cng bit dt vi. Nhng tm khn, ci o lm ra c coi l thc o ca s m ang tho vt ca cc c gi Chm. Ngh dt th cm i hi s t m v kho lo. c mt tm chn, cc c gi phi cn mn ngi bn khung ci t sng n chiu ti vi s nhp nhng, chun xc trong tng thao tc. Ch cn mt mi ch b ri, mt vi s khng cn mn na. Cc sn phm dt ca ngi Chm kh phong ph, p ng rng ri cho nhu cu trang phc, trang sc ca ngi Chm. Vo dp hi h, l lc, trai gi Chm cn trang sc bng cc tht lng do ngi Chm t dt. Hu nh phn ln cc sn phm vi ca ngi Chm khng th thiu cc loi hoa vn trang tr, nht l trn cc y phc c truyn ca cc thiu n. Ngh truyn thng khc ca ngi Chm l ngh lm gm. Lng Chm Bu Trc duy nht c ngh lm gm t lu i. Hu nh gia nh no cng lm, phn ln do ph n m ang. T chic lu ng nc, chic ni t, b khun bnh xo n siu sc thuc, chic c om u rt dng cng vi nhng hoa vn c o ca dn tc. Sn phm gm Chm cn c trao i rng ri vi nhiu vng v nhiu tc ngi khc na. Trong qu trnh nghin cu, chng ta thy rng ngi Chm c mt nn vn ho tht phong ph v ni dung, a dng v din mo. Nn vn ho y c th hin trong nhiu lnh vc, nht l lnh vc kin trc; l kt qu ca qu trnh hot ng c nh hng trong mt thi gian lch s lu di. http://www.nguoicham.com/nc
h th, nh nghin cu vn ha Inrasara nhn nh: S ra i sm ca ch vit to iu kin cho vn hc vit ca ngi Chm pht trin. Chnh ch vit cho ngi Chm c mt nn vn minh rc r v c o mt thi. Xa nay, chng ta bit n s c sc ca vn ha Chm qua cc iu ma ca v n Apsara, s c o ca l hi Rija Ngar, Kat hay s b n ca cc ngi thp c. Tuy nhin, nn vn minh Chmpa xa cn l ngn ng Chm v nn vn hc vit c t rt sm. Tt c ang c gii thiu ti cng chng Th trong trin lm Khng gian vn ha Chm, ti 36 in Bin Ph, H Ni. Chmpa l dn tc c ch vit sm nht ng Nam . Theo cc nghin cu v vn bia c, ngay t th k th IV ngi Chm c ch vit ca mnh. Ting Chm c 65 k hiu v 24 chn ng bt ngun t h thng ch tho ca n . Ch vit Chm cng khng ngng hon thin v pht trin. Theo ng Thp Lin Trng, chuyn gia ngn ng ca Trung tm Nghin cu vn ha Chm ti Ninh Thun: Khong u th k XVII, ch Akhan thrah - ch Chm hin i, thot khi v bc ca ch Phn v c s dng ph bin trong cc th tch c v bia k cn lu li ngy nay. Ngi Chm c c mt k thut lm giy iu luyn v c o, tic l nay tht truyn. Nguyn liu chnh lm giy l l bung (loi l ph bin ti a bn c tr ca ngi Chm), ngoi ra ngi Chm cn lm giy t v cy b c mu trng c, dy v dai, trn mt, t thm nc. Mc vit c ch t v cy akuh rt tt v chng kh, en m, khng bay mu. u bt l u cc que tre vt nhn v v sau s dng u kim loi. Cc th tch c nht bng ch Chm cn li cch ngy nay khong 300 nm. Cc cun sch c t vi trang n vi trm trang giy cha ng ton b vn ha Chm vi cc ch chnh l kinh lut tn gio, ngoi ra cn c cc ni dung v vn hc, trit hc, hng dn nghi l, nhng bi tng ca, lch php, thin vn, phong thy, m nhc, y - dc hc, php thut, t vi - bi ton, gia hun ca Vn hc cng xut hin nhiu trong cc th tch c ca ngi Chm, trong c chp li cc s thi ca n nh Ramayana, Mahabharata, Bhagavata Bn cnh sch c, cc vn bia c chnh l mng quan trng ca vn hc Chm. Cc bia k Chmpa bng ch Phn c vit ch yu theo nhng th th ca n , ni dung nhum mu sc tm linh huyn
10
hoc, li th m miu, vn hoa. Trong cc sng tc vn th, cc tc gi Chm thng s dng nhiu in tch v n d ca vn hc n th hin s hiu bit v thng thi ca mnh. Song song vi n l mt dng vn hc dn gian, vi ca dao, dn ca truyn ming bnh dn gn gi. Ngi Chm khng thch ni v nhng iu thc t, k thut hay vt cht. Tnh a ch , khi qut c th hin r trong tng cun sch. Qua nhng cun sch mng ni v cc nghi l tm linh, chng ta cn bt gp trong mt bi th, mt li chc phc, vi tng, quan im tn gio, trit hc... Ch vit ca ngi Chm c mt thi gian b b ri. T nm 1978 n nay, Ban bin son sch ting Chm xut bn cc cun sch bng ngn ng Chm cho cc lp tiu hc ca con em ngi Chm. Tp ch Sng tc - su tm - nghin cu Chm mang tn Tagalau xut bn t nm 2000, gp phn gn gi vn ha vit Chm. Bn cnh , dng vn hc bng ting Chm bt u hi sinh v pht trin vi cc nh th ng i nh:
Inrasara, ng Chung T, Tr Vigia, Nguyn Ph Hi, Tu Nguyn Nh th, nh nghin cu vn ha Chm Inrasara tham gia bin son gn 40 u sch v vn ha Chm nh Vn hc Chm khi lun, T in song ng Vit Chm, tp ch Tagalau; ng thi l mt trong nhng ngi c cng to dng li vn ha Chm v gii thiu ti nhiu vng. ng nhn nh: S ra i sm ca ch vit to iu kin cho vn hc vit ca ngi Chm pht trin. Chnh ch vit cho ngi Chm c mt nn vn minh rc r v c o mt thi. Qua cc th tch c, chng ta c th nhn thy vn ha Chm l vn ha a vui, chu chi c trong au kh. Hin cc th tch c cng bia k cha c s quan tm tp hp v gn gi ng mc. Sch c vn c lu truyn trong cng ng Chm, nhng do s bo qun th cng khin nhiu cun b h hng. K thut lm giy c o ca ngi Chm hin cha c phc dng bo tn l nhng iu m cc nh nghin cu vn ha Chmpa cn trn tr.
http://www.nguoidaibieu.vn/Trangchu/VN
11
Hin nay ngi Chm Ninh Thun c s dn ng nht (57.137), chim gn 50% ngi Chm Vit Nam. H sng tp trung thnh tng lng palei ring bit v bo lu m nt nhiu tp tc truyn thng nh nghi l, hi h, tc cng t n thp, tc ci g, tang ma, tn ngng, tn gio, lut tc, vn chng, lng nghmang bn sc vn ho ring.
1. Lng Palei Chm: Hin nay ngi Chm Ninh Thun c tt c 22 lng palei thuc 13 x v 4 huyn th (Ninh Phc, Ninh Hi, Ninh Sn, th x Phan Rang - Thp Chm). Trong c phn chia ra thnh hai cng ng: Chm Ahir (Chm nh hng Blamn gio) v Chm Awal (Chm nh hng Hi gio). Mi cng ng tn gio li sinh sng thnh tng palei ring bit. Trong tng s 22 lng palei th c 15 lng Chm Ahir v 7 lng Chm Awal. Mc d l mt dn tc Chm Ahir v 7 lng Chm Awal. Mc d l mt dn tc Chm nhng phn chia ra lm hai nhm Chm, nh hng o gio khc nhau (Ahir v Awal), sng tch bit nhau. Tuy vy hai nhm ny vn cng mang mt c trng vn ho chung. Palei Chm thng nh c trn nhng vng g t cao, xung quanh l rung la v nng ry. Mi palei c khong t 300 - 400 h gia nh, tp hp bi nhiu tc h sinh sng vi nhau. Cc khun vin nh c b tr theo hng Bc Nam. Trong mi palei Chm u c mt n th thn (sang P yeang) v u lng c nh lng (sang palei). Cch palei khng xa thng c mt ngha a (kt, ghr). Mi palei Chm u c n v qun l hnh chnh thn, on Thanh nin, Hi Nng dn Bn cnh cn c Hi ng phong tc (Hi ng gi lng) chm lo cng t v cng vi chnh quyn tham gia gii quyt nhng v bt ng ca cc thnh vin trong lng lin quan n phong tc, tp qun. Palei Chm c lut tc ring gi l adat. Nu
nh Palei Chm l n v c tr c truyn mang tn d ca cng x nng thn th gia nh li l b phn hnh thnh nn c trng y. Gia nh trong palei Chm c t chc theo hnh thi gia nh mu h, bao gm gia nh ln (mngawm pruang) v gia nh nh (m ngawm st). Thnh vin c bn trong gia nh c tnh theo huyt thng bn m. Trong mi gia nh c n b ln tui ng u gi l Po sang (ch nh). Cc gia nh c cng chung mt m sinh ra thng b tr chung nh ca trong mt khun vin. Tng t nh vy, cc gia nh chung mt dng h pha m thng b tr nh ca cng dy vi nhau. Mi dng h c mt tc trng ng u gi l akauk gp. Ngy xa trng tc l n b, ngy nay c thay th bi ngi n ng. Nhim v ca trng tc l qun l cc thnh vin, gii quyt nhng vn thc mc gia cc thnh vin v chm lo, t chc cng t nhng l nghi tn ngng lin quan n tc h. Mi dng h trong lng c phn bit vi nhau bng ngha a ca dng h m (kt, ghr). Mi dng h c mt vt th t gi l Chit atu (Chic Atu l mt loi gi an bng tre hnh hp vung c np y, dng b y trang, cng l ca t tin tc h. Chic Atu ch c em ra ngoi khi tc h c dp cng l). n v c cu cn bn ca h thng thn tc ca ngi Chm l mu h gia tc. Nhng mi quan h bn m l quan h thn thuc v quan trng nht. T tin c th phng l t tin bn m. Quyn tha k ti sn thuc v con gi t. Ph n Chm nm quyn quyt nh trong gia nh. Vai tr Cu (cey) c cao v
12
vn cn chi phi mnh m trong gia nh ngi Chm hin nay.Ni chung sinh hot lng (palei), gia nh (mngawm), tc h (gp tian) ca ngi Chm phn nh m nt ch mu h th hin trn cc mt: s phn ho x hi, quan h v gia nh v hnh thc hn nhn; hnh thi tn ngng; phng thc sn xut v quyn s hu ti sn V vy c ch x hi truyn thng ngi Chm gn b cht ch vi nhau v c vn hnh bng lut tc (adat). H sng trn c s bnh ng, on kt thng yu ln nhau. Cng nhau bo v, lu gi thun phong m tc, nhng gi tr vn ho ca t tin. C th ni lng palei, gia nh ngi Chm l mc xch quan trng, gn lin cht ch vi nhau, to nn mt c cu x hi c truyn bn vng, tr thnh ci ni bo tn v lu gi vn ho Chm, l hi Chm trong sut nhng thng nm thng trm ca lch s dn tc. 2. i sng kinh t: Ngi Chm nh c trn di t min Trung vi c im a hnh l min t hp, ko di v c cu to bi ba vng: Ni - ng bng - Bin c. Kh hu ni y khc nghit, kh m, nhiu nng, t ma. iu kin t nhin, a l mi sinh hnh thnh nn nn kinh t ca ngi Chm. Trong nn kinh t truyn thng ca mnh, ngi Chm c mt nn nng nghip pht trin kh sm. T lu i h bit p p khai mng trng la nc m n nay vn cn cc du vt cc cng trnh thy li trn di t min trung nh: p Do Linh (Qung Tr), p Nha Trinh v p Marn (Ninh Thun). H cn c k thut canh tc rung nc kh cao. Ty theo loi rung nh rung g (hamu tamu), rung ct (hamu cwah), rung su (hamu dhong) m h c k thut canh tc v s dng cc loi gingl a ngn ngy, cho nng sut cao nh loi
ging la chim, la ma (padai bidin, padai halim, paday ia ok, padai kuprok). Do khng phi ngu nhin m ngi Trung Quc v ngi Kinh u du nhp ging la ca ngi Chm m h thng gi l la Chim.Bn cnh lm rung ngi Chm cn l nhng ngi lm vn gii. H trng nhiu hoa mu v cy n tri nh ng, khoai lang, u xanh, u nnh, chui, da, h tiu Nh m dn c c hoa qu v n rau xanh 4 ma. Bn cnh ngh nng, ngi Chm cn bit khai thc nhng khu rng ln c cc loi g mun, trm hng, v cy lm thuc nhum rt c a thch trn th trng. H cng bit khai thc ti nguyn khong sn x h em bn xa. Ngi Chm cn lm ngh bin, h l nhng thy th can trng, l nhng ngi bun bn gii. Nhng chic thuyn bun ca h thng vt bin khi i n hi cng Trung Quc v c mi quan h vi cc nc Java trong thi c trung i. Ni chung kinh t truyn thng ca ngi Chm bao gm c ngh nng, ngh i bin v khai thc rng. Ba hnh thi kinh t gp phn lm cho i sng kinh t Chm pht trin phn thnh v hin nay cn in du n m nt trong l hi Chm. Tuy nhin ngy nay, mt s ngnh kinh t truyn thng b mt i. Hin nay ngi Chm khng cn lm ngh bin. Tuy mt s lng Chm Ninh Thun nh Bnh Ngha, Tun T vn cn sng gn bin nhng h khng lm ngh bin m li quay lng vi bin. a s (khong 95%) ngi Chm Ninh Thun ngy ny sng bng ngh nng, v mt s t lm ngh chn nui v khai thc rng. n nay h vn cn pht huy truyn thng lm la nc v chn nui gia sc, gia cm. Hot ng nng nghip vn l nn kinh t ch o trong i sng kinh t ch o trong i sng kinh t ca ngi Chm hin nay.
http://www.vnptninhthuan.com.vn
13
dng chi cy (Padang paday tuan):
L dng chi cy l l m u cng vic ng ng hng nm ca ngi Chm. Trc khi khi u cng vic cy gieo ngi Chm thng dng ln mt ci chi nh gn rung ca mnh tr ng trnh ma nng v dng c lao ng trong thi gian cy cy. L ny c thc hin trn tha rung tng gia nh. Thy cng l l ng Cai mng (Hamu ia) hoc Ong T( Camney). Ngy cng l l ngy th t hay th by trong tun. L vt gm c 1 cp g, 5 mm cm, ru, trng, tru cau Cc v thn linh c cu cng trong l ny l cc v thn nh thn tri, thn cha (Po yang am), thn m, thn sng (Po patau ia), thn thy li nh P KLong Garai, P Rm v cc v khn hoang tin hin Mc ch l ny, h cu mong cho ma thun gi ha, cng vic cy cy c sung s, ma mng tt ti
L hi cu o
cng la lm ng (Padai dk tian): L ny ngi Chm cng lc la ang dy th con gi. H quan nim hn la cng nh hn ngi. y l giai on quan trng quyt nh v nh hng n nng sut cy la. L ny khc vi l trc l l vt cng 1 con d, 5 mm cm, ru, trng, tru cau Ch t l l thy Kadhar ko n Rabap (n tng t nh n nh ngi Kinh), ng Cai mng (Hamu ia) hoc ng Camney. Cc v thn linh c mi v d l cng tng t nh l va nu trn nhng ni dung hnh l ny phong ph hn, thy Kadhar va ko n Rabap va mi cc v thn v ht v nhng bi thnh ca, ca ngi cng c ca cc v thn m (Po In Ngar) dy ngi trng la, cy cy em li la go cho ngi Chm v ht ngi ca cc v thn thy li nh Po Kluang Garai, Po Rame em nc v cho dn lng ti tiu, trng la.
cng rung lc la nhnh (Iew po Bhm):
Sau khi rung la cy gieo xong khong thng sau th h tip tc lm l cng cho cy la nhnh. L vt cng cho l ny tng t nh l cng dng chi cy. Nhng thn linh cu cng ca l ny ch yu l thn m x s Po In Ngar.
14
thu hoch la (Iew Yang Trun Yuak):
L ny thng din ra vo thng 11 lch Chm (thng 10 m lch). Khi cng l, ngi Chm phi chn ngy tt (ngy th t hoc th by) xung gt la. L ny do ng Cai mng hoc ng Cai p cng (n Bink). L vt gm c 1 cp g, ru, trng, tru cau, xi ch Ni dung cng tng t nh l la lm ng. Khi l cng ny kt thc th ng thy cng bc xung rung, dng li lim ct mt b la khai l ngy gt la. Cch 3 ngy sau rung la mi c thu hoch. B la l c ch rung em v nh trn trn nh n ma sau th em ra cng.
n thp Chm cn c t chc ti cc ca bin. y l l chung cho c cng ng Chm Ahir (Chm nh hng Blamn) v Chm Awal (Chm nh hng Hi gio). Ngy xa, c n thng 4 Chm lch - ma kh hn nng nng th ngi Chm n cc ca bin Lm Ng (x Phng Hi, Ninh Hi) v gn ca bin C N (Phc Dim - Ninh Phc) v ca bin M Tn (M Tng, Ninh Hi) cng l. L Palau sah l mt nghi l tng hp ca cc l thc ngi Chm. y l l cng chung cho cc v thn Chm nh cc v thn Blamn (Yang bimon yang aklak), cc thn Hi gio - Bni (yang birow - thnh alla); thn ni, thn sng, thn bin Cc v chc sc cng l nh tu s Paseh ca nhm Chm Ahir, tu s Acar ca nhm Chm Awal, thy cng tn ngng dn gian nh Kadhar (thy ko n Rabap), thy Mdun (thy v trng Basanng), thy Ka-in (thy bng), Muk Pajau (B bng), ng Cai p (bink), ng Cai mng (Hamu ia) Ring l Palau Sah (cu o) Bnh Ngha (Ninh Hi) c ni dung khc l cu o (Yur yang) cc vng Chm khc. L Palau sah thn Bnh Ngha c ni dung tng t nh l hi ma Rija Ngar (L hi ma tng n u nm). Cn l Palau sah vng Chm c c im chung nh nhau v bao gm cc tiu l nh sau:
la mi ln sn (Da a patai tagok lan):
L ny ni dung tng t nh l cng la lm ng. Mc ch l l t n cc v thn thnh, t tin ph h tr cho h thc la y b. Ni chung qua 5 l nghi nng nghip ca ngi Chm nh trn, phn nh nhu cu sinh trng ca cy la (t lc cy gieo, la nhnh, la m ng n la chn). Mc d y l l nghi t chc tng gia nh nhng li lin quan n ma v ca c cng ng nn n tr thnh l hi cng ng. Ngy nay, k t sau nm 1975 th h thng l nghi nng nghip ny khng cn ph hp na m bin mt.
cu o (Palau Sah):
L palau sah l l cu o lin quan n cu ma, cu nc ca ngi Chm. L c t chc vo thng 4 lch Chm. L ny ngoi t chc cc
Rija harei (l ma ban ngy):
L ny c tin hnh trong mt nh l lm bng tre, mi lp bng tranh hoc bng tm bt, hng
15
mt v pha mt tri ln. L vt gm c 1 con g, 5 mm cm (mi mm c cm, canh c v c kh), 3 mm chui, hai mm tru, ru, trng v 5 mm xi ch. L do Mdun (thy v trng Paranng) v ng Ka-in (thy bng thc hin). c im ca l ny l Mdun v trng Paranng ht mi cc v thn nh thn ni (Po ck), thn sng bin (Po Riyak), thn cho thuyn (po tang ahuak), thn gi rng trm (Po gilau), c bit l thn thy li nh P KLong Garai, P R m Khi ng Mdun ht cc tiu s ca ngi cc cng lao c ca cc v thn th thy bng (Ka-in) ma ph ha trong ting trng Ginng, Paranng, kn Saranai Chm. B con dn lng d l cu cng khn vi v tham gia ma mng.
hin. y l l cng cc v thn Chm n thp (yang Bimon) c bit l cng t thn la (yang apui) cu thn la em li la lm sm chp, my, ma Ni dung l ny tng t nh l nghi t thn la n thp Chm.
rc gy thn ca tu s Acar (Gay bhong):
cng Rija Dayuap (l cng ban m):
L ny do nhm tu s Chm Awal thc hin. Nghi l ny rt long trng, Po Acar v dn lng rc gy thn (Gay bhong) - gy l rao ging kinh ca thnh Mohamach t thnh ng hi gio n ca sng, ca bin cu ma. Nghi thc cng l ny tng t nh l hi Ramwan Chm Awal. L vt gm 5 mm xi ch, chui. Tu s Po Acar c kinh Coran, cu thnh Alla (Pamr) v hng l, dng lng van vi, cu khn cho thnh Alla hiu nghim, ban cho dn lng ma thun gi ha, ma mng tt ti. Ngoi l Palau Sah (L cu o) nh trn, vo thi im ny (thng 4 lch Chm), tng lng ngi Chm cn t chc l hi cu o cho ring mnh, ch yu h cu cng Po Nai (N hong i tu ti ni Ch Bang - Ninh Thun) v l cng Po Riyak (thn sng bin) L ny din bin tng t nh l ma ban ngy (Rija harei) do thy Madun v Ka-in thc hin. L li cun c dn lng tham gia tr thnh ngy hi ca cc palei Chm. Ni chung L Palau Sah l l nghi tng hp ca ngi Chm. L ny khng nhng tp trung cc chc sc, tu s, cc loi hnh tn gio, tn ngng m n cn li ko c dn lng, tng thn v tng khu vc tham gia. Cng vi l
L ny c tin hnh vo lc chiu ti hoc ban m do Kadhar (thy ko n Rabap) v b bng (Muk Pajau) thc hin. L ny c s tham gia ca tu s Po Acar nhm Chm Awal. L vt gm 1 con d, 5 mm cm, xi ch, tru cau, ru trng, bnh tri Thy Kadhar (thy ko n Rabap) ht mi cc v thn nh Po Au loah, Po Bal Gina, Po Cah ya, v thn m x s (Po In Ngar), P KLong Garai, P R m (Vua Chm c suy tn thnh thn thy li), thn ni (Po Ck), thn sng (Po Patau Ia), thn bin (Yang tasik) ng Kadhar ht th b bng ma ph ha
t thn la (cuh yang apui): L ny do tu s paseh thc
16
Palau Sah (cu o), thi im ny cn c l cu o Po Nai, Po Rijak gp phn lm cho l hi Chm si ng hn ln. y l thi im l hi Chm din ra khp ni, t bi trng u lng n mm ni, b sng, b bin l cho lng Chm thc s l ma try hi. Thng t l ma nng nng - ma cu ma, cu nc - ma cu khn cho dn lng khi bnh tt bi sc nng khc nghit ca vng nhit i. Do vy thi im ny l ma din ra nhiu nghi l hi h khp mi no ca lng - Palei Chm.
dn lng, tn cc thn, cc vng cng hng chung p nc tham gia cng l. Tt c b con dn lng cng l vt u cu mong cho tri ban cho ma thun gi ha, khng gy l lt ph hoi ma mng.
t tru (Ngak kabaw yang patau):
chn ngun nc (Kap kraung Halau):
L t tru l loi l nghi cng t ln nht trong h thng l nghi nng nghip ca ngi Chm. L c t chc 7 nm 1 ln. L vt cng mt con tru trng ti ni Trng thuc thn Nh Ngc, Ninh Phc, Ninh Thun. Ngun gc ca l ny theo truyn thuyt k li: Ngy xa khi ngi Chm cha c vua, ng kay Klong, kay Bin mi o t lp bin, ph ni hnh thnh t ai, sng bin cho ngi Chm. Lc x Chm c mt Chn tinh (Rak) t u xut hin i lm vua x Chm. Chn tinh i vua Chm phi np nhiu th thu v np c ngi p. V sau Chn tinh cn i vua Chm np c cng cha. Thy Chn tinh ngy cng gieo tai ha cho dn lng, v cu cng cha ra khi tay Chn tinh. Vua cu xin thn linh ph h cho dn lng v gip vua tiu dit cho c Chn tinh. Vua tp trung dn lng, ra tay chin u nhiu ngy m vi Chn tinh. Cui cng Chn tinh b vua chm u, Chn tinh b git cht, xng cht ng thnh ni mu trng. T s tch , ti lng ny c mt ngn ni Trng, trn ni c mt ci hang su m dn gian gi hang l u v ming ca Chn tinh v ly tn ni l Ck yang Patau (Ni vua cha). T dn lng thot khi tai ha. V sau tr Chn tinh ph hoi dn lng, ma
Sau khi lm l cu o, tri bt u ban xung cn ma cho dn lng cy cy. trnh ma nhiu, gy ra bo lt th ngi Chm cn t chc lm l chn ngun nc. L ny c thc hin cc ca sng ln. L c din ra hai cng ng Chm Ahir v Chm Awal. L ny c nghi thc din ra kh long trng do cc tu s po Acar, Ong bink (cai p) thc hin. Trong l ny, ngoi vic l vt l 5 mm cm v xi ch, ngi Chm cn rc gy l rao ging kinh ca Mohamach (Gay bhong) trong thnh ng (sang mgik) n ca sng. Trong nghi l ny c 9 tu s Acar nhm Chm Awal Chm nh hng Hi gio mc o mu en (aw juk) thc hin l. H c kinh Coran cu nguyn thnh Alla xin ng ma nhiu, gy l lt ph hoi ma mng, nh ca, xm lng. Khi l kt thc tt c tu s Po Acar trn li xung sng lm l t nc v kt thc nghi l. Nghi l ny ngoi chc sc, tu s thc hin cn c s tham gia ca mt s
17
mng, dn lng thng cng tru trng 7 nm mt ln. L cng tru trng do Cai l (Hamu ia), thy Kadhar (thy ko n Rabap), Muk pajau (b bng) thc hin L c thc hin mt ngy t sng n chiu. Trong bui sng, ng Cai l dt tru trng n chn ni Trng v lm l tu trnh vi thn Yang ti tm bi Yang tikuh (thn Chut) bng l vt 3 trng g, ru v tru cau Sau khi tu trnh thn Yang, ng Cai l tr li chn ni Trng, ng Cai l c li khn lm l ty u con tru v xin php thn Yang lm l ct c tru. Nghi thc l ct c tru din ra rt trng th. Trc khi b ct c cng thn, con tru c lm l ty th bng nc thn (nc c pha ct li). Sau tru c but li bn chn v vt ng nm xung t. ng Hamu ia (Cai l) cm cy kim di hng v pha mt tri mc, tay cm 3 tem tru cau v mt nm go trng vung ln tri cu siu cho linh hn con tru. ng Hamu ia cu thnh Alla, thn t, thn ni Trng, thn Chn tinh (Ck yang patau) cho php ng c ct c tru v cc v thn sm cu siu cho linh hn con tru v cc v thn nhanh m n hng l. Ht li cu khn ng ct c tru. Trong lc ct c tru ng Cai l nn th cho n khi huyt tru chy ht v tru tt th trong ting ching v li ht l ca thy Kadhar ko n Rabap. L vt cng thn Yang, thn Chn tinh ni Trng, ngoi tht tru cn c hai con g luc, bnh ch cung (bnh bt go), 2 chn ru cn, trng, tru cau, bnh tri
a im cng l ngoi ti chn ni Trng - ni hnh l chnh, h cn cng ti ni dng tm bi Yang Tikuh mt mm cm, 1 mm tht, 1 mm c bnh (bnh tt, tri cy hoa qu). V cng ti nh ni trng gm: 1 mm cm, mt mm tht tru, 1 c bnh, 1 thau huyt tru. Nghi thc hnh l, thy Kadhar ko n Rabap ht thnh ca mi cc v thn th ng Cai l (Humua ia) nh ching v B bng (Muk pajau) dng l vt. H mi cc v thn nh thn t (Po bhum), cc v thn ni ni trng (Po ck yang patau), thn sng (Po patau ia), thn m x s (Po In Ngar), thn thy li (P KLong Garai, P R m), thn chut ph hoi ma mng (Yang tikuh) L ny c s tham gia ca dn lng khu vc ni Trng, h cng dng bnh tri, cu khn, ma mng to thnh mt l hi mang tnh khu vc. L ny t lu tr thnh phong tc, tn ngng ca ngi Chm. Do c 7 nm 1 ln, ngi Chm t chc l cng tru ti ni Trng. Dn gian Chm c cu tc ng tng nh n tc l trn nh sau: Bilan nm yang tikuh Bilan tajuh yang patau (Thng su cng thn chut ph hoi ma mng Thng by cng thn Chn tinh ni Trng)
http://www.vnptninhthuan.com.vn/SacCha m/Lehoi.htm
18
Trong h thng l hi Chm l Puis, Payak l loi l nghi tn ngng ca ngi Chm c t lu i. y l l hi ca tc h c t chc theo nh k 1 nm, 3 nm hoc 7 nm mt ln. L Puis, Payak l hai loi l khc nhau, tu theo phong tc th cng, h thng th thn m mi tc h t chc l Puis hoc Payak t thn linh. L Puis: L loi l nghi ca tc h cng tr l v tht i thn L rc y trang N thn P In Ngar linh (Ji muk key) - c th l l t thn Po Rame. L ny thng c hin c bt c thng no trong nm v t chc theo nh k 1 nm, 2 nm hoc phi l ngy chn trong thng 3, 4, 5 tr 7 nm mt ln khi tc h lm n c thng 11 v 12 (bilan Puis, mak). V hai thng ny ngi Chm thng c hnh l ma, pht t con chu sum hp. L Puis c t chc ph bin trong ng quan, tin chc cho cc v vua cha tc h thuc cc lng th thp P R m cho nn phi king c. nh Hu sanh, M Nghip, Vnh Thun, V Bn, Hiu Thin (Ninh Thun) Cn cc tc h khc th cng thuc khu vc thp P KLong Garai ( Vinh Ninh Thun) th lm l cng Payak. Tc l y c t xa n nay v tr thnh phong tc, tn ngng ca tc h. C nh th khi n chu k cng l hng nm th tc h phi thc hin nhng l cng trn. Khi n mt chu k cng l Puis ca tc h th trng tc h (akauk gp) c nhim v i thng bo n cc thnh vin tc h v gp tin ca thc hin l cng. Khi iu kin v vt cht v ti chnh th ng trng tc em l vt (tru, ru) n nh thy Kadhar Gru thy t l Puis xem ngy lnh thng tt cng l. Thng thng th l Puis thc
Sau khi c thy Kadhar n nh ngy thng t chc l th l Puis c din ra trong mt nh l (Kajang) trong l Puis c hai loi: Loi nh l khng c lp mi (Kajang mth danah buah) v nh l lp mi (kajang bah bauh). Tu theo tc h c tc cng nh l no th dng theo nh l kiu y. hai nh l ny mc d hnh thc khc nhau nhng ni dung hnh l, l vt hin t u ging nhau. y ch kho t li l Puis c hnh thc nh l mt mi. Trong ngy lm l, t sng sm tc h tp trung ng ti nh c t chc l. Ph n c phn cng nhau chun b l vt nh gi bnh, tru cau, bnh tri Cn n ng th lm heo, g v dng nh l. Nh l khng rng lm (4m x
19
5m), ch yu lm bng tre, v mi th lp tranh hoc tm bt v m mt li ra vo hng ng ty. L vt cng l Puis bao gm: - 1 b y phc n ng (1 ci vy trng, 1 dy tht lng, 1 ci o sah, 1 ci khn i u) v 1 b trang phc n b (1 ci vy trng, 1 dy tht lng, 1 ci o, 1 ci khn i u). Hai b trang phc ny c treo ln trc bn t trong nh l (Kajang). - Ngoi trang phc l, l vt dng cng cn c cm canh, ru trng, c kh, bnh chakun (bnh hp bng bt go), cm ru (tapai thanh) v 3 chn ru cn (ia tapay) v hoa qu Tt c nhng l vt c sp xp theo mm l. Ty theo l cng v thn no m mm l vt c xp trn mm 5 tng, 7 tng, 8 tng hoc 9 tng. Mi tng l vt c sp xp xen k nhau bao gm: bnh tt (pay nung), bnh chakun (kur), bnh trng (pay Chm), c kh (rik), chui (patey) Tng cng tt c 16 mm l, trong hai mm xp 9 tng (kaya salipan), 2 mm xp 7 tng (kaya tajuh), 4 mm xp 8 tng (kaya dalipan), 3 mm xp 5 tng (kaya lim) v vi 5 mm cm (cm, canh, c kh, tht g luc) Tt c mm l vt c t hai bn t (sanai) chnh bn trong nh l. Ngoi nhng mm l nh trn th chnh gia nh l cn c bn t ca Muk Pajau (b bng) - bn t chnh ca nh l. bn t ny c t mt thn hala, 1 khay tru le, khay ru, go l (brah kran) t nc l v chn la t trm. bn tri bn t b bng cn c bn t thy ko n Rabap v bn t ca ch nh (Po sang). hai bn t ny, mi bn c t
mt khay tru, khay ru, bnh tr, chn la t trm. L Puis do thy ko n Rabap (Kadhar) v b bng (Muk pajau) l ch t l chnh. Sau khi vt chun b xong th trong bui sng hm ch nh em l vt tru ru n lm l n rc n Rabap v go l - vt t ca thy Kadhar v Muk pajau. Sau l c tin hnh, b bng khn vi mi thn linh, t tin trong nh trnh l. Sau l lm l cng c kh (ngak yang tachauk rik) v cng 5 mm cm (ieu tam salao lithey). Sau l cng cc v thn t tin trong nh (Po truak patra) th thy Kadhar v Muk pajau bt u cng mi i cc v thn linh sau: Thn Siva (Po Ginr mtri), Thn trong nh (Yang di sang), Thn m x s (Po In Ngar taha), Thn m x s Hamu Mru (Po In Ngar hamu Mru), Thn m x s Hamu Ram (po In Ngar Hamu Ram), Quan vn (Po Par), Vua Chm th k XVII (Po Rame), Vua Chm th k XIV (Po Thun Garai), Quan ph vng min ni (Po Garai phauk), Po Klaung Kasat, Cey Thur (bit hiu thn Po Klaung Garai), Thn Yang in (Po Yang In), Thn rng trm, rng qu (po Tang, Po Galau), Thn sng bin (Po Riyak), Chng trai tr (Po Dam), T tin (Po Trauk, Po Patra). Mi v thn trn khi c mi v d thy Kadhar ko n Rabap ht bi thnh ca, ca ngi cng lao tiu s ca cc v thn. Trong lc thy Kadhar ht bi thnh ca th b bng (Muk pajau) rt ru cu khn v dng l vt. B con d l cng cu khn cho cc v thn linh vui lng hng l vt ca tc h dng cng m ph h tr cho tc h. Nghi thc hnh l cng thn linh v ni dung ht l Puis ny tng t nh nghi l cu cng
20
cc l lin quan n n thp Chm nh l m ca thp (ph bng yang), l hi Kat Tip theo l i thn linh th b bng (Muk pajau) cn ma dng l. Ma dng l ch c thc hin phn t l i thn Siva (Po Ginr Mtri), Po In Ngar, Po Rame. Nghi thc ma cng l 3 v thn va nu trn u nh nhau. Thy Kadhar ko n Rabap ht mi, b bng ma v dng l vt mi v thn mt khay tru v mt ch ru cn. Ch c ma dng l v thn m x s th b bng cn c tc ma dng go, la bng ng tc ma i xung quanh 3 mng go v ma p vo ng la sn trn chiu l bn t. Nghi thc ma l ny ngi Chm cn gi l ma p la. L ma ny ngi Chm nhm tng nh v thn m Po In Ngar - N thn hin thn cho m la, hn la v h cu mong cho c ma mng, i sng m no, sung tc.
nhng ht la n (kaman) ri khp bn t trong nh l ri rt ru xung t ming cu khn: Nghi l cng thn kt thc, cu mong cc v thn trong n thp (yang bimn kalan), cc v thn trong nh (yang di sang) v t tin ph h tr cho tc h sc khe, c ma, on kt sum hp, thng yu ln nhau Sau li khn th nghi l chm dt. Nh l lp tc c d b, nghi l t thn linh - Puis kt thc trong ngy. L Payak:
Nhng iu ma ht theo l nh trn c ha vo ting n C s dng l vt cng thnPklong Garai Rabap, trng Basanng, Ching, nhc g bng g (ngi Chm gi l tm L l ca tc h ch yu l cng v gek). Tt c nhng li ca iu ma y thn t tin (yang di sang) v thn P mang mt m hng trm hng cng vi KLong Garai. L payak do cc tc thuc ting v tay nhit thnh ca nhng ngi cc lng Chm th thp P KLong Garai tham gia l to nn mt nhc l ring bit thc hin nh: lng Phc ng, Cht c sc ca l Puis, Payak m ngi Thng, Hiu L, Hoi Trung (Ninh Chm gi nhc l ny l iu nhc Phc - Ninh Thun) Ching jp Hnh l Payak cng tng t nh l Sau l ma ht kt thc th h t chc Puis l do thy Kadhar v b bng thc l tin a cc v thn hng l v thin hin. gii. L ny ng thy ko n Rabap v L ny ch khc ch l khi thy b bng cng tu trnh vi cc thn linh Kadhar ko n Rabap ht mi v thn l l t i thn ca tc h n y kt Siva th b bng thc hin nghi l th ba thc. B bng ngi rt ru, tay cm
Th mc chuyn Vn ha Chm 21
ht go tri trong l nc, ri b bng i cho n khi 3 ht go tri n gn nhau th dng l tru vt 3 ht go ln. l im bo tc h ny sum hp, lm n thnh vng, may mn. Sau h lm l tht i cm, ru cn nh l Puis va nu trn. Trong l t cc v thn linh trong l Payak, khi cng n thn P KLong Garai - i tng cng chnh ca l ny th thy Kadhar c mt nghi l ring. Khi cng thn P KLong Garai th thy Kadhar ko vt o ln trm u v ht nhng bi thnh ca, b bng dng l vt cm canh, ch ru cn cho thn, ri b bng ma l mng. Ma trong l Payak phong ph hn l Puis. Ngoi l ma mng (tamia n), dng p la (tammia jaup paday) cn c ma ngm la (tamia jauk apaui), ma thot y (tamia halang halaup), ma mng ht la (tamia n kaman), ma cho con n (tamia crauk lithey ka ank), ma ru con (tamia dai ank) - Nghi thc ma mng v ma p la tng t nh l Puis. - Ma ngm la: l mt iu ma ca b bng, tay cm 3 cy nn thp sng ri ngm la vo ming. Khi b bng ngm la vo ming m nhn nhy th thy Kadhar ko n Rabap v ngh nhn khc v trng Paranng, nh ching dn dp Khi b bng ma v ngm tt 3 nn la thp sng th ma l ny kt thc. - Ma thot y: thc hin iu ma l ny ngoi b y phc mu trng m b bng mc ang hnh l, th b bng cn mc chng ln thm mt ci vy mu en. Khi ting nhc l ct ln th iu ma bt u. B bng tay cm hai u vy en va mc, va lm ng tc m
vy ra. B bng c lm ng tc cm hai u vy ma na kn na h; nhy ma trc bn t dng cng thn linh. Nghi thc ma mc vy na kn, na h nh trn ngi Chm gi l ma thot y (tamin lang halaup). - Nghi l ma mng ht la n: Bt u iu ma Mng ht la n. B bng nm di trn chic chiu c (ciew ang) t chnh gia nh l, u hng v hng ng. Bn cnh b bng nm c t mt chn nc l, trong c 3 ht la n v mt chn ru cn. Khi vo l ma th b bng ngm nc phun vo bn t 3 ln ri ma mng theo ting n Rabap, ting trng Paranng v ting Ching l. - Nghi l ma cho con n: L ma ny do b bng v v s ca tc h thc hin. Chun b l vt ma cho con n bao gm: mm cm, canh, c, g luc, chui. Sau khi l vt chun b xong th b bng v v s ngi vo bn t. Trn vai b v s c eo mt chic vy trng ngang ngc tng trng cho tc iu con. Lc vo l th b con d l rt ru khn vi t tin thn linh cho tc h con n chu ng. Thy Kadhar ko n Rabap ht bi l cho con n. Trong lc Kadhar ht l th b bng lm ng tc cho con n. u tin b bng ma cho con ung nc, tip l xc ming cho con bng nc mui. Sau l cho con n cm vi c, i g v cui cng l tri chui. Tt c l vt b bng b vo chic vy trng m v s ang eo trc ngc. V chic vy eo tng trng cho con. Sau l cho n th b bng ma mng. - Ma l ru con: Ma l ru con do v s (Muk Rija) thc hin. Bt u vo l ny th nh l c tho g trng u nh l. phn trng ny h treo mt
22
tm vy trng lm vng ru con. Khi vo l b bng ngi vo bn t rt ru khn vi v v s ng bn cnh chic vng v treo bng vy trng lm ng tc ru con theo ting ht bi ru con (duah dai ank) v n thn m Po In Ngar do thy Kadhar ko n Rabap ht y l iu ma l cui cng trong h thng ma i t thn linh Payak ca tc h. Cng tng t nh l cng i thn linh - Puis trnh by trn, l Payak ny cng kt thc l bng nghi thc l tin a cc v thn linh v li thin gii (palau yang). L t tru tc h ti thp P KLong Garai: T xa xa ngi Chm cn c tc l t tru, tc gi l Kabaw akadang khun salao t i thn linh. L ny do mt h tc thc hin. Hin nay h cn cng t tru 7 nm mt ln. L ny tng t nh l cng i thn linh Payak. Ch khc l cng tru nng nguyn con v phi cng ti mt rp l gn chn ni thp P KLong Garai. Hnh l t tru ngoi ni dung ma ht, n cn c nghi thc l nng tru nguyn con khing ln dng cng ti thp P KLong Garai theo nghi thc l cng nh l m ca thp, l hi Kat L ny cng do thy Kadhar v b bng thc hin. Tm li: L t tru ny cng nm trong loi nghi l cng thn linh ca tc h nh l Puis, Payak. Nhng l nghi Puis, Payak l loi nghi l ca tc h ph bin hn. L Puis v Payak l ngy hi ca tc h - Ngy l hi mng c ma, mng con chu y n, no m, biu hin s giu sang ph qu ca tc h m lm l t n v tht i thn linh. Loi hnh l hi ca tc h ny cn cha ng nhiu
du n v vn ha, tn ngng bn a c s c trc khi ngi Chm tip nhn, nh hng loi hnh tn gio Blamn v Hi gio. Chnh l nghi ny l tin hnh thnh nn nghi thc l cng t n thp Chm. Tn ngng y th hin hnh thc t l, ni dung t l. L Puis, Payak do thy cng l Kadhar v Muk Pajau thc hin, khng c tu s Paseh v Acar tham gia. Vn ha, tn ngng bn a y cn th hin du n c s nh tc th cng t tin, tc lm nh mt mi, tc n la n, la rang, ung ru cn l biu hin li sng ca c dn tin nng nghip mi thot thai t ngh sn bn v hi lm. c bit h thng l ny, c ngh thut ma dn gian Chm nh ma mng, ma p la, ma ngm la, ma ht ru con Tt c nhng iu ma ny ch mi dng li nhng ng tc n gin ca ma c in nh ng tc nhn nhy c tay, bn chn, i, ng, ngi Cng vi ma l nhc l Puis, Payak cng vy. Nhc y ch l nhc c n gin nh n Rabap, ching, nhc g bng g (tm gek), c c ting v tay vi khc thc n gin mang tnh c in. Tuy vy, c ma v nhc l Puis, Payak chnh l tin , l con ng manh nha hnh thnh v nng cao loi hnh ma qut Chm v nhc l trng Ginng, Paranng v kn Saranai Chm sau ny. y chnh l loi hnh ngh thut ma nhc c in mang tnh bn a ca dn tc Chm rt qu gi c trc loi hnh ma qut Chm v nhc l trng Ginng, kn Saranai hin nay. Chnh n l ci r, l nn tng, l phn hn gp phn quan trng hnh thnh nn kho tng ngh thut ma ht c sc, t thm nhng sc mu rc r cho l hi Chm.
http://www.vnptninhthuan.com.vn/SacCham/Lehoi01.htm
23
NGI CHM C MT LNG NGH C

