Tng quan v cc sn phm du lch Ty Nguyn

Gii thiu
Ty Nguyn - gm 5 tnh Gia Lai, Kon Tum, k Lk, k Nng v Lm ng - khng ch l a bn chin lc v kinh t, chnh tr, an ninh quc phng m cn l vng vn ho dn gian a dng v c sc ca Vit Nam. Cng vi vic u t pht trin kinh t-x hi, nng cao i sng cho ng bo cc dn tc, cng tc bo tn v pht huy nhng gi tr ca vn ha cc dn tc Ty Nguyn, mt trong by vng vn ha ln ca t nc, cng ang ngy cng c quan tm. Nhiu d n v cng trnh nghin cu quan trng nhm khi phc, bo tn v pht huy vn ha Ty Nguyn pht huy hiu qu. Nh nc u t xy dng nhiu nh rng vn ha ti cc tnh Gia Lai, Kon Tum, k Lk, v xy dng m hnh bun vn ha kiu mu ti tnh Lm ng. Ch mi vi nt v Ty Nguyn thi, cng ni ln th mnh du lch ca Ty nguyn. chnh l Vn ho. V tm hiu them th mnh vn ho ca vng ty nguyn ny mnh nh th no? Th mi cc bn cng lng nghe bi thuyt trnh.

S nt v Ty Nguyn
Vng Ty Nguyn Vit Nam l vng cao nguyn bao gm 5 tnh, xp theo th t v tr a l t bc xung nam gm Kon Tum, Gia Lai, k Lk, k Nng v Lm ng.Ty Nguyn l mt tiu vng, cng vi vng Duyn hi Nam Trung B hp thnh vng Nam Trung B, thuc Trung B Vit Nam. a l Ty Nguyn l vng cao nguyn, gip vi H Lo v ng Bc Campuchia. trong khi Kon Tum c bin gii pha ty gip vi c Lo v Campuchia, th Gia Lai, k Lk v k Nng ch c chung ng bin gii vi Campuchia. Cn Lm ng khng c ng bin gii quc t Kh hu Kh hu Ty Nguyn c chia lm hai ma: ma ma t thng 5 n ht thng 10 v ma kh t thng 11 n thng 4, trong thng 3 v thng 4 l hai thng nng v kh nht. Do nh hng ca cao nn trong khi cc cao nguyn cao 400-500 m kh hu tng i mt v ma nhiu, ring cao nguyn cao trn 1000 m (nh Lt) th kh hu li mt m quanh nm nh vng n i. Dn c Nhiu dn tc thiu s chung sng vi dn tc Vit (Kinh) Ty Nguyn nh Ba Na, Gia Rai, , C Ho, M, X ng, M Nng...

