Trng cao ng y t h ng

Gio trnh
NGUYN L ThNG K
Ti liu o to trung cp dn s y t
H Ni - Nm 2011
Danh mc ch vit tt
DS : Dn s
DS - KHHG : Dn s - K hoch ho gia nh
KHH : K hoch ho
KHHG : K hoch ho gia nh
THCS : Trung hc c s
THPT : Trung hc ph thng
KT - XH : Kinh t x hi
SKSS : Sc kho sinh sn
L
I NI U
Ngy nay, th ng k c coi l m t trong nh ng cng c qu n l v m quan
tr ng, c vai tr cung c p cc thng tin th ng k trung th c, khch quan, chnh xc,
y , kp th i ph c v cc c quan nh n c trong vi c nh gi, d bo tnh
hnh, ho ch nh chi n l c, chnh sch, xy d ng k ho ch, chi n l c v chnh
sch pht tri n kinh t - x h i ng n h n v di h n, trong ph m vi m t lnh v c hay
ton b n n kinh t , trong ph m vi m t x
hay qu c gia
. ng th i, cc con s
th ng k c ng l nh ng c s quan tr ng nh t ki m i m, nh gi tnh hnh
th c hi n cc k ho ch, chi n l c v cc chnh sch . Trn gic qu n l vi
m, th ng k khng nh ng c vai tr p ng nhu c u thng tin th ng k c a cc t
ch c, c nhn trong x h i, m c n ph i xy d ng, cung c p cc ph ng php phn
tch nh gi v m t l ng cc ho t ng kinh t - x h i c a cc t ch c, n v.
Nh m kp th i p ng yu c u o t o i t ng trung h c Dn s - Y t ,
m t m ngnh m i c Vi t Nam. ng th i ph h p v i i u ki n hi n nay v
nh ng ch tr ng, chnh sch c a ng v Nh
n c v cng tc dn s v k
ho ch ha gia nh. Chng ti ti n hnh bin so n cu n sch ny lm ti li u h c
t p cho cc l p o t o trung h c Dn s - Y t .
Gio trnh c bin so n theo Ch ng trnh mn h c Nguyn l th ng k
c ph duy t. Cu n sch g m 6 bi:
Bi 1: Nh p mn th ng k
Bi 2: Thu th p d li u th ng k
Bi 3: M t d li u b ng c tr ng o l ng
Bi 4: Tm t t v trnh by d li u th ng k
Bi 5: Ph ng php phn tch dy s th i gian
Bi 6: Ph ng php h i quy v t ng quan
Xin chn thnh cm n cc cn b , chuyn gia c a T ng c c Dn s - K
ho ch ha gia nh, Qu dn s Lin h p qu c t i Vi t Nam c nh ng ki n qu
bu gip chng ti hon thi n gio trnh ny.
y l gio trnh bin so n l n u tin dnh ring cho i t ng trung h c
Dn s - Y t , v v y khng trnh kh i nh ng thi u s
t, ti mong nh n c nh ng
ki n ng gp qu bu c a cc nh khoa h c, nh qu n l v ng o b n c.
Th c s inh Thi H

M
C L C
TT Tn bi h c Trang
1 Nh p mn th ng k 1
2 Thu th p d li u th ng k 13
3 M t d li u b ng c tr ng o l ng 21
4 Tm t t v trnh by d li u th ng k
27
5 Ph ng php phn tch dy s th i gian 36
6 Ph ng php h i quy v t ng quan 43
1
Bi 1. NH P MN TH NG K
M c ti
u
1. Trnh by c t ng quan v th ng k
2. Nu c i t ng nghin c u c a th ng k h c
3. Nu c cc khi ni m c b n c a th ng k h c
________________
1. S l c s pht tri n c a khoa h c th ng k
1.1. Lch s pht tri n c a th ng k
Th ng k ra i, pht tri n t nhu c u th c ti n c a x h i loi ng i v l
m t trong nh ng mn khoa h c x h i c lch s pht tri n lu di nh t. l m t
qu trnh pht tri n khng ng ng t n gi n n ph c t p, c c rt d n thnh
l lu n khoa h c v ngy nay tr thnh m t mn khoa h c c l p.
Ngay t th i c i, con ng i bi t ch t i vi c ng k, ghi chp v
tnh ton s ng i trong b t c, s sc v t, s ng i c th huy ng ph c v cc
cu c chi n tranh gi a cc b t c, s ng i c tham gia n chia , phn ph i c a c i
thu c... Nh ng ho t ng n
y xu t hi n r t s m Trung Qu c t th k
XXIII
tr c cng nguyn. Vo th i La M c i c ng di n ra s ghi chp, tnh ton
nh ng ng i dn t do, s n l v c a c i.. . M c d vi c ghi chp cn r t gi n n
v i ph m vi h p, nh ng chnh l nh ng c s th c ti n ban u c a th ng k.
Cng v i s pht tri n c a x h i, hng ha trong n c c ng nh trn th
tr ng th gi i ngy cng tng ln, i u ny i h i ph i c cc thng tin th ng k.
Ph m vi ho t ng c a th ng k ngy cng m r ng, d n n s hon thi n c a cc
ph ng php thu th p, x l v phn tch th ng k. Trong th c t , c c ho t ng a
d ng c a th ng k c th hi n nh vo s tch h p nhi u nguyn l, t khoa
h c th ng k c hnh thnh.
Nhi u nh n nh cho r ng: N n t ng c a khoa h c th ng k c xy d ng
b i nh kinh t h c Wiliam Petty (1623- 1687). T cc tc ph m S h c chnh tr,
S khc bi t v ti n t v m t s tc ph m khc n a, Kar Mark g i Petty l
ng i sng l p ra mn Th ng k h c. Petty thnh l p m t h ng nghin c u
khoa h c g n v i S h c chnh tr.
2
M t h ng nghin c u c b n khc c ng lm khoa h c th ng k pht tri n
l h ng nghi
n c u c a nh khoa h c G. Conbring (1606
1681), ng x
l,
phn tch h th ng m t ch Nh n c. Mn sinh c a ng, gio s lu t v tri t
h c G. Achenwall (1719 1772) d y mn h c m i v i tn l Statistics l n u
tin tr ng T ng h p Marburs (1746)
. N i dung chnh c a kha h c ny l m t
tnh hnh chnh tr v nh ng s ki n ng ghi nh c a Nh n c. S li u v Nh
n c c tm t h y trong cc tc ph m c a M.B. Lomonosov (1711 1765), trong
cc v n a ra xem xt l dn s , ti nguyn thin nhin, ti chnh, c a c i
hng ha. . . c minh h a b ng cc s li u th ng k.
H ng pht tri n ny c a
th ng k c g i l th ng k m t .
Gio s tr ng i h c T ng h p Gettingen, A. Sliser (1736 1809) cho
r ng, th ng k khng ch m t ch chnh tr Nh n c, m cn l ton b x h i.
S pht tri n ti p theo c a th ng k c vun p b i nhi u nh khoa h c. Trong
, ng quan tm l nh th ng k
h c A. Ketle (
1796 1874) ng gp m t
cng trnh ng gi v l thuy t n nh c a cc ch s th ng k.
Xu h ng ton h c trong th ng k c pht tri n trong cng trnh nghin
c u c a Francis Galton (1822 1911), K. Pearson (1857 1936), V.S.Gosset (bi t
hi u Student, 1876 1937), R.A.Fisher (1890 1962), M.Mitrel (1874 1948) v
m t s nh ton h c khc n a. F. Galton i tin phong n c Anh v Th ng k
h c, ng a ra khi ni m m u v h th ng t ng h cch thm d th ng k
xc nh hi u qu c a vi c c u kinh. ng cng K. Pearson thnh l p T p ch
Sinh tr c (Biometrika). K t c cng tr
nh c a Galton, K.Pearson
, m t trong nh ng
ng i sng l p ra ngnh Ton h c Th ng k hi n i, nghin c u cc m u, a
ra nh ng h s m ngy nay g i l h s Pearson. ng nghin c u l thuy t ti n ho
theo m hnh Th ng k ton. Cn nh ton h c V. Gosset, d i danh hi u Student,
a ra l thuy t ch n m u nh rt ra k t lu n xc ng nh t t hi n t ng
nghin c u. R. Fisher c cng phn chia cc ph ng php phn tch s l ng,
pht tri n cc ph ng php th ng k so snh nh ng trung bnh c a hai m u, t
xc nh s khc bi t c a chng c ngha th ng k
hay khng. M. Mitrel
ng gp t ng Phong v bi u kinh t . Nh v y, i di n cho khuynh h ng
ny l c s L thuy t xc su t th ng k. l m t trong cc ngnh ton ng d ng.
Gp ph n quan tr ng cho s pht tri n c a th ng k h c l cc nh khoa h c
th c nghi m. th k XVII, trong cng trnh khoa h c c a I.C. Kirilov (1689
1737) v V. N. Tatisev (1686 1750) th ng k ch c lu n gi i ch y u nh m t
ngnh khoa h c m t . Nh ng sau , vo n a u th k XIX, khoa h c th ng k
chuy n thnh ngha nh n th c. V.S. Porosin (1809- 1868) trong tc ph m
Nghin c u nh n xt v nguyn l th ng k nh n m nh: Khoa h c th ng k
khng ch gi i h n vi c m t . Cn I.I. Srezenev (1812 1880) trong quy n
3
Kinh nghi m v i t ng, cc n v th ng k v kinh t chnh tr ni r ng:
Th ng k
trong r t nhi u tr ng h p ng u nhin pht hi n ra Nh ng tiu chu n
ho. Nh th ng k D.P. Jurav (1810 1856) trong nghin c u V ngu n g c v
ng d ng c a s li u th ng k cho r ng: Th ng k l mn khoa h c v cc tiu
chu n c a vi c tnh ton.
Trong nghin c u c a gio s tr ng i h c Bch khoa Peterbur
,
A.A.Truprov (1874 1926), th ng k c xem nh ph ng php nghin c u cc
hi n t ng t nhin v x h i s l n. Gio s I.U.E. Anson (1835 1839), tr ng
i h c T ng h p Peterbur, trong quy n L thuy t th ng k g i th ng k l
mn khoa h c x
h i. i theo quan
i m n
y c nh kinh t h c n i ti ng A.I.
Trurov (1842 1908) trong tc ph m Th ng k h c nh n m nh: C n nghin
c u th ng k v i qui m l n nh vo ph ng php i u tra d li u v i y s
l ng v y u t c n thi t t c th miu t cc hi n t ng x h i, tm ra quy
lu t v
cc nguyn nhn nh h ng.
Cn nghin c u c a nh
bc h c A.A.
Caufman (1874 1919) nu ln quan i m v th ng k nh l Ngh thu t o
l ng cc hi n t ng chnh tr v x h i.
Ngy nay, th ng k c coi l m t tron g nh ng cng c qu n l v m quan
tr ng, c vai tr cung c p cc thng tin th ng k trung th c, khch quan, chnh xc,
y , kp th i ph c v cc c quan nh n c trong vi c nh gi, d bo tnh
hnh, ho ch nh chi n l c, chnh sch, xy d ng k ho c h pht tri n kinh t - x
h i ng n h n v di h n. ng th i, cc con s th ng k c ng l nh ng c s quan
tr ng nh t ki m i m, nh gi t
nh hnh th c hi n cc k ho ch, chi n l c v
cc chnh sch . Trn gic qu n l vi m, th ng k khng nh ng c vai tr p
ng nhu c u thng tin th ng k c a cc t ch c, c nhn trong x h i, m cn ph i
xy d ng, cung c p cc ph ng php phn tch nh gi v m t l ng cc ho t
ng kinh t - x h i c a cc t ch c, n v.
K t khi ra i, th ng k ngy cng ng vai tr quan tr ng trong i s ng
x h i. Thng qua vi c pht hi n, ph n nh nh ng quy lu t v l ng c a hi n
t ng, cc con s th ng k gip cho vi c ki m tra, gim st, nh gi cc ch ng
trnh, k ho ch v nh h ng s pht tri n kinh t
- x h i trong t ng lai. Th ng
k l m t mn khoa h c, ra i v pht tri n nh vo s tch l y ki n th c c a nhn
lo i, rt ra c t kinh nghi m nghin c u l thuy t v th c ti n, cho php con
ng i s d ng qu n l x h i.
Trn th c t , c thng tin chnh xc, y cho l p k ho ch v cng tc
DS-KHHG th cn b dn s c n c trang b t t ki n th c th ng k
, bao g m
Nguyn l th ng k mn c s nghin c u th ng k kinh t x h i v Th ng k
chuyn ngnh mn h c cc ph ng php th ng k chuyn ngnh
4
1.2. Khi ni m th ng k
Trong cng tc, c ng nh trong i s ng hng ngy chng ta th ng g p
thu t ng Th ng k. Thu t ng ny c th hi u theo hai ngha:
Th nh t: Th ng k l s li u c thu th p ph n nh cc hi n t ng kinh
t - x h i, t nhin, k thu t. V d : Dn s c a m t a ph ng t i m t th i i m
no ; s tr em sinh ra trong nm c a m t tnh A.
Th hai: Th ng k l h th ng cc ph ng php c s d ng nghin c u
cc hi n t ng kinh t
- x h i, t nhin k thu t.
V d : Theo T ng i u tra dn s
v nh 1/4/2009, T ng t su t sinh c a Vi t Nam l 2,03 con/ph n .
Th c ra khi h i th ng k l g, c nhi u cch tr l i, v d tr l i nh sau c
th kh b t b Th ng k l cng vi c m cc nh th ng k lm. Cng vi c c a nh
th ng k g m r t nhi u ho t ng trn m t ph m vi r ng, c th tm t t thnh cc
m c l n nh
sau:
- Thu th p v x l s li u.
- i u tra th ng k ch n m u.
- Nghin c u m i lin h gi a cc hi n t ng
- D on (d bo).
- Nghin c u cc hi n t ng trong hon c nh khng ch c ch n
- Ra quy t nh trong i u ki n khng ch c ch c.
M t cch t ng qut, Th ng k c th nh ngha nh sau:
Th ng k l h th ng cc ph ng php dng thu th p, x l v p hn tch
cc con s (m t l ng) c a hi n t ng s l n nh m tm hi u b n ch t v tnh quy
lu t v n c c a chng (m t ch t) trong i u ki n th i gian v khng gian c th .
M i s v t hi n t ng u c hai m t ch t v l ng khng tch r i nhau. Khi
nghin c u m t hi n t ng, i u ai c ng mu n bi t l b n ch t c a hi n t ng.
Nh ng m t ch t th ng n bn trong cn m t l ng bi u hi n ra bn ngoi d i
d ng cc i l ng ng u nhin. Do ph i thng qua cc ph ng php thu th p, x
l v phn tch thch h p tr
n m t l ng c a s l n n v c u thnh hi n t ng, t
c
ng c a cc y u t ng u nhin m i c b tr v tri t tiu, b n ch t c a hi n
t ng m i b c l ra v ta c th nu r b n ch t, quy lu t v n ng.
Th ng k chia thnh hai lnh v c
Th ng k m t : G m cc ph ng php thu th p s li u, m t v trnh by
s li u, tnh ton cc c tr ng o l ng.
5
Th ng k suy di n: G m cc ph ng php nh c l ng, ki m nh, phn
tch m i li
n h , d on.. trn c s cc thng tin thu th p t m u.
Trong kinh t - x h i, th ng k quan tm nghin c u cc hi n t ng:
- Cc hi n t ng v ngu n ti nguyn, mi tr ng, c a c i tch l y.
- Cc hi n t ng v s n xu t, phn ph i, l u thng, tiu dng s n ph m
- Cc hi n t ng v dn s , ngu n lao ng
- Cc hi n t ng v i s ng v t ch t, vn ha c a dn c
- Cc hi n t ng v sinh ho t chnh tr x h i.
2. i t ng nghin c u c a th ng k h c
Nghin c u qu trnh hnh thnh v pht tri n c a th ng k h c cho th y:
th ng k h c l m t mn khoa h c x h i. Tuy nhin, khc v i cc mn khoa h c x
h i khc, th ng k
h c khng tr c ti p nghin c u m t ch t c a hi n t ng, m ch
ph n nh b n ch t, tnh quy lu t c a hi n t ng thng qua cc con s , cc bi u hi n
v l ng c a hi n t ng. i u c ngha l th ng k h c ph i s d ng cc con s
v quy m, k t c u, quan h t l , quan h so snh, trnh pht tri n, trnh ph
bi n... c a hi n t ng ph n nh, bi u th b n ch t, tnh quy lu t c a hi n t ng
nghin c u trong nh ng i u ki n, hon c nh c th . Nh v y, cc con s th ng k
khng ph i chung chung, tr u t ng, m bao gi c ng ch a ng m t n i dung
kinh t , chnh tr, x h i nh t nh, gip ta nh n th c c b n ch t v quy lu t c a
hi n t
ng nghin c u.
Theo quan i m c a tri t h c, ch t v
l ng l hai m t khng th tch r i c a
m i s v t, hi n t ng, gi a chng lun t n t i m i lin h bi n ch ng v i nhau.
Trong m i quan h , s thay i v l ng quy t nh s bi n i v ch t. Quy
lu t l ng
- ch t c a tri t h c ch r: m i l ng c th u g n v i m t ch t nh t
nh, khi l ng thay i v tch l y n m t ch ng m c nh t nh th ch t thay i
theo. V v y, nghin c u m t l ng c a hi n t ng s gip cho vi c nh n th c b n
ch t c a hi n t ng. V d : C th nh gi cng tc dn s c a m t huy n qua cc
con s th ng k
v s dn, m c sinh, t l tng dn s ...
Tuy nhin, c th ph n nh
c b n ch t v quy lu t pht tri n c a hi n
t ng, cc con s th ng k ph i c t p h p, thu th p trn m t s l n cc hi n
t ng c bi t. Th ng k h c coi t ng th cc hi n t ng c bi t nh m t th hon
chnh v l y lm i t ng nghin c u. M t l ng c a hi n t ng c bi t th ng
chu tc ng c a nhi u y u t , trong c c nh ng y u t t t nhi
n v ng u nhin.
M c v chi u h ng tc ng c a t ng y u t ny trn m i hi n t ng c bi t r t
khc nhau. N u ch thu th p s li u trn m t s t hi n t ng th kh c th rt ra
6
b n ch t chung c a hi n t ng, m nhi u khi ng i ta ch tm th y nh ng y u t
ng u nhi
n, khng b n ch t. Ng c l i, khi nghin c u trn m t s l n cc hi n
t ng c bi t, cc y u t ng u nhin s b tr , tri t tiu nhau v khi , b n ch t,
quy lu t pht tri n c a hi n t ng m i c b c l r. Ch ng h n, nghin c u tnh
hnh sinh trong m t t ng th dn c , cho
th y c nhi u c p v ch ng sinh ton
con trai, ng c l i c ng c nhi u gia nh ch c con gi. N u nghin c u trn m t
s t gia nh, c th th y s b trai c sinh ra nhi u h n s b gi ho c ng c l i.
Nh ng khi nghin c u trong c t ng th dn c , v i m t s l n c p v ch ng (trn
10.000 tr ng h p), nh ng tr ng h p sinh ton con tr
ai s b b tr b i nh ng c p
sinh ton con gi. Khi , quy lu t t nhin: s b trai v s b gi x p x b ng nhau
theo t l kho ng 103 - 107 b trai trn 100 b gi m i c b c l r.
Hi n t ng s l n trong th ng k c hi u l m t t p h p cc hi n t ng c
bi t b tr , tri t tiu tc ng c a cc y u t ng u nhin. Gi a hi n t ng s l n
(t ng th ) v
cc hi n t ng c bi t ( n v t ng th ) lun t n t i m i quan h bi n
ch ng. Mu n nghin c u t ng th , ph i d a trn c s nghin c u t ng n v t ng
th . M t khc, trong qu trnh pht tri n khng ng ng c a x h i, lun n y sinh
nh ng hi n t ng c bi t m i, nh ng i n hnh tin ti n ho c l c h u. S nghin
c u cc hi n t ng c bi t ny s gip cho s nh n th c b n ch t c a hi n t ng
y , ton di n v su s c h n. V v y trong th ng k, nh t l th ng k kinh t -
x h i, ng i ta th ng k t h p nghin c u hi n t ng s l n v i vi c nghin c u
hi n t ng c bi t.
i t
ng nghin c u c a
th ng k

