S GIO DC & O TO BNH DNG TRNG THPT CHUYN HNG VNG

SNG KIN KINH NGHIM

MN VT L
PHNG PHP GII BI TP IN XOAY CHIU I VI ON MCH SONG SONG V MCH HN HP BNG S PHC

Ngi vit : TRN VN HAI

NM HC: 2011 2012

1

I-T VN : 1- L do v s cn thit ca ti : Khi ging dy vt l i vi hc sinh lp 12 phn gii bi tp dng in xoay chiu th gio vin c th hng dn hc sinh vi hai phng php gii truyn thng : + Mt l dng cc cng thc ca nh lut m cho mch in xoay chiu hc qua cc loi on mch : ch c R, ch c L, ch c C hoc on mch c c R,L v C mc ni tip gii cc bi tp + Hai l dng gin vect Fresnel gii bi tp ( ty theo dng bi tp ) Mt khc trong chng trnh trung hc ph thng ( sau y ghi tt l THPT) ch hc bi tp in xoay chiu i vi cc mch in mc ni tip , cn vic gii cc bi tp in xoay chiu i vi mch song song th khng yu cu hc sinh phi lm.Trong khi khi bi dng hc sinh gii thi vng tnh v vng quc gia th li yu cu hc sinh phi bit gii cc bi tp in xoay chiu i vi mch song song. Tuy nhin, dng hai phng php nh trn nu th vn gii c cc bi ton in xoay chiu i vi mch phc tp ( mch song song, mch hn hp ), nhng hc sinh s gp rt nhiu kh khn khi gii v bi gii thng rt di dng, rm r v rt phc tp, khin nhiu hc sinh lng tng, nn lng v thm ch khng bit cch gii .Xut pht t thc t , trn c s tham kho cc ti liu ca nhiu thy c c kinh nghim ti xin mnh dn a ra gii php thay th l Phng php gii bi tp in xoay chiu i vi mch song song v mch hn hp bng s phc bi dng hc sinh gii vt l THPT th s gip hc sinh gii bi tp din xoay chiu mch song song v hn hp nhanh hn v t hiu qu cao hn, to c hng th v to nim tin khoa hc cho hc sinh . 2-Tng quan nhng thng tin lin quan n ti: Vic dng s phc gii cc bi tp in xoay chiu c mt s ti liu vit nh : -Cc thi hc sinh gii Vt l ( 2001-2010) ca hai tc gi V Thanh Khit v V nh Ty do Nh xut bn gio dc Vit Nam n hnh ( trong cc bi ton in xoay chiu mch phc tp cc nm 2002, 2004, 2007 c nu cch gii bng s phc ) - Bi dng hc sinh gii vt l trung hc ph thng ca tc gi V Thanh Khit v T Giang do Nh xut bn gio dc Vit Nam n hnh. - Mt s bi vit trn mng nh : thuvienvatly.com; ngovancan.com; www.mathvn.com; www.vedich.net Tuy nhin cc ti liu trn cha nu mt cch tng qut vic dng s phc v hng dn cch dng s phc gii cc bi ton in xoay chiu mch phc tp, thng ch nu dng s phc gii nhanh cc mch in xoay chiu mch ni tip .V vy ti thit ngh cn c mt gii php l vn dng cc kinh nghim c vit mt ng dng l dng s phc gii cc bi tp in xoay chiu i vi on mch song song v on mch phc tp, trong c phn tch mt cch c th tnh nng vt tri ca gii php nu ra. 3- Khng nh tnh mi: Vic dng s phc gii cc bi tp in xoay chiu c cc ti liu nu trn , nhng ti vit ra y th hin tnh mi ch gip hc sinh nm bt vn c tnh h
2

