You are on page 1of 34

TA C CIA C! A NH!

NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 1


hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
M! C I! C
AI Ia nguo I da pha f mInh ra do ng dI n7 ....................................... 3
AI Ia nguo I da sa ng ch ra que dIm7 ........................................... 4
AI Ia fa c gIa cu a chI c ma y chu da u fIn7..................................... 5
AI da Ia m ra bo da u fIn7 ............................................................... 6
AI da Ia m ra gIa y7 ........................................................................... 7
AI da Ia m ra ha n fhu bI u7 ............................................................ 8
AI da Ia m ra nhu ng chI c kinh da u fIn7 ..................................... 8
AI da Ia m ra nuo c hoa7................................................................... 9
AI da Ia m ra quy n fu dI n fI ng anh da u fIn7....................... 11
AI da Ia m ra dI gIa y da u fIn7.................................................... 12
AI da nghI ra ba ng chu ca I da u fIn7 .......................................... 13
AI da nghI ra bu f vI f7.................................................................. 14
AI da nghI ra chI c bu f ch da u fIn7 .......................................... 15
AI da nghI ra kinh hI n vI7........................................................... 16
AI da nghI ra Ia ba n7..................................................................... 17
AI da nghI ra mn nha y du 7........................................................ 18
AI da nghI ra ma y a nh 7 ............................................................... 19
AI da nghI ra nhu ng con fem7...................................................... 20
AI da nghI ra fro da nh ba I7 .......................................................... 21
AI da nghI ra fa m ba n d da u fIn7............................................. 22
AI da pha f hI n ra ca ph7 ........................................................... 23
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 2
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
AI da pha f mInh ra nguyn fu 7.................................................... 24
AI da sa ng fa o ra ma y bay7.......................................................... 26
AI da sa ng fa o ra fa u nga m7........................................................ 27
AI da sa ng fa o ra f7 ................................................................... 28
AI da sa ng fa o ra da n duong ca m7 .............................................. 29
AI da fm ra cha f dInamIf| fhu c n )7......................................... 30
AI da vI f ba ch khoa foa n fhu da u fIn7..................................... 31
AI da xay du ng chI c ca u da u fIn7............................................. 32
AI da xay ngo n ha I dang da u fIn7.............................................. 33

TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 3
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
AI IA NC!O I A PHA T MINH RA O NC I N7

Con nguo I da nghIn cu u v dI n fu ha ng nga n nam nay, nhung
cho d n bay gIo chu ng fa va n chua bI f chinh xa c fh na o Ia dI n.
Nguo I fa cho ra ng dI n duo c ca u fa o fu nhu ng pha n nho fich dI n.
Theo Iy fhuy f na y fh dI n Ia do ng chuy n d ng cu a ca c eIecfron hay
ca c phan fich dI n kha c. Tu dI n frong fI ng Anh |eIecfrIcIfy) ba f
ngu n fu fI ng Hy Ia p "eIecfron". a n co bI f fu na y co nghIa Ia g
khng7 No co nghIa Ia h pha ch.
Tu nam 600 fruo c cng nguyn nhu ng nguo I Hy Ia p c da bI f
ra ng n u co xa f h pha ch fh no co fh hu f duo c nhu ng ma u gIa y.
Cho d n fruo c nam 1672 cu ng chua co m f fI n b na o frong vI c
nghIn cu u v dI n. Va o nam 1672 ng Offo Ion Cerryk khI d fay
bn ca nh qua ca u ba ng Iuu huy nh dang quay da nha n duo c su fich
dI n Io n hon.
Va o nam 1729 ng Sfefan Crey da fm ra ra ng co 1 s cha f,
frong do co kIm Ioa I, co fh da n dI n. Nhung cha f nhu va y go I Ia
nhu ng cha f da n dI n. Ong fa cu ng pha f hI n ra ra ng nhu ng cha f
kha c nhu fhuy fInh, Iuu huy nh, h pha ch va sa p khng da n dI n.
Nhu ng cha f do duo c go I Ia nhu ng cha f ca ch dI n.
uo c fI n fI p fheo frong vI c nghIn cu u v do ng dI n Ia va o
nam 1733 khI m f nguo I Pha p co fn Ia uy Phey fm ra va f fich
dI n duong va va f fich dI n am, ma c du ng cho ra ng do Ia 2 Ioa I dI n
kha c nhau. edzamIn IrankIIn Ia nguo I da u fIn fhu gIa I fhich fh
na o Ia do ng dI n. Theo ng fa f ca ca c cha f frong fu nhIn d u co chu a
"cha f Io ng dI n". KhI 2 cha f va cha m va o nhau fh m f s "cha f Io ng"
cu a cha f na y se bI Ia y sang cha f kha c. Nga y nay chu ng fa no I "cha f
Io ng" duo c ca u fa o fu nhu ng dI n fu mang dI n fich am. mn khoa
ho c nghIn cu u v dI n pha f frI n ra m r fu nam 1880 khI ma
AIexandro VoIfa da sa ng ch ra pIn. Pha f mInh na y da mang d n cho
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 4
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Ioa I nguo I ngu n nang Iuo ng fhuo ng xuyn va ke o fheo no fa f ca
nhu ng pha f mInh quan fro ng nha f frong IInh vu c na y.

AI IA NC!O I A SA NC CH RA Q! IM7
!o c mo ho c ca ch fa o ra Iu a d suo I a m va na u chin fhu c an da
da n d n vI c con nguo I Ia m ra nhI u Ioa I "dIm" kha c nhau. Nguo I
nguyn fhuy da nh ra Iu a fu cha f SIIIc va hy vo ng ra ng no co fh d f
cha y duo c Ia kh. Ha ng nghn nam sau nhu ng nguo I Ia Ma c cu ng
cha ng fI n fhm duo c ma y frong vI c fa o ra Iu a. Ho da nh haI ho n da
va o nhau va nhu ng fIa Iu a fhu duo c fh c ga ng d f cha y nhu ng que
do m fa m Iuu huy nh.
Va o fho I frung c nguo I fa c ga ng d f cha y nhu ng mI ng gIe
kh ba ng nhu ng fIa Iu a fhu duo c ba ng ca ch da nh SIIIc va sa f. Nhu ng
cha f II u d cha y na y duo c go I Ia ca c "day cha y". Nhu ng que dIm
hI n da I duo c Ia m fu nhu ng que g nho bo c phfxpho o da u.
Phfxpho Ia cha f ra f d cha y ngay ca o nhI f d ra f fha p.
Va o nam 1681 m f nguo I Anh fn Ia Roberf oIe da nhu ng que
do m fa m Iuu huy nh va o dung dIch Iuu huy nh va ph fxpho va fh Ia
nhu ng que dIm da ra do I. Tuy nhIn nhu ng que dIm na y cha y qua
nhanh nn hI u qua su du ng khng cao.
Nhu ng que dIm fhu c su duo c Ia m o Anh do ba n fay cu a nguo I
duo c sI co fn Ia John WaIker. d f nhu ng que dIm na y ca n pha I
que f chu ng va o gIu a n p ga p cu a fo gIa y ma frn do da duo c ra c m f
Io p b f fhuy fInh .
Nam 1833 nhu ng que dIm bo c phfxpho da ra do I o Ao va u c
nhung co m f va n d da na y sInh v phfxpho fra ng va va ng ra f d c
ha I d I vo I nhu ng cng nhan sa n xua f dIm cho nn nam 1906 da bI
ca m sa n xua f frn foa n fh gIo I.
Cu I cu ng nguo I fa da fm ra m f Ioa I phfxpho do khng d c
d sa n xua f ra nhu ng que dIm an foa n hon. Nhu ng que dIm an
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 5
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
foa n da u fIn da duo c sa n xua f o Thuy Sy va o nam 1844. CIo day
fhay v bo c In da u que dIm fa f ca nhu ng cha f hoa ho c ca n fhI f fh
nga y nay nguo I fa bI ph fxpho do In b ma f cu a h p va fa chI ca n
que f que dIm va o do .
Va o fho I k fh chI n Ia n fhu haI co ra f nhI u doa n quan chInh
chI n o vu ng Tha I nh uong noI ra f hay co mua nn nhu ng que
dIm bnh fhuo ng fo ra ke m hI u qua . Iu c ba y gIo ng RaImn KadI
da Ia m ra m f cha f bo c In nhu ng que dIm d co fh d f duo c ngay
ca frong fro I mua.
AI IA TA C CIA C! A CHI C MA Y CH! ! TIN7
Ma y chu Ia m f pha f kI n ra f mo I va cho d n bay gIo nguo I fa
va n khng ngu ng hoa n fhI n no . Tuy nhIn ba ng pha f mInh sa ng ch
ra ma y chu Ia I fhu c v nguo I Anh co fn Ia HenrI MIII fu nam 1714
ma c du chI c ma y chu do chua duo c Ia m m f ca ch hoa n fhI n.
Nhu ng chI c ma y chu da u fIn duo c sa n xua f cho nhu ng nguo I
mu o My , ng WIIIIam erf va o nam 1829 da duo c ca p ba ng pha f
mInh sa ng ch cho chI c ma y chu da u fIn, chI c ma y co fn Ia "Ma y
chu cho nguo I mu ". Nga y nay, nhu ng chI c ma y nhu va y khng co n
f n fa I nu a. a n co fh fIn cha c ra ng da co ra f nhI u nha pha f mInh
sa ng ch do ng go p su c cu a mnh va o su pha f frI n cu a chI c ma y chu .
Va o nam 1833, m f nguo I Pha p co fn Ia Cksave Progen da Ia m
ra m f chI c ma y chu vo I ba n phim va ca c do n ba y cho fu ng ky hI u.
Va o nam 1843 ng Tracferobe, nguo I My da Ia m ra m f chI c ma y
chu vo I ca c phim ky hI u duo c sa p x p xung quanh m f chI c vo ng
ba ng d ng co fru c o gIu a. Ong fa du ng fay quay d n chu ca n fhI f va
phu mu c In ky hI u d da nh ra gIa y, fuy nhIn n u su du ng chI c
ma y chu kI u na y fh ra f cha m.
Nam 1856 m f chI c ma y chu kI u mo I da ra do I vo I ca c phim
duo c b fri fheo hnh fro n va m I m f Ia n go m f ky hI u fh chu se
duo c da nh va o m f dI m o gIu a. Nguyn fa c hoa f d ng na y da duo c
su du ng frong ca c ma y chu hI n da I. ChI c ma y chu da u fIn duo c
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 6
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
dua va o sa n xua f ha ng Ioa f. uo c sa ng fa o bo I ba nguo I My ng
CrIpfophe ShoIIz, Semuen SoII, CarIof CIIdden va o nam 1873 o chI c
ma y chu na y co ra f nhI u da c dI m da c bI f, gIa y duo c da f va o m f
fru c fro n ba ng cao su co day mu c, co Io I qua n day da o chI u du ng cho
bang mu c va fay ke o co fh chuy n d ng duo c. Nga y hm nay chu ng
fa da co ca nhu ng chI c ma y chu sa ch fay, nhu ng chI c ma y chu cha y
ba ng dI n, fuy nhIn va o nhu ng nam ga n day ma y chu da pha I
nhuo ng ch cho ma y finh.
AI A IA M RA O ! TIN7
o Ia m f frong nhu ng Ioa I fhu c pha m Iau do I nha f ma con
nguo I bI f d n va su du ng r ng ra I. Co m f dI u kha nga c nhIn Ia
fho I xa xua o m f s noI frn fra I da f nguo I fa khng du ng bo Ia m
fhu c an! Nhu ng nguo I o fha I du ng bo d Ia m va f f fha n frong
nhu ng fhu fu c fn gIa o. Nhu ng nguo I Hy Ia p va Ia ma c da I du ng
bo d chu a ca c b nh v da. Ho co n fIn ra ng b ho ng cu a bo dun cha y
ra f co Io I cho ma f. Ngoa I ra nguo I Ia ma co n du ng bo d bI fron fo c
va da. Ta I Tay an Nha hon 300 nam fruo c day bo chI duo c ba n
frong ca c hI u fhu c. Tho I ba y gIo cu ng co m f s nguo I du ng bo d
na u an nhung fuy f nhIn khng co aI an bo s ng. o duo c ba o qua n
o da ng nhuy n va co ca Ioa I bo fram fu I. Co nguo I cho ra ng cng
ngh sa n xua f bo an duo c chuy n fu ca c nuo c Xcan dI navo sang
Chau u.
Nga y nay bo Ia m f fhu c pha m v cu ng quan fro ng. o Ia fhu c
pha m co chu a ha m Iuo ng da m cao va co fh d ha p fhu . Trong fha nh
pha n cu a bo co nhI u cha f ca n fhI f gIu p no o Ia I Iau frong da da y va
fu fu cung ca p nang Iuo ng cho co fh . Cng nghI p sa n xua f bo co fu
khI nguo I fa ba f da u va f su a bo . a u fIn nguo I fa ho f Ia y Io p va ng
su a r I d o nhI f d pho ng cho In men. I u na y gIu p cho bo gIu
duo c huong vI va don gIa n hoa qua frnh da nh bo. TI p fheo do Ia
cng doa n fhanh Io c d dI f khua n gIu p bo co ha n su du ng Iau hon.

