CHNG 3: T V MI TRNG(SOILS AND ENVIRONMENT)

3.1.Gii thiu C mt s nh ngha v t: Cc nh khoa hc t: t l vt liu rn ca tri t, chu nh hng ca cc qu trnh l hc, ho hc, sinh hc, l gi th ca cy xanh. Cc nh k thut: t l vt liu rn ca tri t c th di chuyn m khng cn cho n tung (soil is any solid earth material that can be removed without blasting). C hai nh ngha trn u quan trng trong ia cht mi trng. Cc nh a cht phi hiu khng ch v nh ngha khc nhau m c quan im khc nhau ca cc nh nghin cu trong cc lnh vc khc nhau quan tmn qu trnh to thnh t v vai tr ca t lin quan n vn mi trng. Xem xt v t, c bit tham kho cc gii hn s dng t, tr thnh cc kha cnh quan trng ca cng vic mi trng: Trong lnh vc quy hoch s dng t , kh nng t (thch hp ca t cho s dng c bit) thng c xc nh mt phn bi s hin din t ai, c bit cho cc s dng nh th ha, qun l g v nng nghip. t rt quan trng khi chng ta xem xt cc vn b cht thi (waste disposal) do nhng tng tc gia cht thi, nc, t v thng xc nh tnh thch hp ca cc v tr c bit tip nhn cht thi. Nghin cu t gip cc nh quy hoch s dng t nhs gi cc tai bin t nhin bao gm l lt, trt t v ng t. Trong trng hp l lt, v t ng bng ngp lt khc vi t vng cao, cn nhc cc tnh cht t gip phc tho cc ng bng ngp lt. nh gi tui tng i ca t trn cc trm tch trt l c th cung cp s c lng v tn sut trt t v nh vt tr gip trong quy hoch gim thiu cc tc ng ca chng. Nghin cu t cng l cng c mnh trong thit lp bng nin i cc vt liu b bin dng bi t gy tnh tt hn nhng khong xut hin ca cc trn ng t ti cc v tr c bit.

3.2 . Hnh thnh t: Qu trnh hnh thnh t: s pht trin ca cc t t cc vt cht v c n hu c l mt qu trnh phc tp. Nhng tng tc cht ch ca chu k v thy vn to ra cc vt liu phong ha l cc hp phn c bn ca t. Qu trnh c nh hng n s hnh thnh t l qu trnh phong ha Phong ha: Phong ha l s ph hy vt l v ha hc ca v l giai on u tin trong pht trin t. phong ha b bin i tip tc bi cc sinh vt t trong t m c gi hoc l tn d hoc c vn chuyn , ty thuc vo v tr v thi gian m n b bin i. Vt liu phong ha khng ha tan c na c th b bin i to thnh t tn d nh t ca Piedmont ng nam nc M. Nu vt liu phong ha c nc, gi, bng h mang i v ri c bin i cc v tr mi, n hnh thnh nn t b vn chuyn nh t ph nhiu c hnh thnh t trm tch bng h trung ty nc M. Phong ha bao gm: Phong ha c l: Qu trnh lm v vn do tc nhn l c n thun, tnh cht v thnh phn khng i. Phong ha ha hc: di tc ng ca cc tc nhn ha hc (nc, CO2, SO2),

khng ch b v vn nhiu m cn b bin i thnh phn v tnh cht.

Phong ha sinh hc: qu trnh bin i l ha do tc ng ca SV v cc sn phm trong qu trnh sng ca chng. t c th xem nh h thng m m tng tc cc hp phn khc nhau ca chu k a cht. Cc c im ca t ring bit l hm s ca kh hu, a hnh, m( hoc aluvi m t t c hnh thnh), thi gian (tui ca t), v cc qu trnh hu c(hot ng ca cc sinh vt t). Rt nhiu s khc bit m chng

ta thy trong cc loi t b nh hng bi kh hu, a hnh, m, cc qu trnh hu c v di thi gian cc qu trnh to t. Phu din t: Khi di chuyn theo chiu dc v ngang, ta s thy s khc bit gia cc tng t, cc tng ny gn nh song song vi b mt t. Tp hp tt c cc tng t c gi l phu din t. Hnh 3.1 l cc tng t ph bin. Tng O v A cha nhiu hp cht hu c. S khc nhau gia hai tng ny phn nh lng vt cht hu c c trong tng tng. Nhn chung tng O cha ton b xc thc vt v vt cht hu c khc, trong khi tng A th cha nhiu vt liu hu c v khong. - Tng O: tch t hu c trn mt( iu kin k ngp nc) - Tng A: tch ly mn - Tng E :tng ra tri (cha nhiu khong st, Fe,b ra tri) - Tng B: l tng giu st, ion Fe, cacbonate v nhiu khong khc lng ng t cc tng trn xung,c gi l tng tch t - Tng C: Cha vt liu gc, c th c mu khi xut hin ion Fe.(tng mu cht)

