Tun 5, ni dung 5: "Ci chung v ci ring trong s pht trin nn vn ha Vit Nam" In trong: Trn Quc Vng, Vn ha Vit

Nam, tm ti v suy ngm, Nxb. Vn hc, H., 2003, tr.42-54.

cArcxurue vA cAr
.S,!-

ruEruo TRoNG

hon. D6 lir "quy luAt cria mu6n ddi" lA c6ch ttng xit cdn nhAn tinh (Le senc de I'Human) ld ph6p bi6n chitng kh6p - mo, ri6ng - chung trong ngh6 thuAt s6'ng cua lodi ngrrdi.
l. Tu nhi6n va ven hoii Cdng ddng Vi6t Nam ld m6t c6ng d6ng thdng nhdt trong da dang, nim trong b6'i cinh dai ddng vin D6ng Nam A th6hg nhdt trong da dang. Nrldc C6ng hda xfr h6i chri nghia thdng nhdt crla chring ta ld m6t bd.n drio, lai chidm tron phAn d6ng bAn dio D6ng Duong n6n tinh chdt bln dio lai cing n6'i bAt. D6 lA xrl gi6 mia, nhi6t - dm, c6 nfi ddi, ddng bdng vA bidn. XrJa kia nrii cirng lA rrlng mA ddng bing ven bidn cing n6n

SU PHAT TRIEN NEN

C6i chung

VAN HOA VIET NAM

c6i ri6ng lA ph6p bi6n chfing cria con ngribi vA c6 hai giot nrr6c, hai 16 cdy nio "gi6'ng nhau nhrr ddc". Con ngrrdi ii m6t sinh vAt xd h6i d6ng thdi ld m6t cd nhAn c6 c6 tinh. Con ngrrii sinh ra v6'n brnD ddng nJnrtng hluic nhau. ^Ih6ng nhdt trong da dang bin chdt vA bidu hin cira vdn h6a. Con ngudi "d6i trdi tlap ddt 6 ddi,'. "Troi" kh6c, "ddt" kh6c thi 'A ddi" ctrng kh6c, van h6a cing kh6c. Trdi ddt tfc ld trl nhi6n - khu6n lai trong nhf,ng h6 sinh thrii kh6c nhau, dit tic'n dd ddu ti6n cho nhtng sll ph6t tridn vin h6a kh6c nhau. Cirng m6t hd sinh th6i, trt nhi6n dAt ra nhrlng "th6ch dd" (challenge) gi6'ng nhau, nhung m6i c6ng ddrrg ngUdi lgi "diiu chd" ra nhfng c6ch "rlng ph6" tla dang, c6 gi6'ng nhau ml c6 kh6c nhau. C6c td chrlc c6c quan hd xd h6i d m6i thii ciing vay, c6 quy luAt ph6' qudt md cirng c6 quy luAt d{c thri. C6 nhfrng chudn mlic xd hQi chung mi cing c6 nhrSng thd fng xir xA h6i ri6ng, trong ldm dn, lArn nhi, trong may mic, sdn xudt, trr tri8ng vA ngh6 thuAt, trong l6i sdng vi fng xrl v.v...
cu6c ddi. Trong

vi

tu nhi6n kh6ng

T6n trong c6i chung, cAi th6hg nhdt, c6i ph6'qudt... li tinh cdm vi nhAn th0c vd crizg drizg (communion), tri dai ddng vin thd gi6i ddn tidu ddng vdn gia dinh, ldng x6m. Nhr-ing ctng phai t6n trong c6i ri6ng, cdi da dang, c6i dAc thi ndi m5i con ngudi, m6i cQng d6ng nh6 trong vdng tay cira c6ng ddng l6n
42

rilng. ChAn nrii ld sudi, ddng bdng li s6ng ddm, ven bidn li Iqrch rach vi bidn ci IA nr.i6c mdnh m6ng. Khdp ndi, le mau ch6i chang cua ning, mdu thanh xanh cia cAy 16, mdu tring ngr\ cun miiy nudc, rnAu dd-ving - nAu - x6m cira ddt crlt... DAv lA c6i CHUNG cira f{ NUtnN - TROI DAT. Nhring nrr6c ta dir nho md cing rdt da dang trong dia hinh vA cinh quan dialy: Da dang theo chidu doc, tt mrtc nridc cria bidn D6ng ddn nhfrng chi6'u sAu thim cria thdm luc dia vd nhf,ng chidu cao srlng cua Fdng - xi-pdng, Ngoc Linh, Trrrdng Son... Da dang theo chidu ngang f1 tuydn, trl x6m Nim Cdn ddn chdm Ltrng Cd... C6 nrii rrlng, d6i gd, thung lirng, chAu thA', bidn khdi vA hii dio... md gid dAy dia hoc toan xdp ddt trong 7 ving l6nh thd tu nhien; dn dring chrra thi cung vAn cdn bdn... vi gi6i vin h6a hoc ctng b6t ttdu bnn xem nr.i6c ta c6 bao nhi6u ving van h6a, ving vin h6a "truy6-n thdng" vd vring vdn h6a "h6m nay"
dang ddi m6i...

Trong lich st, sau thdi ki thu hidm nguy6n thriy lA thdi vdn h6a vi vin minh n6ng nghi6p. Dd t6i nim 2000 hay ld sang
43

thd ki XXI, sd le thdi ven minh c6ng nghi6p... MAu sd chung lrln nhA't cua vdn minh - vdn h6a Vi6t Nam truydn th6'ng li tdng ndn n6ng nghiOp da canh xoay quanh truc trung tdm nghd n6ng trdng tia. Ddn lA n6ng dAn hay lA mang cdn tinh n6ng ddn, mang bin chdt tidu nring. Noi tu cri, lA rdrn ldng, dr) mang tdn bdn - mudng 6 TAv B6c, bu6n-plAy 6 T6y Nguy6n hay phum - s6c 6 Nam 86. Vd dn c6 Kinh Kj, Ke Cho, ph6' Hi0n, Thanh Hn, H6i An, cri lao ph6', 86 Ngh6 Sdi Gdn... rhi ctng vAn dArn dd kdt cAiu n6ng th6n. Sq sin xudt, tri duv vA nghe thuat, 16 cd nhi6n li da dang. Nhring bin sdc chung ld Folhlore truydn midng. T6i vrin thuong goi d6 la nhilng Hiing s6'udn h.6a ViAt Nam truydn th6hg.
lA van h6a n6ng nghidp vdi nghd n6ng trdng hia nhung c6i ri6ng thi lai c6 nhidu hd sinh tfuii n6ng nghiip hhtic nhau. Giirc stt vi6n si Dno The Tudn vd chring t6i tam nhdn nhin ra nhrlng h6 sinh th6i n6ng nghi6p sau ddy:

Dd c6 biri ri6ng, dAy kh6ng phii ch6 ly grai nhing n6t d{c thri trong quing canh vi thAm canh cia nhfrng hQ sinh thdi n6ng nghiQp n6i tr6n. Chi xin n6i ring 6 hQ sinh thii n6ng nghi6p n6i tr6n, theo chting t6i, lir ting ndn cua n6t ri6ng vin h6a WNG vi vin h6a ToC NGttOI cira kho'i thdng nhdt Vi6t
Nam.

ll. Ngiit hQ - tgc ngudi va v5n h6a' Sao ching nfra, tidng n6i vdn l) m6t chudn mric quan ydu dd bien bict t6c ngrrdi vd vin h6a. Tidng n6i ld hi6n thrtc tn/c tidp cria tri duy vd phong c6ch trr duy. Tidng n6i li sin phdm cria vAn h6a vi li m6t nhAn tdcdu thinh ctia vdn h6a.
C6 m6t tnrbng phAi iich sil - ngdn ngrr Vi6t Nam dang hinh 'i,,Lnh - mA t6i cing mudn dA'n thdll vho - chu trrrong ring c6 m6t cdi ngudn chung nhAn chung vA m6t ting nO'n chung ng6n ngrl D6ng Nam A (mar xria trudc c6 ngdbi goi ld Nam phrrong

Cii chung

1. Hd sinh th6i ndng nghiep nrrong rdy hay tam goi ld h6 sinh thdi n6ng nghi6p Mrin (M6n-Khome) . Dao (Mdo-Dao).

Austric). thdi gian vd lich sii, tt cei ndn chung D6ng Nam A d6 dA c6 srf "phAn d6i" thinh Nam.{ (Austroasiatic) vd Nam Ddo (Austron6sian). Thbi didm phAn h6a, phii chnng lA qudng thbi gian tdn tai cria udn h6a Hba Binh vit hAu Hda Binh, khoing tr6n du6i 1 vq.n nim vd trrr6c? 2. Thdi DA MOI va CACH MANG DA M6I ctng ld thdi niv sinh vA phAn h6a cdc hO sinh th6i ndng nghi6p, thdi ph.An h6a c6c ngrl h6 vir t6c ngudi tidp theo. Tir ting ndn lVon A 6 s6u trong n6i dia nrii rrlng dd phAn h6a ddn dd thinh M6n-Khome vA nhfrng t6c ngudi thu6c ngrl hQ M6n-Khome hi6n dai nhrr Bana, Cotu, Khdmd v.v... tr) ting ndn Natn Ddo cd 6 ving b6n dio ven bidn D6ng Nam Trung Qudc vA B6c Vi6t Nam di phAn h6a thdnh Tdy ' Thd'i cd v6i Tdy Ddm 3 can vd Tdv Khao 3 gdn
1. Vdi

2. H6 sinh th6i n6ng nghi6p thung sinh th6i n6ng nghiep Tdy - Thrii.

llng hay cdn goi l]r hd

3. H6 sinh th6i n6ng nghi6p chAu th6' B6c BO hay cdn goi ld h6 sinh th6i n6ng nghi6p Vi6t - Kinh.
4. H6 sinh thAi n6ng nghi6p ven bidn midn Trung (Trung vA nam Trung b6) hay cdn gqi h h0 sinh th6i n6ng nghi6p Vl6t. Chdm.

th6i n6ng nghidp cao nguy)n Thtong. 6. H6 sinh th6i n6ng nghiGp ddng bing s6ng Crlu Long hay cdn goi lA hd sinh thAi ndng nghiOp ViAt - Khone.
5. HO sinh