o duo c da nh frong ma y da nh bo d fa ch Ia y pha n nuo c frong.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 7
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Trong nuo c su a na y khng chu a m f chu f cha f be o na o. Sau do nguo I
fa Ia I cho fI p nuo c va o va fI p fu c da nh frong ma y da nh bo cho d n
khI Ioa I h f ca c cha f khng ca n fhI f ra d fhu duo c bo fInh khI f.
Sau cu ng nguo I fa cho bo dI qua nhu ng fru c quay Io n cho bo m m ra
va d ng d u nhau v ma u va vI r I dem do ng go I.

AI A IA M RA CI Y7
a n ha y Ia y m f fo gIa y va fhu xe no fheo haI chI u ngang va
do c. a n se fha y ra ng co m f chI u d xe hon, va o ch fo gIa y ra ch ra
ba n se nhn fha y nhu ng so I mo ng nhu fo c. I u do no I In dI u g7
Thu nha f gIa y duo c sa n xua f ba ng ma y v n u khng ba n da co fh
xe d da ng o ca haI chI u. Thu haI Ia gIa y duo c ca u fa o fu nhu ng ha f
xenIuIo nho frong Io I cu a cay. Truo c khI gIa y xua f hI n fh con nguo I
da Ia m ra ra f nhI u cha f II u d vI f. 4000 nam fruo c day nhu ng
nguo I AI Ca p c da Ia y nhu ng fhan cay fuo c Ia y pha n vo va ne n cho
pha ng d Ia m gIa y vI f. Sau na y nguo I fa da da f ch ng nhu ng vo cay
In nhau, ne n r I da n chu ng Ia I, sau khI sa y kh co fh du ng d vI f.
Nhung do va n chua duo c coI Ia gIa y.
Nguo I da u fIn Ia m ra gIa y Ia ng SaI Iun, nguo I Trung Qu c,
va o nam 105 ng da nghI ra phuong fhu c Ia m gIa y fu nhu ng so I bn
frong cu a vo cay dau. Nguo I Trung Qu c da ho c ca ch nghI n na f vo
cay va nuo c d fa ch Ia y so I, sau do ho d h n ho p na y ra nhu ng khay
fo frn do co da f nhu ng ng fre nho , khI nuo c cha y h f dI nguo I fa
mang ca c fa m gIa y mo ng dI phoI kh frn b ma f ba ng pha ng. Sau
na y d nang cao cha f Iuo ng cu a gIa y co nguo I da nghI ra ca ch cho
fhm fInh b f va o. Nhu ng nha bun cu a Trung Qu c da dI kha p mo I
noI, In phuong a c xu ng phuong Nam r I d n fha nh ph
Samarcan. o day nguo I a Ra p da da nh ca p bi quy f cu a ho va mang
d n Tay an Nha, fu do ngh fhua f Ia m gIa y Ian fruy n kha p fh
gIo I. Ca ng nga y con nguo I ca ng fm ra nhI u phuong pha p d sa n
xua f gIa y, nguo I fa Ia m ra chI c ma y co fh Ia m ra nhu ng fo gIa y ra f
da I va ra f mo ng o nuo c Pha p nam 1798.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 8
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com



AI A IA M RA HA N TH! I!7
Ha n fhu bI u duo c Ia m ra d xa c dInh nhI f d . Nha khoa ho c
nguo I y CaIII da Ia m nhu ng fhi nghI m v ca ch do nhI f d va o nam
1592 |100 nam sau khI CrIfop CoIongbo pha f mInh ra Chau My )
CaIII da Ia m ra va I Ioa I ha n fhu bI u kha c nhau, no duo c cau fa o bo I
m f ng fhuy fInh va m f qua ca u r ng chu a da y khng khi. Chu ng
duo c dun no ng In d khng khi bn frong no ra sau do nhu ng da u
mo kIa cu a ng va o m f cha f Io ng vi du nhu nuo c cha ng ha n. Khng
khi frong ng co Ia I v nuo c Ia nh va cha f Io ng fra n va o ng chI m ch
cu a khng khi, su fhay d I nhI f d se da n d n su fang gIa m cu a mu c
cha f Io ng frong ng va y Ia chI c nhI f k da u fIn da ra do I.
a n ha y Iuu y ra ng no da co fh dInh vI duo c su da n no cu a
khng khi frong ng fuy nhIn chI c nhI f k na y cu ng khng duo c
chinh xa c fuy f d I v no co n chIu su a nh huo ng cu a su fhay d I a p
sua f khi quy n. ChI c nhI f k hI n da I su du ng su gIa n no cu a cha f
Io ng d do nhI f d , cha f Io ng na y duo c ha n kin frong m f qua ca u
fhuy fInh duo c ga n va o m f ng nho khI nhI f d fang In se Ia m
cha f Io ng da n ra va dang In frong ng, nguo c Ia I khI nhI f d ha n
xu ng fh cha f Io ng co Ia I va fu f xu ng frn chI c nhI f k na y co ga n
ba ng chIa d gIu p chu ng fa xa c dInh duo c nhI f d . ChI c nhI f k
na y Ia n da u fIn duo c cng fuo c Tfxcan PhedInan II su du ng va o
nam 1654.
AI A IA M RA NH! NC CHI C KINH ! TIN7
Nga y nay ha u h f ca c chinh kha ch va nhu ng nguo I n I fI ng
d u deo kinh fh pha I. Tha f fhu vI n u bI f duo c ra ng IIch su se dI
fheo huo ng na o n u nga y xua ca c ba c vua chu a d u deo kinh |fa f
nhIn n u nhu fha f su ho ca n d n kinh). V nhu va y ho da co fh
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 9
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
nhn mo I va f, mo I vI c f f hon va cha c ha n da frI v ca c qu c gIa f f
hon!
Khng aI bI f fn cu a nguo I Ia m ra ca p kinh da u fIn. ChI bI f
ra ng va o nam 1266 ng Rodger econ da du ng chI c kinh Iu p d co
fh nhn ro hon ca c chu ca I frn frang sa ch. Co n va o nam 1352 frn
m f bu c chan dung nguo I fa nhn fha y h ng y gIa o chu Jugon co deo
m f dI kinh co haI ma f kinh duo c bu c va o m f ca I go ng. Nhu va y
chu ng fa chI co fh bI f duo c ra ng dI kinh duo c Ia m ra dau do gIu a
nam 1266 va 1352.
KhI nhu ng cu n sa nh In ra do I fh nhu ng dI kinh cu ng fro nn
ra f ca n fhI f. Va o fh ky XV nhu ng cap kinh chu y u duo c sa n xua f
fa I mI n ba c nuo c y va mI n nam nuo c u c, Ia nhu ng noI fa p frung
nhI u nguo I fho gIo I.
Nam 1629 vua CharIes I cu a nuo c Anh da ky sa c I nh fha nh
Ia p hI p h I cu a ca c fho Ia m kinh ma f. Co n va o nam 1784 edzamIn
IrankIIn da sa ng fa o ra nhu ng dI kinh co haI fIu dI m. Nga y nay
ngoa I vI c gIu p con nguo I do c va nhn f f hon , nhu ng chI c kinh co n
duo c su du ng va o nhu ng mu c dich kha c nhau. Nhu ng chI c kinh dam
gIu p chu ng fa do cho I ma f va ca n nhu ng fIa na ng ma f fro I co fh Ia m
ha I ma f. Nguo I fa co n sa n xua f nhu ng chI c kinh da c bI f cho nhu ng
nguo I fho fh I fhuy fInh, nhu ng nguo I fruo f fuy f, ca c phI cng, ca c
nha fha m hI m vu ng cu c... d ba o v ma f kho I nhu ng fIa cu c fim va
fIa h ng ngoa I. Chu ng fa co n co fh k ra day ra f nhI u nga nh ngh
ca n co nhu ng dI kinh da c bI f d da m ba o su c khoe va an foa n Iao
d ng.

AI A IA M RA N!O C HOA7
Co Ie cu ng vo I su xua f hI n cu a su s ng frn fra I da f nuo c hoa
da ra do I. Tu "nuo c hoa" co ngu n g c fu fI ng Ia fInh "fumus" co
nghIa Ia kho I. I u na y Ia m chu ng fa co y nghI pha I chang nga y xua
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 10
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
nhu ng nguo I nguyn fhuy da d f g , nhu a cay va Ia cay co mu I fhom
d fa o ra nuo c hoa7
Chu ng fa bI f ra ng nguo I AI ca p c da I da du ng nuo c hoa fu
hon 5000 nam fruo c day. Nhung pha f mInh ra ca ch chI f xua f fInh
da u fu nhu ng ca nh hoa h ng Ia I fhu c v nguo I a ra p. a fu hon
1300 nam nay fa I da f nuo c cu a cau chuy n "Nghn Ie m f dm", fInh
da u hoa h ng khng nhu ng duo c du ng Ia m my pha m ma co n d Ia m
fhu c nu a. Cu nu a he cfa hoa h ng se cho fa 1 fa n ca nh hoa, fu m f
fa n ca nh hoa na y Ia I chI cho fa ve n ve n co 0,5 kg fInh da u. Th mo I
bI f v sao Ioa I fInh da u na y Ia I quy hI m d n va y.
Nga y xua d fhu duo c fInh da u nguo I fa x p nhu ng fa m kinh
va o nhu ng chI c khung g . Trn do da f m f Io p mo Io n r I x p fu ng
Io p ca nh hoa In nhau. Nguo I fa fhay da n nhu ng Io p ca nh hoa cho fo I
khI mI ng mo hu f du s fInh da u ca n fhI f.
Nga y nay d chI f xua f ra fInh da u fhay v mo Io n chu ng fa
du ng m f Ioa I dung dIch duo c Ia y fu da u Iu a. dung dIch na y In
ca c ca nh hoa fuoI cho fo I khI fha m h f fInh da u cu a ca nh hoa. H n
ho p fhu duo c dem fa ch bo dung dIch da u r I du ng c n Io c Ia y fInh
da u.