h c bao gi c ng t n t i trong i u ki n
th i gian v a i m c th . Trong i u ki n lch s khc nhau, cc c i m v
ch t v bi u hi n v l ng c a hi n t ng c ng khc nhau, nh t l v i cc hi n
t ng kinh t - x h i. Ch ng h n, trnh hi n i ha, m t trong nh ng y u t
nh h ng tr c ti p n nng su t lao ng c a ng i cng nhn trong ngnh d c,
l i r t khc nhau gi a cc doanh nghi p d c. Ngay trong cng m t n v, c ng l i
c th khc nhau gi a cc giai o n, cc th i k ,... Th m ch, gi a cc b ph n
trong cng m t n v, nhi u khi c
ng t n t i nh ng khc bi t ng k . V v y, cc
con s v nng su t lao ng c a ng i cng nhn trong t ng doanh nghi p d c,
t ng th i k khc nhau c ng c ngha khc nhau. Nh v y, khi s d ng cc s
li u th ng k ph i lun g n n trong i u ki n th i gian, a i m c th c a hi n
t ng m s li u ph n nh.
T cc phn tch trn, c th rt ra k t lu n: i t ng nghin c u c a th ng
k l m t l ng trong s lin h m t thi t v i m t ch t c a cc hi n t ng s l n,
trong i u ki n th i gian v a i m c th .
7
Xu t pht t i t ng nghin c u trn, th ng k c nhi m v c th sau:
- Xy d ng h th ng ch tiu th ng k
- Thu th p thng tin
- T ng h p thng tin
- Phn tch th ng k
- D on th ng k
- xu t ki n cho quy t nh qu n l
3. M t s khi ni m th
ng dng trong th ng k
3.1. Quy lu t s l n
Quy lu t s l n l ph m tr c a l thuy t xc su t, ngha c a quy lu t ny
l t ng h p s quan st s l n t i m c y cc s ki n c bi t ng u nhin th tnh
t t nhin c a hi n t ng s b c l .
Quy lu t s l n khng gi i thch b n ch t c a hi n t ng kinh t - x h i, hi n
t ng dn s , nh ng v n d ng quy lu t s l n
ng i ta c th bi u hi n b n ch t c
th c a hi n t ng kinh t - x h i, hi n t ng dn s .
Th ng k v n d ng quy lu t s l n l ng ha b n ch t v quy lu t c a
hi n t ng kinh t - x h i thng qua tnh quy lu t th ng k.
V d : T s gi i tnh khi sinh c xc nh b ng s b trai trn 100 b gi
m i sinh ra c a m t th i k , th ng l m t nm lch (12 thng).
Gi s nm 2011, ta m s tr em sinh ra t i tnh A, nh sau: gia nh th
nh t sinh con trai, gia nh th hai sinh con gi, gia nh th ba sinh i con trai,..
N u ta m trong ph m vi 300 tr ng h p (t ng ng s sinh 1 x trong nm) , s
b trai l 180 chu v s b gi l 120 chu, t s l 150/100. L do, s l ng
tr ng h p sinh c m qu nh nn ch a th hi n b n ch t c a hi n t ng t s
gi i sinh khi sinh. Nh ng n u ta m t t c s sinh c a tnh A, th s b trai l 5.300
chu v s b gi l 5.000 chu, t s l 106/100. Khi s l ng c th c m
l n (tr ng h p ny l trn 10.000 chu) nn th hi n b n ch t c a hi n t ng t
s gi i sinh khi sinh c a tnh A.
3.2. Tnh quy lu t th ng k
Tnh quy lu t th ng k l m t trong nh ng hnh th c bi u hi n m i lin h
chung c a cc hi n t ng trong t nhin v x h i.
Tnh quy lu t th ng k khng ph i l tnh quy lu t c a hi n t ng c bi t m
l k t qu nghin c u c a th ng k i v i hi n t ng s l n, trong chnh l ch
8
v s l ng t ng n v c bi t mang tnh ng u nhin. V th c ch t, tnh quy lu t
c a th ng k
c ng nh cc quy lu t ni chung ph n nh nh ng m i lin h nhn qu
t t nhin. Nh ng cc m i lin h ny th ng khng c tnh ch t chung r ng ri m
ph thu c vo ph m vi th i gian v khng gian nh t nh, t n t i trong i u ki n
pht tri n c th c a hi n t ng.
Tnh quy lu t th ng k khng ph i
l tc ng c a m t nguyn nhn m l
ton b cc nguyn nhn k t h p v i nhau. l bi u hi n t ng h p c a m i lin h
nhn qu , l c tr ng c a h i n t ng s l n c t ng h p l i qua cc t ng th
th ng k. Nhn chung cng m r ng ph m vi nghin c u v th i gian v khng gian
th tnh quy lu t trong th ng k
cng th hi n r.
V d : Ti p theo v d trn, T
s gi i tnh khi sinh c xc nh b ng
s b
trai trn 100 b gi m i sinh ra c a m t th i k , th ng l m t nm lch (12 thng).
Bnh th ng t s ny dao ng t 103 n 107 v r t n nh qua th i gian v
khng gian (quy lu t th ng k).
3.3. T ng th th ng k
T ng th l khi ni m ch
i t ng nghin c u c th . T ng th th ng k
l hi n t ng kinh t - x h i s l n g m nh ng n v (ph n t , hi n t ng) c bi t
c n c quan st, phn tch m t l ng c a chng. V d : Ton b nhn kh u c a
n c ta t i th i i m ngy 1/4/2009 l m t t ng th th ng k, bao g m nhi u nhn
kh u v i nh ng c tr ng khc nhau.
- T ng th c th phn lo i theo cch th hi n:
+ T ng th b c l l
t ng th
g m cc
n v c u thnh t ng th c th
th y
c b ng tr c quan (quan st c). V d : S nhn kh u, s tr ng i h c y.
+ T ng th ti m n l t ng th g m cc n v khng th nh n bi t c
b ng tr c quan (khng quan st c). V d : s ph n ang s d ng m t bi n
php trnh thai.
- T ng th c th phn lo i theo c i m:
+ T ng th ng ch t l t ng th
g m cc n v gi ng nhau v m t s c
i m ch y u c lin quan n m c ch nghin c u.
+ T ng th khng ng nh t l t ng th g m cc n v khc nhau v cc c
i m, cc lo i hnh.
- T ng th c ng c th phn lo i theo tnh ch t
+ T ng th chung l t ng th g m t t c n v thu c ph m vi nghin c u.
+ T ng th b ph n l t ng th bao g m ch nh ng n v thu c b ph n.
9
nh ngha t ng th khng nh ng ch gi i h n v th c th (t ng th l g ?)
m c n ph i gi i h n v th i gian v
khng gian (t ng th
t n t i v
o th i gian no?
u?).
nh ngha t ng th lm r c tr ng c b n chung c a hi n t ng kinh t -
x h i s l n ph h p v i m c ch nghin c u. Thng qua vi c phn tch l lu n v
th c ti n ph i lm r t ng th bao g m n v c bi t, cc
hi n t ng c bi t l
n v t ng th . T t c cc n v c th thu c t ng th ch gi ng nhau m t s m t
cn m t s m t khc th khc nhau. Trong th c t , ph i nu r t ng th nghin c u
bao g m nh ng n v t ng th no.
V d : t ng th nh ng ph n trong tu i sinh t 15 n 49 tu i, n
khng bao g m nh ng ph n trn 50 tu i.
n v t ng th bao gi c ng c n v tnh ton ph h p. Xc nh n v
t ng th l vi c c th ha t ng th . Cho nn xc nh n v t ng th c ng quan
tr ng nh xc nh t ng th .
3.4. Tiu th c th ng k
Nghin c u th ng k ph i d a vo cc c i m c a n v t ng th . n v
nghin c u c nhi u c i m, nn ty theo m c ch nghin c u m ch n l a m t
s c i m. Cc c i m ny g i l cc tiu th c.
V d : m t ng i t rong t ng th nhn kh u c cc tiu th c: h v tn, nm
sinh, gi i tnh, trnh vn ha, tnh tr ng hn nhn, n i , ngh nghi p...
n v t ng th c lm r c tr ng c a n qua cc tiu th c: th c th ,
th i gian v khng gian.
- Tiu th c th c th : nu ln b n ch t c a n v t ng th . V d : gi i tnh,
nm sinh, trnh vn ha, ngh nghi p. Theo n i dung, tiu th c th c t g m hai
lo i l thu c tnh v s l ng.
+ Tiu th c thu c tnh l tiu th c khng c bi u hi n tr c ti p b ng cc con
s . V d : gi i tnh, trnh h c v n. ..
Tiu th c thu c tnh c th c bi u hi n tr c ti p. V d ; gi i tnh c bi u
hi n tr c ti p l nam v n .
Tiu th c thu c tnh c th bi u hi n gin ti p. Cc bi u hi n gin ti p c a
tiu th c thu c tnh cn g i l ch b o th ng k. V d : tiu th c i s ng v t ch t
c bi u hi n gin ti p: l ng tiu dng tht, s a theo u ng i.
+ Tiu th c s l ng l tiu th c c bi u hi n tr c ti p b ng cc con s (g i
l l ng bi n). Tiu th c s l ng cn g i l tiu th c l ng ha. V d : nng su t
lao ng c bi u hi n tr c ti p l s s n ph m s n xu t ra trong m t n v th i gian
10
c a m t ng i cng nhn ngnh d c.
+ Tiu th c th c th n u ch c hai bi u hi n khng trng nhau trn m t n
v t ng th c g i l tiu th c thay phin. Vi d : tiu th c gi i tnh (nam, n )
Tiu th c th c th c ba bi u hi n tr ln c th tr thnh tiu th c thay
phin. V d trnh vn ha c th rt g n thnh hai tiu th c: bi t ch v m ch .
Nh ng tr ng h p ny c ti n hnh khi ng i ta ch quan tm n m t bi u hi n
no , xu t hi n hay khng xu t hi n trn n v t ng th .
- Tiu th c th i gian: nu hi n t ng kinh t
- x h i xu t hi n vo th i gian
no. Nh ng bi u hi n c a tiu th c th i gian l ngy, thng, nm. Th i gian c gi
tr c a cc ch d n v i t ng nghin c u v n v t ng th , v s phn ph i
chng trong m t th i gian c ng nh thay i t th i k ny n th i k khc c
kh ng nh qua tiu th c th i gian.
V d : theo T ng i u tra dn s v nh vo 0 gi ng
y
1/4/2009, dn s
n c ta l 85,8 tri u ng i, Nam l 42,2 tri u ng i , chi m 49% dn s ; N l 43,6
tri u ng i , chi m 51%; so v i nm 1999 tng 9,47 tri u ng i, t c l tng
1,2%/nm. Nh v y, T ng dn s n c ta v phn b theo theo gi i tnh c gi
tr
t i 0 gi ngy 1/4/2009. Dn s tng l 9,47 tri u ng i v i t c tng l 1,2 %/nm
c gi tr trong th i k 1999-2009.
- Tiu th c khng gian: nu ph m vi lnh th bao trm c a n v nghin
c u v s xu t hi n theo a i m c a cc n v t ng th .
Nh ng bi u hi n c a n ch ra nh s phn nh v m t qu n l hnh chnh
ho c theo i u ki n t nhi
n, vng kinh t . Nghin c u th ng k theo tiu th c
khng gian c ngha quan tr ng, tr c h t l g n v i tiu th c th c t quan st
phn ph i v m t lnh th c a cc n v t ng th .
V d : ng i ta khng ch quan tm n s l ng c c u tu i c a ng i lao
ng m cn ph i ch ra s ng i lao ng ny u.
Cc tiu th c gp ph n vo vi c kh ng nh n v t ng th c ng nh t ng
th , v chng nu r cc m t v t nh ch t nh t nh c a n v t ng th . Nh
chng ta phn bi t n v ny v i n v khc, t ng th ny v i t ng th kia.
3.5. Ch tiu th ng k
Ch tiu th ng k l tiu ch m bi u hi n b ng s c a n ph n nh quy m,
t c pht tri n, c c u, quan h t l c a hi n t ng kinh t - x h i trong i u
ki n khng gian v
th i gian c th .
M i ch tiu th ng k u g n v i m t n v o l ng v ph ng php tnh
c th . Ch tiu th ng k c hai b ph n: khi ni m v con s . V d : [khi ni m]
11
T ng s nhn kh u th c t th ng tr [khng gian] t i Vi t Nam [th i gian] vo
th i i m 0 gi ngy 1/4/2009 l 85.789.573 [s l
ng]
ng i [ n v tnh].
- Theo n i dung ph n nh, c ch tiu kh i l ng v ch tiu ch t l ng:
+ Ch tiu kh i l ng ph n nh quy m , kh i l ng c a t ng th . V d :
T ng s dn s , s nam...
+ Ch tiu ch t l ng ph n nh cc c i m v m t ch t, trnh ph bi n,
m i quan h t ng th . V d : S bc s trn m t v n dn,...
Tuy nhin, s phn bi t gi a hai lo i ch tiu trn ch c ngha t ng i.
- Theo hnh th c bi u hi n, c ch tiu hi n v t v ch tiu gi tr:
+ Ch tiu hi n v t bi u hi n b ng n v t nhin. V d : s l ng my siu
m xch tay tnh b ng ci, s n l ng l ng th c tnh b ng t n,... ho c n v o
l ng quy c nh : v i tnh b ng mt, n c m m tnh b ng lt, v.v...
+ Ch tiu gi tr bi u hi n b ng n v ti n t ng Vi t Nam, ngoi ra cn
c tnh b ng ngo i t nh la M , Euro.. V d : Gi tr s n xu t cng nghi p
d c, doanh thu tiu th s n ph m c t
nh b ng ng Vi t Nam (nghn ng,
tri u ng..); kim ng ch xu t, nh p kh u c tnh b ng la M .
- Theo c i m v th i gian, c ch tiu th i i m v ch tiu th i k :
+ Ch tiu th i i m ph n nh quy m c a hi n t ng nghin c u t i m t
th i i m. V v y, quy m c a hi n t ng nghin c u khng ph thu c vo di
th i gian nghin c u.
+ Ch tiu th i k ph n nh quy m c a hi n t ng nghin c u trong m t
th i k nh t nh. V v y, quy m c a hi n t ng nghin c u ph thu c vo di
th i gian nghin c u.
H th ng ch tiu th ng k l t p h p nh ng ch tiu th ng k nh m ph n nh
b n ch t c a lnh v c nghin c u. H th ng ch tiu th ng k do c quan nh n c
c th m quy n ban hnh.
Trong th ng k kinh t
- x h i c nhi u lo i h th ng ch tiu th ng k: H

