HNH C

trch lc

t ng pht hc
(quyn thng)

TRCH LC T NG PHT HC (quyn thng) C s Hnh C bin son, nh my v trnh by trang sch C s Tnh Kin c v sa cha bn tho Ban Bo Tr Phin Dch Php Tng Vit Nam in ln th nht, California USA, 2009

li ni u
y khng phi l mt b t in Pht hc, m ch l b sch trch lc nhng t ng trong phn Ch Thch v Ph Ch ca b sch GIO KHOA PHT HC do chng ti son dch m thi. Nguyn trc y, tha lnh Ch Tn c c trch nhim v gio dc trong Gio Hi, chng ti dch b sch Pht Hc Gio Bn (nguyn tc Hn vn ca c s Phng Lun i-loan) ra Vit vn, lm ti liu hc tp Pht php. Cng vic c bt u t gia nm 1998, n cui nm 2006 th hon tt l b sch GIO KHOA PHT HC, gm 4 quyn. Mi quyn ca b sch gio khoa ny gm c nhiu bi hc, cui mi bi hc u c phn ch thch, trong tc gi gii ngha nhng t kh hiu trong bi hc. D vy, chng ti vn thy cha y i vi c gi Vit-nam, cho nn, gip qu v c gi hiu bi hc tng tn hn, chng ti son thm nhng ch thch b tc, gii thch nhng t cn thit m trong phn ch thch ca tc gi khng cp ti, hoc ch cp mt cch n s. Khng ng, vic lm ny (ch thch b tc) ca chng ti li c Ch Tn c, ch hc chng tng ni, ch v thin hu tri thc u ch v tn thng. Sau khi b sch Gio Khoa Pht Hc c ra i y trn b, nhiu bc Tn Tc v ch v thin hu tri thc, u t rt hoan h i vi nhng li ph ch ca chng ti trong b sch y. V khng hn m qu v y cng gi n chng ti li ngh: Nn trch ra cc ch thch v ph ch trong b Gio Khoa Pht Hc, lm thnh mt tp sch ring bit v t ng Pht hc, gip d dng hn cho vic tra cu, s lm li lc khng t cho ngi hc Pht.

Chng ti tn ng thin y ca ch v, bn lc trong b sch Gio Khoa Pht Hc, trch ra tt c cc t trong phn Ch Thch v Ph Ch, b i nhng ch trng lp, sa li nhng ch cn thit cho ph hp vi tnh cch mt cun sch t ng thun ty (thot khi phm vi mt bi gio khoa), sp xp cc t theo th t a, b, c..., lm thnh b sch m qu v ang cm trong tay.

Chng ti khng coi y l mt b t in, cho nn t ta cho n l TRCH LC T NG PHT HC. Ni dung ca n, tuy ni l c lm thnh t cc ch thch trong b sch Gio Khoa Pht Hc, nhng khng phi chng ti ly dng tt c cc ch thch y, m c chn la, ch dng nhng ch thch thuc phm vi Pht hc, v lc b nhng ch thch ch thun ty lin quan n Trungquc. Li na, trong cc ch thch thun ty ni v nhn vt, truyn thuyt v.v... ca Trung-quc, nu iu no m ngha c n cha tinh thn Pht gio, gip ch cho s tu hc ca ngi Pht t, chng ti vn coi n c gi tr nh mt t ng Pht hc. V d: Thc Ngao l mt nhn vt sng vo thi Xun Thu (770-476 tr. TL), Trung-quc, khng lin quan g ti Pht gio; nhng chuyn Thc Ngao p Rn li hm cha mt ngha su xa, gip ch c cho cc hnh gi tu hnh B-tt, c chng ti coi nh mt chuyn ng ngn Pht hc, v em vo b sch ny. Cc ch thch v triu i, vua cha, nhn vt v.v... Trung-quc cng vy, nu c lin quan n Pht gio, u nm trong phm vi ca b sch ny.
Ring cc ch thch thuc lnh vc PHP S, chng ti trch ra em b tc cho quyn Lc Gii Nhng Php S Cn Bn m chng ti son, Lng Cy Phong xut bn t nm 1996; nay b tc, v Ban Bo Tr Phin Dch Php Tng Vit Nam ti bn.

Chng ti xin chn thnh ghi n Ch Tn c, ch thin hu tri thc quan tm n vic lm ca chng ti, v cho chng ti nhng iu ch gio thch ng, nhng li khch l nhit tnh, gip chng ti tinh tn mi trn ng tu hc. Chng ti lm vic trong kh nng tht gii hn, nu c iu s st, knh xin Qu V t bi tha th v hoan h ch gio cho. Knh cn, Hnh C - Tnh Kin Gia-n-i, thng mnh xun nm Mu T PL 2550 (2008)

trch lc T NG PHT HC
(quyn thng)

A (). Ch A l nguyn m u tin ca 12 nguyn m ch Phn, v cng l

m u tin trong 50 mu m ting Phn. m ny l gc sinh ra tt c cc m Phn; ch ny l u mi sinh ra tt c cc ch Phn. Trong b i Nht Kinh S c ni: Ch A l gc ca tt c cc php gio. Tt c nhng m khai khu u l m A, nu tch ri m A th khng cn mt li no c, cho nn n l m ca cc m thanh.

A Dc (A Dc vng Asoka): cng gi l Thin i H Kin vng

(Devanampriya priyadrasi c sch vit nhm ch h [] thnh ch thin [], v trong ch Hn, t dng ca hai ch ny ging nhau), l vua ca nc Makit-, i th ba ca vng triu Khng-tc (Maurya khong 317-180 tr. TL). Hi thi Pht ti th, vua A X Th ca nc Ma-kit- thuc vng triu Tyt-np-gia (Saisunaga). Sau vng triu ny l vng triu Nan- (Nanda), v k l vng triu Khng-tc. Vua u ca vng triu Khng-tc, tc ng ni ca vua A Dc, l Chin La Cp a (Candragupta); vua k tip, tc cha ca vua A Dc, l Tn u Sa La (Bindhusara). M ca vua A Dc l con gi ca mt gia nh B-la-mn kinh thnh Chim-ba (Campa) ca nc ng-gi (Anga), l nc lng ging pha ng ca nc Ma-kit-. Hong t A Dc, tnh tnh rt bo c t thu nh, cho nn khng c vua cha cng qu; m cc anh em cng khng a. Khi ln ln, gp lc nc c-xoa-thi-la (Taksasila, mt thuc a min Bc-n ca nc Ma-kit-) phn lon, vua cha sai ng em qun i chinh pht. ca vua l mun cho ng b cht trn; nhng ng li thng trn v vang, dp yn gic lon, uy th chn ng triu nh. y cng li l l do tt vua Tn u Sa La y ng i ra xa triu nh, bn b nhim ng lm thi th cai tr x c-xoa-thi-la. Sau khi vua Tn u Sa La bng, cc hong t tranh ginh nhau lm vua, cui cng, A Dc git ht cc anh em chng i ng (ch nhng ai thun theo ng mi c sng st), t ln ngi vua, tr thnh v vua i th ba ca vng triu Khng-tc. Lc vua A Dc ln ngi th nc Ma-kit- thng nht cc vng Trung, Ty, ng v Bc n-, kinh ca chnh quyn trung ng t ti thnh Balin-pht (Pataliputra - tc nay l thnh ph Patna). Khi ln ngi, tnh tnh ng vn hung bo, hiu chin, hiu st; cho nn ngi ta gi ng l Chin A Dc vng (Candasoka - tc l vua A Dc bo c). ng vn nui mng thng nht ton vn lnh th n-, cho nn, nm th 9 sau ngy ln ngi, ng c i binh tin v phng Nam, chinh phc nc Yt-lnggi (Kalinga), mt i cng quc ca min Nam-n. Nh vua i thng, v thng nht ton th x n-, gm lun c hai nc Pakistan (Ty-Hi) v Bangladesh (ng-Hi) ngy nay tr thnh mt v vua hng mnh nht cha tng c trc trong lch s n-. Nhng v Yt-lng-gi l mt i cng quc, binh hng
7

tng mnh rt nhiu, lm cho cuc chinh pht ca vua A Dc rt kh khn, vt v; cho nn, sau khi cuc chin kt liu, kim im li, s t vong ca c hai bn, k c thng dn v ti, khng bit bao nhiu m k! Nh vua bng thy xc ng v nhng ni bi thm y, v n hn v cng! sm hi ti li cung st ca mnh t bao nm qua, nh vua quyt ch tn phng Pht php. Thc ra, t nm th 3 sau khi ln ngi, nh vua qui y theo Pht gio, nhng hi lng vn cn h hng, c tin cha c thm su. Gi y, nh duyn lnh gp c cc v cao tng nh t kheo Hi (Samudra) v Ni C (Nigrodha) gio ha, nh vua tnh ng v thnh khn pht nguyn h tr Pht php. Trong mt sc lnh ban b cho ton dn, nh vua c ni r tm thnh ca mnh: Vua Thin i H Kin, nm th 9 sau ngy ln ngi, chinh pht nc Yt-lng-gi, bt sng mi lm vn ngi, git hi mi vn ngi, v s ngi cht v tt dch, i kht nhiu gp bi. Nay hi tng li nhng s git hi, bt b Yt-lng-gi, Thin i rt au lng v hi hn. Thin i nguyn nhit tm h tr Pht php truyn b khp ni. Lng tin Pht ca nh vua ngy cng kin c. ng thy r, s chin thng bng binh ao ch em li tang tc v au kh; cn chin thng bng Pht php mi em li an vui, hnh phc cho mun dn. Bi vy, hon ton tri ngc vi trc kia, nh vua gi y chn ght chin tranh, t b binh ao, sa li cch cai tr, ly tnh thng v hiu bit thay cho quyn uy trn p bo ngc. T nm th 12 tr i, ng ban hnh nhiu sc lnh chn hng Pht gio, em tinh thn Pht gio p dng vo i sng chnh tr, vn ha, o c, gio dc, v.v...; Pht gio tr thnh quc gio ca quc n- thi by gi. Tt c nhng sc lnh do nh vua ban hnh u thm nhun tinh thn t bi, tr tu, bnh ng, tinh tn, v.v... ca Pht php, cho nn t ng li c ngi ta i tn gi li l Chnh Php A Dc vng (Dharmasoka); v cc nh Pht hc gi nhng sc lnh l php sc (dharma-dipi). Nhng php sc ny c nh vua cho khc ln nhng phin (gi l ma nhai php sc), hoc nhng tr (gi l thch tr php sc), em t khp ni, t cc trung tm thnh th cho n cc vng bin a ho lnh; mc ch l em tn ngng Pht gio thun ha nhn dn. Ni dung ca nhng php sc ny cho thy, chnh nh vua ban hnh lnh c x t nhn n 26 ln; cng cc lnh v cm st sinh, thc hnh b th, trng cy v o ging dc hai bn ng, lp bnh x v trng cy dc tho cha bnh cho nhn dn, lp dng ng nui ngi tn tt, gi yu. Nh vua cng ban lnh rng, c nm nm mt ln, quan v dn phi t tp c hnh i hi v gi hng long Pht php; lm cc iu li lc, an ha, hnh phc cho nhn dn; phi cng dng cc sa mn, b la mn. Nh vua cng khuyn khch tn trng t do tn ngng, tn cc tn gio tn trng ln nhau, trnh cc cuc tranh chp v tn gio; cm ch cc hnh thc nghi l mang tnh cht h ngy, di gt ngi, tri vi o c; tn knh cha m, cc bc s trng, cc bc k lo, ha mc vi h hng, b bn; thng yu ngi tn tt, i x t t vi n l, ti t;
8

tn trng mng sng cc loi vt; trnh tt c nhng vic xa hoa, bo c, phng ng; mi ngi phi khuyn khch nhau lm iu thin. Nh vua thng cung thnh cc bc cao tng i c vo cung c cng dng, nghe php v hi o. ng ph b mi cuc yn tic ph phim cung nh, t mnh dt b th vui sn bn l ci tp qun vui chi ca cc vua cha i trc; thay vo , ng i khp ni chim bi Pht tch, nh thnh Ca-tla-v, vn Lm-t-ni, thn u-lu-tn-loa, B- o trng, vn Nai, tinh x Kvin, rng Ta-la song-th v.v..., ni no cng xy thp cng dng v dng bia ghi du. ng cng cho xy dng cha thp khp ni s sch ghi chp c n 8 vn 4 ngn ngi. Ngoi ra, Pht gio Nam-truyn cn ghi li mt Pht s v cng quan trng ca vua A Dc i vi vic bo tn chnh php, l cuc kt tp kinh in k ba, do tn gi Mc Kin Lin T Tu (xem mc Mc Kin Lin Tu) ch tr, c c hnh ti kinh Hoa-th (tc thnh Ba-lin-pht Pataliputra), vo nm th 17 sau ngy nh vua tc v. Ni dung cuc kt tp ny gm ba tng Kinh, Lut v Lun, hon tt sau 9 thng. Sau nh vua cng y thc cho tn gi Mc Kin Lin T Tu, phi cc v t kheo cao c thc hc, chia ra i khp bn phng truyn b gio php, khng nhng ti nhng vng bin a ca lnh th n-, m cn n cc quc gia xa xi nh A-ph-hn, Syria, Hi-lp, Ai-cp, Macedonia v.v... trong vng Trung- v a-trung-hi; Nepal, Aparantaka v cc nc pha Bc dc Tuyt-sn; Min-in pha ng; v o quc Tch-lan pha Nam. c bit, v cao tng i Tch-lan l Ma Thn (Mahinda), chnh l hong t con ca nh vua, c nhiu cng lao xy dng nn mng vng chc cho Pht gio Nam-truyn Tch-lan. Khi tui v gi, nh vua ch chuyn vic tu tr, giao ph tt c cng vic triu chnh cho hong tc v cc quan i thn lo liu. Nhng cng c vic bi thm xy ra cho nh vua cui i: Theo sch A Dc Vng Truyn, hong hu ca vua l b Sa La Xoa (Tassarakkha), mun t thng vi hong t Cu Na La (Kunala), b hong t c tuyt, b bn cho ngi mc mt hong t. Nh vua bit c, qu tc gin, x pht b bng cch thiu sng. Nh vua ti v 42 nm (268-226 tr. TL). Theo Pht gio Nam-truyn th nh vua ti v 37 nm.

A-la-hn (Arhat): l qu v chng c cao nht ca Thanh-vn tha, c ba

ngha: 1) Tn dit gic phin no (st tc); 2) on tr sch mi kin t hoc trong ba ci, o cao c trng, xng ng nhn s cng dng ca ngi v tri (ng cng); 3) Vnh vin tr ni cnh gii nit bn, chm dt sinh t (bt sinh). Tht ra, t A-la-hn c dng mt cch rng ri cho c i v tiu tha, cho nn n cn l mt trong mi hiu ca Pht (tc hiu ng Cng), c Pht c lc cng c xng l bc i A-la-hn; nhng thng thng ngi ta chuyn dng n ch cho qu v ti cao ca tiu tha m thi.
9

A-li-da duyn khi. Thc a-li-da l ci kho cha khng l, cha chng t ca
vn php trong v tr, l ch y c cn bn ca mi loi. Theo gio l Duy Thc ca tng Php Tng, tt c mi hin tng trong v tr u do chng t c cha gi trong thc a-li-da ny m hin hnh, gi l chng t sinh hin hnh; trong khi chng t va pht sinh ra hin hnh, th cng lc , php hin hnh ny cng hun tp chng t mi vo trong thc a-li-da, gi l hin hnh hun chng t. Nh vy, 3 php: chng t vn c, hin hnh v chng t mi c hun tp, c sinh ra nhau, lm nhn qu cho nhau, m c mi quan h chng t sinh hin hnh, hin hnh hun chng t..., ni tip mi khng bao gi b t on, gi l a-li-da duyn khi.

A-lan-nh (aranya): c ngha l ni ni rng hoang gi, ni vng v yn tnh, l

ting gi chung nhng ni thch hp cho ch v t kheo c tr, nh cha, vin, tinh x, tng lm v.v...

A Nan hay A Nan (Ananda): l mt trong mi v t ln (thp i t)

ca Pht. Tn gi l em rut ca i c B t a (Devadatta); c hai u l con ca thn vng Bch Phn (Suklodana em rut vua Tnh Phn); v nh th, h u l em con ch con bc ca c Pht. Tn gi theo Pht xut gia vo nm th ba sau ngy Pht thnh o; lc tn gi 18 tui. (Nin i ny l theo sch
ng Xa My Trng ca ha thng Nht Hnh. Truyn thuyt c ni rng, tn gi A Nan sinh ra trong m c Pht thnh o, v xut gia nm 25 tui. Nu vy, phi sau 25 nm c Pht thnh o th tn gi mi xut gia; iu ny khng ph hp vi kinh in. Mt khc, tn gi cng vi cc v vng t khc theo Pht xut gia vo nm th ba sau ngy Pht thnh o, l s kin c ghi trong kinh in; vy, nu ni rng tn gi ra i trong m c Pht thnh o th ha ra, khi xut gia, tn gi mi c 3 tui, l chuyn hon ton v l. Chng t, truyn thuyt c sai lm, kh tin tng.) Nm c Pht 55 tui, tn gi c tng

on c lm th gi thng xuyn hu h c Pht. Trong tng on, tn gi l ngi p trai v thng minh nht, hc mt bit mi, nghe u nh , v nh k, nh lu. Pht i u, ni php g, tn gi u c mt. Bi vy trong tng on, tn gi l ngi nghe c nhiu nht, v c mi ngi cng tn xng l bc a vn nht. Vi nhim v th gi, tn gi hu h, sn sc c Pht tn tm tn lc, t vic ln n vic nh u chu ton trn vn, khng s sut, khng li lm. i vi mi ngi th tn gi ht sc khim cung, lch s, ha nh, thn i. Cng nh nhit tnh ca tn gi m c Th Tn cho php n gii xut gia, v gio on T-kheo-ni c thnh lp. Bi vy, ni chng tn th tn gi l v cao t ca h. Tuy thng minh, nghe nhiu, v c nh vy, nhng tn gi li l ngi chng ng chm nht i vi ch huynh cng thi trong tng on. Mi n ba thng sau ngy Pht nhp dit, ngay bui ti trc ngy khai mc

10

i hi kt tp kinh in ln u, nh s nh thc ca tn gi i Ca Dip (Maha-kasyapa), tn gi mi chng qu A-la-hn! Vi s kin ny, tn gi c chp thun cho tham d i hi kt tp (gm 500 v A-la-hn), v c ton th thnh chng cung thnh ln php ta c tng li ton b nhng li dy ca c Pht trong sut 45 nm qua, lm thnh tng Kinh trong Ba Tng gio in Pht gio. Khi tui th xp x 80, tn gi c tn gi i Ca Dip (trn 100 tui) truyn tm php v y thc trng trch lnh o gio on. n nm 120 tui, tn gi li truyn tm php v giao ph trch nhim lnh o gio on cho t l tn gi Thng Na Ha Tu (Sanavasin); ri nhp nit bn.

A-nu-a-la-tam-miu-tam-b- (anuttara-samyaksambodhi), ngi Hoa

dch ngha l v thng chnh ng chnh gic (qu gic ng cng tt khng g hn), l qu v Pht.

A-tng-k (asamkhya): ni tt l tng-k, l s m ca ngi n, dch ra Hn

ng l v s, hay v ng s, c ngha l con s rt nhiu, rt ln, khng th m xu. Nu ly mt vn vn tnh lm mt c, mt vn c tnh lm mt triu, th mt a- tng-k bng mt ngn vn vn vn vn vn vn vn vn triu.

A-t-t-ma: l dch m t ting Phn abhi-dharma, ting Trung-quc dch

l v t php (php khng th so snh), thng php (php hn ht), i php (php ln nht), i php (lm r ngha gio php), hay LUN (tc l tng Lun, mt trong Ba Tng). Lun l em nhng yu ngha n cha trong kinh in ra m gii thch, ging gii, phn bit, chnh l, h thng ha, lm cho ngha su xa ca kinh gio c by t r rng. Tng Lun c thnh lp khong vi trm nm trc v sau k nguyn Ty lch. u tin n ch n gin l qui np mt s danh t Pht hc, ri dn dn tr thnh mt hnh thc gii thch. Sau , cc b phi c ch lc hng hu u to nn cc b lun thuyt xin dng gio ngha ca b phi mnh, lm thnh mt nn trit hc Pht gio v cng phong ph.

A-tu-la. A-tu-la, hay A-t-la, hoc A-tu-lun, l ting dch m t Phn ng

Asura; dch ra Hn ng l phi thin, bt tu, bt oan chnh, v.v... A-tu-la nguyn l mt trong cc loi qu thn ca n- thi ti c, hay chin u, cho nn thng c coi l mt loi c thn. Trong Pht gio, A-tu-la l mt trong su loi hu tnh thuc trong ba ci. Th gii ca loi A-tu-la c gi l A-tu-la o hay A-tu-la th, l mt trong su no lun hi. Phc bo ca loi A-tu-la th thng hn loi Ngi, nhng khng bng loi Tri. Ty theo nghip lc dn dt m A-tu-la th sinh bng bn cch: 1. Nu loi Qu m c tm h php, s c cht t thn thng, nng vo m i vo khng trung. l loi A-tu-la t trng m

11

sinh ra (gi l non sinh), thuc v Qu o. 2. Nu loi Tri m tht c b a, th s sinh vo nhng ni gn mt tri mt trng. l loi A-tu-la sinh ra t bo thai (gi l thai sinh), thuc v Nhn o. 3. Loi A-tu-la km ci nht thng ni cc h nc, bui sng trn h khng, ti v ng di nc. l loi A-tu-la sinh ra t ni m thp (gi l thp sinh), thuc v Sc-sinh o. 4. C loi A-tu-la gn gi th gii, th lc rt ln, khng s st ai, thng tranh quyn vi cc tri Phm Vng, Thch, hay T Vng. Loi A-tu-la ny nhn bin ha m c (gi l ha sinh), thuc v Thin o. Ba nghip nhn chnh th sinh vo loi A-tu-la l sn hn, kiu mn v nghi hoc.

A T (Asita): l ngi nc A-bn- (Avanti), thuc min Ty n-, l

mt trong mi su nc ln n- thi Pht ti th. ng l mt o s B-lamn, va c hc lc uyn bc, va chng c 5 php thn thng. ng li l cu rut ca tn gi Ca Chin Din (Katyayana), mt trong mi v t ln ca c Pht. Khi nghe tin thi t Tt t a va n sinh ti thnh Ca-t-la-v, ng tc khc n ni xin yt kin v xem tng cho thi t. ng tin on mt cch qu quyt rng, sau ny thi t ln ln, nu ti gia th s tr thnh v Chuyn lun thnh vng, thng tr c bn phng thin h; nhng chc chn l Ngi s xut gia tu hnh, thnh bc Chnh Gic, chuyn php lun v thng vi diu, cu mun loi chng sinh. ng t bit mnh qu gi, khng cn sng bao lu mong c Ngi cu , nn khc lc thm thit, ri co bit ra v vi lng au bun ti hn cng cc. Trc khi t trn, ng dn d ngi chu Ca Chin Din, phi ch i cho n khi thi t Tt t a thnh bc i Gic th xin theo Ngi xut gia hc o. V sau, ngi Ca Chin Din tr thnh mt trong s 10 v t ln ca c Pht.

A-x-l (acarya): dch l bc thy m phm, thy chnh hnh, thy gio th, t
mnh lm khun mu cho t, v dy d, hng dn t tr thnh nhng ngi c hnh vi oan chnh. Nh vy, t thch hp nht dch ch a-x-l l o s. Vo thi c n-, t a-x-l vn c dng trong B-la-mn gio, ch cho v thy chuyn dy t nhng nghi thc, qui tc lin quan n vic cng t theo truyn thng Ph-. Sau , danh t ny cng c Pht gio s dng, v rt ph bin ngay t thi Pht cn ti th. Theo Lut tng, a-x-l gm c 5 loi: 1) Xut gia a-x-l: Mt ngi Pht t c chnh thc chp nhn cho xut gia, trc ht l phi th 10 gii sa-di. V thy trao truyn 10 gii trong l th gii , c gi l Xut gia A-x-l, hay Th gii A-x-l.

12

2) Th gii a-x-l: Khi cc iu kin qui nh, v sa di c php th c tc gii tr thnh mt v t kheo. V thy trao truyn gii c tc trong l th gii , c gi l Th gii A-x-l, hay Yt-ma A-x-l. 3) Gio th a-x-l: Trong l th gii c tc, v thy trao truyn cc php oai nghi cho gii t, c gi l Gio th A-x-l, hay Oai nghi A-x-l. 4) Th kinh a-x-l: V thy dy cho cch thc c tng cng nh ngha l ca kinh in, gi l Th kinh A-x-l. 5) Y ch a-x-l: V cao tng thng chung vi chng t kheo thng xuyn ch bo, nhc nh cho tng chng trong mi hnh vi c ch, nhng lc i ng ngi nm v.v..., gi l Y ch A-x-l. Li na, v cao tng c mt v t kheo xin nng theo tu hc, d ch mt ngy m, cng c gi l Y ch A-x-l. Ngoi 5 loi a-x-l nh trn, c ch cn thm mt loi na, l v thy xung tc cho ngi Pht t trong l xut gia, c gi l Th pht A-x-l; thnh ra c 6 loi a-x-l. Trong Mt gio, t a-x-l c dng ch cho v php s thng t v mn--la cng tt c Ch Tn, chn ngn, th n, truyn php qun nh, v.v... thuc v Mt gio. A-x-l chnh l v o s y kh nng v o hnh truyn th cho ngi tn Mt gio nhng phng php tu tp thch hp v hu hiu thc s tin n gii thot, khng phi bng sch v m bng s hng dn ring bit, trc tip. Khng c s truyn th ca v a-x-l th khng th tr thnh tn Mt gio; bi vy, v a-x-l lun lun c tn phc tng tuyt i, coi nh Pht, v ch c v mi c th din dch c nhng b yu, nhng huyn ngha ch thc ca gio l. Trong ngha , nhng v a-x-l trong Mt gio c lc cng c ngi ta xng l thng s, hoc kim cng thng s, hoc i ax-l. Theo Kinh i Nht, mt v a-x-l Mt gio phi gm 13 c tnh: 1) pht tm b ; 2) y tr tu v t bi; 3) thng hp c mi ngi; 4) tu tp c hiu qu v tr tu bt nh; 5) thng t c ba tha; 6) hiu r ngha chn tht ca chn ngn; 7) bit r tm tnh ca mi ngi; 8) tin tng vng chc vo ch Pht v B-tt; 9) c truyn th php qun nh v thng hiu hnh mn--la; 10) iu phc tnh tnh cho tht nhu thun, dit b ng chp; 11) i vi chn ngn, hnh thin, t mnh c quyt nh (tc l c kh nng v quyn lc tuyt i trong mi Pht s thuc Mt gio); 12) nghin cu v thc tp Du Gi; 13) lun lun an tr trong tm b mnh m. Ngi tn c phng s mt v a-x-l nh vy th s c c phc bo rt ln; cho nn v a-x-l cng c gi l a-x-l in (rung phc a-x-l mt trong 8 loi phc in).

13

A X Th (Ajatasatru): l thi t con vua Tn B Ta La (Bimbisara) v hong hu

Vi Hi (Vaidehi), tr v vng quc Ma-kit- (min Trung n-) thi Pht ti th. Khi hong hu Vi Hi mang thai ng, c mt hm b cm thy rt thm nut vi git mu trong ngn tay ca nh vua. Nh vua bn ly dao ca mt ng trn ngn tay cho b nt mu. Cc nh chim tinh trong triu thy vy bn ni rng, ngi con ny v sau s l k th ca cha. V vy m t tn l A X Th (dch ra Hn ng l V Sinh On, ngha l k th t khi cha sinh). Khi trng thnh, ng c lp lm thi t. ng kt thn v ht lng ng h i c B t a. Lc by gi i c B t a ang m mu hi Pht ginh quyn lnh o gio on; cn ng th m mu git cha sm ln ngi vua. Bi vy, i c B t a by mu k cho ng git cha; p li, ng cng gip phng tin cho B t a va chia r tng on, va hm hi tnh mng ca Pht. m mu git vua cha ca ng b bi l, nhng nh vua vn thng con, khng x pht, li nhng ngi cho, v bit ng ang rt mun lm vua. Vy m, sau khi ln ngi, ng lin bt vua Tn B Ta La giam vo ngc, b i cho n cht. Do qu bo , sau khi ln ngi, ng b bnh nng, c B t a v bao nhiu o s B-la-mn u khng gip g cho ng c. Sau cng, vi s tn tnh gip ca y s K B (Jivaka, ngi em cng cha khc m ca ng), ng quay v nng ta Pht. ng c ha , dn dn khi bnh. ng ht lng sm hi ti li. T ng xa lnh hn B t a, thnh tm tn phng v tu tp theo Pht, tr thnh mt v h php c lc khng khc g vua cha thu trc. ng ln ngi c 8 nm th c Pht nhp dit. ng cng c chia x li ca c Pht, em v xy thp phng th. Khi tn gi i Ca Dip t chc cuc kt tp kinh in ln u tin ti hang Tht-dip ngoi thnh Vng-x, ng xy dng hang Thtdip thnh ngi tinh x trang nghim lm o trng kt tp, v pht tm bo tr hon ton cho Pht s ny. Sau khi Pht nhp dit 3 nm, ng nh chim nc Bt-k (Vajji, th l thnh T-x-li), sp nhp vo nc Ma-kit-, ri thin t thnh Vng-x n thnh Ba-lin-pht (Pataliputra). ng ngi c 32 nm th b con l hong t Udayabhadda git cht son ngi.

c. Thng thng, ch C c ngha l tnh tnh him c, hung d, tn bo.

Trong Pht hc, n l mt thut ng c ngha rt rng, tm dch l xu, tng ng vi t bt thin. Mi php (tm v sc) trong th gian u thuc mt trong ba tnh cht: thin, c hay v k (khng thin cng khng c). c l ch cho tt c nhng ngh, li ni v hnh ng tng ng vi phin no (tham, sn, si, v.v...), tri ngc vi php tc, l l; ph hoi nhn lun, trt t, gy au kh, hi mnh hi ngi, lm tr ngi cho con ng i n gic ng gii thot. Mt cch tng qut, nhng g gi l c, u khng ra ngoi mi hnh ng (nghip) sau y: git hi, trm cp, t dm, ni di, ni hai li, ni li thu dt ba t, ni

14

li c c, tham lam, sn hn, v t kin. Dit tr ht mi iu c ny, gi l ph c.

c o: cng gi l tam c o, hay tam , tc l ba cnh gii Sc-sinh,

Ng-qu v a-ngc.

c kin. c, ni l bt thin, khng chnh xc; kin tc l kin gii trong tm,
khng phi l ci thy ca con mt. c kin tc l kin gii sai lm, gm c 5 th, cng gi l 5 li s, tc l thn kin, bin kin, t kin, kin th kin, v gii cm th kin.

c th. Ch th () y c ngha l ni i n, ch ca chng sinh n c

tr. Chng sinh gy nhn xu c th s nhn chu nhng qu bo xu c. Ci mi trng sng m chng sinh ny s ti th sinh, gi l c th (cng tc l c o). Ba cnh gii Sc-sinh, Ng-qu v a-ngc c gi l tam c th (hay tam c o).

i 1: l chi th tm trong mi hai nhn duyn, l tm tham luyn, bm cht

mi s vt. Ch i y khng phi ch c ngha yu (i), m cn bao gm c ngha ght (tng). Kinh Tng Chi B ni: Yu c th sinh ra yu, cng c th sinh ra ght; ght c th sinh ra yu, cng c th sinh ra ght. Cho nn yu v ght ch l hai mt ca cng mt thc th, ging nh hai mt ca mt bn tay. i vi mi s vt, ci g hp vi s thch th tham cu, ci g khng hp s thch th ght b, mun tng kh cho k khc; l do tm luyn i i vi s sng m sinh ra, thuc trong ngha ca chi i trong mi hai nhn duyn.

i 2. Thng thng, i tc l i nhim, ch cho tm nhim trc i vi trn

cnh, thuc loi phin no tham. Tm nhim trc i vi tnh i sc dc, ca ci tin ti, danh vng a v, v.v... u l tm i nhim xu xa, l ng c thc y thn ming to nghip c; ngi tu hc phi c gng dit tr gii thot sinh t.

i 3. Ch i, ngoi ngha xu, cng c ngha tt. Ngi hnh o dng li

ni ha nh, du dng gio ha ngi khc, l i ng, mt trong bn cch thu phc (t nhip php) ca B-tt hnh. K hu hc yu knh bc s trng vi tm chn thnh, hon ton khng v t li, khng nhim , l tm i knh, do t c tin m pht sinh. Bc s trng lun lun quan tm dy d, sch tn, chuyn ha k hu hc, khin cho t c cc thnh qu tt p trn ng tu hnh, l tm i h, ly c t bi lm cn bn.

15

i dc ci tri. Su ci tri thuc Dc gii vn cn dm dc, nn vn c hai

tng nam v n. Theo kinh in ghi chp, cc ci tri T-vng v ao-li hnh dm ging nh loi ngi; tri D-ma hnh dm bng cch cm tay nhau; tri u-sut th ngh tng n nhau; tri Ha-lc th nhn chm ch vo nhau; tri Tha-ha-t-ti th ni vi nhau.

An nhn: tc l tm an tr, khng b lon ng, nh m chu ng c,

khng b lung lc bi tt c nhng no hi do vui bun, vinh nhc, c mt v.v... t ni tm cng nh ngoi cnh gy ra. Nh vy, tm an nhn cng tc l tm nhn nhc trong su php qua b (lc ).

An Th Cao (Arsakes, ?-?): l v cao tng ngi nc An-tc (Parthia, tc nc

Iran ngy nay). Ngi tn l Thanh, t l Th Cao, nguyn l thi t con vua nc An-tc, cho nn ly ch An lm h, v tn thng thng ca ngi c gi l An Th Cao. Thu nh ngi tng c khen ngi l ngi con ch hiu, bn cht thng minh, tm tnh hin lnh, hc rng bit nhiu. Sau khi ph vng qua i, ng l ngi ln ngi k v lm vua An-tc, nhng t b vng v, nhng ngi li cho ch, ri xut gia tu hc Pht. Ngi hc thng kinh lun, li gii v thin hc. Sau ngi vn du xuyn qua cc nc vng Ty-vc; v nm 148 (nm th nh i vua Hn Hon cng c thuyt ni l nm 146 i vua Hn Cht ) ngi n kinh Lc-dng. Ngi ti y trong hn 20 nm, chuyn vic phin dch kinh in Phn vn ra Hn vn. Cc dch phm ca ngi gm c: T Kinh, Thp Nh Nhn Duyn Kinh, Bt Chnh o Kinh, Chuyn Php Lun Kinh, Tu Hnh o a Kinh, A T m Vng Php v.v..., v cng c cc kinh v thin hc nh An Ban Th Kinh, m Tr Nhp Kinh, Thin Hnh Php Tng v.v..., tt c khong 34 b, gm 40 quyn, u l kinh lun tiu tha, ch yu l truyn b t tng ca Thuyt Nht Thit Hu B. Hn na, vi cc dch phm v thin hc nh va nu trn, ngi c coi l ngi u tin em php mn thin qun (d l thin ca tiu tha) vo Trung-quc. Sau thi gian dch kinh ti Lc-dng hn 20 nm, ngi ta khng bit g thm v hnh trng ca ngi. C thuyt ni, vo cui thi ng-Hn, gp lc lon lc, ngi ri Lc-dng, xung phng Nam lnh nn, v vin tch ti Ci-k (huyn Thiu-hng, tnh Trit-giang). Theo s Trung-quc, cui thi ng-Hn l thi k v cng nhiu nhng, gic gi khp ni trn t Hn, ch c vng t pha Nam l yn n. V vy, rt ng cc nh tr thc ca c Nho, Pht, Lo ri Lc-dng, di c xung min Nam lnh nn. Ngi An Th Cao cng nm trong trng hp ny. Theo b Xut Tam Tng K Tp ghi chp, vo cui i vua Hn Linh (168-189), t Hn y nhiu lon, ngi An Th Cao phi di c xung min Giang-nam lnh nn. Thuyn ngi cp bn Qung-chu, ri t y ngi li theo hng ng-Bc i Ci-k (nay l

16

Thiu-hng th, tnh Trit-giang). Khi ngi va n th trn Ci-k th gp ngay mt m nh ln, v ngi b ngi ta nh nhm, cht ngay ti ch.

An Tu (Sthiramati, 475-555). Ngi ngi nc La-la Nam n-, l mt v

hc gi ln ca Pht gio i tha, t ca ngi c Tu, v l thy ca ngi Chn . Ngi tinh thng Duy Thc Hc v Nhn Minh Lun, gii ngh lun, tr thnh mt trong 10 v i lun s Duy Thc. Ngi cng thi vi ngi H Php, nhng quan im ca hai v c nhiu ch bt ng; nh v phng din tc dng ca tm thc chng hn, ngi ch tha nhn t chng phn l tht c (gi l nh mt phn), trong khi , ngi H Php th tha nhn c bn phn: kin phn, tng phn, t chng phn, v chng t chng phn (gi l nh bn phn). Ngi rt tn sng v k tha hc thuyt ca B Tt Th Thn, son Duy Thc Tam Thp Tng Thch Lun. Nguyn bn Phn vn ca tc phm ny gn y c pht hin ti Nepal, v c dch ra Php v Nht vn. Ngoi ra, trc tc ca ngi cn c: i Tha A T t Ma Tp Tp Lun, i Tha Qung Ng Un Lun, i Tha Trung Qun Thch Lun, Cu X Tht Ngha S.

Anh lc. Xu cc ht ngc li lm vt trang sc eo trn ngi, gi l anh

lc.

Anh nhi hnh. Anh nhi (tr con) v d cho ngi, tri v hng tiu tha. Btt dng tm t bi, th hin lm ngi, tri v hng tiu tha ch thc hnh nhng vic thin nh, l anh nhi hnh.

n phi thi (phi thi thc): nguyn c ngha l n qu gi ng, nhng theo np
sinh hot trong cc t vin ngy nay, n phi thi c ngha l n ngoi cc gi gic c qui nh chung cho tng chng.

m c. Khi mt ngi to cng c th ngi khc khng th thy, khng th

bit, cho nn gi l m c, hay m cng.

m. Ting Phn skandha, cu dch l m, hay chng; tn dch l un.

Nh vy, ch m va mang ngha cha nhm ca ch un, va c ngha l che lp; ni rng, nm nhm sc, th, tng, hnh v thc tch t li, lm che lp chn tnh. Ni rng sc, th, tng, hnh, thc lm che lp chn tnh, ch l cch ni ch quan. Cc bc gic ng (Pht, i B-tt, A-la-hn, ch T, v.v...) cng mang thn ng un, nhng cc Ngi c b che lp chn tnh u! C

17

l v vy m cc nh tn dch khng mun dng ch m, m dch ch skandha l un l mt s din t c tnh cch khch quan hn.

m Quang B (Kasyapiya). Trong thn thoi n- thi c i, c mt v tin

nhn, thn c nh sng vng, c kh nng ht ht nhng loi nh sng khc, cho nn c gi l m Quang tin nhn. T , m Quang (Kasyapa Ca-dipba) tr thnh mt h, truyn ni mi v sau. Vo khong cui th k th 3 PL, trong tng on Thuyt Nht Thit Hu B c ngi m Quang (thuc dng di v tin nhn xa), chng qu A-la-hn, em li Pht ni chia thnh hai b phn: mt b phn ph t thuyt ngoi o, v mt b phn dit tr v minh phin no cho chng sinh; v vy m ngi ch trng thuyt ph t hin chnh, v tch ra khi Hu B, lp ring mt b phi, tc m Quang B.

n. Ch n ngha l con du, chng thc, tiu chun, k hiu; y xin ni ch

n c c bit dng trong Mt gio: N, ni l kh n, mt n, n tng, hay th n, l cc cch th, hnh dng lm thnh do hai bn tay v mi ngn tay, nhm biu hin cng c ni chng cng bn th (xu hng v kh nng ha hin sinh) ca Ch Tn trong hi hi mn--la Mt gio. Hai bn tay v 10 ngn tay to ra cc hnh dng ny, thut ng Mt gio gi l kt n. Theo Mt gio, ngi ang tu hnh, d cha thnh Pht, nhng cng vi bn th ca Ch Tn vn tng ng, u v thnh tu ci ngha l tam mt tng ng. Tam mt tng ng tc l tm qun tng mn--la, ming tng thn ch v tay bt n, to thnh mt th ng nht th nhp tam mt ca Pht. Vy tam mt tc mt, khu mt v thn mt; trong , tay bt n thuc v thn mt. Trong Mt gio, theo ngha rng, ch n cn ch cho bn loi mn--la: - i mn--la: hnh tng cc c Pht v B-tt, biu tng cho t thn ca Pht v mi quan h gia t thn Pht vi ton th v tr; - Tam-mui-da mn--la: vng trn hi chng vi nhng php kh trong tay ty theo bn nguyn ca mi v; - Php mn-la: php mn do Pht hay B-tt thuyt; - Yt-ma mn--la: cc hnh nh biu hin cc ng tc, cc hnh trng sinh ca Pht v B-tt.

n Quang (1862-1940). i s n Quang l v t th 13 ca tng Tnh ,

Trung-quc. Ngi h Triu, hy Thnh Lng, t n Quang, bit hiu l Thng Tm Qu Tng, qu thn Triu-trn, huyn Hp-dng, tnh Thim-ty. Thu nh hc Nho, thch c cc sch ca Hn D, u Dng Tu, Trnh T, Chu T, ri theo gng nhng v ny m thng bi xch Pht gio. V sau ngi b au mt sp b m, bn tnh ng, bit li c, n nn sm hi. Mt thi gian th bnh lnh, mt sng li, t chuyn c Pht in. Nm 21 tui, ngi xin xut gia vi ha thng o Thun cha Lin-hoa-ng, ni Chung-nam (huyn Ty-an, tnh

18

Thim-ty). Khng bao lu, ngi c c lm tri khch cha Lin-hoa, tnh Hbc. Mt hm, nhn c c tc phm Long Th Tnh Vn, ngi t ht lng tin vo php mn Tnh , ri chuyn tm nim Pht. Nm 22 tui, ngi th gii c tc ti cha Song-kh (huyn Hng-an, tnh Thim-ty), ri tr v ni Chung-nam, tr ti ngn Thi-t, chuyn tm c kinh nim Pht. Nm 26 tui, ngi n cha T-phc (o trng Tnh ) vng ph cn thnh ph Bc-kinh, chuyn tm nim Pht, t ly hiu l K L Hnh Gi. Nm 33 tui, ngi tr ti cha Php-v ni Ph- (Trit-giang), sut hn 20 nm, ch chuyn nim Pht v c Tam Tng, t khi xung ni, khng mng danh v, la mi sc tng. Nm ngi 52 tui (bui u Dn-quc), mt v c s h Cao, hnh hng n cha Phpv, lc v c mang theo my bi vn ca ngi, bn em ng trn tp san Pht Hc Tng Bo Thng-hi. c gi bn phng ly lm kinh ngc, bn ua nhau ln ni tm cho ra tung tch ca ngi. Ri nm ngi 58 tui, c v c s h T, tm c hn hai chc bi vn ca ngi, bn em in thnh sch n Quang Php S Vn Sao, ti bn v tng nh nhiu ln, ph bin rng ri trong ln ngoi nc, danh ting ca ngi vang xa bn phng. Ph- hn 30 nm, v nhn duyn hong php, ngi ri Ph-, n Thng-hi, tr ti cha Thi-bnh; hai nm sau (70 tui), ngi li di v cha Bo-quc T-chu. Ti y ngi thit lp c s hong ha, bao nhiu tin bc th ch cng dng, ngi u em in kinh sch ph bin trong qun chng. Nm 77 tui, ngi v tr cha Linh-nham (T-chu), an c nim Pht 3 nm; n nm 79 tui (nm Dn-quc 29), ngi vin tch. Tc phm ca ngi c n Quang i S Vn Sao, n Quang i S Ton Tp, v.v...

n mt tng tng: cng gi l m m tng tng. Nam cn gi l m.

Nam cn ca Pht ging nh dng vt ca loi nga, n kn trong bng, khng l ra ngoi; l mt trong ba mi hai tng tt ca Pht.

Ba-la-di (parajika): l ti cc nng trong gii lut, Hn dch l on u, v d

nh ngi b t u th khng th sng li c; cng dch l kh (), tc l em b i; cng dch l bt cng tr, tc l khng c chung trong tng on; cng dch l thi mt, tc l thi mt o qu; cng dch l a lc, tc l a xung a ngc A-t. Phm ti ny th khng c gi l t- kheo, khng c xng l sa-mn, khng cn l Thch t; tc l, v t-kheo phm bn ti trng st, o, dm, vng, gi l bn ti ba-la-di.

Ba-la-mt (paramita): cng tc l ba-la-mt-a, dch ra Hn ng l o b

ngn; ni, t b sinh t kh no bn ny m sang n b gii thot an lc bn kia. Cc php mn tu tp ca hng B-tt c su php qua b (lc ba-lamt) v mi php qua b (thp ba-la-mt).

19

Ba-la-ni (Varanasi): l kinh ca vng quc Ca-thi (Kasi), mt trong cc

vng quc vng lu vc sng Hng m s ph cng bt u pht trin mnh m t th k th 7 tr. TL. Su th ni ting phn thnh nht ca cc vng quc thi Pht ti th l: X-v (Savatthi) ca Kiu-tt-la, Vng-x (Rajagaha) ca Makit-, Kiu-thng-di (Ko-sambi) ca Bt-sa, T-x-li (Vesali) ca L-xa, Chim-ba (Campa) ca ng-gi, v Ba-la-ni (Baranasi) ca Ca-thi. Ca-thi l vng quc ni ting c nhiu loi t la v trm hng tt nht. Thi Pht ti th, bn o n- c tt c 16 nc ln; trong s th Ma-kit (Magadha) v Kiu-tt-la (Kosala) l hai nc pht trin hng mnh nht. Hai o trng quan trng nht ca Pht l tu vin Trc-lm (Venuvana), th kinh thnh Vng-x (Rajagrha) ca nc Ma-kit-; v tu vin K-vin (Jetavana) th kinh thnh X-v (Sravasti) ca nc Kiu-tt-la. Nc Ca-thi nm gia hai nc ny, nn kinh thnh Ba-la-ni ca n nghim nhin tr thnh mt im ni lin, mt a phng quan trng trn ng i li ca c Pht t Ma-kit- n Kiu-tt-la, v ngc li. Trc khi hai o trng Trc-lm v K-vin c xy dng th Ba-la-ni ni ting, v vn Nai (Lc-d Mrga-dava) cch khong 6 cy s v pha Ty-Bc, l ni c Pht chuyn php lun ln u tin sau ngy thnh o, cho nhm sa mn A Nh Kiu Trn Nh (AjnataKaundinya) nm v, u c chng qu A-la-hn, tr thnh nhng v thnh tng u tin ca gio on; hay ni cch khc, chnh ni m ngi Tam Bo ln u tin xut hin th gian. Ba-la-ni v vn Nai tng l thnh a ca Pht gio trong mt thi gian di. n cui th k 12, khi Hi gio xm lng n-, Pht gio vng ny ni ring v trn lnh th n- ni chung, b qun Hi gio tn hi v hy dit, c h khng mt vt tch g cn tn ti. Trong thi k cn i, thnh ph ny c gi l Benares, v hin nay th i li l Varanasi, Pht gio v n gio hin ti cng c thnh hnh .

Ba-tra-l-pht: hay Ba-tra-li-pht, Ba-tra-l-t, Ba-tra-li-t, hoc Ba-lin-pht

(Pataliputra), tc thnh Hoa-th, kinh ca vng quc Ma-kit- t thi vua A X Th (xem mc Vng X), nm t ngn sng Hng, nay l thnh ph Patna. Pata-liputra nguyn l tn ca mt loi cy; nhn v thnh ny c rt nhiu loi cy y, cho nn c t tn nh vy. V c mng thn tnh nc Bt-k v bnh trng cng vc nc Ma-kit- ra khp vng Trung-n, vo nhng nm cui cng ca cuc i c Pht, vua A X Th (con ca vua Tn B Sa La, thuc vng triu Ty-t-np-da) cho xy p thnh Hoa-th ny. Sau khi c Pht nhp dit c 3 nm, ng nh chim nc Bt-k, em sp nhp vo Ma-kit, ri thin t thnh Vng-x v thnh Hoa-th. V sau, vua A X Th b con mnh l thi t Udayabhadda git cht son ngi. ng vua mi ny li di

20

kinh n thnh Cu-t-ma (Kusuma-pura), cch thnh Hoa-th khong 3 dm v pha Ty. Gn 50 nm sau th vng triu Ty-t-np-da (Saisu-naga) ca vua Tn B Sa La b dn chng trut b, thay th bng vng triu Nan- (Nanda), v kinh ca nc Ma-kit- li c di v thnh Hoa-th nh c. n cui th k th 4 tr. TL, vua Chin La Cp a (Candragupta) thng nht ton vng Bc v Trung n-, sng lp vng triu Khng-tc (Maurya), cng t kinh ti thnh ny, thi hnh ch trung ng tp quyn ln u tin trong lch s n-. Vua i th ba ca vng triu ny l A Dc, cho xy ct cha K-vin (Kukkutarama) pha ng-Nam ca thnh ny, rt ng cc bc cao tng danh c c thnh v c tr ti y. Nh vua cng cho xy cha A-dc-vng (Asokarama) pha Ty ca thnh ny, v nm th 17 t ngy tc v, nh vua cung thnh tn gi Mc Kin Lin T Tu lm thng th, cng 1.000 v trng lo t hi ti cha ny c hnh i hi kt tp thnh in ln th ba. (Ngi vit
thy cn ghi thm iu ny: Nhng chi tit v hai ngi cha K-vin v A-dc-vng trn y c ly t Pht Quang i T in, mc Hoa Th Thnh; nhng mc A Dc Vng T, cng trong b t in ny, li ghi l: Cha A-dc-vng tc l cha K-vin, v cha K-vin do vua A Dc kin to, cho nn Pht gio Nam-truyn gi l cha A-dc-vng. Ri mc K Vin T, b t in ny li ni v a im c hnh cuc kt tp kinh in k ba l cha K-vin. Vy ngi vit xin ghi r ra y qu v hc gi cu xt.)

T , thnh Hoa-th khng nhng tr thnh mt trung tm chnh tr, m cn l mt trung tm Pht gio quan trng ca n-. tt c cc hng chung quanh thnh, vua A Dc xy nhiu ngi thp ln, cng dng nhiu tr khc ghi cc php sc ca nh vua. Theo i ng Ty Vc K, cc v B-tt lun s nh M Minh (Asvaghosa th k th 2 TL), Long Th (Nagarjuna cui th k 2 u th k 3 TL), B (Kana-deva, tc Thnh Thin th k 3), v.v... u tng t c s hnh o ti thnh ny, v tng khut phc rt nhiu ngoi o. Th k th 7, khi php s Huyn Trang n y th thnh ny b hoang ph. Tng truyn, pha Bc thnh c tng ln in du chn Pht, c php ta ca bn c Pht i qu kh, c cn nh ln; pha Nam thnh c ngn i cng nm ngi thp; pha ng-Nam c ngi thp ln A-ma-lc-gi; pha Ty-Bc c thp chung, c ch c ca b la mn Qu Bin (ngi ngoi o danh ting, i ch vi B-tt M Minh, v b B-tt hng phc). Nm 750 xy ra trn lt ln, nc sng Hng dng cao, cun tri hu ht vt tch ca c thnh ny.

Ba-tun. Trong kinh in thng gi l ma Ba-tun hay thin ma Ba-tun, dch

l cc c, ch cho loi c ma lun lun tm cch dit mng sng cng thin cn ca con ngi. Thi Pht ti th, loi ma ny thng hay theo quy nhiu, ct cn tr s nghip gic ng ca Ngi. y l loi ma ci tri, nn gi l thin ma, v v

21

c tr ti tng tri Tha-ha-t-ti (tng tri cao nht ca 6 tng tri ci Dc), nn Lun i Tr gi l T-ti thin t ma, hay Tha-ha-t-ti thin t ma.

Ba T Nc (Prasenajit): l vua ca vng quc Kiu-tt-la (Kausala), kinh l

thnh X-v (Sravasti). Nh vua sinh cng nm vi c Pht, nhng t th trc Pht mt nm. Chnh hu ca nh vua l phu nhn Mt L (Mallika), sinh ra thi t K (Jeta), ngi bn khu vn to ln, xinh p ca mnh cho trng gi Cp C c (Anathapindada), xy dng tu vin K-vin cng dng ln Pht v gio on. Nh vua l ngi tnh tnh kiu ngo, bo c, khng tin Pht php, nhng t khi c Pht ha th li tr thnh mt ngi t ti gia trung kin ca c Pht, tnh tnh thun t, khim cung, khc hn vi lc trc. Phi ni rng, trong hong tc nh vua, thi t K qui y vi c Pht trc nht, ri n hong hu Mt L; v chnh b khn kho dn dt nh vua qui y Tam Bo. Nh vua c duyn lnh, c nghe php rt nhiu. C rt nhiu kinh Pht ni m i tng l vua Ba T Nc. Nh vua i vi c Pht rt chn thnh, v tn knh c Pht nh l bc t ph ca mnh. Nm nh vua 79 tui, trong khi nh vua ang du hnh mt vng bin gii, th ti th , hong t T Lu Li (Vidudabha), con mt b th hu, git thi t K , ri t ln ngi vua. Nh vua phi chy sang kinh thnh Vng-x (Rajagrha) ca nc Ma-kit- (Magadha). Nhng v tui gi sc yu, li qu nhc mt, nh vua khng vo c kinh thnh Vng-x, m cht thm trong mt cng vin ngoi kinh thnh, trong m rt lnh. Sng hm sau, vua A X Th (Ajatasatru chu gi nh vua bng cu) mi hay tin, lp tc rc nhc thn nh vua vo thnh lm l quc tng.

B-la-mn (bramana): l ting Phn, ngi Trung-quc dch l phm hnh, hay
phm ch, l mt trong bn chng tc n-, chuyn phng th i Phm Thin, tu hnh trong sch, ng u trong bn chng tc. Bn chng tc cng tc l bn giai cp dn chng trong x hi n- thi c, do gio thuyt B-la-mn t . Bn giai cp l: 1. Giai cp B-la-mn (Brahmana), tc l giai cp Tng-l (hay gio s) ca o B-la-mn. Cc gio s B-la-mn t cho rng, khi Phm Thin sinh ra loi ngi th chng tc ca h c sinh ra t ming ngi. Ch c h mi c th tip xc trc tip vi thn linh, cho nn, ch c h mi thng hiu c cc kinh Ph ; v cng ch c h mi c quyn cng t, xng tng v ging dy cc kinh in y. cng c a v v p ch cc giai cp khc, h to ra b lut M N (Manu), t cho mnh l giai cp trn ht v tn qu nht trong x hi, phi nm c quyn v tn gio, t tng, hc thut v gio dc, bt buc ba giai cp di phi tun phc. Mt cch c th, h t ban cho mnh 6 c quyn sau y: -hc tp kinh in Ph ; -ging dy kinh in Ph ; -t cng t cho mnh; -cng t cho

22

ngi khc; -th nhn ca cng dng; v -b th cho ngi khc. Cuc i mt ngi B-la-mn c chia lm bn thi k, thi k u tin gi l thi k phm hnh: cu b B-la-mn ln 8 tui th ri nh, theo thy hc tp, rng r 12 nm, gi gii bt dm, hc cc kinh Ph v thc tp cc l nghi t t. Thi k th hai gi l thi k gia tr: cu b by gi 20 tui, trng thnh, c thy cho tr v nh, sng i bnh thng, ci v sinh con, lm n xy dng s nghip, th phng t tin. K tip l thi k lm th: ngi B-la-mn ny, khi n tui gi th nhng ht gia sn cho cc con, vo rng tu kh hnh, chuyn tm t duy, tham d cc sinh hot tn gio. Sau ht l thi k lnh i: b ht nhng g dnh mc n th tc, mc o th, xch bnh nc, i du hnh y . 2. Th n l giai cp St--l (Ksatriya), m theo gio thuyt B-la-mn, c sinh ra t hai tay ca Phm Thin. H l lp ngi thuc cc dng h vua cha, qu tc, tng qun, c nm cc quyn hnh v chnh tr v qun s, ni chung l quyn cai tr. H c ton quyn sinh st i vi nhn dn v xem lnh th cai tr nh vt t hu ca dng ging h. 3. ng hng th ba l giai cp Ph-x (Vaisya), theo gio thuyt B-la-mn, c sinh ra t bp i ca Phm Thin, gm nhng thnh phn giu c thuc lp thng lu v trung lu trong x hi. H thng c gi l trng gi, bao gm nhng thng gia, a ch, hng ch, hoc l ch nhn cc xng tiu cng ngh. 4. Giai cp thp nht l Th--la (Sudra), theo gio thuyt B-la-mn, c sinh ra t bn chn ca Phm Thin. y l giai cp ca th thuyn, lao ng, nng dn, binh lnh. Gii ny chim i a s dn chng, nhng cng l gii ngho kh nht trong bn giai cp. H phi lm mi cng vic nng nhc v nguy him m ba giai cp trn khng bao gi phi ng tay ti. Ngoi ra, di bn giai cp trn cn c gii ngoi cp, c gi l Ba-l-a (Pariah) hay Chin--la (Candala). Th--la l giai cp thp nht ri, nhng vn cn c cp; ng ny, Chin--la khng c thuc cp no c. H gm nhng b lc th dn tng b thua trn trong cc cuc xm lng ca ging ngi Arya thu trc. H l lp ngi ngho hn nht, c s phn bi t nht, b p bc tn nhn nht. Lut M N ni rng, Chin--la l loi ngi sinh ra ch lm n l. Bi vy, h phi lm tt c mi cng vic cc nhc, d dy nh chn tru, nui v git sc vt, th co, ht phn, ti t, n my v.v... Cng theo lut y, gii ny b coi l ging ti tin, trc, cho nn h khng c v tnh hay c ng vo ngi hoc ni nng ng chm n nhng ngi cc giai cp trn, nht l Bla-mn v St--l. Nu l phm phi, h c th b nh p tn nhn, thm ch c th b git cht m khng ai bnh vc c. Tt c cc giai cp u c tnh cch cha truyn con ni; ai sinh ra giai cp no th phi chp nhn v yn trong giai cp , khng th thay i tnh trng c!
23

B-la-mn gio phc hng. B-la-mn gio (Brahmanism) l tn gio chnh

thng v c tn ca n- t my ngn nm trc khi c Pht ra i. T th k th 7 tr. TL, nhiu tro lu t tng mi ra i, c khuynh hng chng li tnh cch chnh thng ca B-la-mn gio, nht l t khi c Thch Ca Mu Ni khai sng Pht gio, c s ng h nhit tnh ca nhiu v quc vng anh minh ni ting, v s gio s v tn B-la-mn pht tm qui y Pht gio, th th lc ca B-la-mn gio tr thnh suy yu dn, mt i ch ng ti thng trong x hi n-. Trc nguy c , h dn dn chn chnh li cc gio thuyt, thu thp mt s gio l ca Pht gio v K-na gio (Jaina), cng nhng tp tc, tn ngng ca dn gian. T khong th k th 4 tr. TL, Tn B-la-mn gio c hnh thnh, tc cng gi l n- gio (Hinduism). Cho n th k th 4 TL th dn dn hng thnh; v n th k th 7, th 8 th tr nn cc thnh. Nhiu h phi trit hc thuc n gio trc sau xut hin, trong , su trit h Nhn Minh (Nyayika), Thng Lun (Vaisesika), S Lun (Sankhya), Du Gi (Yoga), Thanh Lun (Purvamimamsa), v Ph-n-a (Vedanta) l c uy th hn c. Cc hc phi ny u c cc bc lun s li lc. H thng t chc cc cuc tranh lun, hoc vit lun thuyt cng khai bi xch Pht gio; tm mi cch trit h uy tn Pht gio trc cng chng. Dn dn cc vua cha cng quay v ng h h, lm cho th lc ca h ngy cng mnh m, gn nh chim li a v ch tn ca h ngy xa.

Bch Trng (720-814): tc Hoi Hi, l v thin s ni ting ca Trung-quc

vo i ng; v ht na i sau cng, ngi c tr ni Bch-trng xin dng thin hc, nn ngi c ngi i gi tn l Bch Trng, hay Bch Trng Hoi Hi. Ngi h Vng (c thuyt ni l h Hunh), qu Trng-lc, Phc-kin. T nh thch i cha. Nm 20 tui xung tc xut gia vi thin s Tu Chiu Ty-sn (Qung-ng); sau , th gii c tc vi lut s Php Triu Hnh-sn (Nam-nhc); ri n cha Ph-tra L-giang (T-xuyn) nghin cu kinh tng. Khong nm 766, nghe thin s M T o Nht (709-788) m o trng hong php ti Nam-khang (Giang-ty), ngi lin n xin nhp chng tu tp thin php. Sau mt thi gian, ngi c M T n chng, truyn cho tm php, tr thnh t k tha. Nm 784, ngi vo ni Bch-trng (huyn Phng-tn, Giang-ty), dng cha Bch-trng, i chn thin phong. Sau khi thin s M T th tch (788), ngi c ton chng cung thnh tha k t nghip, lnh o chng, pht huy thin hc. By gi, cc v thin s ti tr kit xut nh Hong B Hi Vn (?-850), Qui Sn Linh Hu (771-853), Bch Trng Php Chnh, Ty Vin i An, v.v... u vn tp xin lm mn h. Nhn v chng ng o, ngi cho thit lp thin vin vi y php ng, tng ng v.v..., cho sinh hot tng chng c c n np. Ngi li chm chc lut in tiu tha v i tha,

24

son ra php ch p dng trong chn thin mn, gi l Bch Trng Thanh Qui; trong , ngi thit lp cc ch v phng trng, tng ng, php ng, v.v..., v qui nh cc nhim v m chng tng phi m trch nh ha ch (tr tr), ty t (th ta), ng t (tri s), v.v... T trc, cc thin s thng nng ni cc lut vin tu tp. Nay k tha t tng ca T o Nht, ngi thit lp cc thin vin lm ni sinh hot ring bit cho cc thin s v thin sinh. Ngi ch trng, mi ngi u phi lm vic t nui sng, bi vy, ngy no ngi cng lm vic cc nhc, chng khng cho ngi lm vic th ngi nhn n; cho nn trong chn tng lm mi c cu chm ngn Nht nht bt tc, nht nht bt thc. (Mt ngy khng lm, mt ngy khng n.) Ngoi tp Bch trng Thanh Qui do ngi son, nhng li ging dy ca ngi cn c ghi li trong cc tp ng lc, nh Bch Trng Hoi Hi Thin S Ng Yu, Bch Trng Hoi Hi Thin S Ng Lc, Bch Trng Hoi Hi Thin S Qung Lc.

Bi vn Hng Danh Bo Sm: l bi vn sm hi c dng ph bin

trong cc cha vin Trung-quc v Vit-nam, mi thng (m lch) hai ln vo thi kha tng bui ti ngy 14 v ngy 30 (thng , nu thng thiu th ngy 29). y l mt bi vn dng ly sm hi, trong nu ln danh hiu ca 89 c Pht hnh gi l ly. Danh hiu ca 89 c Pht ny c rt ra t cc kinh, tp hp li lm thnh, gm c: 1) Danh hiu 53 c pht u (t Ph Quang Pht cho n Nht Thit Php Thng Mn Vng Pht) c ly ra t Kinh Qun Dc Vng Dc Thng Nh B Tt (cng gi l Kinh Qun Dc Vng Dc Thng B Tt, hoc Kinh Dc Vng Dc Thng), do php s Cng Lng Da X (Kalayasas, 383442) dch vo i Lu-Tng (420-479). 2) Danh hiu 35 c Pht k tip (t Thch Ca Mu Ni Pht cho n Bo Lin Hoa Thin Tr Ta La Th Vng Pht) c ly ra t hi 24 (Hi u Ba Li) ca b Kinh i Bo Tch do php s B Lu Ch (Bodhiruci, 562-727) dch vo i ng (618-907). Hi kinh ny sau li c ngi Bt Khng (705-774) dch thnh mt bn kinh ring, vi tn l Tam Thp Ng Pht Danh L Sm Vn. 3) Danh hiu 1 c Pht cui cng l Php Gii Tng Thn A Di Pht. Danh hiu ny c ly ra t Kinh Dim Khu (tc khoa nghi th thc c hn).

Bn hnh bn ta tam mui: l mt trong 4 loi tam mui do tng Thin Thai
ch lp (Thng ta tam mui, Thng hnh tam mui, Bn hnh bn ta tam mui, v Phi hnh phi ta tam mui). Php tam mui ny do y c vo Kinh i Phng ng La Ni v Kinh Php Hoa m tu tp; c chia lm hai loi: y c vo Kinh i Phng ng La Ni th gi l Phng ng tam mui (xem mc

25

Phng ng Tam Mui), y c (xem mc Php Hoa Tam Mui).

vo Kinh Php Hoa th gi l Php hoa tam mui

Bn a phong quang: cng gi l bn lai din mc

Mc),

(xem mc Bn Lai Din

l thin ng hnh dung thn phn v tm tnh ca chnh mnh.

Bn hu - Tu sinh. Bn hu l ch cho c tnh vn c t v th. Bt lun l

thnh nhn, phm phu, cc loi hu tnh, v tnh, trong bn tnh u c y mun c, khng tng thm thnh nhn, cng khng gim bt chng sinh phm phu. i li vi bn hu l tu sinh, tc l ci c do cng phu tu hnh mi c trong i ny.

Bn lai din mc: l mt thut ng dng trong thin mn, c ngha l mt mi

chn tht m mi ngi xa nay u c sn. Ci mt mi chn tht cng tc l ci mc chng ng cng cc rt ro m hnh gi t c. Khi hnh gi tiu tr sch mi phm tnh, tr tu r sut tnh h vng khng chn tht ca vn php, cng chng ng c ci bn nguyn tm tnh ca chnh mnh, l lc hnh gi thy c bn lai din mc ca chnh mnh. Trong Kinh Php Bo n c ghi li li khai th ca Lc T Tu Nng rng: Khng ngh thin, khng ngh c, chnh ngay lc l bn lai din mc ca thng ta Minh.

Bn tham: l s tham cu ca chnh mnh (thut ng Thin hc). Khi hnh gi

dt sch mi phin no che lp, thy r tht tng ca vn php, chng ng c ci bn lai din mc ca mnh, thut ng Thin hc gi l ph bn tham cng tc l thy tnh (kin tnh).

Bng Un (?-808): l mt v c s pht t ni ting vo i ng (Trung-quc).

ng ngi t Hnh-dng, tnh H-nam, thuc dng di Nho gia. Nm 785 ng tham yt thin s Thch u Hi Thin (700-790), c khai ng. ng li hm m ci phong thi ca thin s an H Thin Nhin (739-824), cho nn kt lm bn trn i. Ngoi ra, ng cng thng ti lui m o vi ch v thin s thc c ng thi nh Dc Sn Duy Nghim (751-834), i Mai Php Thng (752839), Ngng Sn Tu Tch (807-883), v.v... Mt ngy n, ha thng Thch u hi ng: T ngy ng gp lo tng n nay, hng ngy lm vic g? ng tr li: Nu hi cng vic hng ngy th khng c ch m ming. Ri ng trnh bi k, c hai cu cht rng: Thn thng diu dng, gnh nc lm ci. Ha thng chun nhn bi k; li hi: ng mun xut gia, hay vn ti gia? ng tha: Xin theo ci con thch. Ri khng xut gia, c gi thn phn ti gia sut i. Sau ng n Giang-ty tham l thin s M T o Nht ((709-788), hi rng:
26

Ngi khng lm bn vi vn php l ngi g? Thin s p: i khi no ng hp mt ming ht nc sng Ty-giang, ta s ni. T cu ni , ng nm c ch, n ng huyn c; bn xin li hai nm tu hc. Khong nin hiu Nguyn-ha (806-820), ng du hnh v phng Bc, thy phong th vng Tngdng thch hp, bn em ht ca ci cht ln thuyn, nhn chm ht xung sng; ri cng v con cy rung chn ni Lc-mn, sng cuc i m bc. Ngi i nghe ting, tm n ng hi o ngy mt ng. c nghe nhng i p gia ng vi mi ngi, v con ng cng c ng o. Sau khi ng tch, mi ngi u xng ng l v i c s t Tng-dng, hay thin gi ti gia, hoc Duy Ma ng-. Ngi bn ca ng lm tit s Vu-in, em nhng li ni ca ng, chp thnh quyn Bng C S Ng Lc, rt c chn thin mn coi trng; cc sch thin hc nh T ng Tp, Tng Cnh Lc, Cnh c Truyn ng Lc, v.v... u c dn chng. Sch T ng Tp ghi rng: Trong lc sp tch, Bng Un bo con gi l Linh Chiu, ra ngoi sn xem tri sm ti. C ra xem ri vo tha rng: Tri ang gia tra, nhng ang c nht thc. ng lin bc ra khi phng xem. V ngay lp tc, Linh Chiu ngi vo ch ngi ca ng, chp tay m ha. ng tr vo thy th, ci ni: Con b tht qu qut! Ri ng quyt nh di li by ngy sau, khi lo xong tang l cho con gi, ng mi th tch.

Bnh xe php (php lun): tc l Pht php. Ci bnh xe (lun) c dng

th d cho Pht php, v n mang nhiu ngha: 1) n- vo thi c i dng ch bnh xe (cakra) ch cho loi chin xa dng trn chin trng. Chin xa c th cn qut, y lui qun ch; Pht php cng vy, c th gip chng sinh dit tr v minh phin no, t c an lc gii thot. 2) Bnh xe l mt vng trn y n, khng c ch no khuyt; Pht php cng vy, gio php do Pht ch dy tht trn y, trn vn, khng c bt c mt k h, mt khuyt im no. 3) Trch v ca bnh xe l di chuyn khng ngng; Pht php cng vy, nhng li Pht dy khng bao gi nm bt ng mt ngi no hay ng yn mt ni chn no, nh th m gip ch c cho tt c chng sinh mi thi v mi ch. c Pht hong dng gio php ca Ngi chuyn m khai ng cho chng sinh th gi l chuyn php lun. Sau khi thnh o, Ngi n vn Lc-d, tuyn ni gio php T khai ng cho nm v t kheo nhm Kiu Trn Nh, l ln chuyn php lun u tin ca Ngi th gian. Sau , cc kinh in i tha cho rng, khi Pht ni cc gio l v tnh khng (Bt Nh) l chuyn php lun ln th hai; v n lc Pht ni cc gio l trung o l chuyn php lun ln th ba. l ba ln chuyn bnh xe php, thut ng Pht hc gi l tam chuyn php lun. C thuyt ch trng rng, gio php do Pht ni, c chia lm ba giai on: 1) Trc tin, lin sau khi thnh o, c Pht trc tip ni cho cc v i B-tt v gio thuyt cn bn ca cnh gii gic ng, m in hnh l gio ngha nht tha hm cha trong Kinh Hoa Nghim; gi l cn bn php lun. 2) Nhng phn
27

nhiu chng sinh cn tnh m n, khng th no lnh hi c loi gio l nht tha y, cho nn c Pht, sau phi b ra gn bn mi nm, em gio php cn bn phn chia thnh nhiu loi gio php phng tin, lp ra ba tha ph hp vi nhiu cn tnh khc nhau ca chng sinh; gi l chi mt php lun. 3) Khi s ngi gic ng ng, tr tu ca mi ngi pht trin cao , trc khi hon tt s nghip sinh, c Pht em gio php phng tin ca ba tha qui kt tr v gio php cn bn, in hnh l gio php nht tha hm cha trong cc kinh Php Hoa, Nit Bn; gi l nhip mt qui bn php lun. Ba giai on thuyt gio nh trn ca Pht c gi l tam chuyn php lun. Nhng, c v truyn thng hn c l thuyt ni rng, thut ng tam chuyn php lun l ch ngay cho ln u tin Pht ni php T ti vn Lc-d. V Pht ni php y lin tip ba ln vi ba ch khc nhau, cho nn gi l tam chuyn php lun. u tin l th chuyn (trnh by cho thy), Pht bo nm v t kheo: y l s kh; y l nguyn nhn ca s kh; y l o qu an lc gii thot; y l con ng a n o qu an lc gii thot. Tip theo l khuyn chuyn (khuyn bo tu tp), Ngi khuyn dy: y l s kh, qu v nn bit r; y l nguyn nhn ca s kh, qu v nn dt tr; y l o qu an lc gii thot, qu v nn chng ng; y l con ng a n o qu an lc gii thot, qu v nn tu tp. Sau cng l chng chuyn (chng minh gy tin tng), Ngi xc nh: y l s kh, Nh Lai bit; y l nguyn nhn ca s kh, Nh Lai on dit; y l o qu an lc gii thot, Nh Lai chng ng; y l con ng a n o qu an lc gii thot, Nh Lai tu tp.

Bo-s: l ch qu bu, l t c dng trong Kinh Php Hoa, v d cho cnh

gii nit bn rt ro.

Bo lu. T Hn ng bo lu cng ni l bo h, ngha l dng nc mnh,

nh dng sng vo ma lt. Trong thut ng Pht hc, n c dng d cho phin no, hay ni r hn, n l mt tn khc ca phin no. Bo lu c sc cun tri ngi ta, sc vt, nh ca; phin no cng vy, c sc ph hoi, lm tiu mt tt c c lnh ca chng sinh.

Bt: hay bt-a-la (patra), tc l bnh bt, l mt trong su vt ty thn ca t

kheo, dng ng thc n. Ting Phn bt-a-la, Hn dch l ng kh, hoc ng lng kh, c ngha l, v c ba phng din nguyn liu ( lm bt), mu sc v dung lng, u ng hp vi php tc ch nh.

Bt Nh (Prajna, 734-?). Ngi l ngi nc K-tn pha Bc n-, 7 tui

xut gia, 20 tui th i gii, 23 tui n min Trung-n, vo hc vin Na-lan-,

28

theo hc vi ba v i lun s thi by gi l Tr H, Tn Hu v Tr Hu, thng hiu cc mn Du Gi, Duy Thc, Ng Minh, v.v... Sau , ngi xung thuyn chu du khp cc nc vng bin Nam-hi. Nm 781 (i vua ng c-tng, 780805) ngi n Qung-chu, ri ln kinh Trng-an; nm 788 khi s dch kinh in Mt gio. Nm 790 ngi vng chiu i s sang nc Ca-thp-di-la. Sau khng bao lu, ngi c vua ban hiu Bt Nh tam tng cng o c sa ta; ri li tip tc cng vic dch kinh. Ngi vin tch ti Lc-dng, nhng khng r nm no. Dch phm ca ngi gm c: i Tha L Th Lc Ba La Mt a Kinh, Bt Nh Ba La Mt a Tm Kinh, T Thp Hoa Nghim Kinh, i Tha Bn Sinh Tm a Qun Kinh, Th H Quc Gii Ch La Ni Kinh.

Bt Nh Lu Chi (Prajnaruci): cng gi l C m Bt Nh Lu Chi (dch ra

Hn ng l Tr Hi), h C-m, qu thnh Ba-la-ni, min Trung n-; nguyn thuc dng B-la-mn, nhng rt tinh thng Pht php. Ngi n Lc-dng vo nm 516, di triu vua Hiu-minh ca nc Bc-Ngy (386-534). V sau ngi theo Hiu-tnh ca nh ng-Ngy (534-551) di n t Nghip. Ti y, t nm 538-543, ngi cng vi hai ngi m Diu v B Lu Chi, cng dch nhiu kinh lun nh Chnh Php Nim X Kinh, Hin Trung Lun, v.v... c thy 14 b, gm 815 quyn. Cuc i ca ngi sau th no, khng thy c ti liu no ghi chp.

Bc-Chu (557-581): l vng triu cui cng ca thi i Bc-triu (386-581).

Nm 557, con trai ca V-vn Thi (507-556) l V-vn Gic (542-557), ng nhim chc t tng nh Ty-Ngy, ph b nh Ty-Ngy, t ln ngi , i quc hiu l Chu, s gi l nh Bc-Chu; ko di 25 nm, n nm 581 i vua Tnh (579-581) th b nh Ty tiu dit. Trong vng triu Bc-Chu ny, c vua V (561-578), v nghe li dm sim ca o s Trng Tn, ra lnh bch hi Pht gio.

Bc-Lng (397-439): l mt trong 16 nc ca nm tc H di vng triu

ng-Tn. Nguyn, trong triu nh nh Hu-Lng (386-403) c hai v thng th l on Nghip (ngi Hn) v Th-c La Cu (ngi tc Hung-n). Nm 397, La Cu b git, ngi chu l Th-c Mng Tn (368-433) khi binh lm phn, tn on Nghip (by gi l thi th qun Kin-khang thuc nc HuLng) ln lm Lng vng, ng Trng-dch (nay thuc tnh Cam-tc), s gi l nh Bc-Lng. Nm 401, Mng Tn li git on Nghip, t lp lm vua Bc-Lng, xng l H-ty vng. Nm 421, Mng Tn em qun dit nc Ty-Lng, chim c ton b Lng-chu. Nhng n nm 439 th Bc-Lng b

29

Bc-Ngy tiu dit. Bc-Lng l mt trong vi nc cui cng ca thi i ng-Tn lit-quc (hay Ng-H thp-lc-quc).

Bc-Ngy (386-534): l vng triu u tin ca thi i Bc-triu (386-581).

Nc Bc-Ngy nm pha Bc tnh Sn-ty ngy nay, do h Thc-bt (thuc tc Tin-ti) dng lp. Nguyn t cui thi ng-Hn, b tc Thc-bt t vng sa mc pha Bc di c xung phng Nam, v nh c ti huyn Thnh-lc (nay l huyn Ha-lm-cch-nh, tnh Ni-mng, pha Bc Trung-quc). Nm 315 (di triu vua Mn ca thi i Ty-Tn), Thc-bt Y L c phong i vng, v kin lp nc i. Nm 338, Thc-bt Thp Dc Kin (318-376) thit lp triu nh nc i, t quan chc, ch nh php lut, ng ti cung Thnh-lc, thuc huyn Vn-trung (nay l qun Thc-khc-thc pha Ty-Nam thnh ph H-ha-hoc v pha Ty-Bc huyn Ha-lm-cch-nh, tnh Ni-mng); v xy thnh Thnh-lc a im huyn Thnh-lc c. Nm 386, chu ca Thp Dc Kin l Thc-bt Khu (386-409), li t xng l i vng, thit lp chnh quyn a phng, ng ti thnh Thnh-lc (huyn Ha-lm-cch-nh), cng t tn nc l i, nhng ch vi thng sau li i thnh Ngy, s gi l nh Bc-Ngy. Nm 395, Thc-bt Khu nh bi qun Hu-Yn pha Tam-hp (nay l vng t pha Bc huyn i-ng, tnh Sn-ty), ri tin chim lun cc huyn vng TyBc tnh H-bc. Nm 398, Thc-bt Khu li di n Bnh-thnh (nay l huyn i-ng, tnh Sn-ty); sang nm sau t xng , sa sang triu chnh, pht trin Bc-Ngy thnh mt i quc ph cng. Nm 424, khi Thc-bt o ln ngi th 16 nc ca Ng-H ch cn li 4 nc l Bc-Yn, Bc-Lng, H v Ty-Tn; nhng n nm 431 th Ty-Tn b H tiu dit, v lin theo th H li b Th-dc-hn tiu dit. Nm 436 Bc-Ngy dit Bc-Yn; nm 440 li dit lun Bc-Lng. Th l Bc-Ngy, di thi Thi-v (Thc-bt o, 424-452) thng nht ton vng lnh th Giang-bc, kt thc thi i Mi-su-nc Ng-H. Nm 494, Ngy Hiu-vn li thin n thnh Lc-dng (tc Lc-dng th, tnh Hnam ngy nay), ri i h Thc-bt thnh h Nguyn; cho nn t , Bc-Ngy cng c gi l Nguyn-Ngy. Cui i Bc-Ngy, chnh quyn suy yu, binh bin xy ra khp ni; cho n nm 534 th Bc-Ngy b chia thnh ng-Ngy v Ty-Ngy. ng-Ngy ng ti thnh Nghip ( pha Ty Nam huyn Lmchng, tnh H-bc ngy nay), ko di ti nm 550 th b nh Bc-T dit (xem mc ng-Ngy). Ty-Ngy c kin lp vo nm 535, ng ti Trng-an, ko di n ht nm 556 th b nh Bc-Chu tiu dit.

Bc-Ngy Thi-v (408-452): tc l vua i th ba ca nh Bc-Ngy (386534) thuc thi i Nam-Bc-triu (420-589). ng tn l Thc-bt o, tc ngi

30

Tin-ti, c hng ti i lc, gii dng binh. Sau khi ln ngi, ng ui c ging ngi Nhu-nhin ra khi b ci, thn tnh t ai ca ging Hung-n, tiu dit cc tiu quc Bc-Yn, Ty-Lng v Ty-H, thng nht trn vng Giangbc, chia hai lnh th Trung-quc, m ra thi i Bc-triu, i lp vi Nam-triu. Lc mi ln ngi, ng k tha chnh sch i vi Pht gio ca hai vua Thi-t (o-v Thc-bt Khu, 386-409) v Thi-tng (Minh-nguyn Thc-bt T, 409-423), sng tn Pht php, knh l sa mn. ng cng thnh i s Huyn Cao (402-444) lm thy ca thi t Thc-bt Hong. Nhng t tng Thi Ho (?-450) li l tn o gio, kt ng vi o s Khu Khim Chi (365-448), thng dm pha, ni xu Pht gio trc mt vua, lm cho vua cng thy xiu lng, nghi ng Pht gio, chuyn sang tin o gio. Va lc , Hnh-thnh (tnh Thim-ty) c Ci Ng dy binh lm phn, nh vua ch thn cm binh i nh gip. Khi ti thnh Trng-an, vua vo mt ngi cha, pht hin trong nh x c cha cung tn v binh kh rt nhiu; lng sinh nghi tng chng mu phn, lin ni cn thnh n, h lnh git sch tng chng trong cha. Thi Ho tha c hi qu bu ny, lin sc sim, khin vua li h lnh tn st ht tng chng, t ht kinh tng trong thnh Trng-an. Ri nm 444 nh vua li h chiu, t vng cng cho n thng dn, khng ai c dung dng sa mn; ai thy c sa mn ln trn, phi bt em np; nu ai tri lnh s b git c h. Thi t Thc-bt Hong vn ht lng sng knh Pht gio, i ba ln dng biu can gin vua, nhng u khng hiu qu. Thi Ho thy thi t vn knh trng s Huyn Cao, s sau ny khi thi t ln ngi th mnh s b bt li, bn dm pha vi vua, mt ngh em thi t giam vo ngc ri m thm git i; v bt s Huyn Cao em treo c gc pha ng kinh thnh. Hai nm sau (nm 446) Thi-v li h chiu tiu dit Pht gio trong khp lnh th Bc-Ngy. Theo lnh ny, tt c cha thp u b ph sp hoc bin ci lm t dinh cho cc quan cng khanh; tt c kinh tng phi b t; tt c tng ni, bt lun gi tr, u phi hon tc hoc phi b chn sng. Mc d vy, nhng li can gin ca thi t Hong trc y, tuy khng c hiu qu g, nhng gi y cng lm cho vua chm tr trong vic ban chiu th; trong khi , cng nh lc trc thi t mt sai ngi i thng tin cho chng tng xa gn c bit, nn rt ng tng chng kp thi n trn trong rng su, hoc chy sang nc khc, v kinh tng cng bo vt ca Pht gio cng c giu ct rt nhiu; ch c cha thp l khng th gi c. y l k php nn u tin ca Pht gio Trung-quc, m sch s gi l Thi-v php nn; v cng l mt trong bn k php nn ca Pht gio Trung-quc, m sch s thng gi l tam V nht Tng php nn. Mt nm sau (nm 447), mt hm bng nhin hong cung b st nh, khu ni in b sp, Thi-v b thng sut cht. n nm 450, nh vua li mc bnh truyn nhim, triu thn xm x rng, l do Thi Ho dit Pht m ra. Bnh ko di n nm 452 th Thi-v cht (sch Pht T Thng K ni, nh
31

vua b quan thng th Tng i m st cht ti cung Vnh-an), th 45 tui, ngi 28 nm. Ni thm v thi t Thc-bt Hong (?-444), trong khi c triu nh Thi-v trit thi hnh chnh sch tiu dit Pht gio, th mt mnh ng dng mnh ng ln chng li chnh sch . ng mt lng v o Php m nh tri mnh vua cha, cui cng b bc t trong lao ngc! Trc khi b git, ng cng kho lo dng mi phng tin kh d cu mng sng ca bao nhiu tng chng, cng nh bo ton c nhiu kinh tng v bo vt ca Pht gio. ng tht xng ng cho hng hu bi chng ta knh ngng v tn vinh l mt bc Thnh T o.

Bc-Ngy Vn-thnh (452-465): tc Thc-bt Du, chu ca Thi-v .

Sau khi Thi-v cht (nm 452), v thi t Thc-bt Hong b git t 8 nm trc, nn Nam-an vng (Thc-bt D, em ca thi t Hong) ln ni ngi; nhng ch c my thng th Nam-an vng cng cht, con l Thc-bt Du ln ni ngi, tc Vn-thnh . Sau khi ln ngi, ng lin ban chiu phc hng Pht gio, ra lnh cho mi qun huyn u xy cha mi, mi sa mn S Hin (ngi nc K-tn) nhim chc tng thng thng lnh tng on ton quc; chc tng thng bt u c t (trc , u thi Bc-Ngy gi l sa mn thng hay o nhn thng; v trc na, thi Diu Hng [393-416], gi l tng chnh), l chc tng quan u tin trong lch s Pht gio Trung-quc. Sau khi ngi S Hin vin tch, Vn-thnh li mi i s m Diu (?-?) nhim chc sa mn thng (cng gi l thng). Nh vua cho lp cha Chiu-huyn ngay trong hong cung cho ngi sa mn thng , v vy, ngi m Diu cng c ngi ng thi gi l Chiu-huyn sa mn thng. Pht gio b tiu iu di triu Thi-v , gi y, ni tip cng vic ca v tin nhim l S Hin, ngi ra sc tu sa, chn chnh, xy dng li t h tng c s. Nh m Pht gio di thi Vn-thnh dn dn hng thnh nh xa. Nh vua rt knh trng v xin th ngi lm thy. Theo li thnh cu ca ngi m Diu, nh vua cho khai tc thch ng Vn-cng ni V-chu (huyn ing, tnh Sn-ty) sm hi ti li cho tin . Nh vua cng cho xy thp cao 7 tng cha Vnh-ninh, c mt tng Pht Thch Ca ng, th cha Thincung; tng ny phi dng ti 10 vn cn ng v 600 cn vng rng c. Ni chung, do lng nhit thnh v o ca vua, Pht gio di triu i Vn-thnh chng nhng c phc hng trn vn, m cn c sc thi sng r hn xa.

Bc-T (550-577): l mt vng triu trong thi i Bc-triu (386-581). Nm

550, Cao Dng ph b vua Hiu-tnh ca nh ng-Ngy (xem mc ngNgy), t xng , lp nn nc T, s gi l nh Bc-T, truyn ni c 7 i

32

vua, ko di 28 nm th b nh Bc-Chu tiu dit. Di vng triu Bc-T, o Pht rt c thnh hnh.

Bc Hin. Ngi pht tm tu hnh, bit b c lm lnh, gn gi gii lut, tu 10

nghip lnh, nhng cha dt ht kin t hoc, cha bc vo dng thnh, th gi l hin. Vy, bc hin l cc hnh gi vt khi thn phn phm phu, nhng cha ln c a v thnh nhn.

Bt bin ty duyn - Ty duyn bt bin. T tnh vin thnh tht ca vn

php (xem mc Y Tha Khi) cng c gi l php tnh hay chn nh. Chn nh chnh l thc th ca vn php, n khng sinh khng dit, v vi thng tr, cho nn gi n l bt bin (khng bao gi bin i). l v mt bn th, nhng v mt ng dng th n li ty theo cc duyn m khi ng, lm hin hin ra vn php thin hnh vn trng khp trong v tr, cho nn gi n l ty duyn. l hai mt m cng l hai ngha ca php tnh hay chn nh: bt bin th v vi, khng sinh dit; ty duyn th hu vi, sinh dit. Cho nn thut ng Pht hc ni bn cht ca vn php l bt bin ty duyn. i li, khi ni ty duyn bt bin th c ngha l vn php tuy do nhn duyn sinh khi, nhng thc th ca chng vn l thng hng, bt bin.

Bt nh a php: l thut ng Lun Cu X dng ch cho 8 loi tm s khng

thuc thin, khng thuc c, nhng ty lc, ty trng hp m chng c th l thin, l c, hoc l v k, nn gi l bt nh: 1) tm: suy t, tm hiu phn d thy ca s l; 2) t: suy t, nghin cu, phn tch hiu r phn su sc ca s l; 3) thy min: ng; 4) tc (tc l hi): hi hn v nhng vic mnh lm; 5) tham: thy g va th mun chim ot; 6) sn: i trc vic khng va th ni gin; 7) mn: t cao, kiu ngo; 8) nghi: ng vc, do d.

Bt-hoi-tng. Gi s c gp c duyn th cng khng b thi lui, gi l Bthoi-tng. Theo tng Thnh Tht, y l a v th 24 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha.