Nt vn ho

Ty Nguyn l vng t ni danh vi nhng pho s thi anh hng. Hin, vng t ny hp dn khch du lch khng ch bng m thanh cng ching, ch ru cn bn bp la m cn bi nhng nt vn ha c sc trong i sng, sinh hot. n vi Ty Nguyn, du khch khng nhng c "chim ngng" v p k v ca ni, thc nc, nh m.. m cn c ha mnh vo cuc sng thng nht gin d ca b con ni y. Trong sinh hot hng ngy ca ng bo Ty Nguyn, ngn la trong bp chnh ca ngi nh di khng bao gi tt. Ban m, sau ba ti, cc gia nh quy qun bn bp la cng dt th cm, lm n tranh, chung gi v thi khn, ht i gia b m v con ci. Sng ra, ngn la theo ng bo ln ry. Trc khi tra ht ging, trn nng bao gi cng c mt ngn la c nhm ln nh mt du hiu cu ma ca ch nhn trc cc v thn rng, ni, sng. Chiu xung, trc khi ri khi nng ry, ngn la c vi li trong tm tro t ln mt hn khng bng ln gy chy. y cng l du hiu bo cho ngi khc bit ni ng tr ca thn la. Vo lc lng c l, hi, ngn la li c t ln v tr trung tm mi ngi cng nhn thy v mang l vt n chung vui cng ng. Cng vi la, ru gip cho nh mt ngi thiu n din t c lng mnh nhiu hn. Nhng dy ch ru di tt tp vi hng ngi ni nhau ngi vt cong cn ung Ty Nguyn l hnh nh p i vo vn hc, ngh thut. ng bo khng ung ru mt mnh m cng bn b chia s tnh cm vui bun. Ru i vi ng bo cn l l vt mng ci, cho mng a tr cho i. Khng t cc v xch mch, mu thun cng ng c ha gii bng nhng cuc "thng thuyt ru". Nu ba cm ngy thng ca ng bo Ty Nguyn ch go t vi thc n nu t cc loi rau rng v c di sng, thnh thong ci thin bng tht th rng sn bt c, th vo ngy l, Tt, cm t c thay bng cm np nu ng tre ti t trn la, to nn hng v c bit, gi l cm lam. Cng ching khng th thiu i vi ng bo Ty Nguyn. y l biu hin s giu c ca tng gia nh, lng bn. Gi tr ca cng ching c th hin qua ting ngn vang ca n, nhng ting cng vt xa nm, by ngn ni... Thng nhng chic cng ng c pha vng hoc bc v vy m thanh ca n rt hay v c xem l vt qu ca ngi Ty Nguyn. Mi b cng ching gi tr tng ng vi 20 - 30 con tru. Thng qua cc l hi, tp tc, sinh hot hng ngy, cng ching tr thnh mt phng tin chuyn ti thng ip ca cng ng. N khng th thiu trong cuc sng, thm su vo mu tht v l linh hn cho nhng sinh hot vn ho. n vi Ty Nguyn, du khch khng nhng c nghe m thanh cng ching, ung ru cn bn bp la m cn c xem nhng ngi nh m c mt khp cc tnh. Theo phong tc tang l ca mt s ng bo Ty Nguyn, sau khi chn ngi cht, ngi ta lm mt chi nh s si trn nm m che ma che nng cho ngi cht. Trong chi thng t mt s dng ca ngi

 khut. Sau vi ba nm, thn nhn gia nh ngi cht ph nh m c, dng nh m mi khang trang hn, kin c hn, trang tr tng g, c hng ro xung quanh nh m. Tc ph chi, dng nh m mi ca mt s tc ngi Ty Nguyn thng c t chc vo ma xun (ma kh) v c coi nh mt l hi ln (l b m) ca dn bn. Ngi ta a n ngha a ru, tht, c, cc vt cng t. Thn nhn ngi qu c v dn bn cng vui mng, n ung, nhy ma trong mt hay nhiu ngy bn nh m chia bit vnh vin ngi qu c. Tc b nh m theo quan nim sau s kin ny th ngi sng ht trch nhim trng nom, th cng cho ngi qu c v c gii thot mi rng buc, nu cn tr c th ly v (hoc chng) khc; cn ngi qu c s c u thai sang kip khc.