th ng ch tiu th ng k c a t ng ngnh, t ng lnh v c v h th ng ch tiu th ng k

qu c gia ho c chung cho nhi u lnh v c, ... H th ng ch tiu th ng k qu c gia
chung cho nhi u lnh v c l h th ng ch tiu c ph m vi r ng, ph n nh tnh hn h
kinh t - x h i ch y u c a t n c ho c v cc m t s n xu t v t ch t, dch v , i
s ng vn ha, x h i.
_____________________
12
Bi 2. THU TH P D LI U TH NG K
M c ti
u
1. Phn bi t c cc lo i d li u th ng k
2. Nu c cc ph ng php thu th p d li u th ng k
3. Nu c cc b c xy d ng ph ng n i u tra th ng k
4. Nu c cc i m chnh c a sai s trong i u tra th ng k
______________
Qu trnh nghin c u th ng k
cc hi n t ng kinh t
- x h i ph i c nhi u
d li u. Vi c thu th p s li u i h i nhi u th i gian, cng s c v chi ph. Cho nn
cng tc thu th p d li u th ng k c n ph i c ti n hnh c h th ng theo m t k
ho ch th ng nh t thu th p c d li u p ng m c tiu v n i dung nghin c u
v i kh nng nhn l c v
chi
ph trong gi i h n cho php.
1. Cc lo i d li u th ng k
1.1. Xc nh d li u c n thu th p
Chng ta c kh nng thu th p r t nhi u d li u lin quan n hi n t ng
nghin c u. V n u tin c a cng vi c thu th p d li u l lm r nh ng d li u
no c n thu th p? th t u tin c a cc d li u ny. N u khng th chng ta s m t
r t nhi u th i gian v ti n b c cho nh ng d li u khng quan tr ng hay khng lin
n v m ang nghin c u. Xc nh d li u c n thu th p xu t pht t v n
nghin c u v m c tiu nghin c u. N u v n nghin c u v m c tiu nghin c u
cng c th th vi c xc nh d li u c n thu th p cng d dng.
Vi c xc nh n i dung i u tra, c n cn c vo cc y u t sau:
- M c ch i u tra: M c ch i u tra ch r c n thu th p nh ng
thng tin
no p ng yu c u c a n. M c ch i u tra khc nhau, nhu c u thng tin
c ng khc nhau. M c ch cng nhi u, n i dung i u tra cng ph i r ng, cng ph i
phong ph.
- c i m c a hi n t ng nghin c u: T t c nh ng hi n t ng m th ng k
nghin c u u t n t i trong nh ng i u ki n c th v th i gian v
khng gian. Khi
i u ki n ny thay i, c i m c a hi n t ng c ng thay i. Khi , cc bi u
hi n c ng khc nhau, do v y vi c l a ch n tiu th c nghin c u c ng ph i khc
nhau.
13
- Nng l c, trnh th c t c a n v, c a ng i t ch c i u tra. i u ny
bi u hi n kh nng v t
i chnh, v th i gian, v kinh nghi m v trnh t ch c
i u tra. N u t t c cc y u t ny c m b o t t, c th m r ng n i dung i u
tra, nh ng v n m b o ch t l ng c a cc thng tin thu c. Tr ng h p ng c
l i, c n kin quy t lo i b nh ng n i dung ch a th c s c n thi t
1.2. D
li u nh tnh v d li u nh l ng
Tr c khi thu th p d li u, c n ph i phn bi t tnh ch t c a d li u. C hai
lo i l d li u nh tnh v d li u nh l ng. D li u nh tnh ph n nh tnh ch t,
s h n km c a cc i t ng nghin c u . D li u nh l ng ph n nh m c hay
m c h n km. D li u nh tnh thu th p b ng thang o nh danh hay th b c,
d li u nh l ng
thu th p b ng thang o kho ng cch hay thang o t l .
D li u nh l ng th ng cung c p nhi u thng tin h n v d p d ng nhi u
ph ng php phn tch h n. Khi th c hi n nghin c u, trong giai o n l p k ho ch,
ng i nghin c u c n xc nh tr c cc ph ng php phn tch c n s d ng ph c
v cho m c tiu nghin c u c a mnh, v t xc nh lo i d li u c n thu th p.
1.3. D li u th c p v d li u s c p
D li u thu th p c n u chia theo ngu n l d li u th c p v d li u s
c p. D li u th c p l d li u thu th p t nh ng ngu n s li u c s n, chnh l
nh ng d li u qua t ng h p, x l. D li u s c p l d li u thu th p tr c ti p,
ban u t i t ng nghin c u.
- D li u th c p kh a d ng i v i tr m y t , c th s d ng ngu n sau:
+ N i b : Cc s li u th ng k, bo co v tnh hnh chm sc s c kh e nhn
dn, ch ng trnh dn s - k ho ch ha gia nh, ch ng trnh phng ch ng suy
dinh d ng.. c a cc nhn vin y t c a tr m y t .
+ C quan Th ng k t p trung: Cn b th ng k c a y ban Nhn dn x
ho c Chi c c Th ng k c p huy n cung c p trong Nin gim th ng k ho c cng b
s li u chnh th c (c tnh php l duy nh t) c a huy n. Ch y u cc cc d li u
t ng qut v dn s , m c s ng, lao ng..
+ C quan chuyn mn: Cung c p s li u th ng k chuyn ngnh mang tnh
chi ti t h n v c th c a ngnh.
+ Bo, t p ch: S li u mang tnh th i s , c p nh t cao, nh ng m c tin c y
ph thu c vo ngu n s li u m bi bo s d ng.
+ Cc ngu n khc ...
- Thu th p d li u s c p: D li u s c p c thu th p thng qua i u tra
kh o st. Cc i u tra kh o st chia thnh nhi u lo i. Cn c vo tnh ch t lin t c
14
c a i u tra, chia ra i u tra th ng xuyn v khng th i xuyn. Cn c vo ph m
vi thu th p th c t , chia ra th
nh i u tra ton b h
ay khng ton b .
i u tra th ng xuyn l ti n hnh thu th p, ghi chp d li u ban u v hi n
t ng nghin c u m t cch c h th ng theo st qu trnh bi n ng c a hi n t ng.
V d thu th p, ghi chp bi n ng dn s c a m t a ph ng (sinh, ch t, i, n).
i u tra khng th ng xuyn l ti n hnh thu th p, ghi chp d li u ban u
khng lin t c, m ch ti n hnh thu th p khi c nhu c u c n nghin c u hi n t ng.
V d T ng i u tra dn s . Cc cu c i u tra khng th ng xuyn c th ti n hnh
theo nh k (3 thng, 6 thng, 1 nm, 2 nm, 5 nm..) hay khng nh k .
i u tra ton b l ti n hnh thu th p, ghi chp d li u trn t t c cc n v
c a t ng th nghin c u. V d : T ng i u tra dn s . i u tra ton b cung c p d
li u u nh t cho nghin c u th ng k. N gip ta tnh ton cc ch tiu quy m,
kh i l ng m t cch kh chnh xc. Cho php nghin c u c c u, tnh hnh bi n
ng, nh gi th c tr ng hi n t ng, d on xu h ng bi n ng c a hi n t ng...
i u tra ton b i h i chi ph l n v nhn l c, th i gian v ti n b c, v v y khng
th p d ng cho t t c cc tr ng h p nghin c u.
i u tra khng ton b l ti n hnh thu th p, ghi chp d li u trn m t s n
v c ch n c a t ng th nghin c u. Ty theo cch ch n n v, i u tra khn g
ton b chia ra 3 lo i: i u tra chuyn , i u tra ch n m u v i u tra tr ng i m.
i u tra chuyn l ti n hnh thu th p d li u trn m t s r t t cc n v
c a t ng th , nh
ng l i i su nghin c u nhi u kha c nh c a n v . M c ch
l khm ph, tm hi u cc y u t nh h ng n hi n t ng nghin c u. D li u c a
i u tra chuyn ph c v cho nghin c u nh tnh, khng dng suy r ng,
khng dng tm hi u tnh hnh c b n c a hi n t ng, m ch rt ra k t lu n v
b n thn cc n v c i u tra. K t qu i u tra chuyn c th c s d ng
lm c s thi t k cho m t i u tra quy m l n, mang tnh ch t nh l ng.
i u tra ch n m u l ti n hnh thu th p d li u trn m t s ph n t ho c n
v c l a ch n t t ng th nghin c u. i u tra ch n m u c s d ng nhi u
nh t, do ti t ki m th i gian, chi ph v d li u ng tin c y. D li u i u tra ch n
m u c s d ng suy r ng thnh cc c tr ng c a t ng th nghin c u.
i u tra tr ng i m l ti n hnh thu th p d li u trn b ph n ch y u, t p
trung nh t c a ton b t ng th nghin c u. K t qu c a i u tra tr ng i m gip ta
nh n bi t nhanh tnh hnh c b n c a hi n t ng nghin c u, m khng dng suy
r ng th
nh cch c tr ng c a t ng th .
15
2. Cc ph ng php thu th p d li u ban u
2.1. Thu th p tr c ti p.
Quan st l thu th p d li u b ng cch quan st cc hnh ng, thi c a
i t ng kh o st trong nh ng tnh hu ng nh t nh. V d : Quan st s l ng v
thi c a khch n thm khm t i c s y t ; quan st th t hnh ng i n
cc bn khm c a t ng khch hng n kh m.
Ph ng v n tr c ti p: Ng i ph ng v n tr c ti p h i i t ng c i u tra
v t ghi chp d li u vo cu h i hay phi u i u tra. Ph ng php ph ng v n tr c
ti p ph h p v i nh ng cu c i u tra ph c t p c n thu th p nhi u d li u. u i m
l th i gian ph ng v n c th ng n hay di tu thu c vo s l ng d li u c n thu
th p; v nhn vin tr c ti p ph ng v n c i u ki n c th gi i thch m t cch
y , c n k , t nh ng cu h i chi ti t khai thc thng tin v ki m tra d li u
tr c khi ghi chp vo phi u i u tra.
Ph ng php ph ng v n tr c ti p c u i m l n l d li u c thu th p
y theo n i dung i u tra v c chnh xc kh cao, cho nn c p d ng
kh ph bi n trong i u tra th ng k. Tuy nhin, ph ng php ny
i h i chi ph
l n, nh t l chi ph v nhn l c v th i gian.
2.2. Thu th p gin ti p.
Nhn vin i u tra thu th p ti li u qua trao i b ng i n tho i, ho c th g i
qua b u i n v i n v i u tra ho c qua ch ng t , s sch c s n n v i u tra.
V d : trong i u tra h gia nh, nhn vin i u tra g p i di n h gia nh
trao phi u i u tra, gi i thch ngha i u tra, cch tr l i... i di n h gia nh
xc nh cc d li u c n thi t v t ghi vo phi u i u tra, r i g i cho nhn vin
i u tra. Trong i u tra v bi n ng dn s c a m t a ph ng, nhn vin i u tra
c th thu th p ti li u qua s sch theo di c a c quan a ph ng, nhn vin i u
tra c th thu th p ti li u qua s sch theo di c a c quan a ph ng v s sinh,
t , chuy n i, chuy n n.
Thu th p gin ti p t t n km h n thu th p tr c ti p, nh ng ch t l ng d
li u khng cao, nn th n g ch p d ng trong nh ng tr ng h p kh khn ho c
khng c i u ki n thu th p tr c ti p.
3. Xy d ng ph ng n i u tra th ng k
thu th p d li u khch quan p ng c nhu c u nghin c u kp th i v
y th
i u tra th ng k c n ph i c t ch c m t cch khoa h c, th ng nh t v
chu o. V n c b n nh t c t ra tr c khi ti n hnh i u tra th c t l ph i
xy d ng c k ho ch i u tra.
16
K ho ch i u tra l m t ti li u d i d ng vn b n, trong c p nh ng v n
c n gi i quy t ho c c n
c hi u th ng nh t, trnh t v ph ng php ti n hnh
cu c i u tra, nh ng v n thu c v chu n b v t ch c ton b cu c i u tra.
i v i m i cu c i u tra th ng k c n ph i xy d ng k ho ch i u tra ph
h p. Sau y l n i dung c b n c a k ho ch i u tra.
3.1. M t m c ch i u tra
M c ch i u tra l n i dung quan tr ng u tin c a k ho ch i u tra, xc
nh r i u tra tm hi u nh ng kha c nh no c a hi n t ng, ph c v yu c u
nghin c u ho c yu c u qu n l no.
B t k m t hi n t ng no c ng c th c quan st, nghin c u t nhi u
gc khc nhau. Nh ng v i m i cu c i u tra ta khng th v c ng khng c n
thi t ph i i u tra t t c cc kha c nh c a hi n t ng, m ch c n kh o st i u tra
nh ng kha c nh ph c v y
u c u nghin c u c th .
Vi c xc nh m c ch i u tra c tc d ng nh h ng cho ton b qu trnh
i u tra. N lin quan n xc nh i t ng, n v v n i dung i u tra. Mu n xc
nh m c ch i u tra c n cn c vo m c ch ton b qu trnh nghin c u.
3.2. Xc nh i t ng i u tra v n v i u tra
i t ng i u tra: L t ng th cc n v thu c hi n t ng nghin c u c
th cung c p nh ng d li u c n thi t khi ti n hnh i u tra.
Xc nh i t
ng i u tra c ngha l quy nh r ph m vi c a hi n t ng
nghin c u, v ch r ranh gi i c a hi n t ng ngin c u v i hi n t ng khc, gip ta
xc nh ng n s n v c n i u tra th c t . Xc nh chnh xc i t ng i u
tra gip trnh c nh m l n khi thu th p d li u, lm cho d li u thu th p v t ng
h p ph n nh ng hi n t ng c n nghin c u.
Khi xc nh i t ng i u tra ph i cn c m c ch i u tra, ng th i ph i
nh ngha nh ng tiu chu n phn bi t r rng, v nhi u khi bi u hi n bn ngoi c a
hi n t ng gi ng nhau, nh ng th c ch t l i khc nhau. V d : T ng i u tra dn s ,
i t ng i u tra c xc nh l Nhn kh u th ng tr trn lnh
th Vi t Nam.
phn bi t nhn kh u th ng tr v i nhn kh u t m tr v v i nhn kh u c
m t, trnh ng k trng l p hay b st, k ho ch i u tra nu ra nh ng tiu
chu n c th xc nh th no l nhn kh u th ng tr.
n v i u tra: l n v thu c i t ng i u tra v c xc nh s i u
tra th c t . Trong i u tra to
n b th s n v i u tra chnh l s n v thu c i
t ng i u tra. Trong i u tra khng ton b th s n v i u tra l nh ng n v
c ch n ra trong s n v c a i t ng i u tra.
17
Xc nh n v i u tra chnh l xc nh n i cung c p nh ng d li u c n
thi t cho qu tr
nh nghin c u. ng th i n v i u tra l cn c ti n hnh t ng
h p, phn tch v d bo th ng k.
Khi xc nh n v i u tra ph i cn c vo m c ch i u tra v i t ng
i u tra. n v i u tra c th l t ng doanh nghi p, t ng c a hng, t ng tr ng
h c..., nh ng c ng c th l t ng cng nhn, t ng h c sinh...Trong m t cu c i u
tra c ng c th dng nhi u lo i n v i u tra p ng nh ng yu c u nghin
c u khc nhau. V d : T ng i u tra dn s th ng dng hai lo i n v i u t ra l
t ng ng i dn v t ng h . Tuy nhin, trong cu c T ng i u tra dn s 2009, ng i
ta xc
nh n v i u tra l h
dn c (h dn c bao g m m t ng
i n,
ring ho c m t nhm ng i n chung, chung).
3.3. N i dung i u tra
N i dung i u tra l m c l c cc tiu th c hay c tr ng c n thu th p d li u
trn cc n v i u tra.
T n v i u tra c th thu th p c d li u theo nhi u ph ng th c khc
nhau. Nh ng trong m i cu c i u tra ta khng c n thu th p d li u theo t t c cc
tiu th c, m ch thu th p theo m t s cc tiu th c. Nh ng tiu th c ny p
ng cho m c ch i u tra v m c ch nghin c u. V v y trong k ho ch i u tra
ph i xc nh v th ng nh t m c l c cc tiu th c c n thu th p d li u, xc nh v
thng nh t n i dung i u tra. Khi ti n hnh i u tra c n thu th p d li u theo ng
n i dung i u tra t t t c cc n v i u tra.
Khi xc nh n i dung i u tra ph i cn c vo m c ch nghin c u chung,
m c ch i u tra c th , ng th i ph i tnh n kh nng v nhn l c, th i gian,
chi ph... Cho nn n i dung i u tra ch nn bao g m nh ng tiu th c hay c tr ng
quan tr ng nh t c lin quan tr c ti p n m c ch i u tra v c quan h ch t ch
ho c c th b sung cho nhau, t o i u ki n thu n l i cho vi c ki m tra tnh ch t
chnh xc cc d li u.
M i tiu th c trong n i dung i u tra ph i c di n t thnh cu h i ng n
g n, c th , r rng c ng i i u tra v ng
i c i u tra i u hi u th ng nh t.
3.4. Xc nh th i i m, th i k i u tra
Tu theo tnh ch t, t i m c a hi n t ng nghin c u c n ph i xc nh
ng n v ch t ch th i gia thu th p d li u v hi n t ng.
Th i i m i u tra: l m c th i gian c xc nh th ng nh t ng k d
li u c a ton b cc n v i u tra. Xc nh th i i m i u tra l xc nh c th
ngy, gi th ng nh t ng k d li u, t c l xc nh mu n nghin c u tr ng
thi, hi n t ng chnh th i i m .
18
Khi xc nh th i i m i u tra ph i cn c vo tnh ch t m i lo i hi n
t ng, ng th i ph i m b o thu n ti n cho vi c ng k d li u v
tnh cc ch
tiu t d li u i u tra. V d t ng i u tra dn s Vi t Nam, th i i m i u tra