Bt Khng (705-774): tc ngi Bt Khng Kim Cng (Amoghavajra), v t ph

php th 6 ca Mt gio. Ngi l ngi nc S-t (Tch-lan), t cht thng minh, thu nh theo ch i n cc nc vng bin Nam-hi. Nm 14 tui, lc ngi ang ti Java (hn o ni t th Jakarta ca Nam-dng ngy nay) th gp ngi Kim Cng Tr t Tch-lan ti, lin knh m, xin xut gia lm t, hc t mu ting Phn v tr tng kinh ting Phn. Nm 720 ngi theo thy n Lcdng. (C thuyt ni, ngi l con trong mt gia nh B-la-mn Bc n-, m
33

ci t nh, theo ch n Thi-nguyn, sau xut gia lm t ngi Kim Cng Tr.) Nm 20 tui ngi th gii c tc ti cha Qung-phc Lc-dng. Ngi l ngi thng tu tt bc, trong 20 nm tri hc o, va hc vi ngi Kim Cng Tr li va hc vi ngi Thin V y, ngi hon ton nm vng b ngha Mt gio. Sau khi ngi Kim Cng Tr vin tch (nm 741), tun di mnh ca thy, ngi cng vi vi v t nh Hm Quang, Tu Bin v.v... theo ng thy tr v Tchlan. Ti y ngi c a-x-l Ph Hin (c thuyt ni l a-x-l Long Tr) truyn cho Ch Tn mt n v cc kinh lun Mt gio hn mt trm b. Sau ngi sang n-, i khp cc ni tham vn cc bc i hc gi Mt gio ng thi, cng su tm rt nhiu kinh in Mt gio. Nm 746 ngi tr li kinh Trng-an vi s kinh in Mt gio s, ri chuyn vic dch kinh. My ln lp n cu ma linh nghim, c vua ng Huyn-tng (712-756) knh trng, ban hiu l Tr Tng, cng ban cho o c sa ta, v cng vinh diu. Khi An Lc Sn (?-757) khi lon (nm 755), ngi tr ti cha i-hng-thin trong kinh thnh Trng-an, thng hnh l tiu tr tai ha. By gi Trng-an mt vo tay gic lon, vua Huyn-tng (712-756) lnh n ti Thnh- (T-xuyn), vua Tc-tng (756-762) ln ngi ti Linh-v (xa thuc tnh Thim-ty, nay l khu t tr Ninh-h ca Hi tc). Tuy ngi trong vng kim sot ca gic lon, nhng vn cho ngi b mt a th cho vua Tc-tng khuyn nh vua trong mi hnh ng hng ngy; nh vua cng thng cho s gi lin lc vi ngi cu hc Pht php. Nm 757 triu nh dp yn gic lon, vua Tc-tng tr v Trng-an, vn ly l quc s i trng ngi. Vua i-tng, sau khi ln ngi (nm 762), c cch tin chc cho ngi lm th Hng-l khanh (quan khanh Hng-l khng chnh thc), gia hiu cho ngi l i Qung Tr tam tng. Ngi lin m o trng Mt gio Ng-i sn, Thi-nguyn, trin khai hot ng truyn b Mt gio. Nm 771 ngi dng biu xin cho nhp vo i Tng tt c 77 b kinh (gm 101 quyn) m ngi dch t trc n gi. Nm 774, bit gi n, ngi dng biu t bit vua, tng vua nm b chy v linh kim cng (biu tng hnh l ca cc tu s Mt gio), ri vin tch, th th 70 tui. Vua truy tng chc t khng, thy hiu l i Bin Chnh, xy thp ti cha i-hng-thin. Ngi cng vi ba i s Cu Ma La Thp, Chn v Huyn Trang, tng c ngi i xng l bn nh dch kinh li lc nht. Ngi cng cng vi hai i s Thin V y v Kim Cng Tr, c xng l ba v B-tt thi Khai-nguyn.

Bt liu ngha: l mt thut ng Pht hc dng ch cho loi gio l phng

tin, khng rt ro, dnh cho ngi hc Pht c cn tnh thp km.
Ngha.) (Xem mc Liu

34

Bt mui nhn qu, hay Bt lc bt mui, hay Bch Trng d h: l

mt cng n thin, ni ln ci l hin nhin ca lut nhn qu. Chuyn chp rng: Khi T Bch Trng (720-814) thng ng ging dy chng, thng c mt ng gi theo chng nghe php. Khi i chng vn tp th c ng; khi i chng gii tn th khng thy ng u. Nhng mt hm, sau thi ging, i chng ra khi ging ng, ng vn li. T hi: Ngi ng l ai? ng tha: T thi c Pht Ca Dip, con tng ni ny. Lc c mt ngi hi rng: Ngi tu hnh cn ri vo vng nhn qu chng? Con p: Khng ri vo nhn qu (bt lc nhn qu). Do cu tr li m con b a lm thn con chn, nm trm i! Nay xin Ha Thng sa li cu ni cho con hiu r. T ni: Khng ngu mui nhn qu. (Bt mui nhn qu.) ng gi nghe cu ni ca T lin t ng. Trong cu chuyn trn, ng gi trong qu kh ni khng ri vo nhn qu, tc l ph nhn nhn qu i vi ngi tu hnh, cho rng tu hnh th thot ra khi lut nhn qu, phm ti vng ngn, phi a lm bng sinh. Thc ra, trong khp ci tri t, khng c bt c hin tng no m khng b lut nhn qu chi phi. l s hin nhin. D l ngi tu hnh, d l lc phm t thnh, u sinh hot trong qui lut nhn qu. Phi thy r iu . Cu ni ca T Bch Trng: Bt mui nhn qu, l t khng nh v l nhn qu, tri ngc hn vi cu ni Bt lc nhn qu trn kia ca lo ng. nm trm i lm thn chn, ng gi vn m mui v l nhn qu, nay mi c T khai th, bn tnh ng, thot kip bng sinh.

Bt thi. Trong thut ng Pht hc, ch thi c ngha l a lc tr li vo cc

ng c, hoc thi lui xung hng nh tha (Thanh-vn v Duyn-gic); tc l, a v B-tt chng c, v nhng php ng c, u b mt i. Tri li, trong qu trnh tu hnh Pht o, do cng c chng ng m tin ln mi cho n khi thnh Pht, khng cn b tht li tr li, gi l bt thi. C ba phng din khng thi lui (tam bt thi): 1) a v khng thi lui (v bt thi): tu chng c a v no th tr a v m tin ln na, ch khng b thi lui. 2) Hnh khng thi lui (hnh bt thi): Cc cng hnh tu tp th c gi mi tip tc tu tp, khng b mt. 3) Chnh nim khng thi lui (nim bt thi): Thng xuyn sng trong chnh nim, khng bao gi cn b lc vo s lng qun. V d, tng Php Tng ch trng: Khi tri qua hng vn kip tu nhn, n c a v Mi-tr th khng cn b a lc tr li vo vng sinh t y c nghip, l v bt thi; khi ln c bc S-a th hnh li tha tr nn kin c, khng cn b tht li hay mt mt, l hnh bt thi; t Bt-a tr ln, chnh nim nh ha nhp vo bin chn nh, d trong nh hay ngoi nh, vn hng thng t ti, l nim bt thi. Ngoi ra, tng Tnh cn ch trng, khi

35

hnh gi c vng sinh v Tnh- th t s tu tin mi cho n khi thnh Pht, khng cn b a lc tr li, gi l x bt thi.

Bt-thi-tng. Nhng cng c c c khng bao gi b mt, gi l Btthi-tng. Theo tng Thnh Tht, y l a v cui cng (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha tc giai on rt ro ca thnh qu A-la-hn.

Bt tnh: ngha l khng sch s. Trong Pht hc, t bt tnh l mt thut ng

quan trng lun lun c cnh tnh ngi tu hnh. Trong Pht hc, n t c dng vi ngha thng thng, nh khi ni o qun khng sch, chn tay y bn t, thc n hi hm, v.v...; nhng n thng c dng ch r nhng th khng sch s cha ng trong c th, m ngi tu tp thin qun phi qun st i tr lng tham dc. Trong ngha su xa hn, t bt tnh c dng ch cho tt c nhng ngh, li ni v hnh ng xu c, ti li, khng ng vi chnh php. Suy ngh mt k hoch la bp ngi, l mt ngh bt tnh. Mt mn n do git hi, ginh git, hay n cp m c, l mn n bt tnh. Dm dc l hnh ng bt tnh, v l cn nguyn ca sinh t lun hi. Ni li thu dt, m thc gy xo trn, chia r trong gia nh ngi khc, l li ni bt tnh. Sng xa hoa kiu ngo trn s au kh ca bao nhiu ngi khc, l i sng bt tnh. Thm ch, ngi tu hnh, d l kht thc nui mng sng, nhng trong khi i kht thc, ch lo cho s no ca chnh bn thn mnh m khng ngh ti s no ca ngi khc, th thc n cng tr thnh thc n bt tnh. Mt khc, thuyt php m ch v li dng cho bn thn, th cng b coi l thuyt php bt tnh!

Bt tng ng hnh: tc l Tm bt tng ng hnh php (citta-viprayuktasamskara), l nhng php hu vi (cho nn ni l hnh) khng thuc vo tm, cng khng thuc vo sc, v khng tng ng vi tm (cho nn ni l tm bt tng ng). l nhng php nh: mng sng, sinh, tr, lo, v thng, v.v... Hu B ni: ngoi sc, tm v tm s, cn c nhng tht php khng cng vi tm tng ng; th ca chng l php hu vi, c hm nhip trong hnh un (mt trong nm un), cho nn gi l tm bt tng ng hnh. V s lng ca tm bt tng ng hnh, rt nhiu thuyt khc nhau, tu trung, hai thuyt c ch nhiu nht l ca Hu B v tng Php Tng; theo , Hu B (ni chung l tiu tha) phn tch c 14 php, cn tng Php Tng (ni chung l i tha) th phn tch c 24 php.

By ln bo mng (truyn thuyt Trung-quc). Hng-chu c ngi h

Can, c con gi biu cho mi con ln. ng nui chng trong mt ci lu, lu

36

ngy qun mt. Mt m ng mng thy c mi ngi mc o vng, i m nhn, qu trc ng m xin tha mng. Tnh dy, ng mi thy bi on gim. Thy bi ni: Trong nh chc chn c loi sinh vt no mong c th ra. ng tm khp nh, th ra, c mt ci lu cha my con ln rt ln; m th ng l mi con. ng tht kinh, lp tc em i th.

Bnh hnh: l mt trong nm hnh ca hng B-tt. B-tt dng tm t bi ln

ln trong cc loi chng sinh, th hin c phin no ng nh h, bnh tt kh au ng nh h, l bnh hnh.

Bnh thin (thin bnh). Ngi tu thin, nu khng nm vng v hnh tr nhng
phng php ng n, chn chnh, chc chn s mc phi nhiu loi bnh tt v thn (c th suy yu, au u, hoa mt, v.v...) cng nh v tm (tinh thn ri lon, nhiu o nh, ma cnh, v.v...)

Bch-chi Pht: l qu v chng c ca Duyn-gic tha. Bch-chi Pht l

ting dch m t Phn ng Pratyeka-buddha, dch ra Hn ng l Duyn-gic, hay c-gic; ch cho nhng v khng c o s hng dn, m mt mnh t gic, t ng t thnh qu v thnh nhn. Hnh gi sinh trong i khng c Pht ti th, Pht php dit mt, nhng do nhn duyn tu tp i trc, khng theo hc ai, t pht sinh tr tu m ng o, l bc c-gic. Hnh gi sinh trong i khng c Pht ti th, Pht php dit mt, khng theo hc ai, t mnh c tr tu, cm nhn tnh v thng, hoi dit ca th gian, thch ni tch tnh, qun st thu r o l mi hai nhn duyn m ng o, l bc Duyn-gic. Lun Cu X phn ra hai loi c-gic: Hnh gi tng tu theo Thanh-vn tha, chng ba qu v D-lu, Nht-lai, Bt-hon, ri tm ri xa Pht, mt mnh t tu t ng t qu v A-la-hn, gi l B-hnh c-gic. Hnh gi ch mt mnh, t tu tp, tri qua mt trm i kip, tch t cng c, cui cng c gic ng, gi l Lngic c-gic. Lun i Tr li ni: Hnh gi sinh trong i khng c Pht xut hin, hoc Pht php dit, nhng do nhn duyn i trc, t pht tr tu, khng theo ai hc, do thy c mt t nhn duyn nh hoa ri l rng m tr v lu pht sinh, dt sch kit s, chng qu Bch-chi Pht, gi l Duyn-gic Bchchi Pht. Hnh gi vn chng qu D-lu, th sinh by ln trong nhn gian, nhng ln cht ny li khng gp Pht xut hin, hoc Pht php dit, bn t tu t chng ng, gi l Tiu Bch-chi Pht; hoc hnh gi tng tu tp tri qua trm kip, tch t cng c, tng trng tr tu, chng ng thnh qu, gi l i Bch-chi Pht; c Tiu v i Bch-chi Pht, gi chung l c-gic Bch-chi Pht.

37

Bin kin. Kin chp c hai loi: C chp cho rng, con ngi sau khi cht l
on dit hn, khng c i sau, gi l on kin hay v kin. C chp cho rng, thn tm ca con ngi thng cn vnh vin, ngi cht ri li lm ngi, khng c gin on, gi l thng kin hay hu kin. Hai loi kin chp thng v on hay hu v v ny lun lun l hai cc oan, ng hai bn b, khng hp vi trung o, cho nn gi l bin kin.

Bin d thc. Chng t ca tt c cc php hun tp thnh thc, t lc l nhn

dn d bin i khc i thnh qu, cho nn ni l bin d thc.

Bin dch sinh t: cng gi l bt t ngh bin dch sinh t. Cc bc

thnh trong tam tha on tr kin t hoc, thot khi phn on sinh t (xem mc Phn on Sinh T), nhng v kt qu ca vic tu o, nhng t tng m lm ch tiu dit dn dn, vic chng ng th tng trng dn dn, s chuyn i gia m v ng ny mi thi k khng ging nhau, trong , t thi k trc chuyn nhp vo thi k sau tht ging nh mt ln sinh t, n bin ha thn diu kh lng, khng th ngh bn, gi l bt t ngh bin dch sinh t, ni tt l bin dch sinh t.

Bin k: l mt thut ng Duy Thc Hc. Ch bin ngha l cng khp; ch

k ngha l ngi phm phu em vng tm ca mnh m suy xt, tnh ton, phn bit, o lng vn php trong th gian. Trong Thnh Duy Thc Lun Thut K c nh ngha: K l mt tn khc ca tm phn bit. Vng tm phn bit ny tc dng trm khp vn php trong v tr, gi l bin k.

Bin k s chp: l mt trong 3 t tnh ca vn php, do tng Duy Thc thnh

lp. S chp tc l b sai lm do bi nhn thc sai lm ca con ngi. Vn php l i tng nhn thc ca con ngi, m nhn thc ny th hon ton l vng tng phn bit, lun lun sai lm, cho nn gi l bin k. Vn php vn bnh ng, khng c nhng tnh cht i i nh tt xu, cao thp, rng hp, ln nh, d sch, xu p, v.v Nhng s d vn php b coi l c tt xu, cao thp, xu p, v.v u l do nhn thc sai lm ca con ngi.

Bin ti. Bin l cch din by bng ngn ng; bin ti l c ti nng trong
vic thuyt php. Ch Pht v B-tt, tri t bao kip, do khu nghip thanh tnh m c y cc th bin ti nh: thuyt mi php mn khng b chng ngi; gii r mi ngha l khng b chng ngi; dng t din t khng b chng ngi; din ni mt cch chnh xc, t ti khng b chng ngi.

38

Bit gii thot. Th gii ri th c th gii thot c ba loi nghip khc nhau
ca thn, ming v , cho nn gi l bit gii thot.

Bit gii thot lut nghi. Bit gii thot l tn gi khc ca gii php. Gii
c th tiu tr cc nghip c ca thn ming mt cch ring bit. Cc loi gii php nh Nm Gii, Tm Gii, v.v... c th pht sinh v biu sc thin trong thn, hp vi lut nghi, cho nn gi l bit gii thot lut nghi.

Bit gii thot lut nghi v biu sc. Y thun gii lut th gii tc php, c
c gii th, pht ng thin tnh ni thn ming, gi l lut nghi v biu sc; gi gii lut khng cn gy li lm, thot khi c nghip, c thanh tnh, gi l gii thot; v c 8 loi lut nghi v biu sc khc nhau, cho nn ni l bit: 1) T kheo lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php t kheo m th gii c tc, pht ra lut nghi v biu sc. 2) T kheo ni lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php t kheo ni m th gii c tc, pht ra lut nghi v biu sc. 3) Chnh hc lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php thc xoa ma na m th 6 php, pht ra lut nghi v biu sc. 4) Cn sch nam lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php sa di m th 10 gii, pht ra lut nghi v biu sc. 5) Cn sch n lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php sa di ni m th 10 gii, pht ra lut nghi v biu sc. 6) Cn s nam lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php u b tc m th 5 gii, pht ra lut nghi v biu sc. 7) Cn s n lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php u b di m th 5 gii, pht ra lut nghi v biu sc. 8) Cn tr lut nghi v biu sc: tc l y theo gii php quan trai ca u b tc v u b di m th 8 gii, pht ra lut nghi v biu sc.

Bit gii. Cc loi gii nh 5 gii, 10 gii, v.v, gii ca chng no th ch

chng y th tr, cho nn gi l bit gii.

Bit tng Tam Bo. Ba Ngi Bu Pht, Php v Tng, mi Ngi Bu u c

tng trng khc nhau: Pht l bc c t cch v phm hnh cao thng, tri mt thi gian tu hnh thnh bc i gic, chm dt sinh t lun hi; Php l tt c nhng gio php ca Pht ni ra trong sut thi gian ti th, nhm xin dng cc chn l m Ngi khm ph; Tng l tt c chng nguyn tu tp theo gio php ca Pht. V Ba Ngi Bu, mi Ngi Bu u c tng trng khc nhau nh th, cho nn gi l bit th Tam Bo hay bit tng Tam Bo.

B tnh mng cu c nghe na bi k. Trong i qu kh, lc c

Th Tn cn tu tp, cha thnh Pht, c mt ln tri Thch ha lm mt con qu la-st, ni cho Ngi na bi k rng: Ch hnh v thng, th sinh dit php.
39

(Cc hnh l v thng, u l php sinh dit). Ngi nghe xong lin xin qu la-st ni cho nghe ht bi k. La-st bo: Ta ly tht ngi lm thc n. Nu ngi c th a thn ngi cho ta n th ta mi ni tip. Ngi ha chu. Hn bn ni tip: Sinh dit dit d, tch dit vi lc. (Khi s sinh dit chm dt th cnh gii tch dit l nim vui.) Ngi lin leo ln cy cao, t gieo mnh xung t. Lc by gi qu la-st lin hin li nguyn hnh l tri Thch, m Ngi xung t, ri ca ngi v nh l Ngi.

B t Ma (Bodhidharma ?-535): gi tt l t Ma, l v S-t ca Thin

tng Trung-quc. Ngi nguyn l v hong t th ba ca vua nc Hng-ch Nam n-; hc o vi ngi Bt Nh a La (Prajnatara ?-457, v t th 27 ca n-), sau 40 nm mi c truyn y bt. Nm 520 ngi theo ng bin ti Qung-chu (Qung ng). Vua Lng V (502-549) nghe tin, sai s thnh ngi v Kin-nghip (Nam-kinh), nhng v m lun khng hp, ngi bn n cha Thiu-lm ni Tung (tnh H-nam), xoay mt vo vch m ngi thin. By gi c ngi Thn Quang, hc rng hiu nhiu, v hm m phong cch cao diu ca ngi, nn t cht cnh tay t lng thnh cu php. Ngi cm ng tm lng thnh y, bn truyn cho tm n, i tn thnh Tu Kh. Tri qua 9 nm, ngi mun vin tch, bn trao cho Tu Kh o ca sa v b Kinh Lng Gi, cng ph chc tt c b o ca tng mn. Vic xong, ngi vin tch. Khi cn n-, ngi c Bt Nh a La truyn cho y bt, lm v t th 28 ca n-; sang Trung-quc tr thnh s t ca Thin tng Trung-quc, truyn cho ngi Tu Kh l t th nh. Cc nh nghin cu cho rng, t tng ca ngi c c kt trong tc phm Nh Nhp T Hnh Lun, ly php mn bch qun lm tm im. Nhng tc phm do cc v t ca ngi ghi chp tp thnh gm c: Lc Bin i Tha Nhp o T Hnh, Thch Lng Gi Yu Ngha. Nhng tc phm ra i v sau lin quan mt thit n ngi c: Thiu Tht Lc Mn Tp, t Ma Ha Thng Tuyt Qun Lun, Thch B t Ma V Tm Lun, Nam Thin Trc B t Ma Thin S Qun Mn, v.v...

B Lu Chi (Bodhiruci, ?-?). Ngi ngi Bc n-, t cht thng minh,

vn l mt hc gi ni ting ca phi Du Gi i tha, hiu sut Ba Tng; li tinh thng ch thut, lp ch hong dng chnh php tht mnh m. Nm 508 ngi n Lc-dng, c vua Tuyn-v (500-515) nh Bc-Ngy tip nghinh trng th, mi c tr ti cha Vnh-ninh phin dch kinh in. Ti y ngi dch c cc kinh lun nh Kim Cng Bt Nh Kinh, Pht Danh Kinh, Php Tp Kinh, Thm Mt Gii Thot Kinh, Thp a Kinh Lun, i Bo Tch Kinh Lun, Php Hoa Kinh Lun, V Lng Th Kinh Lun, v.v... c thy 39 b, gm 127 quyn. Ngoi vn dch kinh, ngi cn c ci nhn c o v cch phn gio. Ngi

40

cn c vo Kinh Nit Bn m phn tch c hai loi gio php m c Pht thuyt trong sut cuc i: l gio php na ch (bn t gio) v gio php trn ch (mn t gio); theo , tt c nhng g c Pht dy trong sut 12 nm u sau ngy thnh o, ch l loi gio php na ch, v tt c nhng g c Pht dy sau 12 nm , mi l loi gio php trn ch. Tng truyn, ngi cng l ngi tng xng thuyt nht m gio ti Trung-quc. Thuyt ny ni rng, c Pht ch dng mt th ng ngn thuyt php, nhng chng sinh cn tnh khng ng, nn t mt th ng ngn m trnh by ra thnh cc loi gio php i, tiu, khng, hu, thnh, phm v.v... khc nhau. Ngi cng c bit y c vo Kinh Lng Gi m phn bit c hai loi gio php n v tim. Nhn ngi dch b Thp a Kinh Lun m v sau ny tng a Lun c thnh lp, v ngi c tn l v khai t ca tng ny; li na, ngi cng tng trao Kinh Qun V Lng Th cho ngi m Loan, cho nn v sau ngi cng c tn l v s t ca tng Tnh . Cho ti nm 537 ngi ta vn cn thy ngi ti Lcdng, nhng sau th khng ai bit g v ngi na.

B Lu Ch (Bodhiruci, 562-727). Ban u ngi c tn l t Ma Lu Chi

(Dharmaruci), qu Nam Thin-trc, thuc dng B-la-mn. Ngi bm tnh rt mc thng minh, 12 tui xut gia, th gio s ngoi o lm thy, thng hiu thanh minh, s lun, tinh tng m dng lch s, a l, thin vn, y phng, ch thut. Mi n nm 60 tui mi nhn ra c s vi diu ca gio l Pht-, bn vo hang ni n c, tu tp hnh u . Sau li theo hc vi ngi Da X C Sa, ch cha y 5 nm, ngi thng sut c Ba Tng, ri i n khp cc o trng ging php. Ting tm ngi lng ly, vang xa n tn Trng-an. Vua ng Caotng lin cho s gi sang cung thnh, nm 693 (triu i n hong V Tc Thin) ngi n Trng-an lc ny ngi 132 tui. Tc Thin dng hu l tip i, mi cha Pht-th-k ti Lc-dng tng s dch kinh. Ni y ngi dch c 11 b kinh, nh Xut Pht Cnh Gii, Bo V v.v... Nm 706, ngi di ch sang cha Sng-phc Trng-an, tip tc cng tc dch kinh. Trong s cc dch phm ca ngi ti y, c b Kinh i Bo Tch l rt quan trng. Nguyn b kinh ny c 49 hi, gm 120 quyn. Trc y ngi Huyn Trang mi dch c 23 hi, 81 quyn, th vin tch. Cng trnh b d, cho ti nay c ngi k tc, dch thm 26 hi, gm 39 quyn, mt 8 nm th hon tt. Sau ngi ngng vic dch kinh, chuyn tu thin qun. Nm 722 (di triu vua ng Huyn-tng, 712-756) ngi tr li Lc-dng, ng ti cha Trng-th. Nm th 15 nin hiu Khai-nguyn (tc nm 727), t thng 9, ngi dt tuyt n ung thuc thang, m thn sc vn bnh thng. n ngy Mng 5 thng 11 th ngi vin tch, th th 166 tui (c thuyt ni 156 tui). Vua truy tng l Hng-l i khanh, thy hiu l Khai Nguyn Nht Thit Bin Tri Tam Tng.
41

B-tt (Bodhisattva): l ting gi tt ca ting B- tt-a. B- ngha l

gic; tt-a ngha l hu tnh. l nhng v gic ng, ri ra sc gio ha gip cho ngi khc cng c gic ng. Qu v y cng c gi l i-s, l tn gi chung cho tt c cc hnh gi i tha. R rng hn, B-tt l ngi va chuyn cn tu tp, pht huy tr tu cu chng qu v V-thng B-; va vn dng tm t bi ha chng sinh. Gic ng l t li, sinh l li tha, thnh tu c t li v li tha mi gi l B-tt. Nh vy, bt c v hnh gi no, d thuc Nhn tha, Thin tha, Thanh-vn hay Duyn-gic tha, h va pht tm cu o V- thng B-, va pht tm ha chng sinh, u c coi l hnh gi B-tt tha.

B Tt Ca Dip: l mt v i tr thc, mt trong cc v ng c (i tng

chnh) Pht ni Kinh i Bt Nit Bn; khng phi l tn gi i Ca Dip (mt trong 10 v t ln ca c Pht, c c Pht truyn cho Chnh Php Nhn Tng trong php hi Php Hoa), m ch l trng h m thi. Trong phn th 3 ca phm Th Mng (quyn 3), Kinh i Bt Nit Bn (ngi m V Sm dch vo thi Bc-Lng) c gii thiu v B-tt ny trong php hi Nit Bn (ti rng Ta-la song-th, ngoi thnh Cu-thi-na, trong gi pht c Pht sp nhp nit bn): Lc by gi trong chng hi c mt v i B-tt, vn l ngi t lc a-la (Tara - gn thnh X-v), h i Ca Dip, thuc dng B-la-mn....... Theo i Bt Nit Bn Kinh Hu Phn, quyn h (ngi Nh Na Bt La dch vo i ng), lc c Pht sp nhp nit bn th tn gi i Ca Dip cng vi 500 t ang ti ni K-x-qut (gn thnh Vng-x). Trong thin nh, ngi bit c Th Tn nhp nit bn, bn tc tc dn 500 t i ngay v thnh Cuthi-na. Lc ngi n ni th c Pht nhp dit 7 ngy, nhng l tr t cha c hnh c v ai t la cng khng chy. i ngi v ti, chnh tay ngi chm la th la mi chy, l tr t mi vin mn.

B Tt Di Lc (Maitreya): vn sinh ra trong mt gia nh B-la-mn min

Nam Thin-trc, sau xut gia lm t Pht, v nhp dit trc Pht. Sau khi nhp dit, Ngi sinh ln Ni-vin ci tri u-sut, tr thnh v B-tt nht sinh b x; v Ngi tng c c Th Tn th k, trong tng lai, khi tui th con ngi mc tm vn tui ca kip gim, ngi s h sinh trong nhn gian thnh Pht, ni tip php vn ca Pht Thch Ca Mu Ni. Bi vy, ngay t by gi, Ngi cng c tn xng l Pht Di Lc.

B Tt i Th Ch. Ting Phn l Maha-sthama-prapta, dch m ra Hn ng l

Ma Ha Ta Thi Ma Bt La Bt a, dch l c i th, hay i tinh tn, tc

42

l B Tt i Th Ch. Ngi cng vi B Tt Qun Th m l hai v cn s lun lun hai bn t hu ca c Pht A Di c ba Ngi c gi chung l Ty Phng Tam Thnh. B Tt i Th Ch dng tr tu chiu soi cng khp, khin cho chng sinh xa la ba ng d, c sc v thng. Trong lc ngi thc hin hnh nguyn y, ci t khp th gii mi phng u chn ng, cho nn gi ngi l i Th Ch. Kinh Th Lng Nghim ni: Khi cn tu nhn, B Tt i Th Ch dng tm nim Pht m nhp vo v sinh nhn; cho nn, hm nay ngi c th gip cho nhng ngi nim Pht th gii Ta-b c v ci Tnh-. Kinh Bi Hoa cn ni: Sau khi c Pht A Di nhp dit, B Tt Qun Th m s thnh Pht v thay th vo a v ca Pht A Di ; sau khi c Qun Th m nhp dit, B Tt i Th Ch s thnh Pht, hiu l Thin Tr Trn Bo Sn Vng Nh Lai, thay th c Qun Th m m nhip ha chng sinh.

B Tt a Tng (Ksitigarbha). Ch a c ngha l tr x, cng c ngha l

an nhin bt ng nh i a; ch tng c ngha l dung cha, cng c ngha l tnh lng su kn nh kho tng. a Tng l tn mt v i B-tt, tng c c Pht Thch Ca Mu Ni ph chc, trong khong thi gian t sau khi c Pht Thch Ca nhp dit cho n trc khi c Pht Di Lc ging trn, c B-tt ny m nhim cng vic cu chng sinh. Ngi thng trong cnh gii a ngc cu kh. Ngi t lp li th, quyt phi cu ht chng sinh trong su ng mi nguyn thnh Pht. S tch v hnh nguyn ca ngi c ghi chp trong Kinh a Tng B Tt Bn Nguyn. Trung-quc, t thi i Ty-ng tr i, phong tro sng knh B Tt a Tng tr nn cc k hng thnh. Gii Pht gio Trungquc thi tng cho lu truyn mt cu chuyn rng: Vo i ng Trungquc, nm 695, c B Tt a Tng hin thn ging trn lm mt v vng t trong vng tc nc Tn-la (tn xa ca nc Triu-tin), tn Kim Kiu Gic. Nm 720 (25 tui), vng t Kiu Gic xut gia; n nm 729 th ri Tn-la, theo ng bin sang Trung-quc vo nm 730, ln ni Cu-hoa (tnh An-huy) tu hnh c o, gio ha sinh, bin ni Cu-hoa thnh mt o trng ln. Nm 794 ngi th tch, nhc thn khng b h hoi. l ha thn ca B Tt a Tng.

B-tt on - B-tt tha. Danh t B-tt nguyn c dng ch cho cc

tin thn ca Pht, trong thi k cn tu tp, cha t c qu v Pht-. Trong khong hn mt trm nm trc k nguyn TL, Pht gio n-, ngoi gio on T-kheo ra, ti cc a phng cn c cc on th Pht t ti gia c thnh lp. H dc lng tn ngng v phng th Tam Bo, ng thi t tin mi ngi u c kh nng thnh Pht; nhn h t xng l b-tt (c ngha l ngi cu o gic ng), v on th ca h c gi l B-tt on (on th ca nhng ngi cu o gic ng). T m nn Pht gio i tha c hnh thnh, v

43

i tha cng c gi l B-tt tha. V vy, bt c b kinh no trong h thng i tha cng ca ngi hnh nguyn sinh v tr tu rng ln ca hng Btt, khuyn khch hnh gi thc hnh y t gic v gic tha t n qu v gic ng trn vn l Pht-. Cc gio php c gi l Tiu tha, i vi cc hnh gi i tha vn c gi tr, nhng ch c coi l gio php phng tin.

B Tt Gii Bn. C 3 bn kinh cng mang tn l B Tt Gii Bn:

1) Quyn H ca Kinh Phm Vng do php s Cu Ma La Thp dch (cng gi l Phm Vng B Tt Gii Kinh xem mc Kinh Phm Vng). 2) Quyn B Tt Gii Bn Kinh (cng gi l a Tr Gii Bn), nguyn l phm Phng Tin X Gii trong quyn 4 ca b Kinh B Tt a Tr (gm 10 quyn, do B Tt Di Lc ni, php s m V Sm dch ra Hn vn vo thi BcLng), c trch ring ra m lm thnh, c thu vo Tng i Chnh, quyn 24, mang s 1500. 3) Bn kinh nguyn l phm B Tt a S Tr Du Gi X Gii trong b Lun Du Gi S a do php s Huyn Trang (600-664) dch, c trch ring ra m lm thnh. Bn ny thng c gi l Du Gi Gii Bn, li cng c tn l Du Gi B Tt Gii Bn, B Tt Gii Kinh, hay B Tt Gii Bn Kinh, c thu vo Tng i Chnh, quyn 24, mang s 1501.

B-tt hnh. Cng trnh v cc php mn tu hnh ca hng B-tt (ch yu l

su php qua b v gii lut i tha) t khi pht tm cho n khi thnh Pht, c gi l B-tt hnh.

B-tt Mi-a (Thp-a B-tt): ch chung cho cc v B-tt cp Mia (t S-a cho n Thp-a). Cc v B-tt cp Mi-a ny vt khi a v phm phu, tr thnh thnh nhn, cho nn cng c gi B-tt Mithnh (Thp-thnh B-tt).

B-tt php-thn (php-thn B-tt): l cc v B-tt tu tp tri nhiu kip,

dit tr mt phn v minh hoc, cho nn chng c mt phn php tnh. Btt, ni cho l B--tt-a, l ting dch m ca ting Phn Bodhisattva, ngha l ngi pht tm tu tp o gic ng; ngi t mnh t c gic ng v pht tm ha , gip ngi khc t c gic ng; ngi quyt tm hng n qu v gic ng trn vn. C hai hng B-tt: mt hng mi pht tm v ang trn ng tu tp, cha on tr ht v minh phin no, cha chng nhp php tnh, cn chu sinh t lun hi trong ba ci, gi l B-tt phm-phu; mt hng dy cng tu tp tri qua nhiu i, v minh dt, php tnh hin hin, ty c

44

ha chng sinh mt cch t ti. Hng sau ny c gi l B-tt ma-ha-tt (i B-tt B-tt ln), hay B-tt php-thn, i-s, v.v...

B Tt Ph Hin (Samantabhadra - Tam Mn a Bt La): l tn v B-tt

ln thng xut hin chung vi B Tt Vn Th trong cc kinh in i tha. V thn tng cng cng c ca ngi thun thin, bin khp, cho nn gi l Ph Hin. Trong khi ngi Vn Th c tn xng l v B-tt i tr th ngi Ph Hin c tn xng l v B-tt i hnh. TR l gic ng thnh Pht; HNH l gio ha sinh. V tm i bi, ngi nguyn lun lun dng mi phng tin tuyn dng Pht php, ha hin mi thn tng cu chng sinh, ng h tt c nhng ai hnh tr v hong dng Pht php. Trong Kinh Hoa Nghim c ghi mi iu nguyn ln ca ngi, nh: Nguyn thng cung knh l bi ch Pht; nguyn thng khen ngi cng c ca ch Pht; v.v... V ngi c ni: Nu c ngi tin tng su xa vo mi iu nguyn ln ny, ri th tr c tng, bin chp, ging ni cho mi ngi, ngi s c vng sinh v nc Cc-lc... Bi vy, tng Tnh tn knh ngi, cng nh B Tt Vn Th, l v B-tt gp cng c vo vic xin dng php mn nim Pht cu vng sinh Tnh-. Ngi cng vi c B Tt Vn Th, l hai v hu cn hai bn c Th Tn. c Vn Th ci s t, bn tri Pht; c Ph Hin ci voi, bn phi Pht; l Hoa Nghim Tam Thnh (ba v thnh ca php hi Hoa Nghim).

B Tt Qun Th m: tc l B Tt Qun T Ti; ting Phn l

Avalokitesvara, dch m ra Hn ng l A Phc L Ch Thp Pht La. Vi tm i bi, ngi dng tnh nghe vin thng nghe ting ku cu ca chng sinh au kh m th hin cu , cho nn gi l Qun Th m. Ngi c pht 12 li nguyn ln trong vic sinh, nh: Ti nguyn c mt thng xuyn ti bin khi v mt lng thng ngh n chng sinh ang au kh, khng c mt tr ngi no ngn cn ti c; Ti nguyn c mt mi ni v mi hon cnh en ti trong th gii kh au, tc khc tm n ch no c ting ku cu gip ; Ti nguyn cho con thuyn Pht php do cng khp vng bin kh au cu chng sinh, cho n khi k au kh cui cng c an lc, gii thot; v.v... Trong Kinh i Bi c ghi li Pht dy rng: B-tt Qun Th m vn thnh Pht t kip xa xa, c danh hiu l Chnh Php Minh Nh Lai, nhng v lng i bi, mun thnh tu o nghip cho tt c chng sinh, mun cho chng sinh c an vui, ngi th hin lm thn B-tt... Trong Kinh Qun Th m B Tt c i Th B Tt Th K c ni: Trong v lng kip sau, c Pht A Di s nhp nit bn. Sau , c B Tt Qun Th m s thnh Pht, hiu l Ph Quang Cng c Sn Vng Nh Lai, thay th Pht A Di nhip ha chng sinh. Qun Th m l mt v B-tt ln, cng vi B Tt i Th Ch, l hai v hu cn v tr th c lc nht ca c

45

Pht A Di trong vic tip dn chng sinh v ci Cc-lc. Bi vy, tng Tnh tn xng c Pht A Di v hai v B Tt Qun m, Th Ch l Ty Phng Tam Thnh.

B-tt Thp-a (Thp-a B-tt): ch ring cc c B-tt chng c bc

cui cng ca cp Mi-a (tc a th mi, hay Php-vn-a) tin ln bc B-tt ng-gic. Trong Hn ng, cc v B-tt cp Mi-a (t S-a n Thp-a) v cc
v B-tt bc Thp-a (tc Php-vn a) u c gi l Thp-a B-tt; trong ting Vit, phn bit, khi ch chung cho cp Mi-a th gi l B-tt Mi-a, ch ring cho bc Thp-a th gi l B-tt Thp-a.

B Tt Vn Th (Manjusri): cng gi l Vn Th S L, hoc Mn Th Tht L,

dch ngha l diu c, diu ct tng, hay php vng t. l tn ca mt v B-tt ln, rt thng xut hin trong cc kinh in i tha. Kinh Vn Th S L Bt Nit Bn ni rng, vo thi c Pht Thch Ca ti th, ngi Vn Th sinh ra trong mt gia nh B-la-mn thn a-la, thnh X-v, sau theo Pht xut gia hc o, tr thnh v thng th trong chng B-tt. Kinh Th Lng Nghim Tam Mui th ni rng, B Tt Vn Th nguyn l mt v c Pht, c tn l Long Chng Thng Nh Lai. Kinh ng Qut Ma La th ni, ngi cng chnh l Pht Hoan H Tng Ma Ni Bo Tch, hin ti th gii Thng-h, phng Bc. Ni chung, trong cc kinh in thng ni, B Tt Vn Th cng B Tt Ph Hin l hai v lun hu cn bn cnh v tr gio c lc nht ca Pht Thch Ca trong vic xin dng gio php i tha. c Vn Th tng trng cho tr tu cao tt m hng B-tt phi t c tin n qu v gic ng hon ton. Tng Tnh cho rng, c Vn Th c lin h mt thit vi tng ny, v tn knh ngi nh mt v B-tt xin dng php mn nim Pht. Kinh Qun Pht Tam Mui Hi c thut li ca ngi rng: ng t Gii H u tin nh th php tam qui, ch thnh ly Pht, chim ngng Pht, tm khng mt mi, nn c gp v s ch Pht; hung chi l ngi chuyn tm lun tng n Pht. Trong Kinh Vn Th Pht Nguyn cng c ghi li nguyn ca c Vn Th rng: Ti nguyn khi mng chung, dit tr mi chng ngi, vng sinh v Cc-lc, din kin Pht A Di ...

Bi x: ngha l bung b, cng c ngha l gii thot. ng v nhn th ni l

bung b, ng v qu th ni l gii thot; tc l bung b nm th dc lc cng cc th nh trong ci Dc, bn bc thin cn bn ci Sc, v c cc th nh cao tt ca ci T-khng, v nhng th thin nh y vn cha ri c tm luyn i, cn vng nim h lc, cho nn phi bung b chng i. C 8 bc bung b: 1) Bung b tm tham i t thn; l S-thin v lu. 2) Bung b tm tham i ci Dc; l Nh-thin v lu. 3) Tm trong sch v dt ht nhng tham i i vi t thn v ci Dc; l Tam-thin v T-thin v lu. 4) Vt khi t thn v
46

ng nht mnh vi h khng v bin. 5) Tm thc bao hm c khng v thi gian. 6) Vt thot cc khi nim v phm tr t tng, thy r tnh cht v tng ca vn php. 7) Vt thot c nim v ch th v i tng qun chiu. 8) Gii thot hon ton khi mi cm th v t tng.

Bn Tn. Trong php tu Mt gio, mi hnh gi t chn cho mnh mt c Pht

hay B-tt lm i tng cn bn knh l tn sng cho ring mnh, gi l v Bn Tn. Li na, trong B Tng c ghi rng: Tm ta xa nay t tnh thanh tnh, l ti thng ti tn th v xut th gian, gi l Bn Tn; li thnh tu ci l xa nay t tnh thanh tnh ca Pht, i vi th v xut th gian l ti thng tn qu, gi l Bn Tn.

Bt th: l mt trong chn v thuc Hi ng Phin dch Trung-quc thi xa

(xem mc Dch Kinh),

gi nhim v dch Phn vn ra Hn vn.

Ca Dip Ma ng (Kasyapamatanga ?-73 s. TL): cng gi l Nhip Ma ng,

hay gi tt l Ma ng, theo lch s Pht gio Trung-quc, l v cao tng n- u tin truyn b o Pht vo Trung-quc. Ngi l ngi min Trung n-, sinh trong mt gia nh dng di B-la-mn, hc thng c cc kinh in tiu v i tha, tng n min Ty- n ging Kinh Kim Quang Minh, gip cho cc nc trong vng trnh c ci ha chin tranh. Nm 67 s. TL, p ng li thnh cu ca vua Minh (58-75) i Hu-Hn (25-220), ngi cng vi ngi Trc Php Lan, em kinh tng sang Lc-dng (kinh ca nh Hu-Hn), ti cha Bchm, khi u cng cuc dch kinh t Phn vn ra Hn vn, truyn b Pht php. Nm 72, gn 700 o s (o Lo) dng s xin vua cho dng la th nghim hn thua gia o gio v Pht gio. Vua Minh y li, cho lp n, em kinh sch ca hai tn gio ra t; kt qu, cc sch o u chy thnh tro, cn kinh Pht th vn nguyn vn. Ngi cng vi Php Lan, nhn , ng ra tuyn dng cng c ca ch Pht, lm cho nhng ngi c mt ti hin trng u nht t qui y Pht php. Nm sau ngi th tch ti Lc-dng; khng r tui th.

Ca a Din Ni T (Katyayaniputra): cng gi l Ca Chin Din T, vn xut

thn t chn danh mn ca o B-la-mn, sau xut gia theo Thng Ta B Pht gio, v tr thnh v i lun s ca Thuyt Nht Thit Hu B, c nh hng ln khp vng Ty-Bc n. V nin i xut th ca ngi, cc ti liu u ni khng ging nhau: hoc l u th k 3 PL, hoc l gia th k 3 PL, hoc l cui th k 3 PL; thm ch c thuyt cn ni l gia th k 5 PL. Nhng, nh phn nhiu cc ti liu u cng nhn, th vo u th k th 3 PL, vi ch trng ly Lun tng lm chnh yu (chng li ch trng ly Kinh tng lm chnh yu ca Thng Ta B),

47

Ca a Din Ni T thnh lp Thuyt Nht Thit Hu B (gi tt l Hu B l b phi u tin tch khi Thng Ta B); do , u th k th 3 PL c th c coi l nin i xut th ca ngi chnh xc hn c. Ca a Din Ni T l mt bc thc hc Pht gio, tinh thng Ba Tng, l chng ca Thng Ta B nhng li khng thch ch trng thin trng Kinh tng ca Thng Ta B; bi vy, ngi ch trng hong dng Lun tng. Ngi son b A T t Ma Pht Tr Lun (Abhidharma Jnanaprathana Sastra), va i khng vi tn thuyt ca i Chng B, va ph cc hc thuyt thuc hai phi Thng Lun v S Lun ca ngoi o (rt hay cng kch Pht gio); v quan trng hn c, b lun ny c son lm gio l nn tng cho Hu B, v ngi tr thnh v gio t ca Hu B. B Lun Pht Tr ny, v sau, di thi vua Ca N Sc Ca, c ngi Th Hu cng 500 v A-la-hn gii thch, bin tp thnh b lun A T t Ma i T B Sa (Abhidharma Mahavibhasa Sastra).

Ca Nc Ca: hay Ca Nc Ca Mu Ni, tc l Cu Na Hm Mu Ni (Kanakamuni),

tn ca c Pht th nm trong by c Pht i qu kh; li l c Pht th nh trong mt ngn c Pht trong Hin kip. Vy, vi thnh tch k b c k trong cu chuyn php s Ng t (xem mc Ng t), tn gi Ca Nc Ca l mt ha thn ca c Pht Cu Na Hm Mu Ni chng?

Ca N Sc Ca (Kaniska): l v vua i th ba ca vng triu Qu-sng

(Kusana), thi c n-. quc ca ng rng ln khng thua g quc ca vua A Dc trc ; m s nghip bo h Pht gio ca ng cng c snh ngang vi vua A Dc. im c bit, c hai ng u l vua i th ba ca hai vng triu hng mnh bc nht thi c n-: Khng-tc v Qu-sng; m cuc i trc v sau khi qui y Pht gio ca hai ng cng ta ta ging nhau (xem mc A Dc). Nguyn, t tin ca vua Ca N Sc Ca thuc b tc Nhc-chi (Kusana), sng vng t gia n-hong v K-lin sn, Ty-Bc Trung-quc. Khong nm 130 tr. TL, tc Nhc-chi b tc Hung-n nh ui, phi chy ti nc i-h (Bactria ngy nay l a phn nc A-ph-hn) ca tc -ha-la (Tukhara), v chim nc y m lp nn nc Nhc-chi (hay i-nhc-chi). Nc Nhc-chi lc y chia lm nm ch hu. n khong gia th k th 1 tr. TL, trong nm ch hu , c Qu-sng hu l hng mnh hn c. Trng b tc Qu-sng l Khu Tu Khc (Kujulakadphises) dit bn ch hu kia, t lp lm vua, i tn nc Nhcchi thnh Qu-sng (nhng ngi Trung-quc vn quen gi l nc Nhc-chi), sng lp vng triu Qu-sng. Tip n li chinh phc nc An-tc (Parthia, tc Iran ngy nay), thn tnh Cao-ph (Kabul), dit Bc-t (Baghdad), K-tn (Dardisthan), chim lun min Panjab ca n-. Sau khi vua Khu Tu Khc bng, ngi con l Dim Cao Trn (Vimakadphises) k nghip, li mang qun i

48

chinh phc cc ni, chim nc Kin--la (Gandhara) v cc nc trong vng Ng-h, Ty v Bc n-, uy th lng ly, tr thnh mt quc rng ln trong vng Trung-. l thi k cc thnh ca dn tc Nhc-chi. Ca N Sc Ca l i vua th ba ca vng triu Qu-sng, tha k quc v i . V nin i tc v ca vua Ca N Sc Ca, nhiu thuyt ni khc nhau, nhng thuyt c nhiu hc gi cn i ng l khong u th k th 2 TL. Sau khi tc v, nh vua em qun vo vng Trung-n, chim thnh Ba-lin-pht, ri di th ca nc Nhc-chi (tc Qu-sng) t Trung- v thnh B-l-sa (Purusapura nay l thnh ph Peshawar, nc Pakistan) thuc nc Kin--la bi vy, vo thi , nc Kin--la cng c gi l Nhc-chi. ng li cho xy thnh Ca-n-sc-ca nc Ca-thp-di-la (Kasmira); chim c lnh th ca nh Hu-Hn (Trung-quc) nh S-lc (Kashgar), Xa-sa (Yarkand), Vu-in (Khotan), lm cho quc Qu-sng cng c m rng thm, pha ng (k t thnh Bl-sa) n cao nguyn Pamir, pha Nam t lu vc Ng-h n rng ni Tn- (Vindhya), pha Bc ti sng Amu Daria v vng Trung-, pha Ty ti An-tc (tc nc Iran ngy nay). Triu i ca vua Ca N Sc Ca tip xc mt thit vi cc nn vn ha ca Trung-quc, Hi-lp v La-m, to nn s dung hp vn ha ng-Ty, hnh thnh nn m thut Kin--la, tc nn m thut Pht gio c th mang th thc Hi-lp. Trong lch s Pht gio n-, vua Ca N Sc Ca c coi l v vua tin Pht thun thnh v nhit tm h tr Pht php ngang bng vi vua A Dc. Lc u ng l tn ca Bi-ha gio (Zarathustra), khinh th Pht php, khng tin nhn qu ti phc; v sau c B Tt M Minh cm ha m qui y Tam Bo. ng tn Hip tn gi (Parsva) lm thy, v dc lng bo h Pht gio. ng thi, gio l Hu B ang thnh hnh, nn ng cc lc ng h, xy ct nhiu t vin cho Hu B. ng noi theo hnh nguyn ca vua A Dc, xy rt nhiu thp th x li Pht. Trong thi i ca ng, Pht gio c bnh trng cn rng ri hn c thi vua A Dc; rt nhiu v cao tng thc c xut hin, xc tin kt tp kinh in i tha. Cng c ni bt nht ca vua Ca N Sc Ca i vi Pht gio l s bo tr cho k kt tp thnh in ln th t, c c hnh ti Ca-thp-di-la. Tng truyn, c mi ngy nh vua thnh mt v s vo cung ging kinh ni php, thy gio ngha mi v ni khng ging nhau, ly lm ng vc, bn thnh tn gi Hip. Tn gi ni, v c nhiu b phi ra i, ch trng khc nhau, nn gio ngha cng khc nhau. Nh vua nghe th lin ny ra ngh nn thng nht gio ngha ca cc b phi. ng trnh kin y vi Hip tn gi, ri pht nguyn t chc v bo tr i hi kt tp kinh in. ng ban hnh sc lnh triu tp tt c cao tng hc gi khp vng quc, t chn ra 500 v cao c bc hc nht, tinh thng Ba Tng, hi hp ti Ca-thp-di-la kt tp kinh in. K kt tp ny do tn gi Th Hu (Vasumitra) lm thng th, cng vi cc tn gi Hip (Parsva), Php
49

Cu (Dharmatrata), Gic Thin (Buddha-deva) v Diu m (Ghosa) ng ch ta. Sau khi hon mn, tt c Kinh, Lut, Lun u c khc trn l ng, mi hai nm mi xong, c tng tr trong mt ngi thp ln, c ngi canh gi cn thn. Tuy nhin, s kinh lun cng sm b mt mt; tng truyn, ch c b A T t Ma i T B Sa Lun (gm 200 quyn, tng hp cc gio ngha d ng ca cc b phi hon thnh gio ngha ca Hu B) l cn truyn li, c php s Huyn Trang (th k th 7) dch ra Hn vn. Vua Ca N Sc Ca ngi khong 30 nm th mt. Tng truyn, v lc sinh tin gy nhiu chinh chin, chm git qu nhiu, nn d c B Tt M Minh gio ha m qui y Pht gio, to nhiu cng c ln lao, nhng sau khi cht vn phi b a lc, lm thn con c ngn u trong bin c. u ny b chm li sinh u khc, au kh cng cc. By gi c v A-la-hn, ng chc duy na, thnh my ting chung. Con c ngn u nghe c ting chung y, kh au lin dt; bn xin v A-la-hn tip tc thnh chung, bng cho n khi nghip bo hon ton dt sch.

Ca-thp-di-la (Kasmira): l mt nc c lc a n- (nh Hn ca Trungquc tng gi l nc K-tn, nhng c thuyt cho rng gi nh th l khng chnh xc), tc nay l tnh Kashmir cc Bc ca nc n-, trong vng ni Him-lp. Nc ny c thnh lp khong 2.400 nm tr. TL, c mi quan h vi Pht gio rt sm. c Pht tng sai Tu Mn La-hn em tc v mng tay ca Ngi n min Nam nc ny, lp cha trong ni th. Vua A Dc cng tng phi tn gi Mt Xin (Majihantika) n nc ny b gio, v cho xy rt nhiu cha thp. y cng l a im kt tp kinh in ln th t (400 nm sau ngy Pht nhp dit) do vua Ca N Sc Ca bo tr, di s ch ta ca tn gi Th Hu (Vasumitra). Sau , c mt lc Pht gio b bch hi, nhng chng bao lu li phc hng, v tr thnh mt cn c a quan trng ca Pht gio i tha. Cc danh tng t nc ny vo Trung-quc dch kinh c Tng Gi B (Samghadeva na sau th k th 4), Tng Gi Bt Trng (Samghabhuti cui th k th 4), Pht Da X (Buddhayasas u th k th 5), Cu Na Bt Ma (Gunavarman na u th k th 5), Pht a La (i ng) v.v... i s Huyn Trang, trn ng sang n- du hc, cng gh li nc ny vo nm 630, c v quc vng ng thi l Durlabhavardhana tip i trng hu. Trong thi gian lu tr ti y, i s c hc cc b lun Cu X, Thun Chnh L, Nhn Minh v Thanh Minh, vi cc v danh tng cao c ca nc ny. Vo th k 13, Ca-thpdi-la b Hi gio thn tnh, t di s thng tr ca nc A-ph-hn. n nm 1846, cng vi ton lnh th n-, t ny tr thnh thuc a ca nc Anh. Nc n- c c lp nm 1947, v Ca-thp-di-la, tc Kashmir, l mt tnh bang ca nc n-.

50

Ca-t-la-v (Kapilavastu): l kinh ca vng quc Thch-ca (Sakya), mt

trong nhng vng quc trn bn o n- thi Pht ti th. Thu , Thch-ca l mt nc nh, t ai khng ph nhiu lm, ht phn na lnh th v pha Bc l vng cao nguyn, ton i ni; phn na cn li pha Nam l vng ng bng. Kinh thnh Ca-t-la-v nm trong vng ng bng y. Vng quc ny ngy nay l a phn x Tilorakot vng Terai, min Nam nc Nepal, gip ranh gii pha Bc ca nc n-.

Cc hnh v thng (ch hnh v thng). Ch hnh y ch cho mi

php hu vi trong th gian. Tt c php hu vi u do nhn duyn gi hp m pht sinh. Mt vt, t khi khng c, do cc iu kin kt hp m c, ri khi cc iu kin tan r th hoi dit, li tr thnh khng; lc c th khng phi tht c, lc khng th cng khng phi tht khng, khng c tnh ng nht thng cn, m lun lun i thay, bin ha, sinh dit khng ngng. Ch hnh v thng l nh vy. Cc chng hu tnh th khng lc no l khng trong 4 trng thi sinh, lo, bnh, t; cc chng v tnh th lun lun trong 4 trng thi sinh, tr, d, dit; tt c th gii th khng bao gi ri khi 4 trng thi thnh, tr, hoi, khng; cho nn ni l cc hnh u v thng. l mt gio l cn bn ca Pht gio, hp vi hai gio l cn bn khc l vn php v ng v nit bn tch tnh, gi l gio l ba php n. (Xem mc Php n.)

Cc php v ng (ch php v ng). Tt c cc php, hu vi cng nh v vi, h

c khi nim v php, u khng c tht th ca ng, cho nn ni cc php u khng c ng. Cu ni ny l mt php n trong Pht gio. (Xem mc Php n.)

Cc thuyt v nm tng. Gio in trn i Pht dy c phn lm nm

loi, gi l nm tng; v phn loi, c nhiu thuyt khc nhau: 1) Theo kinh i Tha L Th Lc Ba La Mt a, nm tng gm c: Kinh tng (ni v nh tnh), Lut tng (ni v gii lut), Lun tng (ni v tr tu phn bit tnh tng), Bt-nh-ba-la-mt-a tng (ni v tr tu chn tht ca i tha), v -la-ni tng (cc chn ngn mt ch); 2) Nm tng do Php Tng b thnh lp: Kinh tng (ni v nh tnh), Lut tng (ni v gii lut), Lun tng (ni v tr tu), Ch tng (cc mt ch), v B-tt tng (ni v cc bn hnh ca B-tt); 3) Nm tng do i Chng B thnh lp: Kinh, Lut, Lun, Tp-tp, v Cmch; 4) Nm tng do b Lun Thnh Tht thnh lp: Kinh, Lut, Lun, Tp-tp, v B-tt;

51

5) Nm tng do c T B thnh lp th hon ton khc bit. Theo th gii quan ca c T B, v tr vn hu c phn lm nm loi, gi l nm php tng (hay ni tt l nm tng), gm c: Qu-kh tng, Hin-ti tng, V-lai tng, V-vi tng, v Bt-kh-thuyt tng. Ba tng trc thuc v cc tp hp ca php hu vi, gi l Tam-th tng, cng gi l Hu-vi t; V-vi tng tp hp cc php v vi, gi l V-vi t; Bt-kh-thuyt tng tp hp cc php khng phi hu vi cng khng phi v vi, gi l Phi-hu-vi-phi-v-vi t, hay gi tt l Phi-nh t.

Cnh s duyn gin tip (s s duyn duyn). Trc ht l thut ng s

duyn duyn. Danh t ny gm hai danh t s-duyn v duyn nhp li. S duyn l i tng ca nhn thc; v duyn ngha l iu kin. Duy Thc Hc ni, nhn thc lun lun bao gm ch th nhn thc v i tng nhn thc; ni cch khc, bit th lun lun phi l bit ci g, khng th bit sung. Nhn thc lun lun phi l nhn thc mt i tng, cho nn, khng c i tng th khng th c nhn thc. Tm li, s duyn duyn l cnh s duyn, l i tng ca tc dng nhn thc ca tm v tm s. Ch s ngha l tha tht, xa l, khng gn gi; y c ngha l gin tip. Theo tng Duy Thc, th tnh ca cnh s duyn (s duyn duyn) c hai loi: gin tip (s) v trc tip (thn). Trong trng hp cnh s duyn cng vi thc nng duyn xa cch nhau, thc nng duyn phi nng vo cnh s bin ca thc nng bin khc ca t thn hoc thc nng bin ca ngi khc, ly lm bn cht duyn; nh th l duyn mt cch gin tip, cho nn cnh s duyn c gi l s s duyn duyn. V d: Ni sng t lin, tri trng my gi v.v... u l cnh s bin ca thc nng bin a-li-da, nhn thc nng vo v ly lm bn cht duyn (nhn thc, thy bit). Trong trng hp ny, ni theo thut ng Duy Thc Hc, ni sng t lin v.v... chnh l s s duyn duyn (cnh s duyn gin tip) ca nhn thc.

Cnh s duyn trc tip (thn s duyn duyn). i li vi cnh s duyn

gin tip (xem mc Cnh S Duyn Gin Tip) l cnh s duyn trc tip. Ch thn ngha l gn gi, khng xa cch, c quan h trc tip. Chng hn, khi thc duyn ngay vi nhng nh tng do n bin hin ra, trc tip, gn gi, khng xa cch, th cc nh tng chnh l thn s duyn duyn (cnh s duyn trc tip) ca thc.

Cp-vin (Kapotika-samgharama): l tn tinh x, c hai ni:

1) Tinh x Cp-vin pha ng ca nc Ma-kit-. Tng truyn, trong mt kip i qu kh, c Pht tng l chim b cu (cp), v mun hng dn th sn theo v chnh o m bay vo la cht ni .

52

2) Tinh x Cp-vin nc Ca-thp-di-la. Vua A Dc xy tinh x K-vin thnh Ba-lin-pht ch tng c tr. Theo Lun i T B Sa, sau khi xy ra s phn r gio on thnh hai b phi Thng Ta v i Chng, nhng v thuc Thng Ta B ng lot b cha K-vin sang nc Ca-thp-di-la lp c s hnh o. Vua A Dc, d ng v lp trng ca i Chng B, vn thnh tm h tr Thng Ta B; bn cho xy tinh x Cp-vin ngay nc Ca-thp-di-la cng dng, lm ni c tr cho ch tng Thng Ta B.

Ct ng - Cng n ct ng. Ch ct ngha l cy sn dy; ch ng

ngha l dy my. Ct ng l mi quan h chng cht, dy m r m. Trong kinh in Pht gio, t ct ng c dng ch cho phin no; v tnh cht ca phin no l tri buc rng rt nh dy sn dy my. Trong Thin mn, t ct ng c dng nh mt thut ng, ch cho ngn ng vn t; v ngn ng vn t vn c dng gii thch, thuyt minh s tng, nhng tr li b chng rng buc, tri ct. Cng n ct ng l ch cho nhng ng ngn hc ba, kh hiu trong cc cng n thin, phi b cng phu gii thch rm r. Hay l s bng nhng ngn t khng gip ch g cho s tu hnh, hoc qu chp n vo ngn ng vn t, khin khng t c chn ca Pht php, u gi l ct ng.

Ct Tng (549-623): l v cao tng sng vo thi i nh Ty (581-619), t i

th 7 ca tng Tam Lun Trung-quc. Ngi l ngi Kim-lng (Nam-kinh), tnh Giang-t, tc tnh l An, tn l Th. Thn ph ngi vn l ngi nc An-tc, thuc tc H, di sang Trung-quc sinh sng, c tr ti Kim-lng; v vy ngi ng thi thng gi ngi l An Ct Tng, hoc H Ct Tng. T lc ba, bn tui, ngi theo cha n yt kin ngi Chn (499-569); tn Ct Tng ca ngi l do ngi Chn t cho. Sau thn ph ngi xut gia (hiu l o Lng), v ngi thng theo cha n cha Hng-hong nghe i s Php Lng ging thuyt v tng Tam Lun. n 7 tui (c thuyt ni l 10 tui) ngi theo i s Php Lng xut gia, tinh chuyn nghin tp gio ngha ba b lun cn bn ca tng Tam Lun l Trung Lun, Bch Lun v Thp Nh Mn Lun. Nm 21 tui ngi th gii c tc, nhng t 19 tui bt u thuyt ging kinh lun. Nm 581 (nm u ca triu i nh Ty) ngi Php Lng (t th 6 ca tng Tam Lun) vin tch. Sau khi nhn lnh trch nhim tha k t nghip, ngi bn n tr tr cha Gia-tng huyn Ci-k, tnh Trit-giang. Ti y ngi chuyn vic trc tc v thuyt ging, ngi ti hi o ng n c ngn. Cc tc phm ca ngi nhm xin dng tng Tam Lun, hu ht c vit ti cha ny, cho nn hu th xng ngi l Gia Tng i s. V phng din gio hc, ngoi s thu sut gio ngha ca tng Tam Lun, ngi cn tinh thng c cc b kinh i tha quan trng khc nh Php Hoa, Nit

53

Bn v.v... Nm 606, vua Ty Dng (605-616) h chiu xy dng bn ngi o trng, v ngi c mi n ch tr o trng Tu-nht Dng-chu (tnh Giangt). Mt thi gian sau, ngi li di n o trng Nht-nghim Trng-an ha o vng t Trung-nguyn. Bt c ni no, ngi cng chuyn tm hong dng tng Tam Lun, cc lc pht huy ci diu l ca bt bt trung o, lm cho tng ny ngy cng hng long, dn n ch cc thnh; bi vy, ngi ng thi xng ngi l v t trng hng tng Tam Lun. T nm 605 cho n nm cui i Ty, ngi chp tay 2.000 b Kinh Php Hoa, to 25 tn tng, lc no cng kin thnh sm hi. Ngi cng tng ngi i din vi tng c B Tt Ph Hin qun chiu v l tht tng. Nm 618 (nm cui triu i nh Ty, m cng l nm u triu i nh ng), va ln ngi, vua Cao-t (618-626) nh ng ban chiu tuyn chn 10 v cao tng i c thng lnh tng chng ton quc; v ngi Ct Tng l mt trong s 10 v ny. n nm 623, khi bit sp ti gi lm chung, ngi bn tm gi, thp hng nim Pht, ri vit bi T Bt B Lun (lun khng s cht), xong th vin tch, th th 75 tui, an tng ti cha Ch-tng trn ni Chung-nam. Mn ca ngi rt ng, trong c cc ngi Tu Qun, Tu Lng v Tr Khi l xut sc nht. Trc tc ca ngi rt nhiu, gm c: Trung Qun Lun S, Bch Lun S, Thp Nh Mn Lun S, Tam Lun Huyn Ngha, i Tha Huyn Ngha, Php Hoa Huyn Lun, v.v... v cn nhiu sch ch thch cc Kinh Php Hoa, Nit Bn, Thng Man, v.v... Sc ging kinh ca ngi cng c th ni l v ch. Theo cc s liu ghi chp, sinh thi ngi ging ba b lun n hn trm ln; ging Kinh Php Hoa hn 300 ln; ging cc Kinh i Phm, Hoa Nghim, Duy Ma v Lun i Tr , v.v... n vi chc ln.

Cn. Ch cn ngha l r cy; ngha rng l im ta, ch nng ta. Trong

Pht hc, ch ny thng c dng ch cho cc c quan trong thn th, kh nng, v cn tnh ca con ngi. 1) Trc ht, nm c quan cm gic (gic quan): mt, tai, mi, li, v thn, c gi l nm cn (ng cn); tc nhn cn, nh cn, v.v... Nm cn ny l do vt cht (sc) to thnh. Ci c gi l cn y, li gm c hai phn: b phn vi t su bn trong (nh h thn kinh), mt thng khng thy c, c tc dng gy cm gic, gi l thng ngha cn; b phn l ra bn ngoi (nh con mt, vnh tai, ci mi v.v...), c tc dng tr gip gy cm gic, gi l ph trn cn. Trong khi , mt tc dng ca tm (tinh thn) l thc mt-na, cng chnh l mt cn, tc cn. Gp li nm cn vt cht v mt cn tinh thn th c su cn (lc cn). Chnh t su ni ny m s hiu bit, phn bit (thc) i vi ngoi cnh c pht sinh, cho nn chng c gi l cn. Ngoi ra, b phn sinh dc ca

54

nam n cng c gi l cn (nam cn, n cn); mng sng ca con ngi gi l mng cn. 2) C nm im ta, t cc php lnh c pht sinh v tng trng, c gi l nm kh nng (ng cn); l: lng tin (tn cn), ch sing nng kin tr (tn cn), chnh nim (nim cn), nh lc (nh cn), v tr tu (tu cn). V c hai loi ng cn, cho nn phn bit, nm gic quan i khi c gi l ng sc cn; v nm kh nng i khi c gi l ng v lu cn. 3) Cn tnh (hay cn c) con ngi c thng minh, m mui, cao thp khc nhau. Cn tnh ca ngi thng minh, hc mt bit mi, nghe t hiu nhiu, tu tp mau chng ng, c gi l li cn, hay thng cn; ngi m mui, ti tm, n n, gi l n cn, hay h cn; ngi bc gia gi l trung cn.

Cn kh. Ch cn ngha l r; ch kh ngha l dng. R c kh nng lm

cho cy ci sinh ra cnh l hoa tri; dng th c th cha ng hoc dng lm bao nhiu vic ln nh gip ch cho i sng. Do ngha , trong Pht hc, hai ch y c ghp li, lm thnh t cn kh, ch cho nng lc ca ngi tu hnh. R cy c mnh c yu, dung lng ca dng c t c nhiu; nng lc tip th Pht php ca ngi tu hnh cng ging nh vy, c cao c thp, c ln c nh, c mnh c yu, c nhanh c chm.

Cn thn: tc l chnh bo, ch cho chnh t thn ca chng sinh (xem mc Y Chnh).

Ct tht cho chim ng n (chuyn tin thn). c Thch Tn, mt kip xa

xa khi cn tu hnh B-tt, mt hm c con chim ng ui bt chim b cu, b cu lin chui vo mnh Ngi trn nn. Chim ng ni: Ngi cu mng n nhng li cho ti b cht i sao? Ngi bn ct tht tay mnh n cho chim ng n. N li ni: Tht b cu non mm, tht ngi gi ri, ti khng mun n. Ngi li ct tht ch khc cho chim ng; ct mi cho n lc tht mnh sp ht, m vn khng c ming no ngon mm bng tht con b cu. By gi chim ng hi: Ngi c thy hi hn khng? Ngi tr li: Ta khng c mt my may no hi hn. Nu li ni ny ca ta l chn tht, hy khin cho ton thn ta c tht tr li. Ngi ni li y xong, ton thn y tht li nh c. Chim ng bn ha thnh tri Thch, nh l v tn thn Ngi.

Cu-gii-thot. thot khi nhng chng ngi ca tu m c c tu, li

vt thot nhng chng ngi ca nh m t c nh, gi l Cu-gii-thot.

55

Theo tng Thnh Tht, y l a v th 26 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn tha.

Cu sinh v phn bit sinh. Nhng php ng sinh ra mt ln, khng tch ri
c, gi l cu sinh; nh tt c cc php hu vi (sc, tm, tm s, tm bt tng ng hnh), mt khi sinh khi th ng thi bn tng sinh, tr, d, dit cng cng sinh khi, v khng th tch ri. Cu sinh cng c ngha l sinh ra cng ln vi thn mng, tc l tm chp ng, tm chp php, ni chung cc loi phin no tham, sn, si, v.v... vn c t v th, nay cng sinh ng thi vi thn mng. i li l phn bit sinh, tc l nhng thi quen, nhng t kin mi c t sau khi thn mng sinh ra, hoc do gia nh dy d, hoc do t s ngoi o trao truyn, hoc hp th t qun chng trong x hi.

Cu sinh ng chp v phn bit ng chp. Ci tc dng thy nghe hiu bit
chp trc vo ci thn do nm un ha hp gi tm lm thnh, cho rng trong ci thn c mt ch t thng hng, gi l ng chp. Tnh chp trc ny c hai loi: cu sinh v phn bit. Tnh chp ng vn t bm sinh, c t v th, sinh ra i cng ln vi thn mng, gi l cu sinh ng chp; tnh chp ng do thi quen phn bit t sau khi sinh ra i m c, gi l phn bit ng chp.

Cu-thi-na (Kusinagara): l kinh ca vng quc Mt-la (Malla), mt trong

16 nc ln n- thi Pht ti th. Cu-thi-na cch Ca-t-la-v khong 200 cy s v hng ng Nam (nay thuc a phn x Terai ca min Nam nc Nepal), l ni c Th Tn nhp nit bn.

Cu-t-ma (Kusuma): ngha l hoa, ni chung, m cng ch ring cho hoa cu-tma, mt loi hoa n-, mu trng, thm, ln bng ng tin, trng ging nh hoa cc trng nc ta. V hoa p v thm, hnh dng oan chnh, ai trng thy cng vui, cho nn ch cu-t-ma cng c ngha l duyt hoa. Cu-t-ma cng l tn ca mt thnh ph n- thi c. Theo Pht Quang i T in, tn ting Phn ca thnh ny l Cu-t-ma-b-la (Kusumapura), dch l thnh Hoacung, hay thnh Hng-hoa-cung; ti hai a im: 1) Theo i ng Ty Vc K, Cu-t-ma-b-la l kinh thnh ca nc Ytnh-cc-x (Kanyakubja) min Trung-n thi c i nay l Kanauji, b ng sng Kali (mt chi nhnh pha Ty-Bc ca sng Hng). 2) Cng theo i ng Ty Vc K, Cu-t-ma-b-la ng thi l tn c ca kinh thnh Ba-tra-li-t (Patali-putra, tc Ba-tra-l-pht, hay Ba-lin-pht xem mc Ba Tra L Pht) ca nc Ma-kit-.

56

Nhng theo D B Tng Lun Lun Thut K (ngi Khuy C, i ng, son) th Cu-t-ma-b-la l thnh ph lng ging pha Ty ca thnh Ba-lin-pht. Nguyn trc kia, thnh Cu-t-ma-b-la ta lc ti a im ca thnh Ba-linpht. V sau, khi thnh Cu-t-ma c di v pha Ty (cch khong 3 dm), th ni y pht trin v dng nn thnh Ba-lin-pht. Nh vy, n i vua A Dc th kinh nc Ma-kit- chnh l thnh Ba-lin-pht (tc thnh Ba-tra-li-t, Hn ng gi l Hoa-th thnh), ch khng phi l thnh Cu-t-ma; v thnh ny c di i cch 3 dm v pha Ty t lu ri. Theo Pht Gio S (Buddhasasanapavatti Gic Nguyn dch t nguyn tc Thi ng) ca Thitananathera, th con ca vua A X Th l Udayabhadda, sau khi ln ngi, di kinh ca nc Ma-kit- t thnh Ba-lin-pht n thnh Cu-t-ma; mi n vng triu Nan, kinh ca Ma-kit- mi li c di v thnh Ba-lin-pht nh c. Di vng triu Khng-tc sau , kinh ca Ma-kit- cng vn c t ti thnh ny.

Cu Na Bt La (Gunabhadra, 394-468): l v tng dch kinh thi Lu-Tng.

Ngi ngi Trung-n, xut thn t dng B-la-mn; thu nh tng hc ng minh v cc b lun, nghin tp c cc mn thin vn, ton s, y thut, ch thut. V sau nhn c b Tp A T m Tm Lun m khi lng sng tn Pht php, bn co tc xut gia, th gii c tc. Ngi l ngi t ha cung thun, tu hc chuyn cn. Ban u ngi hc gio php tiu tha, thng sut Ba Tng; sau chuyn hng sang i tha, chuyn nghin cu cc kinh i Phm Bt Nh v Hoa Nghim, ri tr thnh mt v ging s ni ting. Ngi cng em Pht php gio ha song thn. Ph thn ngi c cm ha, cng qui y Pht gio. Nm 435 ngi theo ng bin n Qung-chu. Vua Vn (424-453) nh Lu-Tng (420-479) sai s xung nghinh n ngi v Kin-khang, mi cha K-hon phin dch kinh in. Ti y, ngi cng vi cc ngi Tu Nghim, Tu Qun, dch c b Kinh Tp A Hm; sau , ti cha ng-an, ngi dch b Kinh i Php C; ri ti qun an-dng, ngi dch Kinh Thng Man; li nhn li mi ca Tiu vng, n cha Tn ti Kinh-chu, din ging Kinh Hoa Nghim. Ngoi ra ngi cng tng c tr ti nhiu cha khc nh o-trng, Trunghng, Bch-thp v.v... Vo nm 463 (i vua Hiu-v , 454-464), ngi vng mnh vua k o cu ma; vic thnh cng, cng c nh vua tin tng knh trng. C ba triu vua Vn , Hiu-v v Minh (494-498) ca nh LuTng u tn sng ngi. Nhng vic i ni, i ngoi ca triu nh, ngi u c nhiu cng hin. Ngi tn lc dch kinh, hong ha v qung din gio php i tha, nn ngi i xng ngi l Ma Ha Din. Ngoi nhng b kinh va k trn, dch phm ca ngi cn c: Lng Gi Kinh, Tiu V Lng Th Kinh, Qu Kh Hin Ti Nhn Qu Kinh, Ti Phc Bo ng Kinh v.v..., c thy l 52 b, gm 134 quyn. Nm 468 ngi vin tch, th th 75 tui.
57

Cy B- (bodhi-druma). Cy ny vn c tn l bt-a (asvattha), tri ca n

c gi tn l tt-bt-la (pippala), cho nn n cng c gi l cy tt-bt-la. Nhn v c Thch Tn thnh o ni gc cy ny, nn n c gi l cy B.

Cy Long-hoa (naga-puspa). Trong tng lai c B Tt Di Lc s t ci tri

u-sut h sinh vo nhn gian, xut gia hc o, v ngi ni gc cy Long-hoa m thnh Pht. Long-hoa l loi cy cao ln, mc thng ng, thn cng nh st thp, v cy trn lng; l hnh thun, u nhn, hoa trng, tri ging nh tri o. V cnh cy trng ging nh con rng, v cnh hoa trng ging nh u rng, cho nn gi l cy Long-hoa. Loi cy ny thy mc nhiu n-.

Cy Ta-la (sala). Ch ta-la ngha l cng chc, cng c ngha l cao ln, v
loi cy ny thng cao hn cc loi cy khc. Bn b sng Bt- thnh Cuthi-na, c rng cy Ta-la, bn b u c tng cp cy song sinh. c Pht nhp dit gia khu rng ny. Sau khi Pht nhp dit, ton th cy trong rng u bin thnh mu trng, cho nn rng ny li c gi l rng hc.

Chnh nim. Ch nim trong gio l o Pht c ba ngha: - thi gian ngn
nht (mt st-na chng hn); - mt ngh khi ln (nh vng nim); - ghi nh khng qun (nh nim Pht). Trong ba ngha , ngha th ba rt quan trng trong gio l o Pht. Theo tng Duy Thc, NIM l mt trong 51 loi tm s; i tng ca n c th xu hay tt. Trong 7 nhm (khoa) ca 37 phm tr o th 6 nhm t nim x, t nh tc, ng cn, ng lc, tht gic chi, bt chnh o, u c yu t nim; v khc vi tm s NIM (khng phn bit chnh t) trn, cc yu t nim y u c ngha l CHNH NIM. Chnh nim l yu t quan trng bc nht gip ngi tu hc Pht t c tr tu cao tt. Tu tp m khng c chnh nim th ch ung ph cng phu v th gi, v s khng bao gi thu thp c kt qu g c. Chnh nim c hai ngha: a) Chnh nim l s nh ngh chn chnh; tri li l t nim, l s nh ngh n nhng i tng xu c, khng ngay thng, khng ng vi o l. Mt cch c th, c mi i tng ca chnh nim: 1. Nh ngh n c tng trang nghim ca Pht (nim Pht); 2. Nh ngh n gio l v cc php mn tu tp do Pht dy (nim php); 3. Nh ngh n c ha hp ca mi phng tng chng (nim tng); 4. Nh ngh n gii lut c cng nng ngn nga ti c thnh tu o nghip (nim gii); 5. Nh ngh n cng c bung b v b th c cng nng tiu tr lng tham lam keo kit, lm li ch cho mi ngi m lng khng mong cu n n (nim th); 6. Nh ngh n nhng phc lc m ch thin hng c

58

nh tu tp thin nghip t khch l cho chnh mnh cng sing nng tu tp mi hnh lnh (nim thin); 7. Nh ngh n nhng ni vng lng, yn tnh, nh c tr nhng ni m xa la c cc duyn lng xng phin ly, dt c cc s lo u, d dng hn cho vic tu tp (nim hu tc); 8. Nh ngh n hi th, m s hi th ra, hi th vo, bit r hi th di, hi th ngn, hi th nng, hi th nh, nh m dit tr cc vng tng, tm c nh tnh, khng tn lon (nim an bang); 9. Nh ngh n thn th l do cc duyn gi hp cu thnh, tt c cc b phn ln, nh, trong, ngoi, u khng chc tht, thng hng (nim thn); 10. Nh ngh n i ngi ch l mng huyn, khng bao lu na s tn hoi, t vong (nim t). b) Chnh nim cng c ngha l s tnh thc thng xuyn ca tm . Lc khng c chnh nim th gi l tht nim (tc l s lng qun, m m, mt chnh nim). C chnh nim tc l tm tnh thc, lun lun cnh gic, bit r mnh ang lm g, ang suy ngh g, ang ni nng g, ang ch no, s vic g ang xy ra chung quanh mnh, v.v... Ngi tu hc Pht nn gi cho mnh c chnh nim nh vy; v nh m tm tr nn nh tnh, sng sut, bit iu g tri, iu g phi, iu g nn ni, iu g khng nn ni, tng no c tnh xy dng, tng no c tnh ph hoi, v.v... C cng nhiu nhng gi pht chnh nim th cng tin b trn ng tu tp. Nu gi chnh nim cho c thng xuyn th trnh c tt c nhng iu bt thin. Ngoi ra, theo php mn tu Tnh , chnh nim cn c ngha l nht tm nim Pht, tc l tm chuyn nht (khng tn lon) nim danh hiu c Pht A Di cu vng sinh v th gii Cc-lc. Chnh nim y phi gm ba phng din: qun nim (qun tng c Pht A Di v th gii Cc-lc); khu nim (nim ra ting danh hiu Pht A Di ); tm nim (tm khng bao gi ri khi Pht).

Chnh php 1: l php chn chnh, cng tc l gio php ca c Pht. Ni

rng ra, tt c nhng php g ph hp vi chnh l ca Pht php u l chnh php. Nhng li dy ca c Pht c gm thu trong ba tng thnh in (Kinh, Lut, Lun) c gi l th tc chnh php, hay gio chnh php; cn nhng yu t lm thnh o qu gic ng nh nm kh nng (ng cn), nm sc mnh (ng lc), by yu t gic ng (tht gic chi), tm s hnh tr chn chnh (bt chnh o), v.v..., c gi l thng ngha chnh php, hay chng chnh php.

Chnh php 2: l mt trong ba thi k bin i trong thi gian tr th ca gio

php sau khi c Pht nhp dit.

59

a) Sau khi c Pht nhp dit, gio php cn tn ti i, nhng nguyn tc tiu chun ca gio php cha ci bin, vn c gio, c hnh, vn c ngi tu v chng thnh qu, gi l thi k chnh php. b) Tuy gio php vn c , ngi tu hnh theo gio php vn c , nhng t ngi c th chng qu, gi l thi k tng php ( ni, trng ging thi, ch khng ng hn l chnh php). c) Thi k gio php suy tn, tuy vn c ngi tun theo gio php, nhng khng th tu hnh chng qu, gi l thi k mt php ( ni gio php suy tn, ch cn l ngn ngnh m thi). V k hn php vn ca c Thch Ca Mu Ni, cc kinh chp khng ging nhau. Ch v c c phn nhiu y theo thuyt ni rng: Thi k chnh php l 500 nm, tng php l 1.000 nm, v mt php l 10.000 nm.

Chnh php nhn tng. Con mt tm ca Pht thy sut chnh php, cho nn
gi l chnh php nhn; su rng m hm tng mun c, cho nn gi l tng. y l ch cho tr tu Pht thy bit tht tng vn php.

Chn (499-569): l tn Hn dch ca ting Phn Ba La Mt (Paramartha),

l nh dch kinh tr danh Trung-quc vo th k th 6. Ngi cng c tn l Cu La Na (Kulanatha), ngi nc u-thin-ni (Ujjaini) Ty-Bc n-, vn thuc dng B-la-mn, h l Ph-la-a (Bharata). Ngi l ngi cc k thng minh, tr nh di do, bin ti v tn; tng vn du nhiu nc, tham hc vi nhiu thy, tinh nghin Ba Tng, qun trit diu l i tha. Nm 546, di vng triu Tiu-Lng (502-558), ngi mang theo nhiu kinh in n Qung-chu bng ng bin; sau , nm 548, ngi n kinh Kin-khang yt kin vua Lng V (502-549), rt c nh vua trng i. Va lc y th xy ra lon Hu Cnh, ngi phi lnh nn sang Trit-giang, ri tr li Kin-khang, ri li phi lu lc nhiu ni na. Tuy vy, x no th ngi vn dch kinh, khng nn lng, khng ngng ngh. Cui cng ngi dng ng bin nh tr v li n-, nhng khng may gp bo ln, thuyn li tri git vo Qung-chu. Quan th s nghinh n ngi v cha Ch-ch, chuyn vic dch kinh. Nm 569 (thi i nh Trn) ngi vin tch, th th 71 tui. T cui triu vua V nh Lng cho n u triu vua Tuyn nh Trn, trong khong hn 20 nm, d tri qua nhiu gian nan nguy him, ngi vn chuyn tm dch kinh khng gin on. Ngi dch tng cng 64 b kinh lun, gm 278 quyn, nhng ngy nay ch cn c 30 b, a phn l nhng tc phm trng yu trong vic nghin cu Pht gio. Hai dch phm c tm nh hng to ln nht ca ngi l Nhip i Tha Lun v Nhip i Tha Lun Thch. Do hai dch phm ny m ngi c tn xng l khai t ca Nhip Lun tng Trung-quc. Nhng

60

dch phm quan trng khc ca ngi cn c: Chuyn Thc Lun, i Tha Duy Thc Lun, Trung Bin Phn Bit Lun, Thp Tht a Lun, i Tha Khi Tn Lun, Cu X Lun Thch, Kim Quang Minh Kinh, V Thng Y Kinh, Kim Cng Bt Nh Kinh, v.v... Cn c vo phng php phin dch cng nh hc thc ca ngi, ngi ta coi ngi l ngi sao Bc-u ca lch s dch kinh Trung-quc. V cng v th, cng thm cng trnh phin dch s ca ngi, cc s gia lit ngi vo mt trong bn bc thnh tng i phin dch ca lch s Pht gio Trung-quc. (Ba v khc l Cu Ma La Thp, Huyn Trang v Ngha Tnh.)

Chn khng bnh ng. l chn khng th khng c nhiu t, cao thp, di
ngn, rng hp, tt xu v.v, hon ton bnh ng.

Chn khng diu hu. Ci khng ca chng phi khng, khng m khng
khng, khng phi nh ci ngoan khng m hng tiu tha thin chp, cho nn gi l chn khng. Ci c ca chng phi c, c m khng c, khng phi nh ci tht c m hng phm phu vng chp, cho nn gi l diu hu. Chn khng m sinh khi vn php, diu hu m tt c u nh, l ngha su xa ca chn khng diu hu.

Chn nh. Th tnh ca cc php l chn tht, khng h vng, gi l chn;

nh thng, khng bin i, gi l nh; hp hai ngha chn tht v nh thng li, gi l chn nh, cng gi l t tnh thanh tnh tm, pht tnh, php thn, nh lai tng, tht tng, php gii, php tnh, vin thnh tht tnh.

Chn nh hai khng (nh khng chn nh). Cc v thnh hai tha ng c
ci l l khng c nhn ng, gi l nhn khng, hay ng khng, hoc sinh khng. Ci cnh gii chn nh chng c sau khi ng gi l chn nh ng khng (ng khng chn nh). Hng B-tt ng c l php khng, ci cnh gii chn nh chng c sau khi ng gi l chn nh php khng (php khng chn nh); hp li gi l chn nh hai khng (nh khng chn nh).

Chn tm v nim. Chn tm phi c thc chng bng tr tu, khng th

dng khi nim, tr tng m bit c tc l xa la mi nim.

Chn t: l khong chn khng, ch cho chn nh.

61

Chn tht Tam Bo. Bn cht ca Ba Ngi Bu l trong sch, sng sut, dt
tuyt phin no, ph tan v minh, gii thot sinh t lun hi, cho nn gi l chn tht Tam Bo.

Chn tu - Duyn tu. Hng B-tt trong cp Mi-a thc chng cnh gii
chn nh m khng c mt php no tu, khng khi tm tu cng khng mong cu chng c, gi l chn tu. Hng B-tt di cp Mi-a duyn vo chn nh m cn c cc php tu tp, c pht khi tm tu tp v c mong cu chng c, gi l duyn tu.

Cht a (Citta): l tn mt v trng gi thnh Ma-s-sn (Matsikasanda), gn

thnh X-v (Savatthi). Mt ngy n, trng gi Cht a vo thnh X-v, nh duyn lnh, ng c gp tn gi Ma Ha Nam (Mahanama). Thy tn gi l bc oai nghi ng ng, lin sinh lng knh ngng, v pht tm cng dng. Sau khi th nhn cng dng, tn gi v ng m thuyt php. Nghe xong bi php, ng lin chng qu D-lu (Tu--hon), bn em c khu vn trng cy n tri ca mnh cng dng xy ct tinh x cho tn gi Ma Ha Nam.

Chu Hong: tc i s Lin Tr (xem mc Lin Tr). Chu Thng-thn (ng Thng-thn chu). Trong bn i chu, chu
phng ng tn l Thng-thn, t Pht hc Hn Vit gi l ng Thng-thn chu. T trc n nay, cc sch Pht hc Vit ng (k c b Pht Hc T in ca on Trung Cn), u vit tn chu ny l ng Thng-thn chu. C l l vit theo inh Phc Bo trong Pht Hc i T in. Trong khi , cc b t in sau ny nh Pht Quang i T in, T Nguyn, v.v... u vit l ng Thngthn chu, Pht Quang i T in c ghi thm ch Phn l Purva-videha v gii thch thng thn l thn tng th thng. C iu ngc nhin, inh Phc Bo (trong b Pht Hc i T in), vit th l ng Thng-thn chu, nhng cng gii thch l thn tng th thng. Trong khi , sch Trung Anh Pht Hc T in (A Dictionary of Chinese Buddhist Terms) th ghi mt trang l ng Thng-thn chu v mt trang khc l Thng-thn chu; c hai t cng c ghi km ch Phn l Purvavideha, v gii thch l i lc pha ng ni Tu-di. Vy th, chu tn l Thng-thn hay Thng-thn? Trong ch Phn VIDEHA, th ng v deha (dch m Hn ng l -ha), trong Trung Anh Pht Hc T in, n c dch ngha l the body; v trong Pht Quang i T in, n c dch ngha l thn. Do , tn Thng-thn l chnh xc.

62

Ch a Sn B (Caitya-vadin) - Ty Sn Tr B (Apara-saila) - Bc Sn Tr B (Uttara-saila). u th k th 3 Pht lch, mt v sa mn ngoi o tn i

Thin (Mahadeva), theo v chnh o, xut gia vi i Chng B. ng l ngi bc hc a vn, hnh trng cao khit, tr ti ni Ch-a (tc ni Vng-sn, hay i-sn xem mc i Thin, v mc Ni Ch a) gio ha chng. Ni Ch-a (Thp Bt B Lun v B Chp D Lun gi l ni Chi-) lc l o trng quan trng ca i Chng B. By gi, di s hng dn ca i Thin, tng chng li em nm vic lc trc ra bnh ngh tr li. Nhn m li c s bt ng kin, i Chng B li tch ra thnh ba b phi mi na: B phi vn tr ti ni Ch-a, gi l Ch a Sn B (Thp Bt B Lun v B Chp D Lun u gi l Chi Sn B), tn i Thin lm khai t; hai b phi di i ch khc gi l Ty Sn Tr B v Bc Sn Tr B (hay ng Sn Tr B). V gio ngha, ba b phi mi ny phn nhiu ging nhau, v u ging vi i Chng B c; tuy nhin, chuyn phn phi xy ra l v bt ng kin v nm vic (ng s), cho nn, lp trng khc nhau gia ba b phi ny ch hn hp trong vng nm vic m thi. Ngoi ra, theo sch Tam Lun Huyn Ngha ca i s Ct Tng (549623), nguyn nhn phn r ca ba b phi trn, ngoi nm vic, cn c vn c gii; tc l vn : Nu v ha thng truyn gii l mt ngi ph gii, khng thanh tnh, th gii t c c gi l c gii hay khng.

