TR

NG

I H

C L

KHOA CNG TC X H I & PHT TRI N C NG NG

GIO TRNH

TM L H C I CNG

BIN SO N PH M HONG TI

NM 2007

M CL C
Trang Chng 1: D n nh p tm l h c ... I. B n ch t, ch c nng v phn lo i cc hi n t ng tm l ..... II. i t ng, nhi m v v phng php nghin c u tm l h c .... III. L ch s pht tri n v tng lai c a tm l h c ................... IV. Cc phn ngnh v m i quan h c a tm l h c v i cc ngnh khoa h c khc ........... Cu h i n t p .. Chng 2: C s sinh l h c v c s x h i c a tm l h c . I. C s sinh l h c c a tm l . II. C s x h i c a tm l ... Cu h i n t p .. Chng 3: C m gic Tri gic . I. C m gic ... II. Tri gic Cu h i n t p .. Chng 4: th c V th c . I. th c ... II. V th c III. Gi c ng v gi c m .. Cu h i n t p .. Chng 5: Tr nh - T ng t ng .. I. Tr nh .. II. T ng t ng Cu h i n t p ..
Trang 1/2

1 1 3 6 8 10 11 11 22 26 27 27 33 39 40 40 43 44 52 53 53 61 63

Trang Chng 6: T duy Ngn ng - Tr thng minh I. T duy ... II. Ngn ng . III. Tr thng minh ... Cu h i n t p .. Chng 7: ng c v xc c m I. Nhu c u . II. ng c ... III. Xc c m . Cu h i n t p .. Chng 8: ch v hnh ng ch ........ I. ch .. II. Hnh ng ch .. III. Hnh ng t ng ho .. Cu h i n t p .. Chng 9: Nhn cch I. Khi ni m nhn cch .... II. M t s h c thuy t v nhn cch .. III. c i m v c u trc c a nhn cch .. IV. S hnh thnh v pht tri n nhn cch ... V. V n b n ng VI. nh gi nhn cch Cu h i n t p .. Danh m c ti li u tham kh o

64 64 68 70 78 79 79 81 82 89 90 90 91 92 94 95 95 95 106 109 111 112 115 116

Trang 2/2

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chng 1: D N NH P TM L H C
I. B N CH T, CH C NNG V PHN LO I CC HI N T NG TM L NG I (HTTL) 1. B n ch t:

Tm l l g?: Tm l l ton b nh ng hi n t ng tinh th n n y sinh v di n trong no, t o nn ci m ta g i l n i tm c a m i ng i (ng i khc khng

bi n

tr c ti p nhn th y) v c th bi u l ra thnh hnh vi (c th tr c ti p nhn th y). B n ch t c a hi n t ng tm l ng i:

+ Tm l ng i l s ph n nh hi n th c khch quan vo no ng i thng qua ch th v mang tnh ch th - Ph n nh l thu c tnh chung c a m i s v t ang v n ng, tc ng vo nhau v l i d u v t trn nhau. D u v t l s ph n nh. S ph n nh l hi n t ng c th mang tnh v t l, ho h c, sinh h c, x h i, tm l, t n gi n nh t n ph c t p nh t v c th chuy n ho l n nhau. + Ph n nh tm l c nh ng c i m sau y: - C s tc ng c a cc s v t, hi n t ng trong th gi i khch quan vo cc gic quan v t cc gic quan vo no c a m t con ng i c th . - Mang tnh ch quan c a ch th (t c l con ng i c th mang b no ang ho c c hi n th c khch quan tc ng). i u ny xu t pht t vai tr c a ch th trong vi c ti p nh n s tc ng c a hi n th c khch quan. + Tm l ng i mang b n ch t x h i - l ch s - N i dung c a tm l ng i l s ph n nh hi n th c khch quan, hi n th c khch quan h i. - Tm l c a t ng c nhn khng ch l tm l c a ring c nhn m cn c ph n no trong l tm l c a m t nhm ng i trong x h i m c nhn l thnh vin, hay ni cch khc, trong ci ring l tm l c a m t c nhn c ci chung l tm l c a x h i.
Trang 1

y khng ch l nh ng y u t mang tnh t nhin m ch y u n mang tnh x

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

- X h i bao gi cng l x h i c a c a m t giai o n c th trong l ch s x h i. Con ng i l s n ph m khng ch c a t nhin (mang tnh sinh h c) m cn l s n ph m v ch th c a x h i. Do tm l con ng i mang b n ch t x h i. M t khc, x h i mang tnh l ch s , tnh th i i, cho nn tm l con ng i cng l s n ph m c a l ch s , c a th i i v mang tnh l ch s , tnh th i i. 2. Ch c nng: Ch c nng nh h ng: cho t ng hnh ng, cho t ng lo i ho t ng, cho t ng ch ng ng i v cho c cu c i, v i t cch l xu h ng, l ng c c a m i ng i. nh h ng l v ch phng h ng cho ho t ng, chu n b cng vi c, hnh thnh m c ch. Ch c nng i u khi n: i u khi n l t ch c, n c ho t ng c a ch th , m b o cho ho t ng c a ch th t hi u qu nh t nh. Ch c nng i u ch nh: i u ch nh l s a ch a, u n n n ho t ng, hnh ng, thao tc n u c sai st. Ch c nng ki m tra v nh gi k t qu hnh ng: l vi c xem xt, xc nh xem ho t ng c di n ra theo ng s i u khi n, nh h ng v k t qu c nh mu n hay khng. Cc ch c nng nu trn u nh m th c hi n ch c nng chung c a tm l l gip con ng i khng ch thch ng v i mi tr ng v hon c nh m cn lm ch c mi tr ng v hon c nh, thng qua con ng i cng lm ch c b n thn mnh, c i t o c hon c nh v sng t o ra chnh b n thn mnh. 3. Phn lo i cc hi n t ng tm l 3.1. Phn lo i theo th i gian t n t i v di n bi n c a cc HTTL Nh ng qu trnh tm l: c m gic, tri gic, t duy, t ng t ng, tr nh , c m xc, hnh ng, . Nh ng tr ng thi tm l: ch , thi n, l c quan, bi quan, yu i, chn n n,

say x n, in, . Nh ng thu c tnh tm l: xu h ng, nng l c, tnh cch, kh ch t, tnh c m, ..

Trang 2

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3.2. Phn lo i theo th c th c Ti m th c V th c 3.3. Phn lo i theo ni bi u hi n Trong n i tm (t c tm tr trong no) Qua hnh vi (l i ni, vi c lm, c ch , b m t, c ng, v n ng) 3.4. Phn lo i theo c p ph m tr ci ring v ci chung Tm l c nhn Tm l x h i 3.5. Phn lo i theo s c kho Tm l bnh th ng Tm l khng bnh th ng (tm b nh)
II. I T NG, NHI M V V PHNG PHP NGHIN C U TM L H C

1. i t ng

Tm l h c l ngnh khoa h c nghin c u hnh vi v cc qu trnh tm th n. i t ng nghin c u c a tm l h c l tm l ng i ni chung v t ng lo i hi n t ng tm l ng i ni ring.

2. Nhi m v

Nghin c u b n ch t, c u trc v qui lu t hnh thnh, v n hnh, pht tri n tm l ni chung, c a t ng lo i hi n t ng tm l ni ring. Nghin c u nh ng qui lu t tm l c th c a t ng lo i ho t ng ngh nghi p khc nhau trong x h i nh y t , gio d c, khoa h c, ngh thu t, th thao, kinh doanh, qu n l, qun s .

Nghin c u l ch s hnh thnh v pht tri n c a tm l h c, nghin c u cc phng php ti p c n nghin c u tm l ng i. a ra cc gi i php pht huy nhn t con ng i m t cch hi u qu nh t.

3. Cc phng php nghin c u 3.1. Cc phng php t ch c vi c nghin c u

Trang 3

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Ch n i t ng nghin c u m b o tnh khch quan, c ngha v m t khoa h c v c tnh c p thi t ph i gi i quy t. Xc nh m c ch nghin c u, xy d ng gi thuy t khoa h c, xc nh nhi m v nghin c u, l a ch n cc phng php nghin c u ph h p. Xy d ng k ho ch nghin c u, t ch c l c l ng nghin c u, chu n b a bn nghin c u v cc phng ti n, i u ki n c n thi t ph c v cho vi c nghin c u. 3.2. Cc phng php thu th p s li u 3.2.1. Phng php quan st

Quan st l lo i tri gic c ch nh, nh m xc nh cc c i m c a i t ng qua nh ng bi u hi n nh hnh ng, c ch , cch ni nng.

Quan st c nhi u hnh th c: quan st ton di n hay b ph n, quan st c tr ng i m, quan st tr c ti p hay gin ti p,

3.2.2. Phng php th c nghi m

Th c nghi m l qu trnh ch ng tc ng vo hi n th c trong nh ng i u ki n khch quan c kh ng ch gy ra hi n t ng c n nghin c u, l p i l p l i nhi u l n nh m tm ra m t quan h nhn qu , tnh qui lu t c a hi n t ng nghin c u.

C hai lo i th c nghi m c b n l th c nghi m trong phng th nghi m v th c nghi m t nhin.

3.2.3. Phng php tr c nghi m (Test)

Test l m t php th o l ng tm l c chu n ho trn m t s l ng ng i tiu bi u.

Test tr n b g m 4 ph n: + Vn b n test + H ng d n qui trnh ti n hnh + H ng d n nh gi + B n chu n ho

3.2.4. Phng php m tho i (tr chuy n) l cch t ra cc cu h i cho i t ng v d a vo cu tr l i c a h trao i, h i thm, nh m thu th p thng tin v v n c n nghin c u.

Trang 4

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3.2.5. Phng php i u tra

L phng php dng m t s cu h i nh t lo t t ra cho m t s l n i t ng nghin c u nh m thu th p ki n ch quan c a h v m t v n no .

Cu h i dng i u tra c th l cu h i ng ho c cu h i m . Hnh th c tr l i b ng cch vi t ra ho c b ng l i r i c ghi l i.

3.2.6. Phng php phn tch s n ph m ho t ng l phng php d a vo cc k t qu s n ph m (v t ch t, tinh th n) c a ho t ng do con ng i lm ra nghin c u cc ch c nng tm l c a von ng i , b i v trong s n ph m do con ng i lm ra c ch a ng d u v t tm l, th c, nhn cch c a con ng i. 3.2.7. Phng php nghin c u ti u s c nhn C th nh n ra cc c i m tm l c nhn thng qua vic phn tch ti u s cu c s ng c a c nhn . vi c s d ng cc phng php nghin c u m t cch c hi u qu , em l i k t qu khch quan - khoa h c, c n lu nh ng i m sau:

S d ng phng php nghin c u thch h p v i v n nghin c u S d ng ph i h p, ng b cc phng php nghin c u em l i k t qu khch quan - ton di n.

3.3. Cc phng php x l s li u

Thng th ng, x l s li u chng ta s d ng cc phng php ton th ng k.

3.4. Cc phng php l gi i k t qu v rt ra k t lu n

Phn tch, m t , trnh by cc s li u thu c v m t nh l ng. Phn tch, l gi i cc k t qu v m t nh tnh trn c s l lu n xc nh, ch r nh ng c i m b n ch t, nh ng bi u hi n di n bi n c tnh qui lu t c a i t ng nghin c u.

Khi qut cc nh n xt khoa h c, rt ra nh ng k t lu n mang tnh c trng, khi qut v v n c nghin c u.

Trang 5

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

III. L CH S

PHT TRI N V TNG LAI C A TM L H C

1. L ch s pht tri n c a tm l h c Ngay t th i Hy L p, La M c i xu t hi n nh ng quan i m tm l h c s khai (v ngu n g c tm l h c, l gi i ho t ng tr no c a con ng i, cch th c v n hnh c a c th hay phng php nhn nh n, nh gi nhn cch c a c nhn). Trn c s nh ng quan i m s khai , trong su t nhi u th k , cc tri t gia ti p t c c nh ng nghin c u, a ra nhi u l p lu n v cc v n thu c lnh v c tm l h c. Th i i m tm l h c chnh th c tr thnh m t khoa h c l vo nm 1789 v i s ra i c a phng th c nghi m tm l h c u tin t i c do Wilhelm Wundt thnh l p, trong kho ng th i gian ny William James cng thnh l p m t phng th c nghi m tm l h c khc M . Tuy nhin, tr c thu t ng Tm l h c l n u tin c s d ng (v i ngha khoa h c) trong tc ph m Tm l h c kinh nghi m (1732) v Tm l h c l tr (1734) c a m t tc gi ng i c khc l Christian Wolff.

Christian Wolff (1679 - 1754)

Wilhelm Wundt (1832 - 1920)

William James (1842 - 1910)

Trong qu trnh hnh thnh - pht tri n, t nh ng quan i m s khai ban u, cho n khi pht tri n thnh m t ngnh khoa h c th c s , tm l h c lun ch a ng trong n r t nhi u m hnh - tr ng phi (h th ng cc quan i m, khi ni m, tng quan dng gi i thch hi n t ng) khc nhau. Trong t ng th i k, lun t n t i nhi u m hnh, trong c nh ng m hnh d n b lo i b v tnh ch t phi l, thi u th c t , ng c l i c nh ng m hnh ang c ti p t c b sung pht tri n. Nh ng m hnh c cc nh tm l h c s d ng trong giai o n nh n th c ban u v tm l h c v i t cch l m t khoa h c l:

Trang 6

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

C u trc lu n: cch ti p c n tm l ban u, t p trung vo y u t c b n

hnh thnh n n t ng c a t duy, nh n th c, xc c m, cc lo i tr ng thi tm th n v ho t ng khc; trong ph n l n s d ng php n i suy (phng php n i quan - ti n trnh c s d ng nghin c u, c u trc tinh th n, trong ch th c yu c u ph i m t chi ti t nh ng g h tr i qua khi b kch thch). Thuy t ch c nng: cch ti p c n tm l h c t p trung vo nh ng g m tinh th n suy ngh hay ch c nng ho t ng tm th n v vai tr c a hnh vi cho php con ng i thch nghi t t hn v i mi tr ng cng nh tho mn c cc nhu c u c a mnh. Thuy t c u trc: t p trung nghin c u tri gic c t ch c b ng cch no, thay v nghin c u t ng n v tri gic ring l , h t p trung nghin c u tri gic theo ngha t ng th - chung v i ch trng ci chung l n hn t ng cc thnh ph n, c ngha l khi c nghin c u chung, cc y u t c b n t o ra tri gic c a chng ta v i t ng m t i u g l n hn v c ngha hn cc y u t ring bi t.

Ngy nay, tm l h c ang pht tri n v i r t nhi u m hnh - tr ng phi

khc nhau. M c d v y, chng ta c th khi qut thnh cc m hnh - tr ng phi chnh v hi n ang nh h ng cch ti p c n, nghin c u c a cc nh tm l h c:
-

M hnh sinh h c: nghin c u hnh vi c a c a con ng i d i gc ch

ngha sinh h c, hnh vi c ti p c n theo h ng chia nh thnh cc n v sinh h c c b n.

-

M hnh tm l - ng h c: ti p c n tm l theo h ng cho r ng cc tc ng

bn trong thu c ti m th c l r t m nh m con ng i khng ho c t nh n th c c v chnh nh ng y u t ny quy t nh hnh vi c a con ng i.

-

M hnh nh n th c: nghin c u con ng i bi t, hi u, v suy ngh nh th

no v th gi i; m hnh ny pht tri n t m hnh c u trc lu n, ti p n l c a thuy t ch c nng v thuy t c u trc, cc m hnh nh n th c nghin c u con ng i hi u v m t th gi i ra sao trong ph m vi chnh mnh.

Trang 7

Tm l h c i cng
-

Bin so n: Ph m Hong Ti

M hnh hnh vi: khng nh n m nh cc ti n trnh bn trong, thay vo h

t p trung vo hnh vi quan st c, cho r ng vi c hi u bi t v ki m sot mi tr ng c a m t con ng i l gi i thch v thay i hnh vi c a ng i hon ton.
-

M hnh nhn vn: nh n m nh vi c con ng i lun c khuynh h ng pht

tri n tm l v i m c ch c nng cao hn c th t n kh nng y l ki m sot c i s ng c a chnh mnh.

-

M hnh ho t ng: v i quan i m cho r ng m i ch c nng tm l c nhn

u c b n ch t ho t ng v c c c u c a ho t ng. Do v y, tm l h c c nhi m v nghin c u c c u c a ho t ng, pht hi n ra ch c nng ph n nh tm l c a n, ngu n g c, qu trnh pht sinh cc ch c nng v vai tr trung gian c a chng trong trong quan h c a con ng i v i th gi i xung quanh. Phng php m cc nh tm l h c theo m hnh ny p d ng c g i l phng php ti p c n ho t ng. Cc m hnh nghin c u gip cho tm l h c pht tri n thnh cc chuyn ngnh khc nhau; m t nh tm l h c (nh ng ng i nghin c u - sng t o cc lnh v c tri th c tm l h c v p d ng nh ng tri th c ny vo i s ng v cc lnh v c ngh nghi p khc nhau) m i ngnh ph i ch n cho mnh m t hay nhi u cc m hnh chnh nh h ng cho ho t ng c a mnh. 2. Tng lai c a tm l h c
Cc nh khoa khoa h c a ra m t s d bo v xu th pht tri n c a tm l h c:

Cng s pht tri n c a khoa h c ni chung, tm l h c cng s ngy cng c chuyn mn ho.

C nh ng m hnh nghin c u - tr ng phi tm l h c m i s xu t hi n. i u tr tm l s pht tri n nhanh chng. Tm l h c s ngy cng c nh h ng quan tr ng i v i cc v n l i ch c ng ng - x h i (thnh ki n v ch ng t c v dn t c, i ngho, th m ho , mi tr ng v cng ngh u n ch a trong nh ng kha c nh tm l h c).

IV. CC PHN NGNH V M I QUAN H NGNH KHOA H C KHC 1. Cc phn ngnh tm l h c

GI A TM L H C V I CC

Trang 8

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Tm l h c c b n (l thuy t): i cng, l ch s TLH, phng php lu n v

phng php nghin c u TLH, TLH pht tri n, TLH th n kinh, TLH gi i tnh, TLH nhn cch, TLH x hi, TLH dn t c, TLH tn gio, TLH gia nh,

Tm l h c ng d ng: s ph m, y t , th thao, ngh thu t, qun s , lao ng,

kinh doanh, du l ch, t ch c nhn s , lm sng, tm b nh, ch n on, t v n, tr li u, 2. M i quan h gi a tm l h c v i cc ngnh khoa h c khc L m t ngnh khoa h c thu c lnh v c khoa h c x h i v nhn vn, tm l h c c m i quan h m t thi t v i m t s ngnh khoa h c khc

Tri t h c: v i t cch l khoa h c v nhng qui lu t chung nh t c a t nhin,

c a x h i v c a t duy; tri t h c l c s l lu n quan tr ng, n gip cho tm l h c c m t quan ni m tri t h c ng n v con ng i.

Sinh l h c: c s t nhin c a tm l h c chnh l sinh l h c. Sinh l h c

ng i ni chung v sinh l ho t ng th n kinh cao c p ni ring l nh ng khoa h c gip tm l h c hi u c nh ng nguyn nhn t pha c th i v i tm l, bi t c c s t nhin c a tm l. M i quan h c a tm l h c v sinh l h c c th hi n b ng m t phn ngnh l tm l h c sinh h c.

X h i h c: tm l v i t cch l nhn cch c a mt con ng i, l s ph n

nh, l s n ph m c a x h i, c a l ch s . V th , x h i h c, v i t cch l khoa h c v cc tng tc x h i, cc quan h x h i v cc hnh vi x h i, l c s l lu n khng th thi u i v i tm l h c hi u c c s x h i c a tm l, nh ng nguyn nhn x h i c a tm l v s tc ng c a c nhn v i x h i. Chuyn ngnh tm l h c x h i nghin c u m i quan h gi a x h i v i c nhn, gi a x h i h c v tm l h c.

Vn ho h c: tm l ng i (tm l dn t c, tm l c nhn) l s n ph m c a

vn ho dn t c v c a s giao lu vn ho gi a cc dn t c, cc qu c gia. V th , vi c nghin c u tm l c a m t c nhn, m t dn t c ph i g n v i s hi u bi t v n n vn ho c a dn t c m c nhn l thnh vin v s giao lu vn ho c a dn t c v i cc dn t c khc.

Ton h c: trong xu th pht tri n hi n nay,

b t k lnh v c khoa h c no, t

nhin hay x h i th vi c s p d ng nh ng thnh t u c a ton h c l m t i h i t t

Trang 9

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

y u. V i tm l h c, m b o khch quan cng nh tnh ton chnh xc nh ng s li u nghin c u, cc nh tm l h c khng th khng s d ng cc ng d ng c a ton h c ph c v cng vi c c a mnh. M t b mn ton ng d ng th ng c s d ng trong nghin c u khoa h c x h i ni chung v tm l h c ni ring l b mn ton th ng k.

Cng tc x h i: l ngnh khoa h c ti p c n, tr gip con ng i v t qua

nh ng kh khn trong cu c s ng cho nn nh ng ng i lm cng tc x h i khng th thi u c nh ng ki n th c tm l h c cn b n (Tm l h c pht tri n, Tm l h c x h i, Tham v n, Hnh vi con ng i, ) ph c v cho qu trnh lm vi c c a mnh. Ng c l i, tm l h c thng qua cng tc x h i cng c th p d ng c nh ng l thuy t cng nh k t q a nghin c u c a mnh vo th c ti n; ng th i cng tc x h i cung c p cho tm l h c nh ng d li u th c t nh h ng cho nh ng nghin c u c a mnh.

Cu h i n t p
1. Tm l tm l h c l g? 2. Ch c nng c a tm l h c l g? 3. Trnh by cc cch phn lo i hi n t ng tm l? 4. Trnh by i t ng nghin c u v nhi m v c a tm l h c? 5. Trnh by m t s phng php nghin c u th ng dng nghin c u tm l h c? 6. Trnh by m t s m hnh nghin c u tm l h c trong qu kh v hi n nay? 7. Trong tng lai tm l h c s pht tri n theo nh ng chi u h ng no? 8. Phn tch m i quan h gi a tm l h c v cng tc x h i?

Trang 10

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

CHNG 2: C S
I. C S

SINH L H C V C S

X H I C A TM L

SINH L H C C A TM L

1. H th n kinh 1.1. Nron v Xinp H th n kinh c c u t o b ng hng ngn t t bo th n kinh g i l nron, g m 3 lo i: nron c m gic (h ng tm), nron v n ng (ly tm) v nron trung gian (lin h p). C u trc c a nron G m c: thn, cc s i nhnh (quanh thn), s i tr c, cc nhnh t n cng v cc nt t n cng (quanh s i tr c c v Mylin v cc eo Ranvi v trong thn c m t hnh nhn)

S i nhnh

Eo Ranvier Thn

Nt t n cng S i tr c Nhnh t n cng V Mylin

C u trc c a Nron

Trang 11

Tm l h c i cng
H ng tm - C m gic

Bin so n: Ph m Hong Ti
Trung gian Lin h p

Ly tm - V n ng
Cc ph n ch c nng c a tu s ng

Cc lo i Nron

C ch d n truy n hng ph n. Khi c kch thch, nron hng ph n v pht sinh dng i n sinh h c, dng i n ny c d n truy n t u n cu i s i khi n ho t ng do c s chnh l ch i n th gi a i m gi a i m hng ph n v i m cn yn tnh trn s i. S i tr c c v Mylin cch i n nn dng i n ph i nh y t eo Ranvi ny sang eo Ranvi ti p theo v s nh y b c nh v y ti p di n cho n t n cng c a s i tr c, t o nn cc xung c a dng i n sinh h c ang ho t ng. Xi np v s d n truy n hng ph n qua xinp

+ Xi np l ch ti p gip gi a nron v nron ho c gi a nron v c ho c tuy n. + M t xi np g m c: mng tr c xinp (thu c nron chuy n giao), mng sau
Trang 12

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

xi np (thu c nron ti p nh n) v khe xinp + S d n truy n hng ph n qua xi np: Trong m i nt t n cng c a nron chuy n giao c cc ti ng cc ch t mi gi i (trung gian) ha h c, t c l cc ch t d n truy n th n
kinh-neurotransmitter (nh axetycolin

gi a 2 mng.

ho c adrenalin). Cc xung th n kinh (dng i n sinh h c) khi tc ng vo cc ti th gi i phng cc ch t mi gi iha h c ra kh i cc ti v cc ch t ny l t ra kh i mng tr c xinp c a nt t n cng, v t qua cc khe xinp v tc ng vo cc mng sau xinp (thu c s i nhnh quanh thn c a nron ti p nh n) kch thch nron ti p nh n v nron ny hng ph n ln, pht sinh dng i n sinh h c t nron chuy n giao sang nron ti p nh n. S d n truy n hng ph n qua xinap c th c hi n thng qua c ch i n 1.2. C u trc v ch c nng c a h th n kinh T t c nron trong c th (hng nghn t ) lin h p v i nhau t o nn h th n kinh. H th n kinh g m c h th n kinh trung ng v h th n kinh ngo i bin. H th n kinh trung ng g m c t y s ng ( trong c t s ng) v no ( trong s ). H th n kinh ngo i bin bn ngoi ha i n.

h p s v c t s ng g m c h th n kinh ch (cn g i l h th n kinh ng v t ho c h th n kinh th ) v h th n

kinh t ng (cn g i l h th n kinh th c v t). H th n kinh th c v t l i g m c h

Trang 13

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

giao c m v h i (hay ph) giao c m. Ch c nng chung c a ton b h th n kinh l i u khi n, ph i h p v i u ha ho t ng c a t t c cc c quan trong c th . Ch c nng c a t y s ng l th c hi n cc ph n x khng i u ki n. H th n kinh ngo i bin (g m cc nron v cc dy th n kinh do cc s i tr c ho c cc s i nhnh b l i v i nhau m thnh) phn b trong c th ngoi t y s ng v no (c 12 i dy s no v 31 i dy t y s ng) c ch c nng chung l d n truy n xung t cc th quan c m gic t i t y s ng v no v ng c l i, t no v t y t i cc tc quan (cc c v cc tuy n). H th n kinh ngo i

bin th ( ng v t) th c hi n s d n truy n xung t cc th quan c m gic v t y s ng qua cc dy th n kinh c m gic v t t y s ng n cc c xng qua cc dy th n kinh v n ng, th c hi n nh ng ph n x . H th n kinh ngo i bin t ng (th c v t) bao g m cc nron v n ng d n
Ho t ng c a h th n kinh giao c m v i giao c m

truy n cc xung t h th n kinh trung ng t i cc n i quan (c trn, c tim v cc tuy n), di n ra m t cch t ng v v th c nh m i u ha tr ng thi n i mi c a c th , thng qua hai h ho t ng i l p v ph i h p v i nhau l h giao c m v h ph giao c m. Khc v i h th n kinh ngo i bin th , h th n kinh ngo i bin t ng c 2 lo i nron v n ng: m t lo i khu c tr trong t y s ng; m t lo i phn b thnh 2 dy h ch giao c m n m song song hai pha t y s ng v cc h ch ph giao c m phn b t i cc tc quan.

