You are on page 1of 69

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi

1. Trit hc l g? 1.1. Trit hc v i tng nghin cu ca trit hc


a. Khi nim Trit hc, ngun gc ca trit hc Trit hc ra i gn nh cng mt thi gian (khong t th k VIII n th k VI TCN) ti mt s trung tm vn minh c i nh Trung Hoa, n , Hy Lp. Theo ngi n , trit hc c l darshana, c ngha l s chim ngng, l con ng suy ngm dn dt con ngi n vi l phi. Cn Trung Quc, thut ng trit hc c gc ngn ng l ch "trit". khng phi l s miu t, m l qu trnh tranh lun tm bn cht ca i tng. phng Ty, thut ng "Trit hc" c ngun gc t ting Hy Lp "Philsphia, ngha l "yu mn s thng thi". Trit hc c xem l hnh thi cao nht ca tri thc, c th lm sng t bn cht ca mi vt. Khi qut li, trit hc l mt hnh thi thc x hi; l h thng tri thc l lun chung nht ca con ngi v th gii; v v tr, vai tr ca con ngi trong th gii y. Vi quan nim , trit hc c i khng c i tng nghin cu ring ca mnh, m c xem l "khoa hc ca mi khoa hc". T th k XV - XVI n th k XVIII, cc b mn khoa hc chuyn ngnh, nht l khoa hc thc nghim pht trin mnh m, dn dn tch ra khi trit hc, tng bc lm ph sn tham vng mun ng vai tr "khoa hc ca mi khoa hc" ca mt s hc thuyt trit hc lc by gi, c bit l trit hc Hghen. u th k XIX, trit hc Mc ra i on tuyt hon ton vi quan nim trn v xc nh i tng nghin cu ca mnh l tip tc gii quyt mi quan h gia vt cht v thc trn lp trng duy vt trit v nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy. Quan nim macxit cho rng:"Trit hc l mt trong nhng hnh thi thc x hi, l hc thuyt v nhng nguyn tc chung nht ca tn ti v nhn thc, ca thi con ngi i vi th gii; l khoa hc v nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy". Khc vi cc khoa hc c th ch i vo nghin cu tng lnh vc ring bit ca th gii, trit hc xem xt th gii nh mt chnh th v em li mt h thng cc quan nim v chnh th . Trit hc l s din t th gii quan bng l lun. Mc d c s khc nhau gia cc h thng trit hc, nhng im chung ca chng l u nghin cu nhng vn chung nht ca t nhin, x hi v con ngi, mi quan h ca con ngi ni chung, ca t duy ni ring vi th gii. Nh vy, vi t cch l h thng tri thc l lun chung nht, khi qut nht, trit hc khng th ra i cng vi s xut hin ca x hi loi ni. Trit hc ch c th xut hin trong nhng iu kin nht nh sau: Th nht, lao ng pht trin n mc c s phn chia lao ng x hi thnh lao ng tr c v lao ng chn tay, to iu kin v kh nng nghin cu, h thng ha cc quan im, quan nim ri rc li thnh hc thuyt, thnh l lun v trn c s trit hc ra i. l khi ch Cng x nguyn thu b thay th bng ch Chim hu n l - ch x hi c giai cp u tin trong lch s nhn loi. iu chng t rng, ngay t khi mi ra i, trit hc t n mang trong mnh tnh giai cp, phc v cho li ch ca nhng giai cp x hi nht nh. Th hai, con ngi c s pht trin c v th lc v tr lc, c mt vn hiu bit nht nh v t n kh nng khi qut ha, tru tng ha c th rt ra c ci chung t v s cc s vt v hin tng ring l, xy dng nn cc hc thuyt, l lun. iu khng nh rng, vi t cch l mt hnh thi thc x hi, trit hc ra i t thc tin v do nhu cu ca thc tin quy nh.

1.2. Trit hc l ht nhn l lun ca th gii quan


Th gii quan l ton b nhng quan nim ca con ngi v th gii, v bn thn con ngi, v cuc sng v v tr con ngi trong th gii . c tnh ca t duy con ngi l mun t ti s hiu bit hon ton, y ; song tri thc m con ngi t c lun lun l c hn. Qu trnh tm hiu v quan h gia con ngi vi th gii hnh thnh nn nhng quan nim nht nh, trong c s ho quyn thng nht gia cm xc v tr tu, tri thc v nim tin. Tri thc l c s trc tip cho s hnh thnh th gii quan, song n ch gia nhp th gii quan khi tr thnh nim tin nh hng cho hot ng ca con ngi.

Khc vi th gii quan thn thoi v tn gio, th gii quan trit hc da vo tri thc, l s din t quan nim ca con ni di dng h thng cc quy lut, phm tr ng vai tr l nhng nc thang trong qu trnh nhn thc th gii. Vi ngha , trit hc c xem l ht nhn l lun ca th gii quan, l h thng cc quan im l lun chung nht v th gii v v v tr ca con ngi trong th gii .

2. Vn c bn ca trit hc. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm 2.1. Vn c bn ca trit hc


Ngay t thi c i ny sinh vn quan h gia linh hn con ngi vi th gii bn ngoi. Trit hc ra i cng gii quyt vn , nhng tm khi qut cao hn l mi quan h gia tw duy v tn ti. Theo ngghen: "Vn c bn ln ca mi trit hc, c bit l trit hc hin i, l vn quan h gia t duy vi tn ti"( C. Mc v ngghen: Ton tp, Nxb CTQG, HN, 1995, t.21, tr.403); bi v vic gii quyt vn ny l c s v xut pht im gii quyt cc vn khc ca trit hc. ng thi s l tiu chun xc nh lp trng th gii quan ca cc trit gia v cc hc thuyt ca h. Vn c bn ca trit hc c hai mt: Mt th nht: Gia vt cht v thc, ci no c trc, ci no c sau, ci no quyt nh ci no? Mt th hai: thc con ngi c th phn nh trung thc th gii khch quan hay khng? Ngha l con ngi c kh nng nhn thc hay khng? Vic tr li hai cu hi trn dn n s hnh thnh cc trng phi v cc hc thuyt trit hc khc nhau.

2.2. Cc trng phi trit hc 2.2.1. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm


Vic gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc gn lin vi vic phn chia cc hc thuyt trit hc thnh hai trng phi trit hc c bn l ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. a. Ch ngha duy vt khng nh vt cht c trc, thc c sau; th gii vt cht tn ti mt cch khch quan, c lp vi thc con ngi v khng do ai sng to ra; cn thc l s phn nh th gii khch quan vo trong b c con ngi; khng th c tinh thn, thc nu khng c vt cht. Ch ngha duy vt xut hin ngay t thi c i v cho n nay, lch s pht trin ca n lun gn lin vi s pht trin ca khoa hc v thc tin, tn ti di nhiu hnh thc khc nhau. + Ch ngha duy vt c i mang tnh cht phc, ngy th, xut pht t gii t nhin gii thch th gii. Hn ch ca n l cn mang tnh trc quan, trong khi tha nhn tnh th nht ca vt cht ng nht vt cht vi mt hay mt s cht c th. V d nh quan nim ca Talt, Hraclit, mcrit... + Ch ngha duy vt siu hnh th k XVII - XVIII: Do nh hng ca C hc c in nn ch ngha duy vt thi k ny chu s tc ng mnh m ca phng php t duy siu hnh, my mc - phng php nhn nhn th gii trong trng thi bit lp, tnh ti. Tuy khng phn nh ng hin thc, nhng CNDV siu hnh vn ng vai tr quan trng trong cuc u tranh chng li th gii quan duy tm v tn gio. V d nh quan nim ca Niutn, Bcn v cc nh duy vt Php th k XVIII. + Ch ngha duy vt bin chng do C. Mc v Ph. ngghen sng lp vo nhng nm 40 ca th k XIX, sau c V.I. Lnin tip tc pht trin. Vi s k tha tinh hoa ca cc hc thuyt trit hc trc v vn dng cc thnh tu ca khoa hc ng thi, ch ngha duy vt bin chng ngay t khi mi ra i khc phc c nhng hn ch ca ch ngha duy vt trc , th hin l nh cao trong s pht trin ca ch ngha duy vt. N khng ch phn nh ng n hin thc m cn l mt cng c hu hiu gip cc lc lng tin b trong x hi ci to hin thc y. b. Ch ngha duy tm cho rng thc, tinh thn c trc v quyt nh gii t nhin. Gii t nhin ch l mt dng tn ti khc ca tinh thn, thc. Ch ngha duy tm xut hin ngay t thi c i vi hai hnh thc ch yu l: + Ch ngha duy tm ch quan tha nhn tnh th nht ca cm gic, thc con ngi, khng nh mi s vt, hin tng ch l phc hp nhng cm gic ca c nhn, ca ch th. V d quan nim ca Beccly. + Ch ngha duy tm khch quan cng tha nhn tnh th nht ca thc, nhng khng phi l thc c

nhn m l tinh thn khch quan c trc v tn ti c lp vi con ngi, quyt nh s tn ti ca t nhin, x hi v t duy. N thng c mang nhng tn gi khc nhau nh nim, nim tuyt i, tinh thn tuyt i hay l tnh th gii.V d quan nim ca Platon, Hghen. C ch ngha duy vt v ch ngha duy tm u c ngun gc x hi v ngun gc nhn thc. Ngun gc x hi ca ch ngha duy vt l cc lc lng x hi, cc giai cp tin b, cch mng; ngun gc nhn thc ca n l mi lin h vi khoa hc. Cn ngun gc x hi ca ch ngha duy tm l cc lc lng x hi, cc giai cp phn tin b; ngun gc nhn thc ca n l s tuyt i ha mt mt ca qu trnh nhn thc (mt hnh thc), tch nhn thc, thc khi th gii vt cht. Trong lch s trit hc lun din ra cuc u tranh gia ch ngha duy tm v ch ngha duy vt, to nn ng lc bn trong cho s pht trin ca t duy trit hc. ng thi, n biu hin cuc u tranh v h t tng gia cc giai cp i lp trong x hi. c. Bn cnh cc nh trit hc nht nguyn lun(duy vt hoc duy tm) gii thch th gii t mt nguyn th hoc vt cht hoc tinh thn, cn c cc nh trit hc nh nguyn lun. H xut pht t c hai nguyn th vt cht v tinh thn gii thch mi hin tng ca th gii. Theo h, th gii vt cht sinh ra t nguyn th vt cht, th gii tinh thn sinh ra t nguyn th tinh thn. H mun dung ha gia ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm, nhng cui cng h ri vo ch ngha duy tm khi tha nhn thc hnh thnh v pht trin t n, khng ph thuc vo vt cht.

2.2.2. Thuyt khng th bit


Khi gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc, i a s cc nh trit hc( c duy vt v duy tm) u tha nhn kh nng nhn thc th gii ca con ngi, nhng vi nhng cch l gii tri ngc nhau. Ch ngha duy vt xut pht t ch coi vt cht c trc, thc c sau v l s phn nh th gii vt cht tha nhn con ngi c th nhn thc c th gii khch quan v cc quy lut ca n. Cn ch ngha duy tm cho rng thc c trc v quyt nh vt cht nn nhn thc khng phi l s phn nh th gii, m ch l s t nhn thc, t thc v bn thn thc. H ph nhn th gii khch quan l ngun gc ca nhn thc. Hc thuyt trit hc ph nhn kh nng nhn thc ca con ngi c gi l thuyt khng th bit. H cho rng, con ngi khng th hiu c i tng hoc nu c hiu th ch l hnh thc bn ngoi; bi v tnh xc thc ca cc hnh nh v i tng m cc gic quan ca con ngi cung cp trong qu trnh nhn thc khng m bo tnh chn thc. Tiu biu l quan nim ca Beccly, Hium.

3. Phng php bin chng v phng php siu hnh


Mt vn rt quan trng m trit hc phi lm sng t l: cc s vt, hin tng ca th gii xung quanh ta tn ti nh th no? Vn ny c nhiu cch tr li khc nhau, nhng suy n cng u quy v hai quan im chnh i lp nhau l bin chng v siu hnh.

3.1. Phng php siu hnh


- Nhn thc i tng trong trng thi c lp, tch ri i tng khi cc chnh th khc; gia cc mt i lp nhau c mt ranh gii tuyt i. - Nhn thc i tng trong trng thi tnh ti; nu c bin i th ch l s bin i v s lng v nguyn nhn bin i nm bn ngoi s vt. Nh vy, phng php siu hnh l phng php xem xt s vt trong trng thi bit lp, tnh ti vi mt t duy cng nhc, "ch nhn thy nhng s vt ring bit m khng nhn thy mi quan h qua li gia nhng s vt y, ch nhn thy s tn ti..m khng nhn thy s pht sinh v tiu vong ca nhng s vt y, ch nhn thy trng thi tnh.. m qun mt s vn ng ca nhng s vt y, ch thy cy m khng thy rng".(Sd, t.20, tr.37).

3.2. Phng php bin chng


- Nhn thc i tng trong trng thi lin h vi nhau, nh hng ln nhau v rng buc ln nhau. - Nhn thc i tng trong trng thi vn ng, bin i v pht trin; l qu trnh thay i v cht ca cc s vt, hin tng m ngun gc ca s thay i y l cuc u tranh ca cc mt i lp gii quyt mu thun bn trong ca chng. Nh vy, phng php bin chng l phng php xem xt s vt trong mi lin h rng buc ln nhau, trong trng thi vn ng, bin i khng ngng vi mt t duy mm do, linh hot, "khng ch nhn thy nhng s vt c bit m cn thy c mi lin h gia chng, khng ch nhn thy s tn ti ca s vt m cn thy c s sinh thnh v tiu vong ca s

vt, khng ch nhn thy trng thi tnh..m cn thy c trng thi ng ca s vt, khng ch thy cy m cn thy c rng". Phng php bin chng pht trin tri qua ba giai on v c th hin qua ba hnh thc lch s ca php bin chng: php bin chng t pht, php bin chng duy tm, php bin chng duy vt. - Trong php bin chng t pht thi c i, cc nh bin chng c phng ng v phng Ty thy cc s vt, hin tng trong v tr sinh thnh, bin ha trong nhng si dy lin h v cng tn. Nhng mi ch l ci nhn trc quan, cha phi l kt qu ca nghin cu v thc nghim khoa hc. - Trong php bin chng duy tm, m nh cao l trit hc c in c (ngi khi xng l Cant v ngi hon thin l Hghen), ln u tin trong lch s t duy nhn loi, cc nh trit hc c trnh by mt cch c h thng nhng ni dung quan trng nht ca phng php bin chng. Nhng l php bin chng duy tm, bi n bt u t tinh thn v kt thc tinh thn; th gii hin thc ch l s sao chp nim tuyt i. - Trong php bin chng duy vt, C.Mc v Ph.ngghen gt b tnh cht thn b, k tha nhng ht nhn hp l trong php bin chng duy tm ca Hghen xy dng php bin chng duy vt vi tnh cch l hc thuyt v mi lin h ph bin v v s pht trin di hnh thc hon b nht.

4. Vai tr ca trit hc trong i sng x hi


Vai tr ca trit hc trong i sng x hi c th hin qua chc nng ca trit hc nh chc nng nhn thc, chc nng nh gi, chc nng gio dc, nhng quan trng nht l chc nng th gii quan v chc nng phng php lun.

4.1. Chc nng th gii quan v phng php lun ca trit hc


Trong cuc sng ca con ngi v x hi loi ngi, th gii quan ng vai tr c bit quan trng. Bng mt h thng quan nim v th gii, con ngi tm cch khm ph nhng b mt ca gii t nhin. C th v th gii quan nh mt thu knh, qua con ngi nhn nhn, xt on mi s vt, hin tng ca th gii xung quanh v t xem xt chnh mnh. T , xc nh thi , cch thc hot ng, sinh sng ca chnh mnh. Th gii quan ng n l tin xc lp nhn sinh quan tch cc. Trit hc ra i vi t cch l ht nhn l lun ca th gii quan, lm cho th gii quan pht trin nh mt qu trnh t gic da trn s tng kt kinh nghim thc tin v tri thc do cc khoa hc em li. l chc nng th gii quan ca trit hc. S pht trin ca thc tin v khoa hc dn n s ra i ca mt lnh vc c th ca khoa hc l thuyt v trit hc - l phng php lun. Phng php lun l l lun v phng php; l h thng nhng quan im ch o vic tm ti, xy dng, la chn v vn dng cc phng php. Xt theo phm vi tc dng, phng php lun c th chia thnh ba cp : + Phng php lun ngnh (hay phng php lun b mn) l phng php lun ca mt ngnh khoa hc c th no . + Phng php lun chung l phng php lun c s dng cho mt s ngnh khoa hc. + Phng php lun chung nht l phng php lun c dng lm im xut pht cho vic xc nh cc phng php lun chung, cc phng php lun ngnh v cc phng php hot ng khc ca con ngi. Vi t cch l h thng tri thc chung nht ca con ngi v th gii v vai tr ca con ngi trong th gii ; vi vic nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy, trit hc thc hin chc nng phng php lun chung nht. Mi quan im l lun ca trit hc ng thi l mt nguyn tc trong vic xc nh phng php, l mt l lun v phng php.

4.2. Vai tr ca trit hc Mc - Lnin Trit hc Mc - Lnin k tha v pht trin nhng thnh tu quan trng nht ca t duy nhn loi, sng to ra ch ngha duy vt bin chng trong vic xem xt t nhin cng nh i sng x hi v t duy con ngi. Trong trit hc Mc-Lnin, l lun duy vt bin chng v phng php bin chng duy vt thng nht hu c vi nhau. S thng nht lm cho ch ngha duy vt tr nn

trit v php bin chng tr thnh l lun khoa hc. Nh , trit hc Mc - Lnin c kh nng nhn thc ng n t nhin, x hi v t duy. Php bin chng duy vt khng ch l l lun v phng php m cn l l lun v th gii quan. H thng quan im ca ch ngha duy vt bin chng tr thnh nhn t nh hng cho hot ng nhn thc v thc tin, tr thnh nhng nguyn tc xut pht im ca phng php lun. Nh vy, trong trit hc Mc - Lnin, th gii quan v phng php lun thng nht hu c vi nhau, lm cho trit hc Mc tr thnh ch ngha duy vt hon b, mt "cng c nhn thc v i". Trit hc Mc ra i lm thay i mi quan h gia trit hc v khoa hc; s pht trin ca khoa hc to iu kin cho s pht trin ca trit hc. Ngc li, trit hc Mc - Lnin em li th gii quan v phng php lun ng n cho s pht trin khoa hc. Ngy nay, khi khoa hc - cng ngh pht trin mnh m th s gn b gia trit hc Mc - Lnin v khoa hc cng tr nn c bit quan trng. L lun trit hc s kh cng v lc hu nu tch ri cc tri thc khoa hc chuyn ngnh. Ngc li, nu khng ng vng trn lp trng duy vt khoa hc v thiu t duy bin chng th trc nhng pht hin mi, ngi ta d mt phng hng v i n nhng kt lun sai lm v mt trit hc. i sng x hi hin i ang c nhng bin i su sc; vic nm vng trit hc Mc - Lnin gip chng ta t gic trong qu trnh trau di phm cht chnh tr, tinh thn v nng lc t duy sng to ca mnh, trnh nhng sai lm do ch ngha ch quan v phng php t duy siu hnh gy ra. Tuy nhin, trit hc Mc - Lnin khng phi l n thuc vn nng c th gii quyt mi vn trong cuc sng. Bi vy trong hot ng nhn thc v thc tin cn trnh c hai khuynh hng sai lm: hoc xem thng trit hc hoc l tuyt i ha vai tr ca trit hc. Nu xem thng trit hc s ri vo tnh trng m mm, d bng lng vi nhng bin php c th nht thi, d mt phng hng, thiu ch ng v sng to. Cn nu tuyt i ha vai tr ca trit hc s sa vo ch ngha gio iu, p dng my mc nhng nguyn l, quy lut chung m khng tnh n tnh hnh c th trong nhng trng hp ring, dn n nhng vp vp, d tht bi.

Chng 2: Trit hc n c trung i


1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc n c, trung i 1.1. Hon cnh ra i ca trit hc n c, trung i 1.1.1. iu kin t nhin n l mt bn o ln - mt "tiu lc a" nm min Nam chu ; pha Ty Nam v ng Nam gip n Dng, pha Bc l dy Hymalaya hng v n ng theo mt vng cung di 2.600km. iu kin thin nhin v kh hu ca n rt phc tp. a hnh va c nhiu ni non trng ip, va c nhiu sng ngi vi nhng vng ng bng tr ph; c vng kh hu nng, m, ma nhiu, c vng lnh gi, quanh nm tuyt ph, li cng c nhng vng sa mc kh cn, nng nc. Tnh a dng, khc nghit ca iu kin t nhin v kh hu l nhng th lc t nhin nng ln i sng v ghi du n m nt trong tm tr ngi n c.

1.1.2. iu kin kinh t - x hi S pht trin ca x hi n c, trung i c th c chia thnh ba thi k sau. a. Thi k vn minh sng n (Hay nn vn minh Harappa ) Xut hin vo khong gia thin nin k III u thin nin k II tr. CN. Qua cc di ch kho c cho thy y l mt nn vn minh ng mang tnh cht th ca mt x hi vt qua trnh nguyn thy, ang tin vo giai on u ca x hi chim hu n l. S pht trin ca nng nghip, th cng nghip v thng nghip t ti mt trnh nht nh. Thnh ph c xy dng bng gch nung, theo mt quy hoch thng nht, c ng ph rng ri, thng tp, c ch ba, ca hiu, c ging nc v h thng thot nc, c nhng b tm ln...Thnh ph c chia thnh hai khu, khu "di thp" v "khu trn cao", cch bit nhau v quy m nh ca v s lng ca ci chng t x hi thi k ny xut hin s phn chia k giu v ngi ngho r rt. V cng ngh, c ngh dt bng len, ngh c ng, iu khc, ngh lm n trang, ngh lm gm s trng men t ti trnh tinh xo. Thi k ny cng c ch vit, c thy trn cc qu n bng ng hay t nung. Tn gio cng xut hin biu hin qua cc hnh ni iu khc trn cc qu n. b. Thi k Va (khong t th k XV n th k VII tr.CN) Vo khong th k XV, cc b lc du mc ca ngi Arya t Trung xm nhp vo n , em theo nhng phong tc, tp qun, tn ngng...v bt ngi bn x lm n l. y l thi k hnh thnh cc quc gia chim hu n l u tin ca ngi Arya trn lu vc sng Hng v sng n. Sau mt thi gian di chung sng, ngi Arya v ngi Dravida bn x ng ha. Do tip thu c k thut v vn minh ca ngi Dravida, do chim c nhng vng t ai mu m v thun li, ngi Arya bt u chuyn t chn nui, du mc sang i sng nng nghip nh c, pht trin th cng nghip v thng nghip. c trng ca nn kinh t nng nghip thi k ny l kinh t tiu nng kt hp cht ch vi th cng nghip gia nh nn tnh cht t cp t tc l ni bt v quan h trao i gia cc cng x rt yu t. cng l nguyn nhn lm x hi n pht trin rt chm chp v tr tr. V mt x hi, thi k ny xut hin ch ng cp ( varna - mu sc, chng tnh) gp phn quy nh c cu x hi v nh hng n hnh thi t tng n c i. l ch x hi da trn s phn bit v chng tc, mu da, dng di, ngh nghip, tn gio, quan h giao tip, tc cm k hn nhn...c hnh thnh trong thi k ngi Arya chinh phc, thng tr ngi Dravida, cng nh trong c qu trnh phn ha x hi ngy cng su sc gia qu tc v thng dn Arya. Theo thnh in Blamn v b lut Manu, x hi n c i chia thnh bn ng cp ln: ng u l ng cp tng l, l s Blamn (Brahmana); th hai l ng cp vng cng, vua cha, tng lnh, v s (Kshatriya); th ba l ng cp

thng nhn, in ch v thng dn Arya (Vaishya); th t l ng cp tin dn v n l (Shudra). Ngoi bn ng cp trn cn c nhng ngi b coi l ngoi l ng cp x hi. l tng lp ngi cng inh, h ng (Paria) nh ngi Chandala. Thi k Va cng l thi k hnh thnh cc tn gio ln m t tng v tn ngng ca n nh hng m nt ti i sng tinh thn x hi n c i, nh o Rig - Va, o Blamn, sau l o Pht, ao Jaina... c. Thi k t th k VI n th k I tr. CN Cc quc gia chim hu n l thc s pht trin, thng xuyn thn tnh ln nhau dn n s hnh thnh cc quc gia ln, cc vng triu thng nht n nh Magadha , Maurya. Trong thi k ny nn kinh t, x hi v vn ha n c nhng bc pht trin tin b vt bc. Mc d nn kinh t t nhin vn chim u th, nhng thng nghip, bun bn cng pht trin hnh thnh mt tng lp mi trong c cu giai cp x hi n - tng lp thng nhn v th th cng. Tin kim loi xut hin, nhiu thnh ph tr thnh trung tm cng thng nghip quan trng. Nhiu con ng thng mi thy b ni lin cc thnh th vi nhau v thng t n qua Trung Hoa, Ai Cp v min Trung ... dn dn xut hin. Tm li: X hi n c, trung i c nhng c im ni bt nh sau: + S tn ti dai dng ca ch cng x nng thn. + Ch ng cp rt khc nghit. + Ch quc hu ha v rung t v lao ng + Tn gio bao trm v chi phi ton b i sng x hi. 1.1.3. Tin khoa hc v vn ha Ngay t thi Va, thin vn hc n bt u xut hin. Ngi n c bit sng to ra lch php, phng on tri t hnh cu v t quay quanh trc ca n. Cui th k V tr.CN, ngi n gii thch c hin tng nht thc v nguyt thc. V ton hc, h pht minh ra ch s thp phn, tnh c tr s pi ( ), bit c nhng nh lut c bn v quan h gia cnh v ng huyn ca mt tam gic vung, bit gii phng trnh bc 2, 3... Nn y hc n c t rt sm. Ngay trong kinh Va, ngi ta tm thy nhiu tn cy lm thuc v nhiu phng php tr bnh n gin. Vo th k V tr.CN, Shursada vit sch trnh by thut cha bnh ngoi khoa, bo tr thai, v sinh hi nhi, phng php dng sinh, tiu c... Trong ngh thut kin trc, ngi n c mt phong cch kin trc c o, tinh t, c bit l li xy dng cha chin, thp Pht theo kiu hnh thp va c ngha trit hc, tn gio, va biu hin ch, vng quyn. Tt c nhng c im lch s, kinh t, chnh tr - x hi cng vi s pht trin rc

r ca vn ha, khoa hc n c i l nhng tin l lun v thc tin phong ph lm ny sinh v pht trin nhng t tng trit hc ca n c i. 1.2. c im ca trit hc n c, trung i Th nht, trit hc n c i pht trin rt phong ph nhng khng mang tnh cch mng; cc nh trit hc thng k tc m khng gt b h thng trit hc c trc, khng t cho mnh nhim v phi sng to ra mt h thng trit hc mi. iu phn nh s tr tr ca x hi n c i. Th hai, trit hc n c i gn b cht ch vi tn gio, trn c s tn ngng tn gio hnh thnh nn cc h thng trit hc - tn gio. Th ba, cc h thng trit hc - tn gio n c i u quan tm ti vn nhn sinh quan, c bit l vn lun hi, nghip bo. 2. S hnh thnh v pht trin ca t tng trit hc n c, trung i Lch s pht sinh v pht trin ca trit hc n c, trung i c chia thnh hai thi k: thi k Va ( khong cui thin nin k II n th k VII tr.CN) v thi k c in, hay thi k Pht gio, Blamn gio ( t th k VI n th k I tr.CN). 2.1. Trit hc thi k Va Kinh Va l nhng b kinh c nht ca n v ca nhn loi. l mt b sch thu lm tt c nhng cu ca dao, vnh ph, nhng t tng, quan im, nhng tp tc, l nghi...ca nhiu b lc ngi Arya. Ch Va bt ngun t cn t "vid", ngha en l "tri thc", "hiu bit". N cng c dng chung vi ngha l "thnh kinh", l "s sng sut cao nht". C th ni Va l mt tc phm tng hp, c tnh hn hp v c nhiu cch phn chia. 2.1.1. Giai on t khong 2000 nm tr.CN n th k VIII tr. CN + Rig - Va: Rig, c ngha l "tn ca", tn tng Va. y l b kinh c nht ca nn vn ho n bao gm 1017 bi, sau c b sung thm 11 bi dng cu nguyn, chc tng cng c ca cc v thnh thn. + Sama - Va: Tri thc v cc giai iu ca chu khi hnh l, gm 1549 bi. + Yajur - Va: Tri thc v cc li khn t, nhng cng thc, nghi l khn bi trong hin t. + Atharva - Va: Tch ring vi b ba trn, gm 731 bi vn vn l nhng li khn bi mang tnh ba ch, ma thut, ph php nhm em li nhng iu tt lnh cho bn thn v ngi thn, gy tai ha cho k th. Nhn chung trong cc tp Va thi k ny tp trung phn nh c vng ca ngi dn thng nh mong ma thun gi ha, mong c thc n, c gia sc...; ng thi phn nh mt tn ngng ma thut v a thn gio, cha c nhng khi qut

trit hc. Tuy nhin qua cc tp Va th hin s pht trin ca t duy tru tng trong ngi ta tha nhn mt nguyn l v tr vi sc mnh v hn, biu hin ra trong thin nhin, trong tinh thn v cc nghi l. 2.1.2.Giai on t th k VIII tr. CN n th k V tr. CN + Brahmana: (gi l Phn ch hay kinh Blamn), gm nhng bi cu nguyn, gii thch cc nghi l ca Va. + Aranyaka: Ngha l suy tng trong rng - kinh rng, gii thch ngha huyn b ca nhng nghi l Va v pht hin nhng ngha tng trng cao siu ca Va. + Kinh Upanishad: L nhng kinh sch bnh ch tn gio - trit hc, gm 200 bi kinh gii thch ngha trit l su xa ca nhng t tng thn thoi, tn gio Va. N th hin mt tinh thn mi l gii phng thc khi s rng buc ca nghi l v bn n nhng vn c ngha trit hc thc s. 2.1.3. T tng trit hc trong kinh Upanishad y l mt trong nhng b kinh quan trng nht ca kinh Va, c bin son qua nhiu th k ( khong t th k X n th k V tr.CN) bi cc tng phi, cc o s trong nhng hon cnh v a phng khc nhau. Khi nim Upanishad c ngha l ngi trang nghim cng ging gii l thuyt cao siu, huyn b vi thy. ("shad" ngha l "ngi"; "upa" ngha l "gn"; "ni" c ngha l "trang nghim"). Upanishad khng phi l mt tc phm trnh by c h thng, cht ch nhng quan im ca mt trng phi trit hc, m c vit di hnh thc hi thoi gia thy v tr. S xut hin ca Upanishad c coi l "bc nhy" hon ton t th gii quan thn thoi, tn gio sang t duy trit hc. T tng trit hc c bn ca Upanishad c th khi qut nh sau: a. Th gii quan Upanishad a ra cch gii thch duy tm v ngun gc ca th gii, coi Brahman - "Tinh thn v tr ti cao" - l thc th duy nht, c trc nht, tn ti vnh vin, bt dit, l ci t tt c th gii ny u ny sinh ra v nhp v vi n sau khi cht. Atman - Linh hn con ngi ch l s biu hin, l mt b phn ca "Tinh thn v tr ti cao". C th con ngi ch l v bc ca linh hn, l ni tr ng ca linh hn, l hin thn ca "Tinh thn v tr ti cao" tuyt i, bt t Brahman. V ton b v tr l Brahman nn v bn cht linh hn l ng nht vi "Linh hn ti cao". b. Nhn thc lun Upanishad phn s nhn thc ca con ngi thnh hai trnh khc nhau l h tr (apar - vidy) v thng tr (par - vidy). H tr l tri thc phn nh nhng s vt, hin tng ring l, c hnh tng, danh sc a dng ca hin thc gm cc tri thc khoa hc thc nghim, cc ngnh ngh thut. Thng tr l trnh vt qua

tt c th gii hin tng hu hnh, hu hn, thng xuyn bin i nhn thc mt thc ti tuyt i, duy nht, bt dit (aksara), thng hng, v hnh v l bn cht ca tt c nhng ci ang tn ti (Brahman). Tuy nhin, h tr cng c vai tr v cng dng ca n i vi nhn thc, l phng tin cn thit a con ngi ti hiu bit thng tr. c. Nhn sinh quan Upanishad bn ti vn "lun hi", "nghip bo". V Atman "linh hn" tn ti trong th xc con ngi trn tc nn thc con ngi lm tng rng "linh hn" khc vi "linh hn v tr" bt t. Nhng cm gic, ham mun dc vng v hnh ng ca con ngi nhm tha mn nhng ham mun trong i sng trn tc gy ra nhng hu qu, gieo au kh kip ny v c kip sau, gi l "nghip bo" (Karma). Do vy, linh hn bt t c b giam hm vo ht th xc ny n th xc khc, b che lp, rng buc bi th gii hin tng nh o nh, gi l s "lun hi" (Samsara), khng nhn ra v khng tr v ng nht vi chn bn ca mnh l Brahman c. Mun gii thot linh hn bt t khi vng vy hm ca lun hi, nghip bo t ti ng nht vi "Tinh thn v tr ti cao" tuyt i th con ngi phi dc lng ton tm tu luyn hnh ng v tu luyn tri thc. Bng nhn thc trc gic, thc nghim tm linh, con ngi mi nhn ra chn bn ca mnh, khi linh hn bt t mi ng nht c vi "linh hn v tr ti cao" v bt u "siu thot" (moksa). 2.2. Trit hc thi k c in (Hay thi k Pht gio, Blamn gio) y l thi k nn kinh t, x hi n l n pht trin cao, nhng vn b bp nght bi tnh cht kin c ca t chc cng x nng thn, cng s thng tr ca nh nc qun ch chuyn ch trung ng tp quyn v s khc nghit ca ch ng cp. Trong lnh vc tinh thn, th gii quan duy tm, tn gio c coi l h t tng chnh thng, thng tr trong i sng tinh thn x hi. Cc tro lu trit hc thi k ny vi khuynh hng a dng, i din cho cc tng lp x hi khc nhau, va mang tnh cht trit hc, va mang m mu sc tn gio. Trong thi k ny, cuc u tranh gia cc trng phi trit hc, nht l cuc u tranh gia ch ngha duy vt, v thn chng ch ngha duy tm, tn gio ln n nh cao, c bit l vic ph nhn uy th ca kinh Va. T hnh thnh cch phn chia c tnh cht truyn thng tt c cc trng phi trit hc thnh hai phi chnh: + Phi trit hc chnh thng (Astika) tha nhn uy th ti cao ca kinh Va, o Blamn, bao gm 6 trng phi chnh l 1)Samkhya, 2) Nyaya, 3) Vaissika, 4) Mimamsa, 5) Yoga v 6) Vdanta. + Phi trit hc khng chnh thng (Nastika) bc b uy th ti cao ca kinh Va, o Blamn gm 3 trng phi chnh l: 1) Cc trng phi trit hc v thn, duy vt trong phong tro mi i t do t tng ng n v trng phi trit hc duy vt tiu biu Lokayata hay ch ngha duy vt khoi lc Charvaka; 2) Pht gio v 3) o Jaina.

