IZVJETAJ O RADU U 1958 GODINI

U skladu s pozitivnim odredbama Zakona o dravnoj upravi (Slubeni list FNRJ 13/56), s prin cipima organizacije slube zatite izloenim u Prednacrtu novog Zakona o zatiti spomenika kul ture FNRJ i zakljucima Komisije Savjeta za kulturu NRBiH o radu i problemima Zemaljskog za voda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti u Sarajevu, teite aktivnosti Zavoda u 1958 godini bilo je u poslovima upravnog i operativnog karaktera. S tim u vezi, izvreno je izvjesno pomjeranje u personalnoj strukturi Za voda i organizaciji njegovog poslovanja. Glavnina rada je na evidenciji spomenikog materijala, pravnoj zatiti i poslovima praktine konzervacije. Umjesto odjeljenja formirani su otsjeci. Otsjeke su jednim dijelom zamijenili samostalni re ferati, pa je sadanja organizaciona struktura Za voda ova: Otsjek za pravne i opte poslove; Otsjek za arhitektonsko-konzervatorske poslove; Ot sjek za likovno-konzervatorske poslove; Otsjek za zatitu spomenika Narodno-oslobodilakog rata; Otsjek za zatitu prirode; referat za evidenciju i dokumentaciju; sa orijentalnom epigrafikom; refe rat za arheologiju i nadgrobne spomenike. Po ranijoj sistematizaciji Zavodu je bilo odo breno 28 radnih mjesta. Prole godine, na sjednici Odbora za organizaciono-upravna pitanja Izvrnog vijea NRBiH, utvrena je sistematizacija za ukup no 26 radnih mjesta. Budetske su mogunosti dozvolile zaposlenje 24 slubenika. Na kraju go dine, meutim, u nijemu su se zatekla 22 slube nika. Razlika je nastupila zbog okolnosti da su tokom godine dva slubenika razrijeena dunosti u Zavodu (arhitekt je preao na rad u drugu usta novu, dok je honorarni tehniar nastavio redovite studije). Ova su mjesta ostala i dalje nepopunjena. Odlazak arhitekta Zavoda, uz nedostajanje prav nog lica (diplomiranog pravnika) i restauratora pretstavlja, ustvari, kadrovski problem Zavoda. Problem je taj otvoren i ostao nerijeen. Daljnju potekou u radu ustanove pretstavljaju smjetajni uslovi. Poslije traginog udesa Moria-hana (decembra 1957 godine), cjelokupno osoblje Zavoda smjestilo se u samo tri sobe zgrade Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Radna disciplina istina nije time temeljno naruena, ali je efekat rada kojega bi u normalnim uslovima mogli imati unekoliko umanjen. Uinjeni su brojni bezuspjeni pokuaji za dobivanjem novih radnih prostorija (bilo kroz podizanje nove zgrade Zavoda, uselenje u prostorije neke druge ustanove ili u krajnjoj liniji privremenim raseljavanjem pojedinih slubenika na sluajno upranjena mjesta.) Praktina zatita spomenika kulture, njihova konzervacija i restauracija u tijesnoj je vezi s ma terijalnim mogunostima Zavoda. Prema stavu Iz vrnog vijea NRHiB, narodni odbori optina i srezova duni su da daju sredstva za odravanje spo menika kulture na svom podruju. Kako, meu tim, od strane mnogih odbora nije bilo razumijevanja za ove potrebe, logina posljedica toga je i negativan odraz na izvrenje planiranih poslova. Na zadacima Zavoda uestvovali su i vanjski saradnici uz honorar ili u sklopu svojih dru tvenih obaveza. Na takvu saradnju najvie su bili upueni: Arhitektonsko-konzervatorski otsjek (na poslovima praktine konzervacije, studijskim ra dovima, projektima, i sl.). Otsjek za zatitu spo menika Narodno-oslobodilakog rata (poslovi na ANKETI spomenika NOR-a; problem zatite Su tjeske), Likovno-konzervatorski otsjek (kopiranje zidnih slika u Dobrievu i studij konzervacije u Zavali) i Otsjek za zatitu prirode (radovi u peini Vjetrenici i oni savjetodavnog karaktera). Zavod je produio praksu aktivne saradnje s muzejima i muzealcima (u oblasti zatite spome nika arheologije i etnografije), sa Saveznim insti tutom za zatitu spomenika kulture u Beogradu (dobivanje strune i materijalne pomoi za kon zervatorske zahvate na manastirskoj crkvi u Za vali, na studijskim radovima srednjevjekovnog gradskog naselja Vranduk i poslovima organizacije Izlobe konzervatorskih radova Jugoslavije u Brislu), s drutvenim i politikim organizacijama: Istorijski odjel CK KP BiH, Savez boraca NRBiH, Muzej Revolucije Sarajevo, i dr., s Biolo kim i Geografskim institutom Sarajevo, s Dru tvom speleologa NRBiH, s Planinarskim savezom Bosne i Hercegovine, s Turistikim savezom BiH) poslovi Foto-snimanja vanijih spomenikih objekata u NRBiH za preduzee Exportprojekt, Ljubljana), s drutvom Turist-Sarajevo (kurs za turistike vodie, naprimjer) i strukovnim organizacijama) Muzejsko-konzervatorsko drutvo NR BiH, Drutvo konzervatorskih radnika Jugoslavije, Savez muzejsko-konzervatorskih radnika Jugosla vije i dr.). Zavod je lan Drutva urbanista NR BiH i Saveza turistikih drutava NRBiH. Ranije uspostavljen kontakt s drugim zavodima u zemlji i slinim institucijama u inostranstvu i dalje je razvijan. S Institutom za zatitu prirode u Beu vrili smo razmjenu iskustava o radu na zatiti prirode i pitanjima organizacije istraivakog rada. S institutima za zatitu prirode u Pragu i Bazelu saraivali smo po pitanjima zatite starih stabala, problema zagaivanja voda i zakonodavstva. ef Otsjeka za zatitu prirode Zavoda sudjelovao je kao gost na Savjetovanju o zatiti prirode odra-