44

4)

nudc (sau c6 thd ngrroc sdng l6n can), vA Indon6sian cd (Maylayo - Polyn6sian) v6i nhrlng Dan (ThAn Xin) o ven vinh Bdc 86 vi Chdm cd 3 ven bidn Trung 86 hay Le (DiiAo), Cao Son... 6 hii dio. Phii chdng srj phAn h6a niy di6n ra 16 r6t 6 cu6'i thdi d6 m6i vA sd kj kim khi v6i nhfrng vdn h6a Ha Long, Hoa L6c, Quj'nh Ven - Thach Lac - tsiu Trd v.v... v6r cdi chung ld riu trl gi6c vi c6i ri6ng riu b6n c6 ndc, riu b6n c6 vai... khoing tr6n du6i 4000 ndm trd6c? 3. Tii thbi didm 4000 ndm (tinh sd trdn) hay thbi didm cudi d6 m6i vi sd ki' kim khi vd sau, kh6ng chi c6 hi6n triong phAn h6a "chia ddi'ti5p tuc mA cdn c6 ft nhdt hai srt ki6n l6n vd vAn
h6a - tdc ngudi sau day: a. Su du nhdp c|c ngf h6 D6ng Nam A.

vi

t6c ngrrr)i tr) noi kh6c vio midn

D6ng Nam A la "mi6'.r chdn nrii,', cua Himalaya vi cua Thi6n Son, lA midn lrru vric c6c s6ng l6n, tr) thuong lr.ru qua trung hlu t6i ha h.tu chAu thd mA ddn nu6c ra bidn D6ng. Ddng nu6c luu vdc s6ng dd goi moi nhidu t6c ngridi - ngrr h6 trf Trung A vd D6ng A di xuo'ng c6i "tui hrlng" ndv cua mien D6ng Nam A. Va hda vdo tdng ndn D6ng Nam A,'ndi sinh,,, ld nhrrng nhAn td vdn h6a - t6c ngrrdi - nCrt hC cd ',ngoai sinh',, di d6ng trdn c6c hdnh lang - do c6c n6t sdn ven vd thuy vdn hoach dinh - TAy bic - D6ng nam v6i h6 Tang - Mi6; - td ti6n ngudi Ld L6, He Nhi. Khn Sung... D6ng Bdc - TAy Nam v6i cdc h6 Mdo - Dao cd vA Hoa cd... Nhrtng thung ling TAy Bdc vA Vi6t Bic ld nh0ng hdnh lang xu6i ngudc crja sri di d6ng dAn crr, tOr n6i xu6i - ngr.ldc vi c6 srr di d6ng cd 2 chidu, chidu xu6i thi dh 16, cria ngr-idi Tang - Midn, Mdo-Dao, Hoa cd, crla Choang D6ng, Tiy Ddm...; chi6u ngudc lai lA cia ngddi M6n, ngiibi
46

Mtrdng vi cA Tiy Khao nta... md lich sri cd Trung Hoa goi chung ld Ly L5o... b. Su hda tr6n, h6i tu vd kdt tinh van h6a t6c ngrrii - ngrr h6. Sic thAi ddc thr) ciia ngfi ng6n - t6c ngdbi vir vin h6a ViQt Nam 1A c6i chiiL giao thoa, tidp xic, dan ten. Moi nghiOn cfu vdn h6a hoc 3 noi ndy phAi ld sV nghidn a?u li6n udn h6a (intercultural studies). T6c Vi6t - Kinh - t6c ngrrdi chu thd ng)rn ndm tnl6c vA cho ddn h6m nay, cho mdi mai sau cua cdng ddng qu6'c gia dAn t6c Vi6t Nam - ngrrli Vi6t vd tidng Vi6t li kdt qui cria nhrlng srt giao thoa, tiOp xric, dan xen ng6n ngrl - t6c ngridi - vAn h6a kj 1a - vd c6 thd noi lA bi nhidm nhdt trong lich st D6ng Nam A - girla nhtng ting ndn dri g6'c "n6i sinh" vdi nhrlng ddt bdi, ddt d6p, phir sa ln tich, pha tich vd trdm iich "ngoai sinh", girla nhrlng M6n - Khome cO', Tay "d MA Lai Da dio c6', Hoa cd vi ci m6t phdn ndo Tang - Midn c6'... Cay g4y thdn (bAton magique) cria Son Tinh vd con ch6u nhdt thidt ldm h6i sinh dAn tdc vd c6y dtra thAn (baguette magique) cira lich s'] de tr6n ddu c6c nhAn td n6i ngoai sinh 6 ldng chio Bdc B0, 6 mi6n v6ng He NOi dd sinh thdnh nen NGUdI VI$T CAO QIJ.f, TIfNG VIDT THANH TAO VA VAN H6A VIET PHONG PHU, di sAn chung vA nidm tu hda crla ci nrrdc ViQt
Nam. Ph6p bi6n chirng tu vA t6n, phAn h6a vd kdt tinh hda chung vd dic thi h6a. .. di drtng n6n m6t vridn hoa ddy hrtdng s6c: Vi6t - Mrrdng, Tdy - ThAi, M6n - Khome, Mdo - Dao, ChAm, Ed6, Ld L6, Hi Nhi v.v...

O day tu cing thdy c6i chung vd cAi ri0ng. C6i chung bidu hiOn trong c6i ri6ng, cdi ri6ng l6ng lAnh tr6n ndn chung Td' rludc Vi6t Nam.

47

lll. Lich s&

vi vin h6a

trong thdi gian vin h6a Vi6t Nam. N6i dring hrrn, c6i chung vd c6i ri6ng phAn h6a vA kdt tu trong toa d6 kh6ng - thli gian li6n tuc (continuum spatic - temporel) Vi6t Nam.

CAi chung vA c6i ri6ng phAn h6a vd kdt tq trong kh6ng gian vin h6a Vi6t Nam. C6i chung vA c6i ri6ng phAn h6a vA k6i tu

l. Nhin theo quan didm ph6t sinh, chring ta phrii tr8 vO. v6i tu nhi6n vi con ngridi nguy6n thriy Vi6t Nam.
Trudc dAy, khi xem x6t vdn h6a nguy6n thuy, er6i khio cd hoc X6.Vi61 thubng cho rdng tinh dAc thi cria van h6a chua niy sinh 6 thAi dAi d6 ct, nhdt ln d so k1; d6 cn. Gid dAy, dudi r{nh s6ng cria nhrtng phit hi6n mdi, c6c nhA khio cd X6 _ vidt dd thta nhAn nhing con cltrdng vi nhrlng dinh hrrdng ki thuAt cr\ng loai hinh c6ng cu v.v... dA ndy sinh ngay til dija, trl ddu tlrdi dA ct, g6n v6i tinh da dgng c a diAu hiAn tt nhiAn vd srt ttl d.o lda chon crta con ngudi, sinh vAt c6 ttt duv, c6 yi thirc, c6 quydn nang ngAy cing l6n trong vi6c lua chon m6 hinh rlng xrr, m6 hinh van h6a...

dang ciia hd sinh thAi rA't cao, sd h-tong loAi cAy, loAi vAt thi nhidu, nhung s6'lrrong c6c c6 thd cay con tren m6t di6n tich rttng nhdt dinh thi lai it; cho n6n ngrioi nguydn thuy - dn 1A a nrii Do (Thanh Hod) hay d Thdn Sa (B6c Thei), d N{m Tun (Son La) hay lA d Chu (Hd Bic) 6 Son Vi (Vinh Phri)... ddu phii hdi ILIdm theo phd r6ng. Cdi chung le nhu thd, song gi6i khio cd hoc Vi6t Nam dd c6 thd nhAn ra nhtng dinh hrr6ng kh6c nhau trong su ph5t tndn vAn h6a nguy6n thriy 3 Vi6t Nam. C6 truydn thd'ng dci Sd? (nhri d ntii Do, nrii Nudng, nrii Quan Y6n 'l'hanh Hod) mA cirng c6 truydn th6'ng dd cu6i (nhr: Son Vi, Ndm Tun). C6 kj thuAt dd cuc nltt nui Do, Son Vi rnd cing c6 ki thuAt minh phi6n nhrr Phi6ng Tung, Ngrrdm: ngtioi nguyOn t.huv - dri nguydn thuy - nhrrng di ld nhtng con ngudi thrtc sd, nghra lA de vudt xa m6 hinh hdnli d6ng theo bdn ndng, sO'ng tlreo m6 hinh hAnh d6ng tu;| nghi hia chon, thfch rrng v6i hoin crinh m6i virng vd nhdng giao d6ng thdi ti6t o m6i thdi didm kh6c nhau.

Mdu sd chung crta vin h6a nguy6n thuy li, sV thu ltom nhnng d6 in thrlc u6'ng c6 sin trong tq nhi6n. Nhung ki thuat thu luom vA loai hinh c6ng cq dr)ng dd thu luom thi khdc nhau tuj khu vuc cing nhu li kj thuAt chd bidn dd en, ki thuAt xAy dtlng noi crl tni, kj thudt phdng h6 vA trr du5, rpj cim... d mi6'n ddng c6, trong didu ki6n cua nhfing h6 sinh fh6i chuy6n biet thi sen bdt phet tridn hon h6i lrrom. Cdn trong c6c didu ki6n cua nhtng h6 sinh thrii rdng qudt (hay phdn tap) nhrr 6 D6ng Nam A vd Vi6t Nam, trong c6c rirng mua nhi6t d6i xanh quanh ndm, sinh kh6'i thric vAt ph6t tridn -".ri ho., sinh khdi d6ng vAt n6n fuii ltorn lai tr6i vtlot hdn sdn bdr. Vd vi chi sdda
48

Ndu hAi ludm theo phd'r6ng thi cd cdu xa h6i tridng rlng kh6ng phii ld nhing b6 lac d6ng ngr-ibi sdng tip trung mir Ii nhtng nh6m gia dinh 6 phAn t6n trong hang d6ng hay tr6n thdm s6ng cd, ad aa thi c6 phAn don di6u (phAn l6n lir c6ng cu chdt) nhring dd tre 96 thi phong phri vi tla dang. 2. Sao ching nia, til mirn dao ddu crla c6ch mang dA m6i vrii cric vin h6a Hda Binh - Bdc Son . Qulnh Vdn... thi.sri kh6c l)idt vat loi sOng vA n6p sdng sE ngdy cring i6 r6t hdn. C6i chung, ld m6t ndn van h6a sd,n xuat bit dAu phet sinh vA ph6t lliijn, v6i sd tr6i utJdt cria tr6ng trot da canh (polyculture) so

uii chdn

nuOi.

