Professional Documents
Culture Documents
BI GING MN
Nng, 2009 1
Chng 1. CC KHI NIM CHUNG 1.1. Qui hoch thc nghim - bc pht trin ca khoa hc thc nghim Nhiu cng trnh nghin cu khoa hc cng ngh thng a n gii bi ton cc, tm iu kin ti u tin hnh cc qu trnh hoc la chn thnh phn ti u tin hnh cc qu trnh hoc la chn thnh phn ti u ca h nhiu phn t. Chng hn, khi xem xt cc qu trnh CN ha hc mi, nhim v nghin cu thng l thay i nhit , p sut v t l cc cht phn ng tm hiu sut phn ng cao nht, tnh ton, la chn gi tr thch hp nht ca cc thng s cu trc v ng hc, nhm t n cht lng lm vic v hiu qu kinh t cao nht ca qu trnh. Nhng bi ton ny thng gii quyt cc mc nghin cu cc yu t nh hng n h, lp m hnh biu din mi ph thuc gia cc phn t ca h, iu khin h theo mc ch cho trc, hoc a v trng thi ti u theo nhng ch tiu nh gi chn. Thng thng cc h cn iu khin v ti u rt phc tp, i tng nghin cu ngy cng a dng hn, tr thnh nhng h thng cng knh vi tp hp ln cc yu t nh hng v ch tiu nh gi. Mi quan h gia cc thnh phn trong h thng cng khng th m t bng cc hm l thuyt. V vy, a s cc bi ton cc tr c gii quyt bng thc nghim. Ngy nay ngi ta thng cp ti phng php kt hp gia l thuyt v thc nghim. Ty theo mc hiu bit v c ch ca qu trnh, ngha ca nghin cu l thuyt thng c gii hn tc dng nh hng ban u, h tr gim bt khi lng cng vic, rt ngn thi gian cho nghin cu thc nghim. Bn cnh , thc nghim c tc dng tr li, b sung cho kt qu nghin cu l thuyt, xc nh r hn c ch ca hin tng. Vai tr ca thc nghim cng ln th mc tiu ra cho chng cng cao, v vy thc nghim cng c nhu cu pht trin v tr thnh i tng nghin cu, mt ngnh khoa hc. C th ni, l thuyt qui hoch thc nghim t khi ra i thu ht s quan tm v nhn c nhiu ng gp hon thin ca cc nh khoa hc. Nhng u im r rt ca phng php ny so vi cc thc nghim c in l: - Gim ng k s lng th nghim cn thit.
2
- Hm lng thng tin nhiu hn r rt, nh nh gi c vai tr qua li gia cc yu t v nh hng ca chng n hm mc tiu. Nhn c m hnh ton hc thng k thc nghim theo cc tiu chun thng k, nh gi c sai s ca qu trnh thc nghim theo cc tiu chun thng k cho php xt nh hng ca cc yu t vi mc tin cy cn thit. - Cho php xc nh c iu kin ti u a yu t ca i tng nghin cu mt cch kh chnh xc bng cc cng c ton hc, thay cho cch gii gn ng, tm ti u cc b nh cc thc nghim th ng. 1.2. Nhng khi nim c bn ca qui hoch thc nghim Qui hoch thc nghim l c s phng php lun ca nghin cu thc nghim hin i. l phng php nghin cu mi, trong cng c ton hc gia vai tr tch cc. C s ton hc nn tng ca l thuyt qui hoch thc nghim l ton hc xc sut thng k vi hai lnh vc quan trng l phn tch phng sai v phn tch hi qui. * nh ngha qui hoch thc nghim: qui hoch thc nghim l tp hp cc tc ng nhm a ra chin thut lm thc nghim t giai on u n giai on kt thc ca qu trnh nghin cu i tng (t nhn thng tin m phng n vic to ra m hnh ton, xc nh cc iu kin ti u), trong iu kin hoc cha hiu bit y v c ch ca i tng. * i tng ca qui hoch thc nghim trong cc ngnh cng ngh: L mt qu trnh hoc hin tng no c nhng tnh cht, c im cha bit cn nghin cu. Ngi nghin cu c th cha hiu bit u v i tng, nhng c mt s thng tin tin nghim d ch l s lit k s lc nhng thng tin bin i, nh hng n tnh cht i tng. C th hnh dung chng nh mt hp en trong h thng iu khin gm cc tn hiu u vo v u e E ra, nh hnh 1.
HP EN (QU TRNH LM VIC CA H THNG) I TNG NGHIN CU
Z Y
- Cc tn hiu u vo c chia thnh ba nhm: 1) Cc bin kim tra c v iu khin c, m ngi nghin cu c th iu chnh theo d nh, biu din bng vect: Z = [Z1, Z2, ..., Zk] 2) Cc bin kim tra c nhng khng iu khin c, biu din bng vect: T = [T1, T2, ..., Th] 3) Cc bin khng kim tra c v khng iu khin c, biu din bng vect: E = [E1, E2, ..., Ef] - Cc tn hiu u ra dng nh gi i tng l vect Y = (y1, y2,..., yq). Chng thng c gi l cc hm mc tiu. Biu din hnh hc ca hm mc tiu c gi l mt p ng (b mt biu din). Phng php tan hc trong x l s liu t k hoch thc nghim l phng php thng k. V vy cc m hnh biu din hm mc tiu chnh l cc m hnh thng k thc nghim. Cc m hnh ny nhn c khi c cng tnh nhiu ngu nhin. Cu trc m hnh thng k thc nghim c dng nh hnh 2. Trong tp hp cc m hnh thng k khc nhau, m hnh c quan tm nhiu nht trong thc t l m hnh ca phn tch hi qui. M hnh hi qui c biu din bng quan h tng qut: Y = (Z1, Z2, ..., Zk ; T1, T2, ..., Th ; 1, 2,..., k) + e = [(Z, T) ; ] + e Trong = ( 1, 2,..., k) l vect tham s ca m hnh. Dng hm c n nh trc, cn cc h s l cha bit, cn xc nh t thc nghim xc nh cc tham s ca m t thng k thc nghim ta phi lm cc thc nghim theo k hoch thc nghim. i tng nghin cu chnh ca l thuyt qui hoch thc nghim l cc thc nghim tch cc. l cc thc
nghim ch bao gm cc yu t u vo thuc nhm Z, ngi thc nghim ch ng thay i chng theo k hoch thc nghim vch sn. * Cc phng php qui hoc thc nghim : - Thc nghim sng lc : l thc nghim m nhim v ca n l tch nhng yu t nh hng ng k ra khi nhng yu t u vo tip tc nghin cu chng trong cc thc nghim cn thit. - Thc nghim m phng : l thc nghim lin quan ti vic m phng hin tng cn nghin cu. C nhiu dng m phng, y ch quan tm n dng thc nghim c hon tt bng m hnh hi qui a thc. - Thc nghim cc tr : l thc nghim c pht trin t thc nghim m phng. Nhim v ca n l xy dng m hnh ton thc nghim, theo xc nh gi tr ti u ca hm mc tiu v cc ta ti u ca hm. Ni cch khc l xc nh b kt hp gi tr cc yu t m ti hm mc tiu t cc tr. * K hoch thc nghim : i vi cc thc nghim tch cc, min tc ng l min cc gi tr c th c ca cc yu t Z trong thc nghim. Trong min tc ng c min qui hoch - min gi tr ca cc yu t vo Z - trong cha va cc im th nghim ca thc nghim. Ni cch khc, l min to bi phm v thay i cc yu t Z theo k hoch thc nghim xc nh. K hoch thc nghim bao gm cc im th nghim gi l im ca k hoch. l mt b (cn gi l phng n) kt hp cc gi tr c th ca cc yu t vo Z, ng vi iu kin tin hnh mt th nghim trong tp hp cc th nghim ca thc nghim. Ti im th i ca k hoch, b kt hp cc gi tr Zji bao gm gi tr c th ca k yu t u vo : Zji = [Z1i, Z2i, ..., Zkj] Trong : i = 1, 2, ..., N l im th nghim th i ca k hoch th l yu t th j ; k l s yu t u vo.
5
* Cc mc yu t : Cc gi tr c th ca yu t vo Z c n nh ti cc im k hoch gi l cc mc yu t. Khi nim mc yu t dc s dng khi m t cc im c trng trong min qui hoch: mc trn, mc di, mc c s, mc sao *. Mc c s Z0j ca cc yu t l iu kin th nghim c qun tm c bit. Thng thng vect cc yu t u vo ti mc c s Z0 = [Z0j, Z0j, ..., Z0j] ch ra trong khng gian yu t mt im c bit no gi l tm k hoch, m trong vng quanh n phn b ton b cc im k hoch. Cc ta Z0j ca vect Z0 c chn theo cng thc:
Z Z X = Z
j j j
0 j
; j = 1, ..., k
Z Z Zj = 2
max j
min j
; j = 1, ..., k
* Gi tr m ha: tin tnh cc h s thc nghim ca m hnh hi qui ton hc v tin hnh cc bc x l s liu khc, trong k hoch thc nghim ngi ta s dng cc mc yu t theo gi tr m ha. Gi tr m ha ca yu t l i lng khng th nguyn, qui i chun ha t cc mc gi tr thc ca yu t nh quan h :
xj =
Zj Z0 j Z j
2( Z j Z 0 ) j Z j max Z j min
Trong ti liu ny chng ta gi nguyn cc k hiu: Zj l gi tr thc ca yu t (gi l bin thc) ; xj l gi tr m ha ca yu t (gi l bin m). Nh vy, theo t l qui chun, mc c s m ha ca yu t u vo l : x0j = 0. Gc ta ca cc xj trng vi tm thc nghim, bc thay i ca cc bin m xj ng vi cc bc xj chnh l 1 n v.
x j =
Z j max Z j min 2 Z j
=1
* Ma trn k hoch thc nghim: l dng m t chun cc iu kin tin hnh th nghim (cc im th nghim) theo bng ch nht, mi hng l mt th nghim (cn gi l phng n kt hp cc yu t u vo), cc ct ng vi cc yu t u vo. Trong ma trn k hoch Z c th c mt s hng m mi thng s vo u ging nhau, v d, c mt s hng m mi thng s vo u mc c s, mi Z0j. Ma trn k hoch thc nghim X l ma trn ch gm ton cc bin m xj. Cc ct bin m hon ton khc nhau.
1.3. Cc nguyn tc c bn ca qui hoch thc nghim 1.3.1. Nguyn tc khng ly ton b trng thi u vo c thng tin ton din v tnh cht hm mc tiu v nguyn tc cn tin hnh v s cc thc nghim trong min qui hoch.
+1
* M(x1, x2) O
-1
V d, trong trng hp c hai yu t, nu cho mi yu t bin i lin tc t -1 n +1 th min thc nghim s l hnh vung cha v s im M(x1, x2) c trng cho trng thi u vo.
7
V l thuyt nu khng tin hnh tt c cc thc nghim th c th b st c im no ca hm mc tiu, tuy nhin thc t khng th thc hin c iu . Do vy ngi nghin cu ch c th ly nhng gi tr ri rc, chn mc bin i no cho cc yu t. S la chn ny cn c c s khoa hc, n gn lin vi s la chn dng hm, tc l dng m phng ca b mt p ng. Dng hm thng thng l bc mt hoc bc 2 v s mc bin i thng l hai hoc ba. 1.3.2. Nguyn tc phc tp dn m hnh ton hc Khi cha c thng tin ban u v cc tnh cht ca hm mc tiu, th khng nn xy dng m hnh phc tp ca i tng trnh chi ph v ch v thi gian, phng tin vt cht nu khng dng n m hnh . V th l thuyt qui hoch thc nghim hng dn nn bt u t nhng m hnh n gin nht, ng vi nhng thng tin ban u c v i tng. Logic tin hnh thc nghim l nn lm t th nghim c m hnh n gin (v d m hnh tuyn tnh), kim tra tnh tng hp ca m hnh : - Nu m hnh tng hp, t yu cu th dng li, hoc ci tin ; - Nu m hnh khng th tin hnh giai on tip theo ca thc nghim : lm nhng th nghim mi, b sung ri nhn c m hnh phc tp hn (v d m hnh phi tuyn), kim tra m hnh mi cho n khi t c m hnh hu dng.
1.3.3. Nguyn tc i chng vi nhiu chnh xc ca m hnh phi tng xng vi cng nhiu ngu nhin m chng tc ng ln kt qu o hm mc tiu. Trong cng iu kin nh nhau, nhiu cng nh th m hnh cng phi chnh xc, phi phc tp hn. Bng cc cng c tnh ton thng k, ngi ta xy dng hon chnh cc qui trnh chun theo cc tiu chun thng k gii quyt cc nhim v xc
8
nh tnh tng hp ca m hnh tm c, hiu chnh dng m hnh, kim tra tnh ng n ca cc gi thit, cc tin m da vo tm ra cc m hnh.