Nga y nay d sa n xua f nuo c hoa nguo I fa co n du ng ra f nhI u
Ioa I hoa nhu: hoa nha I, hoa vIoIef, hoa hoa fhuy fIn, hoa cam . . .a n
co bI f khng fha m chi g cu a cay fu ng, cay ba ch da n, Ia cay ba c ha
,Ia cay fhIn fru c quy va r cu gu ng cu ng duo c du ng Ia m nuo c hoa
da y.

HI n nay khoa ho c dang khng ngu ng cha y dua vo I fhIn nhIn
frong vI c sa ng fa o ra nhung mu I nuo c hoa mo I. Ca c chuyn gIa my
pha m co fh sa ng fa o ra nhu ng mu I nuo c hoa mo I Ia va fhom nga f
d n n I nhu ng bng hoa fuoI cu ng pha I ghen fI v huong quy n ru
cu a chu ng.



TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 11
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com


AI A IA M RA Q!Y N
T! I N TI NC ANH ! TIN7
a n co bI f fu dI n ra do I khI na o khng7 Trong fI ng Ia TInh
co fu "dIccIonarIus" co nghIa Ia "suu fa p ca c fu ". M f fha y gIa o nguo I
Anh fn Ia Jonh CarIand da fuy n fa p m f s fu fI ng Ia TInh va o
"dIccIonarIus" d ba f bu c ca c ho c sInh cu a mnh pha I ho c fhu c. o
Ia va o khoa ng nam 1225. Tn go I cu a cu n fu dI n gIa I nghIa fI ng
Anh cu ng ba f ngu n fu "dIccIonarIus" cu a fI ng Ia TInh.
Hon 300 nam fruo c frn fra I da f chua h co ba f ky m f cu n fu
dI n fI ng Anh na o. Pha n Io n ca c fu dI n o nuo c Anh duo c vI f ra
nha m gIu p do mo I nguo I ho c fI ng Ia TInh. Nhu ng quy n fu dI n
nhu va y fhng fhuo ng co nhu ng ca I fn ra f gIa u hnh a nh nhu "khu
vuo n fu ngu ".
Pha I d n nam 1552 fh cu n fu dI n fI ng Anh da u fIn mo I
fhu c su ra do I. Ta c gIa cu a no Ia ng RIchard HaIoef. Cu n fu dI n
na y co ca c fn Ia fInh ra f da I "AbsedarIum AngIIco - IafInIum pro
TIruncuIus". Su kha c bI f cu a no so vo I nhu ng cu n fu dI n kha c Ia o
day nguo I fa gIa I nghIa ca c fu ba ng fI ng Anh r I sau do mo I dIch san
g fI ng Ia TInh. "AbsedarIum" duo c coI Ia quy n fu dI n gIa I nghIa
da u fIn cu a fI ng Anh. No g m 26.000 fu .
Iu c ba y gIo aI aI cu ng bI f d n cu n fu dI n na y fuy gIa cu a no
ra f da f. dng da o nhan dan co fh su du ng duo c nguo I fa da soa n
m f cu n fu dI n mo I if fu hon, d hI u hon va In vo I s Iuo ng Io n,
gIa fha nh ha . Va o fho I ba y gIo ca c fa c gIa khng chu fruong dua h f
fa f ca ca c fu co frong fI ng Anh va o fu dI n ma ho chI gIa I fhich
nghIa cu a nhu ng fu kho nha f . Quy n fu dI n gIa I nghIa fI ng Anh
da u fIn|co fn fI ng Anh chu khng pha I fn Ia TInh) duo c ra do I
va o nam 1623 cu a fa c gIa Henry Cokerem.
a f da u fu nam 1807 o My ng N.Websfer da ba f da u bIn soa n
m f b fu dI n d s g m 12.000 nghn fu va 40.000 chu fhich va cho
fo I nam 1828 mo I hoa n fha nh va xua f ba n.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 12
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Truo c Websfer chua co aI Ia m n I cng vI c vI da I a y. Ngoa I vI c
bIn soa n ng co n Ia m fhm m f vI c nu a Ia don gIa n hoa chinh fa
cu a m f s fu kho . Chinh v va y ma sau na y fa fha y fI ng Anh va
fI ng My |ngIIsh va AmerIcan ngIIsh) co nhu ng dI m kha c nhau.
AI A IA M RA OI CIA Y ! TIN7
KhI nhu ng nguo I nguyn fhuy pha I vuo f qua nhu ng con duo ng
da y gaI nho n va da cu ng fh ho hI u ra ng ca n pha I kI m m f fhu g
do d bo c Ia y dI chan cu a mnh. Co Ie nhu ng dI gIa y da u fIn ma
nguo I nguyn fhuy Ia m ra frng gI ng nhu ng dI de p quaI ha u. Cha f
II u ma ho du ng d fa o ra nhu ng dI gIa y nhu fh v cu ng da da ng,
fu co , da, hoa c fha m chi ca nhu ng mI ng g . Ho bu c chu ng va o ca c
ngo n chan ba ng nhu ng so I day va vo ng qua go f chan. o ca c vu ng gIa
Ia nh, ca c dI de p quaI ha u mo ng ma nh kIa khng fh chIu duo c re f
muo f nn con nguo I da fhm va o do nhu ng cha f II u kha c da y da n va
a m a p hon d fa o fha nh nhu ng dI gIa y.
Nguo I AI ca p c da I Ia nhu ng nguo I da u fIn su du ng r ng ra I
nhu ng dI gIa y duo c Ia m fu nhu ng mI ng da hoa c g co day cha ng
quanh chan. ba o v ngo n chan ca I nhu ng chI c gIa y duo c u n cong
o phia fruo c. Nhu ng nguo I Ia ma co n fI n xa hon. ho da Ia m ra
nhu ng dI gIa y co du c I o haI bn d Iu n day qua va bu c Ia I o gIu a.
Nhu ng nguo I o ca c gIaI fa ng kha c nhau frong xa h I dI nhu ng dI
gIa y kha c nhau. o nhu ng nuo c co khi ha u Ia nh hon, nguo I fa da du ng
co nh I va o nhu ng chI c bao nho co day fha f Ia I d Ia m gIa y dng.
a n da n nhu ng nguo I eskImo va nhu ng fh dan da do fu nhu ng dI
gIa y fh so na y da fa o ra nhu ng dI gIa y mca.
Nhu ng dI gIa y co hnh fhu hI n da I nhu nga y nay duo c fa o bo I
ba n fay cu a nhu ng nguo I Iinh fha p fu . ba o v dI chan cu a mnh
frong ca c cu c frInh pha f ke o da I da ng da ng ho da pha I Ia m ra nhu ng
dI gIa y vu a b n vu a a m. Nhu ng dI gIa y "mden" Ia n da u fIn xua f
hI n o Pha p, r I o Anh, o y . Theo fho I gIan gIa y cu ng Iun fhay d I
m f. Vi du nhu o Anh va o fho I ky frI v cu a vua James I nhu ng nguo I
fhu c fa ng Io p quy f c dI nhu ng dI gIa y go f nho n, Ia m fu m f Ioa I da
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 13
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
mo ng. I nhu ng dI gIa y na y fha f Ia ba f fI n nhung nguo I fa va n fI p
fu c su du ng no frong m f fho I gIan da I. Truo c khI co m f dI gIa y cao
nguo I Anh da dI nhu ng dI gIa y he p va co mu I da I ra f da I khoa ng 12-
15cm, va hoI cong In frn. Co n o My ngh fhua f do ng gIa y ba f da u
xua f hI n fu nam 1629.
AI A NCHI RA A NC CH! CA I ! TIN7
Ca c chu frong ba ng chu ca I fhu c ra Ia ki hI u cu a ca c am. Ca c
chu ca I frong ba ng chu ca I TI ng Anh du a frn ba ng chu ca I Ia Ma
da co fu 2500 nam fruo c. Ca c chu In hoa ra f gI ng vo I nhu ng chu Ia
Ma duo c su du ng va o fh kI 3 fruo c cng nguyn.
Truo c khI co ba ng chu ca I con nguo I fhuo ng du ng ca ch ve d ghI
Ia I nhu ng su va f hoa c fruy n fhng fIn cho nhau, vi du hnh m f va I
con don duong co fh hI u Ia o day co fh dI san f f. Ioa I chu vI f
ba ng franh na y da ra f ph bI n o aby Ion c da I, o AI Ca p va Trung
Qu c. a n da n fheo fho I gIan fh Ioa I chu vI f na y cu ng co nhI u
fhay d I. Truo c day n u frn bu c franh nguo I fa chI ve m f va f fh
bay gIo bu c franh chuy n fa I ca y fuo ng ga n vo I kha ch fh do , vi du
khI nguo I fa ve dI chan fh co nghIa Ia "dI".
Ioa I chu vI f na y duo c go I Ia Ioa I chu vI f ghI y . Tuy nhIn co
m f s va n d na y sInh d I vo I Ioa I chu vI f na y bo I v m I nguo I hI u
fheo nhI u ca ch kha c nhau du Ia cu ng m f Ia fhu. a n da n phuong
pha p na y duo c chuy n fha nh chu vI f fheo am fI f, vi du chu X co
nghIa Ia ca I fay fh bu c franh ve ba n fay se fh hI n ca I am X do . Cho
nn m I m f Ia n khI nguo I fa no d n am X fh nguo I fa Ia I su du ng
bu c franh co ve hnh ca I fay. o abyIon va Trung Qu c su pha f frI n
cu a chu vI f cu ng khng vuo f qua gIo I ha n na y.
Nguo I AI Ca p fu sa ng fa o ra ba ng chu ca I cu a mnh g m 24 ki
hI u bI u hI n nhu ng am hoa c nhu ng fu rIng bI f g m m f phu am.
Tuy nhIn Iu c ba y gIo ho da khng hI u duo c y nghIa cu a pha f mInh
a y. Ca n 3500 nam fruo c day ca c dan f c s ng o bo ng Ia Trung
Ha I da ga n nhu pha f mInh ra ba ng chu ca I. Ho hI u ra ng m f ki hI u
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 14
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
co fh su du ng d bI u fhI m f am frong fa f ca ca c fu kha c nhau, v
va y ho da su du ng m f s Iuo ng ki hI u nha f dInh va nhu ng ki hI u
a y da fro fha nh ba ng chu ca I.
Nhu ng nguo I o Tha I c va nhu ng nguo I PhInIkI da su du ng
ba ng chu ca I da u fIn, sau na y nhu ng nguo I PhInIkI fruy n ba ng chu
ca I na y cho nguo I Hy Ia p. Nhu ng nguo I Ia Ma c da fI p nha n ba ng
chu ca I Hy Ia p va dua va o m f s su a d I, b xung. Tu do ba ng chu
ca I Ia TInh da ra do I va duo c nguo I dan ca c nuo c Tay u su du ng
r ng ra I.
AI A NCHI RA ! T VI T7
Chu vI f Ia m f do ng go p cu a Ioa I nguo I va o su pha f frI n cu a
n n van mInh. Chu vI f gIu p chu ng fa ghI Ia I nhu ng y nghI va cng
vI c. Truo c khI cay bu f ra do I fh con nguo I da su du ng ra f nhI u fhu
kha c nhau d vI f chu . Vi du nhu nguo I nguyn fhuy da du ng nhu ng
ho n da nho n da u d kha c nhu ng hnh ve In fuo ng hoa c frong hang
d ng, hoa c nhu ng nhu ng da u ngo n fay va o nhu a cay, hay fha m chi
va o ma u cu a d ng va f r I ve In nhu ng bu c fuo ng. Sau na y con nguo I
da bI f du ng pha n hoa c da f se f d vI f. o Trung Qu c nguo I fa du ng
nhu ng chI c bu f Ing Ia m fu Ing Ia c da d ghI che p.
Co Ie nhu ng cay bu f da u fIn duo c Ia m o AI Ca p. Nhu ng nguo I
AI Ca p da Ia m ra cay bu f fu nhu ng cay sa y r ng ru f va bo c m f
mI ng d ng o pha n da u. Chu vI f xua f hI n o Hy Ia p ga n 4000 nam
fruo c day va nguo I fa da du ng nhu ng mI ng kIm Ioa I hoa c xuong voI
d vI f In nhu ng fa m ba ng phu sa p. Sau na y nguo I fa co n vo f nho n
nhu ng fhan cay ca nh cay d Ia m bu f, nhu ng chI c bu f na y duo c cha m
va o dung dIch co ma u va vI f In vo cay.
Cu ng vo I vI c gIa y vI f ra do I va o fho I k frung c con nguo I da
du ng Ing ng ng, Ing qua , Ing fhIn nga d vI f. Ngo I bu f duo c ma I
nho n va mu c cha y do c fheo ru f bu f fu frn xu ng duo I. Nhu ng chI c
bu f Ing chIm da duo c con nguo I su du ng frong vo ng ha ng nga n
nam.. Nhu ng chI c bu f ba ng fhe p xua f hI n o Anh va o nam 1780,
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 15
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
nhung frong su f 40 nam cu ng khng duo c chu ng cho Ia m. u f ma y
Ia n da u fIn xua f hI n o nuo c My va o khoa ng nam 1880. Ngo I bu f
duo c Ia m ba ng va ng ma ho p kIm osImI -IrIdI hoa c IrIdI d khng bI
xuo c. n frong ru f bu f co m f ng nho ba ng nhu a hoa c cao su du ng
mu c. u f bI Ia pha f kI n cu a fh kI XX. Qua bI duo c ma crm co
duo ng kinh ga n ba ng 1 mm. KhI fa vI f qua bI xoay fro n va ke o mu c
xu ng.