- Tng R: Tng mng ( cng) Tng B hay tng tch t, nm di tng O, A hoc E cha cc vt liu khc nhau c di chuyn xung di t nhng tng bn trn. Kiu quan trng nht l tng argillic B hoc Bt. Tng Bt l tng giu st c di chuyn xung di bi cc qu trnh hnh thnh t. Kiu khc ca tng B m cc nh a cht mi trng quan tm l tng Bk , c trng bi s tch ly carbonat canxi. Carbonat bao quanh cc ht t ring r trong t v c th lp y cc khong rng (khong trng gia cc ht t), nhng n khng chi phi cu trc ca tng ny. Tng t b nhim carbonat canxi v cu trc b khng ch bi carbonat l tng K (hnh 3.1 b). Carbonate lp y cc l rng trong tng K v carbonate to cc lp song song vi mt t. Thut ng caliche thng c dng cho s tch ly khng u n hoc cc lp carbonate trong t. Tng C nm ngay trn vt liu m cha bin i v cha vt liu m bin i tng phn bi cc qu trnh phong ha. Tng R, hoc vt liu m cha bin i, l gc rn chc nm di cng. Tuy vy, mt s khe nt v khong l rng khc c th cha st di chuyn t trn xung. Thut ng hardpan (lp st rn ngay di mt t) c dng trong ti liu v t. Tng t hardpan c nh ngha tng t cng (b nn cht). Hardpan thng cha st nn cht hoc gn kt bng carbonate, oxit st, hoc silic. C tng hardpan gn nh khng thm nc v nh th s hn ch vic ngm xung di ca nc trong t.

Mu t

Mu sc t l du hiu b ngoi d nhn bit nht ca t. Mu sc ca t ph thuc thnh phn ha hc v m ca t. Mu sc ca t tuy phc tp nhng ch l hn hp ca 3 mu en, v trng. Mu en:ch yu do mn to nn, t cng nhiu mn cng en, t mn c mu xm. MnO v FeS cng c mu en. Mu trng do SiO2, CaCO3 v Kaolinite. Mt s mui ha tan cng c mu trng nh NaCl, Na2SO4.8H2O. Mu ch yu do Fe2O3 to ra. Nu b ngm nc (hydrat ha) chng s c mu vng . m ca t cng nh hng n cng mu ca t. m cng ln th mu sc cng sm, khi kh mu sc thng nht hn.mu t lafd mt ch s quan trng v t b ra tri tt nh th no.t ra tri tt l c nhng iu kin khng kh tt( iu kin oxy ha ) v st oxy ha ra c mu . t b ra tri km l t m t v st t b oxy ha, mu t thng l mu vng .s phn bit ny l quan trng v t ra la km c kt hp vi cc vn mi trng nh tnh n nh sn thp v khng th dng nh mi trng cht thi cho cc h thng thot nc gia nh (b t hoaij v bn lc) Sa cu Sa cu t ph thuc vo t l tng i ca ba cp ht : ct, tht, st (hnh 3.2). St c ng knh <0.004mm Tht c ng knh t 0.004 n 0.74mm. Ct c ng knh t 0.74 n 2.0mm

Vt liu c ng knh ln hn 2.0mm l cui, si v tng ph thuc vo kch thc ht. Ch : y kch thc ht l s phn loi cho cng trnh v khc vi s phn loi t ca B Nng nghip M. Sa cu t thng c nhn dng ngoi tri bng vic c lng, ri xc nh li trong phng th nghim. Cu trc t: Cu trc t l s sp xp hoc tp hp cc ht t khc nhau, cc ht c kt dnh vi nhau nh cc keo st v hu c, l mt cng c chun on quan trng nghin cu s hnh thnh v tui tng i ca cc tng t.v d nh cu trc hot rt r trong tng A , trong khi cu trc khi v lng tr(prismatic) thng thy trong tng B.

Pht trin phu din tng i Hu ht cc nh a cht mi trng khng th m t chi tit t v phn tch cc d li ca t. Tuy nhin, tha nhn s khc nhau v t km pht tin, trung bnh v tt l rt quan trng cho cc nh a cht, hay l s tha nhn pht trin t tng i. S pht trin t ny c li cho vic nh gi s b cc tnh cht t v gip cho vic xc nh cc kin ca cc nh khoa hc t trong cc n c th. Phu din ca t pht trin yu c c trng bi tng A trc tip trn tng C (khng c tng B hoc tng ny pht trin km). Tng C c th b oxy ha. t nh vy ch c tui khong vi trm nm, trong mi khu vc, nhng cng c th vi ngn nm. Phu din t pht trin trung bnh c th bao gm tng A, tng argillic Bt trn tng C. Tng carbonate Bk c th hin din nhng khng c xem l t pht trin va. Cc t ny c tng B vi nhng bin i di chuyn, sa cu pht trin tt hn v mu hn t pht trin yu. t pht trin va c tui it nht l Pleistocen (hn 10 000 nm).

 t pht trin tt c trng bi mu hn tng B v c cu trc phc tp hn. Tng K c th hin din nhng khng c xem l t pht trin tt. t pht trin tt c tui thay i ln t 40 000 nm n vi trm ngn nm. Nin i t Nin i t l loi t c sp xp t tr nht n gi nht trn c s phu din tng i. Trnh t nh vy c gi tr trong vic nh gi tai bin, v n cung cp thng tin v lch s mi nht ca cnh quan, cho php chng ta nh gi s n nh nhwngx v tr thun li cho hot ng cht thi hoc nh my in ln. Nin i t kt hp vi ghi nhn tui (ng dng cc phng php nh tui khc nhau nh C14) c th cung cp tui cn thit to cc bo co suy lun nh khng c bng chng ph hy t l do ng t trong 1000 nm gn y hoc dng bn cui cng c tui t nht l 30 000 nm. Phi tm hiu rt nhiu xc nh nin i t cc khu vc c th. V d xem xt cnh trong hnh 3.4, qut bi tch ph sa dc theo t gy San Adreas i Indo pha nam California. Qut bi tch phn nhnh khong 0.7km (700 000m). Nhng h t khai thc trong qut bi tch ph sa cho thy n c tui khong 20 000 nm. Tui c c lng trn c s so snh vi nin i t sa mc Mojave gn ni nin i t c xc nh. 3.3. ph nhiu (soil fertility) t c th c xem l h sinh thi phc tp (complea ecosystem). Mt mt khi t c th cha hng triu sinh vt bao gm cc loi gm nhm , cn trng , giun , to , nm v vi khun . cc sinh vt ny quan trong trong vic lm xo trn , khng kh x thi v chuyn i cht dinh dng trong t thnh cc dng hu ch cho thc vt. ph t l kh nng cung cp cht dinh dng di nhng dng m cy xanh c th s dng c,chng hn nh:

Cc cht dinh dng cho t( nito, phospho v kali ) m thch hp Nhit thch hp Ch khng kh thch hp cho h hp ca thc vt Khng c cht c Khng c c di,t ti xp m bo cho h r pht trin

t pht trin trn ng bng ngp lt, trm tch bng h cha cc cht dinh dng v vt liu hu c l ph t nhin.cc t khc pht trin trn cc ni ra l mnh hoc trn t trm tch b ri t vt cht hu c c th ngho dinh dng vi ph thp. t thng c ci to nhm tng sn lng cy trng bng vic b sung phn bn cung cp dinh dng hoc vt cht hu c nhm ci thin kin trc t v duy tr m. ph t c th gim di tc dng ca xi mn, ra tri , vic s dng ha cht bo v thc vt , s gin on ca cc qu trnh t nhin: l lt lm cc cht dinh dng s di chuyn i ni khc . 3.4.Nc trong t t bao gm cc mu khong vt cng, cht hu c vi cc khong rng gia chng.khong rng c lp y cc kh ( hu ht l khng kh) hoc cht lng (hu ht l nc). nu tt c cc khong rng trong khi t u c lp y nc , t ny c gi l t bo ha nc;ngc li l t khng bo ha. t trong cc vng m ly b bo ha quanh nm, khi t cc vng kh hn t xy ra hin tng ny . Lng nc trong t gi l hm lng nc hoc m, c th rt quan trng trong vic xc nh cc tnh cht nh sc bn v co gin ca t .Nu bn tng xy lu i bi bin , bn bit rng ct kh khng th xy c, nhng ct m s xy c cc bc tng cao cho lu i ca bn. Mt vic m chng ta d dng nhn thy rng khi t kh th vic giao thng s kh thun li hn khi tri ma . Nc trong t c th chy v mt pha hoc theo chiu thng ng qua cc l rng t l cc khong trng gia cc ht hoc trong cc khe nt to ra l kt qu ca cu trc t. Trong dng khng bo ha, s vn ng ca nc lin quan vi cc qu trnh nh lm mng hoc dy cc mng nc trong cc l rng v cc ht t xung quanh. Cc phn t nc gn mt ht nht v gi cht nht (gi cng ht mc), khi

cc mng dy ln , lng nc gua tng v cc lp nc ngoi bt u di chuyn . bi vy dng chy nhanh nht tm l rng v chm hn khi gn cc ra. V m ca t, n lin quan ti nhiu vn nhim nc nh s vn ng ca du ha do s r r ca cc bn cha nc ngm hoc ti v tr x thi. 3.5.Phn loi t . C h thng thut ng v phn loi t l vn trong nghin cu mi trng v chng ta thng quan tm ti c cc qu trnh hnh thnh v s dng t ca con ngi . c hai h thng phn loi ring bit :nguyn tc phn loi t dc cc nh khoa hc t s dng v phn loi cng trnh m cc nhm t bi kiu vt liu v cc tnh cht cng trnh. Nguyn tc phn loi t ( soil taxonomy) Cc nh khoa hc pht trin phn loi t c tnh h thng c gi l soil taxonomy , ch ti cc tnh cht vt l v ha hc ca phu din t. phn loi ny l h thng cp bc su phn : loi (order), loi ph (suborder), nhm (great groups), nhm ph (subgroups), chng (familier), lot (series). C 10 loi bng 3.1 c da vo phu din t (s lng v cc kiu tng hin din), trng thi dinh dng, hm lng hu c (vn thc vt), mu sc ( , vng ,nu, trng..)v nhng xem xt chung v kh hu (lng ma , nhit trung bnh..). Nguyn tc phn loi c bit c ch cho mc ch nng nghip v s dng t. tuy nhin , h thng phn loi ny c xy dng bi cc nh khoa hc t v cc nh a cht T (nhng ngi nghin cu cc vt liu tri t v qu trnh ca lch s tri t hin i (ko di 1.65 triu nm) Bng 3.1 Entisols: cha pht trin,c nhiu ph sa mi,nhiu t mi c tng hp, t tr. Vertisols: gm st co mnh(>35%) , n v co li khi thay i m,thng hnh thnh vng c ma ma, kh r rt. Inceptsols: 1 hoc nhiu tng pht trin nhanh, kh phn bit gia cc tng, t mi c hnh thnh nhng khng phi b mt t mi, c cc vt cht hu c tch t, hu ht vng kh hu m t ko di t bc cc n vng nhit i, thm thc vt bn a thng l rng .