TS.Phan Quc Anh hng nh nghin cu lch s vn ha thng rt quan tm n gm. H i khai qut khp ni, bi l gm l mt ngh rt c ca loi ngi. Thng qua nhng hin vt, di ch gm, ngi ta c th nghin cu c con ngi v x hi trong qu kh. Dc theo quc l I, cch thnh ph Phan Rang Thp Chm khong 7 km v pha nam c lng Chm Bu Trc. y l mt lng ngh c, nhng ngi Chm y ang sn xut ra nhng sn phm gm c bng phng php ti c. Trong lch s, nhng ngi ca nn vn ha ng sn cch y hn 2000 nm bit s dng bn xoay lm gm. Cn lng Chm BuTrc, bc vo th k 21, nhng ngi Chm y vn hng ngy lm gm khng c bn xoay. Ngi th lm gm vn phi i vng quanh, xoay theo gm ang lm. l mt phng php th cng ti c vo thi tin ng sn i Vit. Nhng sn phm gm Chm Bu Trc th sao? Anh em Trung tm nghin cu vn ha Chm Ninh Thun thng ni vui, by gi ch cn ly vi mnh gm Bu Trc em ra chn Bc Ninh hay H Ty, Ngh An hay Qung Namv.v.. Sau li o ln v lm thng bo khoa hc, a tin v vic pht hin mt nn vn ha c. Trung tm s li tha h m t chc hi tho, cc nh kho c tha h cng vic nghin cu. l ni vui, nhng trn thc t, trong lch s, sn phm gm Chm ca dn lng Bu Trc tng c cc thng gia bun bn thng thng vi cc nc trn th gii bng nhiu con ng khc nhau. Gm c Chm c tm thy khp nhiu ni trong v ngoi nc. Sn phm gm Chm sn xut ra hin nay lng Bu Trc vn khng khc g my so vi hng vi nghn nm trc y. C gm th v c c gm mn Ngoi vic khng c bn xoay, l nung gm ca ngi Chm hin nay cng rt c. l kiu nung bn l thin. nung ca gm Chm hin nay cng vn ch di 1000 0C. Vic tiu th sn phm th sao? Hin nay Ninh thun c 22 lng Chm vi khong trn 60 nghn dn v ch c mt lng lm gm l lng Bu Trc. Ngi Chm vn s dng nhng sn phm gm do mnh sn xut ra. Khi c hi ti sao khng dng dng bng nhm, bng nha cho thun tin? B con Chm tr li rng gm nu cm cng nh thc n ngon hn, ng nc v nu nc ung ngon hn, gi c li r hn. gm Chm hin nay vn c ch i bn khp ni. Ngoi nhng dng nh chum, vi, ni niu, ch, chu v.vnhng sn phm khc nh bp l nu than, l lm bnh Cn, bnh Xo vn d tiu th c th trng trong v ngoi tnh.
24
Tuy nhin, lng gm Chm vn ch ni ting trong lnh vc nghin cu vn ha lng ngh th cng. Chnh phng php th cng ca lch s li khng p ng nhu cu kinh t th trng hin nay. Do phng php th cng nn tn rt nhiu cng lao ng dn n gi thnh cao. Mu m sn phm khng c i mi. Vic tiu th sn phm ngy cng kh khn do hng tiu dng bng nhng nguyn liu khc nh nhm, nha ngy cng phong ph, mt phn li b t thng p giv.v..y chnh l nhng nguyn nhn dn n nhng lo ngi v s tn vong ca mt lng ngh c hng nghn nm tui. Trc y, lng Bu Trc c hn 300 h lm ngh gm, nay ch cn c gn 70 h. Nhng h ny hin nay cng ch sn xut cm chng do hng gm ngy cng kh tiu th, gi c ngy cng r. Nhiu h u t sn xut cng nhiu cng l. Cc h dn chuyn sang trng la, trng nho c li hn. Ngh gm ngy cng b coi nh. Nguy c bin mt ca mt lng ngh c hng nghn nm tui ang hin hin. Nguyn nhn t u? Ha s ng Nng Th, ngi tr nn ni ting nh nhng tc phm ngh thut lm t t gm nung, cng l ngi dn lng Bu Trc, tm s: Bo ch, cc nh nghin cu khoa hc, cc nh vn ha ai cng ca ngi lng gm Bu Trc, coi Bu Trc l mt lng ngh truyn thng ni ting ca nn vn ha Chm chng ti.Th nhng chng ai quan tm n s sng cn ca n, nh nc khng u t, cng khng h c mt chnh sch no bo tn lng ngh. Cc c gi trong lng rt lo lng, ngh lm gm ang b tht truyn tng ngy. B con lng ngh Bu Trc chng ti ch mong c s quan tm ch o, nh hng ca nh nc lm sao duy tr c lng ngh. Vic duy tr lng ngh truyn thng gm Chm khng ch c ngha v mt kinh t m cn c ngha ln v mt bo lu vn ha dn tc. Ngi Chm c mt nn vn ha phong ph, a dng, trong gm Chm gp phn rt ln trong vic nghin cu lch s vn ha Vit nam ni ring v lch s vn ha ng Nam ni chung./.
http://www.nguoicham.com/nc/
25
KHNG GIAN VN HA CHM GIA LNG H NI