Chi Khim (?-?): l v c s ngi nc i Nhc-chi, theo gia tc n trungquc vo thi ng-Hn (sau ngi Chi Lu Ca Sm), ti tnh H-nam. ng thng hiu rt nhiu ngn ng, theo hc Pht vi ngi Chi Lng ( t ca ngi Chi Lu Ca Sm), tham bc loi kinh sch, c ngi i gi l tr nang (ci ti tr tu). Li na, lc c ba v Chi Lu Ca Sm, Chi Lng v Chi Khim, u l nhng bc bc hc a vn, ti cao c trng, cho nn c ngi ng thi ca tng: Thin h bc tri, bt xut tam Chi (nhng k hc rng bit nhiu trong thin h, khng ngoi 3 ngi h Chi). Cui i ng-Hn thin h lon lc, ng i v phng Nam lnh nn, v c ng ti thnh Kin-nghip (Nam-kinh). Khi vua Tn Quyn (222-252) xng v lp nn nc Ng (nm 222), cng ng ti Kin-nghip. Nghe ting ng, nh vua rt knh trng, ban tng danh hiu bc s, mi lm ph o dy d cho thi t Tn Lng. Trong khong 30 nm ti y, ng dc lc phin dch v ch thch kinh in. Cc dch phm ca ng gm c: Duy Ma Ct Kinh, Thi T Thy ng Bn Khi Kinh, i Minh Kinh, i A Di Kinh, i Bt N Hon Kinh v.v... ng ch gii b Liu Bn Sinh T Kinh. ng cng ly hng khi t hai b kinh V Lng Th v Trung Bn Khi m trc tc sch Tn B Tt Lin C. Sau khi thi t Tn Lng (252-258) tc v ni ngi lm vua nc Ng (nm 252), ng vo ni n c, n nm 60 tui vin tch.

63

Chi Lu Ca Sm (Lokasema, 147-?): cng gi l Chi Sm, l v cao tng nc

i Nhc-chi, n Trung-quc sau ngi An Th Cao (xem mc An Th Cao), vo khong cui i vua Hn Hon (c thuyt ni l vo i vua Linh ). Trong 12 nm cui i vua Linh (t mm 178 n nm 189), ngi dch nhng b kinh i tha nh: o Hnh Bt Nh, Bt Chu Tam Mui, A X Th Vng, Tp Th D, Th Lng Nghim, V Lng Thanh Tnh Bnh ng Gic, Bo Tch v.v... Trong cc b kinh trn, b o Hnh Bt Nh c coi l quan trng nht, v l b kinh thuc h Bt Nh c dch sm nht, v do , ngi Chi Lu Ca Sm cng c cng nhn l ngi u tin phin dch v truyn b nn vn hc Bt Nh ca Pht gio i tha ti Trung-quc. Chnh nn vn hc Bt Nh ny thc y lm ny sinh phong tro tm hiu, nghin cu, m lun trong gii tr thc hc Pht trong cc thi Ngy, Tn sau ny. Th na, kinh Bt Chu Tam Mui l loi kinh h ly cnh gii Ty-phng v c Pht A Di lm i tng, cho nn y cng l thi k khi u cho nn tn ngng Tnh Di Trung-quc. Ngoi ra, vic dch kinh Th Lng Nghim ca ngi Chi Lu Ca Sm cng tc ng mnh m cho cng cuc i tha ha Pht gio Trung-quc trong hai th k 4 v 5. Rt tic, khng c ai bit g v hnh trng ca ngi sau thi gian dch kinh ni trn. Cng trnh dch kinh ca hai ngi An Th Cao v Chi Lu Ca Sm trong thi k ny, khai nn p mng vng vng cho Pht gio Trung-quc. Ngoi hai ngi An Th Cao v Chi Lu Ca Sm ra, trong thi ng-Hn cn c cc v cao tng ngoi quc khc n Trung-quc chuyn vic dch kinh, nh: Trc Pht Sc (Sanghabuddha, ?-?, ngi Thin-trc, n Lc-dng vo i vua Hon ), Chi Diu (?-?, ngi nc Nhc-chi, n Lc-dng nm 185), Khng C (?-?, ngi nc Khng-c), Khng Mnh Tng (?-?. ngi nc Khng-c, n Lc-dng vo i vua Hin ), Trc i Lc (?-?, ngi Tyvc, n Lc-dng vo i vua Hin ), m Qu (?-?, ngi Ty-vc, n Lcdng vo i vua Hin ), c s An Huyn (?-?, ngi nc An-tc, n Lcdng vo i vua Linh , hc tr ca ngi An Th Cao), v.v...; c bit, mt ngi Hn l c s Nghim Pht iu (cng gi Nghim Ph iu, ?-?, ngi tnh An-huy), cng tham gia cng tc dch kinh trong thi k ny; v ng l ngi Pht t bn x u tin tng s dch kinh. T tui tr ng l ngi thng minh dnh ng, bc hc a vn. Gp lc ngi An Th Cao sang Trung-quc dch kinh v truyn b Pht php, ng cng An Huyn xin nhp mn lm , v cng tham gia cng tc dch kinh. Tng truyn, v sau ng c xut gia lm tng, nhng khng c ti liu no ni r ng xut gia vo thi gian no.

64

Chi tit v k kt tp th hai. Mt trm nm sau ngy Pht nhp dit, c nhm
t kheo thuc tc Bt-k thnh T-x-li, xng mi vic (thp s) lin quan n gii lut, v cho l mi vic hp php (thp s tnh php) m tng on c th hnh tr. Mi vic , cc b Lut nh Ng Phn, T Phn, Thp Tng, Thin Kin, v.v... ghi chp khng ging nhau. y xin trch t sch Lc S Pht Gio n ca ha thng Thch Thanh Kim (do thnh hi Pht gio thnh ph HCM n hnh, nm 1995) nh sau: 1) Dim tnh: Cn c vo gii lut, cc t kheo khng c n cch m. Ngha l cc th n ph thng, khng c n ngy hm sau ri li n, nhng nu n em p vi mui, th vn c th c dng ngy hm sau. 2) Ch tnh: V ba n ca t kheo phi l lc chnh ng, nhng lc ang i gia ng th ba n c th c dng qu gi ng mt cht, ngha l lc mt tri x bng chng hai ch (mi ch: mt thc nm tc ta). 3) T lc gian tnh: T kheo sau khi n ri, nhng nu trc gi ng, ti chn t lc khc, xin c thc n, vn c th c th dng. 4) Tr x tnh: Mt thng hai k, cc t kheo phi tn tp mt tr x no lm l b tt, nhng nu tr x qu hp, c th phn chia lm hai ni lm l b tt. 5) Ty tnh: Quyt ngh ca on th xut gia cn phi ton vin tn tp gii quyt, nhng nu gp trng hp khng th xut tch c, sau khi gio on quyt ngh, s c th em nhng quyt ngh thng bo sau. 6) Cu tr tnh: C th noi theo vo tin l, ngha l noi theo vo nhng th l ca ngi trc lm. 7) Sinh ha hp tnh: Sau gi ng cc t kheo khng c n phi thi, nhng c th dng nc ha vi sa, khng cn phi sa lng xung. 8) Bt ch l ni-s-n tnh: Ta c ca t kheo, kch thc b di, b rng phi theo ng qui nh nh trong gii lut, nhng nu l ta c khng c vin chung quanh, c th c dng qu khun kh nh. 9) Thy tnh: T kheo khng c ung ru, nhng v trng hp bnh hon, dng lm thuc, c th pha ln vi nc ung. 10) Kim tin tnh: T kheo vn d khng c cm tin, nhng nu trng hp bt c d, c th c cm tin bc, v sc tch tin bc. By gi, min Ty-n c tn gi Da X, mt v trng lo tinh chuyn gii lut, du hnh n thnh T-x-li (thuc min ng-n). Gp ngy b tt, ngi cng tham d, thy cc t kheo thnh T-x-li dng chu ng ng y nc, em gia n trng b tt, khuyn ha cc Pht t em vng bc b vo chu nc cng dng ch tng. Sau h chia u cho tng chng dng vo vic thuc thang, y phc ring t. Ngi Da X cho vic lm ny l phi php, bn khng nhn s vng bc , li cn cc lc trch c tng chng a phng, ng thi t co trc qun chng Pht t v hnh ng phi php ca tng on T-x-li. Chng t kheo tc Bt-k cho rng, trng lo Da X tha m tng chng v gy hoang mang cho tn , bn tp hp tng chng, tc php tn xut (ui i) trng
65

lo Da X. Ngi lin tr v min Ty, n cc a phng nh Kiu-thng-di (Kosambi), Ba-b (Pava), A-bn- (Avanti), v.v... vn ng ch tng gip gii quyt mi vic phi php (thp s phi php) kia. Ngi cng n ni A-hhng-h (Ahoganga) yt kin trng lo Tam Ph Thng Na Ha Tu (Sambhuta-sanavasi); ri n Tng-gi-xa (Sanhassa) yt kin v trng lo cao lp nht l Li B a (Revata), bo co s vic v thnh cu gip gii quyt. Cc v trng lo u hoan h nhn li, v cng i v thnh T-x-li. By gi, tng chng ca c hai min ng v Ty u tp hp ti vn B-l-ca (Valikarama), c thy l 700 v t kheo. Trng lo Li B a mun gii quyt s vic, nhng trong hi ngh nhiu kin bt ng, khng ai chu ai, rt kh gii quyt. Cho nn hi ngh phi c mt y ban ti cao gm tm v trng lo, i din cho c hai bn quyt nh. Bn v trng lo i din cho tng chng min Ty: Li B a, Da X, Thng Na Ha Tu, v Tu Ma Na (Sumana); bn v trng lo i din cho tng chng min ng: Tt B Ca Mi (Sabbakama), Sa Lan (Salha), Bt X Tng (Khujjasobhita), v B Sa Lam (Vasabhagamika). Trc i hi 700 t kheo, trng lo cao lp nht pha min Ty l Li B a, nu ra tng iu mt (trong mi iu trn kia), ri hi: iu ny l hp php hay phi php? V trng lo cao lp nht pha min ng l Tt B Ca Mi, y chiu tng iu vo gii lut, v nht nht tr li l phi php. Cui cng, tt c mi vic do nhm t kheo tc Bt-k xng u b gio on xc nh l phi php. Tip , hi ngh tip tc tng li php tng, tri qua 8 thng mi kt thc; gio s gi l k kt tp kinh in ln th hai, cng gi l tht bch kt tp, hay Tx-li thnh kt tp.

Ch (xa-ma-tha samatha): ngha l dng li, tc l i trc cc hon cnh

nhim hay thanh tnh, tm u khng dao ng; l trng thi tinh thn khi tm chuyn ch vo ch mt cnh gii, hon ton khng suy ngh g, khng khi bt c nim tng g.

Ch bit c mnh: tc thut ng t liu hn trong Thin tng Trung-quc, c

ngha l ngi khng c tinh thn li tha, ch mu ch li cho ring bn thn mnh. Thut ng ny c ngha tng ng vi cu tc ng thng c dng trong dn gian: Cn t l nht thn, bt c i cc gi (ngi ch bit lo cho bn thn mnh, khng oi hoi g n i cuc). Thut ng t liu hn c dng trong thin mn ch cho hng hnh gi ch bit lo tu cho bn thn mnh, m hon ton khng tm n vic gip i ngi, gio ha chng sinh. Thut ng ny nguyn l mt cu ni ca ngi Hong B Hi Vn (xem mc Hong B). Sch Bch Nham Lc (tc 11) ghi: S (Hong B) ni: Mi ngi qua (sui) trc. V tng kia bn vn o, p trn sng nc m i (qua sui), nh i trn

66

t bng; ri ngoi li bo: Qua y! Qua y! S qut: l ngi ch bit c mnh! (Gi t liu hn!)

Ch qun. Hp hai t ting Phn xa-ma-tha v t-bt-x-na li m dch

thnh ra l ch qun. Ch thuc v nh, qun thuc v tu; l ngha ca php mn nh tu song tu. Nu ni v phng php, lm cho mi vng nim dng li, gi l ch; sau , qun nim hoc v tnh khng ca cc php, hoc v tnh gi ca cc php, hoc gi tc khng v khng tc gi, hoc v bn lnh vc qun nim, hoc duyn thng vo chn nh, hoc gi tm ch v tr, v.v... u gi l qun.

Chim xy m cho ngi phng sinh (truyn thuyt Trung-quc). Tn Lng

T, mi khi gp ai bt chim th, u mua m phng sinh. n lc cht, tin ca sch khng, khng ai mai tng. Lc y c vi trm con chim, ngm bn b ln, lp xc ng li. Ngi ng xem cm thn, cho rng, v ng c lng nhn c m chiu cm cm th nh vy.

Chnh danh: ngha l ng vi danh phn. Thy th sng, x s ng vi cng

v bc thy; tr th sng, x s ng vi cng v hc tr; t kheo th sng, x s ng vi cng v mt v t kheo; sa di th sng, x s ng vi cng v mt v sa di; v.v... Nh th gi l chnh danh. (Xem mc nh Phn.)

Chn cu mng n nhn (truyn thuyt Trung-quc). Mt v tng vn tnh

gio hot, nghe ni n hong tinh c th sng lu, mun th nghim, nhng khng dm t mnh n th, s nguy him. ng em mt c hong tinh di ging kh, d mt ngi xung ging, ri ly phn trn ca ci ci xay y ming ging li; bo rng, nu i th c n hong tinh. Ngi kia di ging, qu ht hong, nhng khng c cch no thot. Bng, mt con chn ti ming ging, ni rng: Ti l mt con chn, di hang trong mt ngi m. Trn m c mt l hng. Mi ngy ti nm trong m, hai mt c nhn chm ch ln ci l hng . Mt thi gian sau, ti t nhin thy mnh c ra khi m. T ti c th bay xa v bin ha, tr thnh mt con chn c thn thng. Ngy xa ti tng b ch sn bt, v nh ng cu mng; by gi xin em php ny ch cho ng n n. Ngi kia lm theo li y, thn ngi trong ging, hai mt ng chm ch ln ci l trng ca chic ci xay. Hn mi ngy sau, t nhin ng ra khi ging; lin chy trn. Qua vi ngy sau na, v tng ly ci ci xay ra, v nhn xung ging, thy ngi kia i mt ri, bn cho l s hiu nghim ca hong tinh. ng v t bit i chng, t mnh mang hong tinh xung ging, hn mt thng sau, i

67

chng hy m np ging m xem. n k hn, i chng m np ging nhn xung, th ng cht t bao gi!

Chu Chiu vng. Chiu vng l vua th t ca vng triu Chu, ngi 51
nm (1052-1002 tr. TL). Theo ti liu c ghi chp trong b sch Chu Th, vo i vua ny, c v thi s tn T Do tng tu vua rng, phng Ty c bc i thnh ra i, v mt ngn nm sau th gio php ca bc i thnh y s truyn n Trung-quc (xem mc Chu Th). Theo nin i chnh thc ca c Pht c Pht gio th gii thng nht s dng, th c Pht Thch Ca Mu Ni n sinh vo nm 624 tr. TL, sau Chu Chiu vng n 4 th k.

Chu S Hnh (203-282): cng gi l Chu T Hnh, ngi t Dnh-xuyn (Hnam), nc Ngy, thi Tam-quc (220-280). Ngi l v s Trung-quc u tin xut ngoi sang Ty-vc cu php; v cng c ti liu cn ni rng, ngi l ngi Hn u tin i xut gia lm tng (xin xem chng Khi Thut v Cha Thp Thi Bc Triu, c s Tu Khai dch, trong Php Tng Pht Gio Vit Nam, tp 79, n hnh nm 2546 Pht lch). Ngi tinh cn nghin cu kinh in, xem vic hong php chnh l nhim v ca mnh. Nm 257 ngi ging Kinh o Hnh Bt Nh ti Lc-dng; v cng l bui ging kinh thuyt php u tin ca ngi Trung-quc trn t nc mnh. Kinh o Hnh Bt Nh (Astasahasrika-prajnaparamita) do ngi Chi Lu Ca Sm (Locasema) dch t thi Hu-Hn (25-220 TL), nhng v vn kh hiu, gy kh khn cho ngi hc, nn Chu S Hnh quyt ch i Ty-vc tm nguyn bn Phn vn. Ngi xut pht t Trng-an vo nm 260, sang ti nc Vu-in (Kustana, pha Ty Tn-cng, nay l Khotan). Ngi li y nhiu nm nghin cu Phn in, v tm c nguyn bn Phn ng ca Kinh Phng Quang Bt Nh (Pancavimsatisahasrika-prajnaparamita). Ngi sao chp li bn kinh ny, nhng cha mang v Trung-quc. Sau hn 20 nm lu tr ti Vu-in, vo nm 282, ngi vin tch ti y, th th 80 tui. Trc khi vin tch, ngi sai t l Pht Nh n (ngi Vu-in), mang cun Kinh Phng Quang Bt Nh y em v Trung-quc sau , nm 291, kinh y c ngi V La Xoa v c s Trc Thc Lan dch ra Hn ng. Theo nhn xt ca ngi Trung-quc, vic i Ty-vc cu php ca ngi, vi bn Kinh Phng Quang Bt Nh bng Phn ng do ngi sao chp v cho mang v nc, lm cho phong tro nghin cu v hc tp kinh h Bt Nh ti Trung-quc trong triu i Ty-Tn (265-316), tr nn hng thnh. Ngoi ra, cun Hn Lc ca ngi cng c coi l tc phm thuc loi kinh lc c son sm nht ca Trung-quc.

Chu Th-tng: tc vua Th-tng (954-959) ca nh Hu-Chu (951-960, ng

Bin-lng, cng gi l i-lng, tc nay l huyn Khai-phong, tnh H-nam)

68

thuc thi Ng-i (907-960). Vua Th-tng tn l Si Vinh, l con nui ca vua Thi-t (951-954), mt nm sau khi ln ngi (nm 955), lin thi hnh chnh sch n p Pht gio. ng h lnh ph hy tt c cc cha vin khng c danh ting trong nc, tng cng c n 3.336 ngi (c sch ghi 30.336 ngi). Tt c tng ni trong cc cha u b cng bch hon tc. Tt c tng Pht, php kh bng kim loi u em nu c tin. By gi, trong mt ngi cha Trn-chu c mt tng B Tt Qun Th m bng ng, rt linh thing, cho nn, d c chiu vua ban xung, ngi a phng khng ai dm ng ti. Nh vua nghe tin, lin thn hnh n cha , t tay cm ba p ti tp vo mt vo ngc pho tng, lm mi ngi run s v cng. Nm 959, nhn i chinh pht min Bc, gia ng, nh vua bng nhin b mt mt nht ngc, au n v cng, khng ai cu cha c, ch mt thi gian ngn th cht. y l k php nn th t trong lch s Pht gio Trung-quc. Nguyn nhn a n php nn k ny khng phi do c k th tn gio, m do nn ti chnh ca triu nh b kit qu. Sau k php nn ny, trn ton nc Hu-Chu ch cn li 2.964 ngi cha danh ting, vi 91.200 tng ni.

Chu Th. B sch Thng Th ghi chp cc vic tri bn vng triu Ngu
(2255-2206 tr. TL), H (2205-1767 tr. TL), Thng (1766-1123 tr. TL), v Chu (1122-247 tr. TL); trong , t thin Thi Th n thin Tn Th, gm 32 thin, ghi chp cc vic ca nc Chu v nc Tn, gi l Chu Th. Thin D K trong b Chu Th ny c chp cu chuyn lin quan n Pht gio nh sau: Thi vua Chiu, c nh sng nm mu chiu thu sao Thi-vi, thi s T Do tu rng: C bc i thnh ra i phng Ty, cho nn c im ny. Mt ngn nm sau thnh gio s truyn n y. Vua bn sai khc iu y ln ghi nh.

Chu V : l vua V (561-578) ca nh Bc-Chu (559-581). ng tn V-vn

Ung, l em ca Hiu-mn v Minh . Nh Bc-Ngy khai quc nm 386, n nm 534 th chm dt, lnh th b chia lm hai nc nh l ng-Ngy v TyNgy. n nm 550, nh ng-Ngy b tiu dit, nh Bc-T thay th, ng Nghip-thnh (tnh H-bc); trong khi , nh Ty-Ngy khai quc vo nm 535 (ng Trng-an), n nm 557 th b V-vn Gic (ngi Tin-ti) tiu dit kin lp nh Bc-Chu. Hai vua u ca nh Bc-Chu l Hiu-mn (557) v Minh (558-560) u tin Pht, nhng ly Nho gio lm t tng chnh trong vic xy dng vn ha v hnh x chnh tr. Nhng n i vua th ba l V th tnh hnh thay i hn. ng ln ngi khi 18 tui (561), nn b ch l V-vn H chuyn nm triu chnh. n nm 572, ng git ch v t nm triu chnh. Ban u ng knh tin Pht php, nhng cng v sau cng m tn d oan. Vo thi trong dn gian c truyn tng cu sm ni rng: Ngi mc o en s ly c thin h.

69

ng nghe c cu sm th lng nghi hoc, ngh rng, ngi mc o en chc chn l cc v sa mn. ng li rt tin cn hai ngi: mt ngi l o s Trng Tn, v mt ngi l nh s hon tc V Nguyn Tung. Chnh hai ngi ny lun lun bn cnh ng gim sim, bi xch Pht gio, lm cho ng thay i tm tnh, b Pht gio, tin o gio, v cui cng l bch hi Pht gio, gy nn php nn th nh trong lch s Pht gio Trung-quc. Nm 575, V em qun tin nh Bc-T, n nm 577 th chim c trn vn nc ny. Nh th, ng thng nht ton th lnh th min Bc Trung-quc. Khi thn tnh Bc-T, V li tc khc cho thi hnh chnh sch tiu dit Pht gio Bc-T, lm cho bao nhiu s nghip huy hong ca Pht gio Bc-T t trc, n nay u b dit sch. Mt nm sau (578) th ng mt.

Ch bn y (ch bn c tc). Ch bn tc l ch v bn. Ch l ch cho

ch th; v bn l ch cho nhng ci ty thuc vo ch th. Thuyt php gii duyn khi ca tng Hoa Nghim ni rng: Nu ly ci ny l ch th ci kia l bn, nu ly ci kia l ch th ci ny l bn; nh vy th ch v bn u y trong mt s vt, gi l ch bn c tc. Li na, mi s vt trong v tr vn hu u va l ch m cng va l bn; vn hu tc l nhau, trong nhau, thng nhip trng trng v tn, gi l ch bn v tn.

Ch tu: tc l chuyn tu. (Xem mc Chuyn Tu - Tp Tu.) Cha Na-lan-. Ting Phn na-lan- (nalanda) c ngha l b th khng
nhm chn (th v ym), l tn ca mt ngi cha ln ca Pht gio n- thi c, ta lc ti pha Bc kinh thnh Vng-x ca nc Ma-kit-, min Trung n- (nay l Baragaon, cch Rajgir khong 11 km v hng Bc), do vua Nht (Sakraditya) thuc vng triu Cp-a xy dng vo u th k th 5; v c cc i sau tu b m rng, tr thnh mt t vin qui m ln lao bc nht, ng thi cng l mt hc vin cao cp nht ca Pht gio n- thi c. Theo sch i ng Ty Vc K ghi chp, a im xy ct cha Na-lan-, nguyn l vn Am-ma-la thi Pht ti th; ni m c Pht ng trong 3 thng ni php. Sau khi c Pht nhp dit khng lu, vua Nht cho xy ct mt ngi gi lam ti . C hai thuyt ni v nguyn do cha c t tn l Na-lan-: Thuyt th nht ni, ti khu vn pha Nam ca ngi cha c mt ao nc, trong ao c con rng tn Na-lan-, cho nn ly tn rng m t tn cha. Thuyt th hai ni, trong mt tin kip khi c Pht cn tu hnh B-tt, lc Ngi l mt v quc vng, ng ti khu t . Nh vua chuyn tu hnh b th, cho nn c c hiu l Th V Ym (b th khng nhm chn, tc l ngha ca ch nalanda), nhn m t tn cha l Na-lan-.

70

Vo lc ngi Huyn Trang sang lu hc Na-lan-, hc vin ny c n hng trm ging ng, nhiu kho sch tht ln, su dy nh rng mnh mng, cao bn tng dng lm phng ng. i thin vn ca cha cao n ni thng b lp trong my m bui sng. Theo sch i T n T Tam Tng Php S Truyn ghi chp, Na-lan- l ngi cha ln nht n- vo th k th 7, tng chng thng tr lc no cng ng n vn ngi, tu hc cc b mn thuc i tha v 18 b phi tiu tha, ngoi ra cn gm c Ph , Nhn minh, Thanh minh, Y phng, Thut s v.v... Theo li k ca ngi Huyn Trang th tng sinh mun c vo hc Na-lan- phi tri qua mt cuc thi tuyn v cng cam go. Khi c nhn hc, h khi phi ng bt c ph tn no, li cn c hc vin i th th, min l phi tun gi k lut v cng kht khe. Ban u, ni l trung tm ca hc phi Duy Thc, v sau dn dn din bin thnh mt trung tm ln ca Mt gio. Cc v lun s tr danh ca i tha Hu tng nh H Php, c Tu, Kin Tu, Thng Hu, Tr Nguyt, Gii Hin, Tr Quang, v.v... u tng m nhim cc chc v gio th hoc tr tr ti hc vin ny. Ngoi ra cn c rt nhiu du hc tng n t Trung-quc v cc nc vng ng v ng Nam ; ng thi, cc v s n- sang Trung-quc trong thi k ny nh a B Ha La, Thin V y, Kim Cang Tr v.v..., cng tng tu hc ti cha ny. u th k th 8, vng triu Cp-a suy sp, n- gio hng khi mnh m, lm cho cha Na-lan- suy vi nhanh chng. n cui th k 12 th cha ny b qun Hi gio ph hy. Vo nm 1197, i qun y san bng c khu hc vin Na-lan- bng ngn la tn bo, bao nhiu tng chng u b git sch, bao nhiu ca ci u b cp sch. Nm 1915, cc nh kho c n- bt tay vo cng vic khai qut c h thng i vi cha Na-lan-. H ln lt pht hin c nhiu tc phm iu khc bng v bng ng xanh t trong cc di tch ca cha ny; hin c bo tn trong vin bo tng Na-lan- n-.

Cha Thiu-lm (Thiu-lm t). C hai ngi cha cng tn Thiu-lm: mt

ngi ta lc ti Bng-sn, tnh H-bc, c xy vo gia th k 13, di triu i nh Nguyn; mt ngi ta lc ti Tung-sn, tnh H-nam, c xy sm hn, vo cui th k th 5, di triu i nh Bc-Ngy. Nhng ngi cha Thiu-lm c nhiu ngi bit v ni ti nhiu nht l ngi Tung-sn, tnh H-nam. Cha ny ta lc ti ngn Thiu-tht, l mt ngn u pha Ty ca rng ni Tung-sn, do vua Hiu-vn (471-499) ca nh Bc-Ngy kin to vo nm 496, mi Pht thin s (ngi Thin-trc) tr tr. Nm 527, ngi B t Ma n y, ngi trong hang din bch nhp nh 9 nm, ri truyn php cho s Tu Kh, sng lp Thin tng; s gi ngi B t Ma l S-t, cha Thiu-lm l t nh, tng

71

tc vn tp tu hc ng o, Thin php t thnh hnh. n triu i Bc-Chu, vua V (561-578) bi tr o Pht, tt c t vin u b ph hy, cha ny cng cng chung s phn; nhng n i vua Tnh (579-581) th cha li c phc hng, v c i tn l Trc-h. n thi i nh Ty, vua Ty Vn (581-604) ban sc, cha ly li tn c l Thiu-lm. Nm 617 (nm cui cng ca vua Ty Dng ) cha b sn tc ph hy, ch cn li mt ngi thp. Vo u thi i nh ng, v tng chng cha Thiu-lm tng gip vua ng Thi-tng (627-649) dng nc c cng, cha Thiu-lm li c trng hng, v mn v ngh Thiulm cng c ni danh, thnh truyn t . T cui i ng sang i Ng-i (tc na u th k th 10), cha Thiu-lm l o trng ln ca tng Lm T; t th k 13 n nay, n l o trng trung tm ca tng To ng.

Cha T-n (T-n t): cng gi l i-t-n, l ngi cha c ta lc ti pha

Nam thnh Ty-an, tnh Thim-ty, tc trong phm vi kinh Trng-an xa. Cha ny nguyn c xy ct t thi i nh Ty, tn l V-lu (c thuyt ni l cha Tnh-gic). Nm 648 (di triu vua ng Thi-tng), thi t L Tr (sau ny l vua ng Cao-tng), v mun bo p t n cho m l hong hu Vn c, ra cng xy li ngi cha V-lu y, to ln hn, m l hn, v i tn thnh T-n t. Cha chia ra hn 10 vin, gm hn 1.000 gian, trang nghim trng v. Cha xy ct xong, thi t thn hnh n l Pht, v sc 300 v tng, cung thnh 50 v danh c v c tr trng coi Pht s v ging dy cho tng chng. Ngi Huyn Trang (du hc n- v nc t nm 645) c cung nghinh ln a v thng ta, va ch o mi vic tng qut trong cha, va phin dch kinh in. gc Ty-Bc ca cha c xy Phin-kinh vin, tt c cc kinh, tng cng x li do ngi Huyn Trang mang t n- v, u c trng by ni . Ti vin Phin-kinh ny, ngi Huyn Trang dch c hn 40 b kinh lun, gm hn 400 quyn, c ngi ng thi xng l T n tam tng. Ngi cng xy mt ngi thp gch, 5 tng, 4 mt, cao 300 thc (tc gn 100 mt), ngi i sau gi l thp i-nhn. Ngi Huyn Trang vin tch, t ln ca ngi l Khuy C k th, sng lp tng Php Tng ti cha ny, c ngi i xng l T n i s. V sau, tri qua nhiu tai bin, cha b h nt iu tn, ch c ngi i-nhn thp l cn nguyn vn. n i vua Khang Hi nh Thanh (1662-1722), cha mi c trng tu, hin cn n ngy nay.

Chun : cng gi l Chun Qun m, hay Pht Mu Chun , dch l

thanh tnh, tc tn thn c thanh tnh ca tm tnh; c Thin tng ly lm mt trong Qun m B, phi ng Mt Nht-bn ly lm mt trong 6 Qun m (Qun
m ngn tay, Qun m thnh, Qun m u nga, Qun m 11 mt, Qun m Chun , Qun m bnh xe nh ), hin trong hnh tng 3 con mt 18 cnh tay.

72

Chng sinh - Hu tnh. Ting Phn l tt-a (sattva), ting Trung-quc

dch l chng sinh hay hu tnh; c nhiu ch cng gi l hm thc, hm sinh, hm linh, qun sinh. Tuy hai danh t chng sinh v hu tnh u dch t mt ting Phn l tt a, nhng cc nh Pht hc cng phn bit ngha khc nhau gia hai danh t y. C thuyt cho rng, hu tnh l ch cho cc loi c tnh thc nh tri, ngi, ng qu, sc sinh v.v...; cn chng sinh l ch bao qut c cc loi c tnh thc (hu tnh) v cc loi khng c tnh thc (v tnh) nh cy c, t , sng h v.v... Trong khi th c thuyt li cho rng, hu tnh ch l mt tn gi khc ca chng sinh, c hai u ch bao qut cho c cc loi c tnh thc ln khng c tnh thc. Ring t chng sinh c nhiu ngha: a) Cc loi b nhim trc trin min trong sc, th, tng, hnh, thc; b) Cc loi cng sinh trong th gian, khng phn bit nam n, tn ti trn di, cng khng c tn khc nhau; c) Cc loi phi chu nhiu sinh t; d) Cc loi u do ng un v cc duyn gi hp m sinh ra; ) Php thn b phin no rng buc nn phi tri ln trong sinh t; e) Cc loi b phin no che lp m phi lu chuyn trong sinh t.

Chng tnh (): tc l tnh cht ht ging, c hiu l bn tnh ca cc loi

hu tnh. Trong Pht hc, chng tnh l mt thut ng ch cho bn tnh ca Pht cng hng Tam-tha (Thanh-vn, Duyn-gic v B-tt) u c y kh nng chng c qu v V-thng Chnh-gic. Chng tnh y c hai loi: loi vn c t v th (tin thin), khng bao gi thay i, gi l bn tnh tr chng tnh (gi tt l tnh chng tnh; loi do cng phu tu hnh i ny hoc qua nhiu i mi c c (hu thin), gi l tp s thnh chng tnh (gi tt l tp chng tnh). Cc b phi Pht gio, nh Thuyt Nht Hu B, khng tha nhn tt c chng sinh vn c tnh Pht t v th, m ch tha nhn phi do cng phu tu hnh mi c c. Trong gio php i tha, cc v i lun s tng Duy Thc, do kin gii v chng t c ch sai khc nhau, nn c v ch trng ch c tnh chng tnh (nh ngi H Nguyt); c v th ch trng ch c tp chng tnh (nh ngi Nan ); c v th tha nhn c hai (nh ngi H Php). Cc tng Thin Thai, Hoa Nghim v.v... th ch trng tt c chng sinh u vn c y tnh Pht. Li na, tng Php Tng (Duy Thc) em cn c ca tt c chng sinh phn chia thnh 5 loi chng tnh (ng tnh hay ng chng tnh); v ty theo nm loi chng tnh m bit c loi no c th thnh Pht, loi no khng th thnh Pht. 1) nh tnh Thanh-vn, l loi hu tnh vn c ht ging v lu c th chng qu A-la-hn. 2) nh tnh c-gic (hay Duyn-gic), l loi hu tnh vn c ht ging v lu c th chng qu Bch-chi Pht. Hai loi chng tnh ny vn ch c ht ging v lu v sinh khng (tc chng ng l ng khng), chn

73

ght sinh t, chuyn tu t li, on phin no chng, chng nhp nit bn. C hai l cn c nh tha (Thanh-vn v Duyn-gic), cho nn cng c gi l nh tha nh tnh. V khng c ht ging Pht, cho nn c hai khng th thnh Pht. 3) nh tnh B-tt, l loi hu tnh vn c ht ging v lu c th chng qu Pht. Loi chng tnh ny vn c ht ging v lu v sinh php nh khng (tc chng ng l ng khng v php khng), tu tp c hai hnh t li v li tha, on tr c phin no chng v s tri chng, chng ng diu l hai khng, t qu v i gic vin mn (tc qu Pht). C ba loi chng tnh trn y (Thanh-vn, Duyngic v B-tt), v mi chng tnh ch c mt loi ht ging (chng t) duy nht, cho nn gi l nh tnh. Gp c ba loi, gi l tam tha nh tnh. 4) Bt nh tnh, cng gi l tam tha bt nh tnh (i li vi tam tha nh tnh trn), l loi hu tnh vn c c hai hay ba loi ht ging v lu. V c cc loi ht ging v lu sai khc nhau nh th, m c ba c xe (Thanh-vn, Duyn-gic v B-tt) u khng th quyt nh l thuc loi chng tnh no; do gi l bt nh tnh: c bn loi: (a) Hai tnh bt nh B-tt v Thanh-vn, c hai loi ht ging Pht v A-la-hn; (b) Hai tnh bt nh B-tt v c-gic, c hai loi ht ging Pht v Bch-chi Pht; (c) Hai tnh bt nh Thanh-vn v c-gic, c hai loi ht ging A-la-hn v Bch-chi Pht; (d) Ba tnh bt nh Thanh-vn, c-gic v B-tt, c ba loi ht ging A-la-hn, Bch-chi Pht v Pht. V khng quyt nh thuc loi chng tnh no (bt nh tnh), cho nn c bn loi trn y, khng nhng l B-tt, m c Thanh-vn v Duyn-gic u c th tu tp hnh B-tt chng t qu Pht (khc vi nh tha nh tnh trn). 5) V tnh, cng gi l nhn thin tha tnh, l loi hu tnh vn ch c loi ht ging hu lu thnh Ngi hoc Tri, khng c ht ging v lu ca ba loi chng tnh trn. V ch c loi ht ging hu lu, nn loi chng tnh ny khng th c c tr tu xut th, khng th gii thot sinh t, ch tu tp cc thin nghip thuc th gian c c cc qu bo thin ci Ngi hay ci Tri m thi. V thuyt nm chng tnh ca tng Php Tng trn y, mi xem qua, nh c ngi bnh phm, th hn l khng ph hp vi li dy ca c Pht trong kinh Nit Bn. Bi vy, c li khuyn ngi hc Pht khng nn nghe theo lun c ca tng Php Tng. Chng ti xin mn php trnh by thin nh sau: Trc ht, thuyt nm chng tnh, tuy ni l ch trng ca tng Php Tng, nhng s tht l c rt ra t kinh Lng Gi Tm n (tc Lng Gi A Bt a La Bo Kinh). Quyn hai ca kinh ny ni: Li na, ny i Tu, c nm chng tnh v gin. Nhng g l nm? l: Chng tnh v gin Thanh-vn tha, chng tnh v gin Duyn-gic tha, chng tnh v gin Nh-lai tha, chng tnh bt nh, v chng tnh cc bit. (Chng tnh v gin Nh-lai tha y tc l loi
nh tnh B-tt trn; chng tnh cc bit tc l loi v tnh hay nhn thin tha tnh trn.) Thin s Hm Th gii thch: V gin l php tnh khng gin on, m

chng t v hin hnh mi loi c khc. (......) Nm chng tnh tuy khc m ng
74

mt php tnh. Kinh Nit Bn ni: Xin- u c Pht tnh, nu pht lng tin th khng gi l xin-. (......) Ni chng tnh sai bit, vn v ngi mi vo hng Btt, khuyn h tin ln qu v cu cnh, chng h ri vo tiu tha hay quyn tha, m cn khuyn d hng tiu tha v quyn tha pht tm i tha; ch khng phi bo rng, chng tnh quyt khng th thay i. Kinh Lng Gi l mt trong su kinh cn bn lm ch y c lp tng cho tng Php Tng, cho nn khng th ni c s khng ph hp gia KINH v LUN nh c ngi ni. Th na, thc t l chng sinh c nhiu cn c cao thp khc bit, cho nn c Pht cng ty theo tng cn c m ni php, cho mi ngi u c ha . Bi vy, vic phn bit c nm chng tnh nh trn kia, cng l v mc ch ty c ha . Trong cc tng phi i tha, tng Php Tng c coi thuc loi quyn i tha (cha hon ton l i tha), th vic dng phng tin thin xo gio ha mt cch tim tin, l l ng nhin; cui cng th tt c chng tnh u s thnh Pht, nh ngi Hm Th va ni trn. Vic phn bit hu tnh c nm tnh ng l nhm mc ch . Vy th, thuyt nm chng tnh ca tng Php Tng khng c g l tri ngc vi kinh in.

Chng tnh vn c (bn tnh tr chng tnh - tnh chng tnh) v chng tnh tp thnh (tp s thnh chng tnh - tp chng tnh). Thut ng Pht
hc c t tnh tp nh tnh, ngha l c hai loi chng tnh: tnh v tp. l hai loi chng tnh i tha, l bn tnh c kh nng chng qu B-: 1) Loi chng tnh vn c y t v th, d tri qua bao kip sinh t lun hi vn tn ti, khng mt; thut ng Pht hc gi l bn tnh tr chng tnh, hay bn tnh tr chng; ni tt l tnh chng tnh, hoc tnh chng. 2) Loi chng tnh mi c hun tp v sau, do cng c tu thin nghip tri qua bao i m c c; thut ng pht hc gi l tp s thnh chng tnh, hay tp s thnh chng; ni tt l tp chng tnh, hoc tp chng. (Xem mc Chng Tnh.)

Chng t 1. Chng t ngha l ht ging, l mt thut ng quan trng, hay

hn th na, l mt trong nhng gio ngha ch yu, cn bn ca Duy Thc Hc. Ging nh tt c mi th c cy u pht sinh t ht ging, tt c mi hin tng thuc sc php (vt cht) v tm php (tinh thn) trong v tr, cng u pht sinh t chng t. L thuyt v chng t c ni ti sm nht trong Kinh Tp A Hm. Sau , trong thi k Pht gio B-phi, n cng c ch rt nhiu, nht l Ha a B v Kinh Lng B. Ti thi i V Trc - Th Thn (th k th 5 TL), vi tc phm Du Gi S a Lun ca B Tt Di Lc, gio ngha v chng t mi tht s c thuyt minh mt cch r rt, tr thnh mt trong nhng gio ngha cn bn ca Duy Thc Hc thuc Pht gio Pht-trin (i tha). Trong Du Gi S a Lun, thc a-li-da c thnh lp, v c gi l chng t thc, v

75

n cha gi tt c chng t ca vn php (bao hm c sc, tm, thin, c, v.v...), v t m sinh khi mi hin tng. iu ny cho chng ta thy, chng t v a-lida ch l hai mt ca mt b phn khng th tch ri: ng v mt bn th th l thc a-li-da; ng v mt tc dng th l chng t v chng t l mt loi tc dng thun ty tinh thn, khng phi l khch th ca thc a-lida. l mt im v cng quan trng ca gio l Duy Thc m chng ta phi nm vng. Theo Thnh Duy Thc Lun, chng t lun lun c y su ngha m ng thi cng l su iu kin: 1) V chu lut v thng chi phi, chng t cng bin chuyn, sinh dit trong tng st na, khng ngng ngh, gin on. Thut ng Duy Thc Hc gi l st na dit. 2) Thc v cn sinh khi ng thi, khng cch ri nhau, mi sinh ra hiu dng. (Nh khi nhn cn i trc sc cnh, th nhn thc cng cng lc sinh khi duyn cnh, mi a n tc dng thy cnh.) Thut ng Duy Thc Hc gi l qu cu hu. (Qu y l ch cho thc v cn.) 3) Khi thc khi ng th chng t lin chuyn ng theo, khng cch ri. Thut ng Duy Thc Hc gi l hng ty chuyn. 4) Khi thc duyn cnh, lut nhn qu vn chi phi r rng, khng ln xn. (Nh nhn thc duyn vi cnh c th s thnh ra php c, ch khng th thnh ra php thin.) Thut ng Duy Thc Hc gi l tnh quyt nh. (Tnh y l tnh thin, tnh c, hay tnh v k.) 5) Chng t ca cc thc khng th t mnh sinh khi c, m phi nh cc duyn h tr. (Nh chng t nhn thc sinh khi c l nh c khong khng, nh sng, nhn cn, cnh vt, v.v...) Thut ng Duy Thc Hc gi l i chng duyn. 6) Chng t ca php no th s sinh khi hin hnh ca php , khng h ln ln. (Nh chng t sc php th s hin khi sc php; chng t tm php th s hin khi tm php; nhn cn i trc sc cnh th nhn thc lin duyn sc cnh, ch khng duyn vi thanh cnh, v.v...) Thut ng Duy Thc Hc gi l dn t qu. V tnh cht, Duy Thc Hc phn chia chng t c hai loi tng qut: hu lu v v lu. Loi chng t hu lu c cng nng sinh khi mi hin tng trong ba ci; loi chng t v lu l nhn ca thnh qu gii thot gic ng. V th loi, chng t cng c chia lm hai loi: bn hu v th hu. Bn hu chng t l cc chng t vn c t v th n nay, c cha gi trong a-li-da thc cho nn cng c gi l bn tnh tr chng; th hu (hay tn hun) chng t l cc chng t mi c hun tp vo thc a-li-da trong i sng hin ti cho nn cng c gi l tp s thnh chng. Cc chng t c v mi ny ha hp li, to thnh nhng biu hin ca hin hu huyn vng trong i sng chng ta. Chng t t thc a-li-da bin hin thnh vn php, m thut ng Duy Thc Hc gi l hin hnh. Mi quan h trng yu c Duy Thc Hc gii thch r bng thuyt: Do ba php cu thnh hai tng nhn qu. Ba php (tam php) l: bn hu chng t, hin hnh v tn hun chng t; hai tng (nh trng)
76

nhn qu l: chng t sinh hin hnh v hin hnh hun chng t. Khi chng t c (bn hu chng t) sinh khi thnh hin hnh th chng t l nhn ca hin hnh; cng ngay lc , hin hnh y li hun tp thnh chng t mi (th hu, hay tn hun chng t), th hin hnh va l qu ca chng t c, ng thi cng l nhn ca chng t mi. Trong bc trin chuyn ny, chng ta cng thy ngay rng, chnh chng t st na trc sinh ra chng t st na sau; m Duy Thc Hc ni mt cch gn gh l chng t sinh chng t.

Chng t 2. Chng t l mt thut ng trng yu trong gio l Duy Thc;

ngoi ra, n cng c dng vi ngha c bit trong Mt gio. Trong Mt gio, ch chng t ch cho ch Phn m ch Pht, B-tt dng ni cc chn ngn; v vy, n cng c gi l chng t, hay chng t t. Cc hnh gi Chn Ngn, khi tu tp php qun t lun (vng ch Phn), l qun tng cc chng t ny. Gi l chng t l c ni rng, t mt ch c th sinh ra nhiu ch, v t nhiu ch li c th thu v mt ch. Cho nn, t chng t bao hm hai ngha: va l dn sinh, va l nhip tr. Mt gio dng ci l l ny biu th rng, nu bit r mt php, tc l bit r tt c php; nu bit r mt php l khng, tc th bit r tt c php l khng; nu chuyn ch qun tng mt ch, tu cc hnh nguyn, tc c th ni tt c hnh nguyn u c vin mn. Ni mt cch tng qut, t chng t dng trong Mt gio gm 3 ngha: 1) Bit r nguyn nhn, v nh thy khi th bit c la, cng vy, hnh gi Mt gio qun tng ch (chng t) m bit r Pht tr. 2) Nguyn nhn sinh khi, v nh do ht ging m sinh ra gc r cy l hoa tri, cng vy, do chng t m sinh ra hnh tng tam mui da. 3) Vn c, ni ch l cn nguyn ca cc php, y tnh c vn c xa nay, c th lm qui phm cho tt c. V c y 3 ngha , cho nn Ch Tn trong Mt gio dng n biu trng.

Chuyn tu - Tp tu. Tng Tnh ch trng rng: Hnh gi tu Tnh , ch

ch tm chuyn nht vo mt i tng l c Pht A Di (xng nim danh hiu Pht A Di , l bi tng Pht A Di , tn thn cng dng c Pht A Di , qun tng v y bo v chnh bo trang nghim ca ci Tnh- v c Pht A Di , c tng cc kinh in lin quan n ci Tnh- v c Pht A Di ), th gi l chuyn tu; chc chn c vng sinh v th gii Cc-lc, ngn ngi s c vng sinh c ngn. Nu va tu Tnh , li va tu thm nhng php mn khc, thm ch tn thn cng dng, hay xng nim danh hiu ca cc c Pht v Btt khc, th gi l tp tu; s khng c vng sinh v th gii Cc-lc, mt ngn ngi tu, may ra mi c mt ngi c vng sinh.

77

Chuyn bnh xe php T (chuyn T php lun). Pht ni php,

cng gi l quay bnh xe php (chuyn php lun), v Pht c th chuyn phm thnh thnh, chuyn phin no thnh b , ging nh quay bnh xe. Pht ni gio l Bn S Tht (T ), dy cho hng Thanh-vn nhn thc c s tht v kh, dt tr nguyn nhn ca kh, vui thch cnh gii tch dit, v tu tp theo con ng chn chnh; khin cho h chng c bn qu v Thanh-vn, cho nn ni l Pht chuyn bnh xe php T .

Chuyn lun thnh vng: hay gi tt l Chuyn Lun vng, hay Lun
vng, l t dch ca ting Phn cakra-varti-rajan, ngha l ngi ch ca bnh xe bu xoay chuyn. Lun vng c by mn bu c bit m tt c mi ngi khng ai c: bnh xe bu, voi trng bu, nga xanh bu, thn chu bu, ngc n bu, qun kho bu, v tng qun bu. Vua c bn c ln, khng ai snh bng: sng lu, khng tt bnh, tng mo oan trang, v kho y ca bu. Quc ca vua giu c, nhn dn khp ni u sng trong cnh thi bnh an lc. Vua thng qun c bn chu ln chung quanh ni Tu-di, dng chnh php tr i. Truyn thuyt v s xut hin ca Chuyn lun thnh vng, rt c thnh hnh trong thi Pht ti th. Nhiu kinh lun cp ti Chuyn lun thnh vng, v nhiu ch cn so snh v vua ny vi c Pht. Lun i Tr ni: Pht chuyn php lun cng ging nh Lun vng chuyn bo lun... Lun vng vn chuyn bnh xe bu i gia h khng v ngi, Pht vn chuyn xe php i gia th gian v ngi. Ngi thy c bnh xe bu, cc tai nn, c hi u tiu dit; ngi gp c bnh xe php, tt c phin no, t kin u tan bin... Lun y li ni: Lun vng cha dt sch mi phin no; Pht xa la vnh vin mi phin no... Bnh xe bu l vt gi tm; bnh xe php l chn tht. Bnh xe bu l ni y kit s, vui vi nm dc; bnh xe php l ni khng c kit s, vui nim php lc... Nhiu ch cn so snh cc Lun vng vi cc giai v ca B-tt hnh, nh: Thit Lun vng tng ng vi hng Thp-tn; ng Lun vng tng ng vi hng Thp-tr; Ngn Lun vng tng ng vi hng Thp-hnh; Kim Lun vng tng ng vi hng Thp-hi-hng. C ch ni Lun vng gm ba loi: Vua A Dc chng hn, l Qun (qun binh) Lun vng; bn v Kim, Ngn, ng v Thit Lun vng l Ti (ca ci) Lun vng; v c Pht l Php Lun vng.

Chuyn-th. chng c qu D-lu, qu Nht-lai i trc, sang n i

ny chng c qu Bt-hon. Bc thnh ny khng vo cc ci Sc v V-sc, m nhp thng vo nit bn, gi l Chuyn-th. Theo tng Thnh Tht, y l a v th 14 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha.

78

Chuyt vn: l mt trong chn v php s thuc hi ng phin dch Trungquc thi xa (xem mc Dch Kinh), gi nhim v ni kt vn t lm thnh cu.

Ch Tn. Mt gio dng t Ch Tn ch cho ch Pht, ch B-tt, cc

Minh vng, ch thin v.v... trong l nghi Mt gio.

Ch Phn - Ting Phn (Sanskrit). Theo truyn thuyt ca n-, vn t n l do Phn Thin sng ch, v ting n- th ging nh ting ni ca Phn Thin, cho nn c cc danh t Phn t (ch Phn) v Phn ng (ting Phn). Khong hai nghn nm trc TL, ging ngi Aryans (n-u) t min Trung- tin vo vng Ng-h (Panjab) Ty-Bc n-, nh ui ngi bn x v nh c ti . H tiu dit nn vn ha c ca dn a phng v sng lp nn vn ha mi, sng bi Phn Thin, cho Phn Thin l gc ca v tr; do , ngn ng v vn t n-, h u cho l c t Phn Thin.

Chng ngha: l mt trong chn v php s thuc hi ng phin dch Trungquc thi xa (xem mc Dch Kinh), ngi bn tri ca v dch ch, c nhim v thm tra, nh gi Phn vn, v xt on vn dch c chnh xc hay khng.

Chng trch dit: tc l chng qu nit bn. Trch dit l mt tn khc ca

nit bn, l mt trong su php v vi (trong mt trm php), theo gio l tng Duy Thc. Trch ngha l la chn, phn on; dit ngha l dt tr c phin no chng ln s tri chng, thot li sinh t, chng nhp cnh gii nit bn tch tnh (tc l Dit trong t ). Trch dit ngha l dng sc phn on, la chn chnh xc ca tr tu dit tr phin no, thot khi mi tri buc, chng t gii thot trn vn.

Chng vn: l mt trong chn v php s thuc hi ng phin dch Trungquc thi xa (xem mc Dch Kinh), ngi bn phi ca v dch ch, c nhim v thm xt Phn vn m v dch ch tuyn c l ng, hay c ch no sai st.

Chng. Trong gio l o Pht, tt c nhng g lm cn tr ngi tu hnh trn

ng tin ti gii thot gic ng, u c gi l chng ngi (ni tt l chng). Mt cch tng qut, c hai th chng ngi (nh chng): chng ngi ca phin no (phin no chng) v chng ngi ca kin thc (s tri chng).

Ci tri S-thin (S-thin thin). Cc ci tri Sc gii, do tu nh m c

qu bo, cho nn u c tn chung l Thin (S-thin, Nh-thin, Tam-thin, T-

79

thin). Ci thp nht l S-thin. Chng sinh ci tri ny, tm thanh tnh, cc lu hoc khng cn khi ng, t bit mnh la khi cc php c ca Dc gii, cm sinh h th v lc th, cho nn gi l Li-sinh-h-lc a. Tuy nhin, v ci tri ny cn c hai hot ng tm l gic (tc tm s tm, l tc dng phn bit th thin ca tm) v qun (tc tm s t, l tc dng phn bit vi t ca tm), cho nn vn c cc hot ng thy, nghe v xc chm; li cn sinh khi ng nghip. Ci S-thin li chia ra c ba ci tri: 1) Thp nht l Phmchng, ci ca thin chng do tri i Phm sinh ha v thng lnh; 2) Ln trn l Phm-ph, ci ca thin chng c nhim v hu cn hai bn tri i Phm; 3) Trn ht l i-phm, ci ca tri i Phm, thng lnh ton th thin chng ci tri S-thin. Do vy, S-thin thin cng c gi l Phm thin; v tri i Phm cng c gi l Phm Thin Vng, hay Phm Vng. Theo truyn thuyt c i ca n-, kip u tin, Phm Vng t ci tri Quang-m h sinh, v to ra v tr vn vt. o B-la-mn tn sng tri i Phm l cha t ca vn vt, l ng sng to th gii, l nguyn l tuyt i, duy nht, c tn v thng tr.

Con cht, m t rut (truyn thuyt Trung-quc). Ha chn qun tn l Tn,

ngi t Nh-nam, i Tn (265-420). Thiu thi thch sn bn. Mt hm ng bn trng mt con nai con, nai m lin lim vt thng, nhng rt cuc nai con khng sng c, v nai m cng cht theo. ng ly lm k qui, nai m khng b thng, c sao li cht? ng m bng nai m xem, thy rut n b t ra tng on, mi bit rng, v thng con m nai m t rut cht theo. ng qu cm ng v hi hn, bn b gy cung tn, vo ni tu o. V sau c nh u c ln tin.

Cng n. Thin s ch im cho ngi hc, nhng biu th bng ngn ng, ng
tc, gi l cng n.

C m Tng Gi B: tc l Tng Gi B (Samghadeva, ?-?), ngi

nc K-tn, tc tnh l C m, cho nn gi l C m Tng Gi B. Ngi tinh thng Ba Tng, li s trng v A T m Tm Lun cng Tam Php Lun, tr thnh mt i hc gi ca Hu B. Khong nin hiu Kin-nguyn (365385) nh Tin-Tn (thi i ng-Tn), ngi n Trung-quc, c tr ti Trngan, tr thnh mt v danh tng phin dch lun in Hu B. i Hu-Tn (384471), p ng li mi ca i s Tu Vin (334-416), ngi ln ni L-sn (tnh Giang-ty), dch hai b lun quan trng l A T m Tm Lun v Tam Php Lun. Nm 397 ngi li n kinh Kin-nghip ca nh ng-Tn, mi ngi trong vng tht cng cc danh s u sng knh; c bit, ngi c Langgia vng T-m Tun ct tinh x, mi tuyn ging A T m, rt nhiu danh tng

80

d thnh, tt c u khen ngi. Vng li mi hn 40 v sa mn kinh vn tp v tinh x, lp o trng, thnh ngi dch li b Kinh Trung A Hm. (B kinh ny trc y c ngi m Ma Nan dch ti Trng-an, nhng vn ngha sai st rt nhiu, cha c dp thun tin tu chnh, nay ngi Tng Gi B dch li do li thnh cu ca Lang-gia vng.) Khng c ti liu no cho bit v cuc i ca ngi v sau ny.

Cuc kt tp qut-ngoi (qut-ngoi kt tp). Qut-ngoi l mt ni

bn ngoi hang Tht-dip. Cuc kt tp kinh in ln u tin vi s tham d ca 500 v A-la-hn, do tn gi i Ca Dip ch tr, c c hnh pha bn trong hang Tht-dip; v cng lc , pha bn ngoi hang, mt s rt ng ch v t kheo khc, cng c hnh mt cuc kt tp khc. Theo sch Pht Gio S ca Thitananathera (Pht gio Nam tng) th chnh tn gi Ph Lu Na (Purna) ch tr cuc kt tp pha bn ngoi hang Tht-dip ny. Nguyn v tn gi v tr, khng kp d i hi kt tp do tn gi i Ca Dip ch tr. Khi cuc kt tp kt thc, tn gi mi v ti; v v bt ng quan im vi tn gi i Ca Dip v mt s iu nh nht trong gii lut, tn gi c hnh cuc kt tp ring. Nhng theo Pht Quang i T in v mt s ti liu khc th tn gi B S Ba (Vaspa mt trong nm v t thnh tng u tin ca c Pht trong nhm Kiu Trn Nh) l v thng th ch tr cuc kt tp qut ngoi ny; v vy, tn gi B S Ba c coi l v th t ca i Chng B.

Cuc tranh lun gia KHNG v HU (Khng Hu lun tranh). y l

cuc tranh lun ca hai h thng t tng ln ca Pht gio i tha n- vo th k th 6 TL. T th k th 3 TL, hai ngi Long Th v B khi dng h thng t tng Thc Tng lun, hoc gi l Trung Qun phi, qun st thc tng ca vn php, thy thc tng ca ht thy mi hin tng u l KHNG, thnh lp Khng tng, hay Trung Qun tng. n th k th 5 TL, hai ngi V Trc v Th Thn li khi dng h thng t tng Duyn Khi lun, hoc gi l Du Gi Hnh phi, qun st tnh duyn khi ca hai php chn v gi, nu r tnh CHN HU ca vn php, nng vo php qun Du Gi by r th tnh chn nh ca thc ti vn hu, thnh lp Hu tng, hay Du Gi tng. C hai h thng t tng ny u c truyn b song hnh khp n-, tr thnh hai h thng t tng ln nht v c th lc nht ca Pht gio n- thi by gi. Tuy nhin, vo thi i , mc d xut hin hai t tng KHNG v HU khc nhau, m hai bn vn cng bnh trng mt cch n ha, khng h xy ra cuc tranh ci qua li no c; chng nhng th, hai ngi V Trc v Th Thn cn ch gii nhng tc phm ca hai ngi Long Th v B (nh Trung Lun, Bch Lun, v.v...) gip ngi hc hiu r t tng ca Khng tng.

81

Cho n th k th 6, ngi k tha ca Khng tng l i lun s Thanh Bin, trc tc lun th i Tha Chng Trn Lun, nu r yu ch hu l khng, v l khng, tt c rt ro u l khng, khi s bi xch Hu tng. Trong lc th ngi tha k ca Hu tng l i lun s H Php, li nhn mnh v tnh duyn sinh, nu r ba tnh ca vn php (tc tnh Bin k s chp, tnh Y tha khi v tnh Vin thnh tht), hin dng thuyt vn php l c, chnh thc bi xch Khng tng. T m xy ra cuc tranh lun v phn r ln gia hai h t tng ca Pht gio i tha n-. V cuc tranh lun y cn c tip tc bi cc v tha k ca c hai bn. Nhng, khi Khng tng v Hu tng c truyn vo Trung-quc th s i chi ny c ha gii. Theo ci thy ca Pht gio Trung-quc th chn khng tc l diu hu; KHNG v HU khng ph nhau m cn lm thnh nhau. Ngi Hin Th (643-712), t th ba ca tng Hoa Nghim, ni: Sc tc l Khng, l gio ngha ca Thanh Bin; Khng tc l Sc, l gio ngha ca H Php; c hai gio ngha y dung hp nhau, l mt ton th khng th phn cch.

Cu Ma La Thp (Kumarajiva, 344-413): gi tt l La Thp, ngi nc Qui-t

(Kucha, nay l a khu S-lc ca tnh Tn-cng, pha Nam dy ni Thin-sn), l mt trong bn v cao tng dch kinh ni ting nht Trung-quc. Song thn ngi u xut gia, y c hnh. Ngi tui nh thng minh mn tu, 7 tui theo m xut gia, sang Thin-trc tham hc vi khp cc bc tn tc. Lc u ngi theo hc tiu tha, sau chuyn sang i tha. Ngi nghe nhiu nh gii, mi 11 tui ngang nhin i lun vi cc danh gia ngoi o m khng chu thua km mt ai, danh ting vang khp Ng-Trc, ngi ng thi gi l thn ng. Nm 20 tui ngi tr v Qui-t, th gii c tc, c quc vng nc y th lm thy. c hnh ca ngi c n i n Trung-quc. Vua nh Tin-Tn l Ph Kin nghe danh ngi, lin sai tng L Quang em qun tin nh Qui-t (nm 383) rc ngi v Trng-an. L Quang nh thng Qui-t v rc c ngi La Thp, nhng khi v n na ng th c tin nh Tin-Tn b dit, nh Hu-Tn thay th. L Quang bn khng v Tn, m dng li Lng-chu (tnh Cam-tc ngy nay), t xng vng (nm 386), ng C-tng (cng gi l H-ty, nay l ph V-uy, Cam-tc), t tn nc l Lng (s gi l Hu-Lng, 386-403). Th l ngi La Thp cng phi li C-tng vi L Quang. Sau , vua Hu-Tn l Diu Hng (394-416) sai tng Diu Thc c em qun nh Hu-Lng v rc c ngi La Thp v Trng-an l nm 401, v nh vy, ngi La Thp li C-tng n 15 nm. Ti Trng-an, ngi c Diu Hng rt mc knh trng. ng tn ngi lm quc s, cng dng cho ngi gc Ty-minh v vn Tiu-dao lm o trng phin dch kinh in. Ngi tr ti y sut 12 nm; n nm 413 ngi th tch, th th 70 tui.
82

Ngi Cu Ma La Thp cng vi ngi Huyn Trang i ng sau ny, c coi l hai v thnh tng dch kinh v i, khng nhng ca ring Trung-quc m ca lch s Pht gio ni chung. Tng s kinh lun m ngi La Thp dch, cc sch kinh lc lit k khng ging nhau: Theo Xut Tam Tng K Tp, ngi dch c thy 35 b, gm 294 quyn; theo Lch i Tam Bo K, ngi dch c 97 b, gm 425 quyn; theo Khai Nguyn Thch Gio Lc, ngi dch c 74 b, gm 384 quyn. Cc dch phm ca ngi, hu ht l kinh lun i tha, trong c nhng b chnh yu nh: Ma Ha Bt Nh Ba La Mt Kinh, Tiu Phm Bt Nh Ba La mt Kinh, Kim Cng Bt Nh Ba La mt Kinh, Diu Php Lin Hoa Kinh, Duy Ma Ct S Thuyt Kinh, A Di Kinh, Di Lc Thnh Pht Kinh, Ta Thin Tam Mui Kinh, Th Lng Nghim Tam Mui Kinh, Phm Vng Kinh, Thp Tng Lut, Thp Tr T B Sa Lun, i Tr Lun, Thnh Tht Lun, Trung Lun, Thp Nh Mn Lun, Bch Lun, v.v... Cc b lun k trn u l nhng b lun i tha c phin dch ln u tin ti Trung-quc. Cc b kinh Bt Nh, Php Hoa, A Di , v.v... c nh hng ln lao ti cc tng phi Pht gio i sau (nh cc tng Tam Lun, Thin Thai, Thnh Tht, Tnh , v cc hc phi nh T Lun, B Tt Thin, tn ngng Di Lc v.v...). Bi vy, cc dch phm ca ngi ng mt vai tr v cng quan trng trong lch s pht trin ca Pht gio Trung-quc ni ring, v ca ton vng ng-Nam- ni chung. Li na, o trng dch kinh ca ngi Cu Ma La Thp, khng phi ch l ni chuyn vic dch kinh, m cn l mt trung tm ging thuyt v gio dc Pht gio. Bi vy, ni o trng ca ngi lc no cng c hng ngn mn vn tp tu hc; v d: khi ngi dch Kinh i Phm Bt Nh, hi trng c 500 ngi d hc; Kinh Duy Ma Ct c 1.200 ngi; Kinh Php Hoa c 2.000 ngi; v.v... Mn ca ngi c tt c hn 3.000 ngi, trong s c 80 v c gi l t nhn, v 4 v ni bt hn c, tng c ngi ng thi xng l t thnh, l cc ngi Tng Triu (384-414), Tng Du (?-?), o Sinh (355-434) v o Dung (?-?).

Cu chim s, bn i qu hin (truyn thuyt Trung-quc). Dng Bo, thi

th u tng thy mt con chim s b chim c bt nhng lm ri xung t. Bo lin lm chim s em v nui trong lng, cho n hoa cc trm ngy, ch chim mnh khe, th cho bay i. m , c mt em b mc o vng, em bn vng ngc trng n tng Bo, ly m ni rng: Ti l s gi ca Ty Vng Mu, nh bn cu sng, nay xin n n. Chc cho con chu sau ny, a v lit hng tam cng, tnh tnh thanh khit nh bn vng ngc ny. Qu vy, v sau con chu ca Bo u c qu hin n bn i.

Cu rn tr thnh danh y (truyn thuyt Trung-quc). Tn T Mc l mt v

n s i nh ng. ng ngi Hoa-nguyn, thng sut cc hc thuyt ng

83

thi, nhng tinh tng nht v Lo Trang, cng cc khoa m dng, y duc v thin vn. Mt ngy n i ng, thy mt em b xch mt con rn sp cht, ng lin mua con rn y th xung nc. Sau ng c long vng mi xung long cung, ni rng: Hm qua con tr i chi gp nn, nu khng c tin sinh cu gip th chc l cht ri! Lin em chu bu t n. ng t chi khng nhn, ni rng: Ti nghe long cung c nhiu phng thuc thn diu, vy cho ti xin cu gip ngi i. Long vng bn ly ra tng 36 phng c ngc. T ng tr thnh mt v danh y. V sau ng chng o tin, mt lc trn trm tui. ng c vit b sch Thin Kim Phng, gm 93 quyn, truyn li i.

Cu sng ba ba c cha lnh bnh (truyn thuyt Trung-quc). C hai

v chng ngi h Trnh, rt thch n tht ba ba. Mt hm c con ba ba rt ln, bo ch lm tht nu n. Nhng ch trng thy bt nhn, bn t em ba ba th xung ao. Khi hai v chng kia hi mn n ba ba, ch tr li l v lm sng, n chy mt ri; lin b nh p au n. Sau, ch b nhim bnh dch, sp cht, ngi nh khing ni nh thy t. m y c con vt t di nc tri ln, lng ch bn t, bi ln mnh ch, nh m hi nng h xung, cht c c gii, bnh gim. Ch nhn hi, by gi ch mi ni ra s tht. Ch khng tin, m n np sau nh thy t rnh xem, mi bit con ba ba c th ngy trc, by gi n bo n. C nh cm ng, t t rn nhau khng bao gi n tht ba ba na.

Cu sng by kin m th mng ko di (truyn c Pht gio). Xa c mt

ch sa di nh tui. Thy ca ch l mt v s c o. Hm , v s bit trc ch ch cn sng c by ngy, bn cho php ch v nh thm m, bo rng: Qu by ngy hy tr li cha v s mun ch c cht nh. Qu by ngy, ch tr v cha. Thy ch, v s ly lm ngc nhin lm: V sao ch ny cha cht? S bn nhp nh xt xem ch sa di c nhng hnh ng g. S thy r, trn ng v nh, ch thy mt by kin b nc cun tri, ly cy so tre vt chng ln b cu sng. Nhn cng c m th mng c ko di thm.

Cu sng by kin m tr thnh th khoa (truyn thuyt Trung-quc). Hai

anh em Tng Giao v Tng K cng ln ng i thi, thy mt by kin b chm di nc, bn ly cy tre bc cu cho chng b vo b. Sau gp mt v tng ngi H. Thy h, v tng git mnh hi: Hnh nh qu v tng cu sng vi trm vn mng th phi? Tng Giao p: Bn nho lm g c kh nng ! V tng ni: ti mun ni, h c i sng th u gi l mng. Giao bn thut li vic cu by kin. V tng ni: Th th ng ri. Khoa ny lnh s trng nguyn, nhng cng danh ca ngi cng khng ng di lnh u. Qu nhin, khoa K u, m Giao cng trng tuyn. Nhng triu nh xt rng, em khng th

84

ng trn anh, cho nn i cho Giao ng u, cn K th hng th mi. Li ni ca v tng qu c hiu nghim.

Cu sng c chp c tng tui th (truyn thuyt Trung-quc). Khut S

thn Nguyn, mua mt con c chp mu phng sinh, sau nm mng thy c long vng mi vo cung, ni rng: Tui th ca ngi ht, nhng v cu sng con rng, nn c sng thm mt k. Tc 12 nm.

Cu sng rui nhng, ti c minh oan (truyn thuyt Trung-quc). Mt

ngi th nu ru, tnh nhn t, mi khi c rui nhng ri vo ru, lin vt ra vo ch kh ro, ly tro trn mnh thm cho kh nc. Lm vy, ng cu sng l rui nhng rt nhiu. Sau ng b ngi vu co cho ti n trm, phi b hnh pht. Khi v ch hnh s cm bt vit bn n y, mt con nhng bay n u vo u ngi bt. ui n bay i, n lin quay li u vo u ngi bt nh c, khin cho khng ti no vit c ch g. Cui cng, ng ch hnh s sinh nghi c iu g oan khut, bn cho gi ng ln tra xt li. Qu nhin, ng b ngi ta vu co ti n trm, lin c phng thch.

Cu dch - tn dch. y l hai thut ng Pht hc ch cho hai thi k dch kinh
t Phn ng sang Hn ng Trung-quc. Trong sch Xut Tam Tng K Tp, Tng Hu (445-518) gi tt c kinh in c dch t i Ty-Tn (265-316) tr v trc l cu kinh (kinh dch theo cch c), v t i Hu-Tn (tc Diu-Tn, 384-417) tr v sau l tn kinh (kinh dch theo cch mi). S phn bit ny ca Tng Hu ch c so snh nhng ting dch khc nhau gia hai thi k trc v sau m thi. n php s Huyn Trang (602?-664) th s phn bit c mi mi tr nn gay gt. Huyn Trang cc lc bi xch li dch c m ngi cho l rt sai lm, v ch ct t ; v ngi ch trng dch thng, st ngha theo nguyn bn. Ch trng ny ca ngi, sau c cc nh dch thut hng ng mnh m; v t , ngi ta ly Huyn Trang lm ci mc phn chia: trc l cu dch, t v sau l tn dch. Tiu biu cho phi cu dch c Cu Ma La Thp (344413, hoc c thuyt ni 350-409) v Chn (499-569); tiu biu cho phi tn dch c Huyn Trang v Ngha Tnh (635-713).

Da Du La (Yasodhara): l v cng cha con vua Thin Gic v hong hu

Cam L ca vng quc Cu-l, nc lng ging pha ng ca vng quc Thch-ca. Hong hu Cam L l em rut ca vua Tnh Phn, cho nn, thi t Tt t a v cng cha Da Du La l anh em c cu v cng tui vi nhau. Nm 24 tui, cng cha tr thnh v chnh phi ca thi t Tt t a. Nm 29 tui b sinh hong tn La Hu La. Sau khi b sinh La Hu La 7 ngy th thi t t b

85

hong cung xut gia tm o gii thot. T b sng cuc i gin d, thanh m, ch mt lng nui nng, dy d con th. Nm th hai sau ngy thnh o, c Pht v Ca-t-la-v thm hong tc, b cho La Hu La xut gia theo Pht. Nm th nm sau ngy thnh o, sau khi Ni on c c Pht cho php thnh lp, do lnh b Ma Ha Ba X Ba lm ni trng, cng cha xin Pht cho php c xut gia lm t kheo ni. Sau mt thi gian tu hnh tinh tn, b chng qu A-lahn, tr thnh mt trong nhng ni s xut sc, c ti lnh o trong Ni on. Nm 78 tui, ni s nhp nit bn, tc trc c Pht hai nm.

Da X 1 (Yasa): l v t xut gia th 6 ca c Pht. Vo cui thng th 2 sau

ngy thnh o, by gi c Th Tn ng ti vn Lc-uyn (pha bn ngoi thnh Ba-la-ni), ang thuyt php ha cho 5 v t t kheo u tin ca Ngi l Kiu Trn Nh, ATh Thuyt, v.v... Lc y, trong thnh Ba-la-ni c chng thanh nin Da X, con mt v trng gi giu c, ang sng mt cuc sng y vinh hoa hoan lc. Mt hm, bng nhin chng cm thy nhm chn np sng dc lc ca th gian, bn b nh ra i vo lc na khuya. Chng c bc i m khng bit phi i u, ch ct xa lnh cnh sng dc lc m chng ang cm thy l rt kh no. Nhng nh vn sn c cn lnh, vo lc t m sng th chng n khu vc vn Lc-uyn. Gi c Th Tn ang i thin hnh. Ngi trng thy chng v hiu c tm trng ca chng, nn Ngi gi chng n trc mt an i, gip chng ci b c ci tm trng au kh, c c nim vui thanh tnh. Nhn m chng xin xut gia, tr thnh v t t kheo th 6 ca c Pht. Sau , cha m v v ca Da X cng qui y Tam Bo, tr thnh nhng v u-b-tc v u-bdi u tin ca Pht.

Da X 2 (Pali: Yasa-Kakandakaputta): l v thnh tng min Ty n- vo th

k th 3 tr. TL (tc 100 nm sau ngy Pht nhp dit). Ngi thng sut Ba Tng, chng qu A-la-hn, su thn thng. By gi c nhm t kheo thuc tc Bt-k, tr ti thnh T-x-li (min ng n-), xng mi vic hp php (thp s tnh php), cho p dng trong sinh hot tng on. Lc , trng lo Da X t min Ty n- du hnh n thnh T-x-li, thy s vic nh vy, bn triu tp 700 v t kheo, t hi ti T-x-li, c hnh kt tp kinh in ln th hai, xt li tt c nhng iu lin quan n gii lut do Pht ch. Kt qu, i hi kt tp ph quyt mi vic do nhm t kheo tc Bt-k xng cho l phi php (thp s phi php), ch khng phi tnh php. Nhm t kheo tc Bt-k khng chp nhn phn quyt , v vy, gio on phn r thnh hai phi Thng Ta B (bo th) v i Chng B (cp tin), i lp v tranh chp nhau. Pht gio Nam-truyn coi tn gi Da X l v sng t ca Thng Ta B.

86

Danh hiu. Trong Pht in, t danh hiu ch yu l dng ch cho tn ca

ch Pht v B-tt. Danh hiu c cng nng nu r cng c ca ch Pht v Btt, cng ni ln lng tn thn, knh ngng ca chng sinh i vi ch Pht v B-tt, nn cng c gi l bo hiu, tn hiu, hay c hiu. Danh hiu biu th th tnh chn nh cng cng c rng ln vin mn ca ch Pht v B-tt, cho nn, danh hiu ca ch Pht cng tng ng vi php th ca ch Pht. V vy, trong cc kinh lun phn nhiu u ni: nu c ngi thnh tm xng nim danh hiu ca ch Pht, cho n suy ngh, nh tng n ch Pht, s c tiu tr ti chng, tai nn, hoc c vng sinh v ci Tnh-. V d, kinh Php Hoa ni: Cung knh l bi c B Tt Qun Th m, v th tr, xng nim danh hiu ca Ngi, lin c phc c... Hay kinh Qun V Lng Th ni: Nu ch tm xng nim Nam m A Di Pht, th trong mi nim c th dit tr ti li sinh t trong tm mi c kip...

Danh tng. Danh l tn gi ca s vt, ni ln ci tnh cht ca s vt;

tng l hnh tng, trng thi ca s vt. Mi s vt u c danh v tng: tn ca s vt chng ta c th nghe c bng tai, gi l danh; hnh sc ca s vt chng ta c th thy bng mt, gi l tng. Nghe ci tn m thy r c tng trng ca s vt, gi l danh tng. c bit, t danh tng cng dng ch cho kinh in v cc php mn tu tp.

Danh xng gio php Bn S Tht. Thut ng Pht hc Hn-Vit c nhiu

t gi bn s tht, nh: t (bn chn l, bn s tht), t diu (bn chn l mu nhim, bn s tht mu nhim), t chn (bn chn l, bn s tht), t thnh (bn chn l do bc ch thnh tc c Pht khm ph v chng nghim), t l (bn l chn tht), t php (bn php chn tht), t thnh tht (bn s tht do bc ch thnh khm ph v chng nghim). Bn s tht l gio l cn bn ca Pht gio d l Pht gio nguyn th hay Pht gio pht trin.

Dn nghip v mn nghip. l hai loi cng nng ca nghip, h tr cho

nhau, dt dn hu tnh i th sinh (th qu bo) vo mt trong su no (lc th). Dn nghip l cng nng ca nghip a y hu tnh i th sinh mt loi chng sinh no (sc sinh, ng qu, loi ngi, v.v...). Khi mt chng sinh sinh vo loi ngi chng hn, chng sinh y phi mang ly thn th, hnh dng, cc gic quan, tm , cch thc sinh hot, i ng nm ngi, n ung, ng ngh, v.v... ging nh bao nhiu ngi khc; v vy, dn nghip cng c gi l tng bo nghip. Mn nghip l cng nng lm cho chnh nghip y tr nn y n, chn mui trong hng i ti ca n. nh l khi sinh vo loi ngi th chng sinh y phi mang ly thn th, hnh dng, tm , v.v... ca chung loi ngi, nhng trong

87

ci th gii loi ngi , c ngi phi nam, c ngi phi n, c ngi xinh p, c ngi xu x, c ngi thng minh, c ngi ngu dt, c ngi hin lnh, c ngi c c, c ngi d thng, c ngi d ght, v.v..., ngha l chng ai ging ai, l ci kt qu ca mn nghip; v v vy, n cng cn c gi l bit bo nghip.

Di i. Ngi cht ri m lng nhn i cn li cho i sau, gi l di i; nh

cu chuyn v ngi Vnh Minh sau y: Thin s Vnh Minh Din Th (904-975), khi cha xut gia, lm ngi gi kho cho huyn D-hng. ng n cp tin ca huyn nhiu ln, mua c tm em phng sinh. Sau b pht gic, theo lut php, ng b n t hnh. Ng Vit vng nghe bit vic ng phng sinh, bn b mt cho ngi ln quan st thi ca ng lc sp th hnh. Thy ng khng t v g lo bun hay s hi, ngi hi v sao vy, ng tr li: Tin ca kho, ti khng tiu mt xu no cho ring mnh, m tt c u mua v phng sinh cho v s mng sng. Nay ti cht, nht nh s sinh v th gii Cc-lc, cho nn lng rt vui. Vua nghe c li y, bn tha ti. Sau ng xut gia, tr thnh v t th hai ca tng Php Nhn.

Di Lc v A Dt a. Mt s kinh lun th ni rng, Di Lc v A Dt a ch l

mt nhn vt; nhng mt s kinh lun li ni Di Lc v A Dt a l hai nhn vt khc nhau, cng l t ca c Pht Thch Ca Mu Ni.

D loi thc: tc l qu v nhn khc loi nhau. Ht xoi khi sinh ra cy xoi,
th cy v ht l hai loi khc nhau.

D thi thc. Trc l trng nhn, sau mi chu qu, thi gian trc v sau khc
nhau, cho nn ni l d thi thc.

D thc: l thut ng Duy Thc Hc, cng gi l qu d thc (d thc qu), tc

qu bo, l do ni cc nhn thin, c qu kh m th nhn qu bo vui, kh i ny, gi l d thc. Ch d ngha l khc, ch thc ngha l chn (tc l qu); khi ci nhn chn mui kt thnh qu, th ci qu khc vi nhn (v d: ht xoi khi sinh ra cy xoi, th cy xoi khc vi ht xoi), cho nn gi l d thc.

D thc sinh khi hin hnh: tc l nhn chn mui m sinh ra qu.
D THC l t gi tng qut ch cho qu bo pht sinh do cc nhn thin, c trong qu kh. Ch d ngha l khc, ch thc ngha l chn, tc l iu kin kt thnh qu; v qu khng ging (d) vi nhn cho nn ni l d thc.
88

V d: Ht xoi mc ln cy xoi, v cy xoi (qu) khc vi ht xoi (nhn), nn cy xoi l qu d thc ca ht xoi; cho n khi cy xoi li sinh ra tri xoi, th tri xoi li khc vi cy xoi, m cng khng ging vi ht xoi, nn tri xoi, gn th l qu d thc ca cy xoi, m xa hn l qu d thc ca ht xoi. n nh ci ht xoi trong tri xoi ny cng khc vi ht xoi c gieo trng (nhn) trc kia, khc v hnh dng, cht lng, cng nh s lng. l ngha ca t d thc, c coi l mt thut ng ca Duy Thc Hc. Thnh Duy Thc Lun ct ngha rng, d thc ngha l nhn bin thnh qu, v tnh cht ca ci qu ny khc vi tnh cht ca nhn. Nh th c ngha, d thc tc l ci tin trnh chuyn bin khin cho nhn kt thnh qu. Ci qu trnh chuyn bin y, theo Thnh Duy Thc Lun Thut K, gm c ba phng din: thi gian (d thi thc: t nhn n qu phi cch nhau mt khong thi gian, tc l khng ng lc), phm loi (d loi thc: nhn thnh thc kt thnh qu, nn nhn v qu l hai loi khc nhau) v nng lc chuyn bin (bin d thc: nh ci nng lc chuyn bin t nhin m nhn mi thay i tnh cht khc i c th kt thnh qu). HIN HNH l tt c mi php hu vi hin hin ra trong v tr. Theo Duy Thc Hc, thc a-li-da cha gi tt c mi chng t ca cc php v c kh nng chuyn bin nhng chng t ny lm pht sinh ra mi hin tng (php) trong v tr, l php hin hnh. Do kh nng chuyn bin m thc a-li-da cng c tn l thc d thc (d thc thc). Nh vy, cu ni D thc sinh khi hin hnh trn c ngha l: Thc a-li-da chuyn bin cc chng t lm pht sinh ra cc php hin hnh. Trong cu nh ngha ny th chng t l nhn, hin hnh l qu, m d thc chnh l tin trnh chuyn bin lm cho nhn bin thnh qu. Ni cch khc, d thc l tin trnh chuyn bin t nhn n qu, do , nhn y c gi l d thc nhn, v qu y c gi l d thc qu.

Dch ch: l v tam tng php s ng u hi ng phin dch gm chn v (dch

trng cu v) Trung-quc thi xa (xem mc Dch Kinh). V ny ngi gh ch ta, tuyn c Phn vn ca b kinh c phin dch.

Dch kinh. Ngi Trung-quc dng t dch kinh ch chung cho cng vic
phin dch ba tng gio in (Kinh Lut Lun) t Phn vn (i khi cng c Tng vn) ra Hn vn. Cc cng trnh dch kinh Trung-quc thi xa, hu ht l do chiu ch ca vua, cho nn, sau tn dch gi, thng c ghi thm my ch phng chiu dch. V nh vy, vic dch kinh cng do triu nh bo tr, xy ct nhng vin dch kinh rng ln, qui m chuyn dng cho vic ny. Thng th vic dch kinh khng phi ch do mt ngi, cho nn, trong mt vin dch kinh, triu nh

89

cho thnh lp mt hi ng phin dch, gm ton cc v cao tng u t. Mt v php s tinh thng c Phn vn ln Hn vn c c lm ch tch ca hi ng phin dch ny, thng c gi l tam tng php s. Trong hi ng phin dch, v ny c gi l dch ch; di v ny c tm v cao tng ph t: chng ngha, chng vn, th t, bt th, chuyt (xuyt) vn, tham dch, san nh, v nhun vn; c thy gm 9 v, c gi l dch trng cu v. Tt c qu v trong hi ng phin dch u c triu nh knh trng v bo h, cng dng mi th tin nghi cn thit, c coi nh quan vin ca triu nh, cho nn u c gi l dch quan. Cc kinh lun ch c dch mt ln th gi l n dch; c dch nhiu ln (nhiu ngi dch trng mt quyn kinh nguyn bn) th gi l trng dch, d dch, hay ng bn d dch. Nhng bn dch khng tn dch gi, gi l tht dch. Nhng dch phm t ngi Huyn Trang (th k th 7) tr v sau, gi l tn dch; trc th gi l cu dch; i khi, nhng dch phm c trc ngi Cu Ma La Thp (th k th 4), c gi l c dch. Lin quan n vic dch kinh t Phn vn ra Hn vn, ngi o An (312-385) i ng Tn (317-419) c a ra nm trng hp khng theo st nguyn bn trong khi dch kinh (gi l ng tht, hay ng tht bn): 1) Do vn php khc nhau gia nguyn ng (tc Phn ng) v Hn ng nn khi dch phi dng cu o trang. 2) Vn th ca nguyn in (tc Phn in) cht phc, rt t tu sc ng; khi dch phi dng tu sc ng cho ph hp vi Hn ng. 3) Nguyn in thng c nhiu cu ni lp i lp li nhiu ln, rt l phin toi; khi dch ra Hn ng th b bt nhng cu trng lp . 4) Trong kinh vn nguyn in thng xen ln nhng li ch gii; trong vn Hn dch th lc b nhng li ch gii ny. 5) Nguyn in ni xong mt s vic, khi ni s vic k tip, thng lp i lp li vn t ni trong s vic trc; trong vn Hn dch, nhng phn trng lp nh th, thng c lc b i. l nm s trng khng theo st nguyn bn trong khi dch kinh. Ngi cng ra ba s kin kh khn (gi l tam bt d) trong khi dch kinh: 1) Thnh in c thnh lp da trn ng ngn v phong tc ca ngi ng thi, nhng ri vt i sao di, thi tc bin i, nu mun thch hp vi thi i th s phin dch qu tht l kh! 2) Khng lun khong cch gia thnh nhn v phm phu nhiu hay t, m mun cho php m vi diu ca thnh nhn t ngn xa, thch hp vi phong tc ca chng phm ngu hu th, th s phin dch qu tht l kh! 3) Khi tn gi A Nan c tng li kinh in (trong k kt tp th nht), thi gian cch Pht ti th khng lu, ri sau , tri qua v s s hiu nh, ghi chp ca cc bc thnh tng, t m thnh gio mi c lu truyn; ngi i sau nu em ci kin thc thin cn m dch kinh, d c mun phn cn thn, cng khng th no trnh khi sai lm; cho nn bit, s dch kinh qu tht l kh! Nm s kin khng theo st nguyn bn v ba s kin kh khn trong khi dch kinh do ngi o An a ra, c gi chung l nm mt ba khng d (ng tht tam bt d).
90

Ngi Huyn Trang (602?-664) i ng (618-907) li a ra nm trng hp khng dch (khng dch ngha, ch phin m t Phn ng ra Hn ng): 1) Nhng li ni b mt, nh -la-ni, khng dch. 2) Nhng t hm nhiu ngha, nh bgi-phm, khng dch. 3) Nhng vt g khng thy c Trung-quc, nh cy dim-ph, khng dch. 4) Nhng t c dch m thi c dch trc kia, mi ngi dng quen, nh a-nu-a-la-tam-miu-tam-b-, khng dch. 5) Nhng t m ngi va nghe lin pht thin tm, nh t bt-nh, va nghe lin sinh nim tin tng, nu dch ra thnh tr tu th s ngi ta xem nh; v tn trng cho nn khng dch. o trng dch kinh c gi l dch kinh vin. Tng truyn, cng vic dch kinh bt u t khong nin hiu Vnh-bnh (58-75) thi vua Minh nh ng-Hn (25-220). l thi k s khai, dch kinh vin cha c thnh lp. Vic dch kinh lc c thc hin cha Bch-m trong thnh Lc-dng. Thi Tam-quc (220-280), vua Tn Quyn (222-252) ca nc Ng xy cha Kin-s (nm 247) kinh Kin-nghip (Nam-kinh), thnh thin s Khng Tng Hi (?-280) t Giao-chu (tc Vit-nam) sang tr tr v dch kinh. i Tn (255-419), cc ngi o An (312?-385), Cu Ma La Thp (344?-413?), v.v... dch kinh ti cha Ng-trng Trng-an. Thi Nam-triu (420-589), cc cha K-hon Kin-khang (Nam-kinh), Vnh-ninh Lc-dng, T-thin-vng Trng-an, v.v... c dng lm o trng dch kinh. Nm 606, vua Dng (605-618) nh Ty (581-619) cho xy ct Phin-kinh vin trong vn Thng-lm Lc-dng, l o trng dch kinh ring bit u tin c thit lp. Nm 648, vua Thitng (627-649) nh ng xy Phin-kinh vin pha Ty-Bc cha i-t-n Trng-an chuyn dng cho vic dch kinh. n i Tng (960-1279), vua Thi-tng (976-997) cho xy Dch-kinh vin; sau li i thnh Truyn-php vin; v lp n-kinh vin ngay bn cnh in kinh sch. l i lc v cng vic phin dch Tam Tng gio in Trung-quc thi xa.

Din Th: tc thin s Vnh Minh, cn gi l Vnh Minh Din Th. (Xem mc Vnh
Minh.)

Dit . Ch dit ngha l dt tr sch ht v minh phin no; ch ngha

l vnh vin vt thot bin sinh t m qua n b gii thot. Dit cng tc l nit bn, vin tch, hay nhp dit, l t dng ch cho s x b bo thn ca Pht v ch v thnh nhn gic ng v gii thot khi ba ci.

Diu-Tn. Theo lch s Trung-quc, vo cui i Ty-Tn (265-316), nm dn

tc l Hung-n, Tin-ti, Yt, Chi, v Khng (s gi l Ng H), ln chim cc vng t min Giang-bc (pha Bc sng Trng-giang), dit nh Ty-Tn, thnh lp nhiu nc nh, trc sau c n 16 tiu quc, s gi l thi i Ng-H
91

Thp-lc-quc. Trong khi , sau khi nh Ty-Tn b dit, mt ngi trong hong tc nh Tn l T-m Du, lui xung min Giang-nam, t lp lm vua (317-322), ng thnh Kin-khang, lp ra nh ng-Tn (317-419), cho nn, thi k ny cng c gi l ng-Tn Thp-lc-quc, hay ng-Tn Lit-quc. Trong thi k ny, phn nhiu cc vua cha ca 16 nc Giang-bc, cng nh triu ng-Tn Giang-nam, u nhit tm ng h Pht php, cho nn Pht gio c hai min u rt hng thnh. Trong 16 nc ca cc dn tc Ng H Giangbc, nm 351, Ph Kin (dn tc Chi) xng (351-355) Thim-ty, lp quc hiu l Tn, ng Trng-an, s gi l Tin-Tn, hay Ph-Tn (ngha l nc Tn ca h Ph), truyn c 6 i vua, ko di 44 nm (351-394). Nm 384, tng ca vua Ph Kin (357-385 vua th ba ca nh Tin-Tn) l Diu Trnh (330-393), chim c t V-bc, t xng l Tn vng, em binh nh Trng-an, vua Ph Kin b chy; qua nm sau (385) th b Diu Trnh bt git. Diu Trnh xng Trng-an, i quc hiu l i-Tn, s gi l Hu-Tn (384-417). Nh Hu-Tn do Diu Trnh sng lp, cho nn cng c gi l DiuTn. Cc vua nh Diu-Tn rt chn thnh tn phng Pht php, khng nhng tin tng m cn nhit tm nghin cu, hc hi, tu tp; cho nn Pht gio rt thnh hnh. Trong thi ny, rt nhiu v cao tng (ngi n- cng nh ngi Trungquc), c tn xng l thnh tng, tng lm rng r cho nn gio hc Trungquc, m ng u l ngi Cu Ma La Thp; tip l bn v tng c xng l t thnh (gm cc ngi Tng Triu, Tng Du, o Sinh, o Dung); v hng trm v c xng l t nhn (nh cc ngi Tu Qun, o Hng, Tng o, m nh, Php Khm, v.v...).