Trang 14

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

2. C u trc v ch c nng c a b no: No g m c no tr c, no gi a v no sau. No tr c g m c v no, h limbic (cn g i l h vi n), i v d i i No sau g m c hnh no, c u no, ti u no v th l i. Ch c nng: Ch c nng chung + Tham gia i u ch nh + Ti p nh n, x l, c a no l: t t c cc ho t ng c a c th phn tch cc thng tin t cc th quan c m gic v tr

l i c th c b ng ho t ng c a h c xng. + Tham gia v duy tr cn b ng n i mi, cc ch c nng di n ra t ng, v th c nh nh p tim, nh p th , tiu ha, tu n hon, huy t p v.v + L trung khu c a cc ho t ng th n kinh cao c p nh t duy, h c t p, tr nh , .. Ch c nng ring c a t ng b ph n c a no l nh sau: + i no lm nhi m v ti p nh n cc tn hi u t cc nron c m gic v
I H LIMBIC

NO TR C
V NO

truy n xung th n kinh t i cc vng ch c nng c a v no x l v phn tch. + D i i lm nhi m v duy tr s cn b ng n i mi trong c th . N thu nh n cc xung c m gic v nh sng, m thanh, mi v , nhi t, i, kht, no v i u ch nh nh p tim, huy t p, co b ng i thng qua h th n kinh t ng.
D I I

Trang 15

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

+ H limbic (h vi n) ng vai tr quan tr ng trong s hnh thnh cc xc c m su s c nh khoi c m tnh d c, lo s , au kh + V no, ph n l n nh t v pht tri n nh t c a no, th c hi n ch c nng th n kinh c p cao c a con ng i nh t duy, ngn ng , xc c m c th c, hnh ng c th c, V no g m hai bn c u no phn cch b i cc rnh d c su nhng v n c n i k t v lin h v i nhau b ng th chai, v c chia thnh 4 thy b i cc rnh l n l thy trn, thy nh thy thi dng v thy ch m. Trn m i thy l i c cc vng (trung khu) ch c nng: vng c m gic c th s c p, vng v n ng s c p, vng th gic, vng thnh gic, vng kh u gic,vng v

gic, vng ni, vng Broca, vng Vernicke . V no c l p trn l cc thn nron c mu xm (ch t xm) v c l p d i l cc s i nhnh v s i tr c nn c mu tr ng Bn c u no tri i u khi n s v n ng c a n a c v n ng c a n a c th ph i, bn c u no ph i i u khi n s th tri. Bn c u no tri cho ta kh nng suy ngh, ni v vi t, lm ton. Bn c u no ph i cho ta kh nng m nh c v ngh thu t

Trang 16

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

No n gi i v no nam gi i c khc nhau i cht. V th n u th hn nam trong s truy n c m b ng l i ni, i u b , nt m t, trong vi c h c ni, h c c; n nhn tinh hn nam trong bng t i, nghe thnh hn nam, bn tay kho lo hn nam. Cn nam th l i c kh nng ton h c v nh h ng khng gian 3 chi u chi m u th hn n , nhn tinh hn n trong nh sng. S khc nhau v kh nng nh trn gi a nam v n l do no, do mi tr ng v s ho t ng c a nam v n c khc nhau. Gi i tnh nam v gi i tnh n c quy nh b i s th tinh mang nhi m s c th XX (n ) hay XY (nam) c a tinh trng v b i l ng Testosteron (nam) v l ng Estrogen (n ). C v a t o ra c c quan sinh s n nam ho c n v a pht tri n gi i tnh nam ho c n c a no hay khng. N u th ng i nam hay ng i n s h ng tnh d c v tnh yu c a mnh n ng i khc gi i, n u thi u th no c a nam mang n tnh v no c a n gi i mang nam tnh, v do , tnh d c v tnh yu c a h s h ng t i ng i ng gi i, t c l ng tnh luy n i. No gi a i u ch nh cc c ng c a m t v m c a con ng i ( ng t ), c ng c a u i v i nh sng v ti ng ng. S thi u ch t Dopamin trong no gi a l m t nguyn nhn gy ra b nh Pakinson (run r y chn tay). Hnh no (t y) i u ch nh nh p tim v nh p th , s ho, s nu t, s nn, h t hi v n c. Ti u no i u ha ph i h p cc c ng v s thng b ng c a c th , t o nn s kho lo khiu v, nh y ma, lm xi c. Khi say r u, bu n nn, nhi m trng tai, ti u no b nh h ng gy chong vng, l o o, m t

thng b ng. C u no l b ph n b c c u, n i hnh no v i no gi a v ti u no. Th l i bao quanh m t ph n no v c u no, c ch c nng c m gic v n ng v l trung khu c a ng v th c. Khi th l i b ch n
thng ho c b tc ng c a thu c gy ng , gy m th con ng i s ng ho c b hn m.

Trang 17

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Ho t ng i n c a no v i n no : Ho t ng i n c a no (i n sinh h c) c th hi n d i d ng cc sng no. C 4 tr ng thi c a sng no: sng alpha (c t n s 8 - 10 chu k/giy) l tr ng thi no yn tnh, th gin v th c v i 2 m t nh m l i, sng theta (c t n s 3 - 7 chu k/giy) l tr ng thi no tr con v ng i l n khi ng ; sng elta (c t n s 1 - 5 chu k/giy) l tr ng thi ng su c a ngi l n, sng bta (c t n s 18 - 25 chu k/giy) l sng ho t ng c a no khi th c, khi no thu nh n v x l thng tin, suy ngh, c sch, vi t bi, Tr c y, cc nh khoa h c ch c th nghin c u no b ng cc ph u thu t no ng i ch t. Ngy nay ng i ta c th nghin c u no c a ng i ang s ng b ng k thu t hi n nh (nh k thu t ch p X - Quang k t h p vi tnh Computerised Tomography - CT; k thu t t o nh c ng h ng t , Magnetic Resonace Imaging, MRI; k thu t ch p pht x - Positron Emission Tomography - PET) bi t c u trc v ch c nng c a no. nghin c u ho t ng c a no, ng i ta dng k thu t i n no c bi u i n no (Electroencephalograf - EEG). 3. H n i ti t: Bao g m cc tuy n n i ti t n m r i rc trong c th v c ch c nng ti t ra cc ch t ha h c c g i l hormon i th ng vo mu (khng qua ng ti t ti t ra ngoi nh tuy n m hi, tuy n

s a, tuy n n c b t l nh ng tuy n ngo i ti t). C th nu ln m t s tuy n n i ti t k t trn xu ng: tuy n

tng, tuy n yn, tuy n gip, tuy n c n gip, tuy n c, tuy n t y, tuy n th ng th n, tuy n sinh d c nam (tinh
Trang 18

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

hon) tuy n sinh d c n (bu ng tr ng). Cng v i h th n kinh, h n i ti t i u ha v i u ch nh cc ho t ng c a c th b o m tnh ton v n, th ng nh t c a c th v tnh thch ng c a c th v i mi tr ng s ng. Nh ng bi n i c a m t s tuy n n i ti t khng ch nh h ng t i c th v ho t ng c a c th m cn nh h ng t i tm l v ho t ng c a tm l n a. 4. Ph n x v cc gic quan: 4.1. Ph n x (reflex): L ch c nng c a h th n kinh th c hi n m t ph n ng t ng R p tr l i m t kch thch S no (S l Stimulation, R l Response). Cc ph n x c

th c hi n thnh m t cung ph n x g m c 5 nhn t t u n cu i nh sau: 1) th quan; 2) dy th n kinh h ng tm (dy c m gic), 3) trung khu th n kinh (n m t y s ng ho c hnh no, no gi a, v no), 4) dy th n kinh ly tm (dy v n ng) v 5) c quan th c hi n (c, tuy n, m ch mu) t c tc quan. p ng yu c u c a ho t ng, m t ph n x c th c th c hi n t ng v r t nhanh, khng c n c s tham gia c a no, nhng v trung khu th n kinh c lin h v i no nn no v n nh n bi t c (c c m gic v bi t c i u g s p x y ra) v c th ra l nh th c hi n nh ng hnh vi c n thi t no sau s ph n x ; (v d : tay ta v ch m vo n c si th l p t c rt tay ra kh i n c si (ph n x ), ng th i ta c c m gic b b ng v bi t l mnh b b ng nn i l y thu c ch a b ng bi ln tay (do no nh n bi t v ra l nh th c hi n). C hai lo i ph n x : Ph n x khng i u ki n (PXKK) l ph n x b m sinh, c di truy n mang tnh ch t c a loi, n nh su t i v nhi u lo i khc nhau; ph n x n u ng,

Trang 19

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

ph n x t v , ph n x sinh d c, ph n x v n ng, ph n x nh h ngc ph n x xu t hi n ngay sau khi sinh (nh khc, b) v c ph n x n tu i no m i xu t hi n (v n ng, sinh d c). Ph n x c i u ki n (PXCK) l ph n x t t o trong s s ng c a t ng c th (ng i ho c ng v t) thch ng v i mi tr ng lun lun bi n i, l c s sinh l c a ho t ng tm l. PXCK c th c thnh l p v i b t c kch thch no ( c bi t ng i th ti ng ni l m t kch thch c bi t c th dng thnh l p b t c

PXCK no). C s gi i ph u sinh l c a PXCK l v no. Qu trnh thnh l p PXCK l qu trnh thnh l p ng lin h th n kinh t m th i trn v no gi a trung khu nh n kch thch c i u ki n v trung khu tr c ti p th c hi n PXCK, PXCK bo hi u kch thch khng i u ki n s xu t hi n. Nh sinh l h c Nga I.Pavlov pht hi n ra lo i PXCK v ch ng minh b ng th nghi m n i ti ng c a ng v ph n x ti t n c b t c i u ki n ch: ng b t sng ng n n cho con ch nhn th y, r i cho con ch n mi ng th t, lm l i nhu th nhi u l n trong m t th i gian nh t nh cho t i khi ch b t n cho ch nhn th y, khng cho n m con ch cng bi t n c b t. Ph n x ti t n c b t (khng ph i v n th t m ch v nhn th y n ) c a con ch c ng g i l ph n x c i u ki n). phn bi t v i vi c ti t n c b t khi ang n l ph n x khng i u ki n. 4.2. Cc gic quan: Cc gic quan bn ngoi (m t, tai, mi, l i, da) v cc gic quan bn trong c th (m ch mu, c, dy ch ng, kh p n i v.v) u c nh ng t bo c bi t g i l th quan c m gic (sensori receptor) c th nh n bi t c cc thng tin bo hi u (tn hi u) nh ng s thay i trong mi tr ng v trong c th do c kch thch v d n truy n tn hi u theo xung th n kinh vo trung ng th n kinh c x l v p tr , b o m s ton v n, th ng nh t c a c th v v tr thch ng c a c th v i mi tr ng. Cc gic quan ni trn ng m t vai tr quan tr ng u tin cc c m gic v tri gic c th xu t hi n trong no v trn c s nh ng ho t ng, nh ng hi n t ng tm l khc cng xu t hi n nh t duy, t ng t ng, tr nh , xc c m, hnh ngc

Trang 20

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

th ni khng c cc gic quan th khng c ho t ng c a h th n kinh, c a no v do khng c tm l, th c. 5. Di truy n: L hi n t ng m t s c i m sinh h c (gi i ph u v sinh l, t c c u t o v ch c nng) c a c th b m c truy n l i cho c th con qua qu trnh sinh s n, trong c nh ng c i m c a cc gic quan, c a h th n kinh ni chung v c a b no ni ring. Bi n d l hi n t ng m t s c i m sinh h c c a c th a con khc v i b sinh ra. Di truy n v bi n d l hai hi n t ng song song t n t i trong cng m t c th , lm cho c th a con v a c nh ng c i m gi ng v a c nh ng c i m khc v i c th b m . Cc gic quan, h th n kinh ni chung v no ni ring c a m i con ng i, v i t cch l m t b ph n c a c th , u c nh ng c i m no gi ng v c nh ng c i m no khc v i b m . V cc gic quan, h th n kinh v no c a m i ng i l c s sinh l - th n kinh c a cc hi n t ng tm l cho nn tm l c a a con cng c cc lo i hi n t ng tm l nh c a b m , ng th i cng c nh ng c i m khc v i tm l c a b m . Nh v y, quy lu t sinh h c v di truy n v bi n d c a m i c th khi sinh ra l nguyn nhn t o ra s gi ng nhau v khc nhau v m t sinh h c c a c th (c a cc gic quan, c a h th n kinh v.v) a con so v i c th c a b m l nguyn nhn t o ra s gi ng nhau v khc nhau v m t hnh thnh v pht tri n tm l a con so v i m v khc v i nh ng a con khc do chnh b m

Trang 21

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

b m . Ni cch khc, n u tm l b m l tm l ng i th tm l c a a con cng l tm l ng i, v m t s c i m c a tm l a con, d cng l tm l ng i nh tm l b m , nhng ngoi nh ng ci gi ng v i b m , cn c nh ng ci khc v i b m . Nguyn nhn sinh h c c a hi n t ng di truy n l cc gien n m trong cc th nhi m s c c a t bo. Tuy nhin, nhn t di truy n (gien) ch l m t trong cc nhn t nh h ng t i

s hnh thnh v pht tri n tm l, th c, nhn cch c a m i ng i. Nh ng nhn t quan tr ng hn l mi tr ng v hon c nh, s gio d c v t gio d c v nh t l s ho t ng v giao ti p c a chnh b n thn m i ng i trong t p th , trong c ng ng, trong x h i. II. C S X H I C A TM L NG I
Khc v ch t so v i tm l c a ng v t, tm l ng i mang tnh x h i v do mang tnh l ch s . S hnh thnh v pht tri n c a tm l ng i xt v m t loi cng nh xt v m t c th , khng ch c c s t nhin, sinh h c, m cn c c s x h i, tr c h t l cc quan h x h i, n n vn ha x h i, ho t ng x h i v giao ti p x h i.

1. Quan h x h i: Quan h x h i l nh ng m i quan h khch quan gi a ng i v ng i khc trong x h i, gi a c nhn v c nhn, gi a c nhn v nhm, gi a c nhn v c ng ng, gi a nhm ny, c ng ng ny v nhm khc, c ng ng khc. Quan h x h i gi a ng i v ng i bao g m nhi u lo i: quan h sinh s n, quan h kinh t , quan h chnh tr , quan h php lu t, quan h o c, quan h gia nh v h hng, quan h tnh d c v tnh yu, quan h hn nhn, quan h gio d c v.v C.Mc kh ng nh r ng b n ch t con ng i l t ng ha cc m i quan h x h i. Do , tm l con ng i c hnh thnh v pht tri n trong s chi ph i c a nh ng m i quan h v l s ph n nh nh ng m i quan h . 2. N n vn ha c a x h i M i c ng ng, m i dn t c c n n vn ha c a ring n v cc n n vn ha khc c a cc c ng ng v cc dn t c khc nhau c nh h ng qua l i v i nhau, thm

Trang 22

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

nh p vo nhau trong ch ng m c no v chuy n ha l n nhau do k t qu c a giao lu kinh t v vn ha. Vn ha bao g m t t c nh ng gi tr v t ch t v tinh th n, v t th v phi v t th do x h i sng t o ra trong l ch s v ang sng t o ra trong n hi n t i th a mn nh ng nhu c u c a s t n t i v pht tri n x h i. Khoa h c, cng ngh , k thu t, ngh thu t, php lu t, o c, l i s ng u l cc d ng khc nhau c a n n vn ha x h i. Ti ng ni v ch vi t c a m i dn t c m tm l h c g i l h th ng tn hi u th hai cng l m t b ph n c c k quan tr ng c a n n vn ha c a x h i, m t phng ti n d duy tr, pht tri n v giao lu vn ha c a dn t c . N cng l c s x h i c a ngn ng c nhn, c a s hnh thnh v pht tri n tm l, th c c a c nhn. M i con ng i, m i c nhn khi m i l t lng m cha ph i l m t con ng i c vn ha, nhng nh x h i c s n m t n n vn ha v nh c gio d c, nh c s ng v l n ln trong mi tr ng vn ha c a gia nh, c a nh tr ng v c a x h i m con ng i ti p thu c nh ng gi tr vn ha c a x h i tr thnh m t con ng i c vn ha c a x h i . 3. Ho t ng x h i c a c nhn Ho t ng x h i c a c nhn l nh ng ho t ng c a c nhn trong cc lnh v c ho t ng khc nhau c a x h i tha mn nhu c u c a c nhn v x h i. V d : ho t ng h c t p, ho t ng vui chi - gi i tr, ho t ng ngh nghi p (trong cc lnh v c kinh t , chnh tr , php lu t, khoa h c, ngh thu t, th thao, qun s ) ho t ng tn gio, ho t ng c u tr nhn o, Trong m i lnh v c ho t ng x h i ni trn, m i c nhn u ph i thng qua nh ng quan h x h i c th c s ng h , s gip , s gim st, s ki m tra c a ni nh ng ng i khc (trong gia nh, trong tr ng h c, trong t p th lao ng v

cng c ng) cng nh ph i v n d ng nh ng ki n th c vn ha h c ho t ng c hi u qu . Khi ho t ng trong lnh v c no , m i c nhn l ch th ph i th c hi n nh ng hnh ng v khi th c hi n m t hnh ng no th c nhn ph i s d ng m t

Trang 23

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

hay nhi u cng c (phng ti n k thu t) v i nh ng thao tc tng ng tc ng vo khch th v i t ng c a ho t ng v hnh ng. V m t tm l, m i c nhn u c m t ng c ch y u khi tham gia m t lnh v c ho t ng no , v u c m t m c ch c th cho t ng hnh ng c a mnh trong ho t ng . S n ph m c a hnh ng l k t qu c a vi c th c hi n c hay khng, c hon ton hay m t ph n ng c c a ho t ng v m c ch c a hnh ng. Nh c ho t ng v thng qua ho t ng m m i c nhn ch th chuy n ha nng l ng tm l (ki n th c, k nng, ng c, m c ch) c a mnh thnh ra s n ph m l m t khch th , m t i t ng c bi n i, m tm l h c g i l qu trnh xu t tm hay qu trnh khch th ha - i t ng ha tm l, ng th i v i qu trnh y cng l qu trnh hnh thnh v pht tri n nh ng nhn t m i trong tm l c a chnh ch th , m tm l h c g i l qu trnh nh p tm, qu trnh ch th ha - nhn cch ha. 4. Giao ti p x h i c a c nhn Giao ti p l m t h at ng c bi t trong c nhn ch th ti p c n v tc ng vo tm l c a m t c nhn khc hay c a m t nhm no b ng l i ni, c ch , hnh ng v b m t di n c m c a mnh lm cho ng i ta bi t mnh l ai, hi u mnh mu n g v t i sao l i mu n th , thng c m v i mnh v ng th c hi n ngh c a mnh. Chnh thng qua s giao ti p gi a ng i v ng i m quan h gi a ng i v ng i c xc l p trn th c t , c pht tri n v c cng c . Cng thng qua giao ti p m con ng i nh n th c v h c c ng i khc, cng nh t nh n th c v thay i c chnh b n thn mnh. Giao ti p x h i c a c nhn l giao ti p c a c nhn khng ph i ch v i m t c nhn khc no m v i r t nhi u c nhn khc trong x h i, hay ni cch khc, l s giao ti p c a c nhn v i x h i xung quanh mnh trong cu c i.

Trang 24

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chnh thng qua s giao ti p x h i c a c nhn m c nhn c x h i ha v nhn cch ha, ngha l c nhn tr thnh con ng i c a x h i , do x h i v v x h i m nhn cch c a c nhn tr nn phong ph v pht tri n cao. Tuy nhin, b n thn s giao ti p c th em l i nh ng h u qu tiu c c cho ch th n u ch th khng b n lnh lm ch c b n thn mnh tr c nh ng cm d v c m b y c a nh ng con ng i thu c x h i en m ch th c quan h giao ti p, do m tr thnh m t ng i suy thoi v nhn cch v ch ng l i x h i.

Trang 25

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cu h i n t p
1. Phn tch vai tr c a quy lu t di truy n v bi n d i v i s hnh thnh v pht tri n tm l, th c c a m i con ng i. 2. Phn tch cc c u trc v ch c nng t ng qut c a h th n kinh v phn tch vai tr t ng qut c a h th n kinh i v i s hnh thnh, pht tri n v ho t ng c a tm l. 3. C m y lo i nron? Hng ph n th n kinh t nron ny chuy n sang nron k ti p di n ra b ng cch no? 4. Phn tch c u trc v vai tr c a v no trong ho t ng c a c th v i v i s hnh thnh, pht tri n v ho t ng c a tm l. 5. Ph n x l g, ph n x khng i u ki n v ph n x c i u ki n l g? 6. Phn tch vai tr c a h n i ti t i v i ho t ng c a c th v ho t ng c a tm l. 7. Phn tch vai tr c a cc gic quan i v i s hnh thnh, pht tri n v ho t ng c a tm l. 8. Quan h x h i l g v quan h x h i c nh h ng t i s hnh thnh v pht tri n tm l ca c nhn nh th no? 9. N n vn ha c a x h i l g v n c nh h ng t i s hnh thnh v pht tri n tm l c a c nhn nh th no? 10. Qu trnh no c a ho t ng c tm l h c g i l qu trnh xu t tm hay qu trnh khch th ha - i t ng ha v qu trnh no c a ho t ng c tm l h c g i l qu trnh nh p tm, hay qu trnh ch th ha - nhn cch ha? 11. Giao ti p x h i c a c nhn l g? S giao ti p ny c nh h ng nh th no t i s hnh thnh v pht tri n nhn cch c a c nhn? 12. Ti ng ni v ch vi t c a m t dn t c, v i t cch l m t b ph n c a n n vn ha c a dn t c , x h i , c vai tr quan tr ng nh th no t i s hnh thnh v pht tri n tm l, th c c a c nhn?

Trang 26

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

CHNG 3: C M GIC TRI GIC

I. C M GIC 1. Cc gic quan v 3 c i m chung c a n: M i ng i chng ta u c nh ng gic quan (sense) nh m t, tai, mi, l i v da. l nh ng ci c m bi n (sensor) ph c t p v tinh vi c a c th chng ta chuyn th c hi n ch c nng thu nh n m i thng tin c a mi tr ng do c th th (receptor) l nh ng t bo th n kinh ngay trong m i gic quan . T t c cc gic quan u r t khc nhau v m t hnh th v c u t o nhng u c ba c i m sau y: S chuy n ha (transdution) l qu trnh trong m t gic quan bi n i nng l ng v t l thnh nh ng tn hi u i n (electrical signals) t c l nh ng xung th n kinh (neural impulses) v nh ng tn hi u i n ny c chuy n vo no c x l. V d : nh ng phn t b c ln t m t a hoa h ng l t vo mi v ch m vo nh ng t bo th n kinh mi (nng l ng v t l), c t bo th n kinh mi bi n thnh nh ng tn hi u i n (xung th n kinh) v chuy n nh ng tn hi u vo no, no c m th y l m t mi thm r t d ch u m chng ta g i l mi thm c a hoa h ng. S thch ng (adaptation) l s gi m b t ph n ng c a gic quan i v i s kch thch ko di. V d : da c a ta s khng cn c m th y s kch thch c a b o qu n khi ta m c n sau m t th i gian ng n, ngha l ta thch nghi, quen v i vi c m c b o qu n trn ng i. S pht sinh c m gic v tri gic trong no t nh ng tn hi u i n v n l

nng l ng v t l c gic quan chuy n ha thnh thng tin v mi tr ng, s pht sinh ny g m c 02 giai o n: giai o n 1 l giai o n pht sinh c m gic v giai o n 2 l giai o n pht sinh tri gic. 2. Khi ni m, c i m v phn lo i c m gic: 2.1. Khi ni m: C m gic l m t qu trnh tm l ph n nh t ng thu c tnh ring l c a s v t ho c hi n t ng ang tr c ti p tc ng m t gic quan no c a ta.
Trang 27

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

C m gic l s nh n bi t u tin v m t kch thch no i v i th quan c a m t gic quan no c a ta m s n ph m c a s kch thch l s pht sinh nh ng tn hi u i n m khi vo n no th n c no bi n thnh nh ng m u thng tin v ngha (meaningless bits of information). C m gic l hnh th c u tin v n gi n nh t c a m i lin h tm l c a c th v i mi tr ng. C m gic l hi n t ng tm l u tin v l m c th p nh t c a s ph n nh hi n th c khch quan vo no, l b c u tin c a qu trnh nh n th c. 2.2. c i m: thc. M i c m gic l s ph n nh vo trong no c a ch m t thu c tnh n l no c a s v t ho c hi n t ng C m gic ch xu t hi n khi ang c s tc ng tr c ti p c a m t s v t hay hin t ng no vo cc gic quan. M i c m gic ch l m t m u thng tin v ngha Nhi u c m gic v cng m t s v t v hi n t ng c th c k t h p v i nhau phn nh tr n v n s v t hay hi n t ng v t o nn m t thng tin c ngha, t c l t o nn m t tri gic. S chuy n ha t c m gic thnh m t tri gic v m t s v t hay hin t ng th ng di n ra r t nhanh n n i chng ta khng k p c m nh n c nh ng c m gic tr c khi c tri gic. 3.3. Phn lo i cc c m gic: C th chia t t c cc c m gic ra thnh 2 lo i l nh ng c m gic bn ngoi v nh ng c m gic bn trong ty theo ngu n kch thch gy ra nh ng c m gic l ngu n bn ngoi hay bn trong c th . Nh ng c m gic bn ngoi L nh ng c m gic v cc s v t hay hi n t ng trong mi tr ng bn ngoi con ng i, xung quanh con ng i, g m 5 lo i: c m gic nhn th y (th gic), c m
Trang 28

C m gic l qu trnh tm l, ngha l n c pht sinh, c di n bi n v c k t

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

gic nghe th y (thnh gic), c m gic ng i th y (kh u gic), c m gic do da (xc gic v cc c m gic au n, nng l nh) v c m gic n m th y (v gic). 1. Th gic (c m gic nhn th y) + M t (hai con m t) l gic quan ta c th nhn v c c m gic nhn th y, t c l th gic. C u t o c a m t cho php m t thu nh n kch thch c a nh sng v hnh nh c a s v t hay hi n t ng hi n ln trn vng m c y m t do nh sng a vo sau khi b khc x v xuyn qua gic m c, th y tinh th v th y tinh d ch. Hnh nh trn vng m c theo nguyn l quang h c l hnh nh ng c + Th gic l c m gic nhn th y s v t hay hi n t ng c hnh nh hi n ln trn vng m c. C m gic nhn th y pht sinh khng ph i vng m c m trong no

(vng th gic trn thy ch m) do cc xung th n kinh t cc t bo th n kinh th gic t cc vng m c theo dy th n kinh th gic truy n vo t i t n cc vng th gic trn thy ch m c a v no. Nh v y, trong th c t , s nhn th y khng ph i l c m gic m t m l trong no. trong

+ M i dy th n kinh th gic c a con m t c kho ng 500 nghn s i th n kinh t o thnh hai b l b trong v b ngoi cng ch y n cho th gic (optic chiasm) tr c tuy n yn, t i b trong c a dy th n kinh th gic m t ny b t cho v i b trong c a dy th n kinh th gic m t kia, cn b ngoi c a m i dy th n kinh th ch y th ng. Do , hnh nh c a s v t bn tri (c a m t ng i) xu t hi n bn ph i c a thy ch m bn tri c a

trn v no, v hnh nh c a s v t bn ph i (c a m t ng i) xu t hi n thy ch m trn v no

+ Cc lo i c m gic khc nhau thu c th gic l c m gic v mu s c, c m gic v hnh dng v c m gic v v tr v kho ng cch (khng gian). + Ba lo i c m gic c b n v mu s c l c m gic , c m gic l c (xanh l cy) v c m gic lam (xanh da tr i). Cc c m gic v mu khc (tm, vng v.v) l do s k t h p v i nhau c a 3 c m gic c b n ni trn. Hai lo i r i lo n c m gic mu s c ch y u l m mu v nh m mu. 2. Thnh gic (c m gic nghe th y)
+ Tai l gic quan ta c th l ng nghe v c c m gic nghe th y, t c thnh gic.

