Ti liu nhp mn lch s trit hc Phn 1

"Nhp mn lch s trit hc" ca nh nghin cu lch s trit hc ni ting, Gio s, Tin s Khoa Trit hc, i hc Tng hp Quc gia Mtxcva mang tn M.V.Lmnxp - V V. Xclp - c s dng nh mt gio trnh cho sinh vin khoa trit hc ca cc trng i hc tng hp thuc Lin bang Nga. Trong cun sch ny, Gio s, Tin s V. V. Xclp a ra mt quan nim mi v trit hc vi t cch lch s trit hc m c kin cho l cn xut sc hn c quan nim ca Cant v Hghen. Khng ch th, trong cun sch ny, ng cn a ra quan im coi lch s trit hc nh l trit hc trong qu trnh pht trin lch s ca n v nhiu t tng c o lin quan n tnh c th ca tri thc trit hc, n nhn thc trit hc v lch s ca n. Ngay sau khi ra mt c gi, cun sch ny nhn c nhiu kin nh gi, nhn xt ph bnh ca cc hc gi c tn tui. Tp ch "Nhng vn trit hc" (Nga) t chc mt Hi tho khoa hc vi tiu "Trit hc vi t cch lch s trit hc". Ni dung ca Hi tho ny c ng ti trn mt lot s Tp ch Trit hc trong nm 2007. Ban bin tp Tp ch Trit hc nhn c nhiu kin hoan nghnh v ngh cho ng ton vn ni dung cun sch ca Gio s, Tin s V. V.Xclp - "Nhp mn lch s trit hc". p ng nguyn vng ny ca ng o c gi Vit Nam, bt u t s ny, Tp ch Trit hc s cho ng ti bn dch ton vn cun sch ca Ph gio s, Tin s Trn Nguyn Vit Ph gio s, Tin s ng Hu Ton (hiu nh) nh mt ti liu tham kho phc v cho cng tc nghin cu v ging dy trit hc, nht l lch s trit hc nc ta.

To son Tp ch Trit hc hy vng nhn c nhiu kin trao i ca ng o c gi c c bn dch hon ho v nhng kin trao i v cc vn t ra trong cun sch ny. Th gii quan v trit hc vi t cch nhng hin tng chung nht ca vn ha tinh thn Trit hc l mt thnh t rt c ca vn ha tinh thn, l tr tu l tr tu ca loi ngi v khng d g nhn thc c n. Ci kh trong vic nm bt kt hc trc ht b quy nh bi din rng ti mc ti a cc khi nim trit hc. Tnh a ngha ca phn ln cc khi nim y lun gy kh cho s hiu bit v ni dung ca chng, v mi quan h qua li gia chng vi nhau v gia chng vi cc khi nim trit hc khc, cng nh vai tr ca chng i vi i sng con ngi. Phng php quan trng nht, nu khng ni l phng php c bn v hiu qu ca vic nghin cu cc khi nim trit hc, chnh l vic nghin cu lch s trit hc t khi n mi pht sinh. Mt khoa hc cng chnh xc bao nhiu v thm na, n li c ton hc ha, th i hi phi tm hiu s pht trin trc ca n cng nh hn. Ngc li, vic nghin cu cc khoa hc x hi - nhn vn li khng th thiu nhng am hiu cn bn v lch s trc ca chng. Vic lm r chnh cc h vn trit hc trn thc t cho thy, hon ton khng th thiu tri thc v ton b lch s trc y ca n. Chng ta c rt nhiu nh ngha v trit hc. l nhng nh ngha chung, c th v mang tnh n d. Cc nh ngha y nh hnh c s a dng v vic gii thch trit hc m cc hc gi a ra, trong c mt s hc gi s c chng ti dn ra trong cun sch ny ty theo vn cnh trnh by. Trc ht, chng ti xin nhc li rng, trit hc hon ton mang tnh khi qut, k c trong trng hp n tc ng qua li vi cc thnh t khc ca vn ha tinh thn - tr tu, tc l vi tn gio v thn lun vi t cch phng din "l lun" ca n, xut hin khi trit hc cn cha ra i, vi ngh thut v s suy ngm v ngh thut

(xut hin trong chnh trit hc), vi khoa hc v nhng thnh t khc. S tng ng ca cc hnh thi th gii quan th hin tnh a din ca i sng con ngi gy kh khn ln cho vic nh ngha trit hc. S tng ng y c th v cn phi hiu vi t cch mt khoa hc phc tp nht v con ngi (iu c cp ti bng chnh thut ng Hy Lp c l "yu mn s thng thi"), vi t cch con ngi hnh ng v t duy, cn khi xt trong v vn cc phng din khc nhau th l sinh th c tinh thn v th xc.