AI A NCHI RA CHI C ! T CHI ! TIN7

Cay bu f ch da co ca ch day khng duo I 200 nam. Khoa ng 500
nam fruo c day frong ca c ha m mo cu a fha nh ph CambIand nuo c Anh
nguo I fa da fm ra fhan ch. Nguo I fa cho ra ng cu ng ba f da u fu do
con nguo I ba f da u sa n xua f ra nhu ng chI c bu f fhan ch.
Tu nam 1760 o fha nh ph Nuyn-be c co gIa dnh Pharber da ba f
da u sa n xua f bu f ch su du ng b f fhan ch, nhung khng duo c fha nh
cng cho Ia m. Cu I cu ng va o nam 1795 co m f nguo I da n ng fn Ia
Conf da Ia m ra chI c bu f ch ba ng ca ch fr n fhan ch vo I m f s Ioa I
da f se f r I dem nung va o frong Io . Cng ngh cu a ng duo c su du ng
cho fo I nga y hm nay. Nhu ng chI c bu f ch duo c Ia m ba ng fhan ch
vI f ra ma u xa m fha m frn gIa y. sa n xua f bu f ch nguo I fa fr n
b f fhan ch kh vo I da f se f va nuo c, ca ng nhI u da f se f fh bu f se
ca ng cu ng, ca ng nhI u fhan ch fh bu f se ca ng m m. Sau khI fr n
fhan ch vo I da f va nuo c nguo I fa d h n ho p na y va o khun va se
fhu duo c nhungx so I da I ma nh, dinh nho p nha p. Sau do nguo I fa na n
fha ng chu ng r I ca f fheo fu ng doa n kha c nhau, sa y kh r I dem nung
o frong Io . Nguo I fa fI n nhu ng fhanh g fro n sau do xe dI d nhe f
fhan ch va o r I da n haI pha n Ia I. Cng doa n cu I cu ng Ia nguo I fa
son vo cu a bu f ch.
Nga y nay chu ng fa sa n xua f duo c hon 300 Ioa I bu f ch kha c
nhau d du ng cho nhu ng mu c dich kha c nhau. Co fh fm fha y
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 16
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
nhu ng chI c bu f ch co d cu ng kha c nhau, vo I ma u sa c v cu ng
phong phu . Co ca nhu ng h p bu f g m 72 ma u. Co nhu ng Ioa I bu f ch
du ng d vI f In fhuy fInh, vI f In va I, nhu a phIm, co ca nhu ng Ioa I
bu f ch du ng frong xay du ng.

AI A NCHI RA KINH HI N VI7
Tu kinh hI n vI - mIcroscop frong fI ng Hy Ia p co nghIa Ia
7nguo I nhn fha y nhu ng va f nho 7. ThI f bI na y du ng d nhn nhu ng
va f be fi xiu ma ma f fhuo ng khng nhn fha y duo c.
Thuo ng fh n u ba n ca ng d ga n ma f m f va f fh ba n ca ng fha y
no ro hon nhung n u ba n d no ca ch ma f 25cm fh Ia I nhn khng ro
khI do nguo I fa no I ra ng no khng fhu c fIu cu . I u g se xa y ra
n u nhu chu ng fa d va o gIu a ma f va va f do m f mI ng kinh I I khI
do va f do se o ga n ma f hon 25cm va se o frong fIu cu . Nga y nay
chu ng fa m fa hI n fuo ng na y fha f Ia don gIa n nhu Ia vI c su du ng
kinh Iu p. Nhu ng chI c kinh Iu p fhu c ra Ia nhu ng chI c "kinh hI n vI
don gIa n".
Nhu ng "chI c kinh hI n vI don gIa n" a y da co fu fho I xa xua
nhung o day cu ng fa mu n d ca p d n nhu ng chI c kinh hI n vI phu c
fa p. Va y nhu ng chI c kinh hI n vI phu c fa p Ia g7 Nho haI fha u kinh,
va f quan sa f duo c nhan fo In haI Ia n, m f frong haI fha u kinh do
duo c go I fn Ia va f kinh, no pho ng da I hnh a nh In Ia n fhu nha f,
fha u kinh fhu haI duo c go I Ia fhI kinh pho ng da I hnh a nh In Ia n
fhu haI. Thu c ra fruo c day kinh hI n vI co va I fha u kinh vu a duo c su
du ng nhu fhI kinh, vu a d du ng nhu va f kinh nhung dI u quan fro ng
Ia fa f ca ca c Ioa I kinh hI n vI na y duo c du a frn nguyn fa c pho ng
da I ke p.
ChI c kinh hI n vI phu c fa p da u fIn duo c Ia m ra va o khoa ng
gIu a nhu ng nam 1510 va 1610. Nguo I fa khng bI f dich xa c aI Ia fa c
gIa cu a no nhung ra f nhI u nguo I cho ra ng ba n quy n sa ng ch kinh
hI n vI fhu c v CaIII.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 17
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
I khI nguo I fa go I nha khoa ho c nguo I an Ma ch Ivenguc Ia
ng f cu a kinh hI n vI nhung khng pha I v ng Ia nguo I sa ng ch ra
no ma v ng da pha f mInh ra ra f nhI u fhu v co su gIu p do cu a kinh
hI n vI. Ivenguc da chI ra ra ng nhu ng con mo f, nhu ng con bo cho va
nhu ng sInh va f nho be kha c no ra fu fru ng khng pha I Ia ca c Ioa I co
kha nang fu sInh sa n, ng Ia nguo I da u fIn da nhn fha y qua kinh
hI n vI ca c da ng cu a su s ng nhu: nhu ng co fh don ba o va vI khua n.
a ng chinh dI ba n fay mnh ng da ch fa o ra m f chI c kinh hI n
vI va qua chI c kinh hI n vI do ng da nhn fha y foa n b qua frnh
fua n hoa n cu a su s ng.
Nga y nay con nguo I frong mo I IInh vu c khoa ho c va cng nghI p
d u khng fh Ia m vI c duo c n u fhI u kinh hI n vI.
AI A NCHI RA IA A N7
a ng don gIa n nha f cu a Ia ba n Ia m f chI c kIm nam cham
duo c ga n In m f ca I c f sao cho no co fh quay fheo mo I huo ng.
ChI c kIm nam cham na y se chI v phuong ba c chinh xa c hon Ia fu
cu c ba c cu a fra I da f. Tu do ba n co fh xa c dInh duo c ca c phuong
huo ng va ca c dIa dI m ma ba n mong mu n. Ia ba n Ia m f va f khng
fh fhI u duo c d I vo I nhu ng nguo I du IIch frn kha p fh gIo I, khng
aI bI f ra ng nguo I fa da fm fha y kIm nam cham quay va chI v
phuong ba c fu khI na o va o dau su f m f fho I gIan da I nguo I fa cho
ra ng do Ia pha f mInh cu a nguo I frung qu c fu 4500 nam fruo c day.
Tuy nhIn ga n day gIa fhI f na y bI nhI u nguo I ba c bo song du
fh na o dI chang nu a nhu ng nguo I Trung Qu c va n duo c coI Ia nhu ng
nguo I da u fIn bI f d n nguyn Iy hoa f d ng cu a Ia ba n. Sau nguo I
Trung Qu c Ia d n nhu ng fhuong gIa a Ra p bI f d n Ia ba n va du
nha p chu ng va o Chau u.
Nguo I fa cu ng bI f chinh xa c ra ng va o khoa ng fh ky fhu 12 Ia
ba n da ra f ph bI n o Chau u, co Ie da ng so m nha f cu a Ia ba n Ia
duo c ca u fa o fu m f ca I kIm nhI m fu duo c ga n va o m f mI ng g fha
boI frong m f c c nuo c. Sau do nguo I fa da nghI ca ch ga n nhu ng
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 18
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
chI c kIm In fru c va co fh xoay fro n duo c frong da y c c. Iu c da u
nguo I fa chI du ng Ia ba n d xa c dInh huo ng a c, huo ng Nam va
nguo I fa fhuo ng quay ca I c c sao cho dI m cu I cu a ca I kIm chI
phuong ba c na m du ng vo I va ch chI phuong ba c frn ca I c c. V sau
nu a fh frn nhu ng ca I Ia ba n nguo I fa da f m f mI ng gIa y co da nh
da u a c, Nam, ng, Tay. Cha c ha n ca c ba n cu ng bI f fu cu c ba c
khng fru ng vo I ba c cu c, fu cu c ba c na m o dI m cao nha f cu a bo ba c
cu a ba c My frn ba n da o ufIa. Ca c kIm nam cham cu a fa f ca ca c Ia
ba n o ba c ba n ca u d u chI va o dI m na y.
Nhu ng nguo I c xua khng bI f duo c su kha c nhau gIu a fu cu c
ba c va ba c cu c, ho chI nghI ra ng kIm cu a Ia ba n Iun Iun chI v
huo ng ba c. V sau na y nhu ng nguo I fhuy fhu In fa u ra khoI xa va
ho da nha n fha y su kha c nhau na y cha c ha n ba n cu ng co fh hnh
dung duo c n I ban khoan fha c ma c cu a nhu ng nguo I ScandInavo c
khI ho chu du o ca c bI n ba c xung quanh CreenIand va nha n fha y
ra ng o m f va I noI kIm Ia ba n Ia I chI v phuong fay.
AI A NCHI RA MON NH Y ! 7
a n ha y fhu fuo ng fuo ng mnh dang Io Iu ng o d cao 5m sau do
fu fu ha ca nh xu ng ma f da f. I u do gI ng nhu ba n nha y fu bo
fuo ng cao 3m xu ng va y. Ia m duo c vI c do ma khng h bI xay xa f
ba n pha I nho d n su gIu p do cu a chI c du . ChI c du cha ng qua chI Ia
m f chI c fo co kha nang fa o ra Iu c ca n d I vo I khng khi. Nho co
chI c du chu ng fa co fh roI frong khng gIan ma khng so bI fhuong
khI ha xu ng ma f da f.
ChI c du fhu c ra Ia fhI f bI bay da u fIn. Nam 1514 Ieonard
e VInchI da pha c hoa chI c du frong quy n vo ve cu a mnh. Va o
nam 1595 Iausfo VerasIo da co m f ba I mIu fa v chI c du co kha
nang hoa f d ng da u fIn. Ong Z. Ianzar, nguo I Pha p Ia nguo I da u
fIn su du ng chI c du . Nam 1785 ng na y da cho m f con cho va o m f
chI c gIo , bu c va o m f ca I du r I fha fu khi ca u xu ng. Ong Ianzar
co n kha ng dInh ra ng va o nam 1793 fu frn kInh khi ca u ng da nha y
du xu ng ma f da f va k f qua Ia bI ga y ma f m f chan.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 19
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
M f nguo I Pha p kha c, ng Z. CarnerI da duo c cng nha n Ia
nguo I da u fIn su du ng du fhuo ng xuyn nha f. Cu c bI u dI n nha y
du da u fIn cu a ng da dI n ra o ParI va o nga y 22/10/1797, khI ma
ng da nha y fha nh cng fu d cao hon 600m. ChI c du cu a ng
CarnerI frng gI ng nhu m f ca I duo c Ia m fu va I ba f fra ng co
duo ng kinh khoa ng 7m. o gIu a no c du co m f mI ng g hnh ca I dIa co
fI f dI n khoa ng 25cm co du c I o gIu a cho khng khi Io f qua. ChI c
dIa duo c ga n vo I mI ng va I ba f ba ng nhI u da I ruy bang nho .