Diu hu. Hu l hin c, ang tn ti. Diu hu cng tc l chn hu,

l s HIN HU mu nhim, l ci C chn tht. V sao m ni l diu hu? Theo t tng Duy Thc Hc, mi s vt hin hu c xp theo ba loi bn tnh: 1) S vt ch hin hu trong tng tng, trong tnh phn bit, trong nhng khun mu sn c ca THC, ch t chng khng tht c nh mt thc th khch quan; v Duy Thc Hc gi l tnh bin k s chp ca vn php. 2) S vt ch hin hu trong tng quan duyn sinh, ngha l bt c mt s vt g cng phi nh s kt hp ca nhiu s vt khc hin hu v tn ti, ch n khng th t sn sinh v hin hu mt cch c lp; Duy Thc Hc gi l tnh y tha khi ca vn php. 3) Nu xa ri khi hai loi bn tnh trn y, tc l khi s vt khng cn l i tng bin k ca THC, ng thi cng khng cn b rng buc trong ci tng gi tm do nhn duyn sinh, th s vt s hin hu trong bn tnh chn tht ca n. Bn tnh chn tht ny siu vit mi khi nim, thc con ngi khng th vi ti c; ch c tu gic siu vit ca bc gic ng mi thy r c; v Duy Thc Hc gi l tnh vin thnh tht ca vn php.

92

Vy, khi xa la mi chp trc, mi vng tng phn bit, mi phm tr khi nim, mi iu kin sinh dit, th vn php s hin hu trong tht tng ca chng. Tht tng cng tc l chn nh thng tr, m cc lun s Duy Thc gi l diu hu, hay chn hu. Vi tu gic siu vit, cc bc gic ng thy r vn php l duyn sinh, khng c bn tnh chn tht; hay ni cch khc, bn tnh ca vn php vn l chn khng. iu ny em n cho chng ta mt kt lun su sc: CHN KHNG tc l DIU HU.

Do-tun (yojana): c ngha l hn lng, ha hp, mt l trnh; l n v o chiu

di l trnh ca ngi n-. Li na, do ng cn yuj, ch yojana (do-tun) cng c ngha l mang ch, tc ch cho chiu di ca on ng m con b mang ci ch i trong mt ngy. Sch i ng Ty Vc K (do Pht Quang i T in trch dn) th ni rng, do-tun l ch cho l trnh mt ngy hnh qun ca vua cha. V cch tnh ton, c nhiu thuyt khng ging nhau, theo , mt do tun c th l 12 dm, 16 dm, 17 dm, 30 dm, 32 dm, 42 dm, 46 dm; hoc 7.3 km, 8.5 km, 14.6 km, 17 km, 19.5 km, 22.8 km, v.v... khng thng nht.

Du Gi. Ting Phn yoga, dch m ra ting Hn-Vit l du-gi, c ngha l

tng ng, ha nhp, kt hp; l phng php tu hnh, tp luyn vi mc ch lm cho ci hu hnh kt hp vi ci v hnh, ci hu hn tng ng vi ci v hn, ci tiu ng ca c nhn ha nhp vo ci i ng ca v tr. Nhng ch l h qu ca s tu luyn m thi, v theo ngha gc, yoga ch cho ci ch, hay s ct tri; l ci ch kh hnh, ch dc m ngi tu hnh t chp nhn, lm cho tinh thn hon ton trong sch do ci b c mi rng buc ca xc tht (v vt cht vn l ngun gc ca v minh v au kh), t m t c mt s hiu bit v mt nng lc siu nhin. Ni cch khc, phi gii thot linh hn ra khi mi nh hng ca gic quan, mi rng buc vi th xc, t c tu gic ti cao; phi gt ht ti li ca linh hn trong cc kip trc t c hnh phc vnh vin ngay trong kip ny. Du Gi l mt php mn tu luyn ca ngi n-, c t nhiu ngn nm trc khi c Pht Thch Ca ra i, v ngy nay ang c nhiu gii trong cc x hi ng phng cng nh Ty phng nghin cu v tp luyn. Du Gi tuy l mt trong su h thng uy th nht ca trit hc B-la-mn, nhng li rt c ph cp, ngi ca gio phi no, ngay c khng thuc gio phi no, cng c th thc tp. Du Gi c bn h thng ln: Karma Yoga (ly hnh ng lm phng tin t gii thot), Bhakti Yoga (ly tnh thng lm cn bn cho s x th), Jnana Yoga (suy lun thy c chn l), v Raja Yoga (thin nh). l bn mn tu tp rn luyn tinh thn, thng tin tm linh, gii thot trm lun au kh. Ngoi ra cn c mt h thng gi l Hatha Yoga, c coi l phng php tp th dc

93

c th, gip cho c th khe mnh, chng li hin tng lo ha. Con ngi hin i, nht l cc x hi Ty phng, ngy cng ch trng n vic tp luyn c th, v vy, mn Hatha Yoga c ph bin rt rng ri, n ni ngi ta coi n nh l YOGA ni chung; cn bn h thng ln trn th t c n. Vo khong th k th 2 TL, Du Gi chnh thc c lp thnh mt hc phi, gi l Du Gi hc phi, l mt trong 6 phi trit hc thuc B-la-mn gio n- thi . Phi ny thng c Pht gio gi l Du Gi ngoi o, ch trng tu luyn Du Gi t n cnh gii gii thot. Trit thuyt ca n cn c vo phi S Lun (ch trng v thn) m lp lun thuyt; nhng khc vi phi S Lun ch, lp trng ca n t trn c s hu thn lun, cho rng Thn Ng (Purusa) l v thn ti cao. V chu nh hng ca phi S Lun, nn v thn ca phi Du Gi ngoi o ch nh l i tng ca s trm t. Ch thuyt ca phi ny ni, nguyn do ca au kh l t v minh; l s kt hp ca t tnh v thn ng. Khi v minh b s sng sut tiu tr th thn ng thot ra khi s rng buc ca vt cht t tn ti; do m trng thi gii thot t n ch vin mn. c c s sng sut trn, hnh gi phi tu luyn 8 php thc tin ca Du Gi: 1) Gi gii (yama khng git hi; khng ni di; khng trm cp; khng t dm; khng nhn biu tng); 2) Bi dng o c (niyama sch s th xc v tinh thn; bng lng vi ci g mnh c); 3) Sng m bc khc kh (pratyahara li th, khng ngh ti mt vt g na c); 4) Sing nng hc tp Du Gi (asama ngi kit gi, b mi c ng, mi cm gic); 5) Kim sot hi th (pranayama ch cn c hi th, u c trng rng); 6) Thin (dharana tp trung tr tu v cc gic quan vo mt hoc mt vt no cho n khi tm hn thot khi mi cm gic, mi ngh t dc); 7) nh (dhyana do tp trung m tinh thn tin ti trng thi gn nh b thi min, sau cng th t ti tuyt nh ca Yoga); 8) Tu (samadhi trng thi xut thn nhp ha, thy mnh chm vo i Ng, hiu c v tr vn vt l nht th, c nim hnh phc khng th din t c). Tng truyn, vo th k th 5 TL (cng c thuyt ni vo th k th 2 tr. TL), o s Patanjali su tp tt c nhng lun thuyt lin quan n mn Du Gi ng thi ang lu hnh, son thnh b Du Gi Kinh (Yoga-sutra); t m hc thuyt ca phi Du Gi c xc lp. Sau , Du Gi Kinh li c Vyasa (450500?) ch thch v lm cho hon chnh; ri Vacaspatimisra (800-880?) li ch thch cho r rng thm, ph bin rng ri cho mi ngi u thc tp. V nh trn ni, ngy nay ngi ta phn ng ch cn ch trng n phn luyn tp thn th ca mn Du Gi, cn phn trit hc rn luyn tinh thn th rt t ngi ch n tuy vn cn c ging dy trong cc trung tm nghin cu v Yoga (nh Benares, Los Angeles, v.v...). Ring trong Pht gio, DU GI (tc yoga) cng c p dng t lu i. Trong thi k c Th Tn cn ti th gio ha sinh, rt nhiu v s Du Gi n qui y theo ngi. Nhng php hnh tr no ca Du Gi thc s ph hp vi o gii
94

thot, gip ch cho thnh qu gic ng, c Pht u cho php h tip tc p dng, chng hn nh php tu thin qun theo phng php iu ha hi th, tp trung tm vo mt i tng qun chiu. C th ni, thin nh l mt phn ca php hnh Du Gi. Chnh c Th Tn, trong thi gian tu kh hnh trc khi thnh o, ngi cng tng thc tp mt s php mn Du Gi. Vo khong th k 4-5 TL, hc thuyt Du Gi tr nn c h thng qui c, tr thnh mt hc phi ca Pht gio i tha n- (khng phi l Du Gi ngoi o nh ni trn kia), i lp vi hc phi Trung Qun ang thnh hnh lc . B Tt Di Lc, mt v i lun s Du Gi, tuyn thuyt cc b lun ln nh Du Gi S a Lun, Bin Trung Bin Lun Tng, i Tha Trang Nghim Kinh Lun v.v..., t nh c s cho phi Du Gi, trong , b Du Gi S a Lun c coi l gio ngha cn bn. K tip, B Tt V Trc y theo gio ch ca B Tt Di Lc m son Nhip i Tha Lun, Hin Dng Thnh Gio Lun v.v... Tip na, B Tt Th Thn li tha k s nghip, son Thp a Kinh Lun, Duy Thc Tam Thp Lun Tng v.v... gp phn lm sng r cho gio thuyt Du Gi ca Pht gio i tha. Nhng hnh gi tu tp theo gio thuyt Du Gi u thuc v Du Gi phi (Yogacara), hay Du Gi tng. V v Du Gi Pht gio lp ra thc a-li-da, ly lm nguyn l ca v tr, t pht trin thnh gio l Duy Thc, cho nn, vo thi im ny n-, Du Gi tng cng tc l Duy Thc tng (Vijananavada), hay Php Tng tng, m sng t l B Tt Di Lc; hai v B Tt V Trc v Th Thn k tha. Li na, v Mt tng ly php qun Du Gi lm cn bn tu tp, nn n cng c gi l Du Gi tng. t ca Th Thn l lun s Trn Na cng son Qun S Duyn Duyn Lun, Nhp Du Gi Lun v.v... tuyn dng t tng Du Gi. ng thi cng c hai v lun s Thn Thng, Ha Bin, cng nhau ch thch Duy Thc Tam Thp Lun Tng ca B Tt Th Thn. T tng Du Gi vn cn nhiu v cao c khc (nh An Hu, H Php, Nan , Gii Hin, Tr Quang v.v...) k tha v sau, cng nhau pht huy yu ch ca lun thuyt Ba T Tnh (Bin k chp, Y tha khi v Vin thnh tht) v Ba V Tnh (Tng v tnh, Sinh v tnh v Thng ngha v tnh), xng php tu qun chiu vn php bng l Duy Thc ng nhp vo tht tnh chn nh. Phi Du Gi vn cng phi Trung Qun i lp mt thi. Nhng n khong tin bn th k th 8 TL, lun s Tch H (Santaraksita) cng vi t l Lin Hoa Sanh (Padmasambhava), dung ha t tng ca hai phi ny, thnh lp mt hc phi mi, gi l phi Du Gi Trung Qun T Lp. Ri trong khong hu bn th k , do s thnh cu ca quc vng nc Ty-tng, hai ngi trn em t tng Du Gi Mt gio truyn sang Ty-tng. Ti y, vo khong hu bn th k 14, trong phong tro ci cch Pht gio Ty-tng do ngi Tng Khch Ba (Tsong Kha Pa, 1357-1419) ch xng, hai phi Bt Nh Trung Qun v Du Gi Duy Thc li

95

c thng hp. T , phi Du Gi b phi Trung Qun nhip th, khng cn l mt hc phi c lp na. Ti Trung-quc, cc kinh lun thuc phi Du Gi c truyn vo sm nht gm c: B Tt a Tr Kinh (do m V Sm dch vo thi Bc-Lng, 397460), B Tt Thin Gii Kinh (Cu Na Bt Ma dch vo thi Lu-Tng, 420-479), Duy Thc Nh Thp Lun (B Lu Chi dch vo thi Bc-Ngy, 386-534), v Thp a Kinh Lun (B Lu Chi v Lc Na Ma dch vo thi Bc-Ngy). Sau , Du Gi phi dn dn tch ra lm hai l a Lun tng v Nhip Lun tng. C hai tng ny u t c s trn thuyt Bt thc duyn khi, nhng a Lun tng th ly b Thp a Kinh Lun lm ch yu, coi A-li-da thc v Nhlai-tng tm u l chn thc; trong khi , Nhip Lun tng th ly b Nhip i Tha Lun lm ch yu, coi A-li-da thc l vng thc, ri lp thm thc th chn l A-ma-la. n i ng, khi ngi Huyn Trang dch cc b lun Du Gi S a, Hin Dng Thnh Gio, Bin Trung Bin v.v..., cng bin tp b Lun Thnh Duy Thc, th gio thuyt ca tng Php Tng mi c c c s vng vng v thnh hnh Trung-quc.

Du Gi gii. Cng vi Phm Vng gii, Du Gi gii cng l gii lut ca hng
B-tt, nhng c ghi chp trong b Lun Du Gi S a, ly tam t tnh gii lm c s. Gii ny cng thng hnh cho c hai chng xut gia v ti gia, nhng trc ht phi th tr gii lut tiu tha (ty theo chng m th nm gii, mi gii, v.v...), sau mt thi gian di khng phm gii, mi c th Du Gi gii.

Du-l-na: l mt vng quc min bin thy pha Ty n- thi Pht ti th.
Lun i Tr gi y l t Di-li-xa (Mleccha). Dn cha c khai ha, tnh tnh hung d, bo tn, cc cn, khng tn phng Pht php. Vy m, v i nguyn sinh, tn gi Ph Lu Na n x ny, nhn ni chu ng, dng mi phng tin trc l khai ha dn tr, sau l ha cho h thm nhun Pht php; khin cho chn bin a tng b mi ngi kinh s, khng dm lui ti lin lc, tr thnh mt vng t thun ha, hin ha, an lc. Tn gi qu thc xng ng c tn knh l mt trong mi v i t ca Pht.

Dc i: luyn i ci Dc. Dc gii Ng-th a: cng gi l Ng-th tp-c a, tc l cnh gii c 5

loi chng sinh cng chung, gm: a-ngc, Ng-qu, Sc-sinh, Ngi, v Tri. V nm loi ny u cng c tham dc, cho nn c hp chung thnh mt a. Trn ng tu tp ca hnh gi Pht gio, y l a v Phm-phu.

96

Dng tm n tm (d tm n tm). y l tng phong truyn php ca Thin

tng. Thin tng khng y c kinh in, khng dng vn t, thy tr trc tip i din, dng tm qun chiu nhau m truyn cho yu ngha Pht php, gi l dng tm truyn tm (d tm truyn tm). Tr c ch khai ng, thy cng ch dng tm n chng cho (ch khng dng li khen thng, hoc dng vn t chng thc), gi l dng tm n tm (d tm n tm). S vic ny bt ngun t php hi Linh-sn, khi c Th Tn cm cnh hoa a ln trc i chng, hng vn ngi u ngi im lng, ch mt mnh tn gi i Ca Dip hiu r ch ca c Th Tn, bn nhn cnh hoa mm ci. c Th Tn lin tuyn b: Nh Lai c chnh php nhn tng, nit bn diu tm, tht tng v tng, php mn vi diu, khng lp vn t, truyn ngoi kinh gio, nay em ph chc cho i Ca Dip. Sau , qu v t s Thin tng tri qua cc i, u y theo s tch m xc lp tng phong ca Thin tng, l Khng y kinh in, khng dng vn t, ly tm truyn tm, thy tnh thnh Pht.

Duy Ma Ct (Vimalakirti): gi tt l Duy Ma, dch ra Hn ng l Tnh Danh,

hoc V Cu Xng, l mt v trng gi thnh T-x-li (Vaisali), v cng l t ti gia ca c Pht. ng l mt v B-tt php thn, t nc Pht Diu-h, ha sinh vo th gii ny, th hin thn c s, ph c Thch Ca hong php. S tch ca ng c ghi r trong Kinh Duy Ma Ct S Thuyt Bt Kh T Ngh Gii Thot.

Duy thn. Cc phi trit hc v tn gio ch trng v tr vn hu l do thn linh

sng to, cai qun v iu khin; tt c tai ha hay hnh phc ca con ngi u do thn linh ging pht hay ban pht. Trong s ny, cc tn gio tn th mt v thn duy nht thng c gi l thng gi l nht thn gio, hay c thn gio; cc tn gio tn th nhiu v thn cng mt lc, gi l a thn gio. ng o Duy Anh, trong quyn Hn Vit T in (nh xut bn Trng Thi in ln th ba ti Sa-gn), gii thch t a thn gio (trang 231, ct mt) nh sau: Tn gio sng bi nhiu thn, nh o gio, Pht gio. Cu gii thch ny chng t nh hc gi o Duy Anh, hoc l khng hiu g v Pht gio, hoc c xuyn tc Pht gio. V Pht gio tuyt i khng ch trng duy thn, cho nn chng phi l nht thn gio hay a thn gio g c.

Duy Thc (vijnapti-matrata). Thc l nhn bit. Khi vn vt phn chiu vo tm

tr ta, th tnh phn bit, tng tng ca tm sn sng hot ng ngay; gi l thc. Thc chnh l bn th ca tm. Tt c mi hin tng u l bin hin ca thc, la khi thc th khng c g gi l thc ti; ni cch khc, ch c thc mi thc s hin hu, cho nn gi l DUY THC. Hc thuyt Duy Thc, khi th n- c gi l Du Gi Hnh phi (Yogacara), tc ch cho php mn

97

tu tp bng cch thc hnh php qun tng. B Tt Th Thn (th k th 5), sau khi qui hng v i tha, tp i thnh cc quan im then cht trong Du Gi tng (hm cha trong cc trc thut ca hai v B Tt Di Lc v V Trc), m xc lp nn h thng trit hc Duy Thc. Trong tc phm Duy Thc Nh Thp Tng, ngi chi b s hin hu ca th gii bn ngoi. Mi hin tng, s vt m chng ta cho l c mt, tht s l rng khng, ch thun l o nh. S d chng ta nhn thy chng nh l ang hin hu khch quan, l ti v THC ca mi c nhn to ra o nh v chng, lm cho chng ta c o gic rng chng ang hin hu. Nh vy, th gii hin tng ch l sn phm ca THC. T m t DUY THC c xc lp. Tip , trong tc phm Duy Thc Tam Thp Tng (Vijnaptimatratatrimsika), vi s thnh lp thm hai thc mt-na v a-li-da (trong gio thuyt tiu tha trc ch thnh lp 6 thc trc), B Tt Th Thn lm cho gio ngha Duy Thc tin xa v vng chc hn. Tc phm c coi l bn vn chnh yu ca trit hc Duy Thc. Tc phm ny, sau c mi v i lun s (Thn Thng, Ha Bin, c Tu, An Tu, Nan , Tnh Nguyt, H Php, Ti Thng T, Thng Hu, v Tr Nguyt) ch gii. Php s Huyn Trang, sau khi du hc n tr v Trung-quc, tp hp mi bn ch gii v Duy Thc Tam Thp Tng , v son thnh b Thnh Duy Thc Lun. t ca php s Huyn Trang l ngi Khuy C (th k th 7) li s gii b Thnh Duy Thc Lun ny vi tc phm mang tn Thnh Duy Thc Lun Thut K, chnh thc thnh lp tng Duy Thc (hay tng Php Tng) ti Trung-quc.

Duy vt lun: l mt trong cc phi trit hc v bn th lun, tng phn vi duy

tm lun. N ch trng bn th ca v tr vn hu l vt cht, tinh thn ch l sn phm ca vt cht m thi. Vt cht l chnh yu, tinh thn l th yu; khng c vt cht th s khng c g ht.

Duyn kh. Tm tip xc vi ngoi cnh cng c gi l duyn; tm l nng

duyn v cnh l s duyn. Khi tm duyn cnh th trong ta lu li nhng nh tng. Do nhng nh tng ny m chng ta nh li c nhng hin tng (cnh vt, m thanh, v.v...) qua. Nhng nh tng c gi l duyn kh (hi hm ca duyn).

Duyn khi. Tt c cc php hu vi u do cc duyn hp li m sinh khi, gi

l duyn khi. Bt c mt s vt g trong v tr u khng th t n sinh ra, ri t tn ti c lp; m tt c u lm iu kin cho nhau sinh ra, nng nhau m tn ti, v ri cng nng nhau m hoi dit. l mt chn l chc tht ca th gian m c Pht t mnh chng ng c trong m Ngi thnh tu o

98

qu V Thng B . Vi nguyn l Duyn Khi, c Pht gii thch tn tng cn nguyn sn sinh ra mi hin tng tinh thn cng nh vt cht trong v tr, k c nhng vn nan gii ca i sng v x hi con ngi. Vi gio l Duyn Khi, c Pht kin lp mt nhn sinh quan v th gii quan c th ch ring Pht gio mi c; cn tt c cc tn gio khc, cc nn trit hc khc trn th gii, xa cng nh nay, khng ai c tr tu bit ti c. Duyn Khi l gio l cn bn, nn tng ca Pht gio, cho nn bt lun l tng phi no, thi i no, khu vc no, d thuc tiu tha hay i tha, cng u ly n lm t tng ch yu. Trc tin, gio php c th c trin khai t nguyn l Duyn Khi l gio php 12 Nhn Duyn, c ghi trong b Kinh A Hm ca Pht gio Nguynth. Sau , trong thi k Pht gio B-phi, cc b phi nh i Chng B, Ha a B, Nht Thuyt B, Thuyt Xut Th B, K Dn B lp php Duyn Khi lm mt trong 9 php v vi (trch dit v vi, phi trch dit v vi, h khng v vi, khng v bin x v vi, thc v bin x v vi, v s hu x v vi, phi tng phi phi tng x v vi, duyn khi v vi, v thnh o v vi). n thi k Pht gio i-tha hng khi, cc Kinh Lng Gi, Thng Man, v Lun i Tha Khi Tn, cng khi xng thuyt Chn Nh Duyn Khi; k tip, Lun Duy Thc v Lun Du Gi S a xng thuyt A Li Da Duyn Khi. Khi tng Hoa Nghim c thnh lp Trung-quc th thuyt Php Gii Duyn Khi l mt trong cc gio thuyt c th m tng ny xng; cn Mt tng th thnh lp thuyt Lc i Duyn Khi. Tt c cc thuyt trn cng nhau hnh thnh mt h thng nht qun trong lch s t tng Pht gio v gio php Duyn Khi.

Duyn khi tnh khng. Tt c s vt nh duyn m sinh khi, th t thn ca

s vt l do cc iu kin ha hp m sinh, hon ton khng c t tnh c lp, cho nn ni l duyn khi tnh khng.

Duyn khi v tn. Mi s vt u do cc duyn hp li m sinh khi, gi l

duyn khi; vn s vn vt trong php gii cng lm duyn cho nhau m sinh khi, lp lp v tn, gi l duyn khi v tn.

Duyn tm: tc tm duyn cnh, t l s vt, hay tm nng duyn. Duyn trn: tc l ngoi cnh, hay cnh s duyn. Duyn tng. Cc nh tng (duyn kh) ca ngoi cnh, chng ta vn thy,
nghe... r rng nh c tng tht trc mt, nn c gi l duyn tng (tng trng ca duyn).

99

Dng K Phng Hi (992-1049): l v khai t ca chi phi Dng K thuc

tng Lm T thi i Bc-Tng. Ngi h Lnh, php danh Phng Hi, qu huyn Nghi-xun, tnh Giang-ty. Ban u theo hc vi ngi S Vin, c c gi chc gim vin, sau v tr tr thin vin Ph-thng ni Dng-k Vin-chu (tc huyn Nghi-xun, tnh Giang-ty, qu hng ca ngi), i chn thin phong, lp thnh phi Dng K, song hnh vi phi Hong Long ca v ng mn l ngi Tu Nam, l hai chi phi ni ting ca tng Lm T.

a Vn B (Bahusrutiyah): l mt b phi tch ra t i Chng B, sau Nht

Thuyt B, Thuyt Xut Th B v K Dn B khong ba thp k. Tng truyn, t thi c Pht cn ti th, c v A-la-hn Yajna-valkya (T B Y), vo ni Tuyt nhp nh, nn khng hay bit vic Pht nhp dit. n khong 250 nm sau ngy Pht nhp dit, ngi mi xut nh, ri ni Tuyt, i n ng-qut-a-la (lc l cn c a ca i Chng B, pha Bc thnh Vng-x) tm bn ng tu. Thy gio ngha ca i Chng B ch ni ln phn cn ct m khng t ti php su xa ca Ba Tng, ngi bn tng c cc gio ngha su xa ca Pht dy; trong gm c gio ngha i tha. Ngi ng thi tin theo, ngi bn lp thnh mt b phi ring, gi l a Vn B. B Lun Thnh Tht l tc phm tr danh ca b phi ny. V t tng ca a Vn B c mang t nhiu nh hng ca t tng trit hc o Ngha Th (Upanisad), cho nn c thuyt li ni rng, trong thi i o Ngha Th ca n- xa, cng c mt trit gia tn Yajna-valkya. a Vn B ly v trit gia ny lm sng t, nhng v mun gy th lc cho b phi, gn tn Yajna-valkya y cho mt v A-la-hn thi Pht ti th.

-la-ni: l dch m t ting Phn dharani, dch ra Hn ng l tng tr,

ngha l nim lc thu gi v lng Pht php, khng cho tiu mt. Ni cch khc, -la-ni l mt thut ghi nh, tc l, trong mt php m gi gn tt c php, trong mt li m gi gn tt c li, trong mt ngha m gi gn tt c ngha; cho nn, do ghi nh mt php, mt li, mt ngha ny, m lin tng n vn php, gi gn v lng Pht php khng cho tiu mt. Theo Lun i Tr , -la-ni c cng nng gn gi tt c thin php, khng tht tn; v ngn nga tt c c php, khng cho pht sinh. Hng B-tt ly vic li ngi lm gc, vy mun gio ha ngi, cn phi c c -la-ni. C c -la-ni tc l khng qun mt v lng Pht php, nh m gia i chng, thuyt gio t ti, khng h s hi, khng g lm cho tr ngi. C bn loi -la-ni: 1) Php -la-ni (hay Vn -la-ni): nghe gio php v gn gi khng tiu mt; 2) Ngha -la-ni: hiu r ngha l ca cc php v gn gi khng tiu mt; 3) Ch thut -la-ni: ch v B-tt nng ni nh lc m khi ch thut tr cc ch nn cho chng sinh; 4) Nhn -la-ni: an tr ni tht

100

tng ca cc php v gi gn khng cho tiu mt. Vy, ch thut ch l mt trong bn loi -la-ni, nhng v hnh thc ca -la-ni trng ging nh tng thn ch, cho nn ngi i sau ln ln, cho thn ch tc l -la-ni.

i bch tn ci. Trong Kinh Lng Nghim (quyn 7, bn Hn dch ca php s

Bt Lt Mt , i ng) c Pht dy tn gi A Nan: Nu ngi c tp kh t i trc m khng th dit tr, thy nn dy ngi nht tm tng thn ch v thng ca Nh Lai, tn l Pht nh Quang Minh Ma Ha Tt t a Bt t Ra...... Thn ch Ma Ha Tt t a Bt t Ra c dch ra Hn ng l i Bch Tn Ci, tc l thn ch Th Lng Nghim. Ch i ngha l ln, biu th cho ci th ca Nh lai tng tm (cng tc l bn tnh chn nh), dt tuyt mi i i; ch bch ngha l trng, biu th cho ci tng ca Nh lai tng tm, xa la mi nhim , hon ton thanh tnh gii thot; ch tn ci ngha l lng che, biu th cho ci dng ca Nh lai tng tm, sc t bi ph trm tt c mnh v chng sinh.

i bt nit bn. Cu thc ca t ny kh c bit. Nguyn ting Phn l mahaparinirvana, ch maha c dch ngha l i, cn ch parinirvana li c dch m l bt nit bn, thnh i bt nit bn, mt t gm c ch Hn ln ch Phn. Ch i c ngha l th thng, rng ln, trm khp; ch bt c dch l vin, c ngha l hon ton; ch nit bn c dch l tch, ngha l gii thot. Vy, i bt nit bn tc l i vin tch, l cnh gii gii thot trn vn ca ch Pht. i bt nit bn cng c dch l i dit . Trong t ny, ch i c ngha l php thn; ch dit c ngha l gii thot; v ch c ngha l bt nh (tr tu) php thn, bt nh v gii thot l ba c ca ch Pht. Nh vy, t i bt nit bn ch dng cho ch Pht; cn cc bc A-la-hn v Bch-chi Pht th dng t nit bn.

i bt thin a php: l thut ng Lun Cu X dng ch cho 2 tm s c

tng ng vi tt c tm c: 1) v tm: khng t bit xu h i vi nhng ti li mnh lm, cng khng bit sng knh cc bc tn c; 2) v qu: khng bit h thn vi ngi khc khi mnh lm li, cng khng bit e s ti li.

i Ca Dip (Maha-kasyapa): l mt trong mi v t ln ca c Pht. Tn

gi xut thn t giai cp B-la-mn, l ngi con c nht trong mt gia nh c ph ngoi kinh thnh Vng-x ca vng quc Ma-kit-. Tng truyn, ti sn ca gia nh i Ca Dip cn nhiu hn ti sn ca quc vng ng thi l Tn B Sa La (Bimbi-sara). Tn gi c sinh ra di gc cy, v c gn 32 tng tt ca c Pht. n tui trng thnh, i Ca Dip vng lnh song thn

101

lp gia nh, nhng c hai v chng u cng c ch nguyn xut gia hc o, nn trong sut mi hai nm chung sng, hai ngi vn gi trn phm hnh, dt tuyt i n; cho n khi song thn u qua i, i Ca Dip lin thc hin ch nguyn, ri nh ra i, hn c vi v rng, khi no tm c minh s, s tr v dn b cng i hc o. Tng truyn, ngy i Ca Dip ri nh i tm thy hc o, cng l ngy c Th Tn thnh o. Vy m tn gi phi i chu du khp ni, mi n khi tu vin Trc-lm ( ngoi thnh Vng-x) xy ct xong (vo nm th hai sau ngy Pht thnh o), Pht v gio on v hnh o ti , tn gi mi c duyn c gp Pht, v c xut gia theo Pht tu hc; ri nm nm sau na, khi chng t kheo ni c Pht cho php thnh lp, tn gi mi c cho b v trc kia cng xut gia theo Pht. Trc khi xut gia, tn gi tha k mt gia sn giu sang ch quc l th, vy m, sau khi xut gia, tn gi li ch chuyn tu hnh u (kh hnh). Tn gi sng khc kh n ni c Pht cng phi i ngi, nht l khi tui v gi, sc khe mn mi. Cho nn, c vi ln c Pht phi khuyn bo, nhng tn gi vn cng quyt gi ch nguyn. Bi vy, tn gi c mi ngi tn xng l v trng lo tu hnh u bc nht trong tng on. Tn gi c c Th Tn truyn cho tm php, v sau khi c Th Tn nhp dit, tn gi k tha trng nhim lnh o gio on. Vi s h php ca vua A X Th (Ajatasatru - con vua Tn B Sa La, k v lm vua nc Ma-kit-), tn gi t chc v ch tr cuc kt tp kinh in ln u tin ti ngoi thnh Vng-x, ba thng sau ngy Pht nhp nit bn. Tn gi th trn mt trm tui. Trc khi vin tch, tn gi truyn tm php cng trng trch lnh o gio on cho tn gi A Nan. Do s tch nim hoa vi tiu, tn gi c tn xng l S T ca Thin tng.

i Cu Hi La (Mahakausthila): l mt trong nhng v t xut sc ca Pht,

sau khi chng qu A-la-hn th chng nhp c diu l nm un u khng, cho nn cng c gi l Ng Khng. Ngi l con ca v phm ch it S thnh Vng-x, v cng chnh l cu rut ca tn gi X Li Pht, thng minh bc hc, c bin ti ngh lun, tng i du hc bn phng, thng sut c 18 loi kinh sch B-la-mn gio. Lc Nam Thin-trc, v quyt ch phi tr thnh v lun s nht thin h, nn ngi ngy m chuyn cn hc tp, n ni mng tay mc ra qu di m khng ct, cho nn ngi ta gi ngi l Trng Tro phm ch (Dirghanakha). Sau khi bit chu mnh l X Li Pht xut gia theo Pht, ngi lin tm n ch Pht xin cng Pht ngh lun; kt qu, ngi b khut phc v c c Pht cm ha, bn xin xut gia lm t Pht. Sau th chng qu Ala-hn.

102

i Ch (?-?). Ngi h C, qu Ci-k, l t ca i s Tr Khi (538-597).

Di i vua Ty Vn (581-604), ngi tr ti L-sn, chuyn tu hnh u . Vo i Ty Dng , nh vua ra lnh nghim cm ch tng sng i du phng hoc n dt. Ngi lo lng cho php vn suy vi, bn xung ni vo kinh xin yt kin vua, bin bch can gin. Ngi nguyn t mt cnh tay ca mnh xin vua sng hng Tam Bo, bi b nhng sc lnh lm thng tn n Pht php. Ty Dng chp thun li thnh cu y. Ngi bn ln ni Tung, nhn n 3 ngy, ri dng gin la t mt cnh tay. t xong, ngi li ngi nhp nh 7 ngy, ri vin tch. Lc ngi mi 47 tui.

i Chng B (Mahasanghika - dch m l Ma-ha-tng-k b). Theo cc sch

i ng Ty Vc K, Tam Lun Huyn Ngha v Tng Lun Lun Thut K, ngay trong k kt tp kinh in u tin, ba thng sau ngy c Th Tn dit , c hai ni kt tp khc nhau, gi l Qut-ni v Qut-ngoi. Qut-ni, a phn l ch v t kheo k lo, gi l Thng Ta B; Qut-ngoi, a phn l ch v t kheo nin thiu, gi l i Chng B. Tuy l c Qut-ni v Qutngoi, nhng tng chng hai ni vn ha hp, khng c iu g tranh lun, khng c ch trng ring khc. Theo cc b lut Thin Kin, Ng Phn v T Phn, sau ngy Pht dit 100 nm, do s vn ng ca trng lo Da X, 700 v t kheo trng lo hp i hi ti thnh T-x-li, trc khi khi s kt tp kinh in k 2, ng thanh ph quyt mi vic (lin quan n gii lut) do nhm t kheo tc Bt-k xng (xem mc Chi Tit V K Kt Tp Th Hai); l mi vic phi php, rt ni ting trong lch s Gio hi Pht gio. T m gio on thc s phn r thnh hai b phi cn bn: Qu v trng lo quyt gi y gii lut nguyn th, chng li mi vic ca nhm t kheo tc Bt-k, tp hp thnh Thng Ta B; qu v t kheo c tinh thn cp tin, ng o hn, tn ng mi vic ca nhm t kheo tc Bt-k, tp hp thnh i Chng B; cc sch s gi y l cuc phn lit cn bn ca Pht gio. Sau li ny sinh nhng xung t kin chung quanh nm gio ngha mi, c gi l nm vic (nhm nu ln tnh cht bt ton ca qu v A-la-hn), th s phn r gia Thng Ta B v i Chng B mi tr nn quyt lit. Hai b phi c ch trng ring r rt, khng tha hip. S phn r gia hai b phi tht s tr nn trm trng di thi i vua A Dc. Hai bn li khai nhau v lp cn c hnh o ring. i Chng B t cn c ti hai nc Ma-kit- v ng-gi (Anga) vng Trung-n; sau tin dn xung Nam-n, t c im ti n-t-la (Andhara). Theo ch trng ca i Chng B, trc ht, tnh cht ca A-la-hn l bt ton, vn cn nhn gian tnh, vn cn tm hoi nghi i vi thnh , cha t n tu gic siu vit, bi vy, qu v A-la-hn khng phi l qu v l tng; ch c Pht mi t c tu gic

103

siu vit, rt ro gii thot, v Pht qu mi l qu v l tng. i Chng B cho rng, tt c ch Pht l xut th gian; sc thn, oai lc v th mng ca Pht l v bin; tt c li Pht dy u l chuyn php lun, u v li ch chng sanh, v vy, ngoi ba tng Kinh Lut Lun, cn chp nhn c Tp tng, Cm Ch tng v B Tt tng. i Chng B cng rt knh ngng cng c thanh tnh thng diu v th nguyn sinh rng ln ca hng B-tt. Theo i Chng B, cc php qu kh v v lai u khng c tht th, ch c php hin ti l c tht; bi vy, gc ca vn php l khng, v khng chnh l Pht tnh, l nit bn; tm tnh ca con ngi xa nay vn thanh tnh, nhng v phin no vng ng lm cho nhim . Chng ta c th thy, cc t tng ny l tin cho t tng i tha v sau ny. Kinh in truyn tha ca i Chng B, ngoi tr Ba Tng tiu tha, cn c c cc kinh Hoa Nghim, Nit Bn, Thng Man, Duy Ma, Kim Quang Minh, Bt Nh (l nhng kinh in i tha). i Chng B cng cho rng, trong Ba Tng th Kinh v Lut l phng tin, ty c, ty lc, ty ni m ni; v vy, ch c bit ch trng Lun tng, ly s tinh chuyn nghin cu ti ch su thm tt cng ca chnh tr lm php yu. Ni cch khc, b ny ch trng pht huy tr tu, v ch c tr tu mi tn dit phin no, chng qu b mt cch nhanh chng. n u th k th 2 Pht lch, t i Chng B, c 3 b phi nh c thnh lp v tch ring ra, l Nht Thuyt B, Thuyt Xut Th B v K Dn B. n gia th k th 2 PL, mt b phi nh na l a Vn B li c thnh lp v tch ring ra khi i Chng B. Sau khng lu, li thm Thuyt Gi B c thnh lp v tch khi i Chng B. n cui th k th 2 PL, i Chng B li b phn lit mt ln na thnh 3 b phi: Ch a Sn B, Ty Sn Tr B v Bc Sn Tr B. Tng cng, trong th k th 2 Pht lch, c tt c 8 b phi nh c thnh lp v tch ra khi i Chng B. Nh vy, vo thi k , tri qua bn ln phn phi, v nu k lun c b phi gc, i Chng B c tt c l 9 b phi.

i a php: ni cho l bin i a php, l thut ng m Lun Cu X

dng gi chung 10 loi tc dng tm l (tm s) lun lun tng ng vi tt c tm, v cng tm ng thi pht khi. V 10 tm s ny c cng dng rt ln, thng khp c 3 tm thin, bt thin v v k, nn chng c gi l i php. a l ch cho tm vng. V 10 tm s c cng dng rt ln nng ta, hin hnh trn mnh t tm, cng vi tm ng thi sinh khi, nn gi l i a php. 10 loi tm s l: 1) th: cm th (kh, vui v khng kh khng vui); 2) tng: tng tng, ghi ly tng trng sai khc ca cnh trc mt; 3) t: suy t, to tc; 4) xc: s tip xc do cn, cnh v thc ha hp pht sinh; 5) dc: mong cu; 6) tu: kh nng phn bit, phn on, chn la; 7) nim: ghi nh khng qun; 8) tc : cnh gic, ; 9) thng gii: hiu r, xc nh; 10) tam ma a: chuyn ch vo mt i tng.
104

i Nht Nh Lai. Ting Phn l Ma Ha T L Gi Na (Mahavairocana),

dch ra Hoa ng l i Quang Minh Bin Chiu, bao hm y ngha ph tr ti tm, cho nn cng c dch l i Nht Nh Lai, hoc Ti Cao Hin Qung Nhn Tng Nh Lai, l v Bn Tn ca Mt gio.

i phin no a php: l thut ng Lun Cu X dng ch cho 6 tm s cc

c lm no lon lng ngi, thng xuyn c mt trong khp tt c cc tm nhim . 6 tm s l: 1) si (hay v minh): ngu si, khng sng sut, khng thy r s tht, khng phn bit c phi quy, chnh t; 2) phng dt: bung lung, lu lng, a thch lm iu c; 3) gii i: li bing, khng c gng trong vic b c lm lnh; 4) bt tn: khng tin nhn qu, tm khng lng sch; 5) hn trm: tm nng n, tr tr, hn m, khng kham ni cc vic lnh; 6) tro c: tm lun chao ng, si ni, khng im tnh.

i s Lin Tr cu rt (truyn thuyt Trung-quc). S trong am, thy mt

ngi mang my con rt, u v ui b cng ra bi que trc cong. S lin mua ri em th. Nhng my con kia u cht c ri, ch c mt con sng st, b chy. Mt bui ti n, s cng ngi m o vi mt ngi bn, bng thy trn vch c mt con rt nm yn, ui khng i. S ni: Con c phi l con rt m ta th trc y khng? Nay ta ni php cho con nghe: Tt c cc loi hu tnh u do tm to ra. Tm hung tn th ha ra cp si; tm c hi th ha ra rn rt. Nu con tr i ci tm c hi, th thot c ci hnh th ny. S ni xong, bo n b i. N t t b ra ngoi ca s.

i Tng Kinh Pht gio. Sau khi Pht dit , ngi i sau thu thp tt
c cc Kinh, Lut, Lun, em sp xp, lm thnh cc tc phm hon chnh, ri khc, in, bo tn v lu truyn, gi l i Tng Kinh. Gio in nguyn th gm c hai tng: tng Phn v tng Ba-li. Hu ht tng Phn l ghi chp kinh in thuc h Pht gio Pht-trin, v tng Ba-li th ghi chp kinh in thuc h Pht gio Nguyn-th. Tng Ba-li cng gi l tng Nam-truyn, v n c truyn b sang cc nc min Nam nh Tch-lan, Min-in, Thi-lan, Lo, Cao-min, Vit-nam. Tng Phn cng gi l tng Bc-truyn, v n c truyn b sang cc nc phng Bc nh Nepal, Ty-tng, Mng-c, Trung-hoa, Vit-nam, Nht-bn, Triu-tin. Hin nay, tng Ba-li c chnh thc lu hnh ti cc nc Pht gio Nam-truyn; tng Phn c cc dch bn ca n l tng Ty-tng v tng Hn. T tng Ty-tng dch ra c tng Mng-c, tng Mn-chu v tng Ty-h; cc tng thuc tng Hn th c tng Nht-bn, tng Cao-li. Tng Vit-nam ang c hnh thnh. Pht gio Vit-nam ch yu l Bc-truyn, nhng cng c c Nam-truyn,

105

cho nn tng Vit trong tng lai s gm c Bc-truyn ln Nam-truyn. Cc nc u M ngy nay cng ang dch cc kinh in Pht gio t h Nam-truyn ln Bc-truyn ra ting nc h.

i Thin (Mahadeva dch m l Ma Ha B). Theo Pht Quang i T

in ghi chp, c hai nhn vt cng tn i Thin: 1) i Thin l v th t ca i Chng B. Sau ngy Pht dit hn 100 nm, c v t kheo tn i Thin, vn l con mt ngi li bun nc Ma-thu-la (Mathura), min Trung n-. Tng truyn, trc khi xut gia, s tng to ba ti nghch, sau bit n nn sm hi, xut gia ti cha K-vin thnh Hoa-th, nc Ma-kit-, chng qu A-la-hn, y thn lc v ba tr (tc mng, thin nhn v lu tn), hnh ha ti kinh thnh Hoa-th, c vua A Dc ngng m, qui y. Sau s c vua A Dc phi sang nc Ma-hi-sa-mn--la (Mahimsakamandala) truyn b o php, tng ging kinh Thin S (Devadutasutta), cho bn vn ngi c o. S tng xng nm gio ngha mi (gi l i Thin ng s), nhn , gio on chia ra thnh hai phi: i Chng B th tn thnh, v Thng Ta B th phn i tn thuyt y. Vua A Dc ng v pha i Chng B, cho nn Thng Ta B di qua nc Ca-thp-dila lp cn c. Sau khng lu, s vin tch. Vua A Dc c hnh tang l tht long trng, dng ha c th thng tr t; nhng la khng bc chy. Theo li mt v bc s, phi ly phn ch ry ln gin ha, la mi bc chy. Ch trong pht chc th nhc thn hon ton thnh tro; li mt ngn gi mnh thi qua, tro tn bay ht, khng cn li vt tch g. 2) i Thin l v khai t ca Ch a Sn B. Khong 200 nm sau ngy Pht nhp dit, c v phm ch tn i Thin, l lnh t ca nhm ngoi o tc tr (chuyn gi dng lm t kheo tr trn vo tng on Pht gio, va hng li dng, va lp mu ph hoi Pht php), nhng sau hi ci, t b ngoi o, quay v vi chnh php, xut gia theo i Chng B. S hc rng hiu nhiu, hnh trng cao khit, gio ha chng ti ni Ch-a (Caitya-vadin). Nhn v s em nm vic cng vn c gii ca i Chng B tranh ngh tr li, t m i Chng B li phn r lm ba b phi: Ch a Sn B, Ty Sn Tr B v Bc Sn Tr B; i Thin vn ni Ch-a v ch tr Ch a Sn B. Phn ln nhng chi tit trn y v nhn vt i Thin, c l Ban Bin Tp Pht Quang i T in y c vo hai b lun i T B Sa v D B Tng Lun m thut li. Lun i T B Sa vit v i Thin nh sau: Xa, nc Mt-th-la c mt ngi li bun, ci v t hi cn tr, sinh mt ngi con trai, dung mo oan chnh, t tn l i Thin. Sau khng lu, ng mang nhiu vt qu bu em sang cc nc khc bun bn. Tri qua thi gian lu m ng khng v nh. nh, i Thin ln ln, bn n nm vi m. n khi nghe cha sp v, i Thin lo s, bn cng m lp
106

k git cha. Th l i Thin to mt ti V-gin. S vic y ri dn dn cng b l, i Thin bn em m trn sang thnh Ba-tra-l n nu. Ti y, i Thin li gp v t kheo A-la-hn cng qu m trc y ng tng cng dng khi cn Mt-th-la. S ti c b bi l, i Thin li lp k git lun v t kheo ; th l to hai ti V-gin. Lng ang lo bun th i Thin li pht gic m mnh ang t thng vi ngi khc, bn ni gin, git lun b m; th l to ba ti V-gin. Nhng v thin cn cha b tuyt dit, nn i Thin t bit n nn hi li, n ng khng yn; c t suy ngh, ti nghip mnh qu nng, bit lm th no dt ti? Sau ng nghe c ngi ni, cc v sa mn Thch t c phng php dit ti. ng bn tm n cha K-vin, gp lc mt v t kheo ang i kinh hnh ngoi cng cha. V t kheo va i chm ri, va tng bi k: Nu ngi to ti nng, tu thin lin dit tr, nh trng ra khi my, th gian u soi t. ng nghe c bi k y th mng r v cng. Bit rng, qui y Pht php th nht nh dt tr c ti li, ng lin tm n mt v t kheo, n cn cu xin xut gia. Thy ng thnh tm thnh cu, v t kheo kia khng cn tra vn tm hiu, lin cho xut gia, v ht lng dy d. i Thin vn rt thng tu, xut gia khng bao lu tng tr vn ngha Ba Tng, ni nng lu lot, y kh nng gio ha. Khp thnh Ba-tra-l u qui ngng. Vua nghe ting, bn thnh s vo cung thuyt php, cung knh cng dng. Sau , ngay trong cha, s t duy bt chnh, b mng tinh; nhng v trc s tng xng mnh chng qu A-la-hn, nn khi s sai t git y d, t hi: A-la-hn ph tr ht kin t hoc, ti sao li cn c vic ny? Thy tr li: l do thin ma quy nhiu; d A-la-hn cng khng khi b s st. Thy li mun lm cho t vui, bn di n chng cho cc t, ngi th chng c qu D-lu, thm ch c ngi chng qu A-la-hn. t hi: A-la-hn c chng ng chnh tr, v sao chng ti u khng bit g? Thy p: A-la-hn tuy dt tr loi v tri nhim , nhng vn cn loi v tri khng nhim , cho nn qu thy khng th t bit. Mt lc khc t hi: Chng ti nghe ni, phm bc thnh th dt ht nghi hoc, v sao chng ti i vi bn l vn cn c ch nghi hoc? Thy p: Ala-hn tuy on tr nghi hoc thuc phin no chng, nhng vn cn nghi hoc i vi th gian. t li hi: A-la-hn c tu nhn ca bc thnh, t bit mnh gii thot, v sao chng ti khng t chng bit, m phi do thy bo cho bit? Thy p: Nh qu v X Li Pht, Mc Kin Lin, nu khng do Pht ni, qu v y vn khng th t bit; cn qu thy thuc hng n cn, th lm sao c th t bit! Ban m vo gi ng, i Thin thng ku: Kh thay! t ly lm l, hi th thy p: Phi ku ting kh nh vy th thnh o mi hin khi. Do t nm vic m thy t lm bi k rng:
107

B ma d, v tri, Do d, thy bo chng, o do ting hin khi, l chn Pht gio. V sau, ch v t kheo thng ta cha K-vin dn dn vin tch. Nhn m Rm b tt, i Thin ln ta thuyt gii, bn tng bi k do s lm. [......] Vic ny gy ra hai phe tranh ci, sut m khng ai gii quyt c. Nh vua nghe vy, bn ch thn ti cha phn x. Vua hi kin, t kheo i Thin p: Mun chm dt tranh ci, th c y theo kin ca s ng. Vua lin ban lnh, ai ng vi i Thin, ng v mt bn; ai khng ng th ng mt bn khc. Kt qu, bn cc v hin thnh, s k lo tuy nhiu, nhng tng s tng chng th t hn; bn pha i Thin, s k lo tuy t, nhng tng s tng chng th ng o hn. Bi vy, nh vua nghe theo phe a s l i Thin, v qu trch phe thiu s. Ri nh vua tr v cung. By gi, tng chng trong cha K-vin bn phn lm hai b phi l Thng Ta B (phe qu v hin thnh) v i Chng B (phe t kheo i Thin). Do kin gii khc nhau khng ha hp c, qu v hin thnh (Thng Ta B) quyt nh b cha K-vin n x khc hnh o. [......] Lun i T B Sa (do ngi Th Hu v 500 v A-la-hn son) thut r nhng chi tit nh trn v t kheo i Thin, nhng li khng cho bit nin i ca nhn vt ny. Hn na, v triu i, b lun ny cng ch ni l nh vua (vng), ch khng cho bit l vua no. D mt on sau c ni ti vua Batra-l, nhng y ch c ngha l c vua thnh Ba-tra-l (tc Ba-lin-pht), ch khng phi tn ca nh vua l Ba-tra-l. Tuy nhin, trong on vn trn y, tn cha K-vin c nhc n hai ln. Chi tit ny gip cho ta bit c rng, ch vng trong cu chuyn trn l ch cho vua A Dc, v cha K-vin kinh thnh Ba-lin-pht (tc Ba-tra-l) l do chnh vua A Dc xy ct; mc d vy, chi tit ny vn khng cho bit g v nin i ca vua A Dc. Trong khi , Lun D B Tng Lun (cng do Th Hu son) th ghi rng, s tranh lun v nm vic ca i Thin khin gio on phn r thnh hai b phi Thng Ta v i Chng, xy ra vo thi i vua V u (tc vua A Dc), hn 100 nm sau ngy Pht nhp dit. Lun B Chp D (cng do Th Hu son) v Lun Thp Bt B (tc phm 15, Phn Bit B, trong Kinh Vn Th S Li Vn, quyn h) li ni, s vic trn xy ra di triu vua A Dc, vo nm 116 sau ngy Pht nhp dit. Theo Pht Gio S ca Thitananathera th tnh hnh phn phi gy ra do nm vic ca i Thin xy ra di thi vua Ca La A Dc (Kalasoka thuc vng triu Nan-, ln ngi nm 90 sau ngy Pht nhp dit). Cn Kimura Taiken, trong tc phm Tiu Tha Pht Gio T Tng Lun (Thch Qung dch li t bn Hn dch), ni rng: i T B Sa Lun [......] cho nm iu
108

trn y do i Thin ra l mt s lm ln. C ngha, theo ng th nm vic gy ra s phn phi khong 100 nm sau ngy Pht nhp dit l c thc, nhng nm vic khng phi do i Thin xng ra. ng inh Phc Bo, trong b Pht Hc i T in (trong mc i Thin Tam Chng V Gin) th cho rng, nhng ti nghch ca i Thin c ghi li trong lun i T B Sa ch l chuyn do ngi sau ngy to. T nhng ghi nhn trn, chng ta c th suy nh, khng c mt nhn vt tn i Thin nin i 100 nm (hoc hn 100 nm) sau ngy Pht nhp dit; v nh vy, nu c nm vic xut hin vo thi im , th cng khng phi do mt ngi tn l i Thin xng ra. S thc, tn gi i Thin ra i khong 200 nm sau ngy Pht nhp dit (thuc thi i vua A Dc), trc tu theo ngoi o, sau qui y Tam Bo, xut gia lm t kheo, c vua A Dc tn lm thy. Theo Lut Thin Kin, trong n gii cho hong t Ma Thn (con vua A Dc) xut gia, tn gi i Thin c cung thnh vo hng Tam S ca n gii (vi tn gi Mc Kin Lin T Tu lm Ha-thng; tn gi i Thin lm A-x-l truyn 10 gii; v tn gi Mt Xin lm A-x-l truyn c tc gii). Li na, cng theo Lut Thin Kin, vo nm th 18 sau ngy tc v, vua A Dc y nhim cho tn gi Mc Kin Lin T Tu tuyn chn 9 v tn gi thc hc cao c cm u 9 phi on i n cc a phng xa xi truyn b Pht php; i Thin l mt trong 9 v tn gi c chn ny, c sai phi n nc Mahi-sa-mn--la (Mahimsaka-mandala, min Nam n-) truyn gio. Ti y tn gi ni Kinh Thin S, cho bn vn ngi c o, v u xin xut gia. Nh th th i Thin nht nh phi l mt v cao tng thng tu xut chng, c uy tn ln i vi triu nh v gio on, c mi ngi trng vng; ch khng phi l mt ngi la di t, hy bng Pht php, phm cc ti ng nghch v thp c nh mt s ti liu ca Thng Ta B gn ghp. i Thin khng xng nm vic ti cha K-vin, lm phn r gio hi thnh ra hai b phi Thng Ta v i Chng, buc qu v trng lo phi ri thnh Ba-linpht sang nc Ca-thp-di-la, nh Lun i T B Sa ni. Rt c th, trong thi gian hnh o ti Ma-hi-sa-mn--la (gia th k th 3 Pht lch), i Thin em nm vic ( c t hng trm nm trc) ra ngh lun tr li, lm cho i Chng B li phn r ln cui cng thnh Ch a Sn B, Ty Sn Tr B v Bc Sn Tr B (nh Lun D B Tng Lun ni). Tc phm D B Tng Lun Lun ghi c hai v t kheo cng tn i Thin: V th nht xut hin nin i 100 nm sau ngy Pht nhp dit (nh va ni on trn); v v th hai c ni n nh sau: Sau ngy Pht nhp dit 200 nm, mt ngi ngoi o, cng tn i Thin, xut gia th c tc gii vi ch tng thuc i Chng B ni Ch-a. ng l ngi hc rng v rt tinh tn. Nhn ng em nm vic trc kia ra bn lun li m gy ra tranh ci. Ri do kin bt ng m
109

tng chng thuc i Chng B tr ti ni Ch-a li tch chia lm ba b phi nh: Ch a Sn B, Ty Sn Tr B v Bc Sn Tr B. Trong hai v t kheo i Thin m D B Tng Lun Lun cp n y, v trc th hon ton khng c; ch c v sau l tht.

i thin a php: l thut ng m Lun Cu X dng gi chung 10 tm s

thin tng ng v cng sinh khi vi tm vng. 10 tm s l: 1) tn: tin tng, lm cho tm lng sch; 2) bt phng dt: chm ch tu cc php lnh; 3) khinh an: khin tm an n, nh nhng; 4) x: khin cho tm bung b mi nim chp trc, i vi cc php u bnh ng; 5) tm: bit sng knh ngi c ti c, t h thn mnh ti c khng bng ngi; 6) qu: bit s qu bo ca ti li, i trc ngi khc, t thy h thn v nhng ti li ca mnh lm; 7) v tham: khng ham mun i vi thun cnh; 8) v sn: khng gin d trc nghch cnh; 9) bt hi: khng c tm lm hi ngi khc; 10) cn: sing nng tu thin php.

i Thng (?-1109): tc Thin Bn, t c php ca thin s Tng Bn Vin

Chiu (xem mc Vin Chiu). Ngi h ng, qu huyn Khai-phong, tnh H-nam. Khi tui ln, nhn d k kho hch v kinh Hoa Nghim m c cho xut gia, lm t ca thin s Vin Chiu. Do s vic ny, ngi i gi hai thy tr ngi l i Bn v Tiu Bn. Ngi c vua xung chiu mi v tr tr cha Php-vn kinh thnh, v c ban hiu l i Thng. V sau, ngi xin v n c ti cha Tng- Hng-chu. T ngi ng ca n tu, xa cch hn th gii bn ngoi, chuyn hnh tr php mn nim Pht. Ngi vin tch nm i-quan th ba (1109) i vua Tng Huy-tng (1101-1125).

i tha thng gii. Ba nhm gii php ca hng B-tt (tam t tnh gii) l
loi gii lut c thng hnh cho c hai chng ti gia v xut gia ca cc mn phi i tha, cho nn gi l i tha thng gii.

i Tr (1048-1116): tc lut s Nguyn Chiu, cao tng i Tng (960-1279),

h ng, ngi huyn Hng, tnh Trit-giang. Ngi xut gia t tui nin thiu, chuyn ch hc Lut, tha k lut s Dun Trm (?-1061), dng chnh thng Namsn ca t o Tuyn (596-667). Trc, ngi tr tr cha Thiu-khnh, hong truyn gii lut; sau di v Linh-chi, 30 nm lin, ngi i tn xng l Linh Chi tn gi. Ngi tch nm 69 tui, thy hiu l i Tr lut s.

i Tu Co: tc i Tu Tng Co (1089-1163), v thin s thuc phi Dng

K, tng Lm T. Ngi h H, qu huyn Ninh-quc, tnh An-huy, 17 tui xut
110

gia, 18 tui th gii c tc; ri i tham phng nhiu ni, cui cng, trong khong nin hiu Tuyn-ha (1119-1125), theo tu hc vi thin s Vin Ng (1063-1135, t i th ba ca phi Dng-k) ti ng-kinh (ph Khai-phong). Sau khi ng o, ngi c k tha php h ca thin s Vin Ng, ri c thin s ph chc cho tc phm Lm T Chnh Tng K, li c thin s cho ngi chung ta thuyt php, t m ni ting thin h, tng tc u qui ngng. Nm 1126, ngi c vua Tng Khm-tng (1126-1127) ban cho o ta, v c ban hiu l Pht Nht i s. Nm 1137, do li thnh cu ca quan tha tng, ngi n tr tr cha Nng-nhn Knh-sn, i chn thin php, tng tc vn tp tu hc ng c. My nm sau, ngi b gian thn Tn Ci (1090-1155) hm hi, b tc ot o mo, ip, lu y n Hnh-dng (tnh H-nam). Trong i sng lu y, ngi vn cng vi mn gi np tu hc thng nht. Ngi ging dy, v cng mn su tp, tho lun cc cng n ca ch v tn tc xa, lm thnh b Chnh Php Nhn Tng gm 6 quyn. Nm 1156 ngi c n x, sang nm sau c mc li tng phc; ri hai nm sau na, ngi vng sc v tr ti Knh-sn nh c, tng tc li qui v tu hc nh trc, c ngi i xng l Knh Sn Tng Co. T y ngi cc lc c xy, xin dng phng php cng n thin, c gi l thoi u thin (tc loi thin php chuyn kho st cng n, thoi u cu khai ng). Tng tc bn phng nghe o phong ca ngi, vn tp v y tham hc, s chng di ta thng ng n vi ngn ngi. Vua Tng Hiu-tng (1163-1189) ban hiu cho ngi l i Tu thin s, v xin qui y lm t ca ngi. Ma thu nm 1163 ngi nhum bnh nh, lin t tay vit t tu trnh vua, ri vit k li cho t; vit xong ngi t bt xung, an nhin th tch, th th 75 tui, thy hiu l Ph Gic thin s.

i vng ng. Cha gic ng m t cho l gic ng; cha chng thnh qu
m t ni l chng thnh qu; trong Lut ni, l ti i vng ng, thuc loi trng ti. T kheo hay t kheo ni phm ti ny s b trc xut ra khi tng on.

m (Dharmatrata, ?-?): dch l Php Tht. Ngi l ngi nc An-tc, n

kinh Lc-dng nm 254 (i To-Ngy), c ng ti cha Bch-m. S liu khng ni r v ngi, ch bit ngi dch hai b lut quan trng trong thi i Tam-quc: m V c Yt Ma (tc T Phn Lut) v gii bn ca Ma Ha Tng K Lut.

m Loan (476-?): l v cao tng Trung-quc thi Bc-Ngy (386-534),

chuyn tu php mn nim Pht ca tng Tnh ; c Pht gio Nht-bn tn xng l t th nht ca tng Tnh , v l t th ba ca Chn tng nc Nht. Ngi qu Nhn-sn, huyn i, tnh Sn-ty, Trung-quc, khng r tn h l g.

111

Nh gn ni Ng-i, thng c nghe cc vic thn tch linh d, nn va hn mi tui th ngi ln ni xut gia, chuyn cn tu hc. V sau, khi c Kinh i Tp, thy vn ngha su xa, bn pht nguyn ch gii. Nhng vic cha xong th pht bnh nng, nhiu thy thuc tr khng khi. Bng mt hm ngi thy ca tri m rng, ri t nhin khi bnh, nhn m ny cu php trng sinh bt t. Nghe n hc tin thut c th trng sinh bt lo, ngi bn i Giang-nam, ln ni C-dung yt kin o nhn o Hong Cnh, c trao cho mi quyn kinh Tin. Trn ng v, lc i ngang qua Lc-dng, ngi gp tam tng php s B Lu Chi, v c trao cho Kinh Qun V Lng Th. c cun kinh ny, sau khi c v i chiu, ngi bn b ht mi quyn kinh Tin, chuyn tu Tnh . T ngi ra sc xin dng php mn Nim Pht. Ngi tinh thng c ni ngoi in, rt c bn chng khm ngng. Ngi cng l v hc gi ni ting ng thi v bn b lun (Trung Lun, Thp Nh Mn Lun, Bch Lun, i Tr Lun), nn ngi sau cng tn ngi l t ca T Lun tng. Trc tc ca ngi c: Vng Sinh Lun Ch (ch thch sch Tnh Lun ca B Tt Th Thn), Tn A Di Pht K, L Tnh Thp Nh K, Lc Lun An Lc Tnh Ngha v.v... Ngi vin tch khong thp nin u nh Bc-T (550-577).

m V Sm (Dharmaraksa, 385-433): l v cao tng dch kinh triu i BcLng (397-439). Ngi l ngi Trung-n, xut thn t dng B-la-mn. Lc u ngi hc gio php tiu tha, gii c ng minh, c ti ging thuyt, ng i kho lo. V sau ngi gp c thin s Bch u, c trao cho Kinh i Bt Nit Bn chp trn v cy. Xem xong, ngi t thy h thn, bn chuyn hng chuyn hc gio php i tha. Nm 20 tui ngi tng n hn 200 vn cu kinh c tiu ln i tha. Ngi li gii c ch thut, rt c vua knh trng, li c ngi ng thi xng l i Ch s. Sau, ngi mang 5 phm u ca Kinh i Bt Nit Bn, Kinh B Tt Gii v B Tt Gii Bn sang nc K-tn, ri sang nc Quit, nhng nhng ni ny phn ng ngi ta hc theo tiu tha, nn ngi li tin v hng ng, xuyn qua nc Thin-thin (tc huyn Thin-thin, tnh Tncng ngy nay), ri vo n-hong. Nm 412, H-ty vng Th-c Mng Tn (vua nc Bc-Lng) nghinh n ngi v C-tng, tip i trng hu. Ngi hc Hn ng 3 nm, ri bt u phin dch phn u ca Kinh i Bt Nit Bn. V kinh ny cn thiu st, nn sau ngi sang nc Vu-in, v tm c phn cn thiu ca kinh ny. Ngi tr v li C-tng v dch tip, trc sau c 36 phm (nhng vn cn thiu phn cht). Cng trong thi gian ny, p ng li thnh cu ca ch tng, trc sau ngi dch cc kinh lut khc nh Phng ng i Tp Kinh, Kim Quang Minh Kinh, Bi Hoa Kinh, B Tt a Tr Kinh, v B Tt Gii Bn. By gi, vua Thi-v (424-452) nh Bc-Ngy (386-534), nghe ting ngi gii v ch thut, bn cho s gi n nghinh thnh. Mng Tn s ngi s v vua
112

Bc-Ngy m dng ch thut hi mnh, nn nhn lc ngi i Ty-vc tm nt phn cui ca Kinh Nit Bn (phn ny v sau do ngi Nh Na Bt La, i ng, dch thnh 2 quyn, gi l i Bt Nit Bn Kinh Hu Phn), ng cho thch khch hi ngi gia ng. Lc ngi mi c 49 tui. Bn Kinh i Bt Nit Bn do ngi dch, ngi i gi l Bc Bn Nit Bn Kinh (gm 40 quyn, hin ang lu hnh). Sau khi dch xong, bn kinh ny c truyn xung phng Nam (nh Tng). Cc ngi Tu Nghim, Tu Qun v T Linh Vn em n i chiu vi bn i Bt N Hon Kinh (6 quyn) do ngi Php Hin dch, tng thm s phm, sa sang thnh 25 phm, gm 36 quyn, xa nay vn gi l Nam Bn Nit Bn Kinh. Trong Tng i Chnh, quyn 12, bn do ngi Php Hin dch c ghi s 376, mang tn l Pht Thuyt i Bt N Hon Kinh (6 quyn); bn Bc do ngi m V Sm dch c ghi s 374, mang tn l i Bt Nit Bn Kinh (40 quyn); v bn Nam do ngi Tu Nghim v.v... trng tu c ghi s 375, mang tn i Bt Nit Bn Kinh (36 quyn).

an H t Pht (an H thiu Pht). Thin s Thin Nhin ni an-h ti

Nam-dng, nn thng c gi l an H c ln n cha Tu-lm Lc-ng, gp lc tri lnh, bn ly tng Pht g trn chnh in xung t cho m. Ngi vin ch thy th vi la ln: Ti sao Thy t tng Pht ca ti? S bn cm cy gy bi tro ni: Ti t ly x li. Vin ch hi: Tng Pht bng g th lm sao c x li? S ni: khng c x li th phi t mt tng na! Ngi vin ch nghe th lin t ng t tnh. Hnh ng nhm ph tr ci t hi ca ngi i l c chp vo cc ngu tng bng g, t v.v... bn ngoi l Pht, m khng thy Pht t tnh.

o. Thng thng, v ngha c th, o l ng i, con ng a ngi

ta i n mt ni chn no . V ngha tru tng, o l l phi m mi ngi cng theo sng v c x vi nhau, nh ni o l, o c. Ch o cng c dng ch cho tn gio, tn ngng, gip cho con ngi thng tin v tm linh, nh o Pht, o Khng, v.v...; c bit n c ngi Trunghoa dng ch cho Lo gio, nh ni o gio (o Lo), o gia (nhng ngi sng bi Lo T). Trong Pht gio, ch o mang nhng ngha tht quan trng. Theo Lun Cu X, o l con ng thng n nit bn, l ch nng ta ca nhng ai cu chng qu v nit bn; hay ni cch khc, l nhng php tc tu hnh nhm t n mc ch cui cng ca Pht gio l thnh Pht. Trong Lun i Tr , ch o cn c qung din rng thm na: l con ng dn n qu bo Ngi v Tri, cng ba qu v trn na l Thanh-vn, Duyn-gic v B-tt; tt c l bn th o. o ca Ngi v Tri l b th v tu mi iu lnh, cu c an vui hnh phc th gian; o ca Thanh-vn v

113

Duyn-gic l ba mi by phm tr o, cu qu v nit bn; o ca B-tt l ba mi by phm tr o v su php qua b, cu qu v Pht-. Li na, ch o cn dng ch cho cc qu bo c bit trong ba ci m chng sanh phi lnh th ty cc nghip nhn thin c to ra; tt c c su o (lc o): Tri, Ngi, A-tu-la, Sc-sinh, Ng-qu, v a-ngc. Cc b Lun v cc tng phi cn qung din nhiu chi tit v ch o, nhng c th tm tt vo ba yu ngha nh sau: 1) o l cc cnh gii kh vui trong ba ci, m chng sanh thng lui ti (lun hi) ty theo nghip c hay thin to tc. Thin nghip th dn n Thin o, Nhn o, hoc A-tu-la o; c nghip th dn n a-ngc o, Ng-qu o, hoc Sc-sinh o. y gi l hu lu o, hay th gian o, hoc th tc o. 2) o l tt c cc php mn c cng nng on tr phin no, a n cnh gii gic ng gii thot; nh bn s tht, tm nguyn tc hnh tr chn chnh, mi hai nhn duyn, su php qua b, v.v... y gi l v lu o, hay xut th gian o, hoc thnh o. 3) o tc l th tnh nit bn, b hay chnh gic. T ngha ny m c cc t nh: -o lc, l diu dng v y ca tr tu gic ng; -o tm, tc b tm, l pht tm tu hnh t c qu v gic ng v thng; -o nhn, l con mt tr tu thy r chnh t, chn ngy, tht h, cng l ci thy thng sut ba i, khng c g lm cho chng ngi; -o nghip, l s nghip gic ng, s nghip hong dng chnh php ha chng sinh; v.v...

o An (?-?). Ngi h Diu, qu huyn Bng-tng, tnh Thim-ty, sng vo

thi Bc-Chu (559-581). T nh ngi m o, ham tu thin; sau vo ni Thibch n chuyn nghin tp nh hc v tu hc, li xem khp Kinh, S, T, Truyn ca Nho gia. Sau khi th c tc gii, ngi tuyn ging Kinh Nit Bn v Lun i Tr , khp trong triu ngoi ni, c nho v o s cng u tn knh. Sau c vua V nh Bc-Chu (lc ny cn tin Pht) mi tr tr cha i-trunghng Trng-an, danh vang bn phng. Sau vua V nghe li gim sim ca v s hon tc V Nguyn Tung v o s Trng Tn, tn sng o gio m hy dit Pht gio, ngi bn son tp Nh Gio Lun, ri b trn vo rng su. Vua cho ngi i tm, ban cho ht ng, vi la qu bu, cng chc v triu nh, nhng ngi t khc, nht quyt khng tr v triu. Sau ngi vin tch, khng ai r tui th ca ngi l bao nhiu.

o cng gii. Bc thnh, khi tr v lu pht sinh, trong thn t c y v

biu sc v lu phng quy ngn xu, hp vi lut nghi, cho nn gi l v lu

114

lut nghi, cng c gi l o cng gii, tc l gii php cng pht sinh ng thi vi o.

o gia: cng gi l o-c gia, l mt trong Mi nh (Thp gia), tc

mi hc phi trit hc Trung-quc trong thi i Chu - Tn. Mi nh y gm c: Nho gia (sng bi hc thuyt ca Khng T), o gia (sng bi hc thuyt ca Lo T v Trang T), m-dng gia ( xng thuyt m Dng Ng Hnh), Php gia (ch trng php tr), Danh gia ( cao mi quan h gia Danh v Tht), Mc gia (sng bi hc thuyt ca Mc T), Tung-honh gia (hc phi ca cc nh du thuyt tuyn truyn cc chnh sch Hp tung v Lin-honh thi Chin-quc), Tp gia (tng hp t tng cc hc phi xut hin vo cui thi Chin-quc), Nng gia ( cao k thut nng nghip v t tng nng dn), v Tiu-thuyt gia (ghi chp nhng chuyn vt vnh, nhng li k tp nhp u ng x ch). Nhng c ngi li cho rng, Tiu-thuyt gia ch quan tm n nhng chuyn lt vt ngoi va h, khng xng ng c lit vo ngang hng vi cc hc phi; cho nn b Tiu-thuyt gia ra khi Thp gia, ch cn li chn nh, v gi l Chn dng (Cu lu), tc chn tro lu t tng ln trong thi i Chu - Tn; Sch Hn Th, thin Ngh Vn Ch, gi chung l Cu lu Thp gia. Theo sch Hn Th, hc phi o gia c hnh thnh do cc s quan. Nhng v ny thng xuyn ghi chp nhng s thnh bi, cn mt, ha phc, o hay v o ca c kim, ri sau hiu bit ngun gc, t gi mnh bng l thanh h, t nhn mnh nh k yu ui. Ngi khai sng hc thuyt ny l Lo T, ch yu ni rng: o l ngun gc ca mun s vt, sinh ra trc tri t, l m ca thin h; chnh l h v. V chnh tr th ch trng quay v vi x hi nc nh t ngi (tiu quc qu nhn), v cai tr bng v vi; khng tn trng ngi hin th s khin cho dn khng tranh ginh, v nh th th v vi cng tc l v bt vi (khng lm m khng c g l khng lm). V nhn thc lun th cho rng vn vt nng nhau m tn ti, c v khng sinh ra nhau, di v ngn, cao v thp cng thnh hnh cho nhau. V lun l th ch trng dt nhn b ngha, dt thnh b tr, nu ngi ta khng hiu bit th s khng thm mun. Sau Lo T, tng xut hin nhiu hc phi c t tng ging nh o gia, nh phi Hon Uyn ch trng ly bn nguyn lm tinh ty, ly vt lm th thin; phi Tng Don ch trng tit ch tnh dc; phi Dng Chu ch trng gi vng tnh chn, khng vt lm ly hnh; v.v... trong s , phi Trang T (ch trng qun c vt ln ta, t do tuyt i) l ni bt hn c, c mi ngi cng nhn l hc phi k tha v pht trin ton din t tng ca Lo T. Trong thi Chin-quc, t tng o gia kt hp vi cc hc phi Danh gia v Php gia hnh thnh hc phi Hong Lo; v tip tc cn nhiu bin i tri qua thi Ty115

Hn. T tng o gia lu truyn vo dn gian, cng lu cng kt hp vi cc tp tc sng bi qu thn trong dn gian, n na u th k th 2 TL (thi ng-Hn) th bin thnh o gio (do Trng o Lng khai sng) v Lo T c tn lm gio ch. Trong thi Ngy - Tn (th k th 3), t tng o gia tng c dng gii thch Nho gia, hnh thnh loi huyn hc kt hp gia o gia v Nho gia. T thi ng-Tn (th k th 4), c lc hc thuyt Lo Trang li c dng gii thch Pht hc, khin to thnh hp lu o - Pht.

o gio: l mt tn gio c sn sinh ngay trong t nc Trung-quc. Tn

gio ny tn Lo T lm gio t, ly o c Kinh lm kinh in ch yu, ly t tng Lo Trang lm gio ngha trung tm, ri thm vo loi tn ngng thn tin trong thi Tn - Hn, cc thut bi ton c i, dung hp thuyt m dng ng hnh, cng vi sm v, ba ch, v cc tn ngng thng tc trong dn gian; li cng thu np c mt s t tng ca Nho gia v Pht gio. Tt c nhng th lm thnh h t tung ca o gio. Ngi khai sng ra o gio l Trng Lng (tc Trng o Lng, 34-156), vo khong i vua Hn Thun (126-144), thi ng-Hn. o gio (cng c gi l Ng-u-m o) thi Trng Lng mi ch c coi l giai on khai o, phi n i con l Trng Hnh v chu l Trng L mi thc s hon chnh. Trong thi vua Hn Linh (167-189), Trng Gic lp ra Thi-bnh o; l mt chi phi ln u tin tch ra t o gio. Thi-bnh o c thanh th rt mnh, c n my chc tr s t khp ni, gio ng n vi vn, lm c s cho cuc khi ngha nng dn gi l Khn vng (Hong cn) vo nm 184. Sau , trong thi Ty-Tn (265-316), v mun tranh ginh nh hng vi Pht gio, gii tr thc o gio to ra cun sch gi l Lo T Ha H Kinh, tuyn truyn rng, sau khi Lo T bit tch Trungquc, ng sang n- gio ha dn chng v tu hnh c o thnh Pht Thch Ca Mu Ni. Nh xo thut ny m o gio cng c lan rng. Nm u thi ng-Tn (nm 317), Ct Hng son thin Bo Phc T, chnh l v truyn b cc l lun v bi ton v thn tin c t thi Chin-quc, cng h thng ha ni dung t tng ca o gio, lm thnh in tch c bn cho o gio. Trong thi ng-Tn ny, gio tin rng Trng o Lng l bc Thin S, do , o gio li c gi l Thin-s o. Vo thi i Nam-Bc-triu (386-589), o s Khu Khim Chi Tung-sn (Bc-triu), t tuyn b phng tha ch ca Thi Thng Lo Qun thanh l v chn chnh o gio, xng mnh l Bc Thin-s o (hoc Tn Thin-s o). Chng bao lu, cc o s nh Lc Tu Tnh, o Hong Cnh, v.v... (Nam-triu) cng chnh l kinh th, bin son cc nghi thc, qui tc v trai gii, lm cho l thuyt cng hnh thc t chc ca o gio cng thm hon b, bn xng mnh l

116

Nam Thin-s o. T , Thin-s o (tc o gio) c chia lm hai nhnh Bc v Nam. C hai nhnh u nh hng ln n s pht trin ca o gio. n thi i nh ng (618-907), php tn (chu theo th bc trong o) ca o Hong Cnh l Vng Vin Tri, hp nht Bc v Nam Thin-s o, lm cho c s ca o gio di vng triu ng v cng hng thnh. Cc i vua thuc vng triu ny u sng phng o gio, cho dng miu th Lo T, ban lnh xy o qun tng chu qun, em o c Kinh vo chng trnh khoa c, gi cc sch Lo T, Trang T, Lit T l chn kinh. i Ng-i (907-960), Quang nh li cc lc chnh l in tch o gio, bi m nghi l ca o gio c tp i thnh. L ng Tn th ly chm ngn t bi th lm con ng c o. Gio l ca o gio di vng triu Tng (960-1279) li cng pht trin mnh. Vua Tng Chn-tng (998-1022) tng ban sc lnh cho Vng Khm Nhc v Trng Qun Phng bin tp o tng (hnh thnh kho sch o gio). Vua Tng Huy-tng (1101-1125) t gi mnh l Gio Ch o Qun hong , v ban lnh cho thin h, mi nh u phi tm kim, su tm tin kinh ca o gio, gio nh v khc in hon thnh o tng. T thn o gio chia ra rt nhiu tng phi. T ng, Tng v sau, Nam v Bc Thin-s o, cng vi cc tng phi khc nh Thng-thanh, Linh-bo, Tnh-minh, v.v... dn dn hp lu. n triu i nh Nguyn (1260-1368) th tt c u qui vo Chnh-nht phi, ly ba ch lm chnh. Trc , di triu i nh Kim (1115-1234), Vng Trng Dng Sn-ng sng lp Ton-chn gio, v vi ngi khc cng lp mt s tng phi khc, nhng ch c Ton-chn phi l cc thnh. Cho nn, di triu i nh Nguyn, Ton-chn phi v Chnh-nht phi l hai tng phi ch yu ca o gio. Vng Trng Dng n lc iu ha t tng ca ba tn gio Pht, Nho v o, b ht ba ch v nhng gio iu m tn c t trc, ch trng n gio l Pht gio, nht l Thin tng v i sng xut gia. Nhng tnh hnh y khng ko di lu. Trong i vua Nguyn Th-t, truyn thuyt v Lo T Ha H bng c khi dy, khin pht sinh nhng cuc tranh lun d di gia Pht gio v o gio. Cui cng th pha o gio b tht bi, khin cho nh vua ban lnh cm o gio hot ng. S vic ny xy ra nm 1281. T o gio thng xuyn b kch nng n, cho nn th lc cng tr nn ngy cng suy yu. Sau , sang triu i nh Minh (1368-1661), hai phi Chnh-nht v Ton-chn cng vn tip tc lu truyn. n triu i nh Thanh (1616-1911) li cng suy vi. Trong nhng triu i trc kia, khi o gio c thnh hnh, c uy th ln trong triu nh, cc o s thng da vo uy quyn ca vua cha gy nn bao nhiu php nn thm khc cho Pht gio (xem mc Php Nn Ba Vua V v Mt Vua Tng).

o Nht (709-788 ): l v thin s ni ting vo i ng. Ngi ngi huyn

Qung-hn, tnh T-xuyn, h M, tn o Nht, ngi i thng gi l M i
117

s, hay M t, hoc gp li thnh M T o Nht. Dung mo ca ngi rt k d, tng i nh tru, mt nhn nh cp, li th ra di qu mi, di bn chn c hai ch trn. Ngi xut gia vi thin s X Tch (648-734) cha c-thun ti Tchu, T-xuyn; ri th gii c tc vi lut s Vin (?-?) Du-chu. Trong khong nin hiu Khai-nguyn (713-741), ngi xin theo thin s Hoi Nhng (677-744) hc tp thin php ca dng To Kh, v c truyn tm php. Sau mt thi gian du phng hnh ha, vo nm 769, ngi tr tch ti cha Khai-nguyn Chunglng (tnh Giang-ty). By gi ngi hc cc ni vn tp ng c, cng cuc ha duyn rt hng thnh. Ngi chuyn dng hai cu Bnh thng tm th o v Tc tm th Pht hong dng thin phong. S t u t v thn cn thng xuyn bn ngi c 139 v, trong , ni bt nht c cc thin s Bch Trng Hoi Hi, Nam Tuyn Ph Nguyn, i Mai Php Thng, v.v... Vo thi , cc thin tng cha c t vin ring, m thng nh trong cc lut vin. Ngi l ngi khi u kin to tng lm lm c s sinh hot ring cho thin l, do m tng mn cng thnh. Nm 788 ngi th tch, th th 80 tui.

o qu: l thnh qu gii thot, nit bn t c do cng phu tu hnh. o qu

ca Thanh-vn tha l A-la-hn; o qu ca Duyn-gic tha l Bch-chi Pht; o qu ca B-tt tha l Diu-gic (Pht).

o Tn (580-651): l v t i th t ca Thin tng Trung-quc, l t c

php ca t th ba Tng Xn (?-606), v l thy ca t th nm Hong Nhn (602675). Ngi h T-m, qu huyn Qung-t, tnh H-bc. Lc nh ngi nhn hm m Khng tng m xut gia. Nm 13 tui ngi vo ni Hon-cng Th-chu (nay l thnh ph An-khnh, tnh An-huy), tham yt thin s Tng Xn, ch do mt li ni m i ng; hu cn 9 nm th c truyn y bt. Nm 38 tui ngi dn chng n thnh L-lng (nay l huyn Ct-an, tnh Giang-ty), gp lc thnh ny b o tc bao vy n 7 tun (mt tun ngy xa Trung-quc l 10 ngy), ging, sui u kh nc, dn chng lo lng s st. Ngi bn khuyn mi ngi tng tc trong thnh tng Tm Kinh Ma Ha Bt Nh. o tc t ngoi nhn vo thnh, trng thy nh c binh thn canh gi bo v, lin bo nhau: Trong thnh tt c d nhn, khng d g tn cng. Ri chng ko nhau b i. Sau ngi n cha i-lm L-sn (tnh Giang-ty) m o trng hong ha. Nm 45 tui ngi v li H-bc, tr ni Ph-u n hn 30 nm, truyn php cho thin s Hong Nhn. Mt v t khc ca ngi l thin s Php Dung (594-657) ni Ngu-u (Nam-kinh) bit lp mt phi thin gi l Ngu u Thin. Nm 64 tui ngi ba ln c vua ng Thi-tng (627-649) triu vo cung, ngi u t khc. Vua cho s gi n truyn lnh: Nu ngi khng chu vo cung th s b chm u. Ngi lp tc a c

118

cho s gi chm. S gi kinh d, v triu tu li, vua rt sng knh. Nm 72 tui ngi th tch.

o Tuyn (596-667): l v cao tng chuyn v Lut hc (lut s) i ng.

Ngi h Tin, ngi huyn Ng-hng, tnh Trit-giang. Ngi 16 tui xut gia, trc theo hc Lut vi ngi Tu Qun cha Nht-nghim, ri ngi Tr Th cha i-thin-nh; sau n ni Chung-nam (cng gi l Nam-sn, pha TyNam ph Ty-an, tnh Thim-ty) xy cha Bch-tuyn, nghin cu v hong truyn T Phn Lut, thnh lp Lut tng, tr thnh t s ca Nam-sn Lut tng v vy, ngi c xng l Nam Sn Lut s, hoc Nam Sn i s. Ngi tng i cc ni ging dy Lut hc. Ngi cng tng tham d o trng dch thut ca ngi Huyn Trang (602-664). Nm 662, vua ng Cao-tng (650-683) ra sc lnh buc ch tng ni phi ly vua v cha m, ngi cng vi ngi Huyn Trang vit th phn i, vua phi b lnh y. Thng 2 nm 667, ngi m gii n ti cha Tnh-nghip, to lp qui c gii n truyn cho hu th. Thng 10 nm ngi vin tch, th 72 tui. Trc tc ca ngi c T Phn Lut San Phn B Khuyt Hnh S Sao, Yt Ma S, Gii Bn S, Thp T Ni Ngha Sao, T Kheo Ni Ngha Sao c gi l Lut hc ng i b. Nhng trc tc khc gm c: i ng Ni in Lc, C Kim Pht o Lun Hnh, Qung Hong Minh Tp, Tc Cao Tng Truyn, Thch Th Lc Ph, Thch Ca Phng Ch, Tam Bo Cm Thng Lc, v.v...

o xut th. Th gian tc l ba ci; vt ra ngoi ba ci (gii thot) th gi l

xut th gian ni tt l xut th. o xut th tc l o gic ng, l con ng i n nit bn tch tnh. Ni thng ra, gio php ca Pht l o xut th, v n gip chng sinh dit tr phin no v minh, vt thot ba ci, t c gic ng, chng nhp nit bn. Pht php l php v lu, cho nn o xut th cng c gi l o v lu.

o Xc (562-645): l v t th hai ca tng Tnh Trung-quc (theo Pht

Quang i T in). Ngi h V, cn c gi l Ty H thin s, qu Vnthy, Tinh-chu (tc huyn Thi-nguyn, tnh Sn-ty). Ngi phng tha t tng ca ngi m Loan, m mang Tnh gio thi k u ca triu i nh ng (618-907). Pht gio Nht-bn tn ngi l t th t ca Chn tng nc Nht. Ngi xut gia hi 14 tui, hc rng cc kinh lun, nhng tinh chuyn v Kinh Nit Bn. V sau, ngi n cha Huyn-trung ( Vn-thy), vn do ngi m Loan kin to. Khi c vn bia v ngi m Loan, ngi ht sc cm kch, bn chuyn sang tn ngng Tnh . By gi ngi 48 tui, mi ngy nim danh hiu Pht by vn

119

bin, cho n nm 83 tui mi ngng. Ngi th 84 tui. Trc tc ca ngi c: Tnh Lun, An Lc Tp, u nhm truyn b gio ch tng Tnh .

y lc nc: l mt trong su vt ty thn ca t kheo, l dng c dng lc

nc, kh trng.

ng-a. Hnh gi B-tt tha khi va bc ln bc S-a th gi l nga, tc l, bc B-tt hon mn cp Mi-hi-hng v bt u bc ln bc S-a ca cp Mi-a.

ng-gic. Trong 52 bc thang tu tp ca hng B-tt, bc thang th 51 gi l

ng-gic; tc l, sau khi thnh tu c qu v Thp-a v trc khi chng nhp qu Pht, nhn v c tr tu v cng c ca v B-tt giai on trung gian y u tng ng vi bc Diu-gic (qu Pht), cho nn gi l ng-gic cng gi l Nht sinh b x, hoc Kim cng tm B-tt.

u-: l ting dch m t Phn ng dhuta, c ngha l tr b phin no trn

cu. u- l mt trong nhng phng php tu kh hnh, cho nn cng c gi l hnh u-, ct ti luyn thn tm, bng cch dit tr lng tham trc i vi ba vn thit yu ca i sng hng ngy l cm nc, o qun v ch . Ch v t kheo thng tu tp hnh u-, cho nn cng cn c gi l ch v u-. Trong sinh hot hng ngy, ngi tu tp hnh u phi chp hnh mi hai iu qui nh, c gi l mi hai hnh u . Trong cc t Pht, tn gi i Ca Dip l ngi tu hnh u- bc nht, thn th ngi mu vng kim, c nh sng, cho nn c xng l Kim Sc u , hoc m Quang.