1.4. Cc bc qui hoch thc nghim cc tr 1.4.1. Chn thng s nghin cu Phn loi cc yu t nh hng ln i tng thnh cc nhm Z, T v E. Mt mt a ra nhng bin php tch cc hn ch tc ng ca cc nhm yu t T v E, mt khc phi phn tch chn t Z cc yu t nh hng chnh, loi bt nhng yu t khng cn thit, nhm m bo tnh kh thi v hiu qu ca thc nghim La chn ch tiu (mc tiu) nh gi i tng, sao cho cc ch tiu ny va p ng cc yu cu ca phng php qui hoch thc nghim, va i din nht cho cc iu kin ti u ca i tng nghin cu. Cn c vo s yu t nh hng chnh, ch tiu nh gi, mc ch, nhim v thc nghim, ngi nghin cu phi bit nhm cc yu t vo theo k hoch thc nghim, v tnh hiu qu v kh nng lm vic ca cc m hnh hi qui ph thuc nhiu vo kt qu xc nh yu t vo ca chng. Trong giai on ny, min qui hoch v s mc thay i ca cc yu t nh hng phi c xc nh s b. 1.4.2. Lp k hoch thc nghim Chn c dng k hoch th nghim ph hp vi iu kin tin hnh th nghim v vi c im cc yu t ca i tng. Mi dng k hoch c trng bi cc chun ti u v tnh cht khc nhau. Nn quan tm nhiu n iu kin th nghim v c im o c, nhn gi tr ca mc tiu. 1.4.3. Tin hnh th nghim nhn thng tin S dng cc phng php ring cho tng i tng
S dng mt s phng php x l s liu, kim t mt s gi thit thng k. Vic x l nhanh cc thng tin ngay trong qu trnh nhn chng c tc dng tch cc, gip xc minh kp thi nhng th nghim cn b sung khi iu kin th nghim cn ang cho php vi cc php kim tra ng nht phng sai, tnh lin thuc ca s liu b nghi ng, mc nh hng ca cc yu t... 1.4.4. Xy dng v kim tra m hnh thc nghim S dng phng php bnh phng nh nht v cc ni dung phn tch hi qui, phn tch phng sai xc nh gi tr ca cc h s trong m hnh hi qui a thc, kim tra m hnh theo tng thch v kh nng lm vic. Ty theo loi thc nghim m m hnh l tuyn tnh hay phi tuyn. V d cc dng phng trnh hi qui: - M hnh bc hai tuyn tnh:
y = ( x , x ,..., x ) = b + b x +
k 1 2 k 0 j =1 j j
j , u =1
ju
ju
x x + ...
j u
y = b0 + b j x j +
j =1
j , u =1
j u
b ju x j xu + ... + b jj x 2 j
1
Cc h s hi qui B = [b0, b1, b2 ..., bk, b11, b12, ..., bjj] c xc nh theo cng thc tng qut di dng ma trn : B = [X*X]-1X*Y Trong X* - ma trn chuyn v ca ma trn k hoch M hnh thng k thc nghim ch c th s dng sau khi tha mn cc tiu chun thng k (Student v Fisher). 1.5. ng dng ca qui hoch thc nghim trong ha hc, cng ngh ha hc, cng ngh vt liu v cng ngh mi trng 1.5.1. Thit lp cc m t thng k
10
1) Xc nh cc yu t nh hng v cu trc h S yu t c lp nh hng ln qu trnh ha l bng s bc t do ca h, c xc nh theo cng thc : F = Fk + Fh trong : Fk l bc t do iu khin Fh l bc t do hnh hc Ty theo yu cu ca ngi nghin cu m ch cn chn ra k yu t (k<F) nh hng ln mt hay nhiu hm mc tiu yq. Cu trc h thc hin qu trnh ha l : l mt hp en khng bit r bn cht bn trong m ch c mi lin h bn ngoi gia hm mc tiu v cc yu t nh hng.
2) Xc nh cc hm ton m t h Hm m t h l hm nhiu bin y = (x1, x2, ..., xk) c phn tch thnh dy Taylor - hm hi qui l thuyt :
k k k
yq = 0 + j x j +
j =1
j ,u =1
ju x j xu + ... + jj x 2 j
j =1
Mun xc nh c cc h s hi qui l thuyt phi cn v s th nghim. Trong thc t s th nghim N l hu hn, v vy m hnh thng k thc nghim c dng :
k k k
y q = b0 + b j x j +
j =1
j ,u =1
j u
ju
x j xu + ... + b jj x 2 j
1
Cc h s b l cc tham s ca m t thng k.
3) Xc nh cc tham s m t thng k
11
Cc tham s ca m t thng k c xc nh t N thc nghim nh cc k hoch thc nghim theo phng php bnh phng cc tiu. Sau khi tnh c cc h s b phi kim tra tnh c ngha ca chng theo tiu chun Student. 4) Kim tra s tng hp ca m t S tng hp ca m t thng k vi bc tranh thc nghim c kim chng theo tiu chun Fisher. 1.5.2. Cc phng php k hoch ha thc nghim cc tr ch yu 1) K hoch bc mt hai mc ti u Nu khng c thng tin tin nghim cho bit h ang vng dng (vng phi tuyn, vng cc tr) th m t qu trnh nn dng hm tuyn tnh v khng c cc s hng bnh phng. xc nh cc tham s ca n, nn dng k hoch bc mt hai mc ti u ca Box-Wilson l k hoch ton phn (2k) hoc trong trng hp cn tit kim thi gian dng k hoch bn phn (2k-i). 2) K hoch bc hai Khi m hnh tuyn tnh bc mt khng tng hp th chng t l vng thc nghim vng phi tuyn, ta phi dng hm phi tuyn, c cc s hng bnh phng m t. C cc dng k hoch bc hai c bn : - K hoch trc giao ca Box-Wilson - K hoch bc hai tm xoay ca Box - Hunter - K hoch bc hai ti u ca Kiefer 1.6. Khi nim h thng v cch tip cn h thng cng ngh H thng: l tp hp ca nhiu phn t c: + Cu trc bn trong nht nh. + Tng tc vi mi trng bn ngoi. : - Tm c cu trc cn phn tch h thnh nhng phn t - Nm c hnh vi ca h phi m t tp hp bn cht ca h
12
Vy nguyn tc tip cn h thng: phn tch v tng hp m t bn cht ca h. tm c bn cht ca h phi nh m hnh ho v tm ra c iu kin cng ngh ti u nh ti u ho cc hm ton m t bn cht ca h ( thng a n gii bi ton cc tr, tc l tm iu kin ti u thc hin mt qu trnh nhm t n cht lng lm vic v hiu qu kinh t cao nht). 1.7 M hnh ho
1.7.1. M hnh L mt i tng c mt ch th no trn c s ca s ng dng v cu trc v chc nng dung thay th cho mt nguyn bn tng ng c th gii quyt mt nhim v nht nh. Mt nguyn bn c th c nhiu m hnh tu thuc vo ch th cn gii quyt. 1.7.2. M hnh ton Mt m hnh ton l biu din ton hc nhng mt ch yu ca 1 nguyn bn theo mt nhim v no , trong phm vi gii hn vi 1 chnh xc va v trong 1 dng thch hp cho s vn dng. Mt m hnh ton ca mt nguyn bn phi c 4 iu kin + Ch m t nhng mt chnh m ch th quan tm. + M t trong phm vi gii hn. + chnh xc va . + Kh nng vn dng m hnh c lp trong iu kin c th. 1.7.3. Cc dng m hnh ton ca i tng cng ngh ho hc Xt m hmh thng k thc nghim trong ho hc, CNHH ngi ta xy dng quan h gia cc i lng trn c s thit lp cc quan h trn vic x l thng k nhng gi tr thc nghim. xc lp m t thng k ca i tng CNHH cn thc hin nhng bc sau: + Xc nh s cc yu t c lp nh hng ln h, tc l s yu t nh hng (k) ln 1 hay nhiu hm mc tiu. + Xc nh cu trc ca h s c m hnh ho.
13
+ Xc nh cc hm ton m t cc qu trnh xy ra trong h, v thng l hm nhiu bin v c biu din : y = f( x1, x2,,xk). + Xc nh cc thng s m hnh theo s liu thc nghim. + Kim tra s tng thch ca m hnh. 1.8. Ti u ho 1.8.1. Khi nim L qu trnh tm kim iu kin tt nht (iu kin ti u) ca hm s c nghin cu. L qu trnh xc nh cc tr ca hm hay tm iu kin ti u tng ng thc hin 1 qu trnh cho trc. nh gi im ti u cn chn chun ti u (l cc tiu chun cng ngh). 1.8.2. Cch biu din bi ton ti u Ga s mt h thng cng ngh c biu din di dng sau: Y = F(x1,x2,...xk) x1,x2,xk : k thnh phn ca vecto thng s u vo. Hm mc tiu : I = I (x1,x2,xk) Bi ton c biu din I opt = opt I (x1,x2,xk) =I (x1opt,x2opt,xk ) hoc I opt = max I ( x1,x2,xk) : i vi bi ton max. I opt = min I (x1,x2,xk) : i vi bi ton min. Iopt : hiu qu ti u. x1opt,x2opt,xk nghim ti u hoc phng n ti u. 1.8.3. Thnh phn c bn ca bi ton ti u 1.8.3.1. Hm mc tiu - L hm ph thuc. - c lp ra trn c s tiu chun ti u c la chn. Hm mc tiu l hm th hin kt qu m ngi thc hin phi t c l tiu chun ti u dng hm, ph thuc vo yu t u vo, gi tr ca n cho php nh gi cht lng ca 1 nghin cu. 1.8.3.2. Quan h gia cc i lng
14
Cc biu thc ton hc m t cc mi quan h gia tiu chun ti u ho (hm mc tiu) v cc thng s nh hng (thng s cn ti u) n gi tr tiu chun ti u ho ny. Cc quan h ny thng c biu din bng phng trnh c bn hoc m hnh thng k thc nghim (phng trnh hi qui). Quan h gia cc yu t nh hng vi nhau c biu din bng ng thc hoc bt ng thc. 1.8.3.3. Cc iu kin rng buc bi ton cng ngh c ngha thc t ,cc biu thc m t iu kin rng buc bao gm: - iu kin bin. - iu kin ban u Cc bc gii bi ton ti u: 1. t vn cng ngh : xem xt cng ngh cn c gii quyt l cng ngh g v chn ra nhng yu t nh hng chnh Ch ra c hm mc tiu Y : YMAX, hoc YMIN 2. Xy dng mi quan h gia cc yu t nh hng v hm mc tiu theo qui lut bit trc hoc m hnh thng k thc nghim 3. Tm thut gii: l phng php tm nghim ti u ca cc bi ton cng ngh trn c s cc m t ton hc tng thch c thit lp. a s dn n tm cc tr ca cc hm mc tiu 4. Phn tch v nh gi kt qu thu c - Nu ph hp kim chng bng thc nghim - Nu khng ph hp xem li tng bc hoc lm li t vic t vn
15
Chng 2. CC PHNG PHP PHN TCH HI QUI TNG QUAN 2.1. Cc thng s thc nghim 2.1.1. i lng ngu nhin - nh ngha: i lng ngu nhin (X) l tp hp tt c cc i lng m gi tr ca n mang li mt cch ngu nhin. Tc l s xut hin l khng bit trc. - i lng ngu nhin X c gi l ri rc khi n nhn hu hn hoc v hn cc gi tr m c khc nhau. - i lng ngu nhin X c gi l lin tc nu n nhn gi tr bt k trong mt khong ca trc s. 2.1.2. Sai s o Trong thc nghim, nhng gi tr nhn c l gi tr gn ng ca mt gi tr thc. x = x a gi l sai s o. Vi : a l gi tr thc ca mt vt. x l kt qu quan st c. x l lch gia a v x. 2.1.2.1. Sai s th - L sai s phm phi do ph v nhng iu kin cn bn ca php o, dn n cc ln o c kt qu khc nhau nhiu. - Cch kh sai s th : + Kim tra cc iu kin c bn c b vi phm hay khng. + S dng mt phng php nh gi, loi b hoc gi li nhng kt qu khng bnh thng. 2.1.2.2. Sai s h thng - L sai s khng lm thay i trong mt lot php o, m thay i theo mt quy lut nht nh. - Nguyn nhn gy sai s: do khng iu chnh chnh xc dng c o, hoc mt i lng lun thay i theo mt quy lut no , nh nhit - khc phc ngi ta t mt h s hiu chnh ng vi mi nguyn nhn. 2.1.2.3. Sai s ngu nhin
16
- Sai s ngu nhin ca php o l i lng ngu nhin c trng bng lut phn phi th hin mi quan h gia cc gi tr c th c ca sai s v xc sut sai s ngu nhin nhn cc gi tr y. - L sai s cn li sau khi kh sai s th v sai s h thng. - Sai s ngu nhin do nhiu yu t gy ra, tc dng rt nh, khng th tch ring ra, v th khng loi tr c. 2.1.3. Cc c trng s ca i lng ngu nhin 2.1.3.1. K vng 1. K vng ton ca bin ngu nhin - nh ngha: K vng ton ca bin ngu nhin X l s c trng cho gi tr trung bnh tnh theo xc sut ca tt c gi tr ca X. Cho X l bin ngu nhin, k vng ton ca bin ngu nhin X c k hiu l E(X) v xc nh nh sau: - Nu X l bin ngu nhin ri rc v gi tr xi c th nhn cc xc sut pi (i = 1, 2, ) th: E(X) =
i =1
p ix i
(2.1)
xf(x)dx
(2.2)
2. K vng mu thc nghim K vng mu thc nghim c xc nh bng gi tr trung bnh ca cc s liu quan st ca mi php o.
1 X = m
i =1
xi
(2.3)
Trong :
xi l s o ca i lng x ln o th i. m l s ln o.
3. Mod ca bin ngu nhin Mod ca bin ngu nhin ri rc X l im x0 sao cho: P(X = x0) = max P (X = xi) i = 1, 2,, tc l ti xc sut xi l ln nht.