c xc nh l 0 gi ngy 1 thng 4 v th i i m ny dn s t bi n ng nh t
v a ng k d li u chnh xc, v a trnh ng k trng, ho c b st n v i u tra
khi thu th p d li u.
Th i k i u tra: L kho ng th i gian xc nh th ng nh t ng k d li u
c a cc n v i u tr a trong su t kho n th i gian (ngy, tu n, 10 ngy, 1 thng,
3 thng hay 1 nm...). V d i u tra s ng i sinh, ch t, chuy n i, chuy n n
trong m t nm c a m t a ph
ng; s l n i siu th trong vng m t thng qua, s
l ng t p v h c sinh s d ng trong nm h c qua...Th i k i u tra c th di hay
ng n ph thu c vo m c ch nghin c u.
Th i h n i u tra: L th i gian dnh cho vi c ng k ghi chp t t c cc d
li u i u tra, c tnh t khi b t u cho n khi k t thc ton b vi c thu th p d
li u. V d t ng i u tra dn s th i h n i u tra l trong vng 10 ngy u thng 4.
Th i h n i u tra di hay ng n tu thu c vo quy m, tnh ch t ph c t p c a
hi n t ng, vo n i dung nghin c u, l c l ng tham gia i u tra. Nh ng th i h n
i u tra khng nn qu di.
3.5. Bi u i u tra v b ng gi i thch ghi bi u
Bi u i u tra: (cn g i l phi u i u tra, b ng cu h i) l lo i b ng in s n
theo m u quy nh trong k ho ch i u tra,
c s d ng th ng nh t ghi d li u
c a n v i u tra.
Bi u i u tra ph i ch a ng ton b n i dung c n i u tra, ng th i ph i
thu n ti n cho vi c ghi chp v ki m tra d li u, thu n ti n cho t ng h p.
Trn bi u i u tra, nh ng thang o nh tnh s d ng trong n i dung i u tra
c n c m ho s n t o i u ki n thu n l i cho vi c nh p d li u vo my tnh.
Th ng ng i ta dng s li u m ho.
B ng gi i thch cch ghi bi u: Km theo bi u i u tra l b n gi i thch v
h ng d n c th cch xc nh v ghi d li u vo bi u i u tra. N gip cho nhn
vin i u tra nh n th c th ng nh t cc cu h i trong bi u i u tra. N i dung, ngha
cc cu h i ph i c gi i thch m t cch khoa h c v chnh xc. Nh ng cu h i
ph c t p c nhi u kh nng tr l i c n c v d c th .
Ngoi n i dung ch y u trn, trong k ho ch i u tra cn c n c p v gi i
thch m t s v n thu c ph ng php, t ch c v ti n hnh i u tra nh :
- Cch th c ch n m u;
19
- Ph ng php thu th p d li u v ghi chp ban u;
- Cc b c v ti n ti n hnh i u tra ;
- T ch c v quy nh nhi m v c a b ph n tham gia i u tra;
- B tr l c l ng i u tra v phn chia khu v c i u tra
;
- T ch c cu c h p chu n b v hu n luy n nhn vin i u tra
;
- Ti n hnh i u tra th rt kinh nghi m
;
- T ch c tuyn truy n m c ch, ngha c a cu c i u tra...
4. Sai s trong i u tra th ng k
Trong i u tra th ng k c hai lo i sai s : Sai s ch n m u (sai s do tnh i
di n c a s li u v ch ch n m t b ph n cc n v i u tra) v sai s phi ch n
m u (sai s thu c v l i c a cc quy nh, h ng d n, gi i thch ti li u i u tra, do
sai st c a vi c cn ong, o m, cung c p thng tin, ghi chp, nh m, nh p
tin,...) t y g i l "sai s i u tra".
Sai s ch n m u ch pht sinh trong i u tra ch n m u khi ti n hnh thu th p
m t b ph n cc n v t ng th (g i l m u) r i dng k t qu suy r ng cho ton
b t ng th chung. Sai s ch n m u ph thu c vo c m u (m u cng l n th sai s
cng nh ), vo ng u c a ch tiu nghin c u ( ng u cao th sai s
ch n m u cng nh ) v ph ng php t ch c i u tra ch n m u. Cn sai s i u tra
x y ra c trong i u tra ch n m u v i u tra ton b .
Trong th c t cng tc i u tra th ng k hi n nay, ph ng php ch n m u
c p d ng ngy cng nhi u v c hi u qu . S li u thu c t i u tra ch n
m u ngy cng phong ph, a d ng v ph c v kp th i cc yu c u s d ng. Bn
c nh ch t l ng s li u c a i u tra ch n m u c ng cn nh ng h n ch nh t
nh. C m t s ki n hi n nay nh gi khng cng b ng v thi u khch quan v
k t qu i u tra ch n m u, cho r ng s li u ch a st v i th c t v ch i u tra m t
b ph n r i suy r ng cho t ng th .
T t nhin c ng ph i th y r ng l i u tra ch n m u th khng th trnh
kh i sai s ch n m u nh ng m c sai s ch n m u c a ph n l n nh ng ch tiu
trong cc cu c i u tra th ng k hi n nay th ng l ph m vi cho php nn ch p
nh n c. H n n a khi c n thi t ta c th ch ng gi m c sai s ch n m u
b ng cch i u chnh c m u v t ch c ch n m u m t cch khoa h c, tun th
ng nguyn t c ch n m u.
i u ng ni v c n quan tm h n trong i u tra th ng k chnh l sai s
phi ch n m u. Lo i sai s ny x y ra c ba giai o n i u tra, lin quan n t t c
cc i t ng tham gia i u tra th ng k v nh h ng ng k n ch t l ng s
20
li u th ng k.
D i y s i su nghin c u v sai s phi ch n m u - sai s i u tra, x y ra
trong c ba giai o n nh ng ch c p n sai s lin quan t i nh ng cng vi c,
nh ng i t ng th ng g p nhi u h n.
- Sai s trong qu trnh chu n b i u tra th ng k
+ Sai s i u tra lin quan n xc nh m c ch, n i dung, i t ng i u tra.
+ Sai s lin quan n xy d ng cc khi ni m, nh ngha dng trong i u tra.
+ Sai s i u tra lin quan t i thi t k b ng h i, xy d ng cc b ng danh m c
v m s dng trong i u tra.
+ Sai s i u tra lin quan t i vi c l a ch n i u tra vin v h ng d n
nghi p v .
- Sai s trong qu trnh t ch c i u tra
+ Sai s i u tra lin quan n quan h gi a yu c u v n i dung thng tin v
qu th i gian, cc i u ki n v t ch t c n cho thu th p s li u.
+ Sai s i u tra lin quan n i u tra vin.
+ Sai s i u tra lin quan n th c, tm l v kh nng hi u bi t c a ng i
tr l i .
+ Sai s i u tra lin quan n cc ph ng ti n cn, ong, o l ng.
- Sai s lin quan n qu trnh x l thng tin
Sai s i u tra cn c th x y ra v sai st trong khu nh m, nh p tin trong
qu trnh t ng h p, x l s li u.
+ S li u thu v ph i c ki m tra s b tr c khi nh m, nh p tin. Vi c
ki m tra ny c th pht hi n ra nh ng tr ng h p hi u ng nh ng ghi chp sai.
+ Sai st trong nh m c th l l a ch n m khng ph h p v i n i dung
c a thng tin (ho c l do b ng m khng c th , kh xc nh, ho c l kh nng lin
h v n d ng m c a ng i nh m khng t t), nh m sai (m ny l n v i m kia)
ho c c m ng nh ng l n s (v d 51 thnh 15), v.v...
+ Sai st trong khu nh p tin v khu ny c ng th ng xuyn x y ra sai s .
_______________________
21
Bi 3. M T D LI U B NG C TR NG O L NG
M c tiu
1. Nu c khi ni m, ngha v phn lo i s tuy t i
2. Nu c khi ni m, ngha v phn lo i s t ng i
3. Phn bi t m t s lo i th ng dng trong th ng k dn s - y t
___________
1. S tuy t i
1.1. Khi ni m v ngha
S tuy t i l ch tiu bi u hi n quy m, kh i l ng c a hi n t ng ho c
qu trnh kinh t - x h i trong i u ki n th i gian v khng gian c th .
S tuy t i trong th ng k bao g m cc con s ph n nh quy m c a t ng
th hay c a t ng b ph n trong t ng th (s doanh nghi p d c, s nhn kh u, s
h c sinh i h c, s l ng bc s,...) ho c t ng cc tr s theo m t tiu th c no
(ti n l ng c a bc s, gi tr s n xu t cng nghi p d c, v.v...).
S tuy t i trong th ng k bao gi c ng c n v tnh c th . n v tnh
s tuy t i c th l n v hi n v t t nhin (ci, con, chi c, kg, mt, v.v...), n v
hi n v t quy c t c l n v quy i theo m t tiu chu n no (n c m m quy
theo m; than quy theo hm l ng calo; x phng quy theo t l ch t bo; v i
quy theo mt di tiu chu n,...), n v ti n t ( ng, nhn dn t , la v.v...),...
n v th i gian (gi , ngy, thng, nm) v n v kp (t n-km, ngy -ng i,...).
S tuy t i dng nh gi v phn tch th ng k, l cn c khng th
thi u c trong vi c xy d ng chi n l c pht tri n kinh t , tnh ton cc m t cn
i, nghin c u cc m i quan h kinh t - x h i, l c s tnh ton cc ch tiu
t ng i v bnh qun.
1.2. Cc lo i s tuy t i
C hai lo i s tuy t i: S tuy t i th i k v s tuy t i th i i m
S tuy t i th i k : Ph n nh quy m, kh i l ng c a hi n t ng trong m t
th i k nh t nh. V d : S tr em sinh ra trong 1 qu, nm. ...
S tuy t i th i i m: Ph n nh quy m, kh i l ng c a hi n t ng m t
th i i m nh t nh nh : dn s c a m t a ph ng no c n 0 gi ngy
22
01/04/2009; gi tr ti s n c nh c a c s y t c n 31/12/2008 ,...
2. S t ng i
2.1. Khi ni m v ngha
S t ng i l con s bi u th quan h so snh gi a hai i l ng. Trong hai
i l ng a ra so snh c a s t ng i, m t i l ng c ch n lm g c.
S t ng i c th c bi u hi n b ng s l n, s ph n trm (%) ho c ph n
nghn (), hay b ng cc n v kp (ng i/km
2
, ng i/1000 ng i, ...).
V d : So v i nm 1999, dn s nm 2009 c a tnh Bnh D ng b ng 2,07
l n ho c 207,0%; t l dn s thnh th c a c n c nm 2009 l 29,6%, m t dn
s c a Vi t Nam nm 2009 l 259 ng i /km
2
,
Trong cng tc th ng k, s t ng i c s d ng r ng ri ph n nh
nh ng c i m v k t c u, quan h t l , trnh pht tri n, trnh hon thnh k
ho ch, trnh ph bi n c a hi n t ng kinh t - x h i c nghin c u trong i u
ki n th i gian v khng gian nh t nh.
S t ng i ph i c v n d ng k t h p v i s tuy t i. S t ng i
th ng l k t qu c a vi c so snh gi a hai s tuy t i. S t ng i tnh ra c th
r t khc nhau, tu thu c vo vi c l a ch n g c so snh. C khi s t ng i r t l n
nh ng ngha c a n khng ng k v tr s tuy t i t ng ng c a n l i r t nh .
Ng c l i, c s t ng i tnh ra kh nh nh ng l i mang ngha quan tr ng v tr
s tuy t i t ng ng c a n c quy m ng k . V d : 1% dn s Vi t Nam tng
ln trong nh ng nm 1960 ng ngha v i dn s tng thm 300 nghn ng i,
nh ng 1% dn s tng ln trong nh ng nm 2000 l i ng ngha v i dn s tng
thm 800 nghn ng i.
Cn c vo n i dung m s t ng i ph n nh, c th phn bi t: s t ng
i ng thi, s t ng i k ho ch, s t ng i k t c u, s t ng i c ng ,
v s t ng i khng gian.
2.2. Phn l ai
S t ng i ng thi
S t ng i ng thi l ch tiu ph n nh bi n ng theo th i gian v m c
c a ch tiu kinh t - x h i. S t ng i ny tnh c b ng cch so snh hai
m c c a ch tiu c nghin c u hai th i gian khc nhau. M c c a th i k
c ti n hnh nghin c u th ng g i l m c c a k bo co, cn m c c a
m t th i k no c dng lm c s so snh th ng g i l m c k g c.
V d : So v i nm1999, dn s c a tnh Bnh D ng b ng 2,07 l n ho c 207,0%.
23
S t ng i k ho ch
S t ng i k ho ch l ch tiu ph n nh m c c n t t i trong k k
ho ch, ho c m c t c so v i k ho ch c giao v m t ch tiu kinh t - x
h i no . S t ng i k ho ch c chia thnh hai lo i:
+ S t ng i nhi m v k ho ch: Ph n nh quan h so snh gi a m c ra
trong k k ho ch v i m c th c t k g c c a m t ch tiu kinh t - x h i.
+ S t ng i hon thnh k ho ch: Ph n nh quan h so snh gi a m c
th c t t c v i m c k ho ch trong k v m t ch tiu kinh t - x h i.
S t ng i k t c u
S t ng i k t c u l ch tiu ph n nh t tr ng c a m i b ph n chi m
trong t ng th , tnh c b ng cch em so snh m c tuy t i c a t ng b ph n
v i m c tuy t i c a ton b t ng th .
S t ng i k t c u th ng c bi u hi n b ng s ph n trm. V d : t
tr ng dn s c a t ng gi i nam ho c n trong t ng s dn,...
S t ng i c ng
S t ng i c ng l ch tiu bi u hi n trnh ph bi n c a m t hi n
t ng trong cc i u ki n th i gian v khng gian c th .
S t ng i c ng tnh c b ng cch so snh m c c a hai ch
tiu khc nhau nh ng c quan h v i nhau. S t ng i c ng bi u hi n b ng
n v kp, do n v tnh t s v m u s h p thnh. S t ng i c ng
c tnh ton v s d ng r t ph bi n trong cng tc th ng k. Cc s t ng i
trong s li u th ng k th ng g p nh m t dn s b ng t ng s dn (ng i)
chia cho di n tch t nhin (km
2
) v i n v tnh l ng i /km
2
; GDP bnh qun
u ng i b ng t ng GDP (nghn ng) chia cho dn s trung bnh (ng i) v i
n v tnh l 1000/ng i; s bc s tnh bnh qun cho m t v n dn b ng t ng
s bc s chia cho t ng s dn trung bnh v i n v tnh l ng i /10.000 ng i,...
S t ng i khng gian
S t ng i khng gian l ch tiu ph n nh quan h so snh gi a hai b
ph n trong m t t ng th , ho c gi a hai hi n t ng cng lo i nh ng khc nhau v
i u ki n khng gian. V d : Dn s thnh th so v i dn s nng thn, dn s mi n
B c so v i dn s mi n Nam;..
3. S bnh qun (s trung bnh)
S bnh qun l ch tiu bi u hi n m c i n hnh c a m t t ng th g m
nhi u n v cng lo i c xc nh theo m t tiu th c no . S bnh qun c
24
s d ng ph bi n trong th ng k nu ln c i m chung nh t, ph bi n nh t c a
hi n t ng kinh t - x h i trong cc i u ki n th i gian v khng gian c th .
V d : Ti n l ng bnh qun m t bc s trong b nh vi n l m c l ng ph bi n
nh t, i di n cho cc m c l ng khc nhau c a cc bc s trong b nh vi n; thu
nh p bnh qun u ng i c a m t a bn l m c thu nh p ph bi n nh t, i di n
cho cc m c thu nh p khc nhau c a m i ng i trong a bn .
S bnh qun cn dng so snh c i m c a nh ng hi n t ng khng c
cng m t quy m.
Xt theo vai tr ng gp khc nhau c a cc thnh ph n tham gia bnh qun
ho, s bnh qun chung c chia thnh s bnh qun gi n n v s bnh qun gia
quy n.
+ S bnh qun gi n n: c tnh trn c s cc thnh ph n tham gia bnh
qun ho c vai tr v qui m (t n s ) ng gp nh nhau.
+ S bnh qun gia quy n: c tnh trn c s cc thnh ph n tham gia bnh
qun ho c vai tr v qui m (t n s ) ng gp khc nhau.
tnh c s bnh qun chnh xc v c ngha, i u ki n ch y u l n
ph i c tnh cho nh ng n v cng chung m t tnh ch t (th ng g i l t ng th
ng ch t). Mu n v y, ph i d a trn c s phn t th ng k m t cch khoa h c v
chnh xc. ng th i ph i v n d ng k t h p gi a s bnh qun t v i s bnh qun
chung.
4. S trung v (M
e
)
S trung v l l ng bi n c a tiu th c nghin c u ng v tr gi a trong
dy s l ng bi n.
Nh v y, trung v s chia i s n v c a t ng th nghin c u thnh hai
ph n b ng nhau. M t n a s n v c l ng bi n l n h n Me v m t n a s n v
cn l i c l ng bi n nh h n trung v. V d : (l y v d v tu i trung v ch ng h n)
tnh trung v, tr c h t dy s l ng bi n ph i c s p x p theo th t
tng d n ho c gi m d n, r i tnh Me theo hai tr ng h p sau:
- Tr ng h p dy s l ng bi n khng c kho ng cch t :
+ N u t ng th c s quan st l l th trung v s chnh l l ng bi n c a n
v ng v tr chnh gi a.
+ N u s n v t ng th ch n (n = 2m), s trung v Me s l trung bnh c ng
gi n n gi a l ng bi n c a hai n v ng v tr chnh gi a trong dy s ( n
v th m v m + 1), t c l Me = (x
m
+ x
m+1
)..
25
- V i dy s l ng bi n c kho ng cch t , mu n tm s trung v tr c h t
c n xc nh t c s trung v (t c ch a n v ng v tr gi a). Sau tnh tr
s g n ng c a s trung v theo cng th c:
Me
) 1 Me (
i
Me (min) Me e
f
S
2
f
i x M