Trang 29

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

+ C u t o c a tai (g m tai ngoi, tai gi a v tai trong) cho php ta thu nh n kch thch c a sng m thanh cho s v t pht ra truy n vo l tai, ng tai v tc ng vo mng nh (thu c tai ngoi) lm mng nh rung ln v truy n ti p m thanh qua tai gi a c khu ch i ln 22 l n v cu i cng i vo c tai (thu c tai trong) l ni c nh ng t bo th n kinh thnh gic m cc s i c a chng h p l i thnh dy th n kinh thnh gic truy n xung th n kinh vo vng thnh gic trn thy thi dng c a v no. + Thnh gic c nhi u lo i khc nhau: thnh gic v ti ng ng, thnh gic v ti ng ku, thnh gic v ti ng ni, thnh gic v m nh c v.v 3. C m gic da (xc gic v cc c m gic v p su t, au n, nng l nh) + Da l gic quan ta c c m gic xc gic, c m gic au n v c m gic nng l nh. + Trong da c cc t bo th n kinh chuy n ti p nh n cc kch thch v va ch m, c xt v cc t bo th n kinh chuyn ti p nh n cc kch thch c a p l c ( ta c c m gic v xc gic) cc t bo lo i ny phn b khng ng u trn b m t da: chng t p trung l i, mi, u mng tay v tha th t lng, b ng, cnh tay

+ Trong da cn c cc t bo th n kinh chuyn ti p nh n kch thch c a nhi t nng v cc t bo th n kinh chuyn ti p nh n kch thch t nhi t l nh ( ta c c m gic nng v c m gic l nh). + Ngoi ra trong da cn c cc t bo th n kinh chuyn ti p nh n cc kch thch m nh lm t n thng da gy cho ta c m gic au n. 4. Kh u gic (c m gic ng i th y mi) + Mi l gic quan ta c c m gic ng i th y mi (kh u gic) + Trong mi c xoang mi l ni c cc t bo th n kinh chuyn ti p nh n cc kch thch c a cc phn t ha h c c a v t ch t b c hi ho c cc h t r t nh trong khng kh c ht vo mi v ch m vo xoang mi, cc t bo th n kinh trn xoang mi b kch thch, pht sinh xung th n kinh v truy n vo no (khu thnh gic) pht sinh c m gic ng i th y mi g (thm, th i, hi, v.v)

Trang 30

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

+ nh y c m v kh u gic thay i theo loi (c nh ng loi ng v t nh ch ch ng h n c nh y c m kh u gic cao hn c ng i), theo tu i, theo s luy n t p (ngh ki m tra ch t l ng mi n c hoa, mi c ph, mi tr v.v) 5. V gic (c m gic n m th y v ) + L i l c m gic ta c c m gic n m th y v (v gic) + Trn l i c nh ng gai l i ch a cc t bo th n kinh chuyn ti p nh n cc kch thch c a cc phn t ha h c c a cc ch t trong th c n th c u ng. S kch thch t o ra xung th n kinh trong cc t bo v truy n vo t i no (khu v gic) pht sinh c m gic n m th y v g (c 4 v c b n: m n, ng t, chua, ng. Cn cc

v khc l s k t h p v i nhau c a b n v c b n ni trn). Trn l i c cc vng khc nhau: u l i ti p nh n v ng t, 2 bn l i ti p nh n v m n, hai bn l i ti p theo ti p nh n v chua, pha sau l i ti p nh n v ng. + C m gic v gic c tng cng nh c s tham gia c a th gic, kh u gic, c m gic nhi t v th khi n u ng, s nhn th y v s ng i th y mi c a th c n, th c u ng t o thm hi u qu cho v gic; mu s c, nhi t c a th c n, th c u ng tng th c m gic ng t v c m gic chua tng; cn nhi t th c n, th c u ng gi m th c m gic ng v c m gic m n tng. + S tc ng ng th i hay k ti p nhau c a cc v khc nhau ln l i c th gy hi n t ng thay i v gic. Nh ng c m gic bn trong C m gic bn trong l nh ng c m gic c ngu n kch thch ngay bn trong c th g m 3 lo i: c m gic c th , c m gic v n ng v c m gic thng b ng. 1. C m gic c th : l nh ng c m gic do t bo th n kinh c m gic c a cc c quan bn trong c th (cc n i quan) b kch thch m c. l nh ng c m gic v p l c v ma st (c m gic no c a da dy, c m gic mt i c a bng quang, v.v v c m gic au (d dy au, au ru t, au u, au tim, au ph i v.v) 2. C m gic v n ng: l nh ng c m gic n y sinh khi ta v n ng lm cho cc t bo th n kinh c m gic cc c, kh p, gn, dy ch ng c kch thch m c.

Trang 31

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3. C m gic thng b ng: l c m gic v v tr v s thng b ng c a c th trong khng gian. Ti n nh v i 3 ng bn khuyn trong tai (tai trong) c ch a cc t bo th n kinh l c quan ta c c m gic v s thng b ng hay khng c a c th trong khng gian. Khi c th chuy n ng quay, n i d ch trong cc ng bn khuyn cng chuy n d ch v kch thch cc t bo th n kinh c m gic v do cc xung th n kinh c a cc t bo ny truy n vo no pht sinh nh ng c m gic v s thng b ng hay m t thng b ng c a c th trong khng gian. Ng i no m b my ti n nh c tnh hng ph n cao th d c c m gic chng m t, mu n i khi i tu bi n, my bay, t v.v 3. Cc quy lu t c b n c a c m gic Quy lu t v ng ng c m gic: khng ph i m i s kch thch vo gic quan kch thch gy ra c c m gic th g i l ng ng c m gic.

u gy ra c m gic: kch thch qu y u hay qu m nh u khng gy ra c m gic. Gi i h n c a c ng m C 2 lo i ng ng c m gic: ng ng c m gic pha d i l c ng kch thch t i thi u gy ra c m gic v ng ng c m gic pha trn l c ng kch thch t i a m v n cn gy ra c c m gic. Ng ng c m gic pha d i cn g i l ng ng tuy t i, n t l ngh ch v i nh y c m c a c m gic. Theo k t qu nghin c u c a nh tm l h c Eugene Galanter nm 1962 v ng ng c m gic c a con ng i: 1. Th gic: nhn th y c m t ng n n n th p sng trong m t i khng c sng m 2. Thnh gic: nghe c ti ng tch t c c a chi c ng h eo tay kho ng hn 6 m trong khung c nh yn l ng 3. V gic: phn bi t c v ng t c a 1 tha ng ho tan trong kho ng 7,5 lt n c 4. Kh u gic: c m nh n c mi m t gi t n c hoa trong m t cn chung c c 3 phng 5. Xc gic: c m nh n c cnh c a 1 con ong ri cch m t 1 cm nh v n nh ln g m. cch xa cch xa 30 d m

Trang 32

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Quy lu t v s thch ng c a c m gic: l kh nng thay i nh y c m c a c m gic cho ph h p v i s thay i c a c ng kch thch: khi c ng kch thch tng th gi m nh y c m, khi c ng kch thch gi m th tng nh y c m. Quy lu t v s tc ng l n nhau gi a cc c m gic: S tc ng qua l i gi a cc c m gic l s thay i tnh nh y c m c a m t c m gic ny d i nh h ng c a m t c m gic kia. S tc ng qua l i di n ra theo m t quy lu t chung nh sau: s kch thch y u ln m t gic quan ny s lm tng nh y c m c a m t gic quan kia, s kch thch m nh ln m t gic quan ny s lm gi m nh y c m c a m t gic quan kia. S tc ng qua l i gi a cc c m gic c th di n ra m t cch ng th i hay n i ti p gi a cc c m gic cng lo i hay khc lo i. S tng ph n chnh l hi n t ng tc ng qua l i gi a cc c m gic thu c cng m t lo i. l s thay i c ng v ch t l ng c a c m gic d i nh h ng c a m t kch thch cng lo i x y ra tr c hay ng th i. II. TRI GIC 1. Khi ni m v c i m c a tri gic: 1.1. Khi ni m Tri gic l m t qu trnh tm l ph n nh m t cch tr n v n cc thu c tnh b ngoi c a s v t, hi n t ng ang tr c ti p tc ng vo cc gic quan c a ta. Tri gic l qu trnh no k t h p cc c m gic v ngha l i v i nhau t o ra c m t n t ng hay m t hnh nh c ngha v m t s v t hay hi n t ng no ang tc ng vo cc gic quan c a ta v cho ta nh ng c m gic . 1.2. c i m c a tri gic phn bi t v i c m gic: Tri gic c nh ng c i m gi ng v i c m gic: + Cng l m t qu trnh tm l. + Cng ph n nh nh ng thu c tnh b ngoi c a s v t, hi n t ng. + Cng di n ra v c th ch di n ra khi s v t hay hi n t ng m n ph n nh ang tc ng vo gic quan. + Cng l nh n th c c m tnh nh c m gic.
Trang 33

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Nhng tri gic l i c nh ng c i m khc v i c m gic: + Tri gic ph n nh s v t, hi n t ng m t cch tr n v n. + Tri gic l s nh n th c c ngha c a s v t, hi n t ng: n cho ta bi t s v t, hi n t ng cho ta nh ng c m gic l s v t g, hi n t ng g. + Cc tri gic c a m i ng i chng ta khng ph i bao gi cng l s t ng h p m t cch khch quan cc c m gic m ta c c tr c m th ng l c s tham gia c a nh ng kinh nghi m v tnh c m ring t, ch quan c a ch th lm cho s tri gic c th thin l ch, mo m v khng gi ng v i s tri gic c a nh ng ng i khc i v i cng m t s v t, hi n t ng , ngha l c s c nhn ha tri gic + Tri gic l nh n th c c m tnh cao hn c m gic. 2. S chuy n ha cc c m gic thnh tri gic: S chuy n ha ny l m t qu trnh th ng l r t nhanh (nhanh n m c ta khng c m th y c r ng c m gic c tr c, tri gic c sau m t ng r ng c m gic v tri gic l m t) nhng v n c 4 b c sau y: B c 1: s kch thch c a m t s nng l ng v t l c a mi tr ng i v i cc gic quan (v d : nh sng i v i m t, m thanh i v i tai, s c p, c xt i v i da, cc phn t ha ch t i v i mi hay l i) l ni c cc t bo c m gic chuyn ch u kch thch c a m t lo i nng l ng v t l no . B c 2: s chuy n ha nng l ng v t l thnh nng l ng th n kinh (i n sinh h c) t bo c m gic ang b kch thch hng ph n v nng l ng ny c truy n theo dy th n kinh vo m t vng no no trn v no v i t cch l nh ng xung mang tn hi u i n. B c 3: s pht sinh nh ng c m gic v ngha trn vng c a v no B c 4: cc xung th n kinh trn vng c a v no lan truy n sang vng no k c n g i l vng lin h p cc c m gic c lin h p v t ng h p l i thnh m t n t ng hay m t hnh nh c ngha g i l tri gic (ch th nh n ra v bi t c s v t, hi n t ng m tri gic ph n nh l s v t g, hi n t ng g). 3. M t s quy lu t c b n c a tri gic: 3.1. Quy lu t v tnh i t ng c a tri gic:
Trang 34

m i ng i.

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Tri gic bao gi cng l k t qu tc ng c a m t i t ng c th no vo gic quan v l s ph n nh tr n v n i t ng , l n t ng, l hnh nh v i t ng trong no.

3.2. Quy lu t v tnh l a ch n c a tri gic: Tri gic v i t ng c th no trong hi n th c khch quan v tri gic nh th no v i t ng l ty theo s l a ch n c a ch th , do ch th tch i t ng ra kh i b i c nh, ra kh i s v t, hi n t ng khc, ho c sau do ch th chuy n b i c nh thnh i t ng v chuy n i t ng tr c thnh b i c nh

B n nhn th y g t cc b c tranh trn?

3.3. Quy lu t v tnh c ngha c a tri gic: Khi ch th c c m t tri gic v m t i t ng no th c ngha l ch th nh n bi t c i t ng khc v i cc i t ng khc, l i t ng no, i t ng g, v c th g i tn i t ng . 3.4. Quy lu t v o nh (Illusion) : Trong m t s tr ng h p, nh ng i u ki n c th no , tri gic nhn c a ta khng ph n nh ng v i i t ng m ta tri gic, ngha l n cho ta nh ng n t ng, nh ng hnh nh m ta bi t l khng ng v i th c t c a i t ng . l nh ng o nh th gic, g i t t l o nh.

Trang 35

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Khc v i o gic (Hallucination) l s tri gic nh ng s v t, hi n t ng khng c th t c a ch ring m t c nhn no do c tm b nh ho c do c s d ng cc ch t ma ty. o nh l quy lu t chung v tri gic i v i t t c m i ng i khi nhn s v t, hi n t ng trong nh ng i u ki n nh t nh. 3.5. Quy lu t v tnh n nh c a tri gic: Tnh n nh c a tri gic l kh nng ph n nh s v t hi n t ng khng thay i (k t qu tri gic khng thay i) khi i u ki n tri gic thay i. V d : ta tri gic con voi v con ng a, ra th y con voi to hn con ng a. D sau , ta tri gic con voi ng xa, ta th y nh hn con ng a ang ng tr c m t ta, ta v n bi t r ng con voi to hn con ng a. 3.6. Quy lu t v t ng gic: Tri gic v m t s v t hay hi n t ng no khng ch l s ph n nh nh ng g l thu c tnh khch quan c a s v t hay hi n t ng m cn l s t ng h p gi a m t bn l s ph n nh v m t bn l nh ng nhn t tm l ch quan c a ch th nh nhu c u, ng c, m c ch, tnh c m v.v c nh h ng t i s ph n nh . Nh th , tri gic c tnh t ng h p l m t quy lu t g i l t ng gic. 4. Quan st v nng l c quan st: Quan st l hnh th c tri gic cao nh t c a con ng i, mang tnh tch c c, ch ng, c m c ch r r t, th m ch c k ho ch, c phng php v c phng ti n h n hoi. Nng l c quan st l kh nng tri gic nhanh chng, y , chnh xc m t s v t hay hi n t ng no theo m t m c ch no c xc nh tr c. Nng l c quan st m i ng i m i khc. Nh ng ng i chuyn ho t ng trong m t lnh v c no c nng l c quan st cao hn nhi u so v i nh ng ng i khc khi quan st nh ng s v t, hi n t ng thu c lnh v c chuyn mn c a mnh. 5. Nh ng sai l m c th c a tri gic Tri gic sai l m l tri gic khng chnh xc v s v t hi n t ng c th t. Nh ng sai l m c a tri gic c th c ba lo i:

Trang 36

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Sai l m do hi n t ng v t l t o nn: nh sng ph n chi u hay khc x c th gy ra hi n tng tri gic sai l m. Li xe trn ng vo bu i tra n ng g t, ng i li c c m gic pha tr c c m t vng n c, l v d c a tri gic sai l m Sai l m do gic quan t o nn: cc gic quan c a con ng i c th b nh l a trong nh ng i u ki n nh t nh, do tri gic c th sai l m trong tr ng h p ny. Sai l m do i no gy nn: sai l m ny c th c chia thnh nh ng lo i nh sau: + Sai l m do nhu c u gy nn, ng i ang kht n c nghe gi th i t ng nh n c ang ch y u . + Sai l m do tnh c m gy nn, ng i s hi m t e do t bn ngoi t i, th y cy ng y t ng c ai ang u i theo mnh. + Sai l m do khng ch m nn, c lc nghe l m, nhn l m v thi u s ch nh t nh Cc tr ng h p sai l m c a tri gic c r t nhi u ng d ng trong ho t ng th c ti n, trong ngh thu t, trong qu ng co, o gic khng ph i l s sai l m c a tri gic v m t i t ng c th t m l ph n nh v m t i t ng khng c th c. o gic khng do gic quan mang l i m l s n ph m c a i no v l k t qu c a s th hi n tnh c m, t t ng c a ch th ra bn ngoi. 6. Nh ng y u t c nhn nh h ng n tri gic Kinh nghi m trong qu kh : tri gic c a con ng i ch u nh h ng c a qu kh r t m nh. Con ng i nh n bi t i t ng m t ph n do thi quen v nh ng i u bi t trong ho t ng v trong cu c s ng. My ch p hnh cng g m th u knh nh i m t nhng hnh ch p khc hnh nhn b ng m t v my ch p ghi hnh khng d a vo kinh nghi m. Nhng cng chnh do kinh nghi m m nhi u lc con ng i tri gic thi u chnh xc. Ch ng h n, c nhi u lc c ng i i thm m t phong c nh hon ton xa l nhng l i c c m ngh r ng hnh nh g p nh ng hnh nh quen thu c . Hi n t ng ny

Trang 37

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

do kinh nghi m lu l i trong tr nh v nh ng l n ngo n c nh ni khc tr n l n v i th c t ang tri gic gy nn. Nhu c u hi n t i: nhu c u h ng d n tri gic c a con ng i v ci h c n.

Thng th ng m t nhu c u kh t, con ng i hay gn cho n m t gi tr l n. Cn m t nhu c u d tho mn, con ng i l i hay xem th ng gi tr c a n. M t khi nhu c u c tho mn, tri gic c a con ng i v i t ng s tr nn khch quan hn. Tnh c m hi n t i: tnh c m nh h ng m nh m n tri gic nh t l n nh ng hnh nh ang tri gic. 7. Tri gic ngo i c m (Extrasensory Perception) Tri gic ngo i c m l s tri gic s v t v hi n t ng ch b ng tm linh ch khng ph i b ng cc gic quan v cc c m gic. Ng i ta ni r ng c 4 lo i tri gic ngo i c m l: Th nh t, s th n giao tu i nh

khi nh ng hi u bi t cha c ki n ton. Tm tr ng c a con ng i s chi ph i r rng

cch c m (Telepathy) l s giao lu ngh gi a 2 ng i v i nhau m c d h khng th y

nhau, khng giao ti p v i nhau Th hai, s tin tri bi t tr c

(Precognition) l s

nh ng g s x y ra trong tng lai Th ba, s th u thi nhn th y

(Clairvoyance) l s

c nh ng s v t, hi n t ng ngoi t m nhn ho c b khu t che

Trang 38

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Th

t, l s

tm v n dng tm

(Psychokinetic) l s ng.

linh lm cho v t chuy n

M t s ng i tin r ng cc hi n t ng tri gic ngo i c m ni trn l c th c cn c vo kinh nghi m c a b n thn ho c vo ki n c a ng i khc. M t s ng i n a tin, n a ng . S cn l i, l nh ng nh khoa h c v nh ng ng i tin vo khoa h c th khng tin v i l do l khng c c s khoa h c no m tin c , v v i l do l khng ai c th t o ra hi n t ng b ng th c nghi m khoa h c.

Cu h i n t p
1. C m gic l g? 2. Phn tch c i m c a c m gic. 3. C m gic c phn lo i nh th no? 4. Hy nu nh ng quy lu t c b n c a c m gic? 5. Tri gic l g? 6. Tri gic c nh ng c i m g gi ng v khc v i c m gic? 7. Hy phn tch qu trnh chuy n ha cc c m gic thnh tri gic (4 b c). 8. Tri gic c phn lo i nh th no? 9. Quan st v nng l c quan st l g? 10. Nu tn v gi i thch nh ng quy lu t c b n c a tri gic (6 quy lu t) 11. Tri gic ngo i c m l g? Theo anh (ch ) c tri gic ngo i c m khng?

Trang 39

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chng 4: TH C V V TH C

I. TH C 1. nh ngha: th c (consciousness) l s nh n bi t c (awareness) nh ng tc ng c a mi tr ng ang c i v i b n thn mnh, cng nh s nh n bi t c nh ng hi n t ng tm l ang di n ra trong tm tr mnh tr c nh ng tc ng c a mi tr ng. 2. Cc thu c tnh c b n c a th c: th c th hi n nng l c nh n th c cao nh t c a con ng i v th gi i: Nh n th c ci b n ch t, nh n th c khi qut b ng ngn ng . D ki n tr c k ho ch hnh vi, k t qu c a n lm cho hnh vi mang tnh c ch nh, c m c ch. th c th hi n thi c a con ng i i v i th gi i: th c khng ch nh n th c su s c v th gi i m cn th hi n thi v i n. th c th hi n nng l c i u khi n, i u ch nh hnh vi c a con ng i: th c i u khi n, i u ch nh hnh vi c a con ng i t t i m c ch ra. V th th c c kh nng sng t o. Kh nng t th c: con ng i c kh nng t th c, c ngha l kh nng t nh n th c v mnh, t xc nh thi i v i b n thn, t i u khi n, i u khi n, t hon thi n mnh. 3. C u trc c a th c: Trong th c c 3 m t th ng nh t h u c v i nhau. 3.1. M t nh n th c: Cc qu trnh nh n th c c m tnh mang l i nh ng ti li u u tin cho th c l t ng b c th p c a th c. Qu trnh nh n th c l tnh l b c ti p theo trong m t nh n th c c a th c, em l i cho con ng i nh ng hi u bi t b n ch t, khi qut v th c t i khch quan.

Trang 40

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3.2. M t nng ng c a th c: th c i u khi n, i u ch nh ho t ng c a con ng i, lm cho ho t ng c a con ng i l ho t ng c th c. l qu trnh con ng i v n d ng nh ng hi u bi t v t thi c a mnh nh m thch nghi, c i t o th gi i v c i bi n c b n thn. 3.3. M t thi c a th c: Th hi n s nh gi, s l a ch n, s xc tc v tnh c m.

4. Cc hnh thi c a th c: C p th c c cc hnh thi sau y: 4.1. th c i t ng: L ton th nh ng hi n t ng tm l, qu trnh tm l hay thu c tnh tm l m ch th nh n bi t c 4.2. th c ch th : L s nh n bi t v chnh b n thn, c hai c p : th c t pht, l th c ch th nh n bi t tr c ti p v t c kh c nh ng tr ng thi tm l xu t hi n trong chnh h m cha v n d ng ch suy xt. th c ph n t nh hay t th c l th c quay v chnh ch th t p trung ch v phn tch nh ng g ghi nh n t c s chnh xc, minh b ch hn. T th c l m c pht tri n cao c a th c, b t u hnh thnh ba. Thng th ng t th c bi u hi n n v th v cc quan h x h i + C thi i v i b n thn, t nh n xt, t nh gi, t i u khi n, t i u ch nh hnh vi + C kh nng t gio d c, t hon thi n b n thn. 5. Ch 5.1. Khi ni m: Ch l s t p trung c a th c vo m t ng i hay m t nhm s v t, hi n t ng nh h ng ho t ng, m b o i u ki n th n kinh tm l c n thi t cho ho t ng ti n hnh c hi u qu . cc m t sau: con ng i t tu i ln

+ C nhn t nh n th c v b n thn mnh t bn ngoi n n i dung tm h n,

Trang 41

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Ch c xem nh l m t tr ng thi tm l i km cc ho t ng tm l khc, gip cho cc ho t ng tm l c k t qu . Ch khng c i t ng ring, i t ng c a n chnh l i t ng c a ho t ng tm l m n i km. 5.2. Phn lo i ch : C 3 lo i ch : ch khng ch nh, ch c ch nh v ch sau khi c ch nh. Ch khng ch nh: l lo i ch khng c m c ch t gic, khng c n s n l c c a b n thn. Lo i ch ny th ng nh nhng, t cng th ng nhng km b n v ng, kh duy tr lu di. Ch c ch nh l lo i ch c m c ch nh tr c v ph i c s n l c

c a b n thn. Ch sau khi c ch nh: lo i ch ny v n l ch c ch nh, nhng khng i h i s cng th ng c a ch, li cu n con ng i vo n i dung v phng th c ho t ng t i m c khoi c m, em l i hi u qu cao c a ch . V d khi b t u c sch i h i ph i c ch c ch nh, nhng cng c ta cng b n i dung h p d n c a cu n sch thu ht lm cho b n thn say sa c, khng c n s n l c cao, s cng th ng c a ch. 5.3. Cc thu c tnh c b n c a ch : S c t p trung c a ch : l kh nng ch ch n m t ph m vi i t ng

tng i h p c n thi t cho ho t ng lc . C nh ng tr ng h p do qu say m t p trung ch vo i t ng no m qun h t m i chuy n khc l hi n t ng ng tr. S b n v ng c a ch : l kh nng duy tr lu di ch vo m t hay m t

s i t ng c a ho t ng. Ng c v i b n v ng l s phn tn ch . S phn ph i ch : l kh nng cng m t lc ch y n nhi u i

t ng hay nhi u ho t ng khc nhau m t cch c ch nh. S di chuy n ch : l kh nng chuy n ch t i t ng ny sang i

t ng khc theo yu c u c a ho t ng. S di chuy n ch l s c ch c thay th c th c.