17
2.1.3.2. Phng sai iu chnh mu thc nghim Phng sai l c trng quan trng phn nh phn tn gi tr bin ngu nhin xung quanh k vng v c k hiu l S2. 1. Phng sai mu thc nghim Gi s x1, x2,xm l mu thc nghim ca X, khi S2 gi l phng sai mu thc nghim ca X, v c xc nh nh sau: S2 = Trong :
1 m
(x
i =1
- x) 2
(2.4)
2. Phng sai iu chnh mu thc nghim Gi s S2 l phng sai mu thc nghim, khi s thc S12 c gi l phng sai mu hiu chnh ca X v c xc nh nh sau: S1 2 =
1 f
( x x)
i =1
(2.5)
f = m 1 l bc t do c trng cho mu thc nghim. 2.1.3.3. lch chun (SD) - L tham s dng xc nh phn tn ca bin ngu nhin c cng n v vi n. - Gi s S2 v S12 l phng sai v phng sai iu chnh mu ngu nhin ca X, khi S v S1 c gi l lch tiu chun iu chnh mu thc nghim ca X v xc nh nh sau: S = S2 S1 = S12 (2.6) (2.7)
2.1.3.4. Sai s chun (SE) - L t l gia lch chun trung bnh mu vi cn bc hai ca dung lng mu: SE = =
S1 N
(2.8)
- L thng s thng k quan trng nh gi mc phn tn ca mu chnh n biu th sai s ca s trung bnh. Sai s y do s chnh lch c
18
hc c h thng ca s liu m phng thc chn mu l mt trong nhng nguyn nhn chnh gy nn. - Mc ch chnh SE l xc nh mc phn tn ca gi tr trung bnh mu v gii hn tin cy ca mu thc nghim. 2.1.3.5. ngha ca phng sai, lch chun, sai s chun Phng sai, lch chun, sai s chun gip cho ta nhn bit c mc ng u ca gi tr thc nghim. Nu phng sai, lch chun, sai s chun nh th cc gi tr thc nghim tng i ng u v tp trung xung quanh gi tr trung bnh. 2.1.4. chnh xc v tin cy ca php o - Gi s mt php o vi sai s tin cy nh sau:
X X = X =
tin cy l xc sut kt qu cc ln o ri vo khong tin cy ( X - < X < X + ), tc l P( X - < X < X + ) = v tin cy thng cho trc 0,95; 0,99; 0,999;... 2.2. Phn tch thng k cc kt qu thc nghim (phn tch quy hi) Gm cc bc sau: - Kim tra gi tr ca tt c cc h s hi qui bng cch so snh vi sai s lp li (Sbj) hay cn gi l sai s chun. - S ph hp gia m t ton hc vi kt qu thc nghim. 2.2.1. Phng sai ti hin Xc nh phng sai ti hin xc nh sai s ti hin. 2.2.1.1. Phng sai ti hin ca mt th nghim Gi s mt th nghim c lp i lp li m ln vi gi tr tng ng thu c l y1, y2,...,ym . Phng sai ti hin ca mt mu thc nghim c xc nh nh sau: hay Sth2 = Sth2 =
1 m 1
m
1 f
i
(y
i =1
- y )2
(2.9) (2.10)
(y
i =1
- y )2
S
u =1
2 u
(2.11)
ui
1 m 1
(y
i =1 N
- y u )2
m ui
(2.12) - y u )2 (2.13)
Trong :
1 N (m 1)
(y
u =1 i =1
u = 1,2,3,... i = 1,2,3,... N l s th nghin khc nhau. m l s ln lp li. Cng thc dng tnh phng sai ti hin ca mt cuc th nghim, thng s dng cho phngn th nghin song song (phng n m mi mt im th nghim phi tin hnh lp li). Phng sai phn phi trung bnh cho tng th nghim c xc nh nh sau : Sth2 ( y ) =
1 Sth2 m
(2.14)
V d 1: Tnh phng sai ti hin ca mt cuc th nghim tng ng vi nhng s liu thc nghim thu c bng sau : Bng 1:Kt qu th nghim S.T.N (u) 1 2 3 4 5 6 7 8 3 3 3 3 3 3 3 3 73 58 54 84 100 98 77 105
20
S ln lp (m)
T bng s liu ta thy i = 1,2,3; u = 1,2,3,8; m = 3; N = 8. tnh phng sai ti hin ca mt cuc th nghim ta lp bng sau: Bng 2: Phng sai ti hin ca tng th nghim (yu1- y u)2 (yu2- y u)2 (yu3- y u)2 (1+2+3) u 1 2 3 4 5 6 7 8 (1) 9 4 1 36 25 9 9 25 (2) 1 4 16 16 1 25 25 25 (3) 4 16 9 4 16 4 4 0 14 24 26 56 42 38 38 50 7 12 13 28 21 19 19 25 Su 2
= 144
u =1
S
u =1
2 u
144 =8 8
2.2.2. Phng sai d - d l hiu gia gi tr thc nghim thu c vi gi tr tnh c theo phng trnh hi qui ca cc thng s ti u. - Phng sai tm c trn c s tng bnh phng cc d gi l phng sai d, c k hiu v xc nh nh sau: Sd2 = Sd2 = Trong :
1 f du
N 1 m ( ~ y u )2 y f du u =1
(2.15) (2.16)
y (~ y
u =1
)2
th u.
yu
(trong iu kin mi im thc nghim c tin hnh lp li). yu l gi tr thc nghim trong iu kin khng lm th nghim lp. 2.2.3. Kim nh thng k 2.2.3.1. Kim tra s ng nht ca cc phng sai - Kim tra s ng nht ca cc phng sai l kim tra hi t ca cc gi tr thc nghim. Phng php kim tra ny ch c p dng trong phng n th nghim song song. - kim tra ngi ta ch s dng chun Cochoren. Cc im phn v ca phn phi chun Cochoren vi P = 0,05 S T.N 1 2 3
Trong : N l s th nghim trong mt cuc th nghim. f l t do ng vi th nghim c phng sai ti hin ln nht. m l s ln lp ca th nghim c phng sai ti hin ln nht. Gb c tm thy bng vi mc ngha chn, l im gp nhau gia hng biu th s th nghim N v ct biu th bc t do f. * Cc bc tin hnh kim tra - Xc nh i lng trung bnh t cc kt qu ca cc th nghim song song. - Xc nh cc phng sai thc nghim (Su2) ti mi im th nghim theo cng thc (2.9). - Tnh tng cc phng sai
22
S
u =1
2 u
Gtn =
max S u2
S
u =1
; u = 1,2,3,...,N (2.17)
2 u
max Su2 l gi tr cc i ca phng sai thc nghim th u. N l s th nghim trong mt cuc th nghim. - Tra bng Gb vi mc ngha P chn, s th nghim N v t do f ca im thc nghim c phng sai ti hin ln nht. - So snh Gm v Gb. + Nu Gtn < Gb : gi thit c chp nhn. + Nu Gtn < Gb : gi thit khng c chp nhn. 2.2.3.2. Kim tra ngha ca cc h s trong phng trnh hi qui - Mc ch ca kim tra ny l xem cc h s bj trong phng trnh hi qui c khc 0 vi mt tin cy no hay khng. - kim tra ngha ca cc h s trong phng trnh hi qui ta phi s dng chun Student (t). * Cc bc tin hnh kim tra: - Tnh chun ttn theo cng thc: ttn = tj =
bj S bj
(2.18)
bj l h s ng vi yu t th j trong PTHQ; j = 0,1,2, Sbj lch qun phng ca h s bj - Tra bng tb (P,f) ng vi mc ngha P chn trc v f; f l bc t do ng vi phng sai ti hin ca tng phng n m ngi nghin cu chn. - So snh tj v tb + Nu tj > tb h s bj c ngha v c gi li trong PTHQ. + Nu tj < tb h s bj khng c ngha v loi khi PTHQ. Cc h s cn li c tnh li theo phng phpbnh phng ti thiu cho ti khi tt c chng u c ngha. 2.2.3.3. Kim tra s tng thch ca PTHQ vi thc nghim - Dng PTHQ l do ngi nghin cu t chn v cc h s trong PTHQ c xc nh da trn cc s kiu thc nghim. V vy cn phi xem xt m t ton hc c ph hp vi thc nghim hay khng, v ngi ta dng phn phi Fisher (F) vi mt mc ngha no . * Cc bc tin hnh kim tra:
23
(2.19)
Trong : Stt2 l phng sai tng thch v c tnh theo cng thc (2.15), (2.16). Sth2 l phng sai ti hin c tnh theo cng thc (2.8) vi phng n th nghim ti tm hoc tnh theo cng thc (2.14) ng vi phng n th nghim song song. - Fb tra bng fb (P, f1,f2) tc l ng vi mc ngha P chn v bc t do f1, f2 - Tiu chun kim nh (so snh Ftn v Fb) + Nu Ftn < Fb th PTHQ va lp ph hp vi thc nghim. + Nu Ftn > Fb th PTHQ va lp khng ph hp vi thc nghim v lm tip cc cng vic sau: * Kim tra li cng vic tnh ton. * Xem li m hnh nghin cu ng cha. * Chn m t ton hc (PTHQ) mc cao hn. 2.3. Cc phng php phn tch hi quy 2.3.1. Phng php bnh phng nh nht (BPNN) L phng n c bn c hiu lc khi x l cc s liu thc nghim v xy dng m hnh thng k cho nhiu i tng nghin cu thuc cc lnh vc khc nhau. Phng php ny cho php xc nh cc h s ca phng trnh hi qui chn sao cho lch ca s ph thuc cho so vi s liu thc nghim l nh nht.
N ~ = (Yu Yu ) 2 min u =1
(2.20)
th u. 2.3.2. Hi quy tuyn tnh mt bin Phng trnh hi quy tuyn tnh mt bin s c dng:
24
y = b0 + b1 x
(2.21) Cc h s ca phng trnh hi quy c xc nh bng phng php bnh phng nh nht (BPNN), vi s th nghim l N. H phng trnh chun c dng :
y (b + b x ) = 0 y x (b + b x ) x = 0
i 0 1 i i i 0 1 i i
2.3.3. Hi quy parabol Phng trnh hi quy parabol - bc hai mt bin c dng:
y = b0 + b1 x + b11 x 2
Cc h s ca phng trnh hi quy cng c xc nh bng phng php bnh phng nh nht (BPNN), vi s th nghim l N. Trong trng hp ny : f ( x ) f ( x ) =1 =x b0 b1 ; ; H phng trnh chun c dng :
f ( x ) = x2 b11
b0 N + b1 xi + b11 xi2 = y i
2.3.4. Hi quy hm s m Khi s thc nghim N b, nu tng bc ca a thc c th dn n vic tng phng sai d. Lc ny gim s cc h s khng xc nh, ta dng hi quy hm s m. Vic xc nh cc h s ca phng trnh hi quy c th rt kh khn do phi gii h phng trnh phi tuyn. Vic tnh ton s tr nn n gin hn nu tin hnh thay th cc bin s v h bc a thc. V d cc quan h kiu hm s m nh sau :
y = b0b1x
y = b0 x b1
25
c logarit ha :
lg y = lg b0 + x lg b1
Sau khi t :
lg y = lg b0 + b1 lg x
lg y = z; lg b1 = a1 ; lg b0 = a0 ; lg x = t
Ta s nhn c phng trnh tuyn tnh vi cc bin s :
z = a0 + a1x
c th tnh c b0 v b1. 2.3.5. Hi quy nhiu bin
z = a0 + b1t
Nu cn nghin cu lin kt tng quan gia nhiu i lng ngi ta dng phng trnh hi quy nhiu bin :
y = b0 + b1 x1 + b2 x 2 + ... + bk x k
y, chng ta gp khng phi ng hi quy, m l mt phng hi quy khi k=2 v mt hyper khi k>2. Trong trng hp chung, b mt ny gi l b mt mc hoc b mt p tr. Khi xy dng b mt mc trn trc ta ca khng gian yu t cn phi t cc gi tr bng s ca cc yu t ln h ta . Phi chuyn t quy m t nhin sang quy m chun. Ngha l phi tin hnh chun ha tt c cc gi tr ca cc i lng ngu nhin theo cc cng thc thng k v chuyn t bin thc sang bin c m ha khng c th nguyn.
26
Chng 3. PHNG PHP CHN LA CC YU T NH HNG 3.1. La chn cc yu t u vo Yu cu i vi cc bin c la chn l cc yu t u vo ca nghin cu thc nghim : - L cc bin c lp, iu chnh c, s thay i gi tr ca chng theo cc mc quy hoch l hon ton c lp, khng ph thuc v ko theo s thay i ca cc yu t khc. Cc vc t ca chng trong ma trn k hoch phi c lp tuyn tnh. - L cc yu t nh lng, v vy cc yu t nh tnh khng c tr s xc nh c th nh : phng php to mu, mu sc ca i tng, hnh dng ca b phn lm vic khng th a vo lm yu t nghin cu ca quy hoch thc nghim. - C hiu ng nh hng r nt n hm mc tiu nh gi hnh vi i tng nghin cu. Cc cn c la chn cc yu t u vo : thng tin tin nghim, kt qu nghin cu l thuyt, kin chuyn gia, cc thc nghim thm d v thc nghim sng lc.
3.1.1. Thng tin tin nghim Thng tin c c nh kt qu quan st trc tip lm vic ca i tng nghin cu v kt qu tm hiu ti liu tham kho. Phn ln cc i tng nghin cu c nghin cu bng l thuyt hoc thc nghim. l nhng qu trnh tng t din ra trong mi trng khc, nhng c cng bn cht vt l, cng quy lut tc ng y l nhng thng tin s b, nh hng.