Tr trng phi Lokayata l trng phi trit duy vt, v thn, cn tt c cc trng phi khc u mang tnh cht nh nguyn lun hay thiu trit . 2.2.1. Cc trng phi trit hc chnh thng 2.2.1.1. Trng phi Samkhya (S lun) Trng phi Samkhya bt ngun t t tng trit hc nhiu tc phm rt c xa. L lun v bn nguyn v tr l t tng trit hc trung tm ca trng phi ny. Nhng nh t tng ca phi Samkhya s k bc l nhng t tng c tnh duy vt v t nhiu bin chng v bn nguyn hin hu. H a ra hc thuyt v s tn ti ca kt qu trong nguyn nhn trc khi n xut hin v hc thuyt v s chuyn ha thc t ca nguyn nhn trong kt qu. H cho rng loi no c nguyn nhn ca loi y vi lun im ni ting " Trng Sali c Sali, trng Vrihi c Vrihi". T , trong quan nim v s hnh thnh s vt, h cho rng nu vn vt ca th gii ny l vt cht th yu t to nn vn vt vi tnh cch l nguyn nhn cng phi l vt cht; l "vt cht u tin"(Prakriti) - mt dng vt cht khng th dng cm gic m c th bit c. Th gii vt cht l th thng nht ca ba yu t: Sattva (nh, sng, vui ti); Rajas (kch thch, ng); Tamas (nng, ). Khi ba yu t trn trng thi cn bng th Prakriti trng thi cha biu hin - tc l trng thi khng th trc quan c. Nhng khi s cn bng b ph v th l im khi u ca s sinh thnh vn vt ca v tr. Tri li, cc nh t tng ca phi Samkhya hu k li c khuynh hng nh nguyn lun khi tha nhn s tn ti song song ca hai yu t u tin l vt cht (Prakriti) v tinh thn (Purusa). Yu t tinh thn (Purusa) mang tnh ph qut vnh hng v bt bin, n truyn sinh kh, nng lng v bin ha vo yu t vt cht. con ngi, khi tinh thn chiu ri vo Sattva th sinh ra tr tu; khi tinh thn chiu ri vo Rajas th sinh ra vn ng; khi tinh thn chiu ri vo Tamas th sinh ra hnh th. V bn cht con ngi, phi Samkhya cho rng con ngi c s thc v mnh. Chnh v vy m h ny sinh ra nhng lo lng, ham mun v hnh ng t n ci "ti". Do tinh thn con ngi khng thot ra c, lun b chm m trong vng lun hi, kh no. Mun gii thot, con ngi phi dng phng php Yoga. 2.2.1.2. Trng phi Mimansa Kinh in ca trit hc Mimansa l "Mimansa - Sutra". Mt i biu ln ca trng phi ny l Sabara, ngi vit ch gii cho "Mimansa - Sutra". Cc nh trit hc Mimansa da vo t tng trit hc - tn gio ca Va, nhng coi Va nh cc tp cng thc hay thn ch v nghi l. Mimansa s k khng tha nhn s tn ti ca thn. Theo Sabara th chng ta thiu chng c v s tn ti ca thn v cm gic khng nhn thc c thn. Nhng cm gic li c coi l ngun gc ca mi tri thc khc. Phi Mimansa khng phn i vic coi thn linh nh ci tn hay m thanh cn thit cho cc cu thn ch ca nghi l. Nghi l khng phi l hnh ng khn cu, sng bi thn linh, m nghi l t n c sc mnh, c th a li hiu qu. H hiu nghi l nh mt hnh ng ma thut. Tuy

nhin, tinh thn duy vt v v thn ca phi Mimansa khng c tip tc pht trin. Nhng nh trit hc Mimansa hu k tha nhn s tn ti ca thn. V ngun gc th gii, phi Mimansa c quan im duy vt cho rng th gii c sinh ra t cc nguyn t (Anu) Phi Mimansa coi i ngi l kh v vn t ra l phi thot khi ni kh y. H ch trng thot kh bng cch duy tr cc nghi l, c bit l l "Hin sinh". H cho rng cn phi bit kt hp lng tin v kin thc t n gii thot. C hai con ng to kin thc l bng gic quan v bng suy lun. Khi gii quyt mi quan h gia tinh thn vi th xc, h li ng trn lp trng duy tm coi tinh thn tn ti mi mi, cn th xc th mt i. 2.2.1.3. Trng phi Vanta Cc nh t tng Vanta h thng cc t tng ca Upanishad - tc phm c coi l kt thc ca Va (Vanta ngha l "kt thc Va"). Tc phm Brahman Sutra c coi l kinh in ca Vanta, nhng ni dung khng r rng, kh m h nn c nhiu cch gii thch khc nhau. Cch lun gii c nh hng ln nht l " thuyt Vanta nht nguyn". l trit hc nht nguyn lun duy tm ch quan cho rng ch c Brahman, tc thc thun ty l tn ti duy nht, m Brahman li c ng nht vi "Ci ti" (Atman). Th gii vt cht khng tn ti hin thc, hnh nh ca n ch l o nh do "V minh" sinh ra. i biu cho thuyt ny l Sankara, ngi vit ch gii cho Brahman - Sutra. Cc phi Vanta sau ny li gii thch Brahman - Sutra theo quan im hu thn, hay duy tm khch quan. H coi Brahman l linh hn v tr, vnh hng; cn Atman l linh hn c th, mt b phn ca linh hn ti cao, tc Thng Brahman. 2.2.1.4. Trng phi Yoga Yoga xut hin rt sm, t nn vn minh Indus. Cun Yoga - Sutra c coi l ca Patanjali (Th k II tr. CN). T tng ct li ca trng phi ny l s tha nhn nguyn l hp nht v tr ni mi c th. Trng phi Yoga kt hp t tng trit hc ca phi Samkhya vi s tha nhn s tn ti ca thn (Yoga = Sakhya + Thng ). Nhng s tha nhn Thng ca phi Yoga khng c ngha nhiu lm v phng din trit hc. T tng v Thng khng n nhp vi h thng Yoga. Thng hay thn ch l mt loi linh hn khng khc g my vi linh hn c th. V vy, bng phng php luyn tp v tu luyn nht nh, con ngi c th iu khin v t lm ch c bn thn mnh, tin n lm ch c vn vt v cao hn na l t ti s "gii thot", "t do tuyt i". Yoga cn l phng php dng sinh c xy dng trn c s nhn thc v th gii v con ngi. N cho rng cuc i con ngi ch l o nh, khng c thc v lun thay i. Hnh th con ngi c coi l ci v v khng tn ti vnh hng.

N s b mt i v ch cn li linh hn (Atman) l tn ti. Linh hn con ngi l mt b phn ca Brahman nn n phi thot ra khi ci v ca mnh (tc hnh th) nhp vi Brahman, lm cho con ngi siu thot. Yoga a ra 8 phng php thot ra khi th xc l: - Cm ch (Yama): Gi cc iu rn (gii), bao gm ng gii: St sinh, o, vng ng t dm, ca ring. - Khuyn ch (Niyama): Thanh tnh trong hc tp kinh in - Ta php (Anasa): Gi v tr thn th ng n - iu tc (Pranayama): Gi hi th u, su, nhp nhng. - Ch cm (Pratyahara): iu khin cm gic sao cho lc ngi thin, gic quan c thoi mi. - Chp tr (Dharana): Tp trung t tng. - Thin nh (Dhyana): Gi tm thng nht - ng tr hay Tam mui (Samadhi): a tm n h khng, chng c cnh gii sn ln. Phng php tu luyn ny s sn sinh ra nhng nng lng ln m nhng ngi bnh thng khng t c. Nhiu phi cho rng, nu thc hin cc phng php Yoga th s c sc mnh siu nhin. 2.2.1.5. Trng phi Nyaya - Vaisesika y l hai trng phi khc nhau nhng c nhng quan im trit hc tng ng, nht l vo giai on hu k. i biu cho phi Nyaya l Gantana, tc gi ca "Nyaya - Sutra". i biu cho phi Vaisesika l Kananda, tc gi ca "Vaisesika Sutra". T tng trit hc c bn ca hai phi ny l hc thuyt nguyn t, l lun nhn thc v logic hc. a- Thuyt nguyn t Gii quyt vn bn nguyn ca th gii, phng php lun ca Bn cnh vic tha nhn s tn ti ca nguyn t, phi ny cn cho rng c s tn ti ca nhng linh hn nhng trng thi ph thuc hoc ngoi nhng nguyn t vt cht, gi l Ya m c tnh ca n c th hin ra nh c vng, ch, vui, bun, gin hn... thu trit nguyn l thng nht ca nhng ci hin hu, hai phi ny tm n lc lng th ba mang tnh cht siu nhin, gi vai tr phi hp, iu phi s tc ng ca cc linh hn gii thot ra khi cc nguyn t. b- Nhn thc lun v lgic hc Hai phi ny c nhng t tng duy vt v c nhng ng gp vo l lun nhn thc nh : tha nhn s tn ti khch quan ca i tng nhn thc; cao vai tr ca kinh nghim trong nhn thc v.v.. Theo h nhn thc c th tin cy, v cng c th khng ng tin cy. Nhn thc tin cy l s phn nh khng nghi ng v trung thnh vi hnh nh ca i tng. C bn hnh thc nhn thc khng p ng c yu cu v c coi l khng ng tin cy, l k c, nghi ng, sai

lm v mi l gi thit, cha c chng c chc chn. V vy, cn phi kim tra tnh ng sai ca nhn thc mt cch thc t. Nhn thc l ng n khi n ph hp vi bn cht ca i tng v ngc li. H cho rng thc tin l thc o duy nht kim tra nhn thc. Th d : Nc do o nh l gi v khng gii kht c, cn nc trong h l tht v c th gii kht c. Thuyt bin lun ca phi Nyaya c ng gp quan trng v lgic hnh thc. H a ra hnh thc bin lun gi l "Ng on lun" gm nm mnh : 1. Lun : i c la chy 2. Nguyn nhn: V i bc khi 3. Th d: C khi th c la, ging nh trong bp l. 4. Suy on: i bc khi th khng th khng c la chy 5. Kt lun: Do i c la chy. Cc phi ny ban u c t tng v thn v u tranh chng ch ngha duy tm trit hc. Song giai on cui, h li tha nhn c thn v cho rng thn dng nguyn t to nn th gii. hai phi ny l quy ton b tnh a dng ca tn ti vo bn yu t vt cht: t, nc, la, gi (hay khng kh). Nhng yu t ny li c quy vo bn nguyn duy nht, u tin l nhng ht nh vt cht khng ng nht, bt bin v vnh hng, c phn bit cht lng, khi lng v hnh dng, tn ti trong mt mi trng c bit, trong khng gian v thi gian, c gi l nguyn t (Anu). 2.2.2. Cc trng phi trit hc khng chnh thng 2.2.2.1. Trng phi trit hc Lokayata v phong tro t do t tng ng n ng n l vng ng bng sng Hng vi iu kin t nhin, kh hu iu ha, t ai ph nhiu, mu m thun li cho pht trin nng nghip, chn nui, cng, thng mi v k ngh to nn nhng khu th, nhng trung tm kinh t, bun bn sm ut trong nc cng nh giao lu vi bn ngoi, hnh thnh nhng tng lp in ch, i cng thng lm ch v kinh t, v t tng v sinh hot x hi. Trn c s ny sinh nhng t tng trit hc mi vi nhng trng phi trit hc duy vt, v thn. H c gng gii thch th gii bng cc s vt, hin tng ca t nhin nh nc, la, khng kh, t..., ph nhn linh hn bt t v a ra cc khi nim, phm tr ca trit hc. c bit trong cc tro lu duy vt, v thn, hoi nghi tn gio v thn linh y l trng phi trit hc duy vt Lokayata. Trong hc thuyt v tn ti, phi Lokayata cho rng tt c mi s vt v hin tng trong v tr u do bn nguyn t t, nc, la v khng kh cu thnh. Chng c kh nng t tn ti, t vn ng trong khng gian to thnh vn vt, k c con ngi. Tng ng vi bn nguyn t l bn nguyn t t, nc, la v khng kh tn ti ngay t u, khng thay i v khng th tiu dit c. Mi c tnh ca cc vt th u ph thuc vo ch chng l kt hp ca cc nguyn t no, vo s lng v t l kt hp ca cc nguyn t. thc, l tnh v cc gic quan cng xut hin do s kt hp ca cc nguyn t v s mt i khi s kt hp

b tan r. V mi quan h gia vt cht v thc, h gii thch trn quan im duy vt th s, mc mc. Theo h, thc l thuc tnh c hu ca c th; ri khi nhc th th ngi ta khng th c thc. Khi con ngi cht i, th xc tan ra th thc v "ci ti" cng ht. V nhn thc lun v lgic hc, phi Lokayata mang tnh cht duy cm, tha nhn cm gic l ngun gc duy nht xc thc ca nhn thc. Ch c ci g cm gic bit c th mi tn ti. Cc gic quan c th tri gic c s vt bi v bn thn cc gic quan cng gm cc nguyn t ging nh cc s vt. Theo h, suy l, kt lun hay nhng chng minh ca kinh Va u l nhng phng php sai lm ca nhn thc. T , h ph nhn s tn ti ca Thng , linh hn. V o c hc, h ph phn nhng thuyt tuyn truyn cho s chm dt kh au bng cch kim ch mi ham mun, dc vng v hy vng cuc sng tt p th gii bn kia sau khi cht. H ch trng hy cho mi ngi sng, hot ng, hng th tt c mi th trong cuc i nn o c hc ca h c gi l "ch ngha khoi lc". 2.2.2.2. Trit hc Pht gio Pht gio l mt trng phi trit hc - tn gio xut hin vo khong cui th k VI tr. CN min Bc n , pha Nam dy Hymalaya, vng bin gii gia n vi Npan hin nay. o Pht ra i trong ln sng phn i s ng tr ca o Blamn v ch ng cp, l gii cn nguyn ni kh v tm con n gii thot con ngi khi ni kh . Ngi sng lp o Pht l Thch Ca Mu Ni c tn tht l Siddharha(Tt t a) h l Gautama (C m), con trai u ca vua Suddhodana (Tnh Phn) dng h Sakya, c kinh l thnh Kapilavatthu (Ca- t - la - v). Pht Thch Ca sinh ngy 8 thng 4 nm 563 tr. CN v mt nm 483 tr. CN. Nm 29 tui, ng t b cuc sng vng gi i tu luyn tm con ng dit tr ni au kh ca chng sinh. Sau 6 nm kh luyn, ng "ng o", tm ra chn l "T diu " v "Thp nh nhn duyn". T tng trit l Pht gio ban u ch truyn ming, sau vit thnh vn th hin trong kinh "Tam tng"(Tripitaka) gm ba b phn: 1) Tng kinh (Sutra pitaka) ghi li Pht dy; 2) Tng lut ( Vinaya - pitaka) gm cc gii lut ca o Pht; 3) Tng lun ( Abhidarma - pitaka) gm cc bi kinh, cc tc phm lun gii, bnh ch v gio php ca cc cao tng, hc gi v sau. a- Th gii quan Th gii quan Pht gio nguyn thy cha ng nhng yu t duy vt v bin chng cht phc, ph nhn t tng v ng sng to Brahman, cng nh ph nhn"Ci ti" (Atman) v da ra quan nim "V ng" (Anatman) v "V thng"; Phm tr "V ng" bao hm t tng cho rng, vn vt trong v tr ch l s "gi hp" do hi nhn duyn nn thnh ra "c" (tn ti). Ngay bn thn s tn ti

ca thc th con ngi cng do nhn duyn kt hp v c to thnh bi hai thnh phn l th xc (Rupa - sc) v tinh thn (Nma - danh), do s hp tan ca ng un( sc - th - tng - hnh - thc). Duyn hp ng un th l ta, duyn tan ng un ra th khng cn l ta, l dit, nhng khng phi l mt i m l tr li vi ng un. Ngay cc yu t ca ng un cng lun bin ha theo lut nhn qu khng ngng nn vn vt, con ngi c bin ha vt mt, vt cn, khng c s vt ring bit tn ti mi mi, khng c ci ti thng nh (An - Atman). Phm tr "V thng" gn lin vi phm tr "v ng". "V thng" ngha l v tr l v thy, v chung; vn vt trong th gii ch l dng bin ha v thng, v nh khng do mt v thn no to nn c; tt c u bin i theo lut nhn qu, theo qu trnh sinh, tr, d, dit (hay thnh, tr, hoi, khng) v ch c s bin ha y l thng hu. Tt c mi s vt, hin tng tn ti trong v tr u b chi phi bi lut nhn duyn. Ci nhn (Hetu) nh c ci duyn (pratitya) mi sinh ra c m thnh qu (phla). Qu li do ci duyn m thnh ra nhn khc, nhn khc li nh c duyn m thnh qu mi...v c bin i mi mi. V khng nhn thc c s bin o v thng nn ngi ta nhm tng l ci ti tn ti mi, ci g cng l ca ta nn con ngi c kht i, tham dc, hnh ng chim ot nhm tha mn nhng ham mun, dc vng to ra nhng kt qu, gy nn nghip bo (karma), mc vo b kh trin min (sam - sara) tc l mc vo kip lun hi. b- Nhn sinh quan Tha nhn quan nim "Lun hi" v "Nghip" trong Upanishad, Pht gio c bit ch trng trit l nhn sinh, t mc tiu tm kim s gii thot cho chng sinh khi vng lun hi, nghip bo t ti trng thi tn ti Nit bn (Nirvana). T s l gii v cn nguyn ni kh ca con ngi, Thch Ca Mu Ni a ra thuyt "T diu " v " Thp nh nhn duyn" gii thot chng sinh ra khi mi ni kh v kip nghip bo, lun hi. y l trit l nhn sinh ch yu ca o Pht. "T diu " l bn chn l chc chn, hin nhin, hon ton cao hn ht, gm: + Kh : Pht gio coi " i l b kh". C trm ngn ni kh, nhng c 8 ni kh trm lun, bt tn m bt c ai cng phi gnh chu l: Sinh, lo, bnh, t, th bit ly ( Yu thng m phi chia la), On tng hi ( On ght nhau m phi sng vi nhau), s cu bt c ( Cu mong m khng c), ng th un ( nm yu t v thng nung nu lm nn s au kh). + Nhn (hay Tp ): Gii thch nhng nguyn nhn gy nn au kh cho chng sinh. l 12 nguyn nhn ( Thp nh nhn duyn): 1. V minh; 2. Hnh; 3. Thc; 4. Danh sc; 5. Lc nhp; 6. Xc; 7. Th; 8. i; 9. Th; 10. Hu; 11. Sinh v 12. Lo, t. Trong 12 nhn duyn y th V minh tc l ngu ti, khng sng sut l nguyn nhn u tin. + Dit : L ln theo Thp nh nhn duyn, tm ra ci ngun ca ni kh, tiu dit

n v a chng sinh thot khi nghip chng, lun hi, t ti cnh tr Nit bn. + o : Ch ra con ng dit kh t ti gii thot. l con ng "tu o", hon thin o c c nhn gm 8 nguyn tc ( bt chnh o): 1. Chnh kin: Hiu bit ng n 2. Chnh t duy: Suy ngh ng n 3. Chnh ng: Gi li ni phi 4. Chnh nghip: Gi ng trung nghip 5. Chnh mnh: Gi ngn dc vng 6. Chnh tinh tin: Rn luyn khng mt mi 7. Chnh nim: C nim tin vng chc vo s gii thot 8. Chnh nh: An nh, khng b ngoi cnh chi phi. Tm nguyn tc ny c th thu tm vo 3 iu phi hc tp, rn luyn l: Gii nh - Tu ( tc l: gi gii lut, thc hnh thin nh v khai thng tr tu bt nh). Kt lun: Trong giai on u, th gii quan nhn duyn ca Pht gio c nhng yu t duy vt v bin chng t pht. V lnh vc chnh tr - x hi, o Pht l ting ni phn khng ch ng cp khc nghit, t co ch x hi bt cng, i t do t tng v bnh ng x hi, nu ln c nguyn gii thot con ngi khi ni bi kch cuc i, khuyn ngi ta sng o c, t bi bc i. l nhng u im ca trit l Pht gio. Tuy nhin trong lun thuyt v nhn sinh v con ng gii thot, t tng Pht gio vn cn hn ch, mang nng tnh bi quan, ym th v cuc sng, ch trng "xut th", "siu thot" c tnh duy tm, khng tng v nhng vn x hi. 2.2.2.3. Trng phi trit hc Jaina Jaina l mt tn gio xut hin gn ng thi vi Pht gio. Ngi sng lp ra trng phi ny l l Maharvira, c hiu l Jaina ( ngha l Chin thng). Trit hc c bn ca Jaina l hc thuyt v "ci tng i". Theo thuyt nay, tn ti u tin l bt bin, v thy, v chung, s bin i ca vn vt l khng cng; th gii vn vt l s thng nht ca ci bin i v ci bt bin. Ci vnh hng l vt cht; ci khng vnh hng l cc dng ca vt cht ( Th d: t st th khng thay i, nhng ci bnh bng t st th c th thay i). iu c th hin qua cc khi nim: 1. Tn ti; 2. Khng tn ti; 3. Va tn ti va khng tn ti; 4. Khng th miu t; 5. Tn ti v khng th miu t; 6. Khng tn ti v khng th miu t; 7. Tn ti v khng tn ti v khng miu t c. 3. Mt s nhn nh v trit hc n c, trung i Trit hc n c, trung i t ra v bc u gii quyt nhiu vn ca trit hc. Trong khi gii quyt nhng vn thuc v bn th lun, nhn thc lun v nhn sinh quan, trit hc n th hin tnh bin chng v tm khi qut kh su sc, d a li nhiu ng gp qu bu vo kho tng di sn ca trit hc nhn loi.

Mt xu hng c bn trong trit hc n c, trung i l quan tm gii quyt nhng vn nhn sinh di gc tm linh tn gio vi xu hng "hng ni", i tm ci "i ng" trong ci "Tiu ng" ca mt thc th c nhn. C th ni, s phn tnh nhn sinh l mt nt tri v c u th ca nhiu hc thuyt trit hc n c, trung i ( tr phi Lokayata), v hu ht cc hc thuyt u bin i theo xu hng t v thn n hu thn, t t nhiu duy vt n duy tm hay nh nguyn. C th iu l s phn nh trng thi tr tr ca "phng thc sn xut chu " n vo t duy trit hc; n lt mnh, trit hc li tr thnh mt trong nhng nguyn nhn ca tnh trng tr tr .

2. Chng 3: Trit hc Trung Hoa c, trung i


3. 1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Trung Hoa c, trung i. 1.1. Hon cnh ra i ca trit hc Trung Hoa c, trung i
Trung Hoa c i l mt quc gia rng ln, c lch s lu i t cui thin nin k III tr. CN ko di ti tn th k III tr. CN vi s kin Tn Thy Hong thng nht Trung Hoa m u cho thi k phong kin. Trong hn 2000 nm lch s y, lch s Trung Hoa c phn chia lm 2 thi k ln: Thi k t th k IX tr. CN tr v trc v thi k t th k VIII tr. CN n cui th k III tr. CN.

1.1.1. Thi k th nht: C cc triu i nh H, nh Thng v nh Ty Chu. Theo cc vn bn c, nh H ra i vo khong th k XXI tr. CN, nh du s m du cho ch chim hu n l Trung Hoa. Khong na u th k XVII tr. CN, ngi ng u b tc Thng l Thnh Thang lt nh H, lp ra nh Thng, ng t Bc( H Nam hin nay). n th k XVI tr. CN, Bn Canh ri v t n nn nh Thng cn gi l nh n. Vo khong th k XI tr. CN, Chu V Vng git vua Tr nh n lp ra nh Chu ( giai on u l Ty Chu), a ch n l Trung Hoa ln nh cao. Nh Chu thc hin quc hu ha v t liu sn xut (gm rung t v sc lao ng) rt nghim ngt, tt c u thuc quyn qun l ca vua nh Chu . ng thi, thnh lp nhng th ln to nn s i lp rt ln gia thnh th v nng thn. Trong thi k ny, th gii quan thn thoi, tn gio v ch ngha duy tm thn b thng tr trong i sng tinh thn. Nhng t tng trit hc xut hin, nhng cha t ti mc l mt h thng. N gn cht thn quyn vi th quyn, l gii s lin h mt thit gia i sng chnh tr - x hi vi lnh vc o c lun l. Lc ny cng xut hin nhng quan nim c tnh cht duy vt mc mc, nhng t tng v thn tin b. V khoa hc, h pht minh ra ch vit v da vo s quan st vn hnh ca mt trng, cc v sao, tnh cht chu k ca nc sng v quy lut sinh trng ca cy trng m h bit lm ra lch (m lch)
1.1.2. Thi k th hai: l thi k ng Chu (cn gi l thi k Xun Thu - Chin quc), thi k chuyn bin t ch chim hu n l sang ch phong kin. S pht trin ca sc sn xut tc ng mnh m n hnh thc s hu rung t v kt cu giai tng ca x hi. Nu di thi Ty Chu, t ai thuc s hu ca nh vua th nay thuc v tng lp a ch mi ln v ch s hu t nhn v rung t hnh thnh.T , s phn ha sang hn da trn c s ti sn xut hin. X hi lm vo cnh lon lc, ri ren v chin tranh xy ra lin min. y chnh l iu kin lch s i hi gii th ch n l th tc nh Chu, hnh thnh ch phong kin; i hi gii th nh nc ca ch gia trng, xy dng nh nc phong kin nhm gii phng lc lng sn xut, m ng cho x hi pht trin.

S pht trin si ng ca x hi t ra v lm xut hin nhng t im, nhng trung tm ca nhng "k s" lun tranh lun v trt t x hi c v ra nhng mu hnh ca mt x hi trong tng lai. Lch s gi y l thi k "Bch

gia ch t" (trm nh trm thy), "Bch gia tranh minh" (trm nh ua ting). Chnh trong qu trnh y sn sinh ra nhng nh t tng ln v hnh thnh nn cc trng phi trit hc kh hon chnh. c im ca cc trng phi ny l ly con ngi v x hi lm trung tm ca s nghin cu, c xu hng chung l gii quyt nhng vn thc tin chnh tr - o c ca x hi. Theo Lu Hm (i Ty Hn), Trung Hoa thi k ny c chn trng phi trit hc chnh (gi l Cu lu hay Cu gia) l: Nho gia, Mc gia, o gia, m dng gia, Danh gia, Php gia, Nng gia, Tung honh gia, Tp gia. Tr Pht gio c du nhp t n sau ny, cc trng phi trit hc c hnh thnh vo thi k ny c b sung v hon thin qua nhiu giai on lch s v tn ti cho ti thi k cn i.
1.2. c im ca trit hc Trung Hoa c, trung i Th nht, trit hc Trung Hoa c, trung i lun nhn mnh tinh thn nhn vn, ch trong n cc t tng trit hc lin quan n con ngi, cn trit hc t nhin c phn m nht. Th hai, trit hc Trung Hoa c, trung i ch trng n lnh vc chnh tr -o c ca x hi, coi vic thc hnh o c l hot ng thc tin cn bn nht ca mt i ngi. C th ni, y cng chnh l nguyn nhn dn n s km pht trin v nhn thc lun v s lc hu v khoa hc thc chng ca Trung Hoa.

Th ba, trit hc Trung Hoa c, trung i nhn mnh s thng nht hi ha gia t nhin v x hi, phn i s "thi qu" hay"bt cp". Th t, c im ni bt ca phng thc t duy ca trit hc Trung Hoa c, trung i l nhn thc trc gic, coi trng tc dng ca ci "Tm", coi l gc r ca nhn thc. 2. Mt s hc thuyt tiu biu ca trit hc Trung Hoa c, trung i 2.1. Thuyt m - Dng, Ng hnh
Trung Hoa, nhng quan nim trit l v "m - dng", "ng hnh" c lu truyn t rt sm. Ti thi Xun thu - Chin quc, nhng t tng v m dng - Ng hnh t ti mc l mt h thng cc quan nim v bn nguyn v tnh bin dch ca th gii. a. T tng trit hc v m- Dng

Trit hc m - Dng c thin hng suy t v nguyn l vn hnh u tin v ph bin ca vn vt; l s tng tc ca hai th lc i lp nhau l m v Dng. "m" l mt phm tr rt rng, phn nh khi qut nhng thuc tnh ph bin ca vn vt nh: nhu, thun, ti, m, pha di, pha phi, s chn (2,4,6...). "Dng" l phm tr i lp vi "m", phn nh khi qut nhng tnh cht ph bin ca vn vt nh: cng, cng, sng, kh, pha trn, pha tri, s l (1,3,5...). Nhng hai th lc m - Dng khng tn ti bit lp m l thng nht vi nhau, ch c ln nhau theo ba nguyn l cn bn. + m - Dng thng nht trong Thi cc (Thi cc c coi l nguyn l ca s thng nht ca hai mt i lp l m v dng). Nguyn l ny ni ln tnh ton vn, chnh th, cn bng ca ci a v ci duy nht. Chnh n bao hm t tng v s thng nht gia ci bt bin v ci bin i. + Trong m c Dng, trong Dng c m. Nguyn l ny ni ln kh nng bin i m - Dng bao hm trong mi mt i lp ca Thi cc. Hai nguyn l ny thng c cc hc gi phi m - Dng khi qut bng vng trn khp kn (tng trng cho Thi cc, trong c chia thnh hai na (en trng) v trong na ny bao hm nhn t ca na kia (trong phn en c nhn t ca phn trng v ngc li), biu hin cho nguyn l trong Dng c m v trong m c Dng.