Vi

rrhrr thd llr\ ttnh

n/

vAn girr phdn quan trong hon tinh

49

nam, tinh gia dinh ph|t tridn hon tfnh bQ lqc. Nhr.tng n6t ri6ng ld ndu Hda Binh - B6c Son li udn h6a thung llzg thi Qulnh Vdn lqi lA udn h6a uen bidn. Ngdoi Hda Binh, B6c Son rin 6'c nrii, dc su6'i nhidu hon, ngridi Quinh Ven in sd diOp nhidu hon; ngr-idi Hda Binh, B6c Son da bit ddu ph6t tridn k! rhuAt mAi, nguili Quinh Vdn ven bidn kh6ng (hay chria) ua kj thuAt mii nhung lai ph6t tridn kj thuAt dd g6'm nhanh hon ngrrdi Bdc
Sdn sdn cri6c...

gi6i khdo cd hoc Vi6t Nam vAn c6 thd phAn bi6t c6c sic thAi dia phuong cria van minh - vdn h6a D6ng Son. NgrJdi thi phAn bi6t' duoc loai tr6'ng then cao vd loai trdng to bd cria trdng ddng loai I H6ger vA di drta ra gii thuydt v6 tr6ng Au UiQt) vd tr6hg Lac (Vj?t). Nguoi thi phAn bi6t s6c th6i dia phrrong ciia D6ng Son theo riu ludi x6o g6t trdn hay g6t vu6ng v.v... Sao chAng nfra,

Tr6ng trot ph6t tridn d thdi de m6i, thi dn c6 n6t ddc thri cia triing nddc vd, tr6ng h,h6, trdng hat vd tr6ng cri. d thung Itng, hia nu6c phet sinh rdi ph6t tridn hon ld khoai nrrdc; 3 ven bidn c6t diri, cri khoai ph6t tridn nhidu hon hia. Vit ntJdng vtin tr6ng rau bAu vi t:Ay An qua nhidu hdn trorrg khi ddng ru6ng tr6ng ngrl cdc nhidu hdn. HQ sinh th6i n6ng nghi6p dd b6t adu da dang vi loai hinh n6ng cu cring da dang h6a tidp theo vd d6 g6'm nan bdng tay clng da dgng h6a hon nfra, vdi d6y trdn, d6y nhon hav Ii div phlng cing cia loai mi6ng thich nghi...
3. V6i thdi dai kim khf, tinh da dang cria vhn h6a lai cAng thd hiQn 16 rdt vA m6 hinh don tuy\h cira nhAn thric lich srr vd sri ph6t tridn vin h6a cing t6 ra l6i thin. qva li c6 srr k6't tu vA kdt tinh vin h6a 6 thii dai D6ng son trong dem biv thd kj trrrdc C6ng nguy6n. Nhrtng con dudng dAn tdi D6ng Son S lrru vuc s6ng Hdng (trl Phtng Nguy6n qua D6ng DAu - Gd Mun mA t6i D6ng Son) kh6c con dr:dng dAn tdi D6ng Son o lrtu vrtc s6ng Ma (c6 thd tir C6n Chnn Ti6n qua D6ng Khdi - .BAi Man : Quy Chri mA t6i D6ng Son) vd cing kh6c con dudng dAn tdi Ddng Son d hlu v\ic s6ng Cd (qua Rf Trnn)... Th6hg nhdt D6ng Son cnng ld. th6hg nhdt trong da dang:

ta ctng thdy 6 D6ng Son c6 hinh ngridi bni 6 kidu Ma Lai 3 hinh trrong mudi ddng Vi6t Khe (Hai Phdng); c6 hinh ngridi roa t6c kidu M6n " 6 thap ddng Ddo Thinh (Hodng Li6n Son) c6 hinh ngrtor fti t6c kidu Tq.ng - Midn 6 c6n dao gim hinh ngrrdi D6ng Son. Vd trong c6c m6 t6ng D6ng Son di khai quAt, c6 m6 ddt vA rn6 quan tdi hinh thuydn, c6 chi nhAn nhu6m rdng den vi chu nhAn dd rd.ng triing... Tln6. cho ndn de c6 gii thuydt ding h.iu j li c6 nhidu loai hinh t6c ngridi (vd ngrl hO) dA cing tham gia sAng tao D6ng SOn. Ctng nhrr vAy, ngiy cAng 16 li c6 nhidu t6c ngr,tdi hi6n dai da bdo htu mdt nd.y hay mdt hh(ic ci)d thdn thdi D6ng Son, ngodi ngrrdi Vi6t vd ngrrdi Cham lA cd nguoi Tdy Khao (Mudng T{c), ngrroi Muong, ngttdi Bana v.v...
Nhrrng Drizg Son ddu phd.i ld. duy nhdt ctn sd kj' thdi dai kim khi Vi6t Nam 3'4 ngin ndm tru6c! NgoAi D6ng Son chri y6u phAn b6'.trong kh6ag gian vin h6a Biic B0 vA B6c Trung 86, cdn Bdz Trdm - Sa Huynh b Trung vd Nam Trung 86, v6i mir vd, g6im tO mau enh chi vA nhidu Ad s6t (nhdt lA nhfrng "trrrr rda" s6t me hinh Anh ngAy nay cdn thdy 6 Nam Trung 86 vr\ midn Thuong) cring khuydn tai hai ddu thri vi nhidu dd Lrrrng srlc kh6c bing ngoc cria loai; lai cdn c6 Cdu Siit - Ci Lao Rna - D6b Chita 6 \tu vuc s6ng D6ng Nai vd m6t kj ngh6 dric ddng bd,n dia ph6t tridn cao v.v...

(iirii khdo

cd Vi6t Nam tta c6 rhd bi6n bi6t 3 phrlc hA udn

50

51

h6o D6ng Son - Sa Hulnh - D6ng Nai ph6Lt tridn d6c l{p & B6c - Trung - Nam tuy c6 li6n h6 da chidu kich v6i nhag d m6t hai thi6rr ni6n ky trridc C6ng nguy6n. D6 4lloh lA tiin thdn {Hay hiQn thdn) cria ba nO'n vin minh ViCt cd, Chdm cd vd M6nKhome c6l, fng v6i nhdng "qudc gia" Vdn Lang/Au Lac; Lim Ap/ChemPa; Phr) Nam/BnAm trong sil s6ch cd. Ta't nhien kh6ng n6n quan ni6m bdt cii cAi gi trong 3 phrlc hQ d6 Id 3 qu6'c gia Trung rtong tAp quydn kidu TAn - H6n Trung Hoa hay ln kidu L6 - Nguy6n ViQt Nam, Chdm Pa thi c[ng c6 du cd nhring AmaravAti o QuAne Nam, Vijaya a Binh Dinh, KauthAra o Phd KhAnh vh Pandinanga 3 Thuan Hdi hay it nhdt cing le 2 vudng tridu B6c (Quing), Nam (xrl Phan Rang). C6n cSLi goi li Vua Hirng d ddt td ViQtTri thi cing chi m6i IA mdt dang Pd Khun d4i thu linh trong cA mdt Mang - rnan dA la (mandala: vdng trdn huydn nhi6m, ho hd) cac thi linh uilng A thung hlng v2r trung chAu Bic Bd Vi6t Nam. Kh6ng bao gid n6n coi VUA HUNG nhrr cing m6t m6 hinh quAn chu v6i ching han, vua Ly, vua Trdn hay thAm chi vua LA nhu su sech Dai Vi6t cd tinh tqo ra hinh dnh nhu thd. Ranh gi6i chinh tri vdn h6a thAi VUA HUNG kh6ng phii ranh gi6i lenh thd ddi HAu L6. Vring M6 Linh cia thii linh Chim cdn kh6c vr)ng TAy Vu cria thri linh Rrla, ving Luy LAu cta thri linh ddu hay vring Inng Bi6n cria thu linh Thudng ludng... Hinh Anh WA HUNG cai tri cd nrt6c VAn Lang cing nhu hinh anh THANH GI6NG d6nh giac An dd t.6 thdnh anh hring dAn t6c... chi ld n6t v6 mudn mAng cria c6c 6ng vua vA anh hirng ch6'ng gidc Bdc thbi

D6ng Drrong dO'u trdi qua m6t qui trinh ngen nam ti6'p xric vA dan xen vin h6a, vtta cttdng bric vrla tu nguyOn, gita ViQt cd,

Chnm c6', M6n-Khome cd v6i nhrlng n6'n vin h6a - vin minh ldn Trung Hoa, dn D6 vi T6y Xam A Gi RAp, Ba Tu v.v...). C6i chung, 1A srr KHONG CH6I TU (non-Refus) ve DAN XEN VAN H6A (Acculturation) tr6n ndn tAng c6'hfru cria vdn minh

hia nrt6c @ice-civilization). Nhrlng c6i ri6ng li nhrlng mrlc dQ vA chi0'u hrr6ng inh hrrdng. Ching han, inh hrrSng Trung Hoa dAm 6 Bdc, inh hr.r6ng in D6 dim 6 Nam. Nhrlng nhAn td ngoai sinh HAn - Drrdng Trung Hoa dAm 3 chAu thd, nhat 6 nrii r ng, dAm 6 Viet - Tny, Nr)ng, nhat 6 Mudng - Th6i - Nam A. Nhfrng nhAn td ngoai sinh TAy Truc - Hindu dAm 6 Chdm pa, ChAn Lap nhat ddn khi lan l6n cao nguy6n Thuong.

Ctng nhrr sau niy nrla, o nhrlng thd

ki XVII-XVIII-XIX vn

nhdt ld d thd ki XX, nhflng ydu.t6'ngoai sinh cria c6c n'n vdn minh - van h6a phuong TAy cing c6 sic d6 ddm nhat khAc nhau gifra mi6n xu6i - mi'n nrli, cflng nhrl gifra d6 thi - n6ng th6n... Khi nghi6n crlu vdn h6a hoc Vi6t Nam vd D6ng Nam A, kh6ng n6n quA coi nhe nhfrng nhdn t6- ngoai sinh, nhdt thidt rrri li phu hay lA phi trd kh6ng d6ng kd... Chring c6 thd kh6ng (tuan trong mdy vd mdt bAn chdt nhring vAn c6 thd le nhfing 'l:rii hich" khidn gAy dth gdy truydn th6ig hay hrr6ng truydn t,h6'ng vdn h6a di6n ti6'n theo m6t con drring kh6c v6i srl ph6t tridn binh thrrdng...