Trang 42

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

II. V TH C 1. nh ngha Trong ho t ng v cu c s ng ni chung, ngoi

th c

nh ng hi n t ng tm l c th c, chng ta cn q p r t nhi u nh ng hi n t ng tm l cha th c hay v th c. C th ni, m t ph n l n v quan tr ng c a i s ng tm linh v t ra ngoi t m hi u bi t c a ci ti ( th c) Theo S.Freud: V th c l m t qu trnh tm l m s hi n h u c ch ng minh qua nh ng bi u l c a n, nhng chng ta khng bi t g v n m c d n x y ra trong ta
M hnh t ng bng c a S.Freud v cc t ng th c v v th c V thth c V c

Nhi u th c nghi m ch ng minh r ng nh ng hi n t ng tm l v th c c vai tr nh t nh trong i s ng con ng i. Ni cch khc, v th c l hi n t ng tm l t ng b c cha th c c, ni m th c khng th c hi n ch c nng c a mnh. 2. c i m c a qu trnh v th c Nh ng hi n t ng tm l v th c l nh ng hi n t ng x y ra trong i u ki n ch th c a hnh vi khng th xc nh c v m t khng gian cng nh th i gian. Nh ng hi n t ng tm l v th c th ng c tnh ch t khng mu thu n nhau. Trong h th ng cc qu trnh v th c khng c lgic, khng c ph nh n, khng hoi nghi m c xc th c Nh ng xc ng, ham mu n, thc y, .. hi n h u c nh nhau m khng c nh h ng trn nhau, khng mu thu n nhau. Nh ng hi n t ng tm l v th c cn c tnh ch t phi th c t i 3. Nh ng hi n t ng tm l v th c th ng g p V th c bao g m nhi u hi n t ng tm l khc nhau: Nh ng hi n t ng c tnh ch t b n nng (b n nng dinh d ng, b n nng t v , b n nng sinh d c, ) ti m tng t ng su, d i th c v mang tnh ch t b m sinh, di truy n cng v i b n nng l nh ng hnh vi xung ng.

Trang 43

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Nh ng hi n t ng ti n th c x y ra b t th ng trong nh ng i u ki n c th . V d con ng i c lc thch ci g nhng khng hi u v sao l i th y thch ho c khng. Nh ng hi n t ng tm l v n l th c nhng do l p i l p l i nhi u l n chuy n thnh d i th c v th c. l nh ng t p qun, thi quen, nh ng k x o thnh th c c a con ng i. Nh ng hi n t ng ny c t tn l nh ng hi n t ng c tnh ch t ti m th c. Nh ng hi n t ng c tnh ch t tr c gic, pht hi n nh ng v n b t ng m khng h c chu n b , khng c s tham gia c a th c lc y. Nh ng hi n t ng c tnh ch t b nh l nh hnh vi c a ng i b bnh tm th n n ng. Nh ng hi n t ng tm l hi u hi n thi min. III. GI C NG V GI C M 1. Gi c ng 1.1. Khi ni m: Gi c ng (sleep) l m t tr ng thi thay i c a th c g m 5 giai o n (stage) khc nhau, trong m i giai o n ng v i m t m c nh t nh c a s nh n bi t v p tr (responsiveness) cng nh v i m t m c nh t nh c a s kch thch sinh l (physiological arousal). Giai o n su nh t c a gi c ng (ng say) l giai o n ti p gip v i v th c (unconsciousness). C 2 lo i gi c ng chnh : Gi c ng khng REM (Rapid Eye Movement): khng c s chuy n ng nhanh c a m t) Gi c ng REM: c s chuy n ng nhanh c a m t. 1.2. Hai lo i gi c ng v cc giai o n c a gi c ng : Gi c ng tr i qua cc giai o n khc nhau, cc giai o n c a gi c ng l khc nhau do c nh ng s thay i trong ho t ng c a i n no km theo nh ng s nh n bi t v s p tr sinh l c a c th . Nh v y l no v n ho t ng trong khi ta ng .
Trang 44

cc gi c m, trong tnh tr ng b m th ,

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Gi c ng khng REM chi m kho ng 80% th i gian ng v c chia thnh 4 giai o n : + Giai o n 1: l giai o n qu t th c gi c ng , ko di t 1 n 7 pht. Trong giai o n ny, ta m t d n kh nng p tr cc kch thch v ta nh n th y cc ngh v hnh nh trong u ta n tri d t lan man. i n no c a giai o n ny cho th y sng i n no l lo i sng theta c bin v t n s th p (3 n 7 sng trong 1 giy) + Giai o n 2: l giai o n b t u ng th c s . i n no cho ta th y no b t ra cc sng i n no c t n s cao. Trong giai o n ny, trng l c c a b p th t , nh p p c a tim, nh p th v thn nhi t c a ta gi m xu ng. + Giai o n 3 v 4: sau khi tr i qua giai o n 2 kho ng 30 - 45 pht, ta i vo giai o n 3 r i giai o n 4. + Giai o n 4: l giai o n cc sng i n no delta c bin r t cao v t n s r t th p (d i 4 sng trong m t giy). y l giai o n su nh t c a gi c ng (ng say nh t, r t kh nh th c). Trong giai o n ny, nh p p c a tim, nh p th , thn nhi t v l ng mu vo no u gi m, ng th i c s bi ti t cc hooc mn sinh tr ng c tc d ng y m nh s chuy n ha c a th c n thnh ch t dinh d ng, kch thch s pht tri n c a c th v c a no. Sau khi tr i qua giai o n 4 trong kho ng m t s pht n 1 gi , ta s quay tr l i giai o n 3 v giai o n 2 sau i vo m t giai o n m i g i l giai o n c a gi c ng REM. Gi c ng REM chi m kho ng 20% th i gian ng . G i n l REM v trong gi c ng ny, 2 con m t c a ta ng y qua l i r t nhanh trong khi m t v n nh m. Cc sng i n no trong gi c ng REM c t n s nhanh v bin th p r t gi ng v i cc sng beta c a i n no khi ta th c. Trong gi c ng REM, c th c a ta r t nh y c m v m t sinh l, nhng ton b cc b p th t v n ho t ng theo h th n kinh ch ng u b li t. M t c i m c a gi c ng REM l th ng c km theo gi c m (dreaming). M i m chng ta c kho ng 5 ho c 6 l n i vo gi c ng REM, m i l n cch nhau kho ng 30 n 90 pht. M i l n nh v y, gi c ng REM ko di t 15 n 45 pht r i sau 90 pht. M i l n

Trang 45

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

nh v y, gi c ng REM ko di t 15 n 45 pht r i sau chuy n sang tr l i gi c ng khng REM N u m tr c ta b m t gi c ng REM th m sau ta s c m t gi c ng REM nhi u hn bnh th ng. 1.3. Nguyn nhn c a gi c ng : C ba cch l gi i khc nhau v nguyn nhn c a gi c ng : Thuy t ph c h i cho r ng nh ng ho t ng ban ngy lm suy y u ch c nng c a no v c th cn gi c ng th c th ph c h i l i. Thuy t thch nghi cho r ng gi c ng l s n ph m c a s tiu ha sinh v t

nh m gip con ng i v ng v t trnh khi s lng ph nng l ng v s pht hi n c a d th ban m. Thuy t sng l c cho r ng gi c ng v gi c m c ch c nng lo i b cc

thng tin khng c n thi t trong ngy, lm gi m huy n t ng v m nh. N u m t ng trong m t th i gian (11 ngy m li n) th s c cc tri u ch ng khng bnh th ng c a c th nh p nh: nh p tim, huy t p v cc tuy n n i ti t, suy y u mi n d ch, nh t l suy y u h th n kinh: bu n ng , m t m i Th i gian ng c n thi t trong m t ngy: + Tr s sinh c n ng 17 gi /ngy (trong c 50% l gi c ng REM) + Tr 4 tu i c n ng 10 gi /ngy (trong c 25 30% l gi c ng REM) + Tr v thnh nin v ng i l n c n ng 7 gi m i ngy, trong c 20% l gi c ng REM + Ng i cao tu i (trn 60) c n ng 6 gi 30 pht/ngy (trong 20% l gi c ng REM) 2. Gi c m Thng th ng m i m trong cu c s ng, con ng i tr i nghi m s ki n k l c tm tr dn d ng l gi c m. Nh ng o gic s ng ng, y mu s c, hon ton v l c c trng b i cc chuy n v v n r c r i lm bi n i th i gian l p lang v hi n tr ng chi m lnh sn kh u gi c ng c a con ng i. Ng i
Trang 46

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

n m m c th c m th y nh th ang ng x theo nh ng cch b t th ng ho c khng th x y ra c. H c th ni chuy n, nghe th y v c m th y hng ph n v tnh d c, nhng h khng th ng i n m ho c c m th y au. Gi c m l sn kh u c a s phi l nh ng v k ch l n x n d ng nh phi lgic n u em phn tch b ng l tr sng su t lc th c.. Tuy gi c m ch y u l hi n t ng REM song m t s gi c m (c tnh ch t khc) cng x y ra trong th i k NREM. N m m k t h p v i tr ng thi NREM t c tnh ch t gi ng m t cu chuy n v t c hnh nh mang tnh gic quan. Cc i t ng cng nh l i gi c m REM v i m t t l cao hn gi c m NREM. 2.1. Phn tch v gi i ngha gi c m theo S.Freud Theo cch nhn c a S.Freud, gi c m c 2 ch c nng chnh: b o v gi c ng v dng lm ngu n th a mn mong mu n v th c. Gi c m b o v gi c ng b ng cch lm gi m nh cng th ng tinh th n c hnh thnh lc ban ngy, v b ng cch cho php ng i n m m hnh ng thng qua nh ng ham mu n v
S.Freud

th c. V i nh tr li u s d ng phn tch gi c m hi u v x l nh ng v n c a b nh nhn, th gi c m b c l nh ng c mu n v th c c a b nh nhn, nh ng n i s hi g n v i nh ng mong mu n , v nh ng c ch t v c trng c b nh nhn v n d ng nh m gi i quy t xung t, l h u qu tm l gi a nh ng c mu n v i nh ng n i s hi. Nh ng gi c m v ngha bi u t ng theo quan i m S.Freud: Bi u t ng Leo ln c u thang, qua c u, i thang my, i d c theo hnh lang di, b c vo m t cn phng, ng i trn tu c mu n tnh d c ho i xuyn qua ng h m. To, o nho. n n , l a chy, r n, g y g c, d, sng, ng, dao. L h p, h p, ng l s i, ng h m, t m vo t ng, hang ng, chai l , tu thuy n.
Trang 47

ngha

B ph n v B ph n sinh d c nam B ph n sinh d c n

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

2.2. Thuy t ho t ha - t ng h p: Thuy t ho t ha - t ng h p cho r ng t t c cc gi c m u b t u b ng nh ng phng i n ng u nhin t vng sau trong no b . Cc tn hi u xu t pht t thn no v sau kch thch cc vng cao hn c a v no. Hi n t ng ho t ha ny thu n ty dnh lu n nng l ng ha sinh. Khng c nh ng n i k t no v khng c nh ng ki u c k t no v i nh ng t tn hi u cc phng l c i n ng u nhin ny c . Tuy v y no i ph v i s ki n xa l ny b ng cch lm ci g c thi t k lm t t nh t: no c g ng tm ra ngha c a h t th y m i thng tin u vo m n nh n c, p t tr t t cho ci m h n n nh ng thng tin ny v t ng h p nh ng t phng l c i n ring r thnh m t cu chuy n c m ch l c b ng cch t o ra m t gi c m. Ng i x ng thuy t ny, bc s th n kinh J.Allan Hobson (1977), l p lu n r ng giai o n gi c ng REM cung c p cho no m t ngu n n i l c ho t ha. Khi kch thch t bn ngoi t t i l thc y s tng tr ng v s pht tri n c a b no. N i dung gi c m b t ngu n t kch thch ng u nhin ch khng ph i l nh ng c mu n v th c.
J. Allan Hobson

Chng ta qun kho ng 95% cc gi c m, chng ch c lu gi t m th i trong k c ng n h n. Nh ng gi c m c a ta s ng ng nhng khng c mi v v l do ch c cc nron th gic m i c cc phng l c i n kch thch trong th i gian REM. Hobson tin r ng s pht hi n c a ng m c a cho sinh h c phn t v gi c ng v ng c a v i thuy t phn tm v gi c m. 3. M t s tr ng thi th c b thay i khc 3.1. Thi min Theo m t ngha r ng, thi min l m t tr ng thi thay th c a nh n th c c gy ra b ng nhi u k thu t khc nhau v c c i m l m t s ng i c kh nng c bi t p ng v i m th lm thay i v tri gic, k c, ng c v th c t ki m ch . Trong tr ng thi thi min, i t ng c tnh p ng cao v i m th c a nh thi min v th ng c m th y ng x khng c nh th c hi n m khng c nh ho c khng c b t c m t c g ng no v th c c .
Trang 48

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Kh nng ch u thi min (Hypnotization): nh ng bu i di n trn sn kh u

k ch tnh nh t v thi min cho ta n t ng r ng s c m nh c a thi min g n v i nh thi min. Th nhng ngi sao th c s l ng i ch u thi min: nh thi min ch l ng i h ng d n kinh nghi m. M t s ng i th m ch c th th c hnh t thi min (Autohypnosis) m khng c n c ng i lm thi min. Kh nng ch u thi min l m t kh nng nh n th c c nh t v nh - mt

phng di n c bi t c a tr t ng t ng c a con ng i. N xu t hi n t tu i u th cng v i th c r ng mnh c kh nng tr nn hon ton c h p th trong m t tr i nghi m. M t ng i d ch u thi min c th b thi min b i b t c ai, n u ng i y mu n p ng, trong khi m t ng i khng th ch u thi min s khng p ng v i nh ng chi n thu t th m ch c a nh ng nh thi min i u ngh nh t. Tuy nhin, chng ta c n c m t thi hoi nghi khoa h c tr c nh ng l i pht bi u v thi min, nh t l khi nh ng l i pht bi u d a trn bo co tr ng h p c nhn ho c nghin c u thi u i u ki n ki m ch ng ng n. Cc nh nghin c u khng ng v i nhau v cc c ch tm l lin quan n thi min. M t s l p lu n r ng thi min n gi n ch l ng c b y ln m c cao; i t ng khng b m ho c nhng c nh th c lm chuy n lu nhi u nng l ng hn h ng v s ch v nh ng ho t ng c m th . M t s khc l i cho r ng thi min ch l m t tr phn vai mang tnh x h i, m t th p ng v v (placebo resoponse) c g ng lm v a lng nh thi min m thi. B ng ch ng tr i nghi m v ki n chuyn gia g n nh kh ng nh r ng thi min c th c m t nh h ng m nh m n nhi u ch c nng tm l v c th . M t trong nh ng gi tr quan tr ng nh t v khng gy tranh ci c a thi min l tc d ng ln c m gic au. Tm tr c a chng ta c khuy ch i cc kch thch au thng qua on tr c v lo s ; ta cng c th gi m thnh ph n tm l c a c m gic au b ng thi min. Ki m sot au c th c hi n thng qua lo i m th thi min: 1- i t ng khng ch t i kch thch au; 2 - t ng t ng ph n c th b au nh l m t ch t v c (lm b ng g ho c nh a t ng h p) ho c tch r i kh i ph n cn l i c a c th ;

Trang 49

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3 - ch n ph n thi u v ng kh i c th v 4 - lm mo m th i gian b ng nhi u cch khc nhau. Thi min ch ng t c bi t c gi tr v i b nh nhn b ng n ng, b m sinh t nhin, v b nh nhn ung th h c cch ch u ng au do b nh v i u tr , t thi min cho php b nh nhn ki m sot c c m gic au m i khi n xu t hi n. 3.2. Thi n Thi n l m t s thay i trong th c nh m tng c ng ki n th c v b n thn v tr ng thi tho i mi b ng cch lm gi m nh n th c v b n thn. Trong khi thi n ng i ta t p trung vo v i u ha ng tc th , gi c th m t t th no (t th yoga), gi m t i thi u kch thch t bn ngoi, v t o ra cc hnh nh c th no trong tm tr ho c khi n tm tr thot kh i m i suy ngh. Nh ng tn ng ng c a cc n n vn ha Chu v tm tr r t khc nh ng tn ng ng c a cc n n vn ha phng Ty. Ph t gio d y r ng v tr nhn th y c l m t o t ng c a cc gic quan; th gi i ch ng l ci g c m l ci do tm tr t o ra. Thi n l m t cu c t p luy n lu di trong qu trnh khm ph a tm tr r i kh i nh ng tr ng thi b i r i, nh ng o t ng nh th no, do cho php tm tr c t do bay b ng v t t i s sng su t. Tri l i nh khoa h c phng Ty nhn nh n thi n nh m t d ng bi n i ho c thay th c a tr i nghi m v ng x . Thi n c th gip ta th gin tinh th n v th xc. Thi n lm gi m lo hi c bi t nh ng ng i ho t ng trong mi tr ng y Stress. Khi th c hnh u n, m t

vi d ng thi n c th khai sng b ng cch cho php con ng i c kh nng nhn s v t quen thu c theo cch m i, v gi i thot tri gic v suy ngh kh i nh ng h n h p c a nh ng ki u d ng quen thu c. M t ki u thi n d th c hi n l nh n th c v th v nh gi m t cch n gi n nh ng s v t xung quanh v nh ng hnh ng nh nh t hng ngy c a ta c xem l nh ng con ng d n t i cn b ng tm l. Vi c th c hnh v n d ng thi n t c bnh yn trong tm tr, m t th c g n k t v i th gi i v s th c t nh tm linh khng i h i ph i tham gia b t c m t nhm no ho c lnh o nhm no. B t c ai c ng c thc y lm thay i

Trang 50

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

nh ng phng th c chu n trong v n hnh th c c a mnh cng u c th th c hnh thi n c hi u qu . 3.3. o gic Trong m t s hon c nh b t th ng, c th x y ra m t tnh tr ng mo m trong th c khi con ng i nhn th y ho c nghe th y nh ng i u khng c trong th c t . o gic l nh ng tri gic sinh ng xu t hi n khi khng c kch thch khch quan. o gic khc o nh l nh ng mo m tri gic c a nh ng kch thch c th c v c nhi u ng i tr i nghi m nh nhau. S v n hnh ph c t p c a no i h i th ng xuyn ph i c kch thch t bn ngoi. Khi thi u kch thch nh v y no t t o ra kch thch cho mnh c m t o gic. T th i xa xa, con ng i dng thu c lm bi n i tri gic c a mnh v th c t i. Kh p th gi i con ng i dng thu c th gin, i ph v i Stress trnh tnh tr ng kh ch u th c t i hi n th i, gy ra c m gic tho i mi trong cc tnh hu ng x h i ho c tr i nghi m m t tr ng thi th c thay th (tng c m h ng ho c qun i nh ng i u ang lm cho con ng i bu n phi n, lo l ng) Cc thu c nh h ng tm tr l cc ha ch t tc ng n qu trnh tm tr v ng x b ng cch lm thay i nh t th i s nh n th c c th c. V i m t s thu c c dng lin t c s lm gi m tc d ng n h th n kinh; ph i dng li u cao hn m i t c cng m t hi u qu . Tnh hi u qu b gi m i nh v y do dng l p i l p l i c g i l tnh tr ng quen thu c. Nghi n l h u qu c a tnh tr ng quen thu c v ph thu c vo thu c. M t ng i nghi n i h i ph i c thu c trong c th v ch u ng cc tri u ch ng au n khi cai thu c (co gi t, v m hi, bu n nn v th m ch t vong trong tr ng h p cai r u) n u khng c thu c (r u, thu c l, thu c phi n, hroin v.v).

Trang 51

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cu h i n t p
1. th c l g? Trnh by cc thu c tnh c b n c a th c? 2. Trnh by c u trc v cc hnh thi c a th c? 3. Ch l g? Phn tch c i m c a cc lo i ch ? 4. Nu m t s bi n php tng c ng ch trong c ng vi c, h c t p? 5. Theo S.Freud v th c l g? Trnh by nh ng c i m c a qu trnh v th c? 6. C nh ng hi n t ng v th c th ng g p no? 7. Gi c ng l g? C m y lo i gi c ng ? 8. Trnh by c i m cc giai o n c a gi c ng ? 9. Trnh by cch l gi i v gi c m theo quan i m c a S.Freud v thuy t Ho t ho - T ng h p? 10. Trnh by m t s ki n th c v thi n, thi min v o gic?

Trang 52

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chng 5: TR NH

- T NG T NG

I. TR NH 1. nh ngha: Tr nh c hi u l s ghi l i (m ha), gi l i (lu tr ) v lm xu t hi n l i (ti hi n truy c p) nh ng g c nhn thu c trong ho t ng s ng c a mnh. Tr nh c vai tr r t to l n trong i s ng con ng i; khng c tr nh th khng c kinh nghi m, khng c kinh nghi m th khng c b t c ho t ng no, cng nh khng th hnh thnh c nhn cch. Tr nh c a con ng i ph n nh kinh nghi m thu c m i lnh v c: nh n th c, c m xc v hnh vi. V v y, tr nh l m t c trng quan tr ng nh t, c tnh quy t nh c a i s ng tm l con ng i cng nh nhn cch c a h . N b o m cho s th ng nh t v ton v n c a nhn cch con ng i. nh ng ng i b b nh h ng tr nh , ta th y cu c s ng hng ngy c a h r i lo n, khng bnh th ng. N u khng c kinh nghi m tr i qua th i s ng c a con ng i s tr nn r i lo n, con ng i khng cn l m t nhn cch n a. Ngy nay ng i ra xem tr nh khng ph i ch n m trong gi i h n c a ho t ng nh n th c, m n cn l m t thnh ph n t o nn nhn cch m i ng i, v c trng tm l c a nhn cch m i ng i c hnh thnh trn c s nh ng kinh nghi m c th v m i m t c a h , m kinh nghi m l i do tr nh em l i. 2. c i m c a tr nh : N u nh c m gic v tri gic ch ph n nh cc s v t, hi n t ng c a hi n th c khch quan trong hi n t i, khi chng tr c ti p tc ng vo gic quan ta, cn t duy v t ng t ng l i ph n nh ci m i, ci tng lai, th tr nh ph n nh cc s v t, hi n t ng tc ng vo ta tr c y m khng c n c s tc ng c a b n thn chng trong hi n t i. Ni cch khc, tr nh ph n nh kinh nghi m c a con ng i. Kinh nghi m ny c th l nh ng hnh nh c th (tr nh hnh nh), c th l nh ng hnh ng no (tr nh v n ng), c th l nh ng rung ng, tr i nghi m, xc c m (tr nh c m xc), cng c th l nh ng ngh, t t ng (tr nh ng - lgic).
Trang 53

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

C u t o tm l (hay s n ph m) c t o ra trong qu trnh tr nh l nh ng bi u t ng. V y bi u t ng c a tr nh c g khc v i hnh t ng c a c m gic, tri gic v v i bi u t ng c a t ng t ng. Bi u t ng l hnh nh c a s v t, hi n t ng n y sinh trong c chng ta khi khng c s tc ng tr c ti p c a chng vo gic quan c a chng ta. Bi u t ng c a tr nh khc v i hnh nh (hay hnh t ng) c a tri gic ch :

bi u t ng c a tr nh ph n nh s v t m t cch khi qut hn, n ph n nh nh ng d u hi u c trng tr c quan c a s v t v hi n t ng. Nh v y, bi u t ng c a tr nh v a mang tnh ch t tr c quan v a mang tnh ch t khi qut. N gi ng hnh nh c a c m gic v tri gic tnh tr c quan, nhng n cao hn tnh khi qut.

3. Cc lo i tr nh : Cn c theo tnh ch t c a tnh tch c c tm l n i b t nh t (gi a v th ng tr ) trong m t ho t ng no : tr nh v n ng, tr nh xc c m, tr nh hnh nh, tr nh t ng lgic. Cn c theo tnh ch t m c ch c a ho t ng: tr nh khng ch nh, tr nh c ch nh. Cn c theo th i gian thng tin c lu gi : tr nh c m gic, tr nh ng n h n, tr nh di h n.

4. Cc qu trnh c b n c a tr nh

Ghi l i M ha (Ghi l i TT ban u)

Gi l i Lu tr (TT c lu tr s d ng v sau)

Xu t hi n Truy c p (Tm l i thng tin c lu tr )

4.1. Qu trnh ghi nh (Ghi l i m ho thng tin ban u) y l giai o n u tin c a m t ho t ng tr nh c th no . Ghi nh l qu trnh hnh thnh d u v t, n t ng c a i t ng m ta ang tri gic (t c l ti li u ph i ghi nh ) trn v no.

Trang 54

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Ghi nh khng v c ch nh Ghi nh khng ch nh l lo i ghi nh c th c hi n m khng c n ph i t ra m c ch ghi nh t tr c, khng i h i m t s n l c ch no, m d ng nh c th c hi n m t cch t nhin. Ghi nh c ch nh l lo i ghi nh theo m t m c ch nh t tr c, n i h i m t s n l c ch nh t nh, cng nh nh ng th thu t v phng php ghi nh xc nh. Ghi nh my mc v c ngha: Ghi nh my mc l lo i ghi nh d a trn s l p i l p l i ti li u nhi u l n m t cch gi n n. S h c v t l m t bi u hi n i n hnh c a lo i ghi nh ny. Ghi nh c ngha l lo i ghi nh d a trn s thng hi u n i dung c a ti li u, trn s nh n th c nh ng m i lin h lgic gi a cc b ph n c a ti li u . Lo i ghi nh ny g n li n v i qu trnh t duy. H c thu c lng v thu t nh : H c thu c lng l s k t h p ghi nh c ngha v i ghi nh my mc, ngha l ghi nh my mc trn c s thng hi u ti li u ghi nh . N hon ton khc v i h c v t. Thu t nh l s ghi nh c ch nh b ng cch t t o ra nh ng m i lin h b ngoi nh (m ha thng tin). 4.2. Qu trnh gn gi (lu gi thng tin): Gn gi l qu trnh c ng c v ng ch c nh ng d u v t hnh thnh c trn v no trong qu trnh ghi nh . C 2 lo i hnh th c gn gi : tiu c c v tch c c. Gn gi tiu c c l s gn gi c d a trn s tri gic v tri gic l i nhi u l n i v i ti li u m t cch n gi n. Cn gn gi tch c c l s gn gi c th c hi n b ng cch nh l i (ti hi n) trong c ti li u ghi nh , m khng ph i tri gic l i ti li u . 4.3. Qu trnh nh n ra v nh l i (tm l i thng tin c lu gi ) Nh n ra l s nh l i m t i t ng no trong i u ki n tri gic l i i t ng . Nh l i (ti hi n) khc v i nh n ra cc hnh nh .
Trang 55

ch : cc hnh nh c cng c trong tr

nh c lm s ng l i m khng c n d a vo tri gic l i nh ng i t ng gy nn

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Khi s nh l i c ch nh i h i ph i c s kh c ph c nh ng kh khn nh t nh ph i c s n l c ch th g i l s h i t ng. 5. C s sinh l c a tr nh : N n t ng l lu n sinh h c c a tr nh l nh ng qui nh ho t ng th n kinh c p cao c I. P. Pavlov pht hi n, c th l l lu n v s hnh thnh tr nh c nhn. Ph n x c i u ki n l c s sinh l c a s ghi nh . S c ng c , b o v ng lin h th n kinh t m th i c thnh l p l c s sinh l c a s gi gn v ti hi n. Thu c vo l thuy t sinh h c cn c quan i m nh nghin c u ng i Canada Donald Hebb (1949) cho r ng nh ng kch thch l i d u v t (thay i v i n v c trn cc Xinap) l c s sinh l c a vi c h c t p v tr nh .