269

nom u Gracu (Austrija, a tako i na II. Meunarod nom speleolokom kongresu u Bariu (Italija), gdje je odrao referat sa temom: Speleoloka istraiva ni a u Bosni i Hercegovini. I u drugim slinim pri likama uestvovali su pretstavnici Zavoda (II spe leoloki kongres Jugoslavije u Splitu, IV Meurepubliko Savjetovanje o zatiti prirode Sa vezno savjetovanje o kru u Splitu; Savezno sa vjetovanje arheologa-konzervatora u Irigu, i dr.). Kao gost Zavoda, u naoj je zemlji boravio dr. Machura, direktor Instituta za zatitu prirode u Beu i osniva Donjoaustrijskog muzeja. Saradnja s raznim institucijama u zemlji i inostranstvu odr avana je i kroz ve tradicionalnu zamjenu godinjaka Nae starine za odgovarajue publikacije odnosnih ustanova. Rad Zavoda u 1958 godini odvijao se na temelju godinjeg plana i programa, razdjeljenog po mjesecima. Izvjesna otstupanja u odnosu na planirane poslove rezultat su specijalnih okol nosti koje su iskrsavale (nepredvieni novi a hitni zadaci, finansijske potekoe, atmosferske nepo gode koje su ometale terenske radove, i sl.). O re zultatima rada Zavoda i narednim njegovim zada cima u pojedinim najee mjesenim razdobljima raspravljano je na sjednicama strunog kolegija. Sastanci su po pravilu odravani jedanput mjeseno, iako je bilo sluajeva kada se taj broj znao poveati, katkad i smanjiti. U vanijim prilikama formirane su specijalne strune komisije koje su rjeavale konkretnu problematiku zatite (Komisija za rad u peini Vjetrenici, u Sinanovoj tekiji i sl.). U takvim sluajevima najee su angaovani i eminentniji strunjaci izvan redo va slubenika Zavoda. Inae kao stalni organi Zavoda u smislu savjetodavnih faktora postoje: Koordinaciona komisija za zatitu spome nika Narodno-oslobodilakog rata. Komisija za za titu prirode NRBiH, i struna Komisija arhitek tonskog otsjeka.

Iz ovog pregleda se vidi da je po partiji lini rashodi utroen iznos koji je na 1,389.441 (ili u procentima izraeno 20,49%) dinara vii od odo brenog budetom. Nastalo poveanje uslijedilo je zbog isplate razlike plata i dodataka nakon pre voeni a slubenika po Zakonu o javnim slubeni cima kao i zbog plaani a doprinosa za stambenu izgradnju i honorare. Osim toga u izvrenje linih rashoda uraunata je i 50% novogodinja nagrada slubenika. S druge strane, na partiji Funkcionalni rasho di ostalo je neutroeno 2,339.347 dinara (ili u pro centima izraeno 40,34%). Ovo pre svega zbog ne ravnomjerne raspodjele budetskih sredstava, usljed ega je rad u najpovoljnijem periodu gra evne sezone (od maja do oktobra) bio otean i skuen, to smo prema uputstvu Sekretarijata za finansije Izvrnog vijea NRBiH izdvajali 6% oba vezne budetske rezerve, usto izvrili obustavu isplate naih obaveza iz prole godine u iznosu od 344.080 dinara radi prenosa na sredstva budeta u tekuoj 1959 godini. Investicije u 1958 godini: I. Peina Vjetrenica odobreno za: graevinske radove .................. 300.000 din utroeno ........................................ 300.000 din Ostatak: oprema .......................................... 442.000 din utroeno ........................................ 419.250 din Ostatak: 22,750 din

Ostale investicije ............................. 500.000 din utroeno ........................................ 487.792 din Ostatak: 12.208 din

Ukupni budet Zavoda u 1958 go dini iznosio je ............................... 14,280.000 din operativni ...................................... 1,700.000 din funkcionalni .................................. 5,800.000 din Od navedenih iznosa tokom go dine utroeno je: lini ............................................... 8,169.448 din operativni ...................................... 1,529.722 din funkcionalni .................................. 3,460.653 din Ukupno: 13,159.823 din

II. Titov vagon, odobreno za: graevinske radove ....................... 250.000 din utroeno ........................................ 250.000 din Ostatak: III. Nabavka automobila, odobreno: 4,300.000 din utroeno ..................................... 3,951.000 din Ostatak: 349.000 din