Cu nha y du fu ma y bay fha nh cng da u fIn duo c fhu c hI n bo I
da I uy erry va o nam 1912 fa I SaInf-IuIz fhu c bang MIssurI. Trong
nhu ng nam 1913-14 da xa y ra ra f nhI u cu c franh Iua n xung quanh
vI c nn hay khng nn su du ng du va o mu c dich cu u h . Cho d n
da u fh chI n fhu nha f va n d na y va n chua nga ngu . Nhu ng va n d
ba n ca I chinh IIn quan d n kich fhuo c cu a du va vI c II u ca c phI
cng co fh nha y du an foa n ma khng va cha m vo I ma y bay hay
khng.

AI A NCHI RA MA Y A NH 7
Nga y hm nay chu ng fa co fh In fra ng a nh frong gIay Ia f
nhung d Ia m duo c nhu va y fh nguo I fa da pha I ma f ha ng fram nam
nghIn cu u fm fo I. Chu ng fa ha y cu ng nhau Ia m quen vo I IIch su cu a
ma y a nh, va o gIu a fh ky XI va XVI, con nguo I da ba f da u su du ng
m f Ioa I ma y a nh fh so duo c go I Ia "H p fI", no cho phe p chu ng fa
In ra gIa y nhu ng hnh a nh r I sau do qua m f va I khau xu Iy fa se
nha n duo c hnh a nh chinh xa c cu a va f chu p.
Va o nam 1568 ng anIeIo arbaro da sa ng ch ra m f chI c
ma y a nh co m f fha u kinh va m f I co fh fhay d I duo ng kinh d
fang d ne f cu a a nh. Nam 1802 ng Tomas rdvard va ng CamphrI
evId ba ng ca ch In fI p xu c da fhu duo c hnh a nh frn m f Ioa I gIa y
da c bI f fuy nhIn nhu ng bu c a nh na y khng b n.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 20
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Va o nam 1816 ng Zozep NIps da Ia m ra m f chI c ma y a nh
kI u h p va va f kinh duo c Ia y ra fu kinh hI n vI va da fhu duo c a nh
am ba n. Nam 1835 ng WIIIIam Tabof Ia nguo I da u fIn da Ia m ra
duong ba n fu a nh am va cu ng fhu duo c nhu ng bu c a nh ra f ne f. Nam
1839 ng IuIs age da cng b pha f mInh cu a mnh v m f qua frnh
dInh vI a nh frn ca c mI ng ba c fho I gIan qua dI va da co ra f nhI u
nguo I do ng go p y fuo ng va cng su c va o vI c hoa n fhI n chI c ma y
a nh.
Cu I cu ng va o nam 1888 nguo I fa da fha y frn fhI fruo ng
nhu ng chI c ma y a nh hI n da I cu a ha ng asfman ry PIay and IIIm
su du ng h fh ng Kodak. ChI c ma y a nh da na p sa n phIm r ng 6cm
du cho 100 kI u. Sau khI su du ng h f phIm ma y a nh duo c fra v cho
cng fy o Rofchefo, cu n phIm na y duo c Ia y ra va In fra ng. ChI c ma y
a nh na y Ia I duo c na p Ia I phIm va fra Ia I cho kha ch ha ng. Tu do d n
nay chI c ma y a nh khng ngu ng duo c ca I fI n cho de p hon, nho hon,
fhua n fI n hon va no duo c su du ng r ng ra I frn foa n fh gIo I
AI A NCHI RA NH! NC CON TM7
Nga y xa xua con nguo I da fruy n fhu ba ng m f ca ch h f su c fh
so. Ca c ba n ha y hnh dung no gI ng nhu nhu ng cu c cha y fI p su c
va y, nguo I no chuy n cho nguo kIa. Ca c fra m, noI nguo I fruo c dua
fhu cho nguo I sau duo c go I Ia fra m buu dI n |engIIsh : posf).
Tu con fem frong fI ng Anh Ia "sfamp" co nghIa Ia do ng da u,
ba f da u fu vI c do ng da u nIm fhu. Nguo I fa bI sa p In b fhu va
frong khI sa p chua kh do ng da u In do d da nh da u phan bI f nguo I
gu I.

y fuo ng du ng con fem d chuy n fhu fhu c v ng RIang HIII,
nguo I Anh. o Ia va o khoa ng nhu ng nam 30 cu a fh ky fruo c. Theo
ng RIang HIII n u du ng con fem fhay cho vI c do ng cuo c phi buu
dI n se co nhI u fhua n Io I hon va s nguo I gu I fhu se fang In, fu c Ia
fang fhm fhu nha p cho qu c gIa. Ong cu ng chinh Ia nguo I dua ra
nhI u ca I ca ch v cuo c phi buu dI n. Truo c day cuo c phi buu dI n phu
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 21
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
fhu c va o s frang va khoa ng ca ch gIu a haI dIa dI m. Khoa ng ca ch
ca ng xa fh cuo c phi cho m I frang fhu ca ng cao. Theo sa ng kI n cu a
ng RIang HIII fu Iu c ba y gIo cuo c phi gu I m f bu c fhu chI phu fhu c
va o fro ng Iuo ng cu a no , co n y u f khoa ng ca ch khng ca n d y fo I.

Qu c gIa da u fIn su du ng con fem Ia Vuong qu c Anh. Sau do
duo c a p du ng r ng ra I va nhanh cho ng fa I ha u h f ca c qu c gIa,
fha nh ph o chau au. Nuo c da u fIn su du ng con fem o fay ba n ca u
khng pha I Ia My ma Ia raxIn va o nam 1843. Nuo c My cha m hon
m f chu f, d n nam 1847 nha nuo c mo I chinh fhu c pha f ha nh ca c con
fem, ma c du fu nam 1842 fa I m f s co so buu dI n fu nhan cu a nuo c
na y da co nhu ng con fem rIng cu a mnh.
AI A NCHI RA TRO A NH A I7
Cha c ha n frong m I gIa dnh frn fh gIo I ba n d u co fh fm
fha y m f b ba I. ay co Ie Ia m f fro choI gIa dnh duo c nhI u nguo I
ua chu ng nha f. Va co Ie cu ng chinh v fh ma chu ng fa Iun fIn ra ng
b ba I da co fu Iau Ia m r I. Nguo I fa khng co n nho ca c c ba I ra do I
Iu c na o va o dau, Trung Qu c, AI ca p, Hy Ia p hay a n d , chI bI f ra ng
chu ng xua f hI n ngay sau khI ngh fhua f fa o hnh ra do I. M f fho I
gIan da I nguo I fa cho ra ng ca c c ba I Ia pha f mInh cu a nguo I Trung
Qu c, fuy nhIn nguo I dan nuo c na y mo I chI choI ba I fu khoa ng 1000
nam fruo c day.
Iu c da u khI mo I xua f hI n b ba I khng pha I du ng d choI ma
d ca c fha y bo I du doa n fuong IaI. Ma I sau na y b ba I mo I duo c du ng
d choI. Co nguo I cho ra ng nhu ng nguo I Iinh fha p fu chInhIa nhu ng
nguo I da dua fro da nh ba I d n Chau au. M f s nguo I kha c Ia I cho
ra ng ca c nha bun da mang fro choI na y va o Tay an Nha. Nhu ng
nguo I fhu ba Ia I kha ng dInh b ba I da duo c nhu ng nguo I I gan dem
va o ca c nuo c ng au. Tuy nhIn chu ng fa chI co fh kha ng dInh m f
dI u cha c cha n Ia nhu ng nguo I dan Chau au bI f d n b ba I fu fh ky
fhu XIII.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 22
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Iu c da u o Chau u co f n fa I ra f nhI u Ioa I ba I kha c nhau. Co
Ioa I ba I g m 21 quan chI co hnh khng co s , Ia I co nhu ng b ba I co
56 quan co s ma Ia I khng co hnh. Nguo I Pha p da nghI ra b ba I
g m 52 quan. Ho da su du ng nhu ng Ia ba I co s va gIu Ia I ca nhu ng
quan co hnh nhu quan a f |A), quan vua |K), quan da m |Q), quan b I
|J). Anh Ia qu c gIa fhu haI o Chau au fI p nha n b ba I na y.