Xut pht t iu ni trn, hon ton c th hiu i tng ca trit hc nh l tng ha cc mi quan h ch - khch th. Cc thut ng "ch th" v "khch th" bng ting La tinh xut hin trong Trit hc Kinh vin Ty u thi k Trung c v hin nay, ngha ca chng c tha nhn mt cch ph bin - ti a nh cc quan h nhn thc - thc t ca con ngi trong tnh hin thc i lp vi n l t nhin v x hi, th hin nhng nhu cu v hot ng ca tr c, ca tri tim v ca thn xc con ngi. D nhin, mt nh ngha nh vy v trit hc c th c coi l hon ton thch hp cho c th gii quan vn khng th tch ri trit hc, bi n qu chung, qu rng, song, nh chng ta thy, ngay t khi xut hin cc mi quan h ni trn th nhng nim ca cc nh trit hc v thm ch, ca

nhiu nh t tng vn khng cho mnh l nhng nh trit hc, v nguyn tc, vn c hm cha trong cng thc . Chng ti khng mun t ra mt gc nhn cho trc i vi vic nghin cu tip theo v h vn trit hc m cc nh trit hc trnh by. y, chng ti mun ch ra rng, trong trit hc c in c th k XVIII - XIX, h vn c nghin cu vi quy m c bit su rng. Mt trong, nhng nh sng lp nn trit hc l Igan Phch t, ngi ch trng n vic suy xt h vn o c x hi v lun t i lp ch th ngi "ci Ti" (v c "ci Ti") vi tng ha cc khch th mu thun vi n - "ci Khng- ti". Khi chng minh cho s khng nh dt khot ca mnh v xut pht im l "ci Ti" v cng l hiu cho ng mi "ci Khng - ti", Phch t xc nh lp trng ca mnh ng v pha "ch ngha duy tm", i lp vi lp trng ca "ch ngha gio iu" (hay l "ch ngha duy vt"). C.Mc v Ph.ngghen coi Phcht l mt trong nhng bc tin bi ca mnh, nhng cc ng li thay i thi , ng thi khng nh rng, mt lp trng ng n duy nht, ph hp vi ton b lch s thc tin v pht trin ca loi ngi v trit hc v khoa hc l ch ngha duy vt, bi n gii thch tinh thn con ngi nh mt hin tng phi sinh v th pht so vi vt cht. Do vy, ton b lch s trit hc c ch ngha Mc din t nh l s i lp v u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Th nhng, s gin on mang tnh nh nguyn ha qu nhn mnh "con ngi ang sng nh mt sinh th tinh thn - th xc v th xc tinh thn. Khc vi tnh ph bin n ti a ca vt cht v tinh thn, c t i lp vi nhau trong "tnh th nht" v "tnh th hai", mi quan h ch - khch th l s tha nhn s thng nht gia hai mt ca con ngi - tinh thn v th xc nh mt sinh th hin thc c nhn thc. Tht vy, khi ch n vai tr to ln ca cc khoa hc, n s tc ng qua li ca chng vi trit hc to nn yu t cu thnh quan trng v i tng nghin cu, chng ta cn phi lu rng, phn tch vai tr trong nghin cu chuyn su ca cc khoa hc v t nhin, trong vic nghin cu theo li quy gin v t

nhin th dng nh, li cn phi phn tch ch th ra khi khch th khng nhng nm bt c chng trong s thng nht, m c trong s phn chia na. ng thi, khch th t nhin cng tr nn r rng hn i vi con ngi, m ra cho con ngi kh nng s dng mt cch c hiu qu cc yu t cu thnh hin thc khch quan tn ti khng ph thuc vo con ngi. Trn trc ng chnh y lun xut hin v pht trin mt hin tng c bit ca nn vn minh - l ci trung gian gia ch th v khch th t nhin, l khch th mi v phc tp hn nhiu, l hin thc ch - khch th. Cng vi s pht trin ca nn vn minh, lnh vc tinh thn ca chnh con ngi v nn vn ha ca n cng c pht trin, trong nhiu yu t cu thnh v b phn hp thnh ca n c th c lun gii nh l nhng kha cnh ca trit hc. c th ha tnh ch - khch th ca lnh vc tinh thn, v nguyn tc, cn phi nhn mnh rng, trit hc l mt h thng kh phc tp ca tri tn (tn ngng v tri thc), lun th hin bn cht nhn thc - chn thc ca i sng con ngi m , thng c s an xen gia cc yu t cu thnh tn ngng v tri thc trong cc mi quan h qua li khc nhau. D nhin, y khng cp n ring nim tin tn gio - tn ngng m tnh nht quyt tuyt i trong cc gio iu ca nim tin y t ti nh im trong ngun gc thn lun v thuyt n thn ca Thin Cha gio, Do Thi gio, Hi gio v cc tn gio khc. Vi ni dung y v c suy ra t cc kinh thnh, nhng gio iu y c trc mi "tri thc", trc ht l i vi "tri thc" tn gio. Bctrng Rtxen rt thnh cng khi xc nh bn cht ca trit hc nh l tri tn trong phn Nhp mn "Lch s trit hc phng Ty", ng thi gii thch lnh vc trung gian nh l "vng t hoang nm gia thn hc v khoa hc m c hai u tn cng "mnh t y" t hai pha i lp nhau, nhng khng bao gi ng nhau. Ch c nim tin th gii quan