n tc Chm, xa kia l c dn ca Vng quc Champa c, c mt nn vn ha dn gian c o v c sc c gi gn cho n tn ngy nay. Khng Gian Sng To Trung Nguyn s gii thiu mt Khng gian vn ho Chm gia lng H Ni. Trin lm s khai mc ti 36 in Bin Ph-H Ni vo chiu 28/5 v c trng bi ti ht ngy 11/6/2010. Dn tc Chm, xa kia l c dn ca Vng quc Champa c, hin c khong 20 vn ngi, nhiu nht Ninh Thun - 85.000 ngi, v Bnh Thun - 37.000 ngi. Ngi Chm theo ch mu h, sinh hot hng ngy vn gi np truyn thng vi cc l hi dn gian rt c sc. Rija Ngar (vo u nm Chm lch, tc thng 4 Dng lch) v Kat (Tt Chm, vo thng 7 Chm lch, tc thng 10 Dng lch) l hai l hi quan trng hn c. Ngi Chm bit s dng ch vit t kh sm. Bia V Cnh bng ch Sanskrit Nha Trang (nm 192 sau Cng nguyn) v bia ng Yn Chu (cui th k IV) l minh vn bng ch bn a c mt sm nht trong khu vc. Ngn ng-ch vit pht trin thc y vn hc Chm pht trin theo. Song hnh vi vn hc bnh dn nh tc ng, ca dao, truyn c l nn vn hc vit c mt t rt sm: vn bi k, s thi, trng ca, th th s, th trit l, gia hun ca Mc d tht tn nhiu, nhng ngy nay ngi ta vn c th tm c mt s tc phm, nh nhng cun sch 150 nm tui ti trin lm Khng gian vn ho Chm ln ny. c bit, ngi Chm rt gii ngh th cng, ni bt nht l ngh gm v dt th cm. Ni v ngh gm, hin cn hai cng ng Chm cn gi ngh ny l lng Bu Trc (Ninh Thun) v x Phan Ha (Bnh Thun). t st trn ct mn c nhi nhuyn thnh hnh qu b t ln bn k (ch khng phi bn xoay); ngi th va i git li va dng tay to khi t thnh dng c bn. Hoa vn trang tr gm Chm kh n gin, thng l hnh sng hay hnh con thoi, c to bng que nh, rng lc hay v s... Sn phm gm c phi kh c trong nh v ngoi nng, trc khi em nung bng ci, phn tru b kh, rm r Sau 2 - 3 ting, ngi th dng so mc sn phm v dng mu thc vt chit t da cy sng, tri th to mu cho gm ngay khi gm cn nng. Do nung bng nhiu nguyn liu khc nhau, la tp khng u, nn khng c hai sn phm gm Chm no hon ton ging nhau.
26
Trc y, gm Chm gm ba nhm: gm nu (ni nu cm, ni nu canh, trch kho c, bp l,); gm ng (khng ng go, lu ng nc, ng...); v gm dng trong sinh hot chung. Ngy nay, nh bit to nhiu mu m mi, gm Chm khng ch l mt hng tiu dng t cung t cp na m phn no tr thnh hng m ngh, nhng k thut sn xut vn khng thay i. Khng gian vn ho Chm t ho gii thiu vi ngi xem hn 50 sn phm tiu biu cho gm Chm xa v nay. Vi ngi Chm, dt th cm l ngh m truyn con ni. Ngh ny hin vn l ngun sng ca c lng M Nghip (Ninh Thun), mnh t vn vt t thi Vng quc Champa c m tn cn tm thy trong bi k. Khong thp nin 50 tr v trc, ngi Chm thng trng bng ly si v dng l cy, v cy to mu, cn ngy nay, cc nguyn liu t t si cho n thuc nhum u c mua sn. Trn nn vi a thch l mu en hay , ngi th Chm dt nn cc loi hoa vn rt phong ph v c o: c hoa vn c b tr trn ton mt vi, c hoa vn chy song song vi nn si dc, cng c hoa vn hnh ng vt cch iu nh rng, phng, chim tro, cng Trong x hi Chm, c th phn bit mc sang hn ca mt ngi ch qua hoa vn trn y phc. Nh ph n Chm thuc tng lp trn th mc y phc c hoa vn chim tro hay chim phng..., cn ph n tng lp di th mc y phc c hoa vn dy rng n vi Khng gian vn ho Chm, ngi xem c c hi thng lm nhng mu hoa vn th cm Chm c xa v nguyn bn nht. Trin lm cn c s tham gia ca ngh nhn Thun Th Tr, danh hiu Bn tay vng th cm Vit Nam, cng tham gia hnh trnh gii thiu vn ha Chm. B l ngi c cng su tm hn ba mi hoa vn nn tng nh tht truyn v t cch iu ra khong nm mi hoa vn khc. Cng ty Dt may th cm Inrahani do b thnh lp l cng ty th cm u tin v duy nht Vit Nam, chuyn ch tc hng th thnh cc sn phm phc v cuc sng nh vy o, ti xch, v, tht lng, khn tri bn , gp phn a th cm Chm c nhiu ngi bit n hn. Ti trin lm, b s k nhng cu chuyn th v v vn ha Chm thng qua phn trnh din ngh thut dt th cm v nhng iu ma ca mnh.
http://www.hanoimoi.com.vn
27
Huyen b TET ngi Cham

gi Chm c ba ngy Tt trong nm cng nhau t hp li tng nh cc v thn linh, t tin v t chc nhng hot ng vui chi gii tr. Cui thu, khi ma mng thu hoch xong, theo lch ca ngi Chm l ngy 1 thng 7 (tng ng vo khong cui thng 9 Dng lch), cc lng Chm li rn rng vui Tt Kat. H thc chuyn di vt vua Chm Theo ng Ph Trm Inrasara, mt nh nghin cu vn ha Chm, hi vin Hi vn ngh dn gian Vit Nam: Trc y, ngy Tt ca ngi Chm l mt dp l khc c tin hnh vo u thng t (lch Chm). y mi l ngy l c ngha xua ui ci xu ca nm c, n mng ci may mn ca nm mi. Tuy nhin, do quy m ca l hi Kat ln hn, li c thm phn ln thp tin hnh cc nghi thc, nn l Kat c bit n
Kate
cua
nhiu hn v tr thnh ci Tt ln nht ca ngi Chm trong nm. Nhng c gi ngi Chm k li: Ngy trc, l hi Kat c th ko di n na thng, nhng ngy nay c rt xung ch cn ba ngy. Ngy u tin dnh chun b qun o cho cc thn linh. Ngy th hai rc qun o ln thp cho cc thn. Ngy th ba, dnh cho cng t thn lng v t chc tr chi, cng t ti gia nh. Nh nghin cu Ph Trm cho bit, theo truyn thuyt, ngi Raglai vn l con t ca vua, l em ca ngi Chm. Trong thc t, qua nhiu ln tri qua thng trm trong hng trm nm lch s, cc v vua ngi Chm phi nhiu phen lnh nn. Khi ri qu nh lnh nn, khng mun thp b hoang ph nn phi gi li vng min, m mo, qun o cho ngi Raglai, vn l tc ngi sng min ni, trong cc bn lng c ng
ln him tr ai c nh trm cp cng kh thc hin c. Hng nm, c trc ngy khai hi mt hm, ngi Raglai li t bun lng trn ni, rc cc di vt xung lng Chm. Trc l hi chnh mt ngy, c hai dn tc cng lm l rc y phc v n th trong lng. L thnh y phc gm cc tit mc n ht ca ngi cng c ca cc vua, dng l vt v khn mng thn ko di n khuya mi chm dt. Sau l hi, di vt li theo h v bo qun, th cng trong mt ngi nh ring. Qua nhiu i, ngy nay vn cn nhiu bo vt ca cc v vua c gn gi nh o, tht lng... "n hn li ln", ma Tt Kat nm sau, anh em ngi Chm - Raglai li cng nhau sum hp. Cng mt s ni, tc l ny khng cn. ng Ph Trm k li cu chuyn chnh ngi lng qu hng ng: Lng Chm Chakleng, x M Nghip, th trn
28
Phc Dn, huyn Ninh Phc, tnh Ninh Thun. Trong lng c n th mt v tng ti ngi Chm nhng y phc ca v tng li c gi mi ti mt lng ngi Raglai trn o Krng Pha (thuc huyn Ninh Sn, cch khong 30km). Hng trm nm khng sao, n mt ma Kat gn y, ngi Raglai ca lng sau l hi xin vi cc gi lng c gi li y phc cho c n lng Chm lun v ngi lng Raglai cng h vi ngi Chm n nay u khng cn nh, khng c iu kin i li hng nm. Ma kat nm sau , l hi lng qu ng Phc Trm vng bng o xanh ca ngi anh em Raglai. L Kat - bc tranh nhiu sc mu T 5 gi sng ngy l chnh, dn lng Chm bt u lm l xin rc y phc t n th lng ln thp Chm. Trong khi v c s (P Dhia) lm l khn ti n th lng, on rc gm cc thy trong ban t l, dn nhc ngi Chm v ngi Raglai, cc nam thanh nin khing kiu, cc
thiu n trong i ma... ch sn trc sn n th lng. ng 7 gi sng, sau mn trnh din ca cc thiu n vi tit mc va ma qut va i bnh hoa trn u m bnh khng h ng nghing, l rc y phc t lng ln thp bt u. i u on rc l c T quc v on nhc cng ngi Raglai, tip n l cc thy trong ban iu hnh. Kiu t y phc ca cc thn c h tng xung quanh bi cc bc trng, lng che nng, c l hi v i thiu n ma qut. on ngi gm dn lng v khch thp phng ko di theo sau trn ng lng dn ln thp Chm trong ting nhc do i nhc l va i va c hnh. C sao vng ca c T quc, o tm np xanh ca ngi Raglai, o trng khn ca n ng ngi Chm v mun vn sc ta ca trang phc truyn thng ph n Chm to thnh mt bc tranh khng l nhiu mu sc. Ti cm thp chnh ca tnh Ninh Thun,
qua on ng khong 4 km t thn Phc ng ti khu vc thp Poklong Garai, i rc l cn phi leo qua hng trm bc thang dn ln chn thp. Hng vn ngi dn a phng v khch du lch i sn on rc l t di chn i. Nhng huyn b nghi thc
L Kat cun ht khch thp phng ti tham d khng ch ngm nhn bc tranh sinh hot cng ng nhiu mu sc, khng ch v nhng iu ma huyn o ca cc v n hay ting kn saranai, ting trng ginng bp bng... Kat cn huyn o vi nhng li khn nguyn, nhng nghi thc hnh l c o v y cht huyn b. Trn sn thp hng v pha thp chnh, sau phn tng qu v chc mng ca chnh quyn a phng, s l phn trnh din iu ma qut ca cc thiu n ngi Chm v cc nhc cng Raglai trnh din iu nhc dn tc. Kt thc phn ma ht, l cng xin php
29
thn Siva cho m ca thp c c hnh vi l vt l ru, trng, tru cau v nc thnh (nc pha trm). c xong nhng li cu khn bng ting Chm, mt v trong ban t l ht l nc thnh ln ph iu thn Siva trn vm ca thp, xin php c m ca thp ban t vo hnh l. Theo quan nim ca ngi Chm, n thp l ni tr ng ca thn linh, v vy trong l hi ln nht trong nm ny, phi c nghi thc tm cho tng. Nc thnh c vy ln mnh tng, trong khi nhng ngi xung quanh nhy ma, ht v hng nc r t tng thn rt xung bi ln c th mnh cu may mn. Ban t l tip tc c hnh bui l vi cc nghi thc tip theo l mc y phc cho tng, i l vi nghi thc dng l vt, l t, l ban n. Trong tt c cc bc hnh l, u c c trng l thy c s c kinh, thy ko n ht cc bi ht ln lt mi cc v thn v chng gim d l (tng cng c khong hn 30 bi ht trong bui l tng ng
vi li mi hn 30 v thn), b bng th rt ru, dng l vt ln thn linh. Trong khi , b con ngi Chm pha ngoi thp cng by cng ra trn bi c cng t, cu mong thn linh ban cho mt nm mi ma thun gi ha, ban cho gia nh v ngi thn c may mn, khe mnh... Tuy nhin, nhng nghi thc bn trong thp nh nu trn ch c cc gio s trong ban t l chng kin v m t li cho ngi khc bit, ch cha tng nh nghin cu, hay du khch no c chim ngng. V vy, cha tng c bc nh hay cun video no c thc hin trong cc thp Chm ni th cc v vua. "Ngay c n ti l mt ngi Chm, li l mt ngi nghin cu vn ha, nhng khng phi l ngi c nhim v nn cng cha ln no trong i c chim ngng pha bn trong thp Chm, d nhiu ln nn n c vo bn trong", ng Ph Trm ni.
Cng theo ng Ph Trm, cc gio s ngi Chm thng "giu ngh", v vy khng t nghi l, tp tc k b ca ngi Chm hoc khng c gii thch, hoc dn mai mt. ng nu ra mt v d: "Khng t trng hp, cc gio s khi khng c ngi k tc th tri sng hng trm cun kinh sch qu. V theo quan nim ca h, sch l ca thnh thn, nu gio s khng dng na th phi th tri sng tr thn linh". Nhiu th k trc, sch "i Nam nht thng ch" vit: "Tc Chm th hng nm c thng 10, tc nh thng ging ca Kinh l Tt. n k th sm c bn cng tin t, hi khch kha bn b". Nhiu th k sau, nhng phong tc ny vn c ngi Chm gi vn nguyn
Mai Minh
http://giadinh.net.vn/200902 05020223239p0c1023/huyen -bi-tet-kate-cua-nguoicham.htm
30
L HI RAMWAN CA NGI CHM HI GIO

nh Hy
ng nm, c n cui thng 8, sut thng 9 (thng Ramadan, tnh theo lch Hi gio, trong bi vit ny th hin ngy thng theo lch Hi gio), ngi Chm Hi gio t chc l hi Ramwan. Theo cc s liu, Hi gio du nhp vo ngi Chm sau th k X. Qu trnh li gp tn ngng bn a th Mu (P In Ngar) v Blamn gio trc , nn c nhng bin i v l nghi cng knh so vi cc vng Hi gio khc ng Nam , Trung , Trung ng... v Hi gio c ngi Chm gi l o Bni (c), cn nguyn mu gi l o Islam (mi). Tm hiu su l ny th y l thng nhn n, chay nim ca cc tu s Hi gio v l dp tn ngi Chm Hi gio cng gia tin tng nh ngi thn mt, ng thi t chc ca ma nhc dn gian vui hi tt c cc lng Chm Hi gio. Theo thng k hin nay, lng Chm Hi gio, ti tnh Ninh Thun c 08 lng. Ti tnh Bnh Thun c 07 lng. Ngoi ra cn vng Chu c, Chu Giang (tnh An Giang) v ti qun Ph Nhun thnh ph H Ch Minh. Nhn chung cc lng Chm, l hi Ramwan din ra trnh t nh sau: 1. To m: vo nhng ngy cui cng ca thng 8, tn Chm mc trang phc truyn thng mang theo l vt, tr em xch nc i n cc ngha
a (ghurrk) to m v cng. Nhng tu s Hi gio ch l, cu kinh Coran bng ting Rp, v ph t vy nc thnh ln tng vin (bia m). Mi dng h c mt ngha a ring, tt c thnh vin trong dng h u knh cn cng bi, cu khn mi t tin v hng ma Ramwan vi con chu. Kt thc phn cng, mi ngi m u di bia mt ming tru. Ngi Chm Hi gio c tp qun khi cht, chn u quay v hng Bc, nghing mt v hng Ty. Trn ngi m c 2 vin . L to m v cng knh c xem nh l s hnh hng ca ngi Chm v vi t tin, ng b. 2. Cng gia tin: sau phn to m v cng mi, h v nh, gia ch chun b mt ch trang trng trn ging hoc phng, tri chiu mi by tru cau, tr, hoa qu (ch ny chnh l ni t tin v ng). Khi l vt v ngi phc v chun b xong, v ch l l thy Achar (1 chc sc Hi gio), hoc ngi thng hiu, thuc Kinh thnh lm l ty trn. Mi ngi chnh t trang phc. V ch l khn nguyn v v ba, ton gia nh bt u cng. L vt cng thng c 2 loi c chng ln cc mm c chn cao l: mm l ngt gm: bnh tri, ch v mm l mn c cm, canh, c, tht d, g, v tru cau, trm hng (tn Hi gio king n tht con heo, con dng, king ung ru).
31
Tun t, l vt c dng nhiu t, mi t 2 mm thc ngt v thc mn v gia ch khn mi tn 1 v thn, v t tin v cu ph h cho ton gia tc, ton lng xm, tn . Trong nhng ngy ny, v phn hi, tu theo kh nng cc lng c t chc vn ngh dn gian, thi dt vi, i nc, thi cy bng b, cc tr chi th thao... to ra khng kh vui nhn bc vo thng chay tnh. y l dp thu ht ng c mi ngi, mi dn tc khc n chung vui, c nm mi lng thu ht hng ngn ngi i l hi. 3. L chay nim: Cui ngy 30 thng 8, cc chc sc Hi gio vo hn trong Thnh ng n luyn kinh Coran v chay tnh. Lc ny ng o tn i mm l vt n Thnh ng d khai l Ramwan. K t y, cc chc sc , sinh hot trong Thnh ng 1 thng. Mi ngy m h cu kinh 5 ln vi nhng quy tc cht ch. Trong vng 1 thng ny, c 4 ngy th 6 lm l cu kinh, ging kinh v 4 m th 5 va cu kinh va cu nguyn t tin bng nhng bi ring. Tc l trong thng chay tnh Ramwan l: 15 ngy u tn trong lng hon ton khng c php st sinh, cc gia nh khng c cng knh (theo quan nim t tin cng ang chay tnh). Ch n ngy th 15, sau khi lm l Muk trn, tn mi c php
st sinh v cng t tin trong lng. n ngy th 20, ngi ta lm l n trn, l vt v hnh thc cng nh cc l khc, song sau l ny, tn bn ngoi dng go vo Thnh ng vi ngha hnh hng n Thnh a La Meca, b th ngi ngho... n m th 30, thn nhn cc chc sc Hi gio em phn go c chia t Thnh ng v nu cm rng sng hm sau dng ln Thnh ng, phn cn li mi tt c mi ngi trong lng cng n n. Thc phm c trng, mui m... Sng ngy th 31 ny, ti Thnh ng, ton th chc sc, tu s v tn trong c lng lm l kt thc thng Ramwan, h c kinh cu an lnh cho mun ngi. Sau mi ngi v li gia nh mnh m u cho mt nm mi sau thng chay tnh Ramwan. L hi Ramwan ca cng ng ngi Chm Hi gio, cng nh l hi Kat ca ngi Chm Blamn c ngha vn ho truyn thng cng nh gi tr tm linh, tnh cm, on kt cng ng, dn tc, tng t ngy tt Nguyn n ca ngi Kinh, nn c nhiu ngi gi l tt. Nhn dp ny, mi ngi u phn khi, cng nhau cu nguyn cho mi ngi bnh yn, xm lng thanh tnh, ai cng ly tnh thng yu i x vi nhau, chia s kh khn ln nhau theo truyn thng bao i truyn li.
http://cema.gov.vn/modules.php?mid=982&name=Content&op=details
32
PHONG TC TH DIU CA NG BO CHM

ng nm, vo th by ca thng 11 (lch Chm), mt dng tc "Yang In" Ninh Thun mc b truyn thng dn tc tp trung n mt bi t rng u lng - ni va dng sn mt ci rp vung nh thc hin nghi l th diu. L tc ny ng bo Chm gi l Papn kalang P Yang In ph h cho con chu khe mnh, hnh phc, ma mng bi thu. Cnh diu c thit k theo gii tnh diu c v diu ci. Diu c hnh thoi, c hai ti trn, tng trng cho b phn sinh dc nam. Khung thn di 1,5 mt, cnh di 0,6 mt, rng 1,4 mt, c lm bng tre v buc dy my. Mt trc cnh dn giy , mt sau dn t giy ghi ngy con chu thc hnh nghi l v s lc v Ngi P Yang In do ng Kadhar tho bng ch Chm. Diu c c gn so hai tng v ba ci ui di chng 5 mt bng l bung to bn. Dy buc diu l dy mu (dy rng) c tt vn thng, di t 50-100 mt, cun trong khung g hnh ch H. Diu ci ch ln bng 1/3 diu c, khng c ti, khng dn giy vit s tch Poo Yang, so diu mt tng. ng Kadhar dng l vt gm c: chui, trng, tru cau, ru, tht d hay ch xi... v lm php mi Ngi P Yang In v chng gim cho lng thnh ca con chu. L vt ny tng trng cho s thnh vng pht t ca con chu trong mt nm lm n. Trong khng kh m mi trm hng t chic l ng ta ra, b Paju nng cnh diu t trong rp i ra ri th dy. Chic diu c gn ng so nn khi ln cao, gp gi mnh pht ra m thanh vi vu. ng bo cho rng diu ln cng uyn chuyn, ting so cng thanh chng t s hng ng ca cc bc thn linh cng nhiu. di t, Kadha va ko n kanhi va ht bi ca v P Patao Yang In v Chay Tathun... Con chu dng tc Yang In th diu t sng n ti mt mi thu diu v, bc giy, ct khung sang nm mang ra dn giy tip tc th. Theo quan nim ca ng bo Chm, cnh diu s l si dy lin lc hai th gii m, dng bo co tnh hnh lm n cng nh sc khe ca con chu cho t tin bit, ng thi cu xin t tin ban phc lnh nm ti. Cnh diu qu va mang gi tr vn ha dn tc, va gi nt thanh bnh hin vn c ng bo Chm bo lu.
http://vitinfo.com.vn/Muctin/Honviet/Phongtuctapquan/LA35938/default.htm
33
THP CHM V IU KHC CHM
34
NH HNG CA VN MINH N N VIC HNH THNH VN MINH CHAMPA