+ S khi qut hnh Thi cc m - Dng cn bao hm nguyn l: Dng tin n u th m li n v ngc li; ng thi "m thnh th Dng khi", "Dng cc th m sinh". gii thch s bin dch t ci duy nht thnh ci nhiu, a dng, phong ph ca vn vt, phi m - Dng a ra lgc tt nh: Thi cc sinh Lng nghi (m - Dng); Lng nghi sinh T tng (Thi Dng - Thiu m - Thiu Dng - Thi m) v T tng sinh Bt qui ( Cn - Khm - Cn - Chn - Tn Ly - Khn - oi); Bt qui sinh vn vt (v cng v tn). T tng trit hc v m - Dng t ti mc l mt h thng hon chnh trong tc phm Kinh Dch, trong gm 64 qu kp. Mi qu kp l mt ng thi, mt thi ca vn vt v nhn sinh, x hi nh: Kin, Khn, B, Thi, Trun...; S ch gii Kinh Dch l ca nhiu bc tr thc nhiu thi i khc nhau vi nhng xu hng khc nhau. iu to ra mt "tp i thnh" ca s ch gii, bao hm nhng t tng trit hc ht sc phong ph v su sc. b. T tng trit hc v Ng hnh T tng trit hc v Ng hnh c xu hng i vo phn tch cu trc ca vn vt v quy n v nhng yu t khi nguyn vi nhng tnh cht khc nhau, nhng tng tc (tng sinh, tng khc) vi nhau. l nm yu t: Kim Mc - Thy - Ha - Th. Kim tng trng cho tnh cht trng, kh, cay, pha Ty, v.v.; Thy tng trng cho tnh cht en, mn, pha Bc, v.v.; Mc tng trng cho tnh cht xanh, chua, pha ng, .v.v.; Ha tng trng cho tnh cht , ng, pha Nam,.v.v.; Th tng trng cho tnh cht vng, ngt, gia,.v.v. Nm yu t ny khng tn ti bit lp tuyt i m trong mt h thng nh hng sinh - khc vi nhau theo hai nguyn tc: + Tng sinh (sinh ha cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Thy; Thy sinh Mc; Mc sinh Ha; Ha sinh Th.v.v. + Tng khc (ch c ln nhau): Th khc Thy; Thy khc Ha; Ha khc Kim; Kim khc Mc v Mc khc Th.v.v. S hp nht gia t tng trit hc m - Dng v Ng hnh lm cho mi thuyt c s b tc, hon thin hn, th hin in hnh ch: cc qu n (Cn - Khm - Cn - Chn - Tn - Ly - Khn - oi) u c quy v Ng hnh bin gii v ngc li, Ng hnh cng mang tnh cch m - Dng. Chng hn: Kin - oi thuc hnh Kim; chn - Tn thuc hnh Mc v.v. v Kim cng c Kim m v Kim Dng; Mc cng c Mc m v Mc Dng.
2.2. Nho gia (thng gi l Nho gio)

Nho gia xut hin vo khong th k VI tr. CN di thi Xun Thu, ngi sng lp l Khng T (551 - 479 tr. CN). n thi Chin Quc, Nho gia c Mnh T v Tun T hon thin v pht trin theo hai xu hng khc nhau: duy vt v duy tm, trong dng Nho gia Khng - Mnh c nh hng rng v lu di nht trong lch s Trung Hoa v mt s nc ln cn. Kinh in ch yu ca Nho gia gm T Th (Lun ng, i hc, Trung Dung, Mnh T) v Ng Kinh (Thi, Th, L, Dch v Xun Thu). Cc kinh sch ny hu ht u vit v x hi, v kinh nghim lch s Trung Hoa. iu ny cho thy r xu hng bin lun v x hi, v chnh tr - o c l nhng t tng ct li ca Nho gia. Nhng quan nim c th hin nhng t tng ch yu sau: Th nht, Nho gia coi nhng quan h chnh tr - o c l nhng quan h nn tng ca x hi, trong quan trng nht l quan h vua - ti, cha - con, chng - v (gi l Tam cng). Nu xp theo tn ty trt t, trn di th vua v tr cao

nht, cn nu xp theo chiu ngang ca quan h th vua - cha - chng xp hng lm ch. iu ny phn nh t tng chnh tr qun quyn v ph quyn ca Nho gia. Th hai, xut hin trong bi cnh lch s qu sang x hi phong kin, mt x hi y nhng bin ng lon lc v chin tranh nn l tng ca Nho gia l xy dng mt "x hi i ng". l mt x hi c trt t trn - di, c vua sng - ti hin, cha t - con tho, trong m - ngoi m trn c s a v v thn phn ca mi thnh vin t vua cha, quan li n th dn. C th ni l l tng ca tng lp qu tc c cng nh ca giai cp a ch phong kin ang ln. Th ba, Nho gia ly gio dc lm phng thc ch yu t ti x hi l tng "i ng". Do khng coi trng c s kinh t v k thut ca x hi nn nn gio dc ca Nho gia ch yu hng vo vic rn luyn o c con ngi. Trong bng gi tr o c ca Nho gia th chun mc gc l "Nhn". Nhng chun mc khc nh L, Ngha, Tr, Tn, Trung, Hiu.v .v. u l nhng biu hin c th ca Nhn. Th t, Nho gia quan tm n vn bn tnh con ngi. Vic gii quyt nhng vn chnh tr -x hi i hi Nho gia cng nh nhiu hc thuyt khc ca Trung Hoa thi c phi t ra v gii quyt vn bn tnh con ngi. Trong hc thuyt Nho gia khng c s thng nht quan im v vn ny, nhng ni bt l quan im ca Mnh T. Theo ng, "bn tnh con ngi vn l thin" (Nhn chi s, tnh bn thin). Thin l tng hp nhng c tnh vn c ca con ngi t khi mi sinh ra nh: Nhn, Ngha, L .v.v. Mnh T thn b ha nhng gi tr chnh tr - o c n mc coi chng l tin thin, bm sinh. Do quan nim tnh thin nn Nho gia (dng Khng Mnh) cao s gio dc con ngi con ngi tr v ng thin vi nhng chun mc o c c sn. i lp vi Mnh T coi tnh ngi l Thin, Tun T li coi bn tnh con ngi vn l c (Nhn chi s, tnh bn c). Mc d vy, nhng c th gio ha tr thnh thin (Nhn, Ngha, L, Tr....). Xut pht t quan nim v tnh ngi, Tun T ch trng ng li tr nc kt hp gia Nho gia v Php gia. Ngi sng lp ra Nho gia l Khng T (551 - 479 tr.CN) Trong quan nim v th gii, t tng ca Khng T lun c nhng mu thun. Mt mt, khi chng li ch ngha thn b, tn gio ng thi, ng tha nhn s vt, hin tng trong t nhin lun lun t vn ng,bin ha khng ph thuc vo mnh lnh ca Tri. Tri c ni g u m bn ma vn hnh, vn vt sinh ha mi mi (Lun ng, Dng Ha, 18); hay cng nh dng nc chy, mi vt u tri i, ngy m khng ngng, khng ngh (Lun ng, T Hn, 16). l yu t duy vt cht phc v t tng bin chng t pht ca ng. Mt khc, ng li cho rng Tri c ch v c th chi phi vn mnh ca con ngi (Thin mnh). l yu t duy tm khch qua trong quan im ca ng. ng ni: o ca ta thi hnh ra c cng do mnh Tri, m b b ph cng l do mnh Tri (Lun ng, Hin vn, 38); lm sao c th ci c mnh Tri. Hiu bit mnh Tri l mt iu kin tt yu tr thnh con ngi hon thin l ngi qun t. Cng nh th, mt mt Khng T tuyn truyn sc mnh ca qu thn; nhng mt khc ng li nhn mnh vai tr quan trng ca hot ng con ngi trong i sng. Quan nim v nhn thc trong hc thuyt ca Khng T khng pht trin, khng t ra vn chn l m ch dng li vn tri thc lun (tri thc do u m c). Theo ng, tri thc c hai loi l thng tr (khng hc cng bit) v

h ngu(hc cng khng bit). Ngha l ng tha nhn c tri thc tin thin, c trc s nhn thc ca con ngi. i tng dy d, gio ha nm gia tr v ngu, nu chu kh hc tp c th vn ti thng tr. Cn khng hc th ri xung h ngu. u im ca ng l ch trng hu gio v loi (hc th khng phn loi). Khng T cng nu ra mt s phng php hc tp c ngha nh: hc phi i i vi luyn tp; hc phi kt hp vi suy ngh; phi n c bit mi; hc phi nm c ci ct yuTuy nhin, hn ch ca Khng T l quan nim hc theo li hoi c, coi thng tri thc v sn xut, lao ng chn tay. T tng v lun l, o c, chnh tr - x hi l mt trong nhng vn ct li trong hc thuyt Khng T. Nhng nguyn l o c c bn nht trong hc thuyt o c ca Khng T l : Nhn, l, tr, dng...cng vi mt h thng quan nim v chnh tr - x hi nh nhn tr, chnh danh, thng hin, qun t, tiu nhn... Khng T ly ch Nhn lm nguyn l o c c bn trong trit hc ca mnh. Nhn c ngha rt rng, bao hm nhiu mt trong i sng con ngi, c lc tru tng, c lc c th, tu theo trnh , hon cnh m ng ging gii v nhn vi ni dung khc nhau. Sa mnh theo l l nhn, iu g mnh khng mun, ng em n lm cho ngi khc l nhn, yu thng ngi l nhn...T tng bao trm ca Nhn l yu thng con ngi, l o lm ngi. iu nhn c th thc hin c th phi bng l. L Khng T l nhng phong tc, tp qun, nhng quy tc, quy nh trt t x hi v c th ch php lut Nh nc nh: sinh, t, tang, hn t l, triu snh, lut l, hnh php...L c coi l hnh thc biu hin ca nhn. Mc d kin tr bo v l ca nh Chu , nhng Khng T cng a thm nhng ni dung mi v pht trin n ln, bin l thnh mt phm tr c ngha x hi v nhn vn su sc. Mc ch ca Khng T l xy dng mt x hi c tn ty trt t, k cng. lm c iu cn phi c l v chnh danh. Chnh danh l lm mi vic cho ngay thng(Lun ng, Nhan Uyn,1); Chnh danh th ngi no c a v, bn phn chnh ngca ngi y, trn di, vua ti, cha con trt t phn minh, vua ly l m khin ti, ti ly trung m th vua(Lun ng, Bt Dt, 19)...Theo Khng T, mun tr nc trc tin phi sa mnh cho chnh danh, v danh khng chnh th li ni khng thun; li ni khng thun th s vic khng thnh cng; s vic khng thnh cng th l nhc khng hng thnh; l nhc khng hng thnh th hnh pht khng ng; hnh pht khng ng th dn khng bit theo ai? (Lun ng, T L, 3). Xut pht t tnh hnh lon lc ca x hi Trung Quc thi Xun Thu, Khng T nu ln thuyt chnh danh, nhng trn thc t, hc thuyt ny mang tnh bo th, bo v cho li ch ca qu tc nh Chu. thc hin mc ch ca mnh, Khng T chng vic duy tr ngi vua theo huyt thng v ch trng thng hin, dng ngi khng phn bit ng cp xut thn ca h. Trong vic chnh tr, vua phi bit trng dng ngi hin c, ti cn v rng lng vi nhng k cng s (Lun ng, T L, 2). Vic ng m trng dy hc chnh l nhm mc ch o to ra nhng ngi c ti, c tham gia vo cng cuc cai tr. Ton b hc thuyt v nhn, l, chnh danh... ca Khng T l nhm phc v mc ch chnh tr l c tr. ng phn i vic dng hnh pht tr dn v lm nh vy, dn s m phi theo ch khng phc. Theo ng, lm chnh tr m dng c cm ha ngi th ging nh sao Bc u mt ni m cc sao khc u chu n. Tm li: So vi cc hc thuyt khc, Nho gia c ni dung phong ph v

mang tnh h thng hn c; hn th na, n cn l h t tng chnh thng ca giai cp thng tr Trung Hoa sut hn hai ngn nm ca x hi phong kin. tr thnh h t tng chnh thng, Nho gia c b sung v hon thin qua nhiu giai on lch s trung i: Hn, ng, Tng, Minh, Thanh, nhng tiu biu hn c l di triu i nh Hn v nh Tng, gn lin vi tn tui ca cc bc danh Nho nh ng Trng Th (thi Hn), Chu n Di, Trng Ti, Trnh Ho, Trnh Di, Chu Hy (thi Tng). Qu trnh b sung v hon thin Nho gia thi trung i c tin hnh theo hai xu hng c bn: Mt l, h thng ha kinh in v chun mc ha cc quan im trit hc ca Nho gia theo mc ch ng dng vo i sng x hi, phc v li ch thng tr ca giai cp phong kin; v th ng Trng Th lm ngho nn i nhiu gi tr nhn bn v bin chng ca Nho gia c i. Tnh duy tm thn b ca Nho gia trong cc quan im v x hi cng c cao. Tnh khc nghit mt chiu trong cc quan h Tam cng, Ng thng thng c nhn mnh. Hai l, hon thin cc quan im trit hc v x hi ca Nho gia trn c s b sung bng cc quan im trit hc ca thuyt m Dng - Ng hnh, nhng quan nim v bn th ca o gia, t tng v php tr ca Php gia v.v. V vy, c th ni: Nho gia thi trung i l tp i thnh ca t tng Trung Hoa. Nho gia cn c s kt hp vi c t tng trit hc ngoi lai l Pht gio. S kt hp cc t tng trit hc ca Nho gia vi nhng t tng trit hc ngoi Nho gia c ngay t thi Hn v t nhiu c ci ngun t Mnh T. Tuy nhin, s kt hp t ti mc nhun nhuyn v su sc ch c di thi nh Tng (960 - 1279). 2.3. o gia (hay hc thuyt v o) Ngi sng lp ra o gia l Lo T (khong th k VI tr. CN). Hc thuyt ca ng c Dng Chu v Trang Chu thi Chin quc hon thin v pht trin theo hai hng t nhiu khc nhau. Nhng t tng trit hc ca o gia c kho cu ch yu qua o c kinh v Nam hoa kinh. T tng ct li ca o gia l hc thuyt v "o" vi nhng t tng bin chng, cng vi hc thuyt "V vi" v lnh vc chnh tr - x hi. V bn th lun, t tng v o l ni dung ct li trong bn th lun ca o gia. Phm tr o bao gm nhng ni dung c bn sau: - "o" l bn nguyn ca vn vt. Tt c t o m sinh ra v tr v vi ci ngun ca o. - "o" l ci v hnh, hin hu l ci "c"; song o v hin hu khng th tch ri nhau. Tri li, o l ci bn cht, hin hu l ci biu hin ca o. Bi vy, c th ni: o l nguyn l thng nht ca mi tn ti. - "o" l nguyn l vn hnh ca mi hin hu. Nguyn l y l "o php t nhin". Chnh trong quan nim v "o" th hin mt trnh t duy khi qut cao v nhng vn bn nguyn th gii, nhn nhn th gii trong tnh chnh th thng nht ca n. Quan nim v tnh bin chng ca th gii khng tch ri nhng quan nim v "o", trong bao hm nhng t tng ch yu sau: Mi hin hu u bin dch theo nguyn tc "bnh qun" v "phn phc" (cn bng v quay tr li ci ban u). - Cc mt i lp trong th thng nht, quy nh ln nhau, l iu kin tn ti ca nhau, trong ci ny c ci kia. Do nhn mnh nguyn tc "bnh qun" v "phn phc" trong bin dch nn o gia khng nhn mnh t tng u tranh vi t cch l phng thc gii

quyt mu thun nhm thc hin s pht trin; tri li, cao t tng iu ha mu thun, coi l trng thi l tng. Bi vy trit hc o gia khng bao hm t tng v s pht trin. Hc thuyt chnh tr - x hi vi ct li l lun im "V vi". V vi khng phi l ci th ng, bt ng hay khng hnh ng m c ngha l hnh ng theo bn tnh t nhin ca "o". 2.4. Mc gia Phi Mc gia do Mc T, tc Mc ch (khong t 479 -381 tr.CN) sng lp thi Xun Thu. Sang thi Chin Quc d pht trin thnh phi Hu Mc. y l mt trong ba hc thuyt ln nht ng thi (Nho - o - Mc). T tng trit hc trung tm ca Mc gia th hin quan nim v "Phi thin mnh". Theo quan nim ny th s giu, ngho, th, yu...khng phi l do nh mnh ca Tri m l do ngi. Nu ngi ta n lc lm vic, tit kim tin ca th t giu c, trnh c ngho i. y l quan nim khc vi quan nim Thin mnh c tnh cht thn b ca Nho gio dng Khng - Mnh. Hc thuyt "Tam biu" ca Mc gia mang tnh cch l mt hc thuyt v nhn thc, c xu hng duy vt v cm gic lun, cao vai tr ca kinh nghim, coi l bng chng xc thc ca nhn thc. Thuyt "Kim i" l mt ch thuyt chnh tr - x hi mang m t tng tiu nng. Mc ch phn i quan im ca Khng T v s phn bit th bc, thn s...trong hc thuyt "Nhn". ng ch trng mi ngi yu thng nhau, khng phn bit thn s, ng cp... Phi Hu Mc pht trin t tng ca Mc gia s k ch yu trn phng din nhn thc lun. 2.5. Php gia L mt trng phi trit hc ln ca Trung Hoa c i, ch trng dng nhng lut l, hnh php ca nh nc l tiu chun iu chnh hnh vi o c ca con ngi v cng c ch chuyn ch thi Chin quc. L ting ni i din cho tng lp qu tc mi, u tranh kin quyt chng li tn d ca ch cng x gia trng truyn thng v t tng bo th, m tn tn gio ng thi. i din ca phi Php gia l Hn Phi T (280 - 233 tr. CN). T tng Php tr ca Hn Phi T da trn nhng lun c trit hc c bn sau: V t nhin: ng gii thch s pht sinh, pht trin ca vn vt theo tnh quy lut khch quan m ng gi l o. o l quy lut ph bin ca gii t nhin vnh vin tn ti v khng thay i. Cn mi s vt u c "L" ca n. "L" l s biu hin khc nhau ca o trong mi s vt c th v l ci lun lun bin ha v pht trin. T , ng yu cu mi hnh ng ca con ngi khng ch da trn quy lut khch quan, m cn phi thay i theo s bin ha ca "L", chng thi c chp v bo th. V lch s: ng tha nhn s bin i ca i sng x hi, khng nh rng khng th c ch x hi no l khng thay i. Do khng th c khun mu chung cho mi x hi. ng phn chia s tin trin ca x hi lm 3 giai on chnh, mi giai on x hi c nhng c im v tp qun ring ng vi trnh nht nh ca sn xut v vn minh. l: + Thi Thng c: Con ngi bit ly cy lm nh v pht minh ra la nu chn thc n.

+ Thi Trung c: Con ngi bit tr thy, khc phc thin tai. + Thi Cn c: Bt u xut hin giai cp v xy ra cc cuc chinh pht ln nhau. ng lc cn bn ca s thay i x hi c ng quy v s thay i ca dn s v ca ci x hi. V thuyt "Tnh ngi": ng theo quan nim ca Tun T coi tnh ngi l c, a ra hc thuyt lun l c nhn v li, lun c xu hng li mnh hi ngi, trnh hi cu li...K thng tr phi nng theo tm l v li ca con ngi t ra php lut, trng thng, nghim pht duy tr trt t x hi.
T tng v php tr.

Trn c s nhng lun im trit hc c bn y, Hn Phi T ra hc thuyt Php tr, nhn mnh s cn thit phi cai tr x hi bng lut php. ng cng phn i thuyt nhn tr, c tr ca Nho gio, php "v vi tr" ca o gia. Php tr quc ca Hn Phi T bao gm 3 yu t tng hp l php, th v thut, trong php l ni dung ca chnh sch cai tr, th v thut l phng tin thc hin chnh sch . + "Php" l mt phm tr ca trit hc Trung Hoa c i. Theo ngha hp, l quy nh, lut l c tnh cht khun mu m mi ngi trong x hi phi tun th; theo ngha rng, php c coi l mt th ch, ch chnh tr v x hi. V vy, php c coi l tiu chun, cn c khch quan nh r danh phn, gip cho mi ngi thy r c bn phn, trch nhim ca mnh. + "Th" l a v, th lc, quyn uy ca ngi cm u chnh th. + "Thut" cng l chnh danh, l phng sch trong thut lnh o ca nh vua nhm ly danh m trnh thc. 3. Mt s nhn nh v trit hc Trung Hoa c, trung i Nn trit hc Trung Hoa c i ra i vo thi k qu t ch chim hu n l ln ch phong kin. Trong bi cnh lch s y, mi quan tm hng u ca cc nh t tng Trung hoa c i l nhng vn thuc i sng thc tin chnh tr - o c ca x hi. Tuy h vn ng trn quan im duy tm gii thch v a ra nhng bin php gii quyt cc vn x hi, nhng nhng t tng ca h c tc dng rt ln trong vic xc lp mt trt t x hi theo m hnh ch qun ch phong kin trung ng tp quyn theo nhng gi tr chun mc chnh tr - o c phong kin phng ng. Bn cnh nhng suy t su sc v cc vn x hi, nn trit hc Trung Hoa thi c cn cng hin cho lch s trit hc th gii nhng t tng su sc v s bin dch ca v tr. Nhng t tng v m dng - Ng hnh tuy cn c nhng hn ch nht nh, nhng l nhng trit l c sc mang tnh cht duy vt v bin chng ca ngi Trung Hoa thi c, c nh hng ln n th gii quan trit hc sau ny Trung Hoa v mt s nc khc trong khu vc.

Chng 4: Trit hc Hy Lp c i
1. Hon cnh lch s x hi Hy Lp c i 1.1. Trong nhng nn vn minh c i rc r m ngy nay ngi ta bit c th nn vn minh Hy Lp - La M xut hin mun hn c, nhng n li rt phong ph, c bit l v trit hc. iu c th gii thch bng tnh cht in hnh ca ch chim hu n l y. Hy Lp v La M c mt ch chim hu n l pht trin ti hnh thc cao, mang tnh cht in hnh, biu hin cc im sau y: - S phn ho giai cp trong x hi ht sc r rt thnh hai giai cp ch yu l giai cp ch n v giai cp n l. N l c s lng ng o trong x hi v sng tp trung (c ti liu cho bit: vo th k IV.

tr.CN, A - ten c s dn l 34 vn, th 25 vn l n l). - N l l lc lng sn xut ch yu trong x hi (trong sn xut nng nghip, th cng nghip, thng nghip v mu dch hng hi). - Mu thun gia ch n v n l ngy cng gay gt lm cho mc c lit ca cuc u tranh gia n l vi ch n ngy cng tng (tiu biu l cuc ni dy ca Xpc-ta-cu-x vo nm 70 tr.CN). Giai cp ch n cng phn ho thnh ch n qu tc v ch n dn ch. Ch n qu tc gn lin vi sn xut nng nghip, bo th v chuyn ch. Ch n dn ch gn lin vi cng thng nghip, tin b hn, thng xut nhng ch trng dn ch chng li ch n qu tc. Cuc u tranh gia cc trng phi trit hc duy vt v duy tm thi c i Hy Lp - La M ch yu l cuc u tranh gia ch n dn ch v ch n qu tc. - Tnh cht chuyn ch ca b my nh nc ch n thng xut hin di hnh thc cc thnh bang (quc gia thnh th). Nh nc c t chc theo kiu cng ho hay dn ch; cc kiu nh nc ny u l cng c chuyn chnh ca giai cp ch n. 1.2. Ch chim hu n l Hy Lp ra i t th k VI tr.CN v suy tn vo th k V. S pht trin ca n m rng s phn cng x hi, tch lao ng tr c khi lao ng chn tay, to iu kin cho tng lp tr thc ch n nghin cu trit hc, khoa hc v sng to vn hc ngh thut. Hn na, qua cuc chin tranh Hy Lp - Ba T, nn vn ho Hy Lp - La M k tha c nhiu thnh tu vn ho ca phng ng. V vn hc, sm nht l Ome (Homre). V s hc, ni ting nht l nh chp s Hrt (Hrodote). V ton hc v thin vn hc, c Talt (Thals), Pitago (Pythagore), clt (Euclide). V vt l hc, c Acsimt (Archimde). V y - sinh hc, c Hppcrt (Hippocrate). V iu khc, c n Pctnn (Parthnon) ca nh iu khc Phiit (Phiias). V kin trc, c tng thn V n (Venus) ca Praxiten. V hi ho, c bc Maratng trong chin tranh Hy Lp - Ba T v.v. Tt c nhng tin kinh t, x hi, khoa hc, vn hc, ngh thut ni trn l nhng iu kin cho s pht trin rc r ca trit hc c Hy Lp. Nh ng-ghen ni, nu khng c ch n l, th cng khng c nh nc Hy Lp, khng c khoa hc v ngh thut Hy Lp. 2. S hnh thnh, pht trin v suy tn ca trit hc Hy Lp c i Lch s trit hc Hy Lp - La M c i c th chia lm ba thi k. Xuyn sut ba thi k y l cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm m nh cao l cuc u tranh gia ng li duy vt ca -m-crt v ng li duy tm ca Pla-tn.

2.1. Thi k th nht (th k VI tr.CN): y l thi k ch chim hu n l mi hnh thnh. Do s pht trin ca sn xut, th gii quan c c tnh cht tn gio, thn thoi dn dn nhng ch cho nhng hiu bit khoa hc v con ngi, v v tr. Trn c s , trit hc vi t cch l mt khoa hc bao qut mi tri thc (khoa hc ca khoa hc) ra i.
a. Ba nh trit hc duy vt thuc trng phi Mi-l (tn mt th c Hy Lp) l Talt, Anaximngr v Anaximen cho rng c nhng thc th vt cht u tin, vnh vin vn ng to ra mi vt trn th gii. Theo Talt l nc, theo Anaximngr l mt thc th v nh v v hn, theo Anaximen l khng kh. Hraclt khng thuc trng phi ni trn, ng cng cho rng bn nguyn ca v tr l la, la thng qua s u tranh gia cc mt i lp m sinh ra vn vt. b. Ngc li, mt s nh trit hc thuc trng phi l (tn mt th c min nam nc ) nh Xnphan, Pcmnt, Dnng v trng phi Pitago li c nhng quan im duy tm, siu hnh v ngun gc v tr. H cho rng, th gii l mt tn ti bt ng v bt bin (trng phi l), con s l bn nguyn ca v tr (trng phi Pitago).

2.2. Thi k th hai (bt u t th k V. tr.CN): y l thi k ch chim hu n l pht trin n hnh thc cao v cng l thi k phn vinh ca trit hc c i Hy Lp. Thi k ny, i tng nghin cu ca trit hc c m rng sang cc vn v kt cu ca vt cht, nhn thc lun v i sng chnh tr. Trong , kt cu ca vt cht l vn trung tm ca nhiu trng phi trit hc.
a. Theo khuynh hng duy vt. mpecl cho rng, bn nguyn ca v tr khng phi ch l mt thc th ring bit (nh trng phi Mil) m l gm 4 thc th: t, nc, la, khng kh. Anaxago li cho rng, mi vt u c cu to t ht cc nh nh qu trnh phn gii v ng nht ca chng. t ti nh cao nht ca ch ngha duy vt thi k ny l hc thuyt v nguyn t ca mcrt. Theo ng, tt c mi vt u c cu thnh t nhng nguyn t. Nguyn t l nhng phn t vt cht nh nht, khng th phn chia c, chng vnh vin vn ng, khng c im kt thc. b. i lp li ch ngha duy vt trn y l ch ngha duy tm khch quan ca Platn. ng l i biu ln nht ca ch ngha duy tm thi c i Hy Lp. ng xy dng hc thuyt v nim chng li ch ngha duy vt. Theo ng, gii t nhin bt ngun t nim. c. Dao ng gia ng li duy vt ca mcrt v ng li duy tm ca Platn l Arixtt. ng l mt nh trit hc ln, b c bch khoa thi c i Hy Lp - La M, nhng l mt nh trit hc khng trit . Mt mt, ng bc b thuyt nim ca Platn; mt khc ng li ch trng hnh thc l bn cht ca mi s vt, m hnh thc ca mi hnh thc l t duy (hnh thc thun tu).

2.3. Thi k th ba (t th k th III TCN): y l thi k khng hong v suy vong ca ch chim hu n l Hy Lp - La M. Cng vi s suy tn , nn vn ho m n sn sinh ra cng suy tn theo. Vo cui th k ny, ch cn piquya v hc tr ca ng l Lucrex l tip tc ng li duy vt ca -m-crt.
Trit hc Hy Lp - La M c i t ra hu ht cc vn trit hc m ngi ta thng thy mi quan h ca n vi cc khuynh hng, cc tro lu trit hc sau ny. Trong nhng thnh tu trit hc Hy Lp-La M c i, hc thuyt v nguyn t ca mcrt, t tng bin chng ca Hraclt v lgch hc ca Arixtt l nhng cng hin xut sc i vi s pht trin ca t tng trit hc nhn loi. Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong lch s trit hc Hy Lp-La M c i chng t rng, ngay t u, lch s trit hc l lch s u tranh gia hai th gii quan, hai phng php lun i lp nhau. Cuc u tranh y phn nh li ch ca nhng tng lp, nhng giai cp khc nhau trong x hi c giai cp i khng. 3. Mt s nh trit hc Hy Lp c i

3.1. mcrt (460-370 tr.CN) sinh trng trong mt gia nh ch n dn ch per (Hy Lp). ng n Ai Cp, Ba T, n , nn c dp tip xc vi nn vn ho phng ng c i. ng am hiu ton hc, vt l hc, sinh vt hc cng nh m hc, ngn ng hc v m nhc v.v. ng c n 70 tc phm nghin cu v cc lnh vc khoa hc ni trn. ng c Mc v ng -ghen coi l b c bch khoa u tin ca ngi Hy Lp.
-m-crt l i biu xut sc ca ch ngha duy vt c i Hy Lp. Thuyt nguyn t l cng hin ni bt ca ng i vi ch ngha duy vt. Ngoi ra, ng cn c nhiu ng gp qu gi v l lun nhn thc. a. Thuyt nguyn t Thuyt nguyn t c Lxp (Leucippe) nu ln t trc. Nhng phi n mcrt hc thuyt mi tr ln cht ch. Theo ng, v tr c cu thnh t hai thc th u tin: nguyn t v chn khng. Nguyn t l nhng ht vt cht cc nh, khng nhn thy c, khng th phn chia nh hn c na. Nguyn t khng bin i, tn ti vnh vin v vn ng khng ngng. Nguyn t khng khc

nhau v cht, chng c mi v, m thanh v mu sc. Nguyn t ch khc nhau v hnh thc, kch thc, v tr v trnh t kt hp ca chng. C nhng nguyn t hnh cu, hnh tam gic, hnh mc cu, hnh lm v.v., nh chng mi c th bm dnh c vi nhau. Mi vt th u do s kt hp gia cc nguyn t nn nu tch ri chng ra th vt th b tiu dit. Linh hn ca con ngi cng do nhng nguyn t hnh cu, nh, v nng to nn. Khi ngi ta cht, linh hn s khng cn; chng ri th xc v tn ti nh nhng nguyn t khc. Chn khng l khong khng gian trng rng. Vi mcrt, chn khng cng cn thit nh nguyn t, nh n nguyn t mi vn ng c. Nu tt c l c st cc nguyn t th s khng c iu kin cho vn ng. Khc vi nguyn t c kch thc, hnh dng, chn khng th v hn v khng c hnh dng. Trong v tr c hng h sa s nhng nguyn t vn ng theo nhiu hng, khi th tn ra, khi t li. Khi t vo mt im no , chng va chm vo nhau to thnh mt cn xoy trn (cn lc nguyn t). Cn lc ny y nhng nguyn t nh, nh ra ngoi chu vi, cn nhng nguyn t to, nng quy vo tm, nh cc hnh tinh, k c tri t c hnh thnh. Nhng hnh tinh xut hin v mt i mt cch t nhin, khng do thn thnh hoc mt ai to ra. Nhng phn on trn y v nguyn t tuy cn nhiu im hn ch (ht vt cht nh nht, khng th phn chia c), nhng n khng nh bn cht ca th gii l vt cht, v tr l v cng, v tn. Hn na, mc d mcrt cha gii thch c nguyn nhn ca vn ng, nhng ng gn lin vn ng vi nguyn t, v n cng v cng, v tn nh nguyn t. l mt ng gp ht sc quan trng i vi s pht trin ca khoa hc t nhin v trit hc duy vt. Chnh v quan nim duy vt v v thn y, ng b tng lp thng tr coi l ph nhn thn linh v trc xut ng khi qu hng. b. L lun v nhn thc mcrt c cng a l lun nhn thc ln mt bc mi. ng v tip theo ng l Arixtt, k c Platn rt ch n nhn thc l tnh, n lgc hc. Theo ng, nhn thc ca ngi ta bt ngun t cm gic. Nh s vt tc ng vo cc gic quan m ta c cm gic v chng. Nhng cm gic ny c ni dung chn tht, nhng khng y , khng su sc, n ch l s phn nh ci v bn ngoi ca s vt, cha phn nh c bn cht ca s vt. Bi v, n ch phn nh c mi v, m thanh, mu sc, hnh dng ca s vt, m khng phn nh c nguyn t v chn khng. Hn na, mi nguyn t u ging nhau v cht, bn thn chng khng c mi v, mu sc, m thanh v khng trng thy c. Bi vy, nhng cm gic ny ch l ch quan ca con ngi. Theo ng, mun nhn thc c nguyn t v chn khng, tc l mun nhn thc bn cht ca s vt, con ngi ta khng c dng li cm gic, m phi bit quy np, so snh, phn on, tc l phi y ti nhn thc l tnh. Do , ng chia nhn thc lm hai dng: dng nhn thc "m ti"(nhn thc cm tnh) v dng nhn thc tr tu. Theo ng, dng nhn thc th hai l ch yu, ng tin cy hn. Mt tch cc trong quan im trn y l ch, ng coi i tng ca nhn thc l th gii khch quan do nguyn t v chn khng to ra. Tuy cha nhn thc c s chuyn ho gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh, nhng ng thy c v tr ca tng dng nhn thc, c bit l nhn thc l tnh. Song mt hn ch trong quan nim ny l ch, ng coi cc thuc tnh khch quan ca s vt nh m thanh, mi v, mu sc ch l nhng quy c ch quan ca con ngi. Hn ch ny m ng cho nhng quan nim duy tm cho rng cht tch ri s vt, cht c trc v cht c sau ca s vt v.v. T ch coi trng vai tr ca nhn thc l tnh, mcrt c mt cng lao to ln na i vi trit hc, l lgc hc (Tc phm "Bn v lgc hc" (Canon); tc phm ny b tht lc, ngi ta ch bit v n mt cch gin tip qua li ca Arixtt, Platn). Theo th ng nu ra nhiu vn v lgc hc nh nh ngha khi nim, phng php so snh, quy np, gi thit.v.v, trong phng php quy np c v tr ni bt. Arixtt coi mcrt l tin bi ca mnh v lgc hc, l ngi u tin nghin cu lgc ca khi nim, lgc quy np. c. Quan nim v con ngi Theo ng, linh hn khng phi l ci siu vt cht, m l ci bn nguyn bng la trong c th; n cng c cu to t cc nguyn t hnh cu ging nh la v c tc vn ng ln hn cc nguyn t khc. S sng v con ngi khng phi do thn thnh to ra m l kt qu ca qu trnh bin i ca chnh t nhin, c pht sinh t nhng vt th m t di tc ng ca nhit . Theo ng, con ngi l mt loi ng vt, nhng v kh nng c th hc c bt k ci g nh c tay chn, cm gic v nng lc tr tu tr gip.

mcrit ng trn lp trng v thn ph nhn thng v thn linh; thn ch l s nhn cch ha hin tng t nhin hay thuc tnh ca con ngi. d. Quan im chnh tr - x hi mcrit ng trn lp trng ca ch n dn ch, bo v nn dn ch Aten chng li ch chuyn chnh. ng cho rng ci ngho trong ch dn ch cng qu hn ci hnh phc ca cng dn di thi qun ch y nh l t do qu hn n l. Nhng do xut thn t tng lp ch n nn ng ch cp n dn ch ca ch n v cng dn t do; cn n l phi bit tun theo ngi ch. ng coi nh nc l tr ct ca x hi, cn phi x l nghim khc nhng k vi phm php lut hay cc chun mc o c.