thng, thy c s thun li khi s dng s phc gii cc bi tp in xoay chiu i vi mch song song v on mch phc tp II-NI DUNG : 1- Thc trng ca vn : Khi bi dng hc sinh gii phn gii cc bi tp in xoay chiu bng hai php truyn thng nh nu mc 1 phn I trn th mt rt nhiu thi gian, hc sinh phi gii bi tp kh di v phi v s rt phc tp, kh nh, kh v dn n trong mt tit dy bi dng khng lm c nhiu bi tp phn mch in xoay chiu mch phc tp. Trong khi vic dng s phc gii cc loi bi tp phn mch in xoay chiu mch phc tp th thun li hn nhiu, nhanh hn nhiu v hiu qu hn nhiu, nhng hc sinh li khng bit s dng, v trong chng trnh THPT khng c hc v cng khng c ai hng dn. 2- M t, gii thiu cc ni dung, bin php thc hin: hc sinh nm c gii php thay th l bit dng s phc gii cc bi tp in xoay chiu mch phc tp th ti trin khai thc hin cc bc nh sau : 2.1- Cung cp kin thc s lc v s phc nh sau: 2.1.1. S phc : z = a + bj v ch l j2 = -1, trong : a: l phn thc b: l phn o 2.1.2.Biu din s phc bi cng thc le v dng lng gic : z = re j = r ( cos + jsin ) 2.1.3.Mt s php tnh v s phc: a) Cng hai s phc : z1 = a1 + jb1 v z2= a2 + jb2 z1 + z2 = ( a1 + a2 ) + j ( b1 + b2 ) b) Tr hai s phc : z1 = a1 + jb1 v z2= a2 + jb2 z1 - z2 = ( a1 - a2 ) + j ( b1 - b2 ) c) Nhn hai s phc : z1 = a1 + jb1 v z2= a2 + jb2 z1z2 = a1a2 - b1b2 + (a1 b2 + a2 b1)j d) S phc lin hp ca s phc : = a bj suy ra z. = a2 + b2 (*) ) Chia s phc : p dng tnh cht (*) tnh ton: V d :
2 2 j j j2 1 3 j 2 j (2 j )(1 j ) = = 2 1 j2 1 j (1 j )(1 j )

e) Cn ch khi thc hin cc php tnh nhn chia s phc ngi ta thng vit s phc di dng z = re j , v d : z1.z2 = r1.r2 e j(1 + 2) = r1.r2 [co s(1 + 2) + j sin(1 + 2) ] 2.2- So snh mi quan h gia dng in xoay chiu v s phc a ra cch biu din v cch tnh ton c th gii bi tp in xoay chiu mch phc tp: 2.2.1. cc phn t gm in tr R, cm khng ZL v dung khng ZC v hiu in th u = Acos (t + ) th trong s Fresnel , nu chn i lm trc gc Ox, ta c:
y

- R nm trn trc honh Ox - ZL nm trn phn dng ca trc Oy

O

UL U UR UC x Trc i 3

- ZC nm trn phn m ca trc Oy - Cn vect u hp vi trc Ox mt gc 2.2.2. Biu din bng s phc trong h trc Oxy ( mt phng phc ), vi O x l trc thc, Oy l trc o th s phc z = a + bj c biu din nh sau : Trc o j - s thc a nm trn trc honh Ox - s o dng ( + bj) nm trn phn dng ca trc Oy b r - s o m ( - bj) nm trn phn m ca trc Oy O - cn vect z hp vi trc thc Ox mt gc l a

Trc thc

2.2.3. Nu i chiu vi cng thc le vi phng trnh ca dng in xoay chiu th ta thy mt i lng bin thin iu ha theo thi gian : a = Acos (t + ) c th biu din bng mt s phc, k hiu l a* = Aej (t + ) 2.2.3.1.Nhng bi v, trong bi ton mch in xoay chiu, tn s c tr s xc nh nn thun tin trong tnh ton , ta quy c : a* = Aej = A(cos + jsin) = a1 + ja2 ; vi: a1 = Acos l phn thc ca s phc a* a2 = Asin l phn o ca s phc a* v l pha ban u hoc lch pha ( so vi dao ng khc) ca i lng bin thin iu ha a m ta xt. 2.2.3.2.Cc trng hp ring cn ch : e
j

= cos

+ 2

j sin

=j

j 4

= co s

+ jsin = ( 1 + j) 4 4

j(-

) 2 = cos(- 2 ) + j. sin(- 2 ) = -j

V vy : nu ta c : u = 150 2 cos100 t(V) th dng s phc ca n s l : u* = 150 2 v nu vit y dng s phc theo cng thc le s j l : u* = 150 2 e = 150 2 cos + j150 2 sin, nhng y = 0 nn u* = 150 2
hoc ta c : i = 0,75cos (100 t ) th dng s phc theo cng thc le s 2 j(i* = 0,75e 2 ) = 0,75cos(- ) + j.0,75 sin(- ) = 0,75 (-j)
2 2

l :