trit hc mi c c trng bi tnh y v mt nhn thc lun, nhn thc l lun, song nu thiu trnh nht nh v tri thc, nim tin cng s b mt ngha v mt chc nng. Phng din nhn thc khoa hc ca trit hc li i hi mt nh ngha khc cho n, l nh ngha b sung ch khng phi l loi b nh ngha trc . nh ngha , theo tn nim ca tc gi, phi c coi l mt nh ngha v th gii quan c h thng ha mc cao nht, c duy l ha n ti a trong thi i ca n. Trong t hp tri tn, chnh khoa hc li quy nh ni dung ca yu t cu thnh th hai. Ngoi ra, lm r mt nh ngha c hnh thnh, cn phi vch ra ngha ca cm t "th gii quan" vn a ngha v rt rng trong ting c v ting Nga. Trong cc ti liu trit hc c thut ng "th gii quan" (Weltanschauung) xut hin vo th k XVIII (cn trong ngn ng Nga, n xut hin vo na cui th k XIX). Trn phng din trit hc, th gii quan c c trng bi tnh xc nh v tnh h thng mc thp hn, khi n c s dng trong cc vn cnh khc nhau. Ngi ta thng ni n cc th gii quan: tn gio ngh thut, o c, khoa hc t nhin theo ngha cc th gii quan ny, xt v mt h thng, th hin cc tn nim t c lun chng (hoc hon ton khng c lun chng) v cn lu, mi da trn tnh y v s kin. y, c thut ng "duy l ha" cng cn phi c lm r. Trong nhng iu kin ca nn vn minh Hy Lp c i, trit hc xut hin ng thi vi cc khoa hc khc. Vo thi k Trung c, trit hc thng c ng nht vi tng ha cc khoa hc cc nn ngh thut t do"), mc d giai on trong lch s trit hc Hy Lp c i, ton hc, thin vn hc v thm ch, c nhng nhn thc kinh nghim (vn c xem l c th ca thi ) v a l, vn hc, nht l y hc, pht trin ngoi vn cnh trit hc. Trong t liu trit hc phng Ty v ca Nga, chng ta cng thng thy nhng nhn nh cho rng, trong qu trnh pht trin ca vn ha tr tu c cc khoa hc c th khc nhau c tch ra t

trit hc. V li, trit hc cha bao gi l cha ca khoa hc c, nhng n tng xut hin v c pht trin trong mi lin h mt thit vi cc khoa hc: Trit hc v cc khoa hc cng nhau to nn nhng b phn cu thnh quan trng nht ca s duy l ha. Do vy, cn phi ni rng, v cn bn, chng ta cn phi hiu cc khoa hc trong s tc ng qua li ca chng vi trit hc thi c i, k c cc hnh thc tc ng khc trong nhng thi i tip theo, nh ton hc v cc tri thc khoa hc t nhin. Vo thi c i, cc khoa hc pht trin mt cch ring l, s lin kt gia chng chng ch din ra vo thi Cn i, thi i ca Galil, cct v Niuton, khi m cc khoa hc ang ngy cng tr thnh lc lng sn xut. Trn c s , nhiu nh nghin cu khoa hc, thm ch c nhng nh trit hc, gii thch thi i nh l s khi u ca ring tri thc khoa hc. Song, l quan nim gin n, khng th chp nhn c i vi nh nghin cu lch s trit hc. Trn thc t, cn phi nh ngha khoa hc vn c hiu trong tnh chnh th ca n nh mt tri thc c chuyn mn ha m trc ht, cng dng ca n v mt thc tin l s tha mn nhng nhu cu c th ca con ngi. ng thi, cn phi kt ni khoa hc vi qu trnh pht trin v t chc lao ng tr c trong s tc ng qua li ca n vi lao ng chn tay. Ch c trn c s , mi c th pht huy c tnh nng ng ca c hai nhn t ny trong khoa hc. Cng vi l phng php kinh nghim thc tin - kinh nghim cm tnh m chng ta thng s dng trong qu trnh sng to cc tri thc thc tin hn c v bn vng - cc tri thc c cng c trong b nh ca loi ngi. Nhn t ny l vn c i vi loi ngi ngay t thi tin s, tin vn minh, v nguyn tc, n vn l nhn t quy nh ngay c trong nhng iu kin ca cc nn vn minh c i Ai Cp v Babilon, ni m ton hc, thin vn hc v y hc rt pht trin ( l khoa hc kinh nghim cm tnh trong s cc khoa hc t nhin, v nh chng ta thy, hin vn cn tip tc pht trin). Song, nh chng ta u bit, ch c Hy Lp c i mi c s xut hin v pht trin l thuyt - din dch ca t thc khoa hc

trong cc trng phi trit hc. Do l thuc trc tip vo nhn t ny m lgc hc mi ra i trong chnh trit hc Hy Lp c i. Thiu lgc hc s khng th c bt k mt s duy l ha no c. Mc d vy, chng ta vn khng th quy lgc hc v s tc ng ca n ti vic xut hin tri thc khoa hc, cng nh ti s pht trin tip theo ca trit hc. S tin b ca i sng kinh t (c bit l s xut hin ca tin t), s ra i ca php lut nhm iu chnh cc mi quan h ti sn ca con ngi cng nh mt s nhn t khc ca nn vn minh m rng v lm su sc thm khuynh hng duy l ha.