1. nh hng ca ch vit n n lch s ch vit Champa. n l mt quc gia sm c ch vit. Nh nhng khm ph v kho c hc xc nh c ngay t nn vn ha Harappa ch vit c s dng ph bin trong cng vic hnh chnh cng nh thng ngy. n khong th k V TCN, n xut hin mt loi ch khc gi l ch Kharosthi. y l mt loi ch phng theo ch vit vng Lng H. Sau li xut hin ch Brami, mt loi ch c s dng rng ri. Cc vn bia ca Asoka u vit bng loi ny. Trn c s ch Brami, ngi n li t ra ch Davanagari c cch vit n gin thun tin hn. l th ch mi vit ting Sanskrit. n nay n v Nepan vn dng loi ch ny. Nh vy, nn vn minh n sng to ra t nht l 4 loi ch vit khc nhau. Champa sm tip xc vi nn vn minh n , tip nhn vn t n ngay t ngy lp quc. Mt c im ca ch vit Champa l ghi chp trn bia , ni dung bia k thng phn nh vic dng t thn linh, tng thut li bin c xy ra i vi vng triu, ca ngi cng c ca thn linh v bc minh vng tin nhim. Vn bia c khc ch t th k IV n th k XV bng c vn t Chm c v Sanskrit. Sau th k XV, ngi Champa khng vit ch ln bia na m vit trn nhng vt liu khc nh giy, tre, vi, da Ni n ch vit Champa l ni n ch Akhar Thrah, mt loi ch c dng ph bin cho n ngy ny vn cn lu truyn. T ch Akhar Thrah, ngi Champa bin ha thm nt thnh nhiu ch vit khc nhau, c chc nng s dng vo nhng mc ch khc nhau. l: Akhar Yok : ch b n. Akhar Atwr : ch treo, ch tt. Akhar Kalimng : ch con nhn, ch thu. Ngoi ra cn c ch ch thy trn bia k l : Akhar Hayap Akhar Rik Tt c cc kiu ch v bin th Akhar (ch vit) iu bt ngun t mt trong nhng ch vit min Nam n thuc h vn t Brami. Qua nhng ln bin th ch vit ngy cng ph hp vi m tit ca ting Champa . S tip nhn vn t n to nn Akhar Thrah l mt bc pht trin mi ca lch s ngn ng Champa. Bi v, ngi n nu khng c s hng dn cn thit s khng c c Akhar Thrah. Trn c s ch phn v ly dng nt cong ca ch phn, ngi Chm xy dng thnh mt h thng vn t Chm
35
c ghi chp ting ni ca mnh, gm 16 nguyn m, 31 ph m, khong 32 du m sc v chnh t. . 2. nh hng ca s thi n trong vn hc Champa. n c hai b s thi rt s l Mahabharata v Ramayana. Hai b s thi ny c truyn ming t na u thin nin k I TCN ri c chp li bng khu ng, n cc th k u cng nguyn th c dch ra ting Sanskrit. . Ngi Champa n nhn hai b s thi theo cch t duy ca h v ph hp vi tm l ca cng ng. Vn hc Champa kh pht trin vi nhiu th loi phong ph nh : Thn thoi, s thi, truyn c, th ca, vn xui, vn vn Th ca Champa rt di do m iu, ni dung tr tnh v thng l th lc bt gieo vn lc t v bt lc. Bn cnh vn hc vit, vn hc dn gian ca ngi Chm cng kh pht trin di nhiu th loi v phn nh nhiu ni dung v tm l dn tc v cc kha cnh x hi. c im ca vn hc thnh vn ca Champa l phn nh thi cuc, khc ha nhiu mt ca i sng x hi, ca ngi tnh yu la i, tnh yu gia nh v qu hng. Nhng cc tc phm c gi tr cao v ngh thut v ni dung thng khuyt danh ngi sng tc. iu ny, ni ln cc tc phm l do qu trnh sng tc ca c cng ng v qua cc th h ni tip cng tham gia sng tc. Nhng bn trng ca anh hng cng kh phong ph, c sng tc lin tc, ph bin rng ri v lu truyn n
ngy nay. Bn cnh vic tip nhn vn hc n trc tip vo nhng thi im Hindu gio nh h ng su sc. Sau ny, dng chy ca vn hc n vn n c vi Champa qua trung gian l Malaysia, mt quc gia cng nh hng vn minh n . D nhin khi n Champa, nhng dng t tng cng c khc ph hp, vi cuc sng v sinh hot Champa. l nhng th loi vn hc dn gian, vi nhng bi ht l, ht giao duyn, nhng kinh vn, bi xng ca c biu din vo dp l quan trng lin quan n Hindu gio. 3. nh hng ca tn gio n n Champa. n l ni sn sinh ra rt nhiu tn gio, trong quan trng nht l Blamn gio v sau l Hindu gio v Pht gio. Ngoi ra cn c mt s tn gio khc nh o Jain, o Xch. Blamn gio sm c truyn b ng Nam v mt thi k di c tn lm quc gio. n Blamn chia hng ngi ra thnh giai cp rt cht ch. - Braman (Blamn) l ng cp ca nhng ngi lm ngh tn gio. - Ksatrya l ng cp ca cc chin s. - Vaisya l ng cp ca nhng ngi bnh dn lm cc ngh nh chn nui, lm rung, bun bn, mt s ngh th cng. - Sura l ng cp ca nhng ngi cng kh, vn l con chu ca cc b lc bi trn khng c t liu sn xut.
36
Nguyn nhn dn n s ra i ca ch ng cp l s phn ha giai cp, s phn cng v ngh nghip v s phn bit v b tc. Nhng cc tng l Blamn th dng uy lc ca thn linh gii thch hin tng x hi y. Nu nh Blamn gio n nghim khc bao nhiu th Champa ch ng cp rt m nht. V Blamn gio khng nhng l quc gio m cn l h t tng ca giai cp thng tr, tn gio ca ng cp trn. Do vy, Blamn gio ch nh hng trong cung nh, dng di qu tc m thi. Champa tip nhn t tng Blamn gio ca n kt hp vi tn ngng a phng lm cho sc thi ca tn gio c s bin sc r rng. Trong ba v thn ti cao ca Blamn gio l Braman, Siva, Visnu, th thn Siva c coi trng hn c, th hin qua v tr ni t tng thn, thng l gian in chnh, ni trung tm, iu ny thy r cc n thp Champa. Tn gio n nh hng kh mnh m Champa t nim tin, t tng, t duy v k thut, n trang phc i thng. D nhin cng b dn gian ha nhiu nn tr thnh bn sc ring ca Champa. Bn cnh nim tin vo cc v thn n , ngi Champa cn th phng nhiu v thn khc c ngun gc siu nhin hay nhng cng thn khai quc. Vic nhn thn ha c th phng cng vi cc thn linh n l iu him hoi ch thy Champa. C l ngy t n , Blamn khng c ngi sng lp, khng h
thng gio l cht ch nn khi n Champa n d b xm nhp vo tn ngng dn gian bn a. Do vy, Blamn gio Champa thin nhiu v nghi thc cng l n thp v nhng l hi dn gian hn l ch tm hc tp kinh k. 4. nh hng ca kin trc, iu khc n n ngh thut xy dng thp Champa. Thi c trung i n c mt nn ngh thut phong ph c sc, bao gm nhiu mt, trong ni bt nht l ngnh kin trc, iu khc. Thi Harappa, nh ca ch mi xy bng gch, n vng triu Morya ngh thut kin trc mi bt u pht trin m cc cng trnh tiu biu l cung in, cha thp, cha thp, tr . Nh vy, tt c nhng cng trnh cng cng, cng trnh tn gio u lm bng vt liu bn, th hin sc mnh uy quyn ca nh vua v vng triu. Ni chung ngh thut to hnh n phn ln nhm vo ti tn gio, nhng v bt ngun t cuc sng thc t, nn tnh hin thc vn th hin rt r nt, v d tng nhiu tay nhiu u l phng theo t th ca i ma trong n cha v cung nh. Khi cc tn gio n , vt bin gii qua cc eo bin m truyn qua Tch Lan, Java, Cao Min, Thailand, Mianmar, Ty Tng, Khotan, Turkestan, Mng C, Trung Hoa th ngh thut n cng lan trn theo vo cc x . Champa cng n nhn dng chy ca nn vn minh n t bin ng. Mt iu d nhn thy kin trc i cng
37
vi tn gio. Hu ht, cc cng trnh kin trc Champa u phc v cho nhu cu tn gio, d cho nhng tc phm iu khc, kin trc t c gi tr m thut cao so vi ng i cng u ni ln ti tn gio. Trong sut chiu di lch s Champa, vng triu no khi ln nm quyn u cho xy dng hoc trng tu cng trnh tn gio chng t s tn ti ca vng triu mnh, ph trng sc mnh quc gia, nhng quan trng hn c vn nhm vo mc ch t n thn linh qua vic dng l vt cng cho n thp. V ph tr sc mnh v chin thng cho vng triu. Nh cc quc gia trong khu vc ng Nam cng chu nh hng vn minh n , vt liu c bn v ch yu xy dng n thp l gch v . C th ni, Champa l bc thy v k thut ch tc gch, tri qua bao th k, nhng thp gch Champa vn cn ti ri, mu sc nh hng, vng, kt dnh vi nhau mt cch k l m nhiu nh khoa hc cn cha th gii m ht. Trn tng th thn thp bng gch, nhng th iu khc chm tr hoa vn, nhng con vt thin ling ca Hindu gio hay cnh sinh hot trong cung nh, rt sinh ng v chn tht. c im ca gch Champa l mm, xp nn khi dng xong hnh th, dng thp hon chnh, sau s chm, khc, khm ln thp nhng mtip m nh vua v qun chng nhn dn mun gi gm vo. Thp Champa thng gm 3 tng, tng trn cng l t cc v thn quc gio, tng gia thng din t hot
ng sng ca cung nh, tng l tng m ch gia c nn mng cho vng chc khng c trang tr. Mi mt ngi thp ch c mt li vo chnh cng l v tr t cc nhn thn (Vua c thn thnh ha), ng thi l thc hnh cc nghi l chnh thc vo nhng ngy l trong i ca Blamn gio. Cc mt cn li u l ca gi v ng kn. Hnh th ca mt thp Champa bao gi cng thu nh dn khi cng ln cao. Trn chp nh thng t mt Linga. Ngi Champa tip thu k thut xy dng thp t n , nhng qua bn tay k s Champa cc khi thp tr nn hi ha, cng rn, mnh m, d gn gi nhng y b him. Quan st thp bt c v tr u v vo lc no cng thy nt uy nghim trng l. 5. nh hng ca lch php n n cch tnh lch ca Champa. T rt sm ngi n bit chia mt nm lm 12 thng, mi thng 30 ngy, mi ngy 30 gi, c 5 nm th thm 1 thng nhun. Cc nh thin vn hc n c i bit c qu t v mt trng u hnh cu, bit c qu o ca mt trng v tnh c cc k trng trn trng khuyt. H cn phn bit 5 hnh tinh Ha-Thy-Mc-KimTh, bit c mt s chm sao v s vn hnh ca cc ngi sao chnh. Tc phm thin vn hc c nht ca n l quyn Siddhantas ra i vo khong th k V TCN. Ngi Champa sm tip thu v bit cch tnh lch php. Khng nhng th cc hc gi trong triu nh Champa lc by gi nghin cu v tnh kh
38
tho v tr di chuyn theo thi gian ca cc hnh tinh nh thi gian mt cch chnh xc. T ngy u dng nc Champa tip thu h thng lch Saka ca n mt cch ch ng. Trong ting Champa lch gi l Sakawi hay Takawi. Mt nm ca ngi Champa l 12 thng, mt tun c 7 ngy. Cch tnh trn da vo s vn hnh ca mt trng v ca cc chm sao. Lch php c ng dng kh rng ri trong nng nghip bit s bin i ca tit tri m gieo trng v chn ging vt nui cho thch hp. ng thi Champa vn l c dn hot ng mnh m trn con ng hng hi quc t, nn lch c ng dng xem ngy, gi d on bo t trc khi ra khi. Bn cnh , mi mt ma tng ng vi mt kiu thi tit, u din ra nhng l hi c tnh cht cng ng nh l Rija Nagar, l hi Kate cu ma thun gi ha, quc thi dn an. Hin nay, ngi Champa qun c theo cng ng tn gio, nn lch php cng theo lch tn gio v thc hnh theo l thc tn gio. Vi ba nhm Chm c bn tng ng vi 3 loi lch ring v tt nhin trong sinh hot cng s dung Ty lch. - Ngi Chm Braman c Sakawi Ahier. - Ngi Chm Bani c Sakawi Awar. - Ngi Chm Islam c Sakawi Islam. Trong vng triu Po Rome, c s kt hp lch Ahier v Awar to thnh
mt h thng lch mi gi chung l lch m dng. Nh vy, bn cnh lch Ty, ngi Champa cn c 4 loi cch tnh lch khc trong hot ng tn gio. Chnh iu ny, mc nhin gy kh khn ln trong cng ng v thiu s thng nht v ngy thng hnh l v kin c trong l ci, ma chay. S phn b dn c theo a bn tn gio ko theo s phn ha khu vc s dng lch php. Kt lun. T th k II-XV, vn ha Champa m nt nh hng vn minh n . Trong nhng nm u cng nguyn vn minh n cng tng lan ta n Vit Nam. in hnh l s xut hin trung tm Pht gio Luy Lu Bc Ninh. Tuy nhin, do s h ca Trung Quc, ngi Vit b nn vn minh Trung Hoa thng tr su sc. S gp g ca nn vn minh Trung Quc v nn vn minh n th hin r rng Vit Nam v Champa trong t chc i sng kinh t, chnh tr, vn ha x hi. Khi Vit Nam, tng bc thot khi s thng tr ca Trung Quc cng l giai on Champa t c nhiu thnh tu vn minh. Trc nhu cu pht trin kinh t t nc v khc phc nhng gnh nng do chnh sch khai thc thi Bc thuc li Vit Nam kin thit li t nc. Cc vng triu Vit Nam thi hnh mt chnh sch thng nht v lin tc. l chnh sch Nam tin, tng bc y li nn vn minh n ng Nam m Champa l mt i din.
39
C th ni rng, s sp ca nn vn minh Champa l s sp ca nn vn minh n trc nn vn minh Trung Hoa. Vng quc Champa khng cn tn ti na, nhng nhng gi tr c sc nht ca vn minh Champa vn cn bo tn v c cc tc ngi hu du Champa lu truyn. Nh cc quc gia cng nh hng vn minh n , cc Stupa tc Bimon Kalan (theo ting Chm). L ngi n thing ling ca quc gia th cc v thn c ngun gc n nh Brahma, Siva, Visnu, Ganesa, Nandin cng cc nhn thn. nh hng v k thut xy dng n thp nh vic chn cc vt liu c tnh nng bn vng, cc mtip, cc hnh th thp. V d : thp Po Klong Garai thnh ph Phan Rang. Bn cnh mt thp chnh cn c hai ngi thp ph l ni dng l c mi thp hnh yn nga hay mi thuyn biu tng ca ngn ni thin ling Meru n . Nt c sc ca n thp Champa l nh hng kin trc n nhng vn c nt ring, c o ch thy Champa. C ging chng l cc tng thn c th phng trong cc ngi thp. Cn iu khc ca cc n thp Champa, ngoi hnh tng ngn la cc gc thp ( nh hnh tng rng chu nguyt cc ngi nh ngi Vit), c nhiu hnh tng trang tr rt sinh ng, ph bin hn c l nhng nt chm khc trc tip ln thn thp quan cnh sinh hot, ma ht trong cung nh ca cc v n Apsara, cc nhn vt
trong s thi Mahabrata hay cc thn h php. V tn gio, khi tip nhn Hindu gio t n v mt thi gian lu di tr thnh quc gio thng tr trong sut lch s Champa. Hindu gio tr thnh h t tng chnh tr qun l t nc. Qu trnh tip bin Hindu gio lm cho n khc vi chnh quc rt nhiu im. Nh Champa khng c s phn chia ng cp nghim khc nh n . Mc nhin, Champa xut hin nhiu b n, nghi l, nghi thc tn gio mi m khng h tm thy n . V trc khi du nhp tn gio bn ngoi, Champa l mt nc nng nghip. Bi th, h gn nhng nghi l nng nghip gn vo nim tin tn gio to ra nhiu nghi l mi trong qu trnh thc hnh nghi thc tn gio. Cng c sc, khi dng t tng Islam gio mi du nhp kt hp, ha ln vi Blamn to nn Bni gio. C l rng, trn th gii chng c ni no m hai thc h t tng ha ln vo nhau c nh Champa. Cc tn gio tn ti song song vi nhau. y l s minh chng cho tnh dung hp v kh nng tip bin nhng lun vn ha t bn ngoi. V vn hc, trc khi tip thu vn hc n , vn hc dn gian kh pht trin Champa nh thn thoi, c tch. Tip xc vi vn hc n v sau l Malaysia lm cho nn vn hc bc hc Champa pht trin. Th loi vn hc ny, th hin qua cc bi minh vn, cc bi xng ca, cc cu thn ch c ghi trn bia .
40
S nh hng ca vn hc n r nt nht l b s thi Mahabrarata v Ramayana, s t on, mt lin h qua li cng lm phai m sc truyn b vn hc n . V sau vn hc Champa tip xc qua con ng M Lai a vn hc Champa t nhiu thnh tu v li nhiu tc phm c gia tr nh Deva Mano, Ariya Nai Mai Mang Kah. Nhng sng tc vn hc Chm v sau vn gi c nt c sc ring. V vn t, qu trnh ci bin ch Brami ca n n Akhar Thrah Champa l c mt thi gian lu di. Vai tr ca Akhar Thrah rt quan trng, l loi ch vit c dng ph bin v rng ri trong qun chng, ghi chp tt c cc cng vic hnh chnh ca vng triu, chp s, sng tc vn chng. im mi ca Akhar Thrah l t mu ch Brami qua s ci bin ghi m tit Champa. V trn th gii ch cn ngi Chm s dng h thng ch Akhar Thrah do h sng to ra. Ngy nay, Akhar thrah ang c s quan tm ca nhiu nh khoa hc, bi s ci bin lm mt i tnh trong sng ca ngn ng, ch v mc ch n gin ha a vo ging dy trong hc ng, iu ny lm cho ch vit Chm mt i tnh thng nht v to ra cch vit khc nhau trong cng mt ngn ng. V lch php, rt quan trng i vi ngh lm nng nghip v i bin hng
ngy. Nn vn ngy, gi tt xu rt c ch trong i sng. S tip nhn lch Saka ca n c ghi chp r rng trn cc bia k c tm thy. Tuy nhin cch chuyn lch Saka ph hp vi iu kin thc t nh th no th t c bit n. Bi nhng tri thc v thin vn hc ca Champa cha c nghin cu nhiu. Ngi Champa chuyn lch Saka sang Sakawi phc v cho vic tin hnh cc l hi dn gian, nghi l trong nng nghip, c bit l ngy hnh l tn gio. Tm li, nn vn minh n mt thi huy hong khp ng Nam li nhiu di sn gi tr tuyt vi v mt ngh thut. Trn c s vn minh n , ngi Champa tip thu c chn lc v sng to thnh nt vn ha ring, c o cho ring mnh. Nn vn minh Champa nh hng su sc vn minh n t thc h qun l thn dn vi thuyt nhn thn. S giao lu, tip bin vn ha d nhn din nht l ngh thut iu khc v kin trc cc n thp c nm khp min Trung Vit Nam. V nt Blamn gio cn hin hu n cch thc t chc x hi. Vn minh n c tip nhn mt cch ha bnh v hi ha vi vn ha bn a to nn vn minh Champa rc r trong lch s
http://www.nguoicham.com/nc/
41
THAP CHAM PHAN RANG