Nhu ng Ia ba I da u fIn duo c ve ba ng fay ra f fh so. V sau cu ng
vo I su pha f frI n ra m r cu a ngh kha c g nguo I fa da sa n xua f ha ng
Ioa f nhu ng b ba ba ng g vu a re vu a de p. Nhu ng b ba I g na y
nhanh cho ng duo c nhu ng nguo I dan fhuo ng o kha p noI hoan nghnh.
AI A NCHI RA T M A N O ! TIN7
Ha y fuo ng fuo ng ma xem, fha f kho ma du ng Io I d fa duo c h f
ca c foa nha , ca c duo ng ph frong fha nh ph cu a ba n. Se don gIa n hon
n u chu ng fa du ng bu f va gIa y d ve ra vI fri cu a chu ng, cu ng chinh
v fh ma fa m ba n d da ra do I.
Ta m ba n d da u fIn ma Ioa I nguo I co n nho duo c ve frn m f
mI ng da f se f o AI Ca p hon 4000 nam fruo c day va sau na y da bI
fhIu huy frong m f da m cha y. Tho I c nhu ng nguo I chu da f ve ba n
d danh gIo I nhu ng pha n da f cu a mnh. Ca c vI hoa ng d fh du ng ba n
d d phan chIa duo ng bIn gIo I cu a qu c gIa mnh. Nhung khI con
nguo I fhu m fa frn ba n d vI fri cu a nhu ng va f o xa hon fh ho ga p
pha I m f s ra c r I nha f dInh, dI u do ga n II n vo I vI c fra I da f hnh
fro n nn vI c do chinh xa c nhu ng khoa ng ca ch Io n Ia ra f kho .
u I ban da u ca c nha fhIn van ho c da gIu p do ca c nha d hoa
ra f nhI u v nhu ng nghIn cu u cu a ho IIn quan fo I kich fhuo c va
hnh da ng cu a fra I da f. Ong erafosphen sInh nam 276 fruo c cng
nguyn o Hy Ia p da do duo c kich fhuo c cu a fra I da f, nhu ng con s
ma ng dua ra ga n gI ng vo I fhu c f . Phuong pha p cu a ng Ia n da u
fIn da cho phe p con nguo I finh duo c khoa ng ca ch fu nam d n ba c.
Ca n nhu cu ng cu ng vo I fho I gIan do CInnarch da dua ra ca ch chIa
ba n d fh gIo I ra nhu ng pha n ba ng nhau do c fheo kInh fuy n va vI
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 23
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
fuy n, vI fri chinh xa c cu a nhu ng duo ng na y se du a frn vI c nghIn
cu u ba u fro I.
Va o fh ky fhu 2 sau cng nguyn PIfemeI da va n du ng y
fuo ng frn d chIa ba n d ra fha nh nhu ng pha n ba ng nhau ba ng ca c
duo ng kInh fuy n va vI fuy n. Cu n sa ch gIa o khoa dIa Iy cu a ng da
fro fha nh quy n sa ch fIn phong cu a b mn na y sau khI nguo I fa
fm fha y nuo c My . Su kha m pha ra Chau My cu a CoImb va ca c
nha fha m hI m kha c ca ng Ia m fang su quan fam cu a mo I nguo I fo I
ba n d .
Nam 1570 Avram orfeIIus da xua f ba n o Anfverpene fa p ba n d
da u fIn. Nguo I sa ng Ia p ra nga nh hoa d hI n da I co fh coI Ia
Ceradus Mercafor . Trn nhu ng fa m ba n d cu a ng fa nhu ng duo ng
fha ng se fuong u ng vo I nhu ng duo ng cong frn qua dIa ca u. I u do
cho phe p va ch m f duo ng fha ng gIu a haI dI m frn ba n d va cu ng co
fh xa c dInh duo c phuong huo ng ba ng Ia ba n. Ta m ba n d do duo c
go I Ia "su chI u hnh". Trn frang phu ba quy n sa ch cu a ng fa co
In hnh nu I AfIa f kh ng I , chinh v va y nhu ng fa m ba n d nga y nay
chu ng fa Ia I go I Ia AfIa f.

AI A PHA T HI N RA CA PH7
Khng aI bI f chinh xa c fn cu a con nguo I ha nh phu c da duo c
fra I qua nhu ng ca m gIa c b I h I khI nha p ngu m ca ph da u fIn. ChI
bI f ra ng v IIch su xua f xu cu a ca ph cu ng co fha f nhI u huy n
fhoa I.
M f frong s nhu ng huy n fhoa I k Ia I ra ng m f nga n nam
fruo c day m f nguo I dan AbIxInI |bay gIo Ia fhIopia) da d y d n
huong fhom da c bI f b c In fu m f bu I cay dang cha y. Anh fa be n
nha f cu a ma y qua frong bu I cay va n m fhu , fha y ngon be n mang
dun Ia y nuo c u ng. Anh fa dau co bI f ra ng mnh vu a kha m pha ra
m f dI u h f su c ky dI u, v do chinh Ia Iy ca ph da u fIn frn fh
gIo I - m f fhu nuo c u ng se ma I duo c con nguo I ua chu ng.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 24
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Va y Ia nhu ng nguo I da u fIn bI f d n cay ca ph va huong vI
fhom ngon cu no Ia nhu ng nguo I dan AbIxInI, s ng o phia dng cu a
Chau phI. Cho d n fh ky fhu XV chI co o do mo I co cay ca ph. V
sau nguo I fa mo I dua gI ng cay ca ph sang fr ng o ca c nuo c a ra p.
Trong vo ng 200 nam sau do fu ba c a ra p va Yemen, cay ca ph duo c
fr ng r ng ra I frn kha p ca c nuo c frn fh gIo I.
Va o fh ky XVII an ma ch ba f da u fr ng ca ph frn da o Java,
r I fu do no duo c dua sang gIeo fr ng fa I ca c nuo c nhI f do I kha c. Cay
ca ph cu ng duo c bI f d n o Anh va My sau khI nguo I Anh Ia y gI ng
ca ph fu da o Java. Ca c cay ca ph mo c chu y u o ca c nuo c co khi ha u
nhI f do I. Tuy nhIn dI u kI n fhua n Io I nha f cho su pha f frI n cu a
cay ca ph Ia nhu ng vu ng da f cao va kh ra o. Ioa I da f fr ng va khi
ha u fhich ho p do nguo I fa da fm fha y o vu ng nu I fa I raxIn.Chinh v
va y nga y nay 3/4 sa n Iuo ng ca ph frn fh gIo I fhu c v da f nuo c
na y. o day co nhu ng d n dI n ca ph Io n nha f fh gIo I. Co nhu ng d n
dI n co fo I ha ng frI u cay ca ph va fra I da I nhI u kIIme f. Ngoa I ra
cay ca ph co nhI u o VenexueIa, CuafemaIa, MexIco, va o m f s
vu ng fhu c Tay a n d va da o Java.
Nhu ng fn go I nhu "Mocco", "Java" fruo c day du ng d chI noI
fr ng ca ph fh nay chu ng duo c du ng d go I fn ca c Ioa I ca ph. Ca
haI Ioa I na y d u Ia cu a raxIn, chu ng cu ng n I fI ng nhu ca ph "RIo"
va "Sanfos". Ca ng xua f kha u ca ph Io n nha f cu a raxIn Ia ca ng
Sanfos.

Qua ca ph frng gI ng nhu qua anh da o, mo c frn nhu ng bu I
cay cao va co Ia o ng a nh. Trong m I qua ca ph co m f hoa c haI ha f
dinh va o nhau. Ma c du co hon 25 Ioa I cay ca ph, song chI co haI
frong s do cho qua co huong fhom m I khI fa rang chu ng In.

AI A PHA T MINH RA NC!YN T! 7
Nhu ng nguo I Hy Ia p c cho ra ng va n va f d u ca u fa o fu ca c
nguyn fu . Thu c cha f, fu "nguyn fu " ba f ngu n fu fI ng Hy Ia p co
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 25
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
nghIa Ia khng fh chIa duo c. Nguo I Hy Ia p c cho ra ng n u dem
chIa m f va f ra cho d n khI na o khng fh chIa duo c nu a fh pha n
fhu duo c go I Ia nguyn fu . Ma c du nga y nay chu ng fa bI f ra ng nguo I
Hy Ia p c ra f co Iy khI nghI nhu va y, song chu ng fa khng fh kha ng
dInh Ia chinh ho da fm ra nguyn fu . V nI m fIn cu a ho va o nguyn
fu khng co can cu khoa ho c, khng xua f pha f fu ba f cu fhng fIn
khoa ho c na o va khng kha ng dInh duo c no . o chI don gIa n Ia
nhu ng "fu fuo ng frI f ho c" v fh gIo I va su f n fa I. Nguyn fu duo c
pha f mInh ra frn co so cu a ca c nghIn cu u va Iy fhuy f khoa ho c.
Va o da u fh ky XIX chI co nhu ng nha frI f ho c nghIn cu u ca c
cau ho I v ca u fa o cu a va f cha f va fhu c fh . V sau na y va o nam 1803
co nha hoa ho c, foa n ho c nguo I Anh John aIfon Ia nguo I da u fIn
pha f frI n Iy fhuy f khoa ho c v nguyn fu .
aIfon Ia m f nha fhu c nghI m v cu ng ca n ma n. Ong fy mI
can ca c ma u cu a ca c cha f khi va nha n fha y su kha c nhau v kh I
Iuo ng cu a chu ng. Ong cu ng fha y ra ng cha f khi cu ng nhu ca c cha f ra n
va cha f Io ng duo c ca u fa o fu nhu ng pha n ra f nho va ng go I do Ia ca c
nguyn fu . Ong aIfon da finh duo c kh I Iuo ng fuong d I cu a nguyn
fu cu a ca c nguyn f nn ng fa bI f. KhI aIfon xa c dInh duo c ra ng
ca c nguyn fu cu a nhu ng nguyn f kha c nhau co ca u fa o va kh I
Iuo ng kha c nhau, fh ng fa fhu c su da da f n n mo ng cho nhu ng
kha m pha v nguyn fu . Tuy nhIn cho d n Iu c do va n chua co duo c
gIa I fhich chinh xa c fh na o Ia nguyn fu va vaI fro cu a no .
Ca n 100 nam sau m f nha khoa ho c kha c nguo I Anh fn Ia
rne fxf Rezerford da xay du ng Iy fhuy f v nguyn fu du a frn su
mIu fa h ma f fro I : m f ha f nhan o gIu a fich dI n duong va bao
quanh bo I ca c eIecfron fich dI n am.
Nga y nay ca c nha ba c ho c cho ra ng nguyn fu duo c ca u fa o fu
ca c eIecfron, frfn, neIfrn, pozIfron, nefrIno, mezon, hyperon. To m
Ia I, fa da fm ra hon 20 pha n kha c nhau frong ca u fa o ca c nguyn fu .
Tuy nhIn co m f dI u ky Ia Ia cho d n nay va n chua co m f Io I gIa I
fhich da y du v nguyn fu .


TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 26
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com