I. KAD U ZAVODU Poarom Moria-hana (decembra 1957 godine), zgrade u kojoj su bili smjeteni gotovo svi struni referati Zavoda, biblioteka, konzervatorska radionica i dokumentacioni centar. Zavod se naao u veoma tekoj situaciji koja je zahtijevala izuzetnu angaovanost najveeg dijela njegovog osoblja kako bi se stvorili nuni uslovi rada i povratilo bar jednim dijelom ono to je u toj prilici iz gubljeno. Trebalo je prije svega, utvrditi stvarne materijalne gubitke i izvriti procjenu nastale tete. Nakon to je taj posao obavljen. Dravni osiguravajui zavod u Sarajevu DOZ) dodijelio nam je sumu od 4.049.049 dinara. Na temelju plana nabavki, odobrenog od strane Sekretariiata za fi nansijske poslove pri Izvrnom viieu NRBiH, od gornje sume u 1959 godini utroeno je: za inventar i opremu ................ 959.868 din za biblioteku ............................ 664.106 din za konzervatorsku radionicu i fotolaboratorij ....................... 592.658 din S v e g a : 2,216.632 din

270

Nadoknada DOZ-a Sarajevo i kupovina odgovarajue tehnike opreme, inventara i potronog materijala za istu uz redovna budetska sred stva omoguili su neto normalnije poslovanje Zavoda, mada jo ne u smislu ranijeg rada, koji je imao svoj redovan tok. U toj izuzetno tekoj situaciju trebalo je s mnogim stvarima zapoeti sve iz nova ab ovo. Ovo osobito vrijedi za strunu dokumentaciju Zavoda koja je u poaru gotovo potpuno unitena (vei dio je totalno izgo rio i trebalo ga je nanovo ustrojiti; manji dio je oteen pa ga je trebalo dopunjavati prepisi vati, prefotografisati, (i sl.). Navedeni poslovi obavljeni su ovim redom: Organizovan je posao ponovnog ispunjavanja nestalih kartona zatienih spomenika (dvojini kar toni); potpuno uniteni katalog kartoteke ustrojen je po etverosistemnom pregledu (3.624 kom.); fototeka, iji je cjelokupni materijal (katalog, inven tar i dobar dio negativa) izgorio, ponovo je sre ena. Selekcijom po vrstama i ienjem spaeno je 1837 fotosa, za koje je sainjen isti broj katalonih listia, u svrhu ponovnog ustrojavana dvosistemnog kataloga fotosa: po mjestima i vrstama fotografiranih objekata. Ustrojen je trosistemni katalog planoteke koja sada broji 4.572 kartice i popunjena 453 listia evidentiranih a nezatienih spomenika kulture. Hemeroteka Zavoda sastavljena od novin skih isjeaka dobivenih od Jugopresa razvr stana je po materiji i teritorijalno (po republika ma). Izvren je usto i popis reprodukcija svih spo menika kulture izalih u Wissenschaftliche Mitteillungen i Glasniku Zemaljskog muzeja, a u cilju njihovog prefotografisanja i kroz to popune fototeke Zavoda. Mapoteka je, takoer, dovedena u ispravno stanje. Struna biblioteka Zavoda, koja je u vrijeme poara brojala 1.200 inventarskih brojeva knjiga i asopisa, spala je nakon poara na svega 368 brojeva, sa ukupno 661 sveskom knjiga i asopisa. Najvei broj izmeu njih je oteen (nagoreo) pa e biti potrebno takve primjerke dati u rad knjigovescima radi povezivanja i ukorienja. Tokom godine, struna je biblioteka Zavoda dobrim dijelom obnovljena. Zamjenom za Nae starine dobili smo 104 knjige. dok smo kupovi nom za novac dobiven od DOZ-a i iz sredstava redovnog budeta dobili daljnih 648 knjiga. Na taj nain fond strune biblioteke Zavoda krajem 1958 godine brojao je ukupno: 1.081 knjigu i 489 svezaka strunih asopisa. Zavod je nastavio s akcijom prikupljana po dataka o ugroenim knjikim materijalima na te renu Republike. Kako je u meuvremenu Dravni arhiv Sarajevo dobio sve potrebne ureaje i opremu za konzervaciju knjiga, i kako isto vremeno osposobljava i kadar za tu vrstu posla, to postoji realna mogunost da se na tom mjestu osnuje moderna radionica za konzervaciju ugroe nog knjikog materijala iz cijele Republike. Za vod e u skladu sa svojim ranijim nastojanjima oko zatite ove vrste spomenikog materijala koristiti tu priliku za praktinu pomo na zatiti svih knjiga, rukopisa i izvora spomenike vrijednosti u NR Bosni i Hercegovini. U poaru Moria-hana potpuno je unitena konzervatorska radionica Zavoda, s cjelokupnim njenim inventarom i opremom. Istu takvu sudbinu doivio je i fotolaboratorij. Pomo DOZ-a. koju smo dobili kao nadoknadu za tetu nastalu na ovom sektoru, djelomino smo realizovali, jer smo za iznos od 592.658 dinara uz redovna budet ska sredstva nabavili najpotrebniju tehniku opremu i potroni materijal, koji nam je u