Lf -TrAn-L6...
4. Sau D6ng Son thdng nhdt trong da d4ng vd cing v6i Sa Hulnh, Ddng Nai,6c Eo thd'ng nhdt trong da dang, cA bAn dio

T6i cho reng bin chdt vdn h6a la th6'ng nha't (6 nhAn lirrh) trong da dang (d bidu hiQn ldm dn, l6'i s6'ng vd thd (rng
x

l.

ri).

52

53

2. C[ng do d6, t6i nghi

ring, chring ta n6n vd cAn xAy dgng

m6t ndn vrin h6a mdi xi hdi chri nghia Vi6t Nam nhri m6t thd th6'ng nhdt (6 n6i dung xA h6i chi nghia vi tinh chdt d6n t6c) mA vAn c6 nhidu hrrong sdc cria dai gia dinh c6c ddn t6c anh
em 3 Vit Nam.

T6i thidt nghi rdng ttdy iA ph6p bi6n chirng kh6p - md cria su ph6t tridn hch srl chung cria ndn v6n h6a Vi6t Nam.

54

Tun 9, ni dung 9: L c Hnh: "Mt vi ng gp ca o Pht i vi vn ha Vit Nam". In trong: Tp ch Nghin cu Tn gio, s 5-2005, tr.16-25.

d.F '3; do '= ;3 .F Sf E.r +-+g.i .g ^F 'fl,H:EsE;i::s ; '5ot.O.?.:E tr

5:
o'

; :2:sEe=.:rE{ ='+ :6 $ ,;''q : E'= i Li'o v e =.5 '3 :- st.EE..g,,E:,rri ;:

>'

E 6

^=

'i

9,.0^ t

c o0 5q

.o

E g 2 "tr ,5 re. E

-t {) l-l -c

i z.F E ;;=iei;9*e r=5:rs:E!,Es; ' E so S pE ;.6,:.,. i6'

E

g 'o Ht;.Eu,S6:,'S'eg E
g

r ho* o .8.' E-E;; cr. F.3 ! E;6 5.hU'E T .ii- E';o;E$;':'G$Ei

s.r.3 do .:

A v

'{' t* Ftr er
,lEf.

I ar F a
bo

,! E=f = E E' 3:9 j

= 'E ,EI,E EXsf^E;'$iE

tj
I

oo'F

to

e 6.8 '= ?n:' ;.=

R. S: i: 6 ? ='s

'5
?5

:3

(J v 0r .A H .A t*i v () rlr v r{ .A v

+,

E: E css;'aE;EE
i:EE'J.s g;i .q

.*..! ,fl ,F^ s F H' $ E :b -q qp $q=:E-;5Hg;? ! 'i:-EIEE i*ue"rE

z
oo
'a

qf
j;r; $E
tr :9' 'q

Ef,;;

g,?Et ,g$E!
'8.,H
'=

,4. v

F
5 :1 o qlo

?;':$ .3 r =ibF Es.E* '6 F.5 rd. E"'e E;t?; =;s,F ,: ii E ; $=5'FfiFrs EEe o :E .e o

,HI:: f.8.$g

*:s': f iE:t'i ssig E E 'g': E : '$ ; '1; G '$ E E;,$r u : $ F; E E 's s z: q'i E G 'F E.F SHfiI :$g3E1:3' 's go*:ct Est.EE,E;E
tBrElE 'g'E:;d
tr-c

.6. .d. E ? '5o30t3';'3tgH

(c:'

*-r

+i..:

E ': :E'$E ;dE;H:E !"hEEE

00

s
!
o, o\
a
iJi

F.">t3,.e
o]
X

.F B s i5 g
v
o
X

H'tg

s i

.,g ;i;..F,
z

..62sP.=q! F'r:a '6

E
's
b0 ..:

s iEIEg,,:IEAi?E S s E::E116:83'EE ss;isli:.i*;;i.g

o

E:g :EfE$gf
t

E
{
<t)

s:;:*q;lE7EqFE*
-o
(-)

F
,(o

jE.

HiE$Y'E=='E6IiEA
la<0)

;:* FE.:la;Ii;gE*=: rFEE EE$E;.r'$

= 0\ z.t
o0

c.l

t-r

,cd

J4
\<

:5 ..F .g

cu

\<c) ar

+)

F<o

o
<c). .<q)

L +)

-o
tr .cg
+)
o0

.5

q)

z A t 'E" 5 .; ! .E E ; C r:'$ "c'$ 8,il E: ,g'g .5 S .e 5'b " EE; A E .# .E ?,i E, E ; ,i ; f,f .==Ez;6;Ffq F ..J ft H $ E,a;;

E'S a E E P .E E'5'S ?,3

r5
O
<cB.
CB

,<d +)
o0 <o.

O "<o

9.
tr
<(.).
<(D.

E8='iSF:si=:E :'3EF ii;E?5:E,F,E E$E:' ,E g E : E i E .E $ E .i E E i gq 'E j:e.cs-j; F ? il ; !'T'a i:g f 6.o- ; E Z HAB.go ,E.Fo.?;3Eig'Eri:.5si jEtg

\<cB

)
\<cB

E
X
\<cB

.o

O d0 <o

Jz
,<qi)

o0 <o
.'1

)
'ro

-v,

I;q - ::s;:3s;..9!?d s" :$' E E E'$''i =''E F''E E'F E

EEEtba;*EAifi 3ii.r s*iffrEE.qAEE.3' bty; $;E;+i*iEE; E'g'ds

=i

s "6 :5 i-?'6 t'3' "6'3 .g .O E -q' E'E 3 ..8 E ".H E $sE : .:7, p.?$.;:Ez ? F .,9 = 'irniB ..E to g .E : ,E Y "E,d E ; d .t .g A'f gf $5: s:E; * H i ;EEa'X1l:* Hutr.,H.8: ?S E = = 30B b 26 a EEai'g gs{?iq,5'E:if t E'5s"$g -ce 5 g =-l .; q i E 1 f; : E F : eE p ; : E 5 F $'= S s'"F.,fi T '? Z ;-, E.E tr = ; 'F * E E<(D bo'o't i flE hrE 5 E f $ g,E^ ; : ! "F'f p E g E E F I E r Y E,.t ; :' : ; .<o P'H
cn

<O'
\)cC

<d'Frr

=,E E.i =;"8 ? s ;tEse1:i'$EiF;it

.R

o F
=

s oo E',.3.H :5: ='^; 6"= ' a'= ; :,G : E REEg5s :EI$.;,9SE

3 'oo

;6 +EE.E.!E'Sg;;tr=i E E -e,F i "*..r = : d G q E E b : : 5 .:' I "q Eg ; E ; .i ; i git ss'E E = : i E;: s E 3 E i; E ; S B s = f; b z

:g

.<c)

(O.

'to

.c

9B .Fil ;EUS
..[ JJ
.E.

E'f Es:ss i*'tEq g:E; EF ;E::* AsFi;,$agF;i q.E : :*' :;3i? F's'E,e:E.:.e;E EE ::l^icg ;;5q:1$E; :gFeg$Iq ie'* g;flE;ig s:an*uE a:'Egi{gg3gg E i ; r ; 'fl:: :F t s t r5: q , -no: A: a d H E : 'i a...9,: S 6 v : ,9,$ SEB efE' ;'$ES
a

Eggg: :S FEtE'$ E;;;* :riE i:;FE ia3c'q ;-p.(oa.! H$:[:

11

.g gg; gg eFt g E * gI 1E eag ; ; : b;E 'i 7 ? .j s i 5 ; :H'e,E q f,. :mg ig .pg.'$:3s g5:: g i B'r E'*t .5,; ''5 'i E'ilt g:qE'iEi:EE'$E *g EEE:H6 ;: b l E ;'sE gE a

s p : ;,l

E t E ..g'[ F

iEEBBEE.iggEtFgtEf,8t gfEagIeggFaEEEEHqE
-q.E
5C,IO.O000do000trtrsBol) -c.cE=.bCc'5cE'1C)rctrHtr o ,= '((o /(cc .= - rcrt = :E

EteEb;ggeE$,,Fs EE$
o

:E;: le;;
=

ro
o

,E.i..F;

HF:)o

9...E oo a

ggEt
s'E
E

o.
(n

v
-o x

*Bxtf5fiiifi.EE;g: sI i fr E'g,E H6,8"F.,'E":.R.H : j9 e e T +^g A,S do: E r.6 : ;;;E:EiE?E3;*fif

r5 ,.F * .R ., J 'Fo -.B

s
V1

\
l*r zi
<c)

$ ", 5 : i H iE:'s i i; g.i *E 'E ;iFE;t reFcfiI $t$rl E:

'E'

HEF z:

A <c.,,ci bo g1 E : { .$.H..Q g c. ,g 3EE ? E E .r $

E

.5
C)

o.

o0

oo 99

-i E ? E.E E i !; ; r fi : iil 8 2 :,8 ; :

$is,se gE'lF F:i'$

?HE el z E .9 ,Z s'

cv ": L .'9.{

ats za
o .a X:.