B: tc l Ca Na B (Kana-deva dch l B mt mt), cng c tn

l Thnh Thin (Arya-deva), ngi Nam n- (cng c thuyt ni l ngi nc Tch-lan), sng vo th k th 3 TL (tc th k th 8 PL), l t ca B Tt Long Th. Ngi thng hiu su sc gio ngha Khng, nhiu phen nh cc hc thuyt ngoi o. Trc tc ca ngi c Bch Lun, T Bch Lun, Qung Bch Lun, Bch T Lun. Ngi vn xut thn t B-la-mn gio, hc rng bit nhiu, bin ti tuyt lun. Mt ngy n ngi t nc S-t (tn xa ca nc Tch-lan ngy nay) i sang nc Kiu-tt-la (Kosala cng gi l nc i-kiu-tt-la [Satvahana], v ngi Php Hin, trong Php Hin Truyn, gi l nc i-sn [Daksina] min Nam n-, khc vi nc Kiu-tt-la Bc n- thi Pht ti th), n thng o trng ca B Tt Long Th ang gio ha chng. Ngi xin c yt kin v ngh lun cng B Tt Long Th. qun st c tr ca B, B Tt Long Th
120

 bo t bng mt bt nc y t ngay trc mt B. B lin nm mt cy kim vo bt nc. Hai ngi hi , u rt hoan h. B Tt Long Th lin nhn B lm t, cho xut gia, truyn cho diu l ch chn. ( ngha ca cu chuyn ny: Bt nc y l tng trng cho tr tu ca ngi Long Th trn y, bin khp; nm cy kim vo bt nc, ngi B mun biu l ch cu hc n ch su xa, tn y ca bin tr tu y. V sau cu chuyn trn tr thnh mt cng n trong Thin tng, gi l D chm u bt, ngha l nm cy kim vo bt nc.) Sau khi c php vi B Tt Long Th, ngi B i du ha khp ni trong lnh th n-, dng kim tr tu ph t hin chnh, iu phc ngoi o, ngi hng vn. Cui cng ngi n thnh Ba-lin-pht hong ha, nhng lc th on kt nhiu, nn b chng ngoi o tp kch m tun o. Trc khi vin tch, ngi cn kp li bi k: Cc php vn l khng, khng ng cng ng s; khng ai c th hi, cng khng ngi b hi. Ngi l v t th 15 ca dng Ph Php Tng.

B t a (Devadatta). Thn vng Bch Phn (bo ca vua Tnh Phn)

c hai con trai: trng l B t a v th l A Nan . Nh vy, B t a (gi tt l B) l em con ch ca Pht. Hi cn hong cung, vng t B chi rt thn vi thi t Tt t a. B l ngi thng minh, khe mnh nht trong m vng t, ch thua c thi t m thi; bi vy, d chi rt thn, nhng B cng thng hay ganh t, ginh git vi thi t. Tnh tnh ca hai ngi tht tri ngc nhau: trong khi thi t im m, khim cung, nhn t, th B bng bt, t ph, c c. Sau khi thi t Tt t a thnh Pht, B cng vi cc vng t khc (k c em rut l A Nan ) xin theo Pht xut gia tu hc. Trong mi hai nm u, B tu hc rt chuyn cn, nghim tnh, gng mu; nhng sau th b danh li trn th lm cho si m, ganh t vi a v ca c Pht, mt mt kt thn v by mu cho thi t A X Th git vua cha l Tn B Sa La son ngi, mt mt toa rp vi A X Th lp mu chia r gio on v hi Pht t mnh lnh o gio on. ng my ln m hi c Pht v tr thnh mt phn nguy him ca c Pht. ng phm ti ng nghch, nn phi a a ngc. Kinh in i tha ni rng, tuy ng trong a ngc m s tht ng vn an lc nh sng thin cung; bi v, ng thc hin hnh B-tt, th hin trong thn phn k phn nghch gip c Thch Tn hon thnh trn vn o qu gii thot.

h: l tn thc phm, do sa b ch luyn lm thnh, v ngon bc nht, cng

dng lm thuc cha nhiu bnh. Trong Kinh Nit Bn, n c dng v d cho Pht tnh.

121

 nht ngha: cng gi l nht ngha , tc l chn l rt ro, ti thng.

T ny cng c gi bng nhng tn gi khc nh: chn , thng ngha , thnh , nit bn, chn nh, tht tng, trung o, v.v...

nht ngha khng: tc l tht tng ca vn php, cng tc l cnh gii

nit bn ca i tha. nht ngha l ngha l tuyt i, hn ht, trn ht, vi diu nht. Tnh KHNG ca vn php, theo ci thy ca tr tu siu vit, khng phi l ngha khng bnh thng ca th tc quan nim, i li vi c. Tnh KHNG ca vn php tc l TNG CHN THT ca vn php, khng phi thng cn, khng phi on dit; khng phi c, khng phi khng c; khng phi c tng, khng phi khng c tng; khng sinh, khng dit; khng tng khng gim; v.v... l nht ngha khng.

a-ngc: l ting dch t Phn ng Niraya, c ngha l bt lc (ch c

au kh, khng c an vui). ia-ngc (hay a-ngc o, a-ngc th) l mt trong su no lun hi. Ni n ngc l ni n nhng hon cnh au kh, b giam cm, b hnh pht. Ch a ngha l t, nhng y n cn c ngha l nhng ni u m, ti tm. Vy, a-ngc l nhng cnh gii ti tm, s sng ch l nhng ni au kh trin min, khng c nh sng ca chnh php, khng c o l, khng c hnh phc, khng c bt c nim vui no. Trong ngha , cc cnh gii a-ngc c th di t, trn mt t, ni kt ni, ven sng, rng thm, di vc, ni xm lng ph x, c trn khng trung... Trong cc kinh in (nh Kinh a Tng chng hn) thng m t th gii a-ngc trong ni Thit-vi, vi nhng ngc s y nhng hnh pht gh rn; nhng bc ha v cc cnh tng ngi b hnh hnh trong cc chn a ngc, khi th t n-, sau truyn sang cc nc pha ng nh Trung-quc, Vit-nam, Nht-bn v.v..., tt c u nhm rn e nhng ngi lm c v khuyn khch con ngi hng thin. Rt nhiu ngi, nh c kinh, hoc trng thy cc bc ha y m b hn cc nghip c (nht l nghip st sinh), tr nn nhng ngi tt, gip mi ngi, ai cng qu mn. Tm li, u c au kh l c a-ngc. Mt gia nh au kh, l mt gia nh a ngc; mt on th au kh, l mt on th a ngc; mt quc gia y au kh, y p bc, y e da, l mt quc gia a ngc... V a ngc l loi qu bo au kh nng n nht do cc nghip nhn xu c trm trng nht.

a-thng. Hnh gi tu tp hnh B-tt, khi bc ln cp Mi-a (Thpa v, hay Thp-thnh v), c gi l B-tt a-thng. (Xem mc a-tin.)

122

a-tin. Ch a l ch cho cp Mi-a (Thp-a gm 10 bc, t bc Sa cho n bc Thp-a). Cc hnh gi B-tt tha, t lc mi pht tm, tu tp tri qua cc cp Mi-tn, Mi-tr, Mi-hnh v Mi-hi-hng, d on tr c kin t hoc, nhng vn cn vng trn sa v v minh hoc, cha bc ln hng thnh nhn cp Mi-a, c gi l B-tt a-tin. B-tt cp Mi-a th gi l B-tt a-thng (xem mc a-thng), hay B-tt Mia.

a v By-phng-tin (tht-phng-tin v). By phng-tin tc by bc

Hin thuc tin trnh tu tp ca hnh gi tiu tha. Tt c chng sinh mun on tr phin no gii thot khi ba ci, chng nhp nit bn, cn phi ly by php mn lm phng tin tu tp, l: ng nh tm qun, bit tng nim tr, tng tng nim tr, non, nh, nhn, v th nht. Tu tp by php mn phng tin ny s t c a v gi l By-phng-tin (Tht-phng-tin v), cng gi l a v By-hin (Tht-hin v), hay a v By-gia-hnh (Tht-gia-hnh v). Nh vy, a v ny ch l gp chung hai a v Ba-hin (xem mc a V Hin) v Bn-thin-cn (xem mc a V Thin Cn); hay ni cch khc, tu tp vin mn hai a v Ba-hin v Bn-thin-cn, tc l hon tt a v By-phng-tin, thot khi a v phm phu, tin ln a v thnh.

a v Cu-cnh (Cu-cnh v): tc a v Diu-gic, cng tc l qu v Pht. B-tt tu tp tin ln n a v ng-gic, v trnh gic ng th tng ng vi Pht, nhng trn thc t tu hnh th vn cn vng mt phm v minh vi t (nguyn phm v minh). Thnh gi tri qua 2 a-tng-k kip tu tp hon mn a v Tu-tp, khi va on tr tuyt sch phm v minh vi t cui cng ny th hnh gic ng hon ton vin mn, tr tu vin diu, cng cc thanh tnh, rt ro siu vit, khng c g cao hn na, cho nn gi l cu cnh, tr thnh mt c Pht. Vy, Diu-gic ch l mt tn gi khc ca Pht; v l a v rt ro, nc thang tt cng a v Cu-cnh ca tin trnh tu hnh B-tt. 5 a v tu tp ca B-tt tha, t thp ln cao gm c: a v T-lng (Ba-hin); a v Giahnh (Bn-gia-hnh); a v Thng-t (Kin-o); a v Tu-tp (Tu-o); v a v Cu-cnh.

a v Diu-gic (Diu-gic v - Pht v). Diu-gic; ngha l gic ng rt

ro, cao tt, khng th ngh bn. l qu v Pht, bc thang th 52, v cng l a v cui cng trong qu trnh tu tp hnh B-tt; v vy, tng Php Tng gi a v ny l a v Cu-cnh. B-tt tu tp tin n a v ng-gic, v trnh gic ng th tng ng vi Pht, nhng trn thc t tu hnh th vn cn vng mt phm v minh vi t. Khi on tr tuyt sch phm v minh vi t ny th hnh gic
123

ng hon ton vin mn, tr tu vin diu, tr thnh mt v Pht. Vy, Diu-gic ch l mt tn gi khc ca Pht. 5 a v trn tin trnh tu tp B-tt i tha do tng Php Tng thnh lp, gm c: a v T-lng; a v Gia-hnh; a v Thng-t; a v Tu-tp; v a v Cu-cnh.

a v ng-gic (ng-gic v). Trong 52 bc thang ca qu trnh tu tp i

tha, hng B-tt bc th 51 c gi l ng-gic, cng gi l ngchnh-gic, c ngha l ngang bng vi bc Chnh-gic. ng-gic l a v ti cao ca hng B-tt, trc khi hon ton tr thnh mt c Pht, tc l bc Vthng Chnh-ng-chnh-gic. Khi v B-tt tin ln n a v ng-gic, trnh gic ng chn l tng ng vi Pht, nhng trn thc t tu hnh th cn km Pht cht t. V trn cn c Pht, cho nn ng-gic cng gi l bc Huthng-s cn Pht th gi l bc V-thng-s. a v ng-gic, v B-tt ch cn mt i na l thnh Pht, cho nn cng c gi l bc Nht-sinh-b-x.

a v Gia-hnh (Gia-hnh v - T-gia-hnh v). Sau khi hon mn a v Tlng, hnh gi cn gia cng tu tp, tri qua thm bn bc Non, nh, Nhn, v Th--nht, pht sinh tr v lu, gi l a v Gia-hnh (l a v th nh trong 5 a v
trn tin trnh tu tp ca hnh gi i tha do tng Php Tng thnh lp gm c: Tlng, Gia-hnh, Thng-t, Tu-tp, v Cu-cnh). V a v ny gm c 4 bc (Non, nh, Nhn, v Th--nht), nn cng c gi l a v Bn-gia-hnh. T a v

ny, hnh gi s tin ln bc S-a B-tt.

a v Hin (Hin v - Tam-hin v). Ngi Trung-hoa ni hin l ch cho

nhng ngi thin lng, gm ti v c. Trong Pht hc, hng ngi cha tng bit tu tp, v minh cn dy, to nhiu nghip c, gi l phm phu; hng ngi bt u bit tu tp, c cht t tr tu, tr dn nghip c, dt dn phin no, to nhiu nghip thin, iu phc tm , tinh tn tin ti trc, gi l hin; khi bc vo qu D-lu (Thanh-vn) tr ln, hay bc S-a (B-tt) tr ln, gi l thnh. Vy, HIN l a v trung gian gia phm phu v thnh nhn. Trong qu trnh tu tp, tiu tha cng nh i tha, a v Hin c xc lp r rng; hnh gi c th theo m t soi xt, thy mnh tu tp c tin b hay khng. a v Hin ni n y l a v u tin trong nm a v trn tin trnh tu tp ca tiu tha (Ba-hin, Bn-thin-cn, Kin-o, Tu-o v V-hc), gm c ba bc, cho nn cng c gi l a v Ba-hin. Tn ca mi bc Hin ny cng tc l tn php mn tu tp ca hnh gi bc y. V d: Bc Ng-nh-tm-qun, cng tc l php mn ng nh tm qun (nm php qun dng tm) m hnh gi bc y phi tu tp i tr cc phin no tham, sn, si, v.v... Ba bc ca a v Hin, t thp ln cao c: - bc Ng-nh-tm-qun, - bc Bit-tng-nim-tr, - bc Tng-tng-

124

nim-tr. a v Ba-hin ca i tha tc l giai on m cc hnh gi tu tp Btt hnh phi tri qua trc khi tin ln cp Mi-a, v vy, a v ny cng cn c gi l B-tt a-tin; gm ba cp t thp ln cao c tn l Mi-tr, Mihnh v Mi-hi-hng. Li na, hnh gi a v Ba-hin, tuy cao hn phm phu, nhng vn cn trong vng phm phu, vn cn chp tng, cn hng ngoi tm cu chn l; v vy, a v Ba-hin cng c gi l a v Ngoiphm (phm phu hng ngoi).

a v Kin-o (Kin-o v): l a v th ba trong qu trnh tu tp ca tiu

tha cng nh i tha. Dng tr tu v lu qun chiu thy r nguyn l bn s tht, gi l bc Kin-o. Hnh gi, sau khi tu tp hon mn a v Ba-hin ca tiu tha (hay a v T-lng ca i tha), ri a v Bn-thin-cn (hay a v Bngia-hnh ca i tha), th tr v lu pht sinh, vt khi a v phm phu, tin ln a v Kin-o. Vy, Kin-o l bc u tin trn con ng thnh nhn. i vi Thanh-vn tha, Kin-o l giai on D-lu-hng; i vi B-tt tha, Kin-o l giai on u, tc giai on nhp tm (xem mc Nhp Tm - Tr Tm Xut Tm) ca S-a. Theo tng Php Tng, hnh gi a v Kin-o, chng c tr v phn bit, dt c tm phn bit nng th v s th, th nhp cnh gii chn nh bnh ng, cho nn, a v ny cng c gi l a v Thng-t (xem mc a V Thng t). Cc phin no cn on tr t c a v Kin-o, gi l kin hoc.

a v Mi-a (Thp-a v - Thp-a-tm v). Trn tin trnh tu tp hnh

B-tt, t lc pht tm b , tu tp tri qua 10 bc Tn (a v Mi-tn), 10 bc Tr (a v Mi-tr), 10 bc Hnh (a v Mi-hnh), v 10 bc Hi-hng (a v Mi-hi-hng), c thy l 40 bc, bao gm trong 4 a v, th hon mn kip a-tng-k th nht, thot khi thn phn phm phu bt u kip a-tng-k th hai, bc ln a v Mi-a, nhp vo dng thnh. Cc hnh gi, khi cha bc ln a v Mi-a th gi l B-tt a-tin (hay B-tt Phm-phu); khi bc ln a v Mi-a, t v sau, c gi l B-tt a-thng (hay B-tt Phpthn). a v Mi-a gm c 10 bc (t bc S-a l bc th 41, n bc Thpa l bc th 50), u l cc bc thnh nhn, cho nn cng c gi l a v Mi-thnh (Thp-thnh v). Khi tu tp hon mn 10 bc a ny th hnh gi sp thnh Pht.

a v Mi-hnh (Thp-hnh v - Thp-hnh-tm v). B-tt tri qua hai a

v Mi-tn (xem mc a V Mi Tn) v Mi-tr (xem mc a V Mi Tr), tr thnh con Pht, phn t li y , vy phi nui ln nhng cng hnh li tha; l giai on tu tp thuc a v Mi-hnh (hoc cng gi l Mi-hnh-tm),

125

gm c 10 bc. Li na, cng hnh tu tp ca B-tt a v ny nhm nui ln thnh thai, sau ny tin ln a v thnh, cho nn a v ny cng c gi l Mi-trng-dng (Thp-trng-dng - Thp-trng-dng-tm).

a v Mi-hi-hng (Thp-hi-hng v - Thp-hi-hng-tm v).

em tm i bi, hng tr li cu tt c chng sinh, gi l hi hng. Hai a v Tr (xem mc a V Mi Tr) v Hnh (xem mc a V Mi Hnh) trc, tm xut tc th nhiu, m tm i bi cn t; n a v Hi-hng (gm 10 bc) ny, em bi nguyn cu gip chng sinh, ni th tc m lm li ch cho chng sinh, em cc hnh lnh chuyn n mun loi.

a v Mi-thnh (Thp-thnh v). Mi bc a ca B-tt (t S-a n

Thp-a) c gi l Mi bc thnh. Khi hai a v T-lng v Gia-hnh, hnh gi c gi l hin; khi bt u bc ln bc S-a, hnh gi c gi l thnh (xem mc a V Mi a).

a v Mi-tn (Thp-tn v - Thp-tn-tm v). Trong 52 bc tu tp hnh Btt, 10 bc u tin thuc a v Mi-tn (cng gi l Mi-tn-tm); nhn v, mun vo bin Pht php, tu tp v lng php mn, th phi ly lng tin lm u.
(Xem mc Tn.)

a v Mi-tr (Thp-tr v - Thp-tr-tm v). Trong 52 bc tu tp hnh

B-tt, 10 bc tip theo a v Mi-tn (xem mc a V Mi-Tn) l thuc a v Mi-tr (cng gi l Mi-tr-tm); c ngha l, lc ny lng tin vng, tr vo t Pht. Li na, nhn pht khi tm ln, tin vo o php nhim mu, cho nn mi tr cng c gi l mi pht-th ().

a v Thin-cn (Thin-cn v - T-thin-cn v). T thin cn c ngha l

gc r pht sinh ra mi php lnh. Ba c tnh khng tham, khng sn, khng si, gi l ba thin cn, c coi l th tnh ca thin cn. Tri li, tham, sn, si l ngun gc ca mi ti c, c gi l bt thin cn. y, Thin-cn l a v th nh trong qu trnh tu tp ca tiu tha, cao hn a v Ba-hin mt cp. a v ny gm c 4 bc (Non, nh, Nhn, v Th--nht), cho nn cng c gi l a v Bn-thin-cn. Tuy Ba-hin l a v trung gian gia phm v thnh, nhng phi cn bn loi thin cn cng c thm, lm cho cng hnh vng chc thm, chun b cho hnh gi tin vo a v Kin-o tc ri hn ranh gii phm phu, bc vo dng thnh. Bi vy, Bn-thin-cn cng c gi l Bn-gia-hnh (khc vi a v Bn-gia-hnh ca B-tt tha). Li na, cng nh a v Ba-hin, a v Bn-thin-cn vn cn trong vng phm phu, nhng v tr b c tm trc

126

tng, khng cn hng ngoi tm cu chn l, m bit quay vo qun chiu ni tm, pht sinh tr gii tng t vi chnh l, cho nn cng cn c gi l a v Ni-phm (phm phu hng ni i li vi Ngoi-phm). Bn bc ca a v Thin-cn l: - Non v, - nh v, - Nhn v, - Th--nht v. Bn loi thin cn ny, tuy cn thuc trong vng hu lu, nhng li c cng nng pht sinh loi thin v lu ca bc Kin-o; cho nn chng l gc r ca thin php, v c gi l thin-cn. V li, bn thin-cn ny c cng nng gip cho ba bc Hin vng chc thm tin vo dng thnh, cho nn, c th gp chung ba bc Hin v bn bc Thin-cn, m lm thnh a v By-phng-tin, cng gi l By-hin, hay By-gia-hnh (xem mc a V By Phng Tin).

a v Thng-t (Thng-t v)). y l a v th ba trn qu trnh tu tp ca

B-tt tha cng gi l a v Kin-o. Hnh gi, sau khi tri qua mt a-tngk kip tu tp hon mn a v T-lng (hay Ba-hin), ri a v Gia-hnh (hay Bn-gia-hnh), th tr v lu pht sinh, th hi th tnh chn nh bnh ng, thy c l trung o, vt thot a v phm phu, bc ln bc S-a B-tt ni chnh xc hn l giai on nhp tm (xem mc Nhp Tm - Tr Tm - Xut Tm) ca S-a B-tt.

a v Tu-o (Tu-o v): l a v th t trong 5 a v (Ba-hin, Bn-thincn, Kin-o, Tu-o, v V-hc) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanhvn tha, bao gm hai qu Nht-lai v Bt-hon; hay ni chnh xc hn, l a v bao gm cc hng D-lu-qu, Nht-lai-hng, Nht-lai-qu, Bt-hon-hng, Bt-hon-qu, v A-la-hn-hng. a v ny hon ton on dt t hoc ci Dc.

a v Tu-tp (Tu-tp v): l a v th t trong 5 a v (T-lng, Gia-hnh,

Thng-t, Tu-tp, v Cu-cnh) trn tin trnh tu tp ca hnh gi i tha, cng gi l a v Tu-o (Tu-o v). Hng B-tt t giai on tr tm (xem mc Nhp Tm - Tr Tm - Xut Tm) ca S-a cho n bc ng-gic, thuc a v ny. a v ny, hnh gi tinh cn on tr hoc chng, chuyn tm tu tp pht huy cn bn tr. i vi Thanh-vn tha, t hng D-lu-qu cho n hng A-lahn-hng, thuc a v Tu-o. Cc phin no cn phi on tr trong a v ny c gi l tu hoc (cu dch l t hoc).

a v T-lng (T-lng v). Ch t ngha l tr gip; ch lng ngha

l lng thc. Nh ngi i xa cn c lng thc bn mnh t nui thn, ngi tu hnh cng cn phi c lng thc nui ln hu mng; lng thc y l phc c v tr tu. T lng chnh l vn ling i n b nit bn; vn ling y l tt c mi php lnh. C bn loi t lng: 1) T lng phc c:
127

Tu tp cc hnh b th, tr gii, nhn nhc, v.v... 2) T lng tr tu: Tu tp qun chiu pht huy tr tu bt nh. 3) T lng i trc: Tt c nhng nghip lnh tu tp trong i qu kh. 4) T lng i ny: Tt c cc nghip lnh ang tu tp trong i hin ti. Tng Duy Thc thnh lp nm a v trn qu trnh tu tp ca B-tt tha, T-lng l a v u tin tc T-lng v (gm cc cp Mi-tn, Mi-tr, Mi-hnh, v Mi-hi-hng). Hnh gi a v ny, tri qua bn mi bc, tu tp mi php lnh tch t phc c v pht trin tr tu, chun b hnh trang trn ng i n qu v v thng b . Xin ni thm: Mi bc Tn (tc cp Mi-tn) vn c chia nh ra t bc Pht-tm-tr, l bc u tin ca cp Mi-tr. V vy, nu thu mi bc Tn y vo li trong bc Pht-tm-tr, th bn cp thuc a v T-lng ch cn ba cp Mi-tr, Mihnh v Mi-hi-hng. Ba cp ny, nu c gp chung li th gi l a v Bahin. Do , a v T-lng cng tc l a v Ba-hin ca i tha, khc vi a v Ba-hin ca tiu tha (xem mc a V Hin).

a v V-hc (V-hc v): ch cho qu v A-la-hn, l a v chng c cui

cng, cao tt ca hnh gi Thanh-vn tha. 5 a v ca Thanh-vn tha, t thp ln cao gm c: a v Hin (Ba-hin); a v Thin-cn (Bn-thin-cn); a v Kin-o; a v Tu-o; v a v V-hc.

in o. Trong Pht hc, t in o c dng ch cho nhng t kin ca

k phm phu cha gic ng, tc l do v minh m sinh ra nhng thy bit sai lm, tri ngc vi tht tng ca vn hu; nh vn hu l v thng m cho l thng, l v ng m cho l ng, l kh m cho l vui, l gi c m cho l tht c, l d nhp m cho l trong sch, l duyn sinh m cho l do thng sng to, v.v...

iu l: c ngha l mch lc, th lp, ngn np. T iu l cng c dng vi

ngha c bit trong Pht hc l nm ly ngha l kinh gio mt cch minh bch, trn vn, khng lm ln, sai st.

nh cng gii. Tnh l l tn gi khc ca thin nh. Khi hnh gi nhp

nh, trong thn t pht ra v biu sc phng quy ngn xu, hp vi lut nghi, cho nn gi l tnh l lut nghi, cng gi l nh cng gii, tc l gii php cng pht sinh ng thi vi thin nh.

nh phn: ngha l thn phn c xc nh r rng, khng mp m. Mun tr

thnh mt Pht t th iu kin thit yu u tin phi l qui y Tam Bo. Ch c hnh ng qui y Tam Bo mi xc nh thn phn mnh l mt Pht t chnh thc
128

 tc l nh phn; v cng ch c hnh ng qui y Tam Bo mi chng minh c ci danh ngha Pht t ca mnh tc l chnh danh.

on kin: l mt loi t kin, cho rng, con ngi sau khi cht s hon ton mt
hn, khng c g gi l kip sau.

Thun (557-640): l v S-t ca tng Hoa Nghim, Trung-quc. Ngi h

, ngi huyn Vn-nin, chu Ung (Trng-an, Thim-ty ngy nay), thi i nh ng. Ngi xut gia nm 18 tui, php hiu l Php Thun. Ngi bm tnh thun hu, tr tu tuyt lun, lc u theo hc Thin vi ngi Tng Trn cha Nhn-thnh, sau vo ni Chung-nam, tuyn dng gio ngha Hoa Nghim. Vua ng Thi-tng nghe danh c ca ngi, bn thnh vo cung knh l. Ngi cng du phng gio ha khp ni, nht l vng Lng-h, khuyn ngi nim Pht A Di . Ngi cng son mt s bi vn tn vnh ci Tnh-. Cui i ngi li tr v c tr cha Nhn-thnh, n nm 84 tui th th tch, c ngi i sau coi l ha thn ca B Tt Vn Th. Ngi c ch s c c o i vi Kinh Hoa Nghim, cho nn tng c ngi i xng l Hoa Nghim ha thng, v tn lm v t th nht ca tng Hoa Nghim. C thuyt ni ngi l ngi qu n-hong, nn cng xng ngi l n Hong B Tt; li cng xng l Tm tn gi. Trong s t ca ngi, ngi Tr Nghim l ni ting hn ht. Trc tc ca ngi c: Hoa Nghim Ng Gio Ch Qun, Hoa Nghim php Gii Qun Mn v Hi Ch Tng Bit Kin Tng.

c T B (Vatsi-putriyah): l tn ca mt b phi Pht gio n-. V s ra

i ca b phi ny, cc thuyt ni khc hn nhau. Theo sch D B Tng Lun Lun, c T B tch ra t Thuyt Nht Thit Hu B vo khong u th k th 3 PL. Theo Pht gio Nam-truyn, b phi ny tch ra t Thng Ta B vo th k th 2 PL. Da vo thuyt ny ca Pht gio Nam-truyn, phi hp vi tn ca b phi ny bng ting Pali l Vajjiputtaka (Bt-k), ha thng Thitanana-thera, trong tc phm Pht Gio S (Pht Gio Nam Tng Gic Nguyn dch) khng nh: c T B chnh l nhm t kheo tc Bt-k thnh T-x-li, vo thi k kt tp kinh in ln th hai (u th k th 2 PL), trc tip tch ra t Thng Ta B v chp th mi quan im bt ng v gii lut. Ha thng cng ni rng, b phi ny vn thuc php h ca tn gi Ph Lu Na t k kt tp kinh in ln th nht. V tn ca b phi ny, theo sch D B Tng Lun Lun Thut K, c T l mt h thuc chng tc B-la-mn. Nguyn vo thi Pht ti th, c ngoi o tn c T theo Pht xut gia, ri mn truyn ni mi, cho n u th k th 3 PL th t Thuyt Nht Thit Hu B tch ring ra, thnh lp b phi tn c T B.

129

V gio ngha, c T B t nhn mnh thuc php h tn gi X Li Pht. Tn gi X Li Pht trc tc A T m Lun, t ngi l tn gi La Hu La, tch cc hong dng b lun ny. t ca ngi La Hu La l c T, cng mn k tip nhau truyn tha, xin dng. V vy, c hai v tn gi X Li Pht v La Hu La, u c c T B tn xng l gio t ca h. c T B t sng lp h thng gio l ring, khng thuc vo Thng Ta B, cng khng ging vi i Chng B. Trc ht, b phi ny em vn php chia thnh 3 t (nhm): Hu vi t, V vi t v Phi nh t (khng phi c hai); hoc chia lm 5 tng (kho cha): Qu kh tng, Hin ti tng, V lai tng, V vi tng, v Bt kh thuyt tng. Qu kh, Hin ti v V lai li c gi l Tam th tng, tng ng vi Hu vi t; V vi tng tng ng vi V vi t; v Bt kh thuyt tng tng ng vi Phi nh t. Tt c u l tht c. Trong Bt kh thuyt tng th thnh lp mt th NG, gi l b-c-gi-la. Ci ng ny khng phi l th linh hn hay thn ng theo ch trng ca ngoi o (c nguyn cht, ch t tn ti ngoi nm un). N khng phi l nm un, m cng khng nm ngoi nm un (phi tc phi li un). N l mt thc th t do t ti, thng tr khng bin i, tip ni sut c ba i duy tr nghip nhn qu kh, ri dn n s hin hu trong hin ti, v duy tr nghip nhn hin ti dn n s hin hu trong v lai. N tip ni t a v phm phu cho n sau khi thnh Pht. V b-c-gi-la khng phi nm un, cng khng nm ngoi nm un, nn khng th ni n thuc v php hu vi nm un, hay thuc v php v vi nit bn; n l bt kh thuyt, l phi nh t.

i php: l t m ngi Hoa dng dch ch Phn a-t-t-ma

(abhidharma). Ch i y c ngha l i din; bao hm hai ngha: i qun v i hng. i qun l i din qun st; i hng l i din hng ti. Php ca Pht dy khng ngoi hai loi tng qut: php v lu thng ngha (nit bn) v php hu lu php tng (t ). Qun st php tng v chng nhp nit bn th gi l i php. Li na, danh xng i Php cng c dng ch cho Tng Lun (mt trong Ba Tng gio in).

i Php Tng: tc b Lun Cu X do ngi Th Thn trc tc. i Php

l ch cho cc b Lun Pht Tr v Lc Tc (Php Un Tc, Tp D Mn Tc, Thi Thit Tc, Thc Thn Tc, Phm Loi Tc, Gii Thn Tc); Tng l ch cho b Lun Cu X. V b Lun Cu X hm nhip diu ngha ca cc b Lun Pht Tr, Lc Tc, cho nn n c gi l i Php Tng l tn dch t tn ting Phn A T t Ma Cu X (Abhi-dharmakosa).

130

i tr: l mt thut ng Pht hc, c ngha gn nh t i ph, hay mnh m,

dt khot hn na l on dit.

i tng ca bi php Mi Hai Nhn Duyn. Nn nhn nh cho r

rng rng, khi ging bi php mi hai nhn duyn, ch ca c Pht ch l cp n ngun gc v tin trnh ca s sinh t lun hi, gip con ngi thot ra khi s au kh cng cc ca i sng, t c an lc nit bn; ch khng nhm gii thch nhng b n ca ngun gc hay tin trnh tin ha chung ca v tr. Cho nn, i tng ca gio l ny ch l loi hu tnh trc tip l loi ngi m thi, ch khng bao gm c cc loi v tnh trn th gian. Gio l mi hai nhn duyn nhm gii thch s pht sinh ca mt trng thi ty thuc vo mt trng thi ngay trc ; ni cch khc, l mt tin trnh gm mi hai iu kin lin quan nhn qu mt thit vi nhau, iu kin trc lm nhn pht sinh ra iu kin sau, iu kin sau li lm nhn pht sinh ra iu kin sau na...; iu kin trc sinh th iu kin sau sinh, iu kin trc dit th iu kin sau dit theo nh trong kinh Trng A Hm din t: Ci ny c cho nn ci kia c; ci ny khng cho nn ci kia khng; ... Ci ny sinh cho nn ci kia sinh; ci ny dit cho nn ci kia dit.

n-hong: l tn vng t cc Ty tnh Cam-tc, Trung-quc. T thi

thng c, vng t ny l lnh th ca tc Ty-nhung. Vo thi Xun-thu n c gi l Qua-chu. Di thi i nh Tn, n l t ca tc i Nhc-chi; u nh Hn, n l lnh th ca ngi Hn-da (thuc tc Hung-n). Nm 111 tr. TL, di triu vua An (107-125) thi ng-Hn, n c t thnh huyn nhong; nm 335, di triu vua Thnh (326-342) thi ng-Tn, n c i thnh Sa-chu; v sau, nh Ty-Lng (420-421, mt trong 16 nc thi ngTn) lp kinh ti y; di triu vua Thi-v (424-452) nh Bc-Ngy (386-534) thi i Nam-Bc-triu (386-589), n c i thnh n-hong trn; di triu vua Ty Dng (605-616), n li c i thnh n-hong qun. Tri qua cc thi i ng, Tng, Nguyn, Minh (618-1661), n nhiu ln c i thnh cc tn: Qua-chu, Ty-sa-chu, n-hong, Sa-chu. T i vua Cn Long (1736-1795) nh Thanh tr i, n c gi l n-hong huyn. T c i, vng t n-hong c nhiu ging dn sinh sng, vn ha phong tc phc tp. T thi i Hn triu, n tr thnh ni giao l quan trng gia Trung-quc v cc nc vng Ty-vc; v vy m n tip nhn c Pht gio v pht trin rt sm. Cc v cao tng xut thn t vng t ny rt nhiu, m ngi Trc Php H l mt (tng c ngi ng thi xng hiu l n-hong Btt). i s Trc Php Tha (i Ty-Tn) l ngi xy ngi cha u tin ti n-hong, cng l ngi ph t c lc ca ngi Trc Php H trong cng tc

131

phin dch kinh in. Cc bc cao tng nh Vu o Thy (i Ty-Tn), Thin o Khai (thi ng-Tn), Php Hin (thi Tiu-T), o Chiu (thi Bc-Ngy), Tu Vin (tc n-hong Tu Vin thi i nh Ty), v.v... u xut thn t vng t ny. Ra khi n-hong l vng sa mc mnh mng, sng cht kh lng, rt nguy him, cho nn cc thng nhn lun lun cu nguyn ch Pht gia h; l nguyn nhn lm cho hnh thnh nn ngh thut n-hong rt pht t v sau ny. l mt di tch v cng quan trng ca Pht gio Trung-quc, gi l nhong thin Pht ng (cng gi l hang Mc-cao). Khu ng ny nm trin pha ng ni Minh-sa, cch huyn l n-hong 20 cy s v hng ng-Nam. Tng truyn, thch ng c sa mn Lc Tn khi cng khai ph vo nm 366 i Tin-Tn; sau , cc v nh sa mn Php Lng, quan th s Kin Bnh cng, ng-dng vng, tng L Qung, v.v... ni tip, hoc o hang xy nh , hoc c lm khm th Pht, hoc tc tng trn vch , v.v... hon thnh cng trnh v i . Tri qua thi gian, s thch ng mi ngy c kin to thm nhiu, n hn ngn hang. Nhng ri gi ct vi lp, li tri qua bao cuc binh la t thi nh Tng, ri qun Hi gio dy xo di thi nh Minh, khin cho khu thch ng ny b tn ph rt nhiu; v li, t thi nh Minh tr i, ng hng hi pht trin mnh, lm cho con ng t la b ph b, vng thch ng n-hong nhn cng b b qun, t ai bit n. Mi n nm 1879, di triu vua Quang T (1875-1908) nh Thanh, nh a cht hc ngi Hung-gia-li, ng L. de Lczy, thm du n ni y, pht hin khong hn 400 thch ng, bn cng b cho th gii bit. T , n-hong thin Pht ng mi c cc nh kho c, qu v hc gi ch , tm n khai qut, nghin cu, lm cho n tr thnh mt trong cc hang ng ni ting hin nay trn th gii. Ngi ta tm thy trong cc thch ng ny rt nhiu sch v, ti liu qu gi, bao qut c cc ngnh hc thut nh t nhin, a l, lch s, x hi, kinh t, vn hc, m thut, tn gio; nht l kho kinh sch v ti liu lin quan n Pht gio, cc hnh tng Pht, B-tt, La-hn v.v... c chm v tinh vi, p trn cc vch , gy cho ngi ta c mt n tng mnh m rng, y chnh l mt di tch qu gi ca Pht gio, l ni cha ng mt nn m thut Pht gio, v l ni cung cp nhiu ti liu quan trng nghin cu Pht gio.

n - tim. Trong Hn ng, ch n c nhiu ngha, trong c mt ngha l

tc th; ch tim ngha l dn dn. Ring trong Pht hc, hai ch ny l hai thut ng quan trng, rt thng xut hin trong cc kinh lun i tha, dng ch cho hai loi cn tnh i nghch nhau ca hai hng ngi. n l loi cn tnh thng minh, mn tu; hng ngi c loi cn tnh , gi l n cn, n c, li cn, hay thng cn. Tri li, tim l loi cn tnh tr tr, km sng sut; hng ngi c cn tnh ny, gi l tim cn, tim c, n cn, hay h cn. V c
132

hai hng ngi vi hai loi cn tnh khc nhau nh vy, c Pht phi ni hai loi gio php khc nhau, cho hng ngi no cng c cu . Gio php dnh cho hng n cn, gi l n gio; dnh cho hng tim cn, gi l tim gio. Hng ngi n cn th on tr phin no nhanh chng, gi l n on; hng tim cn th on tr phin no t t, gi l tim on. Hng n cn, nghe php th gic ng ngay tc th, gi l n ng; hng tim cn th phi tu tp dn d theo th lp, tri mt thi gian di mi gic ng, gi l tim ng.

n s. Tham, sn, si, mn v nghi, l nm loi phin no cn bn. Tnh cht ca

chng nng n, ph tr rt kh, cho nn gi l n s.

ng-Mt: tc tng Chn Ngn Mt Gio Nht-bn, do ngi Khng Hi khai

sng, t o trng cn bn ti cha ng-t. Ngi cha ny ta lc khu pha ng ca c Kyoto (ng-). l mt ngi quc t ca Nht-bn, c hong Saga dng cng cho ngi Khng Hi; v n tr thnh o trng trung tm ca phi Chn Ngn Mt Gio (ng-Mt). i li vi ng-Mt l ThaiMt, tc l Mt gio do tng Thin Thai truyn, t o trng trung tm cha Din-lch, ni Du-sn.

ng-Ngy (534-550): l mt triu i Bc-triu, t nc Bc-Ngy tch ra.

Cui vng triu Bc-Ngy, triu nh suy yu, lon lc khp ni, vua Hiu-v (Nguyn Tu, 532-534) b tha tng Cao Hoan (496-574) bc hip, phi b ngi chy trn v Trng-an. Cao Hoan bn lp Nguyn Thin Kin ln ngi, tc Hiu-tnh (534-550), ri di n thnh Nghip ( pha Ty-Nam huyn Lmchng, tnh H-bc ngy nay), chim c vng t nguyn l lnh th ca BcNgy, sut t Lc-dng tr v pha bin ng, s gi l nh ng-Ngy. n nm 550, con ca Cao Hoan l Cao Dng (529-559) git Hiu-tnh , dp b ng-Ngy, t ln ngi , kin lp vng triu Bc-T (550-577).

ng-Tn (317-420). Tip theo thi Ty-Tn

l thi ngTn. Lc vng bin thy pha Bc v Ty-Bc ca Trung-quc c nm b tc sinh sng gm Hung-n, Tin-ti, Yt, Chi, v Khng (m sch s thng gi mt tn chung l tc Ng-h). Trong nm b tc ny th Hung-n l hng mnh nht. T lu, cc b tc ny vn dm ng vng t ph nhiu ca Trung-quc, v lc no cng lm le tin chim. Cui thi Ty-Tn l mt thi k v cng hn lon v ni b hong tc tranh ginh, chm git nhau v quyn li, triu nh rt suy yu. B tc Hung-n tha dp ny, vo nm 316, trn xung nh ph v tiu dit nh Ty-Tn, chim ht lnh th vng Giang-bc (pha Bc Trng-giang), thnh lp quc gia cho Hung-n, t quc hiu l Triu (s gi l Tin-Triu). Lc , mt ngi
(xem mc Ty-Tn)

133

trong hong tc Ty-Tn l T-m Du, lui xung vng Giang-nam (pha Nam Trng-giang), t xng , lp nn vng triu ng-Tn, ng thnh Kinkhang (tc Kin-nghip, nay l Nam-kinh). Vng triu ny truyn ni c 11 i vua, ko di 104 nm.

ng phn vng kin - Bit nghip vng kin. Vng kin l s thy bit
sai lm ca tt c chng sinh. Tt c chng sinh b v minh che lp chn tnh, do nghip lc chung chiu cm m cng thy bit cc cnh gii h vng ging nhau, cng chu au kh ging nhau, gi l ng phn vng kin. Nhng trong ci nghip chung y, mi chng sinh li cn c nghip ring, trong ci vng kin chung cn c ci vng kin ring; nu nhng chng sinh no bit tu tp theo chnh o, th vng kin c th nh hn i vi nhng chng sinh vn cn m mui; gi l bit nghip vng kin.

ng t. Trong kinh thng xng B-tt l ng t, l do th nht, B-tt l

ngi con chn chnh ca ng Php Vng; l do th hai, khng c nim dm dc, ging nh a con nt i. V vy, t ng t khng phi hon ton dng ch cho con nt.

ng Sn Lng Gii (807-869): l v sng t ca tng To ng, mt trong

nm nh by tng ca Thin tng Trung-quc. Ngi h Du, qu huyn Ci-k, tnh Trit-giang; lc nh theo mt v s tng Bt Nh Tm Kinh, em ngha khng cn, khng trn hi v s. V s ly lm ngc nhin, lin gii thiu ngi sang thin s Linh Mc (747-818) ni Ng-tit (tnh Trit-giang) th l xung tc xut gia. Nm 21 tui, ngi sang Tung-sn th gii c tc, sau theo tham hc vi nhiu thin s cao c, sau cng c thin s m Thnh (782-814) cha Vn-nham (tnh H-nam) truyn tm n, v k tha php phi ny, m o trng hong dng Pht php ng-sn (tnh Giang-ty), khai sng tng To ng, ngi hc bn phng qui t ng c. Ngi th tch nm 869 (triu vua ng -tng), th th 63 tui, thy hiu l Ng Bn thin s.

n truyn: ch cho s truyn tm n trong Thin tng, ch c mt thy truyn

php cho mt t xng c c php, khng y vo kinh gio, khng ch trng ngn ng vn t.

c bn: ngha l ci gc ca cng c. Ch bn y ngha l nguyn nhn,

nhng nghip nhn to nn qu cng c th thng, gi l c bn. Ch bn cng c ngha l cn bn; ly cng c lm cn bn tin tu o nghip, gi l c bn.
134

c nhn ca vua Thnh Thang (truyn thuyt Trung-quc) Vua nh

Thng l Thnh Thang (1751-1739 tr. TL) i ra ngoi thnh, thy ngi th sn ba li bn mt, khn rng: Nhng con vt t trn tri bay xung, t di t chui ln, t bn phng ko n, tt c hy vo li ca ta. Nh vua bn m b ba mt, ch li mt mt, li khn rng: Con vt no mun chy ra bn tri th c chy ra bn tri, mun chy ra bn phi th c chy ra bn phi, mun bay ln tri th c bay ln tri, mun chui xung t th c chui xung t, cn khng mun sng na th hy vo li ca ta. Ch hu nghe th th tn thn rng: Lng nhn c ca vua Thang tri rng n loi cm th, nh th l cng tt ri!

c Thch Tn n la nga. Nm th 12 sau ngy thnh o, c Pht cng

500 v t kheo tri qua ba thng an c ti tiu quc T-lan-nh (Vejanra). Nm x ny b hn hn, mt ma, khp ni b nn i, Pht v chng tng kht thc khng c g, nh phi n la nga. Theo Lut Thin Kin T B Sa thut li, trc ma an c nm , mt ph thng B-la-mn nc T-lan-nh, sau khi c nghe Pht thuyt php lin xin qui y lm u-b-tc, ri thnh Pht v chng tng n nc T-lan-nh an c. Gp nm x ny b mt ma, dn chng i km, ch v t kheo i kht thc ch c cht t thc n, hoc khng c g. Lc by gi c mt ngi bun nga, t min Bc la n nga 500 con xung min Nam bn. ng ta dng li x T-lan-nh, lp tri nui nga gn ch Pht v ch tng ang c tr. Thy tnh trng i kht ca Pht v chng tng, ng pht tm cng dng la (dng cho nga n) Pht v chng tng sng tm qua cn hon nn. Vy l ng phi chia bt phn n hng ngy ca nga cng dng Pht v tng chng. La y ch tng em v phi t ch v tru ri nu thnh cm mi n c. Ring phn la ca Pht th i c A Nan t lm ly dng ln Pht.

c Thch Tn thuyt php 49 nm. Theo nin i c, c Thch Tn i

xut gia lc 19 tui, n 30 tui th thnh o. Nm nhp dit ca Ngi, thuyt c cng nhn nhiu nht v ph bin nht l nm Ngi 80 tui. Vy thi gian thuyt php sinh ca Ngi l 50 nm. Nhng cng c nhiu kinh li ni khc, nh kinh Bt N Hon ni, Ngi nhp dit nm 79 tui; kinh B Tt X Thai ni, Ngi nhp dit nm 84 tui; lun i T B Sa ni, Ngi tr th hn 80 nm, v.v... Vy th, con s 49 nm thuyt php hay 50 nm thuyt php khng phi l mt con s chnh xc. Theo quyt nh thng nht ca Pht gio quc t hin nay, nin i xut gia ca Pht c cng nhn l nm 29 tui, thnh o nm 35 tui, nhp dit nm 80 tui. Vy thi gian thuyt php sinh ca Ngi, theo nin i thng nht ny, l 45 nm. D sao, tt c mi danh ngn, k c cc con s, cng

135

ch l h di, do con ngi cng nhau c nh; tuy nhin, ng theo tinh thn th gii tt n, vic g cng nhau chp nhn th nn cng nhau thi hnh cho thng nht, thun vi l i, trnh tnh trng trng nh xui, kn thi ngc.

c Tu (Gunamati). Ngi ngi Nam n-, sng vo khong t hu bn th k

th 5 sang tin bn th k th 6, l thy ca ngi An Tu, v l mt trong 10 v i lun s Duy Thc. Ngi t tui nh rt thng tu, thu t l t , hc sut Tam Tng, li chuyn v thin nh. Lc by gi nc Ma-kit- c v lun s ngoi o rt ni ting, thuc phi S Lun, rt c quc vng sng knh, phong cho hai thnh lm thc p. Ngi cng vi v lun s y tranh lun. n tranh lun y c t di s ch ta ca chnh quc vng; cho n ngy th 6 th v lun s phi ui l, ut c m cht. Nh vua bn em hai thnh thc p kia phong cho ngi, nhng ngi khng nhn lm ca ring, ch xin nh vua cho xy dng gi lam trong hai thnh y hong dng Pht php. Sau ngi v tr ti cha Nalan-, danh d cc cao mt thi. Trc tc hin cn ca ngi c Ty Tng Lun, Trung Lun S v Duy Thc Tam Thp Tng Thch.

ng c. Pht ni php g cng ph hp vi cn c ca ngi nghe ngay trc

mt h thu c ch li, cho nn gi l ng c.

ng th l vy (ng th tc th). ng th l ngay ni th tnh ca

vn php. Thut ng Pht hc c cu ng th tc th, ni, ngay ni th tnh cc php l nh vy, khng cn phi phn tch, suy ngh, hay gn ghp g c. Nh ng th ca sng tc l nc, ng th ca kh au l an lc, ng th ca phin no l b , ng th ca sinh t l nit bn. y l loi gio ngha ti cao ca tng Thin Thai.

ng th tc khng. y l mt thut ng Pht hc, c ngha l: ngay ni t

th l khng. Vn php l do duyn sinh, tnh ca chng l y tha khi, tc l mi mt php u phi nng vo nhng php khc sinh thnh; nm un cng vy, t bn cht, chng vn khng c, gi l ng th tc khng.

ng Huyn-tng (712-756): tc L Long C, con ca ng Du-tng (lm

vua hai ln: 684-690, ri 710-712). Nm 649 vua ng Thi-tng cht, con l L Tr

ln ni ngi, tc ng Cao-tng (650-683). Nm 683 vua Cao-tng cht, con l L Hin ln ni ngi, tc ng Trung-tng. Sang nm sau th Trung-tng b V hu ph, em ca L Hin l L n c a ln k v, tc ng Du-tng (684), nhng ch vi thng sau th V hu nm ht triu chnh; cho n nm 690 th V
136

hu ph lun Du-tng, son ngi vua nh ng, t xng hiu, i tn nc l Chu. Nm 702, V hu (lc ny gi yu) b bt buc phi tr ngi vua li cho nh ng, Trung-tng L Hin li ln ngi, khi phc quc hiu ng. Nm 710, Trung-tng li b Vi hu git, Du-tng li c a ln ngi ln th hai. Nm 712, Du-tng truyn ngi cho L Long C (tc ng Huyn-tng) lm thi thng hong. Huyn-tng ln ngi, chm dt mt thi k bin lon. ng tin hnh mt cuc ci cch, a nc Trung-hoa tin ln giai on rc r nht v c i sng vt cht ln tinh thn; vn th, th php, ca nhc, kch ngh, hi ha, iu khc, v.v... u ua nhau pht trin, xng ng lm i biu cho nn vn minh v vn ha ca Trung-quc, c c th gii u cng nhn; n ni ngi ng thi gi ng l ng Minh Hong. Nhng giai on y ch ko di c khong 40 nm; n nhng nm cui i, ng chm vo tu sc, m nng Dng qu phi (tc Dng Thi Chn, 719-756), tin dng hon quan, ph mc triu chnh cho cc nnh thn, khin cho dn chng lm than, quc gia iu tn, v t th nh ng bt u i vo con ng suy sp. Triu chnh hn m th chc chn phi a ti ch lon lc. Nm 755 bc pht cuc dy lon ca An Lc Sn (?-757), kinh Trngan b chim, Huyn-tng phi dt Dng qu phi chy trn vo t Thc (Txuyn); thi t L Hanh th chy trn vo Thim-ty. Trn ng vo t Thc, bn v binh li ni lon, p vua phi t b Dng qu phi; cui cng nng phi t treo c m cht, v vua ti tip tc ln ng. Sau khi vo n Thnh- (txuyn), mi vic n nh, Huyn-tng bn truyn ngi cho thi t L Hanh (ang Thim-ty) lm thi thng hong. T ng sng m thm cho ti lc cht.

ng Thi-tng (627-649): tc L Th Dn, con th ca ng Cao-t (618626) L Uyn. Nguyn, di triu i nh Ty, L Uyn c phong tc ng quc cng, lm lu th ph Thi-nguyn. Cui thi Ty, chnh tr thi nt, ho kit dy binh khi ngha khp ni. Th Dn lc by gi tuy cn nh tui, nhng c ch ca k ho kit. Thy vn nc Ty th no cng sp , Th Dn bn khuyn cha khi binh chim ph Thi-nguyn v thnh Trng-an lm cn c, sau s dit nh Ty. L Uyn ban u khng nghe, vn t lng trung thnh vi nh Ty, nhng Th Dn khuyn mi, em l hn thit gii by cn k, khin ng phi i , lm theo li con. Qu nhin, nm 618, cha con L Uyn dit nh Ty v kin lp vng triu ng. Sau khi ln ngi, L Uyn (tc ng Cao-t) lp con trng l L Kin Thnh lm thi t, phong cho Th Dn lm Tn vng, v phong cho em ca Th Dn l L Nguyn Ct lm T vng. Trong ba anh em th Th Dn ti gii hn c v mi mt. Khi nh Ty b tiu dit, thy L Uyn xng Trng-an, cc ho kit khc cng xng vng, mi ngi hng c mt ci mong tranh ginh th lc vi L Uyn. Do , Th Dn phi gip cha nh Nam dp Bc bnh nh giang sn,
137

thng nht t nc mc d lc Th Dn mi 19 tui. Trong 3 nm u (618620), Th Dn bnh nh c ht vng lnh th pha Ty-Bc Trung-hoa; tip ng tin qun sang min ng, v sang nm 621, ng bnh nh khp min Hoa-bc. Ti nm 625 th ng bnh nh nt min Hoa-nam, t Trung-quc hng c mt thi k thi bnh thnh tr ko di hn mt th k. Vy l, nh ng dng nghip v bnh nh thng nht giang sn, u do cng sc ca Th Dn. Bi vy, Th Dn c vua cha cng qu, li c cc tng lnh u knh trng v tun lnh. Thy vy, thi t Kin Thnh (anh ca Th Dn) v T vng Nguyn Ct (em ca Th Dn) u sinh lng ghen ght, s Th Dn s ginh ngi vua sau ny. H bn ng mu vi nhau, my ln m hi, nhng Th Dn u thot cht. Cui cng, tnh th bt buc, nm 626, khi bit h sp hnh ng mt ln na, Th Dn nh phi ra tay trc; kt qu, thng 6 nm , c ng anh Kin Thnh v ng em Nguyn Ct u b phc binh bn cht ngay ti ca cung gi l Huyn-v mn, m s gi l s bin Huyn-v mn. Thi t Kin Thnh cht ri, Th Dn lin c lp ngay lm thi t; n thng 8 cng nm th Cao-t truyn ngi cho Th Dn ln lm thi thng hong. L Th Dn ln ngi, tc ng Thi-tng (627-649), l mt ng vua anh hng, thng minh, ti gii, va l mt nh cm qun thao lc anh dng, va l mt minh qun cai tr i ti, tng c cc s gia th gii knh trng nh mt v nhn ca nhn loi. Triu i ca ng l thi k thnh tr nht, vua quan c ti, c c, on kt, v bit lo cho dn nht, dn chng sng sung sng nht. ng ch phi mang mt nim n hn nng n l b bt buc phi git anh v em mnh trong bi kch tranh ginh quyn lc.

Gia tr. Trong Mt gio, t gia tr c ngha l gia h. Sc oai thn ca Pht v
B-tt gip cho hnh gi tinh tn tu tp, khng b sa lc vo no t. Nh sc ba mt ca Pht nng cho ba nghip ca hnh gi, lm cho ba mt v ba nghip tng ng nhau, khin cho hnh gi c th thnh tu o qu ngay trong i hin ti. Li na, gia tr cn c ngha l cu o, v cu o l cu Pht lc thm sc cho hnh gi vt khi tai nn, bnh tt, hoc gip tr kh t ma, c qu, hoc gip tiu tr ti chng cho vong linh. V vy, cu o i khi c gi thng l gia tr, hay gia tr k o.

Gi gii: l cc gii cm i vi ti nh. Ch gi c ngha l cm ch. Sau

khi c ngi lm mt vic sai quy, c Pht nhn m ch ra iu gii ngn cm v sau. C nhng iu m ngoi x hi khng cho l sai quy (hoc a phng ny cho l sai m a phng khc khng cho l sai), nhng v c Pht thy n c tc hi n np sng trong sch ca tng on, hoc c th dn n gy

138

nn nhng hnh vi sai tri khc, lm cho tng on mt v uy nghim, b qun chng d ngh, nn Ngi phi ch cc iu gii ngn cm. Nh ung ru chng hn, l vic rt thng thng ca ngi i, khng c ti li g c. Nhng v ru c th lm cho ngi ta say; v s say ru thng dn n nhng hnh ng nguy him khc, cho nn c Pht phi ch ra iu gii cm ung ru. gi l gi gii. Phm gi gii th gi l gi ti tc ti nh.

Gi danh. Ch gi y c ngha l khng c tht th, khng t c, phi nh

cc duyn khc hp li m c. Vn s vn vt vn khng c tn (danh), m tn do con ngi t ra phn bit vt ny vi vt khc, vic n vi vic kia; cho nn gi l gi danh. Li na, vn s vn vt vn khng tht c, mt s vt l do cc s vt khc hp li m sinh ra; tc l, s c mt ca mt s vt trong th gian l nh mn nhng s vt khc khng phi l n, kt hp li m thnh ra n; cho nn gi l gi danh.

Gi lp. Cc php c thnh lp da vo nhn duyn, do tnh bin k h vng,

khng c t th chn tht, gi l gi lp.

Gic. Ch gic c nhiu ngha, t ngha thng thng n ngha c bit:

a) Thng thng, ch gic c ngha l bit. Khi mt thy sc, tai nghe ting, li nm v, thn chm xc, v.v... th chng ta c ci bit gi l cm gic. Khi mt thy sc, thn chm xc, v.v... m c thc km theo gip phn bit bit c cnh vt l di hay ngn, ln hay nh, en hay trng, p hay xu, nng hay lnh, trn hay nhm, mm hay cng, v.v... th chng ta c ci bit gi l tri gic. b) Theo Duy Thc Hc, gic tc l tm s tm, mt trong bn tm s bt nh (hi, min, tm, t). Suy xt s vic mt cch s si, nng cn, l tc dng ca tm s gic (tm); trong khi , suy xt s vic mt cch su sc, k cng l tc dng ca tm s qun (tc l tm s t). Nhn v tnh cht ca s suy xt tm cu c tt c xu, cho nn gic cng c thin gic v c gic. c) Theo gio l dung thng ca o Pht, tt c chng sinh vn sn c tnh sng sut (gic) bn nhin, nhng t v th b v minh che khut, c mi say m mng huyn m thnh ra m lm (bt gic), chm m trong sinh t. Nu quyt tm tu tp, dit tr sch ht phin no v minh th tnh gic li hin ra, thot vng sinh t, dt no lun hi. d) Gic tc l gic ng, dch ngha ca ting Phn b-, ngha l tr tu sng sut cng tt, thu r mi chn l ca v tr, dt tuyt v minh, khng cn m lm. Pht l bc gic ng, v ch c Pht mi t c s gic ng trn vn, ti thng gi l i gic; cc hng B-tt, Duyn-gic, Thanh-vn, tuy cng l nhng bc gic ng, nhng s gic ng y cha c trn vn nh c Pht.

139

Gic - Qun. Gic l suy cu s l mt cch s lc (danh t Duy Thc Hc

gi l tm, mt trong bn tm s bt nh); qun l suy cu s l mt cch k cng, su sc (danh t Duy Thc Hc gi l t, mt trong bn tm s bt nh). Gic v qun nu dc duy tr lin tc, c th lm mt chnh nim, thn tm lao tn, cho nn chng c th lm chng ngi cho thin nh.

Gii thot. Gii l ci b nhng tri buc ca hoc nghip; thot l thot
khi nhng cnh gii au kh trong ba ci. Nhn xa la s rng buc m c t ti, cho nn gi l gii thot. Trong i sng th tc, t gii thot c dng tng ng vi t gii phng, c hai phng din, vt cht ln tinh thn, nh mt ngi c gip thot khi t ngc, thot khi cnh ngho i, hoc thot khi thn phn lm n l, hay thot khi nhng p ch v t tng v.v... Trong Pht gio, t gii thot ny c dng vi ngha hon ton c bit trong lnh vc tm linh, vt tri ln trn mi ngha thng dng ca th gian. Gii thot l ci b c s tri buc ca v minh phin no, ca kin chp sai lm, thot khi bin sinh t kh au; ci cnh gii trong hon ton khng cn lm li kh au, ch thun an vui, t ti, tnh lng, sng sut, gi l cnh gii gii thot. Xc tht hn, khi mt hnh gi tu tp tinh tn, dt tr ht mi lu hoc th gian, vt thot ba ci, chng t thnh qu A-la-hn, l bc Gii Thot; cc v B-tt ln, khi dt tr mi th trn sa v v minh hoc, chng t o qu V Thng B (tc Pht qu), l cc bc i Gii Thot. Nh vy, gii thot l mt thut ng Pht hc, c ch cho s dt tuyt mi nguyn nhn sinh t, hon ton khng cn b chi phi bi nghip bo lun hi, tng thng vi nit bn, vin tch. Nhng, trc khi t n ci ngha trn vn nh vy, t gii thot ny cng thng c dng vi ngha khng trn vn, tc l s gii thot tng phn ca tm linh ty vo mc ca cng phu tu tp. Nh trong qu trnh vt thot ba ci chng hn, ty theo mc on hoc (phin no) m hnh gi c th gii thot ci Dc, gii thot ci Sc, ri tin ti gii thot ci V-sc. Nguyn th, Pht gio ly gii thot nit bn biu th cho cnh gii thc tin cui cng, rt ro vi diu ca con ng tu o. V sau, cnh gii gii thot y dn dn c phn loi cho s kho cu c su sc hn, nh: hu vi gii thot (tc chn tr v lu ca bc A-la-hn) v v vi gii thot (tc nit bn); tnh tnh gii thot (bn tnh ca chng sinh vn thanh tnh, khng b phin no nhim rng buc) v chng tn gii thot (do on tr sch phin no m c gii thot); tm gii thot (tm xa la tham i) v tu gii thot (dng tr tu qun chiu m dit tr v minh); tu gii thot (A-la-hn dit ht phin no nhng cha t n dit tn nh) v cu gii thot (A-la-hn t n dit tn nh); nht thi gii thot (c v A-lahn phi i n lc thun tin mi nhp nh tiu tr phin no) v bt thi

140

gii thot (c v A-la-hn cn c cao hn, khng cn i thi gian thun tin, m lc no mun nhp nh cng c); li c cc loi gii thot nh t kin gii thot (dt tr ht kin hoc), phin no gii thot (dt tr ht t hoc), v.v...

Gio - L - Hnh - Qu. y l nhng thut ng Pht hc, ch cho Php Bo

trong Tam Bo; do , chng thng c gi l t php bo. Gio tc l gio php ca ch Pht ging dy; l tc l ngha l ca gio php c gii thch mt cch cn k; hnh tc theo gio l y m tu hnh; qu tc l o qu gii thot nit bn do cng nng tu tp m chng c. Cc nh Pht hc cho rng, bn php ny l mt trnh t tu chng: Nng vo gio php m gii thch ngha l; nng vo ngha l m pht tm tu tp; nng vo cng phu tu tp m t c o qu gic ng gii thot.

Gio - tha. Gio tc l gio php do c Pht dy, c su c cn, c cao c

thp, xng hp vi mi cn c ca chng sinh. Tha tc l phng tin chuyn ch a chng sinh n b gii thot, l cc loi gio php cng cch thc tu tp gip cho ngi tu hc t c thnh qu gic ng. Tha c nhiu loi, nh Nhn tha, Thanh-vn tha, B-tt tha, Pht tha v.v...

Gio gia: cng gi l gio h ch cho cc tng phi Pht gio ( Trung-quc)
khng phi Thin tng. Trong khi , Thin tng th gi l tng mn.
Tng v Gio.) (Xem mc

Gio php trung o php tng. Php tng l tng trng ca cc php.
Tng phi ni r v tng trng ca vn php gi l Php Tng tng. Tng Hoa Nghim chia ton b gio php ca Pht ra lm nm loi (gi l ng gio): Tiu tha gio (cc kinh in ph hp cn c hng tiu tha); i tha th gio (bc u ca i tha, cp nhiu v php tng); i tha chung gio (chuyn cp v php tnh); i tha n gio (khng lp ngn thuyt, ch thng chn tnh); v Nht tha vin gio (gio l vin dung nh tng tc tng nhp, nht tc nht thit, v.v...). Trong nm loi gio php , loi th hai, i tha th gio, cng gi l i tha php tng gio, thuyt minh vn php va c phn ch th m va c phn hin tng; vn php l duyn sinh, l a-li-da duyn khi; ch trng tu duy thc qun, lc v t nhip php; on phin no v s tri chng; chng ng khng, php khng, v.v... V tr ca loi gio php ny c coi nh ng ngng ca bc vo i tha, tc gia tiu tha v i tha, cho nn gi l gio php trung o php tng.

141

Gio tng - Gio phn. Tt c gio php c Pht ging dy bao gm

nhiu sc thi, gio ngha sai khc nhau, gi l gio tng. Nu em gio tng ny ra kho st, tm hiu, gii thch, phn loi v.v... th gi l gio tng phn thch, ni tt l gio phn, hay phn gio.

Gii (). Ch gii (trong thut ng tam gii) trong o Pht c nhiu
ngha c bit: 1) Gii ngha l khc bit. Mi s vt trong v tr u khc bit nhau, khng ln ln. 2) Gii ngha l tnh. Mi s vt trong v tr u vn c th tnh. 3) Gii ngha l nguyn nhn. Mi s vt trong v tr, ci ny l nguyn nhn sinh ra ci kia, ci kia l nguyn nhn sinh ra ci ny. 4) Gii ngha l ging loi. Mi s vt trong v tr u c ging loi ring. 5) Gii ngha l gn gi. Mi s vt trong v tr u t gn gi tng trng ring ca chnh n. V c cc ngha trn, gii cng c gi l php gii.

Gii bn lut i tha. Cc kinh in i tha lin quan n gii lut ca hng
B-tt, c 4 loi cn bn: 1) B Kinh B Tt a Tr (10 quyn) do ngi m V Sm dch vo thi Bc-Lng; 2) B Kinh Phm Vng (2 quyn) do ngi Cu Ma La Thp dch vo thi Hu-Tn; 3) B Kinh B Tt Anh Lc Bn Nghip (2 quyn) do ngi Trc Pht Nim (?-?) dch vo thi Hu-Tn; 4) Bn quyn gii bn ca B-tt, gm c: a/ B Tt Gii Bn (cng gi l a Tr Gii Bn, 1 quyn, trch phm kinh ghi cc gii iu trong b Kinh B Tt a Tr ca ngi m V Sm dch); b/ u B Tc Ng Gii Oai Nghi Kinh, 1 quyn, ngi Cu Na Bt Ma dch, tc l bn d dch ca quyn a Tr Gii Bn trn; c/ mt quyn khc na cng do ngi Cu Na Bt Ma dch, l B Tt Thin Gii Kinh; d/ B Tt Gii Bn (cng gi l Du Gi Gii Bn, 1 quyn, trch phm B Tt a trong b Lun Du Gi do ngi Huyn Trang dch). Trong cc Lut in ghi trn, theo s phn tch ca cc nh chuyn v Lut hc, mt cch tng qut, chng c chia lm hai h thng: PHM VNG v DU GI; theo , hai Kinh Phm Vng v Anh Lc thuc loi gii bn Phm Vng, tt c cc kinh cn li u thuc loi gii bn Du Gi. Nhng nt khc bit r rt nht gia hai loi gii bn gm c: 1) Gii bn Phm Vng l do c Pht Thch Ca ni; gii bn Du Gi l do c B Tt Di Lc ni. 2) Gii bn Phm Vng nu r 10 gii nng v 48 gii nh, xut gia v ti gia u th gii c; gii bn Du Gi ly ba nhm tnh gii (tam t tnh gii) v bn loi tha thng x (tc bn gii cc trng l st, o, dm, vng) lm tiu chun c bn, tuy cng thng nhip c xut gia v ti gia, nhng trc ht phi th cc gii tiu tha (chng no th gii ca chng y), tri qua mt thi gian lu khng phm gii th mi c th gii B-tt.

142

3) Gii bn Phm Vng rt nghim tc, chi li, hnh gi phi tuyt i y gio phng hnh, gn gi lut nghi, ngn chn tt c mi cu nhim d nng hay nh; gii bn Du Gi ch trng tnh cch quyn bin, phng tin thin xo, c m (khai) c chn (gi), c khi b cu nhim m vn khng b coi l phm ti.

Gii B-tt (B-tt gii). Gii lut ca chng B-tt gi l B-tt gii. Theo
kinh Phm Vng (phm Tm a B Tt), gii tng ca chng B-tt xut gia gm c 10 gii trng v 48 gii khinh. Theo kinh u B Tc Gii (phm Th Gii), gii tng ca chng B-tt ti gia gm c 6 gii trng v 28 gii khinh.

Gii C-tc (C-tc gii): cng gi l gii ln (i gii), tc l 250 gii ca

chng T-kheo v 348 gii ca chng T-kheo-ni. T c tc gii, nguyn th c ngha l c gn gi di chn c Pht, v sau ngha c bin ha ni ln tnh vin mn, hon ton ca gii lut (so vi nm gii, mi gii).

Gii Hin (Silabhadra): l v lun s ca Du Gi Hnh Phi thuc Pht gio i

tha, tr ti cha Na-lan-, nc Ma-kit-, n-, vo khong gia hai th k 6 v 7. Ngi thuc dng di B-la-mn trong gia nh vng tc nc Samatata ng n-. T thu nh c ch ham hc, i khp cc ni cu minh trit. Khi n cha Na-lan- th c gp B Tt H Php, c nghe php, liu ng v pht khi lng tin, bn xin xut gia. Ngi tng ch tr cha Na-lan- trong mt thi gian di, hong truyn gio ngha Duy Thc, y c vo Kinh Gii Thm Mt v Lun Du Gi S a, em gio php ca Pht phn nh lm 3 thi C, Khng v Trung o; ng thi ch trng thuyt 5 chng tnh. Khi ngi Huyn Trang sang n- du hc th ngi hn trm tui, tr thnh v i trng lo ca cha Na-lan-. Ngi Huyn Trang th ngi lm thy, v c truyn cho gio ngha Duy Thc. By gi ngi c c i chng tn trng, khng gi tn ngi m xng l Chnh Php Tng.

Gii lut: l mt thut ng Pht hc, ch cho nhng qui lut ca gii php Pht
gio, dng phng nga v ngn chn cc hnh ng sai tri ca Pht gio , trong c ba lnh vc thn, ming v . Trong Hn ng, ch gii ngha l khuyn rn, phng b; lut l nhng qui tc nht nh c ch ra p dng chung cho mi ngi trong mt t chc, mt on th, mt cng ng, hay mt quc gia mi ngi u phi tun hnh nhng iu lut y nh nhau, ai phm lut s b trng pht. a) Trong Pht in, ch GII () c dng tng ng vi t ting Phn sila (thi-la), ch cho mi hnh vi, tp qun, t cch, o c. Tt c nhng tp
143

qun thin c u gi l gii: tp qun tt gi l thin gii; tp qun xu gi l c gii. Nhng thng th n c dng gii hn trong ngha lnh (thin gii) v thanh tnh (tnh gii); c bit dng ch cho cc qui gii c tc dng phng nga v ngn chn lm li, c ch nh cho ton th Pht gio xut gia cng nh ti gia. Bn vn (sch) kt tp tt c cc iu mc cm gii t kheo, t kheo ni th tr, gi l gii bn (dch t Phn ng pratimoksa (ba-la-mc-xoa), ngha l c tc gii). GII l c s thc tin ca o Pht, cng vi nh v Tu, gi chung l ba php hc (tam hc); li l mt trong su php qua b (lc - lc ba la mt: b th, tr gii, nhn nhc, tinh tn, thin nh, tr tu) ca B-tt hnh. Khi Pht cn ti th, mi khi xt thy cc tu s ngoi o c nhng hnh ng sai tri, Ngi em nhng iu y rn dy chng t phng nga, khng hnh ng nh ngoi o. S hnh tr nhng iu rn ny l hon ton do n lc t nguyn ca mi ngi, c pht khng qui nh cc hnh thc x pht no khi a ra cc iu rn y. l tnh c trng, m cng l nguyn y ca gii (khc vi lut, s xin ni sau). Pht gio Nguyn-th, ty theo ti gia hay xut gia m ch nh c nm gii, tm gii, mi gii v gii c tc; Pht gio Pht-trin cng hnh tr nhng gii y, nhng c thm gii B-tt. Gii do Pht ch nh, nu t bn cht mang tnh ti c (nh git hi, trm cp, dm dc hay t dm, ni di), gi l tnh gii; nu t bn cht khng mang tnh ti c, nhng v trnh s ci ch ca ngi i, hoc chnh nhng hnh ng c th dn n phm tnh gii (nh ung ru chng hn), gi l gi gii. Gii gm c bn yu ngha: gii php (cc php tc, lut l do Pht ch), gii th (th tnh ca gii, do nghi thc th gii m hnh gi c c), gii hnh (lun lun kim sot oai nghi, iu phc tm tin tu o nghip), v gii tng (tng trng khc nhau ca tng gii). b) Trong Pht in, ch LUT c dng tng ng vi t ting Phn vinaya (t-ni-da, hay t-ni), c ngha l iu phc, dit; tc l ch phc, dit tr cc lm li. y l nhng gii cm do Pht ch nh m ch v t kheo, t kheo ni phi tun th xy dng mt np sng qui phm cho tng on. Nhng gii cm ny c ch nh nhm ng vo nhng nhu yu c th v thc t, cho nn Lut gi l ty phm ty ch (phm li g th ch lut ngay cho li y), hoc ty duyn ch gii (ty theo trng hp m ch nh iu lut). Khi c mt t lm li, c Pht dy: T nay v sau khng c ti phm li y; nu ti phm s b x pht. Li dy y, v sau tr thnh qui nh ca tng chng, h mt iu lut c ch ra, tt c km theo mt qui nh v x pht. LUT, v vy, c tnh cch b ng, khc vi GII. Lut l mt trong ba tng Pht in, gi l Lut tng. Ni dung tng qut ca tng Lut gm c hai b: Ba-la--mc-xoa (pratimoksa ghi cc gii iu m t kheo v t kheo ni phi tun th, cng cc cch x pht ty theo li nng nh) v Kin- (skandha ghi nhng cch thc tc php, nhng l nghi, php tc trong np sng tng on). Lut tng do cc b phi truyn tha, i th
144

th ging nhau, nhng vn c mt t tiu d gia cc b phi ; ngay c s ca cc iu lut cng c tng gim khc nhau. C 20 b phi, nhng T Phn Lut ca Php Tng B (tc m V c B), Thp Tng Lut ca Hu B (tc Tt B a B), Ng Phn Lut ca Ha a B (tc Di Sa Tc B), Gii Thot Lut ca m Quang B (tc Ca Dip Di B), v Ma Ha Tng K Lut ca i Chng B (tc Ma Ha Tng K B) c gi chung l Ng B Lut l tiu biu hn c. Nh vy, xt v nguyn y, tnh cht ca GII v LUT khng ging nhau, nhng xt v ni dung tu tp, cng dng hnh tr th chng cng mt phm loi, cng nng nhau v b tc cho nhau, c Gii tc l c Lut, c Lut tc l c Gii, cho nn ngi i sau gp hai danh xng Gii v Lut li, lm thnh mt danh xng chung, gi l GII LUT.

Gii lut tiu tha. Gii lut tiu tha tc l gii lut dnh cho hng Thanhvn. Gii ca tiu tha gm 6 loi: 5 gii cho C s ti gia, 8 gii quan trai cho C s ti gia, 10 gii cho chng Sa-di v Sa-di-ni, 6 gii cho Thc-xoa-ma-na (ni), 250 gii (c tc gii) cho chng T-kheo, v 348 gii (c tc gii) cho chng Tkheo-ni. Lut ca tiu tha, t trc n nay gm c 5 b: T Phn Lut ca m V c B, Thp Tng Lut ca Tt B a B, Ng Phn Lut ca Di Sa Tc B, Gii Thot Lut ca Ca Dip Di B, v Ma Ha Tng K Lut ca Ma Ha Tng K B. S khc nhau gia gii lut tiu tha v gii lut i tha l, gii lut tiu tha th ch trng v hnh thc hn v tm linh, cn gii lut i tha th ch trng v tm linh hn l v hnh thc.

Gii ngoi. Ch gii y l ch cho ba ci. Gii ngoi l cc quc

ngoi ba ci, tc l cc quc ca ch Pht v B-tt.

Gii ni: ngha l thuc trong phm vi ba ci (ci Dc, ci Sc v ci V-sc). Gii th: l th tnh ca gii. Sau khi th gii, trong t thn hnh gi pht sinh
cng nng phng phi ch c, cng ch hnh tr gii php. Cng nng , ch tc l gii th, n tim tng trong t thn, hng thng tng tc, khng biu l ra ngoi, l mt th v biu sc. Gii th ny thuc v tm php hay sc php? C ba thuyt khc nhau cp n vn ny: 1) Thuyt Nht Thit Hu B cho rng: Gii th do t i sinh ra, cho nn thuc v sc un, tc l sc php; v khng biu l ra ngoi nn n l mt th v biu sc. 2) Kinh Lng b v Duy Thc tng ch trng rng: Khi th gii th tm s t c pht ng. Do chng t ca tm s ny hng thng tng tc, nn pht sinh cng nng phng phi ch c. V vy, gii th tuy pht sinh khi th gii, nhng s tht n l tm php. 3) Lun Thnh Tht ch trng: Gii th khng c hnh cht, cho nn l phi sc; li

145

khng c suy ngh, cho nn l phi tm; c ngha: gii th l phi sc phi tm. Pht Quang i T in ni rng, ngi o Tuyn lut s cng ch trng gii th l phi sc phi tm, li cn ra thuyt chng t gii th (tt c chng t thin hun tp trong tng thc chnh l gii th), rt ly lm tm c.

Gii tng: tc l cc tng trng khc nhau ca tng gii iu. Ging st, tr ng (thit sng ng tr): ch chung cho cc loi hnh c
chn a-ngc.

Ha L Bt Ma (Harivarman): cng c tn gi tt l Bt Ma, ngi Trung-n,

sng vo khong th k th 4 TL. Ngi l con ca mt gia nh o B-la-mn, tui nh thng minh, ln ln li hay suy t tm hiu. Ban u ngi hc theo phi S Lun, sau theo v Pht gio, nghe v hc gi ca Thuyt Nht Thit Hu B l Cu Ma La (Kuma-ralabdha) ging Lun Pht Tr, thy rng ch ca b lun thp km, khng phi l nguyn ca Pht, bn lp ch hc khp Ba Tng. V sau li chuyn sang Ma Ha Tng K B, chuyn nghin cu i tha, thy sut ch u huyn, k cu tro lu t tng ca khp trm nh, b nhng iu d oan, vit nn b Lun Thnh Tht ( l thnh in cn bn ca tng Thnh Tht). Sau ngi vng mnh vua nc Ma-kit-, ph cc lun c sai lm ca ch v lun s ngoi o, c vua tn phong lm quc s. Cuc i hnh o ca ngi t sau , khng thy sch s no ni n.

Hi hi. Nhiu thnh chng hi hp, phc c su dy nh bin ln, gi l hi

hi.

Ham Sn (1546-1623). Ngi h Si, tn c Thanh, t Trng n, hiu Ham Sn

(ngi Vit quen c l Hm Sn), qu huyn Ton-tiu, tnh An-huy. T nm 12

tui thng ln cha Bo-n Kim-lng hc tp kinh gio, li hc thng c Nho v Lo hc. Nm 19 tui ngi ln ni Th-h ( Trn-giang) hc thin php vi thin s Php Hi (1500-1579); ri tr li cha Bo-n xin xung tc xut gia, th gii c tc. V ngng m i s Trng Qun nn t t tn t cho mnh l Trng n. Nm 20 tui, ngi tr li Th-h theo tu hc vi ngi Php Hi, c truyn php mn nim Pht cng n, song tu Thin - Tnh. Nm 28 tui (1573) ngi du hnh n ni Ng-i, thy ni Ham-sn k t, bn t hiu cho mnh l Ham Sn. Ngi tng c tr cc cha Hi-n ( Sn-ng), Bu-lm ( To-kh), v.v... hong dng thin php, xng tu tp song hnh cng phu nim Pht v khn thoi u. Ngi th tch nm 1623, th th 78 tui, ngi i xng l Ham

146

Sn i s, cng vi cc ngi Chu Hong, Chn Kh v Tr Hc, c xng l bn v i cao tng ca thi i nh Minh.

Hn D (768-824): t l Thi Chi, ngi huyn Nam-dng, tnh H-nam, cha

m mt sm, nh anh nui dng; nhng ngi anh cng cht sm, li nh ch du tip tc nui nng. Mi ln 8 tui, ng c nhiu kinh sch, n tui trng thnh th tt c kinh truyn v bch gia ch t u lu thng. Nm 25 tui ng tin s. Nm 35 tui ng lm quan n chc Gim st ng s (vo triu i vua ng c-tng), nhng v dng s ln vua vch r tnh trng t hi ca cc hon quan trong vic mua bn p gi, khin cho dn chng than on, m ng b ging chc, i lm tri huyn Dng-sn. Nm 813, ng theo Bi gip lon c cng, c thng chc Hnh b th lang (di triu vua ng Hin-tng); nhng ng li dng s chng i vua v vic rc x li Pht v hong cung lm l, nn sut b cht chm, nh cc quan can gin, ng ch b ging chc, y i lm th s Triuchu (thuc tnh Qung-ng). Tng truyn, ti y c nn c su lm hi dn chng, ng son bi Vn T C Su ui chng i ni khc. Triu-chu lc by gi l min ma thing nc c; b y v y, ng cm thy hi hn, bn dng biu t n, ca tng nh vua, v ht bi xch o Pht. Do , di triu vua ng Mc-tng (821-824), ng c v triu lm Quc t gim t tu, ri chuyn qua Binh b, ri Li b th lang; nhng va n y th ng mt, lc y mi 58 tui. ng l ngi hc rng, sch v ca c ba tn gio (Pht, Nho, Lo) u c khp, nhng ngha l th khng am hiu tn tng, su sc; v vy, ng khng t c ci ch cao su huyn diu ca Pht gio v Lo gio. ng son thin Nguyn o trnh by t tng ca mnh, trong ng cc lc bi xch Pht gio v Lo gio cao Nho gio. ng rt ght Pht gio, v cho l o ca bn mi r. ng ni thng vi vua rng, trc khi Pht gio truyn vo, Trung-quc sng i quc thi dn an, nhng t khi Pht gio Truyn vo th nhn dn lon lc, lm than; cho nn vua phi nn thng tay tiu dit i. Cc vua i ng m ng phc th (c-tng, Thun-tng, Hin-tng v Mc-tng) u ch thnh knh tn Pht gio, nhng ng li mnh bo bi xch v khuyn vua hy b Pht gio, khin phi bao phen lm nn, n ni sut b t hnh; cng l do tr c nng cn, lng d hp hi, khng r thi v, m ra nng ni!

Hn Minh (58-75 TL): tc vua Hiu-minh hong- (58-75 s. TL), tn Lu

Trang, t nin hiu l Vnh-bnh, con ca Hn Quang-v (25-57), thi i ng-Hn (25-220). Trong thi gian ng ti v, php lnh phn minh, dn tnh an n. ng trng Nho hc, nhng cng tn m Pht php. Theo Pht gio Trung-quc, ng tng sai s sang Ty-vc thnh kinh, tng Pht, v mi cc v cao tng sang

147

Trung-quc truyn b o Pht. ng cho xy cha Bch-m hong thnh th Pht, cha kinh v cc v cao tng c ng. Nh th l o Pht c chnh thc truyn nhp Trung-quc ln u tin di thi ng tr v.

Hang Tht-dip (Tht-dip qut Saptaparna-guha). Tht-dip l tn mt loi

cy n- m cnh c 7 chic l xe ra nh bn tay c 7 ngn. pha ng thnh Vng-x c ngn ni T-b-la (Vaibhara mt trong nm ngn ni bao quanh thnh Vng-x). Trong ni ny c hang rng, trc hang c cy tht dip (saptaparna), cho nn hang c tn l Tht-dip. Ti hang ny, vua A X Th cho xy mt ngi tinh x ln, lm ni kt tp kinh in ln u tin, 3 thng sau ngy Pht nhp nit bn. Lun i Tr v mt s ti liu khc th ni, cuc kt tp ln u tin ny c t chc trong hang ni K-x (K-x-qut - Gijjhakuta).

Hnh 1: l ch cho tt c nhng t tng (), li ni (khu) v hnh ng (thn)

thin v bt thin, pht xut t tham, sn, si v.v... (tc v minh) ca con ngi. Tt c cc hnh ny, v b tc ng bi v minh, chc chn s phi to nghip, lm cho hnh trnh ca dng sng lun hi c ko di mi. Ngc li, tt c nhng t tng, li ni v hnh ng pht sinh bi tr tu, hon ton trong sch (vt ra ngoi nim thin v bt thin), tuyt i khng pht xut t tham, sn, si v.v..., th khng phi l hnh; v chng c cng nng ph tr v minh, gip chng sinh vt thot i dng sinh t.

Hnh 2. Trong Pht hc, ch hnh mang nhiu ngha, trong , ngha c
bit quan trng l ch cho cc php hu vi nh trong thut ng ch hnh v thng. Ch hnh y c ngha l tri chy v bin i. N c dng ch cho tt c cc php do nhn duyn m sinh dit, lun lun chuyn bin v tri chy khng ngng. Nh vy, phm vi ca hnh tht l rng ri bao la, bao gm mi lnh vc thuc tm, sinh v vt l. Ni cch khc, hnh chnh l tt c cc php hu vi. Tt c nm un u l hnh; s d chia ch ra nm nhm sc, th, tng, hnh, thc, l ct cho d nhn thy tng yu t quan trng m thi.

Hnh gi. Ngy xa, trong chn thin mn Trung-quc, ch hnh gi c

dng ch cho nhng ngi cha xut gia nhng c tr ti cha cng qu v tu hc, c th co tc hoc khng co tc; cc chc v trong thin mn cng c ch ny km theo sau, nh phng trng hnh gi, in ta hnh gi, tri s hnh gi, v.v... Ngy nay n c dng ch chung cho tt c nhng ngi tu hnh theo Pht php.

Hnh Sch: tc i s Trit Lu (xem mc Trit Lu).

148

Hnh tng: ngha l tng trng, trng thi, hnh thi, hay hnh trng ca vn
php.

Hnh v: tc l tu hnh v qu v. Hnh l y theo gio php m tu hnh; v

l do ni cng phu tu hnh m t c qu v.

Hnh x: l mt tm s thin (mt trong 11 tm s thin theo Duy Thc Hc).

Ch x y l ch cho trng thi tm l khi tr b c cc thi xu tro c v hn trm, lm cho tm tr ni cnh gii tch tnh, khng tri ni, khng chm m, yn ni tnh bnh ng chnh trc. Nh vy, ch x y khng mang ngha khng kh khng vui, do khng phi l x th (cm gic trung tnh) ca un th (trong nm un), m thuc vo phm vi ca un hnh, cho nn gi l hnh x.

Hu-Chu: l vng triu cui cng ca thi Ng-i

do Quch Uy kin lp. Uy vn l quan khu mt s ca vng triu Hu-Hn (ca thi Ng-i sau nh ng, khng phi Hu-Hn ca nh Hn khi xa). Nm 951 ng khi binh lt nh Hu-Hn, t lp lm hong , i quc hiu l Chu, ng Khai-phong s gi l Hu-Chu; tn ti ch c 9 nm th b nh Tng tiu dit. Di vng triu Hu-Chu ny, vua i th hai l Th-tng (954959) ban lnh hy dit Pht gio. ng cm dn chng i xut gia, ph hy 30.136 ngi cha, cc php kh v tng bng ng u em nu c tin.

(xem mc Ng i),

Hu-Hn (cng gi l ng-Hn). Vng triu Hn Trung-quc ko di hn

400 nm (t nm 206 tr. TL n nm 220 s. TL), c chia lm hai thi k: - Tin-Hn (cng gi l Ty-Hn), t nm 206 tr. TL n nm 25 s. TL.
mc Tin-Hn.) (Xem

- Hu-Hn (cng gi l ng-Hn), t nm 25 n nm 220 s. TL, kinh t ti Lc-dng (tnh H-nam ngy nay). Thi i ny gm 13 i vua: Quang-v (Lu T, 25-57), Minh (Lu Trang, 58-75), Chng (Lu Huyn, 76-88), Ha (Lu Triu, 89-105), Thng (Lu Long, 106), An (Lu H, 107125), Thun (Lu Bo, 126-144), Xung (Lu Bnh, 145), Cht (Lu Ton, 146), Hon (Lu Ch, 147-167), Linh (Lu Hong, 168-189), Thiu (Lu Bin, 189), v Hin (Lu Hip, 189-220). Theo sch s Trung-quc ghi chp, Pht php c chnh thc truyn nhp Trung-quc vo nm th 10 nin hiu Vnh-bnh (tc nm 67 TL), i vua Minh (58-75), nh Hu-Hn.

149

Hu hu: tc l qu bo i v lai, hay ni cch khc, l thn tm ca i

sau. Cc v A-la-hn v Pht Bch-chi tn dit phin no th khng cn phi th thn sau, tc khng cn hu hu.

H lun. Ngn lun ch c tnh cch tranh ua hn thit, hoc ch ni sung

khoe khoang kin thc, m khng nhm vo thc t tu hnh, gi l h lun.

Hin kip. Ba i qu kh, hin ti v v lai, mi i l mt i kip; tc l c ba

i kip: i kip Qu-kh, i kip Hin-ti v i kip V-lai. Th gii Ta-b hin nay, t lc hnh thnh cho n lc hoi dit, tri qua mt i kip (gm 4 trung kip: Thnh, Tr, Hoi, Khng), l i kip Hin-ti, c gi tn l Hin kip (hay Thin-hin kip), gi cho y l Hin-ti Thin-hin kip, hay Hin-ti Hin kip. Trong thi gian 20 tiu kip ca trung kip Tr thuc Hin kip ny, trc sau c c thy mt ngn c Pht ra i, bt u l c Pht Cu Lu Tn, k n l cc c Pht Cu Na Hm Mu Ni, Ca Dip, Thch Ca Mu Ni, Di Lc v.v... , v sau cng l c Pht Lu Ch; l mt ngn c Pht ca Hin kip. i kip Qu-kh c gi tn l Trang-nghim kip, v i kip V-lai l Tinh-t kip.

Hin Th (643-712). Ngi cng c tn l Php Tng, h Khang, ngi Hoa gc

Khng-c. T tin ca ngi vn nc Khng-c, n i ng ni th c gia tc u di sang Trung-quc, c tr ti Trng-an. Thu nh ngi th i s Tr Nghim (602-668) lm thy, nghe ging Kinh Hoa Nghim, lin thm nhp c huyn ch ca kinh. Sau khi i s Tr Nghim vin tch, ngi xin y ch vi i s Bc Trn (s huynh ca ngi); lc ngi 28 tui. Ngi thng tho Phn ng v cc ngn ng khc min Ty-vc, nn c vua c tham d dch trng ca php s Ngha Tnh (635-713), trc sau dch c Tn Hoa Nghim Kinh, i Tha Nhp Lng Gi Kinh, v.v... c thy hn chc b. Ngi cng tng ging cho n hong V Tc Thin nghe v thm ngha ca gio l thp huyn duyn khi, dng ngay tng con s t vng gc in lm v d, lm cho b thu hiu ngha l mt cch d dng, mau l; sau , ngi dng chnh ti ny m son thnh chng S T Vng (Kim S T). Ngi dnh hu trn cuc i ging dy Kinh Hoa Nghim, v hon thnh vic t chc nn gio hc Hoa Nghim; bi vy, ngi c tn lm v t th ba ca Hoa Nghim tng. Ngoi ra ngi cn ch thch cc Kinh Lng Gi, Mt Nghim, Phm Vng, v Lun Khi Tn. Ngi cng phng theo cch thc ca tng Thin Thai, em cc h t tng ca Pht gio phn lm ng gio thp tng, trong , h thng t tng Hoa Nghim c ngi cho l cao su bc nht. Ngi vin tch nm 712 (nm u i vua ng Huyn-tng), th th 70 tui. Trc tc ca ngi rt nhiu, nh: Hoa Nghim Kinh Thm Huyn K, Hoa Nghim Liu Gin, Hoa

150

Nghim Ng Gio Chng, Hoa Nghim Cng Mc, Hoa Nghim Huyn Ngha Chng, i Tha Mt Gio Kinh S, v.v... c thy hn 20 b.