Da vo s so snh, i chiu nh trn, ta c th a ra bng nh sau : Cc i lng trong dng in xoay Biu din bng s phc chiu R = 50 R* = 50 ( l phn thc ca s phc nm trn trc thc ) ZL = 100 ZL* = 100j ( l phn o ca s phc nm trn phn dng ca trc o) ZC = 400 ZC* = - 400j ( l phn o ca s phc nm trn phn m ca trc o j u=100 2 cos100 t(V) u* = 100 2 e = 100 2 cos + j100 2 sin nhng y = 0 nn u* = 100 2 j i =5 2 cos(100 t + ) A + j.5 2 sin = i* = 5 2 e 4 = 5 2 cos
4 4 4

= 5 + j5.
) 2 i* = 0,75e j(- 2 ) = 0,75cos(- ) + j.0,75 sin(- )
2 2

i = 0,75cos (100 t -

= 0,75 (-j)

2.3.Phng php dung s phc gii bi ton mch in xoay chiu : 2.3.1. V R gn vi UR, ZL gn vi UL , ZC gn vi UC nn theo nh mc 2.2.1 trn thi ta thy tng tr Z ca mch RLC ghp ni tip cng c biu din bng mt s phc: Z Z* = R + j (ZL - ZC ) , khi nh lut m cho on mch RLC ghp ni tip th cng thc I = U/Z hay U = I.Z s c vit di dng s phc l : I* =
U* Z*

hay U* = I*.Z*

Nu mch gm nhiu on ghp ni tio th : Z* = Z1* + Z2* + v : U* = U1* + U2* + 2.3.2.Cn nu mch gm nhiu on mch ghp song song th tng tr ca ton mch v dng in trong mch chnh v trong cc mch r s l :
1 1 1 +. Z* Z1 * Z 2 *

I*

= I1* + I2* + ..
U* Z1 *

I1 * =

I2 * =

U* Z2*

, Ch : U* l hiu in th chung

2.3.3.Nu mch gm cc phn t ghp hn hp, th phn tch mch thnh cc on mch ghp ni tip, mi on mch li gm cc phn t ghp song song ri vn dng cch tnh ni trn. 2.4- a ra cc bi tp mch in xoay chu phc tp lm v d c th gii bng cch dng s phc: V d 1: Cho mch in xoay chiu c s nh hnh 1:
C1

Hnh 1
A

i1 M i2 L1

L2

i3 B

C2

i4

Cho bit: C1 = 32F ; C2 = 8F ; L1 = L2 =

2 H ; u AB = 150cos 100 t (V).

Hy tnh cc cng hiu dng I, I1,I2,I3,I4 v hiu in th hiu dng UAM, UMB. Hy vit biu thc ca cng dng in trong mch chnh GII Nhn xt : mch phc tp gm : ( ZC1 // Z L1) nt ( ZL2 // ZC2 ) + Trc ht ta tm biu thc ca i : Ta c Z L1 = Z L2 = L1 = 200 ZC1 =
1 = 100 C1
1 = 400 C 2

Vy Z L1* = Z L2* = 200j Vy ZC1* = -100j

ZC2 =

Vy ZC2* = - 400j

Vy tng tr ca on mch AM s l :
1 Z AM * 1 Z C1 *

1 Z L1 *

ZAM* =

200 j (100 j ) -200j 200 j (100 j )

Tng t ta cng tnh c ZMB* =

Z L 2 .Z C 2 200 j (400 j ) = = 400j 200 j (400 j ) Z L2 Z C 2

Vy tng tr ca c on mch AB s l : ZAB* = ZAM* + ZMB* = -200j + 400j = 200j V Cng dng in trong mch chnh s l :
U AB * 150 j(I* = = = 0,75 (-j) = 0,75 e 2 ) Z AB * 200 j V (-j) = e j(- 2 ) = ej nn suy ra I0 = 0,75 v pha ban u = 2

Vy : i = 0,75cos (100 t + Tip theo ta tm ta phi bit UMB

) (A) 2 I1,I2,I3,I4 , nhng mun tm

I1,I2, ta phi bit UAM , v mun tm I3,I4 suy ra : UAM0 = 150 V

Ta c : UAM* = I*.ZAM* (-0,75j)(-200j) = -150 Vy : UAM =

150 2

= 75 2 V ( V uAM ngc pha vi uAB )