Tnh Ninh Thun cn nhiu di tch kin trc c ca ngi Chm l cc thp, cc lng ngh truyn thng. Hin nay, tnh cn ba thp c l: thp Pklng Garai, thp Ha Lai, thp Prm c B Vn ha xp hng di tch kin trc ngh thut quc gia, ni y vn l iu b n i vi nn kin trc ng i
Thp PKlng Garai
Di tch thp PKlng Garai c xy dng vo khong cui th k XIII u th k XIV, nm trn i Tru thuc phng Vinh, cch trung tm th x Phan Rang - Thp Chm 9 km v hng ty bc. y l mt cng trnh c o, c cng nhn l di tch kin trc ngh thut v iu khc Chm. Thp PKlng Garai gm nhiu cng trnh ln nh khc nhau, nhng hin nay cn li ba ngi thp xy bng gch Chm. l thp Cng (cao 8,56m), thp La (cao 9,31m) v thp Chnh- thp th vua PKlng Garai (cao 21,59m, mi cnh rng hn 10m). B cc v cu trc ca mi thp l c mt cng trnh ngh thut kin trc c o. Mi cnh, mi tng v mi mt ca tng thp c chm khc trang tr bng cc ho tit gm, vi loi hnh ngi, hnh ui rng, hnh l, hnh b thn. Tt c cng trnh chm tr, iu khc u phn nh y ngha v ngh thut v tn gio ca ngi Chm
Thp Ha Lai
Cm thp Ha Lai cn c tn l Ba Thp, nm ven quc l 1A, cch Phan Rang 14km v pha bc, c xy dng t u th k th IX. Cm thp c cc nh nghin cu phng Ty nh gi l kin trc thp c v p nht ca dn tc Champa. ng tic l ngy nay thp chnh b sp , ch cn li thp Bc v thp Nam, nhng cng trong tnh trng hoang tn. Mt thn thp hnh khi lp phng khe khon, nh ln t mt phn b vung v c h thng cc tng thp nh dn. Cc thp cn lu li nhng hoa vn c iu khc rt t m, tinh xo v tuyt p trn vm ca, tr p, dim mi...
Thp Prm
c coi l phin bn ca thp PKlng Garai. C th thy s tha hng c tnh sng to rt r nt cng trnh ngh thut kin trc ny. Trong , Linga tm tay vi khun mt ca vua thn ha Prm l mt v d. Hnh b Thu Ch (b Trinh N), v ca vua miu th vi b ngc trn, y n, n nang v i mt v cng sng ng ca mt c gi Chm cng ni ln iu .
http://www.ninht huan.gov.vn
42
N i n vn ha Chm khng th khng ni ti cc thp Chm ng sng sng, uy nghi trc nng gi ca thi gian. Bnh nh l ni cn li nhiu thp v nguyn vn nht trong s nhng tnh c kin trc Chm. Thp Chm c tha nhn v tinh t. B.Broslier trong cun Thp Indochine Carefour des arts (Pris i 1961) nhn xt: "V cu trc, thp Quy Chm p hn thp Khmer, s d Nhn nh vy l do h (ngi Chm) gi c thc v cht liu (gch) v bit tn trng bn cht ca n, trong khi ngi Khmer c xu hng dng ln mt khi bng bt c vt liu no ri chm khc ln. Ngh thut kin trc Chm cn bng, c nhp iu v sng sa hn, n to cho thp Chm mt v p khng th b qua". T th k V-VI, s sch Trung Hoa phi cng nhn ngi Chm l bc thy trong ngh thut kin trc v iu khc gch. Vic cc thp Chm c lm t nhng vin gch hng chng kht ln nhau khng thy mch h to nn huyn thoi. Cc chuyn gia Ba Lan cho rng, ngi Chm dng gch nung sn ri gn vi nhau bng va t st, sau ton b c nung li. Mt s nh nghin cu th nu ra gi thuyt cho rng ngi Chm dng keo chit t thc vt (nh cy bn chi + mt ma hoc nha cy du ri) dn cc vin gch vi nhau. Nhng nghin cu gn y cho thy ngi Chm s dng kt hp mt s bin php k thut khc nhau xy thp... S tinh t ca cc thp Chm cn th hin v s nhng hnh chm khc t m trau chut do ngh nhn c o trc tip ln tng thp c xy sn, khng th v mt sai st m ph i xy li c. Hon ton c l khi Parmentier nhn xt:
"ngi Chm chm gch nh chm g, o nh o
g". V cu trc qun th, cc thp Chm c hai loi. Loi th nht l cc qun th kin trc b ba gm ba thp song song th ba v thn Brahma, Visnu, Siva (nh thp Dng Long). Loi th hai l cc qun th kin trc c m thp trung tm th thn Siva v cc thp ph vy quanh (thp Cnh Tin, thp Th Thin, thp Thc Lc). Loi ny thng xut hin mun hn (khong th k IX tr v sau). V hnh dng, phn ln cc thp Chm u c hnh ngn ni (Sikhara), trn cc gc c cc thp nh ng vi nh ni nh. Tuy kin trc ni c ngun gc truyn thuyt t n nhng vi ngi Chm, chng li biu tng cho thin nhin min Trung trng ip ni non v phn nh ng cht dng tnh trong tnh cch bn a ca vn ha Chm (ni = dng). Cht dng tnh ny cn bc l r nhng thp m phng hnh sinh thc kh nam. Bn cnh thp chnh hnh ngn ni, cn c thp c mi cong hnh thuyn (thp Bnh t) - du hiu c th trong kin trc nh ca c dn ng Nam . Nh vy, t ch vay mn dng Sikhara n , thp Chm i n ch ha quyn v phi kt kh nhiu sng to mang du n ca tnh cch bn a Chm v vn ha nng nghip khu vc. Hu ht thp Chm u l lng m th vua. Ngoi ra, thp Chm cn l n th thn bo tr ca nh vua. Do tnh cht lng m v n th nn ni tht thp Chm rt cht hp, ch c ch cho cc php s hnh l ch
43
khng phi l ni cho cc tn hi t v cu nguyn.
TS. inh B Ha http://www.baobinhdinh.com.vn
44
DU N VN HA CHMPA TY NGUYN
Sau 4 nm k t khi ngnh vn ha Gia Lai pht hin thp Bang Keng, vic khai qut cho n gia 6.2010 mi c tin hnh. y l mt pht hin kh quan trng v thp Chm vng t ny. Thp Bang Keng c xy dng trn vng t thuc bun J, x Krng Nng (Krng Pa) ngy nay. Thp c bnh din hnh vung, mt chnh hng v pha ng (sng Ba). Phn trong ca thp trc c du hiu o bi nn phn kin trc bn trong b ph v. Phn tng pha Nam b ph sp hon ton. iu rt ng tic l nhng kin trc bn trong cng nh cc vt linh thing i km chng hn nh linga, yoni... u khng cn. Thc s Nguyn Quc Mnh, ngi chu trch nhim chnh trong cuc khai qut thp cho bit: Nhiu kh nng y l mt kin trc nh hng n gio. Cn c trn lng gch khai qut v quy m ca cng trnh, chng ti c th nhn nh y l mt n th hn l thp. Cng trnh c xy trn g cao c th tng trng cho ni Nru, cn mt chnh quay v sng Ba tng trng cho bin sa nh truyn thuyt. Kin trc ny c din tch 6,4 x 7,8m, mng su 1,8m, c gia c bng lp ct v cui to c nm tay trc khi xy gch ln. Gch dng xy nn cng trnh kin trc ny c kch thc kh ln l 40 x 20 x 8cm, nng gn 20kg. Phn trn ca kin trc b sp hon ton... y l mt cng trnh c xy dng hon chnh. Nhng hin chng ti vn cha xc nh c l gch, ni cung cp nguyn liu cho cng trnh. Trc y, mt s hc gi ngi Php c nhng ghi nhn t rt sm cc thp Chm Kon Tum, Cheo Reo (Ayun Pa ngy nay) v mt s a im khc ca Ty Nguyn. Nhng mi vic cng dng li ti ... Ngoi ra, cng vi vic pht hin mt bia c khc ch Phn ca ngi Chm c ti thn T Lng, x Tn An, huyn k P, tnh Gia Lai (Thanh Nin thng tin) gn y, th du n ca vn ha Chm vn l cu hi ln cn s gii p ca nhng nh nghin cu. Hin vn cha c mt cng trnh khoa hc chn chu no cp ton b n s xut hin ca ngi Chm v nhng du n vn ha ca h vng t Ty Nguyn.
Thin Trc. http://www.thanhnien.com.vn/
ic thp Bang Keng, huyn Krng Pa (Gia Lai) ang c tin hnh khai qut hy vng h l thm nhiu iu v du n vn ha Chm pa ti Ty Nguyn.
45
TRANG PHC TRANG SC CA NGI CHM
46
CC LOI TRANG PHC CHM