^=

..8 d t.R:.ti.F'E
r')

?B$s!EEfE;$:s;;i;gs ;E iE :'$; BE g t q E ; 'aE $; E i;tE-;eE F;3F;qi;i i'

3",F <':

d.R $ $'A.R:

$;E;EEEgi.giEEiEEEiF E'Ef: i:#HE B,; R ryE E,*?,q s g:-E,.iE:.E a E E: tr : n i F g 2; :; = =,E'A :" a; $ aE Er I E5 E;' E g i * c's : E g = $? s ; E s; i $ E g i fl ? F 3E $ m' gFiE-*3EEBgFi3FE$E3
fr
T

EE5

ryE E E

*E 3:

E'E .8,E'! 5,F

iEiEE.Ei iEEE EgEFgF 'g.ci

s3giE'E ts .g AE $ .g ]fi E;i fifiiE$31 ?* E eE'E : Eiie;.:g E E.:g.;IiE

: F TE -; : E :. t,E E s? E t s i * '$:ilE' fq H E : E E ; F 3 E E IeEnii a;at;:[ ;;+E$ ;e:Ee**dgE.gi:rE*=;E

E

ili.i

fr : e H .: E : 2:'F ; :l E:E ,$ E ; : EEsE$s ;E ESs;,F

.F ..6's

i
:
trcBg

gf EE in F"sE E si$aA I iEEE;ie:pEI'1l5.5,i E' E H a; !:oo iE^i ;qE t'$;.b ^6 :g,E,E i:.H i 3: F=q.5 g,g ,EE 'E5 E'i 5.; E'{E.E !;: g#: P; .a!Gq P.EE'i..8'$:;E 23!; EEE;Ei
F

8.8

EA

s'r5

I
= ,$ 'E .F ..Hu E
\o

e'$; I E'At E E I.F it n: i E i 5 ; ri,$s ; g: ; iE s"F E. . q g: ,- :' ; .6 E p :'s q..E'E = :cE i:5;:'e ;iEi: 'i HEifrA E EE Ea'[*'$EE'E,*; gggqggti.laqgiiq'I
r:
E

EgE{HEEE;f,f,Ei:flgg

g $ e E $g E E E E F e E E c E Fl ; i it1?atBg-g:xEEgHgi;t

$gfifi E;.s I:E g{ ! fls ; i gglga;iS+igigagia;gg .sB:; i* $ 6

c

n E 3,8 B'suF ?u HAfi

E:$FEli;EiHg5,EigEFg

F:r;sas,i ;iF gE:!.a troc)

5;fd.E'ba

=gE I.;:ee;:: 'gEr;*EEgi' ; E:i'EiiEIf,iEEa;IfiEq L/ ; s ; fiE g gfi d g p5 fi g:E g t .=' g s s s B g F s ; t g E $

E

s;2s igsqE;il; ;ctEe;i

gget I *,1*
g

gE .PHF i.3pf

E ..F f; .ia E :E E.E.: .$'$ g : ,E ,E "r 'E $ : t a

:E

?,i = ,,ioi E'$= E=EE:P ;3sq E E $:E .i ,.: ;E iE E,: E"n,! i E; E f; :i Pi* *Iir:gEPf : gE$i:il EPf
'$gE"E 6.r i:?.F a$'h E'H'$
E

F ;E :; : I r H t i : F fi : E g i,

F
E

se$silcqi; ieE:l i .: s,E E flgis & s E:;

i8
F' E ;
Eg

;eEig:; tgf El.fiigEi'F E:*E;:i*EPi sE:$E:E;t

.E

:T.$e E E

EE;

E \(o,.e

ig

Y.$;*giEHHHE EB; t
s"iYo,E=E:u;EH g{E!EBAFlE'H EfiEE ;E' q f ; i I^: ; ; i : ; ;: .E g f s : .EE:s,giFasdF ;iFsEEs3E,? gISE? E

E!t,qq;HE,;i aEEei'Z;E;H frEit EE E E g5 6 :E F =EfiEr E'i

E :p .H e E E 7i

'i::itF=;E:g fiE5E.Ee';i

3E$if,s.:,i EEq *;FHini$

l 2i 3E i g:E E 5'g3 t i5 ,s ftg;i Ess;fr;E$ E E; = ,H .S.d'P.3.S iE'.6'# .F..F.E'E ; EEI qEE:i !iH.Fqi Efid 'E!sE* itx 35i;x?" ii Et EqErFeriE tB 'P9:;r'-n; gE* gS3?f X;E..{5 '=bfiEgE= gE; tpfrE3: fi9;s;;= E?g qiy'f ;'AeFEE.sf,EE'si r 'iE;c;
$.E::: F 2:Ei
P

EEE5ss$g+;* i E'A gEE rF

i i! Eq i.$r n ;;g,i'.: E ; x i ! E y q i 2 i i $ H E i E ,d E F :ggE-igEaE=g3':a:tg

gE f;"*!'$r ggs: = :?liE;fi?E;HS: F'E irl;e*tiFE$gt,5 'r3 xs .*;fq3Eiv: ; H'b 3 E (j E E : ; S'g 6' gE :E$$E;t:'$:t;:IE'P E; H.cF$Ef 5$=EFs'F
EHC)
sO
.b

.b. :* \
o\

t-'5o
.F .5

q<o.t
'q1. _s -C ol)

trE.
:.\ \5 ;i9
s=
*E

E
S :q)' s>
x^ t5

X R.
Or
.:

# s \A

''.:d.f,
o<o).

S E.r

? .ra

>.\

.E

q: .dE E:'l$lu:;Yi$E*E nEEEfB:Et;iiG :; ;F;i; i;;-g=sE=f E:, E.F F s 'l; s $ r e:$ si6T,E$ Iq !g3!.fr"iE E i :; i : q 5; E ; F"'s. H E t ; S ; g 'gEE gsE65 ,3A;g
bo=
.vF

O
HXB

bbg tro a.r

o0tr

{O ;: :EH ..9 cJ 3 .(6 b0

H .<d

z.y

-R

o l+l o,J FB

..6 o6.:

gEls

$E:'iF eniE
EIg$ r.H.E.E p

:':$,E ;F'h!gEE

=qeilF.*EE:Ei; ;lEE EgEEsEiiE!l$E

s;E

;;:: Eig$tcfig!F$ : ; ; I E :{ s ; .i E : !,s E ; = E .E g ; '; S :! S .8 .Ht ..d : 3,p sFlE 3EE5 .g.E:!E'3;;;iF.. s'E;i Eirit.E;qFEgTg

;,d.Ex

-cr<i)=<OoE

gt :'gEEi, 8,,!'8 $iu.*;F;:g:,q

cB

?*;sf

:e;::?cc E-..F-*! S$,t

.F

E s.q..$ggE $F.3'.$.jg

f,*: i,Es sg;sg.;Ei 8.$',fr2 -E5g gg.5

EgItg;gg'gtlglfliage=
gEgggggggt;gagA3iaa
pgf.f,Fl,:

H$='E;';lFE qE[=ii=' t=-iEsEi F;!6;l:

n
:P

;:;

*2s

+ s?{ n,i'

ri 's'?i f, Ei Bs ; E : 6Eiq# giguug E;:EuEE#;g?EE EE i E E E E,,'E s,E ;s pE, t= ; :::Eq3EEFfrEfl$gHE

gEF!FiEEFfltFIa$iii

ggHHiflEfiiFEgEFiilf,

EESiI5atE{FIE3q?Bii Es$:EfiseF:,'eFEE{Fi q'3:giigIEg;a;nt.? i s:'t 2q:?*eeEiiEt:F;

s F* v;e

F-

Fxcd Ird
.Cd .<C)

t+l
bb

o
bI)

.<o
a<0)

EsEEgss;'EEiFE

oo

..5 .8. .E .O :3 ; )E H g E g ifi :E '.E ;g .g .* F =

..FH =FHfi'g ?g!:EEE; ; : 9sE E,;:g E ; f ; s * ;e; * $E'}E:a : E;,,3 E : : t E I

Ei !; sEgiE.:'IEg!eEf iE

PE

qp

;i

tte$:*Ffi-eEg:.lFEifE ;Es;xqE:tiEilgerIr$

s; 's :

gF$FiiE.EggFgiIFEggF9
5's
",s

2 '6:E gE iE9.3=:'.F;E ';Gs3

&g

?E; $ 6 fl $ E E : frsFBe'g E E EsE

; :i;:g: E ! E:Ei:[E $E* E aH pggt;1E: lEfi:FEF:'g ifiEE+rrsEb+gFEiFqF$f, t E i ; fr ;E f ; r* i a - E's E'r : i : i ; 't gg

..E.

:i q,F ;. IFEd'E i: E,e E .b T ,g ; E' ,E ;'E Ie'o E .E ..H8 E : f, $; $E

'en' $:EF iEf EEI,9IgiB

E:f EEEE .5'Et'ls

s .a E E E E ;

i $E:{E:;E EEr:

!.; 5;rIi!aEBrir

Es

.fl

g :9' 'd' ..b ..d .6. ,9

gEg:s;E
.u
\v

,6

': ?E'B=g
-o -o o\ o\ o\
o\ o\ o\

o0 \i

'3 E E'Fo 8.;'g .((E.+.tEO.Ct

!O

:3;'$,jE
s s
o\
il

:E"Fst:'g
Af\
Fr

lg

(Cg.

:: EE'*qf 's' 3 (.'': 8..Ffi = E S .: E'Ic'Ei

ul
il
lt

il

il

il
lt

il

il

il

c<Q

F
co
cr1

ca rr) cn ca ca cn

ca

ca (n ca cn rn co co co c.) co \n V1 rn \n (n rn rn

co

ca

ca

co

(s.

-a;cg'troDo.6.
,(e)

s
$
at o\
ral <o
T
il

s
o\ o\ o\ ^\ v? n v? q cJ n oo od \o ctl oj \o \n ao c-l \o ttr- f-. o\ tr- & o\ o\ oo o\ t--

s s

E F ; a E;;' i 5EsilE:? s!E,et;i

F
(q).

's * *a
c)

v
a.l

$
C\
co co
c.)

s \o s e\l ca
rcn
oo

il
il il

il

il

il

ll

co .+

*
o\
ao

GI

+
rn ra) 6l

il

il

.5 -C tg ,t! 'P Er Uzboc.oc-Ya.

o\
s($

.:
cJ
o.l o\ $ q ca c\ il
il
lt

o\ o\
v?

i=

s
.o
il

9
co
il o\ .o co $

.F its9rbi.g13
z((l)

.ETS.3in
r6l
I

E
Q
F*-

cn a

oq \ 6\ s \a c-l ? n + s t-a c-l c.l ca il il il il a + o\

o\

o
00 <o

rn $

6l

\n

il

(.) <()

'5 5'r3' 3.8:$.:: :&E'.E'9:$

\<c)

z
a0 c(t

b0 <o.

E.EHFb'F,E
ca
<6.

<(l).

EEi3 E:l
0i
z<(D

'to
\((g
lcB

F
t--

-corJtr.6E--,csE
B

o\ o\
(g
<(D

trtr-XU)t4 E

E $E'n'3.8 .E.lo:'g

c.