300 2

Tng t, ta c : UMB* = I*.ZMB* = (- 0,75j)(400j) = 300 V suy ra UMB0 = 300 V Suy ra : UMB = T ta c I1* = = 150 2 V ( V u MB cng pha vi uAB) = - 1,5j suy ra I1 =
1,5 2
0,75 2

U AM * 150 = Z C1 * 100 j
U AM * = Z L1 * UM B * = Z L2 * U MB * = ZC2 *

(A)

I2 * =

150 200 j 300 200 j

= 0,75j suy ra I2 =

(A )

I3 * =

= - 1,5j suy ra I3 =

1,5 2

(A)

I4* =

0,75 300 = 0,75j suy ra I4 = (A) 400 j 2

V ch rng cn c vo cc kt qu thu c ta cng c th vit cc biu thc uAM, uMB, i1, i2, i3, i4 V d : I1* = -1,5j = 1,5(-j) = 1,5 e j(- 2 ) suy ra I10 = 1,5 (A) v = - /2, ta c
) (A) 2 UMB* = 300 V suy ra UMB0 = 300 (V) v = 0 , ta c :

i1 = 1,5cos (100 t -

uMB = 300 cos100 t ( cng pha vi uAB ) V d 2 : Cho mch in c s nh hnh 2

A C D R2 E L B

Hnh 2 Cho bit : C =

10 5

A R1

Cng dng in qua ampe k c biu thc : iA = 0,1 cos100 t (A) . Tm biu thc ca cng dng in qua C v qua R2 . GII om mch gm ZC // R1 ) nt R2 nt ZL

(F) ; RA = 0; R1 = 1k ; R2 = 282 ; L =

5 (H)

Ta c : ZC =

1 = 1000 C

Vy ZC* = - 1000j Vy ZL* = 500j Vy R1* = 1000 Vy R2* = 282

ZL = L = 500 R1 = 1000 R2 = 282

Theo bi ta c IA* = 0,1 (A) UAD* = IA*.R1* = 0,1.1000 = 100 (V) Vy IC0 = 0,1 (A) v
U * 100 IC* = AD = = 0,1j = 0,1 e ZC * 1000 j = + , ta c : 2
j

nn suy ra

) (A) 2 tnh dng in qua R2 cng chnh l dng in i qua mch chnh ta phi tnh tng tr ZAD thng qua ZAD* gm ( ZC // R1) :

iC = 0,1cos (100 t +

ZAD* =

Z C . R1 1000 j (1000) 1000( j ) = = = 500(1-j) Z C R1 1000 j 1000 (1 j )

Vy ta c :

I*

I R2 * =
j 4

U AD * 100 0,2 = = = 0,1(1+j) = Z AD * 500(1 j ) 1 j

= 0,1 e i

suy ra I0 = 0,1 2 v =
) (A) 4

= 0,1 2 cos (100 t +

2.5- Rt ra kt lun : Ta thy vic gii bi ton mch in xoay chiu i vi mch phc tp bng phng php dng s phc l rt thun tin , gip hc sinh d dng nhn ra cch mc mch in v gii nhanh gn v d hiu. 2.6.nh hng, pht trin v vn dng cc kt qu t c: Dng bi dng hc sinh gii vt l phn gii bi tp dng in xoay chiu i vi mch phc tp, gip hc sinh pht huy c tnh sang to, nhanh nhn. 3- Kt qu t c, kinh nghim, sn phm chnh: Hc sinh bit cch dng s phc gii bi tp in xoay chiu mch phc tp 4- Kh nng ng dng, trin khai SKKN: Cc GV trng bn trong tnh c th dng ti liu bi dng hc sinh gii vt l cp THPT III- KT LUN: 1. Khng nh c nhng gi tr ca ti : -D bit, d vn dng, c gi tr khi bi dng hc sinh gii vt l - Hc sinh hng th v bit cch gii bi tp in xoay chiu mch phc tp mt cch ngn gn hiu qu 2. Nhng kin ngh, xut: 2.1.C th m rng cho cc bi tp i vi mch phc tp v cho thm nhiu v d khc 2.2.Kt hp s dng my tnh casio ( cch tnh ton phn s phc) gii ton nhanh hn Ngi vit

TRN VN HAI