Tr nh : S thay i di n ra trn cc xinp

Nhn nron Xinp

S i tr c

S i nhnh

Nh ng c ch c a s gi gn ti li u trong tr nh ngy nay c nghin c u su hn, tr c h t trong nh ng thay i phn t cc nron (t bo th n kinh). Ng i ta th y r ng nh ng kch thch xu t pht t nh ng nron ho c c d n vo nh ng nhnh c a nron ho c quay tr l i thn nron. B ng cch nh ng nron ny thu thm nng l ng, m t s nh khoa h c coi y l c ch sinh l c a s tch lu nh ng d u v t v l b c trung gian t tr nh ng n h n sang tr nh di h n (nghin c u c a Eric Kandel v cc c ng s ).

Trang 56

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

6. S qun v cc r i lo n tr nh 6.1. S qun: 6.1.1. Khi ni m: Qun l khng ti hi n (nh n l i) c n i dung thng tin ghi nh tr c y v o th i i m c n th i t 6.1.2. Nguyn nhn: D o tr n h b s u y g i m : K h n n g l u g i , n h n g b i u t n g b m d n c n g v i th i g ia n D o tr n h b g y n h i u : + Gy nhi u xui v gy nhi u ng c - Gy nhi u xui (Proactive interference) l s gy nhi u c a thng tin c s n trong tr nh lm c n tr s lu gi v ph c h i thng tin m i, lm ta kh nh , mau qun thng tin m i, do tr nh tr nn qu t i (h c mi khng thu c ho c thu c nhng mau qun, v tr nh v n ph i lu gi qu nhi u thng tin c) - Gy nhi u ng c (Retroactive interference) l s gy nhi u c a thng tin m i khi n lm suy y u s lu gi v ph c h i thng tin c (hoc ci sau qun ci tr c, quen ng i m i qun ng i c do thng tin m i chi m ch c a thng tin c v th i lo i thng tin c ra kh i tr nh , ho c ph l p ln thng tin c) + C 3 i u ki n chi ph i s gy nhi u tr nh : - M t l ch t li u c a hai thng tin gi ng nhau th d gy nhi u hn do b nhm chn (v d : h c nhi u bi c a m t mn h c th kh thu c hn h c hai bi c a hai mn khc nhau) - Hai l, nh ng thng tin v ngha, kh hi u d gy nhi u hn nh ng thng tin c ngha. - Ba l, m t vi c lm cng kh bao nhiu trong th i gian gi a lc ghi nh v lc ph c h i thng tin th gy nhi u nhi u hn b y nhiu (v d bu i t i sau khi h c bi xong ngy mai thi mn b n l i h c m t mn khc th tr nh b gy nhi u nhi u hn so v i vi c b n khng h c bi c a b t k mn no khc m ch gi t qu n o r i i ng - vi c h c bi mn khc kh hn vi c gi t qu n o. N u b n khng lm g h t m

Trang 57

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

i ng lun sau khi h c cc bi ngy mai thi th tr nh h u nh khng b gy nhi u, b n lm bi thi r t t t) Khng nh l i c: Do m ho km ch t l ng, v b gy nhi u nn kh ph c h i thng tin, ho c v thi u s g i nh t nh ng hi n t ng trong mi tr ng xung quanh (lin t ng hi n t ng khng nh l i c ny ch l t m th i, khng ph i l hi n t ng qun h n, khng th nh c nh ng thng tin qu lu (v d th i gian c a tu i b m ) v cng khng ph i l hi n t ng m t tr nh hon ton c a ng i b b nh m t tr nh . Qun c ng c (c qun): Do nguyn nhn tm l, ng i ta c qun nh ng i u khng nn nh , ch n thng tm l, ch n thng danh d , ... ho c b e d a khng c nh , khng c ni cho ai bi t, v v th nh ng i u b d n nn (lu gi d i y c a tr nh ) v b ngn ch n khng c nh t i. Nhng n m t ngy no khi c i u ki n cho php c nh l i th ng i ta s nh l i c. Freud l nh tm l h c u tin pht hi n hi n t ng ny trong tm l con ng i (hi n t ng m Freud g i l s d n nn c a thng tin t tr ng thi th c xu ng tr ng thi v th c t b o v ) ng c ni trn c th thc y con ng i thay i tnh ch t c a thng tin khi nh l i b ng cch bi n thng tin ang b d n nn (do tnh ch t b t l i c a n v i s c kho tinh th n v danh d , uy tn c a ch th ) thnh thng tin trung tnh th m ch c l icho ch th ; v d : ng i ta t i m thm, tn trang cu c i qu kh c a mnh khi k l i; khi vi t h i k v n cho ng i khc nghe, c. 6.2. M t s r i lo n v tr nh khc: B nh Alzheimer: m t d ng ti m tng c a ch ng sa st tr tu (dementia) pht sinh tu i trung nin v khng c cch ch a tr . Ch ng b nh ny ph i h p v i tnh tr ng thoi ho no lan to (Diffuse degeneration of the brain). Ch ng qun - m t tr nh : m t tr nh hon ton hay m t ph n do t n thng th ch t, b nh, dng nh m thu c, ho c ch n thng tm th n. Ch ng qun v sau (Anterograde amnesia) l m t tr nh i v i cc s vi c x y ra sau m t vi ch n

Trang 58

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

thng; cn ch ng qun v tr c (Retrograde amnesia) l m t tr nh i v i cc s vi c x y ra tr c khi b ch n thng. M t s ng i m c c hai lo i b nh ny. H i ch ng Korsakoff (Korsakoff s syndrome): m t r i lo n h u c nh h ng n no b gy ra khuy t t t v k c, khng ghi nh n c cc thng tin m i nhng cc s ki n qua v n cn nh l i c; m t nh h ng v th i gian, ni ch n v c khuynh h ng sng t o ra cc ch t li u l p y cc kho ng tr ng trong k c. Nguyn nhn thng th ng nh t c a tnh tr ng ny l do nghi n r u (alcoholism), nh t l khi n d n n tnh trang thi u thiamin (vitamin B1). Ch a tr b ng cch cho u ng thiamin li u cao. 7. Tng c ng tr nh Cc nh tm l h c xy d ng c m t s bi n php nh m tng c ng kh nng ghi nh . Cc bi n php ny bao g m: k thu t dng t then ch t (key word technique) ghi nh t v ng ti ng n c ngoi; ng d ng phng php nh v (method of loci) h c thu c cc b ng k v cc n i dung ph c t p; v n d ng hi n t ng c th ho i u ki n l p m ban u (endcoding specifity phenomenon); dn n i dung bi h c (organizing text material) trong k c; v rn luy n (practice) th t nhi u c th t c m c h c thu c lng (overlearning) tm hi u v di n t p (rehearsing) v t qua m c thnh th o s b . Gi i php ang trong qu trnh nghin c u th nghi m l dng cc lo i d c ph m c tc d ng tng c ng kh nng ghi nh c a con ng i (cc chuyn gia sinh h c Tr ng i h c Havard v Columbia m i y h p tc th c hi n d n mang tn Memory Pharmaceuticals s n xu t cc lo i d c ph m tng c ng tr nh . Nm 1995, Trung tm nghin c u phng th nghi m Cold Spring Houbor Laboratorg Long Island New York h p tc v i hng d c ph m Hoffmann La Roche s n xu t c m t lo i thu c c th tng c ng tr nh cho con ng i). M t cch th c t , ghi nh hi u qu - tng c ng kh nng ghi nh , c th s d ng m t s cc phng php c b n sau: N h c l i g i p c h c h o tr n h C n x c n h l p h i n h
Trang 59

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

T n h tc h c c c l p c a h o t n g H i u n i dung c n nh S p x p h p l s l n g b i h c C h n y u t m i l v tn h h p d n c a b i h c 8. S khc bi t c nhn v tr nh : S khc bi t c nhn v tr nh th hi n c i m c a n i dung tr nh , ngha l phn bi t ghi nh nh th no Kh nng ghi nh c a con ng i khng gi ng nhau v pht tri n cng khc nhau. C ng i nh y bn v tr nh g n li n v i gic quan ny, ng i kia g n li n v i cc gic quan khc. Cc c i m khc nhau c a qu trnh ghi nh th hi n trong t c , chnh xc, b n v ng c a s ghi nh v s nhanh chng ti hi n ti li u khi c n thi t. Nh ng khc bi t v s ghi nh lin quan n cc ki u th n kinh, c bi t v i cc c i m v c ng v tnh linh ho t c a c qu trnh th n kinh. Cc c i m c a qu trnh ghi nh cng ph thu c vo i u ki n s ng v gio d c, tr c h t vo cch th c ghi nh c a t ng ng i. S khc bi t c nhn v tr nh cn th hi n nh khc nhau. Tu thu c vo tnh ch t c a ti li u c n ghi nh , cc c nhn th ng c cc ki u ghi nh khc nhau: tr c quan - hnh nh (ng i ghi nh thu c ki u ny th ng d dng nh cc ti li u giu hnh nh nh cc tranh nh, hnh v , ) ki u t ng - tr u t ng (d dng ghi nh ti li u ngn ng nh khi ni m, t t ng, ..) v ki u trung gian, nh ng ki u tr nh ny ph thu c vo m i quan h gi a hai h th ng tn hi u c a h th n kinh c p cao. Nh ng yu c u c a cu c s ng v ho t ng lm n y sinh cc ki u tr nh ph h p. c nhn cc ki u tr c i m c a cc qu trnh ghi nh v ch con ng i ghi nh nh ng g v

Trang 60

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

II. T NG T NG 1. nh ngha: T n g t n g l m t q u tr n h t m l p h n n h n h n g c i c h a t n g c tr o n g k in h n g h i m c a c n h n b n g c c h x y d n g n h n g h n h n h m i tr n c s n h n g b i u t n g c . 2 . c i m c a t ng t ng : T ng t ng ch n y sinh trong tnh hu ng c v n , tr c nhu c u khm ph, pht hi n lm sng t ci m i, nhng ch khi tnh b t nh qa l n khng th t duy c. Do v y, cch gi i quy t v n c a t ng t ng khng ch t ch , chu n xc. T ng t ng l qu trnh nh n th c c b t u v th c hi n ch y u b ng hnh nh nhng v n mang tnh gin ti p v khi qut cao. T ng t ng c lin h ch t ch v i nh n th c c m tnh. S pht sinh t ng t ng b nh h ng b i cc i u ki n th ch t, i u ki n x

h i v cc y u t tm l c a c nhn. 3. Phn lo i t ng t ng C n c v o tn h tc h c c v tn h h i u l c c a t n g t n g . T n g t n g ti u c c + T o ra hnh nh khng c th hi n trong cu c s ng, v ch ra nh ng chng tr n h h n h v i k h n g c c. + C th d i n r a c c h n h h o c k h n g c h n h T n g t n g tc h c c + T o r a h n h n h p n g n h u c u , k c h th c h th c t c a c o n n g i + Bao g m: ti tao, sng t o c m l m t lo i t ng t ng h ng v tng lai. S sng t o ra nh ng hnh c th c h i n , th a y th c h o h o t n g ; g i l t n g t n g ti u

nh mong mu n.

Trang 61

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

L t ng l m t m c tiu cao p, m t hnh nh m u m c, tng i hon ch nh, c s c li cu n con ng i vn t i n 4 . C c c c h t h c ( p h n g p h p ) t o r a h n h n h m i t r o n g t u n g t n g Thay i l n, kch th c, s l ng c a s vt hay c a cc thnh ph n c a s v t so v i th c t t o nn nh ng hnh t ng nh ng i kh ng l , ph t trm tay, K t h p, g n vo t ng t ng c a mnh nh ng thnh ph n ho c nh ng nguyn t b tch r i t cc i t ng khc nhau t o nn m t bi u t ng m i cha h t n t i trong th c t nh hnh t ng con r ng, T o nn hnh nh m i b ng cch nh n m nh m t tnh ch t ho c m t y u t no c a i t ng, y l hnh th c c ng i u v n nh trong cc b c tranh chm bi m T o ra m t hnh t ng m i sau khi khi qut cc nt c chung nhi u i t ng

cng lo i (ki u m u ha m t hnh t ng trong vn h c). Cng c th xem y l phng php i n hnh ha, t ng h p sng t o, khi qut nh ng thu c tnh v c i m c bi t, i n hnh c a nhn cch Lo i suy (tng t ), l cch th c con ng i sng ch cc lo i cng c lao ng theo s tng t c a nh ng thao tc lao ng c a i bn tay nh ch t o ci k p, ci co, ci bt, Hi n t ng lo i suy c t bu i bnh minh c a l ch s loi ng i. Hi n nay ngnh ph ng sinh h c (bionique) ra i l m t b c pht tri n cao c a lo i suy trong sng ch , pht minh c a khoa h c, k thu t.

ng d ng c a ph ng sinh h c (bionique)

Trang 62

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cu h i n t p
1. Tr nh l g? Tr nh c vai tr nh th no trong cu c s ng? 2. Trnh by cc qu trnh c b n c a tr nh ? 3. S qun l g? Trnh by nh ng nguyn nhn gy ra s qun? 4. Trnh by m t s bi n php tng c ng tr nh ? 5. T ng t ng l g? C m y lo i t ng t ng? 6. Trnh by cc cch th c t o ra hnh nh m i trong t ng t ng?

Trang 63

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chng 6: T DUY - NGN NG

I. T DUY 1. Khi ni m:

- TR THNG MINH

T duy l m t qu trnh tm l ph n nh nh ng thu c tnh b n ch t v nh ng m i quan h c tnh quy lu t c a s v t hay hi n t ng trong hi n th c khch quan m tr c ta cha bi t. 2. c i m c a t duy: 2.1. Tnh c v n c a t duy: Khi con ng i lm vo m t tnh hu ng i v i h l c v n , i h i ph i gi i quy t (c ngha l ph i tr l i cu h i m v n t ra, ho c ph i c gi i php cho v n ) m h cha bi t gi i quy t nh th no th h ph i t duy tm ra cu tr l i ho c gi i php cho v n . 2.2. Tnh gin ti p c a t duy: T duy ph n nh hi n th c khch quan m t cch gin ti p, ngha l ph i b ng ngn ng , thng qua ngn ng . 2.3. Tnh tr u t ng v khi qut c a t duy: T duy v m t s v t hay hi n t ng c th v ring bi t no th ta ph i g t b nh ng g m ng u nhin, khng lin quan g n v n t duy m s v t hay hi n t ng c th ang c, ngha l lm cho s v t hay hi n t ng tr nn tr u t ng trong c ta (tr u t ng ha), ch cn l i nh ng g l ci chung u c s v t hay hi n t ng v nh ng s v t hay hi n t ng khc, do x p c s v t hay hi n t ng vo m t nhm cng lo i v i nhi u s v t hay hi n t ng khc (khi qut ha). 2.4. Tnh c quan h m t thi t v i c m gic v tri gic: T c l v i nh n th c c m tnh, m c d b n thn v s t duy l thu c v nh n th c l tnh. l v, t duy v m t s v t hay hi n t ng no con ng i ph i cn c vo nh ng c m gic ho c tri gic c tr c v s v t hay hi n t ng .

Trang 64

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3. Cc thao tc c a t duy: 3.1. Phn tch - t ng h p: Phn tch l s tch s v t hay hi n t ng thnh nhi u m t, nhi u b ph n khc nhau nh n th c b n ch t v quy lu t c a t ng m t, t ng b ph n . S phn tch ny di n ra trong c. Phn tch xong th t ng h p l i. T ng h p l s h p nh t cc m t, cc b ph n c tch ra khi phn tch s v t, hi n t ng, cng l s t ng k t cc b n ch t v cc quy lu t c a cc m t, cc b ph n c nh n th c trong khi phn tch c s k t lu n v b n ch t v quy lu t chung c a s v t, hi n t ng trong ton v n, ch nh th c a n. 3.2. So snh: So snh l s i chi u m t ny, b ph n ny v i m t kia, b ph n kia trong cng m t s v t hi n t ng, ho c i chi u s v t, hi n t ng ny v i s v t, hi n t ng kia th y nh ng g l ci chung gi ng nhau, v nh ng g l ci ring khc nhau gi a chng. 3.3. Tr u t ng ha khi qut ha: Tr u t ng ha l s g t b trong c ta nh ng g c a s v t, hi n t ng m ta cho l khng quan tr ng ch gi l i trong c ta nh ng g m ta cho l quan tr ng, l thu c v b n ch t v quy lu t c a s v t, hi n t ng m thi. Tr u t ng ha c th khi qut ha. Khi qut ha l s tm ra nh ng g l ci chung u c trong nhi u s v t, hi n t ng x p cc s v t, hi n t ng vo cng m t lo i v i nhau v g i nh ng s v t b ng m t khi ni m. Khi qut ha l phng php khng th thi u khi phn lo i, x p lo i cc s v t, hi n t ng v khi nh ngha khi ni m v m t lo i s v t hay hi n t ng no . 3.4. C th ha: L phng php t duy c th c hi n sau khi tr u t ng ha v khi qut ha. l s tm ra m t s v t c th tng ng v i k t qu khi qut ha, t c l m t s v t, hi n t ng v i t t c cc s v t, hi n t ng c g i b ng khi ni m c c t s tr u t ng ha v khi qut ha .

Trang 65

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

4. Cc s n ph m c a t duy 4.1. Khi ni m: L m t t c n i dung l ci chung trong t t c cc s v t, hi n t ng cng lo i c tm ra b ng phng php t duy tr u t ng ha v khi qut ha, ng th i cng l tn g i c a t t c cc s v t hi n t ng thu c lo i . 4.2. Phn on: L m t , c di n t thnh m t cu kh ng nh m i lin quan gi a hai hay nhi u khi ni m (t c l gi a hai hay nhi u t ). 4.3. Suy l: L m t , m t cu c rt ra t m t phn on khc. C 2 lo i suy l l: quy n p v di n d ch . Quy n p l suy l rt ra t nh ng phn on c tr c . Di n d ch l nh ng suy l c rt ra t m t phn on c tr c . 5. Qu trnh gi i quy t v n (t duy) Qu trnh gi i quy t v n (t duy), di n ra theo cc giai o n sau: 5.1. Xc nh v n v bi u t thnh nhi m v t duy: Xc nh nh ng mu thu n trong tnh hu ng c v n , mu thu n gi a ci bi t v ci ph i tm, t o ra nhu c u c n gi i quy t, tm th y nh ng tri th c c trong kinh nghi m v xc nh nhi m v t duy. 5.2. Huy ng cc tri th c, hnh thnh cc lin t ng Lm xu t hi n trong u nh ng m i lin t ng xung quanh v n ang c n gi i quy t. 5.3. Sng l c cc lin t ng. G t b nh ng i u khng c n thi t v hnh thnh gi thuy t. 5.4. Ki m tra gi thuy t. N u gi thuy t ng th ti n hnh gi i quy t v n . N u gi thuy t sai th ph nh n v hnh thnh gi thuy t m i v cch gi i quy t v n . 5.5. Gi i quy t v n : Gi i quy t v n i n k t qu , ki m tra l i k t qu .

Trang 66

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cc giai o n c a qu trnh gi i quy t v n (t duy), c m t s nh tm l h c Lin X (c) (K.K. Platonop, C. G Glubev, .. ) khi qut b ng s sau:

1) Xc nh v n

2) Xu t hi n cc lin t ng

3) ra gi i php

4) Ki m tra gi thuy t

5.1) Kh ng nh v chnh xc ha gi thuy t

5.2) Ph nh gi thuy t

6.1) Gi i quy t v n

6.2) Th c hi n qu trnh t duy m i

6. Phn lo i t duy: 6.1 T duy l lu n v t duy th c hnh: T duy l lu n l t duy b ng l lu n c, bi t tm ra l lu n m i, tr c cha c ho c cha bi t.

Trang 67

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

T duy th c hnh l t duy dng l lu n hay dng kinh nghi m c gi i quy t m t v n c th trong th c t , th c hnh, th c ti n. 6.2. T duy tr u t ng - khi qut v t duy hnh t ng - c th T duy tr u t ng khi qut l t duy b ng khi ni m, b ng l lu n xy d ng khi ni m m i, l lu n m i (cc nh l lu n, cc nh khoa h c th ng ho t ng khoa h c b ng lo i t duy ny). T duy hnh t ng - c th l t duy b ng hnh nh, bi u t ng c sng t o ra nh ng hnh nh, bi u t ng m i. Cc ngh s th ng ho t ng ngh thu t b ng lo i t duy ny. II. NGN NG 1. Khi ni m ngn ng Ng ngn l m t h th ng cc k hi u t ng , c ch c nng l m t phng ti n
giao ti p, m t cng c t duy c a m t dn t c, l ti ng ni v ch vi t c a dn t c .

Ng ngn g m hai b ph n: t v ng, cc ngha c a t v ng php l m t h th ng cc qui t c, qui nh s ghp cc t thnh cu. Ngn ng l qu trnh m i c nhn s d ng m t th ng ngn no t duy v giao ti p. Ni cch khc, ngn ng l s suy ngh v s giao ti p b ng ng ngn c a m t c nhn. Ngn ng c trng cho t ng ng i. S khc bi t c nhn v ngn ng th hi n cch pht m, c u trc c a cu, s l a ch n t v 2. Cc ch c nng c a ngn ng Ch c nng ch ngha: Ch c nng ny lm cho ngn ng c a con ng i khc v i s thng tin con v t. Con ng i dng ngn ng ch chnh b n thn s v t, hi n t ng. Cn nh ng m thanh do ng v t pht ra (ti ng ku) khng ch cc s v t, hi n t ng m chng ch bi u th tr ng thi tm l c a n. Ch c nng khi qut ho: T khng ch m t s v t, hi n t ng ring l , c th m n ch m t lo t cc s v t, hi n t ng c chung nh ng thu c tnh b n ch t.
Trang 68

cch vi t.

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Ch c nng thng bo: N u hai ch c nng trn ni ln m t bn trong c a ngn ng , th ch c nng thng bo ni ln m t bn ngoi c a ngn ng . Ch c nng thng bo l i bao g m ba m t: thng tin, bi u c m v thc y hnh ng. Nh v y, c th ni, ngn ng c hai ch c nng chnh: cng c c a giao ti p v cng c c a t duy. 3. Phn lo i ngn ng C th chia ngn ng thnh hai lo i: ngn ng bn ngoi v ngn ng bn trong 3.1. Ngn ng bn ngoi: L th ngn ng h ng vo ng i khc, n c dng truy n t v ti p thu t t ng. Ngn ng bn ngoi bao g m hai lo i: ngn ng ni v ngn ng vi t Ngn ng ni l ngn ng c h ng vo ng i khc, c bi u hi n b ng m thanh v c ti p thu b ng phn tch quan thnh gic. Ngn ng ni l i bao g m 02 lo i: i tho i v c tho i Ngn ng ni i tho i l lo i ngn ng gi a hai hay m t s ng i v i nhau, trong lc ny th ng i ny ni v ng i kia nghe, lc khc th ng i kia ni v ng i ny nghe. Ngn ng ni c tho i l lo i ngn ng m trong m t ng i ni v nh ng ng i khc nghe. l lo i ngn ng lin t c, m t chi u, khng c s ph tr ng c tr l i. Ngn ng vi t l th ngn ng h ng vo ng i khc, c bi u hi n b ng cc k hi u ch vi t v c ti p thu b ng c quan phn tch th gic. 3.2. Ngn ng bn trong: L ngn ng cho mnh, h ng vo chnh mnh, n gip cho con ng i suy ngh c, t i u ch nh, t gio d c c. V v y, ngn ng bn trong khng ph i l phng ti n c a giao ti p. N l ci v t ng c a t duy. 4. Vai tr c a ngn ng i v i ho t ng nh n th c Ngoi ch c nng l cng c c a giao ti p, ngn ng cn l cng c c a t duy v nh h ng quan tr ng n ton b ho t ng nh n th c c a con ng i.
Trang 69

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

B ng tc ng c a ngn ng c th gy nn nh ng c m gic tr c ti p ng i

con

Ngn ng cng tham gia tch c c vo ho t ng tr nh , lm cho vi c ghi nh , gn gi v nh l i c a con ng i tr nn c ch nh, c ngha (ch khng ph i my mc). Ngn ng cn l phng ti n con ng i ti p thu lnh h i n n vn ho x h i, nng cao v n hi u bi t v kinh nghi m c a b n thn. III. TR THNG MINH 1. nh ngha tr thng minh: Theo quan i m hi n t i, nhi u nh tm l nh n nh ba c tnh t ng qut c a tr thng minh tu theo trnh nh n th c c a tu i tc. Ba c tnh t ng qut c Synderman v Rothman trnh by trong Survey of Expert Opinion on Intelligence and Aptitude Test - Kh o st cc chuyn gia v tr thng minh v bi tr c nghi m nng khi u xu t b n nm 1987: Th nh t l kh nng nh n nh nh ng ni m tr u t ng nh t ng, bi u t ng, quan i m, nguyn t c v phn bi t c cc ni m ny v i cc ni m c th . Th hai l kh nng gi i quy t cc v n kh khn trong nhi u tr ng h p khc bi t nh kinh nghi m s ng hng ngy Th ba l kh nng ti p nh n ki n th c Cng v i ba c tnh trn, m t s nh tm l cn a ra m t nh n nh v cc lnh v c t ng qut khc c a tr thng minh: tr nh v kh nng thch ng v i m i hon c nh, ng i c tr nh t t, k c tr nh ng n h n v tr nh di h n, c kh nng thch ng d dng v i m i hon c nh M t s nh nghin c u khc l i nh n nh: tr thng minh c th nh n nh nh kh nng tr th c t ng qut, nh l c sng t o, tm ti khm ph cc sng ki n, nh l kh nng thch ng qua thi , cch c x . Nh v y, nh n nh v tr thng minh c nhi u ki n khc nhau nhng c th khi qut: tr thng minh l kh nng tm hi u th gi i xung quanh, t duy h p l v s d ng hi u qu ti nguyn s n c gi i quy t cc v n g p ph i.
Trang 70