Tm li, trit hc mcrt l s k tha v pht trin ln mt trnh cao cc quan im duy vt (ca trng phi Mil) v t tng bin chng (ca Hraclt) trc , a trit hc ca ng tr thnh nh cao ca ch ngha duy vt thi c i. Sau ny, piquya v Lucrex khc phc nhng hn ch ca ng v pht trin hc thuyt nguyn t hn na. Lxp, mcrt, piquya tr thnh nhng tn tui i biu cho phi nguyn t lun thi c i Hy Lp - La M.
3.2. Pla-tn (427 - 347 TCN)

Pla-tn xut thn trong mt gia nh ch n qu tc A-ten. Tn tht ca ng l Aristcl. Theo Arixtt, lc u Platn l hc tr ca Cratin (ngi theo thuyt tng i), sau l hc tr ca Xcrt (nh trit hc duy l, duy tm ch ngha). Khi Xcrt b kt n t hnh v ti hot ng chng li ch dn ch ch n, Platn ri Aten n sng min nam nc Italia. Trong thi gian ny ng c lin h vi phi Pitago v clt. Sau ny ng tr li Hy Lp, lp trng dy hc Aten, gi l Vin hn lm (Acadmie). y l trng i hc tng hp u tin chu u, hc tr rt ng, trong c nh trit hc ni ting Arixtt. Ngt 40 nm ging dy v trc tc, ng li 34 thin i thoi v nhiu bc th trit hc. Tc phm "Nc cng ho" (Rpublique) c v tr c bit trong trit hc ca ng.
Platn l nh trit hc duy tm khch quan, u tranh chng li ch ngha duy vt ng thi. Khi ni v hai ng li, hai trng phi trong trit hc, Lnin ch ra s i lp gia ng li duy vt ca mcrt v ng li duy tm ca Platn. T tng trit hc ca Platn chu nh hng su sc cc yu t duy tm trong trit hc ca Pitago v Xcrt. Ngoi nhng cng hin ca ng v php bin chng ca nim, vai tr ca thc x hi trong vic hnh thnh nhn cch v thc c nhn, trit hc ca ng tiu biu cho ch ngha duy tm thi c i. a. Hc thuyt v nim Nh ni trn, Pla-tn chu nh hng su sc khuynh hng duy l trong trit hc Hy Lp c i (l lun v ci duy nht ca trng phi l, l lun v con s ca trng phi Pitago, l lun v ci ph bin ca Xcrt). V vy ng xem nh vai tr ca nhn thc cm tnh, tuyt i ho vai tr ca nhn thc l tnh, ca khi nim. T ng chia th gii thnh hai loi: th gii ca nhng nim (khi nim) v th gii ca nhng s vt cm tnh. Theo ng, th gii ca nhng nim l tn ti chn thc, vnh vin, tuyt i, bt bin, n l c s tn ti ca th gii cc s vt cm tnh. Cn th gii cc s vt cm tnh l tn ti khng chn thc, ph thuc vo th gii ca cc nim, n l ci bng ca nim. minh ho cho quan nim th gii cc s vt cm tnh c sinh ra t th gii cc nim nh th no, Platn a ra v d "Hang ng" nh sau: ngoi ca ca mt ci hang ti c mt on ngi i qua; nh sng mt tri chiu vo ca hang lm cho bng ca on ngi c in ln vch . Nu nhn ln vch hang bn trong, ngi ta s thy nhng bng ngi i qua. Nhng bng ny ch l hnh nh ca on ngi, ch khng phi bn thn on ngi. Th gii cc s vt cm tnh cng vy, n ch l ci bng ca nim c t trc m thi. Nh vy, khi gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc, Platn cho rng nim l ci c trc, l nguyn nhn, l bn cht ca s vt. Cn s vt ch l ci c sau, l ci bt chc, ci m phng, l bn sao ca nim. T th gii quan trn y, Platn quan nim mt cch duy tm, thn b v linh hn. Theo ng, th xc ca con ngi c cu to t t, nc, la v khng kh, n ch l ni tr ng tm thi ca linh hn. Linh hn ca con ngi l sn phm ca linh hn v tr c Thng to ra t lu. Sau khi c to ra, mi linh hn tr ng mt v sao trn tri, sau dng cnh bay xung trn gian v nhp vo th xc con ngi. Khi nhp vo th xc con ngi th n qun ht mi qu kh, do nhn thc ca con ngi ch l s hi tng li nhng g m linh hn c nhng b lng qun.

b. L lun v nhn thc T cch gii quyt duy tm khch quan nh trn v mt th nht vn c bn ca trit hc, khi gii quyt mt th hai vn c bn ca trit hc, Platn cng ri vo quan nim duy tm, thn b. Theo ng, i tng ca nhn thc khng phi l cc s vt cm tnh khch quan bn ngoi, m l th gii nim. Nhn thc cm tnh khng phi l ngun gc ca tri thc; tri thc chn thc ch c th t c bng nhn thc l tnh, c th hin cc khi nim. Bi v, mi s vt u c mt nim v n; s vt c th mt i, nhng nim v s vt khng bao gi mt. V d ci nh c th sp , h nt, khng cn l ci nh, nhng nim v ci nh (khi nim nh) th khng mt. Bng cch no c c nhn thc chn thc, t c chn l? Bng cch hi tng li nhng g linh hn tri qua, nhng khi nhp vo th xc con ngi n b lng qun. Tm li, Platn quy ton b qu trnh nhn thc thnh qu trnh hi tng ca linh hn bt t, rt thn b. c. Hc thuyt v chnh tr - x hi Trong tc phm Nc cng ho (Chnh th cng ho), Pla-tn chia linh hn lm ba b phn: l tnh hay tr tu, xc cm v cm tnh. Tng ng vi ba b phn y l ba hng trong x hi. Hng th nht, l cc nh trit hc, nh thng thi. Hng ny l tnh gia vai tr ch o, thch hp vi vic lnh o nh nc. Hng th hai, l nhng ngi lnh, v s m linh hn ca h trn y xc cm gan d, bit phc tng l tr v ngha v, thch hp vi vic bo v an ninh ca nh nc cng ho. Hng th ba, l i chng, gm nhng ngi nng dn, th th cng v thng nhn. Hng ny linh hn ca h khng i xa hn nhng kht vng cm tnh thch nghi vi lao ng chn tay, lm ra ca ci vt cht phc v cuc sng ca nc cng ho. V vy, cng l l ch mi ngi phi sng ng v tr ca mnh. duy tr trt t x hi, Platn cho rng s tn ti ca nh nc l cn thit, nhng ba hnh thc nh nc hin nay u xu. Mt l nh nc ca bn vua cha xy dng trn kht vng lm giu, ham danh vng, a n chin tranh. Hai l, nh nc qun phit ca mt s t ngi giu c, p bc s ng, a n ti c. Ba l, nh nc dn ch em li quyn lc cho s ng; l mt nh nc ti t. Platn nu ln m hnh mt nh nc m ng cho l l tng, l nh nc cng ho. Trong nh nc y, quan h bt bnh ng gia cc hng ngi phi c duy tr, bi v n hp vi t nhin, hp vi s phn cng trong x hi. S tn ti ca nh nc l tng phi da trn s pht trin ca sn xut vt cht v s phn cng hi ho gia cc ngh trong x hi. khc phc s phn chia giu ngho, cn xo b gia nh v t hu. Tr con sinh ra c a vo cc c quan gio dc ring, la chn nhng a tr khe mnh, nui dng chng tr thnh v binh. Cc nh thng thi, trit hc s c la chn trong s v binh ny. Quan nim v mt nh nc l tng trn y ca Platn cha ng nhiu mu thun. Mt mt, ng mun xo b t hu, mt khc, ng li ch trng duy tr s bt bnh ng gia cc hng ngi. Mt mt, ng cao hnh thc cng ho, mt khc ng li ra sc bo v li ch ca giai cp ch n qu tc, chng li nh nc dn ch Aten. Nh nc m ng coi l l tng, thc cht ch l s bin h cho giai cp ch n qu tc. ng nh nhn xt ca Mc, n ch l l tng ho ch ng cp ca Aicp vo Aten m thi. 3.3. Arixtt (384 - 322 TCN)

Arixtt l con mt thy thuc, thuc x Maxoan, bc Hy Lp. Nm 17 tui ng n Aten hc Vit hn lm ca Platn v tr thnh gio vin ca Vin. Khi Platn qua i, ng ri Aten i chu du nhiu ni thuc vng Tiu . Trong thi gian ny ng c mi dy hc cho hong t Alchxngr (Alexandre) con vua Philp (Philippe) x Maxoan (Macdoine). Nm 336 tr.CN, ng tr v Aten lp ra trng phi trit hc ring ca mnh. Hc thc ca ng ht sc uyn bc, c Mc coi l nh t tng v i nht ca thi c i. ng li cho nhn loi nhiu cng trnh khoa hc thuc nhiu lnh vc khc nhau. V trit hc, c tc phm Siu hnh hc. V lgc hc, c tc phm Oc ga-nn. V khoa hc t nhin, c tc phm Vt l hc. V khoa hc x hi, c tc phm o c hc, Chnh tr hc, Thi ca hc v. v.
Cng hin ni bt ca Arixtt l ng ph phn mt cch cn k hc thuyt v nim ca Platn, t nn mng cho khoa hc lgc thi c i. Nhng v dao ng gia hai ng li duy vt v duy tm, nn trit hc ca ng mang tnh cht chit trung, khng trit . a. Th gii quan trit hc ca A-ri-xtt Arixtt l hc tr xut sc ca Platn, nhng chnh ng li nhn ra sai lm ca thy hc mnh v hc thuyt nim. Sai lm ca Platn l ch, ng tch ri bn cht khi ci c bn cht , v bin ngay ci chung (khi nim) thnh ci ring bn cnh th gii cm tnh, quyt nh th gii cm tnh.

Ngha l, Platn bin nhng khi nim c hnh thnh trong qu trnh nhn thc thnh mt th gii ring bit, siu cm gic, tn ti mt cch c lp i vi nhng s vt c phn nh. Nh vy th, mt l, th gii ca cc nim (khi nim) l tn ti ti cao, cn th gii cc s vt cm tnh ch l mt tn ti cp thp. Hai l, nu th gii cc nim c lp v tch ri th gii cc s vt cm tnh, th cc khi nim, phm tr chng c vai tr g i vi nhn thc c. Ba l, nu cho rng th gii ca cc nim l c lp i vi cc s vt, nhng cc s vt li l ci bng, l bn sao ca nim, th r rng l t mu thun vi mnh, v nh th l chng c ch tng ng. S ph phn trn y ca Arixtt i vi thuyt nim ca Platn vch ra mt cch ti tnh cn nguyn nhn thc lun ca ch ngha duy tm ni chung. Theo Arixtt, bn cht tn ti (cha ng) ngay trong bn thn s vt. Nhng bn cht ny c nhn thc ca con ngi khi qut thnh nhng ci chung, ci ph bin di dng, cc khi nim, cc phm tr, cc quy lut. V vy, khng phi khi nim phm tr, quy lut l ci c trc, sinh ra s tn ti ca s vt, m ngc li. Trong tc phm "Cc phm tr", Arixtt khng nh: "Khi nim khng bao gi li l nguyn nhn ca s tn ti ca s vt, m s vt, c th gi l nguyn nhn chn chnh ca khi nim". Quan nim c Lnin nh gi l tin st n ch ngha duy vt. Trn c s ph phn hc thuyt nim ca Platn, Arixtt xy dng h thng trit hc ring ca mnh, ng tha nhn gii t nhin tn ti mt cch khch quan vi nhng s vt ht sc a dng. Vt l hc nghin cu cc dng tn ti c th ca n; ng coi y cng l trit hc, nhng l "trit hc th hai". Siu hnh hc nghin cu bn cht ca tn ti ni chung v c ng coi l "trit hc th nht". Khi gii thch v bn cht ca tn ti, ca s vt, ng thng t cc cu hi (v sao, v ci g) gii thch nguyn nhn tn ti ca chng. T ng a ra 4 nguyn nhn ca tn ti ni chung: Nguyn nhn vt cht, nguyn nhn hnh dng, nguyn nhn vn ng, nguyn nhn mc ch. V d, ci nh m c c, l nh vt liu (vt cht), hnh thc ca n (hnh dng), hot ng ca th (vn ng), nh (mc ch). Trong nhng nguyn nhn y, nguyn nhn th nht v th hai l c bn, trong , nguyn nhn hnh dng l ci quyt nh, l ci bn cht ca s vt. Th d, bc tng bng ng, ci chn bng bc. ng v bc ch l vt liu tham gia vo s vt, cn ci quyt nh l hnh dng. S d n l bc tng, ci chn, v n c hnh dng bc tng, hnh dng ci chn. Nu ta em ng v bc lm ci khc th n khng cn l bc tng, ci chn na. V theo ng, hnh thc ca mi hnh thc l t duy, l l tnh, s suy ngh, l thng . Quan nim trn y ca Arixtt cho thy ng dao ng, do d gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, ho nhp vo thn hc, tr li gn gi vi Platn, thy hc ca ng. V vn linh hn, Arixtt cho rng con ngi c phn linh hn v phn th xc, ta nh mi s vt u c hnh thnh t vt cht v hnh thc. ng ph phn Platn xem th xc ch l ni tr ng tm thi ca linh hn bt t ". Theo ng, linh hn khng c trong c th cht; khng th c linh hn nu khng c vt cht. Nhng ng li chia linh hn lm 3 loi: linh hn thc vt c hot ng nui dng v sinh sn; linh hn ng vt c kh nng cm ng vi mi trng xung quanh; linh hn con ngi c hot ng l tnh, y l loi linh hn cao nht. Trong con ngi c c ba loi linh hn ni trn. Khi ngi ta cht, ring linh hn l tnh cn tn ti bt dit. Quan nim v linh hn nh trn chng t rng Arixtt l nh trit hc khng trit , va ph phn Platn, va k tha quan im duy tm ca Platn. b. L lun nhn thc ca Arixtt L lun v nhn thc ca Arixtt l nh cao ca s pht trin cc t tng v nhn thc lun thi c i Hy Lp. ng t ra nhng vn h trng v nhn thc lun, nh cc vn : i tng ca nhn thc, kh nng nhn thc ca con ngi, vn chn l v khoa hc v t duy. im c sc trong l lun nhn thc ca ng l phng php suy lun ba bc (tam on lun) ca lgc hnh thc. Khc vi Platn coi nim l i tng ca nhn thc, ng khng nh rng th gii khch quan l i tng ca nhn thc, l ngun gc ca kinh nghim; t nhin l tnh th nht, tri thc l tnh th hai. Theo ng, mi tri thc u bt ngun t cm gic v nhng s vt n nht c khi qut li m c. ng kch lit ph phn quan nim ca Platn coi nhn thc ch l s hi tng ca linh hn. ng khng nh rng, nhn thc ca con ngi khng c tnh cht bm sinh, linh hn con ngi khi mi sinh ra hon ton khng c tri thc, n ta nh mt tm bng sch cha c vt phn (nguyn l Tabula rasa). ng l ngi c quan nim rnh mch v qu trnh nhn thc i t cm tnh n l tnh. Tuy ht sc coi trng nhn thc cm tnh, nhng theo ng nhn thc cm tnh khng c kh nng i su vo bn cht ca s vt. Nu ch bng cm gic, con ngi ta khng th nm c nh l v tng cc gc

ca mt tam gic bng hai gc vung v khng gii thch c cc hin tng nht thc, nguyt thc. V vy, t n chn l, nhn thc phi i t cm tnh n l tnh. l qu trnh i t nhng cm gic n l, ngu nhin n ci chung, ci ph bin, ci bn cht di dng khi nim, phm tr, quy lut. Nhng nh ni trn, ng tuyt i ho vai tr ca nhn thc l tnh, coi l tnh l hnh thc ca mi hnh thc, quyt nh bn cht ca s vt. Trn con ng t duy l tnh, Arixtt rt quan tm n phng php t duy: theo ng, ci c coi l chn l phi l ci ph hp gia t tng v thc t. Mun vy, mi t duy ng tin cy phi c din t chnh xc, c ni dung ng tin cy v vng chc. T , ng nu ln nhng nguyn tc rt c bn xy dng khi nim, phm tr. ng cng nu ln nhng quy lut c bn ca t duy logc (quy lut ng nht, quy lut cm mu thun trong t duy, quy lut loi tr ci th ba). ng nu ln phng php suy lun ba bc (tam on lun). Trong , kt lun c rt ra t hai tin c (Nu A thuc B, B thuc C, th A thuc C. V d: ng l kim loi, mi kim loi u dn in, vy ng cng dn in). Tuy mi cp c mt s nguyn tc ca t duy lgc, nhng ng c coi l ngi sng to ra lgc hnh thc c in. Nhng nguyn tc lgc hc ca ng, sau ny c Bcn, cc v cc nh trit hc c in c k tha v pht trin ln mt trnh cao hn.

Tm li: Arixtt l nh trit hc v i nht ca Hy Lp c i. Ph. ngghen gi ng l con ngi c khi c ton din nht. Cn C. Mc nh gi: t tng thm thy ca Arixtt vch ra nhng vn tru tng nht mt cch tht ng kinh ngc... T tng ca ng coa nh hng rt ln n s pht trin ca trit hc v khoa hc t nhin sau ny.

Chng 5: Trit hc cc nc Ty u thi trung c


1. iu kin kinh t - x hi v c im ca trit hc Ty u thi Trung c 1.1. iu kin kinh t - x hi Trit hc thi k Trung c Ty u xut hin v pht trin bt u t khong th k th V n th k XV - tc l trong khong mt ngn nm lch s vi nhng c im kinh t - x hi ni bt. Vo th k V, nhng cuc ni dy ca n l v nhng cuc u tranh giai cp bn trong cng vi s tin cng ca nhng man tc bn ngoi a ti s sp ca quc La M phng Ty. Chnh nhng s kin dn n kt qu chm dt hnh thi kinh t - x hi n l c i, v ch phong kin Ty u ra i. Nn kinh t trong x hi phong kin mang tnh cht t nhin, t cp, t tc. Bi v, sn phm lm ra ch nhm gii quyt cc nhu cu ca cc cng x v thi p. Cc thi p l mt th gii ng kn; quyn chim hu rung t v t liu sn xut cng nh sn phm lm ra khng hon ton thuc v ngi lao ng (nng dn hay nng n) m thuc v giai cp a ch phong kin. V vy, phong tro u tranh ca nng dn lao ng, th th cng, dn ngho thnh th chng bn phong kin v tng lp bc lt khc l mt ni dung ch yu ca lch s x hi phong kin. Trong thi i phong kin, tn gio v thn hc l h t tng thng tr trong i sng tinh thn ca x hi. Tn gio bt nhng hnh thi khc ca ca thc x hi phi ph thuc vo n. ng-ghen vit: "Nh th vi vic chim hu rung t theo li phong kin ca n l mi lin h thc t gia cc nc khc nhau; t chc nh th theo li phong kin dng tn gio bo v nh nc phong kin qu tc. Thm vo , gio s l giai cp c nht c hc thc. Do m tn iu ca nh th tt nhin l yu t xut pht v l c s ca mi s suy ngh. Php lut, khoa hc t nhin, trit hc - tt c ni dung ca cc khoa hc u c trnh by sao cho ph hp vi hc thuyt ca nh th. Vai tr ca tn gio biu hin c bit ch n lm ch thc ca qun chng nhn dn v dng s p bc v tinh thn ca n ng h s bc lt tn t ca bn phong kin. iu gii thch v sao giai cp nng dn ht sc ng o nhng "ti tm v tr tu" v b tc ht mi quyn hnh.

V trnh vn ho, khoa hc v k thut trong thi k ny bc u c s pht trin, tuy cn chm chp. Nhng cuc tn cng ca thp t qun gip cho phng Ty hiu bit vn ho phng ng. Thin vn hc v ton hc pht trin kh mnh vo th k XIII; c hc, vt l hc, ho hc hnh thnh m tiu biu l Lnar Phibmtchi, Anbcphn Bnstt, Rgie Bcn. Nh vy, s thay th ch chim hu n l bng ch phong kin, thi k u xt v mt pht trin trit hc v vn ho c s tht li so vi thi k c i, song xt trn bnh din ton th th c nhng tin b lch s nht nh. l thi k chun b cho mt nn vn minh mi, chun b cho lch s tng lai ca chu u v khoa hc v vn ho, to c s cho s ra i nhng "b tc hin i". 1.2. Nhng c im trit hc Ty u thi Trung c
Th nht, s pht trin ca nhng t tng trit hc cc nc Ty u thi Trung c b chi phi rt mnh bi t tng tn gio v thn hc ca thin cha gio.

Theo ngghen, trong thi k Trung c Ty u, trit hc ch l "y t", "con sen" cho thn hc. Bi v, nhim v ca trit hc l gii thch ng n v chng minh v mt hnh thc cho nhng tn iu tn gio do nh th thin cha gio thng tr, ng u l Gio hong La M t ra. y l thi k lch s m ting ni "tr tu v lng tri nhn loi" b p o bi s tuyn truyn ca gio hi v c tin ni Thin cha. y cng l thi k cc nh thn hc c php tuyn b rng mi tri thc ca nhn loi u c th rt ra t Kinh thnh (Cu c v Tn c); rng tt c nhng g tri vi kinh thnh u ng nguyn ra v x ti.
Th hai, s tn ti v pht trin mnh m ca t tng trit hc kinh vin (ch ngha kinh vin) cng l mt nt ni bt ca thi k Trung c Ty u; ch ngha kinh vin vi t cch l mt trng phi trit hc - mt th trit hc "nh trng", "sch v". Ngha l, mt th trit hc t ra v gii quyt cc vn xa ri thc t cuc sng.

Nhng cn c trit hc kinh vin "lun chng" chnh l nhng tn iu trong cc cun kinh thnh ca o Thin cha, ch khng phi l nhng kin thc khoa hc, khng phi l thc tin quan st v th nghim ca khoa hc nh giai on sau ny, cng khng phi l thc tin kinh t x hi hin thc. Bi vy, nhng lun chng ca n mang tnh "so rng" hnh thc m thiu i ni dung hin thc ca cuc sng sinh ng. Trit hc kinh vin l trit hc chnh thc ca giai cp phong kin, km hm s pht trin ca khoa hc v trit hc duy vt.
Th ba, cuc u tranh gia hai phi Duy thc v Duy danh cng l c trng ca t tng trit hc Trung c Ty u. Xt n cng, cuc u tranh ny phn nh t nhiu hai xu hng trit hc i lp nhau: ch ngha duy vt v ch ngha duy tm.

Phi Duy thc lun chng v mt trit hc s tn ti c tht, duy nht ca ci chung; cn phi Duy danh th ngc li, chng minh cho s tn ti duy nht, c tht ca ci ring. Phi Duy danh c khuynh hng duy vt, phi Duy thc li c xu hng duy tm v trit hc. 2. Mt s hc thuyt trit hc ca cc trit gia tiu biu thi Trung c 2.1. gutxtanh (354-430) ng sinh Taglt (Bc Phi), nay thuc Angiri; l gio ch, nh vn, nh trit hc. ng vit mt lot tc phm: "S th ti", "V thnh ca Thng ", "V nhng t o", "V s bt t ca linh hn", "Chng cc nh hn lm vin "v.v. T tng c bn trong hc thuyt trit hc ca ng l: Ton b th gii l do Thng sng to ra v c nhn thc bi thng . Thng c sc mnh vn nng, c quyn lc tuyt i; thng l "Bc s ca tri tim mnh". ch ca con ngi l t do, song nm trong gii hn tin nh ca Thng ; qu trnh nhn thc ca con ngi l qu trnh nhn thc ca Thng . Thng l

chn l ti cao. Theo gutxtanh, ch c n hu ti cao ca "Thng , m i biu trn tri t l gio hi mi cu vt c i sng tng lai. Bi v, ton b lch s l cuc u tranh gia nhng ngi theo thn linh cng c "Thnh ph thn thnh" v nhng ngi theo qu d t chc ra "thnh ph trn gian". V vy phi c uy th ca quyn lc tinh thn i vi quyn lc th tc, cn c uy quyn th gii ca gio hi. gutxtanh cho rng: i sng trn gian l "ti li" v tm thi; cn i sng hnh phc "vnh hng" l th gii bn kia mi; con ngi l k b hnh tm thi trn tri t. Gii t nhin, vt cht l ng khinh b; ngi ta cng chng thot khi xing xch ca n th cng chng t ti hnh phc. Tuy nhin, trong quan im trit hc ca gutxtanh cng bc l nhng mu thun khng th gii quyt c. Mt mt, ng tha nhn Thng sng to ra tt c; nhng mt khc ng li cho rng "khng c Thng trong cc s vt cm bit". Th d, khi quan st gii t nhin thy v p ca thn th, s rc r ca nh sng, s du dng ca m iu, mi thm ca hoa l v.v. ng cho rng n khng c nh gi bi Thng . gutxtanh cng gp phi mu thun khng gii quyt c t lp trng tn gio v vn t do ch ca con ngi. Nu tha nhn con ngi khng c t do ch th c ngha l con ngi v ti v trong sch. V vy, ng i n khng nh: ch ca con ngi l t do, nhng ch trong gii hn tin nh ca Thng . V l lun nhn thc, gutxtanh gn lin vi thn hc. ng cho rng qu trnh nhn thc ca con ngi l qu trnh nhn thc Thng . V nhn thc Thng ch t c bi lng tin tn gio. Cho nn cn phi tin m hiu v cn phi hiu m tin. Khi gii quyt vn chn l, ng cho rng con ngi khng cn i khi tm hn mnh; trong tm hn con ngi ch ra chn l ti cao v t chn l ti cao m ny sinh ra mi chn l. Thng l chn l ti cao. Tm li, gutxtanh l nh trit hc ra sc bo v tn gio, chng khoa hc v trit hc duy vt.
2.2. Gingxict rigienn (810 - 877)

L ngi Ai Len, l mt trong nhng nh t tng ni ting thi Trung c, l ngi theo ch ngha duy thc trit . ng vit mt lot tc phm ni ting nh: "V s tin nh ca Thng ", "V s phn chia gii t nhin" v.v. Trong trit hc ca rigienn ni ln mt s vn sau: Trit hc ca ng l mt h thng duy tm tm cch kt hp ch ngha Pla-tn vi Thin cha gio. ng ni; "Trit hc chn chnh v tn gio chn chnh l mt". Trung tm trong hc thuyt ca ng l chng minh cho s tn ti v vai tr ti cao ca Thng i vi i sng con ngi v gii t nhin.Theo ng, bn thn qu trnh th gii l s ging th lin tc ca Thng . Nh vy bao hm nhng nhn t phim thn lun. Trong tc phm "V s phn chia gii t nhin", ng chia s pht trin ca gii t nhin qua 4 giai on: Giai on mt, gii t nhin biu hin nh l vt va c sng to - l "con" ca Thng - l k trung gian gia Thng v th gii; giai on hai, gii t nhin biu hin nh l vt va sng to, va c sng to. Giai on ba, gii t nhin biu hin nh l vt c sng to - l th gii cc s vt c th, th gii mun loi trong c con ngi; giai on bn, gii t nhin biu hin l vt khng phi sng to, cng khng c sng to - l Thng , nhng y Thng c xem nh mc ch ca qu trnh th gii. Trit hc ca G. rigienn trnh by mi quan h gia lng tin v l tr - mt

vn trung tm ca trit hc Trung c. Theo ng, gia lng tin v l tr l hon ton c th dung hp c; nu ph nhn l tr cao tn gio hoc cao l tr ph nhn tn gio u l nguy him cho nh th. V nhn thc lun, ng cho rng ci chung c trc ci ring v c s ca ci ring; ci chung l ci bn cht ca s vt; bi v cc s vt u bt ngun t ci chung v ci chung cha ng cc s vt bn trong. Nh vy, ton b hc thuyt ca G. rigienn l s tip tc ca quan im Platn di hnh thc mi. Tuy nhin, tt c nhng iu lm cho phi tn gio chnh thng nghi ng nhng tc phm ca ng v cui cng nhng tc phm ca ng b chnh thc kt n l "nhng t thuyt nguy him" c v "Phi d gio" nn b t 2.3. Pie Abla (1079 -1142) L ngi Php, ging vin ni ting cc trng i hc Pa-ri. ng l ngi theo ch ngha duy danh. Trong vic gii quyt mi quan h gia lng tin v l tr, ng cao vai tr ca l tr: Lng tin phi ly l tr lm c s. Bi v, theo ng, nguyn l xut pht l "hiu m tin", v l tr cho ta nhng phng tin chnh xc vch ra ton b ni dung ca chn l tn gio v cu tr li ng n v mt tn iu tn gio no l xc ng hay khng xc ng. Nhim v ca s tm kim trit hc l vch ra v lp lun chn l, bi l "s linh cm" khng th l tiu chun cho tnh chn l ca cc thnh qu ca l tr, tri li l tr mi bo m cho nhng iu linh cm. Pie Abla cho rng: Khi nim chung khng tn ti bn ngoi s vt c th, khng c i sng c lp, nhng n khng tn ti trong bn thn cc s vt; khi nim chung cng khng nm trong bn thn t ng, m nm trong ngha ca t ng. Nh vy, trit hc ca Pie Abla mc nht nh bo hiu s xut hin mt khoa hc thc nghim ca giai on mi, phn no xa la tn iu chnh thng ca nh th. Nh th gi ng l k "chng cha tri", l k t o.
2.4. Tmt acanh (1225 - 1274)