Hin gio - Mt gio. Gio php c hai loi: Loi gio php c hin by r
ra bng ngn ng, vn t, ngha l d hiu, gi l hin gio; loi gio php c truyn t mt cch b mt, trc tip gia Pht v t, nhn b ngoi khng hiu, khng bit c, gi l mt gio. Theo s phn loi ca tng Thin Thai: c Pht ng theo cn c, hon cnh ca tng ngi m dy ring cc gio php khc nhau, m ngi ny hon ton khng bit Pht dy cho ngi kia php g, loi gio php gi l mt gio; loi gio php Pht ni cng khai trc i chng ng ngi, gi l hin gio. C ch khc cho rng: Nhng gio in thuc Kinh, Lut, Lun l hin gio; dng o trng lm php s, tr tng mt ch l mt gio.

Hin-bt. Ngi ci Dc chng qu Bt-hon, khng nht thit phi chuyn

sinh ln ci Sc hay ci V-sc, m ngay trong i sng ci Dc, on tr s phin no cn li m chng nhp nit bn, gi l Hin-bt. Theo tng Thnh Tht, y l a v th 15 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn tha.

Hin hnh: tc l cc php hu vi hin hin ra trong v tr. Theo Duy Thc
Hc, thc a-li-da cha gi tt c mi chng t ca cc php v c kh nng chuyn bin nhng chng t ny lm pht sinh ra mi hin tng (php) trong v tr, l php hin hnh. Nh vy, mt php khi cn n kn trong thc a li da th gi l chng t, v khi c pht hin ra thnh mt hin tng th gian th gi l hin hnh. Chng t t trong thc a-li-da, hp vi cc iu kin (duyn) thch ng pht sinh ra hin hnh, th chng t l nhn v hin hnh l qu. Tin trnh ny c Duy Thc Hc gi l chng t sinh hin hnh. Ci php hin hnh va pht sinh , ng thi li hun tp vo thc a-li-da thnh mt chng t mi gi l tn hun chng t; nh th, hin hnh li l nhn, m chng t li l qu. Tin trnh ny, Duy Thc Hc gi l hin hnh hun chng t. Ba khu chng t, hin hnh v tn hun chng t c s lin h mt thit vi nhau, va l nhn va l qu ca nhau, v hon thnh ng thi vi nhau, to thnh vng lun chuyn chng t sinh hin hnh - hin hnh hun chng t chng t sinh hin hnh - .... C th, ci vng lun chuyn y ni tip lin tc mi, lm cho vn php va chuyn bin va tn ti th gian.

Hin lng: l mt trong ba lng (tam lng). Lng l hnh thi hay
phng cch nhn thc, hin l hin ti, hin hin, hay hin tin; tc l ci cnh

151

gii m trong giy pht u tin, khi cn i trc cnh lin thy bit, nhng cha khi nim phn bit, cho nn cha mang danh ngn, khng c tm tnh ton, khng c ph phn, suy lun, so snh v.v...; nhn thc i tng mt cch trc tip, thun ty cm gic, gi l hin lng. l cch nhn thc ca nm thc cm gic (nhn, nh, t, thit, thn), i khi c s cng tc ca thc, nhng vn l trc tip, thun ty cm gic, cha c suy lun, phn on. Cch nhn thc ny c khi ng, c khi sai; khi ng th gi l chn hin lng, khi sai th gi l t hin lng. T ngha l trng ging nh ci , ch khng phi chnh thc l ci . Hai hnh thi nhn thc kia l nhn thc so snh (t lng) v nhn thc sai lm (phi lng). Nhn thc so snh l phng cch ca thc (thc th su), mang tnh cch suy lun, din dch, so snh, phn on. Phng cch nhn thc ny cng c khi ng (gi l chn t lng) v c khi sai (gi l t t lng). Gp hai cch nhn thc sai ca hin lng (tc t hin lng) v t lng (tc t t lng) li, gi chung l phi lng; ngoi ra, Duy Thc Hc cho rng, thc th by (mt-na thc) lun lun nhn thc sai lm v s tn ti ca mt bn ng chn tht, cho nn hnh thi nhn thc ca n lun lun l phi lng.

Hoa ba-la: l mt loi hoa sen. Loi hoa ny mu vng kim, l loi tn qu nht
trong cc loi hoa sen, khng c nhn gian m ch c cc ci Tri.

Hoa man: tc l trang sc bng trng hoa. Ngy xa ngi n- dng hoa xu
li thnh trng hoa, trang sc thn mnh, gi l trang nghim thn th.

Hoa u-bt-la (utpala): tc hoa sen xanh. y l mt trong bn ging hoa sen
chnh n-. Cnh hoa mu xanh. L hp m di, hi trn gn cung, cng ln u l cng nhn dn, trng ging nh mt Pht; bi vy, trong kinh in, l sen ny thng c dng v d cho mt ca c Pht.

Ha a B (Mahisasaha). Theo cc ti liu ting Pali th b phi ny t

Thng Ta B tch ra; nhng theo D B Tng Lun Lun th b phi ny phn r ra t Thuyt Nht Thit Hu B. V tn ca b phi, theo php s Khuy C th sng t ca b phi ny vn l mt v quc vng, nhn ng dng chnh php m gio ha nhn dn trong ton a phn di quyn cai tr ca ng, nn ng c gi l Ha a. V sau ng t b vng v i xut gia, hong dng Pht php, v t tn cho b phi do ng sng lp l Ha a B. Nhng theo php s Chn (Paramartha, 499-569), b phi ny c tn l Chnh a B; v, sng t ca b phi ny nguyn l mt o s B-la-mn, thng sut gio in Ph , tng lm quc s, gip vua em chnh o tr quc. V sau ng xut gia theo Pht gio, chng qu A-la-hn, trong lc ging kinh, nu ch no thiu st th em gio

152

in Ph vo b tc, coi nh li Pht ni. Sau khi ngi vin tch, cc t bn lp nn b phi gi l Chnh a B.

Ha thnh. y l mt thut ng Pht hc, dng ch ni tm dng chn ngh

ngi cho ngi i ng xa, trc khi tip tc i cho ht cuc hnh trnh. Nguyn, ha thnh l mt trong by th d m c Pht tng nu ra trong kinh Php Hoa c gi l ha thnh d, nm trong phm th by, Ha Thnh D. (Ha thng Tr Quang, trong sch Php Hoa Lc Gii, gi tn phm ny l Tng Quan Xa Xa.) Kinh chp, mt v o s dn mt on ngi i qua mt on ng di v rt nguy him, n mt ni c nhiu chu bu vng ngc. Nhng mi i c na ng th on ngi mi mt, li qu s hi, cho nn chn nn, khng mun i tip, ch mun quay tr v. V o s thng cm, mun trn an v khuyn khch h, dng sc phng tin, ha ra mt ta thnh, v bo on ngi: Khng nn thi ch quay v, y c ta thnh to ln, xinh p, y tin nghi, mi ngi c th li m an hng sut i, hoc c th ngh ngi giy lt ri tip tc i n ch c chu bu vng ngc. on ngi nghe th th rt vui mng, ngh rng mnh vt khi on ng nguy him, n c ni an ton, bn yn tm li trong thnh. Qua mt thi gian, v o s bit c mi ngi ht mi mt, ht s hi, lng phn chn tr li, khng cn mun quay tr v na, bn lm cho ta thnh bin mt, v bo mi ngi: T y ti ch c chu bu vng ngc khng cn bao xa na, him nguy cng ht ri, vy chng ta hy tip tc i n . Ta thnh va ri ch l thnh gi, do ta bin ha ra m thi. Ta ha thnh ny c Pht dng th d cho qu v nit bn ca nh tha (Thanh-vn v Duyn-gic). l loi nit bn na chng, khng trn vn, do c Pht phng tin ch by. Bn ca c Pht l mun cho tt c t u t c cnh gii nit bn trn vn, qu v v thng chnh ng chnh gic m kinh Php Hoa gi bng mt t rt c bit: tri kin Pht.

Hoi T (634-707). Ngi h Phm, qu Kinh-triu (huyn Ty-an, tnh Thimty), t thu nh t ra thng tu khc thng, kh rng ri. Nm 12 tui ngi xin xut gia vi php s Huyn Trang, chuyn hc kinh, lun. Sau khi th gii, ngi li theo i s o Tuyn hc b T Phn Lut Hnh S Sao; sau li xin nhp lm mn h ca i s o Thnh ( t ca i s Php L) hc T Phn Lut S. Sau mt thi gian hc tp, ngi thy cc ch s ca c nhn, ngha l cha c ton ho, cho nn son b T Phn Lut Khai Tng K, sa cha nhng s sut ca ngi trc, lm thnh hc thuyt ring, c ngi i gi l Tn S ( phn bit vi b T Phn Lut S ca ngi Php L trc ). T ngi tr thnh t khai sng ca ng Thp Lut tng cng vi Tng B tng ca ngi Php L v Nam Sn tng ca ngi o Tuyn, c ngi ng thi gi

153

chung l Lut hc tam i tng. Lc u ngi tr ti cha Hong-t Trng-an; nm 676 ngi vng chiu vua v tr ti cha Ty-thi-nguyn, chng vn tp tu hc ng o. Ngi vin tch nm 707, th th 74 tui. Trc tc ca ngi c: Cu X Lun S, Di Gio Kinh S, T Phn T Kheo Gii Bn S, Tng Yt Ma, Ni Yt Ma v.v...

Hoi sc. Php y ca ch Tng Ni phi may bng loi vi nhum, trnh nm mu
chnh l xanh, vng, , trng, en, gi l hoi sc (tc mu nhum cho h i, trng va xanh va va en va vng, ngha l khng thnh mt mu chnh no c). Bi vy, php y ca tng ni cng gi l ca-sa (kasaya ngha l hoi sc).

Hoan-h-a: cng gi l S-a, l bc u tin ca cp Mi-a B-tt, cng

tc l bc th 41 trong 52 bc tu tp m hng B-tt phi tri qua sut ba a tng k kip trc khi thnh Pht. Khi v B-tt tu tp hon tt kip a tng k u tin (tri qua bn cp Mi-tn, Mi-tr, Mi-hnh v Mi-hi-hng gm c thy 40 bc), cc kin hoc u dt, chng nhp l nh khng, nhp vo dng thnh, tm sinh nim hoan h ln, cho nn gi l Hoan-h-a.

Hong B (?-850): tc thin s Hi Vn, rt c danh ting cui i ng. Ngi

l ngi Phc-kin, khng r h g, thu nh xut gia cha Kin-c, trn ni Hong-b ti tnh Phc-kin. Ngi thng minh mn nhu, hc thng ni ngoi in, c ngi i xng l Hong B Hi Vn. Tng mo ca ngi tht k l, mnh cao gn 3m, trn trn ni ln cc tht ging nh ht chu, nn c hiu l Nhc Chu. Mt hm ngi i do ni Thin-thai, tnh c gp mt v tng. Hai ngi nhn nhau vui mng nh ngi quen c, ri snh vai cng i. Ti mt dng sui ln, nc chy mnh, v tng gic ngi li qua sui. Ngi ni: Mun qua th hy qua trc i! V tng lin vn o bc trn sng nc m i, nh i trn mt t. Sang ti b bn kia, v tng vy tay gi bo: Qua y! Qua y! Ngi v tay ri ht ln: Ch bit c mnh! Nu ta bit sm, chc chn cht bp i ngi. V tng lin khen: Ngi qu l php kh ca i tha. Ta tht chng snh kp! V tng ni xong th khng thy u na. Sau, nh mt b lo ch bo, ngi tm n yt kin t Bch Trng Hoi Hi (720-814), c t truyn tm n, ting tm lng ly mt thi, ngi i khen ngi l php kh ca i tha. V sau ngi ln ni Hong-b, c xy tm yu truyn thng tng ngi (trc ch n truyn), ngi hc t bn phng vn tp v ng c. T , ni Hong-b tr thnh mt o trng ln ca Thin tng Trung-quc. Ngi i knh m ngi n ni ly tn ni Hong-b lm thnh tn ngi; khng nhng th, nhng ni ngi c thnh n hong php, u c t tn l Hong-b, nh hai ngn ni Thuphong v Tiu-l Giang-ty u c gi tn l ni Hong-b. n nh, khi h

154

phi ca ngi c truyn sang Nht-bn, chng nhng tng Hong B c thnh lp, m ngn ni c chn lm o trng trung tm ca tng ny cng c t tn l ni Hong-b. Ngi vin tch nm 850, khng bit tui th (v khng r nm sinh), c ban thy hiu l on T thin s. Php ng ca ngi c ngi bn thn ng thi l tit s Bi Hu su tp lm thnh quyn ng lc tn l Hong B Sn on T Thin S Truyn Tm Php Yu, n nay vn cn. Trong s mn ca ngi, Lm T Ngha Huyn (?-867) l v cao c php v xut sc nht, tha k v lm rng r Tng mn, thanh th cng vt tri hn na.

Hong Long Tu Nam (1002-1069): l v khai t ca thin phi Hong Long,

mt chi phi ca tng Lm T thi i Bc-Tng. Ngi h Chng, qu huyn Thng-nhiu, tnh Giang-ty. Thu nh ngi theo Nho hc, lu thng kinh s, nhng n 11 tui th xin xut gia vi ngi Tr Loan vin nh-thy. Nm 19 tui ngi th gii c tc, ri theo tham hc vi nhiu thin s cao c, v c c php vi thin s S Vin. Ngi tng tr ti nhiu thin vin, gio ha t chng rt ng; cui cng ngi c thnh v tr tr Sng-n vin ni Hong-long (tnh Giang-ty), khai sng thin phi Hong Long (l mt chi phi ca tng Lm T), t chng qui t ng c, thin phong hng thnh khp cc vng H-nam, H-bc, Giang-ty v.v Nm 1069 ngi th tch, th th 68 tui, thy hiu l Ph Gic thin s.

Honh bin th cng: ngha l, ngang th bao khp mi phng, dc th tri

sut ba i.

Hoc. Hoc ngha l sai lm. M mui trc cc i tng, khng t r s l,

gi l hoc. Hoc l mt tn gi khc ca phin no. V phin no lm cho chng sinh chm m mi trong dng sng sinh t, khng gii thot gic ng c, nn gi l hoc. Hoc rt kh on tr c tn gc r, d l cc bc A-la-hn, Pht Bch-chi, hay B-tt, vn cn n tng nhng vi t hoc (cng c gi l nguyn phm v minh). Ch c Pht l on sch, hon ton thanh tnh. Hoc v phin no, lu, cu, kt, u l nhng tn gi khc nhau ca cng mt th tnh. C ba loi hoc: - 1) Kin t hoc: do kin gii khng chnh xc m sinh ra sai lm, gi l kin hoc (nh 5 li s); do m mui i vi cc s vt th gian m sinh ra sai lm, gi l t hoc (nh 5 n s); cc hnh gi hng Thanh-vn, Duyn-gic, khi on tr ht hai loi hoc ny th tc khc gii thot khi ba ci. 2) Trn sa hoc: hng B-tt gio ha chng sinh, tt phi thng t s lng php mn nhiu nh ct bi (trn sa); nhng nu cng phu cha thm hu th khng th thng t c s lng php mn nhiu nh ct bi, l trn sa hoc ca hng

155

B-tt. - 3) V minh hoc: l cn bn v minh lm che lp l tng chn tht, ngn tr con ng trung o; B-tt khi on tr sch ht th tc khc thnh Pht.

Hong Nhn (602-675): v t th 5 ca Thin tng Trung-quc. Ngi h Chu,

ngi huyn Cu-giang, tnh Giang-ty, sng vo i ng. Lc 7 tui, ngi xut gia vi ngi o Tn (580-651, t th 4 ca Thin tng Trung-quc) cha ngsn, ni Song-phong, huyn Hong-mai, tnh H-bc. Do m c thuyt cho rng, ngi qu huyn Hong-mai, tnh H-bc. Ngi thm cu rt ro cc yu ch c n ln tim, c thy truyn cho tm php. Nm 651, t o Tn vin tch, ngi tha k o nghip, c ngi i xng l Ng T Hong Mai, hoc ch gi l Hong Mai. Nm 651 ngi truyn php cho Lc T Tu Nng. Thin tng Trung-quc t S T B t Ma truyn n Ng T Hong Nhn, c cc tng phi Thin i sau u tha nhn. Khi Hong Nhn k tha t v, pht huy thin phong, hnh thnh Php Mn ng Sn; Thin tng truyn gio t Kinh Lng Gi, bt u t y c i sang Kinh Kim Cang Bt Nh. T tng ca ngi, ly s trit ng ngun gc tm tnh lm tng ch; ly s gi tm lm ch yu ca vic tham hc. Mn h ca ngi rt ng, trong , hai ngi Thn T (605706) v Tu Nng ring r hnh thnh hai h thng: thin Bc-tng v thin Nam-tng v sau li cn chia thnh nhiu phi na. Bn nm sau khi truyn php cho Tu Nng, ngi vin tch, th 74 tui.

H php: ngha l bo h v duy tr Pht php. Trong kinh in thng ni, ch

thin, cc v thin thn, qu vng, sau khi nghe kinh xong u pht nguyn h tr chnh php; cho nn h u c gi chung l H php thin thn. Ngoi ra, nhng ngi th gian, t hng lnh o quc gia n hng dn d, ai pht tm quay v nng ta Tam Bo, ng h Pht php, ng gp ca ci, kh nng, cng sc v th gi vo vic bo v, duy tr v pht trin Pht gio, u c gi l h php. Thi Pht ti th, cc c vua nh Tn B Sa La, Ba T Nc, cc v c s nh Cp C c, K B, T X Kh, v.v... u l nhng v h php ln ca Pht gio. Theo ngha rng ri hn, tt c nhng ngi pht tm tu tp theo Pht php tc l c ch hng bo v, duy tr v pht trin Pht php, cho nn u c gi l h php.

H Php (Dharmapala): l mt trong mi v i lun s ca hc phi Duy Thc.

Ngi ra i vo th k th 6 TL, l con ca mt v i thn nc t-la-t-tr (Dravida), min Nam n-. T tui nin thiu, vn nh hn vi mt cng cha, nhng n ngy thnh hn th hy b hn s, co tc xut gia. Lc u hc theo tiu tha, sau theo i lun s Trn Na (Dignaga, ra i cui th k th 5, cng nc t-la-t-tr, l t tha k ca B Tt Th Thn) hc mn Duy

156

Thc i tha, v vy m ngi tinh thng c gio hc tiu tha ln i tha. Tip , vi ch chu du cu hc, ngi ln n cha Na-lan- (Nalanda, nc Ma-kit) xin tu hc. Vi bm tnh thng minh, chng bao lu ngi bng tr nn mt bc thc hc ca Pht gio ng thi, ting tm lng ly; ngay ti cha Na-lan- m ngi c ti my ngn chng theo hc. n nm 29 tui, ngi ri hc vin Na-lan-, v tnh c ti cha i-b- (Mahabodhi, khu vc B- o-trng ca nc Ma-kit-), chuyn vic trc thut, cho n khi vin tch vo nm 32 tui. Cc tc phm ca ngi hin cn gm c: Thnh Duy Thc Bo Sinh Lun (gii thch tc phm Duy Thc Nh Thp Tng ca ngi Th Thn), Qun S Duyn Duyn Lun Thch (ch thch b Qun S Duyn Duyn Lun ca ngi Trn Na), i Tha Qung Bch Lun Thch Lun (ch thch b Bch Lun ca ngi B). Ngoi ra, ngi cng l mt trong mi v i lun s gii thch tc phm Duy Thc Tam Thp Tng ca ngi Th Thn. Trong mi v ny, php s Huyn Trang chn t tng ca ngi lm chnh, ri tng hp t tng ca chn v cn li, bin dch lm thnh b Thnh Duy Thc Lun, mt tc phm trng yu ca tng Php Tng Trung-quc.

Hi gio xm chim n-. T th k th 7 TL, s giu c v kinh t, v s

phn ha trm trng trong x hi n-, lm cho cc dn tc Hi gio pha Bc v Ty-Bc n- nh Th (Tn-cng Turkestan), Hung-n, A-ph-hn, Schythe, bt u thm thung dm ng n-, chc c c hi tt l xng vo chim ngay. Th ri cuc tn cng u tin xy ra vo khong nm 663, ngi Hi t kch vo min Ty Punjab, cp bc ti sn ri rt i. My th k sau , ngi Hi tip tc m nhiu cuc xm nhp khc, dn dn chim trn vng thung lng n-h (sng Indus). Nhng phi n cui th k th 10, qun Hi gio mi thc s xm chim n-. Vo nhng nm cui cng ca th k th 10 ny, vua Hi l Mahmud, t tiu quc Ghazni min ng A-ph-hn, vt bin thy Ty-Bc n-, tn ph cc thnh th, n cha, tn st tng s v dn chng, cp bc v s vng bc ca ci, ch v nc. Ri nm no ng ta cng xm nhp n-, v mi ln nh th l t sch n cha, git ngi hng vn, hng chc vn, ri v vt sch ca ci em v nc, tr thnh ngi giu nht nhn loi vo thu y, v c cc s gia Hi gio vinh danh l ng vua v i nht ca thi i. u th k 12, b lc Hi Ghuri Aph-hn li xm lng n-, chim Delhi, t ph ht n cha, git sch tng l, gio s, cp bc ht ti sn dn chng, ri lp nn mt triu i Hi gio ngay ti Delhi cai tr dn bn x, lm cho dn Bc-n, trong sut ba th k, phi chu s thng tr c ti, c nghit, tn bo ca ngi Hi. Nhng ng vua Hi v cng kht mu. Sch s k rng, ng vua Hi Kutb-d-Din tht cung tn, tn nhn, hung d nh beo, git ngi ti my trm ngn, trn cnh ng en nght dn n l n. Chnh sch chung ca ngi Hi, tt c mi ngi, bt k thuc ging dn no,
157

thuc bt c gii no trong x hi, u phi ci o theo Hi gio; nu khng th lp tc b git. Trong mt ngy h c th git t mi lm ti ba chc ngn mng ngi. H git ngi bng nhiu cch: nh cho voi giy, lt da, lc tht, vi vo ng rm cho cht ngt, treo c ln ca thnh, bt con phi n tht cha, v phi n tht chng; ngi m h cng khng tha. Trc lu ca qun Hi hoc trong sn hong cung, lun lun c hng ng xc ngi, bn ao ph c phi li ko, m chm, cht, x nn nhn sut ngy n mt . Trong cch thc cai tr, cc vua Hi tng ra lnh: Phi bp nn dn n cho ti kit qu, khng cn cht no ca ci na, khng cn sc u m bt bnh, ni lon. Mt s gia Hi ni: Khng mt ngi n no dm chc gi c th cp, vng bc, hoc mt vt tha no ca mnh... nh p, bu gia ch, nht vo khm, ct chn tay v.v..., tt c mi phng tin u c dng bt h phi np thu. Sau khi lm ch ton vng Bc-n, h tin dn xung Trung-n. H trn vo hc vin Na-lan- (nm 1197), t ph n thp, tng x, tn st tt c tng chng. Tt c ti sn ca hc vin u b cp sch. Ngn la thiu hy Na-lan- chy sut by ngy mi tt. Qun Hi tm t bn doanh ti mt thi gian ngn; sau cng, trc khi rt i, h cn cn thn phng ha mt ln na chc chn khng cn st mt vt tch no. Sau khi qun Hi rt i, cc Pht t n quanh vng li chung nhau ti thit hc vin, nhng ngi B-la-mn, v e ngi Pht gio li c c hi phc hng, nn li t ph thm mt ln na, v tm mi cch khng cho cc Pht t quan h vi nhau c na; t Na-lan- thc s i vo d vng. n cui th k 13, qun Hi t Bc-n trn xung chim lun c Nam-n. Th l Hi gio thng tr trn vn lc a n-; v nhng mn c Bc-n li xy ra: cp bc, bo hnh, tn st... Sang u th k 14 th Delhi tr thnh th ca quc Hi gio. n th k 17, khi ngi Anh xm chim n, quc Hi gio mi suy vong.

Hng gio: tc Hng Mo phi ca Mt gio Ty-tng, m sng t l ngi Lin

Hoa Sinh n t n- (xem mc Pht Gio Truyn Vo Ty Tng). Ch tng (lt-ma) ca phi ny mc c sa v i mo , nn gi l Hng Mo phi hay Hng gio. Hng gio cng c dng ch chung cho Pht gio Ty-tng t trc khi Hong Mo phi (hay Hong gio, tc phi m vng) xut hin vo gia th k 15. Th k th 8, ngi Lin Hoa Sinh t n- sang Ty-tng, mang theo cc -la-ni v chn ngn nghi qu, ri phi hp vi tn ngng sng bi qu thn, ba ch v bi ton ca tn gio Bon sn c ca dn bn x, khin cho dn chng pht sinh lng tin i vi Pht gio ht sc d dng; ch trong vng 3 nm m Mt gio ph cp khp Ty-tng. l thi k tin khi ca Mt gio Ty-tng. Ngi Lin Hoa Sinh c tn tn xng l v s t ca gio phi y; v ngi cng chnh l khai t ca Lt-ma gio Ty-tng.
158

Sau triu i vua Lang-Dar-Ma (tiu dit Pht gio xem mc Pht Gio Truyn Vo Ty Tng), Pht gio Ty-tng dn dn phc hng v pht trin trn c ba gio h l Gii lut, Hin gio v Mt gio. Ring v Mt gio, trong thi gian ny c ngi Rin-Chen-Bran-Po sang Nepal hc Mt gio. Khi v nc, ngi em theo v nhiu kinh in Mt gio, dch nhiu nghi qu ca Mt gio, lm cho Mt gio li pht trin mnh Ty-tng. Lch s Pht gio Ty-tng gi y l thi k Tn phi Mt gio; v t v trc l thi k C phi Mt gio. Khong nm 1038 c ngi A Sa (Atisa, 982-1054?) t n- ti. Ngi cng xut thn t h Kimcng tha Mt gio (nh ngi Lin Hoa Sinh thu trc), tng gi chc th ta cha Vikramasila vng Bengal; cho nn sau khi vo Ty-tng, ngi cng k tha s nghip Hng gio, chuyn truyn b gio l Kim-cng tha vi nhiu li tc php qui d. Sau khi ngi A Sa vin tch, gio phi ny b phn r thnh nhiu phi khc, cng ngy cng i vo con ng cc oan ca Kim-cng tha Mt gio, vi nhiu m tn d oan, la b Hin gio, khng trng gii lut, coi tnh dc l chuyn ng nhin ca vic tu o; cui cng th sa vo h try lc, v thc s tr thnh Mt gio T phi, tc nh mt th t o. l tnh hnh Mt gio Ty-tng vo cc th k th 14, 15. cu vn tnh hnh ny, trong th k 15, ngi Tng Khch Ba (Tsong-Kha-Pa, 1417-1478) dng mnh ng ln vn ng lm cuc ci cch v i, a Pht gio Ty-tng n mt h thng t chc mi, gi l Hong Mo phi (hay Hong gio, tc phi Mo vng). Ngi lc u hc Hin gio, sau tu theo Mt gio, v tinh nghim hnh tr gii lut. Ngi ch xng tinh thn tn trng kinh gio, nghim tr gii lut, s dng tt c s trng ca cc gio phi, chnh l c hai tng Hin, Mt, lm sng t chn ngha ca Pht php, kin lp trnh t tu hnh. Ngi trc tc c n 300 b sch, trong , b B o Th Lun c coi l tiu biu cho Hin gio; v b Chn Ngn Th Lun c coi l tiu biu cho Mt gio. Ngi cng xy tu vin Dgah Idan pha ng th Lhasa lm o trng trung tm ca Hong Mo phi. Cc v t Lai Lt Ma v Ban Thin Lt Ma sau ny u xut thn t Hong gio. Tuy cuc ci cch ca Tng Khch Ba lm thay i ton din Pht gio Ty-tng, nhng Hng Mo phi (tc Hng gio) khng tiu vong, m ch b suy yu i, v vn sinh hot tim tng trong dn chng.

Hng-l t. Hng-l l tn quan chc ngy xa, chng qun cc cng vic
v ngoi giao, i ging nh nhim v ca b Ngoi-giao ngy nay. T l ni lm vic ca cc quan. Phm cc c quan ca triu nh u gi l t, tng ng vi cc b ca chnh ph ngy nay. Khi hai ngi Nhip Ma ng v Trc Php Lan mi n Trung-quc, trc tin c vua mi c ng ti Hng-l t (b Ngoi-giao); sau li c tr ti Bch-m t, t , h nhng ni tng chng c tr th u c gi l t, lu ngy thnh thi quen. Ting Vit gi t l cha.
159

Hu Minh (?-?). Ngi h Trn, qu huyn B-dng, tnh Giang-ty, vn l

chu ca vua Trn Tuyn (569-582), tng c ban tc t phm tng qun. Ngi xut gia t thu nh, i vua ng Cao-tng (650-683) n ni Hong-mai xin tham hc vi Ng T Hong Nhn. Ban u khng t ng, sau nghe ngi Tu Nng c Ng T truyn y bt v i v phng Nam, ngi lin dn vi trm ngi gp rt ui theo, c ginh li y bt. Chy ti ni i-d (mt trong Nglnh, nm ranh gii hai tnh Giang-ty v Qung-ng) th gp Lc T Tu Nng, c T khai th, ngi lin liu ng bn tnh, bn th Lc T lm thy, t i tn l o Minh, xin theo hu T ba nm, ri v ni Mng-sn Vin-chu (thuc tnh Giang-ty) m o trng xin dng thin php ca Lc T. Nm sinh v nm tch ca ngi u khng r.

Hu Nng: tc Tu Nng (xem mc Tu Nng). Hu Qu (746-805). Ngi h M, qu huyn Chiu-ng, ph Kinh-triu, tnh
Thim-ty, ngi i thng gi l Thanh Long a-x-l, l v t th by ca Mt gio Trung-quc. Ngi vo o t tui ng nin, theo ngi m Trinh tu hc. Nm 17 tui, ngi theo ngi m Trinh vo tham d o trng trong hong cung, t ra l ngi kit xut gia i chng, cho nn c i s Bt Khng nhn lm hc tr, truyn dy cho tht cn k v php yu ca tam mt. Nm 20 tui ngi chnh thc th gii c tc, li theo t ca i s Thin V y l Huyn Siu, th hc cc php Thai-tng v T-tt-a, v theo i s Bt Khng th hc mt php Kim-cang-gii. Nhn , ngi dung hp c Thai-tng-gii v Kim-canggii, xng t tng Kim Thai khng hai (cng gi l L Tr khng hai ). T ngi thng c vua ng i-tng (762-779) mi vo o trng trong hong cung hng dn tu tp cho chnh nh vua v cng cha. Ngi c k tha php tch ca i s Bt Khng, lm Qun nh quc s ti vin ng-thp thuc cha Thanh-long, cho nn cng cn c xng l Thanh Long ha thng. Ngi rt c triu nh sng knh, tng gi chc quc s tri qua ba triu vua ng: i-tng, c-tng (780-805) v Thun-tng (805). Nm 805 ngi vin tch, th th 60 tui. Ngi thng sut su rng kinh in ca c Hin v Mt gio. Tng chng t bn phng qui t v theo hc vi ngi lc no cng ng n vi ngn ngi. Cc tng s ngoi quc vo Trung-quc tham hc, phn nhiu u theo ngi hc Mt gio; ni ting nht c s Khng Hi t Nht-bn, cc s Hu Nht v Ng Chn t Tn-la (Triu-tin); chnh cc v ny em Mt gio v truyn b v sng lp tng Chn Ngn nc h. Trc tc ca ngi c Thp Bt Kh n, A X L i Mn La Qun nh Nghi Qu, i Nht Nh Lai Kim n, Kim Cang Gii, Kim Cang Danh Hiu v.v...; trong , quyn Thp Bt Kh n ni v

160

cc hnh thc cn bn ca php tu Mt gio, c coi l mt trong cc tc phm trng yu ca Mt gio. Ngi l v t cui cng ca tng Chn Ngn Trung-quc, ng thi c coi l ngun gc ca tng Chn Ngn Nht-bn; v th, trong lch s Mt gio, ngi chim mt a v trng yu.

Hu Vin (523-592): Ngi h L, qu n-hong (tnh Cam-tc), nm 13 tui

theo sa mn Tng T xut gia; nm 16 tui li theo lut s Trm n Nghip- (kinh ca nh ng-Ngy, v sau l nh Bc-T, tc nay l huyn Lmchng, tnh H-bc), hc thng c kinh in i, tiu tha. Nm 20 tui ngi th gii c tc vi sa mn Php Thng, ri theo sa mn i n hc tp T Phn Lut; sau li chuyn th ngi Php Thng lm thy tu hc. V sau ngi di v cha Thanh-ha Cao- (nay l huyn Tn-thnh, tnh Sn-ty), chng cng nhau xy dng ging ng ngi ging kinh. Gp lc vua Chu V dit nh Bc-T, ban lnh t kinh hy tng v tng chng phi hon tc, khng ai dm can gin, th ngi mt mnh ng ln cng vua bin bc. D vua khng b gy c ngi, nhng vn cho lnh hy dit Pht gio Bc-T. Bit khng th lm g c, ngi bn vo ni lnh nn. Sau khi nh Ty hng khi, ngi li xut hin, m o trng hong ha ti Lc-dng, tng chng qui t theo hc ng c; vua Ty Vn bn ban sc phong ngi lm sa mn thng Lc-dng, y thc trch nhim phc hng Pht gio. Sau nh vua li thnh ngi v kinh Trng-an, tr ti cha Hng-thin, nh vua v triu thn c thn cn hc hi; ri nh vua li cho xy cha Tnh-nh ngi m o trng ging dy; nhn m ngi c gi l Tnh-nh t Hu Vin ( phn bit vi ngi Hu Vin [334-416] L-sn xem mc Tu Vin). Ngi vin tch nm 592, th th 70 tui; trc tc ca ngi gm c: i Tha Ngha Chng, Thp a Kinh Lun Ngha K, Php Hoa Kinh S, i Bt Nit Bn Kinh Ngha K v.v..., c thy 20 b, gm hn 100 quyn.

Huyn Cao (402-444): l v cao tng Trung-quc sng vo thi i Nam-Bctriu. Ngi h Ngy, tn Linh Dc, qu qun Phng-dc (nay l huyn i-l), tnh Thim-ty (thuc nh Hu-Tn, mt trong 16 tiu quc thi i ng-Tn). M ngi l Khu th, vn tin theo ngoi o. Ngi con u ca b l con gi. C ny ln ln rt tin Pht, thng thnh tm cu nguyn cho mi ngi trong gia nh mnh u tn phng Pht php. Nm 402 b Khu th sinh ngi con th nh l con trai. Lc b va sinh ra th c mi hng l xng y nh, li c nh sng chiu trn vch nh, trong chc lt th bin mt. V im lnh ny, b t tn cho con l Linh Dc. Ngi ng thi cng knh trng, gi tn b Linh Dc l Th Cao. Nm 12 tui, Linh Dc vo ni Trung-thng xin xut gia, c i tn l Huyn Cao. Ngi thng minh khc thng, mi 15 tui ni php cho cc v

161

sa mn trong ni nghe, mi ngi u kinh d! Sau khi th gii, ngi chuyn tinh nghin cu Thin v Lut. Lc , ngi nghe ni ti cha Thch-dng Quantrung (tnh Thim-ty) c thin s Pht Bt La (Budha-bhadra, 359-429) ang hong php, ngi lin n xin th lm thy cu hc o. Ngi c truyn cho b php thin qun, ch trong vng 10 ngy, ngi t n ch diu dng ca thin php, c ngi Pht Bt La ht sc khen ngi. Lin ngi vo ni Mch-tch (tnh Cam-tc, lnh th ca nh Ty-Tn) n tu, chng vo xin theo tu hc c hn trm ngi. V sau, H-nam vng nghe danh c ngi, cho s thn n thnh, tn lm quc s. Sau khi cng vic hong ha ti y hon tt, ngi li chu du sang nc Bc-Lng (tnh Cam-tc), c vua Th-c Mng Tn dng trng l cng dng. Nm 439, vua Bc-Ngy l Thi-v Thc-bt o thn tnh Bc-Lng, ngi c mi v Bnh-thnh (kinh Bc-Ngy), lm thy dy hc cho thi t Thc-bt Hong. Nm 444, Thi-v h lnh tiu dit Pht gio, nhng thi t Hong vn sng knh Pht php, nh tri mnh vua, cho nn b bt giam v b git m thm trong ngc; ngi Huyn Cao cng b treo c cht gc pha ng kinh thnh.

Huyn Trang (600-664, c thuyt ni 602-664): l v cao tng i ng. Ngi

qu Lc-chu (tnh H-nam), h Trn, tn Huy. Ngi c ngi anh xut gia cha Tnh- ti thnh Lc-dng, php hiu l Trng Tip. Bi vy, ngay t thu nh ngi theo anh hc tp kinh in; thm vo , ngi cn hc khp cc in tch ca Nho v o gia. Nm 612, nhn c n gii tng c t chc ti Lc-dng, ngi vo xin xut gia. Thy ngi tui tuy cn nh m ng i xut chng, ch v cao tng rt qu trng, cho l php kh ca Pht php, bn ph l cp tng tch, chp nhn cho ngi c chnh thc lm sa di. Th l t nm 13 tui, ngi c theo anh cng cha Tnh-, v theo hc kinh lun vi cc php s Nghim, Tu Cnh. Thi gian gia nh Ty v nh ng, thin h i lon, ngi theo anh kinh lch khp cc x Lng, Thc, Kinh, Triu, v.v... gn nh trn mt na nc Trung-hoa, tham hc vi cc bc k tc cc chn tng lm. Nm 622 ngi th i gii, ri tip tc hc khp Ba Tng. Nhng v mun hiu bit su rng hn na v gio php, ngi lp ch sang Thin-trc cu php. Nm 629 ngi ri Trng-an ln ng Ty du, theo con ng pha Bc rng Thin-sn (pha Bc tnh Tn-cng ngy nay), tri 3 nm, mt mnh vt bao gian nan nguy him, xuyn qua A-ph-hn, ngi tin vo bin thy pha Ty-Bc n-, ri theo hng ng-Nam tin v nc Ma-kit- min Trung-n; by gi l nm 631. Vo thi by gi, cha Na-lan- (Nalanda) Ma-kit-, do i lun s Gii Hin (Silabhadra) ch tr, l mt o trng cn bn, rng ln ca nn gio hc Pht gio i tha, l ni qui t ca nhiu v danh tng thc c, vi hng ngn tng sinh t bn phng t tp v tu hc. Ngi Huyn Trang xin vo lu
162

tr ti y, v tr thnh mn h ca ngi Gii Hin. Ti y, tri qua 5 nm, ngi nghin cu khp cc b lun cn bn ca i tha nh Du Gi S a Lun, Hin Dng Thnh Gio Lun, i T B Sa Lun, Cu X Lun, Thun Chnh L Lun, i Php Lun, Nhn Minh Lun, Bch Lun, Trung Lun, v.v... Sau , ngi tun du khp cc nc n-, ti u ngi cng c cc vua quan a phng n tip nng hu. Trn ng i, ngi su tm c rt nhiu nguyn bn Phn vn ca cc kinh lun tiu v i tha, lun c cc sch trit hc ngoi o; thnh c rt nhiu x li v hnh tng Pht. Sau 7 nm, ngi li tr v hc vin Na-lan-, vng mnh ngi Gii Hin, ngi thuyt ging hai b lun Nhip i Tha v Duy Thc Quyt Trch. Nhng ngi S T Quang (Simha-rasmi) li ging Trung v Bch Lun phn bc lun thuyt ca ngi. Ngi bn dung ha hai tng Trung Qun v Du Gi, vit nn b Hi Tng Lun, gm 3.000 k tng, ha gii s bi xch kia. Ngi li vit b Ph c Kin Lun, gm 1.600 k tng, ph b Ph i Tha Lun ca v lun s tiu tha nc -tr. Nhn m tn tui ca ngi vang khp cc nc, c Gii Nht vng (Siladitya, tc Gii Nht vng nh th ca nc Ytnh-cc-x, ln ngi nm 610) cng cc vua khc ua nhau knh l. By gi ngi 42 tui, mun tr v Trung-quc. Vua Gii Nht bn t chc mt i php hi ti thnh Khc-n (kinh nc Yt-nh-cc-x, nay l x Kanauji b ng sng Kali, mt chi lu ca sng Hng Ty-Bc n-), vi s tham d ca cc vua 18 nc khp lnh th n- lc by gi, cng s hin din ca hn 7.000 ch tng tiu, i tha v gio s B-la-mn. Trong php hi ny, ngi Huyn Trang c Gii Nht vng mi lm v lun ch tranh lun v xin dng gio php i tha. Ngi bn xut lun vn Chn Duy Thc Lng, treo ngay ngoi ca hi trng. Tri qua 18 ngy m khng mt nh lun s no vit bi vn nn hay bt b c. Th l i php hi hon mn, Gii Nht vng v cng sng knh, v c 18 v quc vng u xin qui y lm t ngi. Tn tui ngi lm chn ng khp lnh th n-, phi i tha th tn ngi l i tha thin, phi tiu tha th tn ngi l Gii thot thin. Sau , ngi quyt nh gi t n- v nc, Gii Nht vng c lu th no cng khng c, bn cng vi 18 v quc vng t chc i hi v gi trong sut 75 ngy, cng dng v tin ngi ln ng. l nm 643, ngi chnh thc t bit cc v quc vng, i v hng Ty-Bc, qua A-ph-hn, tin v ng vo S-lc, ri theo con ng pha Nam rng Thin-sn (pha Nam tnh Tn-cng ngy nay) v Trng-an. l nm 645, tc 17 nm sau ngy xut hnh. Vua ng Thi-tng (627649) cng b quan vn v nghinh n ngi vo hong thnh v cng trng th. Vua Thi-tng (v c Cao-tng sau ny) ban tng ngi tn hiu Tam Tng Php S, thnh ngi lun trong i ni c thng xuyn cng dng. hai ln vua Thi-tng khuyn ngi b i sng tu hnh gip vic triu chnh, nhng
163

ngi dt khot chi t, quyt gi chic o c sa phng s o Php. Khng th lm sao hn, nh vua ch cn bit tn trng ch ca ngi, v mt lng tr gip ngi trong vic phin dch kinh in. Ban u nh vua mi ngi tr ti cha Hong-phc, sau li xy vin Dch-kinh cha i-t-n, sau na l cha Tyminh v cung Ngc-hoa; u l nhng ni ngi dch cc kinh lun m ngi mang v t Thin-trc. Ngi vin tch vo nm 664 ti cung Ngc-hoa, th th 65 tui. Vua Cao-tng (650-683) rt mc thng tic, bi triu 3 ngy lm l quc tng ngi, cng truy tng o hiu l i Bin Gic. Mn ca ngi ng ti my ngn ngi, trong , cc ngi Khuy C, Vin Trc, Ph Quang, Php Bo, Tn Trit, o Chiu, v.v... l nhng nhn vt rt quan trng. Ring ngi Khuy C (cng gi l T n i s) c coi l v t thng th ca ngi, cng vi ngi lp nn tng Php Tng truyn b t tng Duy Thc Trung-quc v cc nc vng ng-Nam-. V s nghip dch kinh ca ngi, sut trong 20 nm (645-664), tri t triu Thi-tng sang triu Cao-tng, ngi dch c tt c 75 b kinh lun, gm 1.335 quyn; trong , b Kinh i Bt Nh (600 quyn), b Lun i T B Sa (200 quyn) v b Lun Du Gi S a (100 quyn), l s hn ht. C th ni, tt c s hc ca ngi n-, u c truyn ht v Trung-quc. Tt c cng trnh phin dch ca ngi u c triu nh bo h, coi l s nghip ca quc gia; bi vy, dch trng ca ngi c t chc tht qui m, trt t, li c rt nhiu bc danh tng v qun thn tham gia. V phng php phin dch, ngi ch trng dch st ngha (ch no ngha ny), tht trung thnh vi nguyn vn, khc vi cch dch ct t thi trc nh ngi Cu Ma La Thp, v.v... V vy, cc nh dch kinh i sau thng ly thi i ca ngi lm mc, gi kinh in c dch t ngi Huyn Trang tr v sau l tn dch (theo li dch mi); trc l cu dch (theo li dch c). Ngoi s nghip phin dch v i y, ngi cn son b i ng Ty Vc K (12 quyn), trong ghi chp tt c nhng s kin v a l, lch s, tn gio, truyn thuyt, thn thoi, nhn tnh, phng tc, v.v... ca 138 quc gia t vng Ty-vc sang n- n Tch-lan; trong s , c 110 quc gia do chnh bn thn ngi i n li, thm ving, cn 20 quc gia l do ngi c c ti liu hoc nghe k li. i vi lch s Pht gio, cng nh i vi nn vn ha, s a c i ca vng Ty-vc, n-, Trung v Nam-, ng thi, i vi nhng chng liu v lch s giao thng gia Ty-vc v Trung-quc, sch i ng Ty Vc K ny c mt gi tr cc cao; bi vy, n c cc nh hc gi ng, Ty u coi trng, trn qu. Tht ra, tc phm i ng Ty Vc K ny l do ngi Huyn Trang k li cc s vic m ngi tng tri (trong c phn dch li nhng ti liu ngi c hoc nghe), ri ngi Bin C (?-?, mt trong nhng v cao tng gi nhim v xuyt vn trong dch trng ca ngi Huyn Trang) ghi chp, chnh n li m thnh sch; l l do ti sao m trong Tng i Chnh
164

(quyn 51, s 2087), sch ny c ghi l do ng Huyn Trang dch, Bin C son. Sau khi ngi vin tch, vua ng Cao-tng cho xy thp th di ct ngi Phn-xuyn (huyn Trng-an, tnh Thim-ty). V sau, khi Hong So khi lon chim Trng-an (nm 880), c ngi di linh ct ca ngi xung tn Namkinh xy thp th. Thp ny n thi Thi-bnh-thin-quc (1851-1864) th b h hy; t mt du vt, khng cn ai bit ti na. n thi k Khng-chin Nht-bn (1937-1945), ngi Nht vo Nam-kinh, trong khi o t sa ng, h tm thy di ct ca ngi (1942), bn em v Nht-bn th phng. Sau i hi Pht gio th gii nm 1952, b phn xng s ca ngi c giao tr v i-loan; nm 1961, ngi cha Huyn Trang c xy ct bn b m Nht-nguyt, ti huyn Nam-u, i-loan, th linh ct y ca ngi.

Huyn Trang chu au n lc lm chung. Sch i ng i T n T

Tam Tng Php S Truyn (quyn 10) chp: Ma ng nm th 4 nin hiu Hinkhnh (tc nm 659 TL), php s Huyn Trang di n Ngc-hoa cung c tr. Sang u nm sau (660), php s bt u dch b Kinh i Bt Nh. Trc khi khi s dch b kinh s ny, ngi m li khch l ch tng: Huyn Trang nay 65 tui, tt l s cht ti cha ny; m b kinh ny th qu ln, s rng khng dch ht kp. Vy xin qu thy hy c gng ht sc, ch n lao kh! n ma ng nm th 3 nin hiu Long-sc (663) th b kinh c dch hon tt, c thy gm 600 quyn. Cui nm , ngi t bit sc khe qu yu, cn v thng sp n, bn gi mn dy rng: Ti n cha Ngc-hoa v vn c duyn vi kinh Bt Nh. Nay kinh dch xong th sc ngi cng kit. Sau khi ti cht, qu thy hy lm tang l n gin, em chn ni ho lnh tnh mch. Ci thn bt tnh ny ng nn gn cha lm g! Sang ngy Mng 1 thng Ging nm u nin hiu Ln-c (664), ton chng dch kinh v tng chng cha Ngc-hoa li n cn xin ngi tip tc dch b Kinh i Bo Tch. Thy i chng qu thnh khn, ngi li hoan h cm bt, nhng cha dch c bao nhiu th ngi bt xung, xp bn kinh ch Phn li, ni vi i chng rng: B kinh ny s khng thua g b kinh i Bt Nh. Huyn Trang t bit sc mnh, gi cht cng sp n ri, khng cn lu na u! By gi ti ch mun sang hang Chi-lan l bi t t Pht tng m thi. Ri ngi ri dch trng, i chng cng i theo ngi, lng l nhn nhau ri l. L Pht xong ngi tr v cha, ngng hn vic dch kinh, chuyn tinh hnh o. Ngy Mng 8 thng Ging, mt v t ca ngi nm mng thy mt ngi thp oan nghim cao ln, t nhin sp xung. ng tnh dy, rt lo s, ln trnh gic mng cho ngi bit. Ngi bo: l im ng v ti, khng phi l thy u!. Bui chiu hm sau (ngy Mng 9 thng Ging), nhn bc qua mt ci rnh sau phng, ngi b t, v b thng ni bp i. Ri ngi nm lit, hi th yu dn.
165

Na m ngy Mng 4 thng Hai, v thin s ang ngi xem bnh cho ngi, bng thy c hai ngi cng khing mt a hoa sen ln bng bnh xe, mu sng thanh khit, em n trc mt ngi ni rng: Ngi t v th n nay, c nhng c nghip g tng gy no hi cho chng hu tnh, ngy nay nhn b cht t au n ny m bao c nghip y c tiu tr ht. Xin ngi hy vui ln! Lc php s Huyn Trang ngc ln nhn hai ngi kia mt chp lu, ri a bn tay phi ln p vo m, dui tay tri xung dc theo bp v chn tri, xoay ngi t hng bn phi xung ging, hai bn chn chng ln nhau, c t th m nm yn, khng xoay tr, khng c ng, dt tuyt n ung thuc thang. n na m ngy Mng 5, mt v mn hi ngi: Ha Thng quyt nh vng sinh v Nivin ca c Di Lc chng? Ngi p: Quyt nh vng sinh! Ni dt li th hi th yu dn, mt chc sau th an nhin vin tch. Nh vy, theo s liu trn y th ngi Huyn Trang th 69 tui; tnh ra, nm sinh ca ngi l nm 596. Tuy nhin, v tui th ca ngi, nhiu thuyt ni khc nhau: nh l 56 tui, 61 tui, 63 tui, 65 tui, hoc 69 tui.

H vng: ngha l khng chn tht. Nhng cnh tng trng thy, vn khng
tht c, ch l do thc bin hin, ri nhn m ghi nh trong tm nh cnh hin trc mt (li cng khng c tht), cho nn gi l h vng.

Hng ha: ch cho nhang n thp cng trong cha. Cc cha vin c ng o
tn th gi l hng ha vng thnh.

Hng k: l cc ngy l va ca ch Pht hay B-tt, nh l Pht n, l Pht

Thnh o, ngy va c Di Lc, c Qun Th m v.v...; hoc cc ngy hi ln hng nm ti cc cha vin, nh ngy hi Vu Lan, ngy hi Php Hoa, ngy hi Dc S, ngy K T v.v...

Hng v qu. Bn qu v Thanh-vn, mi qu v c hai giai on: giai on tu

tp, hng ti, gi l hng; v giai on chng c, gi l qu. Theo , bn qu v Thanh-vn gm c bn Hng v bn Qu nh sau: D-lu-hng, D-lu-qu; Nht-lai-hng, Nht-lai-qu; Bt-hon-hng, Bt-hon-qu; A-lahn-hng, A-la-hn-qu. Nh vy, mi qu v Thanh-vn l mt i, gm hai hng hnh gi; v bn qu v Thanh-vn l bn i, gm tm hng hnh gi; do , bn hng bn qu cng gi l bn i tm hng (t song bt bi).

Hu 1. Do nhn m c qu sinh ra, cho nn qu cng c gi l hu; nh gi

ba ci l ba hu, hay chn hu v.v..., ngha l c phin no sinh t vy.

166

Hu 2. Hu l chi th mi trong mi hai nhn duyn. V i nhim v c

bm gi ly i tng cho nn to ra cc nghip nhn (thin v bt thin) i ny; ri s nhn chu cc nghip qu (vui sng hay kh au, cng tc l cc cnh gii ca cc loi chng sinh khc nhau lc o) i sau. Cc nhn qu bo ng ny ni tip nhau khng bao gi mt, cho nn gi l hu.

Hu 3: ngha l sinh tn, tn ti. Trong gio l o Pht, ch hu c dng

trong mt phm vi rt rng. Trc ht, ch hu ngha l c i li l khng, hay trng rng; trong trng hp ny, hu l biu th s c mt, s tn ti ca vn php trong v tr, cho nn vn php cng gi l vn hu. Phi Hu B cho rng, cc php l tht c, v ba i (qu kh, hin ti, v lai) cng tht c, gi l ch trng tht hu. Nhng tng Duy Thc th nhn nh rng, cc php c mt l do nhn duyn gi hp m c, t tnh ca chng l y tha khi, cho nn s c mt ca vn php ch l gi hu. Khi nhn chn c tnh cht gi hu (tc tnh y tha khi) y, th t tnh vin thnh tht ca vn php hin l. Tnh vin thnh tht ny mi l tht tnh thng cn, khng sinh dit (tc l chn nh) ca vn php, gi l tht hu, diu hu, hay chn hu. Ch hu cng dng ch cho cc cnh gii cn trong vng sinh t lun hi, khng gii thot. V vy, ba ci (tam gii) cng c gi l ba hu (tam hu: Dc hu, Sc hu, V-sc hu). Ba ci chia nh ra th c 25 ci, gi l 25 hu (nh thp ng hu: a-ngc, Ng-qu, Bng-sinh, A-tu-la, ng Thng-thn chu, Nam Thim-b chu, Ty Ngu-ha chu, Bc Cu-l chu, T-thin-vng thin, ao-li thin, u-sut thin, D-ma thin, Ha-lc thin, Tha-ha-t-ti thin, S-thin thin, i-Phm thin, Nh-thin thin, Tam-thin thin, T-thin thin, V-tng thin, Ng Tnh-c thin, Khng-v-bin-x thin, Thc-v-binx thin, V-s-hu-x thin, Phi-tng-phi-phi-tng-x thin); chia nh hn na th c 29 ci, gi l 29 hu (nh thp cu hu: cng 25 hu trn, nhng em Ng Tnh-c thin chia ra thnh 5 hu: V-phin thin, V-nhit thin, Thinkin thin, Thin-hin thin, Sc-cu-cnh thin). Nhng nghip nhn (thin, c) dn n th cc qu bo (thin c) cc cnh gii ny, gi l nhn hu lu v qu bo hu lu. Tt c vn hu tn ti vi cc trng thi khng ging nhau, bi vy, Lun i Tr phn tch c ba loi hu (tam chng hu): 1) Vn php tn ti trong cc hnh thi i i nhau, nh di ngn, ln nh, cao thp, nng lnh v.v..., gi l tng i hu. 2) Vn php tn ti do nhiu nhn duyn gi hp m thnh, khng c tht th m ch c gi danh, gi l gi danh hu. 3) Vn php do nhn duyn sinh, tuy khng c t tnh nhng vn l gi c, ch khng phi hon ton trng rng, khng c g, gi l php hu.

167

Tt c cc loi hu tnh lun lun lun chuyn trong vng lun hi sinh t, sinh ri t, t ri sinh; v mi ln sinh t u phi tri qua bn giai on, gi l bn hu (t hu): 1) t hu (pht lm chung ca i sng trc); 2) trung hu (tc thn trung m, l giai on t sau khi x b thn mng i trc cho n khi u thai i ny); 3) sinh hu (giy pht du tin u thai); 4) bn hu (mng sng i ny t sau khi u thai cho n pht lm chung).

Hu i: luyn i ba ci. Hu B: (Xem mc Thuyt Nht Thit Hu B.) Hu d nit bn (sopadhisesa-nirvana) - V d nit bn (nirupadhisesanirvana). T hu d c ngha l cn st li, cha n ch rt ro hon ton; i li l v d, c ngha l t n ch rt ro hon ton. Bc A-la-hn phin no dt ht, thot li sinh t, nhng thn th vn cn , gi l hu d nit bn, hay hu d y nit bn ni, ci nhn sinh t tuy ht, nhng vn cn tha li ci y thn (tc thn th) hu lu; i cho n khi ci y thn ny cng mt, th gi l v d nit bn, hay v d y nit bn.

Hu-hnh-bt. Sau khi sinh ln ci Sc, tri qua mt thi gian di tu hnh tch
ly cng c, ri on tr s phin no cn li m nhp nit bn, gi l Huhnh-bt. Theo tng Thnh Tht, y l a v th 10 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha.

Hu-hc. i li vi bc V-hc l bc Hu-hc. t Pht, tuy hiu bit

Pht php, nhng phin no cha tr, cho nn cn phi gng cng tu hc cc php gii, nh, tu, v.v... on tr phin no, chng qu lu tn. V cn c php mn tu hc v cn phi n lc tu hc, cho nn gi l hu hc. Cc hnh gi chng nhp bn hng bn qu ca Thanh-vn tha u l thnh nhn, nhng bn hng v ba qu u vn cn l bc Hu-hc; ch c qu A-la-hn mi l bc Vhc. Theo kinh Trung A Hm, bc Hu-hc c mi tm hng: 1) Hng Ty-tnhnh: ch cho cc hnh gi n cn bc Kin-o ca tha Thanh-vn. Qu v ny nng vo ngi khc c nghe gio php ca Pht, nh m sinh lng tin; do c lng tin m tu hnh. 2) Hng Ty-php-hnh: ch cho cc hnh gi li cn bc Kin-o ca tha Thanh-vn. Qu v ny t mnh pht huy tr tu, xem kinh gio, suy ngh chn chn, ri y theo ngha l m tu hnh. 3) Hng Tn-gii: Tn gii ngha l nh vo lng tin th thng m c c tr hiu bit th thng, y l cc hnh gi n cn bc Kin-o, sau khi vin mn Ty-tn-hnh th bc ln bc Tu-o, gi l Tn-gii. 4) Hng Kin-ch: cng gi l Kin-o,
168

ngha l do tr tu th thng m chng t chn l. y l cc hnh gi li cn bc Kin-o, sau khi vin mn Ty-php-hnh th bc ln bc Tu-o, gi l Kin-ch. 5) Hng Gia-gia: qu v Nht-lai (T--hm), khi hnh gi cha chng qu th gi l Nht-lai-hng (ang hng n qu Nht-lai). Hnh gi giai on Nht-lai-hng ny, v ch mi on tr c ba hay bn phm t hoc u (ca chn phm) ca Dc gii, nn cn phi sinh i sinh li nhiu ln t ci ngi ln ci tri, v t ci tri xung ci ngi, tu tp cho n khi chng qu V-sinh (A-la-hn). Bi vy, cc hnh gi ny c gi l gia-gia (c ngha l t nh ny sang nh khc tc l t nh ngi ln nh tri, v t nh tri xung nh ngi). 6) Hng Nht-gin: Hnh gi chng c qu Nht-lai, tip tc tu tp on tr nt ba phm t hoc cui cng ca Dc gii chng t qu Bt-hon (A-na-hm); khi ang tu tp th gi l Bt-hon-hng (ang hng n qu Bt-hon). Trong giai on ny, khi hnh gi on tr c by hay tm phm t hoc (trong chn phm), th cn mt hay hai phm na phi on tr. hon tt vin mn giai on ny, hnh gi phi th sinh tr li trong mt ci tri Dc gii tu tp, cho nn gi l Nht-gin. (Ch gin ngha l gin cch; tc l phi cch mt i mi chng qu.) 7) Hng Thn-chng: Khi chng c qu Bthon, hnh gi nhp vo dit tn nh m thn chng c php lc tch tnh ging nh nit bn. 8) Hng D-lu-hng: Hnh gi vt khi a v phm phu, tin vo bc Kin-o, ang tu tp tin n chng qu D-lu (Tu--hon). 9) Hng D-lu-qu: Hnh gi chng qu D-lu cng gi l S-qu. 10) Hng Nht-lai-hng: Hnh gi chng qu D-lu, ang tu tp hng n qu Nht-lai. 11) Hng Nht-lai-qu: Hnh gi chng c qu Nht-lai. 12) Hng Bt-hon-hng: Hnh gi chng qu Nht-lai, ang tu tp tin n qu Bt-hon. 13) Hng Bt-hon-qu: Hnh gi chng c qu Bt-hon. 14) Hng Trung-bt: Trung l ch cho thn trung hu, hay trung m; bt tc l nhp nit bn. Hnh gi chng qu Bt-hon, khi vin tch ci Dc lin sinh ln ci Sc; ti y, thn trung hu ca hnh gi lin nhp nit bn, cho nn gi l Trung-bt. 15) Hng Sinh-bt: Hnh gi chng qu Bt-hon v sinh ln ci Sc, sau khng lu th pht khi thnh o, on tr cc hoc ca ci V-sc m nhp nit bn, gi l Sinh-bt. 16) Hng Hu-hnh-bt: Hnh gi chng qu Bt-hon v sinh ln ci Sc, ri phi tri qua mt thi gian di gng cng tu tp thm, mi nhp nit bn, gi l Hu-hnh-bt. 17) Hng V-hnh-bt: Hnh gi chng qu Bt-hon v sinh ln ci Sc, nhng khng gng cng tu tp thm, ln la tri qua thi gian ri nhp nit bn, gi l V-hnh-bt. 18) Hng Thng-lu-bt: Hnh gi chng qu Bt-hon v sinh ln ci Sc; trc tin sinh vo ci tri S-thin, sau dn dn sinh ln cc ci tri cao hn ca ci Sc, cui cng, n ci Sc-cu-cnh (hoc Hu-nh) th nhp nit bn, gi l Thng-lu-bt.

169

Hu lu. Lu l mt tn gi khc ca phin no. Nhng s vt g mang tnh

cht ca phin no th gi l hu lu. Ngi c tu tp th c phc bo, nhng nu ch tu nm gii, mi iu lnh th ch hng c phc bo cc ci Ngi v Tri. V hai ci ny vn cn trong vng sinh t lun hi ca ba ci, cho nn nhng phc bo y c gi l phc bo hu lu. Nu tu tp hnh B-tt, pht trin tr tu siu vit, thot li ba ci, gii thot sinh t lun hi, th gi l phc bo v lu.

Hu ph: c nhim , b ngn che. Hu tnh: ch cho tt c cc loi chng sinh c tnh thc, nh tri, ngi, sc vt,
v.v...

Hu tnh ni php V tnh ni php. Pht, B-tt, thnh hin, thin tri
thc ni php, l hu tnh ni php; n nh hoa ri, l rng, sao sng, phn ng, ngi cn tnh nhy bn qun st nhng hin tng y cng c th chng nhp nht ngha khng, liu ng tng ch v sinh, l v tnh thuyt php. Cho nn, khp c i a v mi loi mi vt, khng lc no l khng ni php.

Hu tng: l mt hc phi i tha, ch trng vn php l tht c, ly gio l

Duy Thc ca tng Php Tng lm cn bn. i li l Khng tng.
Cuc Tranh Lun gia Khng v Hu.) (Xem mc

Hu tng v Hu B. Xin ng nhm ln Hu tng vi Hu B. Hu B

l tn gi tt ca Thuyt Nht Thit Hu B, l mt b phi thuc tiu tha, tch ra t Thng Ta B; cn Hu tng th thuc i tha, i lp vi Khng tng (cng thuc i tha).

K Dn B (Kurkutika). Cng trong khong thi gian Nht Thuyt B v Thuyt

Xut Th B c thnh lp v tch khi i Chng B, K Dn B cng c thnh lp v tch khi i Chng B. B phi ny ch trng cc php qu kh v v lai u khng c tht th; tt c ch Pht Th Tn u l xut th gian, mi li ni ca Nh Lai u l chuyn php lun, Pht ch dng mt m thanh m ni tt c php, tt c nhng g do Th Tn ni u l nh, sc thanh ca Nh Lai tht l khng b bn. Trong Ba Tng th b phi ny ch ch trng n tng Lun, v cho rng, Kinh v Lut ch l gio l phng tin do Pht ni ra nhm p ng tng cn c. C thuyt ni rng, tng chng ca b phi ny c tr trong hang ni tn l Khi-sn (trong ni ny c loi c th lm tro), cho nn K Dn B cng c gi l Khi Sn Tr B.
170

K-vin (Kukkutarama): l tn tinh x, cng gi l K-tc tinh x, kinh thnh

Ba-lin-pht (Hoa-th), do vua A Dc xy ct. Nh vua thng cung thnh hng ngn tng chng, c thnh ln phm, t hi v cha ny cng dng bn vic (t s cng dng: n ung, y phc, thuc men, v mn chiu). Nh vua cng t chc i hi kt tp thnh in k ba ti cha ny, do tn gi Mc Kin Lin T Tu (Moggaliputtatissa) ch tr. V sau, hu du i th nm ca vua A Dc l Pht Sa Mt a La (Pusyamitra), cng l vua cui cng ca vng triu Khng-tc, mun ni danh nh vua A Dc bng cch lm ngc li tt c nhng g vua A Dc lm, bn tiu dit Pht php, bch hi tng chng, ph hy tt c cha thp do vua A Dc xy ct; cha K-vin ny cng cng chu chung s phn. Theo lun i T B Sa, i Thin (xem mc i Thin) tng xut gia ti cha ny. Mt hm nhn ngy b tt, i Thin xng nm vic sai tri, a n s tranh ci sut m gia hai chng phm v thnh, vua A Dc phi n ging ha mi thi; nhng t , gio on b phn r thnh hai b phi Thng Ta v i Chng.

K: cng gi l tng, l th vn c 4 cu, c qui nh s ch; mi cu c t 3

ch hoc nhiu hn, v c 4 cu l mt bi k (hoc tng); dng tm tt ngha ca kinh vn.

Kt: l mt tn khc ca phin no. Kt ngha l tht buc, rng buc. Cc th

phin no tri buc chng sinh trong vng sinh t lun hi, cho nn c gi l kt. Nhng th phin no nh tham, sn, si, kiu mn, nghi ng, ganh ght, keo kit, chp trc, v.v... u l kt. On kt l phin no on hn c eo dnh, ng cng trong tm , nh hng trc tip ti tm , cho nn cng c gi l ni kt.

Kt tp. Kt tp l mt thut ng Pht hc, c ngha l vn tp tng li; c

bit ch cho vic ch v t kheo, sau khi c Pht nhp dit, t hi mt a im, cng nhau tng li nhng gio php c pht dy trong sut cuc i hnh ha ca Ngi. Mc ch ca vic kt tp, va khi qun mt li Pht dy, va phng nga cc t thuyt xen ln vo gio l chn truyn, v cng va xc lp gio quyn. Trong 400 nm sau ngy Pht nhp dit, c 4 k kt tp c t chc: 1) K kt tp th nht, 3 thng sau ngy Pht nhp dit, c t chc ti hang Tht-dip, ngoi kinh thnh Vng-x (nc Ma-kit-), di s ch to ca tn gi i Ca Dip, vua A X Th bo tr; c 500 v A-la-hn tham d. Cuc kt tp ny c t chc trong hang Tht-dip, cho nn c gi l cuc kt tp qut-ni ca Thng Ta B; ng thi, tn gi Ph Lu Na (c thuyt ni l tn
171

gi B S Ba), v v ph hi tr, v cng v bt ng kin vi tn gi i Ca Dip

v mt s chi tit nh v gii lut, cng vi vi vn v t kheo khc, t ch mt i hi kt tp khc, cch xa hang Tht-dip hn 20 dm, gi l cuc kt tp qut-ngoi ca i Chng B. 2) K kt tp th nh, 100 nm sau ngy Pht nhp dit, ti kinh thnh T-x-li (nc Bt-k), do tn gi Da X (Yasa-Kakandakaputta) ch tr, c 700 v t kheo tham d. 3) K kt tp th ba, 236 nm sau ngy Pht nhp dit, ti thnh Ba-tra-linpht (Pataliputra nc Ma-kit-), do tn gi Mc Kin Lin T Tu (Maudgaliputra Tisrya) ch tr, vua A Dc (Asoka) bo tr, c mt ngn v t kheo tham d. 4) K kt tp th t, c hai thuyt khc nhau ca Pht gio Bc-truyn v Pht gio Nam-truyn: a) Pht gio Bc-truyn, li c hai thuyt: [a1] Theo sch B Tu Bn u Php S Truyn, 500 nm sau ngy Pht nhp dit, tn gi Ca a Din Ni T (Katyayaniputra, thuc Thuyt Nht Thit Hu B) n nc K-tn (Kasmir, Ty-Bc n-), triu tp 500 v B-tt v 500 v A-la-hn, c hnh i hi kt tp. [a2] Theo sch i ng Ty Vc K, 400 nm sau ngy Pht nhp dit, c s bo tr ca vua Ca N Sc Ca (Kaniska), hai v tn gi Hip (Parsva) v Th Hu (Vasumitra) triu tp 500 v t kheo tinh thng Tam Tng, ti nc Ca Thp Di La (tc K-tn), c hnh i hi kt tp. b) Pht gio Nam-truyn, theo sch i S ca Thng Ta B, k kt tp th t c c hnh ti nc Tch-lan vo th k th 1 tr. TL, di triu vua B Tha Gi M Ni (Vattagamani). Thuyt ny cn ang b hoi nghi.

Kh-tn-tng. c thin nh m c th tip tc tin ln, gi l Kh-tntng. Theo tng Thnh Tht, y l a v th 23 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha.

Khai-s - Th-s - Cao-s - i-s. Ch khai ngha l m ra con ng chn

chnh hng dn chng sinh. B-tt thy r chn l, c th dn dt chng sinh n ch ng nhp tri kin Pht; cho nn t Khai-s c c bit dng tn xng B-tt. Danh t Th-s cng dng tn xng B-tt, v B-tt lun lun gi vng tm b pht khi t thu ban u (th), v tinh cn tu tp cu chng sinh. Mt khc, B-tt pht tm cao thng (cao), trn th cu o gic ng, di th cu chng sinh, cho nn cng c xng l Cao-s. Li na, B-tt l v c nguyn ln, hnh ln (i), va lm li cho mnh, va lm li cho ngi, cho nn cng c tn xng l i-s.

172

Khu Khim Chi (365-448): t l Ph Chn, qu Ung-chu (vng lnh th cc

tnh Thanh-hi, Cam-tc v Thim-ty ngy nay), t nh ham m o Tin, rt sng bi tin thut ca Trng o Lng (34-156). Sau c v tin nhn tn Hng, nhn Khim Chi lm t, em vo ni Hoa-sn, hng ngy hi l thuc cho n, khng bit i. Sau ng li dn Khim Chi vo ni Tung-sn, gp mt d nhn, cho n ton su c, vt d, Khim Chi s qu, b chy! Tin nhn Hng than rng, Khim Chi cha th thnh tin, ch lm thy ca vng m thi. Ni ri b i mt. Khu Khim Chi li Tung-sn, quyt ch tu luyn tr thnh mt v o s ca o gio. Vo thi i Nam-Bc-triu, ng xut hin hnh o nc Bc-Ngy, t ni mnh tng trc tip c Thi Thng Lo Qun ban cho sch Vn Trung m Tng Tn Khoa Chi Gii, v c truyn mnh ni chc thin s ca Trng o Lng, c trch nhim lm trong sch o gio, ci cch Thin-s o. ng h thng ha gio l, ch nh nghi l v hon thnh t chc, lm cho o gio tr nn phong ph. Nh , tn o gio tr nn ng o v lan rng n mi giai tng, nh hng n c chnh sch ca triu nh. By gi l triu i vua Thi-v nh Bc-Ngy. Trong triu c quan t tng Thi Ho, rt sng phng o gio, v rt ght Pht gio, thng bi xch, ni xu Pht gio trc mt vua. Khi Thi-v va ln ngi (nm 424), Khu Khim Chi lin em sch o gio dng hin. Trong lc vua v triu nh cn lng l cha nhn, th mt mnh Thi Ho dng s tn dng vic y, v tin c o s. Nh vua tin ngay, cho xy n Huyn- trn ni Tung-sn cho o s, ban cho a v trn c vng cng, cho php c min xng thn. Nm 440, Khu Khim Chi lp n trn ni Tung-sn cu phc cho Thi-v . Sau l , ng dng s tu vua rng, Thi Thng Lo Qun ging h, v ban hiu cho nh vua l Thibnh-chn-qun. Thi-v li tin li, lin i ngay nin hiu l Thi-bnh-chnqun. Thi-v vn sng knh Pht gio, nhng t khi nghe cc li gim sim ca Thi Ho v Khu Khim Chi th cng dn dn i thi , tin theo o Gio v l l Pht gio; v cui cng th h lnh tiu dit Pht gio trong ton lnh th Bc-Ngy. Theo sch Pht T Lch i Thng Ti, chnh sch tiu dit Pht gio mt cch trit ny l ch trng ca t tng Thi Ho, cn Khu Khim Chi th khng tn thnh, ch trng ch thi hnh phn no thi; nhng Thi-v lm theo ch trng ca Thi Ho. Nm 448, Khu Khim Chi xin vua cho xy ta Tnh-lun thin cung gc ng-Nam kinh thnh. Thin cung ny, d nh s xy tht cao ln s, khin cho ngi trong m khng nghe c ting ch sa, ting g gy, c th giao tip vi thin thn. Nhng cng trnh ang gia chng th Khu Khim Chi b bnh d m cht; cho nn cng trnh y b bi b.V ci cht ca Khu Khim Chi, cc sch ni khng ging nhau: Theo sch Pht T Lch i Thng Ti, nin hiu Thi-bnh-chn-qun nm th 9 (tc nm 448), thin s Khu Khim Chi xin Thiv cho xy Tnh-lun thin cung tht cao ln, s, c th giao tip vi
173

thin thn. Cng trnh tri mt nm m cha hon thnh, th Khu Khim Chi b bnh d m cht; vic xy ct lin b nh ch. Nh vy, theo thuyt ny, Khu Khim Chi cht vo nm 449 v b bnh d. Theo sch Cao Tng Truyn, vo nm cui nin hiu Thi-bnh-chn-qun (tc nm 451), thin s Tu Th (cng c tn l Bch Tc) n hong cung Bc-Ngy, Thi-v ra lnh chm cht nh qun php nh; nhng bao nhiu ao kim u khng lm ngi b thng. Nh vua gin lm, bn t mnh rt kim chm ngi, nhng li kim y cng khng lm g c ngi. Vua li ra lnh nm ngi vo chung cp, th cc con cp cng u qui phc m khng dm ti gn ngi. Vua th bo Khu Khim Chi ti bn chung cp th cp tr nn hung d, rng to, nhe rng mun v. By gi Thi-v mi tnh ng, bit Pht php l ch tn, Hong Lo khng th snh kp, lin mi ngi Tu Th ln ngi trn in, ch thnh nh l, n nn nhng li lm va qua. Ngi Tu Th ni php, phn r nhn qu, nh vua cng thm h thn, tc th b bnh l c tnh; tip theo , Thi v Khu hai ngi cng b bnh d. Nh vua cho rng, nhng lm li va qua u do Thi v Khu gy ra, bn h lnh git ht dng h ca hai ngi y. Nh vy, theo thuyt ny, Khu Khim Chi b cht chm cng vi c dng h vo nm 451. Theo Pht Quang i T in ( hai mc Bc Ngy Thi V v o Gio) th Khu Khim Chi b bnh cht vo nm 448.

Kh kinh: tc l kinh, dch t ting Phn l tu a la. Ch kh ngha l ph

hp. Tt c nhng li dy ca Pht u ph hp vi chn l (kh l) v ph hp vi mi cn c, trnh ca chng sinh (kh c). V c hai iu kin nn nhng li dy ca Pht c gi l kh kinh.

Kh gii: hay kh th gii, tc l y bo, ch cho mi trng, hon cnh v.v...,

trong chng sinh sinh sng.

Khinh an: l mt trong 11 tm s thin, tc ci trng thi nh nhng, th thi,

nhn h ca mt ngi khng cn tic nui, s st, lo u, phin mun, hay vng mc trc bt c mt i tng hay hon cnh no.

Kh: l cm th kh chu, l trng thi kh no bc bch thn tm. Kh v vui l

hai trng thi i i nhau cng tn ti: khi tip xc vi mt i tng hp th tm cm thy vui; khi tip xc vi mt i tng nghch th tm cm thy kh. Kh l mt s tht (chn l) trong Bn S Tht (t ), l bi php u tin c Pht khai th cho nhn gian sau khi Ngi thnh o. Tt c hnh u l kh (nht thit hnh giai kh) l mt trong cc t tng cn bn ca o Pht. Kh c nhiu th, v c nhiu cch phn loi:

174

1. Hai kh (nh kh): 1) Kh bn trong (ni kh), tc kh do t thn, c hai loi: mi tt bnh lm cho thn kh; lo u, phin mun, ghen ght, hn th, v.v... lm cho tm kh. 2) Kh ngoi (ngoi kh), cng c hai loi: mt l trm cp, gic gi, c th, v.v... lm hi; hai l gi, ma, lnh, nng, v.v... gy tai ha. 2. Ba kh (tam kh): 1) Kh kh: tc l ci kh (i tng khng hp ) lm cho kh, nhiu ni kh chng cht ln nhau. Thn tm con ngi vn l kh, li cn b v vn ni kh khc (nh bnh tt, i kht, gi bo, ma lt, gi lnh, nng bc, hip p, lng nhc, hnh h, chin tranh, v.v...) lm cho kh thm; cho nn gi l kh kh. 2) Hoi kh: tc l s hoi dit lm cho kh. Nhng ngi ta thng yu m mt i, nhng vt ta a chung m h nt, u lm cho ta au kh. Nhng th vui, lc ta ang hng th th cm thy rt vui, nhng khi nhng th vui y tn th ta thy tic nui, nh nhung, bun phin, au kh. Ngay nh bn yu t (t, nc, gi, la) trong thn ta, lc khng c iu ha, cng lm ta au kh. Nhng ni kh nh th gi l hoi kh. 3) Hnh kh: Ch hnh y c ngha l s tri chy, bin i v sinh dit ca vn vt. Mi php hu vi trong v tr u do duyn sinh, lun lun tri chy, tri qua qu kh, hin ti v v lai, khng c giy pht no c yn n. Bn cht ca vn php vn l v thng, khng c t ng, lun lun bin i, sinh dit, khng chn tht. iu lm cho ai thy cng sinh bun phin au kh, l hnh kh. Ngoi ra, cn c hai thuyt khc ni v ba kh: Mt thuyt ni rng, nhng ni kh do chnh thn tm mnh gy ra, gi l y ni kh (kh t bn trong mnh); nhng ni kh do ngi v vt gy hi cho mnh, gi l y ngoi kh (kh t ngoi gii gy nn); nhng ni kh v gi, tuyt, l, hn, gi l y thin kh (kh do thin nhin). Mt thuyt ni rng, tt c chng sinh u c ba s kh v thn l gi, bnh v cht; ba s kh v tm l tham, sn v si; v ba s kh ch sn cho i sau l a ngc, ng qu v sc sinh. 3. Bn kh (t kh): gm sinh, gi, bnh v cht. 4. Nm kh (ng kh): kh ca cc ci tri, kh ca loi ngi, kh ca loi sc-sinh, kh ca loi ng-qu, kh ca chn a-ngc. 5. Tm kh (bt kh): gm sinh, gi, bnh, cht, yu thng phi chia la, on th phi sng chung, mong cu m khng toi , v nm m sinh trng qu mnh. 6. Mi loi kh (thp kh): gm sinh, gi, bnh, cht, bun ru, on hn, kh th, lo lng, bc tc, v lu chuyn trong sinh t. 7. Mt trm loi kh (bch kh): 25 hu (tc ba ci) u c 4 tng hu vi l sinh, tr, d, v dit. Sinh tr d dit tc l v thng, m v thng l kh; cho nn tng cng c tt c l mt trm s kh.

175

Kh hnh: T kh hnh nguyn c dng ch yu ch cho cc cch tu tp

ca cc gio phi ngoi o n-, hnh h thn xc vi mc ch s c sinh ln cc ci tri. Cch tu kh hnh y rt nhiu, nhng c 6 cch thng c kinh in ni ti nhiu nht: 1) Khng n ung, hoc ch n rt t, ct gi cho thn xc lun lun chu i kht. 2) Thng trm mnh trong vng nc tht lnh, ct gi cho thn xc lun lun chu lnh cng. 3) Thng ngi trn ngn la, ct gi cho thn xc lun lun chu nng bng, gn nh b t chy. 4) Thng ngi trn trung ni ch t trng, ct gi cho thn xc lun lun phi chu ng nng ma nng lnh. 5) Thng nhng ni c nhiu m m, nhng khu rng c nhiu xc cht, khng ni nng vi ai, gi mnh lun lun vng lng. 6) Gi gii tru, gii ch, v nhng ngi ny cho rng, kip trc ca h l tru, l ch, cho nn kip ny h ch n c, n d; v cng nh cc cch tu trn kia, h lm nh vy vi mc ch c sinh ln cc ci tri. c Thch Ca Mu Ni trc khi thnh o, cng tng theo h tu kh hnh nh vy. Ngi tng mi ngy ch n mt ht m hay mt ht bp; tng nn th phi chu nhng cn au n ca xc thn, v.v..., tri qua thi gian di m chng thy t c kt qu gii thot nh Ngi mong mun. Cui cng th Ngi nhn ra tu kh hnh khng phi l con ng chn chnh, khng gii thot sinh t, nn Ngi phi b php tu kh hnh, chm dt vic t hnh h thn xc mt cch cc oan, khc nghit nh ngoi o ch trng, chn ly con ng trung o; t m Ngi thnh bc Ti Chnh Gic. Trong Pht gio cng c php tu kh hnh, nhng phng php v mc ch th hon ton khc vi cc li tu kh hnh ca ngoi o. Php tu kh hnh trong Pht gio l on tr cc thm mun ca xc thn, sng tri tc, cn kh tu hnh, lm nhng vic m xc thn kh c th chu ng ni, vi mc ch l gii thot sinh t lun hi. Trong kinh in tng ghi chp nhiu hnh tu gian kh ca c Pht trong nhng tin kip trong thi k Ngi cn tu tp hnh B-tt. Ngi tng lm nhng vic v cng kh khn m bt c ai trn th gian cng khng th c dng lc lm. Nhng hnh ng nh t ct u mnh, ly ty no, mc mt, lc da, ct tht, cht tay chn mnh, gieo mnh xung h su, v.v... b th cho ngi, cho th vt..., u l nhng hnh ng m ch c nhng bc i Nhn vi ch nguyn tu hnh bn vng, y cc c t bi, tr tu, dng mnh mi lm ni; v u l nhng hnh tu kh hnh ca hng B-tt m mc ch l nht tm cu o Gic Ng Gii Thot v cu chng sinh.

176

Khng c ngi n (v hu n nhn). Trong kinh in thng din t cc

quc ca ch Pht l hon ton thanh tnh, m mt chi tit ca s thanh tnh l khng c ngi n. Vy, nhng quc ch c ngi nam thi ? Theo thin , c tng n l v c tng nam, c nim nam l v c nim n; cho nn, nu khng c nim ny th nin kia cng khng c, khng c tng kia th cng khng c tng ny. Khng th khng c tng n m c tng nam, v ngc li. nim cng nh cc tng v nam, n ch c trong cnh gii ca cc loi chng sinh c tm i dc v hnh ng dm dc. Tm i dc v hnh ng dm dc chnh l nguyn nhn ca sinh t lun hi, l biu tng ca nhim, bt tnh. Mt hnh gi khi dt sch c tm i dc, xa la hn cc hnh ng dm dc th hnh gi lin t c mt cuc sng thanh tnh, khng cn vng mc vo nim v nam, n (tc nim v dm dc); trong tr gic bnh ng ca v y cng khng c s vng mc v cc tng nam, n. Cc quc ca ch Pht hon ton thanh tnh v chng sinh trong cc quc hon ton dt sch tm nim i dc. Th gii Ta-b ny l mt th gii y nhim, cu trc, nhng li l quc ca Pht Thch Ca Mu Ni; vy th sao? C g mu thun khng? Khng c g mu thun c. Chnh ni th gii Ta-b ny y, i vi cc hnh gi dt sch cc kin, t hoc (trong c tm i dc), nh chnh c Pht v cc v A-la-hn thi , cc v thin s, cao tng ng o i nay, th vn l mt th gii thanh tnh, khng h c nim ln cc tng nam, n. Cho nn, cm t khng c ngi n thng thy xut hin trong kinh in ch l mt cm t mang tnh tng trng m thi; n c ngha: chng sinh ni hon ton thanh tnh, khng phn bit hnh tng, khng c tm i dc v hnh ng dm dc, khng c sinh t lun hi.

Khng Cc (?-?): tc thin s Cnh Long, sng di triu i nh Minh (13681644). Ngi h Trn, t T nh, hiu Khng Cc, qu T-chu, tnh Giang-t, Trung-quc. T tui u th, ngi khng n c tht, thch ngi xp bng trong t th ging nh ngi thin. Khi tui va ln, ngi theo hc tm php ca Thin tng vi ha thng Li Vn Bin-sn. Nm 28 tui, ngi xut gia ni H-khu (huyn Ng, tnh Giang-t). Trong nin hiu Hng-hi i vua Nhn-tng (1425) nh Minh, ngi c cp ip lm tng, bn n xin y ch vi ha thng Thch Am cha Linh-n, Hng-chu. Khng bao lu, ngi ln ni Thin-mc, khc kh tinh cn tu hc. Mt hm bng nhin t ng, ngi lp tc tr v Bin-sn, trnh k kin gii ln ha thng Li Vn; c ha thng n chng. Ngi va hnh tr yu ch trc ch nhn tm ca Thin tng, li va hong dng php mn nim Pht ca tng Tnh . Ngi c dy: ... Bc chn tht ng thin c th ng dng khng ngi; nh tri bu ni trn mt nc, h ng n th ln trn, chng dnh cng vo u c. Hnh thin nh th th khng coi thng php mn

177

nim Pht vng sinh, cng khng loi b hai thi kha tng sng ti. Xoay qua xoay li, ch no cng l O; gi l c Thin c Tnh vy.

Khng t la th khng c khi. y l li Pht dy c ghi li trong Kinh

i Bt Nit Bn. La y l ch cho v minh v i; khi l ch cho mng sng ca thn trung m. Sau khi thn trc b, nu trong 12 nhn duyn m on tr ci nhn qu kh l v minh, hoc ci nhn hin ti l i, th ci thn trung m khng hin hu, m thng nhp nit bn, chng c cnh gii bt sinh bt dit; cho nn ni Khng t la th khng c khi. (Bt nhin ha gi, th tc v yn.) Theo li dy ny ca c Pht th thn trung m, ty trng hp, c th c m cng c th khng c.

Khng Hi (Kukai 774-835): l v sng t ca tng Chn Ngn Nht-bn.

Ngi l ngi Nht, 15 tui ln kinh hc Nho, sau vo i hc Ni-lng (Nara) v dn dn chuyn sang nghin cu Pht gio. Nm 18 tui pht biu t tng ca mnh trong sch Tam Gio Ch Qui, ph bnh c 3 o Nho, Pht, Lo. Nm 20 tui ngi xut gia cha Chn-v-sn, hc sut kinh lun i tiu tha, c bit nghin cu v Tam Lun. Hai nm sau ngi th i gii ti cha ng-i. Mt m n ngi nm mng thy mnh c c Kinh i Nht, nhng khng hiu g. n nm 31 tui (nm 804) ngi sang Trung-quc (by gi l thi i nh ng), n kinh Trng-an tham hc vi nhiu v cao tng thc hc, cui cng th lm t ch truyn ca ngi Hu Qu cha Thanh-long, c th php qun nh a-x-l Mt tng, xng hiu l Bin Chiu Kim Cng, tr thnh v tng Nht-bn u tin tu hc theo tng Chn Ngn. Nm 806, vng li di chc ca thy, ngi tr v Nht-bn hong dng Mt gio. Ngi sng lp tng Chn Ngn Nhtbn, v do s n lc hong dng ca ngi m Mt gio tr nn cc thnh mt thi, gy nh hng su rng trong cc cng vic ca quc gia, ca dn tc, ca sc tc, thm ch ca mt nhm ngi, mt c nhn con ngi; p o c nh hng ca cc tng phi tng c th lc khc nh Hoa Nghim v Thin Thai. Triu i Bnh-an (Heian 784-1185) tr thnh thi i ca tng Chn Ngn Pht gio! Nm 835 ngi vin thch, th th 62 tui, c vua ban thy hiu l Hong Php i s. Trc tc ca ngi tht phong ph: V phng din gio ngha c Bin Hin Mt Nh Gio Lun, B tng Bo Dc, Thp Tr Tm Lun, Tc Thn Thnh Pht Ngha, Bt Nh Tm Kinh B Kin, Ph Php Truyn v.v...; v phng din vn hc c Vn Cnh B Ph Lun, Vn Bt Nhn Tm Sao, Tnh Linh Tp, Cao D Tp Bt Tp v.v...

Khng kham bi dng (bt kham to tu). Trong Hn ng, t to tu c

ngha l bi dng nhn ti. Thnh ng bt kham to tu l tip cu thnh ng

178

tiu nha bi chng (xem mc mm chy ht mc), cng c ch cho cc hnh gi hng nh tha, v cn tnh thp km cho nn khng sc lnh th gio php cao su ca i tha.

Khi th ca Tng Kinh Hn vn. Thi Lc-triu (222-589), Tiu Din son
ngi vua Nam-T, xng , i tn nc l Lng, l vua Lng V ; s gia thng gi l Tiu-Lng. trong vn Hoa-lm, nh vua cho su tp cc kinh in nh Pht, tng cng c 5.400 quyn. l khi th ca Tng Kinh Hn vn Pht gio.