m thc Ty Nguyn
Mi dn tc u c phong tc, tp qun ring v hng nm u c t chc nhng ngy l Tt cho bun lng sau khi gt hi hon tt. Nhng ngy l B M, l m tru xy ct, Tt Cm mi, Tt Git nc, Tt La... din ra rn rp sut ma hanh kh. y l ma l Tt Ty Nguyn. Trong l Tt, m thc ca cc dn tc Ty Nguyn u ging nhau, t mn tht nng cho n ru cn. Cn cch n ung v nu nng th no, th l c im ca mi dn tc v ca mi a phng. Ngy thng, ng bo Ty Nguyn n cm go t vi thc n nu t cc loi rau rng, mc nh, cc loi c, mng le. Thnh thong mi kim c con c di sng, con th t trong rng ci thin thm ba n. Cn cc loi gia sc, gia cm nh no cng c, h nui bng cch th rong vo rng, ra b sng, b sui, v ch lm tht dng vo vic cng t thn linh hay thit i khch qu n thm lng. Vo cc ngy l Tt, cm np c thay cm go t v c nu theo cch thc ca t tin: Cm Lam. H vo rng cht nhng ng l cn non, gi li mu mt u ng ri cho go np v nc vo, xong nt li em t bng la v than cho tht kho. Nhng ng cm lam, ngoi v tuy en a, lem nhem nhng khi ch b lp v y i th l ra lp cm np thm ngon, hp dn l thng. Hng v np quyn vi hng thm ca tre ti qua la lm cho cm lam c mt hng v c bit, hn hn cm np nu trong ch, trong ni. Tht l thc phm ch yu trong cc mn n ngy Tt. Ngi Ty Nguyn lm lng con vt bng cch thui t. H khng ch bin c cc mn n c bit nh min xui. ng ch l mn nng v lm mn nh tit canh, nem sng dng th s. Nhng mn n ny dng khon i hay dng cng thn linh. Ngoi ra, h cn dng pho ly t rut con vt bn chn ch bin mn n l mt c im trong cch thc ng mn ca ng bo Gia Rai, Ba Na. K thut bm sng v trn bp ng vai tr quan trng to ra nhiu mn t tht tru b, d, ngun tht chnh trong l hin t thn linh. C mn tht bp vi pho. C mn tht bm nh trn vi mui ng trong ng tre. C mn tht trn vi pho ri gi l. C mn tht trn vi tit, pho v mui t trn l. C mn tht, rut non, gan, rut gi hn hp ng trong ng tre. Li c mn tht bm, tit, pho, mui t trn nhuyn.

Da bp vi pho cng thnh mt mn. Mn thng gp l gan v l sch thi ming xin xen k vo que tre nng. Trong cc mn n k trn h u dng tht sng, tuy khng c nu nng nhng c th pho l nguyn liu c tc dng lm ti cc loi tht ti, ging nh thnh go trong mn nem ca ngi Kinh. Hn na, tt c nhng mn sng y bao gi cng lm thnh mn a cay. Ru cn l ung khng th thiu c trong cc ngy l Tt. Thc nhm, thm ch c t gn bn cc gh ru, c lt l chui t vo chic r (r) thc khch va nhm nhi thng thc va chuyn tr, thnh thong a tay bc mt nhm thc n a ln ming... Cng vi mn sng, h cng lm cc mn nu chn theo tp tc lu i. Trong cc mn ny, tht bao gi cng c nu chung vi bt go v rau gi nh to thnh mn sn st c nh cho c th bc n c. Mn tht nng cng l mn thng dng v c a thch. C loi em gi kn trong l ti ri vi vo than hay tro nng. C loi th xu thnh tng xu h trn than ci ang chy. Trong khng kh cng ng ngy l Tt, vic n ung din ra vi nhiu ngha, n khng ch p ng nhu cu no bng, ngon ming m cn p ng nhu cu v tnh ngha chm xm lng ging trong bun lng, quan h gia con ngi vi nhau. Vt ln trn thc n va k, mn n trong ngy l Tt khng tch khi phn tm linh, tn ngng su sc, kt ni gia ngi sng k cht, gia con ngi vi thn linh. Chnh v vy m cc mn n thc ung vo ngy l Tt ca h mang ngha thing ling v ht sc trang trng.

Cc mn c sn ca ni rng Ty Nguyn
Trong dp din ra l hi m thc Cn Th hi u nm 2008, hai mn n Ty Nguyn thu ht nhiu thc khch mit ng bng nht l cm lam v g nng mui t. Tuy nhin, khi i du lch Ty Nguyn, bn phi mt ln nm mn c ng ca ng bo dn tc ni y, bn mi thm ci gin d, mc mc m thnh ming ngon nh lu trong tm thc ca nhiu ngi. C ng l mt loi c di mc nhiu trn rng, trn nng ry, hin nay c b con trng trong vn nh, ra qu quanh nm, tri c di, to hn c pho ca ngi Kinh, mu xanh. Loi c ny c th n sng nn tr thnh mn n kh hp dn vi nhng ai thch v ng. Bn hy th cn mt ming nghe v ng ta vo chn rng v cm nhn ci nghe v gin ngt a n ngay sau . C ng c mt trong nhiu mn n trong ba cm ngi dn tc nh c ng nu vi c kh, c hp hoc tm tp kh, c ng nu c v..v... Nu mnh ming qua c a u tin ca nhng mn c ng, bn s nghe c v ngt m thm ha vi v ngt, v mn ca c kh, ca tm tp v v cay x li to nn mt khu v rt l, rt ring ca ni rng. Trong nhng ming ngon ca rng, mng chua cng l mt mn n khoi khu ca ng bo dn tc. Mng ti gi dp vi t ri em trong ch snh, khong hai tun sau, mng chua n va dng. Ming mng gin tan, c nc ln ci u c v chua, cay, ng, ngt. Mng chua nu vi c tr, mng chua nu g khin bn n qun no...