+ =

Trong :
M
e
- S trung v;
(min) Me
x - Gi i h n d i c a t c s trung v;
Me
i - Tr s kho ng cch t c a t c s trung v;
i
f - T ng cc t n s (S n v t ng th ) trong dy s ;
) 1 Me (
S

- T ng cc t n s c a cc t ng tr c t c s trung v;
Me
f - T n s c a t c s trung v.
S trung v c th dng b sung ho c thay th cho s bnh qun s h c khi
khng bi t chnh xc ton b cc l ng bi n;
26
Bi 4. TM T T V TRNH BY D LI U TH NG K
M c tiu
1. Nu c ph ng php phn t
2. V c b ng th ng k
3. V c cc lo i th th ng k
_______________
1. Ph ng php phn t
1.1. Khi ni m, ngha v nhi m v c a phn t th ng k
Phn t th ng k l cn c vo m t (hay m t s ) tiu th c no phn
chia t ng th nghin c u thnh cc t (ti u t ) c tnh ch t khc nhau. V d :
- Phn chia nhn kh u trong n c thnh cc t nam v n (cn c vo gi i
tnh), thnh cc t c tu i khc nhau (cn c vo tu i), v.v...
- Phn chia ch tiu gi tr tng thm c a s n xu t cng nghi p thnh cc t l
kinh t nh n c v kinh t ngoi nh n c (cn c vo hnh th c s h u), thnh
cc ngnh cng nghi p ring bi t (cn c vo ho t ng s n xu t cng nghi p),
v.v...
Phn t th ng k l ph ng php c b n c a t ng h p th ng k, l m t trong
nh ng ph ng php quan tr ng c a phn tch th ng k, ng th i l c s v n
d ng cc ph ng php phn tch th ng k khc nh ph ng php ch s , ph ng
php t ng quan, ph ng php cn i,...
1.2. Ph ng php th c hi n phn t th ng k
Trong th ng k, c th phn t theo m t tiu th c (g i l phn t n) ho c
phn t theo hai hay nhi u tiu th c (g i l phn t k t h p).
- Phn t theo m t tiu th c
Phn t theo m t tiu th c l cch phn t n gi n nh t v c ng th ng
c s d ng nh t. Cch ti n hnh phn t , th ng theo cc b c sau:
+ B c 1. Ch n tiu th c phn t :
Ch n tiu th c phn t l v n mang tnh c t li c a phn t th ng k,
v phn t theo cc tiu th c khc nhau s p ng nh ng m c ch nghin c u khc
nhau, bi u hi n cc kha c nh khc nhau c a t p h p thng tin. Ph i cn c vo m c
27
ch nghin c u v b n ch t c a hi n t ng xc nh tiu th c phn t cho ph
h p, ng th i c n ph i xt n i u ki n c th c a hi n t ng.
+ B c 2. Xc nh s t v kho ng cch t :
S l ng t ph thu c vo s l ng thng tin v ph m vi bi n ng c a tiu
th c nghin c u. L ng thng tin cng nhi u, ph m vi bi n ng c a tiu th c cng
l n th cng ph i phn lm nhi u t .
Phn t theo tiu th c thu c tnh.
y s khc nhau gi a cc t c bi u hi n b ng s khc nhau gi a cc
lo i hnh. N u cc lo i hnh t ng i t, ta c th coi m i lo i hnh l m t t , t c l
c bao nhiu lo i hnh s c b y nhiu t .
Tr ng h p s lo i hnh th c t c nhi u, n u nh coi m i lo i hnh l m t t
th s t s qu nhi u, khng th khi qut chung c, c ng nh khng nu c c
i m khc nhau gi a cc t , cho nn c n ph i ghp nh ng lo i hnh gi ng nhau ho c
g n gi ng nhau vo cng m t t .
Phn t theo tiu th c s l ng.
Phn t theo tiu th c s l ng l phn cc n v c a t ng th c l ng bi n
t ng ng v i tr s khc nhau c a tiu th c phn t vo cc t khc nhau.
Tr ng h p s bi n thin v l ng gi a cc n v khng chnh l ch nhau
nhi u, s l ng bi n t v bi n ng r i r c, nh s nhn kh u trong gia nh, s
i m k t qu h c t p c a h c sinh, s my do cng nhn ph trch, v.v... th c th
m i l ng bi n l c s hnh thnh m t t .
V d : Phn t h c sinh tr ng trung c p y theo i m k t qu h c t p, ta c
th phn thnh 10 t ho c phn thnh 5 t : Y u, km, trung bnh, kh v gi i.
Tr ng h p l ng bi n c a tiu th c bi n thin l n, n u m i l ng bi n hnh
thnh m t t th s t s qu nhi u, ng th i khng ni r s khc nhau v ch t
gi a cc t . Trong tr ng h p ny c n ch t i m i lin h gi a l ng v ch t
ghp m t s l ng bi n l i v i nhau thnh m t t . Ngha l ph i xem s thay i v
l ng n m c no th b n ch t c a hi n t ng m i thay i v lm n y sinh ra
t khc. Nh v y m i t s bao g m m t ph m vi l ng bi n, c hai gi i h n: Gi i
h n d i l l ng bi n nh nh t; gi i h n trn l l ng bi n l n nh t c a t ; n u
v t qu gi i h n ny th ch t thay i v chuy n sang t khc. Tr s chnh l ch
gi a gi i h n trn v gi i h n d i c a m i t g i l kho ng cch t (kho ng cch
t c th b ng nhau ho c khng b ng nhau) v g i l phn t c kho ng cch t .
Vi c xc nh kho ng cch t u nhau hay khng u nhau l ph i cn c
vo c i m c a hi n t ng nghin c u. Phn t ph i m b o cc n v phn
28
ph i vo m t t u c cng m t tnh ch t v s khc nhau v l ng gi a cc t
ph i nu r s khc nhau v ch t gi a cc t . Trong th c t , s thay i v l ng
c a cc b ph n trong hi n t ng th ng khng di n ra m t cch u n. Do
trong r t nhi u tr ng h p nghin c u ph i phn t theo kho ng cch t khng u
nhau. Ring i v i cc hi n t ng t ng i ng nh t v l ng bi n trn cc n
v thay i m t cch u n ho c khi ta khng r v quy lu t bi n thin c a hi n
t ng nghin c u, th th ng phn t v i kho ng cch t u nhau. Cch phn t
ny t o i u ki n thu n l i cho vi c v n d ng cc cng th c ton h c v d dng
trnh by s li u trn cc th th ng k. Vi c phn t v i kho ng cch t u nhau
t ng i n gi n v tr s kho ng cch t c xc nh nh sau:
Kho
ng cch t
=
L ng bi n l n nh t L ng bi n nh nh t
S t c n thi t
+ B c 3. Phn cc n v vo cc t t ng ng:
Cn c vo l ng bi n c a t ng n v phn n v vo t c tr s c a
tiu th c theo kho ng cch t ph h p c xc nh trn.
+ B c 4. Xc nh t n s phn ph i:
Trn c s s li u phn t d dng xc nh c s n v (t n s ) c a
t ng t . Hi n nay my tnh c th gip ta xc nh cc i l ng trong phn t m t
cch r t thu n ti n v nhanh chng.
- Phn t theo nhi u tiu th c
Phn t theo nhi u tiu th c (cn g i l phn t k t h p) c ng c ti n hnh
gi ng nh phn t theo m t tiu th c. Tr c tin ph i xc nh c n phn t theo
nh ng tiu th c no. Mu n ch n tiu th c phn t ph h p ph i cn c vo m c
ch nghin c u, vo b n ch t c a hi n t ng, vo m i lin h gi a cc tiu th c...
Sau ti p t c xc nh xem tiu th c no phn tr c, tiu th c no phn sau v
theo m i tiu th c s phn lm bao nhiu t .
C th phn t theo 2, 3, 4 tiu th c ho c nhi u h n n a. Song khi phn t
ph i cn c vo m c ch nghin c u v i u ki n s li u ch n bao nhiu tiu
th c phn t cho ph h p v ch n nh ng tiu th c no cho c ngha nh t.
Trong th c t cng tc th ng k phn t theo hai ho c ba tiu th c l th ng
g p nh t. V d dn s phn theo tu i v gi i tnh, GDP phn theo khu v c v
ngnh kinh t ,...(2 tiu th c); cn b y t phn theo trnh chuyn mn, gi i tnh
v lnh v c ho t ng; khch du lch phn theo qu c tch, m c ch du lch v gi i
tnh,... (theo 3 tiu th c).
29
2. B ng th ng k
2.1. ngha v tc d ng c a b ng th ng k
B ng th ng k l m t hnh th c trnh by cc ti li u th ng k m t cch c h
th ng, h p l v r rng, nh m nu ln cc c tr ng v m t l ng c a hi n t ng
nghin c u. B ng th ng k c trnh by m t cch khoa h c h p l s gip ta d dng
nh n bi t, so snh, i chi u v phn tch tm ra b n ch t v xu h ng pht tri n c a
hi n t ng. Trong nhi u tr ng h p, vi c s d ng cc b ng th ng k tnh ton s
gip ta trnh c sai st v rt ng n th i gian.
2.2 N i dung:
B ng th ng k g m hai ph n: ph n ch t v ph n gi i thch (phn tn t ).
Ph n ch t ni ln t ng th hi n t ng c trnh by trong b ng th ng k. N
ni r t ng th nghin c u c chia thnh nh ng b ph n no. C khi ph n ny c
chia theo cc a ph ng ho c th i gian nghin c u khc nhau c a m t hi n t ng.
Ph n tn t g m cc ch tiu gi i thch cc c i m c a i t ng nghin c u.
Ngoi ra, ph n u c a b ng th ng k bao gi c ng c m t tiu chung,
l tn g i c a b ng v n th ng c vi t ng n g n, d hi u, th hi n n i dung
c a b ng.
C u thnh c a b ng th ng k c th c bi u hi n b ng s sau
Tn b ng th ng k (tiu chung)
Ph n gi i thch ph n ch t Cc ch tiu gi i thch (tn t )- tn c t
(a) (1) (2) (3) ... (4) (5)
Tn ch -tn cc hng
.................
.................
C ng
Ngu n:.
Cc b ng th ng k c th c l p r t n gi n nh GDP bnh qun u
ng i; s dn, m t dn s ... theo cc a ph ng, cc nm. Chng c ng c th
c thi t l p r t ph c t p b ng cch k t h p nhi u tiu th c phn t . V d b ng
phn t s con sinh theo trnh vn ha v ngh nghi p c a ng i m .. cc lo i
b ng k t h p ny s gip ta nghin c u c m t cch su s c b n ch t c a hi n
30
t ng, i su vo k t c u n i b c a hi n t ng, th y r m i quan h gi a cc t ,
cc b ph n c a hi n t ng trong qu trnh pht tri n.
2.3 Quy t c xy d ng b ng th ng k
- Quy m c a m t b ng th ng k khng nn qu l n, qu ph c t p, khng
nn c qu nhi u hng, nhi u c t v nhi u phn t th ng k k t h p. M t b ng
th ng k ng n g n, h p l s lm cho vi c nh n bi t hi n t ng v phn tch chng
d dng.
- Tn b ng, tn cc c t, cc hng c n c ghi chnh xc, ng n g n, d hi u.
Tn b ng ph n nh n i dung ch y u c a b ng, th i gian v a i m m s li u
trong b ng ph n nh. n v tnh ton ph i c ghi r cho ton b ng, ho c t ng
hng, t ng c t.
- Cc ch tiu gi i thch trong b ng c n c s p x p theo th t h p l, ph
h p v i m c tiu nghin c u, t o i u ki n thu n l i cho vi c nh n th c v tnh
ton. Tnh ch t h p l ny th ng c bi u hi n ch cc ch tiu c lin h ch t
v i nhau c s p x p g n nhau, ch tiu g c tr c, ch tiu th sinh sau.....
- Cc ch tiu c n i dung ph c t p, kh hi u c n c ghi r trong ph n ghi
ch. Nh ng s li u khng c thu th p theo nguyn t c, cch th c chung c a ton
b ng ph i c ch thch r. Cu i m i b ng ph i ghi r ngu n ti li u c s d ng
trong b ng ho c cc ch ti t c n thi t khc.
3. th th ng k
th th ng k l ph ng php trnh by v phn tch cc thng tin th ng
k b ng cc bi u , th v b n th ng k. Ph ng php th th ng k s
d ng con s k t h p v i cc hnh v , ng nt v mu s c trnh by cc c
i m s l ng c a hi n t ng. Chnh v v y, ngoi tc d ng phn tch gip ta nh n
th c c nh ng c i m c b n c a hi n t ng b ng tr c quan m t cch d
dng v nhanh chng, th th ng k cn l m t ph ng php trnh by cc thng
tin th ng k m t cch khi qut v sinh ng, ch a ng tnh m thu t; thu ht s
ch c a ng i c, gip ng i xem d hi u, d nh nn c tc d ng tuyn
truy n c ng r t t t. th th ng k c th bi u th:
- K t c u c a hi n t ng theo tiu th c no v s bi n i c a k t c u.
- S pht tri n c a hi n t ng theo th i gian.
- So snh cc m c c a hi n t ng.
- M i lin h gi a cc hi n t ng.
- Trnh ph bi n c a hi n t ng.
31
- Tnh hnh th c hi n k ho ch.
Trong cng tc th ng k th ng dng cc lo i th: Bi u hnh c t, bi u
t ng hnh, bi u di n tch (hnh vung, hnh trn, hnh ch nh t), th
ng g p khc v bi u hnh mng nh n.
3.1. Bi u hnh c t
Bi u hnh c t l lo i bi u bi u hi n cc ti li u th ng k b ng cc hnh
ch nh t hay kh i ch nh t th ng ng ho c n m ngang c chi u r ng v chi u su
b ng nhau, cn chi u cao t ng ng v i cc i l ng c n bi u hi n.
Bi u hnh c t c dng bi u hi n qu trnh pht tri n, ph n nh c
c u v thay i c c u ho c so snh c ng nh bi u hi n m i lin h gi a cc hi n
t ng.
V d : Bi u di n s l ng cn b dn s chia theo nam n c a 4 nm t 2006