-F'F:-F;6,8.R E;; ='E-2 t t.'3 G.'H t" q

c:t.:40ntr.:d ((D. rcu '=nE(cct /n c =

8.il $'E i'EE 'E 4 E'

.d
(Ql

()

b0

o\ o\

F
b(
.(g

d, rS
<d b{

'<o o F
c<o

O
6<c)

.5 o
6<o
C)

rc

(-)
O .d

tr

<cg.

I 5
cg.

)cC.

po5'F '9 ''E'rp d E !.,;.H E E'l

.cg

o{

-v .d .5 F
(.)

F
U
<d

z
O
<d.
<d,

(d

,(

cg

o o n
-a E

cr3

c) .5 <63. ul c0

,<d

t* o

.lr

c)
<(l

F
'(n
<o.

,(n

5
Cg !

:EE;F;g

,<c)

io
.(n

MoOFtrtr =.s :j = a,F'E'

d
\<q)

ob

co

)
t)

:5
.lo
\<(B

t) !

ro
O o0

_C i.s :5\
\o

l5
ot
<o,

F 5\ 6\

o\

\o o\ \o \o o\
il il
lt

I
il il il il

E'G ^.<o
F.r
aa)

9\

bt
il

a\

J-r :)b

A.S d's

.q

'F
,.r.1

o.
.s
qJ

\ ca
a.t

a-l N N (n c\.1 c.l (n tn c.l N \n lal la) \n an

tr1

c.)

co

co

ca

co

trs
bI o\
<o
lt ll il il il

.E.

.Eb

<(.)
a
!

r{
v
ca ca
cft

o\ $ 9 o\ N o\
61\

a\

ta) +
il
il il

\
oo

9 9 oi \o la) !+ N c\ oo o\ o\ o\
c.)

\o o\

o\

o\

A\

.r'lN.
co
v
65\

la, [n \o cn t-\o rn N \o cfl c.) c-l ao

.Rt

v t!

vs

.9* 'ro

ta\

h0

Es'
9
t*tl

OY 5.(J

s +
$
rn tril (a)

ca

cl
\o o\ n ca n s rn
65\

<o

^\
cil

.5
()
<q)

ao

r5 -q
rG
V
l-. C) cg. (-)

c''!
,<q)

.o

II

U
o.t

tl

\o o\ f-- \o o\ la) a{ N 6I

(-s s

ll

il

il

o0
<(l).

S':d .o io !_E
<G,

*cao urtr
,(
.cg

:e *'g
.C

J
.cg (

<c).

F
o\ o\
O bo
.<cg
I

H
z<(l)

O o0 .cg

r-

Etr
aI)
<),

l.|C) <cu.

.<o 0a l+r
<(g

F
>. jl
a<o
<q).

b
o C) o
!
.cg

o
.(

b0
(

o\
o\
r(g

-o q
b0

o-c
.)
CT

<G. .qg

(C.
,<()

F
O
O .5

I \<c) \<o

b0

E.= .qtr
.69

9
.cg

b. r<

C)

-(c
A.

z
o

X
<(.

z
.Cd

*) 5 <c). 'p -3 5>-a Aoo r5

2:

U F

.<c)

z v

<Rl

5i

<cd

.cd

<o.

.rd

cB.

(B

ho

'<o

.<0)

i(J

\<q)
I

<o)'

!i.

.co

<cB.

+)

b0

0<

o0

,b
L.

o0

o
l.r

.o
<o.
a<c)

b. ) ro

()

<c).

<(B =

E ? E s*'F 3''E E:o ;

rE

a :"9'g: ts

E$HgFiqiAE:E;gE!

gq*gEIggglrEgigtglg
g;E.gEaggglt.gltgagit
E

-rg E :G":i ::s { 6 :? 5 : sf; 3 i E fl = e:g:E eEEe;,i ;g t; E f, a E e F g E; # iHiE::s E' E * e' E H s s g:a ;.$ ; ,t'
H
'g
E

c ;'r'*f, g.$E

i:

g g'E :'E

Tun 10, ni dung 10: "Lo gio", "Bin th ca Lo gio". In trong: Toan nh: Np c tn ngng Vit Nam. Quyn thng, NXB Tr, TP. HCM, 2005, tr.205-219.

\ii;*/^n$S.J\\a1*.5- -:.t/_-1S4i u'It:=,/xiiI:

'\iV4!t!

FE
c c c

Ei E.5$'E'g 5s*
F;g Eg*
IEE

:Eg Fi"g

gE

giqggsge:iEE'[EE
:E ,$E Es'ge
$;EsEqf ::i

's

af,:gtEggEiEEfEf,
EE=$lgEgFEiEgggiiH
|-f-{

XAgF6eE;EEEf, !$a{ ? g ' '9 F =' '3 .g ': 'Ll

=.s:ju;lr:

,i :3 sE 'soFx 'gs'+ ,! .&$'$3s 's s FE s.Fsssn.s E '8 :s : .S .lq; ,.c^\ E::EE * BE$S:'x .eji{;.e '5 '8 tr'd n s'-^ !E -'p ?o'r f ,-'='.x '.iN,$ Vg. t:,:q: P E seig'ffi e:': '$$E;.} F H';s6'S.\X+ i .B"',!:E'U"i .,VE1E i.,,:s!1.E EEEE.$: '$ qE;=g

- eE.3issi

g E- F
"F >iJ; lFEEE E afE iE iEs$E Fi E FEE p aH::HBit:Eqgf;'1'*Ei :,Ffi9.: $isEE 'y $6E'iE i lc. cs
F r\' :i i-

Eg**[l$5Igii EEEEiii F' : gE:EEi

g
g
\o q
\cd (o. co tr = dOiO

o{;E,R:.E

,Y z irJ.C e'a.J

i5

ed =.x q, "s s.$ Otd tr * U \A<

F-

ir5

.o

bO

Es$s A.E ;,EEE ,EF,.$,$ s iE..E '$

sF;$

:ai: E"l t ;,1=* E$l dEi: *;cA ;; F F$g $s:S .l EB i-;-egE*fi:EEaFIEFEiEi

:N.
oa

(o c')

(d

.s

x!

gE;

s ts$'gE

FtfrI*i;

;E ugiEfii,isF
s;Ei;:A:.:s

.5

'*{{*i i iEii:E

Po c5. ((!-

-(') cc -o rdo
.r(5

>E

d5z
O O. rT2 cd
.o.

i[aEtclii: s";Eqfl : !ac;F? -iEgBE.H*rFs * r $e rH

3 i;s;i ai; s; gE,$sssEisH;E EE

)(dc >ii

zc

Ero (d\z
.E .g

>(L

vffi.ffi'r
,;\V*U(
o\

o
Kq

c! -i,;,r!
bo
tr

bo

tr o tr I rg q o = tr

S;BEHSEEEEEEFEgFEE

s: E.i: ;sis:;F s .=-+ :[ B'^s sE;E $,r.*'sSEE E,HE 3 qZE Eilbe.!: e ;gr ,iS.gEtes S * F.5
fib '<.,H

E*

S E

'E.EE.E

'fa*: ;is e:_Ee;$ *,

Ig:=Eil EEE:EEBE.EEiE Es :E;"i:=s .se9,E ei::;Elf $+p EE .2'.o lxi : .,E g E E,,;. Ei ro 56s * ." E F? Efn Z E ;E;:E gE E: FfE'QEu E rd-52 iO{O::E'.=E tr > tr
E
jj
cc$

i IEEi*igEEggIF*I**EEE' 1'
',sEE'Es

rr'-'_\ -....i_^l )>-tft'rwr:r\t);;\ wr

"{vr;\*;!l ,*;:r/,L,jryi

s E; ; ;
:l
:E

,i. >-
=

s.s tcT g P .qH.? Ery : EryEi y ; ,e;;E : Ei $ E;, -g iG ;E g g E E:;; #;' EE

E
.E

; ;
aulg qEgg dEsEg

s -S$

E'iqE

:
isss
ggg.

EiR :Ef, E F F*Egi qg-ii t$sE,;'; ,q E

gt l'eg:
sE iE= e

irEEi

gge'tE:+;;i;e"E; ; RtH ; : b vFtsiE'}i ..a 5. gE:EgigFgFFi gEE FEI; : s^F'8

'P

il

,FE',9

l i FSFFFFEF,
=

0():= = bO.! ( tr .c6"9.5 E' otsorbA=

^9.I

.S

C
tr

c
n
al

qess.et ::E e,eE "; =gg E=i"ie iEge,g Egi -E q.'9 E aI E.,:E'i,*:e'E ei si

Edt ,E2; ^9,3.!'E'9

5 O bO.lJ <O cg (s.tr e q'o.2F.-

5 ^-i ()

O
o(F-l

:"sE5f*;;gi; ,:;;e

E';.iEa;;iEE:; i',$g g
:E'Es-56qfrEfr: E;'iE

F
.,F.)
FO

EiF;'lgEEgiE"EE$:

*E';fI.g;EEEE.;EEE
L b 5{o tr b0 io o.oE,.5 E=j o

q&%
:::art44i

:s s ,qEi .EEEi g ii
s 5:u 'E:; A Bt EiE eiI ;' e;stE E-*iE:; H.i :EF jilF" E FE !,s :Ae EgEl ,E"i: ;iE ;;E:,iiE 3c f F:'EEEgiggF, i gg.gig
E .B

^8-

r:i^i

,3"g .F8,8 ,E ,ry,g'H 5

EEEgE:$:;s

S'E .; ^fi.e 3*

B ee r E'3EE

Ea

E ia R. IEgggiEggg E.g, ,v >:.IF F

E

a:esr!
igggt is3gggggg
,;ffi

Egiegle

!Er;E E'3 gE ;3F; tEf gE f,;! eE,s as$EEiest;gEHAEEaEFigEE. :cE eei ;g:Ef,5 a$g gF a,1E $ Hi E: ceiecEsc: EE e x ri e e
H

Fi

E".?^$

!a*giE $Eai EfE isgEEEEg gBEE Fg : 9'E E; EEeE E:E E =

H 9 Fg

i E l
ltet

tasill$$flgi$$ i *s;-;ilE 'Ff,fiiBHef;**E{E s

gggg3gg,{g6$ae,

se
: s .E

e iFE EEaa
g

=,*w$l : ,H .HE,g 2,8:EE FAT ;qEi'EE 3F :$ 'E.3 E

l ;?di lEE Ei; :g

.ET",ga: eglggEagggailiagagaEgegtla

:gafl-:*;i;se ;s,p;'e i

s i I'B,F,i'E,p 3 rye I 'E,-s*'? 3E i'! '!'E:^ig , E; i EelleieaarEa EEceieaE EBfl!;gffi u'

-E

! ?: fi.85;g

tsnf,E BaEf,E i:*

gE

iEgeE:
ag$SE
'rylqg$flffir

gs

i a'

a;giFguFglEBiEiiEEf,iE
a,gEEBi;igiA;l:qEgqietEgg
E' E ;Ea6"Eg ;gEEtg; HE F:
j

s lc"sE EIggEgq .;iiE;aeaag aE =, gi E : iag: i60 '8 tr ao)'H= s tS B;csFg'EEg E sig fr fl3BE Bc E E i
Xffi

;:$Eig?EFEEgEi{EEiEEEggEEEE - :!'ala

Tz"'ifyrr.fjftl - y''^'tti./.j.i:/1.\l
''
'.