Sinh Italia, l nh thn hc, nh trit hc kinh vin ni ting; Ngoi ra ng cn nghin cu nhng vn php quyn o c, ch nh nc v kinh t. Trit hc ca ng c o Thin cha coi l trit hc duy nht ng n v ly lm h t tng ca mnh. Tmt acanh coi i tng ca trit hc l nghin cu "chn l ca l tr", cn i tng ca thn hc l nghin cu "chn l ca lng tin tn gio. Gia trit hc v thn hc khng c mu thun, v Thng l khch th cui cng ca trit hc v thn hc, nhng trit hc thp hn thn hc, ging nh l tr con ngi thp hn "l tr ca thn" Trong nhng tc ca mnh, Tmt acanh nu ln hc thuyt v bn cht v tn ti. S tn ti ca Thng c chng minh trn c s tn ti ca th gii vt cht do Thng sng to ra. Theo ng, gii t nhin v trt t ca n, s phong ph v hon thin ca n u do tri to ra "t h v", u c quyt nh bi s thng minh ca tri. Mi ci trn th gii u sp xp theo cc bc thang tn ty trt t, bt u cc s vt khng c linh hn, tin qua con ngi ti cc thin thn, cc thnh, v sau cng n bn thn cha tri. Mi bc di u c gng t ti bc trn; cn ton b h thng th mong mun tin ti cha tri. Do cha tri, Thng l mc ch ti cao, l "quy lut vnh cu ng trn mi ci, thng tr mi ci, l hnh thc thun tu tc b vt cht, l nguyn nhn tc ng cui cng ca th gii. Con ngi cng do Cha tri to ra "theo hnh dng ca mnh", sng trn tri t - trung tm ca v tr. Mi ci trong t nhin

u thch ng vi con ngi nh th no l do cha tri quy nh. Tmt acanh cn khng nh rng: ng cp ca mi ngi trong x hi l do tri sp t, nu ngi no vn ln cao hn ng cp ca mnh l c ti. Chnh quyn, nh vua l do " tri", thn xc con ngi phi phc tng chnh quyn nh vua cn quyn lc ti cao bao trm ht thy thuc v gio hi. Tmt acanh ng trn lp trng duy thc n ho gii quyt vn bn cht ca ci chung. ng cho rng, ci chung tn ti trn ba phng din; Th nht, ci chung tn ti trc s vt, trong tr tu cha tri nh l mu mc l tng ca cc s vt ring l. Th hai, ci chung c tm thy trong cc s vt, n ch tn ti khch quan khi n cha ng cc s vt ring l. Th ba, ci chung c to ra bng con ng tru tng ho ca tr tu con ngi t cc s vt ring l. V l lun nhn thc, Tmt acanh cho rng nhn thc din ra trong ch th nh tip thu khch th nhng g ging vi ch th, ch khng phi mi tn ti ca khch th u c tip thu; l hnh nh ca s vt, ch khng phi bn thn s vt. ng chia "hnh dng" thnh hnh dng cm tnh v hnh dng l tnh, trong hnh dng l tnh cao hn hnh dng cm tnh. Bi v, nh n ta mi bit c ci chung cha ng nhiu thc th ring bit, cn hnh dng cm tnh cng c vai tr quan trng, bi v, nh n cm gic tr nn cm th tch cc. Nh vy, l lun nhn thc ca Tmt acanh p dng hc thuyt v "hnh dng" ca Arixtt; l mt bc tin trong trit hc kinh vin Trung c. Tuy nhin, n ch khi phc v hnh thc hc thuyt ca Arixtt, ch n khng ly ci sinh kh, ci sng ng, s tm ti chn l trong hc thuyt ca Arixtt. V quan im chnh tr - x hi, ng tuyn truyn cho s thng tr ca nh th i vi x hi v coi cuc sng trn gian l s chun b cho cuc sng tng lai th gii bn kia. 2.5. Rgi Bcn (khong 1214 - 1294) L ngi Anh, mt tu s phi sng 14 nm trong cc nh giam ca Gio hi. ng ng mt vai tr l ngi i tin phong trong khoa hc thc nghim ca thi i mi. Trit hc ca Rgi Bcn cng ng mt vai tr quan trng trong cuc u tranh chng trit hc kinh vin; chng gio hi, ln n bn gio s v s p bc ca giai cp phong kin, bnh vc quyn li ca nhn dn; song khng chng tn gio ni chung. ng cho rng: "Nhng s i try nht thng tr, mi ni , ngi thing tr thnh chin li phm ca s la di"; "bn cng tc, nam tc ... l nhng k cp bc ln nhau, hu hoi thn dn, thu kho nng n" ... Rgi Bcn a ra quan nim mi v i tng ca trit hc. Theo ng, trit hc l khoa hc l lun chung gii thch mi quan h gia cc khoa hc b phn v em li cho cc khoa hc nhng quan im c bn; cn bn thn trit hc c xy dng trn thnh qu ca cc khoa hc . Sc mnh v bn cht ca hc thuyt R. Bcn ch yu l s ph phn phng php kinh vin ch ngha. ng cho rng: phi da vo kinh nghim "t ti ch nhn thc nguyn nhn ca hin tng" thay th cho ci li rng tuch, hnh thc ch ngha ca phng php kinh vin. R. Bcn nu ra nhng nguyn nhn cn tr chn l l : do s sng bi trc cc uy tn khng c cn c v khng xng ng ; do thi quen lu i i vi nhng quan nim c; do tnh v cn c ca nhng phn on v s ng s che du nhng iu ngu dt ca cc nh bc hc di ci mt n ca s thng thi h o. Theo R.Bcn, ngun gc ca nhn thc l uy tn, l tr v kinh nghim, nhng uy tn phi c chng minh bng kinh nghim v thc nghim. ng coi kinh nghim l tiu chun ca chn l, thc o ca l lun: ng thi ng rt coi trng tri thc

khoa hc bi l "khng c s nguy him no ln hn s ngu dt". Chnh y l s tin b ca thi ng v c tc dng chng ch ngha kinh vin. Khc vi ch ngha kinh vin chnh thng chuyn nghin cu thn hc, R.Bcn ch yu hng s nghin cu ca mnh vo khoa hc t nhin. Do ng coi khoa hc thc nghim l cha t ca khoa hc v ng c nhiu ng gp cho cc ngnh khoa hc ny. Th d: khi nghin cu v thin vn hc, ng vch ra vic sa i lch, m mi n th k XVI mi thc hin. ng c nhiu quan st c gi tr v vt l hc v ho hc, vit v thuc sng v s p dng n trong qun i; vch ra cu to ca knh vin, knh hin vi; nhng chic my bay c cnh ging cnh chim v.v Trit hc ca R. Bcn bc l nhng xu hng duy vt, ng nm bt c nhng bin i x hi ch va mi bt u xy ra v i trc thi i ng trong nhng c m v tng v s tin b ca khoa hc. V vy, ng lun b nh nc phong kin v gio hi truy n, cm t. Trit hc R. Bcn c nhiu t tng tin b, nhng khng thot ra khi hn ch ca thi i mnh - thi i thng tr ca tn gio v nh th; ng tuyn b s ph thuc ca trit hc vo lng tin; ng nghin cu v "tnh cht r rng ca t tng" xut pht t mu mc u tin ca Thng , v v "l tr hot ng tin nghim".
Kt lun: Ch ngha kinh vin l trit hc chnh thng ca x hi phong kin Ty u thi Trung c. c im ch yu nht ca khuynh hng ny l: phc tng thn hc, theo ch ngha duy tm, phng php suy lun hnh thc cht cng, ch ngha tn ngng i lp vi t tng khoa hc... Mc ch cao nht ca ch ngha kinh vin l phc v tn gio v nh th, do xuyn tc hc thuyt ca cc nh trit hc tin b thi c i, c bit l trit hc ca Arixtt.

Trong s thng tr khc nghit ca tn gio v thn hc, thi k ny cng xut hin cuc u tranh ca cc xu hng duy vt trong trit hc v trong cc phong tro "t gio" chng ch ngha ngu dn ca nh th. Cc tro lu t nhin bng thc nghim xut hin, s gii phng khoa hc t nhin thot khi ch thng tr ca thn hc bt u. Tt c nhng ci chun b cho s sp ca ch ngha kinh vin v cho s pht trin mi ca khoa hc t nhin v trit hc trong thi i Phc hng.

Chng 6: Trit hc Ty u thi phc hng v cn i


1. iu kin kinh t - x hi v c im ca trit hc Ty u thi Phc hng v cn i Thi k Phc hng ca cc nc Ty u l giai on lch s qu t x hi phong kin sang x hi t bn (th k XV - XVI). Tnh cht qu biu hin trn tt c cc mt ca i sng kinh t, chnh tr - x hi, vn ho t tng thi k ny. V kinh t: Bt u t th k XV, Ty u, ch phong kin vi nn sn xut nh v cc o lut h khc Trung c bc vo thi k tan r. Nhiu cng trng th cng xut hin, ban u Italia, sau lan sang Anh, Php v cc nc khc, thay th cho nn kinh t t nhin km pht trin. S pht trin ca kinh t t bn ch ngha thc y s pht trin ca khoa hc, k thut. Nhiu cng c lao ng c ci tin v hon thin. Vi vic sng ch ra my ko si v my in lm cho cng nghip dt, cng ngh n lot c bit pht trin, nht l Anh. S khm ph v ch to hng lot ng h c hc gip cho con ngi c th sn xut c k hoch, tit kim thi gian v tng nng sut lao ng. Nhng pht kin v ng bin, tm ra nhng min t mi, pht hin ra chu M... cng to iu kin pht trin cho nn sn xut theo hng t bn ch ngha. Thng mi, th

trng trao i hng ho gia cc nc c m rng; giao lu quc t c tng cng, nh m cc nc pht trin sm nh Anh, Php, Ty Ban Nha... thi nhau xm chim thuc a m rng vic khai thc thin nhin v th trng tiu th hng ho. V x hi: ng thi vi s pht trin ca sn xut v thng nghip, trong x hi Ty u thi k ny, s phn ho giai cp ngy cng r rt. Tng lp t sn xut hin gm cc ch xng cng trng th cng, xng th, thuyn bun... Vai tr v v tr ca h trong kinh t v x hi ngy cng ln. Hng lot nng dn t nng thn di c ra thnh th, tr thnh ngi lm thu cho cc cng trng, xng th. H tham gia vo lc lng lao ng x hi mi, lm hnh thnh giai cp cng nhn. Cc tng lp x hi trn i din cho mt nn sn xut mi, cng vi nng dn u tranh chng ch phong kin ang suy tn. V vn ho, t tng: Cng vi s pht trin v kinh t v x hi, khoa hc k thut v t tng thi k Phc hng cng t c s pht trin mnh m. Cc nh t tng thi Phc hng ph phn mnh m cc gio l Trung c. M u l nh trit hc ngi pha Nam nc c, Niclai Kuzan (1401-1464). Tip l cc nh khoa hc - trit hc nh Niclai Cpecnich (1475-1543) ngi Ba Lan; Lna Vanhxi (1452-1519) - nh danh ho, nh ton hc, c hc, k s ngi Italia; Gioocan Brun (1548-1600) ngi Italia; Galil Galil (1564-1642) ngi Italia. Trong s nhng thnh tu khoa hc t nhin c nh hng to ln n nhn thc duy vt v th gii, ni tri hn c l thuyt nht tm ca Niclai Cpecnich (14751543), nh bc hc v i ngi Ba Lan. Niclai Cpecnich ng trn lp trng ca trit hc duy vt bc b thuyt a tm do Ptlm (ngi Hy Lp) xut t th k th II, mt gi thuyt sai lm coi qu t l trung tm ca h mt tri v v tr. Thuyt nht tm ca Niclai Cpecnich ging mt n nng n vo th gii quan tn gio, thn hc. Gi thuyt ca ng l mt cuc cch mng trn tri, bo trc mt cuc cch mng trong lnh vc cc quan h x hi sp xy ra. Trong thi i Phc hng, cc nh t tng t sn bnh vc trit hc duy vt, vn dng n chng li ch ngha kinh vin v thn hc Trung c. Cuc u tranh ca ch ngha duy vt chng ch ngha duy tm thng c biu hin di hnh thc c th l khoa hc chng tn gio, tri thc thc nghim i lp vi nhng lp lun kinh vin. Cui cng, s chuyn chnh ca gio hi v s thng tr ca ch ngha kinh vin Trung c khng ngn c s pht trin bc u ca khoa hc thc nghim v trit hc duy vt - tin cho nhng thnh tu mi v nhng c im mi ca trit hc trong cc th k tip theo. Thi k cn i l thi k pht trin rc r ca Ty u trn tt c cc mt ca i sng x hi. l s pht trin tip tc ca ch ngha t bn, ca khoa hc v t tng, trong c ch ngha duy vt trit hc, nhng vi nhng c im mi. Khc vi thi k Phc hng, thi cn i (th k XVII-XVIII) cc nc Ty u l thi k giai cp t sn ginh c thng li v chnh tr trc giai cp phong kin. Ba cuc cch mng t sn ln n ra v thnh cng: Cch mng t sn H Lan cui th k XVI ; Cch mng t sn Anh (1642-1648); Cch mng t sn Php (1789-1794). y cng l thi k phng thc sn xut t bn ch ngha c xc lp v tr thnh phng thc sn xut thng tr Ty u. N to to ra nhng vn hi mi cho khoa hc, k thut pht trin m trc ht l khoa hc t nhin, trong c hc t ti trnh l c s c in. c im ca khoa hc t nhin thi k ny l khoa hc t nhin - thc nghim. c trng y tt yu dn n thi quen nhn nhn i tng nhn thc trong s tru tng tch ri, c lp, khng vn ng, khng pht trin, nu c ni n vn ng th ch yu l vn ng c gii, my mc. l nguyn nhn ch yu lm cho trit

hc duy vt thi k ny mang nng tnh my mc siu hnh. Chnh nhng iu kin kinh t - chnh tr v khoa hc t nhin thi cn i quy nh nhng c trng v mt trit hc thi k ny: Th nht, y l thi k thng li ca ch ngha duy vt i vi ch ngha duy tm, ca nhng t tng v thn i vi hu thn lun. Th hai, ch ngha duy vt thi k ny mang hnh thc ca ch ngha duy vt siu hnh, my mc. Phng php siu hnh thng tr, ph bin trong lnh vc t duy trit hc v khoa hc. Th ba, y l thi k xut hin nhng quan im trit hc tin b v lnh vc x hi, nhng nhn chung vn cha thot khi quan im duy tm trong vic gii thch x hi v lch s. Nhng c im y th hin r nt trong quan nim ca mt s trit gia, in hnh nh B.Xpinda, Ph.Bcn. T.Hpx, R.cact, G.Lamettri, .ir, P.Hnbch, G.G.Rutx. Th t, trc s pht trin mnh m ca t tng duy vt v thn ca thi cn i, ch ngha duy tm v thn hc buc phi c nhng ci cch nht nh. Nhu cu y c phn nh c bit trong trit hc duy tm ch quan ca nh trit hc thn hc ngi Anh G.Beccli. 2. Mt s trit gia tiu biu 2.1. Phranxis Bcn (1561-1621) Phranxis Bcn (Francis Bacon) l nh trit hc v i thi cn i. C.Mc coi Ph.Bcn l ng t ca ch ngha duy vt Anh v khoa hc thc nghim. Bt u t Ph.Bcn, lch s trit hc Ty u bc sang mt giai on pht trin mi vi nhng mu sc ring. Ph.Bcn sinh trong mt gia nh qu tc Anh. Sau khi tt nghip Trng i hc Kembritgi, ng cng tc nhiu nm trong ngnh ngoi giao cho vng triu Xtiua. Mc d sng nc Anh trc thi k cch mng t sn, nhng Ph.Bcn l ngi nhit lit ng h nhng ci cch t sn nhm pht trin t nc, ng h s pht trin ca khoa hc v trit hc. Nhng tc phm ln ca ng l i phc hi cc khoa hc (1605), Cng c mi (1620)... a. Quan nim ca Ph.Bcn v bn cht, nhim v ca khoa hc v trit hc Sng trong thi k m trc ca cuc cch mng t sn Anh, Ph.Bcn nhn thy vai tr c bit quan trng ca khoa hc v trit hc v s cn thit phi y mnh s pht trin ca chng nh mt nn tng l lun ca cng cuc pht trin kinh t ca t nc. ng coi l mt phng tin c bn nhm xo b nhng bt cng x hi, xy dng cuc sng phn vinh. Khc vi nhng nh nhn o cng sn khng tng, Ph.Bcn khng nh phi ci to chnh x hi hin thc ng thi trn c s pht trin khoa hc v trit hc ch khng phi bng cch to ra m hnh l tng. ng cho rng, mc ch ca x hi l nhn thc cc nguyn nhn v mi sc mnh b n ca cc s vt v m rng s thng tr ca con ngi i vi gii t nhin trong chng mc con ngi c th lm c. Chu nh hng ca quan nim trc y coi trit hc l khoa hc ca cc khoa hc, Ph.Bcn hiu trit hc theo hai ngha. Trit hc theo ngha rng l tng th cc tri thc l lun ca con ngi v Thng (hc thuyt v Thng ), v gii t nhin (hc thuyt v gii t nhin) v v bn thn con ngi (hc thuyt v con ngi); hc thuyt v Thng l thn hc, ch c b phn thn hc t nhin (tc hc thuyt l gii Thng di gc nghin cu khoa hc, vch ra nhng kha cnh hp l ca n) mi thuc v trit hc, cn b phn thn hc Thng (tc xem xt Thng di gc tn gio) th thuc v lnh vc tn gio, tn ngng...Hc thuyt v t nhin trong trit hc c Ph.Bcn gn nh ng nht vi khoa hc t nhin, cn hc thuyt v con ngi th c coi l nhn bn hc. Theo Ph.Bcn, khc vi b mn lch s v cc dng nhn thc ngh thut ch n thun da vo kh nng tr nh hay

biu tng ca con ngi, trit hc v khoa hc mang tnh l lun v khi qut cao. T duy trit hc l t duy l tnh, mang tnh tr tu cao nht. Theo ngha rng, trit hc hu nh ng nht vi tt c cc khoa hc, bao cha mi khoa hc khc. Theo ngha hp, trit hc l b phn c bn nht trong tng th cc khoa hc. l nn tng v c s ca mi khoa hc khc, ng thi n bao cha ton b cc lnh vc khoa hc t nhin. Ph.Bcn cho rng nhim v ca trit hc l i phc hi cc khoa hc, ngha l phi ci to ton b cc tri thc m con ngi t c thi . Ph.Bcn ch ra rng khoa hc mang li li ch cho ton th nhn loi ch khng ring cho ai. Nhng quan nim gin n, hp hi, coi khoa hc nh l mt ngh th cng c li ch lm cho khoa hc b qu qut i m thi. Bng khoa hc, con ngi tip cn vi th gii. nh gi cao vai tr ca tri thc l lun trong vic ci to x hi, Ph.Bcn khng nh "tri thc l sc mnh". T ng i n mt mt kt lun mang tnh cch mng i vi ngi ng thi, coi "hiu qu v s sng ch thc tin l ngi bo lnh v ghi nhn tnh chn l ca cc trit hc". Mun chinh phc t nhin th con ngi cn phi nhn thc cc quy lut ca n, vn dng v tun theo chng. b. Quan nim v th gii Pht trin cc quan nim duy vt thi c i, Ph.Bcn cho rng l gii c tnh mun mu mun v ca th gii, ch cn mi vt cht l . gii thch th gii, ng ci bin thuyt bn nguyn nhn ca Arixtt theo hng duy vt. ng xo b nguyn nhn mc ch ca cc s vt v cho rng, mi ci trn th gian ch tn ti t ba nguyn nhn: hnh dng, vt cht v vn ng. Khc vi Arixtt, ng coi hnh dng ca s vt l ci nm chnh trong bn thn s vt, l bn cht hon ton khch quan ca n; khng th c ci gi l "hnh dng ca hnh dng" phi vt cht, cng nh "vt cht u tin" phi hnh dng l khng c thc; mi "hnh dng" u ch l "hnh dng" ca vt cht. C ba nguyn nhn "hnh dng", "vt cht" v "vn ng", thc cht u l bn tnh ca vt cht. V th vt cht c bn tnh l tch cc, c sinh kh ch khng phi th ng. Ph.Bcn c bc tin rt xa so vi cc nh trit hc trc v ng thi khi quan nim rng c s thng nht gia vt cht v vn ng, gia bn cht ca s vt v vn ng ca n. Khng nh vn ng l c tnh ca s vt, Ph.Bcn cho rng nhn thc s vt l nhn thc vn ng ca chng. C.Mc v Ph.ngghen nhn xt, Ph.Bcn hiu "rng trong nhng c tnh vn c ca vt cht, vn ng l c tnh th nht v quan trng nht, khng phi ch vi tnh cch l my mc v ton hc m hn na cn vi tnh cch l xu hng, sc sng ca vt cht". Ph.Bcn tm cch phn loi cc dng vn ng. Theo ng c 19 dng vn ng: 1) vn ng xung i; 2) vn ng mc ni; 3) vn ng gii phng m thng qua s vt hng ti thot khi p lc; 4) vn ng, trong s vt hng ti khi lng v kch thc mi; 5) vn ng lin tc; 6) vn ng c li; 7) vn ng t hp li vi quy m ln; 8) vn ng t hp li vi quy m nh; 9) vn ng t tnh; 10) vn ng sn sinh ra; 11) vn ng chy trn; 12) vn ng thc tnh; 13) vn ng m t, ghi nhn; 14) vn ng ngoi tuyn; 15) vn ng theo xu hng; 16) vn ng hng trng; 17) vn ng t quay; 18) vn ng rung ng; 19) ng yn. T y, c th thy rng, v c bn Ph.Bcn phn loi vn ng theo cm tnh, m t, cha bit phn loi theo cp khc nhau v cu trc ca vt cht, m hu nh quy ton b cc dng

vn ng thnh cc hnh thc vn ng c hc; khng thy c s pht trin ca th gii vt cht dn n xut hin nhng hnh thc vn ng khc nhau v cht, ph hp vi trnh cu trc ca vt cht. Tuy nhin vic coi ng yn l mt dng vn ng Ph.Bcn l mt quan nim duy vt v cch mng trong bi cnh lch s hi . ng cng l ngi u tin nhn thy tnh bo ton vt cht ca th gii. c. Nhn thc lun v phng php lun Bcn l ngi ng h nhit thnh s pht trin ca khoa hc. ng ni: "Mc ch ca ti l ch ch ra uy th thc s ca khoa hc m khng cn phi t v v cng iu, v lm r ngha v gi tr chn chnh ca n." Vi hoi bo xy dng mt cch nhn mi v th gii tht s khch quan, Bcn ng thi ch ra nhng hn ch trong kh nng nhn thc ca con ngi, nhng hn ch khng phi ch dn n nhng sai lm vn vt v nht thi, m l nhng sai lm nghim trng khng th trnh khi ca con ngi trong nhn thc. ng gi chng l cc ngu tng (Idola theo ting c Hi Lp ngha l hnh nh b xuyn tc). nhn thc chn l v khc phc c cc ngu tng, th phi vch ra c ch v bn cht ca chng. Do vy, Bcn coi hc thuyt v cc ngu tng ta nh phn m u trong nhn thc v phng php lun ca mnh. Cc ngu tng c ngun gc hon ton khch quan, bi v chng mt phn c trong bn cht ca tr tu con ngi, mt phn xut hin trong qu trnh lch s nhn thc ca nhn loi, mt phn ny sinh trong sinh l v nhn cch ca mi ngi. Theo Bcn, "tr tu con ngi t t ra chng ngi vt v cm by cho mnh. V cc ngu tng thng xuyn m nh con ngi, to nn cho n nhng t tng v o nh gi di, xuyn tc b mt tht ca th gii, ni tm li, cn tr con ngi xm nhp vo th gii c v chiu rng ln chiu su". V vy, qu trnh con ngi u tranh khc phc nhng hn ch khch quan cng l qu trnh con ngi u tranh v s hon thin bn thn mnh. Bcn phn loi cc dng ngu tng nh sau: Dng ngu tng loi: n sinh ra do vic loi ngi thng xuyn nhm ln bn cht tr tu ca mnh vi bn cht khch quan ca s vt. Ai cng d dng gn cho s vt nhng c tnh ca ring con ngi. Bcn ni: "Cc ngu tng loi c c s trong chnh bn thn loi ngi, bi v tht l sai lm khi khng nh cm gic cm tnh ca chng ta l thc o s vt. Ngc li, tt c cc gic quan cng nh tr tu u c da trn s tng ng ca con ngi, ch khng phi da trn s tng ng ca th gii. Tr tu con ngi cng tng t nh chic gng mo, khi n pha trn bn cht ca mnh vi bn cht ca s vt th n phn nh cc s vt di dng b xuyn tc, bp mo". S d c loi ngu tng ny, theo Bcn, l do cc gic quan cng nh tr tu ca con ngi cn cha c hon thin. Mt trong nhng biu hin ca ngu tng ny l ch, ngi ta thng hay bo th, coi kin v suy ngh ch quan ca mnh l thc o tt thy mi vt. Ngu tng loi do vy rt bn vng. Chng ta ch c th hn ch nh hng ca ngu tng ny bng cch hon thin cc nhn thc ca con ngi nh thc nghim v.v.. Vic Ph.Bcn i hi nhn thc s vt phi hon ton khch quan l hp l. ng nhn xt ng rng, con ngi thng hay ch quan, duy ch trong hot ng ca mnh. Nhng ng li sai lm khi ph nhn hon ton ci ch quan trong nhn thc. Vic i hi nhn thc phi "khch quan thun tu" ca ng l mt iu khng tng, tuy nhin n c ngha tch cc trong vic ph phn cc quan nim thn hc ch quan kinh vin thi , v s tin b ca khoa hc. Dng ngu tng hang ng: Ngoi nhng ngu tng i vi c loi ngi, th mi

ngi cn c cc c tnh ch quan, tm l, tnh cch c th ca mnh lm xuyn tc bn cht khch quan ca s vt. Chng cn xut hin do hon cnh gio dc ca mi ngi cng khc nhau. Thc cht ngu tng hang ng chnh l ngu tng loi, nhng biu hin mi ngi c th mc v hnh thc khc nhau. S d gi l ngu tng hang ng v mn cu chuyn ca Platn v hang ng, Ph.Bcn v tr tu ca con ngi nh hang ng mo m ca Platn, m trong th hin ci bng ca cc s kin din ra bn ngoi. hn ch dng ngu tng ny, mi ngi cn phi hon thin nhn cch ca mnh, thn trng trong qu trnh nhn thc, da vo kinh nghim tp th v.v.. Ngu tng th trng: N xut hin do mi ngi thng hay sng bi, chy theo cc quan im ca ai c uy tn, hoc ng h nhng quan im ph bin gio iu, cc tp qun truyn thng, trong bn cnh nhiu yu t tch cc, cng cha ng khng t nhng iu lc hu. Cc ngu tng ny cn xut hin do ngn ng khoa hc ca chng ta i ch cn cha tht chun xc. Quan nim trn ca Ph.Bcn c nhiu im hp l v tin b. Ngu tng nh ht: l nhng nh hng c hi ca nhiu hc thuyt, quan nim thng tr lm cn tr qu trnh nhn thc chn l. Ph phn t sng bi c nhn ca nhiu nh khoa hc thi , Ph.Bcn khng nh "chn l l con gi ca thi gian ch khng phi ca uy tn". tm ra chn l chng ta khng nn ri vo ch ngha hoi nghi lun, nhng cng khng nn gio iu trong nhn thc. Nhn chung, vic xc nh bn cht v nguyn nhn ca cc ngu tng ca Ph.Bcn cn mang nng tnh trc quan, ch yu xt kha cnh nhn thc lun, v vy cha a ra c cc gii php khc phc ngu tng mt cch hp l. Cng lao ca ng trong hc tuyt v ngu tng l ch ng t ra vn c s x hi ca qu trnh nhn thc; ch khng nh qu trnh nhn thc s vt phi hon ton khch quan, xem xt vi tinh thn ph phn, cch mng ch khng gio iu. Nhng t tng c ngha to ln khng ch i vi thi i ca ng m cn i vi c hin nay. Ph.Bcn l mt trong nhng ngi u tin nhn thc c hn ch ca tam on lun v ca lgic hnh thc - ci m t trc n by gi vn c coi l phng php nhn thc vn nng, ng thi ng l mt trong nhng ngi khi xng ra t tng lgic mi. Ph.Bcn lit k, phn tch nhng phng php nhn thc c bn ang c s dng ph bin t a ra mt phng php nhn thc mi cao hn. Theo Ph.Bcn, t trc n by gi ngi ta ch yu dng hai phng php nhn thc l "phng php con nhn" v "phng php con kin". Phng php con nhn l phng php xut pht t vi bng chng v c liu vn vt ngi ta vi v a ra cc tin v khng nh mt cch v cn c v bn cht ca s vt. Phng php chng khc g con nhn chng t, ch trong khonh khc xong nhng khng chc chn. Phng php con kin l s miu t, lm lt, su tm tng t d kin v s vt, nhng rt cuc chng bit khi qut, rt ra nhng kt lun ng n trn c s nhng d kin . Phng php ny ch cho ta hiu nhng nt b ngoi vn vt ch khng th khm ph c bn cht ch thc ca s vt. khc phc nhng hn ch ni trn, Ph.Bcn a ra "phng php con ong". Bn cht ca "phng php con ong" l t nhng tri thc do cm tnh em li ch bin chng, nh con ong bin mt hoa thnh mt ong, rt ra nhng tri thc mi bng t duy l tnh. Phng php nhn thc ti u, theo Ph.Bcn, l phng php quy np. ng coi phng php quy np l chic la bn ca khoa hc. Nhng ng khng tho mn vi nhng phng php quy np c (quy np y , quy np khng y ). ng l ngi u tin khm ph ra phng php

quy np loi tr, tc phng php quy np m trong c phn tch, loi b nhng d kin ph, i n khng nh bn cht ca s vt. Nhn chung, trong vn phng php lun, Ph.Bcn l nh duy cm (mc d khng cc oan), thin v s pht trin khoa hc t nhin thc nghim; l ngi c cng khi xng ra t tng cn thit phi xy dng mt h thng phng php lun mi, ph hp vi s pht trin ca khoa hc thi cn i. d. Nhn bn hc v quan nim v tn gio Ph.Bcn coi con ngi l sn phm cu to ho, do vy khoa hc v con ngi cng l khoa hc v t nhin. Tip thu quan nim ca Arixtt v con ngi, Ph.Bcn chia linh hn thnh cc dng "linh hn thc vt", "linh hn ng vt", "linh hn l tnh". Hai phn u thuc v linh hn cm tnh, c c thc vt v ng vt. Trong con ngi, linh hn cm tnh l mt dng cht lng, pha long trong c th. Chng vn ng theo cc dy thn kinh, ta nh cc ng ng, tc ng ln cc gic quan, iu khin chc nng sng ca c th. B phn linh hn ny c th b hu hoi cng c th khi con ngi cht i. Linh hn l tnh c ngun gc t Thng . l mt kh nng k diu m cha ban cho con ngi, mang tnh thn thnh. V con ngi c c hai dng linh hn nn con ngi va rt gn vi ng vt li va c ci g siu phm, v do , bn cht con ngi khng cho php con ngi theo lp trng hon ton v thn. Con ngi cn c tn gio vt qua nhng lc con ngi mm yu, bt lc. Tn gio mang li cho con ngi nim tin nhng nh th khng c php dng cc bin php chng li cc nh v thn, khng c cn tr cc hot ng khoa hc, ngh thut ca con ngi. Nhn chung, quan nim trn ca Ph.Bcn th hin s tho hip giai cp t sn Anh thi vi cc vn tn gio. 2.2. Tmt Hpx (1588-1679) Tmt Hpx (Thomas Hobbs) l nh trit hc ni ting, i biu ca ch ngha duy vt Anh th k XVII, ngi c cng c th ho v pht trin nhiu quan nim duy vt ca Ph.Bcn. ng sinh trong mt gia nh linh mc nng thn nc Anh. Ngay t nh ng hc v thng tho ting Latinh v ting Hy Lp c. Khi cn l sinh vin Trng i hc Tng hp xpho, ng tch cc nghin cu cc vn vt l v lgic. Trong thi gian n ra cch mng t sn Anh (1642-1648), ng cng nhiu bn b lu vong sang Php v nhiu nc khc. y l thi k ng vit nhiu tc phm trit hc. a. Quan nim ca T.Hpx v bn cht v i tng ca trit hc Cng nh Ph.Bcn, T.Hpx cho rng tri thc l sc mnh, do vy phi tng cng pht trin cc khoa hc, nht l trit hc. L lun trit hc phi phc v thc tin ca con ngi v n gip cho con ngi hiu bit v cc s vt. T.Hpx l ngi c th ho v pht trin cc quan nim duy vt ca Ph.Bcn trong vic gii quyt cc vn x hi. ng loi b nhiu yu t thn hc v tip tc cuc u tranh cho th gii quan khoa hc duy vt. Cc vn chnh tr x hi c ng t ln hng u. Khc vi Ph.Bcn, T.Hpx khng nh thn hc l lnh vc hon ton thuc v tn gio; s ngu dt, s hi sinh ra tn gio. Cn trit hc l hot ng tr tu ca con ngi nhm khm ph ra bn cht ca s vt. Tt c nhng lnh vc khoa hc nh hnh hc, vt l hc, o c... u ch l nhng lnh vc khc nhau ca trit hc. Trong mt mc nht nh, T.Hpx ng nht i tng ca trit hc vi i tng ca cc khoa hc c th. Tuy nhin cch t vn