n 2009 c a huy n A qua bi u 4.1.
Bi u 4.1: s l ng cn b dn s huy n A, th i k 2006-2009
0
50
100
150
200
250
2000 2001 2002 2003
Chung
Nam
N
th trn v a ph n nh s bi n ng, qu trnh pht tri n c a cn b dn s
v a so snh s cn i, bi n ng gi a cn b l nam v n .
3.2. Bi u di n tch
Bi u di n tch l lo i bi u , trong cc thng tin th ng k c bi u
hi n b ng cc lo i di n tch hnh h c nh hnh vung, hnh ch nh t, hnh trn, hnh
van,...
Bi u di n tch th ng c dng bi u hi n k t c u v bi n ng c c u
c a hi n t ng. T ng di n tch c a c hnh l 100%, th di n tch t ng ph n t ng
ng v i m i b ph n ph n nh c c u c a b ph n .
Bi u di n tch hnh trn cn c th bi u hi n c c c c u, bi n ng c
c u k t h p thay i m c c a hi n t ng. Trong tr ng h p ny s o c a gc
cc hnh qu t ph n nh c c u v bi n ng c c u, cn di n tch ton hnh trn
Ng i
Nm
32
ph n nh quy m c a hi n t ng.
Khi v th ta ti n hnh nh sau:
- L y gi tr c a t ng b ph n chia cho gi tr chung c a ch tiu nghin c u
xc nh t tr ng (%) c a t ng b ph n . Ti p t c l y 360
0
chia cho 100 r i
nhn v i t tr ng c a t ng b ph n s xc nh c gc t ng ng v i c c u
c a t ng b ph n.
- Xc nh bn knh c a m i hnh trn c di n tch t ng ng l S: R =
t : S v di n tch hnh trn: S = t.R
2
. Khi c di c a bn knh m i hnh trn, ta
s d dng v c cc hnh trn .
V d : C s l ng v h c sinh ph thng phn theo c p h c 3 nm 2007,
2008 v 2009 nh b ng 4.1
B ng 4.1: S l ng v c c u h c sinh ph thng x A huy n B phn
theo c p h c th i k 2007-2009
2007 2008 2009
S l ng
(Ng i)
C c u
(%)
S l ng
(Ng i)
C c u
(%)
S l ng
(Ng i)
C c u
(%)
T ng s h c sinh 1000 100,0 1140 100,0 1310 100,0
Chia ra:
Ti u h c 500 50,0 600 53,0 700 53,5
Trung h c c s 300 30,0 320 28,0 360 27,5
Trung h c ph thng 200 20,0 220 19,0 250 19,0
T s li u b ng 4.1 ta tnh cc bn knh t ng ng:
Nm 2001: 84 , 17 14 , 3 / 1000 R = =
Nm 2002: 05 , 19 14 , 3 / 1140 R = =
Nm 2003: 42 , 20 14 , 3 / 1310 R = =
N u nm 2001 l y R = 1,00
Th nm 2002 c R = 19,05 : 17,84 = 1,067
Nm 2003 c R = 20,42 : 17,84 = 1,144
Ta v cc hnh trn t ng ng v i 3 nm (2007, 2008 v 2009) c bn knh
l 1,00; 1, 067 v 1, 144 r i m i hnh trn chia di n tch cc hnh trn theo c c u
h c sinh cc c p t ng ng nh s li u b ng trn ln cc bi u . K t qu 3 hnh
trn c v ph n nh c quy m h c sinh ph thng l n c c u v bi n ng c
c u theo c p h c c a h c sinh qua cc nm 2007, 2008 v 2009.
33
Bi u 4.2: Bi u ph n nh s l ng v c c u h c sinh ph thng x
A, th i k 2007-2009
50%
30%
20%
53%
28 %
19%
27,5%
53,5%
19 %
N m 2001 N m 2002 N m 2003
3.3. Bi u t ng hnh
Bi u t ng hnh l lo i th th ng k, trong cc ti li u th ng k
c th hi n b ng cc hnh v t ng tr ng. Bi u t ng hnh c dng r ng ri
trong vi c tuyn truy n, ph bi n thng tin trn cc ph ng ti n s d ng r ng ri.
Bi u hnh t ng c nhi u cch v khc nhau, tu theo sng ki n c a ng i trnh
by m l a ch n lo i hnh v t ng hnh cho ph h p v h p d n.
Tuy nhin khi s d ng lo i bi u ny ph i theo nguyn t c: cng m t ch
tiu ph i c bi u hi n b ng cng m t lo i hnh v , cn ch tiu cc tr ng
h p no c tr s l n nh khc nhau th s bi u hi n b ng hnh v c kch th c l n
nh khc nhau theo t l t ng ng.
Tr l i v d trn s l ng h c sinh ph thng c bi u di n b ng cc c u
b c p sch, nm 2007 c s l ng l n h n nm 2008 v nm 2009 c s l ng l n
h n nm 2008 th c u b ng v i nm 2008 ph i l n h n c u b ng v i nm 2007
v c u b ng v i nm 2009 ph i l n h n c u b ng v i nm 2008 .
Bi u 4.3: s l ng h c sinh ph thng x A, th i k 2007-2009
3.4. th ng g p khc
th ng g p khc l lo i th th ng k bi u hi n cc ti li u b ng m t
ng g p khc n i li n cc i m trn m t h to , th ng l h to vung gc.
Ng i
Nm
34
th ng g p khc c dng bi u hi n qu trnh pht tri n c a hi n
t ng, bi u hi n tnh hnh phn ph i cc n v t ng th theo m t tiu th c no ,
ho c bi u th tnh hnh th c hi n k ho ch theo t ng th i gian c a cc ch tiu
nghin c u.
Trong m t th ng g p khc, tr c honh th ng c bi u th th i gian,
tr c tung bi u th m c c a ch tiu nghin c u. C ng c khi cc tr c ny bi u th
hai ch tiu c lin h v i nhau, ho c l ng bi n v cc t n s (hay t n su t) t ng
ng. phn chia trn cc tr c c n c xc nh cho thch h p v c nh h ng
tr c ti p n d c c a th. M t khc, c n ch l trn m i tr c to chi u di
c a cc kho ng phn chia t ng ng v i s thay i v l ng c a ch tiu nghin
c u ph i b ng nhau.
V d : S n l ng ngnh cng nghi p d c c a Vi t Nam qua cc nm t
2002 n 2009 (nghn t n) c k t qu nh sau: 283,3; 391,6; 382,0; 482,0; 733,9;
931,0; 722, 0 v 749,0. S li u trn c bi u di n qua th ng g p khc 4.4.
th 4.4: bi n ng c a s n l ng ngnh cng nghi p
d c qua cc
nm c a Vi t Nam, th i k 2002-2009
-
100,00
200,00
300,00
400,00
500,00
600,00
700,00
800,00
900,00
1.000,00
1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
3.5. Bi u hnh mng nh n
Bi u hnh mng nh n l lo i th th ng k dng ph n nh k t qu t
c c a hi n t ng l p i l p l i v m t th i gian, v d ph n nh v bi n ng
th i v c a m t ch tiu no qua 12 thng trong nm. l p th hnh mng
nh n ta v m t hnh trn bn knh R, sao cho R l n h n tr s l n nh t c a ch tiu
nghin c u (l n h n bao nhiu l n khng quan tr ng, mi n l m b o t l no
hnh v c cn i, k t qu bi u di n c a th d nh n bi t). Sau chia
ng trn bn knh R thnh cc ph n u nhau theo s k nghin c u ( y l 12
thng) b i cc ng th ng i qua tm ng trn. N i cc giao i m c a bn knh
c t ng trn ta c a gic u n i ti p ng trn. l gi i h n ph m vi c a
Nghn t n
Nm
35
th. di o t tm ng trn n cc i m xc nh theo cc ng phn
chia ng trn ni trn chnh l cc i l ng c n bi u hi n c a hi n t ng t ng
ng v i m i th i k . N i cc i m xc nh s c th hnh mng nh n.
V d : C s li u v s ng i xu t c c a tnh "X" nm 2008 v 2009 nh sau:
B ng 4.2: S ng i xu t c trong 12 thngc a nm 2008 v 2009
VT: nghn ng i
Nm
Thng
2002 2003
Nm
Thng
2002 2003
Nm
Thng
2002 2003
A 1 2 A 1 2 A 1 2
1 10,7 14,0 5 17,4 18,4 9 20,5 22,2
2 7,0 10,5 6 18,9 19,8 10 21,1 24,4
3 13,1 15,4 7 19,1 21,3 11 17,7 21,8
4 14,8 16,5 8 21,2 22,5 12 16,8 22,1
T s li u ta nh n th y thng 10 nm 2009 tnh "X" c s ng i xu t c l n
nh t (24, 4 nghn). Ta xem 1 nghn ng i l m t n v v s v ng trn c bn
knh R = 25 > 24, 4 n v. Chia ng trn thnh 12 ph n u nhau, v cc ng
th ng t ng ng c t ng trn t i 12 i m. N i cc i m l i c a gic u 12
c nh n i ti p ng trn. Cn c s li u c a b ng ta xc nh cc i m t ng ng
v i gi tr xu t kh u t c c a cc thng trong t ng nm r i n i cc i m l i
thnh ng li n ta c th hnh mng nh n bi u di n s ng i xu t, nh p c
qua cc thng trong 2 nm c a tnh "X" (xem th 3.2.5).
th 3.2.5. th bi u di n v k t qu xu t kh u
0
5
10
15
20
25
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
2002
2003
S m t c a th hnh mng nh n cho php ta quan st v so snh khng
ch s ng i xu t c gi a cc thng khc nhau trong cng m t nm, m c k t qu
gi a cc thng cng tn c a cc nm khc nhau c ng nh xu th bi n ng chung
36
Bi 5. PH NG PHP PHN TCH DY S THEO TH I GIAN
M c tiu
1. Nu c khi ni m chung v dy s th i gian
2. Nu c cc c i m bi n ng c a hi n t ng qua th i gian
3. Th c hi n c m t s d on n gi n d a vo dy s th i gian
___________
1. Khi ni m chung v dy s th i gian
1.1. Khi ni m, ngha v cc yu c u xy d ng dy s th i gian
Dy s bi n ng theo th i gian (cn g i l dy s th i gian) l dy cc tr
s c a m t ch tiu th ng k c s p x p theo th t th i gian.
V d dn s c a tnh A (nghn ng i) t 2001 n 2009 nh sau: 14,7; 17,0;
19,3; 21,7; 23,6; 26,6; 30,7; 35,6.
Trong dy s bi n ng theo th i gian c hai y u t : th i gian v con s ph n
nh hi n t ng nghin c u. Th i gian trong dy s (k hi u l t
i
) c th l ngy,
thng, nm,... tu m c ch nghin c u; Con s ph n nh hi n t ng nghin c u (k
hi u l y
i
) c th bi u hi n b ng s tuy t i, s t ng i hay s bnh qun.
Cn c vo tnh ch t c a th i gian trong dy s c th phn chia dy s tuy t
i thnh hai lo i:
+ Dy s bi n ng theo th i k (g i t t l dy s th i k ): Dy s trong
cc m c c a ch tiu bi u hi n m t l ng c a hi n t ng trong m t kho ng th i
gian nh t nh. V d : Dy s dn s th i k 2000-2010,...
+ Dy s bi n ng theo th i i m (g i t t l dy s th i i m): Dy s trong
cc m c c a ch tiu bi u hi n m t l ng c a hi n t ng nh ng th i i m
nh t nh. V d : Dy s v s h c sinh ph thng nh p h c c n ngy khai gi ng.
Cn c vo c i m c a dy s bi n ng theo th i gian ta c th v ch r xu
h ng, tnh quy lu t pht tri n c a hi n t ng theo th i gian v t c th d
on kh nng hi n t ng c th x y ra trong t ng lai.
Yu c u xy d ng dn s th i gian. Cc tr s c a ch tiu trong dy s th i
gian ph i th ng nh t v n i dung; ph ng php v n v tnh; th ng nh t v
kho ng cch th i gian v ph m vi khng gian nghin c u c a hi n t ng b o
m tnh so snh c v i nhau.
37
1.2. Cc thnh ph n c a dy s th i gian
Bi n ng c a m t dy s th i gian c th c xe m nh l k t qu h p
thnh c a 4 y u t thnh ph n sau:
- Xu h ng (T)
1
th hi n chi u h ng bi n ng, tng ho c gi m c a hi n
t ng nghin c u trong m t th i gian di. Nguyn nhn c a nh ng bi n ng c
tnh xu h ng c th l do l m pht, s tng dn s , tng thu nh p c nhn, s tng
tr ng hay gi m st c a th tr ng ho c c s thay i v cng ngh ,...
- Th i v (S)
2
bi u hi n qua s gi m hay tng m c c a hi n t ng m t
s th i i m (thng hay qu) no c l p i l p l i qua nhi u nm. Bi n ng
th i v do cc nguyn nhn nh i u ki n th i ti t, kh h u, t p qun x h i, tn
ng ng,...Bi n ng th i v c xem xt khi d li u c thu th p theo thng,
qu, t c l khi chu k bi n ng l m t nm n u chu k l n h n m t nm ta s c
bi n ng chu k .
- Chu k (C)
1
bi n ng c a hi n t ng c l p v i m t chu k nh t nh,
th ng ko di t 2 10 nm. Bi n ng theo chu k l do tc ng t ng h p c a
nhi u y u t khc nhau.
- Ng u nhin (I)
2
bi n ng khng c quy lu t v h u nh khng th d
on. Lo i bi n ng ny th ng x y ra trong th i gian ng n v g n nh khng l p
l i, do nh h ng c a thin tai, ng t, n i chi n, chi n tranh,...B n thnh ph n
trn c th k t h p v i nhau theo m hnh nhn.
y
i
= T
i
S
i
C
i
I
i
T
i
: thnh ph n xu h ng t h i gian i
S
i
: thnh ph n th i v th i gian i
C
i
: thnh ph n chu k th i gian i
I
i
: thnh ph n ng u nhin th i gian i.
2. Cc ch tiu phn tch c i m bi n ng c a hi n t ng qua th i gian
2.1. M c trung b
nh theo th i gian
M c bnh qun theo th i gian l s bnh qun v cc m c c a ch tiu
trong dy s th i gian, bi u hi n m c i n hnh c a hi n t ng nghin c u trong
m t kho ng th i gian di v i cng th c tnh nh sau:
a. M c bnh qun theo th i gian tnh t m t dy s th i k .