Tuy nhin, khi nhn mnh nhn t duy l ha, chng ta khng c php b qua tnh huyn diu ca v vn cc hin tng t nhin v cc khch th ca tri thc, c bit l trong thi k C i - thi k m trit hc xut hin, v hn th na l tnh huyn b v s xut hin ca con ngi. Chng ta cng khng c php b qua tnh v cng phc tp ca bn cht con ngi m Trit gia Platon yu t tr tu cu thnh ca n khng phi bao gi cng mang tnh ch o. Phng din ny ca sinh th ngi v hot ng nhn thc ca con ngi c th hin r khi xc nh trit hc nh mt h thng tri tn. Nh chng ta u bit, trit hc Hy Lp c i xut hin trong iu kin m , mt t

hp ca s duy l ha dng nh tr nn y cho qu trnh ny. trc ht l xut hin ca cc nim v nhn thc lun, v bn th lun, nhn bn hc v o c - x hi; sau l cc h thng duy l v i ca Platn v Arixtt vo thi k c gi l c in trnh cao ca nn vn ha L. V, ngay c mt trong nhng trng phi trit hc u tin l Pitago, th cc nh trit hc ca trng phi ny cng vn vp phi nhng kh khn khng th gii quyt c bng lgc hc khi xem xt mt s yu t hnh hc ( l iu m h c giu i). V sau, vo thi k hu c in, khuynh hng nh trit hc hoi nghi - Phng ph nhn hon ton kh nng xut hin ca tri thc xc thc. Cc nim phi duy l khng ch lm mt kh nng, m cn thu hp quy m ca trit hc duy l ha, trc ht l v phng din kin gii hin tng con ngi. Cc nim thm nhp vo trit hc, c bit l t pha mm tin tn gio, t cc tn nim Hy Lp c i v sau , ngy cng nhiu hn t cc vng Trung Cn ng. H thng n thn v i ca Thin Cha gio c mt s nim s cp ca trit hc Hy Lp c i tip thu v do vy, cc yu t phi duy l ca n xut hin ngy mt mnh m. y, s i lp gia phi duy l v duy l c s gia tng ng k, trc ht l t nhn tn ch - ni cu thnh lnh vc hot ng cm gic ca con ngi v khng l thuc vo s ch o ca tr c vi t cch trung tm ca nhng nng lc v kh nng tr tu. Mt hnh thc cc oan ca thuyt phi duy l tn gio l thn hc xut hin, khi nhn mnh tnh tuyt i khng th nhn thc c v phng din sinh th ca cc v thn mang nhn cch m con ngi, khi i thoi vi cc thn ny cng tr nn huyn b nh vy t trong su thm ca tm hn mnh. Nhng thnh tu cng ngh v nhng thnh tu khc ca nn vn minh nhn loi tm cho bn thn mnh s phn nh trong cc nim duy l v trong cc h thng trit hc Ty u thi Cn i. S ton din nht v v i nht trong s cc nim v h thng xut hin c vo th k XVIII - XIX, trong cc tc