ca ng mang tnh tin b, vi mong mun loi b hon ton thn hc v chng li thuyt v chn l hai mt ca Ph.Bcn. Theo T.Hpx, vn trung tm ca trit hc l vn con ngi. Cc tc phm V con ngi (1658), V ngi cng dn (1642)...ca ng u bn v vn ny. T vic coi con ngi va l mt thc th t nhin, va l mt thc th o c v tinh thn, ng chia trit hc thnh trit hc t nhin v trit hc o c, hay cn gi l trit hc x hi. b. Quan nim v th gii T.Hpx tha nhn s tn ti khch quan ca th gii. l s tn ti c trc con ngi, khng phi do cha tri sinh ra. Theo quan im duy danh, ng khng nh th gii ch tn ti nhng s vt ring l. Mi khi nim nh "thc th", "vt cht"... u ch l nhng tn gi. ng ni, "trong th gii chng c g chung c, ngoi cc tn gi". Tuy nhin ng khng ph nhn ci chung trong tr tu con ngi, mc d quy n thnh cc ngn t, tn gi. T y, ng ph nhn ni dung bn th lun ca tt c cc phm tr mang tnh khi qut ca khoa hc. Thm ch ng coi "chn l khng phi l tnh cht ca cc s vt m l tnh cht ca cc suy din ca chng ta v cc s vt". "Gia cc tn gi v cc s vt chng c s ging nhau no c, v khng th c mt s so snh no c". Ni chung, trong quan nim ca T.Hpx v th gii, ng l nh duy vt nhng lp trng duy danh lm gim gi tr cc quan nim duy vt ca ng. ng trit hn so vi Ph.Bcn trong quan nim v gii t nhin, v quan h gia trit hc v thn hc, v.v.. nhng ch ngha duy danh dn ng n xa ri lp trng . c. L lun nhn thc v phng php lun T.Hpx pht trin t tng ng n cho rng, c s ca nhn thc l tri gic cm tnh. Nhn thc c hai cp : cm tnh v l tnh. Nhng do hn ch lch s, T.Hpx vn cha hiu c mi lin h bin chng gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh. T.Hpx l nh duy vt c hc in hnh. ng coi c hc v ton hc l mu mc ca bt k t duy khoa hc no. ng quan nim vn ng ch l s thay i v tr ca cc vt th; ngun gc vn ng l do va chm bn ngoi u tin gia cc vt th ch khng phi do nguyn nhn bn trong, l ci vn c ca vt cht. T.Hpx khng thy c im ring ca gii hu c. ng cho rng tri tim l g nu khng phi l ci l xo; dy thn kinh l g nu khng phi nhng si ch; cn khp xng l g, nu khng phi l nhng bnh xe lm cho c th vn ng. d. Quan nim v con ngi Con ngi, theo T.Hpx l mt thc th thng nht gia tnh t nhin v tnh x hi. V bn tnh t nhin, mi ngi khi sinh ra u nh nhau, s khc nhau nht nh gia h khng ln. Nhng con ngi ai cng c kht vng v nhu cu ring ca mnh. y l tin con ngi lm iu c. Mi ngi u ch k, v li ch ring ca mnh m c th ch p tt c. "Con ngi l mt ng vt c c v ranh ma hn c ch si, gu v rn". Mi ngi hnh ng trc tin l "v tnh ch k yu bn thn mnh ch khng phi v x hi, khng phi v li ch ca ngi khc". V th m y loi ngi n chin tranh lin min, gy ra bao nhiu au kh v cht chc. Cng l v khoa hc v php quyn, bi vy, lun lun b bc b bi nhng ngi bt v thanh kim. Theo T.Hpx, bn tnh t nhin ca con ngi l tnh ch k; trng thi x hi m con ngi sng l "mt cuc chin tranh ca tt c chng li tt c". Tuy nhin, theo T.Hpx, "trng thi t nhin" trn y ca con ngi ngy nay khng cn na; n tn ti mt cch trn vn thi nguyn thu xa xa. T tng ca T.Hpx c cuyn p dng vo th gii ng vt v pht hin ra quy lut u tranh sinh tn v chn lc t

nhin ca cc loi sinh vt. Sau nhng ngi theo ch ngha cuyn x hi truyn b, p dng tr li x hi. Quam nim ca T.Hpx mc d cha nh gi ng mc c trng ring ca loi ngi so vi loi vt, cha thy c bn tnh x hi, tnh nhn loi ca con ngi, nhng n mang nhng yu t hp l nht nh: Mt mt, n cho thy s tng ng no gia loi ngi v loi vt, mt khc, n ch ra rng, chnh li ch ca cc c nhn l mt trong nhng ng lc trc tip ca hot ng ca con ngi v pht trin ca x hi. e. Quan nim v x hi v tn gio Xut pht t quan nim trn y v trng thi t nhin ca con ngi, T.Hpx khng nh kh nng bm sinh ca con ngi cng bnh ng bao nhiu th n cng bt hnh by nhiu, v cuc u tranh sinh tn ca mi ngi cng kh khn v phc tp. Ai cng phi lo s cho tnh mng v cuc sng ca mnh. V chnh iu thc y mi ngi i n k kt kh c x hi, thit lp nn nh nc. Do vy, mi dn tc u phi tri qua hai giai on pht trin: giai on t nhin v giai on x hi cng dn (giai on c nh nc). Nh nc l s sng to cao nht m con ngi c th lm c. Sau khi nhn dn lp ra nh nc, nh nc ng vai tr iu hnh s pht trin ca x hi, x pht nhng ai vi phm li ch chung ca mi ngi. Nh nc "ta nh mt con ngi nhn to" m chnh ph l linh hn ca con ngi . Tuy nhin s xut hin ca nh nc cng c mt hn ch, ch n lm gim cc kht vng t nhin ca con ngi, do t do ca con ngi b thu hp. Nhng con ngi cn phi c nh nc c sng yn n. o lut ca nh nc l tt yu. Nhim v ca nh nc l phi trng pht, nhng cng minh; mi c nhn c ngha v phi tun theo. Mc d cho rng, s ngu dt, s s hi sinh ra tn gio nhng T.Hpx li khng nh bn thn tn gio l cn thit khuyn rn mi ngi lm theo cc chun mc ca nh nc, tc lm theo lut php. l cng c nh nc d dng ch o x hi hn, nhng nh nc khng phi tun theo nh th m nh th phi phc tng nh nc. Cc nh v thn tuy khng c ti nhng l nhng ngi suy ngh nng cn. Nhn chung, trit hc x hi ca T.Hpx c nhiu mt hn ch trong quan nim v bn cht, ngun gc ca nh nc, cng nh v bn cht con ngi. ng cn chu nhiu nh hng ca ch ngha duy vt t nhin trong vic xem xt cc hin tng x hi. Tuy nhin, vic ng coi nh nc l do con ngi lp ra phc v con ngi l mt n ging mnh vo cc quan nim duy tm, thn thnh ho ch phong kin ang thi nt, suy tn. Vic khng nh cn thit phi xo b trng thi t nhin ca con ngi l th hin xu hng t sn tin b i u tranh xo b thn quyn v ng cp ca ch phong kin, m rng dn ch v x hi. 2.3. Rn cct (1596-1654) Rn cct (Rene Descartes) l nh trit hc, nh bch khoa ton th v i ngi Php. C th ni, cng vi Ph.Bcn, "cct to ra mt cuc cch mng trong lch s t tng trit hc" Ty u cn i. Rn cct sinh trong mt gia nh qu tc min Nam nc Php. M ci m t nh, ng c b cho hc mt trng ph thng ni ting Liaflet. Bt mn vi chng trnh hc thi , ng tuyn b rng, kt qu duy nht trong thi gian hc ph thng l lm cho ng dt thm! ng c bit say m nghin cu v trit hc v khoa hc t nhin. ng li nhiu tc phm ni ting nh Cc quy tc ch o l tnh (1630), Th gii (1633), Cc nguyn l ca trit hc (1644), Suy din v phng php (1637-1638). R.cact l nh trit hc nh nguyn, ch yu bn v nhn thc lun v phng php lun v

l ngi sng lp ch ngha duy l. a. Quan nim ca R.cact v bn cht v vai tr ca trit hc Cng nh Ph.Bcn, R.cact c bit cao vai tr ca trit hc i vi i sng ca con ngi. Theo ng, trnh pht trin ca t duy trit hc l tiu chun quan trng nht nh gi mc vn minh ca con ngi v s u vit ca dn tc ny so vi dn tc khc. Bi v, "ch c trit hc l phn bit chng ta khc vi bn th dn v bn mi r, v dn tc no vn minh hn, c hc thc hn th dn tc c trit l tt hn". "Trit hc l s th hin c bn nht s thng thi ca con ngi khng ch trong lnh vc nhn thc m c trong cc cng vic khc." Trong quan nim ca R.cact, trit hc theo ngha rng l tng th tri thc ca con ngi v nhiu lnh vc; theo ngha hp l siu hnh hc, c coi nh nn tng ca h thng th gii quan. R.cact cho rng c s thng nht hu c gia cc khoa hc v i tng chung ca chng l Thng , gii hin thc v con ngi nh mt chnh th thng nht. Mc ch chung ca chng l khm ph ra chn l. Ton b th gii quan khoa hc ca con ngi "tng t nh mt ci cy, m b r ca n l siu hnh hc, thn cy l vt l hc, cn ton b cc khoa hc khc c th quy thnh y hc, c hc v o c hc th nh nhng chic cnh mc ra t thn cy ". Nhim v ca trit hc l: th nht, xy dng nguyn l, phng php lun c bn lm c s cho cc khoa hc khm ph chn l, ng thi hon thin v pht trin chng; th hai, gip con ngi thng tr v lm ch c gii t nhin trn c s nhn thc cc quy lut ca n. Mun vy, "cn phi thay th th trit hc t bin bng mt th trit hc thc tin, theo nhn bit c sc mnh... tt c cc s vt xung quanh chng ta cng r rng nh chng ta bit cc ngh th cng khc nhau ca nhng ngi th lnh ngh. T chng ta c th ngang tm vi h, s dng nhng lc lng trong tt c mi lnh vc, v nh vy tr thnh ch nhn v cha t gii t nhin". Quan nim trn l quan nim mang tnh cch mng. N khng nh vai tr c bit quan trng ca s pht trin ca khoa hc i vi i sng x hi, ng thi l bc tip cn ban u cho mt quan nim duy vt v bn cht v nhim v ca trit hc. xy dng mt th trit hc mi, ng bt u t vic ph phn mnh m cc t tng ca gio hi v kinh vin. Gt b nhng o l kinh vin ca tn gio, R.cact a l tr ln hng u trong l lun nhn thc. R.cact cho rng phi coi l tnh, tr tu con ngi l to n thm nh v nh gi mi tri thc, quan nim m nhn loi t c, nghi ng mi ci m thng ngy vn cho l ng. Nghi ng l im xut pht ca phng php khoa hc; nghi ng l tm ra chn l, ch l tin ch khng phi kt lun. S d R.cact coi nghi ng l im xut pht l v, theo ng, khng th nghi ng c l chnh bn thn ch th ang nghi ng. ng vit: Ti ang hoi nghi s tn ti ca tt c, nhng ti khng th hoi nghi s tn ti ca chnh mnh, v ti ang nghi ng. Nu ti khng tn ti th lm sao ti li c th nag nghi ng c. Nhng mt khc, chnh v ti ang nghi ng th ti mi bit rng mnh ang tn ti. Bi vy, ti ang tn ti l nh vic ti ang nghi ng. M nghi ng th cng l suy ngh, l t duy. Do , ng a ra nguyn l: "Ti t duy, vy ti tn ti" (Cogito, ergo sum). y, R.cact lm khi chng minh s tn ti ca con ngi thng qua t duy. ng ch l t tin trn, R.cact i n xy dng ton b th gii quan ca mnh, chng minh s tn ti ca cc s vt thng qua nim v chng trong thc ca con ngi. V d, theo ng, la l vt c tht, nu khng c tht th ti sao ai cng c mt tng nht nh v n. Tuy nhin, R.cact khng coi ton b th gii ch l sn phm ca t duy, khng c nh chng

minh tnh nim ca ton b th gii hin thc; ngc li, ng vn khng nh s tn ti khch quan ca chng. iu cng c ngha l R.cact khng phi nh duy tm ch quan nh G.Bccli. Bn cnh nhng hn ch ni trn, lun im "Cogito, ergo sum" ca R.cact, xt trong bi cnh by gi, c ngha tch cc: n chng li quan nim gio iu, gio l nh th, ng thi n cao vai tr c bit ca l tnh, ca tr tu con ngi, coi l chun mc nh gi suy ngh v hnh ng ca con ngi; n c tc dng c v mnh m s pht trin ca khoa hc l thuyt hi . b. Quan nim v th gii Trong nghin cu v t nhin, R.cact l mt ngi duy vt. Tha nhn tnh khch quan ca th gii vt cht, R.cact cho rng tt c cc s vt trong th gii, k c cc hnh tinh, u c cu trc t vt cht. Tip thu nhng pht kin ca G.Galil v mt trng v mt s hnh tinh khc, ng chng minh mi hnh tinh u c cu to t vt cht nh tri t. ng chu nh hng ca cc quan nim c hc, my mc v v th gii, coi vn ng khng phi ci g khc ngoi s hot ng, m qua mt vt c chuyn v tr t ch ny sang ch khc. ng quy ton b cc dng vn ng thnh vn ng c hc n thun; khng coi vn ng l thuc tnh c hu ca vt cht m ch xem l biu hin c bit ca cc s vt mt cch b ngoi. Gia vn ng v ng yn chng c mi quan h g vi nhau. ng tha nhn "ci hch u tin ca Thng ". Tuy nhin ng l ngi u tin a ra tng v s bao hm ca vn ng, to tin cho vic pht minh ra nh lut bo ton v chuyn ho nng lng ca cc nh khoa hc sau ny. R.cact chng minh tnh v cng v tn ca th gii vt cht. ng ng nht vt cht vi qung tnh (sai lm ny dn n lp trng nh nguyn), chng li quan nim "khng gian tuyt i" v "thi gian tuyt i". R.cact l ngi u tin khm ph ra tnh cht sng ca nh sng, l tc gi ca gi thuyt gi xoy, mt trong nhng gi thuyt u tin v s hnh thnh ca v tr v th gii ca chng ta. Nhng khi bn v bn nguyn ca th gii, v ngun gc ca cc s vt, ng li cho rng, c hai loi s vt thuc hai thc th khc nhau: Thc th th nht l thc th t duy, bao gm cc nim, t tng, tng s cc thc c nhn ca con ngi, s tng ng gia chng. Thc th th hai l thc th qung tnh hay vt cht, bao gm nhng vt th mang tnh cht khng gian v thi gian, nhng vt th m cc gic quan ca chng ta c th cm nhn c. Thc th l mt th gii hon ton c lp, khng cn v khng lin quan n ci khc, t n c th tn ti v pht trin c. Tuy nhin, c hai thc th ny li ph thuc vo Thng , do Thng sinh ra. Ngoi Thng duy nht ra, tt c cc s vt u thuc v mt trong hai thc th trn. Con ngi l vt th c bit, thuc v c hai thc th. Con ngi l s lin kt nh Thng , linh hn v th xc l hai mnh hon ton c lp vi nhau. Tm li, c th hiu bc tranh khi qut v th gii trong siu hnh hc ca R.cact nh sau:

Thng Thc th tinh thn (T duy) Thc th qung tnh

(Vt cht) Linh hn con ngi Th xc con ngi

c. L lun nhn thc v phng php lun R.cact cho rng, bn cnh vic xy dng bc tranh khi qut v th gii, siu hnh hc tc trit hc cn c nhim v ra nhng nguyn l c bn ca phng php lun, mt vn v cng cn thit i vi nhn thc. ng mong mun xy dng mt lgic hc "dy cch vn dng l lnh mt cch tt nht, nhm nhn thc nhng chn l m ta cha bit". R.cact c bit cao vai tr ca l tnh, hng ti hon thin v pht trin kh nng tr tu ca con ngi. ng a ra mt s quy tc c bn ca phng php lun nh sau: Quy tc th nht: Ch coi l chn l ng n nhng g c cm nhn rt r rng v rnh mch, khng gi ln mt cht nghi ng g c, tc nhng iu hin nhin. Quy tc th hai: Chia cc s vt phc tp, trong chng mc c th lm c, thnh cc b phn cu thnh n tin li nht trong vic nghin cu chng. Thc cht, R.cact cao phng php phn tch trong nhn thc. Quy tc th ba: Trong qu trnh nhn thc chng ta cn phi xut pht t nhng iu n gin v s ng nht, dn dn i n nhng iu phc tp hn. Quy tc th t: Phi xem xt y mi d kin, khng c b st mt t liu no trong qu trnh nhn thc s vt. Trn lp trng duy l, R.cact c bit cao vai tr ca phng php din dch, mc d khng hon ton ph nhn v tr ca phng php quy np, cng nh nhn thc cm tnh. Nhn chung, phng php lun ca R.cact mc d c nhiu hn ch nhng cng c nhiu yu t tch cc v cch mng. ng nhn thc c nhng hn ch ca phng php kinh vin truyn thng v tm cch xy dng mt phng php lun mi p ng vi s pht trin nh v bo ca khoa hc sau thi trung c. Phng php lun ca ng nh hng mnh m n s pht trin khoa hc, k thut sau . d. Quan nim v con ngi ng khng nh, con ngi c cu thnh t linh hn v th xc. Theo quan im nh nguyn lun, ng hon ton tch bit th xc v linh hn, coi chng c ngun gc t hai thc th t duy v qung tnh hon ton tch bit. ng coi linh hn con ngi l mt thc th m bn cht ca n l t duy, tn ti khng cn n v khng ph thuc vo bt k mt s vt vt cht no. Linh hn l bt dit, n khng b phn hu khi con ngi cht. Con ngi c c l do Thng ghp linh hn vo th xc. C th con ngi l ch tr chn tm thi ca linh hn khi anh ta sng. Tm li, quan nim trit hc ca R.cact l h thng c nhiu yu t hp l nhng cng c nhiu mu thun. iu th hin s b tc ca lp trng nh nguyn trong vic gii quyt hng lot vn ca trit hc v khoa hc. N th hin s trn tr ca ng khi mun xy dng mt h thng trit hc v khoa hc thc s trong bi cnh nh hng ca cc th lc tn gio trong x hi cn ang rt mnh. Cng lao v i ca R.cact l ch ng t ra hng lot l lun mi i vi s pht trin ca trit hc v khoa hc sau ny. Hc thuyt ca ng c nh hng to ln i vi nhiu nh khoa hc v trit hc. Mt trong nhng ngi chu nh hng ln ca ng l nh trit hc duy vt v thn ngi H Lan, Bknit Xpinda (1632-1677).

3.2.3. Giooc Beccli (1685-1753) Giooc Beccli (George berkeley) l nh trit hc ni ting ngi Anh, i biu in hnh ca ch ngha duy tm ch quan. ng sinh trong mt gia nh qu tc min Nam Ailen. Nm 15 tui ng hc ti i hc Tng hp ublin. ng say m nghin cu thn hc, ton hc, trit hc cho n cui i. ng c nhiu tc phm nh Kinh nghim ca thuyt th gic mi (1709), Khi nim v cc nguyn l ca nhn thc con ngi (1710)... a. Quan nim v th gii G.Beccli chu nhiu nh hng ca cc xu hng ph phn cc quan nim trit hc c. ng s dng ngay lp trng duy cm ca cc nh duy vt Anh chng li h v cc h thng siu hnh hc lc by gi. c bit ng chng li cc quan nim duy vt v vt cht, cho rng ch c s vt ring l tn ti (vi tnh cch l t hp cc cm gic ca con ngi), cn tt c nhng g ph bin, trc ht l thc th vt cht, u b xem l tru tng trng rng. G.Beccli khng nh ngun gc hon ton ch quan ca cc s vt trong th gii, coi chng ch l hin thn ca cm gic con ngi. ng vit: "Ti hiu nim l bt k s vt no c cm gic hay tng tng... S tn ti ca cc s vt khng khc g vi s tng tng cm tnh hay tri gic". iu c ngha l tt c cc c tnh ca s vt khng tn ti khch quan m ch tn ti trong thc ca con ngi. S vt khng phi l s phn nh khch th m n chnh l s vt thc t. T quan nim trn, G.Beccli i n mt cng thc chung: Tn ti tc l c tri gic (esse est percipi). "Khi ti ni rng, ci bn m ti ang vit trn n tn ti th iu c ngha rng ti ang nhn v ti ang cm gic c n; v nu ti i ra khi cn phng ca mnh, nu ti ni l ci bn ang tn ti, th ti c hm rng, nu ti trong phng ca mnh, th ti c th cm nhn n,... y c mi c ngha l ti ang ngi thy, y c m thanh c ngha l ti ang nghe thy". Mi quan nim duy vt v tn ti u b G.Beccli ph phn. Quan nim trn a G.Beccli n ch ngha duy ng: ngoi ci ti ra th khng c g ht. Khng c ch th th khng c khch th. ng ni: "Mt iu k l l trong nhiu ngi c kin cho rng, cc ngi nh, sng ni, tm li cc s vt cm tnh li c c s tn ti hin thc mang tnh t nhin khc vi s tn ti m l tnh ang cm nhn chng, ti cho rng tt c s vt cu thnh v tr khng c s tn ti bn ngoi tinh thn". Tnh cht phi l hin nhin ca ch ngha duy ng c G.Beccli gii quyt bng cch cho rng, mi s vt trong v tr, s d tn ti v chng c Thng tri gic. Thc cht, do s bt lc ca lp trng duy tm ch quan, G.Beccli phi ng sang lp trng duy tm khch quan. Tuy nhin, v c bn ng vn l i biu in hnh ca ch ngha duy tm ch quan thi cn i. b. Quan nim v con ngi Cng nh cc nh duy tm khc, G.Beccli quan nim con ngi bao gm linh hn v th xc; linh hn l ci quyt nh. Th xc thuc v cc vt th t nhin, tc cc cm gic. Do vy, th xc tn ti c l nh linh hn cm nhn n. Th xc phi tun theo ci gy ch huy ca linh hn. i vi linh hn con ngi, G.Beccli cho rng, "tn ti ngha l cm nhn". C ngha l linh hn ch tn ti khi n cm nhn cc s vt khc m trc ht l cm nhn th xc ca con ngi. c. V nhn thc lun T ch khng nh ngun gc hon ton ch quan ca mi s vt trong th gii, coi ton b th gii ch l ch l t hp cc cm gic ca con ngi, G.Beccli cho rng linh hn l ci quyt nh qu trnh nhn thc. Linh hn ch tn ti khi n cm nhn cc s vt khc, v cng ch khi n bt u cm nhn th chng ta mi c c tri gic v s vt. G.Beccli cao cm gic, ng nht ton b cc nim ca con ngi vi cc cm gic. Cc khi nim tru tng ch l kt qu so snh v phn tch cc cm gic. Mc d cc nim, tc cc cm gic, tn ti trong linh hn nhng chng khc vi linh hn, bi v linh hn l c cht v nn tng "nui dng" cc nim, cm gic.

Theo G.Beccli, chn l l s ph hp gia s suy din ca con ngi v s vt vi chnh bn thn s vt tn ti trn thc t. Tuy nhin, ng ph nhn s tn ti khch quan ca chn l. Tri thc c coi l ng khi n tho mn mt trong nhng tiu chun sau: 1) Tnh r rng c cc tri gic cm tnh; 2) Tnh ng thi ca cc tri gic gn nh l ging nhau mt vi ngi; 3) S tng ng ca nhiu cm gic vi nhau; 4) Tnh n gin v d hiu; 5) S ph hp vi cha v tun theo cha. Trong tt c cc tiu chun trn th tiu chun ph hp vi cha l quan trng nht v ng tin cy nht. 3.2.4. ir v cc nh trit hc Khai sng Php th k XVIII Trit hc Khai sng Php th k XVIII l mt giai on pht trin quan trng trong tin trnh pht trin t tng trit hc Ty u v th gii. Trit hc Khai sng Php th k XVIII l s k tc v pht trin mi v cht cc khuynh hng t tng bi tr siu hnh hc th k XVII, cng nh nh gi li cc gi tr tuyn thng. N bt u t vic ph phn khng thng tic cc quan nim c v th gii v con ngi. L v kh l lun ca giai cp t sn Php trong thi k chun b cho cc i cch mng t sn Php 1789, c hnh thnh bi cc nh Khai sng Php, trit hc Khai sng Php c nhim v thu ht, gic ng, tp hp ng o mi tng lp tin b trong x hi, hng h ti cuc u tranh cch mng lt ch phong kin, xy dng ch t sn. Chnh v vy m trit hc Khai sng Php c ni dung c bn l duy vt, tin b, n cp nhiu n tin b x hi, t do ca con ngi... Cng vi s hng thnh ca vn ho Php thi k ny, trn lnh vc t tng c nhiu nh khai sng, h va l cc nh trit hc, va l nhng ngi uyn bc v nhiu lnh vc vn ho, ngh thut, khoa hc. Tiu biu l Scl Mngtexki (1689-1775), Phrngxoa Mari Vnte (16941778), Ging Gic Rutx (1712-1778), eni ir (1713-1784), Giulen phr Lamettri (17091751), Hnbch (1729-1789), Henvtiyt (1715-1771)... y ch cp n t tng trit hc ca cc nh duy vt v thn Php m ngi gi vai tr lnh o l .ir. Cc nh trit hc duy vt v thn Php th k XVIII m cc i biu xut sc l Lamettri, Hnbch, ir, Henvtiyt (nhm Bch khoa ton th Php) gp phn quan trng vo s pht trin trit hc duy vt v thn. H u tranh kin quyt chng li tn gio, ku gi y mnh nghin cu gii t nhin. H cho rng, khng nm c cc quy lut ca t nhin th con ngi khng th c hnh phc. Mc ch ca khoa hc v trit hc l phi nhn thc v chinh phc gii t nhin. T tng trit hc ca .ir .ir sinh ti mt thnh ph ng Bc nc Php, trong mt gia nh th th cng. Sau nhiu nm hc Pari, do chu nh hng t tng ca cc nh khai sng, ng t b nh thnh nh hot ng tn gio, nh mong mun ca ngi cha. ng l ngi khi xng v ch bin b Bch khoa ton th ca khoa hc, ngh thut v th cng nghip (1751-1780). y l mt trong nhng b bch khoa ton th u tin ca th gii - mt trong nhng di sn vn ho v i khng ch ca nc Php m c Ty u th k XVIII ni chung. N c vai tr rt to ln trong vic xy dng v truyn b th gii quan khai sng. ng c nhiu tc phm nh T tng trit hc (1746), Cuc do chi ca nh hoi nghi lun hay l Alleax (1747), l tc gi nhiu tc phm vn hc mang y tnh trit l nh N tu s, Ngi chu ca ng Ram... a. Quan nim v th gii .ir khng nh tnh vt cht ca th gii ng thi ph phn mnh m nhng im khng trit ca ch ngha duy vt Anh, ma mai quan nim duy tm ch quan ca G.Beccli v ng ny quy ton b th gii thnh cc cm gic ca mt ch th. .ir v ch th ca G.Beccli nh mt chic n pian ng nhn rng n l nhc c duy nht trn th gian, v mi s hi ho ca v tr u din ra trong . Theo ng, trong v tr ch c mt thc th, c trong con ngi ln ng vt v cc s vt khc, l vt cht. .ir c bc tin mi trong quan nim v vn ng, tha nhn s pht trin ca th gii. ng cho rng, bn tnh c hu ca vt cht l vn ng. Chnh vn ng l nng lc sng ng

ca vt cht. ng quan nim s dch chuyn ca vt th t v tr ny sang v tr khc khng phi l vn ng m ch l s di ng, cn vn ng th c c vt ang vn ng ln vt ng yn. ng khng nh, trong qu trnh vn ng v pht trin, gii t nhin s chn lc mhng g gip cho n ngy cng hon thin, ng thi o thi nhng vt no khng thch nghi hoc khng tun theo quy lut ca n. Cu trc v trng thi ca cc sinh vt l kt qu ca qu trnh tin ho lu di ca gii t nhin. Vi quan nim ny, ng l bc tin bi ca thuyt tin ho ca cuyn. b. Quan nim v con ngi .ir cho rng con ngi c cu thnh t th xc v linh hn. Th xc v linh hn thng nht hu c vi nhau. Linh hn khng c ngun gc t cha m l mt tng th cc hin tng tm l. Bn thn n cng l c tnh ca vt cht. ng vit: "Khng c c th con ngi th n (tc linh hn) khng l ci g c. Ti khng nh rng, khng c c th con ngi th khng th gii thch c ci g c". ng nhn mnh, c th con ngi l kh quan vt cht ca t duy, thc cng nh mi qu trnh tm l ca anh ta. ng nhn thy, nhn cch con ngi l sn phm ca hon cnh mi trng xung quanh nhng cha hiu c rng, bn thn mi trng v hon cnh cng l sn phm ca hot ng con ngi, v v vy, c con ngi ln hon cnh sng ca n u mang tnh lch s. y cng l hn ch chung ca cc trit hc trc Mc. c. V l lun nhn thc Cng nh cc nh duy vt khc, .ir tha nhn tnh th nht ca vt cht, tnh th hai ca thc. ng cho rng qu trnh chuyn bin t v tri v gic ti kh nng cm gic, t duy gn lin vi qu trnh pht trin ca cu trc vt cht t v c, hu c n s sng v c th con ngi. Tuy nhin, cng nh cc nh duy vt trc Mc, ng cha thy c rng, thc khng ch l sn phm ca vt cht c t chc cao l b c ngi, m cn l sn phm ca s pht trin x hi. cao vai tr c bit ca qu trnh nhn thc i vi s pht trin ca x hi, .ir a ra t tng bin chng khng nh tnh v cng tn trong s pht trin ca gi t nhin, cng nh qu trnh nhn thc ca con ngi. Tuy kh nng nhn thc ca mi c nhn l hu hn, nhng i vi nhn loi v nguyn tc c th nhn thc c ton b th gii, mc d qu trnh cng l v tn. d. Quan nim v x hi - tn gio L nh trit hc duy vt trit v v thn nht ca trit hc Khai sng Php th k XVIII, .ir ph nhn s tn ti ca Thng , coi Thng ch l s thn thnh ho cc iu kin sng hin thc ca con ngi. Khng phi tn gio sng to ra con ngi m l con ngi sng to ra tn gio. ng vit: "Nu nh l tnh l ca tri cho v tn ngng cng tng t nh vy, ngha l tri cho chng ta hai vt khng th dung hp c vi nhau loi tr b tc , cn phi tha nhn rng tn ngng l mt nguyn l huyn thoi, khng tng". ng ch ra s khc bit gia khoa hc v tn gio: Khoa hc th hng ti v trang cho chng ta quan nim ng v th gii, lm cho con ngi ln mnh thm ln, cn tn gio th ch em li nhng iu o tng, lm cho con ngi mm yu i. "Thng ca nhng ngi C c gio - l ngi b ch coi trng nhng m my, ch chng tm g n nhng a con ca mnh" trn trn gian c. .ir kch lit ph phn nhng quan nim o c ca tn gio, coi ch l tr gio dc con ngi ti ch c tin vo s mnh. Thc cht, tn gio ch l si dy cng yu t ngn chn cc hnh vi phm ti ca con ngi. Khng nh chnh mi trng v hon cnh to nn b mt tr tu v o c ca con ngi, .ir ku gi xo b cc quan h phong kin ca nc Php, ci thng qua tn gio lm h hng con ngi, ng thi ku gi xy dng mt cuc sng hin thc ch ng tin vo tn gio. Tuy nhin .ir cha nhn thy c s kinh t - x hi ca s tn ti tn gio. ng mi ch thy c ngun gc nhn thc ca n l t s km hiu bit v t tm l s cht ca con ngi. V vy, ng sai lm khi cho rng, xo b tn gio ch cn xo b ni lo s ca con ngi, ch cn m rng h thng gio dc trong nhn dn, ng thi tiu dit gii tu hnh. Tuy cn hn ch nh trn nhng s ph phn tn gio ca .ir mang nhiu yu t tch cc trong bi cnh lch s lc ca nc Php v Ty u.

Chng 7: Trit hc C in c
Khi nim Trit hc c in c dng ch s pht trin trit hc ca nc c na cui th k XVIII v na u th k XIX, c m u t h thng trit hc ca Cant tri qua Phcht, Slinh n trit hc duy tm ca Hghen v trit hc duy vt ca Phoibc. 1.iu kin kinh t - x hi, khoa hc v c im ca trit hc c in c

1.1. iu kin kinh t - x hi, khoa hc


Trit hc c in c ra i trong iu kin lch s ht sc c bit. Nc c vo cui th k XVIII n u th k XIX vn cn l mt quc gia phong kin in hnh, vi 360 tiu vng quc t lp trong mt lin bang c ch cn l hnh thc, lc hu v kinh t v chnh tr. Th cng nghip, cng nghip, nng nghip b nh n. Triu nh vua Ph Phririch Vin Hem vn tng cng quyn lc duy tr ch qun ch, cn tr t nc pht trin theo con ng t bn ch ngha. C t nc bao trm bu khng kh bt bnh ca ng o qun chng. Trong khi nc Php tin hnh cuc cch mng t sn, nc Anh thc hin cuc cch mng cng nghip lm rung chuyn chu u, a chu u bc vo nn vn minh cng nghip. Tm gng ca cc nc Ty u thc tnh tinh thn cch mng ca giai cp t sn c v nhng b phn tin b khc ca x hi c. Nhng v giai cp t sn c v nhng lc lng tin b khc nm ri rc nhng vng quc nh tch ri nhau, nh b v s lng, yu km v kinh t v chnh tr nn khng th tin hnh cch mng t sn trong thc tin, m ch tin hnh cch mng v phng din t tng. H mun tha hip vi tng lp phong kin qu tc Ph, gi lp trng ci lng trong vic gii quyt nhng vn pht trin t nc. Trc i hi ca qu trnh pht trin phng thc sn xut t bn cc nc Ty u, khoa hc t nhin t nhiu thnh tu ln: pht hin ra in, pht hin ra xy v bn cht s chy ca Lavoadie; vic pht hin ra t bo ca Lvenhuc; hc thuyt v dng kh ca Pritski v Sielo... Nhng thnh tu chng t s hn ch ca phng php t duy siu hnh trong vic l gii bn cht ca cc hin tng t nhin v thc tin x hi ang din ra. N i hi cn c cch nhn mi, phng php mi, quan nim mi v vai tr v kh nng ca con ngi. Trit hc c in c ra i nhm p ng nhu cu .