oblasti djelatnosti konzervatorske radionice omoguio da obavimo manje poslove preventivne konzervacije i ienja ikona (u Zavodu, je, naprimjer, oieno i konzervirano 6 ikona iz posjeda srpsko-pravoslavne crkve u Zvorniku), fresko-slika i zidnih dekoracija. U fotolaboratoriju, koji je privremeno smjeten u vrlo nepodesnim prostorijama Saburine kue (ureeni spomenik stambene arhitekture turskog perioda), nabavkom najnunije tehnike opreme, omogueno je obavljanje najvanijih poslova. Sumarno iskazan, taj rad obuhvatio je (u svemu) izradu 1.700 negativa (dim. 6 X 6 cm) sa 2.214 reprodukciia (13 X 18 cm i 9 X 13 cm). Za potpuniji uspjeh fotografa Zavoda potrebno je nabaviti foto-aparat boljeg kvaliteta za fotosnimanje predmeta osjetljivije vrste (umjetnike slike i ikone) i zatvorenih prostora (enterijeri). Za sada raspolaemo samo s dva-tri jeftinija aparata slabijeg kvaliteta. Interni poslovi u Zavodu stoje u tijesnoj vezi s radom na terenu. Uz redovnu tekuu potu (to kom godine rijeeno je 956 predmeta sa 2.591 podbrojeva), kadrovska pitanja (prevoenje slube nika prema Zakonu o javnim slubenicima, naprimjer, poslove ekonomata) rad koji je u situaciji poslije poara zahtijevao specijalne na pore), slubu prepisa i pomone slube interni poslovi Zavoda obuhvatili su i struni rad na sabiranju i prouavanju podataka o spomenicima i prirodnim znamenitostima u cilju njihovog stavljanja pod dravnu zatitu, zatim pravna akta o zatiti (1958 godine, stavljeno je pod dravnu za titu 26 prirodnih rijetkosti), uee u radu raznih komisija (Komisija Savjeta za kulturu NRBiH za reviziju zatienih spomenika; Komisija za ocjenu urbanistikih planova gradova pri Sekretarijatu za komunalne poslove i urbanizam Izvrnog vijea NRBiH komisije za rjeavanje problema Starog Sarajeva; u radu Komisije za obiljeavanje istorijskih mjesta pri Savezu boraca NOR-a. Komisije za procjenu predmeta spomenike vrijednosti namjenjenih prenosu u strane zemlie i sl.), rad na Nacrtu Zakona o zatiti spomenika kulture FNRJ, rad na Nacrtu Zakona o grobljima NRBiH, rad na organizaciji Izlobe konzervatorskih radova Jugoslavije u Brislu, uee u radu Uprave zatienog podruja Sutjeske, drutveni rad (Formiranje Po drunice BiH Drutva konzervatorskih radnika Jugoslavije, rad u okvirima aktivnosti Muzeisko-konzervatorskog drutva NRBiH), i dr. Drutveno-politika aktivnost pojedinih slube nika Zavoda ukljuila je njihovo angaovanje u radu raznih politikih organizacija (Narodni odbor optine), u organima samouprave i drutvenog upravljanja (savjeti kolski odbori, stambene zajednice), u sindikalnim i drutvenim organizacija ma (Turist, Turistiki savez, Speleoloko drutvo BiH planinarska drutva) i uglavnom, na pitanjima slube zatite spomenika kulture i prirodnih rijetkosti. U oblasti popularizacije spomenika kulture, prirodnih rijetkosti i njihove zatite lanovi su strunog kolektiva sainili tridesetak novinskih lanaka, odrali niz javnih predavanja na kate drama radnikih i narodnih univerziteta u Sarajevu i unutranjosti zemlje i kroz programe RadioSarajeva (Radio-univerzitet, radio-vijesti, radiodnevnik). Tokom Nedelje muzeja zatite spome nika kulture i prirodnih rijetkosti odrano je po raznim mjestima u unutranjosti Republike 18 predavanja na temu Spomenici kulture i njihova zatita. Predavanja su popraena prikaziva