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

2. Cc h c thuy t v tr thng minh: 2.1. Thuy t hai nhn t c a Charles Spearman Nm 1904, Spearman (nh tm l h c v ton h c Anh) l ng i u tin trn th gi i o c tr thng minh thng qua s o c cc nhn t nh n th c v t s o c , Spearman xu t l thuy t c a mnh v hai nhn t c a tr thng minh. Theo thuy t hai nhn t c a Spearman th tr thng minh (Intelligence) c hai nhn t l, th nh t m t nhn t v nng
Charles Spearman

l c tr tu chung G (General mental ability factor), t c l nng l c th c hi n nh ng nhi m v nh n th c khc nhau ni chung, v th hai nh ng nhn t ring S (Specific factors) bao g m nh ng nng l c tr tu ring (nh ng k nng ton h c, c kh ho c ngn ng ) I = G + ( S + S + S) Cho n nay, thuy t c a Spearman v tr thng minh l thuy t lu i nh t v c ch p nh n r ng ri nh t. N tr thnh c s l lu n ch y u cho vi c xy d ng v th c hi n cc b n tr c nghi m thng s thng minh IQ (Intelligence Quotient) hi n nay. 2.2. Thuy t b y lo i thng minh c a Howard Gardner Nm 1997, nh tm l h c M H.Gardner a ra thuy t tr thng minh 7 lo i c a ng. Theo Gardner, tr thng minh c t nh t l 7 lo i. l thng minh ngn ng , thng minh m nh c, thng minh lgc h c, ton h c, thng minh khng gian, thng minh v n ng c th , thng minh t hi u b n thn mnh v thng minh hi u c ng i khc. Theo Gardner, cc phng php tr c nghi m IQ ch o m thi, cn 5 lo i thng minh cn l i th khng o c.
Trang 71 Howard Gardner

c 2 lo i thng minh l thng minh ngn ng v thng minh lgc h c - ton h c

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

2.3. Thuy t ba lo i thng minh c a R.Sternberg Nh tm l h c M Robert Sternberg, trong th i gian t 1985 n 1997 cho xu t b n cng trnh nghin c u c a mnh v tr thng minh, ng cho r ng l thuy t v cch o tr thng minh m Spearman ra cha p ng yu c u nh n th c v o c tr thng minh v n r t a d ng. V Sternberg a ra thuy t ba lo i thng minh. Sternberg cho r ng tr thng minh c th chia thnh ba lo i:
Robert Sternberg

M t l, thng minh trong t duy lgc (c th o c b ng cc tr c nghi m tr thng minh truy n th ng); hai l, thng minh trong cch gi i quy t v n (i h i ph i c t duy sng t o v nng l c rt ra bi h c kinh nghi m) v ba l, thng minh trong t duy th c ti n (l lo i t duy gip con ng i thch nghi v i ph v i mi tr ng vn ha x h i c a mnh). Thuy t 3 lo i thng minh c a Sternberg cng nh n r ng c tr thng minh trong tuy duy phn tch v cn pht hi n c hai lo i thng minh khc n a l thng minh gi i quy t v n v thng minh trong ho t ng th c ti n. Nh v y, m t ng i no v n c th l r t thng minh m c d khi lm tr c nghi m IQ th anh ta c th b nh gi l km thng minh. 3. o l ng tr thng minh 3.1. o kch th c c a u v no Kch th c c a u c lin quan g n tr thng minh khng? K t qu nghin c u c a

Francis Galton cho th y kch th c c a no khng c lin quan g n tr thng minh. Nh th n kinh h c n i ti ng Paul Broca ngh r ng no cng l n th cng thng minh
Sir Francis Galton Paul Broca

Nhng qua nghin c u, ng i ta khng th y c m i lin quan no gi a kh i l ng no v tr thng minh (nghin c u cho th y, tr ng l ng bnh qun c a no ng i v thnh nin l 1350 1400g v i nam, v 1200 1250g v i n . Cn no c a c heo v voi th
Trang 72

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

n ng hn no ng i r t nhi u: No c a c heo l 9200g, cn c a voi l trn 4000g. Trong khi, d c heo v voi l r t thng minh trong cc ng v t c v, nhng so v i tr l c c a con ng i th khng th b ng c) Ng i ta so snh b no c a m t s danh nhn v th y r ng kch th c b no r t khc nhau. D i y l tr ng l ng b no c a m t s danh nhn:

Tn

Ngh nghi p

Tr ng l ng no (g)

Tutgenev Kant Schiller Napoleon tam Gauss Dante Liebig France

Nh vn Nh tri t h c Nh th Hong Nh ton h c Nh th Nh ho h c Nh vn

2012 1650 1580 1500 1500 1420 1352 1017

3.2. Phng php nghin c u no b ng my r i c t l p (MRS SCANS) Hi n nay vi c p d ng phng php nghin c u no b ng my r i c t l p (MRS SCANS) vo vi c nghin c u tr thng minh cho th y c s tng quan gi a kch th c no v tr thng minh. Tuy nhin, s tng quan khng k t lu n c r ng no cng l n th cng thng minh hn. D sao nh ng con s tng quan cng c ngha th ng k v kh ng nh l c m t m i quan h gi a kch th c no v tr thng minh (i m s IQ) v i u cng c m t gi tr nh t nh trong vi c d on tr thng minh c a m t ng i no .

Trang 73

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3.3. Phng php tr c nghi m tr thng minh (Intelligence Tests): 3.3.1. Alfred Binet v phng php tr c nghi m tr thng minh Cu i th k 19, nh tm l h c Php Alfred Binet nh n th y r ng cch o c tr thng minh qua kch th c u (Galton) ho c no (Broca) l th t b i. ng cho r ng tr thng minh l m t t p h p kh nng nh n th c cng nh ng nng l c tinh th n v cch t t nh t o tr thng minh
Alfred Binet Theodore Simon

l o nng l c th c hi n nh ng nhi m v nh n th c. Tuy nhin, Binet l i khng tin t ng v tri n v ng xy d ng m t b n tr c nghi m tr thng minh. Nhng m t c h i n khi ng c c vo m t y ban lm nhi m v xy d ng cc tr c nghi m phn bi t tr em c tr thng minh bnh th ng v i tr em ch m pht tri n tr thng minh do B Gio d c Php thnh l p; y Binet t ra 2 m c tiu : m t l, tr c nghi m ph i d th c hi n v hai l tr c nghi m ph i phn bi t c r rng tr thng minh pht tri n bnh th ng v i tr thng minh pht tri n khng bnh th ng (ch m pht tri n tr tu ). Nm 1905, Binet cng v i nh tm th n h c Theodore Simon xy d ng thnh cng b ng tr c nghi m u tin trn th gi i v tr thng minh v i cc tiu chu n v ch s r rng, t c l thang tr tu Binet Simon. B ng tr c nghi m tr thng minh Binet Simon g m cc cu h i c s p x p t d n kh th v o cc nng l c ngn ng , tr nh , ki n th c v m t s nng l c nh n th c khc nhau theo cc ch tiu c a thang tr tu Binet Simon. M c ch c a b ng tr c nghi m u tin ny c a Binet Simon l phn bi t nng l c tr tu c a nh ng a tr ch m pht tri n tr tu ang h c trong cc tr ng h c Paris h i . Vo th i Binet, tr em thi u nng tr tu th ng c chia thnh 3 nhm: n n, ngu ng c v ch m hi u. Nh ng thu t ng ny ngy nay khng c s d ng phn lo i tr nng n a v ngha tiu c c v m t tm l c a n. V n t ra cho Binet Simon h i khi th c hi n cc tr c nghi m u tin c a hai ng ph i gi i quy t l vi c chia tr thi u nng tr tu thnh 3 nhm nh trn thi th c ng khng, v m t
Trang 74

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

thang i m nh th li u c th hi n h t cc k t qu tr c nghi m khng. V sau, Binet c i ti n phng php o c tr thng minh nh trn c a mnh khi ng hnh thnh c khi ni m c a ng v tu i khn (hay tu i tr tu - Mental Age MA) Tu i khn (MA) l m t phng php nh gi trnh pht tri n tr thng minh c a m t a tr . 3.3.2. Cng th c IQ c a Terman Vi c Binet tm ra khi ni m tu i khn l s thay i l n nh t trong phng php tr c nghi m tr tu . Phng php ny c thay i m t l n n a vo nm 1916 do Lewis Terman cng cc ng nghi p c a ng th c hi n t i tr ng i h c Stanford California (M )
Lewis William Stern Lewis Terman

tu i no b ng cch so snh s i m m a tr nh n c

trong m t tr c nghi m tr tu v i s i m c a tr em thu c lo i trung bnh cng l a tu i

tr thnh m t phng php m i v t t hn trong tr c nghi m thng s thng minh nh gi trnh pht tri n tr tu c a m t a tr . Thng s IQ (ch s thng minh - Intelligence Quotient IQ, khi ni m do nh tm l h c ng i c Lewis William Stern a ra l n u nm 1912) c tnh b ng cch chia ch s tu i khn - MA (Mental Age) c a m t a tr (c c trong m t tr c nghi m tr tu ) cho ch s tu i i - CA (Chorological Age) r i nhn cho 100. IQ = MA / CA * 100 Trong tr c nghi m c a Binet, tu i khn c ng tnh b ng cch ghi nh n s cu tr l i m a tr c c i v i s cu tr h i m Binet ra cho m t tu i no . V d , n u m t a tr gi 4 tu i tr l i c nh ng cu h i Binet dnh ring cho nh ng a tr 5 tu i i th tu i khn c a a tr l 5 tu i. Nh v y, trong v d v a nu trn (em b gi 4 tu i i c tu i khn l 5) th ta c IQ (theo cng th c tnh IQ c a Terman ) c a em l: 5/4 *100 = 125

Trang 75

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3.3.3. M t s tr c nghi m tr thng minh ph bi n hi n nay Hai b ng tr c nghi m IQ c dng r ng ri nh t hi n nay l b ng c a Wechsler (tr c nghi m do David Wechsler, nh tm l ng i Romania, lm vi c t i i h c New York, M pht tri n) dng o tr thng minh c a ng i l n (16 tu i tr ln), WAIS R, (Wechsler Adult Intelligence Scale Revised) v b ng c a Wechsler dng o tr thng minh c a tr em (t 3-15 tu i
David Wechsler

),WAIS III, (Wechsler Intelligence Scale for Children III). Bn c nh hai b n tr c nghi m tr thng minh c a Wechsler, c cc tr c nghi m tr thng minh khc nh: tr c nghi m Stanford Binet, tr c nghi m khun hnh ti p di n c a Raven (The Raven Progressive Matrices Test), Ngoi cc tr c nghi m tr thng minh, cn c cc tr c nghi m tiu chu n ho khc nh: tr c nghi m ki n th c (Achievement Test), o l ng trnh ki n th c v m t lnh v c h c thu t nh t nh v tr c nghi m nng khi u (Aptitude Test), d on nng l c trong m t lnh v c nh t nh nh tr c nghi m SAT (Scholastic Assessment Test - tr c nghi m nh gi nng khi u h c t p) nh m tin on thnh tch h c t p i h c trong tng lai c a m t c nhn v a t t nghi p b c trung h c. 3.3.4. S phn b i m s thng minh (ch s IQ) Cc i m IQ c th ng k d i d ng m t ng cong nh ci chung trong i a s cc i m u ri vo o n gi a, c cc i m cn l i th ri vo o n u v o n cu i. l m t s phn b bnh th ng (Normal Distribution), trong 2,1% c i m IQ d i 70 (l i m c a nh ng ng i ch m pht tri n tr tu - Mental Retardation) 2,1% c i m IQ trn 130 (l i m c a nh ng ng i r t thng minh, c ti - Gifted) kho ng 96% c i m IQ t 70 n 130 (l i m c a nh ng ng i bnh th ng). N u i m IQ c a m t ng i l t 20 n 40 th ng i l ng i b ch m pht tri n tr tu r t nghim tr ng. N u i m IQ l t 150 n 180 hay hn n a th ng i l ng i c c k thng minh (thin ti - Talent).

Trang 76

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Bi u d i y minh ho s phn b i m s thng minh

K t qu i m IQ
96% s ng i c IQ dao ng 30 i m quanh m c 100

68% s ng i c IQ dao ng 15 i m quanh m c 100

Phn b i m s IQ trong dn c theo k t qu t b ng Wechsler

3.3.5. Hi u l c c a cc tr c nghi m tr thng minh M c d cc tr c nghi m thng minh c th nh n bi t c s khc bi t v m c thng minh gi a cc c nhn, nhng chng khng gip chng ta hi u c b n ch t lm n n t ng cho tr thng minh, n i dung c a nh ng tr c nghi m khng tnh n nh ng c th mang tnh vn ho c a ng i lm tr c nghi m ng th i b n thn nh ng v n c a ra trong bi test cng cha th bao qut c cc kha c nh khc nhau c a tr thng minh cc c nhn. S d nh v y l b i m t trong nh ng v n ch y u l li u c m t y u t duy nh t v c o no lm c s cho tr thng minh khng ho c li u tr thng minh ph i chng c c u thnh b i cc y u t c s c thi c bi t khc nhau. Chnh v v y k t qu do nh ng test tr thng minh a l i ch nn c dng v i m c ch d on nh ng thnh qu ho t ng m c nhn c ch s IQ tng ng kh d c th t c, tham kh o cho nh ng cng vi c c th nh t v n c nhn hay h ng d n hu n nghi p.

Trang 77

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cu h i n t p
1. T duy l g? C nh ng thao tc t duy c b n no? 2. Trnh by cc giai o n c a qu trnh t duy? 3. Th no l ng ngn ngn ng ? 4. Trnh by cc ch c nng c a ngn ng . 5. Tr thng minh l g? Trnh by n i dung m t s h c thuy t v tr thng minh? 6. Trnh by mt s cch th c o l ng tr thng minh? K t qu c a nh ng tr c nghi m tr thng minh nn c s d ng nh th no?

Trang 78

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chng 7: NG C V XC C M

I. NHU C U 1. nh ngha: L nh ng ci, nh ng i u m m i ng i chng ta c n, mong mu n c th a mn trong su t cu c i ho c ch m t giai o n no c a cu c i ho c trong nh ng lc no m thi. 2. Thang nhu c u c a Maslow (Maslows Hierachy Needs) Nh tm l h c ng i M Abraham Maslow quan ni m nhu c u bao g m c 2 lo i l: nhu c u sinh h c v nhu c u x h i. Nhu c u sinh h c (Biological Needs) l nh ng nhu c u sinh l c n c th a mn c th c th s ng v pht tri n t t. V d : th c n, n c u ng, kh xy, tnh d c, gi c ng , trnh c s au n v th xc Nhu c u x h i (Social Needs) l nh ng nhu c u n y sinh nh h c t p v tr i nghi m. V d : nhu c u gi i hn ng i khc, nhu c u c giao ti p, nhu c u c c l p, nhu c u c nh h ng v ki m sot ng i khc, nhu c u tr t t an ninh, nhu c u vui chi, gi i tr Abraham Maslow l ng i sng l p ra cch ti p c n nhn vn (Humanistic approach) trong tm l h c. ng quan tm c bi t n v n ng c c a con ng i, nh t l v n con ng i l a ch n nh ng nhu c u sinh h c v nh ng nhu c u x h i no th a mn. ng nghin c u v xy d ng ln m t thang nhu c u trong ng s p x p cc nhu c u t th p n cao, theo th t nh ng nhu c u sinh h c nhu c u x h i trn, v i hm r ng d i v

con ng i th a mn nh ng nhu c u sinh

Trang 79

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

h c tr c khi th a mn nh ng nhu c u x h i, v ch khi no th a mn c nhu c u b c d i r i th con ng i m i lo th a mn nhu c u b c trn li n k .

B ng cc nhu c u c b n (theo A. Maslow) 1. Nhu c u sinh l Nhu c u th c n, n c u ng, xy, ng , tnh d c Nhu c u c b o v tnh m ng, c 2. Nhu c u an ton th , s c kh e, khng c m th y s hi, b e d a Nhu c u c yu ng i khc v c 3. Nhu c u tnh c m v g n b ng i khc yu, c ph thu c vo ng i khc. 4. Nhu c u t tr ng Nhu c u c c ph m gi, c uy tn, c knh tr ng. Nhu c u c bi t, c hi u ci m i, nhu c u c thng tin, c h c. Nhu c u th ng th c v sng t o ci p trong i s ng v trong ngh thu t. Nhu c u pht huy c cao nh t, y 7. Nhu c u thng hoa b n thn nh t m i ti m nng c a b n thn t c nh ng m c ch l n c a i mnh. Nhu c u ha mnh vo v tr , quan h 8. Nhu c u tm linh v i cc l c l ng siu nhin, h ng v th gi i bn kia. Quan ni m nh trn c a Maslow v nhu c u, th ta c th ni r ng nh ng h ng th, nh ng nguy n v ng, nh ng l t ng, nh ng c m, hoi bo, nh ng ni m tin v.v t o nn xu h ng c a m i ng i u l nh ng ng c c a con ng i.

5.

Nhu c u nh n th c

6.

Nhu c u th m m

Trang 80

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

II. NG C 1. nh ngha: ng c l nh ng nhn t sinh l v tm l thc y chng ta th c hi n m t ho t ng no b ng m t cch no trong m t th i gian no . 2. M t s l thuy t v ng c : 2.1. Thuy t b n nng (Instinct Theory) c a William Mc Dougall (1908) B n nng l nh ng xu h ng b m sinh ho c nh ng l c sinh h c quy t nh hnh vi. Theo William Mc Dougall, ng c thc y con ng i hnh ng l nh ng b n nng. Thuy t ny ch ng v i con v t. M i loi v t c nh ng b n nng ring quy t nh hnh vi khng th khc c c a m i con v t thu c loi khi n vo m t i u ki n nh t nh nh th no c a mi tr ng. Nhng i v i con ng i th thuy t ny khng ng. Cng trong m t tnh hu ng, i u ki n, nhng c ng i hnh ng th ny, c ng i hnh ng ng c l i, c ng i khng hnh ng. 2.2. Thuy t xung nng - gi i t a (Drive Reduction Theory) Trong nh ng nm 40 v 50 c a th k XX, cc nh tm l h c a ra khi ni m nhu c u (Need) v xung nng (Drive) gi i thch ng c b ng thuy t xung nng gi i t a. Nhu c u, theo cch hi u c a nh ng tc gi theo l thuy t ny, l tr ng thi sinh h c c a c th ang thi u m t ci g m n c n s ng (nh th c n, n c u ng,). Nhu c u gy ra m t xung nng, t c l tr ng thi cng th ng i h i c th ph i hnh ng gi i t a s cng th ng . N u nhu c u c th a mn th c th s h t cng th ng tr l i tr ng thi cn b ng n i t i (Homeostasis). Thuy t xung nng - gi i t a ni trn ch gi i thch c ng c c a nh ng hnh ng th a mn nhu c u sinh h c c a c th , nhng khng gi i thch c nh ng hnh ng th a mn cc nhu c u x h i, tinh th n, trong c nh ng nhu c u m th a mn n con ng i ph i ch p nh n s cng th ng. 2.3. Thuy t khch l (Incentive Theory) Khch l (Incentives) l nh ng nhn t thu c mi tr ng ang khuy n khch, ng vin, li ko chng ta lm nh ng vi c g , tham gia vo nh ng ho t ng no
Trang 81

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

, cho d ph i qua nhi u kh khn, v t v , nguy hi m, t c i u khch l . Khc v i nh ng xung nng bn trong c th thc y (Pushing) ta hnh ng, cc khch l thu c v mi tr ng xung quanh bn ngoi thu ht, li ko (Pulling) chng ta hnh ng. Thuy t khch l l thuy t gi i thch r ng s d chng ta ch p nh n lm nh ng vi c cng th ng, kh khn, nguy hi m l do chng ta b thu ht, li ko b i nh ng ci khch l chng ta nh s ng i ca, s cng nh n, s t ng th ng c a x h i i v i ta. 2.4. Thuy t nh n th c (Cognitive Theory) Thuy t nh n th c v ng c cho r ng con ng i hnh ng, ho t ng l do nh n th c c r ng hnh ng y, ho t ng y l s t ng th ng cho mnh, l ni m tin v mong i c a mnh, l s th c hi n ng c n i t i c a mnh. 3. Phn lo i ng c Theo l thuy t nh n th c v ng c th c hai lo i ng c khc nhau l: ng c ngo i lai (extrinsic motivation) v ng c n i t i (intrinsic motivation). ng c ngo i lai l ng c c a nh ng hnh ng nh m m c ch chi m lnh nh ng i t ng ang c trong mi tr ng th a mn nh ng nhu c u sinh h c ho c c c nh ng khch l , nh ng t ng th ng n v i mnh t mi tr ng. ng c n i t i l nh ng ng c c a nh ng hnh ng v ho t ng v b n thn nh ng hnh ng v ho t ng ny l s t ng th ng cho c nhn ch th , ho c l s th c hi n ni m tin, nh ng s mong i c a ch th . III. XC C M 1. Khi ni m Xc c m l m t qu trnh rung ng c a tm l (rung c m) c km theo s rung ng c a c th c n y sinh khi ch th c a nhu c u g p m t s v t hay hi n t ng lin quan t i nhu c u c a mnh. S lin quan ni trn i v i nhu c u c a ch th c th c tnh tch c c, c l i cho s th a mn nhu c u c ch th mong mu n, ho c c th c tnh tiu c c c h i cho ch th , khng c ch th mong mu n.

Trang 82

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

2. Phn lo i xc c m 2.1. Phn lo i theo tnh ch t : Xc c m d ch u (vui m ng, ng c nhin) Xc c m kh ch u (bu n r u, s hi, t c gi n, gh t m) 2.2. Phn lo i theo m c : Xc c m nh nhng m h trong ch c lt (do m t c m gic t o nn) Xc ng (m nh m , t ng t) Tm tr ng (xc c m y u v ko di nhi u ngy, nhi u thng th m ch nhi u nm) Nh ng ph n ng sinh l g n v i xc c m: Hi th nhanh v su hn Tim p nhanh, bm thm mu vo ng m ch Con ngi m to, nhi u nh sng hn i vo m t gip cho m c nh y c m c a th l c c tng ln Mi ng kh, h u nh h tiu ha khng ho t ng. Tuy n m hi tng ho t ng gi m b t hi nng do tnh trang kh n c p g p ph i. Lng tc d ng ng ln do cc b p th t d i da co th t l i

C r t nhi u xc c m khc nhau, nhng c 6 c m xc sau y l c b n. 1. Vui m ng Happiness 2. Bu n phi n Sadness 3. S hi Fear 4. T c gi n Anger 5. Ng c nhin Surprise 6. Gh t m - Disgust

Trang 83

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3. Cc h c thuy t khc nhau v xc c m Xc c m l hi n t ng ph c t p nn c nhi u l thuy t khc nhau c p n, chng ta xem xt cch l gi i v xc c m c a m t s l thuy t. Thuy t James Lange: do nh tm l h c ng i M William James (1890) v nh sinh l h c ng i an M ch Carl Lange (1922) x ng. H cho r ng hi n t ng xc c m l ph n ng i v i cc bi n i sinh l bn trong c th hay bi n i n i t ng (visceral changes), cc bi n i ny pht sinh nh nh m t p ng v i s vi c x y ra trong mi tr ng s ng. Cc bi n i n i t ng ny c gi i thch l cc ph n ng c m xc. Thuy t Cannon Bard: do nh sinh v t h c ng i M Walter Cannon (1927), v Philip Bard (1934) x ng. H cho r ng cc bi n i n i t ng di n ra qu ch m nn khng th gi i thch c hi n t ng xc c m v n th ng x y ra r t nhanh chng. Do c tnh tr ng c nh gic sinh l (physiological arousal) l n kinh nghi m xc c m u pht sinh ng th i, do cng m t xung l c th n kinh gy ra, cho nn b n thn kinh nghi m n i t ng khng nh t thi t khc bi t i v i cc d ng xc c m khc nhau. y

Trang 84

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Thuy t Schachter Singer (thuy t nh n th c): do Stanley Schachter v Jerome Singer (1962) x ng. L thuy t ny bc b quan ni m cho r ng ph n ng sinh l v ph n ng tnh c m x y ra ng th i. Thay v th , l thuy t ny cho r ng xc c m c ph i h p xc nh b i tnh tr ng c nh gic sinh l tng i khng c th v cch g i tn tnh tr ng c nh gic y ti p sau . Ti n trnh t tn ny v n d ng cc g i t mi tr ng bn ngoi nh m xc nh cch c x c a nh ng ng i khc trong tnh hu ng tng t . 4. Vai tr c a xc c m Chu n b cho hnh ng c a c nhn: Xc c m tc ng nh m t m i lin h gi a cc s vi c trong b i c nh bn ngoi v i cc ph n ng th hi n b ng hnh vi c a c nhn trong b i c nh y. Th d , n u ta nhn th y m t con ch hung t n m b v pha chng ta, th ph n ng xc c m (cn s hi) s khi n cho h th n kinh giao c m pht sinh tnh tr ng c nh gic sinh l. Vai tr c a th n kinh giao c m l chu n b c th chng ta c hnh ng kh n c p, ch c ch n s khi n chng ta nhanh chng n trnh con ch y. Nh v y, xc c m l kch thch gp ph n hnh thnh cc ph n ng h u hi u i v i cc tnh hu ng khc nhau. U n n n hnh vi trong tng lai c a c nhn: Xc c m ng vai tr xc ti n vi c tm hi u cc thng tin nh m gip chng ta c ph n ng thch h p trong tng lai. Th d , ph n ng xc c m n y sinh khi ng i ta kinh qua m t s vi c kh ch u nh b m t con ch hung d e d a - d y ng i ta n trnh cc tr ng h p tng t sau ny. Tng t , c m gic hi lng tc ng nh m t khch l i v i hnh vi tr c y s khi n cho ng i ta tm n cc tnh hu ng tng t trong tng lai. Do , c m gic th thi n y sinh sau khi hi n t ng cho m t t ch c t thi n r t c th khuy n khch hnh vi t thi n y d ti di n trong tng lai. Gip chng ta i u ch nh tng tc x h i: Cc xc c m m chng ta ang tr i qua th ng b c l r r t i v i ng i ch ng ki n, b i v c m xc ny c thng t cho ng i y qua cc hnh vi ngn ng v v
Trang 85

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

ngn c a chng ta. Cc hnh vi ny tc ng nh m t d u hi u gip cho ng i ch ng ki n hi u r hn v nh ng i u chng ta ang tr i qua v d on c hnh vi tng lai c a chng ta. Ng c l i, chnh i u ny thc y ng i ch ng ki n tng tc h u hi u v ph h p hn. Th d , m t b m nhn th y cn s hi hi n trn nt m t a con hai tu i c a b khi n chm ch nhn m t b c tranh x u x trong m t cu n sch, b s xoa d u tr n an n, do gip a b i ph v i hon c nh g p ph i h u hi u hn trong tng lai. 5. Tnh c m: 5.1. Khi ni m: Tnh c m l thi n nh c a ch th i v i s v t hay hi n t ng c lin quan t i nhu c u c a ch th v tr c t ng t o ra cho ch th nh ng xc c m tch c c ho c tiu c c. 5.2. Phn lo i tnh c m: 5.2.1. Phn lo i theo thi : Tnh c m yu thng Tnh c m qu tr ng S cm ght. S khinh b 5.2.2. Phn lo i theo i t ng: Tnh c m gia nh, h hng Tnh c m b n b. Tnh c m th y tr. Tnh c m m n ph c ng i m mnh hm m , coi l th n t ng. Tnh yu (nam n ) Tnh c m yu n c v cm th gi c ngo i xm. Tnh c m qu c t Tnh nhn i (tnh ng i) Tnh c m ho t ng (ngh nghi p)

Trang 86

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

5.2.3. Phn lo i theo tnh ch t: Tnh c m tr tu Tnh c m o c Tnh c m th m m Tnh c m tn gio 6. Phn bi t s khc nhau v m i quan h gi a xc c m v tnh c m: 6.1. Phn bi t s khc nhau: Xc c m 1) C c ng i v v t 1) Ch c Tnh c m ng i

2) L m t qu trnh tm l tnh hu ng c th , nh t nh 4) Lun lun

2) L m t thu c tnh tm l n nh, tng i lu di ho c su t i. tr ng thi ti m tng, trong tim, t y lng 5) Xu t hi n sau

3) C tnh nh t th i, m t lc trong m t 3)

trang thi hi n th c, bi u 4) Th ng

l ra trn b m t, trn c th . 5) Xu t hi n tr c

6) Th c hi n ch c nng sinh v t (gip c 6) Th c hi n ch c nng x h i (gip th v s s ng c an ton, nh nhn cch c b o v , c pht h ng cho ho t ng x h i). h ng cho hnh ng v thch nghi v i tri n, thch nghi v i x h i v nh mi tr ng). 7) G n li n v i ph n x khng i u ki n, 7) G n li n v i ph n x c i u ki n, v i b n nng. 6.2. M i quan h gi a xc c m v tnh c m: Nhi u l n xc c m v xc c m cng lo i d n t i n y sinh v pht tri n tnh c m (yu qu ho c khinh ght). Xc c m l nguyn nhn d n t i tnh c m. Khi tnh c m c th tnh c m c bi u l thnh xc c m. Tnh c m b t ngu n t cc xc c m cng lo i nhng cng l nguyn nhn c a xc c m. Khng c xc c m (v c m, lnh c m) th s khng c tnh c m v khng c tnh c m th s khng c xc c m. v i ngn ng .