phm ca Cant, Phcht, Seling v Hghen. Song hnh vi iu l s gia tng cc mt i lp ca chnh nn vn minh nhn loi. c bit, nhn thc ca mt s nh trit hc c v tnh phc tp, a dng ca i sng v tinh thn con ngi (v khng ch ring h) lm ny sinh cc nim phi duy l, ng thi lm cho cc h thng trit hc phi duy l pht trin. Hc thuyt c nh hng kh mnh trong s l hc thuyt ca Spenhau (1788 - 1860). Ngc li vi nim cn bn ca nh phim lgc H ghen v l tnh th gii vn hng s pht trin ca vn minh v vn ha va tm vi trnh hiu bit ca cc nh trit hc, Spenhau a ra nim i lp vi ch m qung v t ti m ngi ta vn thng s dng bin lun cho tnh b n ca tn ti v tnh phi duy l ca i sng con ngi. Ton b khuynh hng dng nh l ca nn trit hc c vn c mnh danh l "trit hc i sng" (thut ng ny tng xut hin vo th k XVIII). Nh t tng ln nht v kh ni ting ca khuynh hng l din gi ti ba Nts (1844 - 1900). c im ni bt ca trit hc i sng l s h thp bng mi cch nng lc tr tu v kh nng ca con ngi, ng thi nhn mnh nhng thiu st v nhn thc ca l tnh - ci dng nh l sc mnh khng g lay chuyn ni ca lgc hc. Nh t tng Php Bcxng (1859 - 1941) cng pht trin trit l kh mnh m theo khuynh hng ni trn. Mt nh l lun ni ting ca "trit hc i sng" - nh trit hc c Vinhem inty (1833 - 1911) c xem l hc gi c trnh hiu bit nhiu v lch s trit hc, l tc gi ca nhiu tc phm th ca v cc cng trnh tm l hc. mt trong nhng tc phm ln nht ca mnh l Nhp mn tinh thn khoa hc (1883), ng t i lp khoa hc nhn vn vi t cch khoa hc c con ngi bit n kh nhiu vi cc khoa hc t nhin. Theo ng, con ngi, vi nhng mc xc tn khc nhau, cng ch gii thch c nhng hin tng ri rc ca t nhin m thi. Ch th trong s nhn thc t nhin hi t trong n tt c nhng iu m ng quan tm, li c ng t i lp vi chnh khch th t nhin bn ngoi. Trong hin tng

c bit ca thc con ngi, i vi ng, ci xc nh khng phi l qu trnh nhn thc trong s tc ng ca n vi th gii khch quan bn ngoi, m l p lc i vi s tri nghim tm l, ch, cm xc, bn nng, v.v.. Tnh chnh th ca nhn thc c th hin trong cc nhn t a dng ca kinh nghim bn trong, c lin kt bi khi nim "i sng", tc l khi nim m v cn bn, c hiu bng trc gic. Mt khuynh hng rt gn gi vi trit hc i sng v c uy tn l ch ngha hin sinh - "trit hc v s hin hu". Khuynh hng ny nhn c s tn thnh ca khng t hc gi Nga vo th k XX (Berp, Sctp), c (Giaxpe, Haig), Php (Xctr, Mcxen, Camuy) cng nh M, Ty Ban Nha v cc nc khc. Mc ch ch yu ca ch ngha hin sinh l vch ra ngha bn th lun v s hin hu ca c nhn con ngi trc tnh phc tp ca tn ti mang tnh siu nghim trong quan h vi con ngi. Do vy, n lun phi gii quyt h vn ht sc phc tp v t do (c bit l khi i mt vi ci cht) m con ngi khng th trnh c. Vct siu nghim ca con ngi trong hon cnh lun hng ti hoc l Cha, hoc mt cch gin n khng ti ci g c. Ngay c trong mt s khuynh hng phi duy l c cho l quan trng, nu m t hon ton bng lc , cng d nhn thy rng, khng th c l thuyt phi duy l "thun ty". L thuyt ny ch c th l s thn b ho m thi. Thuyt phi duy l trit hc trnh ny hay trnh khc u bao hm cc yu t ca thuyt duy l. Cc trng hp trit hc i lp cng gp khng t tnh hung nh vy. Nh chng ta u bit, trong s a dng ca cc nim trit hc v ngay c cc hc thuyt trit hc cn lu mi c hin tng mt nh trit hc no ly t tng ca mnh ph nh hon ton t tng ca cc nh trit hc khc. ng nhin, trong lch s trit hc, cng xut hin cc trit thuyt thuc loi . Mt trong s l ch ngha Mc-Lnin - mt hc thuyt tng tuyn b ch ngha duy vt bin chng l duy nht mang tnh khoa hc v hon ton bc b cc quan im

trit hc c bn ca ch ngha duy tm. Trn thc t, nh chng ta thy, ch ngha duy vt vi t cch mt hnh thc trit hc t nhin (xt trn bnh din rng nht, ch khng phi theo ngha ca m hc) v ch ngha duy tm cn lu mi hon ton bc b c nhau. Nh ton hc v lgc hc, nh siu hnh hc v i ngi c l Lpnt, ngi m vo thi ca mnh bit kh r lch s trit hc (ng cng l ngi u tin s dng cc thut ng "cc nh duy vt" v "cc nh duy tm") , ch ra rng, "a s cc trng phi trit hc u ng trong phn ln cc nhn nh ca mnh, song cc trng phi cng b sai vic ph nh" (Th gi ngi theo phi Platon Php Niclai Ry mng, ngy 10 thng Ging nm 1714). V sau, nh trit hc duy tm c v i Hghen (1770 - 1831) - ngi sng to ra mt h thng a din ca trit hc v c xem nh l s tng kt ton b tin trnh lch s trit hc, trong nhng suy t ca mnh, a ra nim cho rng, tt c cc h thng trit hc u l nht thi, song chng to ra cc phm tr v nhng nim ring, mang ngha c bit. Cc phm tr v nhng nim y ang tip tc tn ti mt cch c lp, hoc ang tn ti trong cc h thng mi khc. Tuy nhin, mt mt, H ghen xem h thng trit hc ca mnh l duy nht ng; mt khc, li cho rng, h thng cn c lm r trong s xem xt ca tin trnh lch s trit hc (v li, khng ch c H ghen gii thch nh vy v hc thuyt ca mnh). Nn tng ch - khch th ca trit hc cho php chng ta l gii mt s hc thuyt vi t cch nhng hc thuyt hn dung nhng li thin v pha khch th (nh ch ngha duy vt), s khc th thin v pha ch th. Thm ch, nhiu hc thuyt trong s cc hc thuyt cng mun tm ra ngha xc nh ca trit hc trong cc nghin cu theo hng nhn thc lun v trong cc h thng trit hc. Tuy cc hc thuyt y l thuc mt cch r rt vo lnh vc ch th, song khng c mt h thng bn th lun no, bng cch ny hay cch khc li b qua nhng khch th