271

njem 16 mm filmova na ovu temu. Usto je Mihailo Vunjak, struni saradnik Saveznog instituta za zatitu spomenika kulture u Beogradu, odrao predavanje s kolor-reprodukcijama na temu Tehnoloka i hemijska ispitivanja slika u svrhu njihove konzervacije. Instruktivnom i korisnom tom predavanju prisustvovali su konzervatori i muzealci iz Sarajeva. U kolaboraciji sa Speleolo kim drutvom NRBiH, Zavod je u Sarajevu organizovao predavanje prof. Bohinca iz Ljubljane o prirodnim ljepotama Slovenije. Predavanje, koje je izazvalo znatan interes javnosti i koje je zbog toga ponovljeno u tri maha odrao je predava uz pomo stereoskopskih kopija druga Bara. Iz raena je, usto, slika o alpskoj rui, koja treba da poslui kao materijal za izradu propagandnog pla kata za zatitu ove rijetke biljke sa Prokokog je zera na Vranici-Planini. Pojedini slubenici Za voda uestvovali su u svojstvu izabranih delegata ili (ad personam) kao linosti na raznim sastanci ma i savjetovanjima slubenog i strunog ka raktera. Interni rad Zavoda obuhvatio je nadalje: rad na stvaranju katastra peine u NRBiH, u koju su svrhu prikupljeni podaci za 404 peine, dobiveni preteno od umskih gazdinstava i umskih uprava u BiH; administrativne akcije na zatiti peine Propastva u Viegradu, Ledenica u Bos. Grahovu i Biambarske peine u Srednjem zbog njihove ugroenosti od strane nesavjesnih posjetilaca; akciju na zatiti izvora rijeke Stavnje u Vareu i njenoj neposrednoj okolini, ugroenoj izgradnjom kamenoloma. U odnosu na uporne pokuaje nekih privrednih preduzea da se s jednog dijela praumskog podruja Peruice skine zatita u cilju eksploatacije drvne mase u njoj. Zavod je na kon brojne prepiske, sastanaka i diskusija posve enih ovom pitanju uspio da u zajednici sa ostalim zainteresovanim faktorima izdejstvuje zvanian stav po kome praumsko podruje Peru ice ostaje intaktno i ne smije se smanjivati. Po mogli smo akciju nekih ustanova na donoenju republikog Zakona o zatiti tekuih voda od za gaivanja. Nakon komisijskih uviaja doneta je odluka da se ranije zatieno umsko podruje ua-Ribnica smanji i ogranii samo na izvor ri eke i okolne ume u polumjeru od oko 100 me tara od izvora. Hutovo Blato na kome su u pro loj godini zapoeli melioracioni radovi stajalo je u prvom planu brige Otsjeka za zatitu prirode, ali neki znaajniji rezultati nisu postignuti i po stoji realna opasnost postupnog unitenja ovog u Bosni i Hercegovini najznaajnijeg prirodnog ornitofaunistikog rezervata. Obimni su poslovi obavljeni u sastavu repu blike Komisije koja je radila na selekciji i klasifikaciji (po znaaju savezni, republiki, zaviajni) materijala o spomenicima NOR-a, dobivenog putem Ankete. Iz cjelokupne veoma velike grae izdvojena su 124 objekta nesumnjivih spo menikih vrijednosti za koje je predloena zatita. Istodobno izvrena je i revizija ranije zatienih spomenika NOR-a. Od 41 objekta, koliko ih je ranije stajalo pod dravnom zatitom, za 27 pred loeno je skidanje zatite pa e tako od ranije za tienih spomenika samo 14 objekata i dalje ostati na brizi drave. Izvrena je nadopuna dva investiciona progra ma (Ferhadija-damija u Banja Luci i Stari Grad u Ostrocu na Uni). Sainjen investicioni program

za tri turbeta u Banja Luci i prikupljena tehnika dokumentacija za konzervaciju Halil-painog tur beta u istom mjestu. Sainjeni su elaborati za Ko vaevia kulu u Gornjem Vakufu, Kurumlijadamiju u Kladnju, Glavica-damiju u Livnu i za uvoenje elektro-instalacije u Mostu Mehmed-pae Sokolovia u Viegradu. Obavljen je popis umjet nikog inventara u zgradama Izvrnog vijea i Na rodne skuptine NRBiH u Sarajevu, izvren popis umjetnike zbirke crtea i ulja Ferdinanda Hodlera u Sarajevu (privatni posjed 218 kom.). Sai njen tabelarni pregled zatienih spomenika po vrstama, teritorijalno i po nazivu predmeta. Pre vodilaka aktivnost slubenika Zavoda obuhvatila je prevod dvije strune knjige, dva zakona i dva desetak strunih lanaka. Izdato je 15 odobrenja za arheoloka iskopavanja u BiH, u kojima su fiksirana rukovoenja radovima i ustanovljene obaveze na davanje izvjetaja o rezultatima isko pavanja i mjerama zatite. Referat za arheologiju uestvovao je i u rjeavanju nekoliko problema sluajnih nalaza u BiH (nalaz ostataka rimskih zgrada u Vitezu, nalaz grobnice rimskih ratnika u Kaanju kod Bilee ponovni nalaz keltskih gro bova u Dvorovima kod Bijeljine, nalaz tragova predhistorijskog groblja u selu Potocima kod Graanice, nalaz grobova iz rimskog doba u ipuljiu kod Bugojna, otkrie rimskog kamenog sarkofaga u arkovcu kod Banja Luke, nalaz predmeta iz bronanog doba u Dvoru na Uni, i sl.). Kod naj veeg broja ovih zahvata Zavod se prema uputstvima Komisije Savjeta za kulturu NRBiH o organizaciji i radu Zavoda ograniio na admini strativne mjere, koje su kako se to pokazalo u praksi manje efektne i uspjene od neposredne praktine intervencije na terenu. Zbog malenih sredstava koja su za spasavalake radove mogli da odvoje muzeji. Zavod je organizirao samo najnunija spasavanja na mjestima na kojima bi uni tenje nalaza pretstavljalo znaajniji gubitak na kulturnom planu. Preduzet je niz koraka za dobivanje nunih finansijskih sredstava za spasavalake akcije na arheolokim lokalitetima u Gradini kod Srebrnice i u dolini rijeke Japre kod Bos. Novog. Rad na ovim znaajnim spomenikim lokalitetima preuzee posebna komisija formirana u tu svrhu. Izraen je investicioni program za konzervaciju dijelova crkve sv. Luke u Jajcu (betoniranje pukotina na tornju, radovi na otkapu romanikog portala i uvreni u zapadne fasade graevine). Vaan posao obavili su struni referenti Zavoda na dopuni i ponovnoj popuni kartotenih listova svih strunih oblasti izgorjelih u poaru Moriahana i ponovnom kopiranju izgorjelih kopiranih natpisa iji su negativi sauvani. Zapoet je rad na grafikom pregledu evidentiranih spomenika sepulkralne arhitekture, a takoer i prikupljanje podataka iz literature u cilju stvaranja prirunog kataloga za iste. Izvreni su pripremni radovi (prikupljeni ruko pisi od nutarnjih i vanjskih saradnika, uz ostale poslove tehnike redakcije) za pokretanje sljede eg broja godinjaka Zavoda (Nae starine, br. VI). Dovrena revizija dokumenata u dosijeima zavodskih izvjetaja (posao zapoet 1957 godine). Izvreno provjeravanje o spomenicima NOB-e, kroz dosad poznatu literaturu koja je obraivala ovu tematiku, i brojni drugi poslovi: izvjetaji, prorauni, itd.