27
Trong nhiu trng hp, ngi nghin cu tuy cha th hiu bit v xy dng nhng m hnh l thuyt c bn v ton din v i tng, nhng t nhng l thuyt ca khoa hc c s, hoc t cc cng trnh l thuyt tng t, c th m t bng cng thc gii tch mt s tnh cht hoc hnh vi no ca i tng nghin cu. 3.1.3. kin chuyn gia Thng thng, thng tin t cc ti liu rt t v khng ton din v i tng nghin cu. Do vy c th s dng phng php xin kin chuyn gia nh gi mc quan trng ca cc yu t nh hng. Phng hasp ny c hiu qu tt nu s yu t cn nh gi ln v s chuyn gia ng. y l phng php c chun ha, c th p dng cho nhiu i tng nghin cu khoa hc khc nhau. 3.1.4. Cc thc nghim thm d, thc nghim sng lc i khi, sau cc bc ni trn vn cn li vi yu t nh hng ng nghi ng m vic loi b hay gi li lm yu t nghin cu cn nh n kt qu kim chng thc nghim. Hoc khi i tng nghin cu qu mi m, thng tin ban u t v cha tin cy, vic sng lc cc yu t cn tin hnh ht sc cn thn. Nu b st yu t quan trng xj no , th cc kt qu nghin cu s ch l 1 thit din ca mt mc tiu to bi mt phng xj = const. Nhng trng hp ny i hi phi tin hnh cc thc nghim thm d. a. Thc nghim thm d n yu t - Thc hin th nghim vi mt yu t thay di, cc yu t cn li c n nh cc gi tr c nh. - X l s li trong c kim tra gi thit v tnh ng nht phng sai v nh gi mc nh hng ca yu t theo kt qu phn tch phng sai. - Xc nh m hnh ton thc nghim n yu t tin hnh cc pjaan tch v d bo cn thit. Bc ny thc hin theo phng php bnh phng b nht. b. Thc nghim sng lc a yu t
28
Thc nghim sng lc a yu t cn p ng cc yu cu: - S th nghim so vi s yu t cn kho st l ti thiu, cho php a vo k hoch t a cc yu t thay , m s th nghim l chp nhn c, tn t cng sc. - Cho php phn tch v so snh i chng hiu ng tc ng ca cc yu t ring r, hoc cc cp yu t theo iu kin t ra ban u. 3.2. Phng php chuyn gia Cc chuyn gia thuc nhiu trng phi khc nhau s c ngh sp seexp cc yu t nh hng n i tng theo trnh t gim dn v mc nh hng n cc mc tiu ti u. Mi chuyn gia khi c hi phi in vo phiu iu tra, ghi sn cc yu t, th nguyn v khong bin thin ca chng. Cc chuyn gia cn phi ghi v tr th t ca mi yu t cng quan trng cng c th t hng trng s cng ln, nu cn thit c th b sung vo phiu nhng yu t mi hoc b bt yu t c hoc nu kin v min bin thin ca chng. m bo nh gi khch quan th s chuyn gia c hi cng nhiu cng tt. 3.3. Cc thc nghim sng lc theo phng n bo ha Sau tt c cc bc: nghin cu ti liu tha kho, ly kin chuyn gia, phn tch l thuyt nu s yu t nh hng cn li kh ln th thc nghim sng lc ng vai tr sng lc quyt nh. Ty theo gi thit ban u, ngi ta phn thnh phng n bo ha, siu bo ha (cn i ngu nhin) v loi k tip. Thc nghim c gi l bo ha khi ton b s bc t do ca thc nghim c dng c lng cc h s ca m hnh ton thc nghim. Gi s s h s trong phng trnh hi quy thc nghim l L, s th nghim ca thc nghim l N, th thc nghim bo ha l thc nghim m: L=N 3.4. Nhm cc yu t vo v chn mc tiu nh gi Mc d qua cc bc sng lc, nhng nhiu thc nghim s yu t cn nghin cu cn li kh ln. Xt theo quan im h thng, a cng nhiu yu t c
29
nh hng thc s vo mt k hoch thc nghim, ngi nghin cu cng c iu kin tm c ti u c cht lng cao ca i tng. Tuy nhin li c mt s mt nhc im. Trc ht, khc vi thc nghim sng lc, cc thc nghim tm ti u giai on sau phi p ng cc tiu chun ti u nghim ngt ca k hoch thc nghim. V th, khi s yu t vo kh ln (ch cn khi k 7 ) th s th nghim trong k hoch tng ln rt nhiu. mi im li phi tin hnh mt s th nghim song song (lp li). Ton b cc th nghim cn tin hnh theo trnh t ngu nhin ha. Cc yu cu ny cng lm tng khi lng v thi gian thc nghim. Ngi nghin cu ng trc s la chn: xy dng v tin hnh mt k hoch thc nghim vi ton b s yu t nh hng chn, v d k = 7, hay tch ra thnh 2 k hoch song song vi k1 = 3; k2 = 4. 3.5. nh hng ca cc tin ca phn tch hi qui n s la chn cc yu t c lp Phn tch hi quy c xy dng vi nhng tin m chng c lin quan n mi trng v iu kin thc nghim. iu kin v mi trng thc nghim li b rng buc bi im cc thng s nghin cu v ch tiu nh gi. Mc tha mn cc tin vcuar phn tch hi quy ph thuc nhiu vo cch chn nhm v xc nh mc, khong bin thin ca cc yu t nh hng, vo nhy v chnh xc ca cc gi tr quan st ch tiu u ra. Do vy, ngi nghin cu cn bit r cc yu cu ny c nhng quyt nh ti u ngay bc xc nh cc yu t nghin cu.
30
Chng 4. CC PHNG PHP HOCH NH THC NGHIM 4.1. QUY HOCH TRC GIAO CP I CC BC QUY HOCH TRC GIAO CP I
1.
XC NH MIN BIN THIN Zjmin < Zj < Zjmax v TM QUY HOCH : Zjo = 0.5(Zjmin + Zjmax)
2.
CHN DNG PHNG TRNH HI QUY sau khi m ha : xj = 2( Zj - Zjo ) / ( Zjmax - Zjmin )
+ chn dng tuyn tnh : y1 = b0 + b1x1 + ..+ bkxk ( + hoc dng : y1 = b0 + b1x1 + + bkxk + b12x1x2+ +bk-1,kxk-1xk ) 3. THC HIN N TH NGHIM N = 2k TNH TON XC NH CC H S HI QUY bj bng phng php Bnh phng cc tiu 4. KIM NH S C NGHA CA CC H S HI QUY bj vi chun Student
Thc hin cc th nghim ti tm quy hoch hoc s dng cc th nghim song song, lp li. Loi b cc bj khng c ngha, tnh ton li cc bj v kim nh li cho ti khi ch cn cc bj c ngha 5. QUY KIM NH S C NGHA CA PHNG TRNH HI vi chun Fisher
31
Thc nghim yu t ton phn TYT 2k Tu thuc thng tin ban u m ngi nghin cu t chc cc th nghim nhn c m hnh thng k thc nghim dng tuyn tnh hoc phi tuyn Chn qui hoch thc nghim yu t ton phn v tng phn Nhng thc nghm m mi t hp cc mc ca yu t u c thc hin nghin cu gi l thc nghim yu t ton phn (TYT nk) N = nk (4.1) Trong : N : lng th nghm n : s lng mc ca cc yu t k : s yu t nh hng Xt thc nghim yu t ton phn 2 mc k yu t nh hng 4.1.1. 4.1.1.1. Cch t chc th nghim trc nghim trc giao cp I 1 S th nghim cn thc hin N = 2k 2 Mc c bn Trong : Zj0 =
Z max + Z min j j 2
(4.2)
Zj0 l mc c bn ( tm phng n). Zjmax l mc trn (mc cao). Zjmin l mc di (mc thp). Vect vo ti mc c bn Zj0 (j = 1,2,...k) ch ra khng gian cc yu t ca mt im c bit gi l tm thc nghim. 3 Khong bin thin
I =
Z max Z min j j 2
(j = 1,2,3...k)
(4.3)
V d: Xem trang 25 (Gio trnh Quy hoch thc nghim nghin cu v ng dng ca Nguyn Th Lan). 4 Bin khng th nguyn : k hiu xj M ho c thc hin d dng nh vic chn tm Zj0 ca min nghin cu lm gc to h trc .
32
j = 1,2,3...k
(4.4)
) lun bng +1; mc di (xjmin) lun bng 1 v ta ca tm phng n (xj) lun bng 0 v trng vi gc ta .
Z max = Z 0 + j j j min 0 Z j = Z j j
(4.5)
5 Lp ma trn thc nghim Ma trn thc nghim vi bin thc nghim l mt dng m t chun cc iu kin tin hnh th nghim theo bng ch nht. Mi hng l mt th nghim,trong ma trn c mt s hng ging nhau m thng s u mc c s Zj0 Ma trn thc nghim vi bin o l ma trn ch bao gm cc bin o xj .Khi xy dng ma trn thc nghim a thm bin x0 = 1 v b tr cc th nghim sao cho khng c th nghim no trng nhau. Theo kinh nghm lm nh sau : - Xc nh s th nghim cn thc hin theo cng thc N = 2k, ct x0 lun bng 1 - Lp cho tng yu t nh hng v ln lt t x1 n xk. Ch : Ngi nghin cu nn a cc th nghim tm vo ma trn Tnh Y0 (gi tr tm thc nghim); b0 c th d on c vng nghin cu thuc vng tuyn tnh hoc phi tuyn. 6 Tnh cht ma trn trc giao cp I Ma trn trc giao cp I c nhng tnh cht sau: - Tnh i xng qua tm thc nghim.
x
u =1
iu
=0
; i = 1,2,3,...k u = 1,2,3,...N
33
(4.6)
x
u =1 N
iu
xiu = 0
; i j = 1,2,3...k
(4.7)
x
u =1
iu
=N
; i = 1,2,3,...k
(4.8)
* u im ca ma trn trc giao cp I: - Khi loi b nhng h s khng c ngha s khng phi tnh li cc h s c ngha. - Phng sai cc h s b (Sbj2) trong phng trnh hi qui c gi tr ti thiu, xc nh theo kt qu ca N th nghim v nh hn phng sai ti hin Sth2. - Tm phng n thng tin nhiu nht ch ln thc nghim lp tm thc nghim l . 4.1.1.2. Mt s dng ca phng trnh hi qui cp I Trc tin,phi bit c s ph thuc gia cc thng s u vo v thng s u ra Y=f(x) chn phng trnh hi qui sao cho hp l. i vi qui hoch thc nghim, nhng phng trnh hi qui cp I thng chn cc khai trin ca a thc c dng tng qut sau :
~ Y = b0 + b1x1 +...+ bkxk +...+ bijxixj +...+ bijkxixjxk ; vi i j k = 1,2,3...k
(4.9)
Trong : b0 l h s hi qui. bj l h s tuyn tnh. bij ; bijk l h s tng tc cp v tng tc ba. n gin th chn dng phng trnh hi qui dng tuyn tnh. Mun xy dng phng trnh hi qui y a thm vo phng trnh tuyn tnh cc h s tng tc Vi k = 2 (2 yu t nh hng) ta c:
~ Y = b0 + b1 x1 + b2 x 2 ~ Y = b0 + b1 x1 + b2 x 2 + b12 x1 x 2
(4.10)
34
Vi k = 3 ta c:
~ Y = b 0 + b1 x1 + b2 x 2 + b3 x3 ~ Y = b 0 + b1 x1 + b2 x 2 + b3 x3 + b12 x1 x 2 + b23 x1 x 2 + b13 x1 x3 + b123 x1 x 2 x3
(4.11)
4.1.1.3.Lp cng thc tnh h s b trong phng trnh hi qui 1 Phng n bnh phng nh nht (BPNN) L phng n c bn c hiu lc khi x l cc s liu thc nghim v xy dng m hnh thng k cho nhiu i tng nghin cu thuc cc lnh vc khc nhau. Phng php ny cho php xc nh cc h s ca phng trnh hi qui chn sao cho lch ca s ph thuc cho so vi s liu thc nghim l nh nht.
N ~ = (Yu Yu ) 2 min u =1
(4.12)
(4.13)
(4.14)
=0 b1
=0 b 2
=0 b12
(4.15)
35
(4.16)
4 4 4 4 4 b0 x0u + b1 x1u + b2 x 2u + b12 x1u x 2u = Yu x0u u =1 u =1 u =1 u =1 u =1 4 4 4 4 4 2 2 b0 x1u + b1 x1u + b2 x1u x 2u + b12 x1u x 2u = Yu x1u u =1 u =1 u =1 u =1 u =1 (4.17) 4 4 4 4 4 2 2 b x + b1 x1u x 2u + b2 x 2u + b12 x1u x 2u = Yu x 2u 0 2u u =1 u =1 u =1 u =1 u =1 4 4 4 4 4 2 2 2 b x1u x 2u + b1 x1u x 2u + b2 x1u x 2u + b12 ( x1u x 2u ) = Yu x1u x 2u 0 u =1 u =1 u =1 u =1 u =1
Phng trnh (4.17) gi l h phng trnh chun tc. 3 Cng thc tnh h s b ca phng trnh hi qui Cc h s b trong phng trnh hi qui c lp nhau v xc nh nh sau:
1 4 b0 = 4 x0u Yu u =1 1 4 b1 = x1u Yu 4 u =1 4 b = 1 x Y 2 4 2u u u =1 4 b = 1 x x Y 1u 2u u 12 4 u =1
(4.18)
36
i j l = 1,2,3...k
(4.19)
4 ngha ca h s b trong phng trnh hi qui Ga tr ca h s bj trong phng trnh hi qui c trng cho s ng gp ca yu t th j vo i lng Y. H s no c gi tr tuyt i ln nht th yu t tng ng s nh hng n qu trnh l nhiu nht. 4.1.1.4. Kim tra ngha ca cc h b trong phng trnh hi qui kim tra ngha ca cc h s b trong phng trnh hi qui phi tnh phng sai ti hin (lm th nghim song song mi im thc nghim). H s b trong phng trnh hi qui c lp nhau v xc nh vi mt chnh xc (Sbj).
S bj = S th N
(4.20)
N: s th nghim ng mi phng n. Tnh ngha ca cc h s b c kim nh theo chun Student (t) xc nh nh sau :
tj = bj S bj
(4.21)
Trong : bj l h s th j trong phng trnh hi qui tnh theo (4.19). Sbj: lch qun phng ca h s j c xc nh theo cng thc (4.20) Cc bc kim tra c tin hnh nh mc kim nh thng k (chng 2) Cng thc (4.21) xc nh c Sbj ng vi mi phng n thc nghim. 1 Phng n thc nghim ti tm
37
Khi hon tt 2k th nghm nhn phng n, ngi nghin cu phi lm thm m (m t nht bng 3) th nghim tm phng n vi cc gi tr ng vi th nghim tm l: Y10 , Y20 , Y30 ... Phng sai ti hin c xc nh: Sth2 =
(Y
m i =1
Y 0
m 1
i = 1,2,3...m
(4.22) (4.23)
2 Sth = S th
Trong :
Yi0 l gi tr o c ln lp th i
Y 0 l gi tr trung bnh ca m ln o
m : s ln lp Thay (4.23) vo (4.20) tm c gi tr Sbj. 2 Phng n th nghim song song Ti mi im th nghim c lp li m ln.Trc khi tnh ton h s b v kim nh cc thng s thng k phi kim tra s ng nht ca cc phng sai theo chun Cohoren (G), ch c php c lng cc sai s khi phng sai ng nht. Phng sai ti hin ca mt cuc th nghim: Sth2 =
(Y
N m u =1 i =1
Yi
N (m 1)
2 S th
(4.24)
(4.25)
(4.26)
(4.27)
Sau khi kim tra ngha ca cc h s bj, vit PTHQ vi cc h s c ngha v kim tra tng thch ca phng trnh hi qui vi thc nghim. 4.1.1.5. Kim tra s tng thch ca PTHQ vi thc nghim
38
S tng thch ca PTHQ vi thc nghim c kim nh theo chun Fisher (E).Cc bc kim tra c trnh by mc kim nh thng k (chng 2).