 Aridsols: t hoang mc hoc t ni kh cn, hm lng cht hu c tch t thp, tng t mt c nhiu thch cao(CaSO4.nH2O), calcite(CaCO3), mui v nhiu vt cht khc tch t. Mollisols: t dc dc trng bi mu en, tng A giu cht hc(tng tch ly mn)- t ng c, lp mt c tnh bazo,c vng cn m v vng semiarid? Andisol: c ngun gc t nham thch ca ni la,tng i giu cc khong cht ha hc hot ng phn hy thnh cc nguyn t quan trng nh C,P Sopdosols: t dc c trng bi mu xm tro ca ct, c s kt tinh ca oxit St nhm tha v mn, t acid c hnh thnh t cc vt cht ban u nhiu ct, c di cc tn rng vng m t. Alfisols: c c trng bi tng t mt mu nu hoc xm nu,tng agrillic tch t nhiu st vi bo ha base t trung bnh n cao (> 35% l cation nh Na, Ca, Mg..), c hnh thnh di cc tn rng trong vng m t cc v trung bnh. Ultisols: c c trng bi tng argillic vi bo ha base thp(< 35% cc cation), thng c mu vng hay nu, c trong vng m t, hnh thnh trn vng t mi hoc t lu nm m c phong ha cao. Oxisols: tng i bng phng, thng su, ra tri thy hp cc kim loi cha hp cht nhm v st (laterit ha) c xem nh l st kaolinit,c vng nhit i v cn nhit i. Histosol: t hu c (than bn, phn hu c, m ly) H thng phn loi t theo thnh phn c gii Theo thnh phn c gii: 3 loi: t th, t mn v t giu hu c. H thng phn loi t thng nht c s dung rng ri trong nghnh xy dng. Bi v t trong t nhin l hn hp ca cc loi ht th (t v si), cc loi ht mn (bn v st) v cc vt cht hu c.

 S phn loi ny da vo kch thc cc loi ht ch yu trong t hoc da vo s a dng ca cc loi vt cht hc trong . Trong t th c hn 50%l cc ht c ng knh ln hn 0.074mm. t mn l t c t hn 50% cc ht c ng knh >0.074mm. t hu c l t c hm lng cao cht hc, v c nhn bit qua mu sc en hay xm thnh thong c mi hidro sunfur (mi trng thi) 3.6. c tnh c hc ca t t trn gng nc ngm (water table) c 3 pha ring bit: pha rn, pha lng v pha kh. Cc loi vt cht rn, kch tht cc ht, v hm lng nc l cc cn c xc nh tnh cht c hc ca t. i vi cc nh quy hoch quan tm n nhng tnh cht c hc quan trng l tnh do (plasticity), bn (strength), tnh nhy (sensitivity), kh nng chu nn (compressibility), kh nng b bo mn (erodibiity), tnh d o xi (ease of excavation) v kh nng trng co ca t (shrink-swell potential). Tnh do ca t: thng th hin khi t trng thi m, c kh nng nn c nhng hnh dng nht nh v c th gi nguyn c hnh dng khi khng c lc tc ng. Phm vi xut hin do ca t c xc nh bi hai gii hn( c lin quan n m ca t). Gii hn lng(LL): m qu ln t b nho ra khng cn tnh do na Gii hn do(PL): m thp t b kh c th nt v khng cn tnh do na Ch s do(PI): c trng cho tnh do ca t: +PI < 5%:t chuyn t dng rn sang lng. +PI > 35%: t c kh nng trng co ln.

 bn: kh nng chng li s bin dng khi b tc dng bi lc. bn ca t c lin quan n lc lin kt v lc ma st. Tnh lin kt ca t: tht o kh nng kt dnh cc phn t trong t li vi nhau.Tnh lin kt trong t mn l do lc in (lc ht) gia cc phn t t. i vi t th bo ha c lc lin kt b mt c gy ra bi sc cng b mt ca cc phn t nc trong t. Tnh ma st (friction): s ma st gia cc phn t trong t gp phn lm tng bn ca t. Lc ma st l hm v mt , kch tht, hnh dng cng nh khi lng ca cc phn t t khi chng ma b ma st. Lc ma st l nhn t ng ch i vi cc loi t th nh ct v si. Lc ma st gii thch ti sao chng ta khng b ln su khi i trn ct kh. Bi v thnh phn chnh ca loi t l cc ht th v mn nn bn ca t l kt qu ca s ma st ni phn t v s lin kt. Mc d khi qut nh vy l nguy him nhng t st v t giu vt cht hu c c bn thp hn l t th. Thc vt ng vai tr quan trng trong bn ca t. V d: R cy to s lin kt mt ngoi ng k cho t nh vo c tnh kt dnh ca r hoc do r cy bm vo cc nn bn di lp t mng trn cc sn dc. nhy: tht o s thay i bn ca t khi b xo trn nh o xi hoc rung ng. t ct v t si khng cha st c nhy km. Khi t c nhiu vt cht mn th nhy cao hn. t c bo ha cao c th chuyn sang th lng khi b rung ng. Qu trnh ny gi l s ha lng. Ta c th quan st c iu ny ngoi thc t nh khi ta ng trn ct t v rung chn, t b nho ra v ta b ln xung mt t. Kh nng chu nn ca t ( nn): kh nng ca t b nn cht hoc b gim th tch. Kh nng chu nn l mt phn ca chc nng co dn t nhin ca cc phn t trong t v c lin quan trc tip n s sa lng cc cu