gi Chm l mt dn tc sm hnh thnh nc v chu nh hng nhiu loi hnh tn gio, vn ho khc nhau. Ngoi tn gio Blamn. Hi gio ngi Chm cn theo tn ngng dn gian x hi Chm cn c nhiu giai cp: vua cha, qu tc, bnh dn. Do , mi giai cp, tng lp; mi chc sc tu s tn gio ngi u c mi trang phc ring. Trang phc vua cha Chm: Trang phc vua cha Chm ngy xa rt phong ph v a dng. Th nhng cho n nay do bin ng ca lch s vua cha Chm mt i, ko theo s bin mt v trang phc ca h. Cho n nay, do cht liu vi b hu hoi theo thi gian, trang phc vua cha Chm khng cn tm ra c hin vt no cn nguyn vn. Hin nay chng ta ch tm thy trang phc Chm thng qua t liu c, bia k v nhng tng th, ph iu trn cc n thp Chm. T nhiu ngun t liu khc nhau, trang phc vua cha Chm c m t nh sau: Y phc vua Cha Chm gm c o bo bng la, c hoa bng vng, trn nn en hay xanh l cy.o lt bng vi trng, nh si mn mng, i khi c thu dt hay vin tua bng vng; vua ch c mc mt o ny khng c o ngoi g khc trong nhng bui chu, khng phi i l (Tn ng Th). ngang lng eo bn ngoi l phc mt ci ai vng nm ngc v trang tr nhng vng hoa (Nam T Th, LVIII, 66a). Vua i dp da (Tng Th, CCCXXXIX), cn giy v ng th thu v nm ngc (Ch Phin Ch), c, ngn tay, ngc vua th mang rt nhiu trang sc... Ngay t thi nh ng, Thng in cho chp n ng n b Chim Thnh u qun ngang mt mnh vi c bi. ng th cng c ni n vua chong mt tm vi trng mn. Ngoi ra, cc loi trang phc ca vua (v k c qu tc
cung nh Chm) nh ci sampot hin cn trong kho... c dt chen vo cc hoa chi tit bng la trng v en c im ch vng trn nn ch thnh nhng hnh Guda trong cc dng iu nhy ma hay cu nguyn, v nhng con vt k d khc lm tng v p mt m, a sc ca vi la Chm. Theo nhiu ngun t liu c khc cn nhn xt: Trang phc Chm xa v ngy nay, khng khc trang phc ca ngi M Lai , n l mnh vi gi l Kama(trch Lng th, LIV, 54a) qun quanh ngi t phi sang tri v che t ngang lng n chn. Ngoi ming vi ra, c n ng n b khng mc g thm na, tr ma ng h mc o di (Tu th,LXXXII, 37a). Ngi thng dn th i chn t (Cu ng th, CXCVII, 32a); v mc theo mt tc gi ni ch c vua cha mi i giy (Durand, truyn Galathee, Befeo, v ,336), hnh nh nhng ngi quyn qu cng i giy da thuc (Lng th, LIV,54, a). H bi tc (Cu ng th,LIV,54a), n b th bi thnh hnh ci ba (Vn hin thng kho) v xu l tai eo nhng vng nh bng kim loi (Lng th, LIV,54a). Cng nh ngi Mlai, h rt sch s; mi ngy h tm nhiu ln, xoa mnh bng th du cao lm bng lng no v x hng. H cng dng g thm p qun o (Tn ng th, CXVII,32a). Ngoi th tch c, trn bia k cn miu t trang phc vua Chm nh sau: Vua Chm Vikrantarman HI im trong
47
nhng ming vng eo lng lng, c nhng chui ht ngc xanh v ngc trai lng lnh nh nh trng hm rm, vua c che bng ci lng trng n trm ln vng trn c bn phng tri, Vua eo vng ming, ai vng c, hoa tai bng chui hn ngc,bng vng, to ra ho quang ging nh nhng dy leo (Tng S, CCCIXXIX,22a). Trn bia k lai trung Hu, ni dung c phn m t v cch n mc ca Vua Champa Indravarman III (918) l o Vua c thu dnh nhiu vng bc. Bia k P Ngar cng cp n Vua Chm Wikratavarman III (854) mc o en v xanh, c nh hoa vn v ch lm bng vng. o khc cng lm bng vi th thu ch bng vng rt p. Ngoi bia k ni trn cc nh khoa hc cn tm thy nhng trang phc ca ngi Chm trn cc ph iu, trn cc tng th cc n thp nh cc tng thn Siva. V n Chm Apxara vi nhng di o mng c trang tr bng nhng nt hoa vn tht p mt, tinh vi. i xa hn na l cc nh khoa hc cn tm thy cc loi qun o c trang b cho binh lnh Chmpa, chng hn nh bc ph iu chm khc trn tng thp Angkor wat, m t cnh chin u i qun Chmpa tin vo nh Angkor vo th k XIII. Bc ph iu ny cho thy binh lnh Chmpa mc qun o ngn c eo di Blamn; mc o ngn ct tay c dt hoa vn, u i m. Bn cnh trang phc, ngi Chm cn c nhiu loi trang sc qu gi. V l ngh luyn Kim sm pht trin cho nn, h sn xut ra nhiu trang sc a dng v c o. S Trung Quc cn chp li, khi vo Chmpa tng nh Lng n Hoa Chi cp c tng vng Chmpa Nu chy tng vng ra my ngn cn. T liu trong cun Tu th cn cho bit: Tng Lu Phng cp c 18
tng thn c bng vng ca Champa. Do ngh luyn kim pht trin sm cho nn ngi Chm ch to ra nhiu hng th cng, c bit l trang sc kh tinh xo. Sn phm th cng l nhng trang sc, vt dng bng vng, bc, ng c h s dng dng cng cho thn thnh, phc v vua cha, giai cp qu tc... trong i sng hng ngy. Nhng c vt Chmpa ng ch c bit n l cc loi vng min, khuyn tai hai u th, hnh vnh khn, bng tai, ht chui bng , thu tinh, vng, bc c tm thy cc di ch Sa Hunh v cc nhm di tch khc dc di t minTrung Vit Nam. Chng hn nh: trang sc hnh cnh hoa c ln (ng Dng- Thng Bnh Qung Nam- Nng) l mt loi vng min p u th k XII XIII sau cng nguyn. Ngoi ra cn c cc loi bnh bt, vng tay bng vng, bc... c nin i th k XVII tr v sau u l nhng c vt qu gi c trang tr, chm khc nhiu dng v tinh xo v p mt, gp phn lm phong ph nn trang phc ca ngi Chm. Nh vy, t cc ngun t liu trn, tuy cn t i nhng cng gip chng ta hnh dung c cch n mc ca cc vua cha, cc v n, cc tng lp trong x hi Chm ngy xa. Vi trnh pht trin kinh t x hi thi , cch n mc ca ngi Chm nh hnh v pht trin cao mang c trng vn ho v vn minh ca ring mnh. Sau ny vi s bin i ca lch s, tu theo mi thi i ca trang phc Chm v sau c nhiu bin i v cho n nay trn nn tng , ngi Chm vn cn lu gi c trang phc truyn thng ca mnh. Trang phc nam gii v n gii: Trang phc n gii: Trong bt c dn tc no, thi i no ngi ph n l ngi lu gi mt cch bn vng bn sc vn ho ring ca dn tc mnh. o
48
truyn thng ca ph n Chm ngy nay l biu hin sc thi ring y ca dn tc Chm m ngi ta d dng nhn bit, khng ln ln c vi bt c dn tc no khc. o (aw): o truyn thng ca ngi ph n Chm l o di bt t, mc chui u m h gi l Aw loah (o c 3 l). o c mt l chui u v hai ng tay. o ny xa kia c cu to bng 7 mnh vi may ghp vi nhau, ngi Chm gi l aw kauk kaung. Nhm o ny phn trn thn o chy di t vai xung ngang bng th dng li. V kh vi ca khung dt ngy xa khng cho php vi rng qu 1m; phn th hai t ngang bng n qu u gi hoc n gt chn phn ny cng c may ghp hai phn, mt trc v mt sau: hai cnh tay c ni li vi hai phn vai v nch o; v cui cng hai mnh nh p vo hai bn hng, ngi Chm gi b phn ny l dwa boong. C o thng khot l hnh trn hoc hnh tri tim. Nhn chung tng chic o di truyn thng Chm ngy xa ch l nhng tm vi ghp li m ngi may quay trn thnh hnh ng b thn ngi mc. o c nhiu mu khc nhau nh mu , vng, en, trng... Nhng mi ci o u lun c hai mu (en--xanh-trng hoc tm ,vng). o ch l nhng tm vi th, trn khng c trang tr hoa vn. Nhng thay vo th cc ph n tr khi mc o di truyn thng i hi h thng chong loi dy tht lng c thu hoa vn trc ngc v but xung quanh lng gi l Taley kabak. Ngy nay o di truyn thng Chm ci tin. Do k thut dt m rng c kh vi cho nn o di Chm khng cn l nhng mnh vi ni ghp (kauk kuang) na m o di Chm c may bng 4 mnh vi cng mu ni nhau. Nhng ph n Chm tr thng
mc o di n qu u gi ph ln vy mc, may hi b tay, thn hi phnh rng, hai bn hng o dwa boong h ci tin bng cch m mt ng ngay eo hng, c may thm hng khuy bm hoc nt dnh gi l aw eo. Ngy xa ph n Chm, ngoi mc o di th bn trong cn c o lt gi l o klm, ging nh ym ca ngi Kinh, gm c mnh vi nh che ngc, v di vi nh but qua vai v lng. Ngy nay o ny khng c mc ph bin m thay vo l o nh ging nh o lt bn trong ca ngi Kinh. Vy, Khn (Aban, khan): Vy ngi Chm c hai loi: vy kn v vy m (aban) l loi vy qun bng tm vi, hai mp vi khng may dnh vo nhau, khi mc cp vy c xp vo v ln vo bn trong gi cht eo hng. Cn vy kn (khan) th hai mp u vi c may dnh vo nhau hnh ng. Ph n ln tui thng mc vy m (aban) cn vy kn dnh cho ph n tr tui. Ch c vy m (aban) c nhiu hoa vn trang tr v c may cp vy, cn vy kn th khng c hoa vn trang tr. Vy (aban) Chm l loi sarong, y l sn phm c mc ph bin ph n ca Chm. Vy c kch thc (160cm x 90cm). Vy ca ngi Chm c trang tr nhiu loi hoa vn v mu sc khc nhau. Vy Chm c nhiu mu en, , xanh... nhng ch yu l nn en, dt nhiu hoa vn. Vy Chm c nhiu loi, cn c vo k thut dt, hoa vn trang tr m h c tn cc loi vy khc nhau nh sau: - Vy dt c ng vin (ng sc ng) - Vy Chm khng c ng vin - Vy c cp (loi biyor) Vy Chm a s c ph kn hoa vn trn b mt. Hoa vn c kt hp
49
vi nhiu mu sc khc nhau trn mu nn nh en, , xanh to nn nhiu kiu dng hoa vn phong ph nh: hoa vn qu trm (bingu tamun), hoa vn hnh con thn ln (kachak), hoa vn 4 cnh (tuk riteh), hnh vung (bingu caor)... Vy Chm thng may cp rm chn theo chiu ngang hoc chiu di ca vy gi l jih hoc biyon. n b bnh dn thng mc vy c hnh qu trm (bingu tamum), hoa vn hnh dy leo (biyon hareh). Cn n b qu tc mc vy c nhiu hoa vn m ph bin l hoa vn 4 cnh (bingu riteh) v vua cha Chm cn s dng vic dt thm nhng si ch bng vng, bc vo vy ca h. Cn n b ln tui th mc vy c hoa vn hnh ht la n (bingu kamang). Loi vy ny khng ph bin, ngi Chm kin c khi dt th phi cng cho v t ngh P Ngar mt cp g. Cng vi vy, ph n Chm cn mc mt loi khan (khn mc) c kch thc khong (142cm x 77cm). Khn mc n b c nn mu trng, en, xanh, vng... Hoa vn thng dt ph kn trn b mt nh hoa vn qu trm, hoa c dc, hoa vn mc li, hoa vn caro (hnh vung). Tuy nhin loi hoa vn ny ph n Chm khng mc ph bin bng loi vy (aban) Chm. Cng nh vy, khn mc ph n Chm cn dng chong, p ng trong ma c thi tit lnh. Khn i u (tanrak): Khn i ca ph n Chm thng dt bng vi th mu trng , xanh, ,vng... Khn c kch thc (129cm x 32cm), c dt loi hoa vn qu trm, cng mu ph kn ln mt vi, khn i u ca ngi Chm hi gio B Ni thng mu trng, c may thm cp vi hoa vn theo dc ng bin ca khn gi l khn mbram. Cn ph n Chm Blamn bnh dn thng thch i
khn mu trn, khng may cp vi hoa vn. Ngoi ra ph n Chm cn c loi khn chong vai, v khn cm tay mu v hp ti vi ng tru cau. Cch i khn ca ngi Chm l qun ln u, vng t sau ra trc, mt phn trm xung nh u, ri hai mp gp li, bung chng xung hai tai. Ngy nay vic i khn truyn thng ch cn li ph n ln tui, cn gii tr th i nn, ch cn i khn truyn thng trong nhng dp l hi. Trang phc nam gii: y l loi o ngn (aw lah) truyn thng ca ngi n ng Chm. o c may bi 6 mnh vi vi nhau: mt thn sau c hai mnh vi tch ri, ri h li may dnh vo nhau to thnh mt ng vin chy dc theo sng lng (kh vi khung dt khng cho php kh vi qu mt mt nn h phi dng hai mnh may ghp li): pha thn trc cng gm hai mnh vi ghp li; v hai b phn cn li l hai vi ng tay may dnh vo hai phn nch v phn vai. o ngn ch mt chng xung n mng, x hai bn hng khong 20cm. o pha trc c ng x, nh khuy v hai bn vt trc c hai ci ti. C o thng l c con, trn ng, m st c. o thng c nhiu mu trng: trng, , xanh, vng... nhng khng c trang tr hoa vn. o nam gii Chm cn c mt loi o khc gi l aw tah (o di). o c dt bng vi th mu trng, c may ghp bng nhiu mnh vi. o tah khng x thn pha trc, khng c hng khuy m ch x mt ng xin trc ngc, dng dy but thay nt. o mt chui u (aw loah) v ph di n u gi. o ny hin nay khng c mc ph bin ch c mc trong cc nghi l. Vy, khn (aban, khan):
50
Theo truyn thng t xa xa, tt c ngi Chm n b n ng u mc vy (sarng). Thng thng ngy nay th ngi n ng mc khn. Khn mc ca ngi n ng Chm c nhiu loi. Khn mc ca n ng bnh dn c dt bng vi th mu trng; khn mc khng c hoa vn trang tr. Cn n ng qu tc l mc khn cng mu trng nhng dt bng t, c hoa vn qu trm ph kn b mt khn. Cch mc vy, khn mc ca n ng cng ging nh cch mc vy ca ph n Chm. Dy tht lng (taley ka-in) Ngoi vic mc vy n ng Chm cn but dy lng: l loi dy tht lng c kh vi rng khong 10cm-25cm di khong 180cm-250cm. N thng dng cho ngi n ng v ngi n b mc vy, c ba loi: - Loi thng: y l loi dy tht lng trn dt bng vi th (cotton) mu trng khng c dt hoa vn, loi dy tht lng ny c kh hp, thng dng cho ngi n ng bnh dn. - Loi dy lng dt bng t, c thu nhiu hoa vn mu sc sc s, c kh rng nh loi hoa vn qu trm, hoa vn mt g, hoa vn hnh neo thuyn... Nhng loi hoa vn ny thng dng cho giai cp qu tc. - Loi dy tht lng c kh rng khong 10cm, c dt hai mt hoa vn ni. Hoa vn thng b tr thnh mt di nhiu hnh xen k nhau vi mu sc sc s nh hoa vn qu trm, hoa vn chn ch, hoa vn hnh mc m neo... Ngoi ra loi ny cn c hoa vn hnh rng, hnh ngi... Loi dy lng ny ch dng cho vua cha v chc sc tn gio. Cch but dy tht lng ca ngi Chm l qun mt vng qua lng ri but gt li, th chn hai u dy c tua ra pha trc.
i u (tanrak): i u ca n ng Chm ch yu l khn. Ngi n ng bnh dn th s dng khn dt trn bng vi th trng v n ng qu tc th i khn c dt hoa vn hnh qu trm cng mu trng ph kn ln mt vi. Ngoi khn i u ngi n ng Chm cn c khn vt vai, ti nh eo vai v ti ng thuc ht. Cch i khn ca Chm l qun vng ln u t pha sau ra pha trc, ri th hai mp gp li, bung chn xung gn hai tai. i vi ngi n ng tr tui th khng i khn m ch vt khn cho qua vai. Cng nh ph n Chm, ngy nay vic i khn truyn thng ch c ngi n ng ln tui, cn gii tr th i nn, ch cn i khn truyn thng trong nhng dp l hi. Trang phc chc sc tn gio, tn ngng Chm: Trang phc tu s Blamn Chm: Tu s Chm Blamn gi l paseh, h chuyn phc v cc l nghi cng t cho tn Chm theo Blamn nh cc l nghi n thp, m tang, l nhp kt... Hng ng tu s paseh c nhiu th bc khc nhau nh paseh ung akuak (tu s mi tp s), paseh lyah (cp th hai), paseh luah (cp th ba), p bac (ph c s) v cui cng l p Adhia (chc c s) - ngi gi chc v cao nht trong hng ng paseh. Tng lp paseh ny c sc phc ring v mi cp bc ca tu s paseh u th hin nhng chi tit khc nhau trn b phn ca trang phc. P Adhia (c s) mc o trng, mt vy, but dy lng v khn i u. o P Adhia l loi vi mu trng, mc di qua u gi, dt bng vi th khng c hoa vn, vi may thng c ghp li bi 6 mnh vi (hai mnh vi thn trc, hai mnh vi thn sau, hai mnh vi ng tay): o
51
khng x t, khng mc chui u m khi mc hai phn thn c xp chng ln nhau, ri but dy vi hng v gn pha ngc tri. o ny ngi Chm gi l o Aw tikuak. Tu s Adhia mc o vy h mu trng. Khn mc c may cp vy l loi hoa vn hnh rng. P Adhia (c s) cn buc dy tht lng dt hoa vn hai mt, nh cc loi hoa vn hnh qu trm, hoa vn chn ch, hoa vn neo thuyn. Loi cp vy dy lng ny dnh cho chc sc P Adhia, vua cha tu s cp di v dn thng. P Adhia i u bng khn hai loi khn: khn puah v khan mham taibi. y l loi khn di mu trng c hai tua vi , c cp vi, may vin hai u v dt hoa vn. y l loi khn ch dnh ring cho gii chc sc v tu s. Cng vi o, khn i u, vy, dy lng, cn c eo khn , v bn ti nh hnh m vt trc ngc (tng trng cho m) ng tru cau, thuc ht. Cch mc o , vy but lng, qun khn ca tu s Blamn cng tng t nh cch mc o vy ca ngi n ng bnh dn trnh by trn. Ni chung trang phc ca P Adhia (c s) l tiu biu cho tu s o Blamn. Cc trang phc ca tu s cp di Paseh c bn u ging trang phc ca P Adhia nhng ch khc v phn bit c vi nhau ch l o ca P Adhia, ng tay c may hai lp vi, cn tu s bnh thng ch c may mt lp vi. P Adhia th mc vy c cp vy hnh rng, tht dy lng c hoa vn hai mt nhiu hoa vn. Cn tu s cp bnh thng, mc vy trn, khng c cp vy v tht dy lng c hoa vn thng nh hoa vn qu trm, hoa vn con thn ln...
Trang phc tu s chm Hi gioB Ni: Tu s Chm Hi gio B Ni gi l P Achar, h chuyn phc v cc l nghi cng t cho tn theo o Hi gio B Ni nh cc l nghi thnh ng, m tang, l ci... Cng ging nh tu s B La Mn, hng ng tu s Achar c nhiu th bc khc nhau nh: cp Achar-jm ak (tu s mi tp s), khotip (cp th hai), Imm (ph c s) v cui cng l P Gru (c s) ngi gi chc v cao nht trong hng ng Achar. Tng lp Achar ny c sc phc ring v mi cp bc ca tu s Achar u th hin nhng chi tit khc nhau trn b phn ca trang phc. P gru Achar mc o di phnh rng gi l Aw tah, c ghp li bng su ming vi vi nhau. o P Gru c x trc thn o, c may khuy ci trc ngc mt ng ngn khong 15cm, cn t di ngc n chn th h. o P char c may ghp mt mnh vi mu trng trc ngc v phn trn ca thn sau mt loi hoa vn bn cnh hnh cung nhn, gi nt hnh vm mi nhn ca thnh ng Hi gio. P char cng mc vy, but tht lng nh c s B La Mn nhng li i khn loi khc. P Achar cn eo mt chm khn trc ngc (tng trng cho dng vt yu t dng) v 4 ti nh pha sau. Cn trang phc ca cc cp bc trong hng ng tu s Hi gio B Ni th c bn ging nhau, ch c mt s chi tit khc nhau trn cp vy, trn tht lng. Cch phn bit cc cp bc trong hng ng tu s Hi gio B Ni th c bn ging nhau ch c mt s chi tit khc nhau trn cp vy, trn dy lng. Cch phn bit cc cp bc trong hng ng tu s Hi gio B Ni cng tng t nh cch phn bit trn trang phc ca tu s Blamn.
52
Ni chung trang phc ca tu s Hi gio B Ni v tu s Blamn ngoi nhng nt c bn ging vy, khn i u, dy tht lng n cn c mt s chi tit khc nhau m d nhn thy nht l: trang phc tu s Hi gio B Ni c may ghp hoa vn 4 cnh hnh cung nhn trc ngc, cn o tu s Blamn khng c hoa vn. Tu s P Char Hi gio c eo chm khn di trc tng trng cho dng vt v tu s Blamn th trc ngc c eo ci ti nh tng trng m vt. C th ni trang phc ca tu s Hi gio B Ni l na phn ca trang phc tu s Chm Blamn v ngc li. V ngay trong bn thn trang phc ca tu s cng c hai phn: Phn m v phn dng. Trang phc ca tu s Hi gio B Ni l tng trng cho n , nhng trc ngc li c eo chm vi hnh dng vt v u khng tc tng trng cho nam. Cn ngc li, trang phc tu s Chm Blamn l tng trng cho nam, nhng pha sau li eo ti hnh m vt v u bi tc tng trng cho n. iu ny biu hin yu t lng nghi trong trang phc Chm l: trong m c dng v trong dng c m. Gia Chm Blamn v Chm Hi gio B Ni va l m, va l dng, hi nhp chuyn ho ln nhau. V vy gia Chm Hi gio B Ni v Chm Blamn tuy hai nhng vn l mt. Trang phc chc sc tn ngng Chm: Y phc Ong Kadhar (thy ko n Kanhi): Thy Kadhar l thy ko n kanhi (n dy ging nh n nh) ht nhng bi thnh ca cng l cc n thp v l nghi tn ngng khc ca ngi Chm nh l cng rung, l nhp kt... ca ngi Chm. Thy kadhar c sc phc tng t nh c s Chm Blamn.
Thy kadhar mc o di trng, mc vy trng vin hoa vn rng, u i khn c tua , vai vt khn v eo ti. Trang phc On-Ka-In (thy bng) Ong ka in l thy cng tn ngng dn gian Chm, thng ma phc v trong l cng u nm Chm... Trang phc ong ka in cng tng t nh trang phc n ng bnh dn Chm l mc o aw lah, mc khn khng c cp vy v dy tht lng bng vi trng th khng c hoa vn, ch khc ch l ong ka in i loi khn c tua . Loi khn i ging chc sc tu s tn gio Blamn v Hi gio. Trang phc muk Pajau (b bng): Muk pajau l thng i i vi ng Kadhar chuyn phc v l nghi tn ngng Chm. Muk pajau mc loi aw sah kamey tng t nh o Kadhar nh o Pajau ch mc ngn n u gi. o c may bng loi vi th mu trng c x mt ng di t di nch phi dc xung theo thn o v mt ng x khc nm xin chng ln phn thn o trc ngc tip gip vi phn c o, to cho c o thnh hnh tri tim. Khi mc o, ng x c kt dnh li vi nhau bng dy vi but cht di nch v hng. Mu pajau cn thng mc o di ph n Chm trong nghi l nhng o phi l mu trng, hoc mc vy trng c cp vy dt hoa vn hai u vy gi l Biyor, u i khn mu trng c vin hoa vn gi l khn khan puah v hai bn tai c eo hoa tai c nh tua vi mu gi l bruei. Trang phc On Mdun (thy v trng Paranng): Ong Mdun thy v trng Paranng ht bi thnh ca v iu khin l Rija (l ma) ca ngi Chm. Ong Mdun c sc phc ring. Mdun mc o di mu trng, c con, c x vy
53
dc t di nch bn phi chy n phn chn ngi mc. T nch o bn phi li x mt ng xin ngc n chnh gia c o. Nhng ng x ny khi mc o vo c kt dnh li bng hng nt kt dnh. Mdun mc loi vy thng v buc dy lng nh n ng Chm bnh dn. Khn i u l loi khn trng, c tua mu tng t nh khn cc tu s Chm v mt loi na l khn trng tua trng gi l khn siep kabuak. Trang phc muk Rija (v s): Mu Rija l thng i i vi Ong Mdun chuyn phc v l ma ngi Chm gi l l Rija. Mu Rija mc loi aw tuak patih c may bng loi vi mu trng tng t nh o di truyn thng ca ph n Chm. Muk Rija mc vy khan mbar jih. y l loi vy mu en, c cp vy dt hoa vn vin xung quanh ba vy, u i khn mu trng, khng c hoa vn v hai bn c eo hoa tai c nh tua mu . Trang phc chc sc tn ngng Chm, ngoi ng kadhar, On Mdun, thy Ka in, Muk pajau, Muk Rija... th cn c trang phc ca thy cng (Gru tiap bhut, tiap kaln) v trang phc ca Muk buh (b m cm phc v l). Tuy nhin trang ca thy cng l ging nh trang phc ca n ng bnh dn Chm, nhng ch khc l trang phc thy cng mc mu trng khng c mc o mu. Tng t nh vy trang phc ca Muk buk cng ging nh Muk Payau b bng khng khc nhau my, cng l mc o Sah kamey hoc o di Chm mu trng, mc o vy c cp hoa vn Biyon, i khn tuak. Ch c Muk Buk o Hi gio B Ni th trang phc ging nh trang phc ca ph n bnh dn Chm nhng ch c mc mt mu trng v i khn mbram ging nh ph n Hi gio B Ni. Cc b phn khc ca trang phc:
Trang sc: Cng vi y phc, ngi Chm k c n ng, n b; giai cp qu tc, tng lp bnh dn: Chc sc tn gio, tn ngng u s dng trang sc. Ngy xa, n b, n ng Chm u tc di bi tc. Ngy nay, n ng Chm ch c tu s Blamn v v chc sc tn ngng dn gian th tc di cn n ng bnh thng th ct tc ngn. Tu s Hi gio B Ni th khng tc. Khi tc di th cc c gi thng hay bi tc v dng dy vi ct tc v i khn. Cn ph n tr thng bi tc v dng trm ci. Ngi ph n Chm thng eo hoa tai c nh tua vi mu hnh nm, hnh trn, hnh vnh khn lm bng vng, ng thau v c nh tua vi ; c c eo xu chui ht trn hnh bu dc lm bng vng hoc ng thau, mt nhn c nh ht en c bao quanh bng hoa 4 cnh. Ngi n ng Chm th dng trang sc n gin hn, h ch eo n gin chic nhn trn, mt nhn c nh ht en v c bao quanh bng hnh hoa 8 cnh m h thng gi l chic nhn Mta. Chic nhn Mta chnh l biu trng l du hiu nhn bit ng tc Chm. V vy khi ngi Chm cht i, ngoi tr y phc, h cn mang theo chic nhn Mta. H cn dng chic nhn Mta thc hin nghi l quan trng trong m tang tin a linh hn cho ngi cht v gii khc. mang (guc, dp): Ngoi trang sc, ngi Chm cn s dng guc dp mang. Theo t liu c ghi li, ngay t thi xa xa vua cha Chm bit i giy, mang dp, bng g da. Cch y khng lu, cc c gi Chm vn thng mang guc g, da lm bng vi hoc da tru mang. Nhng ch l mt s, cn hu ht ngi dn Chm k c n ng, n b u i chn t. Ngy nay cng ging nh cc dn
54
tc khc, ngi Chm thng mang giy dp cng nghip. Trang phc Chm trong sinh hot l hi: Nhng b trang phc va lit k, m t trn l nhng b trang phc c bn thng gp trong i sng bnh thng v i sng tn gio tn ngng Chm. Tuy nhin, trang phc Chm khng phi lc no cng th m tu ni, tu lc h cn mc nhng kiu trang phc khc nhau nhng khng khc xa vi nt trang phc truyn thng. Trang phc lao ng: trong iu kin lao ng trn rung nc, t ry kh, ngi n ng, n b Chm vn mc trang phc truyn thng ca mnh. Ngi n ng Chm khi lm rung nc th hay mc qun ngn hai ng ti u gi, khng mc vy. H khng mc trang phc mu trng trong lao ng m ch yu l s dng vi mu, loi vi c trn, khng c thu hoa vn. -Trang phc trong tang l: Trong tang l, cng nh trang phc lim cho ngi cht, ngi Chm thng s dng mu trng. Trang phc em theo cho ngi cht thng c phn chia theo tui tc v giai cp. Nu ngi cht thuc giai cp qu tc khi cht i th c lm m tang 4 thy paseh th qun o c em theo l 5 b hay 9 b. Nu ngi cht thuc tng lp bnh dn th ch c c hnh m tang 2 thy paseh th qun o em theo l 4 b. Mi b qun o Chm c qui nh theo trang phc n ng v n b. Mt b trang phc n b bao gm: khn p mu m v khn p mu dng: loi khn khc mang mu m v khn p mang mu dng, khn i, o di Chm, o sah kamay; vy, khn mc c may cp vy biyon: dy qun ngi cht. Cn b trang phc cho n ng khi cht l o sah likey: vy, chn mc l loi chn khan bar jih hoc khan
marang; khn i u ngi cht n ng l khn c may cp vi nh tua hoc loi khn thng, dy tht lng v dy qun ngi cht. Trang phc trong ngy ci: Trong ngy ci k c c du ch r u mc trang phc truyn thng trong nghi l. N mc o di, mc vy i khn. Nam cng vy, mc vy o lah n ng, i khn che mt. o vy ci c dt hoa vn p. o ci c nhiu mu khc nhau nh trng, xanh, , vng... nhng trong nghi l phi mc o trng. Trong ngy ci, c du ch r eo nhiu trang sc nh nhn, vng tay, xu chui. Trang phc trong ngy hi: So nh ngy ci, trong ngy hi th trang phc Chm a dng v lng ly hn. Ngoi trang phc chc sc, tu s tn ngng, tn gio vi mu o trng khn truyn thng khng c thay i th cc chng trai, c gi Chm li mc o truyn thng vi nhiu mu sc s, tinh nguyn (mu trng, , xanh, vng...) Trong ngy hi tng thm nt p cho b truyn thng ca mnh, nhng thiu n Chm ngoi eo hoa tai c nh tua vi mu , eo nhiu cng tay, nhn vng, h cn chong ln vai, vt cho qua ngang ngc v lng mt di bng ngang, trn c dt hoa vn p mt gp phn tng thm v p c o ca o di Chm. Ngy hi chnh ni hi t, l dp cho ngi Chm ph ra tt c nhng kiu dng v mu sc ca trang phc. Trang phc Chm n lt mnh cng vi ngh thut khc gp phn t thm cho ngy hi Chm mt sc mu c o, c bn sc ring. Tm li: Ngy nay trang phc Chm c nhiu bin i, trang phc truyn thng ca vua cha Chm, giai cp qu tc bin mt, ch cn mt s t c s dng trong cc l tc cng t nhng n lai cng nhiu kiu trang phc ca vua cha phong kin Trung Hoa v Vit
55
Nam. Ngy nay trang phc truyn thng ca ngi Chm ch cn s dng cc c gi v cc v chc sc tn gio, tn ngng. Trang phc gii tr ngi Chm hin nay ang hng dn nh hng trang phc phng Ty. Thanh nin Chm thng mc qun ty, o s mi: ngoi phn ln ph n Chm cn gi c trang phc truyn thng cn li mt s ph n tr Chm bt u thay dn ci vy bng ci qun ty, qun jean v o s mi. H ch s dng trang phc truyn thng trong cc dp l hi. Trang phc truyn thng Chm a dng trong sc thi biu hin. N tri qua nhiu thi i lch s khc nhau, cng nh hng nhiu yu t vn ho khc nhau. Cho n nay, mc d c nhiu s bin i, lai cng v c nhiu s tc ng, nh hng t yu t bn ngoi nhng trang phc Chm vn cn lu gi mt phong cch ring, phong cch y gp phn quan trng hnh thnh nn bn sc vn ho Chm m khng ln ln c vi cc dn tc khc. c trng ca trang phc Chm: Trang phc Chm rt phong ph a dng, m y khng th gii thiu mt cch y . Tuy nhin, qua mt vi trang phc tiu biu ca ngi Chm trnh by trn cho thy, trang phc Chm phong ph v kiu dng, hoa vn, mu sc. Trang phc Chm mang nhng c trng nh sau: Trang phc Chm ch yu l dng cht liu sn c trong thin nhin nh bng, t tm... dng dt vi hu nh khng dng nguyn liu t da, lng ca sc vt. Nhng nguyn liu va sn c va nh, mng mc thong. Ph hp vi kh hu nng m min Trung Vit Nam. Trong cch may ct qun o, thng l may o x ngc, khng c c, vy o may rng, khng b st ngi. V loi hnh y phc, cc kiu may, mc
ca ngi Chm cng theo li qun, chong l ph bin hn c. l ci vy mnh, s rng, tm chong, tm trm... thc cht l nhng mnh vi c kch thc khc nhau, khi mc c chung mt cch l chong, qun quanh c th, k c o di Chm thc cht cng l tm vi may quay trn thnh hnh ng bao quanh c th con ngi. K thut may mc ny khng ch ring c ngi Chm m n cn ph bin cc c dn vng pha Nam Trng Sn Ty Nguyn nc ta v mang c c trng chung ca loi hnh c dn nng nghip lm ngh trng trt trong vng nhit i gi ma Chu . c trng trang phc truyn thng Chm m chng ta d nhn thy nht l loi o bt t, ko di qu u gi, khot c trn, hnh tri tim, c lp ghp bng nhiu mnh vi mang nhiu mu sc khc nhau. Do c c im nh vy nn ngi Chm gi o di truyn thng ca h l Kuak kuang (o may ghp nhiu mnh vi), hay Aw dwa boong (o may ghp hai mnh vi nh eo hng) hoc gi l Aw loah (o 3 l mc chui u). Loi o ny ca ngi Chm va c nt ring, va c nt chung gn gi vi o di truyn thng ca c dn Nam o nh , Churu, Jarai, Raglai v cc dn tc ngi M Lai... m cc nh nghin cu thng gi chung kiu o ny l o Phncho. c trng ca trang phc Chm l khng trang tr hoa vn trn nn vi o. Hoa vn trn trang phc Chm ch yu l c trang tr tng mnh vi ri may ghp vo cc b phn ca trang phc nh loi cp vy, dy tht lng. Loi ny dng may dnh vo cp vy, vo khn trm u, khn mt, ch c vy ph n Chm, hoa vn c trang tr c trn cp vy v trn nn vi. Hoa vn trn trang phc Chm ch yu l hoa vn qu trm, ht u vn, ht la n, mt g,
56
hoa vn neo thuyn, hoa vn mc li, hoa vn ngarit, Makala... Trang phc Chm c mu sc phong ph. Trong trang tr ngi Chm khng pha trn bt c mu no khc vi nhau nhng h c ngh thut phi mu ring trn nn vi. V vy mu th cm, cng nh mu trang phc Chm, mc d s dng mu nguyn nhng khng chi chang nh cc mu o dn tc Ty Nguyn v mt s dn tc pha Bc nc ta, mu sc Chm va hi ho, va su lng. Trang phc Chm, ch yu l o mc thng ngy cng nh trong l hi h thng mc o vi gam mu nng nh mu , xanh, vng... Cn trang phc ca cc chc sc tn gio, thy cng, cc c gi thng l mc o trng. Mu trng cn tham gia vo trong tang l, k c trang phc ngi b tang v lim cho ngi cht u c mc mu trng. Nu so snh vi mu khc t l s dng trang phc mu trng ca ngi Chm trong tn gio, tn ngng, nghi l hi h, m tang... c yu t tri hn. iu cho thy ngi Chm l dn tc thuc ng h Malayo-polinesien c ngun gc t bin c mu trng nn trng li lin quan n bin, trong chng mc con ngi sng y phi i ph, trong lao ng hng ngy, vi nng gt trn ct, v khi cn thit phi ln vo nn sng ca ct v sng bin. Mu sc ca trang phc Chm, ngoi mc ch trang tr din t ci p ca thin nhin, con ngi, th mu sc trn trang phc ca ngi Chm cn th hin tnh phn thc. S phn thc y chnh l hai mng mu i lp, tri ngc nhau gia mu lnh v mu nng. Trang phc Chm khng ch c nhu cu cho p m n gn lin vi tn ngng, nhng iu king c v cm k. Ngoi vic cng t v t s ngh dt vi ngi Chm cn c mt s king k
trong ngh dt vi may mc. Khi dt taley ssang(dy but lim ngi cht), th king k ngi n b c kinh hoc ang trong tui sinh khng c dt m ch c thiu n v ph n ln tui qua thi k kinh nguyt mi c dt. H quan nim ch c ph n nh vy th mi c tinh khit, khng u, em li s bnh yn thanh thn cho ngi cht c siu thot ni chn thin ng. Khi dt cc hoa vn phc v cc chc sc, tn gio nh dalah bingun trun (hoa vn rng cch iu), talay ka in mankm (dy lng c dt hoa vn ni hai mt) th cng king c nh trn. Ring o ca cc chc sc king k khng cho ngi thng chm tay vo hoc may ct, ch c cc chc sc, tu s v chnh v ng y t may ct. Ngi Chm c phong tc l thng may sn cc loi qun o chun b cho ngi cht sn trong nh. Loi trang phc ny c nhiu king c, khng phi ngy no cng ly ra c m ch c ly ra khi nh vo ngy th by, hoc trong gia nh c dp cng l. Nu ly ra tu tin khng ng ngy lnh thng tt l du hiu bo im xu, trong gia nh s c ngi cht hoc ca ci trong nh s ra i. Ngoi y phc, phi k n trang sc Chm. Hu ht cc di ch nm trn a bn c tr ngi Chm nh vn ho Sa Hunh u tm thy nhiu trang sc m ph bin l khuyn tai, xu chui, cng tay v nhn... Ngy nay mt s trang sc y bin mt, mt s cn li khng khc xa my nhng n gin hn. Ngi Chm ngy nay vn cn thch eo khuyn tai c nh tua vi mu , c eo xu chui, vng tay v ngn tay eo nhn, c bit l chic nhn Mta tr thnh biu tng mang c trng ring ca cng ng, phn nh linh hn v bn sc ca dn tc Chm. Nh vy, trang sc ngi Chm hin nay tuy n gin nhng cng vi y phc, n lt mnh trang sc gp phn
57
ng k trong vic hnh thnh trang phc Chm phong ph a dng. L dng thc vn ho vt cht, trang phc Chm khng ch l p ng nhu cu che thn, mc p v biu hin cm xc thm m, m trang phc Chm cn cha ng nhiu yu t vn ho tinh thn v vn ho x hi. Thng qua trang phc ca ngi Chm, c th phn bit tng lp x hi, ng cp ca cc chc sc tn gio, phn bit ngi giu sang, k ngho hn, n ng v n b. Chng hn, chc sc tu s mi c mc vy, trm khn bng loi hoa vn hnh rng v buc dy lng c dt hoa vn hai mt, cn tu s bnh thng ch mc vy, khn khng dt hoa vn. n ng qu tc th mc khn, dy lng, khn trm u c dt hoa vn hnh qu trm, chn ch, eo nhn vng... Cn n ng bnh dn ch mc vy bnh thng, vt khn cho khng trang tr hoa vn, eo nhn bng ng. Ph n qu tc mc vy dt hoa vn hnh rng cch iu, vy ca h c dt nhng si ch t v thu nhng si ch bng vng. Cn ph n bnh thng th mc vy c hoa vn dy leo, eo trang sc bng ng... Cc loi hoa vn v cch thc th hin hoa vn trn trang phc ca ngi Chm u theo qui tc nht nh, th hin c thm m, phong tc tp qun, gii tnh, tn ngng, tn gio trong x hi Chm. Khng ch dng li , trang phc Chm cn hm cha trong mt s ni dung, gi tr phong ph. Ni dung y, ghi nhiu du n vn ho trn nhiu bnh din khc nhau. l du n ca ngi Chm - ch nhn ca nn vn ho sinh sng dy t min Trung c kh hu nng, m, vi a hnh mi sinh gia
ni, ng bng, bin c. Qua trang phc, t cch may mc, cho n hoa vn l mt b phn cu thnh, mang tn hiu c trng ca trang phc cho thy, ngi Chm sinh sng bng ngh trng la nc c biu hin bng nhng hoa vn trn trang phc nh hoa vn qu trm, hoa vn ht la, hoa vn hnh dch dt, rng ca tng trng cho ni, cho sng nc v ngh i bin nh trang phc mu trng c hoa vn m neo, hoa vn mc li. H l c dn nng nghip vi tn ngng a thn, th thn mt tri (hoa vn 8 cnh trn trang phc, chic nhn Mta l hnh mt tri), thn ni, thn sng. Hoa vn trn trang phc cn in du n ch nhn ca nn vn ho ny theo tn gio Blamn th nhng con vt linh nh cc loi chim thn Garua, Makala c ngun gc n . Ch nhn ca nn vn ho ny khng nhng sm bc vo mt x hi phn chia giai cp (qua cc trang phc ca cc tng lp bnh dn, qu tc, vua cha) m sm hnh thnh mt t nc. Ni chung trang phc Chm phong ph v kiu dng v a dng v sc thi biu hin. N khng ch p ng c nhu cu thit yu ca con ngi (n, mc, ...), th hin c thm m, phong tc tp qun, gii tnh, giai cp, tn ngng, tn gio trong x hi Chm m n cn in du n vn ho, phn nh y v sc thi, din mo mt nn vn ho Chm. Trang phc Chm chnh l kho tng t liu phong ph, kho tng y khng ch dng li gi tr vt cht n thun m n cn mang mt gi tr vn ho, lch s, ngh thut... ca ngi Chm-mt dn tc c mt thi pht trin rc r khu vc ng Nam . Theo vietnamtourism.edu.vn
58
GII THIU TC PHM:

NGH DT C TRUYN CA NGI CHM
gi Chm l mt dn tc thiu s trong khi cng ng dn tc Vit Nam, c mt kho tng vn ho s v c sc. Kho tng y khng nhng ch c nhng n thp lng ly, nguy nga, ng sng sng trn nhng i cao sut dc di t min Trung m cn c mt di sn ngh thut ma ht, l hi v ngh th cng truyn thng c o nh ngh gm v ngh dt vi. Hin nay, ngi Chm Ninh Thun vn cn bo lu ngh dt c truyn c hng ngn nm lch s, gn lin vi thi k hng thnh ca nn kinh t Chmpa mt thi pht trin rc r vng ng Nam . Xin gii thiu n cc bn cun sch: Ngh dt c truyn ca ngi Chm ca tc gi Sakaya, do nh xut bn Vn ho Dn tc pht hnh nm 2003. Sch dy 236 trang, kh sch 13x19cm. Ni dung cun sch Ngh dt c truyn ca ngi Chm c trnh by thnh ba phn chnh nh sau: Phn th nht: Lng dt ngi Chm M Nghip. Phn ny gii thiu tn gi, a danh; iu kin t nhin x hi v lch s hnh thnh ca lng dt M Nghip. Lng M Nghip cng nh bao lng Chm khc c tn gi chnh thc trong giy t hnh chnh bt u t thi Minh Mng. T n nay, lng M Nghip c nhiu bin i trong vic phn chia trc thuc a gii hnh chnh, c lc thuc ph, o, huyn, th trn
59
T thi Minh Mng n nm 1954 th thn M Nghip c lc thuc ph Bnh Thun, ph Ninh Thun, o Phan Rang T nm 1954 1975, thi M Ngu th thn M Nghip li thuc x Phc Hi, qun An Phc, tnh Ninh Thun. Sau khi thng nht t nc nm 1975 theo ch trng ca ng Nh nc vo nm 1976 hai tnh Ninh Thun v Bnh Thun sp nhp vo thnh tnh Thun Hi th M Nghip vn gi nguyn tn gi hnh chnh l thn M Nghip, x Phc Hi nhng li thuc huyn An Sn. n nm 1992 tnh Thun Hi li c chia tch thnh hai tnh nh c l Ninh Thun v Bnh Thun. T n nm 2002 a danh hnh chnh thn M Nghip c i thnh Khu ph 11 th trn Phc Dn, huyn Ninh Phc, tnh Ninh Thun. iu kin t nhin v x hi ca lng dt M Nghip rt kh khn trong vic pht trin nng nghip. t ai y kh cn, bc mu, kh hu kh nng, khng thun li cho vic pht trin cy la nhng rt thun li cho vic trng bng dt vi. Hot ng kinh t ca lng Chm M Nghip ch yu lm ngh nng v ngh dt vi. Quy trnh dt vi Chm M Nghip bt u t khu ko si, quay t n dt vi u do ph n lm l chnh. Ngh nng do n ng m nhim. Hin nay lng dt M Nghip vn cn bo lu c nhng gi tr vn ho, khng ch gi nguyn vn cu trc ca mt lng ngh, t hnh thi x hi, quan h tc ngi, t chc lao ng sn xut, hot ng kinh t, trao i sn phm cho n tn gio, tn ngng u mang m nt c ch ca x hi mu quyn gn vi ngh th cng truyn thng xa xa.Trong gia nh ngi Chm, n b ng vai tr quan trng, lm ch th gia nh v h tc. Lng Chm M Nghip l mt trong nhng lng Chm theo Blamn gio. Ngi Chm M Nghip c mt h thng nghi l v tc th cng phong ph, a dng. Phn th hai: Ngh dt ngi Chm M Nghip. Phn ny gii thiu v ngh dt Chm trong qu kh lch s v hin nay. M t chi tit v cc loi khung dt, qui trnh dt vi, t trng bng, ko si, nhum mu, dt vi, vy, o cho n b cc, ng nt v mu sc trong ngh thut trang tr hoa vn. Ngoi ra cn trnh by cch t chc sn xut v nhng nghi l, king k trong ngh dt vi Chm. Ngi Chm c mt nn th cng truyn thng rt phong ph nh ngh lm gch, xy thp, ngh ng thuyn, ng xe tru, lm gm v dt viTuy nhin trong qu trnh bin i lch s th mt s ngh th cng ca ngi Chm tht truyn. Hin nay ch cn lu gi c mt s ngh tiu biu nh ngh gm v ngh dt. Ngh dt c truyn ca ngi Chm M Nghip l mt trong nhng ngh th cng truyn thng cn tn ti n ngy nay trong di sn vn ho ca ngi Chm Ninh Thun. Lng dt M Nghip l lng dt truyn thng ni ting t lu i. lng ny, nhng k nng, k xo ca ngh dt c trao truyn cho nhau m truyn con ni t th h ny n th h khc. Hoa vn th cm Chm cha nhiu yu t ngh thut trong kho tng vn ho Chm. Nhng nt c bn ca hoa vn m tang,
trn gm Chm, trn nhng b th, n thp u c nhng m tp, ng nt tng ng vi hoa vn trn vi Chm. C th ni th cm Chm l ni hi t nhng ng nt, gam mu, hnh khi, c v ngh thut dn gian v bc hc trong kho tng ngh thut Chm mun mu, mun v. Ngh dt Chm t khung dt, n sn phm dt, mtp hoa vn v ngh thut trang tr, ngi Chm mc d c phong cch ring ca mnh nhng vn mang nt chung ca ngh dt c truyn ng Nam . c trng chung y chnh l kt qu ca mt qu trnh truyn b, tip thu kin thc ngh nghip, qu trnh giao lu, trao i kinh t - vn ho gia ngi Chm v cc tc ngi khc nc ta v ng Nam . Sn phm dt khng ch phc v cho i sng phong tc ngi Chm m cn c c cho cc dn tc khc nh E, Churu, Kho, RaglaiNgy nay, sn phm dt ca ngi Chm c du khch a chung trn th trng du lch cc nc. V vy, hin nay ngh dt ang tr thnh ngun li kinh t quan trng i vi ngi Chm M Nghip, tnh Ninh Thun. Phn th ba: Nhn xt, so snh, kin ngh v gii php. Cn c trn nhng c liu khoa hc cc phn nu trn, phn ny a ra nhn xt chung v ngh dt c truyn ca ngi Chm M Nghip. Qua , cn so snh ngh dt Chm vi ngh dt ca mt s dn tc khc nc ta v khu vc ng Nam . Cun sch cn a ra nhng gii php, kin ngh cho ngh dt ngi Chm M Nghip trong c ch th trng, cng nh trong s nghip bo tn di sn vn ho dn tc ngy nay. Mc d tri qua nhiu bin thin ca lch s, ngi Chm vn cn bo lu c ngh dt c truyn ca ring mnh. Ngh dt y mc d l tiu biu cho trnh sn xut c xa nhng n nay vn cn nguyn gi tr. Ngh dt Chm v ang gp phn ng k trong vic tng trng kinh t, nng cao i sng hng ngy v lm phong ph thm bn sc vn ho Chm Cun sch Ngh dt c truyn ca ngi Chm gii thiu n cc bn mt bc tranh chung nht v lng ngh, mt di sn vn ho qu gi ca ngi Chm trong kho tng vn ho ca i gia nh cc dn tc Vit Nam phong ph, a dng v c sc. L mt dng vn ho vt cht, mt b phn cu thnh nn vn minh Chmpa, ngh dt Chm khng ch l mt nhu cu thit yu phc v cuc sng nh n, , mc m n cn gn vi nhu cu thm m, phong tc tp qun, tn gio, tn ngng. Ngh dt Chm vi sn phm a dng, cn to nn y phc Chm, mt y phc c sc thi ring gp phn quan trng trong vic hnh thnh nn mt bn sc vn ho Chm m khng ln ln c vi dn tc khc. Nguyn Th Ho Th vin tnh Ninh Thun
61
N THP CHMPA B N XY DNG