272

II. RAD NA TERENU U skladu s uputstvima i preporukama Komisije Savjeta za kulturu NRBiH o radu i problemima Zavoda za zatitu spomenika kulture i prirodnih rijetkosti NRBiH usvojen je princip planske i sistematske evidencije spomenikog inventara na itavom podruju NRBiH-e kao jedan od najva nijih zadataka Zavoda. Prijedlog da se evidenciona aktivnost provodi po principu teritorijalne podjele rada pokazao se nepraktinim, najvie zbog neravnomjernog brojanog i kvalitativnog sastava i rasporeda spomenikog fonda. Rad se ovaj obav ljao na principu totalne evidencije spomenikog inventara svih vrsta s posebnom panjom u od nosu na zatitu predmeta etnografskog karaktera i predmeta tehnike. Sve ove poslove Zavod je oba vio vlastitim snagama, esto u kolaboraciji stru njaka svih naunih oblasti s kojima u Zavodu raspolaemo. Takva ema ukljuila je ekipni rad, kako se to u praksi i provodilo. I dok je 1957 god. prioritet pripao podrujima za koja se smatralo da je egzistencija njihovog spomenikog fonda ugroena zbog izvoenja zamanijih privrednih programa (dolina rijeke Trebinjice, Vare), u 1958 godini pristupili smo evidenciji udaljenijih oblasti gdje je kontrola spomenikog materijala iz centra oteana (Gacko, Bosanska Krajina, Sjeve roistona Bosna). a) Terenska evidencija Zavoda Rastii - Pelemii - Olovci - Obori - Tolue - BrguleSunjii - Tuholj i Noajevii (nadgrobni spome nici); evidencija i fotosnimanje spomenikog materi jala na terenu: ajnie - Foa - Popov Most - Sadii - urevica - Toevac - Tjentite - Borovno - Ocrkavlje (openito); evidencija u mjestima: Doboj, Teanj, Bos. a mac, Crkvine i Bos. Miloevac (kod amca); pregled, fotosnimanje i opis umjetnikih pred meta u etiri sela optine Travnik (Gornji i Do nji Dolac, Potkraj i Ovarevo); pregled, fotosnimanje i opis 20 novih predmeta likovnih umjetnosti u Kreevu i Deevicama; evidencija umjetnikih predmeta u posjedu srpsko-pravoslavne crkve u Livnu (90 kom.); evidencija orijentalnih epigrafskih natpisa Graanici, Gradacu i Zenici; u

evidencija orijentalnih epigrafskih natpisa na lokalitetima Bakije - Grlia Brdo u Sarajevu; evidencija na terenu Foa - Miljevina (zemljane piramide); Lava (zemljane gljive), Novi Trav nik (stari hrast), rjeica Bistrica kod Varea (ponor), planina Zvijezda (tresetna podruja), Dabravine i Okruglica (kiseljaci); fotosnimanje vanijih nekropola u Nevesinjskom Polju, okolici Stoca, i okolici Visokog, iji su raniji snimljeni negativi izgorjeli u po aru Moria-hanu; fotosnimanje novopronaenih natpisa na stecima u Araelovu, Ljusiima, Bratuncu, Vozuoj i Boljunima; fotosnimanje peine Ponikve u Vareu, zbog projekta izgradnje umske ceste za planinu Zvi jezdu i izgradnje naselja Ponikve; Obilazak terena Kozare, Sutjeske, Foe, Jajca, Mrkonji Grada, Kljua, Bos. Petrovca, Drvara, Otrelja, Glamoa, Livna, Kladnja, Tuzle, Huma, Ljubinja, Trebinja, Mostara, Zenice, Doboja, Brkog, Banja Luke, Dervente i Beograda u svrhu dopune i provjeravanja podataka o spomenicima NOB-e kod neposrednih uesnika u dogaajima. b) Preventivne mjere i pripremni radovi pred stavljanje spomenika pod dravnu zatitu i poslove praktine konzervacije Zatita spomenika kulture i prirodnih riietkosti ukljuila je angaovanje Zavoda (materijalni tro kovi) i njegovih strunjaka (izrada elaborata, da vanje uputstava i smjernica, organizacija posla, sve uz saradnju zainteresovanih ustanova) na slje deim objektima: na zatiti ouvanja vodopada i ureenja ko rita Plive od jezera do vodopada gdje su izvreni graevinski i konzervatorski radovi u koritu i na