S tt2 F = 2 S th
i vi phng n th nghim ti tm
2 S tt = U =1
(4.30)
(Y
~ Yu )
f tt
(4.31)
ftt
(4.32)
Yu , Yu : l gi tr thc nghim.
: gi tr tnh theo PTHQ. : t do ng vi phng sai tng thch (Stt2). ftt=N-L N : s th nghim trong phng n. L : s h s c ngha c kim tra mc (4.1.1.4). Sau khi kim tra nu PTQH tng thch vi thc nghim s c s dng tm kim ti u. Nu khng ph hp s phi xem xt li tng bc ca bi qui hoch v chn m t ton hc mc cao hn. 4.1.2. Thc nghim yu t tng phn TYP 2k-p m t qu trnh thc nghim th qui hoch thc nghim yu t ton phn TYT 2k khng hiu qu khi s yu t k kh ln. S yu t k tng chm m s th nghim tng qu nhanh (N=2k) v s c rt nhiu bc t do kim tra s tng thch ca PTHQ vi thc nghim. Tht kh khn v kinh t khi phi thc hin 1 cuc th nghim TYT 2k m yu t k>4.
39
Yu ftt
V vy s gim ng k s th nghim nu ta dng thc nghim yu t tng phn (li gii tng phn) m ngi nghin cu vn thu c m hnh th nghim m t tng thch qu trnh th nghim. K hiu: TYP 2k-p Trong : 2: l 2 mc ca mi yu t nh hng k: s yu t nh hng p: c trng cho mc tng phn 4.1.2.1. Xy dng m hnh thng k thc nghim 4.1.2.2 Cch t chc th nghim trong phng n thc nghim tng phn N=2k-p
1 p S th nghim trong phng n tng phn bng 2 bng TYT 2k
4.1.2.3. Cng thc tnh h s b trong PTHQ ca qui hoch phn bng TYP 2k-p cho li gii tng phn l mt phng n trc giao ta cn chn phng n thc nghim yu t ton phn c s yu t nh hng nh hn lm mc c s. c p dng ging nh trong qui hoch TYT 2k
1 b0 = N 1 bj = N
Y
u =1 N u =1
X 0u
Y X
u
ju
u = 1,2,.,N j = 1,2,..,k 4.1.2.4.Cc bc thc hin qui hoch phn bng 1/ Trng hp k=3, p=1 - Lp qui hoch v xy dng ma trn TYT 22. - Thay ct c hiu ng tng tc bng hiu ng tuyn tnh (x1x2=x3). - Lm 4 th nghim v dng kt qu ca 4 th nghim tnh h s b0, b1, b2, b3.
40
- Sau khi lm 4 th nghim u, v mt l do no ngi nghin cu cho rng tng tc cp c ngha th lm 4 th nghim ca na bng cn li, nhng ln ny thay yu t b sung x3 = -x1x2. Nh vy qui hoch s cn na bng. x3 = x1x2 x3 = -x1x2 2/ Trng hp k=4, p=1 - Lp qui hoch TYT 23 - Thay x3 = x1x2x3 - Lm 8 th nghim v s dng kt qu ca 8 th nghim tnh h s b0, b1, b2, b3, b4. Nh vy qui hoch phn bng vi 2 na bng khi thay x4 = x1x2x3 3/ Trng hp k=5, p=2 Lp qui hoch TYT 23. - Thay x4 = x1x2, (b qua tng tc x1x2), x5 = x1x2x3 (b qua tng tc x1x2x3). - Lm 8 th nghim v dng kt qu ca th nghim xc nh h s b0 v 5 h s cn li. - Qui hoch phn bng vi 4 phn bng nh sau: 1 {x 4 = x1 x 2 , x5 = x1 x 2 x3 } 2 {x 4 = x1 x 2 , x5 = x1 x 2 x3 } 3 {x 4 = x1 x 2 , x5 = x1 x 2 x3 } 4 {x 4 = x1 x 2 , x 5 = x1 x 2 x3 }
41
6.
7.
CHN DNG PHNG TRNH HI QUY sau khi m ha : xj = 2( Zj - Zjo ) / ( Zjmax - Zjmin )
y1 = b0 + b1x1 + ..+ bkxk + b12 x1x2 + + b11x12 + + bkkxk2 8. THC HIN N TH NGHIM N = 2k + 2k +no Trong : - 2k th nghim ca QHTG cp I vi cc Zj = Zjmin hoc Zj = Zjmax - 2k th nghim ti cc im sao : xj = hoc - no th nghim ti tm Zj = Zjo 9. TNH TON XC NH CC H S HI QUY bj bng phng php Bnh phng cc tiu
TG
xj = - TG
10. KIM NH S C NGHA CA CC H S HI QUY bj vi chun Student Thc hin cc th nghim ti tm quy hoch hoc s dng cc th nghim song song. Loi b cc bj khng c ngha, tnh ton li cc bj v kim nh li cho ti khi ch cn cc bj c ngha 11. QUY KIM NH S C NGHA CA PHNG TRNH HI vi chun Fisher
42
4.3. Ti u ha qui hoch thc nghim Bc 1 - Xc nh mt im xut pht nm trong min gii hn tng th ca cc bin u vo. Chn im lm mc c bn, chn khong bin thin ca tng bin xc nh min gii hn ca quy hoch thc nghim trc giao cp mt. Bc 2 - Lm cc th nghim theo quy hoch trc giao cp mt - Xy dng phng trnh hi quy bc nht . Nu phng trnh hi quy bc nht khng tng thch th chuyn ti thc hin bc 4 . Nu phng trnh hi quy bc nht tng thch th thc hin bc 3. Bc 3 - Xc nh vect gradient ca hm mc tiu ti mc c bn v xut pht t mc c bn xc nh ta cc im thc nghim nm cch u nhau trn hng ca vect gradient vi khong cch t chn ph hp vi i tng nghin cu. Lm thc nghim xc nh mt im c gi tr hm mc tiu tt nht trn hng gradient. Chn im tm c lm im xut pht mi v quay v bc 2 . Bc 4 - Lm cc th nghim theo quy hoch cp hai (trc giao hoc quay). Bc 5 - Xy dng phng trnh hi quy bc hai. - Nu phng trnh hi quy bc hai khng tng thch th chuyn ti thc hin bc 6 . - Nu phng trnh hi quy bc hai tng thch th thc hin bc 7. Bc 6 - Thu hp khong bin thin ca cc bin u vo ri quay v bc 5. Bc 7
43
- Tm cc tr ca hm mc tiu thu c dng phng trnh hi quy bc hai thu c bc 5 v lm li thc nghim kim chng v nh gi kt qu. 4.3.1. Ti u ha theo phng php leo dc Bc 1: Chn im xut pht X(0) (x1(0), , xn(0)) Chn cc gi tr y > 0 v x > 0 Xc nh y(X(0))
x1
(1)
= x1
(0)
y x1 y x 2
X =X 0
x2
(1)
= x2
(0)
X =X 0
..............
xn
(1)
= xn
(0)
y xn
X =X 0
( du + khi tm max , du - khi tm min ) Xc nh y(X(1)) Bc 4: So snh y(X(1)) vi y(X(0)). Nu y(X(1)) tt hn y(X(0)) X(3), , X(k) tip tc lp li bc 3 leo dc ti X(2),
44
Nu y(X(k)) xu hn y(X(k-1)) Thc hin php gn X(1) = X(k-1) v y(1) = y(X(k-1)), sau chuyn sang bc 5
+ Chn X(1) lm im xut pht mi ( ni cch khc : thc hin php gn X(0) = X(1) v y(0) = y(1) ) + Quay li bc 2 - Nu (*) tha mn kt lun : y t gi tr ti u ti X(1)
4.3.2. Phng php lun phin tng bin gii bi ton ti u phng nh * Bc 1: Chn im xut pht X(0) (x1(0), , xn(0)), Chn cc gi tr y > 0 v x > 0 Lm thc nghim xc nh gi tr y(0) * Bc 2: Thc hin n phin gii bi ton ti u ln lt vi tng bin xi t im xut pht X(0) (x1(0), , xn(0) ) tm ra im X(1) (x1(1), x2(1), , xn(1)) tt hn. - Phin 1: C nh (n-1) bin, gii bi ton ti u vi bin cn li (gi s x1) khi cho x1 chy trong min gi tr ca n. Gi s y tt nht ti X(*1) = (x1(1), x2(0), x3(0),, xn(0)) - Phin 2: Tin hnh tng t vi bin x2 (c nh cc bin cn li trong x1 = x1(1) ). Tm c gi tr y tt nht ti im X(*2) = (x1(1), x2(1), x3(0),, xn(0)) . - Phin th k : Gii bi ton ti u vi bin xk (c nh cc bin cn li trong x1 = x1(1),, xk-1 = xk-1(1), xk+1 = xk+1(0), xn = xn(0), ). Tm c gi tr y tt nht ti im X(*k) = (x1(1), , xk(1), xk+1(0),, xn(0)) .
45
- Phin th n : Gii bi ton ti u vi bin xn (c nh cc bin cn li trong x1 = x1(1), , xk-1 = xk-1(1), xk+1 = xk+1(0), , xn = xn(0), ). Tm c gi tr y tt nht ti im X(*n) = (x1(1), , xk(1), xk+1(1),, xn(1)) . t X(1) = X(*n) ; y(1) = y(X(1))
trong y(1) = y(X(1)) = y(x1(1), , xn(1)) - Nu (*) khng tha mn: + Chn X(1) lm im xut pht mi ( ni cch khc : thc hin php gn X(0) = X(1) v y(0) = y(1) ) + Quay li bc 2 - Nu (*) tha mn: kt lun y t gi tr ti u ti X(1)
46
Chng 5. NG DNG QUY HOCH THC NGHIM TRONG CC QU TRNH CNG NGH HA HC 5.1. Bi ton 1. Mc ch: Nghin cu ti u ho quy trnh c nh t bo nm men bng Alginat ln men ru. Quy trnh cng ngh c m t theo s (trang 1). Nghin cu cc yu t nh hng n mng li gel: nng alginat; nng glucose; nng t bo:
Z1 Nng alginat Z2 Nng glucose Z3 Nng t bo Ln men trong dung dch ng glucose bng t bo nm men c nh
T l ht gel b nt Y(%)
Sau qu trnh ln men, vt cc ht gel ra v xc nh t l (%) ht gel b nt. T l ht gel b nt cng thp cng tt ngha l ht gel cng chc cng tt. Hm mc tiu: Y = Y(Z1,Z2,Z3) Bi ton ti u: Xc nh nng alginat; nng glucose; nng t bo nm men ht gel bn nht trong qu trnh ln men ru bng t bo nm men, c nh bng alginat. Ymin = min Y(Z1,Z2,Z3) Sau khi tin hnh cc th nghim thm d, tc gi chn vng kho st nh sau: Z1 = 1 4% Z2 = 10 18% Z3 = 10 20% y l bi ton ti u phng nh, gii bi ton theo phng php leo dc. Phng n qui hoch thc nghim: phng php trc giao cp 1. S th nghim phi lm: 2k =23 =8 Vi Z1min =1 Z2min =10 Z1 Z2 4=Z1max 18=Z2max
Gi tr ca hm mc tiu ti im Z0 c xc nh bng thc nghim: Y(Z0) = 7.5 Ma trn thc nghim c b tr nh sau: S TN 1 2 3 4 5 6 7 8 Z1 4 4 4 4 1 1 1 1 Z2 18 18 10 10 18 18 10 10 Z3 20 10 20 10 20 10 20 10 Y 12.35 8.87 12.08 6.92 42.13 13.51 22.19 4.57
Phng trnh hi qui c dng: Y = B0 + B1Z1 + B2Z2 + B3Z3 Trong h m ho khng th nguyn ta c c: - k hiu +1 Mc trn: Mc c s: - k hiu 0 Mc di: - k hiu 1 Cng thc chuyn t h n v thc qua n v m ho khng th nguyn:
Xj =
Zj =
Z j Z0 j Z j
2
S TN 1 2 ; j = 1, ..., k
Z max Z min j j
; j = 1, ..., k
X2 1 1
X3 1 -1
Y 12.35 8.87
3 4 5 6 7 8
1 1 1 1 1 1
1 1 -1 -1 -1 -1
-1 -1 1 1 -1 -1
1 -1 1 -1 1 -1
B =
0
Yi
i =1
i =1 n ij i
XY B = N ( X . X ) .Y B = N
i
n i =1 j 1 i j1
T s liu thc nghim trn, p dng cc cng thc trn ta xc nh c gi tr B0 , B1 , B2 v B3 thu c kt qu: B1 -5.2725 B2 3.8875 B3 6.86 B0 15.3275
tnh phng sai ti hin, tc gi lm thm 3 th nghim tm. Kt qu cc th nghim tm: (Yu0N0 1 2 3 Yu0 5.65 7.19 9.67 7.50333
Y0
(Yu0Y0 )
2
Y0 )
49
S =
2 th
1 (Y Y ) m 1
m 0 0 i =1 i
S =
th
(Y
i =1
Y ) m 1
0 0 i
trong m l s th nghim tm phng n. - S c ngha ca h s hi quy c kim nh theo tiu chun Student: b ti = S
i bi
S =
bi
S N
th
Phng sai ti hin: S2th = 4.11 kim nh ngha cc h s, tc gi tnh cc h s tj (theo cng thc trang 5), thu c kt qu sau: t0 21.3746 t1 7.35263 t2 5.42122 t3 9.56644
Tra bng phn phi phn v Student vi mc ngha p = 0.05, f = N0-1 = 2 ta c t0.05(2) = 4.3. Vy cc h s tj u ln hn t0.05(2) nn cc h s ca phng trnh hi qui u c ngha. Phng trnh hi qui c dng sau: L =15.3275-5.2725X1+3.8875X2+6.86X3 Kim nh s tng thch ca phng trnh hi qui vi thc nghim: YiSTT 1 2 3 4 L 20.81 7.09 13.03 -0.69
50
5 6 7 8
S =
2 du
(Y
i =1
Y ) N L
i i
(N l s th nghim, L l h s ngha) Ta c: S2d = 74.13 Tiu chun Fisher: F= S2d / S2th = 74.13/4.1 = 18.08 Tra bng phn v phn b Fisher vi p = 0.05; f1 = N-L = 4; f2 = N0-1 = 2; ta c: F1-p = F0.095(4,2) = 19.3. Vy F < F0.95(4;2). Phng trnh hi qui tng thch vi thc nghim. *Ti u ho thc nghim bng phng php leo dc tm gi tr Ymin.