trc. S sa lng (sp ln) qu ln s lm nt cc nn mng v tng. So vi t c nhiu ht th th t c nhiu ht mn hoc nhiu vt cht hu c c kh nng chu nn cao hn. Kh nng b n mn (erodibility): Kh nng cc vt cht trong t d b cun i bi gi v nc. Cc vt cht d b n mn bao gm ct, bn v nhng vt liu c chc thp. t c tnh kt dnh (>20% st) v t c tnh xi-mng t nhin kh b n mn bi gi hoc bi nc cun i, v th chng l vt cht b n mn thp. thm (permeability): kh nng ca t cho nc di chuyn qua d dng. Ct v si sch c thm cao. Cc ht mn trong hn hp t v si lm gim thm ca t. t st thng c thm thp. S bo mn (corrosion): S phong ha chm hay s phn hy ha hc din ra lp t mt n nn mng. S bo mn ph thuc tnh cht ha hc ca nhng th b chn vi trong t v m ca t. Ngi ta quan st thy rng t tch in (mng dng in hoc in tr thp do c nc) cng nhiu th cng d b bo mn. V th m o in tr ca t l 1 cch c tnh bo mn c t. Kh nng d o xi ca t: gn lin vi cc quy trnh v thit b trong xy dng. C 3 k thut o xi t thng dng: K thut o xi thng thng: s dng cuc, xng,my o o d dng m khng cn khot l trc. K thut o l: cn ph v t trc khi ly t ln(t tng,tnh kt dnh cao) K thut ph hoc cho n: t tin, i vi cc loi t c cha nhiu thch anh kt dnh cao nh ximng

 Tnh trng co: th tch t tng ln khi ngm nc, gim i khi mt nc. t trng ln l do nc chen vo gia cc tinh tng khong st. t trng c ch s do cao, phn nh kh nng gi nhiu nc trng thi do. Montmorillonite c tnh trng ln nht, khi ngm nhiu nc th tch ca n c th tng 15 ln. t thng thng ch c mt lng hu hn loi st ny nn tnh trng ca t thng t 25-50%. Tuy nhin khi th tch t tng ln hn 3% th rt nguy him. V d t trng ln M gy ra cc vn v mi trng, mt trong nhng mi nguy him gy thit hi nhiu nht y. Mi nm n gy thit hi hn 3 t cho ng cao tc, cc ta nh v nhng cng trnh khc.Mi nm c hn 250.000 ngi nh c xy trn t trng phng, khong 60% chng chu thit hi nh nh nt tng, nn mng, li i; khong 10% b h hng nng. Nhng thit hi trong xy dng trn t trng phng c gy ra bi s thay i th tch ca t khi thay i m. Nhn t thay i m trong t trng phng: kh hu, thc vt, a hnh, s that nc, quy hoch xy dng v cht lng xy dng. vng ty nam Hoa K c ma kh v ma ma r rt (iu kin xy ra qu trnh trng co lin tc) t y c tnh trng co nhiu hn so vi vng ma quanh nm. Thc vt cng gy ra s thay i m trong t, c bit trong sut ma kh cc cy ln ht v s dng nhiu nc trong t, lm cho t d b co li. V th i vi nhng vng t c tnh trng phng cao khng nn trng cy gn nn mng c cu trc yu (nh nh ). a hnh v dng chy bt li gy ra s ng nc thnh ao v nhng cu trc tng t, lm tng tnh trng phng ca t st. Tuy nhin, c ch nh ln cc nh thu u khng trnh khi vn ny. Cc th nghim kim tra trc khi

xy dng gip pht hin tnh trng co tm n ca t. Nhng thit k chc chn v h thng thot nc, mng dn nc ma v nn mng c th lm gim ti thiu cc thit hi c lin quan n t trng phng thng qua vic cng c dc cc dng chy v cho php nn mng thch nghi vi tnh trng co ca t. Cc nh quy hoch ch quan tm n mc ch s dng t nn khng cn kim tra xc nh c tnh c l ca t. H ch cn nm c nhng qui tc v thut ng c bn ca cc vt cht hnh thnh t. Nhng bn lun v c tnh c l ca t hnh thnh nn 2 nguyn l c bn: i vi t st c bn thp, nhy cao, kh nng chu nn cao, thm thp v kh nng trng co khc nhau khng nn xy dng cc cng trnh c cu trc nng, n nh thp hoc nhng cng trnh i hi kh nng thot nc tt ca t. Nu c th nn trnh t c xi mn cao hoc t d xi. Nu khng trnh c cn quan tm n nhng vt liu hoc k thut c bit, cn tng thm chi ph cho cc cng vic qui hoch, thit k v xy dng. Chi ph cho vic vn hnh v gi gn cc cng trnh phi cao hn nhiu. 3.7. Tc xi mn. Tc xi mn t l th tch, khi lng, hoc trng lng ca t b xi mn t mt v tr trong mt thi gian v khu vc c th (v d, kg/nm/ha) thay i cc thnh phn c gii ca t, s dng t, a hnh v kh hu. C mt s phng php o c tc xi mn t. phng php trc tip nht l thc hin cc s o trn sn dc qua cc nm (t nht vi nm) v s dng cc gi tr ny nh l i din ca xi mn xy ra trn mt din rng hn v khong thi gian di hn. Tuy nhin phng php ny thng khng thc hin c v cc d liu t cc sn ring l v cc lu vc rt kh thu c. Phng php th hai l s dng cc d liu thu c t vic kho st cc h cha tnh ton nhng thay i sc cha nc ca h.(Bng 3.4);s suy yu sc cha cho chng ta bit v khi lng trm tch c gi li trong h.Nu chng ta s