J--://;t""iij \:-/,/f 1j

\.JX:'l:

5 3 ; tE s ,g .: .8" :.s i .sE :: ,= ;.g.; :Ee ,ry E$.0,{.E *;*;;.: qE:Eg i?E, suc;E ,gE d EI;TF,fl :g; r,a.f !;i
.: i I bO tr :i
o4 slF

: c
=

bO

,Cd

t bO "'i

b0<o

'<O

-_

"OE.l

(o. ..

'Pro ci5
c
,a\

tr ;

t! xlr:Ji -oE

's!
; ,
-|

;3.
;F

:aieie; c;Ei ;. EEEsg!. :lagggaassgglEiggglqgggg

dE: ^dE:Xie,, '

,.Eor iri .O

p'9

iE
v,F tr = 'o=io -c o.

fits 2 ,i
F.Er+1 ,<EFFF "Q t-l EE r+r

' lgiFglE';.lsgg3EEEE'
trE (J

'E,BEgcEEE

s*lEig$aggt-iggg*gEEgga Eq E
'(oE
io

i
g

y.e i s =[ gF!FEg g tiEi. :EFE*Eq E5F6a;t ;;r**$!. g$pgq|"i E{;Eg F,e::{58 iE;;i; , iE E? EE; F; E e;: : 3! fl
S

i n EE ;E '+'t+;st EsEE:ei tE'=E;g" ---H-E g iE gfr

f$

{sFF 5qgFFflE

s f 3Fg5aE FgEflEEi a$gEEEE.EE!EFg :

'i s E'*HE'$98sB3EEE" gggE 'E

g?E

g; 9EtlsE:qEE

1EE3 ;E*g. g:pg

tEqeF,ESFaE-EEEs FEEE E ;qEE

eE"si
E EgEEBiEEE

iEEgEEEiBlggE
gg

ggEiEI

tggggg iggg l

gglilagi gg gigilE

.5THE=.s,: E:EEq EgEE.Ii g; EEEf,r :eE;:*;E]:

.pf5-EpE,n;.
!

elaEe ,::E'E:;$? ErFei [s:i; $Ei!.f:ig:nI iG :csg;g*Eiliif" Ea i*e.g i

!s=.d-?E"u.EF
o-=E^E

.E

Fg:Ege:q; s;,.u;Fe gi ue;=

EFE FgEEgqFE* EgEE EaiEEEi, ;;;eEiq- $n ; r '85*3 i =t:3;Sggifg:;g : EE * 5,E pt-o E3EE * *,s A.sE'f".".5,8";'E*E'E EE 8.3.F'i.j -.e $,:; E'i i EEiE EiBg3E EE eig

gFi

r
Rxtrcio>dirtrco=

$ :

In trong: Trin

TuAn 14, nQi dung 14: "NhQn nhin brtn siic crta vdn hda ViQt Nam', Quiic vucng, vdn hdu viQt Nam, tim titi vd suy ngdm,Nxtr. ven hgc, H., 2003, tr.26-32.

.a NHAN NHIN BAN SAC CUA VAN HOA VIET NAM

C6 m6t thdi, ngrrdi ta phi nhin sU hiQn hfru cria m6t ndn vin minh vd vdn h6a Vi6t Nam. Ngudi ta xdp m6t c6ch don gian thd gi6i ViQt Nam viro phqm vi inh hudng cira vin minh Trung Qud'c, vdo pham trri cua n6'n vdn minh Trung Qu&. Ngrrdi ta goi Vigt Nam lA "m6t nddc Trung Hoa thu nh6 l4i" (une Chine en miniature)! Ngrrdi ta lim c6i ngudn cfra dAn tQc Vi6t Nam 6 dAu d6 b6n Tdu, ngrlili ta xdp tidng Vi6t vio gia

dinh ng6n ngrr HAn - Tang (Sinotib6tsin) vA ngridi ta coi ngrrdi ViQt Nam, ctng l6m, cing chi lA "Hrin t6c nam chi": (mQt cinh nam cia g& H6n). Th nhung rdi nhfing c6ng trinh nghidn crlu khoa hgc drloc ddy m4nh xudng chiiu eAu vd trong chidu dii lich sr} da bu6c gi6i trf th(c t6y vA d6ng thAm nh{n lai c6i quan diCm don gidn, phidn di6n n6i tr0n. Ngrrii ta thdy tidng ViQt (vn tidng Mrting) c6 m6t n6'n ting (substratum) M6n-Khome, gAn gni ti6'ng Th6i - TAy vir tidng Anhd6n6zing trong gia dinh ng6n ngrl phrrong nam, chrl kh6ng phii li ng6n ngrl H6n. Ngudi ta thdy srlc sdng mdnh li6t cira tidng Vi6t nhrr li mQt chi ti6u t6n tgi cira dAn t9c ViOt Nam, hdng ngAn nim, b6n canh dd chd Trung Qudc. M6t khoa hoc mdi ra ddi, khio cd hgc, v6i nhfrng tAi li6u vAt chdt ldy l6n tr) trong ldng Ddt m9, dl chidu roi m6t 6nh s6ng mdi m6 vio quA khrl ngirn vqn nim, khi xrla cdn nim trong b6ng t6'i cria thdn D6m lich sil... Ngrrii ta drroc bidt xir sd

nirv lir m6t ving qu6 cia lodi nguii (berceau db l'i{umanite). Di sdu nghi6n crlu hai ndn vdn h6a Hda Binh - Bic Son, ngudi ta lai bi6l day ld mAn dao ddu, tt tnrdc dAy tr6n drtdi m6t van nAm, cria m6t cu6c c6ch mang ndng pghi6p xiy ra tr6n toin vring D6ng Nam A c6 thi6n nhi6n phong phri vA da dang. Noi d6, cdn trrrdc cd ving Trung D6ng vdi nghin ndm, li m6t c6i n6i trdng trot (berceau culturai), trl chgc nghin nAm tnl6c, dd c6 nhfing cirng ddng n6ng nghiQp dinh cri, trdng cAy c6 cri, cdy An qui, bdu bi rau dria, r6i sau d6 di tr6ng hia nrJ6c (oryza sativa), c6y ludng thuc trong ydu cua loAi ngridi. Md n6ng nghiQp, ld khdi ddu cria vdn minh nhAn loqi, tr6n Iuu vgc nh0ng ddng s6ng l6n cua thd gi6i ngey xrta: Lridng hA 6 Trung D6ng, Nin ii Ai CAp, Anhduftxo d An DQ, s6ng C6i (Nhi, Hdng) ii Vi$t Nnm... Mr;t ndn vrln minh D6ng Son drtgc ph6t hiQn, tdn tgi hAng ngt\tt tultn. 'lrudc ki nguy0n tdy lich, cing c6 thd ggi ll vAn nrinh n0rrg H6ng thco nghia rdng, v6i NhA nu6c Vnn l,rrrf vr) thiti drli cdr: vua Htng. DAn t6c ViQt dinh hinh cring vdi Nhd nudc r{y vd ndn vdn minh dy. Khi d6, cAi nu6c me ngiy sau ngrrdi ta goi li Trung Qudc mdi dr.tgc tao dung l6n 6 m4n trung ldu Hoing hi, vd n6'n vdn minh Trung Qu6:c ban ddu thi dring li n6^n "vdn minh Hoirng hd" v6i ranh gi6i khoAng ba tinh bAy gid: Son TAy (qu6 hrlong cia Dd Nghi6u), HA Nam (qu6 Ha Vri, kinh d6 ciia nhn An), Thidm TAy vdi nrii Ki, sdng Vi (qu6 huong cira nhd Chu).

Vin

h6a Vi6t Nam,

vin minh

s6ng Hdng vd

vin

h6a Trung

Qudc, vin minh Hoing HA, kh6c nhau ngu6n.

tit

cnn bAn,

trl

cQi

Vin h6a, theo nghia

con ngdii, bao hdm ca

rQng,

ki

c6i tg nhi6n dr-tgc biCh ddi b3i rhuat, kinh t6... dd tt d6 hinh thirnh

li

26

th6 fng xrr, m6t th6i d6 t6'ng quAt cria con ngUOi ddi v6i vt tru, thi6n nhi6n vd xi h6r, lA c6i vai trd ciia con ngudi trong vO tru d6, vdi m6t h6 th6'ng nhrlng chulin mrfc, nhitng gi6 tr!, nh0ng bidu'trrong, nhrlng quan ni6m... tao n6n phong c6ch di6n ti tri thrlc vi ngh6 thuAt cria con nsddi. Nhu vny, thi phii xu{t ph6t trl nhrlng didu ki6n tU nhi6n (con ngrrdi vdn lA mQt sin phdm cira trl nhi6n, lA m6t phdn cua tr, nhi6n, drlng d6i di6n v6i tU nhien md tao thinh vdn ho6) rdi sau d6 nhrlng diiu ki6n lich srl (con nguoi lar li m6r sdn phdm cria lich srr do chinh minh tao ra) dd nhAn nhin vd c6r ngu6n vA bin sic cria nin vdn h6a Vi6t Nam: Trong nhrlng diiu ki6n d6, van h6a ViQt Nam kh6c vA kh6ng phAi ld ven h6a Trung eu&. Ldu vuc Hoing HA li khu vric khi hAu dai luc lanh leo, kh6 han, luong mua it, hidng bdc hoi cao. Luu vuc s6ng Hdng ld khu vric khi hdu gi6 mia, n6ng vi rim, nu6c du thda, nhi6t ddv du. Ddt tr6ng trot cua ngudi Trung Qu6'c ban dAu 6 cao nguy6n vir binh nguyOn Hoing Hi li hoing thd (loess) do 916 tAy mang lai.
mQt sding, mdt

ldi

vi6c sii dung hd th6:ng tu6i nddc (irrigu6: gAu dai, giru sdng, k6nh ngdi...)