=
=
n
1 i
i
y
n
1
y
38
Trong :
y - M c bnh qun theo th i gian;
y
i
(i = 1,2,3,...,n) - Cc m c c a ch tiu trong dy s th i k ;
n - S th i k trong dy s .
C VD tnh ton c th v DS-YT
b. M c bnh qun theo th i gian tnh t m t dy s th i i m
1 n
2
y
y .... y
2
y
y
n
1 n 2
1

+ + + +
=

Trong :
y
1
, y
2
,..., y
n
- Cc m c c a ch tiu trong dy s th i i m;
n - S th i i m trong dy s .
- N u dy s th i i m c kho ng cch th i gian khng b ng nhau, ph i l y
th i gian trong m i kho ng cch lm quy n s .
i
i i
t
t y
y

=
Trong : t
i
- Th i gian trong m i kho ng cch.
2.2. L ng tng (gi m) tuy t i
L ng tng tuy t i l hi u s gi a hai m c c a ch tiu trong dy s th i
gian, ph n nh s thay i c a m c hi n t ng qua hai th i gian khc nhau. N u
h ng pht tri n c a hi n t ng tng th l ng tng tuy t i mang d u d ng v
ng c l i. Tu theo m c ch nghin c u c th tnh cc l ng tng tuy t i sau:
- L ng tng tuy t i lin hon (hay l ng tng tuy t i t ng k ). l
hi u s c a m t m c no trong dy s k nghin c u v i m c c a k k
li n tr c n. Cng th c tnh nh sau:
1 i i i
y y

= o
Trong :
i
o - L ng tng tuy t i lin hon;
y
i
- M c c a ch tiu trong dy s k nghin c u;
y
i-1
- M c k k li n tr c m c k nghin c u.
- L ng tng tuy t i nh g c (hay l ng tng tuy t i c ng d n). l
hi u s gi a m c no k nghin c u trong dy s v i m c c ch n
lm g c khng thay i (th ng l m c u tin trong dy s ).
39
Cng th c tnh:
1 i i
y y = A
Trong :
i
A - L ng tng tuy t i nh g c;
y
i
- M c c a ch tiu trong dy s k nghin c u;
y
1
- M c c a ch tiu k c ch n lm g c so snh.
- L ng tng tuy t i bnh qun. l s bnh qun c a cc l ng tng
tuy t i t ng k . Cng th c tnh:
1 n
y y
1 n 1 n
1 n n
n
2 i
i

A
=

o
= o

=
Trong : o - L ng tng tuy t i bnh qun.
2.3. T c pht tri n
T c pht tri n l ch tiu t ng i dng ph n nh nhp i u bi n ng
c a hi n t ng nghin c u qua hai th i k / th i i m khc nhau v c bi u hi n
b ng s l n hay s ph n trm. T c pht tri n c tnh b ng cch so snh gi a
hai m c c a ch tiu trong dy s bi n ng theo th i gian, trong m t m c
c ch n lm g c so snh. Ty theo m c ch nghin c u, c th tnh cc lo i t c
pht tri n sau:
a. T c pht tri n lin hon (hay t c pht tri n t ng k ): Dng ph n
nh s pht tri n c a hi n t ng qua t ng th i gian ng n li n nhau, c tnh b ng
cch so snh m t m c no trong dy s k nghin c u v i m c li n
tr c . Cng th c tnh:
1 i
i
i
y
y
t

=
Trong :
t
i
- T c pht tri n lin hon;
y
i
- M c c a ch tiu trong dy s k nghin c u;
y
i-1
- M c c a ch tiu k li n k tr c k nghin c u.
b. T c pht tri n nh g c (hay t c pht tri n c ng d n): Dng ph n
nh s pht tri n c a hi n t ng qua m t th i gian di, c tnh b ng cch so snh
m c no c a k nghin c u trong dy s v i m c c ch n lm g c
khng thay i (th ng l m c u tin trong dy s ).
40
Cng th c tnh:
1
i
i
y
y
T =
Trong :
T
i
- T c pht tri n nh g c;
y
i
- M c c a ch tiu c a k nghin c u;
y
1
- M c c a ch tiu c ch n lm g c so snh.
T c pht tri n nh g c b ng tch s cc t c pht tri n lin hon, m i
lin h ny c vi t d i d ng cng th c nh sau:
I
=
= =
n
2 i
i n 3 2 i
t t ..... t t T
- T c pht tri n bnh qun: Dng ph n nh nhp pht tri n i n hnh
c a hi n t ng nghin c u trong m t th i gian di, c tnh b ng s bnh qun
nhn c a cc t c pht tri n lin hon. Ch tiu t c pht tri n bnh qun ch c
ngha i v i nh ng hi n t ng pht tri n t ng i u n theo m t chi u
h ng nh t nh. Cng th c tnh nh sau:
1 n
n
1 n
n
2 i
i
1 n
n 3 2
T t t ..... t t t

= = =
I
Trong :
t - T c pht tri n bnh qun;
t
i
(i = 2,3,...,n) - Cc t c pht tri n lin hon tnh c t m t dy s bi n
ng theo th i gian g m n m c .
V d : T s li u v dn s tnh A th i k 2001 - 2008, k hi u i b ng 1 i
v i nm 2001 v i b ng 8 i v i nm 2008, tnh c t c pht tri n bnh qun
nh sau:
- T c pht tri n nh g c (2008 so v i 2001):
482 , 2
7 , 17
6 , 35
T
1 / 8
= = ho c 248,2%
- T c pht tri n bnh qun th i k 2008 - 2001:
1 8
482 , 2 t