1.2. c im ca trit hc c in c
- Trit hc c in c cha ng mt ni dung cch mng nhng hnh thc ca n cc k ri rm, bo th. c im ny th hin r nt nht trong trit hc ca Cant v Hghen. - cao vai tr tch cc ca hot ng con ngi, coi con ngi l mt thc th hot ng, l nn tng v im xut pht ca mi vn trit hc. Con ngi l ch th ng thi l kt qu ca qu trnh hot ng ca chnh mnh; t duy v thc ca ca con ngi ch c th pht trin trong qu trnh con ngi nhn thc v ci to th gii. - Tip thu t tng bin chng trong trit hc c i, trit hc c xy dng php bin chng tr thnh phng php lun trit hc c lp vi phng php t duy siu hnh trong lnh vc nghin cu cc hin tng t nhin v x hi. Gi thuyt hnh thnh v tr ca Cant; vic pht hin ra nhng quy lut v phm tr ca Hghen lm cho php bin chng tr thnh mt khoa hc thc s mang ngha cch mng trong trit hc. y l mt c im ni bt ca trit hc c in c. - Vi cch nhn bao qut, bin chng, nhiu nh trit hc c c tham vng xy dng mt h thng trit hc vn nng khng nhng lm nn tng cho th gii quan ca con ngi m cn tr thnh mt th khoa hc ca cc khoa hc. Do vy, trong hc thuyt trit hc ca Cant, Duyrinh, Hghen thng bn n nhiu vn nh: khoa hc t nhin, php quyn, lch s, lun l, m hc. 2. Mt s hc thuyt trit hc tiu biu 2.1. Cant (1724-1804)

Cant sinh nm 1724 trong mt gia nh qu tc Ph. Thi tr tng theo hc trng i hc Tng hp Kenixbc. Sau khi tt nghip ng c gi li v ging dy y. ng quan tm ch yu n nhng vn trit hc v b nhiu cng sc vit cc tc phm trit hc; trong c nhng tc phm ch yu nh: Lch s t nhin i cng v thuyt bu tri (1755), Ph phn l tnh thun ty (1781), Ph phn l tnh thc tin (1788), Ph phn kh nng suy din (1790). Trit hc ca Cant pht trin qua hai thi k chnh; thi k t nm 1746 n 1770, gi l thi k tin ph phn bc l quan im duy vt gn vi khoa hc t nhin. T nm 1770 tr i gi l thi k ph phn bc l nhiu quan im trit hc kh hiu. V vy nm c ni dung trit hc ca ng, chng ta nghin cu mt s vn ch yu sau: 2.1.1. Quan nim v i tng v nhim v ca trit hc Cant coi i tng ca trit hc l phi xc nh bn cht ca con ngi; ng cho rng cho n nay cc khoa hc vn cha c c mt nn tng vng chc bi v khoa hc v con ngi vn cha c ch trng v pht trin ng mc. Do , trit hc phi hng vo vic gii quyt nhng vn cuc sng v hot ng thc tin ca con ngi. Trit hc cn em li cho con ngi mt c s v nn tng th gii quan mi, vch ra nhng nguyn tc c bn ca cuc sng. lm c iu . trit hc phi gii quyt cc vn sau: Ti c th bit c ci g? Ti cn phi lm g?

Ti c th hy vng ci g Ba vn trn phn nh ba kha cnh c bn nht, trong mi quan h gia con ngi vi th gii, l: Nhn thc - Thc tin. Vn th nht mang tnh th gii quan v nhn thc lun c nghin cu trong trit hc l lun. Vn th hai mang tnh thc tin c nghin cu trong trit hc thc tin. Vn th ba mang c tnh thc tin, c tnh l lun c nghin cu trong thm m hc. V vy, trit hc ca Cant cha ng y tnh nhn o, em li cho con ngi mt cch nhn mi v th gii v chnh bn thn mnh, a con ngi ti t do v hnh phc.
2.1.2. Quan nim v th gii Quan nim v th gii ca Cant c biu hin ch yu qua tc phm: Lch s t nhin i cng v thuyt bu tri, Ph phn l tnh thun tu. Xut pht t lun im: Hy cho ti vt cht, ti s ch cho cc anh thy th gii ra i t vt cht nhng th no . ng khi qut nh lut vn vt hp dn ca Niutn v nghin cu bu tri, tri t, i dng; t a ra quan nim sau:

Tt c cc hnh tinh, v tr khng phi ngay t u c c trng thi tn ti nh hin nay. T thi xa xa nht, c th gii u nm trong trng thi hn n. Nh lc hp dn m cc ht vt cht khuch tn khp khng gian dn dn t li thnh m my ln. Thng qua lc ht v lc y, trong lng m my xut hin nhng lung gi xoy lm cho cc ht vt cht kt li theo hnh cu. Do ma st khi va chm nn chng nhit cao. V lc ht chim u th nn cc ht vt cht lin kt vi nhau to thnh mt tri v cc hnh tinh c nng khc nhau tu theo mc ma st. Nhng v khong khng v tr qu ln v do c lc y nn lc hp dn khng sc ht tt c lng vt cht ca v tr thnh mt khi, m to thnh nhiu hnh tinh c lp vi nhau. Do lc hp dn t l thun vi khi lng, nn nhng hnh tinh gn mt tri th nng hn so vi cc hnh tinh xa. Tri t cng hnh thnh nh vy. Lc u nhit rt cao, sau do c s ta nhit nn nhit b mt h thp dn, ng cng li to thnh lp bn ngoi. Nhit tip tc h thp n mc ph hp th cc loi sinh vt hnh thnh.

Cn lp rut bn trong vn dng nng chy. Nh vy, khng ch mi s vt m c ton b v tr ni chung u nm trong qu trnh pht sinh, pht trin v dit vong nh mt quy lut st ca t nhin.
Quan im duy vt trn c ng pht trin thm trong khi bn n vt t n. ng cho rng trong th gii lun tn ti vt t n mt cch khch quan c lp bn ngoi con ngi, chnh n tc ng ti con ngi to ra kinh nghim cm tnh. Quan nim v th gii ca Cant cha ng nhiu t tng duy vt v hon chnh hn so vi cc gi thuyt v v tr trc , n em li cho con ngi mt cch nhn mi cch nhn pht trin v th gii; bc u xy dng nn tng cho quan nim pht trin bin chng v t nhin. 2.1.3. Quan nim v nhn thc Quan nim nhn thc ca Cant c trnh by ch yu trong tc phm ph phn l tnh thun ty, nhm tr li cu hi Ti c th bit c ci g. Theo Cant trc khi nhn thc phi xc nh r i tng v nghin cu gii hn ca tri thc con ngi. ng khng nh i tng nhn thc l cc s vt trong th gii v n tn ti khch quan. Nhng do cn b nh hng ca quan nim siu hnh nn ng chia i tng nhn thc thnh hai phn: Hin tng (phnomen) v Vt t n (numen). y hin tng bao gm hnh v b ngoi, cc thuc tnh b ngoi ca i tng. Cn Vt t n bao gm cc mt c bn, bn cht bn trong v cc quy lut vn ng ni ti ca i tng. Hin tng v Vt t n phn nh tuyt i khng c mi lin h. V tri thc ca loi ngi ng chia thnh hai loi: Tri thc kinh nghim cm tnh v Tri thc tin nghim . Tri thc kinh nghim cm tnh ch nm bt c nhng hin tng ring bit hn n. Tri thc tin nghim c sn trong thc ca mi ngi c kh nng sp t li tri thc kinh nghim theo mt trnh t lin kt cht ch vi nhau thnh mi lin h c tnh tt yu, ph qut. Nh vy, mt mt Cant tha nhn i tng nhn thc (cc s vt) tn ti khch quan, mt khc li cho rng quy lut ca th gii l sn phm ca thc con ngi. y l mt biu hin ca quan im nh nguyn lun. ng cho rng mc ch ca con ngi l nhn thc vt t n, mun th phi tri qua qu trnh pht trin ln lt qua ba giai on sau:

Giai on trc quan cm tnh. S vt bn ngoi tc ng vo gic quan ca con ngi mt cch n l, ring bit cho nn con ngi ch thu nhn c mt m cm gic hn n, kt qu cha phn nh ng s vt. Sau , nh c hai hnh thc tin nghim l khng gian v thi gian (l hai hnh thc c sn t trc trong thc) m m cm gic c xp t li theo mt trnh t tr thnh tri gic. Nhng tri gic ny cn mang tnh ch quan v n l cha ph qut v n ph thuc vo nhy cm ca c quan cm gic mi con ngi. Trc quan cm tnh mi gip con ngi hiu nhng g s vt biu hin ra bn ngoi, tc hin tng; cha nhn bit c vt t n. Giai on gic tnh. khch quan ha, ph qut ha kt qu trc quan cm tnh th phi chuyn ln giai on gic tnh. Gic tnh l hot ng ca t duy quy t s a dng ca cc tri gic cm tnh thng qua cc khi nim v phm tr. Gic tnh bin cc tri gic c nhn thnh cc tri thc khch quan c mi ngi cng nhn. Trong giai on ny con ngi thng phi s dng 12 phm tr c chia thnh bn nhm: phm tr lng (thng nht, nhiu v, chnh th); phm tr cht (hin thc, ph nh, hn ch); phm tr quan h (ph thuc, c lp, nhn, qu, tc ng); phm tr trng thi (kh nng, tn ti, tt nhin, ngu nhin). Theo Cant ngun gc ca phm tr l tin nghim. Cc phm tr lc u mi ch l cc hnh thc t tng cha c ni dung. V th cc phm tr phi c vn dng vo kinh nghim cm tnh nh php suy

din thng qua thi gian hnh thnh cc lc . y l nhng quy tc hnh thnh trong t duy. Nh cc lc m cc l lun khoa hc c hnh thnh; t y mi c c s sng to ra cc quy lut ca t nhin. ng kt lun: Quy lut t nhin cn c tm trong chnh chng ta, ngha l trong gic tnh ca chng ta.
Nh vy, ngun gc ca mi tri thc con ngi xut pht t gic tnh; chng l kt qu ca php suy din tin nghim cc phm tr ca gic tnh vo kinh nghim cm tnh. Kt qu ca gic tnh to ra c s nhn thc vt t n.

Giai on l tnh. Theo Cant, l tnh l giai on cao nht trong qu trnh nhn thc. N khng nghin cu cc quan nim c th nh gic tnh m chuyn nghin cu cc quy tc, nguyn tc lin kt gic tnh thnh cc nguyn l chung nhn thc vt t n. Th nhng lc ny t duy con ngi gp phi nhng mu thun (antinomic) khng th vt qua c:
- Chnh : Th gii c mt im u trong thi gian, c mt gii hn trong khng gian; phn : th gii khng c im u trong thi gian v khng c gii hn trong khng gian. - Chnh : Bt c s vt phc tp no cng u do vt n gin, b phn n gin hp thnh; phn : Trn th gii khng c ci g n gin c, mi ci u phc tp. - Chnh : Trn th gii ngoi tnh nhn qu v tnh tt nhin ra, cn c t do; phn : Trn th gii khng c ci g t do c. - Chnh : Trn th gii c mt thc th tuyt i; phn : Trn th gii khng c mt thc th tuyt i no c. Trong qu trnh gii quyt Ti c th bit c ci g? Cant va bc l quan im nh nguyn lun, va biu hin quan im ca thuyt khng th bit. Mt mt tha nhn cc s vt tn ti khch quan, mt khc li khng nh cc quy lut ca th gii l sn phm ca t duy. Mt mt tha nhn kh nng nhn thc ca con ngi khng ngng vn ln, mt khc li khng nh con ngi khng th nhn bit c vt t n tc bn cht, quy lut vn ng bn trong ca cc s vt. 2.1.4. Quan nim v con ngi

Khc hn vi cc nh trit hc Anh, Php, Cant khng ch bn n lnh vc bn th lun, nhn thc lun m cn bn n con ngi vi tnh cch l mt ch th hot ng. Trong tc phm Ph phn l tnh thc tin Cant a ra quan im nh sau: Con ngi l ch th hot ng l nn tng v l im xut pht ca mi vn trit hc. Con ngi va l ch th, ng thi l kt qu qu trnh hot ng ca chnh mnh. Bn thn lch s l phng thc tn ti ca con ngi. Mi c nhn hon ton lm ch vn mnh ca mnh v t thc v mnh. Bn cnh quan im tin b , Cant cng bc l hn ch ch, cao s mnh tr tu ca con ngi ti mc cc oan: sng to ra cc quy lut ca th gii. Thn thnh ha con ngi ti mc coi bn thn th gii t nhin phi hot ng theo ch con ngi.
2.1.5. Quan nim v chnh tr x hi

Quan nim v o c: tr li cu hi Ti cn phi lm g? Cant xy dng mt s quan nim v o c, nhng quan nim cha ng trong tc phm Ph phn l tnh thc tin. ng cho rng, trong x hi cn phi c cc quy tc o c. Cc quy tc khng th xut pht t yu t cm tnh nht thi m phi xut pht t l tnh. L tnh l ngun gc duy nht sinh ra cc nguyn l v chun mc o c bi v cc kht vng cm tnh ch a con ngi ti ch k, phi o c.
Cant a ra nguyn l c bn ca o c, gi l mnh lnh tuyt i. Mnh lnh i hi mi ngi sng ph hp vi t nhin, tn trng mnh, tn trng ngi khc, sng theo l phi, tn trng s tht, sng bnh ng trong cng ng. Ngi ny c quyn no , th mi ngi khc phi c quyn nh

th, to iu kin h thc hin c quyn . Mi ngi cn phi ngn chn nhng hnh ng tri vi mnh lnh tuyt i. ng cn cho rng: T do l phm tr trung tm ca o c, l l tng cao c nht ca nhn loi, l ci cao qu nht trn trn gian. Quan im o c tuy c nhiu im khng tng phi lch s, phi giai cp, thiu c s hin thc nhng cha ng nhiu t tng nhn o su sc v n gp phn xa b quan nim ch k hp hi, gii phng t tng con ngi khi gng cm ca thc h phong kin.

Quan nim v lch s: ng cho rng lch s l phng thc tn ti ca con ngi nh mt ch th, trong bng hot ng ca mnh con ngi ngy cng pht trin nhng kh nng v bn cht ca mnh. Bn thn lch s l mt qu trnh thng nht, pht trin theo quy lut ni ti ca n, ch khng phi do cha tri hay lc lng siu nhin no to. V th, cc cuc xung t gia cc giai cp khc nhau l mt iu hon ton ph hp vi quy lut khch quan ca lch s. Quan im v lch s trn biu hin Cant ang tip cn dn vi t tng bin chng. Quan nim v nh nc: Tha nhn v pht trin t tng v kh c x hi, Cant cho rng: Nh nc l s lin kt ca mi ngi trong khun kh php lut nhm gim st v bo m bnh ng cho mi cng dn. Nh nc ra i khng phi l ngu nhin, m do mu thun ca x hi nhm gii quyt nhng i khng x hi, iu ho s pht trin ca x hi theo hng ngy cng hon thin. Cant mong mun gii quyt mu thun bng ha bnh, ng mun xa b chin tranh v theo ng, chin tranh ph hoi cc chun mc o c ca con ngi.
Mc d quan nim v chnh tr x hi ca Cant cn hn ch ch cha nhn thy nn tng kinh t lm ny sinh cc mt khc nhau ca x hi, nhng n bao hm nhiu gi tr t tng qu bu. N t nn mng cho quan im duy vt lch s sau ny. 2.1.6. Quan nim v thm m

tr li cu hi Ti c th hy vng ci g? Cant xy dng mt s quan nim v thm m. Nhng quan nim c biu hin qua ni dung ca tc phm Ph phn nng lc phn on. ng quan nim: Vn ln ci p l kht vng ca con ngi, ch c trong con ngi mi c l tng ca ci p. Con ngi t to cho mnh kh nng nh gi v thng thc ci p. Ci p l phm tr trung tm ca thm m hc. Nhng ng li cho rng, quan nim v ci p cng c mu thun. Mt mt ci p mang tnh ph qut tt yu; mt khc ci p mang tnh c bit bi v n l kt qu thng thc ca tng c nhn.
I.Cant l mt trong nhng nh trit hc ca nc c thi k th k XVIII-XIX, nhng quan im trit hc ca ng c thi k tin ph phn v thi k ph phn t nn mng cho quan nim bin chng t nhin, lch s; ng thi t ra nhiu vn su sc cho s pht trin ca trit hc phng Ty hin i. 2.2. Hghen (1770 -1831) Heghen sinh nm 1770 Stuttgart l con mt cng chc cao cp. Hi cn tr theo hc trng i hc Tubingue. Sau khi tt nghip ng lm gio s dy t trong cc gia nh, lm hiu trng trng trung hc Nuremberg, ri lm gio s trng i hc Heldeberg. Trong qu trnh ging dy ng nhiu thi gian nghin cu v vit cc tc phm trit hc nh: Hin tng hc tinh thn (1807), Khoa hc logic (1812-1814), Bch khoa ton th cc khoa hc trit hc (1817), ... Hghen l mt nh bin chng li lc, ni dung trit hc bao qut nhiu lnh vc. Do vy chng ta khng th c iu kin nghin cu tt c m ch nghin cu mt s vn ch yu sau: 2.2.1. Kt cu ca h thng trit hc Hghen

H thng trit hc ca ng gm ba phn: - Lgic hc, y l hc thuyt v cc quy lut ph bin ca vn ng v pht trin, v cc nguyn tc l tnh dng lm c s cho mi dng tn ti. Lgic hc bao gm ba b phn: Tn ti, bn cht, khi nim. - Trit hc v t nhin, y l hc thuyt v s pht trin ca gii t nhin di hnh thc duy tm. Trit hc t nhin bao gm c ba b phn: Thuyt my mc, thuyt ha hc, thuyt hu c. - Trit hc v tinh thn, y l hc thuyt v lch s ca con ngi v s nhn thc ca con ngi, ngun gc to thnh mi dng tn ti. Phn ny c chia thnh ba b phn: Tinh thn ch quan, tinh thn khch quan, tinh thn tuyt i. 2.2.2. Quan nim v th gii Quan nim v th gii ca ng c th hin trong tc phm Hin tng hc tinh thn v Lgic hc. Theo Hghen th u tin c tinh thn tuyt i tn ti, bn trong cha ng cc mt i lp; hai mt i lp va thng nht, va u tranh vi nhau lm cho n lun vn ng pht trin khi t ti dng hon thin th Tha ha (bin thnh ci khc n, nhng chnh l n trng thi khc v hnh thc khc) biu hin thnh gii t nhin. Trong gii t nhin cng cha ng cc mt i lp chng va thng nht v u tranh vi nhau cho nn to ta ng lc thc y gii t nhin pht trin t v c n hu c ri n con ngi. V trong con ngi cha ng cc mt i lp cho nn, lun nm trong qu trnh hon thin, nhng khng phi l hon thin mt th xc m hon thin, pht trin v mt tinh thn thc. Khi pht trin n mc hon thin nht con ngi khng nhng nhn thc c th gii t nhin, t nhn thc c mnh m nhn thc c tinh thn tuyt i biu hin qua hnh thc tn gio, ngh thut, trit hc. y im khi u l tinh thn im kt thc ca s pht trin cng l tinh thn, ch c khc lc u l tinh thn th gii, cn im kt thc l tinh thn tuyt i tn ti mi c nhn con ngi. Do , trit hc ca Hghen xt theo h thng l trit hc duy tm khch quan. Bi v, ng tha nhn tinh thn c trc, gii t nhin (vt cht) c sau ph thuc v pht sinh t tinh thn tuyt i. Hghen cn cho rng, khi cc dng tn ti c tinh thn tuyt i to ra th khng ngng bin i theo cc nguyn l:

- Mt l: mi dng tn ti khng nhng khc nhau m cn lm trung gii cho nhau tc c lin h vi nhau. - Hai l: Mi dng tn ti u tri qua qu trnh vn ng, pht trin; qu trnh c thc hin trn c s ca ba nguyn tc: Nguyn tc th nht: Cht v lng quy nh ln nhau. Nhng chuyn ha v lng dn n nhng bin i v cht v ngi li. Nguyn tc th hai: S thng nht v u tranh ca cc mt i lp vi t cch l ngun gc v ng lc ca s pht trin to ra s chuyn ha gia ni dung vi hnh thc, bn cht v hin tng, nguyn nhn v kt qu, kh nng v hnh thc, v.v. Nguyn tc th ba: Ph nh ca ph nh vi tnh cch l s pht trin din theo hnh thc xoy c.
Nhng nguyn l v nguyn tc trn l ni dung ch yu ca php bin chng m Hghen xy dng. Php bin chng ny tuy c hn ch ch trnh by trn c s ca quan im duy tm nhng n phn nh y qu trnh vn ng v pht trin chng; trong n cha ng ht nhn hp l: khng c ci g nht thnh bt bin, mi ci lun bin i. y l mt gi tr l lun ch yu ca trit hc Hghen. 2.2.3. Quan im v nhn thc

Quan im nhn thc ca Hghen c trnh by trong tc phm Hin tng hc tinh thn v Lgic hc. Nu nh Cant cho rng i tng nhn thc l s vt th Hghen li cho rng i tng ca nhn thc l nguyn nhn to thnh cc dng tn ti tc tinh thn tuyt i. Trong Lgic hc ng khng nh nhn thc ca con ngi l s t nhn thc tnh thn tuyt i. Vi quan im bin chng Hghen cho rng, nhn thc l mt qu trnh pht trin, t hon thin; qu trnh ny gn vi lch s pht trin ca x hi. Trong thi k thng c con ngi ch mi c thc cm tnh, ngi thng c nhn th gii mt cch trc tip. n gia thi k chim hu n l theo ng, con ngi mi t thc c s tn ti ca chnh mnh. Thi trung c, thc con ngi bc vo bt hnh v ch bit tun theo cha. Ch n thi k khoa hc pht trin th kh nng tr tu ca con ngi mi t ti trnh l tnh, mi mang tnh x hi. Lc con ngi s dng khi nim t duy do vy mi nhn thc c tinh thn tuyt i. Mt khc ng cn cho rng, s pht trin ca kh nng nhn thc c nhn nh l s lp li v thu gn ton b tin trnh lch s m nhn thc con ngi tri qua. Nh vy, Hghen bc l quan im c th bit trn c s th gii quan duy tm.

2.2.4. Quan im v con ngi v chnh tr x hi


Quan im v con ngi v chnh tr x hi c Hghen trnh by trong tc phm Trit hc v php quyn v Trit hc lch s. Khi bn n vn con ngi, ng khng ging nh cc nh trit hc Anh v Php th k XVI - XVIII chia tch con ngi thnh hai phn m ng quan nim con ngi l chnh th thng nht. Con ngi l ch th ng thi l kt qu ca qu trnh hot ng ca chnh mnh, chnh qua qu trnh hot ng m thc php quyn, thc o c v ch t do ca con ngi mi pht trin. Do , con ngi mi hon thin. Nh vy, y Hghen khng bn n con ngi c th m bn n con ngi tru tng, l tnh phi lch s. Quan nim con ngi trong trit hc Hghen thng gn vi quan im v nh nc v php quyn. Theo ng lun im khng nh mi ngi v bn tnh vn bnh ng l khng ng ..., cn phi ni ngc li rng con ngi v bn tnh vn bt bnh ng. T y dn ti quan im: mi s bt cng trong x hi l hin tng tt yu xut pht t bn tnh con ngi. V th trong x hi thng xuyn xy ra nhng mu thun, xung t gia cc tng lp, ng cp x hi khc nhau. Chnh t nh nc xut hin. Theo Hghen, nh nc ra i nhm dung ha cc mu thun gia cc ng cp nhm nh hng s pht trin ca x hi. Nh nc khng ch l c quan hnh php m l tng th cc quy ch, k cng, chun mc v mi lnh vc o c, php quyn, vn ha. V th nh nc tn ti trn bt k giai on no ca lch s. Nh nc theo ng l hin thn ca nim tuyt i trong i sng x hi n c qu trnh pht trin. Nh nc Ph l nh cao ca s pht trin , v n l i biu cho cng l, o c; nh nc s tn ti mi. Bi v, Ci g hp l, th s hin thc v ci g hin thc th hp l; y, Hghen lp lun bo v s tn ti ca nh nc phong kin Ph. Khi bn n chin tranh, Hghen cho rng, chin tranh l mt hin tng vnh vin v tt yu trong lch s, nh c chin tranh m th trng o c ca dn tc c bo tn; chin tranh bo v cc dn tc trnh khi s thi nt. Hghen cho rng, lch s l s thng nht gia tnh khch quan v tnh ch quan trong hot ng ca con ngi. Nhng lch s khng din ra theo mun ch quan ca con ngi m pht trin theo xu hng tt yu tri qua cc thi i. S pht trin t do ca con ngi l chun mc, u vit ca thi i ny so vi thi i khc. Nhng ng hiu t do mt cch duy tm: t do cn th hin trong s hiu bit

v lm theo cha. Tm li, vai tr lch s ca trit hc Hghen l ch xy dng c php bin chng, nhng vn ct li nht ca php bin chng hin i c ng cp n mt cch bao qut v su sc. V vy, ng c Ph. ng ghen nh gi rt cao "ng khng ch l mt thin ti sng to, m cn l mt nh bc hc c tri thc bch khoa, nn trong mi lnh vc ng xut hin ra l mt ngi vch thi i". 2.3. Lutvch Phoibc (1804-1872) ng l nh duy vt ni ting ca trit hc c in c, sinh nm 1804 trong mt gia nh lut s c. ng theo hc trng i hc tng hp Beclin, tham gia nhm Hghen tr. V sau tch khi nhm ny tr thnh ngi ph phn Hghen, xy dng h thng trit hc, duy vt ca mnh. ng vit nhiu tc phm trit hc, trong c nhng tc phm ln nh: "Ph php trit hc Hghen" (1839); "Bn cht ca o c thin cha", "Lun cng s b v ci cch trit hc" (1842), "Nhng nguyn l ca trit hc tng lai" (1843), "Bn cht ca tn gio", v.v. Hc thuyt trit hc ca ng th hin qua nhng ni dung ch yu sau: 2.3.1. S ph phn trit hc Hghen Sau khi Hghen mt th lc lng k tc c s phn chia thnh hai phi, phi Hghen gi ng h s thng tr ca "tinh thn tuyt i" i vi th gii hin thc; phi Hghen tr coi s thng tr l nhng xing xch tri buc con ngi. Do chu nh hng ca cc nh duy vt Php th k XVIII v s pht trin khoa hc u th k XIX, Phoi Bc nhn thy nhng mt rt hn ch ca c hai phi v bt u thc hin ph phn ton b trit hc Hghen. Theo ng, trit hc Hghen mc sai lm ngay t khi im xut pht v c trong vic gii quyt mi quan h gia vt cht vi tinh thn, gia con ngi vi th gii. Hn ch c bn nht ca Hghen l ch da trn lp trng ca ch ngha duy tm xy dng hc thuyt trit hc. Cho nn trit hc Hghen khng to ra c bc tranh trung thc v th gii. ng cho rng mun xy dng c mt hc thuyt trit hc ng n phi da trn lp trng duy vt. ng nhn xt "Trit hc Hghen l ch n nu cui cng, ch da hp l ca thn hc". 2.3.2. Quan nim v th gii Xut pht t lun im: "Quan h thc s ca t duy vi tn ti l: tn ti, ch th; t duy, thuc tnh" Phoibc bo v v chng minh nhng nguyn l duy vt ca mnh. ng quan nim, vt cht c trc, thc c sau, t nhin t n tn ti v ngi ta ch c th gii thch t nhin xut pht t bn thn n. thc khng t n tn ti c v n ch l sn phm ca mt dng vt cht. Nu nh Cant quan nim khng gian v thi gian l hnh thc "tin nhin" th Phoibc quan nim, khng gian v thi gian tn ti khch quan, khng c vt cht tn ti vn ng bn ngoi khng gian v thi gian. ng tha nhn s tn ti khch quan ca cc quy lut t nhin, ca quan h nhn qu; tha nhn s vn ng v pht trin ca gii t nhin din ra mt cch khch quan, t dn ti s xut hin ca i sng hu c, con ngi. y, Phoibc cha khc phc c hn ch ca duy vt siu hnh, coi vt cht nh l mt ci g thun nht. Tuy tha nhn vt cht vn ng nhng cha l gii c ngun gc, ng lc, hnh thc ca vn ng. 2.3.3. Quan nim v nhn thc Phoibc ph phn h thng duy tm khch quan ca Hghen ch, coi i tng t duy khng c g khc vi bn cht ca t duy. T ng khng nh, i tng nhn thc ni chung v ca trit hc ni ring l gii t nhin v con ngi. ng ku gi: Hy quan st gii t nhin i, hy quan st con ngi i! Bn s thy y, trc mt bn, nhng b mt ca trit hc. Phoi Bc cho rng, ch th nhn thc khng phi tru tng m l con ngi c th, con ngi c kh nng nhn thc c gii t nhin, mt ngi th khng th nhn thc c hon ton th gii t nhin, nhng ton b loi ngi

thng qua cc th h th c th nhn thc c. Con ngi nhn thc c th gii trc ht thng qua cm gic; "B quyt ca s hiu bit trc tip tp trung trong tnh cm gic". Phoibc cng xc nh c mi quan h gia hnh thc nhn thc cm tnh vi l tnh, nhng khi tin ln giai on t duy l tnh th ng khng rt ra c kt lun r rng. Nh vy, Phoibc xy dng quan im duy vt v nhn thc; khng nh, con ngi c kh nng nhn thc. Nhng trong l lun nhn thc bc l hn ch ch, cha hiu c qu trnh pht trin bin chng ca nhn thc, vai tr ca hot ng thc tin i vi nhn thc. Cho nn, quan im nhn thc ca Phoibc vn nm trong khun kh ca nhng phng php suy ngh siu hnh.

2.3.4. Quan nim v con ngi Phoibc ph phn Hghen quan nim con ngi mt cch tru tng v thn b coi nh mt lc lng siu t nhin; y l mt quan nim sai. Do vy, theo ng phi xy dng mt quan nim mi v con ngi. Phoibc quan nim con ngi nh mt thc th sinh vt c cm gic, bit t duy, c ham mun, c c m, c tnh yu thng; lng yu thng vn l bn cht ca con ngi. Trong con ngi c s thng nht gia c th vi t duy. Con ngi khng phi l n l ca thng hay tinh thn tuyt i m l sn phm ca t nhin, l kt qu pht trin ca t nhin. Th nhng trong x hi con ngi b km hm tri buc bi gio l tn gio v bi cc quy nh ca x hi. Cho nn, cn phi gii phng con ngi khi s rng buc ; nhm em li cho con ngi mt quan nim mi v chnh mnh, to iu kin con ngi tr nn hnh phc. Theo ng, y cng l nhim v ca cc nh trit hc. Xc nh vn con ngi gi v tr trung tm ca trit hc Phoibc tr thnh i biu tiu biu ca ch ngha duy vt nhn bn. y l mt tin b so vi cc nh trc hc trc ng. Tuy nhin ng khng thy c phng din x hi ca con ngi. Con ngi m ng quan nim l con ngi b tch khi iu kin kinh t - x hi v lch s. Do vy v lnh vc ny ng cha thot khi nh hng ca quan im duy tm. 2.3.5. Quan nim v x hi Trong quan nim v t nhin, Phoibc l nh duy vt; cn trong quan nim v x hi ng li th hin quan im duy tm. ng khng nh nhng thi k lch s loi ngi s d khc nhau ch do nhng thay i cc hnh thc tn gio; thay th tn gio c bng tn gio mi s lm cho x hi tin ln. y, Phoibc cha thy c vai tr ca thc tin x hi quyt nh s vn ng pht trin ca x hi loi ngi. Khi bn n tn gio, Phoibc cho rng, tn gio l sn phm tt yu ca tm l c nhn v ca s tng tng ca con ngi. Tn gio th hin s mm yu, bt lc ca con ngi trc sc mnh t nhin v iu kin ca x hi. Chnh con ngi by t ra thn thnh bng cch tru tng ha bn cht con ngi. Do vy, cn thay th tn gio c bng th tn gio mi khng cn c thn thnh, cha tri m ly tnh yu gia ngi vi ngi lm nn tng. Nhng quan im trn y ca Phoibc v c bn vch ra c ngun gc tm l con ngi i vi tn gio. Tuy nhin, ng cha ch r ngun gc thc s ca tn gio, cha cp n nhng c s kinh t - x hi ca vn .