2. NHN XT - Tc gi xc nh hm mc tiu, bi ton ti u v phng n qui hoch trc giao cp 1 l ph hp. Cc s liu c tc gi tnh ton hu nh khng sai lch so vi cc s liu c tnh ton li. - Tuy nhin, cc s liu thc nghim (Yi) bin thin bt hp l (khng theo qui lut tuyn tnh). ng thi, ba gi tr Y0 ca th nghim ti tm sai lch nhau qu nhiu v khc rt xa so vi h s B0. (V nu cc s liu thc nghim ng tin cy v tnh ton chnh xc th Y0 phi xp x B0) v gi tr trung bnh ca chng l 7.503. Cc cng thc v php tnh c kim tra li l ng, v vy c th ni cc s liu thc nghim Yi cha c chnh xc.
51
52
5.2.Bi ton 2. 1. Nghin cu nh hng ca mt s yu t cng ngh n qu trnh chit tch anthocyanin 1.1. nh hng ca t l dung mi Nghin cu nh hng ca t l dung mi n hm lng v mu anthocyanin thu c. Ngi N/C lm 6 th nghim trong cc iu kin nh sau: -Nhit chit: 300C -Thi gian chit: 45 pht -Chit trong h dung mi c t l dung mi nc: ethanol thay i nh bng 1. Bng1. Cc thng s ban u v kt qu th nghim S TT 1 2 3 4 5 6 % Vnc 8 0 7 0 6 0 5 0 4 0 3 0 % T l Vethanol nc / ethanol 20 30 40 50 60 70 4/1 7/3 3/2 1/1 2/3 3/7 Hm lng % mu anthocyanin, 0,827 0.890 0.870 0,857 0,845 0,840 3,53 3,50 3,46 3,40 3,37 3.34
53
3.5 0.9
% anthocyanin
0.8
2.5
2 0.7 1.5
mu % anthocyanin mu
0.6 1 2 3 4 5 6
Hnh 1: Biu biu din nh hng ca t l dung mi n gian chit 1.2. nh hng ca thi hm lng v mu anthocyanin
Tin hnh 5 th nghim trong cc iu kin sau: - Nhit chit: 300C - Chit trong dung mi c t l nc: ethanol l 7/3 - Thi gian thay i t 30- 90 pht.
1 4 3.5
% an th ocyan in
0.9 3 0.8 2.5 2 0.7 1.5 0.6 30 pht 45 pht 60 pht 75 pht 90 pht 1
mu % anthocyanin mu
Hnh 2: Biu biu din nh hng ca thi gian chit n hm lng v mu anthocyanin thu c
54
1.3. nh hng ca nhit Nghin cu nh hng ca nhit , tin hnh 5 th nghim trong cng iu kin: - Chit trong h dung mi c t l nc: ethanol l 7/3 - Thi gian chit: 45 pht. - Nhit chit thay i t 300C 700C. Cc thng s c th v kt qu c th hin trn biu hnh (3).
1 4 3.5 0.9
% anthocyanin
mu
0.8
2.5
% anthocyanin mu
0.6
Qua nghin cu nh hng ca mt s yu t cng ngh n kh nng thu nhn anthocyanin chng ti nhn thy: Dung mi, t l dung mi, thi gian chit, nhit chit u nh hng n kh nng chit tch anthocyanin t bp ci tm. ng vi mi iu kin khc nhau chng ti thu c anthocyanin c hm lng v mu khc nhau. T cc kt qu nghin cu chng ti chn c min kho st thch hp ca cc yu t cng ngh cho cc nghin cu tip theo nh sau: - Chit trong h dung mi c t l nc: ethanol dao ng t 7/3 1/1 - Nhit chit t 30400C - Thi gian chit trong khong 4575 pht
55
2. Ti u ho iu kin chit tch anthocyanin c mu cao t bp ci tm Vi mc ch ca ti l thu nhn v s dng cht mu anthocyanin, chng ti tin hnh ti u ho iu kin chit tch trong khun kh bi ton ti u a mc tiu thu nhn cht mu anthocyanin c hm lng v mu cao nht. Chn cc yu t nh hng Trong qu trnh chit tch anthocyanin phi chu tc ng ca nhiu yu t cng ngh, song y chng ti chn 3 yu t c thm d phn trn: - Z1: Nhit chit, 0C - Z2: Thi gian chit, pht - Z3: T l nc trong h dung mi,% - Y1: Hm lng anthocyanin, % - Y2: mu Phng trnh biu din mi quan h c dng: Y1 = f ( Z1 , Z2, Z3 ) Y2 = (Z1, Z2, Z3) Y1 Max Y2 Max Y1 l hm mc tiu hm lng Y2 Hm mc tiu mu. 2.2 Cc bc thc hin bi ton quy hoch 2.2.1 Chn phng n quy hoch xc nh hng i ca ti v nhanh chng tin ti min ti u chng ti chn phng n quy hoch trc giao cp I (TYT 2k) thc nghim yu t ton phn 2 mc, k yu t nh hng. Phng trnh hi qui c dng: Y = b0 + b1x1 + b2x2 + b3x3 + b12x1x2 + b13x1x3 + b23x2x3 + b123 x1x2x3 (1 ) Trong : b0: H s hi qui. b1, b2, b3 : H s tuyn tnh b12, b23, b13: H s tng tc i b123: H s tng tc ba Mi h s b c trng cho nh hng ca cc yu t n qu trnh chit tch.
56
2.1
2.2.2. T chc th nghim trc giao cp I Theo [1] s th nghim trong phng n l 2k = 8, (k = 3) v iu kin th nghim c ghi bng (2). Bng 2 : iu kin th nghim c chn: Cc mc Mc trn (+1) Mc c s (0) Mc di (-1) Khong bin thin Cc yu t nh hng Z1, 0C 40 35 30 5 Z2, pht 75 60 45 15 Z3, %V 70 60 50 10
T cch chn phng n v iu kin th nghim, chng ti xy dng ma trn thc nghim theo bin m v tin hnh th nghim theo ma trn. Kt qu c ghi bng (3) Bng 3. Ma trn thc nghim trc giao cp I, k=3, v kt qu
STT x1 1 2 3 4 5 6 7 8 T1 T2 T3 + _ + _ + _ + _ 0 0 0 x2 + + _ _ + + _ _ 0 0 0 Bin m x3 + + + + _ _ _ _ 0 0 0 x 1x 2 + _ _ + + _ _ + 0 0 0 x 1x 3 + _ + _ _ + _ + 0 0 0 x 2x 3 + + _ _ _ _ + + 0 0 0 x 1x 2x 3 + _ _ + _ + + _ 0 0 0 Y1 0,975 1,102 0,849 1,109 0,854 0,717 0,944 0,813 0,915 0,935 0,955 Y2 3,433 4,525 4,255 4,987 2,007 3,988 3,205 3,767 3,834 3,991 3,773
Trong : - x1: Nhit chit, 0C - x2: Thi gian chit, pht - x3: T l nc trong h dung mi,% - Y1: Hm mc tiu hm lng anthocyanin,% - Y2: Hm mc tiu mu. 2.2.3 Xy dng m t ton hc cho hm mc tiu hm lng anthocyanin
57
a) Chn phng trnh hi qui: Phng trnh hi qui c chn theo phng trnh (1) mc 2.2.1. Cc h s b1, b2, b3...b123 c tnh theo s liu thc nghim hm mc tiu hm lng anthocyanin (Y1). b) Tnh h s b: V phng n c chn l quy hoch trc giao, theo [1] cc h s bj trong phng trnh hi qui (1) c xc nh theo cng thc sau: bj =
1 N
(x
u =1
ju
yu ) 1 N
vi : j = (1, k )
bij = bijk =
(x
u 1 N u =1
iu
x ju ) y u x ju x ku ) y u
i j = (1, k ) i j k = (1, k )
(2)
1 N
(x
iu
T s liu thc nghim bng (3), p dng cc cng thc (2) ta tnh c cc h s b: b0 = 0,9208 b12 = 0,017 b13 = -0,0255 b1 = -0.07 b2 = 0,0488 b23 = -0,019 b3 = 0,088 b123 = 0,0155 c) Kim nh mc ngha ca cc h s b trong phng trnh 3.1 Cc h s c kim nh theo tiu chun Student (t)
tj = bj Sb
j
(3)
So snh tj vi tp(f) . Trong : - tp(f) l chun student tra bng ng vi xc sut tin cy p v bc t do f, f = n0 1. bj : l h s trong phng trnh hi quy chn. Sbj l lch ca cc h s bj Nu tj > tp(f) th h s bj c ngha. Nu tj < tp(f) th h s bj b loi khi phng trnh. kim nh theo chun Student (t) ta thay h s bj, Sbj vo cng thc (3.3) ta c cc gi tr tj: t0 = 130,21 t12 = 2,510 t1 = 10,01 t13 = 3,606
58
t2 = 6,894 t23 = 2,687 t3 = 12,445 t123 = 2,192 Tra bng tiu chun Student ta c tp(fth) = t0,05(2) = 4,3 Do t12 < tp(fth), t13 < tp(fth), t23 < tp(fth), t123< tp(fth) nn cc h s b12, b13, b23, b123 loi ra khi phng trnh. Phng trnh ng hc c dng:
y 1 = 0,9208 - 0,07x1 + 0,04875x2 + 0,088x3
(4)
d)
Kim nh s ph hp ca phng trnh hi qui vi thc nghim S tng thch ca phng trnh vi thc nghim c kim nh
2 S d F= 2 S th
= 7,8406
Tra bng tiu chun Fisher ta c F1-p( f1, f2) = F0,95 (4,2) = 19,3 Ta c F < F 1-p. Vy m hnh ton hc chn ph hp vi thc nghim. 2.2.4 Ti u ho thc nghim thu c hm lng anthocyanin cao nht a) Tnh cc bc chuyn ng j : T mc c s Z0j, v phng trnh hi qui tuyn tnh i vi hm mc tiu hm lng chng ti tnh bc chuyn ng j (j = 1, 2, 3) cho mi yu t. Kt qu c ghi bng 4. Bng 4. Kt qu tnh bc chuyn ng j ca cc yu t Cc yu t nh hng Cc mc Mc c s Khong bin thin ( j ) H s bj bj j Bc chuyn ng ( j ) Lm trn Theo bng s liu (4) ta c : 3b3
max
1 = 3 2 = 3
b1 1 = -1,98 b3 3 b2 2 = 4,1 b3 3
b) T chc th nghim leo dc: T kt qu cc bc chuyn ng j bng (4), chng ti t chc th nghim leo dc v im xut pht t tm thc nghim. Th nghim theo hng chn, kt qu c biu din bng 5. Bng 5: Kt qu th nghim theo hng leo dc Yu t TN 1( Tn ti tm ) 2 3 4 5 35 33 31 29 27 60 64 68 72 76 60 65 70 75 80 0,927 0.962 0,985 1,113 0,997 4,720 Z2, pht Z3, %
Z1,0C
y1,%
y2
Nhn vo bng 5, kt qu th nghim tt nht th nghim th t. Ti nhit chit 290C, thi gian chit 72 pht, t l nc trong h dung mi l 75% chng ti thu c hm lng anthocyanin cao nht l 1,113 %. Ti th nghim ny, chng ti xc nh mu ca anthocyanin l: 4,720. y cha phi l mu thu c cao nht. V th, chng ti tin hnh tm iu kin chit tch ti u thu c anthocyanin c mu cao. 2.2.5 Xy dng m t ton hc vi hm mc tiu mu. a) Chn phng trnh hi qui: Phng trnh hi qui c chn theo phng trnh (1) mc 2.2.1. Cc h s b1, b2, b3...b123 c tnh theo s liu thc nghim hm mc tiu mu (Y2). b) Kim tra mc ngha ca h s b trong phng trnh hi qui:
60
Sau khi kim tra mc ngha ca cc h s b ta c: t13 < tp(fth), t23 < tp(fth), t123< tp (fth) nn cc h s b13, b23, b123 b loi ra khi phng trnh. Phng trnh hi qui c dng:
(5)
c) Kim nh s ph hp ca phng trnh hi qui vi thc nghim: Cc bc kim tra c trnh by ph lc 6. Sau khi kim tra ta c phng trnh hi qui (5) ph hp vi thc nghim. 2.2.6: Ti u ho thc nghim thu c anthocyanin c mu cao. Sau khi kim tra phng trnh hi quy ph hp vi thc nghim, chng ti tin hnh ti u ho thc nghim bng phng php leo dc thu c anthocyanin c mu cao. * Tnh bc chuyn ng ca cc yu t Cng t mc c s Zj v phng trnh hi qui i vi hm mc tiu mu. Chng ti tnh bc chuyn ng j (j = 1, 2, 3) tng t nh mc 2.2.3. Kt qu c th hin bng 6. Bng 6: Tnh bc chuyn ng j ca cc yu t Cc yu t Cc mc Z1,0C 35 5 -0,55 -2,57 -2,07 -2 Z2, pht 60 15 0,2826 4,239 -3,2 -3 Z3, % 60 10 0,5291 5,29 4 4
T bc chuyn ng j (j = 1, 2, 3) bng 3.10 chng ti t chc th nghim theo hng leo dc, vi im xut pht l mc c s Z0j (Z01, Z02, Z03). Chng ti thc hin th nghim theo hng chn. Kt qu biu din bng 7. Bng 7: Kt qu th nghim theo hng leo dc Z2, pht 60 57 54 51 48 Z3, % 60 64 68 72 75
Yu t TN 1( Tn ti tm ) 2 3 4 5
Z1,0C
y2
y1
35 33 31 29 27
T kt qu thc nghim theo hng leo dc bng 7. Chng ti nhn thy ti th nghim th t cho kt qu tt nht. mu t gi tr 5,001, vi iu kin cng ngh: nhit 290C, thi gian 51 pht, t l nc trong h dung mi 72%. Ti th nghim ny, chng ti xc nh hm lng anthocyanin l 0,975. Ti u ho hm a mc tiu bng phng php chp tuyn tnh. Qu trnh chit tch cht mu anthocyanin c mu cao t bp ci tm c c trng bi hai phng trnh (4), (5). Hai phng trnh ny th hin s tc ng ca cc yu t cng ngh n hm lng v mu anthocyanin thu c. Khi c s thay i ca b s liu (x1, x2, x3) trong bng ma trn thc nghim (56) th cho cc gi tr thc nghim y1, y2 khc nhau v y1max, y2max cng khc nhau. Vi mc ch thu nhn cht mu anthocyanin c hm lng v mu cao, nhim v ca chng ti phi ti u ho hm a mc tiu tm gii php 2.3.