= =1, 139 ho c 113,9%
2.4. T c tng (gi m)
T c tng l ch tiu t ng i ph n nh nhp i u tng /gi m c a hi n
t ng qua th i gian v bi u hi n b ng s l n ho c s ph n trm, c tnh b ng
41
cch so snh l ng tng tuy t i gi a hai th i k v i m c k g c ch n lm cn
c so snh. Ty theo m c ch nghin c u c th tnh cc lo i t c tng sau:
- T c tng lin hon (t ng k )
1 i
i
1 i
1 i i
i
y y
y y
i

o
=

= ;
Trong :
i
i
- T c tng lin hon;
o
i
- L ng tng tuy t i lin hon;
y
i
- M c c a ch tiu k nghin c u;
y
i-1
- M c c a ch tiu tr c k nghin c u.
- T c tng nh g c (c ng d n)
1 1
1
y y
y y
I
i i
i
A
=

=
Trong :
i
I - T c tng nh g c;
A
i
- L ng tng tuy t i nh g c.
M i lin h gi a t c pht tri n v t c tng nh sau:
N u tnh b ng s l n: T c tng = T c pht tri n 1
N u tnh b ng ph n trm: T c tng = T c pht tri n 100.
- T c tng bnh qun ph n nh nhp tng i n hnh c a hi n t ng
nghin c u trong th i gian di.
T c tng bnh qun ( i

) = T c pht tri n bnh qun ( t ) 1 (hay 100)

T k t qu tnh t c pht tri n bnh qun nm v dn s ra: t = 1, 139
ho c 113,9%, tnh c t c tng bnh qun ( i

) th i k 1995-2002:
i

= 1,139 1 = 0,139 ho c i

= 113,9 100 = 13,9%

2.5. Ga tr tuy t i c a 1% tng (gi m) l in hon
Gi tr tuy t i c a 1% tng ln ni ln m c th c t c a 1% t c tng,
c tnh b ng cch em chia l ng tuy t i t ng k cho t c tng t ng k .
Cng th c tnh:
42
Gi tr tuy t i
c a 1% tng ln
=
L ng tng tuy t i t ng k
T c tng t ng k (%)
ho c:
Gi tr tuy t i
c a 1% tng ln
=
M c k g c (lin hon)
100
V d : Dn s c a tnh A nm 2007 (i=7) l 30, 7 nghn, nm 2008 (i=8) l
35, 6 nghn ng i. Nh v y, tnh c cc ch tiu nm 2008 so v i nm 2007.
- L ng tng tuy t i:
o
8/7
= 35,6 30,7 = 4,9 (nghn ng i)
- T c tng:
7 , 30
9 , 4
i
7 / 8
= = 0, 1596 ho c 15,96%
- Gi tr tuy t i c a 1% s n l ng i n tng ln:
100
7 , 30
96 , 15
9 , 4
a
7 / 8
= = = 0,307 (nghn ng i)
3. M t s ph ng php d on n gi n d a vo dy s th i gian
3.1. D on d a vo l ng tng (gi m) tuy t i trung bnh
V d : C ti li u v s dn c a m t huy n c vo ngy 1/1 c a m t s nm
B ng 3.1. S li u v tnh hnh DS-KHHG huy n A trong th i k 2004-2009
Nam
Ch tiu
2004 2005 2006 2007 2008 2009
S dn c vo ngy
u nm (ng i)
140.040 141.851 143.590 145.338 147.050 148.720
- L ng tng (ho c gi m) tuy t i b
nh qun
: Trong b ng 3.1, l ng tng
gi m tuy t i bnh qun cho ta bi t, trong th i k t 2004 n u nm 2009, bnh
qun m i nm, s dn huy n A tng th
m bao nhiu ng i.
5
040 . 140 720 . 148
1 6
1 6

=

=
y y
= 1.736 ng i
Nh v y ta c th d on s dn c a huy n ny vo u
nm 2010 l
148.720+ 1736 = 150.456 ng i
43
3.2. D on d a vo t c pht tri n trung bnh
Theo b ng 3.1, t c pht tri n dn s bnh qun hng nm c a huy n A
trong th i k 2004-2009 nh sau:
= = =

5
1 6
1
6
040 . 140
720 . 148
y
y
t
1,0121 l n (hay 101,21%)
Tuy nhin, c n ch r ng y l ch ti u bnh qun, do v y, s bnh qun
ny c ngha i di n cho cc t c pht tri n lin hon th ch nn tnh ch tiu
ny i v i nh ng hi n t ng bi n ng theo m t xu h ng nh t nh.
44
Bi 6. PH NG PHP PHN TCH T NG QUAN
M c tiu
1. Nu c ngha v nhi m v c a ph ng php phn tch t ng quan
2. Phn tch c cc m i lin h t ng quan gi a hai tiu th c s l ng
____________
1. Ph ng php phn tch t ng quan
M i lin h rng bu c l n nhau gi a cc ch tiu ho c tiu th c c a hi n t ng
(t y ch dng t "ch tiu" c tr ng cho c hai), trong s bi n ng c a m t
ch tiu ny (ch tiu k t qu ) l do tc ng c a nhi u ch tiu khc (cc ch tiu
nguyn nhn) g i l lin h t ng quan - m t hnh th c lin h khng ch t ch .
V d : Nng su t la tng ln l do tc ng c a nhi u nhn t : Phn bn,
gi ng la, lm t, chm bn,... th lin h gi a nng su t la v cc nhn t nu
trn l quan h t ng quan; trong nng su t la l ch tiu k t qu , cn phn bn,
gi ng la, chi ph chm bn, lm t l cc ch tiu nguyn nhn.
Ch r ng trong quan h t ng quan, tc ng c a cc ch tiu nguyn nhn
i v i ch tiu k t qu c cc m c khc nhau: C ch tiu nguyn nhn gy nh
h ng nhi u (t ng quan m nh), c ch tiu nguyn nhn gy nh h ng khng
ng k (t ng quan y u). i u ny ph thu c vo tnh ch t quan h c a cc ch
tiu v i u ki n c th c a t ng tr ng h p.
M c ch cu i cng c a phn tch th ng k l nghin c u m i quan h gi a cc
ch tiu khc nhau v xc nh m c nh h ng c a t ng ch tiu c ng nh m c
nh h ng c a nhi u ch tiu nguyn nhn n ch tiu k t qu c th nh th no?
M t ph ng php ton h c p d ng vo vi c phn tch th ng k nh m bi u
hi n v nghin c u m i lin h t ng quan gi a cc ch tiu c a hi n t ng kinh t -
x h i l ph ng php phn tch t ng quan.
Khi phn tch t ng quan khng th xc nh quan h v m c nh h ng
l n nhau c a t t c cc ch tiu c a hi n t ng m ch th hi n trn hai hay m t s
ch tiu no c xem l ch y u (c t ng quan m nh h n) v i gi thi t cc ch
tiu khc cn l i coi nh khng thay i.
Qu trnh phn tch t ng quan g m cc cng vi c c th sau:
- Phn tch nh tnh v b n ch t c a m i quan h , ng th i dng ph ng
php phn t ho c th xc nh m c th c t c a m i quan h t ng quan,
tnh ch t v xu th c a m i quan h .
45
- Bi u hi n c th m i lin h t ng quan b ng m t ph ng trnh h i quy
tuy n tnh ( ng th ng) ho c ph ng trnh h i quy phi tuy n tnh ( ng cong) v
tnh cc tham s c a cc ph ng trnh h i quy ni trn.
- nh gi m c ch t ch c a m i lin h t ng quan b ng cc h s t ng
quan ho c t s t ng quan.
Ph ng php t ng quan cho php nh gi m c quan h b ng s li u c
th gi a cc ch tiu c a hi n t ng nghin c u. y l u i m n i b t c a ph ng
php phn tch t ng quan, nn ph ng php c th p d ng r t r ng ri v c hi u
qu trong phn tch th ng k kinh t .
2. Lin h t ng quan tuy n tnh gi a hai ch tiu
2.1. Lin h t ng quan gi a hai ch tiu bi n ng theo khng gian
Lin h t ng quan gi a cc ch tiu bi n i theo khng gian, ngha l m i
lin h c a cc ch tiu c nghin c u trn gc cc khng gian khc nhau v
c s p x p theo m t th t no . V d , nghin c u m i lin h gi a tu i ngh
c a cng nhn v i nng su t lao ng c a h .
V i lin h t ng quan khng gian, c 3 tr ng h p nghin c u: Lin h
t ng quan tuy n tnh gi a hai ch tiu, lin h t ng quan phi tuy n tnh gi a hai
ch tiu v lin h t ng quan tuy n tnh gi a nhi u ch tiu. Trong ti li u ny ch
trnh by lin h t ng quan tuy n tnh gi a hai ch tiu
a) Ph ng trnh h i quy tuy n tnh ( ng th ng)
N u g i y v x l cc tr s th c t c a ch tiu k t qu v nguyn nhn c th
xy d ng c ph ng trnh h i quy ng th ng nh sau:
bx a y
~
x
+ = ;
Trong :
x
y
~
l tr s l thuy t (i u chnh) c a ch tiu k t qu ; a v b l
cc h s c a ph ng trnh (trong b > 0 th ng th ng i ln, b < 0 th ng
th ng i xu ng v b = 0 ng th ng song song v i tr c honh).
C th bi u di n gi tr th c t v gi tr l thuy t c a ch tiu k t qu (qua
tr c tung) trong quan h v i ch tiu nguyn nhn (qua tr c honh) qua th sau:
46
th 6.2.1: c tr ng m i quan h gi a ch tiu k t qu (y)
v ch ti
u nguyn nhn (x)
ng l thuyt
ng thc t
0
5
10
15
20
25
30
2 4 6 8 10 12 14
x
y
0
B ng ph ng php bnh ph ng nh
nh t xy d ng c h ph ng trnh
chu n t c xc nh cc h s a v b c a ph ng trnh ng th ng nh sau:

E = E + E
E = E +
xy x b x a
y x b na
2
;
V d : C s li u v tu i ngh v nng su t lao ng c a cc cng nhn nh
c t 1 v 2 b ng sau
B ng 6.2.1. B ng tnh ton cc h s
STT
cng
nhn
Tu i
ngh x
(Nm)
Nng su t
lao ng - y
(Tri u ng)
xy x
2
y
2
A 1 2 3=1x2 4=(1)
2
5=(2)
2
A 1 3 3 1 9
B 3 12 36 9 144
C 4 9 36 16 81
D 5 16 80 25 256
E 7 12 84 49 144
F 8 21 168 64 441
G 9 21 189 81 441
H 10 24 240 100 576
I 11 19 209 121 361
K 12 27 324 144 729
T ng 70 164 1369 610 3182
T s li u cho c a x v y b ng 6.21, ta tnh ton cc i l ng xy, x
2
v
y
2
nh c t 3, 4 v 5 c a b ng.
47
Thay s li u tnh c b ng 6.2.1 vo h ph ng trnh ta c:

= +
= +
1369 b 610 a 70
164 b 70 a 10
Gi i h ph ng trnh tnh c: a = 3, 52 v b = 1,84.
D ng c th c a ph ng trnh ng th ng l:
. x 84 , 1 52 , 3 y
~
x
+ =
b) H s t ng quan tuy n tnh gi a hai ch tiu (k hi u l r)
Cng th c tnh h s t ng quan:
. ) . )
. ) . )
2 2
y y . x x
y y . x x
r
E E
E
= ;
Trong :
n
x
x
E
= v
n
y
y
E
=
B ng cch bi n i ta c h s t ng quan nh sau:
y x
.
y . x xy
r
o o

= ho c
y
x
. b r
o
o
= ;
Trong :
n
xy
xy
E
= ;
. )
2
2 2
x
n
x
n
x
n
x x
|
.
|

\
E

E
=

= o ;
. )
2
2 2
y
n
y
n
y
n
y y
|
.
|

\
E

E
=

= o .
H s t ng quan c gi tr trong kho ng t 1 n 1 ( 1 r 1 s s ):
- Khi r mang d u d ng, gi a x v y c t ng quan thu n, khi r mang d u
m l c t ng quan nghch;
- Khi r cng g n 0 th quan h cng l ng l o, ng c l i khi r cng g n 1 ho c
1 th quan h cng ch t ch . Tr ng h p r = 0 th gi a x v y khng c quan h .
Tr l i v d b ng 6.2.1, ta tnh c:
7
10
70
x = = ; 4 , 16
10
164
y = = ; 9 , 136
10
1369
xy = = ;
464 , 3
10
70
10
610
2
x
=
|
.
|

= o v 017 , 7
10
164
10
3182
2
y
=
|
.
|

= o
48
T s li u tnh ton ti p t c tnh h s t ng quan :
909 , 0
017 , 7 464 , 3
) 4 , 16 7 ( 9 , 136
r =

=
Theo k t qu tnh ton c r = 0,909, ch ng t gi a tu i ngh v nng su t lao
ng c a cng nhn c m i lin h thu n kh ch t ch .
2.2. Lin h t ng quan gi a hai ch tiu bi n ng theo th i gian
M i lin h t ng quan theo th i gian l m i lin h khng ch t ch gi a cc
dy s bi n ng theo th i gian; trong c m t s dy s bi u hi n bi n ng c a
cc ch tiu nguyn nhn (s bi n ng c a n s nh h ng n bi n ng c a ch
tiu k t qu ) v m t dy s bi u hi n bi n ng c a ch tiu k t qu (s bi n ng
c a n ph thu c vo bi n ng c a cc ch tiu nguyn nhn).
Phn tch m i lin h t ng quan gi a cc dy s theo th i gian chnh l xc
nh m c ch t ch c a m i lin h gi a cc dy s . Do c i m nghin c u
t ng quan theo dy s th i gian l r t ph c t p nn y ch trnh by t ng quan
tuy n tnh gi a hai dy s .
c i m c a dy s bi n ng theo th i gian l t n t i hi n t ng t t ng
quan gi a cc m c c a dy s . ki m tra hi n t ng ny ta ti n hnh tnh h
s t ng quan tuy n tnh gi a cc m c c a dy s cho (x
t
ho c y
t
) v i m c
c a dy s nh ng l ch i th i gian 1 nm (t = 1). Khi nghin c u ring cho t ng
dy ( i l ng x hay y) v b n ch t u c cng th c tnh gi ng nhau, ch khc
nhau l theo x ho c theo y.
______________
49
TI LI U THAM KH O
- Gio trnh l thuy t th ng k: ng d ng trong qu n tr v kinh t , i h c
Kinh t thnh ph H Ch Minh, Nh xu t b n Th ng k (2004).
- Gio trnh l thuy t th ng k
, i h c Kinh t qu c dn, Nh xu t b n
Th ng k
(2006).
- L thuy t xc su t v

th ng k
ton, i h c Kinh t Qu c dn, Nh xu t
b n Khoa h c k thu t (1996).
- Gio trnh Th ng k Y t cng c ng (ph n 1 Th ng k c b n), i h c Y t
cng c ng, Nh xu t b n Y h c (2005).