Trong cc mn c sn ca ni rng, nhiu du khch rt thch mn c lng nng than hng. Ngi dn y thng bc c lng trong mt loi l rng ri mi em nng. C lng c nh bt t dng sng Srpk, tht c khng ch ngt m cn dai v thm phc. Thm mt ng cm lam, mt a g nng l ba n ca bn mang m cht i ngn. Mun khm ph thm hng v l, bn c th gi mn c chua. C chua c lm t c ning, mt loi c ging c tri, c nhiu vng sng sui Ty Nguyn. Ming c chua c v ngon tng hp ca mui, v cay ca t rng, v ngt ca bt ngt, v thm ca thnh ng v v chua ca gia v, nguyn liu ln men. c bit, trong cc qun m thc ca k Nng u c mn tr gng nng m. Tr gng khng khc hn cc loi c bn trn th trng l my, nhng du khch phng xa li rt thch cc nguyn liu km theo nh cam tho, nho kh, to tu hay ming ng phn ngt ging...

Ru cn: men say rng ni

Trong bt c l, tt no, ng bo Ty Nguyn cng u c nghi thc ung ru cn. Ru, theo h tin tng, l do Tri (Yang) sai thn linh xung trn dy cho con ngi cch lm ru loi: t go, m, bp cho n bo bo, k... t l cc ng ti cao trong nm. Ru cn Ty Nguyn ung bng cn. Ru cn c nhiu th, ngon hay d l do ngi lm cng nh cc hp cht c c y hay khng. Hin nay, ru cn khng ch dnh ring cho cc ng bo Ty Nguyn, m h thng ch to, ct thnh tng gh (gh hay ch l loi h cao ng ru) ch i bn ti cc lng min xui. Cho nn, ngi Kinh chng ta nay cng khoi ung ru cn trong cc tic tng linh nh hay l, tt. Ru cn c nhiu loi. Ru thc l la mi xay, ra cho sch, ngm nc ri trn men b vo ch. Ly l chui bt cht ming ch nm, su hm sau l dng c. Ru cm l ru lm bng go nu thnh cm vi men; hoc l trn u b vo ch; hay b mt lp cm, mt lp men cng c. Cm ru ch vi ba hm l n trn ch. Cn ru k, bo bo, bp, m, v.v... th cng lm theo cch trn. Ung ru, khng phi ung sao cng c. Nu c khch n nh th vn ung l c mt nghi thc rm r. H tin rng, ru l do Tri (Yang) ban n cho nn ru phi c qu ha trong vic dng n. Khi ch nh mang ch ru by ra gia nh tc th cc nh ln cn cng mang ru n chung vui cng nh c khch. Ch nh m ming ch ly l tranh vt ra ngoi, on cm cy cn vo. Xong u y ch nh mi mc nc l vo ch cho y trn, ri ung mt hp trc t lng chn thnh v t cho khch bit ru khng c b thuc c. Cn pha khch, trc khi ung, bao gi cng ht mt ngm ri nh b, v theo tc xa, trnh tnh trng b u c. S phng tr thnh tc l. Ngy nay tc l ny b dn. Nghi thc ung ru c thay i ty theo mi dn tc v mi a phng. Sau , ch nh thay mt c gia nh chc khch c sc khe, sng lu v gp nhiu may mn, sinh con ci cho tht nhiu. Ch nh cn a tay phi nm ly cn, tay tri t tay ln ming ch, lm rm khn rng: Mch r mch t r, ght am r... c ngha anh em vui v n nhu, xin anh em thng yu nhau....