no ca n. iu ny dng nh cng ng cho c khuynh hng c s pht trin kh mnh m l ch ngha thc chng th k XIX - XX (mc d cc yu t c th ca n xut hin sm hn nhiu). y l khuynh hng a ra yu t cu thnh ca khoa hc - nhn thc lun chng li khuynh hng ph bin khuynh hng siu hnh. Xt ton b ni dung quan im ca trit hc i sng v ch ngha hin sinh, c th ni, nhng khuyt tt ca chng c bit th hin ra s i lp gia con ngi tinh thn v con ngi thn xc; trong s cch bit ng k mc nhiu hay t, l s i lp gia con ngi v t nhin; cn trong mt mc nht nh, l s i lp gia con ngi v tn ti x hi - vn minh. Nhng nghin cu kinh nghim phn tch, cng nh cc quan im khc vi cc h thng trit hc ni trn, v thc cht, b qua con ngi chnh th vi ton b tnh phc tp v i sng ca n. Cng c mt tham vng mun nm bt tnh chnh th tinh thn vt cht, ch khch th ca tn ti, tc l tnh chnh th tng c thc hin trong nhiu trit hc thi C i, thi Trung c v thi Cn i, n th k XIX - XX, n li c ti din trong iu kin xut hin nhng thnh tu mi trong cc lnh vc ton hc, lgc hc, vt l hc v nhng lnh vc khc ca tri thc khoa hc t nhin. y, mt s h thng ca cc nh trit hc Anh - M lin kt vi nhau thnh khuynh hng tn hin thc v th hin r mi quan tm hng u ca mnh. c bit ni bt v phng din ny l Alfred Waithed (1861 - 1947). ng l tc gi ca cng trnh im khi u ca ton hc (1910 - 1913, vit cng vi hc tr l Rtxen) c xem l mt trong nhng cng trnh cn bn v lgc ton. V sau, trong mt lot cng trnh ca mnh, ng xem xt cc vn vt l l thuyt v trit hc t nhin. Vo nhng nm 20 ca th k XX Waithed ch ti vic suy t v cc hin tng ca sinh hc, nhn hc, tm l hc, ngh thut, tn gio v chnh tr. Vi khc phc s phn chia thnh ci thn xc v ci tm l, nh

trit hc Anh - M ny c gng xy dng tnh n nht ca h thng, khi gii thch cc hin tng a dng v phc tp ca mt h thng chnh th - V tr. Cc nh trit hc tham gia nghin cu h thng l Samuel Alechxanr (mt nm 1938, cc cng trnh ch yu ca ng, gm "Khng gian. Thi gian v Thng ", 1927), Jan Smitz (mt nm 1950, cng trnh quan trng nht ca ng l "Ton th lun (Holism) v s tin ha", nm 1926) v cc nh trit hc khc. H a ra thut ng kh thch hp c gc t ting Hy Lp l holism (do Smitz a ra) - l trit hc v tnh chnh th m theo , ci ton vn lun bao hm mt cch kh su sc tri thc mi so vi tng ha cc yu t to nn tnh chnh th . nim v tnh hiu qu ca con ng nhn thc t tnh chnh th n cc b phn, cc yu t cu thnh ca n, nh chng ta thy, xuyn sut nhiu hc thuyt trit hc, bt u t trit hc Hy Lp c i. S tin b ca cc tri thc khoa hc c th, t nhin v x hi - nhn vn ang t ra trc cc nh trit hc nhng nhim v ngy cng kh khn hn khi xem xt chng trong phm vi ca tnh chnh th. Do vy, c th nhn mnh rng, phm cht tr tu hng u ca mt nh trit hc c quy nh bi trc gic v tnh chnh th ca ng ta, bi nng lc nm bt s thng nht bn vng trong tnh a dng ca cc hin tng c suy xt - l nhng hin tng m thot nhn, hon ton mang tnh mu thun. V, tnh a dng cng rng bao nhiu, th bn cht ca n cng su by nhiu. nim v tnh chnh th cn quy nh c c im ca chng trnh nghin cu hin ang c tin hnh. Trong chng trnh , tc gi mun vch ra tt c cc nim th gii quan - trit hc c bn v chung nht m cc nh t tng, ng thi l nhng hc gi tiu biu nht trnh by. Nhim v c thc hin trong vic xem xt h vn ca tin trnh th gii quan v lch s trit hc. Tnh chnh th trong s xem xt ca n l bng chng xc nhn s chuyn hng ca