U 1958 godini, evidenciona aktivnost obuhvatila je:

teren optine Gacko: Gacko-Baii-SreviiNadinii - Gradina - Fojnica-Jugovii - DomrkeKokorine - Vuevo - Bodeita (Gornja i Donja Brajevii - Ravne) Gornje i Donje (Kobilja Glava - Vratlo - Tarahin - Do Mrenovii - BahoriVrba - Avtovac - Samobor - Gacko. teren: Vel. Kladua - Cazin - Vrnogra - PeigradTraka Ratela, a zatim Bos. Krupa - Kulen Va kuf, (opta evidencija); evidenciju 924 spomenika NOB-e sa terena na rodnih odbora optina: Ljubinje - Bilea - DivinHum - Trebinje - Gacko - Kladanj - Traka RatelaRipa - Drvar - Prijedor - Prozor i Mostar. teren Rogatica - epa: teren lijevih pritoka Dri ne: Osanice i Sutjeske, i djelomino okolice Uloga (nadgrobni spomenici). teren srednjevjekovne upe Hrasno (Podgradinje, Toplica, Meugorje, Svitava, Donje Hra sno); sektor Dobro Polje - Zijamet - Crna RijekaTrnovo; podruje srednjevjekovne upe KonacPolje (sjeverni dio Nevesinjskog Polja) - nad grobni spomenici; teren sjeveroistone Bosne: Janja - Tavna - Banjica - Donja Trnava - Zohovac - Suho Polje - Zagoni Modran - Glogovac - Puile - Golo Brdo - ardaine Popovi - Brodac - engii - Velino Selo - Dvorovi (openito); evidencija 31 lokaliteta na terenu: Stupari Kladanj - (Stupari - Tarevo - Prijanovii - Jelii 18
Nae starine VI.

273

vodopadu radi spreavanja dalje erozije na tim mjestima. Napravljeno je devet pragova (pregra da) u koritu radi dobivanja sedam veih i manjih jezera; izgraen potporni zid da bi se zatvorio prolaz vodi ispod zida prema domu AVNOJ-a; na vodopadu su u vidu trougla postavljeni gvozdeni titnici betonske ploe u cilju ponov nog stvaranja sedre po sedretvorcima. Regeneracija sedre u Plivi od jezera do Vrbasa ulazi ovdje kao prioritetni zadatak. To je ujedno i prvi konzervatorski zahvat u sedrena podruja u naoj Republici. Komisija za obiljeavanje istorijskih mjesta CO Saveza boraca NOR-a Jugoslavije predloila je izdvajanje povrine od 2.940 ha umskog podruja Sutjeske u cilju zatite ovog vanog teritorija u dogaajima NOR-a. U saradnji s odgovarajuim strunjacima i Savezom boraca NOR-a, dosada je zatieno ue podruje (u povrini od 45 ha) i iz vreni brojni pripremni radovi (geodetska snima nja, izrada topografskih karata, prikupljanje ka tastarskih podataka, kopiranje karata, i sl.) pred donoenje pravnog rjeenja o dravnoj zatiti ove znaajne istorijske oblasti. put arheologa Zavoda u Vare i Brezu. U Vare, to se tamo nasluivao nalaz troskovita iz starijih kulturnih perioda, a u Brezu zbog zatite bazilike (VI. st.) u urbanistikom planu naselja; izvreno tehniko snimanje sjevernog i istonog zida tvrave u Jajcu zbog izrade investi cionog programa za konzervatorske radove; izvreno tehniko snimanje i sastavljen in vesticioni program za konzervaciju vile rustike (I. st. n. e.) na Mogorjelu kod apljine; organizovano terensko savjetovanje u vezi problema spasavalakih radova ugroene Domavie; Pregledano stanje arheolokog lokaliteta iz doba neolita u Novom eheru kod epa; Struna pomo naeg arheologa Zavodu NR Crne Gore na zatitnim radovima na jednom arhe olokom lokalitetu; komisijski pregled terena: iroki BrijegVitlovska-Mednjak-Pale, gdje su prikupljeni najosnovniji tehniki i istorijski podaci kao baza za izradu elaborata za rekonstrukciju partizanskih objekata na Kozari, izgraenih tokom NOR-a; obavljeno tehniko snimanje arhitektonskih spomenika na terenu: Bilea i okolina, Stolac-apljina i okolina, Livno, i niz objekata u Sarajevu. U svemu je u toj akciji snimljeno i iscrtano u tuu, na paus papiru, 43 objekta. Ovaj rad obu hvatio je 250 listova. Usto je sainjeno 47 listova (42 X 29,7 cm) konstruktivnih elemenata i ukra snih detalja. Prednji poslovi obavljeni su u svrhu prikupljanja dokumentacije za planoteku Zavoda, a i kao podloga za izradu investicionih programa konzervatorsko-restauratorskih zahvata. Paralelno s tim, vreno je snimanje konstruktivnih i deko rativnih motiva na spomenicima folklorne arhi tekture. sabrana dokumentacija o ornamentici arene-damije u Travniku (uzimanje uzoraka u boji, kopiranje karakteristinih detalja, grafikih prikaz rasporeda ornamenata); pregledano stanje predmeta umjetnike zbirke franjevakog samostana u Fojnici i dat predlog za njihovu konzervaciju;

studijski rad Komisije Saveznog instituta za zatitu spomenika kulture u manastirskoj crkvi u Zavali pred poetak opeg konzervatorskog za hvata na objektu;

c)