rong kho tng di sn kin trc ca dn tc, ngh thut kin trc Chmpa c v tr c bit quan trng. Gn 900 nm t cui th k th VII n na u th k XVII, bng s lao ng khng mt mi v ti nng sng to tuyt vi, ngi Chm xy dng nn mt nn kin trc iu khc c o vi hng trm n thp tri di sut t min Trung y nng v gi, n vng t pha Nam tr ph ca T quc. Tri bao thng trm ca lch s v thin tai khc nghit, ngy nay s lng n thp Chmpa cn li khng nhiu, li trong tnh trng h hng, xung cp nghim trng, nhng l nhng di sn kin trc v gi khng ch ca quc gia m cn ca nhn loi, l nhn chng v mt nn vn ho Chmpa c rc r, rt cn c gi gn, tn to v bo tn. Khm ph ngh thut xy dng n thp Chmpa l vn hp dn c ngi Php tm ti t nhng nm u th k th XX cho n cc nh khoa hc Vit Nam hm nay. Xin trn trng gii thiu n cc bn cun sch: n thp Chmpa - B n xy dng do nh xut bn Xy dng pht hnh nm 2007. Sch dy 334 trang. Kh sch 11x20cm. Cun sch n thp Chmpa - B n xy dng l kt qu ca ti khoa hc c nghin cu cng phu do Vin Khoa hc Cng ngh Xy dng - B Xy dng ch tr, vi s tham gia ca mt tp th gm cc nh khoa hc c uy tn trong cc lnh vc: Kin trc, Xy dng, Lch s, Kho c, M thut. ti khng ch dng li vic gii thiu lch s, kin trc Chmpa, nh gi hin trng ca cc di tch kin trc, m cn dnh nhiu cng sc nghin cu k cng v k thut xy dng t vic x l nn mng, k thut kin trc, k thut iu khc, lc lin kt, cng chu nn, kh nng chu lc ca khi xy thp n vic s dng cc phng php khoa hc, cng ngh hin i xc nh thnh phn pha v thnh phn khong ca gch, ca cht kt dnh gia cc vin gch, nhm a ti cho cc bn nhng khm ph khoa hc mi v k thut xy dng cc n thp Chmpa, mt k thut rt c bit b tht truyn. Sch gm 5 chng: Chng 1: Lc s, kho c, kin trc Chmpa Chng 2: Thc trng cc di tch, ph tch kin trc n thp Chmpa Chng 3: K thut xy dng cc n thp Chmpa Chng 4: Phc ch khi xy mi chp n thp Chmpa Chng 5: nh hng bo tn, tn to v pht huy gi tr cc n thp Chmpa K tha cc thnh tu nghin cu c, k t khi nc nh c thng nht, cc di tch vn ho ca dn tc Chm c nh nc quan tm nghin cu nhiu hn v
62
hu ht cc di tch kin trc n thp Chmpa hin cn u c Nh nc ta cng nhn xp hng di tch lch s - kin trc - ngh thut. Cc nghin cu mi ch yu tp trung vo kin trc, ngh thut, lch s, kho c v cng ch bc u, nhng vn phn tch khoa hc cng ngh v nn mng, vt liu, k thut xy dng, k thut iu khc c t ra, song cha th tp trung i su nhm gii p dt im nhng vn cn c coi l b n, trn c s c th a ra cc gii php tu b ton din v hu hiu. Cun sch: n thp Chmpa B n xy dng gii thiu nhng kt qu nghin cu v k thut xy dng v pht huy gi tr cc n thp Chmpa. Cc n thp Chmpa c xy dng bng k thut xy mi chp c lp v ngoi, v trong v lp rut. Thp c xy theo trnh t nh sau: la chn v tr, quy hoch mt bng, chn hng thp. Sau tin hnh cc bc nh: gia c nn, xy mng, xy thn thp, ngn thp v nh thp. Sau khi xy xong thp, ngi ta tin hnh iu khc trn b mt gch ca thp. Cc chi tit iu khc trang tr bng sa thch hoc t nung c chun b trc ri lp t vo v tr d kin trong qu trnh xy thp. K thut xy vm gi hai phng to ra cc vm ca trn thn thp c chiu cao ln hn chiu ngang vm thp. Vi s pht trin k thut ny thnh k thut xy vm gi ba phng, c th to nn ba kiu ngn thp khc nhau. Hay ni cch khc kin trc thp l biu hin bn ngoi ca kt cu khi xy cc vm gi. Vi k thut vm gi c th lm trit tiu lc y ngang chn vm, lm n nh cc vm ca, nc thp. ng thi vi k thut ny, ti trng ca thp c phn ti u ln ton b tng thp v mng thp, lm cho thp c kh nng chu lc cao, cng vi k thut xy mi chp lm cho thp c tui th cao. Vt liu xy thp ch yu l gch t st nung, c ch to theo cng ngh ring bit, c xp ln, do dai cao, cho php gia cng bng cch ca, ct, mi, c, chm. Cht kt dnh c s dng trong xy dng thp l nht cy c th tan trong nc nh nht dc, Bi li. Cc loi nht ny gip cho khi xy c cng ban u cng nh s pht trin cng v lu di, m bo cho khi xy c kh nng chu ko v nht l kh nng chu nn. iu khc cc chi tit c thc hin trc tip trn mt khi xy ca thp. Vic thc hin c tin hnh bi cc ngh nhn vi cc cng c v thao tc chuyn bit qua ba cng on: to hnh khi, chm th, chm tinh. Cc chi tit iu khc kin trc cng c th c ch to trc t sa thch hoc t nung ri c lp ghp vo trong qu trnh xy thp. i vi cc n thp Chmpa, k thut xy dng thp thc cht l s kt hp hi ho, cht ch ca k thut vt liu gch, k thut cht kt dnh, cng ngh xy dng v k thut iu khc. M biu hin vt cht ca n chnh l kin trc, t l kin trc cc dng iu khc trang tr. Qua n th hin gi tr phi vt th l ni dung th t, tm linh v cao hn l ngha trit hc ca cc n thp Chmpa. Hiu bit v lch s, vn ho, k thut xy dng cc n thp Chmpa l iu kin tin quyt bo tn trng tu v pht huy gi tr di tch mt cch tt nht. Cun sch: n thp Chmpa - B n xy dng s gip cho nhng ngi lm cng tc bo tn, trng tu, qun l di sn v du lch vn ho s rt ra c nhiu bi hc b ch mang tnh thc tin v ng dng. Sch c ti th vin tnh Ninh Thun, mi cc bn n c. Nguyn Th Ho. Th vin tnh Ninh Thun
63
TRN K SCH TH VIN TNH NINH THUN
64
65
66
TH MC SCH
1. B, TRUNG PH. Gia nh v hn nhn ca ngi Chm Vit Nam/ B Trung Ph.- H Ni: Vn ha dn tc, 2001.- 312 tr.: nh; 19cm Cung cp nhng kin thc v gia nh v hn nhn ca ngi Chm, ng thi lm r cu trc t chc x hi, gia nh, dng h, phong tc tp qun, l nghi v nht l c trng hn nhn ca ngi Chm khc vi cc dn tc anh em khc. Ch s phn loi 392/GI-100 Kho a ch: DCS.000179 2. B, XUN H. Truyn thuyt v cc thp Chm trn min t Cc Nam Trung b = Legend of the Cham towers on the far southem of the VietNam central/ B Xun H.- H Ni: Vn ha dn tc, 1995.- 95tr.; 19cm Gii thiu lch s cc thp c ca ngi Chm Ninh Thun v cc thp khc Cc Nam Trung b. Ch s phn loi: 398.0959758/TR527T Kho oc: DVN.005863 3. B, XUN H. Mu h Chm trong thi i mi/ B Xun H.-Bnh Thun: Hi Vn hc Ngh thut tnh Bnh Thun, 2001.- 45tr.:hnh nh; 19cm Ngun gc hnh thnh v c trng mu h Chm. Cc phong tc tp qun ca dn tc Chm trong thi i ngy nay nh phong tc ci xin, tang l Ch s phn loi: 390.0959758 /M125H Kho a ch: DCS. 000278 - 000279 4. T, NGC QUN. Vn dn tc v vic thc hin chnh sch dn tc ca ng, Nh nc i vi ng bo Chm Ninh Thun: n/ t Ngc Qun.- Ninh Thun: Trng Chnh tr tnh Ninh Thun, 2008.- 38tr.;30cm Khng nh vn dn tc v vic thc hin chnh sch dn tc ca ng v Nh nc i vi ng bo Chm l nhim v quan trng, t s ci thin i sng, vn ha truyn thng lun gn gi v pht trin a dng, trnh dn tr ngy cng nng cao. Ch s phn loi: 361.60959758/V121 Kho a ch: DCS.000782 5. NH HY. Nhc c truyn thng tc ngi Chm/ nh Hy, Trng Tn.Ninh Thun: S Vn ha Thng tin tnh Ninh Thun, 1996.- tp;19cm T.1.- Ninh Thun: S Vn ha Thng tin tnh Ninh Thun, 1996.- 94tr.;19cm Nghin cu v nhc c truyn thng ca tc ngi Chm bao gm: trng Ginng, trng Paranng v kn Saranai.
67
Ch s phn loi: 784.19597/NH101C Kho c: DVN.006432 6. H.PARMENTIER. Thng k kho t cc di tch Chm Trung k/ H.Parmentier: [Knxb], 1990 -1908.- 187 tr.;30cm Theo th t thi gian, y l tp sch th ba trong cc n phm ca Trng Vin ng Bc c, chuyn v thng k kho c hc ng Dng. Tp sch gii thiu v thng k, kho t li cc di tch Chm Trung k. Ch s phn loi: 390.0959758 /TH455K Kho a ch: DCS.000351 7. INRASARA. Ca dao tc ng - thnh ng - cu Chm/ Inrasara.- H Ni: Vn ha Dn tc, 2006.-367tr.;21cm Ch s phn loi: 398.8 /C100D Kho Mn: MVN.017789 - 017791. 8. INRASARA. Cc vn vn ha x hi Chm/ Inrasara.- H Ni: Vn ha dn tc,1999.- 211tr;19cm Cch nhn tng th ca tc gi v cc vn vn ha x hi Chm vi mt nn vn ha mang sc thi c o. Ch s phn loi: 398.09597/C101V Kho c: DVN.007627 9. INRASARA. L ty trn thng t: Th/ Inrasa.- H Ni: Hi Nh vn, 2002.95tr.;21cm Gii thiu 22 bi th ca tc gi Inrasara, dn tc Chm, sinh nm 1957 ti M Nghip tnh Ninh Thun Ch s phn loi: 895.922134/L250T Kho a ch: DCS.000152 10. Tc ng - Thnh ng - Cu / Inrasara su tm, dch v ch thch.- H Ni: Vn ha Dn tc, 1995.- 258 tr. 19cm Gii thiu khi qut v tnh hnh nghin cu ca dao, ng dao, tc ng, cu , thnh ng ca dn tc Chm Ch s phn loi: 398.8 Kho c: DVN.006210 11. INRASARA. T in Vit Chm: Dng trong nh trng/ Inrasara, Phan Xun Thnh.- H Ni: Gio dc, 2001.-511tr.;21cm Dnh cho hc sinh dn tc hc tp ting Vit, ngoi ra cn cung cp nhng ng liu cn thit cho vic nghin cu ngn ng v vn ha Chm Ch s phn loi: 495.9223 Kho Mn: MVN.016034 - 016036
68
12. INRASARA. Vn ha x hi Chm: Nghin cu v i thoi/ Inrasara.- H Ni: Vn hc, 2003.- 355 tr.;19cm Nghin cu v i thoi thc cht l cc vn vn ha x hi Chm, v ngn ng - vn chng, v sng to chn dung vn hc Chm. Ch s phn loi: 398.09597 Kho c: DVN.000762 13. INRASARA. Vn hc Chm/ Inrasara.- H Ni: Vn ha dn tc, 1996.- tp; 20cm T.2.- H Ni: Vn ha dn tc, 1996.-347 tr.20cm Ch s phn loi: 895.922134/V115H Kho c: DVN.006203 14. L, NH PHNG. Tm hiu lch s kin trc thp Chmpa/ L nh Phng.H Ni: Vin Vn ha v Thng tin, 2005.-303tr.;24cm Trong nhng di sn vn ha Chmpa li, thp Chmpa l loi hnh kin trc tn gio duy nht cn li cho n ngy nay. y l cng trnh kin trc c sc ca ngi Chm c xy dng theo sut chiu di lch s dn tc v li mt bn sc ring c o cho dn tc mnh. Cun sch ghi li bn c tm hiu k v lch s, tin to nn kin trc n thp Chmpa; nhng c trng v qu trnh pht trin ca n. T , gp phn cho cng tc trng tu loi hnh di tch c bit ny. y l nhng c s, iu kin tin quyt phc v cho vic gn gi, pht huy gi tr vn ha ca di tch vo cuc sng ng i. Ch s phn loi: 720.959758/T310H Kho a ch: DCS.000358 - 000359 15. L, XUN DIM. C vt Chmpa = Artefacts of champa/ L Xun Dim, V Kim Lc.- H Ni: Vn ha dn tc, 1996.- 153tr.: hnh nh; 26cm Gii thiu nhng c vt trang sc, th cng c cht liu bng kim loi: vng bc, ng, quc trnh by ln lt t c vt tin Chmpa n Chmpa. y l nhng c vt ln u tin c pht hin, trong c trang sc ca ngi Chm Ninh Thun. Ch s phn loi: 736 Kho c: DVN.007906 16. LU, TRN TIU. Gi gn nhng kit tc kin trc trong nn vn ha Chm/ Lu trn Tiu, Ng Vn Doanh, Nguyn Quc Hng.- H Ni: Vn ha dn tc, 2000.- 284 tr. nh chp; 21cm Gii thiu c im a l, lch s vn ha, nhng di tch kin trc Chm v cng tc qun l, bo tn, tn to v pht huy tc dng ca nn kin trc vn ha Chm, trong c nn vn ha Chm Ninh Thun. Ch s phn loi: 720.959758
69
Kho a ch: DCS.000121 - 000122 17. NG, VN DOANH. Thp B Thin Y A Na hnh trnh ca mt n thn/ Ng Vn Doanh.- Tp. H Ch Minh: Nxb. Tr, 2009.- 248 tr.; 20cm Gii thiu tng quan v thp B Thin Y A Na: qu trnh hnh thnh v lch s ca ngi n, lch s kin trc, cc nghi l gn vi n thp Ch s phn loi: 915.9756/TH109B Kho c: DVN.013569 18. NG, VN DOANH. Ninh Thun trong lch s Chmpa/ Ng Vn Doanh.- H Ni: Vin nghin cu vn ha dn gian, 2002.- 10tr.; 28cm. Tc gi nu bt lch s ca vng t Chmpa thuc tnh Ninh Thun thng qua cc giai on lch s: ngoi ci Lm p, trong lng Chmpa, du tch cui cng ca Ninh Thun gi vai tr lch s c bit i vi lch s ca vng quc Chmpa trong sut chiu di lch s. Ch s phn loi: 959.758/N312T Kho ia ch: DCS.000087 19. NG, VN DOANH. Vn ha Chmpa/ Ng Vn Doanh.- H Ni: Vn ha Thng tin, 1994.- 208 tr.: hnh nh; 19cm Nn vn ha Chm pa rt a dng v phong ph. T i sng chnh tr, ngn ng, ch vit, m nhc, ma n ngh thut iu khc u c ghi li trong cun sch ny. Ch s phn loi:390.0959758 /V115H Kho a ch: DCS.000215 20. NGUYN VN, K. Di sn vn ha Chm= Heritage of cham cultural/ Nguyn Vn K.- H Ni: Th gii, 2008.-118tr.; 23cm Gii thiu khong 100 bc nh v nn vn ha ngh thut Chm Ch s phn loi: 770.959758/D300S Kho a ch: DCS.000965 21. NGUYN C TON. nh hng tn gio i vi tn ngng ca ngi Chm Vit Nam: Lun n Tin s lch s chuyn ngnh Dn tc hc/ Nguyn c Ton.-Tp. H Ch Minh: Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, 2002.- 172 tr.;27cm Tn gio Tn ngng l nhu cu tm linh ca mt b phn nhn dn nn n c nhng nh hng nht nh trong s pht trin ca cc dn tc, c bit l dn tc Chm, tn gio tn ngng bao trm ln mi hot ng vn ha, kinh t, x hi. Ni dung gm 3 phn chnh: Tng quan nh hng ca Blamn gio i vi tn ngng Chm v nh hng ca Islam i vi tn ngng Chm Nhm gp thm s hiu bit v h thng tn ngng tn gio ca ngi Chm, hiu r hn v c im ca nn vn ha Chm truyn thng. T gp phn vo vic k tha tinh hoa vn ha Chm trong vic xy dng nn vn ha Vit Nam
70
a dn tc, tng cng s hiu bit gia dn tc Chm vi cc dn tc anh em cng sinh sng trn T quc Vit Nam. Ch s phn loi: 398.0959758 /A107H Kho a ch: DCS.000382 22. NGUYN, HONG ANH. Lch s hnh thnh v pht trin thp Chm tnh Ninh Thun/ Nguyn Hong Anh.- Tp. H Ch Minh: Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn, 2006.- 38tr.;30cm y l mt cng trnh nghin cu khoa hc cp trng ca sinh vin Nguyn Hong Anh v lch s hnh thnh v pht trin thp Chm Ninh Thun Ch s phn loi: 720.959758/L302S Kho a ch: DCS.000433 - 000434 23. PHAN, QUC ANH. Nghi l vng i ca ngi Chm Ahir Ninh Thun/ Phan Quc Anh.- H Ni: Vn ha dn tc, 2006.- 460tr.;21cm Ni dung ti liu l nhng pht hin v nhng nhn nh mi v vn ha truyn thng ca ngi Chm, c bit i vo chiu su i sng tm linh, t tng ca ngi Ahir. Vi nghi l vng i ca ngi Ahir l ct li ca i sng tm linh, nim tin tn ngng v l mt mt xch quan trng, thng qua con ngi c th tm hiu th gii quan, nhn sinh quan, phong tc tp qun, tm hn, tnh cm ca tc ngi cn nghin cu, ng thi s l mt mi trng bn vng trong vic bo lu vn vn ha truyn thng ca dn tc Chm. Ch s phn loi: 392.0959758 /NGH300L Kho a ch: DCS.000528 -000529 24. PHAN, QUC ANH. Nghi l vng i ca ngi Chm Blamn Ninh Thun: Lun n Tin s lch s/Phan Quc Anh.- Bn sao, c b sung sa cha.- H Ni: Nxb. H Ni, 2004.- 286 tr.; 27cm Gii thiu khi qut v vn ha truyn thng ca ngi Chm Blamn; nhng nghi l vng i bo tn v pht huy cc gi tr vn ha qua nghi l vng i ca ngi Chm Blamn Ninh Thun. Ch s phn loi: 392.0959758 /NGH300L Kho a ch: DCS.000005 25. PHAN, QUC ANH. Tn ngng dn gian ngi Chm Ninh Thun/ Phan Quc Anh.- Ninh Thun: [Knxb], 2002.-25tr.: hnh nh; 30cm Tc gi phc ha bc tranh v vn ha tn ngng Chm, cc h thng thn linh, thy ch l, l vt, h thng nghi l dn gian thng qua mt s ti liu tham kho v hnh nh minh ha sinh ng. Ch s phn loi: 390.0959758 /T311N Kho a ch: DCS.000045 25. PHAN, XUN BIN. Vn ha Chm/ Phan Xun Bin, Phan An, Phan Vn Dp.- H Ni: Khoa hc x hi, 1991.- 392tr.: hnh nh; 24cm
71
Ngi Chm l mt dn tc sinh sng lu i trn lnh th Vit Nam ngy nay. Trong lch s pht trin x hi tc ngi, h t c mt trnh cao v t chc x hi v sn sinh ra mt nn vn ha rc r, phong ph v c o. Ch s phn loi: 398.09597 /V115H Kho Mn: MVL.000022 - 000023 26. PH, VN HN. i sng vn ha v x hi ngi Chm thnh ph H Ch Minh = Raidiuk ilamu saong sosal urang Cham ban raya Ho Chi Minh/ Ph Vn Hn ch bin; L Tng Hiu hiu nh. H Ni: Vn ha dn tc, 2005.- 183 tr.; 20cm Vi 18 bi nghin cu cp n kh nhiu lnh vc: t thc trng kinh t, vn ha, x hi n tn gio, hn nhn gia nh; t vn hc ngh thut n gio dc; t t chc x hi cng ng ngi Chm thnh ph H Ch Minh n t chc tn gio ti thnh ngng thi cp su hn v gii ngi Chm c o. Ch s phn loi: 305.899/462S Kho a ch: DCS.000966 27. SAKAYA. L hi ca ngi Chm/ Sakaya.- H Ni: Vn ha dn tc, 2003.- 382 tr.: hnh nh; 21cm Gii thiu 20 l hi trong s 75 l hi ca ngi Chm. Qua cc l hi thy c tng th vn ha Chm, mt nn vn ha lu i, pht sng v thng hoa. Ch s phn loi: 390.0959758 /L250H Kho a ch: DCS.000146 - 000148 28. SAKAYA. Ngh dt c truyn ca ngi Chm/ Sakaya.- H Ni: Vn ha dn tc, 2003.- 236 tr.; 19cm Ngi Chm l mt dn tc thiu s trong khi cng ng dn tc Vit Nam. H c mt kho tng vn ha s v c sc. Kho tng y khng nhng ch c nhng n thp lng ly, nguy nga, ng sng sng trn nhng i cao sut dc di t min Trung m cn c mt di sn ngh thut ma ht, l hi v ngh th cng truyn thng c o nh ngh gm, ngh dt vi. Nghin cu ngh dt Chm mt cch c h thng l mt cng vic khng my d dng. Cun sch ny s gii thiu vi bn c v mt bc tranh chung nht v lng ngh - mt di sn vn ha qu gi ca ngi Chm trong kho tng vn ha ca i gia nh dn tc Vit Nam phong ph, a dng v c sc. Ch s phn loi: 746.0959758 /NGH250D Kho a ch: DCS.000176 - 000177 29. THP, LIN TRNG. Vic n ung ca tc ngi Chm tnh Ninh Thun/ Thp Lin Trng. Ninh Thun: Trung tm nghin cu vn ha Chm Ninh Thun, 199?.- 46tr.; 30cm Ngy nay, vi s tin b ca x hi cc ba n ca tc ngi Chm cng c ha nhp, tuy nhin nhng ba n tho d vn cn kh m nt mang sc thi c o truyn thng ring ca ngi Chm. Ch s phn loi: 394.10959758 /V303
72
Kho a ch: DCS.000046 30. TRNG, HIN MAI. H thng thy li v l nghi nng nghip c truyn Chm Ninh Thun Bnh Thun/Trng Hin Mai, S Vn Ngc.- H Ni: Vn ha dn tc, 2002.- 181 tr.; 19cm Dn tc Chm trong qu trnh hnh thnh v pht trin to nn mt nn vn minh rc r, trong c nn vn minh la nc. Qua nghin cu cc cng trnh thy li xa xa, m ngy nay con ngi cn ca ngi nh cng trnh thy li ca vua P Yang In, P Klongrai, Prm v P Dm. H thng l nghi nng nghip rt a dng, trong phn l cng nh phn hi lc no cng gn b vi nhau trong cc hnh thi m nhc, nghi l. T nhng l nghi nng nghip khng nh s ng gp cho nn vn ha dn gian Chm y bn sc dn tc. Ch s phn loi: 398.0959758 /H250T Kho a ch: DCS.000137, 000298 31. TRNG, HIN MAI. Truyn c dn gian Chm/ Trng Hin Mai [ v nhng ngi khc] dch, bin son, tuyn chn.- H Ni: Vn ha dn tc, 2002.555tr.;19cm Truyn c dn gian Chm vi ni dung mang tnh gio dc cao, phn nh nhng hoi bo, mu cu cng bng trong cuc sng lao ng, hnh phuc trong tnh yu. Ch s phn loi: 398.209597/TR527C Kho c: DVN.007698 32. TNG LM. Truyn th Chm/ Tng Lm; Qung i Cng bin son.H Ni: Vn ha, 1993.- 123tr.; 19cm Gii thiu 7 truyn th Chm nhm gip chng ta hiu r thm vn vn ngh dn gian Chm. Ch s phn loi: 895.9221 /TR527T Kho a ch: DCS.000349 33. VN MN. Ngh gm c truyn ca ngi Chm Bu Trc Ninh Thun/ Vn Mn.- H Ni: Vn ha Thng tin, 2001.- 176 tr.: hnh nh;21cm Ngh gm c truyn ca ngi Chm Bu Trc tnh Ninh Thun s cung cp t liu cho nhng nh khoa hc, nhng nh qun l, chnh quyn a phng mt cch nhn ton din v ngh gm ca ngi Chm Bu Trc ni ring v ngh th cng truyn thng ca ngi Chm ni chung, trong s nghip bo tn v pht huy bn sc vn ha dn tc. Ch s phn loi: 738.0959758 /NGH250G Kho a ch: DCS.000967 34. VN MN. Trang phc ngi Chm: ti nhnh/ Vn Mn.- Phan Rang: [Knxb], 2002.- 42tr.: hnh nh; 28cm Tc gi trnh by c th v qu trnh to ra trang phc, cc loi trang phc v c trng ca trang phc Chm thng qua cc hnh nh, chi tit mu sc, ng nt c o ca ngi Chm Ninh Thun.
73
Ch s phn loi: 391.40959758 /TR106P Kho a ch: DCS.000044 35. VN, THU BCH. m nhc trong nghi l ca ngi Chm Blamn/ Vn Thu Bch.- H Ni: Vn ha dn tc, 2004.- 230tr.; 21cm Ngh thut m nhc ca ngi Chm ng vai tr rt quan trng, n dng nh bt bin vi thi gian v lun ta sc sng mnh lit trong cc sinh hot tinh thn, c bit l trong cc nghi l v l hi mang tnh tn gio. Ni dung sch s lm r thm mt s c trng ca m nhc Chm thng qua cc hnh thc m nhc c li v khng li; ng thi tm hiu qu trnh giao lu v tip bin gia m nhc nghi l Chm B la mn vi m nhc cc tc ngi khc, t xut mt vi bin php thit thc nhm bo tn, k tha nhng ci hay trong m nhc nghi l ca ngi Chm B la mn ma c trng tn trong i sng tinh thn ca ng bo Chm. Ch s phn loi: 780.959758/120N Kho a ch: DCS.000356 - 000357 36. V, TH HNG. Vn ha Chm v s pht trin du lch Ninh Thun: Lun vn tt nghip Cao cp L lun chnh tr/ V Th Hng.- Ninh Thun: Trng Chnh tr tnh Ninh Thun, 2010.- 100tr.: hnh nh; 30cm Ni dung gm 3 chng. Chng 1: Mt s vn l lun v vn ha v du lch. Chng 2: Vn ha Chm v s pht trin du lch Ninh Thun. Chng 3: Mt s gii php c bn nhm pht trin du lch vn ha Ninh Thun Ch s phn loi: 915.97/V115H Kho a ch: DCS.000883 37. H s di tch kin trc ngh thut thp Ha Lai ( Tn Hi, Ninh Hi, Ninh Thun).- Ninh Thun: Nh Bo tng, 2000.- 18 tr.; 30cm Ni dung l lch di tch bao gm: c im phn b di tch, nhn vt lch s, s kin di tch, cc loi hnh v cch bo quuanr di tch thp Ha Lai x Tn Hairm huyn Ninh Hi, tnh Ninh Thun. Thp Ha Lia c xy dng trn mt m t cao v kh bng phng ca vng ng bng thuc a phn lng Nhn Sn, Tng Kinh Dinh, o Ninh Thun ( nay l lng Ba Thp, x Tn Hi, huyn Ninh Hi, tnh Ninh Thun). Di tch thp Ha Lai l mt trong nhng trng hp kh ring bit bvaf nhiu vn cn tranh ci. Cho n nay, chua c ngun t liu no xc nh mt cch c th lch s ca vic xy dng ngi thp ny, mc d h khng nh rng ch nhn ca nhng ngi thp ny khng phi ai khc m chnh l ngi Chm c. Ch s phn loi: 720.959758 /H450S Kho a ch: DCS.000039 - 000041 38. H s di tch ngh thut kin trc v iu khc Prm.- Ninh Thun: S Vn ha Thng tin Th thao tnh Ninh Thun, 1992.- 12tr.; 21cm Di tch thp P r m c xy dng trn mt ngn i dc ng, cao khong 30m thuc a phn lng Hu Sanh, x Phc Hu, huyn Ninh Phc. Di tch c xy dng th vua P r m. Thp P r m l di tch lch s vn ha gn lin vi phong tc, tn ngng ca ng bo Chm, l cng trnh c gi tr ln v mt ngh
74
thut kin trc v iu khc. Ti liu cung cp nhng s kin, nhn vt lch s lin quan n vic hnh thnh di tch, gi tr v bin php bo qun di tch. Ch s phn loi: 720.959758/H450S Kho a ch: DCS.000065 - 000067 39. H s khoa hc di tch kin trc ngh thut thp Pklong Garai.- Ninh Thun: Nh Bo tng, 199?.- 12tr.: hnh nh; 30cm Thp Pklong Garai c xy dng th vua Pklong Garai. V vua c nhiu cng lao i vi s nghip pht trin ca dn tc Chm. Cng trnh ny huy ng mt lc lng rt ln cc nh kin trc, nhng ngi th k thut, iu khc gii xy dng cng trnh c mt khng hai trong lch s pht trin ca dn tc Chm. Thp c xy dng trn i cao, thuc a phn phng Vinh, thnh ph Phan Rang Thp Chm. Ch s phn loi: 720.959758 /H450S Kho a ch: DCS.000083 - 000085 40. Knh t vn ha dn tc Chm.- Tp. H Ch Minh: Nxb. Tp. H Ch Minh, 1992.- 143 tr.; 27cm y l tp k yu cc bo co khoa hc tham d Hi tho ca 45 tc gi bao gm cc ni dung nh: vn nghin cu dn tc Chm, vn ha, m nhc, kinh t, hn nhn, m tang ca ngi Chm, vai tr ca ph n Chm Ch s phn loi: 330.0959758 /K312T Kho a ch: DCS.000026 41. Ngi Chm = The Cham.- H Ni: Thng Tn, 2009.- 191 tr.: hnh nh; 20cm a phn l hnh nh v mt s bi vit minh chng sinh ng cho mt nn vn ha Chm lu i vi ngh thut iu khc pht trin v phong tc tp quan, l hi mang y mu sc tn gio lm nn bn sc Chm. Ch s phn loi: 305.899/NG558C Kho a ch: DCS.000823 000825 42. Ngi Chm Thun Hi.- Thun Hi: S Vn ha Thng tin tnh Thun Hi, 1989.- 373tr.; 19cm Ni dung sch l cng trnh nghin cu gia Vin Khoa hc X hi thnh ph H Ch Minh v UBND tnh Thun Hi v ngun gc, lch s, trnh pht trin kinh t x hi, c im vn ha, tn gioca ngi Chm tnh Thun Hi Ch s phn loi: 305.899/NG558C Kho c: DVN.004751 43. Trng ca ting cng ng b Hbia La dn tc Chm Ph Yn/ Ka S Ling ghi chp bin dch v vit li gii thiu; Oi Sng k.- Ph Yn: Hi Vn ngh dn gian Ph Yn, 2000.- 952 tr.; 19cm Trng ca ny ni v s mu thun trong cc t trng giu c lun mun mnh hn ngi, khng mun ai giu hn mnh. Trng ca ny c lu truyn rng ri trong lng dn tc Chm x Phc Tn, huyn Sn Ha, tnh Ph Yn.
Ch s phn loi: 895.9221 /TR561C Kho c: DVN.011595 44. T in Chm Vit.- H Ni: Khoa hc x hi, 1995.-907 tr.; 24cm Ch s phn loi: 495.9223/T550 Kho c: DVL.001086 45. Xy dng i sng vn ha vng ng bo dn tc Chm: K yu hi tho.H Ni: B Vn ha Thng tin, 2005.- 239 tr.; 19cm Tp hp nhiu kin t cc nh qun l, cc nh khoa hc v cc hot ng thc tin v vn ha dn tc Chm v phong tro ton dn on kt xy dng i sng vn ha trong vng ng bo Chm ven min Trung v ng bng sng Cu Long nhm bo tn phatsh uy v pht trin vn ha dn tc Chm. Ch s phn loi: 306.0959758 /X126X Kho a ch: DCS.000405 - 000409
76

Văn Hóa Cham

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Văn Hóa Cham

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

I SNG, L HI, PHONG TC TP QUN CA NGI CHM

bin trong sinh hot v trong cc l nghi phong tc c truyn.

c: Nam n u qun vy tm. n ng mc o cnh ngn x

ch: Ngi Chm c nng lch c truyn tnh theo lch m.

LE HOI KATE CUA NGI CHAM BaLaMon

oc ao nhng net van hoa Cham

dng chi cy (Padang paday tuan):

cng rung lc la nhnh (Iew po Bhm):

thu hoch la (Iew Yang Trun Yuak):

la mi ln sn (Da a patai tagok lan):

Rija harei (l ma ban ngy):

rc gy thn ca tu s Acar (Gay bhong):

cng Rija Dayuap (l cng ban m):

t thn la (cuh yang apui): L ny do tu s paseh thc

t tru (Ngak kabaw yang patau):

chn ngun nc (Kap kraung Halau):

NGI CHM C MT LNG NGH C

KHNG GIAN VN HA CHM GIA LNG H NI

Huyen b TET ngi Cham

L HI RAMWAN CA NGI CHM HI GIO

PHONG TC TH DIU CA NG BO CHM

THP CHM V IU KHC CHM

NH HNG CA VN MINH N N VIC HNH THNH VN MINH CHAMPA

THAP CHAM PHAN RANG

"ngi Chm chm gch nh chm g, o nh o

khng phi l ni cho cc tn hi t v cu nguyn.

TS. inh B Ha http://www.baobinhdinh.com.vn

TRANG PHC TRANG SC CA NGI CHM

CC LOI TRANG PHC CHM

GII THIU TC PHM:

N THP CHMPA B N XY DNG

TRN K SCH TH VIN TNH NINH THUN

You might also like