AI A SA NC TA O RA MA Y AY7
I khI ca c pha f mInh ba f da u fu nhu ng y fuo ng. da u fIn frong
da u fa na y ra y dInh pha I ch fa o ra m f Ioa I ma y mo c hay fhI f bI
na o do fh r I sau do mo I ba f fay va o fhu c hI n y d d I vo I con nguo I
fh y fuo ng ch fa o ra chI c ma y bay co Ie Ia m f frong nhu ng mo uo c
da u fIn va cao ca nha f. y nghI v nhu ng chuy n bay da Ia m cho con
nguo I pha I dIu du ng fu xa xua.
Xung quanh uo c mo duo c bay cu a con nguo I co bI f bao huy n
fhoa I. M f frong nhu ng huy n fhoa I duo c nhI u nguo I nho nha f Ia
cau chuy n v Irca, v mu n bay In khng frung da du ng sa p ga n
In mnh dI ca nh. KhI bay ga n d n ma f fro I v qua no ng nn sa p da
cha y ra Ia m Irca nga xu ng va hy sInh. Ma c du con nguo I qua ca m a y
da ch f, nhung uo c mo cao ca cu a con nguo I Ia duo c bay va o vu fru
bao Ia fh ma I co n o Ia I. Hnh a nh Irca chinh Ia bI u fuo ng cho nI m
kha f khao vuon fo I nhu ng dInh cao cu a con nguo I.
Ieonard I VanchI khng chI Ia m f hoa sy fa I ba ma co n Ia
m f nha sa ng ch . ng da d Ia I cho do I nhu ng bu c pha c hoa cu a fhI f
bI bay su du ng su c Iu c co ba p cu a con nguo I. Ngoa I ng ra co n bI f
bao nhIu nhu ng nguo I kha c nu a ha ng fram nam fruo c day cu ng
fu ng sng vo I uo c mo duo c bay. Nhu ng fhI f bI bay da u fIn khng co
cng sua f rIng cu a mnh. Thu c ra do chI Ia nhu ng chi c dI u hay
nhu ng chI c fa u Iuo n kh ng I . Va o fh ky XIX nguo I fa da Ia m ra f
nhI u cu c fhi nghI m vo I nhu ng fhI f bI bay fh so a y. Nhung cho
d n Iu c ba y gIo va n chua co aI Ia m ra duo c fhI f bI bay na ng hon
khng khi va co cng sua f rIng. M f va n d duo c da f ra Ia II u co fh
Ia m ra duo c m f fhI f bI nhu fh khng7
Nguo I da u fIn chu ng mInh ra ng dI u do co fh fhu c hI n duo c
Ia gIa o su Samuen IangIy Ia m vI c fa I fruo ng da I ho c Smifhson o
WashIngfon. Ong da fhI f k ra haI fhI f bI bay, m I chI c da I 4,5m
va r ng 3,5m, cha y ba ng d ng co hoI nuo c co cng sua f Ia 1,5 ma Iu c.
Va o nam 1896 haI fhI f bI na y da fhu c hI n fha nh cng nhu ng
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 27
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
chuy n bay da u fIn. Tuy nhIn chuy n bay fhu nghI m cu a chI c
ma y bay co kich fhuo c Io n hon da khng fha nh cng. No da bI n
fung va o nga y 07/10/1903.
Nga y 17/12 cu ng nam anh em nha orvII va WIIbur RIghf da
fhu c hI n fha nh cng chuy n bay ba ng fhI f bI bay na ng hon khng
khi va co cng sua f rIng. o KIffy Hoke |bang a c CaroIIna) ho da
bay In d cao 30m frong vo ng 12 gIay, va Ia n fhu haI - 260m frong
59 gIay. Th Ia chI c ma y bay da u fIn da ra do I va uo c mo cao ca cu a
con nguo I da duo c fhu c hI n.
AI A SA NC TA O RA T ! NC M7
a fu ra f Iau con nguo I uo c mong co fh chuy n d ng duo I ma f
nuo c. Nhung fheo nhu ng fa I II u ghI che p Ia I fh chI c fa u da u fIn co
fh cha y duo I nuo c xua f II n va o nam 1578. Va o nam na y nha foa n
ho c nguo I Anh, ng WIIIIam orn frong m f qu n sa ch co In ba n ve
m hnh m f con fa u duo c che kin b n phia d co fh chuy n d ng
duo c duo I nuo c. ChI c fa u duo c Ia m ba ng g , o ngoa I bo c m f Io p da
khng nga m nuo c. ChI c fa u na y co fh "ngam mnh frong nuo c"
ba ng ca ch e p ma n fhuy n ba ng fay d gIa m fh fich cu a mnh.
Nhung r I ba n ve va n chI na m frn frang gIa y va ng WIIIIam da
khng fhu c hI n duo c mo uo c ba y Iau cu a mnh.
Va o nam 1605 m f con fa u gI ng h f nhu fh cu a m f nha sa ng
ch kha c da duo c ha fhuy . Tuy nhIn ba n quy n cu a chI c fI m fhuy
dInh da u fIn Ia I fhu c v nha khoa ho c nguo I a o, ng KorneII Van
rebbII. Sau nhI u Ia n fhu fha ch du a con fInh fha n cu a mnh frn
do ng sng Thm o d sau 3-4m, va o nam 1620 ng da cng b cng
frnh khoa ho c cu a mnh va duo c cng nha n. Con fa u cu a ng
rebbeII chI Ia m f kh I duo c fa o bo I m f khung g duo c bo c da
khng nga m nuo c. No chuy n d ng duo c Ia nho va o ca c ma I che o
xuyn qua mu I fa u va duo c e p cha f va o nhu ng fa m cha n ba ng da.

Su quan fam cu a con nguo I d I vo I fa u nga m nga y m f Io n va
cho d n nam 1727 chI finh rIng o nuo c Anh da co khng if hon 14
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 28
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
cng frnh sa ng ch fa u nga m duo c ca p ba ng pha f mInh. Nhu ng chI c
fa u nga m Ia n da u fIn duo c su du nh vo I mu c dich quan su Ia va o fho I
ky ca ch ma ng My .
Ong avId ushneI da sa ng fa o ra m f chI c fa u nga m m f ch
sIu nho co bI f hI u Ia "con ru a". M f Ia n "con ru a" na y da nham
nhe da nh chm m f chI c fa u quan su cu a Anh va bu c va o duI chI c
fa u na y m f kh I fhu c su ng. Nhung su vI c da khng dI n ra nhu
nguo I fa mong mu n, kh I fhu c n da khng hoa f d ng, fuy nhIn
d fhoa f hI m chI c fa u quan su da v I va ng fm duo ng cha y ra bI n.
AI A SA NC TA O RA OTO7
Khng gI ng vo I ca c pha f mInh vI da I kha c, IIch su cu a chI c xe
f khng don gIa n v no fra I qua nhI u fhang fra m, bI n c . o ng
go p va o qua frnh pha f frI n va hoa n fhI n chI c xe f co su fham
gIa cu a ra f nhI u nguo I va fra I qua khng bI f bao nhIufho I gIan.
Khng co aI da m nha n v mnh ca I han ha nh Ia nguo I da u fIn da
sa ng fa o ra chI c xe f.
Phuong fI n da u fIn chuy n d ng frn ma f da f co d ng co va
duo c su du ng r ng ra I duo c sa ng fa o ra va o nam 1769. Ta c gIa cu a no
Ia ng NIcoIa CunIo, nguo I Pha p. o Ia m f c xe ba ba nh c ng k nh
cha y ba ng d ng co hoI nuo c va n I su p de co kich fhuo c Io n. No cha y
vo I va n f c 5km/h va cu 24 fI ng Ia I pha I na p nhIn II u m f Ia n.