thuAt (rechnique, technologie), mQt phAn cia vdn h6a, c6i n6'i lidn con ngudi vA tri nhi6n,6 hai b6n, li kh6c nhau vd cdn bin.
Ngrrdi Hoa trdng tric - tidu mri, hay k6 (millet) . sau d6 tr6ng cao luong, r6i trdng hia mach kidu tr6ng kh6, gidng nny tt Trung A truyin vlo vd cho ddn tntoc thdi Tdn (thi kf III trrr6c C6ng nguy6n) vdn kh6ng phii ld cAy lrrdng thur chri ydu cria

Vd nhrr

th{ ki

Trung Qu&. Ngudi Vi6t trdng cdy c6 cr! (khoai cAc loai) vi d{c biOt tt 6000-7000 ndm trri6c dAv, dd tr6ng lfa nddc. Ndn v[n minh hia nd6c (civilisation du riz) v6'n ld m6t nin vin minh Vi6t cd vA dI tao ndn mdt thd quAn binh bdn vrlng cria nin vin h6a x6m lAng, grrla con ngrroi vA thi6n nhi6n Vi6t Nam, trong khung cinh D6ng Nam A ti tndy nghin ndm nay. Tri thuv s6ng Hodng, ngltbi Trung Qu& khoi s6u vd khoi nhidu ddng chdy ("Ha Vir tudn xuy6n" lA anh hring vdn h6a Trung Qu6'c).
s6ng Hdng, ngudi Vi6t ddp dO vd tren 8u6't thdi gian lich srl, c6 hin m6t nO'n chinh tri d6 tlidu (Son tinh drip 116 chdn li chAn Thriy tinh ld anh hirng vin h6a Vi6t).
nrr6c tr6n mat, ngudi Trung Qu6'c phii tim ngudn nudc ngAm, dio gidng ("tinh") vA goi chd d6 phAn ph6i ruQng ddt cd dai cria minh lA chd dQ "tinh di6'n".

De't trdng trot cua ngudi Vi6t Nam d lrru vuc c6c ddng s6ng ld phd sa nAu, do s6ng C6i, s6ng con bdi ddp.

Tri thriy

N6ng nghidp ld kdt quA crja m6t thd tAc dung tdng hda "Ngud - Trdi - Ddt" tio mdm m6'ng cho vdn minh. N6ng nghi6p Trung Qu6'c, tt khdi thiiy, lA m6t ndn n6ng nghip tr6ng kh6 (culture sdche).
N6ng nghiQp Vi6t Nam, tt ban dAu, ld m6t ndn n6ng nghiOp tr6ng nU6c (culture hydraulique), trl vi6c srl dung h6 th6'ng ngap nddc (inond6: "rudng Lac theo nri6c tridu l6n xudng,,) ddn
28

it

Ngrtdi Vi6t s6'ng d vr)ng s6ng ngdi chang chit, dAm dia khip nr.i6c, quen sr: dung nti6c tr6n mdt. VA c6i ao dA lA m6t thdnh phdn hrru co cria cinh quan thi6n nhi6n - xl h6i cua hlu vtrc s6ng Hdng, ao lA nridc sinh hoat, 1A kinh td tdng hop (rau

nu{yng, c6, ndi ngem tre 96 ldm nhd, nrr6c dr,i trt trr6i vr,rirn, tudi ru6ng...), lA cu6c sdhg tinh ihlin trong ca dao ("ta vd ta tdm ao ta...", "Ddm qua ra drlng bd ao,,, ',Jrric xinh trfc moc bo ao"...) vd thd ca den t6c ("Thu didu',, ,'Thu vinh,,, crja y6n Do).

ba chAn) trd thinh biCu tudng crla quy6'n lrrc floa, quydn lrrc dd wong.

nhi

nu6c Trung

Nguii Hoa An b6nh mAn thdu, dn ch6o kd, c5 vac, chdo, c6 mudi hay nh{ ngudi Hoa goi "vin h6a dinh lich,,. Nguli ViQt dn x6i, 5n cdm, lim b6nh chung, bnnh gidy... Bdt com, bAt tridng, ch6n mim... vd ddc bi6t d6j dfia lir mdt
s6ng tao ctia ndn vdn h6a hia nddc Vi6t Nam. TrI dia hat vAt chA't, dira dd di vdo linh vrrc xi hdi tinh tfAn, tridt lj Vi6t Nam (vq ch6ng nhrr d6i dta c6 d6i, "chiing thdp vd cao nhri d6i dna l6ch so sao cho ddu", "vo dira ci n{m,'... thu tuc li h6n ngdv xtra le b6 dra...)

ThUc ti6n ViQt Nam vd cdc vua Hr)ng dric tr6'ng d6ng vi tdng diing trd thAnh bidu trldng cia vdn minh D6ng Son, cia quy6'n luc thu linh nhAn dAn.

Ngudi Hoa d nhd hdm ("tsdc s6c huy6t cu,,) ngubi Vi6r co seng tao cAi nhA sin ("Nam Vi6t sAo cii,') v6i c6i m6i cong d6c d6o hinh thuvdn, ldm mdu hinh cho crl ndn kidn trric Vi6n d6ng cd truydn (Vi6t Nam, Trung Hoa, NhAt B:in...) Di lai d rni6'n kh6, trdn mdt ving cao nguy6n, gdn thio nguy6n thuAn loi cho vi6c chdn nu6i ng\ia, ngudi Hoa qa ding xe c6 vA cuoi ngrla. QuAn d6i ldy rru rhd lA ki binh, nhd nridc fd'y chidn xa lAm srlc manh ("bdch xa qu6'c", "thi6n 4a qu6'c,': xe ngda trd thAnh m6t d6 sdcua vdn minh vd srr hing cudng). Ngudi Vi0t d mi'n s6ng nrt6c g6n trdpg trgt vdi chii ludi, thuyin bd cdc loai trd thinh m6t phrro4g ti6n ki thudt giao th6ng quan trong, chidn thuy6-n drtoc ch4m khic tr6n tr6'ng ddng vA chidn trtdng ho D6ng A (TrAn) vin quen sinh hoat tr6n thuydn... Huydn thoai Trung Qu6'c vd Hq Vn dric dinh, vA dinh (vac
30

Trung Qudc ra ddi 6 m6t ving thidu kim khi, d vring gi6p ranh girla thdo nguydn vi binh nguy6n, gita hai kh6'i cri dAn vd vdn minh du muc vA n6ng nghi6p. Srr trao d6'i, thudng mai vi nhfrng ludng bu6n b6n ldn s6m ph6t tridn. D6 thi Trung Hoa ra ddi s6m (it ra tn thii Chu), tAng ldp con bu6n idn ra dii s6m. Vin minh dd vrldng c[ng li vAn minh d6 thi, e6m tAch khdi th6n trang ve vita chdng choi vila hdp thq vtn minh du muc, nhdt ld c6i td chrlc qudn sU vi dinh chd chinh tri d6c tdi. Chd d6 chuy6n ch6' ra dii cring v6i dd chd (it ra trf thii Tdn Thuy HoAng). ViQc drrng nrtdc Trung Qu6'c di li'n v6i binh trudng, dat cdn bin tr6n sU chdp nhAn m6t nhAn sinh quan "thi6n m6ch" phan bi6t chiing t6c, phAn bi6t Hoa - Di crJc ki ning nd, m6t thrl "chri nghia Trung Hoa trung tam" (sinocentrisme), n6n tAng cria lf thuyl "binh thi6n hq". Ctng v6i sirc 6p cua c6c t6c nguai du muc 6 phfa b6c, phia t6y, cing v6i sr] gia tdng dan sd n6ng ngftiQp, Trung Qu6-c tim c6ch bdnh tnl6ng xu6'ng phia d6ng vi phia nam, tdi luu vuc Truing Giang, t6i vr)ng vin minh hia nrrdc, ddng h6a nhrlng cd dAn lvfan . ViQt, der4 n6'n vAn minh hia nttdc ch6ng l6n vdn minh Trung Qudc cd truydn, dd bi6n thdnh mQt s6c th6i m6i cia vAn minh Trung Hoa. C6i gidng nhau 9r1a vdn minh Trung Qudc vii van minh Vi6t Nan li c6i c6 sau, li hAu qui cua lich su, m6t lich sii chi6n tranh dArn m6u giia bdnh trr-i6ng vA ch6'ng birnh tru6ng, giia ctt6p ili6c vd girl nrt6c, hinh thinh thd i1

"phan bi6t Bac - Nam", hfru thrlc tii Lf Nam Dd, qua Lj Thrtdng KrQt ("Nam qudc Sdn He'), Nguyen Trni ("binh Ng6
dai c6o") ddn Quang Trung... Nhung ndu nhu ldng ydu nrtdc Vi6t Nam da dddc t6 dAm I6n dd trd thenh m6t hQ f thfc chir dao cria ncudi Viet Nam, chri nghia dAn tgc (nationnalisme) Vi6t Nam dd chi6n thiing chri

nghia "binh thi6n hq" (universalisme) Trung Qu6i, ndu nhu ndn d6c l4p chinh tri cua nrt6c ViQt lai drrqc phuc h6i sau hdn nghin nim ch6'ng B6c thu6c thi di6n trinh lfch sil cua nn vln h6a ViQt Nam, srt tidp xric, chong d6'i, dan xen, giao tidp, h6n dung vdn h6a Vi6t - Hoa trong ngirn ndm ddu C6ng nguy6n vir ngAn nim ti6p sau d6 l4i vd cring phrlc tap. Vi srJ trr f thfic vd m6t l6'i s6'ng ri6ng, m6t thd rlng xii - r'an h6a riArtla cia c6c thd h6 Vi6t Nam dd6i chdd6 phong kidn lai r.lu)ng di dirng, kh6ng kh6i c6 nhidu lAm lac, bin khodn, trAn tro... mi o m6t bAi sau, t6i sd cd gdng phdc hoa d6i didu chu ydu.