dng d liu ny t nhiu h cha,chng ta c th o c ng cong tc sn lng trm tch cho ton b vng.Hnh 3.7 l mt trong nhng v d nh th cho cc lu vc ty nam nuc M.Phng php ny c gi tr khng tin cy cho cc lu vc nh ni m sn l ng trm tch c th thay i ng k .Lu rng trn hnh 3.7 c mi quan h nghch o gia sn lng trm tch trn mt n v din tch v din tch lu vc(din tch thng lu gp nc v trm tch ,trong trng hp ny cho h cha).cc din tch lu vc nh c sn lng trm tch ln hn v din tch lu vc nh hn c xu hng dc hn vi tim nng xm thc ln. Phng php cui cng l s dng phng trnh tnh ton tc trm tch b xm thc t mt v tr ring bit.Phng trnh dng ph bin nht l phuong trnh mt t ph bin.Phng trnh ny s dng cc d liu v dng trn ma,kch thc v hnh dng ca sn dc,lp ph t v cc bin php kim sot xm thc d bo lng dt di chuynt v tr gc ca n. 3.8 nhim do trm tch Vt liu trm tch c th l cht nhim ln nht cho chng ta.Trong nhiu khu vc, nhim trm tch lm tc nghn dng chy,lp y cc h,bn cha nc,h o knh cng,chn vi thc vt v ni chung to ra s kh khn cho s di chuyn.Trm tch nhim t nhin-t b xi mn-thc vt l ti nguyn khng v tr.N lm suy kit t ti v tr gc ca n(Hnh 3.8),lm suy gim cht lng nc m n vo,c th lng ng cc vt liu v ch trn t ma mng sn xut hoc cc t hu dng khc(Hnh 3.9).Tc suy gim dng ch do trm tch lp y ao v h cha c trnh by bng 3.4.D liu ny cho thyrng cc h nh s lp y trm tch trong vi thp k. Hu ht cc trm tch nhim t nhin gm cc mnh v khong vt ckch thc t ht ct nh hn 2mm n bt ,st v cc ht keo rt nh.Cc trm tch nhim do con ngi bao gm cc mnh vn do cht thi cng nghip v sinh hot.Cc trm tch nh th bao gm rc ri tr tip hoc gin tip vo mt nc.Phn ln cc trm tch ny c kch thc ht rt nh v kh phn bit vi cc trm tch t nhin tr khi chng cha cc khong vt l nhng ph hy mt t xy dng,nng nghip ph rng v o knh.Tm la,phn ln nhim trm tch l kt qu s dng mi trng ca con ngi v s thay i cc quy hoch lin tc v s thay i ca cc nn vn minh. Trong th k ny nc M,vic nhn mnh bo tn t v ncang gia tng ng k.Cc chng trnh u tin tp trung vo vic n nh cc vng xm thc gi v nc qu mc cng nh kim sot l lt v nc ti cho cc vng

kh hn v bn kh hn.Khi cc chng trnh ny ang tin trin,nhng nh hng mi trng bt li t mt s hot ng nhu xi mn sng sui gia tng v s lng bn trong h cha tng ln b pht hin.ng thi nhng nhu cu gia tng s dng m rng din tch c ci thin cho ngh ngi,cung cp nc v hng hi.Nhng nh hng mi trng mi ny v nhng nhu cu tng ln i hi phi nghin cu v pht trin tm cc gii php cho vn mi hoc pht hin li cc vn . ra nhng bin i pht trin v p dng hiu chnh cc vn xm thc v trm tch bao gm cy t theo ng vin,thay i theo thi quen lm t,xy dng cc p v h nh gi dng trn v gi trm tch. Hin nay,cc vn c bn ging nhau-kim sot xi mn v nhim trm tch-mi quan tm ch yu ca ngi dn.Tuy nhin,ngun trm tch m rng bao gm cc trm tch t s pht trin t,ng cao tc khai thc m,sn xut cc hp cht ha hc mi v him,tt c u quan tm v mt cuc sng tt hn. nhim trm tch nh hng n sng sui,h v c i dng.V vn ny ha hn vi chng ta khng bit n bao gi.Cc gii php bao gm thc hin bo tn ng n,nht l trong cc khu vc th ha ni m mt lng ln trm tch c to ra trong qu trnh xy dng.Hnh 3.10 trnh by k hoch kim sot trm tch v gi n ti ch,do ngn chn nhim sng .Mt ct ngang tng qut ca lu vc trm tch-kim sot c trnh by hnh 34.11. 3.9 S dng t v vn mi trng ca t Cc hot ng nhn sinh tc ng ti nc bng hot ng n Kiu , lng v cng ca dng trn xi mn v trm tch . quan trng nht ca hot ng dn sinh ny l vic chuyn i cc khu vc t nhin thnh s dng t khc nhau v nhng tc ng ln tng nc mt chng ta . Hnh 3.12 trnh by nhng thay i trong nc v trm tch m xy ra nh mt cnh quan b sa i t t nhin hnh thnh nhng s dng t khc nhau . cy ci nh hng n lng ma bng cch ct nhng cn ma khi chng ri xung v chuyn nc tr li kh quyn bng s bc hi nc . tip theo l vic khai thc g n ht cy ci (hnh 3.12b), chng ta c th mong i g s suy gim trong c vic chn li v thot hi nc , dn n dng nc mt dng ln v hnh thnh trm tch . khi r cy phn hy st l t c th gia tng , trm tch phn b xa hn na ti cc dng sng. S chuyn i t rng thnh t nng nghip cng s c nhng tc dng tng t nhng c mc nh hn (hnh 3.12c) s bin i mnh nht trong vic s dng cc loi t ny s l th ha , s tng them dng chy t nhng b mt thanh ph v cc rnh nc ma (hnh 3.12d)