Nguo I da u fIn o nuo c My duo c nha n ba ng pha f mInh cho c xe
fu chuy n d ng Ia ng OIIver vans. o Ia va o nam 1789 khI ng na y
sa ng ch ra m f chI c xe fhu ng b n ba nh co m f ba nh ca nh qua f o
phia sau, no co fh chuy n d ng ca frn ca n Ia n duo I nuo c. ChI c xe
na y na ng fo I 19 fa n!
Ca n fa m muoI nam sau nhu ng fhi nghI m v nhu ng c xe nhu
fh va n fI p fu c duo c fhu c hI n. Nhu ng chI c xe duo c Ia m ra da pha n
cha y ba ng d ng co hoI nuo c, ma c du cu ng co va I chI c cha y ba ng dI n
va ngoa I nhI m vu cho kha ch chu ng co n cho ca nhu ng bnh a c quy
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 29
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
na ng n . Cu I cu ng va o nhu ng nam fa m muoI cu a fh ky XIX con
nguo I mo I co nhu ng pha f kI n mo I mo ra frI n vo ng fa o ra chI c xe
f hI n da I. o Ia nhu ng nghIn cu u v d ng co d f frong va su pha f
mInh ra ba nh xe khi ne n.
ChI c xe f cha y ba ng xang da u fIn da duo c va n ha nh va o
nam 1887, fa c gIa cu a no Ia ng CofIIb aImIer, nguo I u c. Va o
nhu ng nam 1892-93 haI anh em nha uIry Ia Iranhk va charIe da
sa ng fa o ra chI c xe f cha y ba ng xang da u fIn o nuo c My . Sau do
ha u h f fa f ca ca c xe f duo c sa n xua f o My fho I ba y gIo d u Ia
phIn ba n cu a chI c xe do anh em uIry sa ng fa o. Cha ng co aI ma y
mo fm fa ra nhu ng Ioa I xe kha c ca , nhu ng su fhay d I duy nha f Ia
nguo I fa da fhay fh d ng co xang ba ng d ng co d f frong va Ia p
fhm m f b pha n mo I Ia daI da n d ng k f ho p d fruy n Iu c cho
ba nh sau cu a xe.
M f fho I gIan sau khI chI c xe f da duo c dua va o su du ng
r ng ra I nhu m f phuong fI n gIao fhng fh nguo I fa ba f da u nghI
d n vI c fang cng sua f cu a no d fhua n fI n cho vI c su du ng hon.
nguo I fa cu ng nhanh cho ng hI u ra ra ng hnh da ng mo ng ma nh cu a
chI c xe Iu c ba y gIo khng co n phu ho p nu a. Sau nhI u ca I fI n con
nguo I da co duo c chI c xe f co hnh da ng hI n da I nhu bay gIo . d ng
co duo c ke o fu duo I gh ra va da y v phia fruo c. Nhu ng chI c ba nh xe
mo ng ma nh duo c fhay ba ng nhu ng chI c ba nh xe Io n hon, do n ba y
cu ng duo c fhay ba ng v Iang Ia I. Va cu I cu ng d fang cuo ng k f ca u
cu a chI c xe nguo I fa da fhay g ba ng fhe p. Va fh Ia chI c xe f
fhu c su da ra do I.
AI A SA NC TA O RA A N !ONC C M7
Ca c ba n co bI f da n duong ca m Ia nha c cu phu c fa p nha f frong
ca c Ioa I nha c cu khng7 ay cu ng Ia Ioa I nha c cu co am gIaI phong
phu nha f. Ngu n g c cu a Ioa I nha c cu na y Ia m f Ioa I da n h p d c
day |co m f day) frn do phan ra ca c qua ng nha c. No cu ng gI ng nhu
chI c da n XImbaIIum fho I Cu u !o c KInh. Ca c nha c cu na y d u pha f
ra am fhanh ba ng ca ch ga y day da n.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 30
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Va o khoa ng nam 1000 ng CIud de arezz da ca I fI n h p da n
na y ba ng ca ch fang fhm s day va phim. Ngoa I ra ng co n Ia p fhm
pha n ba nh xe d co fh dI chuy n duo c m f ca ch fhua n fI n. Nhu ng
chI c da n nhu fh co n f n fa I cho d n fa n fh ky XVI.
M f frong nhu ng nha c cu duo c ca I fI n fu da n d c day Ia
KIavIcord. Nha c cu na y co fhm m f chI fI f ba ng d ng nu a Ia "ba n
da p". M I khI nguo I ngh sy da nh m f ba n nha c ngoa I vI c go In
nhu ng ba n phim gIo day anh fa co n d chan In ba n da p va phu
fhu c va o d nha n chan ma nh hay nhe cu a nguo I ngh sy ma fa o ra
nhu ng d rung kha c nhau cu a ca c day da n. M f nha c cu kha c ra f
gI ng vo I kIavIkord Ia da n SpInef, m f Ioa I nha c cu kha da I vo I am
vu c Ia 4 qua ng fa m. Cu ng nhu nhu ng nha c cu da nu o frn da n
SpInef cu ng pha f ra am fhanh ba ng ca ch ga y day.
n gIu a fh ky XVII co m f Ioa I nha c cu mo I da xua f hI n co
fn Ia da n KIavexIn. Ioa I da n na y fo hon da n KIavIkord va SpInef va
fhuo ng co haI ba n phim. V hnh da ng no frng gI ng chI c da n
duong ca m Io n. m fhanh cu a no duo c pha f ra fu ba ng ca ch du ng
nhu ng so I Ing vu nho xiu d ke o nhu ng so I day da n.
Cu I cu ng va o nam 1709 ng arfoIomeo ChrIfsfofory da nghI
ra h fh ng "nhu ng chI c bu a nho " va bI n cay da n KIavexIn fha nh
m f nha c cu mo I co fn Ia IorfepIano |da n duong ca m). Nho co h
fh ng bu a na y ma cay da n khng co n pha f ra nhu ng am fhanh ke n
ke f nhu fruo c nu a. nha c sy da u fIn dua da n duong ca m In ngI
chinh Ia efhoven.
AI A TIM RA CH T INAMIT| TH!O C NO )7
VI c pha f hI n ra fhu c n Ia m f frong nhu ng pha f kI n v
cu ng quan fro ng frong IIch su Ioa I nguo I. Nguo I fa va n cho ra ng
nguo I Trung qu c da fm ra fhu c n fu fruo c cng nguyn frong khI
do nguo I Chau u chI ba f da u su du ng fhu c n fu fh ky fhu 14 va
sau do fhu c n da gay duo c fI ng vang Io n frn foa n fra I da f.
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 31
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
Thu c n kI u cu do Ia m f h n ho p cu a kaII nIfra f, fhan g va
Iuu huy nh, Ioa I fhu c n na y ph bI n r ng ra I kha p noI frn fra I da f
cho d n cu I fh ky 19. Va o nam 1845 nha hoa ho c nguo I u c fn Ia
SenbaIn da Ia m m f fhi nghI m vo I so I fo va h n ho p axif nIforIc va
axif xunphurIc da m da c, k f qua da fhu duo c m f sa n pha m fo fra ng
gI ng nhu bng va n I fI ng d n nga y hm nay nhu Ia nIfro xenIuIoza
hay Ia pIrocxIIIn va do chinh Ia fhu c n .
Ca n nhu cu ng fho I gIan do m f nguo I y co fn Ia AxcanIo
Sopbrero da Ia m fhi nghI m vo I gIIserIn. Ong ca n fha n nho fu ng gIo f
gIyserIn va o dung dIch axif nIforIc va axIfs sunphurIc da m da c, k f
qua fhu duo c Ia m f s Iuo ng nho nIfro gIyserIn co kha nang gay n
Io n hon pIrocxIIIn.
HaI muoI nam sau nha hoa ho c nguo I Thuy I n fn Ia
Afrecnoben da fnh co fm ra fhu c n , ng cu ng Ia m fhi nghI m vo I
nIfro gIysIIIn va nha n fha y ra ng cha f na y ra f d gay n frong qua
frnh sa n xua f va va n chuy n ma c du Noben da fm ra duo c ca ch fhu
duo c nIfro gIyserIn an foa n hon fuy nhIn vI c sa n xua f ra no va n
khng pha I Ia da h f nguy hI m. M f Ia n Noben Ia y m f va I bI dng
du ng nIfro gIyserIn fu nhu ng h p co dIafomif va ng nha n fha y ra ng
nhu ng chI c bI dng bI ro dI h n ho p cha f nIfro gIysIIIn va dIafomif
da fa o fha nh m f cha f cu ng. Va y Ia fha f fnh co AIfred Noben da fm
ra m f Ioa I fhu c n mo I if nha y ca m hon vo I ca c su va cha m.
AI A VI T A CH KHOA TOA N TH! ! TIN7
M I khI ca n fm hI u m f fhng fIn ca n fhI f chu ng fa fhuo ng
fm d n su gIu p do cu a nhu ng cu n ba ch khoa foa n fhu, v chu ng
fhuo ng chu a du ng da y du |hoa c ga n nhu da y du ) fhng fIn v mo I
va n d va con nguo I quan fam v khoa ho c ky fhua f, van hoa ngh
fhua f hay v fI u su va su nghI p cu a nhu ng con nguo I n I fI ng.
Tu ba ch khoa foa n fhu |encycIopedIa) ba f ngu n fu fI ng Hy
Ia p co nghIa Ia nhu ng huo ng da n, nhu ng chI da n frong mo I fruo ng
ho p frong cu c s ng. M f nguo I Anh fn Ia Tomas IIof da "dem" fu
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 32
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
"encycIopedIa" na y va o fI ng Anh va gIa I ma cu n sa ch cu a mnh Ia 7
Cu n sa ch gIa I fhich ca c su va f va ca c kI n fhu c ph bI n7
Nhung cu n ba ch khoa foa n fhu nga y nay fhuo ng duo c sa p x p
fheo fra f fu cu a ba ng chu ca I d d fra cu u. Co n fho I xa xua fh ca c
fa c gIa soa n ba ch khoa foa n fhu khng fheo m f frnh fu na o ca . Vi
du fa c gIa da mo da u quy n ba ch khoa foa n fhu fho I Trung c cu a
mnh ba ng m f cau chuy n v chu a va ca c fha n fha nh, co n k f fhu c
ba ng m f ba I mIu fa ca c Ioa I hoa, huong fhom va danh sa ch 30 Ioa I
fru ng kha c nhau.
Cu n fu dI n ba ch khoa foa n fhu c xua nha f ma chu ng fa bI f
d n ra do I va o fh ky 1 fruo c cng nguyn o Ia Ma . Ta c gIa cu a no Ia
ng PIInhIus co fn Ia "IIch su fu nhIn" g m 37 fa p vo I hon 20.000
mu c fu . Trong cu n fu dI n ba ch khoa na y PIInhIus co Ia y ca c frich
da n cu a hon 450 fa c gIa . Nguo I fa da ra f quy b sa ch na y va cho d n
nam 1530 no da duo c fa I ba n fo I 43 Ia n.
fu dI n ba ch khoa Io n nha f frn fh gIo I Ia b ba ch khoa
foa n fhu Trung Qu c fhu 3, no duo c bIn soa n fheo sa ng kI n cu a
m f vI hoa ng d Trung Qu c ma f va o nam 1721 g m 5020 fa p. Cha
c Jonh HarrIs Ia fa c gIa cu a cu n ba ch khoa foa n fhu da u fIn co
ca u fru c fheo frnh fu ba ng chu ca I ra do I vao nam 1704 co fn Ia "fu
dI n ba ch khoa foa n fhu khoa ho c va ngh fhua f Anh". o Pha p va o
nam 1743 da xua f ba n cu n "ncycIope dIe". Co nhI u nha khoa ho c
Io n fham gIa bIn soa n b sa ch na y nhu Vonfe, Russo, Idro va dI u
do da Ia m cho b sa ch sa ng gIa hon. Cu n "a ch khoa fI ng Anh" hay
7fu dI n ngh fhua f va khoa ho c7 Ia n da u fIn duo c In o XcofIen va o
nam 1768. Tu nam 1911 no da duo c xua f ba n o My .
AI A XY ! NC CHI C C ! ! TIN7
Nhu ng cay ca u da ra do I fu ra f Iau r I v no v cu ng quan fro ng
d I vo I cu c s ng cu a con nguo I. Ha u h f mo I Iu c mo I noI con nguo I
Iun pha I fm ca ch ba c ca u d vuo f qua m f con sng hay do ng su f
na o do . Co Ie chinh fa o hoa da ma ch ba o cho con nguo I v y fuo ng xay
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 33
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
du ng cay ca u khI co m f ca I cay d ngang qua do ng su I. Con nguo I
da d da ng pha f hI n ra y fuo ng ba c m f ca I cay Ia m ca u d vuo f qua
m f con su I.
Nhu ng cay ca u da u fIn cha c ha n cu ng Ia nhu ng cay ca u g va
nguo I nguyn fhuy da su du ng no frong m f fho I gIan ra f da I cho d n
khI nhu ng nguo I fho chua nghI ra ca ch da p da o gIu a do ng cha y d
ba c nhu ng cay g va o haI bn bo va do duo c go I Ia nhu ng cay ca u vo I
m f m ca u chua hoa n chInh. uo c fI p fheo frong ngha nh xay du ng
ca u Ia m f va I m ca u duo c xay du ng va duo c n I vo I nhau bo I ca c
xu c g hoa c nhu ng phI n da .
HaI fhanh g duo c da f song song vo I nhau va frn ma f ca u
nguo I fa ra I ca c gIa m ngang d Ia m ma f ca u. Nhu ng cay ca u kI u
nhu fh ra f gI ng vo I nhu ng cay ca u ba c qua ca c do ng cha y nho frong
ca c Ia ng ma c bay gIo . Nhu ng chI c ca u ba c qua nhu ng con sng Io n
nga y nay duo c xay du ng ba ng sa f hoa c ba ng fhe p. Nhu ng nhIp ca u
khng ca n pha I da I Ia m nhung o nhu ng noI nha f dInh pha I co m ca u
fh co fh xay du ng duo c ca u vo I d da I nha f dInh. Chinh v va y ma
ra f nhI u cay ca u duo ng sa f frn ca n Ia nhu ng ca I ca u xa . M I cay
ca u co haI pha n chinh Ia xay ca c nhIp ca u va ca c m ca u. Ca c m ca u
ca n pha I ra f cha c cha n v n u no bI Iu n hoa c bI mo I mo n bo I nuo c fh
ca chI c ca u se sa p.
Nga y nay nhu ng nguo I ky su ca u duo ng c ga ng chn ca c m
ca u fha f sau. Vi du nhu khI xay cay ca u Iyz ba c qua sng MIfshIshIpI
o fha nh ph Sanh Iuy |bang MIsurI) ca c m ca u duo c frn sau 40
me f so vo I ma f nuo c bI n, co n ca c m ca u cu a ca u cha y qua vInh gIu a
SanfransIco va OcIand fh sau fo I 70 me f.
AI A XY NCO N HA I ANC ! TIN7
II u chu ng fa co fh hnh dung 1 con duo ng Ia I khng h co ba f
ky fa m ba ng chI duo ng, ca c nga fu, ca c I I re ...7 Ta f nhIn Ia nhu ng
con nguo I frn bI n cu ng ca n co nhu ng da u hI u nhu fh . Va ngo n
ha I dang Ia m f frong s chu ng. a nh sa ng cu a no gIu p nhu ng fhuy
TA C CIA C! A NH! NC PHA T MINH, SA NC CH NO I TI NC TH CIO I 34
hffp://vvv.ebooks.vdcmedIa.com
fhu fm duo ng va o ca ng, xa c dInh vI fri cu a mnh frn bI n va a nh
sa ng cu a ngo n ha I dang co n co fa c du ng ba o hI u cho nhu ng con fa u
nhu ng noI co da nga m, va ch da .
Nhu ng ngo n ha I dang da u fIn Ia nhu ng ngo n fha p nho frn
dInh co nhu ng gIo kIm Ioa I bo c ngo n du c dang cha y. Co Ie no co fu
ha ng nga n nam nay fu khI con nguo I ba f da u ra khoI xa. Khng aI
bI f dich xa c nhu ng ngo n ha I dang da u fIn xua f hI n o dau chI bI f
ra ng va o fh ky fhu VII fruo c cng nguyn da co m f ngo n ha I dang
ra f n I fI ng o frn mu I Seegaum ga n CeIIesponfo. Co n ngo n ha I
dang duo c nhI u nguo I bI f d n nha f va duo c coI Ia m f frong ba y ky
quan fh gIo I Ia ngo n ha I dang Iaros o fha nh ph AIecxandrIa |AI
Ca p). Ngo n ha I dang na y mang fn ho n da o nn no ngu frn do .
Nga y nay nguo I fa uo c finh gIa cu a no Ia m f frI u !S. Va o
fh ky fhu III fruo c cng nguyn ngo n Iu a frn dInh cu a no chI u
sa ng chI duo ng cho ca c con fa u va o fha nh ph AIecxandrIa. Nguo I Ia
ma c cu ng xay ra f nhI u ngo n ha I dang, vi du nhu o uIon |frn
Ia nh fh nuo c Pha p bay gIo ). Ngo n ha I dang o day Ia m vI c fo I fa n
fh ky XVII. o Ia nhu ng ngo n ha I dang nho va khng duo c xay du ng
f f nhu nhu ng ngo n ha I dang hI n da I.
Nga y nay o m I qu c gIa co bo bI n d u co m f uy ban frong
chinh phu fheo do I vI c xay du ng va su du ng ca c ngo n ha I dang. KhI
nhu ng ngo n ha I dang duo c xay du ng frn ca n fh ca u fa o cu a no ra f
don gIa n va gIa fha nh ra f re . Nhung khI no duo c xay du ng frn ca c
ghe da , fhuo ng xuyn bI so ng da nh va o fh Ia I do I ho I fhI f k ra f
phu c fa p. Ca c fha p ha I dang duo c xay du ng fu ca c Ioa I da cu ng nhu
da hoa cuong, hoa c fu b fng c f sa f.

You might also like