Trang 87

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Xc c m Xc c m

Tnh c m

Xc c m Tnh c m

6.3. M i quan h gi a xc c m - tnh c m v nh n th c - hnh ng: C nh n th c ng th c xc c m, tnh c m ng, n u nh n th c sai l m th s c xc c m v tnh c m sai l m. C xc c m, tnh c m ng th s c hnh ng ng, n u xc c m v tnh c m sai l m th hnh ng s sai l m. C xc c m v tnh c m su s c, mnh li t th s c hnh ng m nh m v ho t ng kin tr. N u xc c m, tnh c m h i h t th khng hnh ng ho c hnh ng y u t, d lm kh b . Ni chung, nh n th c sai hay ng d n t i tnh c m sai hay ng v t d n t i hnh ng sai hay ng. 7. Cc quy lu t c a xc c m v tnh c m Quy lu t ly lan t ng i ny qua ng i khc. Quy lu t thch ng: m t c m xc hay tnh c m no c th b suy y u ho c chai l do lu khng c g thay i, khng c g m i m . Quy lu t tng ph n: t xc c m ny, tnh c m ny i v i m t i t ng c th chuy n sang xc c m khc, tnh c m khc cng v i i t ng nhng tri ng c. Quy lu t pha tr n: hai xc c m v tnh c m khc nhau, th m ch tri ng c nhau, c th cng pht sinh, cng t n t i trong cng m t ch th v i v i cng m t i t ng.

Trang 88

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cu h i n t p
1. Nhu c u l g? C nh ng lo i nhu c u no theo A.H. Maslow? 2. Th no l ng c? Trnh by n i dung m t s h c thuy t v ng c? C m y lo i ng c theo l thuy t nh n th c? 3. Th no l xc c m? Trnh by vai tr c a xc c m? 4. Trnh by n i dung ba h c thuy t v xc c m? 5. Tnh c m l g? Xc c m tnh c m v nh n th c hnh ng quan h v i nhau nh th no?

Trang 89

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chng 8: CH V HNH NG CH

I. CH 1. nh ngha ch ch l m t ph m ch t tm l c a c nhn, m t thu c tnh tm l c a nhn cch, bi u hi n nng l c th c hi n nh ng hnh ng c m c ch, i h i ph i c s

n l c kh c ph c kh khn. 2. c i m v vai tr c a ch 2.1. c i m

ch l s ph n nh cc i u ki n c a hi n th c khch quan d i hnh th c cc

m c ch hnh ng.
L m t nng ng c a th c, ch l hnh th c tm l i u ch nh hnh vi tch

c c nh t

con ng i v ch k t h p c trong mnh c m t nng ng c a tr tu l n n i dung o c c a ch ch khng

c m t nng ng c a tnh c m o c.
Gi tr x h i c a ch c xem xt

ph i m c ch 2.2. Vai tr c a ch
Gip con ng i lm ch c b n thn thng qua kh nng i u ho v i u

ch nh c th c hnh vi c a mnh.
L i u ki n con ng i hi n th c ho nh ng k ho ch hnh ng, t o ra gi

tr v t ch t, tinh th n cho b n thn, cng nh bi n i c t nhin v x h i. 3. Cc ph m ch t c a ch 3.1. Tnh m c ch L m t ph m ch t quan tr ng c a ch, l kh nng c a con ng i bi t ra cho ho t ng v cu c s ng c a mnh nh ng m c ch, i u khi n nh ng hnh vi c a mnh nh m t c m c ch t ra. Tnh m c ch ch u nh h ng c a l t ng, nguyn t c s ng c nhn.

Trang 90

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3.2. Tnh c l p L ph m ch t ch cho php con ng i bu c hnh ng c a mnh ph i ph c tng nh ng quan i m v ni m tin c a mnh. 3.3. Tnh quy t on L ph m ch t ch, th hi n kh nng a ra c nh ng quy t nh k p th i v d t khot m khng c tnh tr ng dao ng khng c n thi t. Tnh quy t on xu t pht t trnh tr tu v lng dng c m. 3.4. Tnh kin tr L ph m ch t c a ch quen th c hi n n cng m c ch ra trong m t th i gian di m t cch nh n n i, c g ng kh c ph c m i kh khn, tr ng i trn ng i n m c ch. 3.5. Tnh t ch L kh nng lm ch c b n thn c a con ng i, bi t t ki m ch v lun lun ki m tra hnh vi c a mnh, lm ch b n thn mnh, l i ni c a mnh, km hm nh ng hnh ng no cho l khng c n thi t v c h i, th ng c nh ng thc y khng mong mu n, nh ng tc ng c tnh ch t xung ng, nh ng xc ng (gi n d , s hi) ngh. II. HNH NG CH 1. nh ngha
Hnh ng ch l hnh ng c th c, i h i n l c kh c ph c kh khn

trong mnh, gip con ng i t ph phn mnh, trnh nh ng hnh vi khng suy

nh m h ng n m t m c ch c xc nh.
Hnh ng ch c nh ng c i m sau:

+ C m c ch ra t tr c m t cch c th c. + C s l a ch n phng ti n, bi n php th c hi n m c ch. + C s theo di, ki m tra, i u khi n v i u ch nh s n l c kh c ph c nh ng kh khn tr ng i bn trong v bn ngoi trong qu trnh th c hi n m c ch.
Trn c s s c m t y hay khng y c a cc c i m trn m ng i

ta phn hnh ng ch thnh cc lo i sau:

Trang 91

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

+ Hnh ng ch gi n n: c m c ch r rng nhng cc c i m sau khng th hi n y ho c khng c. + Hnh ng ch c p bch: cc c i m trn t a nh ho nh p vo nhau. + Hnh ng ch ph c t p: l lo i hnh ng ch i n hnh, trong cc c i m trn c th hi n m t cch r nt nh t. 2. Cc giai o n c a hnh ng ch 2.1. Giai o n chu n b t ra v th c r rng m c ch c a hnh ng, hnh thnh ng c c a hnh ng. L p k ho ch, l a ch n phng ti n v bi n php hnh ng. Quy t nh hnh ng. 2.2. Giai o n th c hi n Vi c chuy n t quy t nh hnh ng n hnh ng l s chuy n bi n nguy n v ng thnh hi n th c. Vi c th c hi n quy t nh c th di n ra d i hai hnh th c Th c hi n hnh ng bn ngoi. Km hm cc hnh ng bn ngoi (hnh ng ch bn trong)

2.3. Giai o n nh gi k t qu hnh ng Khi hnh ng t n m t m c no th con ng i nh gi, i chi u cc k t qu t c v i m c ch nh. Khng ch c c nhn m x h i cng tham gia vo nh gi hnh ng c a c nhn . S nh gi x u th ng l ng c d n n vi c nh ch ho c s a ch a hnh ng hi n t i. S nh gi t t s kch thch vi c ti p t c tng c ng v c i ti n hnh ng ang th c hi n. III. HNH NG T 1. nh ngha

NG HA

Hnh ng t ng ho v n l hnh ng c th c, nhng do l p i l p l i

nhi u l n ho c do luy n t p m n tr thnh t ng ho, khng c n s ki m sot tr c ti p c a th c m v n th c hi n c k t qu .

Trang 92

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

C hai lo i hnh ng t ng ho l k x o v thi quen.

2. K x o v thi quen

K x o: l lo i hnh ng t ng ho m t cch c th c, ngha l c t ng ho nh luy n t p. K x o c nh ng c i m sau: + Khng c s ki m sot th ng xuyn c a th c, khng c n c s ki m tra b ng th gic. + ng tc c a k x o mang tnh khi qut, khng c ng tc th a, k t qu cao m t t n nng l ng c b p nh t.

Thi quen: l lo i hnh ng t ng ho tr thnh nhu c u c a con ng i Tuy cng l hnh ng t ng ho, nhng thi quen v k x o c nhi u i m khc nhau: K x o + Mang tnh ch t k thu t thu n tu + c nh gi v m t thao tc + t g n v i tnh hu ng Thi quen + Mang tnh ch t nhu c u, n p s ng + c nh gi v m t o c + Lun g n v i tnh hu ng c th

+ t b n v ng n u khng th ng xuyn + B n v ng, n su vo n p s ng luy n t p - c ng c + Hnh thnh ch y u thng qua luy n + Hnh thnh b ng nhi u con ng khc t p c m c ch v c h th ng. 3. S hnh thnh k x o v thi quen
K x o c hnh thnh do luy n t p, ngha l do s l p i l p l i m t cch c

nhau nh rn luy n, b t ch c.

h th ng v c m c ch, khng ch d n n s c ng c m cn d n n s hon thi n hnh ng b ng cch lnh h i cc th thu t lm vi c ngy cng c hi u qu hn.
Thi quen c hnh thnh b ng nhi u con ng khc nhau

+ l s l p l i m t cch gi n n cc c ng, hnh ng khng ch nh, n y sinh trong nh ng tr ng thi tm l nh t nh c a con ng i. + Thng qua b t ch c. + S gio d c ho c t gio d c cc thi quen m t cch c m c ch.

Trang 93

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3.4. Vai tr c a k x o v thi quen Gi cho h th n kinh tr ng thi tho i mi, ti t ki m s c l c v nng su t . Gip con ng i c kh nng bao qut r ng trong qua trnh hnh ng, c th t p trung ch vo m t ph c t p v m i m c a cng vi c; m b o tnh chnh xc, ti t ki m th i gian v nng cao hi u qu cng vi c.

Cu h i n t p
1. ch l g? Trnh by cc ph m ch t c a ch? 2. Hnh ng ch l g? Trnh by cc giai o n c a hnh ng ch? 3. Th no l hnh ng t ng ho? Trnh by cc lo i hnh ng t ng ho?

Trang 94

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Chng 9: NHN CCH

I. KHI NI M NHN CCH 1. nh ngha: Nhn cch l t h p cc thu c tnh tm l c a c nhn t o nn b n s c tm l v gi tr x h i c a c nhn . 2. Phn bi t cc khi ni m con ng i, c nhn, c tnh, nhn v t v nhn cch Con ng i l m t th c th sinh v t x h i c th c khc h n v ch t so v i cc loi ng v t. C nhn l m t con ng i v i t cch l m t thnh vin c a t p th , c ng ng c a x h i. C tnh l nh ng c tnh tm l c a m t c nhn t o nn s khc bi t v m t tm l gi a c nhn v c nhn khc, t c l t o nn b n s c tm l c a c nhn . Nhn v t l m t c nhn c m t vai tr v v tr x h i nh th no trong m t nhm, m t t p th , m t c ng ng, m t qu c gia do c c m t nhn cch nh th no . Nhn cch nh c nh ngha trn cng l m t con ng i, nhng khng

xt v m t c th sinh h c m l v m t b n s c tm l v gi tr x h i. M i nhn cch cng l m t c nhn, m t c tnh v cng c th l m t nhn v t. II. CC H C THUY T KHC NHAU V NHN CCH 1. Thuy t c a S.Freud v nhn cch 1.1. Thuy t tm ng h c c a Freud v nhn cch (Freuds psychodynamic theory of personality) Thuy t tm ng h c c a Freud v nhn cch l thuy t nh n m nh t m quan tr ng c a nh ng tr i nghi m trong th i th u, nh ng ngh b d n nn m chng ta khng th t nguy n ni ra v nh ng xung t gi a ci c th c v ci v th c th ng chi ph i t duy v hnh vi c a chng ta. Nh ng ngh c th c (conscious thoughts). Nh ng l c v th c (unconscious forces) v khi ni m ng l c v th c (unconscious motivation) c a Freud:
Trang 95

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

+ Nh ng ngh c th c l nh ng d c v ng v nh ng ham mu n m chng ta nh n bi t c ho c nh l i c vo b t c lc no. + Nh ng l c v th c l m t quan ni m c a Freud v tc ng c a nh ng ngh b d n nn, nh ng ham mu n ho c nh ng xung l c i v i nh ng ngh c th c v nh ng hnh vi c a chng ta. Freud dng nh ng khi ni m v l c v th c, ng l c v th c gi i thch t i sao chng ta l i c nh ng l i ni v vi c lm m chnh chng ta cng khng hi u t i sao chng ta l i ni v lm nh v y. Cc bi n php k thu t c a Freud pht hi n ci v th c: Freud tm ra 3 bi n php k thu t sau y pht hi n ci v th c: 1. Lin t ng t do (free association) l bi n php trong nh tm l h c khuy n khch khch hng c a mnh ni ln b t c ngh hay hnh nh no ang c trong u do gi nh r ng s ni ln c a khch hng l manh m i l n ra ci v th c. M t s nh tr li u tm l ngy nay s d ng bi n php k thu t ny c a Freud, nhng khng ph i t t c cc nh tm l h c u tin r ng bi n php lin t ng t do ny c th gip h tm ra c ci v th c khch hng.

2. Gi i thch ngha c a gi c m (dream interpretation) l bi n php k thu t phn tch cc gi c m m Freud t o ra do gi nh r ng cc gi c m bao gi cng ch a ng nh ng ngh n d u no cho php ta l n ra nh ng ngh v nh ng ham mu n v th c no . Freud phn bi t gi a m t bn l cu chuy n di n ra trong gi c m m Freud coi l b n i v i m t bn l ph n chm, t c l ph n ngha c a cu chuy n di n ra trong gi c m . V d : ci g y hay con dao trong gi c m c th c gi i thch l b ph n sinh d c nam, hay ci h p hay ci b p l trong gi c m c th gi i thch l b ph n sinh d c n . Theo Freud, gi c m l hnh th c tinh ty nh t c a lin t ng t do, l con ng r i th m d n nh tm l h c i vo ci v th c c a khch hng. 3. S ni l n theo quan ni m c a Freud (Freudian slips) l nh ng nh m l n trong l i ni m chng ta th ng ph m ph i. Theo Freud, nh ng l i ni l n l s

Trang 96

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

ph n nh nh ng ngh ho c d c v ng v th c (v d ni l n m t t no thnh m t t ch b ph n sinh d c ho c ch hnh vi giao h p). 1.2. Thuy t c a Freud v 3 ph n c a tm l (v c u trc c a nhn cch) Freud chia tm tr con ng i ra lm 3 ph n l ci y (the id), ci ti (the ego) v ci siu ti (the super ego). cng l c u trc c a nhn cch theo quan ni m c a Freud. C th hnh dung tm tr (hay nhn cch) theo quan ni m c a Freud. C th hnh dung tm tr (hay nhn cch) theo quan ni m c a Freud nh m t t ng bng tri. Ph n n i trn m t n c l ph n th c, cn ph n chm l ph n v th c. Ci y hon ton l v th c nn chm hon ton trong n c; ci ti c m t ph n l n hn n i trn m t n c. L ph n c th c v ph n nh hn chm trong n c l ph n v th c. Cn ci siu ti th ng c l i c m t ph n nh hn n i trn m t n c l ph n c th c v m t ph n l n hn chm trong n c l ph n v th c: Ci y lm ch c nng k i h i v tm ki m s khoi l c v tnh d c (pleasure seeker). Theo Freud, n l c i ngu n nng l ng tinh th n c a con ng i. N c hai xung nng sinh h c l tnh d c v b o hnh. N ho t ng theo nguyn t c th a mn 2 xung nng (tnh d c v b o hnh) v trnh n m i s au n, b t ch p o l c a x h i. Ci y gi ng nh m t a tr h h ng, ch k , ch bi t i h i th a mn nh ng ham mu n c a b n thn, khng bi t g n l ph i, lgic hay o l. V do n xung t v i nh ng ng i khc (v i cha m ) v s xung t d n n s pht tri n c a ci Ti. Ci ti lm ch c nng nh thng l ng gi a ci y v ci siu ti (negotiator between and super ego) tm ki m s an ton v cch th a mn cc d c v ng c a ci y m x h i c th ch p nh n. N ho t ng theo nguyn t c th c t , t c l nguyn t c ch tha mn m t d c v ng hay m t s ham mu n khi c m t l i thot c x h i ch p nh n. Ni cch khc, ci ti lm nhi m v dung ha nhu c u c a ci y v yu c u c a ci siu ti. Ci siu ti lm ch c nng ng i i u ch nh (regulator) c hnh thnh v pht tri n t ci ti trong th i th u, c nhi m v lm cho ci ti ph i th c hi n cc gi tiu

Trang 97

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

chu n o c c a x h i trong s th a mn cc d c v ng c a ci y, n u khng th c hi n th ci ti ph i c m th y mnh ph m t i ho c ph m l i. Nh v y, ci siu ti l ng i b o v o c, l lng tm lm nhi m v ki m sot xung l c c a ci y. 1.3. Thuy t c a Freud v s lo u (anxiety) v gi i t a lo u ta s lo u. C ch phng th (defense mechanisms) gi i t a lo u Lo u l tr ng thi v a kh ch u, b t r t lo l ng v m t tm l, v a c m

th y cng th ng v m t sinh l do tim p m nh v huy t p tng Theo Freud, khi m t nhu c u no c a ta khng c th a mn th ci

y, ci ti v ci siu ti trong con ng i ta xung kh c v i nhau v nh nhau, gy cho

Theo Freud, c ch phng th l nh ng qu trnh ho t ng m t cch v th c gip cho ci ti gi i t a c s lo u b ng cch t l a d i huy n ho c mnh. C nhi u c ch phng th gi i t a s lo u: + Vi n l (rationalization) l a ra nh ng l l , l do bi n minh cho nh ng hnh vi gy cho mnh s lo u. + Ph nh n (denial) l khng th a nh n, khng cng nh n nh ng nguyn nhn gy ra s lo u. + D n nn (repression) l chn ch t trong t ng v th c nh ng c m xc, tnh c m khng c ch p nh n ho c c tnh e d a. + Phng chi u (projection) l gn ghp nh ng nt tnh cch khng c ch p nh n cho nh ng ng i khc. + Ngh ch d ng (reaction formation) l chuy n m t d c v ng khng c ch p nh n thnh m t hnh vi c ch p nh n. + Chuy n d ch (displacement) l thay th nguyn nhn th t c a m t tnh c m hay xc c m b ng m t nguyn nhn khc an ton hn v c x h i ch p nh n hn. + Thng hoa (sublimation) l m t cch chuy n d ch m t d c v ng, m t ham mu n b e d a hay b c m (th ng l ham mu n tnh d c) thnh m t d c v ng m t ham mu n khc c x h i ch p nh n.
Trang 98

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cc c ch phng th ni trn, theo Freud u c hai c i m. - M t l: v th c hon ton - Hai l: c th c ch ho c c th c h i, ty theo m c chng ta s d ng nhi u hay t 1.4. Thuy t c a Freud v cc giai o n pht tri n c a nhn cch Theo Freud, nhn cch c a m i ng i c pht tri n qua 5 giai o n tm - tnh d c (psychosexual stages) l th nh t, giai o n mi mi ng (oral stage) th hai, giai o n h u mn (anal stage), th ba giai o n dng v t (phallic stage), th t giai o n n tng (latency stage) v th nm giai o n c quan sinh d c (genital stage). 1. Giai o n mi mi ng l giai o n 18 thng u tin c a i a tr . Trong giai o n ny c khoi c m t p trung mi ng v i cc ho t ng b, mt, ng m, nhai v c n, g m. N u trong giai o n ny n c th a mn qu nhi u hay qu t th s b m nh v ti p t c tm ki m s th a mn mi mi ng v i cc h at ng nh n qu m c, nhai keo gm, ht thu c l lc l n. 2. Giai o n h u mn l giai o n t 1,5 tu i n 3 tu i. Trong giai o n ny, a tr tm ki m khoi c m h u mn m i khi n i i ti n. S khng th a mn hay th a mn s tm khi n khoi c m trong giai o n ny s lm cho a tr khi l n c nh ng nt tnh cch nh ngn n p, keo ki t, c ng r n ho c ho phng, c u th , b a b i v t. 3. Giai o n dng v t l giai o n t 3 - 6 tu i. Trong giai o n ny, a tr tm ki m s khoi c m c quan sinh d c. Freud cho r ng giai o n ny c t m quan tr ng c bi t trong s pht tri n c a nhn cch do s c m c c m p (Oedipus complex - p l nhn v t trong th n tho i Hy L p gi t cha v l y m m khng bi t) M c c m p l qu trnh trong a tr c nh tr nh v i cha (n u n l con trai) ho c v i m (n u n l con gi) c c s thng yu v s khoi c m v i ng i khc gi i sinh ra mnh (ngha l v i m n u l con trai v v i cha n u l con gi)

Trang 99

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Theo Freud, m c c m p lm n y sinh m t s v n

a tr . N u a

tr l con trai n s khm ph ra r ng ci dng v t c a n l m t ngu n khoi c m v n c m th y c m t s h p d n tnh d c t pha m n. V do n c m th y cm ght, ghen tung v c nh tranh v i b . N cng c n i s hi b thi n. N gi i quy t n i m c c m p c a n b ng cch ng nh t n v i b n. N u a tr l con gi th n s khm ph ra r ng n khng c dng v t, n c m th y m t s m t mt v m t s thm mu n m Freud g i l thm c c dng v t (penis envy). S m t mt lm cho n ch ng i l i m v pht tri n nh ng ham mu n tnh d c i v i b . a con gi gi i quy t n i m c c m p c a n (cn g i l m c c m Electra, do Electra l m t n nhn v t trong th n tho i Hy L p gi t m ) b ng cch ng nh t mnh v i m . N u m c c m khng gi i quy t c, n i m nh s n y sinh v ng i con gi s l m t ng i n b su t i c m th y mnh th p km so v i ng i n ng. 4. Giai o n n tng l giai o n t 6 tu i n tu i d y th - pht d c (puberty). y l giai o n a tr d n nn nh ng suy ngh v ham mu n tnh d c tham gia vo nh ng ho t ng phi tnh d c (nonsexual activities) v d nh ho t ng x h i, ho t ng tr tu 5. Giai o n c quan sinh d c l giai o n t tu i d y th (pht d c) n tu i tr ng thnh (adulthood). y l giai o n con ng i ph c h i v ti p t c nh ng suy ngh, ham mu n tnh d c b ng cch tm s tha mn nh ng ham mu n thng qua cc m i quan h v i nh ng ng i khc. Con ng i trong giai o n ny g p nh ng xung t nh th no l ty thu c vo nh ng xung t c a ba giai o n u c gi i quy t nh th no. N u n b m nh t trong m t giai o n tr c th trong giai o n ny n s km ngh l c trong vi c gi i quy t nh ng xung t trong giai o n ny. N u trong 3 giai o n u n gi i quy t thnh cng cc xung t pht tri n cc m i quan h tnh yu v s c m t nhn cch kh e m nh v chn ch n.

Trang 100

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

2. Thuy t nh n th c x h i v nhn cch c a Bandura Thuy t nh n th c v x h i (social cognitive theory) l thuy t cho r ng nhn cch m i ng i c pht tri n do nh h ng c a 3 nhn t l mi tr ng x h i, nh n th c c nhn v hnh vi.