Mc d cn nhng hn ch siu hnh trong quan im v t nhin duy tm trong quan im v x hi, cha c quan im duy vt trit v con ngi nhng Phoibc c cng lao trong vic khi phc v pht trin ch ngha duy vt chng li quan im duy tm v tn gio; v th, quan im duy vt ca Phoibc cng vi t tng bin chng ca Cant v php bin chng ca Hghen tr thnh tin l lun hnh thnh trit hc Mc - Lnin.

Chng 8: S ra i v pht trin ca Trit hc Mc - Lnin


Trit hc Mc - Lnin ra i t na cui th k XIX v pht trin cho n ngy nay. T khi ra i, trit hc Mc - Lnin to ra mt cuc cch mng trong lch s trit hc v tr thnh th gii quan, phng php lun ca hot ng nhn thc cng nh hot ng thc tin ca con ngi. 1. Nhng iu kin lch s ca s ra i trit hc Mc

Nhn chung, c hai ngun gc ra i ca trit hc l ngun gc tri thc v ngun gc x hi. i vi trit hc Mc th ngun gc ra i biu hin thnh cc iu kin sau: 1.1. iu kin kinh t - x hi 1.1.1. S cng c v pht trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha trong iu kin cch mng cng nghip Vo nhng nm 40 ca th k XIX do tc ng ca cuc cch mng trong cng nghip lm cho lc lng sn xut pht trin mnh m. Phng thc sn xut t bn ch ngha c cng c vng chc v tr thnh xu th pht trin ca nn sn xut x hi. Nc Anh hon thnh cuc cch mng cng nghip v tr thnh cng quc cng nghip. Php, cuc cch mng cng nghip ang i vo giai on hon thnh. S pht trin ca lc lng sn xut lm cho quan h sn xut t bn c cng c to ra c s kinh t cho x hi t bn pht trin km theo mu thun x hi cng thm gay gt v bc l ngy cng r rt; s phn ha giu ngho tng ln, bt cng x hi tng. Nhng xung t gia giai cp v sn vi t sn pht trin thnh nhng cuc u tranh giai cp. 1.1.2. S xut hin ca giai cp v sn trn v i lch s Giai cp v sn v giai cp t sn ra i v ln ln cng vi s hnh thnh v pht trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha. Khi ch t bn ch ngha c xc lp, giai cp t sn tr thnh giai cp thng tr x hi, giai cp v sn tr thnh b tr th mu thun gia v sn vi t sn vn mang tnh i khng pht trin tr thnh nhng cuc u tranh giai cp. Cuc khi ngha ca th dt thnh ph Ling (Php) nm 1831 tuy b n p nhng li bng n tip vo nm 1834. Anh c phong tro Hin chng vo cui nhng nm 30 ca th k XIX, l phong tro cch mng to ln c tnh cht qun chng v c hnh thc chnh tr. Nc c ni ln phong tro u tranh ca th dt Xildi mang tnh giai cp. Trong hon cnh lch s , giai cp t sn khng cn ng vai tr l giai cp cch mng. Anh, Php giai cp t sn tuy nm quyn thng tr, li hong s trc cuc u tranh ca giai cp v sn nn khng cn l v tr tin phong trong qu trnh ci to dn ch nh trc. Cn giai cp t sn c ang ln ln trong lng x hi phong kin, vn khip s bo lc cch mng khi nhn vo tm gng Cch mng t sn Php 1789, nay li thm s hi trc s pht trin ca phong tro cng nhn c. V vy, giai cp v sn xut hin trn v i lch s vi s mnh xo b x hi t bn v tr thnh lc lng tin phong trong cuc u tranh cho nn dn ch v tin b x hi. Nh vy, thc tin x hi, nht l thc tin ca phong tro u tranh ca giai cp v sn i hi phi c soi sng bi mt h thng l lun, mt hc thuyt trit hc mi. Hc thuyt phi xut hin nh hng phong tro u tranh nhanh chng t c thng li. S xut hin ca giai cp v sn trn v i lch s v phong tro u tranh ca h to ra ngun t liu qu bu v thc tin x hi Cc Mc v Ph. ngghen khi qut xy dng nhng quan im trit hc. 1.2. Ngun gc l lun v tin khoa hc t nhin 1.2.1. Ngun gc l lun xy dng hc thuyt ca mnh ngang tm vi tr tu nhn loi, Cc Mc v Ph.ngghen

k tha nhng thnh tu trong lch s t tng nhn loi. Trit hc c vi hai nh trit hc tiu biu Hghen v Phoibc l ngun gc trc tip ca trit hc Mc. Cc Mc v Ph.ngghen tng l nhng ngi theo hc trit hc Hghen v nghin cu trit hc Phoibc. Qua , hai ng nhn thy: Tuy hc thuyt trit hc ca Hghen mang quan im ca ch ngha duy tm nhng cha ng ci ht nhn hp l ca php bin chng. Cn hc thuyt trit hc Phoibc tuy cn mang nng quan nim siu hnh nhng ni dung li thm nhun quan im duy vt. Cc Mc v Ph.ngghen k tha ht nhn hp l ca Hghen v ci to, lt b ci v thn b xy dng nn l lun mi ca php bin chng. Hai ng k tha ch ngha duy vt ca Phoibc, khc phc tnh siu hnh v nhng hn ch lch s khc ca n xy dng nn l lun mi ca ch ngha duy vt. T to ra c s hai ng xy dng nn hc thuyt trit hc mi, trong ch ngha duy vt v php bin chng thng nht mt cch hu c. Vic k tha v ci to kinh t chnh tr hc vi nhng i biu xut sc l A.Smt v .Ricc khng nhng l ngun gc xy dng hc thuyt kinh t m cn l tin l lun hnh thnh quan im trit hc. Ch ngha x hi khng tng Php vi nhng i biu ni ting nh Xanh Ximng v S.Phuri l mt trong ba ngun gc l lun ca trit hc Mc. Cc Mc v Ph.ng ghen k tha nhng quan im tin b ca ch ngha x hi khng tng Php (quan im v vai tr ca nn sn xut trong x hi, quan im v s hu v.v...) v khc phc tnh khng tng thiu iu kin lch s c th ca n xy dng nhng quan im duy vt lch s. V vy, khi tm hiu ngun gc l lun ca trit hc Mc cn tm hiu khng ch trong trit hc c m trong c ch ngha x hi khng tng Php v kinh t chnh tr hc Anh. 1.2.2. Tin khoa hc t nhin Gia trit hc vi khoa hc ni chung v khoa hc t nhin ni ring c mi quan h khng kht. S pht trin ca t duy trit hc phi da trn c s tri thc do cc khoa hc c th em li. V th, mi khi trong khoa hc c nhng pht minh mang tnh cht vch thi i th to ra s thay i ca trit hc. Trong nhng nm u ca th k XIX, khoa hc t nhin pht trin mnh vi nhiu pht minh quan trng: nh lut bo ton bin ha nng lng, Thuyt t bo, thuyt tin ha. Nhng pht minh khoa hc vch ra mi lin h thng nht gia nhng s vt, gia cc hnh thc vn ng khc nhau trong tnh thng nht vt cht ca th gii, vch ra tnh bin chng ca s vn ng v pht trin. ng thi lm bc l r tnh hn ch v s bt lc ca phng php t duy siu hnh v ca t tng bin chng c i cng nh php bin chng ca Hghen. T t ra mt yu cu trong t duy nhn loi cn phi xy dng mt phng php t duy mi tht s khoa hc. Vi nhng pht minh ca mnh, khoa hc cung cp nhng tri thc Cc Mc v Ph.ng ghen khi qut xy dng php bin chng duy vt. Nh vy, trit hc Mc ra i nh mt tt yu lch s khng nhng v i sng thc tin m cn v nhng tin l lun, x hi v khoa hc m nhn loi to ra. 2. Qu trnh hnh thnh v pht trin trit hc Mc - Lnin S hnh thnh v pht trin trit hc Mc - Lnin tri qua mt qu trnh. Qu trnh tri qua cc giai on sau: Giai on chuyn bin t tng ca Cc Mc v Ph.ng ghen t ch ngha duy tm v dn ch cch mng sang ch ngha duy vt v cng sn ch ngha; giai on hnh thnh nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s; giai on C.Mc v Ph.ngghen b sung v pht

trin l lun trit hc; giai on Lnin bo v hon thin v tip tc pht trin trit hc Mc. 2.1. Giai on chuyn bin t tng ca Cc Mc v Ph.ng ghen t ch ngha duy tm v dn ch cch mng sang ch ngha duy vt v cng sn ch ngha 2.1.1. S chuyn bin t tng ca Cc Mc Cc Mc (5/5/1818 - 14/3/1883) sinh trng trong mt gia nh tr thc (b l lut s) thnh ph Trev, tnh Ranh, mt vng c nhiu nh hng ca cch mng t sn Php v o Kit l tn gio c tn. Nhng nh hng tt ca gio dc gia nh, nh trng v cc quan h x hi khc gip Cc Mc hnh thnh tinh thn nhn o v xu hng yu t do. Phm cht khng ngng c bi dng v tr thnh nh hng cho cuc i sinh vin v a Cc Mc ti ch ngha dn ch cch mng. Cng v th, trong tnh hnh lc , trit hc Hghen vi tinh thn bin chng cch mng ca n c Cc Mc xem l chn l. Trong thi gian hc khoa Lut trng i hc Tng hp Bc lin (1836 1841) ng say m nghin cu trit hc, nhm gii p vn gii phng con ngi, thc hin dn ch, vn ti t do. Nm 1837 Cc Mc tp trung nghin cu trit hc Hghen v tham gia nhm Hghen tr. Sau khi nhn bng tin s trit hc (8/1841), Cc Mc chun b vo ging dy trit hc trng i hc v d nh xut bn mt tp ch vi tn gi T liu ca ch ngha v thn. Nhng d nh khng c thc hin v nh nc phong kin Ph thc hin chnh sch n p nhng ngi dn ch cch mng. ng v mt s ngi theo phi Hghen tr chuyn sang hot ng chnh tr u tranh chng li ch ngha chuyn ch Ph ginh li quyn t do dn ch; nh du bc ngot quan trng trong t tng ca ng. Nh vy lc ny, trong t tng ca Cc Mc c s mu thun gia th gii quan duy tm vi tinh thn dn ch cch mng v v thn. Mu thun bc u c gii quyt khi Cc Mc lm vic bo Sng Ranh, y lc u l cng tc vin sau tr thnh linh hn ca t bo v ng lm cho n tr thnh c quan ngn lun ca phi dn ch cch mng. Thc tin u tranh bo ch lm cho t tng dn ch cch mng Cc Mc c ni dung r rng hn, l u tranh cho li ch ca qun chng lao ng. Lc ny t tng cng sn ch ngha cha c hnh thnh, ng u tranh bo v qun chng ngho kh bt hnh di tinh thn nhn o. Vi tinh thn nhn o, ng tp trung ph phn cc chnh sch ca nh nc Ph, nh nc ch l c quan i din ng cp ca nhng li ch c nhn. Trong qu trnh ph phn Cc Mc nhn thy hot ng ca nh nc khng phi l hin thn ca tinh thn tuyt i nh Hghen chng minh. Nh vy, qua thc tin, nguyn vng mun ct ngha hin thc, xc lp l tng t do trong thc t gip Cc Mc hnh thnh khuynh hng duy vt, nhn thy mt hn ch ca quan im duy tm. Lc ny tinh thn dn ch cch mng su sc khng dung hp vi trit hc duy tm t bin. V th sau khi bo Sng Ranh b cm (1843), Cc Mc t cho mnh nhim v duyt li mt cch c ph phn quan nim duy tm ca Hghen trc ht v x hi v nh nc. ng vit tc phm gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen ph phn ch ngha duy tm ca Hghen. Trong khi thc hin ph phn ng nng nhit tip nhn quan im duy vt ca trit hc Phoi Bc. Song vi tinh thn ph phn ng thy nhng mt hn ch, nht l vic xa ri nhng vn chnh tr nng hi ca Phoi Bc. S ph phn su rng trit hc Hghen, vic khi qut kinh nghim lch s cng vi nh hng quan im duy vt v nhn vn ca trit hc Phoi Bc tng cng mnh m xu hng duy vt trong quan im trit hc ca Cc Mc.

Cui thng 10 - 1843, Cc Mc sang Pari. y, khng kh chnh tr si sc v tip xc vi cc i biu ca giai cp v sn dn n bc chuyn bin dt khot quan im ca ng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn. Trong bi bo li ni u ca cun sch gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen, Cc Mc phn tch mt cch su sc theo quan im duy vt ngha v hn ch ca cuc cch mng t sn ch l cuc cch mng b phn; ng thi ng khng nh, ch c cuc cch mng do giai cp v sn thc hin mi l cuc cch mng trit . Cc Mc nu r: Ging nh trit hc thy giai cp v sn l v kh vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh thn ca mnh. Vi bi bo ny v mt s bi bo khc ng trong tp ch Nin gim c Php nm 1844 nh du bc hon thnh qu trnh chuyn bin lp trng, quan im ca Cc Mc. 2.1.2. S chuyn bin t tng ca Ph.ngghen Ph.ngghen sinh ngy 28-11-1820, trong mt gia nh ch xng si tnh Ranh. Khi cn l hc sinh trung hc c thi cm ght s chuyn quyn v c on ca bn quan li phong kin. Vic nghin cu trit hc trong thi gian Bc lin, khi lm ngha v qun s hng ng i vo con ng khoa hc. Song, ch thi gian gn hai nm sng Manchest (Anh) t ma thu 1842 khi nghin cu i sng kinh t v chnh tr nc Anh, nht l vic trc tip tham gia phong tro cng nhn mi dn n bc chuyn cn bn trong th gii quan ca ng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn. Nm 1844 trn tp ch Nin gim c - Php, Ph.ngghen ng mt s bi bo: "Bn tho gp phn ph phn kinh t - chnh tr hc", "Tnh cnh giai cp cng nhn Anh". Cc tc phm cho thy ngghen, qu trnh chuyn t ch ngha duy tm v dn ch cch mng sang ch ngha duy vt bin chng v ch ngha cng sn hon thnh. Qu trnh ny din ra c lp vi Cc Mc. Trong cc bi bo ny, ng ng trn lp trng ca ch ngha duy vt bin chng v ch ngha cng sn ph phn kinh t chnh tr hc ca A.Xmit v .Ricacdo. 2.2. Giai on hnh thnh nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s S nht tr v quan im v lp trng dn n tnh bn v i gia Cc Mc v Ph.ngghen, gn lin tn tui ca hai ng vi s ra i v pht trin mt th gii quan cch mng ca giai cp v sn. Thi gian t nm 1844 n nm 1848 l qu trnh hai ng tng bc xy dng nhng nguyn l trit hc ca mnh. Nm 1844 qua tc phm "Bn tho kinh t - trit hc" Cc Mc tip tc ph phn trit hc duy tm ca Hghen, ng thi cng vch ra mt tch cc ca n l php bin chng. Cc Mc thng qua phn tch s tha ha ca lao ng ct ngha: S hu t nhn trong x hi t bn tr thnh nguyn nhn ca s tha ha ca lao ng v ca con ngi, bin sc lao ng tr thnh hng ha. Cc Mc ch r: Mun khc phc s tha ha y phi xa b ch chim hu t nhn. Vic gii phng ngi cng nhn khi s tha ha l s gii phng con ngi ni chung. Trong tc phm ny Cc Mc lun chng cho tnh tt yu ca ch ngha cng sn trong s pht trin ca x hi. Mc d lun chng ny cha chn mui v mt l lun, song cho php phn bit quan nim ca Cc Mc v ch ngha cng sn vi nhng quan nim ca ch ngha bnh qun vn c ca cc mn phi ch ngha cng sn khng tng. Theo Cc Mc, ch ngha cng sn da trn s pht trin cao ca nn sn xut x hi l nc thang lch s cao hn ch ngha t bn. Trong tc phm "Gia nh thn thnh" do Cc Mc v Ph. ngghen vit chung nm 1845 nu r s ph phn ca hai ng i vi "phi Hghen tr" ng u l anh em nh Bau v quan im lch

s. Hai ng trnh by mt s nguyn l c bn ca trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s nh: Quan im v vai tr ca sn xut vt cht i vi x hi, v.v. Nm 1845 - 1846, Cc Mc v Ph. ngghen vit chung tc phm "H t tng c". Thng qua vic ph phn cc tro lu trit hc ng thi nc c hai ng trnh by quan nim duy vt lch s mt cch h thng. Ni dung ca tc phm trnh by r nhng quan im vi t cch l lun im xut pht nh: "Tin u tin ca ton b lch s nhn loi d nhin l s tn ti ca nhng c nhn con ngi sng, l nhng con ngi hin thc m sn xut vt cht l hnh vi lch s u tin ca h" v quan im: "Quan im duy vt lch s khi xem xt lch s x hi phi xut pht t con ngi". Trong tc phm ny cng trnh by r h thng quy lut vn ng v pht trin ca x hi loi ngi. Trong thi gian ny Cc Mc vit tc phm: "Lun cng v Phoibc" (8/1845) nu r quan im xuyn sut l: vai tr quyt nh ca thc tin i vi i sng x hi. ng thi cng a ra quan im v bn cht ca con ngi: "Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ha ca cc quan h x hi". Vi tc phm "Lun cng v Phoibc" v nht l tc phm H t tng c quan nim duy vt lch s hnh thnh. Quan nim to c s l lun khoa hc vng chc cho s pht trin t tng cng sn ch ngha. Tuy vy trong h t tng c, hc thuyt v ch ngha cng sn c hai ng trnh by nh l mt h qu trc tip ca quan nim duy vt lch s cho nn ch ngha cng sn cha c din t thnh lun im c th. Song, mt iu quan trng l Cc Mc v ngghen xy dng phng php tip cn khoa hc nhn thc ch ngha cng sn. Nm 1847, Cc Mc vit tc phm: "S khn cng ca trit hc". y ng trnh by tip cc nguyn l ca trit hc, ch ngha cng sn khoa hc v trnh by cc lun im vit tc phm t bn. Nm 1848, Cc Mc v Ph.ngghen vit tc phm Tuyn ngn cng sn l vn kin c tnh cht cng lnh u tin ca ch ngha Mc, ca phong tro cng sn th gii. Trong trnh by mt cch trit th gii quan mi, ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s. Vi tc phm Tuyn ngn cng sn, trit hc Mc v ch ngha Mc ni chung hnh thnh v s c Cc Mc v Ph.ngghen tip tc b sung pht trin trong thi gian sau. 2.3. Giai on Cc Mc v Ph.ngghen b sung v pht trin l lun trit hc T sau Tuyn ngn cng sn, hc thuyt trit hc Mc tip tc c pht trin trong s gn b hn na vi thc tin cch mng v sn m hai ng l lnh t. Bng hot ng ca mnh, hai ng a phong tro cch mng ca giai cp v sn t t pht thnh phong tro t gic; chnh qua , hc thuyt trit hc ca hai ng khng ngng c pht trin. Cc Mc tng kt kinh nghim thc tin ca phong tro u tranh cch mng khi qut tm ra nhng kt lun, qua b sung v pht trin l lun. iu c biu hin qua ni dung ca mt s tc phm nh: "u tranh giai cp Php", "Ni chin Php", "Ph phn cng lnh Gta". c bit qua b T bn, ng trnh by nhng tt yu pht trin ca nn sn xut x hi, lch s thay th cc hnh thi kinh t x hi v.v. Trong khi , ngghen khi qut cc thnh tu khoa hc vit cc tc phm nh: Chng uyrinh, Bin chng ca t nhin, Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh ncv.v.. Trong cc tc phm , ngoi vic ph phn cc quan im trit hc duy tm, siu hnh v duy vt tm thng, ng trnh by hc thuyt trit hc Mc di dng h thng l lun hon thin hn. 2.4. Giai on Lnin bo v v pht trin trit hc Mc

Ch ngha Mc v trit hc Mc sau khi tr thnh h thng l lun hon chnh n trc tip i vo i sng x hi, tr thnh v kh l lun ca giai cp v sn. V th, ni dung ca n c lan truyn nhanh chng cc quc gia thuc chu u, trong c nc Nga. Nhng sau khi Cc Mc v Ph.ngghen mt, phong tro cng sn th gii c nguy c b nhng ngi ca phi ch ngha x hi dn ch chi phi. Nhng ngi ny tuyn truyn nhng lun im bc b nhng gi tr ca ch ngha Mc ni chung v trit hc Mc ni ring. Tnh hnh cng din ra nc Nga trong thi cui ca th k XIX v nhng nm u ca th k XX. Nhng nm cui th k XIX bc sang th k XX trong khoa hc t nhin c nhng pht minh mi, nht l vic tm ra in t v cu to ca nguyn t lm o ln cn bn quan nim vt l hc c in, dn ti "cuc khng khong vt l". Li dng tnh hnh , ch ngha duy tm, trong c ch ngha Makh (duy tm ch quan) cng kch ch ngha duy vt ca Mc. Nc Nga sau khi cuc cch mng 1905-1907 tht bi, nhng ngi theo ch ngha Makh tng cng hot ng l lun, h vin c "bo v ch ngha Mc" xuyn tc trit hc Mc. Do vy, Lnin vit hng lot cc tc phm nh: "Nhng ngi bn dn l th no" v "Ni dung kinh t ca ch ngha dn ty", "S ph phn trong cun sch ca ng Xtruve", vch trn bn cht phn cch mng ca bn dn tu Nga v ph phn nhng lun im duy tm ch quan v lch s ca h. Trong cuc u tranh , Lnin bo v ch ngha Mc v cn lm phong ph thm quan im duy vt lch s, nht l l lun v hnh thi kinh t x hi. Nm 1900 Lnin vit tc phm: Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn vch r quan im duy tm, siu hnh ca nhng ngi theo ch ngha Ma Kh v ch r tc hi ca n n phong tro cch mng Nga. Trong tc phm, Lnin b sung v pht trin ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s da trn s phn tch, khi qut nhng thnh tu khoa hc mi nht. Lnin xy dng nh ngha vt cht vi tnh cch l phm tr trit hc, ng thi cn lm r thm nhiu vn v l lun nhn thc mc xt. Nm 1914-1915, Lnin nghin cu nhiu tc phm trit hc, c bit quan tm nghin cu v php bin chng ca Hghen lm phong ph thm php bin chng duy vt, nht l l lun v s thng nht v u tranh gia hai mt i lp. Thng qua , Lnin chun b l lun cho cuc cch mng 1917. Tinh thn sng to ca t duy bin chng gip cho Lnin c nhng ng gp quan trng vo kho tng l lun ca ch ngha Mc v trit hc nh: vn v nh nc nc, bo lc cch mng, chuyn chnh v sn, l lun v ng kiu mi. Lnin l tm gng mu mc trong vic bo v v pht trin trit hc Mc. Vi tinh thn bin chng duy vt, xem chn l l c th, c khi Lnin phi thay i mt cch cn bn i vi mt quan im no ca mnh v ch ngha x hi, khng chp nhn mi th biu hin ca ch ngha gio iu. Chnh v vy m mt giai on mi trong s pht trin ca ch ngha Mc ni chung, trit hc Mc ni ring gn lin vi tn tui ca Lnin v t trit hc Mc mang tn trit hc Mc - Lnin. 2.5. Vn dng v pht trin trit hc Mc - Lnin trong iu kin th gii hin nay c im ca thi i hin nay l s tng tc gia hai qu trnh cch mng - cch mng khoa hc cng ngh v cch mng x hi, to nn s bin i rt nng ng ca i sng x hi. Trong iu kin , qu trnh to ra nhng tin ca ch ngha x hi din ra trong cc nc t bn pht trin c y mnh nh mt xu hng khch quan. S ra i ca cng ty c phn t cui th k trc c Cc Mc xem l "hnh thi qu t phng thc sn xut t bn ch ngha" sang "phng thc sn xut tp th". Song, hin thc khch quan vt khi gii hn nhn thc cht hp ca ch ngha gio iu tn ti trong mt s ngi. Tnh bin chng ca s tin ha x hi din ra trong nhng

mu thun v thng qua cc mu thun ca ch ngha t bn cng l mt trong nhng ngun gc ny sinh nhng khuynh hng sai lm khc nhau, thm ch i ti "xt li" trong phong tro cng sn v cng nhn th gii. iu ny c Lnin phn tch, ch r: Do khng nm vng php bin chng duy vt, c nhng c nhn hay nhm ngi lun phng i khi th c im ny, khi th c im n ca s pht trin t bn ch ngha; khi th "bi hc" ny, khi th "bi hc" n ca s pht trin y, thnh l thuyt phin din, thnh mt h thng sch lc phin din. S khng khong ca ch ngha x hi lm cho yu cu pht trin trit hc Mc - Lnin cng tr nn cp bch. Thc tin cuc u tranh bo v thnh qu m ch ngha x hi ginh c, nht l cuc u tranh bo v a s nghip xy dng ch ngha x hi vt qua thch thc to ln hin nay v tip tc tin ln, i hi cc ng cng sn phi nm vng l lun ca ch ngha Mc - Lnin ni chung v trit hc Mc - Lnin ni ring. Trc ht phi thm nhun th gii quan duy vt v php bin chng khoa hc ca n. Hin nay cc nc do ng cng sn nm quyn lnh o ang thc hin qu trnh i mi to ra mt s thnh cng v gp khng t tht bi. C s thnh cng v tht bi u i hi phi kin quyt u tranh chng ch ngha xt li, khc phc bnh gio iu trong vic vn dng l lun. Phi bit tng kt nhng thnh tu ca khoa hc hin i, khi qut s pht trin ca lch s x hi, tng kt kinh nghim thc tin qua cng cuc i mi b sung, hon thin trit hc Mc - Lnin. Chng ta khng th i mi thnh cng nu xa ri lp trng ca ch ngha Mc - Lnin, ri vo ch ngha xt li. Nh vy, pht trin l lun trit hc Mc - Lnin v i mi ch ngha x hi trong thc tin l mt qu trnh thng nht, bi v "Thng nht gia l lun v thc tin l mt nguyn tc cn bn ca ch ngha Mc - Lnin". 3. Thc cht v ngha ca cuc cch mng trong trit hc do Cc Mc v Ph.ngghen thc hin 3.1. Thc cht S ra i trit hc Mc to nn s bin i c ngha cch mng trong lch s trit hc Mc. Trit hc Mc to ra hnh thc pht trin cao ca ch ngha duy vt l ch ngha duy vt bin chng v hnh thc pht trin cao ca php bin chng l php bin chng duy vt. Trit hc Mc thc s khc phc c s tch ri th gii quan duy vt v php bin chng trong lch s pht trin ca trit hc. C nhin, trong ch ngha duy vt trc Mc cha ng khng t nhng lun im ring bit th hin tinh thn bin chng; song, do s hn ch ca iu kin x hi v trnh pht trin ca khoa hc nn tnh siu hnh vn l mt nhc im chung ca n. Do vy, quan im duy vt ca nhng hc thuyt thng thiu trit . y l im yu ch ngha duy tm li dng tin hnh u tranh chng li. Cn php bin chng li c pht trin trong ci v bc duy tm thn b tiu biu trong trit hc ca Hghen. Cho nn, ni dung ca php bin chng cha phn nh ng th gii hin thc. Cc Mc v Ph.ngghen ci to ch ngha duy vt c, khc phc hn ch siu hnh; ci to php bin chng, gii thot khi ci v duy tm. T khi qut xy dng mt hc thuyt trit hc mi - ch ngha duy vt bin chng. Trc trit hc Mc, c mt s hc thuyt trit hc bn n vn x hi; song, do hn ch v th gii quan hoc phng php lun nn cc hc thuyt mi ch nghin cu hoc lnh vc ny hoc lnh vc kia m cha nghin cu ton din mi mt ca x hi. Do vy khng th no tm ra c quy lut pht trin chung ca x hi loi ngi. Cc Mc v Ph.ngghen vn dng nhng l lun ca duy vt bin chng nghin cu lnh vc x hi, tm ra cc quy lut pht trin chung ca x hi loi ngi v tin trnh pht trin tt yu t nhin ca n. T xy dng, sng lp ra ch ngha duy vt lch s vi tnh cch l b phn ca trit hc Mc. Ch ngha duy vt lch s l thnh tu v i nht ca t tng khoa

hc. l mt cuc cch mng thc s trong trit hc. T khi ch ngha duy vt lch s ra i loi b c c s tn ti cui cng ca ch ngha duy tm. Nhng hc thuyt trit hc trc trit hc Mc thng mi dng li vic gii thch th gii, cho nn h cha cp n vai tr ca hot ng thc tin i vi l lun, l lun thng tch ri vi thc tin. Do vy, khng trnh khi tnh trng ri vo quan im duy tm v x hi. Ngay c trong trit hc Phoibc tuy coi vn con ngi l trung tm th nhng y ch mi l con ngi thun ty v mt sinh vt, cha phi con ngi vi tnh cch l ch th hot ng ci to th gii. Cn trit hc Mc xc nh r: Nhim v ca mnh khng ch dng li gii thch th gii m ch yu l tm ra cc phng tin, cc bin php ci to th gii bng cch mng. Trit hc Mc thng ly hot ng thc tin ci to x hi, ci to th gii ca con ngi l im xut pht v thng qua qu trnh hot ng thc tin hon thin h thng l lun ca mnh. Nh vy, ln u tin trong lch s trit hc, trit hc Mc to ra c s gn kt cht ch gia l lun vi thc tin. L lun xut pht t thc tin, chu s quyt nh ca thc tin; khi ra i, l lun nh hng hot ng thc tin. V th, so vi cc hc thuyt trit hc khc th trit hc Mc lun lun c b sung v hon thin. 3.2. ngha ca cuc cch mng trong trit hc do Cc Mc v Ph.ngghen thc hin Nh s ra i ca trit hc Mc m vai tr x hi cng nh v tr ca trit hc trong h thng tri thc khoa hc v i tng trit hc c thay i cn bn. Khi ra i trit hc Mc tr thnh th gii quan khoa hc ca giai cp v sn, giai cp v sn c c s l lun khoa hc nhn thc thc tin x hi; t nh ra c ng li chin lc v ra nhng bin php u tranh ci bin x hi c hiu qu. S kt hp gia l lun trit hc Mc vi phong tro v sn to nn bc chuyn bin v cht ca phong tro t trnh t pht ln t gic. Trit hc Mc cn l v kh t tng u tranh chng li h t tng t sn, ch ngha xt li, c hi v ch ngha gio iu, gp phn quan trng to ra s thng nht ca phong tro u tranh ca giai cp v sn. Trit hc Mc cng chm dt tham vng nhiu trit hc coi trit hc l "khoa hc ca mi khoa hc" ng trn mi khoa hc, Cc Mc v Ph.ngghen xy dng l lun trit hc ca mnh trn c s khi qut cc thnh tu ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi. n lt mnh, trit hc Mc ra i tr thnh th gii quan khoa hc v phng php lun chung nh hng s pht trin ca cc khoa hc v phng php lun chung nh hng s pht trin ca cc khoa hc. S pht trin ca khoa hc ngy cng chng t s cn thit phi c t duy bin chng duy vt v ngc li, phi pht trin l lun trit hc Mc da trn nhng thnh tu ca khoa hc hin i. Nh vy, trit hc Mc phn nh r ranh gii gia trit hc vi cc khoa hc khc v thit lp c mi quan h cht ch gia chng, cng nh xc nh r i tng nghin cu ca trit hc l tm ra quy lut vn ng, pht trin chung nht ca t nhin, x hi v t duy. TI LIU THAM KHO 1. i cng trit hc s Trung Quc, NXB Thanh nin, 1999. 2. i cng trit hc Pht gio Vit Nam, tp 1, NXB Khoa hc x hi, HN, 2002. 3. Gio trnh trit hc Mc - Lnin ( Hi ng trung ng ch o bin son gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc - Lnin, t tng H Ch Minh), NXB CTQG, H, 1999. 4. Gio trnh trit hc Mc - Lnin ( B Gio dc v o to), NXB CTQG, H, 2002. 5. T in trit hc, NXB Tin B, Matxcva.

MC LC Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi Chng 2: Trit hc n c, trung i Chng 3: Trit hc Trung Hoa c, trung i Chng 4: Trit hc Hy Lp - La M c i Chng 5: Trit hc cc nc Ty u thi Trung c Chng 6: Trit hc Ty u thi Phc hng v cn i Chng 7: Trit hc c in c Chng 8: S ra i v pht trin ca trit hc Mc - Lnin Tp th tc gi

TS. Trn nh Tho TS. Nguyn Bnh Yn ThS. Kim Thanh ThS. Nguyn Vn C

You might also like