62
cng ngh thc tin tt cho c hai hm mc tiu, ng thi nng cao tnh ton din v tnh thuyt phc cho kt qu thu c. Thc t khng th c mt nghim chung cho c hai qu trnh t c y1max, y2max m ch tm c nghim tho hip (x1, x2, x3) cc gi tr y1, y2 nm gn y1max, y2max. tm c nghim tho hip chng ti s dng phng php chp tuyn tnh : yL = 1 y1 + 2 y2 Trong : - 1 l h s quan trng ng vi hm mc tiu hm lng (y1) - 2 l h s quan trng ng vi hm mc tiu mu (y2) Vi mc ch thu nhn cht mu anthocyanin ng dng lm cht ch th trong ho phn tch. chng ti u tin cho hm mc tiu hm lng. Chn: - 1 = 0,6, 2 = 0,4 Ta c phng trnh hm a mc tiu : yL = 0,6y1 + 0,4y2 Cc h s ca phng trnh hi quy c tnh theo bng 8 Bng 8. Tnh h s ca phng trnh hi quy H s b b0 b1 b2 b3 b12 y1 0,928 -0,07 0,04875 0,088 y2 3,7709 -0,55 -0,2826 0,5291 -0,2223 yL 2,06 -0,262 -0,0837 0,2644 -0,22
Ta c phng trnh hi quy: yL = 2,06 0,262x1- 0,08379x2 + 0,2644x3 0,222x1x2 ( 6 ) Tin hnh ti u ha hm a mc tiu tm gii php cng ngh thc tin ph hp. *Tnh cc bc chuyn ng j : cho HMT yL Cng tng t nh mc 2.2.3, chng ti tnh bc chuyn ng j (
1 , 2 , 3 ) cho cc yu t nh hng. Kt qu c biu din bng 9.
Cc yu t Cc mc Z1,0C 35 5 0,262 -1,31 -1,48 -1,5 Z2, pht 60 15 0,08397 1,427 1,427 -1,5 Z3, % 60 10 0,2644 3 3 3
* T chc th nghim leo dc cho hm mc tiu YL: Bng 10: Kt qu th nghim theo hng leo dc ca hm chp YL K TN 1 ( TN ti tm) 2 3 4 5 6 Cc yu t nh hng Z1,0C 35 33,5 32 30,5 29 28,5 Z2, pht 60 58,5 57 55,5 54 52,5 Z3,% 60 63 66 69 72 75 Y1,% Y2 YL
Nhn vo bng 10, ti th nghim th 5 hm chp yL t gi tr ln nht yLmax= 2,656. So snh vi cc th nghim leo dc vi tng hm mc tiu ta c PA.TN Z1, 0C Z2, Z3, %
64
y1,%
y2
yL
pht Theo % Anth Theo mu Theo hm chp 29 29 29 75 51 54 75 72 72 1,113 0,975 1,110 4,72 5,001 4,967 2,556 2,585 2,656
T bng trn chng ti tm c iu kin tt chit cht mu anthocyanin t bp ci tm trong mi trng trung tnh l: Nhit chit 29 0C Thi gian chit l 54 pht H dung mi nc -ethanol l 72-28
65
5.3. Bi ton 3. KT QU NGHIN CU NH HNG CA NHIT V NNG KIM N QU TRNH TCH TP CHT RA KHI X SI XENLULO (Trch mt phn ti lun vn Thc s ca CN Nguyn B Trung khoa Ha, trng i hc S phm HN ) I. KT QU NGHIN CU T TI 1. Nghin cu nh hng ca nhit v nng kim n qu trnh tch tp cht ra khi x si xenlulo. 1.1. nh hng ca thi gian v nng NaOH n lng tp cht tch ra. Gai b sau khi c tch s b, dng tay tc gai b kh ra thnh nhng si mng, ct li thnh b, cc b c khi lng xp x nhau khong 15 gam. Ngm cc b si vo dung dch NaOH cc nng nghin cu trong thi gian tng ng. Kt qu thu c bng sau: B ng 1.1: K t qu kh o st nh h ng c a th i gian v n ng n l ng t p ch t tch ra Thi gian C% 1% NaOH 3% NaOH 5% NaOH 5 gi 10 gi 15 gi 12.46 15.4 15.598 20 gi 13.01 14.81 14.46
66
18
% tach duoc
16 14 12 10 8 6 0 5 10 15 20 25
1% 3% 5%
Hnh 1.1. nh hng thi gian v nng NaOH n lng tp cht tch ra. Nhn xt: T 3 ng biu din nng 1%, 3% v 5% ta nhn thy rng nng kim 1% th hiu qu tch l khng cao. Khi tng nng kim ln 3% v 5% th hiu qu tch tng ln nhiu. Tuy nhin hiu qu tch trong khong nng t 3 5% l khng khc nhau lm trong khong thi gian t 10 15h. iu ny c th c gii thch nh sau: nng qu long 1%, thi gian ngn ban u cha ho tan cc tp cht bao bc bn ngoi nn hiu qu ca qu trnh tch khng cao. Sau thi gian t 10 15 gi, cc lp bn ngoi b ho tan nn to iu kin thun li cho NaOH thm nhp vo bn trong ho tan hemixenlulo, lignin v cc cht c phn t lng thp khc c trong cc b si. Nh vy qua th cho ta thy rng c thi gian v nng u c nh hng r nt n qu trnh tch tp cht ra khi x si gai. 1.1.2. Ti u ho thc nghim qu trnh tch tp cht ra khi si gai. tin ti min ti u, chng ti chn phng n thc nghim yu t ton phn. Hai yu t nh hng n qu trnh l nng (Z1) v thi gian ngm
67
(Z2). Hm mc tiu cn t c l lng tp cht tch ra khi si l ln nht hay ni cch khc hiu qu tch l cao nht. quy hoch thc nghim ton phn, chng ti tin hnh b tr th nghim thay i ng thi cc yu t, mi yu t c tin hnh 3 mc: mc trn, mc di v mc c s th nghim tm phng n Mc trn, mc di, khong bin thin c trnh by bng 1.2, ma trn quy hoch thc nghim c trnh by bng 1.3. Bng 1.2. Cc mc th nghim. Mc di Z1 (C% NaOH) Z2 (thi gian ngm) 3 10 Mc c s Mc trn 4 12.5 5 15 Khong bin thin () 1 2.5
Lp ma trn quy hoch: Vi 2 yu t nhit v nng (k = 2), mi yu t c hai mc l mc trn v mc di. Vy s th nghim c tin hnh l N = 22 = 4 th nghim. Phng n tin hnh trnh by bng sau: Bng 1.3. Ma trn quy hoch thc nghim. N 1 2 3 4 5 6 7 Cc yu t theo t l thc Z1 (C%) 5 3 5 3 4 4 4 Z2 (t) 15 10 10 15 12.5 12.5 12.5 X0 Cc yu t theo t l m ho X1 1 1 1 -1 1 1 1 -1 1 1 1 0 0 0 -1 -1 1 0 0 0 -1 -1 0 0 0 X2 1 X1X2 1 1 Gi tr o c Y 15.598 14.1 14.67 15.4 14.82 14.8 14.75
Tnh h s hi quy: Cc h s hi quy c tnh theo cng thc ton hc (3), (4), (5). T s liu thc nghim ta xc nh c cc gi tr b0, b1, b2 nh sau: b0 = 14,982 ; b1 = 0,192 ; b2 = 0,557 ; b12 = - 0,093 Vi kt qu trn ta c phng trnh hi quy theo ton hc: Y = 14,982 + 0,192 X1 + 0,557 X2 0,093 X1X2 kim nh ngha ca h s hi quy v s tng thch ca phng trnh hi quy vi thc nghim, ta phi tm phng sai ti hin S2th. Do vy chng ta phi lm thm 3 th nghim tm phng n v thu c gi tr Y 0 . T cng thc tnh phng sai ti hin, ta c: S2 th = 0,0013 ; Sth = 0.03605551 Kim nh cc h s c ngha ca phng trnh hi quy: S c ngha ca h s hi quy c theo tiu chun Student: ti =
bi S bi
Bng cch tnh nh trn ta thu c cc gi tr ti nh sau: t0 = 828,833 t2 = 30,896 t1 = 10,650 t12 = 5,158 Tra bng tiu chun Student ta c t0,05 (2) = 4,303. Qua bng s liu trn ta thy cc c h s b0, b1, b2 , b12 l c ngha vi tin cy P<0,05. Vy phng trnh hi quy m t nh hng ca nng kim v nhit ln qu trnh tch tp cht ra khi si gai b c dng sau: Y1 = 14,982 + 0,192 X1 + 0,557 X2 0,093 X1X2 Nhn xt: S c mt ca cc gi tr b1, b2 v b12 trong phng trnh hi quy cho thy c 2 yu t nng v thi gian u nh hng n qu trnh tch cc cht c phn t lng thp ra khi gai b. c bit, s c mt ca gi tr b12 chng t c s tng tc qua li gia hai yu t nng kim v thi gian ngm. Gi tr b12 b hn nhiu so vi b1, b2 v mang du m, trong khi b1 v b2 u mang du dng nn v mt ton hc cho ta c nhng nhn xt sau:
69
- S tng tc gia hai yu t trong khong kho st l nh, khng ng k v c th b qua s tng tc . Nu vt ra khi khong kho st, th s tng tc qua li gia hai yu t c th nh hng n lng tp cht c tch ra. - Trong khong kho st mun tng hiu qa tch tp cht th phi tng nng kim v thi gian ngm. Tuy nhin trong 2 yu t trn th thi gian ngm ng vai tr quan trng hn do gi tr h s b2 l ln hn so vi b1. Ti u ho thc nghim. Chng ti tin hnh ti u ho qu trnh tch tp cht ra khi s si gai bng phng php thc nghim leo dc nht. Vi cc h s ca phng trnh hi quy nh trn, tng nng kim v thi gian th hiu qu tch tp cht s tng, n mt gii hn no th gi tr phn trm tp cht tch ra l cc i v qu gii hn th gim xung. Ti u ho c thc hin nh sau: Chn bc nhy ca yu t x1 l 1 = 0,05. Da vo 1 ta tnh c gi tr 2 theo cng thc sau :
1 = 3 2 = 3
b1 1 b3 3 b2 2 b3 3
c: 2 = 0,05.
hnh thc nghim ti u ho cc mc c s v bc nhy nh sau: Bng 1.4. Kt qu ti u phng trnh hi quy Y1 m t nh hng ca nng v thi gian ln hm lng cc cht tch ra. Cc yu t Mc c s Bc nhy Nng NaOH X1 (nng kim C%) 4% 1 = 0,05 Thi gian ngm X2 (thi gian ngm) 12,5 gi = 750 pht 2 = 0,36 gi 20 pht Y (lng cht tch ra)
70
770 pht 790 pht 810 pht 830 pht 850 pht 870 pht 890 pht
Nh vy hiu qu tch tp cht ra khi x si gai th phi tin hnh cc thng s sau nhit phng. Cc thng s ti u Gi tr 4,3% Nng kim C% Thi gian ngm 870 pht (14 gi 30 pht)
II. NHN XT V NH GI V BI TON TI U HA TRONG TI 1. V phng php nghin cu 3.1.1. Phng php quy hoch thc nghim. Trong ti trn, CN NBT s dng phng php quy hoch thc nghim tan phn. Ni dung ca phng php nh sau: - Kho st nh hng ca cc yu t n qu trnh tch tp cht ra khi si xenlulo, chn ra cc yu t nh hng nht. - Xy dng ma trn quy hoch thc nghim. - T chc th nghim v ly mu thng k. - T s liu thu c, xy dng m hnh thng k thc nghim m t qu trnh.