Khuy C (632-682): l v cao tng i ng, sng t ca tng Php Tng,

Trung-quc. Ngi qu Trng-an (nay l huyn Ty-an, tnh Thim-ty), h ytr, t Hng o, tc thng gi l T n i s; nhn , tng Php Tng cng c gi l tng T n. Ngi bm tnh thng tu, tng mo khi ng, 17 tui xut gia, lm t ca php s Huyn Trang (602?-664); ban u cha Qungphc, sau chuyn sang cha i-t-n, hc Phn vn cng Pht in vi ngi Huyn Trang. Nm 25 tui (nm 657) ngi bt u tham gia cng cuc dch kinh. Nm 659, khi php s Huyn Trang dch Thnh Duy Thc Lun, ngi cng vi ba v s khc l Thn Phng, Gia Thng v Ph Quang, ng bin tp, kim vn, nhng v ngh lun khng thch ng, nn php s Huyn Trang cho ba v kia ra khi ban bin tp, ch gi mt mnh ngi m thi. Ngi bn c tham gia vo cng vic phin dch ca php s Huyn Trang, tp thnh cc li gii thch v lun Duy Thc Tam Thp Tng (do B Tt Th Thn trc tc) ca mi v i lun s n-, lm thnh tc phm Thnh Duy Thc Lun. Ngi cng c php s Huyn Trang ging dy cho Nhn Minh Chnh L Mn Lun, Du Gi S a Lun, v.v..., cho nn ngi thng t c v Nhn Minh ln Duy Thc. T nm 661, nhng dch phm ch yu ca php s Huyn Trang nh Bin Trung Bin Lun, Bin Trung Bin Lun Tng, Nh Thp Duy Thc Lun, D B Tng Lun Lun, u do ngi bt th, v son thut k (tc ch gii). Sau ngi vn du cc ni Thi-hnh, Ng-i sn, v.v... tuyn ging gio php; ri tr v cha T-n truyn th chnh ngha ca php s Huyn Trang. Ngi trc thut rt nhiu, c ngi ng thi gi l Bch Bn s ch, hoc Bch Bn lun s. Ngi ly Duy Thc lm tng, nn ngi i cng gi l Duy Thc php s. Nm 682, ngi vin tch ti vin Phin-kinh ca cha T-n, th th 51 tui. Ngoi nhng tc phm thut k nh ni trn, trc tc ca ngi cn c: Php Uyn Ngha Lm Chng, Thnh Duy Thc Lun Chng Trung Khu Yu, Du Gi Lun Lc Ton, Bch Php Minh Mn Gii, Nhn Minh Nhp Chnh L Lun S, v.v...

179

Khng-c (Sogdiana): tn mt vng quc nm trong vng Ty-vc ngy xa,

do ging dn du mc thuc tc Th-nh-k kin lp; tc nay l vng bnh nguyn cc x Kirgiz, Tashkent v.v... nm gia cc x: pha Bc l Kazakh, pha Ty l Uzbek, pha Nam l A-ph-hn v Pakistan, v pha ng l Tn-cng (Trungquc). Nc ny thm nhun Pht php t my th k cui trc Ty lch, v nhiu v danh tng y (nh Khng C, Khng Mnh Tng, Khng Tng Khi v.v...) n Trung-quc truyn b Pht gio t nhng k nguyn u TL. T tin ca ngi Khng Tng Hi Vit-nam cng l ngi thuc vng quc ny.

Khng Tng Hi (?-280): l v cao tng Vit-nam th k th 3 TL. T tin

ca ngi vn nc Khng-c (Sogdiana), nhng my i sng Thin-trc. Thn ph ngi v theo ngh bun bn m di sang Giao-ch (tn c ca nc Vitnam vo thi l thuc nh Hn) sinh sng. Ti y ng ci v Vit-nam v sinh ra Tng Hi. Khi Tng Hi ln 10 tui th song thn u ln lt qua i. Khi chu tang cha m xong, Tng Hi xut gia, tu hc tinh cn. n tui trng thnh th th gii c tc. Ngi l ngi c tr tu vt chng, gii c Phn vn ln Hn vn, khng nhng tinh thng Pht hc, m cn uyn bc c Nho hc v Lo hc, li gii c thin vn, v, kim ti n ni, vit vn. Lc by gi nc ta ang b nh Hn h, gi l qun Giao-ch, th ph l thnh Luy-lu (trong a phn tnh Bc-ninh ngy nay). Hi bn Trung-quc cha c tng s bn x, nhng Luylu th c tng on ng o ngi bn x. Ngi Tng Hi l mt trong nhng v lnh o v hng dn ca tng on y. Ti o trng trung tm Pht gio Luy-lu, lc c ba v c s ca ngi An Th Cao ( Trung-quc) l Trn Tu, Hn Lm v B Nghip, t kinh Lc-dng chy xung lnh nn, ngi mi cc v ny tham gia vo cng vic phin dch, nghin cu v ch gii kinh in. Ti y, ngi bin tp kinh Lc Tp, sch Lc Yu Mc, kinh Tp Th D, vit bi ta cho kinh An Ban Th v kinh Php Cnh (do ngi An Th Cao dch Lc-dng, c Trn Tu mang theo). Ngi cng ch thch cho ba kinh An Ban Th , Php Cnh v o Th (do ngi An Th Cao dch), nhng ba tc phm ny ngy nay khng cn. Ni chung, cc tc phm ca ngi u nhm xin dng thin hc trong tinh thn i tha. Nhng dch phm hay bin son ca ngi sau ny t Ng cng gm ton nhng gio in i tha. Bi vy, gii hc gi Pht hc Vit-nam ngy nay c khuynh hng tn xng ngi l v T s Thin hc Vit-nam. Nm 222, Tn Quyn chim c min Giang-t (tc Giang-nam), t xng v thnh lp nc ng-Ng (thi Tam-quc), th nc ta li b l thuc vo nc Ng, v lc ny nh Hu-Hn mt (nm 220). Vi s c mt ca c s Chi Khim, lc Kin-nghip c sinh hot ca Pht gio, nhng cha c t vin, m tng s cng cha c ai. Nm 247 (Tn Quyn lm vua c 25 nm), ngi

180

Tng Hi t Luy-lu sang Kin-nghip hong ha. Sau khi din kin m o, c cm ha bi ti cao c trng, vua Tn Quyn xin qui y v th gii u-btc vi ngi. Nh vua xy ct cha Kin-s ngi lm o trng hong ha. Cho ti lc , min Giang-nam mi c hnh bng v tng s Pht gio u tin l ngi Tng Hi (ti t Vit-nam), v ngi cha Pht gio u tin l cha Kin-s (do triu nh ng-Ng xy ct). T tr i, nh s nhit tm hong php ca ngi, o Pht c truyn b rng ri ti ng-Ng, ngi bn x c php xut gia lm tng s, t vin c xy ct ri rc nhiu ni. Nhng n i vua Tn Ho (264-280) th Pht gio b n p. Do s gim sim ca cc c vn Nho, Lo, Tn Ho ban lnh ph hy cha chin, tuy vy, cha Kin-s ca ngi Tng Hi vn khng b ai ng ti, v nh hng ca n qu ln. Nhng khng phi v vy m ngi c yn thn. Nh vua sai Trng Dc, mt tr thc thng hiu c Nho v Lo, n cha ct vn ngi, c dn ngi vo th b. Nhng v nm vng t tng Nho, Lo, ngi hon ton khng nao nng; sau mt ngy di i lun, Trng Dc khng b gy ngi c bt c mt li no. Cui cng, do s trnh tu chn tht ca Trng Dc v ngi, vua Tn Ho phi cho s gi n cha thnh ngi vo cung. Sau mt bui thuyt php, nh vua cm phc, xin qui y v th nm gii vi ngi. Nh vua li ban lnh tu sa li cc cha b ph, v trng tu m rng cha Kin-s. Trong thi gian cha Kin-s, ngi dch Ng Phm (tc kinh o Hnh Bt Nh) v bin tp N Hon Phm Bi; nhng c hai tc phm ny u tht truyn. u nm 280, vua Tn Ho u hng nh Tn, chm dt nh ng-Ng; cui nm y th ngi vin tch. S tch ngi Khng Tng Hi c s sch ghi chp r rng, nhng i a s cc nh Pht hc Trung-quc (k c tng s) vn khng mun tha nhn s tht nh th, m lun lun ni khc i, rng: Sa mn Tng Hi nc Khng-c, n ng-Ng lp cha Kins......

Kin--la (Gandhara): l mt c quc bn o n-, nay l vng h lu sng

Kabul, pha Bc lu vc Ng-h. T nhng th k trc khi c Pht ra i, Kin-la l mt trong 6 nc ln (Gandhara, Kamboja, Kuru, Matsya, Pancala, v Surasena) vng Ty-Bc n-, bao gm min thng lu hai con sng ln Hng-h (Ganga) v n-h (Sindhu). C 6 nc ny, v c bit l Kin--la v C-lu (Kuru), l cn c a ca nn vn minh B-la-mn gio (cng tc l nn vn minh n-) vo thi . T th k th 7 tr. TL, nn vn minh y pht trin dn v vng lu vc sng Hng, hng khi thm nhiu nc ln khc. Khi c Pht ra i th n- c c thy 16 nc ln; v Kin--la vn l mt trong 16 nc . Chnh bn thn c Pht cng c ln n ha o nc ny. Th k th 4 tr. TL, i Lch Sn (Alexander) ca nc Hi-lp em qun nh chim vng Ty-n, t th ca nc ny ti thnh B-sc-yt-la-pht- (Puskaravati cch thnh ph Peshawar ca nc Pakistan ngy nay 20 km v
181

hng ng Bc). Thi vua A Dc (th k th 3 tr. TL), tn gi Mt Xin (Majihantika) c phi n Kin--la truyn b Pht php, gip cho gn mt trm ngn ngi t c o qu, c ngn ngi pht tm xut gia. V sau, khi gio on b phn r thnh hai b phi cn bn l Thng Ta B v i Chng B, th nc ny, cng vi nc lng ging Ca-thp-di-la, l cn c a ca Thng Ta B. Sau , khi Thuyt Nht Thit Hu B tch ra khi Thng Ta B, th nc ny li tr thnh trung tm ca b phi mi ny. Khng nhng th, tng chng Kin--la cng cn hp th t tng, hc phong ca i Chng B; ri t tng Pht gio i tha cng pht trin ti y. Theo kinh o Hnh Bt Nh v lun i T B Sa, kinh h Bt Nh sm c lu hnh ti nc ny. Vo th k u TL, vng triu Qu-sng hng khi phng Bc, chim lnh c vng lu vc sng Kabul. Dn dn, vua i th ba ca vng triu ny l Ca N Sc Ca, m rng quc Kin--la, v chn thnh B-l-sa ca nc ny (tc thnh ph Peshawar ca nc Pakistan ngy nay) t th ca quc Qu-sng (hay quc Nhc-chi); bi vy, vo thi , nc Kin--la cng c gi l nc i-nhc-chi. Vua Ca N Sc Ca nhit tm bo h Pht gio, khng khc g vua A Dc trc kia, cho nn Pht gio y li cng sng r. T y lm a bn, Pht gio c truyn b rng khp bn phng, cn hn c di thi vua A Dc. Cc v thnh tng nh Hip tn gi, M Minh, Php Cu, Long Th, V Trc, Th Thn, v.v... u xut thn t a phng ny; v nn Pht gio i tha cng nhn m hng thnh. Trong thi i ny, quc Qusng giao lu mt thit vi cc nn vn minh ln ca th gii phng Ty, nh Hi-lp v La-m, dung hp to thnh nn ngh thut c th cho vng Ty-Bc n-, tng c sch s th gii gi l nn ngh thut Kin--la cng tc l mt ngnh trong nn ngh thut Pht gio n-. S biu hin ca nn ngh thut ny, ch yu l cc ngnh kin trc (cung in, cha thp), iu khc (k c ph iu) v hi ha (tng Pht, B-tt). Ni dung ca nn ngh thut ny, a phn ly cc ti Pht gio lm ch, qua cch thc biu hin ca h thng Hi-lp, nn cng c gi l nn ngh thut Pht gio Hi-lp. V tnh lch s, n c gi tr rt ln, nh hng to rng n khp min n-, Trung-, Min-in, Thi-lan, Trung-quc, Vit-nam, Nhtbn, Triu-tin v.v... Vo gia th k th 5, tc p-t (Ephatalites tc ging Hung-n trng) xm lc n-, nn ngh thut Kin--la cng nhn m b suy hoi. n th k th 10, di s bch hi v tiu dit mnh lit ca Hi gio, Pht gio Kin--la b tuyt tch.

Kin-. Ting Phn kin- c ngha l phn loi thnh thin, chng, phm,
tit; l mt thut ng dng trong Lut hc. Gii lut, v mn tc tr c chia

182

lm 20 loi, gi l 20 kin-. Trong b Lut T Phn c lit k 20 kin nh sau: 1) Th gii kin-: cng gi l i kin , hay th c tc gii php, ni v php tc th gii; 2) Thuyt gii kin-: cng gi l b-tt kin-, hay b-tt php, ni v php thuyt gii sm hi mi na thng; 3) An c kin-: ni v php kit gii an c hng nm; 4) T t kin-: ni v cch thc t t ca chng T-kheo vo ngy mn an c; 5) B cch kin : ni v vic c c s dng cc dng bng da th hay khng; 6) Y kin-: ni v php 3 y ca T-kheo; 7) Dc kin-: cng ni l y dc php, ni v 4 loi thuc, tc bn loi vt phm dng duy tr mng sng; 8) Ca-si-na y kin-: ni v vic th nhn y ca-si-na (cng c y) do th ch cng dng trong thi gian 5 thng sau ma an c; 9) Cu-sim-di kin-: cng ni l Cu-sim-di php, ni v cc thy t-kheo nc Cu-sim-di ph bng nhau; 10) Chim-ba kin-: ni v s tranh ci ca ch tng nc Chim-ba; 11) Ha trch kin-: cng ni l yt-ma kin-, ni v php trng pht cc v t-kheo xu; 12) Nhn kin-: cng ni l tng tn hi php, bit tr php, hay bit tr kin, ni v vic dy d i vi qu v t-kheo phm ti m khng che du, bit pht l sm hi; 13) Ph tng kin-: cng ni l t tp kin-, ni v php trng pht i vi qu v t-kheo phm gii m che du ti li; 14) Gi kin-: cng ni l gi b-tt php, ni v qu v t-kheo phm ti khng c tham d b-tt; 15) Ph tng kin-: cng ni l iu t s, ni v phng php trng tr i vi nhng trng hp nh B t a phn nghch c Pht v chia r tng on; 16) Dit trnh kin : cng ni l trnh s php, ni v 7 phng php dp tt cc s tranh ci; 17) T-kheo-ni kin-: ni v cc php tc c bit lin quan n chng tkheo-ni; 18) Php kin-: cng ni l oai nghi php, ni v cc l nghi tc php; 19) Phng x kin-: cng ni l nga c php, ni v ni c tr v cc vt dng ring t ca t-kheo; 20) Tp kin-: ni v nhng vic khng thuc vo 19 loi trn.

183

Kin chp on dit (on dit kin - on kin). Trong nm loi kin chp
(ng kin, ng c kin, hay ng li s) c mt loi gi l bin kin, tc l ci thy cc oan, ci thy thin v mt bn. Ci thy cc oan li gm c hai loi: Mt l thy thng cn (thng kin), tc l loi t kin cho rng th gian l thng tr bt bin, con ngi c t ng trng tn, sau khi xc thn ny cht i th t ng y vn tn ti vnh cu, hoc s thin ng i i, hoc s ha ngc vnh vin, hoc s tip tc ti sinh lm ngi vi tnh trng nh c; hai l thy mt hn (on kin), tc l loi t kin cho rng th gian s c lc b tiu dit hon ton, con ngi cht ri l mt hn, hon ton khng cn g na, cho nn khng c nhn qu lun hi, cng khng c qu bo thin c. V loi on kin ny, Lun i Tr li phn bit c hai trng hp: Mt trng hp gi l on kin, ch cho hng ngi ch trng cht ri l ht, khng c qu bo kh vui phi th nhn i sau nh va trnh by trn; mt trng hp gi l khng kin, ch cho hng ngi ch trng tt c cc php u khng, nhng v khng thng hiu tng tn v chn l khng, nn cho rng vn php trong v tr cui cng l khng c g c, hon ton trng rng; do m hng ngi ny ri vo loi c kin chp on dit.

Kin-c. Khng phi do nghe ngi khc ging dy, m ch bng vo s thy
bit ca chnh mnh m chng nhp c nit bn, gi l Kin-c. Theo tng Thnh Tht, y l a v th 17 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha.

Kin hoc: ch cho nghi v c kin (tc nm th kin chp: thn kin, bin kin,
t kin, kin th kin, v gii cm th kin), l 2 trong 6 loi phin no cn bn; Li na, kin hoc l nhng nhn thc sai lm (thn kin, t kin, nghi v.v...) ch sinh khi trong i sng hin ti, do cc t s hay t gio dn dt khng ng ng, cho nn thut ng Pht hc cn gi n l phn bit khi hoc. Kin tc l suy ngh, thy bit, on nh v nhng l l ca cuc i. Kin hoc tc l ci thy sai lm, ci thy xuyn tc v s tht cuc i. V v minh che lp nn khng thy c vn php l v thng, v ng v.v..., khin nn k phm phu lc no cng y dy t tri t kin. Mt cch tng qut, c 5 ci thy sai lc nh vy (ng ki n:. Nhng ci thy ny cng chnh l nhng kin thc, nhng hiu bit (s tri) ca phm phu, lm chng ngi cho thnh o, nn Duy Thc Hc gi chng l s tri chng. Nhng ci thy ny v khng c tr tu soi sng, nn hon ton khng ng s tht, tri vi chn l, nn cng gi l l hoc (sai lm v l). Hnh gi tu hc Pht, khi hon ton chuyn ha c nm ci thy sai lc ny, tr tru hon ton tng ng vi chn l, th vt thot c thn phn phm phu

184

m bc vo dng thnh (nhp lu); t tin tu mi cho n khi thnh t qu v V-thng B-.

Kin phn: l phn thy bit, tc l ch th nhn thc v mt i tng. Theo

gio ngha ca tng Php Tng, tc dng nhn thc ca mi tm vng v tm s u gm c bn phn: tng phn, kin phn, t chng phn, v chng t chng phn. 1) Tng phn l i tng nhn thc, thut ng Duy Thc Hc cn gi l s duyn. i tng ca nhn thc gm tt c cc cnh c th (nh sc, thanh, hng, v.v...) v tru tng (nh nh tng, tng, v.v...), lun lun c tng trng r rng, cho nn c gi l tng phn. 2) Kin phn l ch th nhn thc, thut ng Duy Thc Hc cn gi l nng duyn. Ch th nhn thc bao gm tt c tm thc tm vng v 51 tm s. Duy Thc Hc ni rng, nhn thc lun lun l nhn thc ci g, v vy, nu khng c i tng th khng c nhn thc, v ngc li, khng c ch th nhn thc th khng c i tng; cho nn, kin phn v tng phn l hai phn khng th tch ri ca tc dng nhn thc. 3) T chng phn (cng gi l t th phn) l phn t th thm su ca tc dng nhn thc, tc l, t n chng bit hot ng nhn thc ca chnh n. Khi mt (kin phn) thy (nhn thc) cun sch (tng phn) th bit rng mt thy cun sch (t chng phn). 4) Chng t chng phn l phn su hn na ca tc dng nhn thc, tc chng bit mt ln na v s chng bit ca t chng phn. Thuyt bn phn ca nhn thc ny l do lun s H Php (Dharmapala) xng. Lun s Trn Na (Dinnaga) th cho rng, phn th t ca thuyt ny (chng t chng phn) l khng cn thit, cho nn xng thuyt ba phn (tng, kin v t chng phn).

Kin tnh: l thy r sut Pht tnh ca t tm. T tng c bn ca Thin tng
l kin tnh thnh Pht, xng phng php tu tp, d mun thnh Pht, thnh T, hay cu sinh Tnh-, phi khng chp trc hnh tng, khng cu bn ngoi, m ch dng tr tu bt nh qun chiu, ph tr m my m phin no sinh t, thy r chn tnh ni t tm, t l bn lai din mc, chng ng bn nguyn ca th tnh gic ng sng r trn y ni t thn, l t c mc ch. T tnh xa nay khng hnh tng, khng gc r, khng ni chn, chng ng c l l ny tc l tri kin chn chnh; lc by gi mnh v Pht tng ng, cho nn gi l kin tnh thnh Pht. Trong Php Bo n Kinh c ghi li dy ca c Lc-t Tu Nng rng: Bn tnh ca qu v ging nh h khng, khng c vt g c th thy, gi l chnh kin; khng c vt g c th bit, gi l chn nh. Khng c xanh

185

vng di ngn, ch thy bn nguyn thanh tnh, gic th vin minh, gi l kin tnh thnh Pht.

Kin t hoc. Mc vo nhng kin chp h vng trong ba ci (nh thn kin,
bin kin v.v...), gi l kin hoc (tc l khng thy r l m sinh ra kin chp sai lm). Mc vo nhng vng tnh trong ba ci (nh tham, sn, si v.v...), gi l t hoc (tc l khng thy r s m sinh ra cc tm nim sai lm). Gp c 2 loi hoc li, gi l kin t hoc, l gc r ca sinh t lun hi; dt tr tn tuyt gc r y th gii thot sinh t lun hi, chng nhp nit bn tch tnh.

Kiu Trn Nh: l v t ln c php lp cao nht ca c Pht. Tn ca tn

gi, gi cho y l A Nh Kiu Trn Nh (Ajnata Kaundinya). Tn gi vn l mt o s B la mn tr tui v cc k thng minh thnh Ca-t-la-v vo lc thi t Tt t a n sinh. V sau, khi nghe tin thi t Tt t a t b hong cung vo rng xut gia hc o, ng dn theo bn o s thn thit (con ca cc v o s khc) tn l Bt (Bhadrika), B S Ba (Vaspa), Ma Ha Nam (Mahanama) v A Thuyt Th (Asvajit), cng i tm thi t tu hc. Khi c C m (Gautama tc thi t Tt t a) tm n o trng ca o s Ut u Lam Pht (Udraka Ramaputra), vng ph cn pha Nam kinh thnh Vng-x ca vng quc Ma-kit- xin hc o, Ngi gp sa mn Kiu Trn Nh ni y. V khng tha mn vi php mn tu ca o s Ut u Lam Pht, sa mn C m kho lo xin t gi ni y t mnh n lc tm ly con ng gii thot gic ng cho chnh mnh. Ngi tm n rng Gi-da (Gaya), thuc thn u-lu-tn-loa (Uruvilva), v chn ni y lm ch tu tp. Sau , sa mn Kiu Trn Nh cng t gi o trng ca o s Ut u Lam Pht, dn theo bn ngi bn, cng i tm c C m. V knh mn v tin tng vo kh nng gic ng ca Ngi, h xin li y c tu hc di s hng dn ca Ngi. C nm v u theo Ng i tu kh hnh. Sau mt thi gian di tu kh hnh mt cch trit , c 6 ngi u kit sc, m tr tu vn khng pht trin thm, tri li cn mn mi i. Mt hm, c C m tun t kim im li s tu tp trong thi gian qua, v bng nhin bng tnh. Ngi thy r, con ng kh hnh l con ng sai lm. Hng th dc lc hay hnh h th xc cng u l cc oan; c hai u sai lm, u khng gip ch c g cho s pht trin tr tu. Ngi bn quyt nh t b php tu kh hnh trit , tr li n ung bnh thng phc hi sc khe, v bt u theo ui con ng thin tp m Ngi xt thy, mi l con ng chnh ng nht c th a n o qu gic ng. Sa mn Kiu Trn Nh thy c C m n ung bnh thng tr li, b vic tu kh hnh, th cho rng Ngi thi ch, bn r bn ngi bn kia b i, tm n

186

ni khc tu hnh theo con ng ring ca h. H i sang vn Nai (Lc-uyn Mrgadava), gn thnh Ba-la-ni (Varanasi), nc Ca-thi (Kasi), cng tu hc vi nhau. Na nm sau, bng mt hm h trng thy c C m tm n vi h. Khi thy bng dng Ngi cn ang thp thong ngoi xa, h bo nhau l s khng ra n tip v cng khng cn phi ng dy khi Ngi vo ti ni. Nhng k l lm sao, s tnh khng xy ra ng nh h d tnh! Khi c C m va bc vo ti ch ca h th khng ai bo ai, tt c nm ngi u mng vui ng dy tip n Ngi. Sau vi li thm hi v hun d, c C m hon ton chinh phc v cm ha c sa mn Kiu Trn Nh v c 4 ngi bn ca ng. Ngi bo cho h bit l Ngi thnh Pht; ri Ngi ging dy cho h v CON NG BT CHNH, khai th v BN S THT mu nhim. Sa mn Kiu Trn Nh chm ch nghe, v bng cm thy tm mnh bng sng. ng thy r ngay tc khc con ng gii thot tht s m lu nay ng tng tm kim. Lp tc, ng cng bn ngi bn cng qu xung xin c lm t ca Ngi. H t b li tu kh hnh c, cng tinh cn tu tp theo s hng dn ca Pht. Ch trong mt thi gian ngn sau , nh quyt tm v tinh chuyn tu hc, c nm v, u tin l Kiu Trn Nh, ri tip n l bn v kia, ln lt u chng thnh qu A la hn. Vy l, ni vn Lc-uyn lc by gi, sa mn Kiu Trn Nh cng vi bn bn hu tr thnh nm v t t kheo u tin ca c Pht. H cng l nm thnh vin u tin ca gio on c Pht. Ring tn gi Kiu Trn Nh li cn l v t chng thnh qu A-la-hn u tin ca Pht, v tr thnh v t ln nht ca Ngi lc by gi. T y, ngi Tam Bo c xut hin th gian, vi c Thch Ca C m l Pht Bo, gio php do Ngi va ging dy l Php Bo, v nm v t kheo nhm Kiu Trn Nh l Tng Bo. Vn Lc-uyn lc c coi l o trng hnh ha u tin ca c Pht, v Ngi mc nhin giao trch nhim trng coi o trng cho tn gi Kiu Trn Nh. (C s vt cht ca o trng ny vo lc cha c g, Pht v ch tng vn tr ti cc gc cy rng hoc di nhng tp lu mi l nh nhng nm thng trc .) Sau nm v trn, cng chnh ti o trng ny, c Pht thu nhn chng thanh nin Da X (Yasa) cng 54 ngi bn ca chng c xut gia lm t kheo. Tn gi Kiu Trn Nh li c Pht giao nhim v ch dy cho h v np sng cn bn u tin ca i sng xut gia, v hng dn h tu hc theo gio php ca Pht. Cng ti o trng ny, to iu kin thun li trong vic tip ngi xut gia, c Pht cho php, nhng ni v vo nhng lc khng c s hin din ca Ngi, cc v t kheo c i din cho Ngi th l xut gia ca nhng ngi c s pht tm sng i phm hnh. Tha tn ca Pht, tn gi Kiu Trn Nh trnh ln Ngi mt ngh n gin v nghi thc l xut gia, v c c Pht chun y cho ch tng chp hnh.
187

Tn gi Kiu Trn Nh hon ton c c Pht tin tng v mi mt: tr tu, c cng nh kh nng lnh o v gio ha. Cho nn, sau khng lu, c Pht mt mnh ri vn Lc-uyn i Ma-kit-, giao trch nhim trng coi o trng Lc-uyn cho tn gi gnh vc. Trn ng i, Ngi thu nhn ba mi thanh nin lm t xut gia, v bo h tm v ngay vn Lc-uyn gp tn gi c xung tc v hng dn tu hc. Khi c Pht n thnh Vng-x, quc vng ca nc Ma-kit- l Tn B Sa La (Bimbisara), sau khi c nghe php, pht nguyn qui y lm t ti gia ca Pht. n p cng n ha ny, c vua dng cng Pht khu rng tre ngoi kinh thnh v hng Bc xy ct tu vin, lm c s tu hc v hnh o cho Pht v gio on. c tin ny, tn gi Kiu Trn Nh cng v Vngx cng vi cc v t ln khc ca Pht bn bc, hoch nh vic xy ct tu vin, ng thi gip Pht t chc, hng dn tu hc v iu hnh mi vic trong tu vin. Tu vin c t tn l Trc-lm (Venuvana). l c s o trng rng ln v c qui c u tin ca gio on. c Pht khng mt ni nht nh no, m Ngi phi i mi ni hnh ha. Bi vy, Ngi c tn gi Kiu Trn Nh chnh thc lm tu vin trng v tn gi u Lu Tn Loa Ca Dip lm gim vin tu vin Trc-lm. Hai v c hon ton trch nhim lnh o v hng dn i chng tu hc ti tu vin. c Pht cng ban ch cho tt c tng chng ang hnh o trong vng quc Ma-kit- hy y ch vo hai v tn gi y. Cuc i v sau ny ca tn gi Kiu Trn Nh, t thy c ti liu ni ti; ch bit tn gi nhp nit bn trc Pht kh lu.

Kim-cng-gii v Thai-tng-gii. Theo ci nhn ca Mt gio, vn php

trong v tr u l s hin hin ca c i Nht Nh Lai: biu hin v phng din tr c ca Ngi, gi l Kim-cang-gii; biu hin v phng din l tnh ca Ngi, gi l Thai-tng-gii. Tr c l phn ni chng ca c Nh Lai, ci th rt kin c, khng b phin no ph hoi, ging nh qu kim cng khng b bt c vt g lm h hi; cho nn, Kim-cng-gii gm cc ngha: tr, qu (kt qu), th gic (do dit tr phin no m gic ng), v t chng (t tu tp m chng ng). em Kim-cng-gii biu th bng ha th gi l Mn--la Kim-cnggii. Tri li, l tnh ca Nh Lai vn tn ti trong tt c vn php, c c i bi nui dng, ging nh trong thai m, hoc nh ht sen hm cha trong hoa sen, v vy m t thai tng c dng v d; v Thai-tng-gii gm cc ngha: l, nhn (nguyn nhn), bn gic (tnh gic vn c t v th), v ha tha (ha chng sinh). em Thai-tng-gii biu th bng ha th gi l Mn--la Thai-tng-gii. Kim-cng gii v Thai-tng gii c gi chung l Hai b Chn-ngn, hoc Hai b Kim-Thai, l hai mt cn bn ca Mt gio. Hai b

188

y, ng v mt i lp nhau th gi l Hai b tng i; ng v mt nht th th gi l Hai b khng hai.

Kim Cng Tr (Vajrabodhi, 671?-741, c thuyt ni l 663-723): l v t ph

php th 5 ca Mt gio n-, v l s t (cng vi ngi Thin V y) ca Mt gio Trung-quc. Ngi vn l con ca mt gia nh B-la-mn min Nam n- (c thuyt ni l mt v vng t Trung n-), nhng khi ln 10 tui th xut gia theo o Pht, tu hc ti Pht hc vin Na-lan-. Nm 20 tui ngi th gii c tc, hc khp cc kinh lun i, tiu tha, thng hiu cc mn Nhn Minh, Duy Thc, Trung Qun, Du Gi, Lut, v.v... Nm 31 tui th tr v min Nam, theo ngi Long Tr tu hc v nghin cu Mt gio. Sau 7 nm, ngi th nhn mi yu ngha ca Mt gio, c th l qun nh, ri tr ln li Trung-n. Sau ngi sang Tch-lan, ri theo tu bun i n Java (mt hn o ca qun o Namdng). Ti y ngi thu nhn mt ngi t l Bt Khng (ngi Tch-lan, lc mi 14 tui). Tm tr y mt thi gian ri ngi li xung thuyn i Trungquc, dn theo ch tiu Bt Khng. on thuyn i c n 30 chic, gia ng b sng nh tan nt, nhng ch c chic thuyn ca ngi l bnh yn v s. Ngi n Qung-chu vo cui nm 719, lin lp o trng qun nh, ha bn chng. Nm sau, 720, ngi n Lc-dng, ri Trng-an, chuyn vic phin dch kinh in Mt gio v truyn th b php qun nh. Dch phm ca ngi c Kim Cng nh Kinh, Du Gi Nim Tng Php, Qun T Ti Du Gi Php, v.v... c thy 8 b, gm 11 quyn (c thuyt ni l 25 b, 32 quyn). Cui i, ngi mun tr v n-, nhng li b bnh v vin tch ti cha Qung-phc Lcdng, nm 741, th th 71 tui. Ngi, cng vi hai ngi Thin V y v Bt Khng, tng c ngi ng thi xng l Khai-nguyn tam i s (ba v Btt thi Khai-nguyn).

Kim-lng: tc Nam-kinh, mt thnh ph ln ca tnh Giang-t, nm h lu

sng Trng-giang. Vo thi Chin-quc (475-221 tr. TL), n thuc a phn nc S, c t tn l Kim-lng. Thi Tn (221-206) i tn l Mt-lng. Thi Tamquc (220-280), n c tn l Kin-nghip, c vua Tn Quyn (222-252) chn t lm kinh ca nc ng-Ng (222-280). K , cc vng triu ng-Tn, Tng, T, Lng, Trn (317-589) cng u t kinh ti , v gi tn l Kinkhang. Thi Ng-i-thp-quc (907-979) li gi l Kim-lng. T thi Minh (1368-1644) n c gi l Nam-kinh, cho n ngy nay. N tng c coi l trung tm vn ha, chnh tr v kinh t ca min Nam Trung-quc; v cng l mt a bn hot ng quan trng i vi lch s Pht gio Trung-quc. T thi i Tam-quc, khi nc Ng mi va c kin lp (nm 222), t th ti thnh Kin-nghip, th c s Chi Khim ti y c tr phin dch v ch thch kinh

189

in; Pht gio bt u c mt ti vng Hoa-nam t lc . Sau , vo nm 247, thin s Khng Tng Hi t Giao-ch (Vit-nam) cng sang hong ha, c vua Tn Quyn th lm thy, xy dng cha Kin-s ngay ti kinh thnh thnh ngi m o trng ha o; l v tng s Pht gio u tin vi ngi cha Pht u tin xut hin vng Hoa-nam. Vo thi i Nam-triu (420-589), Pht gio ni y tht l cc thnh.

Kinh. Theo ngha rng, KINH l ch cho tt c gio thuyt m c Pht Thch Ca
ni; v theo ngha hp, l Tng Kinh trong Ba Tng (Kinh, Lut, Lun). Do thi quen t lu i, Kinh c phn lm hai h tng qut, l Kinh Tiu-tha v Kinh i-tha. Kinh Tiu-tha, theo Tng Pali, c 5 b A Hm (Trng B, Trung B, Tng ng B, Tng Chi B, v Tiu B); theo Tng Hn (c thu tp trong i Chnh Tn Tu i Tng Kinh), c 2 b: A Hm (Trng A Hm, Trung A Hm, Tp A Hm, v Tng Nht A Hm) v Bn Duyn. Kinh i-tha, theo Tng Hn (c thu tp trong i Chnh Tn Tu i Tng Kinh), gm c 8 b: Bt Nh, Php Hoa, Hoa Nghim, Bo Tch, Nit Bn, i Tp, Kinh Tp, v Mt Gio. V ngha, trong Tp A T m Tm Lun (Lun s Php Cu son, ngi Tng Gi Bt Ma dch ra Hn ng) c nu nm ngha ca KINH: 1) Sinh ra mi ngha l; 2) Hin by gio l; 3) v ca ngha l khng cng tn; 4) Phn r chnh t; 5) Qun thng, xuyn sut tt c cc php. Trong tc phm Ch Duy Ma Ct Kinh (ngi Tng Triu son) c nu ra bn ngha ca KINH: 1) Xuyn sut mi l l; 2) Nhip gi mi sinh ha; 3) Xa nay khng thay i; 4) Xa gn u nng da. (Xem thm cc mc: Tu a La, Kh Kinh.)

Kinh A Di 1 (A Di Kinh Aparimita-yuh-sutra): cng gi l A Di

Tam Da Tam Pht Tt Lu Pht n Qu Nhn o Kinh, hay i A Di Kinh, gm 2 quyn, do c s Chi Khim dch ti nc ng-Ng (222-280), c thu vo quyn 12 ca Tng i Chnh. y l bn d dch ca Kinh V Lng Th, m cng l bn dch sm nht trong cc bn dch ca Kinh V Lng Th. Ni dung kinh ghi thut 24 li nguyn ln ca c Pht A Di , cng nhng vic lin quan n vua A X Th n d php hi nghe Pht thuyt php.

Kinh A Di 2 (A Di Kinh Sukha-vatyamrta-vyuha): cng gi l Nht

Thit Ch Pht S H Nim Kinh, do ngi Cu Ma La Thp dch ra Hn vn vo i Diu-Tn (384-417), gm 1 quyn, c thu vo quyn 12 ca Tng i Chnh. Sau bn dch ca ngi Cu Ma La Thp, kinh ny cn c 2 bn dch khc: bn dch ca ngi Cu Na Bt La, thi Lu-Tng (420-479), c tn l Tiu V Lng Th Kinh (1 quyn), sm b tht truyn; - bn dch ca ngi Huyn Trang, i ng, c tn l Xng Tn Tnh Pht Nhip Th Kinh (1 quyn),

190

c thu vo quyn 12 ca Tng i Chnh. Ni dung kinh ny, c Pht Thch Ca Mu Ni gii thiu cnh gii nc Cc-lc hon ton trang nghim thanh tnh ca c Pht A Di , cng khuyn chng sinh nn chp tr danh hiu c Pht A Di v cu nguyn vng sinh v ci nc y. Kinh ny l 1 trong 3 kinh cn bn ca tng Tnh (2 kinh kia l: V Lng Th v Qun V Lng Th).

Kinh A Hm (A Hm Agama). A-hm c dch ngha l gio php khng

th so snh (v t php); l tn gi chung ca tt c cc kinh in tiu tha. A Hm l dch m t ting Phn, dch ra Hn ng l php qui (ni vn php qui vo), php bn (gc ca vn php), php tng (kho cha vn php), v t php (gio php khng c g so snh c), v.v... Tt c nhng t ny u ch cho thnh in, tc nhng li dy ca Pht c kt tp v truyn tha t sau ngy Pht nhp dit. ngha l vy, nhng thng thng, t a hm ny c cc nh Pht hc t trc n nay dng ch ring cho bn hay nm b kinh A Hm (tc tng KINH, mt trong ba tng gio in) ca Pht gio Nguyn-th (hay Pht gio Namtruyn). Ha thng Thch Thin Siu, trong bn dch Kinh Trng A Hm, c dn li gii thch ca ngi Tng Triu v ch A Hm nh sau: Kinh A Hm ny l uyn ph ca mi iu lnh, l khu rng tm thu ht thy, va uyn bc va bao la, thuyt minh du tch ca hin ngu ti phc, phn tch cn do ca chn ngy d ng, ghi chp bao nhiu vic c kim thnh bi, bao hm ht c vn loi t tri, o t y m ra, php t y m tn ti, v nh bin c, trm sng u dn v, nn gi l php qui... V ni dung, kinh Bt N Hon cng cc b lun nh i Tr , Du Gi S a, v.v..., tc cc kinh lun Bc-truyn, u ni h A Hm gm c bn b kinh: Trng A Hm, Trung A Hm, Tng Nht A Hm, v Tp A Hm. Trong khi , theo kinh in Nam-truyn (tc thnh in Pali), th h A Hm gm c nm b: Trng B Kinh (Digha-nikaya), Trung B Kinh (Majjhimanikaya), Tng ng B Kinh (Samyutta-nikaya), Tng Chi B Kinh (Anguttaranikaya), v Tiu B Kinh (Khuddhaka-nikaya). Nh vy, t a hm nguyn c ch cho cc gio thuyt c truyn tha, hoc cc thnh in truyn tha gio php ca c Pht, cho nn c lc n c coi l ng ngha vi t php (dharma). Gi a hm l A Hm KINH, l do thi quen xa nay ca ngi Trung-quc. Trong thi nguyn th ca Pht gio, cc v t Pht sau khi nghe php, dng hnh thc k tng khu truyn cho nhau; v nhng g c khu truyn, u y c vo tr nh. Nhng, nhng v t Pht, ty cn c m lnh th gio php ca Pht mi ngi mi khc; t m ny sinh nhng t tng khng ging nhau. Vy, khi gio on chnh thc xc lp, th vic chnh l, thng nht tt c gio thuyt ca c Pht, nghim nhin tr thnh mt nhu cu bc thit. Kt qu l, tt c nhng li dy ca c Pht trong sut cuc i ha , tri qua bn k kt tp, c kt tp, chnh l v b sung cho hon b, dn dn pht trin thnh mt
191

loi hnh thc vn hc nht nh; cui cng hnh thnh ton b THNH IN, c gi l KINH A HM, tc KINH TNG trong Ba Tng. Nh vy, Kinh A Hm c truyn tha t gio on nguyn th; n thi k Pht gio B- phi, n li c truyn tha trong tng b phi. Cc ti liu hin c cho thy, vo thi , t ra th Nam Phng Thng Ta b, Hu b, Ha a b, Php Tng b, i Chng b, m Quang b, v Kinh Lng b, u c kinh in truyn tha; nhng cho n ngy nay th ch thy c kinh in ca Nam Phng Thng Ta b l c bo tn trn vn; gm c 5 b kinh: Trng B, Trung B, Tng ng B, Tng Chi B, v Tiu B. Tt c u c vit bng ch Pali, v c gi l Nm B Kinh Nam Truyn (Nam Truyn Ng B), cng tc l Nm B Kinh A Hm Nam Truyn (Nam Truyn Ng A Hm). Trong khi , pha Bc-truyn, Kinh A Hm cng c lu truyn, nhng kinh bn gc c vit bng ch Sanskrit, v ni dung kinh c gp nht t cc b A Hm ca cc b phi hnh thnh 4 b kinh A Hm l Trng A Hm, Trung A Hm, Tng Nht A Hm, v Tp A Hm; c gi l Bn B Kinh A Hm Bc Truyn (Bc Truyn T A Hm). Ton b bn b A Hm ny c dch sang Hn ng tun t nh sau: 1) Trung A Hm Kinh (Madhyamagama), 60 quyn, do ngi C m Tng Gi B dch vo khong nhng nm cui th k th 4 u th k th 5, ti kinh Kin-khang ca nh ng-Tn (317-436), hin c lu gi trong tng i Chnh, quyn 1. Nguyn b kinh ny trc c ngi m Ma Nan dch (gm 59 quyn) ti kinh Trng-an ca nh Tin-Tn (351-394), nhng cha c hon chnh, nay ngi Tng Gi B dch li. Theo cc b lun gii thch, ch trung y c ngha l va phi, khng ln khng nh, khng di khng ngn, tc b kinh ny l mt tng tp ca nhng kinh khng di khng ngn. V s truyn tha, c thuyt ni kinh ny do i Chng b truyn, nhng phn nhiu cho rng n do Tt B a b truyn. Kinh ny tng ng vi kinh Trung B (Majjhima-nikaya) ca h Nam Truyn Ng B, nhng ni dung ca hai b kinh khng hon ton ging nhau: kinh Trung A Hm gm 222 kinh, kinh Trung B gm 152 kinh, nhng ch c 98 kinh ca chng l ging nhau; v li, thun t ca cc phm kinh cng khc nhau. Ngoi nguyn b Trung A Hm Kinh do ngi Tng Gi B dch nh va nu trn, cn c nhiu bn kinh bit sinh (trch tng phn trong nguyn b dch) khc ca b kinh ny, nh Pht Thuyt Th Php Phi Php Kinh, v.v... do An Th Cao dch vo Thi Hu-Hn (25-220); Pht Thuyt Ch Php Bn Kinh, v.v... do Chi Khim dch vo thi Tam-quc (220-280); Pht Thuyt Th Tu Kinh, v.v... do Trc Php H dch vo thi Ty-Tn (265-316); Pht Thuyt Thit Thnh N L Kinh, v.v... do Trc m V Lan dch vo thi ng-Tn; Pht Thuyt Anh V Kinh, v.v... do Cu Na Bt La dch vo thi Lu-Tng (420-479); v.v...

192

2) Tng Nht A Hm Kinh (Ekottarikagama), 51 quyn, do ngi C m Tng Gi B dch vo khong nhng nm cui th k th 4 u th k th 5, ti kinh Kin-khang ca nh ng-Tn, hin c lu gi trong tng i Chnh, quyn 2. Theo cc b lun gii thch, ch tng nht y c ngha l y theo th t ca cc php s; b kinh ny ghi li cc bi php bt u bng con s, ghi theo th t t 1 php cho n 11 php, cho nn gi l tng nht (tc l tng ln tng s mt: 1 ri 2, ri 3, v.v...). Theo s kho st ca cc nh hc gi, trong Bn B Kinh A Hm Bc Truyn, b kinh ny c hnh thnh sau cng, v ni dung c mang nhiu sc thi ca t tng i tha. V s truyn tha, c thuyt ni kinh ny do i Chng b truyn, nhng cng c thuyt ni l do Tt B a b (tc Hu b) truyn. Trong Nm B Kinh A Hm Nam Truyn th kinh ny tng ng vi kinh Tng Chi B (Anguttara-nikaya), nhng ni dung ca hai kinh khng hon ton ng nht: kinh Tng Nht A Hm ca h Bc-truyn gm c 472 kinh, kinh Tng Chi B ca h Nam-truyn gm c 2.203 kinh, trong ch c khong t 136 n 153 kinh ca chng l c ni dung tng ng. V li, theo cc nh hc gi kho st, trong kinh Tng Chi B ca h Nam-truyn khng h hm cha t tng i tha nh trong kinh Tng Nht A Hm ca h Bc-truyn. Ngoi nguyn b kinh Tng Nht A Hm do ngi Tng Gi B dch nh va nu trn, cn c nhiu bn kinh bit sinh khc ca kinh ny, nh Pht Thuyt A Nan ng Hc Kinh, v.v... do An Th Cao dch; Pht Thuyt T V Tng Hu Kinh, v.v... do Trc Php H dch; Pht Thuyt T N L Kinh, v.v... do Trc m V Lan dch; Pht Thuyt Thp Nht Tng T Nim Nh Lai Kinh, v.v... do Cu Na Bt a La dch; v.v... 3) Trng A Hm Kinh (Dirghagama), 22 quyn, do hai ngi Pht Da X v Trc Pht Nim dch vo nm 413 i Diu-Tn (384-417), hin c lu gi trong tng i Chnh, quyn 1. Ch trng y, theo cc b lun gii thch, c ba ngha: l s tng tp ca cc kinh di; l cc kinh ph ngoi o; v l s tn ti lu di bt tuyt. V s truyn tha, c thuyt ni rng, kinh ny do i Chng b truyn; c thuyt ni do Ha a b truyn; li c thuyt ni do Php Tng b truyn. Kinh ny tng ng vi kinh Trng B (Dighanikaya) ca h Nam Truyn Ng B, nhng ni dung khng hon ton ging nhau: Trng A Hm Kinh gm 30 kinh, Trng B Kinh c 34 kinh, trong ch c 6 kinh trong Trng A Hm c ni dung tng ng r rt vi 10 kinh trong Trng B, cc kinh khc cn li th khng nht tr vi nhau; v li, kinh Th K trong phn cht ca Trng A Hm th hon ton khng c trong Trng B. Ngoi nguyn b Trng A Hm Kinh do hai ngi Pht Da X v Trc Pht Nim dch vo i Diu-Tn ni trn, cn c nhiu bn kinh bit sinh khc ca b kinh ny, nh Pht Thuyt Nhn Bn Dc Sinh Kinh, v.v... do An Th Cao dch; Pht Thuyt Phm Vng Lc Thp Nh Kin Kinh, v.v... do Chi Khim dch; Pht Bt N Hon Kinh do Bch Php T dch vo thi Ty-Tn; Pht Thuyt Tch Ch
193

Qu Kinh do Trc m V Lan dch; Pht Thuyt i Tp Php Mn Kinh, v.v... do Thi H dch vo thi Tng (420-479); Khi Th Kinh do X Na Qut a dch vo thi i nh Ty 581-619); v.v... 4) Tp A Hm Kinh (Samyuktagama), 50 quyn, do ngi Cu Na Bt La dch vo thi Lu-Tng (420-479), hin c lu gi trong tng i Chnh, quyn 2. Theo cc b lun gii thch, ch tp y ngha l ln xn, khng thng nht, khng chuyn . Ni dung ca kinh ny thu tm tt c gio thuyt ca Pht dnh cho loi i tng: t kheo, t kheo ni, c s nam n, thin t, thin n v.v...; gio php loi nh t , bt chnh o, thp nh nhn duyn v.v..., li c c nhng php mn v thin nh; vn c ca kinh cng di ngn ln xn, khng theo mt th loi nht nh no. V s truyn tha, c thuyt ni kinh ny do i Chng b truyn, c thuyt ni do Thuyt Nht Thit Hu b truyn. Kinh Tp A Hm ny gm 1.362 kinh, tng ng vi kinh Tng ng B (Samyutta-nikaya, gm 2.858 kinh) ca Tng Kinh Nam Truyn. N l b kinh ln nht trong Bn B Kinh A Hm Hn tng, v theo cng trnh nghin cu ca cc nh hc gi, cng l b kinh c hnh thnh sm nht; v vy, n gn gi c ci phong mo ca Pht gio Nguyn-th. Ngoi bn Hn dch ca ngi Cu Na Bt La mang tn Tp A Hm Kinh, va nu trn, cn c hai bn dch khc cng mang tn Tp A Hm Kinh, nhng s quyn t hn, v tn ngi dch b tht truyn. Ngoi ra cng cn c nhiu bn kinh bit sinh khc, nh Pht Thuyt Chuyn Php Lun Kinh, v.v... do An Th Cao dch; Pht Thuyt Bt T Th Kinh, v.v... do Chi Khim dch; Pht Thuyt ng Qut Ma Kinh, v.v... do Trc Php H dch; Pht Thuyt Gii c Hng Kinh, v.v... do Trc m V Lan dch; Pht Thuyt Ng Un Giai Khng Kinh, v.v... do Ngha Tnh dch vo thi i nh ng (618-907); v.v...

Kinh Bn Mi Hai Chng (T Thp Nh Chng Kinh): Pht gio

Trung-quc cho rng, y l cun kinh dch t Phn ng ra Hn ng u tin, v cng l cun kinh Pht c mt sm nht Trung-quc (vo nm 67, tc na sau th k th nht sau cng nguyn). Ton quyn kinh gm c 42 chng, nn c gi l Kinh Bn Mi Hai Chng. Mi chng u ngn gn, di nht ch trn mt trm ch (Hn), ngn nht th ch hn hai mi ch. Ni dung kinh nhm thuyt minh mt cch n gin v nhng gio ngha c bn ca Pht gio bui s k; trng im l cp n cc nghip lnh d, cc qu v tu chng ca sa mn, xa lnh dc vng, i sng v thng, v.v... ct nu r yu ngha ca s xut gia hc o; c th ni, l quyn sch nhp mn ca ngi xut gia trong o Pht. Tuy vy, ni dung kinh, cng c vi ch ni ln gio ngha su xa ca i tha, m nhng ngi mi nhp mn kh c th lnh hi nh nhng cu: ... nim v nim nim, hnh v hnh hnh; tu v tu tu; chng v chng chng.

194

Lin quan n bn dch ca kinh T Thp Nh Chng, cc cun kinh lc tri qua cc i ca Trung-quc, u ni rng, kinh ny l do hai ngi Ca Dip Ma ng v Trc Php Lan cng dch ti Lc-dng, vo thi ng-Hn, na sau th k th nht. Nhng kho chng v ngn ng dch thut th c nhiu ch t ra khng phi l ngn ng ca thi ng-Hn. Hn na, trong sch Tng L Chng Kinh Mc Lc ca ngi o An (312-385) son nm 374, thi ng-Tn (317420), l cun sch mc lc v kinh in Pht gio xut hin sm nht Trungquc (nay tht truyn), khng c tn kinh T Thp Nh Chng. Bi vy c mt s hc gi nghi ng rng, kinh ny khng c dch vo hu bn th k th nht, m mi xut hin t thi ng-Tn v sau. Theo gio s L Mnh Tht (trong Lch S Pht Gio Vit Nam - Tp 1), tn kinh T Thp Nh Chng tng c ghi trong tc phm L Hoc Lun (do Mu T vit ti Giao-chu vo nhng nm cui ca th k th hai). Do nhiu chng c c th, gio s Tht i n kt lun: Kinh T Thp Nh Chng, v th t th k th II sdl tr i ph bin rng ri trong gii tr thc Trung Quc t bnh nguyn pha bc, ...... cho n nc ta pha nam cho Mu T nhc ti...... Cho nn, d truyn bn hin nay c cha ng mt s nhn t vn bn hc ng nghi ng g i na, th s tht v s tn ti v ph bin rng ri ca kinh ny vo th k th II sdl l khng th chi ci. V d Ma ng v Php Lan c dch T Thp Nh Chng hay khng, t bn thn T Thp Nh Chng l mt dch phm i Hn. (Trang 207-208) Li theo gio s Nguyn Lang (trong Vit Nam Pht Gio S Lun - Quyn 1, pht hnh nm 1973, trc tc phm Lch S PGVN I ca gs L Mnh Tht), kinh T Thp Nh Chng c lu hnh nc ta (Giao-chu) vo th k th hai. Bng vo nhng ti liu c th, v bng nhng lun c xc ng, gio s Nguyn Lang i n kt lun: Kinh T Thp Nh Chng ...... nh ta bit, trung tm Luy Lu l bn p Pht gio truyn vo t Hn; cun kinh u tin tuyn dch li Pht dy hn pht xut t trung tm Luy Lu vo thng bn th k th hai v c a vo min Giang T vo khong gia th k ny.

Kinh Duy Ma Ct (Duy Ma Ct Kinh Vimalakirti-nirdesa): l tn gi tt ca

Kinh Duy Ma Ct S Thuyt Bt Kh T Ngh Gii Thot, do php s Cu Ma La Thp (Kumarajiva, 344-413) dch ra Hn vn vo i Diu-Tn (384-417), c thu vo quyn 14 ca Tng i Chnh. Nhn vt ch yu ca kinh ny l c s Duy Ma Ct, mt v trng gi thnh T-x-li thi Pht ti th. Ni dung kinh ly t tng bt nh lm c s, nhm xin dng con ng tu thc tin ca B-tt i tha. Theo cc tc phm kinh lc ca Trung-quc, kinh ny trc sau c c thy 7 bn Hn dch, nhng ngy nay ch cn li 3 bn; l bn kinh ny ca ngi Cu Ma La Thp, bn Duy Ma Ct Kinh (cng c tn l Duy Ma Kinh, Duy Ma Ct S Thuyt Bt T Ngh Php Mn Kinh, Ph Nhp o Mn Kinh, v.v...) do c s Chi Khim (?-?) dch nc Ng (222-280) vo thi Tam-quc (220-280),
195

v bn V Cu Xng Kinh (cng c tn l Thuyt V Cu Xng Kinh) do php s Huyn Trang (600-664) dch vo i ng. Trong 3 bn dch ny th bn ca ngi La Thp l c lu truyn rng ri hn ht.

Kinh a Gii (a Gii Kinh): cng gi l Kinh Php Cnh, tc l Kinh T

Phm Php Mn, do ngi Php Hin (?-1001) dch vo thi Bc-Tng (960-1127), c thu vo quyn 17 ca Tng i Chnh. Ni dung kinh ny em vn php phn lm bn phm loi: gii php, x php, duyn sinh php, v x phi x php. Nu hiu r v bn phm loi ny th gi l ngi tr; ngc li l ngi ngu.

Kinh i Bo Tch (i Bo Tch Kinh). Ch i ngha l tuyn thuyt gio

l i tha; ch bo ngha l thnh ti sung mn; ch tch ngha l hm nhip tt c cc php mn; i Bo Tch (hay Bo Tch) l tn mt b kinh gm c 49 hi, 120 quyn, do ngi B Lu Ch i ng v nhiu v khc dch. Theo Khai Nguyn Thch Gio Lc, b Kinh i Bo Tch gm c hai phn, mt phn gi l tn dch (gm 26 hi, 39 quyn) l do ngi B Lu Ch dch vo i ng; cn phn kia gi l cu dch (gm 23 hi, 81 quyn), do nhiu v dch s khc dch t trc trong cc i Ngy, Tn, Nam-Bc-triu v.v... Nh vy, b kinh ny l mt tp hp ca 49 kinh; tuy nhin, v hnh thc, hai phn tn v cu dch y khng phi c sp xp ring bit, m cc hi y xen k nhau. Cng theo Khai Nguyn Thch Gio Lc, nguyn bn Phn vn ca ton b Kinh i Bo Tch gm 49 hi (tc 49 kinh) c php s Huyn Trang mang v t n-. Thng Ging nm Trinh-qun th 19 (nm 645 TL), ngi t n- v n Trng-an, c vua ng Thi-tng mi c tr ti cha Hong-phc. Ti y ngi lp o trng phin dch u tin. Thng Nm nm y th cng vic dch kinh bt u, v b kinh u tin c ngi Huyn Trang dch chnh l Kinh i B Tt Tng (tc hi 12 ca b Kinh i Bo Tch ny), gm c 20 quyn. Ri 19 nm sau (nm 663), cha Ngc-hoa (vn l cung Ngc-hoa), sau khi phin dch hon tt b Kinh i Bt Nh, ch tng thnh khn xin ngi dch tip b Kinh i Bo Tch; v thng xt tm thnh ca i chng, ngi m b kinh nguyn bn Phn vn ra, nhng lc sc cng lc kit, ngi ch gng gng dch c mt t, ri th bung bt, khng th tip tc cng vic c na. Ngi nh cho em b kinh ct li vo kho, t dt tuyt vic cm bt, ch chuyn vic tu tr, cho n ngy vin tch. Nm 706, ngi B Lu Ch (ngi Nam n-, n Trung-quc t nm 693 i n hong V Tc Thin, c mi cha Pht-th-k ti ng- tng s dch kinh) theo vua ng Trung-tng (705-710) t ng- (Lc-dng) tr v Ty- (Trng-an), c tr ti cha Sng-phc. Ti y, nh vua thnh cu ngi tip tc cng vic b d ca php s Huyn Trang, phin dch b Kinh i Bo Tch. Vng mnh vua,
196

ngi B Lu Ch cho em b kinh nguyn bn Phn vn t cha Ngc-hoa sang cha Sng-phc. Theo Khai Nguyn Thch Gio Lc, trc khi ngi Huyn Trang mang ton b nguyn bn Phn vn ca b Kinh i Bo Tch t n- em v, th Trung-quc c cc bn kinh l t (thuc b kinh y) c truyn nhp v c dch ri rc qua cc thi i Hu-Hn, Tam-quc, Tn, Nam-Bc-triu v.v... Bi vy, cng vic u tin l ngi cho su tp cc bn kinh dch y (cu dch), la ring ra cc bn n dch (ch c mt bn dch cho mt nguyn bn) ri xem xt, nh gi, sau chn ly cc bn dch hon ho lm thnh mt phn ca b Kinh i Bo Tch, v d: Hi 4, Tnh C Thin T, ngi Trc Php H i Ty-Tn dch; Hi 8, Php Gii Th Tnh V Phn Bit, ngi Mn--la Tin i Lng dch; Hi 17, Ph Lu Na, ngi Cu Ma La Thp i Hu-Tn dch; v.v..., loi ny gm c 8 hi (tc cc hi 4, 8, 14, 17, 23, 26, 41, v 44). Th n ngi xem xt, nh gi cc bn trng dch (nhiu bn dch khc nhau ca cng mt nguyn bn) trong nhm cu dch, chn ly bn hon ho nht ca mi hi lm thnh mt phn khc ca b Kinh i Bo Tch, v d: Hi 3, Mt Tch Kim Cng Lc S, do ngi Trc Php H i Ty-Tn dch, c chn (sau , ngi Php H i Bc-Tng cng dch kinh ny vi tn Nh Lai Bt T Ngh B Mt i Tha Kinh, nhng khng c chn); Hi 9, i Tha Thp Php, do ngi Pht Phin a i Bc-Ngy dch, c chn (sau , ngi Tng Gi B La i Lng cng dch kinh ny vi tn i Tha Thp Php Kinh, nhng khng c chn); Hi 38, i Tha Phng Tin, do ngi Trc Nan i ng-Tn dch, c chn (trc , ngi Trc Php H i Ty-Tn dch kinh ny vi tn Tu Thng B Tt Vn i Thin Quyn Kinh, v sau , ngi Thi H i Bc-Tng cng dch kinh ny vi tn i Phng Qung Thin Xo Phng Tin Kinh, u khng c chn); v.v..., loi ny gm c 15 hi (tc cc hi 3, 9, 12, 15, 16, 18, 19, 32, 33, 36, 38, 39, 43, 46, v 47). C hai loi trn gm c 23 hi, lm thnh phn cu dch ca b Kinh i Bo Tch. K tip, cng t trong s cc bn kinh dch c y, bn no thy khng hi lng th chnh ngi dch mi li, v d: Hi 1, Tam Lut Nghi, trc y ngi m V Sm i Bc-Lng dch vi tn i Phng Qung Tam Gii Kinh, nay ngi dch mi li; Hi 5, V Lng Th Nh Lai, trc y ngi Chi Lu Ca Sm i Hu-Hn dch vi tn V Lng Thanh Tnh Bnh ng Gic Kinh, ri ngi Khng Tng Khi i To-Ngy cng dch vi tn V Lng Th Kinh, ng thi ngi Chi Khim i Ng cng dch vi tn A Di Tam Da Tam Pht Tt Lu Pht n Qu Nhn o Kinh, tip ngi Php Hin i Bc-Tng cng li dch vi tn i Tha V Lng Th Trang Nghim Kinh, nay ngi dch mi li; Hi 42, Di Lc B Tt S Vn, trc kia ngi An Th Cao i Hu-Hn dch vi tn i Tha Phng Qung Yu Tu Kinh, tip ngi Trc Php H i Ty-Tn cng dch vi tn Di Lc B Tt S Vn Bn Nguyn Kinh, nay ngi dch mi li; v.v.... loi ny gm c 18 hi (tc
197

cc Hi 1, 5, 6, 10, 13, 21, 24, 25, 27, 28, 29, 30, 35, 37, 42, 45, 48, v 49). Thc ra, 18 hi ny cng thuc v loi trng dch, nhng v do chnh ngi dch li, hn na, phn bit vi nhm cu dch trn kia, nhng hi ny c xp chung vo nhm tn dch (tc l do chnh ngi B Lu Ch dch). Sau ht, 8 hi cn li (tc cc hi 2, 7, 11, 20, 22, 31, 34, v 40) l do ngi mi dch ln u tin. C hai loi sau (do ngi B Lu Ch dch li v mi dch ln u) gm c 23 hi, lm thnh phn tn dch ca b Kinh i Bo Tch. Cng vic ny c khi s t nm 706 (i vua Trung-tng), n nm 713 (i vua Huyn-tng) th hon mn. T sau khi dch xong b Kinh i Bo Tch ny, ngi B Lu Ch cng chm dt s nghip phin dch ca mnh, chuyn tp thin qun, sm ti tr tng, kinh hnh, trng dng b tm; cho n nm 727 th ngi vin tch, th th 156 tui. B Kinh i Bo Tch c thu vo Tng i Chnh, quyn 11, mang s 310; c ghi r tn v dch s ca tng kinh (hi), nh: Hi 1, Tam Lut Nghi (quyn 13), B Lu Ch i ng dch; Hi 4, Tnh C Thin T (tc B Tt Thuyt Mng Kinh, 2 quyn, 15-16), Trc Php H i Ty-Tn dch; Hi 12, B Tt Tng (tc i B Tt Tng Kinh, 20 quyn, 35-54), Huyn Trang i ng dch; Hi 19, c Gi Trng Gi (tc c Gi Trng Gi S Vn Kinh, quyn 82), Khng Tng Khi i To-Ngy dch; v.v... V ni dung, Kinh i Bo Tch cha ng cc php mn ch yu ca gio php i tha, phm vi tht l rng ri. Kinh gm 49 hi, m mi hi l mt b kinh, vi mt ch ring. V d: Hi 3, Mt Tch Kim Cng Lc S (tc Mt Tch Kim Cng Lc S Kinh, ngi Trc Php H i Ty-Tn dch), xin dng gio ngha Mt gio; Hi 5, V Lng Th Nh Lai (ngi B Lu Ch i ng dch), tuyn thuyt v tn ngng Di Tnh ; Hi 46, Vn Th Thuyt Bt Nh (tc Vn Th S Li S Thuyt Ma Ha Bt Nh Ba La Mt Kinh, ngi Mn--la Tin i Lng dch), nu ln t tng bt nh tnh khng; v.v... Mt khc, c 49 hi cng thuc nhiu b loi khc nhau, nh: Hi 1 (Tam Lut Nghi) v Hi 23 (Ma Ha Ca Dip) thuc v Lut b; Hi 14 (Pht Thuyt Nhp Thai Tng) thuc Tiu Tha b; Hi 46 (Vn Th Thuyt Bt Nh) thuc Bt Nh b; Hi 47 (Bo Kt B Tt) thuc i Tp b; v.v... Bi vy, nu xt v ton th th Kinh i Bo Tch khng c mt ni dung nht qun. B kinh ny c ha thng Thch Tr Tnh dch ra Vit vn vi tn Kinh i Bo Tch, gm c 9 tp, in ln u tin t nm 1987, n nm 1989 th xong; v in ln th nh t nm 1993, n nm 1999 th xong. c bit, bn dch Vit ng ny, ngoi 49 hi ca b Kinh i Bo Tch Hn vn, ha thng dch gi cn su tm trong i Tng dch thm 13 hi na, thnh ra, b Kinh i Bo Tch, bn Vit dch ca ha thng Thch Tr Tnh c n 62 hi. V iu ny, chnh ha thng dch gi cho bit: Ni dung b i Bu Tch Hn vn n php hi Qung Bc Tin Nhn l ht, nhng ht vi na chng. Trong b Vit vn ny, ti
198

su tm trong i tng, b sung phn cui trn vn cho php hi ny. V cng t i tng ti dch thm php hi Diu Ct Tng B Tt. Tip theo , nu cc php hu thy php hi no c cu c Pht ng ti gia khong ci Dc v ci Sc trong i Bu Phng nh th chnh l kinh i Tp. Cng t trong i Tng, ti phin dch thm php hi V Tn B Tt ni sau b kinh i Tp Hn vn lu hnh v kt thc ton b kinh i Bu Tch Vit vn, ti t php hi Qun V Lng Th Pht. (Kinh i Bo Tch, tp 9, Ha thng Thch Tr Tnh
dch, bn in nm 1999, trang 809.)

Kinh i Bt Nh Ba La Mt a (i Bt Nh Ba La Mt a Kinh): gi
tt l i Bt Nh, l b kinh do php s Huyn Trang dch ra Hn vn vo i nh ng, gm 600 quyn, c thu vo cc quyn 5, 6 v 7 ca Tng i Chnh; v c coi l b kinh s nht trong kho thnh in Pht gio. Gio l Bt Nh ch r, mi hin tng trong th gian u do nhn duyn ha hp lm thnh, bn cht ch l h huyn, trng rng, khng chn tht; phi dng tr tu qun chiu mi thy r ci chn tng y, mi ph b c nhng nhn thc sai lm trc v s vt, dt tr mi i chp i vi th gian, chng nhp chn l, t n cnh gii gic ng gii thot (tc thnh Pht). Vi ni dung nh th, gio l Bt Nh c coi l loi l lun c s ca Pht gio i tha. B Kinh i Bt Nh (600 quyn) do ngi Huyn Trang dch vn khng phi l mt ton b thun nht (c thun t mch lc xuyn sut t u n cui) t nguyn th, m l mt tp i thnh ca nhiu bn kinh ri rc nhng cng cha ng t tng Bt Nh. Nguyn v, cc kinh thuc h t tng Bt Nh vn c c Pht Thch Ca Mu Ni ging ni trong mt thi gian di, nhng khng phi lin tc mt ln l xong, m chia lm nhiu php hi, ti nhiu o trng khc nhau (nh Linh-thu, K-vin, cung tri Tha-ha-t-ti, v.v...). Sau khi Pht nhp dit, n khong cui th k th 1 u th k th 2 TL, cc kinh thuc h Bt Nh mi bt u c kt tp; nhng cng khng phi kt tp y mt ln, ti mt ni v do mt tp th ch tng nht nh no, m chng c kt tp ri rc, tri qua thi gian lu di, ti nhiu a phng khc nhau t Nam-n cho n Bc-n. Theo cc nh nghin cu Pht hc, Kinh o Hnh Bt Nh (cng c tn l Tiu Phm Bt Nh) l bn kinh xut hin u tin trong cc kinh thuc h t tng Bt Nh, vo khong u th k th 2 TL. Bn Phn ng ca kinh ny c ngi Trc Pht Sc (ngi n) mang truyn vo Trung-quc vo cui i vua Hn Hon (147-167), v c ngi Chi Lu Ca Sm (ngi nc Nhc-chi, n Trung-quc vo nm 167) dch ra Hn vn vo nm 169. l bn kinh u tin bng Hn ng trong h Bt Nh ti Trung-quc. Sau , bn kinh ny cn c nhiu v khc na dch li, cho nn c nhiu bn dch khc nhau, trong c bn dch ca php s Huyn Trang. Ngi Huyn Trang dch li bn kinh ny,
199

v t thnh Hi Th Bn ( T Hi) trong b Kinh i Bt Nh Ba La Mt a. Sau Tiu Phm Bt Nh, cc kinh khc nh i Phm Bt Nh, Thng Thin Vng Bt Nh, Vn Th S Li S Thuyt Bt Nh, v.v... tip tc xut hin v u c phin dch ra Hn vn. Nh vy, trc ngi Huyn Trang c nhiu bn kinh thuc h Bt Nh c phin dch, nhng chng ch l nhng bn kinh l t, cha c h thng ha cho hon b; hn na, chng cng cn thiu st nhiu, cha c truyn y vo Trung-quc. Khi t n- tr v nc (nm 649) sau 17 nm du hc, ngi Huyn Trang mang theo v rt nhiu kinh in, trong c cc bn kinh thuc h Bt Nh m trc cha c truyn vo Trung-quc. T u nm 660, ti cha Ngc-hoa (trong kinh thnh Trng-an), ngi Huyn Trang bt u cho thu thp tt c nhng bn kinh Phn ng thuc h t tng Bt Nh (gm cc bn do chnh ngi mang t n- v v cc bn vn c truyn vo Trung-quc t trc), t chc mt n trng dch kinh vi qui m rng ln (khng phi vi vi mi v m ti hng trm v), chuyn dch b Kinh i Bt Nh. Nhng kinh no cha dch th ngi dch mi, nhng kinh no c dch t trc th ngi dch li, rng r trong 4 nm (t u nm 660 n cui nm 663) th hon tt, gm c thy 600 quyn, t tn l i Bt Nh Ba La Mt a Kinh. T bn dch ny ca ngi Huyn Trang, Vit-nam, i lo ha thng Thch Tr Nghim (1910-2003) dch ra Vit vn, tri di n 8 nm (1972-1980) mi hon thnh. Bn dch Vit ng
ca i lo ha thng Thch Tr Nghim c tn l Kinh i Bt Nh Ba La Mt a, gi tt l Kinh i Bt Nh, c Ban Phin Dch Php Tng Pht Gio Vit Nam nhun sc v nh vi tnh; Ban Bo Tr Phin Dch Php Tng Vit Nam chia tp, sp xp thnh bn in mu, vn ng ti chnh, v chu trch nhim n lot; Hi n Hnh i Tng Kinh Vit Nam xut bn ti Hoa-k, gm 11 tp, cng hn 12.000 trang kh ln, in t nm 2004 n nm 2007 th hon tt.

Kinh i Bt Nit Bn (i Bt Nit Bn Kinh): do ngi m V Sm (385433) dch vo thi i Bc-Lng (397-439), gm 40 quyn, c thu vo quyn 12 ca Tng i Chnh. y l b kinh i tha liu ngha, c Pht khai th cc gio ngha thm diu v Nh Lai thng tr, tt c chng sinh u c Pht tnh, hng nht-xin- cng s thnh Pht, v.v... (Xem y chi tit hn mc m V Sm.) Ngoi ra, ngi Php Hin (i ng-Tn) cng c dch mt bn kinh vi tn i Bt Nit Bn Kinh (cng gi l Phng ng N Hon Kinh), gm 3 quyn (c thu vo quyn 1 ca Tng i Chnh); nhng y l kinh Nit Bn tiu tha, ni dung ch thut li s tnh trc v sau khi c Th Tn nhp nit bn, cn cc gio ngha v Nh Lai thng tr, tt c chng sinh u c Pht tnh, hng nht-xin- cng s thnh Pht, th khng ni ti.

Kinh i Nht (i Nht Kinh): cng gi l Kinh i T L Gi Na Thnh

Pht Thn Bin Gia Tr, l mt b kinh cn bn ca Mt gio. Theo Mt gio, kinh

200

ny (cng vi Kinh Kim Cng nh) do Php thn Pht Thch Ca Mu Ni l c i Nht Nh Lai ging ni ti cung Kim-cng php-gii. V thng th ca php hi l B-tt Kim Cng Tt a lnh th kinh ny t kim khu ca Pht, ri ghi chp li thnh kinh, ct gi trong mt ngi thp bng st min Nam n, i khi no c ngi y kh nng v c mi trao truyn. V sau c ngi Long Th xut hin min Nam n-; nh sc gia h ca c i Nht Nh Lai, ngi m c cnh ca ca ngi thp st, vo bn trong, nh l Btt Kim Cng Tt a, c th l qun nh v tip nhn hai b kinh (i Nht v Kim Cng nh), em truyn b i. l truyn thuyt c ngi Kim Cng Tr k li cho t l ngi Bt Khng, v c ghi li trong tp Ph Php Truyn ca ngi Hong Php i s (774-835), sng t ca phi ng Mt, Nhtbn. Theo sch Khai Nguyn Thch Gio Lc, nguyn bn ting Phn ca Kinh i Nht gm 10 vn k tng, l do i s V Hnh (?-?, cng thi vi ngi Ngha Tnh, i ng) sang Thin-trc du hc mang v, c gi kn cha Hoanghim ti kinh thnh Trng-an. Nm 724, ngi Thin V y cng thin s Nht Hnh n cha ny, tuyn chn 3.000 k tng tinh yu nht ca b Kinh i Nht bn ting Phn kia, dch ra Hn vn gm 7 quyn, tng cng c 36 phm.

Kinh i Phm Thin Vn Pht Quyt Nghi (i Phm Thin Vn Pht

Quyt Nghi Kinh). Theo Pht Quang i T in, tn kinh ny l i Phm Thin Vng Vn Pht Quyt Nghi, gi tt l Kinh Vn Pht Quyt Nghi, 1 quyn, c thu vo b Tc Tng (tc b i Tng Ch Vn), tp 87.

Kinh i Phm Bt Nh (i Phm Bt Nh Kinh Pancavimsatisahasrika-prajnaparamita): cng gi l Nh Vn Ng Thin Tng Bt Nh, php s Cu Ma La Thp (344-413) dch ra Hn vn t nm 402 n nm 412 trong thi Diu-Tn, gm 27 quyn, 90 phm, c thu vo quyn 8 ca Tng i Chnh. Kinh ny cn c nhng tn khc nh: Ma Ha Bt Nh Ba La Mt Kinh, Ma Ha Bt Nh Kinh, Tn i Phm Kinh, i Phm Kinh. Kinh ny thuc trong h thng kinh in Bt Nh, xut hin vo bui u ca nn Pht gio i tha. B Tt Long Th (cui th k th 2 u th k th 3 TL) gii thch b kinh ny, lm thnh b Lun i Tr , rt c ngng m trong gii Pht hc.

Kinh Hoa Nghim (Hoa Nghim Kinh): tn y l i Phng Qung

Pht Hoa Nghim Kinh. Theo truyn thuyt, sau khi thnh o, c Thch Ca Mu Ni ngi yn ti ci b- trong 21 ngy, u tin l chim nghim li tt c nhng g Ngi va thc chng; ri tip , Ngi khai php hi u tin, tuyn thuyt Kinh Hoa Nghim, ni nhng php mn ni chng ca chnh Ngi, m thnh chng ton l cc v i B-tt nh Vn Th, Ph Hin, v.v...; bi vy,

201

ngi phm phu th gian lc by gi khng th trng thy php hi ny. Gio php Hoa Nghim l loi php mn n gio, v cng cao su mu nhim, khng ph hp vi cn c ca chng sinh ng thi, v th, cng nh cc kinh in cao diu (i tha) khc, Kinh Hoa Nghim khng c ph bin th gian trong mt thi gian di. Mi n khong th k th nht TL, kinh ny mi c kt tp, v sang th k th 2 mi c B-tt Long Th chnh thc tuyn dng, trong phong tro hng khi v pht trin Pht gio i tha. Theo ngi Php Tng vit trong quyn Hoa Nghim Kinh Truyn K, b Kinh Hoa Nghim do ngi Long Th pht hin c, gm c 3 phn Thng, Trung v H. Hai phn Thng v Trung th s phm cng nh s k tng qu ln, sc ngi khng th no th tr ni, nn ngi Long Th khng truyn b. Ngi ch gii thiu phn H ca b kinh ny m thi, tc bn i Phng Qung Pht Hoa Nghim Kinh gm mi vn k tng. Bn kinh ny, vo u th k th 5 bt u c truyn sang Trung-quc, trc sau c ba bn dch: 1) Lc Thp Hoa Nghim Kinh. Nm 392, t ca ngi Tu Vin L-sn l Chi Php Lnh, khi hnh sang Ty-vc cu php. Khi sang n nc Vu-in, ngi tm c bn Phn vn ca Kinh Hoa Nghim gm 36.000 k tng. Nm 408 ngi v nc, mang theo bn kinh ch Phn y v; v n nm 418 th ngi Pht Bt La, ti cha o-trng kinh Kin-khang ca nh ng-Tn, dch kinh y ra Hn vn vi tn i Phng Qung Pht Hoa Nghim Kinh, gm 60 quyn. l bn dch Kinh Hoa Nghim u tin Trung-quc, thng c gi l Lc Thp Hoa Nghim Kinh, cng gi l Cu Hoa Nghim Kinh, hay Tn Kinh. 2) Bt Thp Hoa Nghim Kinh. Nm 695, ngi Tht Xoa Nan , p ng li thnh cu ca n hong V Tc Thin, t nc Vu-in n Thn- (Lcdng), mang theo bn ch Phn ca b Kinh Hoa Nghim y hn; ri ti cha i-bin-khng, ngi cng vi hai ngi Ngha Tnh, B Lu Ch, dch bn kinh y ra Hn vn, gm 80 quyn. l bn dch Kinh Hoa Nghim th hai ti Trung-quc, thng c gi l Bt Thp Hoa Nghim Kinh, cng gi l Tn Hoa Nghim Kinh, hay ng Kinh. 3) T Thp Hoa Nghim Kinh. Nm 795, quc vng nc -tr min Nam n-, sai s thn mang mt bn Phn vn Kinh Hoa Nghim do chnh nh vua sao chp li, em sang Trung-quc tng cho vua ng c-tng (780805). Sang nm 796, bn kinh ny c ngi Tam Tng Bt Nh dch ra Hn vn ti cha Sng-phc Trng-an; n nm 798 th dch xong, vi tn y l i Phng Qung Pht Hoa Nghim Kinh Nhp Bt T Ngh Gii Thot Cnh Gii Ph Hin Hnh Nguyn Phm, gi tt l Ph Hin Hnh Nguyn Phm, cng gi l Trinh Nguyn Kinh, gm 40 phm, cho nn cng gi l T Thp Hoa Nghim Kinh.

202

Kinh Kim Cang (Kim Cang Kinh). Kim Cang l tn vn tt ca kinh Kim
Cang Bt Nh Ba La Mt, do ngi Cu Ma La Thp i Diu-Tn (384-417) dch. Kinh ny ly khng tu lm th, chuyn ni l v ng ca tt c cc php. Kinh ny c tt c su bn dch, m bn dch ca ngi Cu Ma La Thp (344?-413?) (vi tn Kim Cang Bt Nh Ba La Mt Kinh) l c thnh hnh hn c; cn nm bn dch khc l: - Kim Cang Bt Nh Ba La Mt Kinh ca ngi B Lu Chi (?-?), i Bc-Ngy (386-534); - Kim Cang Bt Nh Ba La Mt Kinh ca ngi Chn (499-569), i Trn (557-589); - Kim Cang Nng on Bt Nh Ba La Mt a Kinh (gi tt l Kim Cang Nng on Kinh) ca ngi t Ma Cp a (?-619), i Ty (581-619); - Nng on Kim Cang Bt Nh Ba La Mt a Kinh (tc quyn 577, phn Nng on Kim Cang, trong b i Bt Nh Ba La Mt a Kinh) ca ngi Huyn Trang (602?-664), i ng (618-907); - Nng on Kim Cang Bt Nh Ba La Mt a Kinh (gi tt l Nng on Kim Cang Kinh) ca ngi Ngha Tnh (635-713), i ng.

Kinh Lng Nghim truyn sang Trung-quc. Theo truyn thuyt, b Kinh
Lng Nghim tng l vt quc bo ca n- vo thi c. Vo thi c nhiu i c tng Trung-quc sang n- du hc, nhng khng ai thy bit g v b kinh ny; ngay nh ngi Huyn Trang sang n- n 17 nm, cng cha tng thy Kinh Lng Nghim. Ri bao nhiu i c tng t n- sang Trung-quc, em theo rt nhiu kinh sch, nhng b kinh y th khng c. S d nh vy l v b Kinh Lng Nghim l vt quc bo ca n-, khng nhng b cm mang ra khi nc m cn b cm dy cho cc du tng ngoi quc n n- tu hc. Mi n u triu i nh ng, khi mt v Phn tng ln ni Thin-thai tham kin i s Tr Khi, nghe i s ging php mn Ch Qun, v Phn tng rt bi phc, ni rng: Php mn Ch Qun do ngi pht minh ra rt gn vi gio ngha ca kinh i Pht nh Th Lng Nghim n-! T ngi Trung-quc mi bit c n- c mt b kinh tn l i Pht nh Th Lng Nghim. i s Tr Khi rt xc ng khi nghe v Phn tng ni ln iu . Ngi mun c xem tn mt b kinh y xem php mn Ch Qun ca mnh ging vi li dy ca c Pht ti mc no; hoc c g khc nhau? Nhng thi by gi giao thng khng tin li, ng xa diu vi, mun vn him tr kh khn, bit lm sao i thnh! V lng qu tha thit vi Kinh Lng Nghim, ngi lin xy mt ci i ngay trn ni Thin-thai, gi l Bi-kinh i; mi ngy u hng v phng Ty l ly, cu nguyn cho b kinh y c truyn sang Trung-quc. Ngi l ly nh th cho n ngy vin tch, rng r 18 nm, khng mt ngy gin on! Mi cho ti nm 705 i vua ng Trung-tng, v Phn tng Bt Lt Mt mi em Kinh Lng Nghim sang n Trung-quc. V b kinh y b cm truyn ra nc ngoi, nn lc , cc trm gc bin gii kim sot rt gt gao, ngi phi em

203

ln b kinh y i ba ln mi qua lt bin gii. Hai ln u, d ngi du k n th no, cc quan vin bin phng vn khm xt ra. V l ngi xut gia, ngi khng b x pht, nhng vn b ui v, khng cho i ra khi nc. Tuy vy, ngi vn quyt ch i na. Ln ny, khng cn cch no khc, ngi bn chp li bn Kinh Lng Nghim y vi ch tht nh, trn nhng ming da tht mng, cun li, ri x bp i ca chnh mnh ra, nht b kinh da vo trong , v may kn li. i cho n khi vt thng hon ton lnh ln, ngi li ra i. Ln ny th b kinh khng b khm ph, cho nn ngi c php ri n-. Ngi theo ng hng hi n Qung-chu. Sau khi gp c ch i c tng Qung-chu, ngi mi cho bit l ngi mang c b Kinh Th Lng Nghim n y. Ai nghe cng u vui mng, v l iu mi ngi tng mong i my chc nm nay. Khi c hi b kinh u, ngi mi rch bp i theo vt may c, ly b kinh da t trong y ra. Mu chy dm d, phi ra tht sch s, by gi b kinh mi hin ra t r. Sau th b kinh c phin dch ngay ti Qung-chu. Sau khi b kinh ny c dch xong, ngi Bt Lt Mt xung thuyn tr v Thintrc chu ti vi vua v tri lnh vua, t em Kinh Lng Nghim truyn sang Trung-quc. c bit, ti dch trng lc c c s Phng Dung (mt nh vn hc, nguyn l t tng di triu n hong V Tc Thin, phm li, b ging cp xung lm quan Qung-chu), cng tham gia vo vic phin dch. V vy, v phng din vn hc, trong tt c cc kinh in Hn dch, vn t ca Kinh Lng Nghim l hay p hn ht. Trn y l tm lc truyn thuyt v s xut hin ca b Kinh Th Lng Nghim ti Trung-quc, do php s Tnh Khng thut li (trong sch i Pht nh
Th Lng Nghim Kinh Thanh Tnh Minh Hi Chng Ging K, nh xut bn Ha D, in ti i-nam, nm 1999). Nhng truyn thuyt y c vi im khng ph hp vi thc t.

Th nht l v nin i. i s Tr Khi ra i nm 538 v vin tch nm 597, l khong thi gian cui thi i Nam-Bc-triu v u thi i nh Ty, ch khng phi l thi S-ng nh php s Tnh Khng ni. Th n, Kinh Th Lng Nghim, t i Hu-Tn (384-417) tng c mt d bn, c ngi Cu Ma La Thp (344-413) dch vi tn kinh l Th Lng Nghim Tam Mui (2 quyn), cng gi l Cu Th Lng Nghim Kinh. ( l cha ni ti, theo Xut Tam Tng K Tp, quyn 7, trc , trong hai th k 2 v 3 TL, b kinh ny cng tng c cc bn bit dch ca cc v tng v c s nh Chi Lu Ca Sm, Chi Khim, Bch Din, Trc Php H, Trc Thc Lan, Chi Thi Lun, nhng u tht truyn.) Chnh ngi Php Hin (340?-426?) thuc lng kinh ny, cho nn, theo Cao Tng Php Hin Truyn (do chnh ngi Php Hin son), trong thi gian du hnh sang n- chim bi Pht tch (399-414), khi ln n nh ni Linh-thu, c ng ti ni m ngy xa c Th Tn tng sng, tng ging kinh php, ngi qu xc ng m bt khc, thng mnh sinh sau mun, khng c phc duyn c nghe
204

chnh c Th Tn ni Kinh Lng Nghim; ri ngi ngay trc hang ng ngy xa Pht ng, ngi tng Kinh Lng Nghim..., c nh th, ngi tri qua m trn nh ni Thu. iu cho thy, tn Kinh Lng Nghim tng c nghe n Trungquc t cui th k th 2 TL, ch khng phi mi n thi i ngi Tr Khi (th k th 6) ngi Trung-quc mi c nghe n tn kinh ny. V li, b Kinh i Pht nh Th Lng Nghim (gm 10 quyn) do ngi Bt Lt Mt (Pramiti) dch ti cha Ch-ch Qung-chu vo nm 705, ch l mt bn khc ca bn Kinh Th Lng Nghim Tam Mui (gm 2 quyn) m ngi Cu Ma La Thp dch t my th k trc ti kinh Trng-an ca nh Hu-Tn. Li na, theo Khai Nguyn Thch Gio Lc (quyn 9), b Kinh Th Lng Nghim (10 quyn) ny do sa mn Hoi ch (?-?) dch chung vi mt v Phn tng (khng ni tn l g) ti Qung-chu. V thi gian dch kinh, b kinh lc dn trn cho bit, nm 706 ngi Hoi ch c vua ng Trung-tng (705-710) triu ra kinh Trng-an cng vi ngi B Lu Ch dch Kinh i Bo Tch; xong vic, ngi tr v Qung-chu, gp v Phn tng mi cng dch b Kinh Lng Nghim ny.

Kinh Lng B (Sautrantika): l mt b phi Pht gio, tch ra t Hu B,

v i ngc li vi Hu B. Mc ch ca n l phc c, tc l ti lp ci lp trng nguyn th ca Thng Ta B: ly KINH tng lm chnh yu, cn Lut v Lun tng ch l th yu. Sng t ca phi ny l Cu Ma La (Kumaralabdha), cng gi l ng Th, ra i min Bc n-, cui th k th 3 PL. Sang th k th 4 PL, ngi Tht L La a (Srilata) trung hng b phi ny, cho nn cng c coi l t s ca b phi ny. Nhng tc phm ca ngi Cu Ma La nh D Man Lun, Si Man Lun, Hiu Liu Lun, cng vi gio ngha ca b phi ny, nhiu im tr thnh c s cho cc gio l Duy Thc, Trung Qun, v loi vn hc Th D ca Pht gio i tha v sau ny.

Kinh Phm Vng (Phm Vng Kinh). Tn gi y ca kinh ny l Phm

Vng Kinh L X Na Pht Thuyt B Tt Tm a Gii Phm Thp, cng gi l Phm Vng Kinh B Tt Tm a Phm, hay Phm Vng Gii Phm. B kinh ny do php s Cu Ma La Thp (344-413) dch ra Hn vn vo nm 401, thi Hu-Tn (384-417), ti cha Tho-ng kinh Trng-an; c thu vo Tng i Chnh, quyn 24, mang s 1484. Theo li ngi Tng Triu (374-414) vit trong bi Ta ca Kinh Phm Vng, th b Kinh Phm Vng ang c ni ti y ch l phm th 10 (c tn l B Tt Tm a Gii) ca ton b bn Kinh Phm Vng ch Phn gm 61 phm. Phm kinh ny c ngi La Thp dch thnh 2 quyn: quyn thng ni v cc php mn v a v tu tp ca hng B-tt; quyn h ni v 10 gii cm nng v 48 gii nh m hng B-tt phi th tr. T

205

trc n nay, trong 2 quyn ny th quyn h c thnh hnh nht, c ngi sau trch ring ra lm thnh mt quyn kinh ring bit cho d c tng, v gi bng nhiu tn, nh: Phm Vng B Tt Gii Kinh, B Tt Gii Bn, a La Gii Bn, B Tt Ba La Mc Xoa Kinh, Phm Vng Kinh L X Na Pht Thuyt B Tt Thp Trng T Thp Bt Khinh Gii. Kinh Phm Vng tng c coi l loi kinh in quan yu nht ca gii lut i tha, rt c cc nc thuc truyn thng Pht gio i tha coi trng.