Cc l hi Ty Nguyn Hi ua voi
Thi gian:24 - 25/9 m lch a im: Bun n hoc cnh rng tha ven sng Srpk (k Lk) c im:Ngy hi ua voi Ty Nguyn phn nh tinh thn thng v ca ngi M'Nng, mt dn tc giu c tnh dng cm, c kinh nghim trong nhng cuc sn bt voi rng Bi ua l mt di t tng i bng phng (thng l khu rng t cy to) 10 con voi ging hng i cng mt lc, b di t 1-2km. Mt hi t v rc ln, theo lnh iu khin, tng tp voi ng vo v tr xut pht. Khi c lnh xut pht th nhng chu voi bt ln nh chic l xo, phng v pha trc, ting ching, trng, ting h reo c v m vang c ni rng. Cuc ua kt thc, nhng ch voi c gii, gi cao chic vi vy cho mi ngi ri ngoan ngon bc i ung dung, i tai phe phy, mt lim dim n nhn nhng ng ng hoc khc ma ca nhng ngi d hi. Ngy hi ua voi l ngy vui ln Ty Nguyn, n phn nh tinh thn thng v ca ngi MNng, mt dn tc giu c tnh dng cm, tng i mt vi nhng tnh hung him nguy, cng thng trong nhng cuc sn bt voi rng. Khung cnh hng v ca thin nhin Ty Nguyn - ni din ra cuc ua voi c sc - lm tng ln bi phn cht hng trng trong ngy hi c truyn ca h.

Hi l m Tru
Thi gian: Khi cy Hlng u bun, cy -tp gia lng ra n, n hoa, chnh l lc bun lng Gia Lai chun b n Hi m Tru. a im: L hi m Tru c t chc ti bun lng Gia Lai. i tng suy tn: Ging (thn).c im: L hi m Tru l do ngi Gia Rai v B Na t chc. Con Tru c ct quanh cy nu v c mt thanh nin lc lng c c ra lnh trch nhim m Tru. Mu ha vi ru cng Ging (thn). Cng nh nhiu dn tc khc Ty Nguyn, ngi Gia Rai, B Na Gia Lai t chc L hi m tru v cng ho hng thu ht ng o mi ngi cng tham d. Ty theo gia cnh v ty theo s lng ngi n tham d m gia ch c th git nhiu tru i khch. V ln lt mi nh c th thay phin nhau t chc nhng cuc vui sut sng thu m bn gh ru cn thm ngon, bn gi cm lam nng hi v nhng xu tht nng thm phc...

Hi l b m
Thi gian: Khi cy Hlng u bun, cy -tp gia lng ra n, n hoa, chnh l lc bun lng Gia Lai t chc L b m. a im: c t chc ti bun lng Gia Lai. c im: L b m - "ch ngha nhn vn" thng c biu hin r nt nht. xt di gc tn gio tn ngng th l b m l mt nghi thc tang ma. Th nhng nhn kha cnh vn ha th l b m ca ngi Ty Nguyn m in hnh nht ca ngi Jrai v ngi

Bahnar tnh Gia Lai l nh im ca nhng hot ng vn ha truyn thng. V cng l l b m, "ch ngha nhn vn" thng c biu hin r nt nht. Nhng ngy l b m thc s l nhng ngy hi vn ha tng bng y cht ngh thut. Trong nhng ngy ny, ngi sng n ba n cng cm cui cng vi ngi cht ri lu luyn tin a ngi cht v th gii bn kia bng bi nhc cng ching, bng nhng con ri... C th ni, l b m l mt trong nhng c trng vn ha tiu biu nht ca cc dn tc tnh Gia Lai, l b m l ngh thut kin trc nh m, l iu khc tng nh m - nhng gi tr c mt khng hai ca t nc Vit Nam. V th khng phi l c l khi con ngi ta ni rng Gia Lai l nhng thng ngh l c n vi c rng tng nh m, l c tm mnh trong ting cng ching, l c say trong ru cn v trong nhng vng ma xoang.