71
- Kim nh thng k. - Phn tch s tng tc gia cc yu t nh hng n qu trnh x l si trong phm vi chn. quy hoch thc nghim ton phn, tc gi tin hnh b tr th nghim thay i ng thi cc yu t. Mi yu t c tin hnh 3 mc: Mc trn; mc di; mc c s th nghim tm phng n. Xy dng hm mc tiu cn t c (max hay min). Lp ma trn quy hoch: Vi 2 yu t l nhit v nng (k = 2), mi yu t c hai mc l mc trn v mc di. Vy s th nghim c tin hnh l N = 22 = 4 th nghim. tin cho vic tnh ton, ta chuyn t h trc t nhin Z1, Z2 c th nguyn sang h trc khng th nguyn m ho. Vic m ho c thc hin d dng nh chn tm ca min c nghin cu lm gc to . Trong h m ho khng th nguyn ta c c: Mc trn: - k hiu +1 Mc c s: - k hiu 0 - k hiu 1 Mc di: Cng thc chuyn t h n v thc qua n v m ho khng th nguyn:
Xj = Z j Z0 j
Z j
; j = 1, ..., k ; j = 1, ..., k
(1) (2)
Zj =
Z max Z min j j 2
Thit lp phng trnh hi quy m t nh hng ca cc yu t n qu trnh nghin cu: Tnh h s hi quy: Cc h s hi quy c tnh theo cng thc ton hc nh sau:
b0 =
Yi
i =1
(3)
ij
bi =
X
i =1
Yi
N 72
(4)
b j1 =
(X .X ) .Y
i =1 j 1 i
(5)
T s liu thc nghim trn, p dng cc cng thc (3), (4) v (5) xc nh c gi tr b0 , b1 , b2 v b12 . T kt qu trn c phng trnh theo ton hc: Y = b0 + b1X1 + b2X2+ b12X1X2 Kim nh ngha ca h s hi quy v s tng thch ca phng trnh hi quy vi thc nghim. Tm phng sai ti hin S2th. Do vy, phi lm thm 3 th nghim tm phng n v thu c ba gi tr Yi0 v gi tr Y 0 ti tm. Phng sai ti hin c tnh theo cng thc:
S2 = th 1 m (Yi0 Y 0 ) 2 m 1 i =1
(6)
S th =
(Y
i =1
0 i
Y0 )2
m 1
(7)
trong m l s th nghim tm phng n. - S c ngha ca h s hi quy c kim nh theo tiu chun Student:
ti = bi S bi
(8)
Tra bng tiu chun Student ta c t0,05 (2) = 4,303. Nu gi tr tj > t0,05 (2) = 4,303 th cc h s bj l c ngha, ngc li l khng c ngha. Xy dng phng trnh hi quy vi cc h s bj c ngha. - Kim nh s tng thch ca phng trnh hi quy vi thc nghim theo tiu chun Fisher. Ta c F =
2 S du S2 th
(9)
73
2 vi S du =
(Yi Yi ) 2
i =1
NL
4 i =1
(10) (11)
(N l s th nghim, L l h s ngha) Yi = b i X i
Thay s vo tnh ton ta c cc gi tr Y1; Y2 ; Y3 ;Y4.So snh vi F(1p)(f1,f2) vi P = 0,05; f1 l bc t do ca phng sai tng thch (f1= n - l); f2 l bc t do ca phng sai ti hin (f2 = m 1).Tra bng ta c c gi tr F(0,95)(f1,f2) Nu F < Ftb th phng trnh hi quy tm c l tng thch vi thc nghim vi mc ngha 95% , ngc li l khng tng thch. 1.3. Ti u ho thc nghim. Tin hnh ti u ha bng phng php thc nghim leo dc nht. Vect grad y l mt vect c chiu biu th s bin thin nhanh nht ca
grad y (x), gi tr ca grad y (x) thay i t im ny sang im khc trong khng
(12) (13)
Chuyn ng theo grad y l chuyn ng theo ng ngn nht n im ti u, bi v hng grad l hng c nghing dc nht dn t im cho n im cc i. Trong trng hp k yu t vic tnh ng dc nht trn mt p ng c thc hin nh sau: Chn bc nhy ca yu t x1 l 1; da vo 1 ta tnh c 2 theo cng thc: (14) trong : i l bc nhy ca yu t th i bi, bj l h s hi quy ca cc yu t tng quan
74 j = i . b j j bi i
i, j l khong bin thin ca tng yu t tng ng thay s vo ta tnh c cc gi tr j khc. T cc thng s tnh c, tin hnh thc nghim ti u ho cc mc c s vi cc bc nhy tnh sn trc. Chuyn ng grad phi bt u t im 0 (mc c s ca mi yu t) v dng li khi tm c im ti u nu nhng hn ch t vo cc yu t lm cho chuyn ng tip tc theo hng grad khng hp l na.
75
5.4. Bi ton 4. Ti u ho thc nghim qu trnh chit cc hp cht t g vang Tin hnh ti u ha thc nghim qu trnh chit bng phng php chng ninh vi dung mi l H2O. tin ti min ti u, chng ti chn phng n thc nghim yu t ton phn. Ba yu t nh hng n qu trnh l khi lng g (Z1 -g), th tch dung mi (Z2 - ml) v thi gian chng (Z3 - h). Hm mc tiu cn t c l hp th quang ln nht. Mc trn, mc di, khong bin thin c trnh by bng 1. Bng 1. Cc mc th nghim. Cc yu t Z1 (m g) Z1 (V-ml) Z2 (thi gian - h) Mc di 5 50 4 Mc c s 7,5 100 7 Mc trn 10 150 10 Khong bin thin () 2,5 50 3
Trong h m ho khng th nguyn ta c c: Mc trn: - k hiu +1 Mc c s: - k hiu 0 Mc di: - k hiu 1 Lp ma trn quy hoch: Vi 3 yu t khi lng g, th tch dung mi v thi gian chng, mi yu t c hai mc l mc trn v mc di. Vy s th nghim c tin hnh l N = 23 = 8 th nghim. Phng n tin hnh, ma trn quy hoch thc nghim c trnh by bng 2. Bng 2. Ma trn quy hoch thc nghim TN 1 2 3 4 5 Cc yu t theo t l thc Z1 10 5 10 5 10 Z2 150 50 50 150 150 Z3 10 10 10 10 4 Cc yu t theo t l m ho X0 1 1 1 1 1
76
X1 1 -1 1 -1 1
X2 1 -1 -1 1 1
X3 1 1 1 1 -1
6 7 8 9 10 11
4 4 4 7 7 7
1 1 1
-1 1 -1
-1 -1 1
-1 -1 -1
Thit lp phng trnh hi quy: Phng trnh hi quy theo ton hc (3): Y = b0 + b1X1 + b2X2 + b3X3 + b12X1X2 + b13X1X3 + b23X2X3 Cc h s hi quy bj c tnh theo cng thc ton hc nh sau:
b0 =
(3)
Yi
i =1
(4)
ij
bi =
X
i =1 n
Yi
(5)
j 1 i i
b j1 =
(X .X ) .Y
i =1
(6)
Tnh h s hi quy: Cc h s hi quy c tnh theo cng thc ton hc (4), (5), (6). T s liu thc nghim ta xc nh c cc gi tr b0, bi, bij nh sau: b0 b1 b2 b3 b12 b23 b31 0.147 0.0046 -0.0031 -0.0039 0.019 -0.0008 0.0030 Vi kt qu trn ta c phng trnh hi quy theo ton hc: Y = 0.1047+0.0046X1-0.0031X2-0.0039X3+0.0019X1X2-0.0008X2X3+ 0.0030X3X1 kim nh ngha ca h s hi quy v s tng thch ca phng trnh hi quy vi thc nghim phi lm thm 3 th nghim tm phng n (th nghim 9,10, 11 trong bng 3.8) xc nh phng sai ti hin theo cng thc (2.9) ta c: S2th = 1,56.10-6. T : Sth = 0.0013. Kim tra s c ngha ca h s hi quy c kim nh theo tiu chun Student:
77
ti =
bi
S bi
(7)
S th
N
(8)
(y
u =1
0 u
y0 )2
3 1
(9)
bi
S bi
t2 4.941
Tra bng tiu chun Student ta c t0,05 (2) = 4,303. Qua cc gi tr ti cho thy: t12, t23, t31< t0,05 vy cc c h s b12; b23 khng c ngha, cc h s cn li b0, b1, b2 , b3, b31 l c ngha vi tin cy P=0,05. T phng trnh hi quy m t nh hng ca cc yu t ln qu trnh chit cc hp cht ha hc t cy g vang c dng sau: Y = 0.147 + 0.0046X1 - 0.0031X2 - 0.0039X3 Kim nh s tng thch ca phng trnh hi quy vi thc nghim theo tiu chun Fisher. Kim nh s tng thch ca phng trnh hi quy vi thc nghim theo tiu chun Fisher. Ta c F =
2 S du S2 th
(10)
^
2 vi S du =
(Yi Yi ) 2
i =1
NL
(11)
(N l s th nghim, L l h s ngha).
Cc gi tr Yi tnh c theo phng trinh hi qui: Yi = bi X i
i =1
78
Ftb = F(1-p)(f1,f2) vi mc ngha 95% th p = 0,05; f1 l bc t do ca phng sai tng thch (f1= N - L); f2 l bc t do ca phng sai ti hin (f2 = m 1). Tra bng ta c c gi tr Ftb = F(0,95)(f1,f2). So snh F v Ftb, nu F < Ftb th phng trnh hi quy tm c l tng thch vi thc nghim vi mc ngha 95% , ngc li l khng tng thch. Gi tr F tnh theo cng thc (10) vi phng sai d tnh theo cng thc (11):
Cc gi tr Yi tnh c theo phng trinh hi qui (3): Yi = bi X i
i =1
Thay s vo phng trnh hi quy, tnh ton ta c cc gi tr Yi. T c: S2d = 9,8.10-6 , F = 6,24. So snh F vi F(1-p)(f1,f2) trong P = 0,05; 1-P = 0,95 l mc ngha; f1 l bc t do ca phng sai tng thch (f1= N L = 3); f2 l bc t do ca phng sai ti hin (f2 = m 1 = 2). Tra bng ta c c gi tr F(0,95)(f1,f2) = F(0,05)(3,2) = 18,3. Nh vy F < Ftb , phng trnh hi quy tm c l tng thch vi thc nghim vi mc ngha 95%.
79
5.5. Bi ton 5 Mc ch: Nghin cu ti u ho quy trnh c nh t bo nm men bng Alginat ln men ru. Quy trnh cng ngh c m t theo s (trang 1). Nghin cu cc yu t nh hng n mng li gel: nng alginat; nng glucose; nng t bo:
Z1 Nng alginat Z2 Nng glucose Z3 Nng t bo Ln men trong dung dch ng glucose bng t bo nm men c nh
T l ht gel b nt Y(%)
Sau qu trnh ln men, vt cc ht gel ra v xc nh t l (%) ht gel b nt. T l ht gel b nt cng thp cng tt ngha l ht gel cng chc cng tt. Hm mc tiu: Y = Y(Z1,Z2,Z3) Bi ton ti u: Xc nh nng alginat; nng glucose; nng t bo nm men ht gel bn nht trong qu trnh ln men ru bng t bo nm men, c nh bng alginat. Ymin = min Y(Z1,Z2,Z3) Sau khi tin hnh cc th nghim thm d, tc gi chn vng kho st nh sau: Z1 = 1 4% Z2 = 10 18% Z3 = 10 20% y l bi ton ti u phng nh, gii bi ton theo phng php leo dc. Phng n qui hoch thc nghim: phng php trc giao cp 1. S th nghim phi lm: 2k =23 =8 Vi Z1min =1 Z1 Z2min =10 Z2 4=Z1max 18=Z2max
Z3min =10 Z3 20=Z3max im xut pht tm phng n: Z0 = (2.5; 14; 15) Gi tr ca hm mc tiu ti im Z0 c xc nh bng thc nghim: Y(Z0) = 7.5
80
Ma trn thc nghim c b tr nh sau: S TN 1 2 3 4 5 6 7 8 Z1 4 4 4 4 1 1 1 1 Z2 18 18 10 10 18 18 10 10 Z3 20 10 20 10 20 10 20 10 Y 12.35 8.87 12.08 6.92 42.13 13.51 22.19 4.57
Phng trnh hi qui c dng: Y = B0 + B1Z1 + B2Z2 + B3Z3 Trong h m ho khng th nguyn ta c c: - k hiu +1 Mc trn: Mc c s: - k hiu 0 Mc di: - k hiu 1 Cng thc chuyn t h n v thc qua n v m ho khng th nguyn:
Xj = Z j Z0 j
Z j
; j = 1, ..., k ; j = 1, ..., k
Zj =
Z max Z min j j 2
X2 1 1 -1 -1 1 1 -1
X3 1 -1 1 -1 1 -1 1
-1
-1
-1
4.57
Yi
i =1
Bi =
X
i =1
ij i
B j1 =
(X
i =1
. X 1 ) i .Yi
T s liu thc nghim trn, p dng cc cng thc trn ta xc nh c gi tr B0 , B1 , B2 v B3 thu c kt qu: B1 -5.25 B2 3.75 B3 6.6 B0 12.275
tnh phng sai ti hin, tc gi lm thm 3 th nghim tm. Kt qu cc th nghim tm: (Yu0N0 1 2 3 Yu0 5.65 7.19 9.67
Y0
(Yu0Y0 )
2
Yu0- Y 0
Y0 )
S th =
(Y
i =1
0 i
Y0 )2
m 1
82
Phng sai ti hin: S2th = 4.11 kim nh ngha cc h s, tc gi tnh cc h s tj, thu c kt qu sau: t0 t1 t2 t3 23.3746 3.5263 5.42122 9.6644 Tra bng phn phi phn v Student vi mc ngha p = 0.05, f = N0-1 = 2 ta c t0.05(2) = 4.3. Vy cc h s tj u ln hn t0.05(2) nn h s b1 ca phng trnh hi qui khng c ngha. Phng trnh hi qui c dng sau: L =12.275 + 3.75X2 + 6.6X3 Kim nh s tng thch ca phng trnh hi qui vi thc nghim: STT 1 2 3 4 5 6 7 8 L 20.81 7.09 13.03 -0.69 31.35 17.63 23.57 9.85 Yi 12.35 8.87 12.08 6.92 42.13 13.51 22.19 4.57 Yi- L (Yi- L)2 -8.46 1.78 -0.95 7.61 10.78 -4.12 -1.38 -5.28 71.5716 3.1684 0.9025 57.9121 116.208 16.9744 1.9044 27.8784
83
(Yi Yi ) 2
i =1
NL
(N l s th nghim, L l h s ngha) Ta c: S2d = 74.13 Tiu chun Fisher: F= S2d / S2th = 74.13/4.1 = 18.08 Tra bng phn v phn b Fisher vi p = 0.05; f1 = N-L = 4; f2 = N0-1 = 2; ta c: F1-p = F0.095(4,2) = 19.3. Vy F < F0.95(4;2). Phng trnh hi qui tng thch vi thc nghim.
84
85