1. Mi tr ng

2. Nh n th c - C nhn

Nhn cch

3. Hnh vi

Nhn t mi tr ng x h i l nhn t thu c mi tr ng kinh t , chnh tr , vn ha c a x h i trong con ng i ang s ng. Nhn t nh n th c c nhn l nhn t v m t tm l x h i c a c nhn v nh h ng gi tr , ni m tin, nh, v tnh c m, v vai tr x h i v v m t sinh h c, di truy n c a c nhn. Nhn t hnh vi l nhn t v ho t ng, v hnh ng c a c nhn trong cc lnh v c kinh t , chnh tr , vn ha x h i Thuy t nh n th c c a x h i c a Albert Bandura v nhn cch Nm 1986, Albert Bandura g i thuy t c a mnh v s pht tri n nhn cch l thuy t h c t p x h i (social learning - theory) nhng sau Bandura l i i tn thuy t c a mnh l thuy t nh n th c x h i (social cognitivetheory) Theo thuy t nh n th c x h i c a Bandura th s pht tri n v thay i c a nhn cch ty thu c vo 4 qu trnh
Albert Bandura

Trang 101

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

nh n th c khc nhau c a con ng i; M t l: s pht tri n nng l c ngn ng ; Hai l : s h c t p b ng quan st; Ba l : hnh vi c m c ch; B n l: s t phn tch b n thn mnh M i quan h gi a 4 qu trnh nh n th c ni trn v i s pht tri n c a nhn cch, c c th ha qua cc nng l c sau y c a m i ng i: + Nng l c tr hon s th a mn (delay of gratification) l nng l c t nguy n hon l i s nh n th ng lm th a mn ngay m t nhu c u no c a mnh ti p t c lm nhi m v cho n khi nh n c m t ph n th ng trong tng lai l n lao hn m mnh c h a h n. + Nng l c t tin (self- efficacy): s t tin ny c c t 4 ngu n thng tin: m t l: kinh nghi m b n thn c; hai l: s so snh nng l c gi a mnh v ng i khc; ba l: s nh gi c a ng i khc v b n thn mnh m mnh bi t c v b n l: s ph n h i c a c th cho bi t nng l c c a mnh l nh th no. 3. Cc thuy t nhn vn v nhn cch (c a Maslow v Rogers) Cc thuy t nhn vn (Humanistic theories) v nhn cch l cc thuy t tm l h c nh n m nh kh nng con ng i, v i t cch l m t c nhn, c th tr ng thnh, pht tri n ti m nng v t do l a ch n v n m nh c a mnh. Ba c i m chung c a cc thuy t nhn vn v nhn cch: + Cc thuy t nhn vn v nhn cch u s d ng cch ti p c n hi n t ng h c (phenomenological perspective) l cch ti p c n trn c s quan ni m cho r ng tri gic hay suy ngh c a anh v th gi i b t k l ng hay sai, ang tr thnh th c t i cho anh. + Cc thuy t nhn vn v nhn cch u xem xt con ng i hay hon c nh v i quan i m t ng th th ng nh t (holistic view), ngha l v i quan i m ny, nhn cch bao gi cng l n hn t ng s t o nn m t th c th duy nh t v ton b th c hi n ch c nng c a n nh m t n v . + Cc thuy t nhn vn v nhn cch u cao t t ng pht tri n ti m nng c th c c a b n thn m i c nng, t c l t t ng v s th c t i ha b n thn (self actualization), c ngha l pht tri n t i a m i ti m nng c th c c a b n thn m i con

Trang 102

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

ng i, m t nhu c u c Abraham Maslow x p vo b c cao nh t trong thang nhu c u (need hierarchy) nm b c do ng xu t. 3.1. Thuy t c a Abraham Maslow v th c t i ha b n thn: Nm 1971, Maslow pht tri n thuy t th c t i ha b n thn (t th c hi n ci ti c a b n thn) trn c s nghin c u cu c i c a cc danh nhn n i ti ng nh: Abraham Lincoln, Albert Einstein v Eleanor Roosevelt. Maslow k t lu n r ng cc danh nhn t c nh ng m c tiu c a s th c t i ha b n thn do pht tri n cc c i m sau y c a nhn cch: Nh n th c chnh xc th c t .
Abraham Maslow

Suy ngh v hnh ng m t cch c l p, t ch . Th c hi n quan h thn tnh, su s c ch v i m t s t ng i. T p trung vo s th c hi n cc m c tiu c a mnh. Theo Maslow, m c d r t t ng i c th t t i trnh t th c hi n c b n thn, nhng ai cng c xu h ng t th c hi n c b n thn mnh. Xu h ng ny thc y c m i ng i chng ta c g ng tr thnh con ng i thu c lo i t t nh t m chng ta c kh nng tr thnh. 3.2. Thuy t c a Carl Rogers v th c t i ha b n thn (self actualization theory) cn g i l thuy t v b n thn (self theory) Thuy t ny d a trn 2 gi nh (assumptions) ch y u. M t l: s pht tri n c a nhn cch bao gi cng c th c hi n trn c s xu h ng hi n th c ha b n thn ring bi t c a m i ng i, hai l: m i ng i chng ta u c m t nhu c u c nhn v s nh gi tch c c i v i mnh. Xu h ng hi n th c ha b n thn, theo Rogers, l xu
Carl Rogers

h ng pht tri n m i kh nng c a chng ta duy tr v c i thi n t t nh t cu c s ng c a mnh v c 2 m t sinh h c v tm l (v t ch t v tinh th n)

Trang 103

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Ci b n thn (self) ho c quan ni m v b n thn (self - concept) l k t qu c a vi c m i ng i chng ta t nh n xt v miu t b n thn mnh, t c l nh n th c v nng l c, v c i m nhn cch v v nh ng hnh vi ng x c a mnh trong s so snh v i ng i khc. Ty theo quan ni m v b n thn c a m i ng i l tch c c hay tiu c c m h th hi n m t cch tch c c hay tiu c c i v i cu c s ng c a mnh v i v i x h i. Theo Roges, ci b n thn th c t l ci ti th c t l ci b n thn m chng ta ang c trong th c t v ang c m nghi m, cn ci b n thn l t ng (t c l ci ti l t ng) l ci b n thn t t p nh t m chng ta mong mu n, m c s t t i. Rogers tin r ng thi tch c c c a gia nh, b n b v c a cc nhn v t quan tr ng i v i chng ta m chng ta th ng mong mu n (s yu thng, s knh tr ng, s tin c y) c vai tr r t l n trong s pht tri n lnh m nh c a chng ta v c a cc m i quan h lin nhn cch. Thi tch c c c i u ki n l thi thng yu, qu tr ng c a gia nh khi ta c l i s ng, c hnh vi c h ch p nh n, ph h p v i nh ng tiu chu n c a h . Thi tch c c v i u ki n l thi thng yu, qu tr ng c a gia nh, b n b v nh ng ng i quan tr ng i v i ta k c khi ta c l i s ng, hnh vi ng c l i v i quan ni m c a h . Roges cho r ng s pht tri n c a m t quan ni m lnh m nh v tch c c c a b n thn c a m t ng i no l ty thu c vo ng i no c th nh n c nhi u hay t thi tch c c v i u ki n c a nh ng ng i xung quanh, nh t l c a gia nh, b n b v nh ng ng i quan tr ng. 4. Cc thuy t v nt tnh cch Thuy t v nt tnh cch (trait theory) l thuy t phn tch c u trc c a nhn cch trn c s pht hi n, nh n bi t v phn lo i cc c tnh c a nhn cch, t c cc nt c a tnh cch. Theo thuy t ny, m i nt tnh cch l m t xu h ng c tnh tng i n nh v tng i lu di c a hnh vi con ng i.

Trang 104

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

4.1. S nh n di n cc nt tnh cch c a con ng i T 1930 nh tm l h c Gordon All port dng cc t i n li t k ra t t c cc nt tnh cch c a con ng i c nu trong cc t i n . K t qu l c n 18.000 t ni v cc nt tnh cch khc nhau c a con ng i, v Allport
Gordon Allport Raymond Cattell

l a ch n nu ln m t danh sch 4500 nt tnh cch. Nm 1943, Raymond Cattell xem xt l i danh sch 4.500 nt tnh cch m Allport nu ln rt g n l i thnhh m t danh sch c 35 nt tnh cch c b n c a con ng i v cho r ng miu t s khc nhau v tnh cch c a cc nhn cch. Sau , danh sch ny cn rt g n l i ch cn 16 nt tnh cch. Nm nt tnh cch c b n nh t n nay cc nh tm l ch n rt g n n a ch cn 5 nt tnh cch c b n nh t t o nn tnh cch c nhn l: a. b. c. d. e. Tnh c i m (hay khp kn) (openness) Tnh chu o (hay c u th ) (conscientiousness) Tnh h ng ngo i (hay h ng n i) (extraversion) Tnh d thng (hay d ght) (agreeableness) Tnh i m m (hay nng n y) (neuroticism)

(Nm t ti ng Anh Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness, Neuroticism ch 5 nt tnh cch c b n ni trn c th c nh d dng n u ta nh n th y r ng 5 ch ci u tin c th h p thnh t OCEAN c ngha l i dng). M i quan h gi a tnh cch v hnh vi Trong nh ng tnh hu ng l p l i ho c tng t th m i nt tnh cch c h u c a c nhn u c bi u l theo ng tnh ch t c a n qua hnh vi. Nhng trong nh ng tnh hu ng khc hnh vi c a c nhn khng ph i lc no cng th hi n ng tnh cch c a n.

Trang 105

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Nh v y t tnh cch t i hnh vi cn c vai tr c a tnh hu ng trong c nhn s lm vo v hnh vi c a c nhn s di n ra, hnh vi c a c nhn l nh th no khng ph i ch do tnh cch quy nh m cn do tnh hu ng quy nh. S a. n nh v s thay i c a tnh cch Nh ng thay i ch y u trong tnh cch c a m i con ng i th ng di n Tnh cch c a m i c nhn tng i n nh

Theo k t qu nghin c u c a Robert Mc Crae v c a Paul Costa (1994, 1997) th:

ra trong th i thi u, th i thi u nin v th i thanh nin m i l n. b. tu i 30 (sau tu i ny, s thay i tnh cch v n c th c nhng khng nhi u v khng l n) c. Trong th i gian t tu i 30 n 50 n ng t c nh ng thay i trong tnh cch, nh ng ph n th c nh ng thay i nhi u hn do c s thay i trong vai tr lm m khi con ci l n v ra M c cch. Qua nghin c u c a m t s nh tm l h c th y r ng: a. b. c. Nhn t di truy n chi m 40% nh h ng Nhn t mi tr ng chi m 34% trong mi tr ng gia nh l 7%. Cc nhn t khc thu c v ch th trong c ho t ng c a ch th ring.

nh h ng c a cc nhn t khc nhau n s hnh thnh v thay i tnh

chi m 26% nh h ng. III. c i m v c u trc c a nhn cch 1. c i m c a nhn cch Tnh th ng nh t c a nhn cch: nhn cch l m t ch nh th th ng nh t gi a

ph m ch t v nng l c, gi a c v ti c a con ng i. Tnh n nh c a nhn cch: nhn cch l t h p cc thu c tnh tm l

tng i n nh, ti m tng trong m i c nhn. Tnh tch c c c a nhn cch: nhn cch l ch th c a ho t ng v giao

ti p, l s n ph m c a x h i. M t c nhn c th a nh n l m t nhn cch khi no anh ta tch c c ho t ng trong nh ng hnh th c a d ng c a n, nh vo vi c nh n th c, c i t o, sng t o ra th gi i v ng th i c i t o c chnh b n thn mnh. Gi tr ch
Trang 106

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

th c c a nhn cch, ch c nng x h i v c t cch lm ng i c a c nhn th hi n r nt tnh tch c c c a nhn cch. Tnh giao ti p c a nhn cch: nhn cch ch c th hnh thnh, pht tri n,

t n t i v th hi n trong ho t ng v trong m i quan h giao ti p v i nh ng nhn cch khc. Nhu c u giao ti p c xem nhu l m t nhu c u b m sinh c a con ng i, con ng i sinh ra v l n ln lun c nhu c u quan h giao ti p v i ng i khc, v i x h i. Thng qua giao ti p con ng i gia nh p vo cc quan h x h i v lnh h i h th ng cc chu n m c o c. 2. C u trc c a nhn cch: Ng i ta coi nhn cch c 4 nhm thu c tnh tm l i n hnh l: xu h ng, nng l c, tnh cch, kh ch t. 2.1. Xu h ng c a nhn cch: Xu h ng nhn cch th ng bi u hi n m t s m t ch y u: nhu c u, h ng th,

nguy n v ng, l t ng, th gi i quan, ni m tin Ton b cc thnh ph n trong xu h ng nhn cch nh: nhu c u, h ng th, nguy n v ng, l t ng, th gi i quan, ni m tin l cc thnh ph n trong h th ng ng c c a nhn cch, chng l ng l c c a hnh vi, c a ho t ng. 2.2. Nng l c: Nng l c l t h p cc thu c tnh c o c a c nhn, ph h p v i nh ng yu c u c a m t ho t ng nh t nh, m b o cho ho t ng c k t qu . Cc m c c a nng l c: ng i ta th ng chia nng l c thnh 3 m c khc nhau: nng l c, ti nng v thin ti. Nng l c c th chia thnh 2 lo i: nng l c chung v nng l c ring bi t. Nng l c chung l nng l c c n thi t cho nhi u lnh v c ho t ng khc nhau. Nng l c ring bi t l s th hi n c o cc ph m ch t ring bi t, c tnh chuyn mn, nh m p ng yu c u c a m t lnh v c ho t ng chuyn bi t v i k t qu cao. 2.3. Tnh cch: Tnh cch l m t thu c tnh tm l ph c h p c a c nhn bao g m: m t h th ng thi c a n i v i hi n th c, th hi n trong h th ng hnh vi tng ng.

Trang 107

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Nh ng nt tnh cch t t th ng c g i l c tnh, lng, tinh th nnh ng nt tnh cch x u th ng c g i l thi, t t C u trc c a tnh cch:
Tnh cch c c u trc r t ph c t p bao g m: h th ng thi v h th ng hnh vi.

+ H th ng thi c a c nhn bao g m 4 m t sau y: - Thi i v i t p th v x h i - Thi i v i lao ng - Thi i v i m i ng i - Thi i v i b n thn + H th ng hnh vi (hnh ng, ni nng, c ch ). y l s th hi n c th ra bn ngoi c a h th ng thi ni trn. Ng i c tnh cch t t, nh t qun th h th ng thi s tng ng v i h th ng hnh vi, trong thi l m t n i dung, m t ch o, cn hnh vi l hnh th c bi u hi n c a tnh cch khng tch r i nhau, th ng nh t h u c v i nhau. 2.4. Kh ch t: L thu c tnh tm l ph c h p c a c nhn, bi u hi n c ng , t c , nh p

c a cc ho t ng tm l, th hi n s c thi hnh vi c a c nhn. Cc ki u kh ch t: I.P.Pavlov khm ph ra 2 qu trnh th n kinh c b n l hng ph n v c ch c 3 thu c tnh c b n: c ng , tnh cn b ng, tnh linh ho t. S k t h p theo cc cch khc nhau gi a 3 thu c tnh ny t o ra 4 ki u th n kinh chung cho ng i v ng v t, l c s cho 4 lo i kh ch t: + Ki u m nh m , cn b ng, khng linh ho t + Ki u m nh m khng cn b ng (Hng ph n m nh m hn c ch ) + Ki u y u + Ki u m nh m , cn b ng, linh ho t n nh b t n nh k t h p v i nhau, ta s c: u t Hng hi Bnh th n Nng n y

Theo Hans Eysenck t b n nhn t c a nhn cch: h ng ngo i - h ng n i v

Trang 108

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

H ng ngo i + n nh H ng n i + b t n nh H ng ngo i + b t n nh H ng n i + n nh

Hng hi Tr m t Nng n y

i m m con ng i c

M i ki u kh ch t trn c m t m nh, m t y u. Trn th c t

nh ng lo i kh ch t trung gian bao g m nhi u c tnh c a b n ki u kh ch t trn: kh ch t c a c nhn c c s sinh l th n kinh nhng kh ch t mang b n ch t x h i, ch u s chi ph i c a cc c i m x h i, bi n i do rn luy n v gio d c. IV. S HNH THNH V PHT TRI N NHN CCH. Nhn cch khng ph i l ci b m sinh c s n m l c u t o tm l m i c hnh thnh v pht tri n trong qu trnh s ng giao ti p, vui chi, h c t p, lao ng. Qu trnh hnh thnh nhn cch ch u nh h ng c a cc y u t sau 1. Gio d c: Trong s hnh thnh v pht tri n nhn cch th gio d c gi vai tr ch o: Gio d c v ch ra phng h ng cho s hnh thnh v pht tri n nhn cch Thng qua gio d c, th h tr c truy n l i cho th h sau lnh h i ti p thu n n vn ha x h i - l ch s t o nn nhn cch c a mnh (qua n i dung gio d c) Gio d c khng tch r i v i t gio d c, t rn luy n, t hon thi n nhn cch c a m i c nhn. 2. Ho t ng: Ho t ng l phng th c t n t i c a con ng i, l nhn t quy t nh tr c ti p s hnh thnh v pht tri n nhn cch. Ho t ng c a con ng i l ho t ng c m c ch, mang tnh x h i, mang tnh c ng ng. Thng qua 2 qu trnh i t ng ha v ch th ha trong ho t ng m nhn cch b c l v hnh thnh. S hnh thnh v pht tri n nhn cch m i ng i ph thu c vo s ho t ng ch o o.
Trang 109

m i th i k nh t nh. Mu n hnh thnh nhn cch, con ng i ph i tham gia

vo cc d ng ho t ng khc nhau, trong c bi t ch t i vai tr ho t ng ch

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

3. Giao ti p: Giao ti p l i u ki n t n t i c a c nhn v x h i loi ng i. Nhu c u giao ti p l m t trong nhng nhu c u x h i c b n, xu t hi n s m con ng i. Nh giao ti p con ng i gia nh p vo cc quan h x h i, lnh h i n n vn ha x h i, chu n m c x h i, t ng ha cc quan h x h i lm thnh b n ch t con ng i, ng th i thng qua giao ti p con ng i ng gp ti l c c a mnh vo kho tng chung c a nhn lo i, c a x h i. Trong giao ti p con ng i khng ch nh n th c ng i khc, nh n th c cc quan h x h i, m cn nh n th c c chnh b n thn mnh, t i chi u so snh mnh v i ng i khc, v i chu n m c x h i, t nh gi b n thn mnh nh l m t nhn cch, hnh thnh m t thi gi tr - c m xc nh t nh i v i b n thn. Hy ni khc i, qua giao ti p con ng i hnh thnh nng l c t th c. 4. T p th : Nhn cch con ng i c hnh thnh v pht tri n trong mi tr ng x h i: gia nh, lng xm, qu hng, khu ph , l cc nhm, c ng ng v t p th m n l thnh vin. Cc nhm c th t t i trnh pht tri n cao c g i l t p th . T p th l m t nhm ng i, m t b ph n x h i c th ng nh t l i theo nh ng m c ch chung, ph c tng cc m c ch c a x h i. Nhm v t p th c vai tr to l n trong s hnh thnh v pht tri n nhn cch. Trong nhm v t p th di n ra cc hnh th c ho t ng a d ng, phong ph (vui chi, h c t p, lao ng, ho t ng x h i) v cc m i quan h giao ti p gi a cc c nhn v c nhn, c nhn v i nhm, nhm v i nhm; nh h ng c a x h i, cc m i quan h x h i thng qua cc nhm v tc ng n t ng ng i. Ng c l i, m i c nhn tc ng n c ng ng, t i x h i, t i c nhn khc cng thng qua cc t ch c nhm v t p th m n l thnh vin. Tc ng c a t p th n nhn cch qua ho t ng cng nhau, qua d lu n t p th . V th trong gio d c th ng v n d ng nguyn t c gio d c b ng t p th v trong t p th .

Trang 110

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

5. S hon thi n nhn cch: Trong cu c s ng nhn cch ti p t c bi n i v hon thi n d n thng qua vi c c nhn t th c, t rn luy n, t gio d c, t hon thi n nhn cch c a mnh trnh pht tri n cao hn, p ng nh ng yu c u ngy cng cao c a cu c s ng, c a x h i. M t khc trong cu c s ng, nh ng th i i m nh t nh, trong nh ng hon c nh c th , trong nh ng b c ngo t c a cu c i, ho c c s mu thu n gay g t gi a c nhn v x h i, c nhn c th c nh ng ch ch h ng trong s bi n i nh ng nt nhn cch so v i chu n m c chung; thang gi tr chung c a x h i, c th a n s suy thoi nhn cch. V th vai tr c a t gio d c, t rn luy n c ngha c bi t trong vi c hon thi n nhn cch. V. V N B N NG Cc nh tm l cho r ng nhn cch bao g m ba lo i b n ng. M c d s th hi n r t a d ng v phong ph, m i ng i ch l m t nhn cch th ng nh t gi a cc b n ng sau y: Ci ti th l: C th ti v ti ch l m t m thi: p, x u, cao, ln, tr ng, en, .. Trang ph c ch l s n i di c a c th : th i trang hay khng, ki u cch t o s tho i mi, t tin hay khng. Ci ti x h i: Tn h l g, gi tr c a c nhn trong quan h gia nh, b n b, ng nghi p, ngh nghi p, Nh ng gi tr con ng i c khoc ln hng ngy, trong ci nhn c a ng i khc Ci ti tm l Nh ng t t ng, tnh c m, s thch, nguy n v ng, nng l c c a c nhn trong qu kh , hi n t i, Nh ng i u th m kn khng th th l cng ng i khc Ci ti b n, con ng i l m t n s ngay c v i chnh b n thn mnh, c nhi u i u mnh khng bi t v mnh.
Trang 111

nh, trong c quan, ci ti

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

VI. NH GI NHN CCH: Vi c nh tm hi u (nh gi) nhn cch c a c nhn c th c hin d a trn hai gi nh c b n: Th nh t, nh ng c trng nhn cch c a c nhn g n v i cc ng x c a c nhn Th hai, nh ng c trng nhn cch c th nh gi v o l ng c C ba phng php c b n c s d ng trong nh gi nhn cch: 1. Quan st v ph ng v n 2. Cc test phng chi u nhn cch 3. Cc test khch quan Tr c nghi m tm l l cc cng c tiu chu n nh m nh gi hnh vi ng x c a con ng i; chng ph i ng tin c y, t c l nh gi nh t qun nh ng c i m m chng n l c th m nh, v ph i h u hi u hay c gi tr , t c l chng nh gi c cc c i m m chng c nhi m v th m nh. Test nhn cch phng chi u xu t trnh m t kch thch m h , cc cu tr l i c a i t ng sau c dung suy on cc thng tin v nhn cch hay c tnh c a h . Hai lo i tr c nghi m phng ngo i n i tm th ng dng nh t l : + Tr c nghi m Rorschach: do nh tm th n h c ng i Th y S, Herman Rorschach x ng (1926) v i cc kch thch m p m l nh ng gi t m c i x ng nhau. M t s l en tr ng, m t s c mu. Thng qua vi c i t ng quan st v tr l i cu h i: B n hy ni b n nhn th y g, i u g c th lin quan n b n?, cu tr l i s c phn tch, so snh rt ra nh ng c i m nhn cch c a i t ng.

M t s b c tranh c dng trong tr c nghi m Rorschach

Herman Rorschach

Trang 112

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

+ Tr c nghi m nng l c nh n th c ch t ng qut (Thematic Apperception Test - TAT), do Henry Murray (1938) nh tm l h c ng i M x ng, trong nh tm l s dng cc cu chuy n do i t ng sng tc v cc tranh nh m h suy on nhn cch hay c tnh c a h .

B n nhn th y g trong b c tranh?

Henry Murray

Cc test khch quan yu c u i t ng tr l i m t s cu h i l y m u hnh vi x l c a h . Cc cu tr l i ny dng suy on cc i m bi u trng nhn cch hay c tnh c bi t c a c nhn. Cc test khch quan th ng dng nh t l: + B ng li t k nhn cch nhi u m t c a i h c Minnesota (Minnesota Multiphasic Personality Inventory - MMPI), c thi t l p t i i h c Minnesota trong nh ng nm 1930 do nh tm l h c Starke Hathaway v nh tm th n h c J.R. Mc Kinley x ng, c cng b l n u tin vo nh ng nm 1940 bao g m 550 cu h i ng sai ho c khng bi t. Nh ng nm g n y test MPPI c xem xt l i, l c b v b sung m t s t ng , cu h i cho nn b n MPPI ban u gi c g i l MPPI 2 bao g m 566 cu h i ng - sai. M c ch c a Test MPPI l nh m ch n on nh ng c nhn theo m t b cc tn g i tm th n h c, phn bi t nh ng ng i b cc d ng d i lo n tm l v i ng i bnh th ng. + B ng li t k nhn cch California CPI (California Psychological Inventory) do Harrison Guough (1957) xy d ng, bao g m 20 thang o khc nhau nh m o l ng nh ng khc bi t c nhn v m t nhn cch trong nh ng ng i tng i bnh th ng v t ra thch nghi t t + B ng li t k nhn cch NEO (NEO PI; NEO Personality Inventory), c thi t k nh m nh gi cc c trng nhn cch ng i tr ng thnh bnh th ng. N o l ng m hnh nhn cch nm y u t , c khi c g i l 5 chi u kch c b n (nhi u tm N; h ng ngo i E; c i m - O; tnh d thng A; tnh chu o C)

Trang 113

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

+ Test ch bo typ Myers Briggs (The Myers Briggs Type Indicator). Test nhn cch c xy d ng d a trn thuy t nh typ nhn cch c a C.Jung (1971), phn lo i con ng i thnh m i su ph m tr ho c typ. c Peter Myers v Isabel Briggs pht tri n, test ny nh m tm ra m t l do c tr t t cho cc khc bi t nhn cch, ho c cc phng cch con ngi tri gic th gi i c a mnh v a ra nh ng nh n xt nh gi v n. Cc test nhn cch khng nh gi xem ta c nhn cch n m c no m l nh gi nh ng ph m ch t c th o l ng c c a nhn cch . i u c t li l ch m c tiu cc cng c nhn cch l m t ch khng ph i l ng gi. Nh ng nh gi nhn cch h u hi u nh t v h u ch nh t l d a vo m t ho c nhi u thuy t chnh v nhn cch. V i l thuy t c xem l m t h h ng d n, cc nh tm l h c c kh nng thu th p cc thng tin khng d g c c. i u quan tr ng hn, cc nh tm l h c c kh nng di n gi i v ng d ng nh ng thng tin chnh xc hn v c hi u qu hn so v i tr ng h p ch d a vo nh ng n t ng, nh ng linh c m, nh ng tr c gic v con ng i.

Trang 114

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

Cu h i n t p
1. Nhn cch l g? Trnh by cc c i m c a nhn cch? 2. Trnh by c u trc c a nhn cch? 3. Trnh by n i dung h c thuy t c a S.Freud v nhn cch? 4. Trnh by n i dung thuy t nhn vn v nhn cch? 5. Trnh by n i dung thuy t v nt tnh cch? 6. Trnh by n i dung thuy t nh n th c x h i v nhn cch? 7. Trnh by cc y u t nh h ng n s hnh thnh v pht tri n nhn cch?

8. Trnh by cc phng php nh gi nhn cch?

Trang 115

Tm l h c i cng

Bin so n: Ph m Hong Ti

DANH M C TI LI U THAM KH O
[1] L Th B ng Nguy n Th Vn Hng (2005). Nh ng i u k di u v tm l con ng i. Nh xu t b n i h c s ph m H N i. [2] Barry D. Smith Harld J. Vetter (2005) Sch d ch. Cc h c thuy t v nhn cch. Nh xu t b n Vn ha Thng tin [3] Benjamin B. Lahey (2001). Psychology - An introduction. Seventh Edition. McGraw-Hill Publishing Company [4] ] inh Phng Duy (1998). Gio trnh Tm l h c i cng. i h c M - Bn cng Tp. H Ch Minh [5] Ph m Minh H c, L Khanh v Tr n Tr ng Th y (1989). Tm l h c, T p 1 v 2. Nh xu t b n Gio d c [6] ng Phng Ki t (2001). C s tm l h c ng d ng. Nh xu t b n i h c Qu c gia H N i [7] Tr n Tu n L (2000). Gio trnh Tm l h c i cng. Tr ng i h c Vn Hi n Tp. H Ch Minh. [8] Robert S. Feldman (2003) Sch d ch. Nh ng i u tr ng y u trong tm l h c. Nh xu t b n Th ng k [9] Nguy n Quang U n, Tr n H u Luy n, Tr n Qu c Thnh (2004). Tm l h c i cng. Nh xu t b n i h c Qu c gia H N i.

Trang 116