cc nim su rng nht cc thi i trc thnh cc nhu cu th gii quan thi i vn minh ny. D nhin, iu khng c ngha l ph nhn s xut hin cc nim trit hc mi v thm ch, c nhng phm tr mi na. Nh vy, trong vn cnh thuyt ton th, chng ta thy c s xut hin ca mt quan im rng ln v ci gi l s tin ha (emergence), thut ng Latinh xut hin vo nm 1875(1). Thc cht ca n nm trong s suy t v tnh t ti ca s pht trin khng ng u, lun c bc nhy vt i vi nhng trnh kh cao v mt t chc - t c th th s nht (hon ton khng phi l c th b tc mt s sng) n nhng hin tng tinh thn v tm l cao. Cng ging nh nhiu hc thuyt trit hc thi k Hy Lp c i, thi Trung c v Cn i, trong hc thuyt trit hc ny, ci c xem l ch o v bao hm c ci khi thy ca V tr l Cha Tri vi t cch biu hin ca s thng nht ch - khch th. Trong ch ngha duy tm c th k XVIII - XIX, chng ta nhn thy cc nim ging nhau v s pht trin t ti trong t nhin, m t nhin th li hng ti tinh thn (nh trong trit hc t nhin ca Se linh) v s t gia tng tnh sng to ca chnh thn linh trong cc hin tng a dng ca lch s ca vn minh v vn ha (nh Hghen). Khi tip tc trnh by h vn ca tin trnh lch s trit hc, thut ng "c th" s c s dng rng ri (trong sch ca chng ti thng s dng thut ng "c cu"), "Thuyt c cu", v nguyn tc, tng ng vi cc hc thuyt ni trn ca cc nh trit hc Anh ni ting. Khi cp ti tnh chnh th, ti s tn ti nguyn vn, thut ng ny nh hnh tnh tng t i vi ch th nh mt c cu nh dng tnh chnh th trnh trc gic - l tnh. Cc yu t c th ca t nhin c nhn thc bng con ng phn tch - kinh nghim thng qua php quy gin quy ci phc tp v ci n gin, ngha l t c s quy gin bng cc phng tin cm tnh - l tr. T chnh cc yu t a dng v duy l, t kt qu ca nhn thc thc tin nh vy m xut hin cc trc gic v vt cht v tinh thn ca

nn vn minh. Loi tri thc c th nh vy cng vi nhng kt qu ca n s c th hin bng nhng thut ng c gc t ting Hy Lp, l "c hc", "c ch" (mechane - cng c, my mc), ng thi m rng n mc ti a ngha ca n (ci c cp ti mt cch ti a trong c hc ca Ngun) v kin gii n bng tnh i lp cn bn v nhn thc - tn ti ca ton b c th. S i lp v tc ng qua li gia c cu v c ch xuyn sut nhiu quan nim v h thng th gii quan, - bt u t th gii quan tn gio - thn thoi, v c th gii quan trit hc m , chng ta c th thu hiu, khi nghin cu chng mt cch c th. Tnh cp thit ca s tc ng qua li c th hin kh r nt c trong thi i ngy nay, khi khoa hc tin n st s kin to nn i sng v thm ch, c con ngi vi t cch nh im v tiu im ca khoa hc. Ni nh vy, nhng chng ta cng nn quay tr li vi nhng c trng c th hn ca ch th v khch th. trn, chng ta xc nh r rng, khi nim khch th bao hm trc ht l gii t nhin nguyn bn, sau mi n nn vn minh vi t cch khu trung gian gia ch th v khch th t nhin. Ci phc tp trong tin trnh lch s v lch s trit hc l ci c biu th bng thut ng "ch th". T nhng kin gii ca trit hc vi t cch tri tn v th gii quan c duy l ha, khi xem xt chng trong trin vng lch s v phng php lun, tt yu s ny sinh vn ch th tp th c trc ch th c nhn, mc d, xt mt cch thun ty v mt bn th lun, th ch c ch th c nhn m thi. Ngay c ngn ng m nh , nh trit hc t duy v sng to, cng bin n thnh yu t ca ch th dn tc. l cn cha ni ti nhiu phng din ca nn vn minh v nhng trc gic, nhng nhn t khc nhau v vn ha tinh thn v tm l dn tc ca n, - v cng chnh l ci m H ghen gi l "tinh thn dn tc". Mt phng din khc ca ch th tp th chnh l nhm - x hi, hay l giai cp (c bit trong truyn thng mc xt). S tc ng ca n ti trit hc khng ch