Phng tin i li th ha khng ch s dng t gy nn xi mn m cn lm gia tng nhng bin i thy vn. Trong nhng nm gn y, s cc phng tin giao thng ngy cng ph bin, cng vi nhu cu t cho cc khu vc gii tr dn n nhng vn mi trng nghim trng. HIn nay c hng triu xe c, nhiu loi xm chim cc hoang mc, cc n ct ven bin v cc vng rng ni nc M. Cc vn kt hp vi cc loi xe c rt ph bin, t cc b bin Bc Carolina v New York n cc n ct ven bin Michigan v Indiana v cc hoang mc min Ty nc M. Cc vn ny l khng nh. Mt chic moto di chuyn 8km c tc ng tren 1000m2, mt chic xe 4 bnh di chuyn 2,4km cng c tc ng trn mt din tch tng ng. mt s vng hoang mc, cc du xe c th cn gi li n hng trm nm. Cc phm vi quan tm mi trng ch yu l xi mn t, nhng bin i thy vn, s ph hy ng thc vt. Xe c gy xi mn c hc trc tip to iu kin cho xm thc gi v nc tc dng ln vt liu b ri. Bin i thy vn do cc hot ng xe c, ch yu l s nn cht mt t lm gim kh nng ht nc, thc vt kh pht trin. ng vt s cht hoc di c....S thit hi l kt qu kt hp s xi mn t, nn cht v s bin i v nhit , m. t c kim hay nghi ng no v vic chin lc qun l t s phi t sang mt bn v s dng xe c. Vn l t s c dng bao nhiu, cng vi s thit hi mi trng c th c gim thiu. NHng nh hng c th di chuyn nh gi phi c nh gi cn thn, v b qua ti nguyn a cht, sinh vt v vn ha khng t o to c. Vn ch yu cn li: s dng xe c tp trung khng ph hp vi hu ht s dng t khc v rt kh hn ch nhng tn tht cho cc vi tr c trng. Vt liu di chuyn bi xi mn c hc, nc v gi s lun c tc ng n cc khu vc v cc hot ng khc. Trong nhng nm gn y xe i ni gia tng mnh m, iu ny c tc ng tiu cc n mi trng. Xe p trong qu kh ph hy cc ng c cng vin quc gia Yosemite, ni m chng khng cn c php v by gi b hn ch. S dng xe c nhiu gp phn to vt xm thc nhiu khu vc. Ngi ta ang c tng v vic s dng nga i ti mt s a im nh cng vin, cc khu vc

hoang da....ni m nga gy xi mn t hn xe p. y l s tht nhng vn li nm ch xe p r v d iu khin hn nga. y l vn nhy cm cho cc nh qun l v rt nhiu ngi thch i xe p tr nhng nhm quan tm v mt mi trng. 3.10 nhim t nhim t c cng lun ch vo nm 1983 khi thnh ph Times Beach, Missouri, vi khong 2400 dn s, phi s tn v tr gi bi chnh quyn lin bang, tr thnh thnh ph ma (hnh 3.17). Vic s tn v tr gi xy ra sau khi n c pht hin rng du phun trn cc ng ph kim sot b cha dioxin gy hi cho ng vt c v, dioxin b nghi ng l cht gy ung th. nhim t xut hin khi cc vt liu gy hi cho con ngi v nhng sinh vt c a vo t. Nhiu vt liu gm ha cht v kim loi nng, cc ht st trong t c kh nng ht v giu cc cht gy nhim. t c th cha cc sinh vt phn hy cc cht gy nhim no thnh cc vt liu t hi hn. Cc vn pht sinh khi t s dng b cc cht thi lm nhim, hoc b pht hin nhim t trc. Nhng quan tm c bit l xy dng nh v cc cng trnh khc nh trng hc trn t b nhim. NHiu v tr b nhim do iu kin thi trc hoc cht ng cc ha cht m by gi c pht hin; mt s v tr c x l. Tuy vy vic x l t di chun cc cht nhim c th rt tn km. Trong nhng nm gn dy, nhim t v nc do cc b ngm r r tr thnh mi quan tm mi trng ng k. Cc cng vic hin nay l thm cc h thng gim st cc b cha c th pht hin sm s r r, trnh thit hi trm trng v mi trng. 3.11 Hoang mc ha Hoang mc ha c th nh ngha l s chuyn i t t trng thi sn xut no thnh t tng t nh hoang mc. Thut ng ny c dng ln u tin m t s tin trin ca hoang mc Sahara Algeria v Tunisia. Nhng lc iu khin hoang mc ha gm chn th qu mc ( overgrazing), ph rng( deforestation), xi mn t, s tiu thot t ti, km v dng qu nhiu nc.

Hoang mc ha c coi l vn chnh ngy nay. Trong nhng nm gn y n c kt hp vi s ngho kh c trng bi thiu dinh dng v cht i ca hng triu ngi, nht l n v chu Phi. Tc ng ca hoang mc ha nht l xung quanh cc khu v dn c ng c, b trm trng thm bi sc p chnh tr kt hp vi ngi dn di chuyn tp trung trong cc tri ln. Khi tnh trng ny xut hin, cc min qu xung quanh c th b nh sch cc thc vt t nhin. Vt nui chn th ngun thc phm sn c dng sn sinh ra hoang mc nhn sinh. Hnh 3.18 ch ra mc hoang ha trn ton cu. Mc d bn nh th l hu ch trong vic nhn dng cc khu vc chung c th c nhng vn vi hoang mc ha, nhng n t c gi tr trong cc trng hp lch s c th hoc trong vic nh r cc nguyn nhn cc b cho hoang mc ha. im dc bit quan trng trong nh gi hoang mc ha l xem xt cc nguyn l sinh thi v nhng mi lin kt trong con ngi, ng vt v mt trng vt l, bao gm cc chu k kh hu di hn tc ng dn cc qu trnh thy vn v cc iu kic t. Qu trnh hoang mc ha khng c c trng thng thng cng vi s thay i lin tc cng vi front tin trin no . ng hn l qu trnh loang l (patchy) xut pht trn din rng, cng vi s suy thoi cc b v nc, a cht, t v s dng t. Hoag mc ha Bc M khng c ch nhiu nh cc phn khc ca th gii v khng c anh hng ng k i vi con ngi. Tuy vy, hoang mc ha ang lm gim ng k kh nng sn xut ca t Bc M, v mt s ni thm ch n ang e da nng lc ca t h tr s sng. Du hiu chnh ca hoang mc ha Bc M l: - Gim mc nc ngm. -Mn ha t v nc trong t gn mt - Gim nc mt trong sng, ao v h. - Mc xi mn cao hn bnh thng. - Gy tn hi thc vt bn a.