Kinh Pht Tng (Pht Tng Kinh). y l mt dch phm ca php s Cu Ma

La Thp i Diu-Tn, gm 3 quyn, c thu vo tp 15 ca Tng i Chnh, l loi kinh in c ni dung thuc v lut i tha; c chia lm 10 phm, nh: Ch php tht tng, Nim Pht, Nim php, Nim tng, Tnh gii, Liu gii, v.v... Yu ch kinh ny nhn mnh rng, nu khng th hi c tht tng cc php, khng hiu r l bt sinh bt dit, th tuy c th 250 gii cng ng nh ph gii; li ch trng xa la mi h lun phn bit, mi xng ng gi l tr gii.

Kinh Phng Quang Bt Nh (Phng Quang Bt Nh Kinh): cng gi l

Kinh Phng Quang Bt Nh Ba La Mt (hay Kinh Phng Quang Ma Ha Bt Nh, Kinh Ma Ha Bt Nh Phng Quang, hoc Kinh Phng Quang), do cc ngi V La Xoa (ngi nc Vu-in) v Trc Thc Lan (ngi Thin-trc) dch ra Hn vn ti Lc-dng (Trung-quc) vo nm 291 (thi Ty-Tn), gm 90 phm, c thu vo quyn 8 ca Tng i Chnh. Nguyn vo khong nm 260 (thi To-Ngy), sa mn Chu S Hnh (ngi t Dnh-xuyn, Trung-quc) sang nc Vu-in, tm v sao chp c 90 chng Phn bn Kinh Bt Nh. Ngi li Vu-in mt thi gian, ri vin tch ti . Mt thi gian sau, t ca ngi l sa mn Pht Nh n (ngi Vu-in), vng theo di hun ca ngi, mang bn Phn vn sao chp Kinh Bt Nh y em v Lc-dng; n nm 291 (triu vua Hu nh Ty-Tn) mi c hai ngi V La Xoa v Trc Thc Lan dch ra Hn vn. (Xem mc Kinh Quang
Tn Bt Nh.)

Kinh Quang Tn Bt Nh (Quang Tn Bt Nh Kinh): tc Kinh Quang Tn

Bt Nh Ba La Mt (cng gi l Quang Tn Ma Ha Bt Nh Kinh, Quang Tn Kinh), do php s Trc Php H (Dharmaraksa, ?-?) dch ra Hn vn vo thi TyTn (265-316), c thu vo quyn 8 ca Tng i Chnh. Bn kinh ny c dch vo cui nm 286 (triu vua V nh Ty-Tn) t nguyn bn Phn vn do sa mn K a La (ngi nc Vu-in) mang vo Trung-quc; c coi l bn dch sm nht ca Kinh i Phm Bt Nh (xem mc Kinh i Phm Bt Nh), tng ng vi 30 phm u ca Kinh Phng Quang Bt Nh (gm 90 phm) do ngi V La Xoa (?-?) dch sau khng lu (nm 291, cng thi Ty-Tn); cng tng ng vi 29 phm u ca Kinh i Phm Bt Nh (gm 90 phm) do ngi La Thp dch
206

vo thi Diu-Tn; cng tng ng vi 27 phm u ca Hi Th Hai (gm 85 phm) trong Kinh Ma Ha Bt Nh Ba La Mt a do ngi Huyn Trang (600664) dch vo i ng.

Kinh Thng Man (Thng Man Kinh): gi tn y l Kinh Thng Man S

T Hng Nht Tha i Phng Tin Phng Qung, do php s Cu Na Bt La (Gunabhadra, 394-468) dch ra Hn vn vo nm 435 di triu vua Tng Vn (424-453), thuc thi i Nam-triu (420-589); c thu vo quyn 12 ca b i Chnh Tn Tu i Tng Kinh. Kinh ny cn c cc tn khc nh: S T Hng, Thng Man S T Hng, S T Hng Phng Qung, Thng Man i Phng Tin Phng Qung. Trc khng lu, php s m V Sm (Dharmaraksa, 385-433) triu i Bc-Lng (397-439), thi ng-Tn litquc (303-436), cng dch kinh ny vi tn l Thng Man Kinh; v sau ny, khong u triu i vua ng Huyn-tng (712-756), php s B Lu Ch (Bodhiruci, 562-727) dch li bn kinh ny, i thnh Hi Thng Man Phu Nhn, v xp vo Hi 48 ca b kinh i Bo Tch. Trong ba bn dch trn th bn dch ca ngi Cu Na Bt La l c lu hnh rng ri hn ht. Ni dung kinh Thng Man nhm xin dng gio l Nht tha B-tt o v cc lc cao t tng Php Thn Nh Lai. Chng sinh tuy b phin no tri buc, nhng bn tnh vn thanh tnh, khng cu nhim, ng vi Nh Lai khng khc; hay ni cch khc, tt c chng sinh vn sn c y Pht tnh, trong t thn chng sinh vn n tng tnh Nh Lai, gi l Nh Lai Tng, cng tc l Php Thn. Bi v vn c sn Nh Lai Tng, nn d ang trong sinh t lun hi, chng sinh vn c y kh nng thnh Pht, t n cnh gii nit bn. im c sc ca kinh Thng Man, gio php nht tha ny khng phi do Pht ni m l do mt n c s ni; l v cng cha con vua Ba T Nc v hong hu Mt L (ca vng quc Kiu-tt-la), tn l Thng Man (lc ang l v ca vua nc A-du-x, nn thng gi l Thng Man phu nhn). Trng hp ny tht ging nh kinh Duy Ma Ct: gio l Nht tha trong kinh ny cng do mt v nam c s tn l Duy Ma Ct ni, khng phi Pht ni.

Kinh Thng Thin Vng Bt Nh (Thng Thin Vng Bt Nh Kinh):

gi y l Kinh Thng Thin Vng Bt Nh Ba La Mt a (cng gi l Kinh Thng Thin Vng, hay Kinh Thng Thin Vng Vn Bt Nh), do ngi Nguyt B Th Na (Upasunya, ?-?, ngi Thin-trc) dch ra Hn vn ti Nghip-, nc ng-Ngy (534-550), c thu vo quyn 8 Tng i Chnh. Kinh ny tng ng vi Hi Th 6 trong b Kinh i Bt Nh do ngi Huyn Trang (i ng) dch.

207

Kinh Tiu Phm Bt Nh (Tiu Phm Bt Nh Kinh): tc l Kinh Bt Thin

Tng Bt Nh (Astasahasrikaprajna-paramita), do ngi Cu Ma La Thp dch vo nm 408 (i Hu-Tn), gm 10 quyn, c thu vo quyn 8 ca Tng i Chnh. Trc ngi La Thp, kinh ny c cc bn dch khc, nh: o Hnh Bt Nh Kinh, do ngi Chi Lu Ca Sm dch vo i Hu-Hn; i Minh V Cc Kinh, do c s Chi Khim dch vo i Ng; v Ma Ha Bt Nh Ba La Mt Sao Kinh, do hai ngi m Ma B v Trc Pht Nim dch vo i Tin-Tn. Sau ngi La Thp cng cn c cc bn dch khc ca kinh ny, nh mt phn ca b i Bt Nh Kinh do ngi Huyn Trang dch vo i ng, v Pht Mu Xut Sinh Tam Php Tng Bt Nh Ba La Mt a Kinh do ngi Thi H dch vo i Tng.

Kinh u B Tc Gii (u B Tc Gii Kinh): cng gi l Kinh Thin Sinh,

hay u B Tc Gii Bn, gm 7 quyn, do php s m V Sm (385-433) dch vo nm 426, nc Bc-Lng (397-460); c thu vo Tng i Chnh, quyn 24, mang s 1488. y l mt b kinh i tha, nhng c gc t Kinh Thin Sinh (hay Kinh Lc Phng L) trong b Kinh Trng A Hm v Trung A Hm. Bn kinh chia lm 28 phm, thuyt minh v s pht tm, lp nguyn, tu hc v.v ca hng B-tt; c bit, trong phm Th Tr c nu r hng B-tt ti gia trc phi th 5 gii, sau s th gii B-tt ti gia gm 6 gii nng v 28 gii tht (tc gii nh).

Kinh Vn Th Bt Nh (Vn Th Bt Nh Kinh): gi cho l Kinh Vn

Th S Li S Thuyt Ma Ha Bt Nh Ba La Mt (cng gi l Kinh Vn Th Thuyt Ma Ha Bt Nh, hay Kinh Vn Th S Li Bt Nh Ba La Mt), do ngi Mn La Tin (Mandra, ?-?, ngi nc Ph-nam) dch ra Hn Vn vo nm 503 (i vua Lng V , 502-549), c thu vo quyn 8 ca Tng i Chnh. Sau khi ngi Mn La Tin vin tch, bn kinh ny li c ngi Tng Gi B La (Samghavarman, 460-524, cng ngi Ph-nam) dch li, vi tn Vn Th S Li S Thuyt Bt Nh Ba La Mt a Kinh. V sau, vo i ng, php s Huyn Trang li dch bn kinh ny v lm thnh Hi Th 7 Mn Th Tht Li Phn ca b Kinh i Bt Nh Ba La Mt a.

La Hu La (Rahula): l con ca thi t Tt t a v chnh phi Da Du La,

tc l chu ni ca vua Tnh Phn. Ch rahula c ngha l si dy tri buc, l chng ngi, l nguyt thc, l nht thc. Kinh chp rng, La Hu La ra i nhm vo lc c nht thc ton phn. La Hu La l mt trong mi v t ln ca Pht, ng u thnh chng v oai nghi t hnh (mt hnh nht). Ngi theo Pht xut gia lc 10 tui, th tn gi X Li Pht lm thy y ch, v tr thnh v sa-di u tin ca tng on. Tuy l thn phn sa di, nhng phn v vn cn l

208

mt ch b, phn v l con ca Pht nn ai cng cng; nhng yu t gip cho ci tp kh vng gi c sng ngm ngm mi trong tm hn tr th, khin cho s tu tp ca ch sa di La Hu La khng c nghim tc, hay ly s a nghch ph phch ngi ln lm tr vui. Bi vy, ch thn c Th Tn phi bao ln dy d nghim khc, ri dn dn, cng trng thnh ngi cng nhn ra c l tht, quyt tm sa i nhng li lm ca tui tr. Mt khc, v y ch s ca ngi l tn gi X Li Pht cng chm nom tn tnh, i gio ha u cng dn ngi theo, u cng cho ngi cng, cho nn ngi c thm nhun tr tu cng nh c nhn nhc, khim cung ca thy; ngi quyt tm tu tp tinh tn, nghim tr gii lut, chnh n oai nghi, sut ngy im lng, gim thiu tip xc, khng ni chuyn v ch vi bt c ai... Sau mt thi gian chuyn tu mt hnh nh th, mt hm, nhn mt li dy n gin ca Pht: La Hu La! Thy hy qun chiu thy r sc l v thng; th, tng, hnh, thc cng l v thng; thn th v tm ca mi ngi u l v thng; n c vn s vn vt y dy trong th gian kia, tt c cng u l v thng. thy r l v thng ri th tm ta s khng cn b vng mc vo u na., ngi hot nhin i ng! V chuyn tu mt hnh nn np sng ca ngi rt bnh lng, khng c g si ni, khng c ting tm lng ly nh qu v tn gi X Li Pht, Mc Kin Lin, A Nan, Ph Lu Na v.v... Ngi nhp dit khong nm 51 tui, trc c c Pht v ni s Da Du La.

La-st: l tn gi chung cc loi qu d, hoc bay trn khng, hoc i di t,

chuyn n tht ung mu ngi.

L bi (bi dip). Ch bi l ni tt ca ch bi-a-la, dch m ca ting

Phn pattra, l tn mt loi cy m l c th dng chp kinh sch. n- thi c, khi giy cha c pht minh, ngi ta dng l cy bi-a-la chp kinh sch, v vy, kinh in Pht gio cng c khi c gi l kinh l bi. Cy bia-la cng tc l cy a-la (ting Phn l tala), tri n c. L cy c phi kh, ri xn cc l bng nhau, rng chng 6 phn, di chng 6 tc. Dng vt bn nhn khc ch ln trn l, ri dng mc pht ln, lau sch nhng ch khng c ch, th ch s hin ra. Khi khc ch xong mt cun kinh, em cc ming l y chng li theo th t, dng dy buc cht thnh b cho khi tht lc. T th k th 1 cho n th k th 10, cc Kinh, Lut, Lun t n- lu b ra cc nc vng Trung , sang n Nepal, Ty-tng, Trung-quc, Vit-nam, v.v... u bng loi kinh l bi ny.

Lc-dng: l kinh c ca Trung-quc, thuc tnh H-nam, pha Nam sng

Hong-h; cng vi Trng-an, l hai thnh trng yu nht trong lch s Trungquc. Vo thi i nh Chu, n c gi l Lc-p, l th trung tm ca ton

209

quc lc by gi. N cng l kinh ca cc triu i ng-Hn, To-Ngy, TyTn, Bc-Ngy, v Hu-ng thi Ng-i; vo thi i nh Ty, nh ng, n c t lm ng- (c ngha nh kinh th nh). Lc-dng l mt thnh ph cc k phn hoa, v cng c coi l a im trung tm trong thi k Pht gio pht trin Trung-quc. a s ngi Trung-quc u cho rng, Lc-dng l a im u tin tip nhn Pht gio truyn vo Trung-quc (vo nm 67 sau TL, di triu i ng-Hn). Ti y c xy ngi cha Bch-m, cng l ngi cha Pht gio u tin Trung-quc (xy ct vo thi ng-Hn, ngay sau khi Pht gio c truyn vo). V cng vic phin dch kinh in Pht gio, cc thuyt c ca Pht gio Trung-quc u ni rng, Kinh T Thp Nh Chng l quyn kinh c dch u tin ti Trung-quc, v dch ti kinh Lc-dng ny. Nhng cc khm ph gn y cho thy l iu khng ng, ch c th xc nh rng, kinh in c dch ra Hn vn trong khong thi gian t nh ng-Hn n nh Ty-Tn, u c dch ti Lc-dng. Vo th k th 5, ni y cng l mt a im dch kinh phn thnh; v ch v cao tng t n- sang Trung-quc nh Khng Tng Khi, Trc Php H, Pht Trng, B Lu Chi, Lc Na Ma , Pht Phin a v.v... u c mi quan h rt mt thit i vi Lcdng. Hin nay ti y vn cn di tch cha Bch-m, vn bo tn c nt kin trc truyn thng Pht gio; ngoi ra, ngi thp gch 3 tng ca cha Thi-khang v ngi thp 3 tng ca cha Thch-thp c xy vo thi Ty-Tn cng vn cn. Thi Bc-Ngy, sau khi vua Hiu-vn (471-499) di kinh t i-ng v Lc-dng (nm 494) th phong tro xy dng cc kin trc Pht gio i qui m ti khu hang ng Long-mn (Long-mn thch qut, thuc kinh thnh Lcdng, nm cch thnh 14 cy s v hng Nam) c pht ng rm r. Thm vo , vo nm 516, vua Hiu-minh (516-528) ban sc xy ct cha Vnhninh ti Lc-dng, rt s, c th cha hn ngn tng chng c tr. Sau khi nh Bc-Ngy dit vong th Lc-dng cng suy vi theo. n thi i nh ng, sc sng ca Lc-dng li c phc hng, tr thnh kinh th hai (ng-) ca nh ng kinh chnh l Trng-an (c gi l Ty-). Di triu i V Tc Thin (684-705), hai ngi cha Pht-th-k v i-vn c xy ct ti y lm o trng phin dch kinh in. T khi php nn Hi-xng (di triu i vua ng V-tng, 841-846) xy ra, cho n khi nh ng co chung, chin lon trin min, Lc-dng dn dn suy vi, cui cng th tr thnh l mt thnh ph bnh thng nh bao nhiu ph th khc trong nc.

Lc-nh. Khi mng chung ci Sc th sinh ln tng tri cao tt ca ci V-sc

m nhp nit bn, gi l Lc-nh (i vi thin ci V-sc th nh lc y l hn ht). Theo tng Thnh Tht, y l a v th 13 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha.

210

Lc-tu. sinh ln ci Sc, dn d chuyn sinh ln n tng tri cao tt ca ci

T-thin l tri Sc-cu-cnh m nhp nit bn, gi l Lc-tu (tr tu y so ra th hn ht i vi cc ci tri Thin ci Sc). Theo tng Thnh Tht, y l a v th 12 (trong 27 a v) trn tin trnh tu tp ca hnh gi Thanh-vn-tha.

Lam bn: l bn gc ca mt tc phm, dng lm cn c cho mi cng trnh kho

lun, bin son lin quan n tc phm .

Lam-mt (Ramagama): cng gi l Thin-t, (Devadaha), kinh ca vng

quc Cu-l. Hai vng quc Thch-ca v Cu-l l lng ging ca nhau, ngn cch bi con sng nh L-h-a (Rohini). Hai quc gia y va l thng gia, va l h hng vi nhau t lu i. Tuy nhin, v c hai u ly nng nghip lm ngun li chnh, u ly nc t sng Rohini lm rung, m Rohini ch l mt con sng nh, t nc, cho nn cc cuc tranh chp trm trng v vn thy li gia hai b tc cng rt thng xy ra; thm ch c ln c Pht phi ch thn can thip ha gii.

Lam-t-ni (Lumbini): l tn mt khu vn ti pha ng thnh Ca-t-la-v,

thuc a phn vng quc Cu-l, nm trn con ng ni lin hai kinh thnh Cat-la-v (vng quc Thch-ca) v Thin-t (vng quc Cu-l), do vua Thin Gic ca nc Cu-l kin to. Pha Bc khu vn c cy v u, nay vn cn, l ni n sinh ca c Thch Tn. Khu vn ny b b hoang t lu, mi cho n thi cn i, khi cc nh kho c pht hin ra ct tr do vua A Dc (th k th 3 tr. TL) dng, ngi ta mi bit l di tch ni c Pht n sinh, cc nh hu trch bn quyt tm sa sang v bo tr di tch. V tr khu vn ngy nay nm trong a phn nc Nepal. Chu vi khu vn, chiu ng-Ty khong 30m, chiu Nam-Bc khong 20m, bn trong c ao nc hnh vung, c thp th tng hong hu Ma Da. Ngy nay, vi quc gia theo Pht gio xy ct cha trong khu vc ny, trong c cha ca ngi Vit-nam.

Lao quan: ngha l ca i kin c, khng vt qua ni; y l ch cho cnh gii
huyn diu v thng, siu vit mi khi nim, khng th dng thc phn bit, suy lng m t n c.

Lt-ma. Cc x Mng-c, Thanh-hi (thuc Trung-quc) v Ty-tng u xng

cc s l lt-ma. Ch lt-ma l dch m t ch Ty-tng bla-ma (hay lama), dch ngha l thng nhn. Thng nhn tc l bc thng c, l mt danh t Pht hc vn c dng tn xng cc v t Pht c y tr tu v o hnh trn hn mi ngi; tng ng vi ch Phn guru. Nh vy,
211

khng phi bt c v tng no Ty-tng cng l lt-ma, nhng v sau th t ny bin thnh ting thng dng gi chung cho tng s Ty-tng, vi ngha l s trng hay thin tri thc. Ty-tng, ch v lt-ma (tng s) c dn chng c bit sng knh. i vi tn Mt gio, ngoi ch v cao tng Pht gio, ch Pht v B-tt ra, khng c v thnh hin no khc ng c tn knh; cng khng c nguyn tc lun l o c no ng tun th ngoi li dy ca Pht qua v lt-ma. Pht gio Ty-tng khng nhng qui y Tam Bo m cn thm mt bo th t, trn c Tam Bo, l Lt-ma bo, tc l v lt-ma ca h. Khng c v lt-ma ny l khng c Pht Php Tng; khng c v lt-ma ny th khng th nhp o, khng th thnh Pht! Cho nn, s sng bi lt-ma Ty-tng l tuyt i; v l l do ngi ngoi quc gi Pht gio Ty-tng l Lt-ma gio (Lamaism); ch chnh ngi Ty-tng khng t xng mnh l Lt-ma gio, m xng l Nan-chos (Nam-xc-t, c ngha l tn gio Chnh-thng phn bit vi ngoi gio l o Bon ca dn bn x), hoc Sans-rgyas-kyi-chos (Trit-ci-da-c-xc-t, c ngha l tn gio Pht).

Lt-ma gio: l gio phi Pht gio c thnh lp v thnh hnh ti nc Tytng, v c truyn b Trung-quc (trong a khu ca cc dn tc Mng-c, Ty-tng) v cc nc Bhutan, Sikkim, Nepal. Ch lt-ma l dch m t ch Ty-tng blama, dch ngha l thng nhn. Thng nhn tc l bc thng c, l mt danh t Pht hc vn c dng tn xng cc v t Pht c y tr tu v o hnh trn hn mi ngi; tng ng vi ch Phn guru. Nh vy, khng phi bt c v tng no Ty-tng cng l lt-ma, nhng v sau th t ny bin thnh ting thng dng gi chung cho tng s Ty-tng, vi ngha l s trng hay thin tri thc. Ty-tng, ch v lt-ma (tng s) c dn chng c bit sng knh. i vi tn Mt gio, ngoi ch v cao tng Pht gio, ch Pht v B-tt ra, khng c v thnh hin no khc ng c tn knh; cng khng c nguyn tc lun l o c no ng tun th ngoi li dy ca Pht qua v lt-ma. Pht gio Ty-tng khng nhng qui y Tam Bo m cn thm mt Bo th t, trn c Tam Bo, l v lt-ma ca h. Khng c v lt-ma ny l khng c Pht Php Tng; khng c v lt-ma ny th khng th nhp o, khng th thnh Pht! Cho nn, s sng bi lt-ma Ty-tng l tuyt i; v l l do ngi ngoi quc gi Pht gio Ty-tng l Lt-ma gio (Lamaism); ch chnh ngi Ty-tng khng t xng mnh l Lt-ma gio, m xng l Nan-chos (Nam-xc-t, c ngha l tn gio Chnh-thng phn bit vi ngoi gio l o Bon ca dn bn x), hoc Sans-rgyas-kyi-chos (Trit-ci-da-c-xc-t, c ngha l tn gio Pht). Sau khi c truyn vo t n-, Pht gio Ty-tng kt hp vi tn gio nguyn th ca dn bn x l o Bon, m hnh thnh nn Lt-ma gio, khc bit rt nhiu vi Pht gio cc nc Trung-quc, Vit-nam, v.v... S liu Trung212

quc ni rng, vo nm 641 TL, nhm kt tnh thn hu gia hai nc, vua Tytng l Sron-btsan-sgam-po (Song-tn-t-cam-ph) ci cng cha Vn Thnh, con ca vua ng Thi-tng lm hong hu (trc nh vua cng lp hong hu l cng cha nc Nepal, kin thnh tin Pht). Khi sang Ty-tng, cng cha mi rt nhiu cao tng, mang kinh tng cng theo. n ni, cng cha gip vua Ty-tng trong vic triu chnh, cng khuyn ha nh vua sng phng Pht php. Nhn , nh vua cho s gi sang n- mi cc v cao tng mang kinh in sang Ty-tng phin dch v hong dng Pht php. l bc m u nn tng cho Pht gio Ty-tng. Vo th k th 8, ngi Tch H (Santaraksita) n- sang Ty-tng, phin dch kinh in cng truyn b Pht php. ng thi, ngi Lin Hoa Sinh (Padmasambhava) cng t n- sang Ty-tng truyn b Mt gio. Ngi dung hp Mt gio vi Bon gio ca ngi bn x, chuyn sng bi qu thn v bi ton, hnh thnh mt th Mt gio ring bit ca nc Ty-tng, tc Lt-ma gio; v ngi tr thnh v t khai sng Lt-ma gio. Nhng kinh in do ngi dch lm thnh tng Kinh ca Lt-ma gio. Mt th k sau, vua Glandar-ma (Lng-t-ma), v l tn thun thnh ca Bon gio, cho nn hy dit Lt-ma gio. n th k th 11, ngi A Sa (Atisa) t n- sang, ra sc phc hng Lt-ma gio. n th k th 13, khi Thnh Ct T hn kin lp quc Mng-c th Tytng tr thnh mt b phn ca quc . Nm 1260, vua Mng-c l Ht Tt Lit tn v lt-ma Ty-tng Chos-rgyal-hphags-pa (Bt-t-ba, 1239-1280) lm quc s, v Lt-ma gio nghim nhin tr thnh quc gio ca quc Mng-c (trong c hn mt na nc Trung-hoa, t sng Trng-giang v pha Bc). Nm 1271, vua Ht Tt Lit i quc hiu Mng-c thnh nc Nguyn; nm 1279 ng tiu dit Nam-Tng, thng tr ton ci Trung-quc, v Lt-ma gio ng nhin cng tr thnh quc gio ca Trung-quc. T khi tip nhn Lt-ma gio, vng triu Nguyn tn lc bo h gio phi ny, m t quan tm n nn Pht gio truyn thng ca Trung-quc. Cc v quc s u l cc v lt-ma c thnh t Ty-tng. Tng l ca Lt-ma gio, c bit l cc v tng Ty-tng, rt c triu nh bit i v tn knh cung nhit; ai nh cc v ny s b cht tay, ai nhc m cc v ny s b ct li! Cc chc v thng lnh tng on Trung-quc u do cc tng quan Lt-ma gio nm gi. Lnh ca v s (quc s) c gi tr nh lnh ca vua. T vin dnh ring cho Lt-ma gio c triu nh xy dng rt nhiu, rt khang trang lng ly. i sng ca cc lt-ma trn y li dng. Bi vy, nhng sinh hot ca tng l Lt-ma gio ngy cng i ra ngoi gii lut. H say m vo cc thi h trn tc, thm ch cn c c v con, lm cho k cng ca Pht gio tr nn hn lon. iu chnh tnh trng ny, nm 1293, vua Nguyn Th-t ban sc lnh: Cc chc v tng quan, nu ai c v con u b cch chc. Sau li c sc lnh: Tng s hay o s, nu ai c v con th phi np cc th thu nh ngi dn thng. Sc lnh ny nh l mt iu kin
213

 hp thc ha cho cc tu s lp gia nh, v vy, s tng s Lt-ma gio c gia nh tng gia ngy mt nhiu, a Lt-ma gio i vo con ng try lc, xa cch nhn tm; v cng l ci nguyn nhn a n s sp ca nh Nguyn Trung-hoa. Tuy Lt-ma gio vo thi i nh Nguyn hng thnh nh vy, nhng n ch thnh chn cung nh, cn trong dn gian th ngi Trung-hoa vn tn ngng nn Pht gio truyn thng, ly vic tu thin, nim Pht, gi gii lm cc mn tu tp hng ngy. Nm 1368, nh Nguyn b nh Minh (1368-1644) tiu dit, ngi Mng-c tr v ni t c ca h pha Bc Trung-quc. V thy cc t hi ca Lt-ma gio vng triu Nguyn, cc hong nh Minh u tm phc hng nn Pht gio truyn thng ca Trung-quc, cn i vi Lt-ma gio th ch i x bnh thng, va phi. Tuy nhin, Lt-ma gio vn tip tc c ng h nhit tnh nc Mng-c v nhng a khu c ngi Mng-c sinh sng (nh tnh Ni-mng ca Trung-quc chng hn). Trong khi Lt-ma gio Trung-quc (di thi nh Nguyn) i vo con ng try lc, th Lt-ma gio Ty-tng cng sa a y ht nh vy. C th ni, tnh trng chung ca Lt-ma gio ( c Ty-tng v Trung-quc) vo thi k (th k 13 v 14) l nh vy. n th k 15, Ty-tng c ngi Tson-kha-ba (Tng-khchba) ra i, dng mnh ng ra dc lc vn ng ci cch Pht gio Ty-tng, a Lt-ma gio vo h thng t chc mi, ly s nghim tr gii lut lm nn tng cn bn, chn chnh tt c nhng t hi c, tng l phi sng c thn, em li ci khng kh thanh tnh cho tng on. Lt-ma gio trong h thng mi ny c gi l Hong-mo phi (phi m vng), phn bit vi Lt-ma gio trc l Hng-mo phi (phi m , tng l c gia nh). Hong-mo phi t ngy cng c nhiu th lc, v php vng ca gio phi ny (tc t Lai Lt Ma) nm ht quyn bnh v tn gio v chnh tr trong nc. Bi vy, t tng ca Hongmo phi c pht huy, truyn b khp nc, trnh hin mt b mt mi, mt thanh th mi cho Lt-ma gio, nh hng ca n lan rng n Trung-quc; cho nn, Lt-ma gio di triu i nh Minh, Hong-mo phi p o hon ton Hng-mo phi, khin cho Hng-mo phi phi rt dn v Mng-c. Ti i c t Lai Lt Ma th 3, ch thn ngi sang Mng-c hong php, v hu ht nhn dn Mng-c u i theo Hong-mo phi, cho n ngy nay. Di triu i nh Thanh (1616-1911), Lt-ma gio cng c triu nh ng h, do thun ty tn ngng cng c, nhng cng cn v nng theo mi lin h Lt-na gio thc hin chnh sch thng tr Mng-c v Ty-tng. Nm 1720, vua Khang Hi (1662-1722) ct qun nh chim Ty-tng, nhng vn tn trng Lt-ma gio. C th ni, trong nhng th k cn i, di s lnh o ca cc c t Lai Lt Ma v Ban Thin Lt Ma, Lt-ma gio rt thnh hnh c Ty-tng, Trung-hoa v Mng-c. Cui thi i nh Thanh, sau khi b lon Thi-bnh thinquc ph hy, Pht gio Trung-quc ni chung, b suy vi, m Lt-ma gio cng ch
214

cn l ci bng m, v t th chm lng trong dn gian, khng cn thanh th g na. Ring Ty-tng, nm 1959 Trung-cng tin qun sang xm chim v thng tr ton ci lnh th, git hi v bt hon tc v s lt-ma, ph hy t vin, c t Lai Lt Ma i th 14 phi bn o sang sng lu vong n-. Ch trong vng 7 nm di s p bc ca Trung-cng, s tng l 23.000 v trong 3 ngi cha ln kinh Lhasa, ch cn c 300 v. Tht l mt thi k i php nn ca Pht gio Ty-tng; nhng b li, k t ngy , Pht gio Ty-tng dn dn c nhiu ngi trn th gii (Anh, Php, c, Nga, Nht, v.v...) bit n v knh ngng.

Lm T Ngha Huyn (?-867): l S-t ca tng Lm T, mt trong nm nh

by tng ca Thin tng Trung-quc. Ngi h Hnh, qu huyn Nam-hoa, tnh H-nam; t thu nh c ch xut trn. Sau khi th pht xut gia, th gii c tc, rt ngng m Thin tng, bn n Giang-ty xin tham hc vi thin s Hong B Hi Vn, sau li tham yt vi hai ngi i Ngu v Linh Hu, ri li tr v ch ngi Hi Vn. Sau khi c truyn tm n, ngi n Trn-chu (tnh H-bc), tr ti Lm-t vin, m o trng ln, gio ha chng, khai sng tng Lm T, danh ting lng ly bn phng. Ngi th tch nm 867, khng r tui th, thy hiu l Tu Chiu thin s.

Lu. Ch lu ngha l lt, r ra, nh xung, c ch cho cc loi phin no lm

cho chng sinh b lt vo dng sng sinh t; do , lu cng l mt tn khc ca phin no. Cc loi phin no ci Dc gi l dc lu; phin no ci Sc v V-sc gi l hu lu; ch chung cho v minh khp ba ci th gi l v minh lu. Vn php trong v tr, cc php c th dit tr c phin no v minh, cc php hon ton thanh tnh, chn tht, khng sinh dit, khng bin i (chn nh, nit bn, v.v...), gi l php v lu (cng gi l v vi); tri li, cc php sinh dit, v thng, bin i, phin no, v minh, gi l php hu lu (cng gi l hu vi). Cc nghip nhn a n cc qu bo trong ba ci (nh to nghip c b a vo cc cnh kh, tu ng gii, thp thin c sinh vo ci ngi, ci tri) th gi l nhn hu lu v qu hu lu; cc nghip nhn (nh tu tp cc php t , gii, nh, tu, v.v...) a n cc qu bo thot li ba ci, chng nhp cnh gii nit bn tch tnh, gi l nhn v lu v qu v lu. Khi tt c mi v minh phin no u b dit tr sch ht, gi l lu tn.

Lu tn - lu tn thng - lu tn minh. Lu l mt tn gi khc ca phin

no, dt tr ht phin no gi l lu tn. Ngi tu hnh dng thnh tr tn dit phin no, chng qu A-la-hn, gi l lu tn thng; c bit i vi c Pht th gi l lu tn minh.
215

Ly gii lut lm thy. Trong Kinh Di Gio, c Pht dy: Ny ch v t

kheo! Sau khi Nh Lai dit , qu thy hy tn trng trn knh gii lut, nh ch ti m gp c nh sng, nh ngi ngho m c c ca bu. Qu thy nn bit, gii lut l v i s ca qu thy, ging nh Nh Lai cn tr th, khng khc g c.

Li sinh. Ch sinh c ngha l sinh lm phm phu, sinh vo ba ci, do , sinh

cng l mt tn khc ca phin no; li sinh ngha l vnh vin xa la s sinh vo ba ci, tc l thot li ba ci. Hnh gi tu tp n khi dt ht kin hoc, bc vo a v Kin-o, thot khi dng phm phu m nhp vo dng thnh ( y l ch cho bc S-a ca mi a B-tt), c gi l li sinh. Vy, Li-sinh l mt tn gi khc ca bc Kin-o.

L - S. l hai thut ng Pht hc. Vn php trong v tr u c hai mt: mt

bn th v mt hin tng. Khi ni v mt bn th ca vn php th tc l ni v l, v khi ni v mt hin tng ca vn php th tc l ni v s. Vy l tc l php v vi, l l tht, l khng sinh khng dit; cn s tc l php hu vi, l hnh ng, s vic, l bin chuyn, v thng, nhn duyn, sinh dit.

L chng. L chng ngha l chng ngi v mt l, l nhng t kin lun

lun che lp chnh kin, lm chng ngi, ngn tr ngi tu hnh khng pht trin c tr tu, khin cho khng thy c tht tng (bn th) ca vn php, cho nn qu gic ng khng th no t c. L chng tc l s tri chng, cng chnh l kin hoc.

L Hu-ch (?-978): l ng vua cui cng ca nc Nam-ng (937-975), thi

Ng-i-thp-quc, Trung-quc. ng tin Pht nhng thuc loi m tn, nn khng phi l mt Pht t chn chnh. ng khng quan tm vic tr nc m ch m n sc v thi ca. ng rt ni ting v th t. ng m t n ni, Tng Thi-t Triu Khung Dn em qun nh n ngoi thnh m ng vn cn ngi rung i suy ngh lm nt cu cht ca mt bi t! V vy m ng phi u hng qun Tng (nm 975), nc Nam-ng b dit vong.

L php thn. Cc php trong php gii, th tnh tch nhin, thng tr bt bin,
gi l l php thn.

L th Tam Bo. ng v th tnh chn l, h ni n chng sinh l lin c

c ba ngi bu Pht, Php v Tng, gi l l th Tam Bo.
216

L th. Ch l tc l chn l, diu l; ch th ngha l n ni. T l th

trong Pht hc c ngha l t n tn cng diu l; khc vi ngha ca t l th (tc l th v) thng dng.

L tr khng hai. L l chn l; TR l tr tu. Kim-cang-gii v Thai-tnggii, v mt lch s l hai dng t tng Mt gio khc nhau, nhng c ngi Hu Qu (Trung-quc) hp nht li, v truyn cho ngi Khng Hi (Nht-bn). Theo gio thuyt ny th Thai-tng-gii c coi l s biu hin ca chn l vn c sn trong con ngi; v Kim-cang-gii c coi l s biu hin ca tr tu ti thng m con ngi ang tu tp, ang thng tin chng t chn l y. V vy, trn b mt th c hai gii L v Tr, nhng trong ngha su kn th chng thc s ch l mt. Ni cch khc, chn l l i tng chng t ca tr tu; tr tu chng t chn l, ch khng th chng t sung. Vy khng c tr tu th khng c chn l, ngc li, khng c chn l th khng c tr tu; chn l v tr tu l hai mt khng th tch ri ca mt thc th; chng l hai nhng k tht ch l mt; cho nn ni l l tr khng hai, cng tc l Kim Thai khng hai.

La bn cu, dt trm khng (li t c, tuyt bch phi). BN CU (t c)

l mt cch thc ngh lun dng bn loi khi nim phn on vn php trong v tr. Bn khi nim c t trong bn cu: Cu 1: khng nh Cu 2: ph nh Cu 3: va khng nh va ph nh Cu 4: khng khng nh cng khng ph nh Bn khi nim ny cn c vo mt th tiu chun, v d nh A; hoc hai th tiu chun, v d nh A v B. a) Trng hp mt tiu chun, v d nh A, th bn cu phn on nh sau: - Cu th nht: L A. - Cu th nh: Khng phi A. - Cu th ba: Va l A, va khng phi A. - Cu th t: Cng khng phi A, cng khng phi l khng phi A. b) Nu thay A bng C, th khng phi A tc l KHNG. y tc l trng hp hai tiu chun C v KHNG, th bn cu phn on trong trng hp ny s l: - Cu th nht: C. - Cu th nh: Khng. - Cu th ba: Va c va khng. - Cu th t: Khng c cng khng khng.

217

Hnh thc bn cu cn bn l nh vy, nhng trong cc kinh lun th bn cu ny c lc cn bin ha phong ph hn nhiu; v d: - Mt. Khc. Cng mt cng khc. Khng phi mt cng khng phi khc. - Quyn. Tht. Cng quyn cng tht. Khng phi quyn cng khng phi tht. - Ym m khng li. Li m khng ym. Cng ym cng li. Khng phi ym cng khng phi li. - Thng. V thng. Cng thng cng v thng. Khng phi thng cng khng phi v thng. - v.v... TRM KHNG (bch phi) l tt c mi khi nim u bt u bng KHNG, tc l mi nim u b ph nh, nh: khng c, khng khng, khng cn, khng mt, khng hu vi, khng v vi, khng y, khng kia, khng ng, khng ty, khng trn, khng di, khng qu kh, khng hin ti, khng v lai, v.v... Tt c tn gi ca vn php u l gi danh; mi khi nim u l gi lp. Hnh thc ngh lun bn cu v trm khng dng phn on vn php nh va trnh by trn, ch l phng php gip ngi tu hc Pht i tr vi nhng vng chp c, khng, cn, mt, ta, ngi, y, kia, v.v... vn tch t t lu i. Nhng tng ch cng cc ca Pht gio l pht huy tu gic cao tt, siu vit trn tt c mi gi danh, khi nim, t c chn tng ngn vong l tuyt (khng th dng suy ngh, khng th dng li ni trnh by) ca vn php. Bi vy, trong chn thin lm, cu La bn cu, dt trm khng (Li t c, tuyt bch phi) tr thnh mt danh ngn rt c thnh hnh; nhng cng n lin quan n bn cu trm khng (t c bch phi) rt nhiu.

Lin Tr (1532-1612): l v cao tng Trung-quc, sng vo thi nh Minh (13681661). Ngi qu Hng-chu, h Thm, php danh Chu Hong, t Pht Tu, hiu Lin Tr. Lc nh theo Nho hc, mi by tui ni ting khp trng huyn v hc lc ln hnh kim; nhng v chu nh hng ca hng xm, nn tm ngi sm hng v Pht php, bn vit bn ch SINH T S I ni bn sch, cnh gic mnh. Vo tui trung nin, ngi quay hn v Pht gio. Sau khi song thn u mt, ngi b nh i xut gia lc ngoi ba mi tui. Sau khi th gii c tc vi i s V Trn, ngi dc ch vn du bn phng tham cu hc o. Nm Long-khnh th nm (1571) i vua Minh Mc-tng (1567-1572), ngi vo ni Vn-th Hng-chu, n c trong mt ngi cha b hoang. T ngi chuyn tr php mn nim Pht tam mui, gio ha quanh vng; chng ngy cng ng, ni bn tr thnh mt ngi tng lm. Tuy chuyn tu Tnh-, nhng ngi cng h ho Thin Tnh song tu. o phong ca ngi cao vi, rt nhiu cc s phu ng thi c ngi gio ha. Nm Vn-lch th bn mi (1612) i vua Minh Thn-tng (1573-1620), ngi th tch, th th 81 tui. Ngi i xng ngi l Vn Th ha thng, hoc Lin Tr i s. Trc tc ca ngi c
218

Vng Sinh Tp, Lng Nghim Kinh Mc Tng K, Du Gi Dim Khu Php, Gii St Phng Sinh Vn, Thin Quan Sch Tn, A Di Kinh S Sao, Hoa Nghim Kinh Cm ng Lc K, v.v...

Lit T: tc Lit Ng Khu (450?-375 tr. TL), ngi nc Trnh, l mt nh t

tng u thi Chin-quc (476-221 tr. TL). Tiu s ca ng khng thy chp trong sch s, nhng cn c vo tc phm Lit T ca ng li, th thy rng, t tng ca ng thuc phi Hong Lo o Gia, ch trng tr th bng o v vi, quay tr v bui cht phc ban u, qu chung s h tnh. nh hng ca ng trong h t tng v vn hc Trung-quc rt ln, c lit ngang hng vi Trang Chu (khong 369-286 tr. TL). Bi vy, ngi i gi Lo, Trang, Don, Lit l o gia t t (bn v thy ca o gia). i ng ng rt c tn trng, c truy phong l Xung H chn nhn. Thin Ngh Vn Ch trong b Hn Th c chp bn Lit T ca ng, nhng mt. Sch Lit T hin cn ngy nay (cng gi l Lit T Xung H Chn Kinh, hay Xung H Ch c Chn Kinh, c phn ch thch ca Trng Trm i Tng) b ng l bn ngy to bi ngi sau, vo khong thi Ngy - Tn (220-316). Cc sch Trang T, Chin Quc Sch, Hn Phi T, L Th Xun Thu, u c nhc n hc thuyt ca ng. Trong sch Lit T c chp li li c Khng T rng: Khu ny nghe ni phng Ty c bc thnh nhn, khng tr m x hi khng lon, khng ni m mi ngi tin tng, khng gio ha m o c thi hnh. Tht mng mng, ngi dn khng th gi l g cho ng c! Cu ni ny chng t c Khng T nghe ni v c Pht.

Liu ngha: tc l ni thng ch r ngha l thm diu. Gio php ni thng,

ni tht r rng, ni mt cch rt ro v l tht ca vn php, gi l gio php liu ngha. T ny c dng ni ln ci c tnh ca gio php i tha. V d, Pht dy: Sinh t tc l nit bn. y l mt li dy ht sc thng thn, tht r rng, rt ro, m ngha th cc k thm diu, phi c tr tu i tha mi hiu ni. Cc kinh in i tha c tuyn thuyt loi gio l nh th, u c gi l kinh liu ngha. Tri li, cc loi gio php phng tin, ty theo cn c ca tng loi chng sinh m hng dn dn dn theo th bc, gi l gio php bt liu ngha, hoc kinh bt liu ngha. V d Pht dy: Hy nhm chn sinh t m a thch nit bn. l li dy phng tin ca Pht dnh cho hng s c.

Lnh-nam: ch cho vng t pha Nam ni Ng-lnh, tc a phn bao gm hai

tnh Qung-ng v Qung-ty v mt phn tnh Vn-nam ngy nay. C thuyt ng tin cy ni rng, t thi cc vua Hng dng nc, vng t Lnh-nam ny thuc lnh th nc Vit-nam, n i vua Trng (th k u k nguyn TL) mi b

219

ngi Tu chim ot, sp nhp vo nc Tu. Do thuyt ny m ngi ta a ra kt lun: c Lc-t Tu Nng chnh l ngi Vit, khng phi ngi Hoa.

Long-n: l con gi ca long vng Ta-kit-la, mi 8 tui tc thn thnh

Pht. Phm B t a trong Kinh Php Hoa c chp: Nng Long n mi 8 tui m thng tu kit xut, c th th tr php tng su kn ca ch Pht, pht tm b v thng, c bc bt thi chuyn. Ngay trong php hi Php Hoa, nng hin ra trc Pht; sau khi ch thnh nh l Pht, nng em vin ngc qu tr gi bng c ba ngn i thin th gii, dng cng Pht. Do cng c , nng lin chuyn thn n thnh thn nam, y hnh B-tt; v ch trong pht chc, lin sang th gii V-cu phng Nam, ngi trn ta sen bu, thnh bc Chnh-nggic.

Long Thin: ch cho Long chng v Thin chng, l hai trong tm b chng;
tc nhng v thin thn pht nguyn h tr Pht php th gian.

Long Th (Nagarjuna - khong th k th 2-3): l v sng t ca hc phi Trung

Qun ca Pht gio i tha n-, v l v t th 14 k tha php tng. Ngi l ngi nuc Kiu-tt-la (Kosala) Nam n- (khc vi nc Kiu-tt-la Bc n-), xut thn trong mt gia nh B-la-mn. T nh t ra l ngi dnh ng, hc thng bn kinh Ph , c thin vn, a l, thut s. Ngi luyn c thut tng hnh. Mt ngy n, ngi cng vi ba ngi bn thn (cng bit thut tng hnh) ln vo cung vua, xm phm cc cung n. Vic b bi l, ba ngi bn b x chm, ring ngi thot thn c. Nhn s vic ny m ngi tnh ng, thy r tm i dc l gc ca ti li, bn vo ni, c gp thp Pht, ri xut gia th gii. Ngi hc khp ba tng, nhng cha thng t kinh php i tha. Mt ln cng ngoi o tranh lun, ngi nh c hc thuyt ca h; nhn m sinh tm kiu mn, mun t sng lp gio phi ring chng. C v i Long B Tt, thy th th thng xt, bn dt ngi xung long cung, cho xem cc kinh in i tha. Nh m ngi thng t gio php i tha, trc tc nhiu kinh lun i tha (nh Trung Lun, Thp Nh Mn Lun, i Tha Ph Hu Lun, Thp Tr T B Sa Lun, i Tr Lun, v.v...), c ngi i xng tng l Thin B Lun Ch; li c nhiu tng phi cng tn xng l sng t. Trong lun T B Sa v lun i Tr , ngi c tn dng c Pht A Di v ci Tnh-, cng khai th cho mi ngi thy r s cng hiu ca php mn tu nim Pht tam mui. Theo sch i ng Ty Vc K (q. 10) ghi chp, B Tt Long Th tr tr mt ngi cha pha Nam kinh thnh nc Kiu-tt-la. Ngoi Pht php ra, ngi cn tinh thng y thut, c ti chn bnh bc thuc, tu tp dng sinh, nn d tui hn trm m thn th vn trng kin, tm tr vn sng sut, khng c du hiu gi

220

lo. V quc vng ng thi ca nc y l Dn Chnh (Satavahana), thm tn Tam Bo, rt knh ngng ngi, v v ung thuc ca ngi cho m cng c sng lu. V vy, cu con trai ca nh vua mi than th vi mu hu: Ph vng sng lu qu nh th th bit bao gi con mi c ln ngi! B bo thi t: Ph vng con sng lu l nh phc lc cng thang diu dc ca ngi Long Th. Nu ngi nhp nit bn th chc chn ph vng con cng khng sng thm c na. Ngi l bc tr tu cao siu, tm t bi su rng, cu t khp sinh linh m khng k n thn mng. Vy con hy n cha, xin cho c ci u lu ca ngi, th nguyn vng ca con chc thnh! Thi t nghe li m, n cha, gp lc ngi ang thin hnh bn ngoi cha. Ngi hi duyn s, th chng thng thn tha r tm nguyn ca mnh l n xin ngi b th cho ci u ca ngi! Ngi dy: Ti tu hnh l v cu qu Pht. Ti hc gng b th ca c Pht, nguyn khng bao gi t chi bt c yu cu g ca ngi khc. Ci thn xc ny ch l h gi tm b, ti khng tic g vi thi t; nhng qu tht l rt kh x cho ti, v ti cht ri th ph vng ca thi t cng khng th sng c! Ni ri, ngi nhn xung m c, nht ln mt l c, dng n t ca t c m cht! Thi t thy th hong s qu, lin b chy v cung, thut li s vic cho ph vng nghe. Nh vua nghe xong s tnh, v qu thng cm v au bun m sau cng qua i!

Long Tr (Nagabodhi). Theo truyn thuyt ca Mt gio, l v t th t ca

Mt gio. V nm sinh ca ngi, nhiu thuyt ni khc nhau, chng bit u l ng. Theo ti liu ca Pht gio Ty-tng, ngi l ngi Nam n-, sinh trong mt gia nh ngho kh thuc chng tc B-la-mn x Bhangala, sm c B Tt Long Th cu gip, bn theo Long Th xut gia. Ch trong vng ba nm, ngi thng t gio php. Theo ti liu Mt gio, ngi chuyn hc Mt gio vi B Tt Long Th, thn lc kh lng, uy c trm khp Thin-trc, danh ting lng ly bn phng, c nng lc ln tri xung t t ti v ngi; c khi tr ti Nam-n hong ha sinh, c khi sang Tch-lan hnh o. Truyn thuyt ni rng, ngi tr th n 780 nm; cho n u th k th 8 th truyn php cho ngi Kim Cang Tr (Vajrabodhi). (Xem thm mc S Lc Tin Trnh Hnh Thnh v Pht Trin Ca
Mt Gio.)

L-sn: l dy ni b Nam sng Trng-giang, thuc huyn Cu-giang, tnh

Giang-ty, Trung-quc. Tng truyn, vua Hong (2690?-2590?) i tun du, tng dng chn ti ni ny, nn n cng c tn l Tam-thin-t-chng. Li tng truyn, vo khong nh n-Thng (1751?-1111?), c Khung Tc tin sinh ct nh n c trong ni ny tu luyn o Tin, v sau ha lm chim bay i, li cn nh trng, t ni ny c tn l ni L (L). Ni ny c vi mi ngn nh Ng-lo, Hng-l, Hn-dng, Bch-vn, Song-kim, v.v...; c nhng hang nh
221

Khang-vng, Th-hin, H-kh, v.v...; nhiu ng nh Bch-lc, Bch-vn, Linhoa, v.v...; nhiu i nh Bt-nh, Phin-kinh, Vn-th, v.v..., ch no trng cng t l, l mt thng cnh lng danh t xa n nay. Ngi An Th Cao (i vua Linh , thi ng-Hn) thng vn du n ni ny, sau , tng chng cng rt nhiu v n y. Nm 376, mn nhn ca ngi o An (312-385, cao tng thi ngTn) l Tu Vnh (332-414), n ni ny xy cha Ty-lm ti Hng-cc. Nm 381, bn ng mn ca ngi Tu Vnh l Tu Vin (334-416), cng n ni ny, xy cha ng-lm. Nm 391, ngi Tu Vin xy tinh x Bt-nh-i, th tn tng c Pht A Di , qui t 123 v c tng ln c s, xng vic nim Pht, lp nn Bch-lin-x, lm o trng cn bn chuyn tu php mn Tnh-. T , tng tc ln ni ngy cng ng c, v L-sn nghim nhin tr thnh ni thnh a ca tng Tnh . Ngi Tu Vin cng tng cho ngi i Ty-vc thnh kinh, hoc mi cc v cao tng Ty-vc n L-sn dch kinh, nh ngi Tng Gi B dch A T m Tm Lun, Tam Php Lun v.v...; ngi Pht Bt La (Buddhabhadra, 359-429, ngi Bc-n, n Trung-quc nm 408) dch t Ma a La Thin Kinh; ngi Pht Da X (Buddhayasas, ?-?, ngi nc K-tn, n Trung-quc nm 408) cng thng n y hnh ha. Tng chng t bn phng qui t v y tu hc, c n 3.000 ngi! Bi vy, L-sn vo thi y khng nhng l ni thnh a ca tng Tnh , m cn l mt o trng dch kinh quan trng; hn na, n cn l mt i trung tm Pht gio ca Trung-quc. V sau, khi Hon Huyn (369404, mt v lon thn thi ng-Tn, nm 403 c binh tn cng kinh Kinkhang, p vua An phi nhng ngi, i tn nc l S, nhng cha c mt nm th li b nh Tn nh bi v b git) n p Pht gio, ui ht ch tng hon tc, th ring o trng L-sn, v uy th qu ln cho nn vn c yn n. Ngoi gii Pht t ra, cc v danh s nh o Tim (365-427), Li Th Tng (386488) v.v..., v chn ght cuc th lon lc, cng tm vo ni ny n. Li nh Vng Hi Chi (303-361), mt nh i th php ng thi, cng vo ni ny kin to cha Qui-tng, thnh ngi Pht Da X v tr tr. T sau thi i ngi Tu Vin, sinh hot Pht php L-sn tri qua cc i li cng phong ph, nhiu t vin c xy ct thm, nh cha i-lm ngn iphong, vin T-vn ngn Ngc-luyn, cc cha Lng-vn v L-sn ngn Hn-dng, cha Chiu-n ngn Nam-lnh, cha Hng-l ngn Hng-l, cha Phong-nh ngn Trch-bt, v.v...; rt nhiu danh tng tng lp o trng hong php, nh ngi o Bnh (365- 435, k tha ngi Tu Vin) ch tr Bchlin-x, ngi o Sinh (355-434) m php hi ging Kinh Nit Bn (nm 430), ngi Php Qui va ging kinh va lp i gii n gn cha ng-lm (khong 547-549), ngi Tr Gi (538-597) ca tng Thin Thai tng n ni ny hai ln ging php, s thnh chng nghe php ng n nm ngn, ngi o Tn (580-651) tng tr tch ti cha i-lm hong ha, ngi Tr Khi (533-610, mn ca
222

ngi Tr Gi) cng tng ln y trng tu cha Ty-lm v li sut hn 20 nm chuyn ging cc kinh Php Hoa, Nit Bn v Thp Tng Lut, v.v... Tm li, tri qua 16 th k, t thi ng-Tn cho n thi i nh Thanh, L-sn lun lun l mt thnh a, mt thng tch trng l, mt o trng nguy nga ca Pht gio Trung-quc. Vo thi k cc thnh, ni y c n vi trm ngi t vin v vi chc ngi bo thp. Tuy nhng v khi sng (Tu Vnh, Tu Vin) thuc khuynh hng Tnh tng, nhng gio l ca cc tng phi khc nh Thin, Lut, Thin Thai v.v... cng c truyn b rng ri ti y. T nh Thanh v sau th o trng L-sn suy yu dn, cha vin hoang ph dn, ngy nay ch cn khong hn 80 ngi cha v vi ngi bo thp m thi!

Li ni thu dt: t Hn ng l ng, dch t Phn ng sambhinnapralapa,

c ngha l li ni v ngha, u tp. Lun Thnh Tht cho rng, li ni khng chn tht, hoc li ni chn tht nhng ni khng ng lc, hoc li ni chn tht, ng lc nhng lm cho ngi bun lng nn ch, hoc li ni chn tht, ng lc nhng ni khng u ui gc ngn, ngha l khng th t mch lc, u gi l ng. Hn ng cn dng t ng ch cho cc loi thi vn c li l dim l, chut gt, hoa m, dng din t tnh t trai gi, hoc nhng li tnh t ca trai gi trong chn loan phng, hoc nhng li ni mang tnh dm ng, by b, khng trong sch. Vit ng thng dch t ng l li ni thu dt, ch cho nhng li ni khng ng s tht, thm bt ty tin, vic nh ni thnh ln, vic t ni thnh nhiu, thm ch ba t nhiu chuyn nhm di gt, la o, vu khng, tng bc, nnh b, v.v... trong mc ch lm hi ngi khc, v lm li cho c nhn, gia nh hay phe nhm mnh.

Li s. S l mt tn gi khc ca phin no. Ging nh cc nhn vin nh

nc hay ui bt v ct tri ti nhn, cc th phin no cng theo ui v tri buc ngi i, khin cho h phi lu chuyn trong ba ci, cho nn gi l s. Mm th phin no thn kin, bin kin, t kin, kin th kin, v gii cm th kin, tnh m lm ca chng tht mnh m, nhy bn, gi l li s.

Lun (). Ch lun gii thch y c ngha l ch v gi gn. Theo ci nhn

ca Pht gio, th gii vt cht (kh th gian) do nm lun (tm hiu l lp, tng) cu thnh: Trc ht l khng lun (lp h khng). Do nghip lc ca cc loi hu tnh chiu cm, phong lun (lp gi) nng ni h khng m sinh khi, th cht cng rn dy c, nm kim cng vo th kim cng cng phi b nt; l tng th hai. Li do nghip lc ca cc loi hu tnh, my ma sinh khi, trn phong lun, tch cha to thnh lp th ba l thy lun. Li do nghip lc ca cc loi hu tnh chiu cm, khin gi ni dy nh vo lp nc ny, ri trn mt

223

nc kt ng thnh vng; l lp th t gi l kim lun. a lun gm c t, ni, bin, v.v... l lp trn cng.

Lun bo: l bnh xe bu, mt biu tng ca cc vng thi c n-.

Trong kinh in Pht gio thng ni, l mt trong by th qu bu ca v Chuyn lun thnh vng, khin cho ng tr thnh k v ch, thng nht bn chu thin h, khp ni sng trong thanh bnh an lc. Ty theo cht liu, lun bo gm c bn loi: kim lun bo, ngn lun bo, ng lun bo, v thit lun bo. Theo , ty theo quc rng hp m Chuyn lun thnh vng cng c bn hng: Kim Lun vng, Ngn Lun vng, ng Lun vng, v Thit Lun vng. Nh Thit Lun vng th thng tr ch mt chu Nam Thim-b; ng Lun vng thng tr hai chu l Nam Thim-b v ng Thng-thn; Ngn Lun vng th thng tr n ba chu, l Nam Thim-b, ng Thng-thn v Ty Ngu-ha; Kim Lun vng th thng tr lun c chu Bc Cu-l, tc khp c bn chu thin h. Trong Pht gio, bnh xe bu cng c dng tng trng cho chnh php, nn sau khi thnh o, c Pht tuyn dng chnh php cho loi ngi, v gi l s chuyn php lun. Theo lun i Tr , ch lun y c ngha l tr tu v php tng ng vi tr tu ca Pht; v php y, mt cch tng qut, l ba mi by phm tr o. Li Pht dy c ngi th nhn hnh tr, gi l chuyn. Bi vy, c Pht c tn xng l bc Php Lun Vng. T ngha ca s chuyn php lun y, lun bo cng c Pht gio dng lm biu tng cho bnh xe php (php lun). Bnh xe ny gm c tm nan (biu th cho gio php bt chnh o, hoc mi hai nan (biu th cho gio php thp nh nhn duyn). Bn tay v bn chn Pht c tng bnh xe mt ngn nan, cng ng vo ngha ny.

Lun hi: l dch t ting Phn samsara. Cc t ng ngha ca n l: sinh t,

sinh t lun hi, sinh t tng tc, lu chuyn, lun chuyn. Lun hi nguyn l mt trong nhng gio ngha ch yu ca o B-la-mn vo thi c n-. V sau Pht gio pht trin gio ngha ny v lm thnh mt gio l ch yu ca mnh. Nh vy, B-la-mn gio v Pht gio u c gio l v lun hi, nhng ni dung ca gio l y hon ton khc nhau gia hai tn gio. Gio ngha lun hi trong o B-la-mn nu r rng, bn chng tc v dn h tin trong x hi n- s i i kip kip vn chng tc ca h, khng h thay i; c ngha, ai sinh trong chng tc B-la-mn, th i i kip kip v sau cng s sinh tr li trong chng tc B-la-mn; ai sinh trong dng ging h tin, th i i kip kip v sau vn sinh tr li trong dng ging h tin, khng thay i. Trong khi , gio l lun hi trong o Pht dy rng, i trc nghip bo, mi chng sinh u

224

bnh ng. D l dn h tin i ny, nhng bit tu tp nghip lnh, th kip lai sinh s nh qu bo tt m sinh vo cc dng tc cao cp trong x hi; thm ch c th sinh ln cc ci tri. Ngc li, d l chng tc cao qu trong i ny, m ch chuyn to nghip c, th trong kip lai sinh tt s sinh vo cc dng tc hn h, thm ch c th sa vo cc chn au kh cng cc nh a ngc, ng qu, sc sinh. c bit hn na, o Pht dng gio l lun hi ni ln tnh cht ca i sng trong hai phng din: o c v l th. V phng din o c, gio l lun hi ch r rng, v chng sinh b cc th phin no c hi nh tham, sn si, v.v... rng buc, khin to nn cc nghip nhn au kh, nn c phi nhn chu cc nghip qu au kh ni cc cnh gii au kh (tc ba ci, hay su ng), i i kip kip, khng thot khi c. Nu mun thot ra khi ci vng kh au (tc ba ci, hay su ng), chng sinh phi bit hi tm tu tp, phi dt tr sch ht v minh phin no. c nh vy th s lun hi tc khc chm dt. V phng din l th, gio l lun hi ch r cho mi ngi thy vn php l bt sinh bt dit, nhng lun lun bin i khng ngng. S sinh t (hay sinh dit) xy ra trong tng st na trong con ngi v c vn vt, vy m xa nay cha h c ci g sinh ra v ci g mt i ch l ln qun t hnh thc ny sang hnh thc khc m thi. Tm li, lun hi l mt trong cc gio l cn bn ca Pht gio, c ly t trong gio l B-la-mn gio, nhng pht trin thnh mt chn l, dng tu tp tin n gii thot gic ng; trong khi , lun hi trong B-la-mn gio ch l mt tn iu v cn c (cung tn), mt cng c m cc gio s B-la-mn dng p ch dn chng m thi. (D B Tng Lun Lun Samayabhedoparacanacakra): do tn gi Th Hu (Vasumitra) son, ni v tng ch ca 20 b phi tiu tha, php s Huyn Trang dch ra Hn vn, c thu vo quyn 49 ca Tng i Chnh.

Lun

Tng

Lun

Lun Du Gi S a (Du Gi S a Lun): gi tt l Lun Du Gi, l mt

b lun ln do B Tt Di Lc thuyt ging, B Tt V Trc (cui th k 4 - u th k 5 TL) ghi chp, php s Huyn Trang dch ra Hn vn, gm 100 quyn, c thu vo Tng i Chnh, quyn 30, mang s 1579. l b lun c bn ca hc phi Du Gi Hnh, m cng l loi in tch quan yu nht ca tng Php Tng. Ton b lun c chia lm 5 phn, trong , phn Bn a (ni v cnh gii ca 17 a v m cc hnh gi Du Gi nng theo tu tp php thin qun Du Gi) l quan trng nht, chim n 50 quyn u (ca 100 quyn). Trong phn Bn a ny, phm B Tt a S Tr Du Gi X Gii (chim 2 quyn 40 v 41, ni v gii lut v oai nghi ca hng B-tt) li tng c trch ring ra lm thnh quyn B Tt Gii Bn, cng gi l B Tt Gii Kinh, v thng

225

c gii hc Pht gi l Du Gi Gii Bn (xem mc B Tt Gii Bn). Ngoi bn dch ca ngi Huyn Trang ra, cn c ba bn dch khc: - bn dch ca ngi m V Sm, c tn l B Tt a Tr Kinh, gm 10 quyn, c thu vo Tng i Chnh, quyn 30, mang s 1581; - bn dch ca ngi Cu Na Bt Ma, c tn B Tt Thin Gii Kinh, gm 9 quyn, c thu vo Tng i Chnh, quyn 30, mang s 1582; - bn dch ca ngi Chn (499-569), c tn Quyt nh Tng Lun, gm 3 quyn, c thu vo Tng i Chnh, quyn 30, mang s 1584; nhng ch c bn dch ca ngi Huyn Trang l y trn vn, cn c 3 bn sau ch trch dch mt phn ca ton b lun m thi.

Lun i Tha Khi Tn (i Tha Khi Tn Lun): gi tt l Khi Tn

Lun, do B Tt M Minh (Asvaghosa, ngi n-) son, ngi Chn (Paramartha, 499-569, ngi n-) dch ra Hn vn vo i Lng (502-558), gm 1 quyn, c thu vo quyn 32 ca Tng i Chnh. Sau , vo i ng, ngi Tht Xoa Nan (Siksananda, 652-710, ngi nc Vu-in) cng dch li, gm 2 quyn. Hai bn dch khng khc nhau my, nhng tri qua cc thi i, bn dch ca ngi Chn vn c thnh hnh hn. Ni dung b lun ny nhm xin dng t tng Nh Lai tng duyn khi, cng nhng t tng nn tng ca Pht gio i tha, tng c nhiu hc gi Pht hc ch gii, cng nht tr cho l mt b lun v i ca t tng Pht gio i tha.

Lun i Tng a Huyn Vn Bn (i Tng a Huyn Vn Bn

Lun): do B Tt M Minh son, ngi Chn (499-569) dch vo i Trn (557589), gm 20 quyn, c thu vo quyn 32 ca Tng i Chnh.

Lun i Trang Nghim Kinh (i Trang Nghim Kinh Lun): do B Tt

M Minh son, ngi Cu Ma La Thp (344-413) dch vo i Hu-Tn (384-417), gm 15 quyn, c thu vo quyn 4 ca Tng i Chnh; ni dung thut li nhiu s tch cuc i c Pht, cng nhng chuyn c tch lin quan n cc nhn duyn thin c, nhm hng dn Pht t i vo chnh tn.

Lun i Tr (i Tr Lun Maha-prajnaparamitasastra). Lun i

Tr c lm ra gii thch Kinh i Phm Bt Nh, ton b gm 100 quyn, do B-tt Long Th son, v php s Cu Ma La Thp i Diu-Tn (384-417) dch, c thu vo quyn 25 ca Tng i Chnh. Tng truyn, nguyn bn Phn vn ca b lun ny gm hn mi vn bi tng. T suy ra, bn dch 100 quyn ca php s Cu Ma La Thp ch l dch tm lc. Xt ra, trong bn dch 100 quyn ca php s La Thp, 34 quyn u l dch ton vn nguyn tc; l phn ch thch phm u tin ca Kinh i Phm Bt Nh. T quyn 35 tr v sau, ngi

226

La Thp ch dch tm lc. Nu dch ton vn nguyn tc, s quyn c th ln n c ngn. Trong b lun ny, cc hc thuyt, t tng, truyn thuyt, lch s, a l v.v... c trnh by v cng r rng, cn k. Cc kinh lun c dn chng rt nhiu, bao hm cc thnh in thuc Pht gio Nguyn-th, cc lun th thuc Pht gio B-phi, v cc kinh bui u ca nn Pht gio Pht-trin, nh Hoa Nghim, Php Hoa v.v... C th ni, i Tr Lun l mt b bch khoa ton th ca Pht gio ng thi. N cho ngi c bit c cc hc thuyt Pht gio t trc thi i ngi Long Th; v cc hc thuyt Pht gio t sau ngi Long Th cng do t b lun ny m khai trin. l l do ti sao ngi Long Th c ngi i sau suy tn lm v t s ca tm tng phi (bt tng t s).

Lun Nh Thp Duy Thc (Duy Thc Nh Thp Lun): cng gi l Duy
Thc Nh Thp Tng, do ngi Th Thn son, ngi Huyn Trang dch ra Hn vn vo i ng (1 quyn), c thu vo quyn 31 ca Tng i Chnh. Tc phm gm c thy c 21 bi tng; nhng bi tng sau cng ch l li kt lun tn thn, khng phi chnh thc thuyt minh tng ngha. B Tt Th Thn dn dng cu Tam gii duy tm trong Kinh Thp a lun chng rng ngoi cnh l do ni thc hin hin, nhm ph b nhng kin gii thin chp ca tiu tha v ngoi o, tr thnh mt trong 11 b lun ch yu lm gio ngha c s ca tng Php Tng. Ngoi bn dch ca ngi Huyn Trang, b lun ny trc c 2 bn dch khc: - i Tha Duy Thc Lun (1 quyn), do ngi Chn dch vo i Trn (557-589); - i Tha Lng Gi Kinh Duy Thc Lun (1 quyn), do ngi B Lu Chi dch triu Bc-Ngy (386-534).

Lun Pht Tr (Pht Tr Lun): l tn gi tt ca A T t Ma Pht Tr Lun

(Abhidharma-jnana-prasthana), do tn gi Ca a Din Ni T (Katyayaniputra), ngi n-, son vo th k th 3 Pht lch, php s Huyn Trang, i ng, dch ra Hn vn gm 20 quyn, c thu vo quyn 26 ca Tng i Chnh. y l b lun cn bn, ni dung hm cha gio l nn tng ca Thuyt Nht Thit Hu B. Trc khi b lun ny c son, c 6 b lun khc ra i, gi chung l Lc Tc Lun (nh Tp D Mn Tc Lun, Php Un Tc Lun v.v...). Chnh 6 b lun y gip t tng hnh thnh b Pht Tr Lun, v vy, 6 b lun y c gi l tc lun, cn Pht Tr Lun th gi l thn lun; c 7 b lun ny u c coi l nhng b lun cn bn, lm t tng nn tng cho Thuyt Nht Thit Hu B (xem mc Thuyt Nht Thit Hu B). B Lun Pht Tr, ngoi bn dch ca ngi Huyn Trang, cn c mt bn dch trc ca hai ngi Tng Gi B (Samghadeva) v Trc Pht Nim cng dch chung, vo nm 383 i Tin-Tn (351-394), vi tn A T m Bt Kin Lun, gm 30 quyn, c thu vo quyn 26 ca Tng i Chnh.

227

Lun Tam Thp Duy Thc (Duy Thc Tam Thp Tng Lun): thng gi
l Duy Thc Tam Thp Tng (1 quyn), do B Tt Th Thn son ni r v tng Duy Thc, tnh Duy Thc, cng hnh v ca php mn Duy Thc; c ngi Huyn Trang dch ra Hn vn vo i ng, v c thu vo quyn 31 ca Tng i Chnh. Ngi Th Thn son b lun ny vo khong nm 450. Sau , vo khong nm 557, cc ngi lun s H Php, An Tu v.v... c thy 10 v, mi v u ch thch b lun y theo kin gii ring ca mnh, lm thnh 10 quyn; cng chung 10 v l 100 quyn. Vo nm 659, vi s cng tc c lc ca v t xut sc l php s Khuy C, ngi Huyn Trang va dch ra Hn vn cc cng trnh ch thch ca 10 v lun s kia, va ly quan im ca ngi H Php lm t tng ch o, m tp i thnh, lm nn b Lun Thnh Duy Thc.

Lun Thnh Duy Thc (Thnh Duy Thc Lun Vijnaptimatratasiddhisastra): l b lun c cc ngi H Php (Dharmapala) v.v... son gii thch tc phm Duy Thc Tam Thp Tng ca B Tt Th Thn, ngi Huyn Trang dch ra Hn vn gm 10 quyn, c thu vo quyn 31 ca Tng i Chnh. Tc phm Duy Thc Tam Thp Tng c ngi Th Thn (Vasubandhu, n-) sng tc vo khong nm 450 TL; hn 100 nm sau, ngi H Php cng cc v i lun s khc, c thy 10 v (H Php, Nan , An Tu, Thn Thng, Ha Bin, c Tu, Tnh Nguyt, Thng Hu, Ti Thng T, v Tr Nguyt), u em tc phm y ra gii thch, mi v son thnh 10 quyn, cng chung l 100 quyn. Ton b 100 quyn lun gii ny, sau c php s Huyn Trang mang v Trung-quc, v dch ra Hn vn vo nm 659 (thi i nh ng). Trong lc dch, ngi Huyn Trang ly quan im ca ngi H Php lm ch o, ri ph thm quan im ca cc v khc, trn ln, bin tp thnh b Thnh Duy Thc Lun. C 3 tc phm: Duy Thc Tam Thp Tng (ca Th Thn), Thnh Duy Thc Lun (ca Huyn Trang), v Thnh Duy Thc Lun Thut K (ca Khuy C), u c lit vo loi thnh in cn bn ca tng Php Tng.

Lun Thnh Tht (Thnh Tht Lun Satyasiddhi-sastra). Ci tn Thnh

Tht c ni: B lun ny c lm ra l thnh lp ci ngha chn tht ca gio php T . Ton b lun gm 16 quyn, do Ha L Bt Ma son, v php s Cu Ma La Thp i Diu-Tn (384-417) dch, c thu vo quyn 32 ca Tng i Chnh; l kinh in cn bn ca tng Thnh Tht, Trung-quc. Ni dung b lun ny ni r s hin hu ca mi hin tng trong v tr u l h gi, khng c tht th, cui cng ri cng tr v vi h khng. Hnh gi thc tp qun st nh th cho n khi thun thc th th nhp c chn l T , ri dng php mn Bt Chnh o tn dit phin no, th t c cnh gii nit bn tch

228

tnh. Gio ngha ca n khng nhng bao trm cc gio l cng yu ca Pht gio B-phi (tiu tha), m cn hm cha kin gii ca Pht gio Pht-trin (i tha). Bi vy, trong lch s Pht gio Trung-quc, b lun ny tng c coi l ci gch ni t Tiu tha Khng tng bc sang i tha Khng tng. Cng c lc n tr thnh ti tranh lun gia cc v i s hc gi, vi cu hi c t ra l: Rt cuc th b lun Thnh Tht ny l gio php tiu tha hay gio php i tha? Vo thi i Nam-Bc-triu (420-581), b lun ny rt c mi gii hc gi hm m, lm n r phong tro chuyn kho cu, ging din Thnh Tht Lun, ko theo vic xut hin mt hc phi c bit, gi l hc phi Thnh Tht.

Lun Thp a (Thp a Lun - Thp a Kinh Lun): l b lun do ngi

Th Thn (n-) son, nhm gii thch phm kinh Thp a, thuc hi th 6 trong Kinh Hoa Nghim; cc ngi B Lu Chi, Lc Na Ma v.v... dch ra Hn vn vo thi Bc-Ngy (386-534), c thu vo quyn 26 ca Tng i Chnh. y l in tch cn bn m tng a Lun y c vo thnh lp; nhng n khong trung dip nh ng, khi tng Hoa Nghim hng thnh th tng ny c sp nhp vo, khng cn tn tng a Lun na.

Lun Vng Sinh (Vng Sinh Lun): l trc tc ca B Tt Th Thn, gi y

l Vng Sinh Tnh Lun, cng gi l V Lng Th Kinh u B X Nguyn Sinh K, ngi B Lu Chi dch ra Hn vn (gm 1 quyn) vo thi Bc-Ngy (386-534), c thu vo quyn 26 ca Tng i Chnh. B lun ny cng c gi bng cc tn khc l: Nguyn Sinh K, Tnh Lun, V Lng Th Kinh Lun, V Lng Th u Ba X, V Lng Th u Ba X Kinh Lun. Ni dung b lun ny, ngi Th Thn y c vo Kinh V Lng Th m sng tc cc bi k nguyn vng sinh, tn thn cnh gii trang nghim v y cng c ca nc Cc-lc, mc ch l khuyn mi ngi nn nguyn vng sinh v nc Cc-lc. y l b lun duy nht thuc v gio l Tnh- c son ra ti n-, rt c coi trng Trung-quc v cc nc Pht gio -ng. Tng Tnh Trung-quc ly b lun ny cng vi 3 b kinh V Lng Th, Qun V Lng Th v A Di gi chung l 3 kinh 1 lun (tam kinh nht lun) lm kinh lun y c ch yu.

Lut Bt Thp Tng (Bt Thp Tng Lut): l b Lut cn bn ca Pht gio.
3 thng sau ngy Pht nhp dit, trong i hi kt tp thnh in ln u tin do tn gi i Ca Dip ch tr, sau khi tn gi A Nan tng li Tng Kinh, tn gi u Ba Li c i Hi cung thnh tng li Gii Lut. Tn gi chia ra 80 hi mi tng xong, v vy, b lut y c gi l Bt Thp Tng Lut. B Lut nguyn th ny c truyn ti T th t ca dng Ph Php Tng l tn gi u Ba Cc a

229

(t S T l tn gi Ma Ha Ca Dip). Nm v t ca tn gi u Ba Cc a bn em b Lut ny, ty theo ch s c ca mnh, mi v lp thnh mt b Lut khc nhau, gi chung l ng b Lut (u thuc v tiu tha), truyn cho hu th; gm c: 1) B m V c, cng gi l Php Tng B, v qung lut th c b T Phn Lut; v gii bn c T Phn Tng Gii Bn, T Phn Lut T Kheo Gii Bn, T Phn T Kheo Ni Gii Bn; 2) B Tt B a, cng gi l Hu B, v qung lut c Thp Tng Lut; v gii bn c Thp Tng T Kheo Ba La Mc Xoa Gii Bn, Thp Tng T Kheo Ni Ba La Mc Xoa Gii Bn, Cn Bn Thuyt Nht Thit Hu B Gii Kinh, Cn Bn Thuyt Nht Thit Hu B Bt S Ni Gii Kinh; 3) B Di Sa Tc, cng gi l Ha a B, v qung lut c Ng Phn Lut; v gii bn c Di Sa Tc Ng Phn Gii Bn, Ng Phn T Kheo Ni Gii Bn; 4) B Ca Dip Di, cng gi l m Quang B, v qung lut c Gii Thot Lut; v gii bn c Gii Thot Gii Kinh; 5) B Ma Ha Tng K, cng gi l i Chng B, v qung lut c Ma Ha Tng K Lut; v gii bn c Ma Ha Tng K Lut i T Kheo Gii Bn, Ma Ha Tng K T Kheo Ni Gii Bn. T sau khi b phn r ny th b lut cn bn Bt Thp Tng y khng cn tn ti i.

Lut Ng Phn (Ng Phn Lut): cng gi l Di Sa Tc B Lut, gi tn y

l Di Sa Tc B Ha H Ng Phn Lut, do hai ngi Pht Thp v Trc o Sinh cng dch vo thi Lu-Tng (420-479), gm 30 quyn, c thu vo quyn 22 ca Tng i Chnh. y l lut bn ca b phi Di Sa Tc (tc Ha a B), tch ra t h thng Thng Ta B vo khong 300 nm sau ngy Pht nhp dit. Theo sch Cao Tng Php Hin Truyn ghi chp, i s Php Hin (340-?) nhn i Thin-trc chim bi Pht tch (nm 399, thi ng-Tn), n nc S-t (Tchlan) tm c Phn bn ca b lut ny mang v Trung-quc. n i LuTng th b lut ny c dch ra Hn vn.

Lut s. Ngi xut gia nghim tr Gii Lut, tinh chuyn nghin tp v hong
dng tng Lut, gi l lut s. Cng vy, nu tinh chuyn v Kinh th gi l Kinh s; v tinh chuyn v Lun th gi l Lun s.

Lut Thin Kin (Thin Kin Lut): l tn gi tt ca b Thin Kin Lut T

B Sa, do ngi Tng Gi Bt La dch ra Hn vn vo thi Tiu-T (479-502), gm 18 quyn, c thu vo quyn 24 ca Tng i Chnh. y l mt trong nm b lun v lut tiu tha, nhm gii thch tng Lut do Thng Ta B Tch-lan truyn. Ni dung b lut ny, t quyn 1 n quyn 4, thut li 3 k kt tp kinh in, s truyn tr tng Lut, v vic tn gi Ma Thn (con vua A Dc) em Pht gio truyn vo o quc Tch-lan; tt c cc quyn cn li , ch yu l ch thch b Lut T Phn.

230

Lut T Phn (T Phn Lut). y l b Lut rt c thng dng trong Tng

on Pht gio cc nc -ng (Trung-quc, Vit-nam, Nht-bn v.v...), do hai ngi Pht Da X v Trc Pht Nim cng dch trong 3 nm (t 410 n 412), ti kinh Trng-an ca nh Hu-Tn, gm 60 quyn, c thu vo quyn 22 ca Tng i Chnh. Nguyn th, sau khi c Th Tn nhp nit bn, trng lo u Ba Li kt tp Lut tng, hnh thnh b Lut Bt Thp Tng; truyn tha n mt trm nm sau, ngi m V c em b Lut y (vn do Thng Ta B truyn), phi hp vi kin gii ca chnh mnh m son thnh vn, tuyn thuyt n bn ln mi hon tt; c mi ln tuyn thuyt l thnh mt phn, nhn m c tn l Lut T Phn. Dch xong b Lut T Phn, ngi Pht Da X tr v li nc K-tn. ng thi Trung-quc, nhng ngi hc v tr Lut, i a s u y theo b Thp Tng Lut. Mi n thi B-Ngy (386-534), di triu i Ngy Vn (466-471), ngi lut s Php Thng (468-559) ni Ng-i mi ln u tin em b Lut T Phn ra ging dy. Cc mn nhn ca ngi, sau tip tc xin dng; cho n i ng, vi n lc hong truyn ca ngi o Tuyn (596-667) ni Chung-nam, b T Phn Lut hon ton hng thnh, v truyn mi cho n ngy nay.

Lc T: tc thin s Tu Nng. (Xem

mc Tu Nng.)

Lc-triu: l tn ca mt thi k lch s Trung-quc, ko di 367 nm (222589); l 6 vng triu k tip nhau thng tr min Hoa-nam, u ng ti Kin-khang (tc Kin-nghip, hoc Nam-kinh): Ng (thi Tam-quc v Ty-Tn, 222-265-316), ng-Tn (317-420), Lu-Tng (420-479), Nam-T (479-502), Tiu-Lng (502- 557), v Trn (557-589). Nh vy, Lc-triu cng gn nh l Nam-triu, v cng tc l thi i Nam-Bc-triu trong lch s Trung-quc.

Li ma (ma vng). Ch li (vng) c ngha l b tri buc, kh thot

khi. Ch ma c ngha l k git hi, k cp ot mng sng, k gy tr ngi cho cc vic lnh. Kinh in thng gi cc tm tham dc, say m, sn hn, s hi, nghi ng, cnh tranh, ngu si, v.v..., ni chung, tt c cc loi phin no lm tr ngi cho thin nghip, l ma phin no. Li cn c ma ng m (nm un nhm hp li gy ra bao kh no cho chng sinh) v ma tri (cc th lm chng ngi cho vic gii thot sinh t). Mt cch tng qut, phin no chng v s tri chng l hai loi ma cn bn. Nhng th chng ngi ny, nu chng pht sinh t trong t thn ca chng ta th gi l ni ma; nu chng tn cng t bn ngoi th gi l ngoi ma. Vy, li ma l s ba vy dy c ca phin no v v minh, lm cho chng sinh kh thot khi sinh t lun hi.

231

Lng Hong Sm. Vua Lng V (464-549) tn l Tiu Din, nguyn l

th s Ung-chu thi Nam-T (479-502), Trung-quc. Vua Nam-T lc l Ha (501-502), v tnh tnh bo ngc, nn b Tiu Din em binh vy nh, bt giam mt ni. Din t lp lm vua (502), i tn nc l Lng, gi l Lng V . ng chm lo sa sang mi vic, lm cho nc Lng tr nn hng mnh. ng sng tn Pht gio. Sau khi ln ngi hai nm, ng tuyn b b o gio qui y Pht gio. Nm 519 ng th B-tt gii ti cha Tho-ng ni Chung. ng trc tc v din ging ni in rt nhiu; lo c vic nc, vic dn, vic vn ha, v vic o, vic no cng trn vn; ngi i thng gi ng l Hong B Tt. ng cho lp ti kinh Kin-khang c n hn by trm ngi cha, tng ni tu hc c n hng vn v. Cc v danh tng ng thi u c ng knh l. Th m v ng, Hi hong hu, li l ngi c c, k; sau khi cht phi mang qu bo lm thn con trn, ang m b vo hu cung bo mng, xin ng cu . Nhn , ng mi cc v i php s i Lng, cng vi ng bin son sch T Bi o Trng Sm Php, ri thnh ngi Bo Ch (418-514) lm sm ch, cng ch tng hnh sm cu siu thot cho b. Nh phc lc y, b thot c kip sc sinh, sinh ln ci tri. T , sch T Bi o Trng Sm Php c lu hnh i, v c gi vn tt l Lng Hong Sm.

Lng V b khn i-thnh. Lng V (464-549) tn l Tiu Din,

nguyn l quan th s Ung-chu di triu i Nam-T (479-502). V vua T l Tiu Bo Quyn (ti v 499-501) tn nhn git anh ca ng ang l th s Dchu, nn ng em qun v chim kinh Kin-khang, ph vua T, ri ph Namkhang vng ln ngi hong (nm 501), tc vua T Ha . ng t nhm chc i t m, chuyn nm vic triu chnh. Nm sau (502) ng li git Ha , son ngi nh T, t xng , kin lp triu i nh Lng, s gi l Tiu-Lng (502558). Sau khi ln ngi, ng sa sang mi vic trong nc, lm cho quc gia tr nn i thnh. Lc u ng theo Nho, Lo, nn khng quan tm ti Pht gio. Nhng v sau, khi bit n Pht gio th ng li nht tm qui ngng tn phng, tr thnh ng vua sng tn Pht gio bc nht trong cc vng Trung-hoa; ngi ng thi tng gi ng l Hong B-tt. Nm 504, ng t chc i l Pht n tht long trng trong hong cung. Nhn bui l ny, ng trnh trng tuyn b b hn o gio qui y Pht gio. Nm 517 ng ra lnh hy b ht o qun (miu ca o Lo) trong nc, v lnh cho tt c o s phi hon tc; ng thi ra lnh cho ton dn khng c cng t qu thn bng ru tht, m phi thay bng hoa qu. Nm 519 ng pht tm th gii B-tt vi ngi Tu c ti cha Tho-ng ni Chung-sn. Noi gng ng, my vn ngi gm cng khanh s th cng pht

232

tm th gii. Ngay ti kinh Kin-khang, ng cho xy dng hn 700 ngi cha ln, tng ni vn tp thng c n vn ngi. Nm 527 ng khnh thnh cha ng-thi, t chc cc php hi V-gi, Bnhng, Vu-lan-bn; v cha ny tr thnh o trng chnh thc ng nghin cu gio l, chuyn vic tu tr, v t mnh ging kinh php nh nm 533, ng khai n ging Kinh Ma Ha Bt Nh Ba La Mt, thnh chng c n 700 quan vin vn v v hng vn ngi gm tng ni, o s v dn chng; c cc s thn ngoi quc cng d thnh. ng cng ba ln b ngi vo cha xin lm cc vic nh nh c, qut sn, v.v... nh sinh hot ca ch tng. Mi ln nh vy, triu thn phi xut tin ra em v cha xin chuc, ng mi tr v cung. u nm 548, vin phn tng ca nh ng-Ngy Bc-triu l Hu Cnh (?-552, nguyn l mt vin tng
ca nh Bc-Ngy, nhng phn Bc-Ngy, theo Cao Hoan lp nh ng-Ngy. Hoan cht li b ng-Ngy theo nh Tiu-Lng), c Lng V thu nhn v phong tc H-

nam vng. Nhng ch n thng 8 nm th Hu Cnh li phn bi nh Lng, nm sau (549) em qun nh chim i-thnh (tc i-cung, hay Kin-khangcung, cng tc l kinh Kin-khang), Lng V b bt giam vo ngc, v b b i; ri do ut c qu m cht.

Lng quan. Ch quan y ngha l ca i, hay ci then ci ca, ngha

bng ch cho s chng ngi. Lng quan hay lng trng quan l ci thy v hai danh tng i i nhau nh m v ng, c v khng, th v phi, thin v c, phm v thnh v.v...; v chp trc vo tnh i i ny m ch trng m ng, c khng, th phi, thin c, phm thnh, v.v... u l hai php ring bit v i lp nhau, khng th dung nhip nhau. l s chng ngi v kin gii; v v minh che ph m t kin pht sinh nh th. Ngi tu hc Pht cn phi dt b loi t kin , phi bit dng tr tu qun chiu thy r m v ng, c v khng, th v phi, thin v c, phm v thnh, v.v... thc s ch l hai mt ca cng mt thc ti; chnh l hai mt th v dng ca mt th khng hai. Liu ng c nh th l vt khi ca i v minh m tin vo cnh gii tuyt i, hon ton khng cn mt nim i i.

Lu chuyn v hon dit. Lu chuyn ngha l quanh qun, tc l chng

sinh v nghip bo m c phi sinh sinh t t, quanh qun qua li trong ba ci su ng. Hon dit ngha l xa la sng m n bn b gic ng gii thot; hay ni cch khc, do cng phu tu tp m dt sch phin no, xa la sinh t, tr v vi bn tnh nit bn tch tnh. Vy lu chuyn v hon dit l hai thut ng Pht hc dng ch cho hai con ng i tri ngc ca chng sinh: xui theo dng sinh t l con ng lu chuyn, v i ngc dng sinh t n nit bn l con ng hon dit. Trong phm vi lu chuyn th gi l lu chuyn mn; trong phm vi

233

hon dit th gi l hon dit mn. Ton b Pht php ch thuyt ging v hai vn to ln, l M v NG. M l lu chuyn sinh t; ng l hon dit nit bn. Vy, trn bc ng tu tp, ngi hc Pht cn liu ng c hai chiu xui ngc ny th thnh qu gic ng mi vin mn. V d, khi tu tp theo gio l Bn S Tht, hnh gi phi qun chiu nhn chn v s tht kh au (kh ) ca th gian, v v nguyn nhn (tp ) gy ra nhng au kh y. l hai s tht ca th gian, l b mt tht ca sinh t lun hi, v cng chnh l con ng lu chuyn. Gio php ni v hai s tht kh v tp, cng nh phng php qun chiu nhn chn hai s tht y, thut ng Pht hc gi l lu chuyn mn (tc thuc v chiu lu chuyn). Cng nh vy, hai s tht v cnh gii nit bn tch tnh (dit ) v cc php mn tu tp (o ) t n nit bn, thut ng Pht hc gi l hon dit mn (tc thuc v chiu hon dit). Mt v d khc, khi tu qun v gio php Mi Hai Nhn Duyn, nu qun chiu theo chiu thun (xui theo dng sinh t, tc: do v minh sinh hnh, do hnh sinh thc, v.v... cho n do sinh sinh lo t), l chiu lu chuyn, v thut ng Pht hc gi l lu chuyn mn; khi qun chiu theo chiu nghch (ngc dng sinh t, hng v nit bn, tc: nu v minh dit th hnh dit, hnh dit th thc dit, v.v... cho n sinh dit th lo t dit), l chiu hon dit, v thut ng Pht hc gi l hon dit mn.

Lu-Tng (420-479): l vng triu u tin ca thi i Nam-triu. Cui thi

ng-Tn, vua Cung (T-m c Vn) va ln ngi nm 419 th sang nm sau (420) b quyn thn l Lu D ph b. Nh Tn n l dit vong. Sau khi ph Cung , Lu D t ln ngi xng , i quc hiu l Tng, ng ti Kin-khang, s gi l nh Lu-Tng, ko di c 60 nm, ri b nh Nam-T tiu dit.

(Xin xem tip quyn h)

234