ti mc tng th vn c khng nh trong truyn thng mc xt, m cn biu hin mc ln nht trong nhng gii hn chnh tr - x hi ca n v hn na, trong cc hc thuyt trit hc chnh tr c lp. Tnh a dng th ba, tnh a dng c xem l cn bn ca ch th - l ch th c nhn cch - ngi sng to trc tip ra tt c cc hc thuyt trit hc. C th khng nh rng, trnh chuyn ha ca bt k tnh a dng no v th gii quan thnh trit hc u c quan h trc tip vi ni dung nhn cch ca n. Ci mang tnh quyt nh i vi trit hc l ch th c nhn cch, tc ch th lun gn b mt thit vi ch th tp th. S sng to ca mt nhn cch c th dn ti s thay i no , thm ch cn dn ti s ph v ca truyn thng. y, cn phi cp ti mt trong nhng vn ln nht ca tin trnh lch s trit hc tc nhng vn lm r tnh quy nh v mt x hi ca n. l vn v mi quan h qua li gia trit hc v h t tng. Thut ng ny do nh trit hc Php Antuan de Trasi xut trong cng trnh ca ng c nhan "Cc yu t ca h t tng" (1801). K tip cc nh trit hc khc Php, ng by t s bt bnh i vi cc nh t tng siu hnh theo khuynh hng tin thc chng - nhng ngi qu cao tnh h thng ca trit hc v cho rng, quan nim ca h l ht sc t bin, l s ba t. y, cn lu rng, do khng quan tm n tnh h thng, mt s nh t tng hng quan im ca mnh n nhng ch th chnh tr l dn tc, giai cp, ng phi v cc phong tro x hi. Loi h t tng nh vy xut hin v tn ti sut hng th k v thm ch hng nghn nm trc khi xut hin chnh thut ng ny. Trc ht, l nhng tri tn tn gio, c bit cc tri tn xut hin vo thi k hnh thnh tn gio n thn. Ci lm nn ht nhn trong cc tri tn to nn nhng gio iu vng chc, cng nhc n tt . V, nim tin phi khoa hc vo cc gio iu y hng con ngi ti cc thn khai ca kinh thnh. Tuy nhin, d sao i na, trong s hnh thnh ca chng, du l vi mc thp hn cng

nh trong s vn ng tip theo ca chng, cc gio iu y s dng mt s nim trit hc bt ph ra khi vn cnh h thng ca chng. Th d in hnh nht, nh chng ta thy, l Thin Cha gio.

Gia trit hc v h t tng vn khng c ranh gii r rng, thm ch, i khi cn khng th nhn ra c cc ranh gii , nu xt n s tng ng v cc hnh thc th gii quan. Do vy, tt c cc h t tng u tuyn b v tnh chn l ca mnh mt cch cc quyn, thm ch l da vo trc gic. Tnh chn l ca mt giai cp trn thc t, lun c khng nh l ng nhin, thm ch cn cho l ph bin. Tnh giai cp ny cng c kin gii nh l tnh ng Trit gia Socrates ca mi chn l. Thm na, trit hc vi t cch th gii quan thng lu, mang tnh c nhn thng th hin tnh ng v tnh hoi nghi mc ny hay mc khc. l nh trit hc chn chnh th khng th mang tnh ng, m vt ln trn tnh ng v c th i ngc li giai tng ca mnh, lun gi lp trng ph phn i vi chnh dn tc mnh. Mt th d kh in hnh l Xcrt, ngi tng ni rng, ng ng v pha nhn dn A ten nh cu ng cnh nga, ct cho nga khng l l cnh gic v khng b lm vo tnh trng li bing. Trn thc t, do ci m ng hy sinh c mng sng ca mnh. V, tng c bit bao trng hp tng t nh vy trong i sng ca cc nh trit hc? Sc mnh ca nh trit hc chnh l ch tr thnh ngi chin s u tranh cho chn l, bi theo li ca nh trit hc ni ting Ty

Ban Nha Ortega - I - Gaxet (1883 - 1955), "chn l ch thong hin ra con ngi c kht vng v n, k vng vo n v trong l tnh ca ngi lun chun b cho n mt v tr" (B14, tr.150)(2) . T iu ni trn, chng ta d dng nhn thy rng, chc nng quan trng nht ca trit hc l vic iu chnh "nhng lch lc" khc nhau, c bit khi h t tng ny hay h t tng khc c gio iu ha, tr thnh mt h thng cng nhc ca cc tn nim v hnh vi quy m mt lot cc quc gia .

(1)

Emergency - hc thuyt trit hc ca ch ngha duy tm Anh - M hin i,

theo s xut ca nhng ci mi v cht l khng th nhn bit c v khng theo quy lut t nhin.
(2)

Xin xem: T.N.izerman. Trit hc vi t cch lch s trit hc. Mtxcva,

1999, tr.150 (ting Nga)