Khu vc kh hn tri qua hoang mc ha c th tng c nhng du hiu ny nhng mc khc nhau. Hn na, cc du hiu c tng quan vi nhau, v d: mn ha t tng mt c th dn n s mt thc vt, sau l xi mn gia tng. 3.12 Kho st t v quy hoch s dng t t ( th nhng) nh hng ln n vic xc nh s dng t tt nht v kho st t l phn quan trng ca quy hoch i vi hu ht cc d n cng trnh. Kho st t bao gm m t t, lp bn t biu th phm vi t theo chiu ngang v ng ca t, xc nh kch thc ht, m, kh nng co rt - trng n v sc bn. Mc ch kho st t l cung cp thng tin cn thit nhn dng cc khu v c vn tim n trc khi xy dng. Thng tin t bn t chi tit c th rt hu dng trong vic quy hoch v s dng nu n c dng kt hp vi cc hng dn s dng t thch hp. t c th c nh gi theo cc gii hn ca chng cho vic s dng c th nh nh , cng nghip nh, gii tr, nng nghip v rng....Cc c im ca t gip xc nh gii hn ny: dc, lng nc, thm, su ti , nhy cm vi xi mn, kh nng co rt - trng n, sc bn v kh nng n mn (bng 3.5). Cc gii hn s dng t cho mt khu vc c th c th xc nh t bn t chi tit cng vi vic m t kiu t. V d xem xt hnh 3.21 trnh by kt qu nh gi t xc nh cc gii hn cho nhng ta nh trong khu v gii tr c quy hoch. Hnh 3.21a l bn chi tit v m t tm tt v t cho 4.1km2 Aroostook Country, Maine. Thng tin ny v nhng gii hn trong bng 3.5 c dng to ra bn gii hn trong hnh 3.21b m c th lm bn hng dn xy dng cng trnh. Trng hp lch s Hoang mc ha thung lng San Joaquin Thung lng San Joaquin Califonia, mt trong nhng thung lng ln nht v c t sn xut nng nghip ln nht trn th gii, ang b e da bi s tc ng mnh m ca hoang mc ha. S tc ng ny bao gm s tiu thot nc ti km, chn th qu mc, dng qu nhiu nc mt, trng trt lm t xi mn, v b ph hoi do xe c m ng.

Hnh 3e miu t khu vc thung lng San Joaquin vi nhng vn v kh nng rt nc trc ht b hn ch pha Ty v pha Nam ca thung lng, ni lng ma mi nm ch 12mm. Nhiu vng ca thung lng t ai tr nn mn hn, nc mn tng ln gn n b mt. Hin nay khong 16000ha b xm nhp bi nc mui mn bnh nguyn, d on n nm 2080 khong 460000ha c th khng s dng c na. Vng i thp dui chn ni pha nam thung lng San Joanquin c bit c th b xi mn, cn b nh hng bi s chn th qu mc, khng c hng ro chn gi trn nhng vng t nng nghip v xe c i li to thnh ng. y l vn quan trng trong sut thi gian di v sau cn thm mt cn bo nh hng nghim trng vo ngy 20 thng 9 nm 1997. Nhng cn gi ny c th t vn tc 300km/h gy thit hi rt ln n nh ca, cy trng, ng vt v xe c trong khong 2000km2. Nhng cn gi thi bay khong 42000 tn t/km2 v ph hy trn 600km2 ng c ch trong 24h. Nm ngi cht trong tai nn t do tm nhn b che khut, bo v t trong thng lng lm cho thung lng mang nhng mm mng trong t gy ra mt s tng thm ng k phm vi tc ng ca bo khi gi thi qua nhng a im . Dc theo nhng ngn ni pha nam ca thung lng, t b xi mn do bo rt mnh, mt vi ni, ton b t b tr tri do gi v ngay c gc cng b xi mn. ng vt cng b gi thi bay ra khi hang v b cht. Hnh 3.7 miu t mt hng ro do gi t cn bo to ra, t b thi bay to mt hng ro cao 20cm, mt vi ch cao n 60cm. Nhng cn ma ging vo thng 2 lm cho t b ngp lt. t c s dng cho mt vng c trng c th xc nh t mt bn t chi tit v c c s m t thnh phn t. V d xem hnh 3.20 miu t kt qu ca qu trnh nh gi t xy dng khu gii tr. Hnh 3.20a l mt bn t v bn m t vn tt 4,1km2 tnh Aroostook, Maine. Nhng thng tin ny v nhng mt hn ch bng 3.5 cho thy nhiu hn ch bn hnh 3.20b, n c th s dng nh mt bin ch dn ni cc ta nh c th c xy. Tiu chun hn ch c m t bng 3.5 c ch r nh sau: Ch c nhng t c tc ng khng ng k n k hoch s dng hoc c nhng hn ch th d dng khc phc.

Mc : Nhng t c hn ch va phi t nhng tc ng bi c riinhs ca t, nhng hn ch c th khc phc cho ph hp vi k hoch, chun b cn thn, cu trc tt.