Praktini

konzervatorski

zahvati

Peina Vjetrenica u Zavali (Hercegovina) bila je predmet prvog i najvanijeg konzervator skog zahvata Otsjeka za zatitu prirode. Na te melju investicionog programa sainjenog u Za vodu Izvrno vijee NRBiH odobrilo je iznos od 1,242.000 dinara za radove na objektu. Od te sume, na graevinske radove otpao je iznos od 300.000 din., za projekte, studije i istraivalake ra dove 500.000 din., za nabavku opreme 442.000 din. Ekipni struni rad obuhvatio je tehnika i fotosnimanja tlocrta i uzdunog profila peine u duini od 2.100 metara, a prikupljeni su i meteoroloki podaci (o temperaturi, vlazi, i sl.). U samoj peini izraeno je 300 metara novih puteva, dok su poje dini dijelovi starog puta popravljeni pa je sada omoguen neometan prolaz u unutranjost objekta do dubine od 2.100 m. Na temelju tako prikuplje nih podataka izraena je studijska osnova za idej ni projekat ureenja i otvorenja Vjetrenice. S Elektroprojektom sklopljen je, usto, ugovor o izradi investicionog programa osvjetljenja peine. neposredno po odobrenju investicionog pro grama za konzervatorsko-restauratorski rad na Ti tovom vagonu Otsjek za zatitu spomenika NOR-a pristupio je prikupljanju podataka za iz radu odgovarajueg elaborata. Najvei broj poda taka prikupljen je u Beogradu, u CO Saveza bo raca i od generala Smirnova, a onda na licu mje sta u Drvaru i Otrelju. Literatura je pruila samo neznatne obavijesti. Nakon strunih (komisijskih) pregleda, objekat je konzerviran u Preduzeu za opravku kola i lokomotiva u Drvaru. Posao je obavljen struno i solidno (za iznos od 500.000 din). Do definitivnog odreivanja lokacije isti e ostati u radionici za opravku kola i lokomotiva u Drvaru. Decembra mjeseca 1957 godine dolo je do ka tastrofalnog poara Moria-hana. Prvih nekoliko mje seci odrano je vie sastanaka i konferencija na koji ma je raspravljano o ovom sluaju i problemima restauracije spomenika. Od DOZ-a Sarajevo Vakuf je dobio na ime osiguranja ottetu u iznosu od 1,940.00 din., dok je Izvrno vijee NRBiH participiralo u iznosu od 2,500.000 din. Na osnovu tih sredstava i tehnikog snimka kojega je Zavod izradio prije po ara, Uprava Gazi-Husrevbegova vakufa u Sarajevu uz vlastita materijalna sredstva poetkom okto bra mjeseca prila je rekonstrukciji spratne i krovne konstrukcije. Konstantan nadzor nad izvoenjem ovih delikatnih radova vrio je Zavod preko svojih stru njaka i vanjskih saradnika. U 1958 godini rekonstru irana je spratna i krovna konstrukcija. Preko krovne konstrukcije postavljena je daana oplata, a preko nje krovna ljepenka namoena u vrui bitumen, kao privremeni pokrov, jer se eremida nije mogla na baviti i postaviti zbog pomanjkanja materijalnih sred stava, a i zato to ciglana ne proizvodi ovaj artikl. na osnovu projekta izraenog u Zavodu NOO Livno sagradio je kafanu nad esmom Milonik, esma je intervencijom naih strunjaka sauvala svoja spomenika svojstva. Tom su prilikom na esmi izvreni manji konzervatorski radovi.

274

 Uz pomo vanjskih saradnika, izvreno je meha niko ienje 8 m2 i kopiranje 10 m ivopisa u mana stirskoj crkvi u Dobrievu (Hercegovina); obavljeno skidanje mulaa sa zapisa crkve u Aranelovu i s jednog steka u Nevesinjskom Polju; zavreni su radovi na konzervaciji dekorisanih povrina u pasau Hadi-Sinanove tekije u Sarajevu. Radovi su obuhvatili: ienje i oiviavanje donjih povrina u pasau, plombiranje pukotina i bojenje lokalnim tonom; u Foi u srpskopravoslavnoj crkvi oie no je i konzervirano 7 (sedam) ikona; nastavljen je rad na ureenju nekropole srednjevjekovnih steaka u Radimlji kod Stoca (dovreno dosaivanje ive ograde, izvreno niveliranje preosta log okolnog terena); proueno stanje nekropole steaka u Boljunima kod Stoca. Sainjen program konzervatorskih radova i obavljena prva etapa tog projekta: sjeenje okolne ume, krenje korova, ienje nasipa zemlje i ka mena sa steaka); Izvrena konzervacija Ferhadovog nadgrobnog spo menika (16. st.) u Tenju (sastavljena sva 4 komada spomenika kristalni vapnenac pomou gvozdenih klinova zalivenih olovom i to posle spojeno cementom u jednu cjelinu. Okolina pukotina kitovana tucanom masom od istovrsnog materijala).

u duini od 70 m. Za nabavku graevnog materijala i isplatu strune radne snage za taj zahvat Narodni odbor utroio je sredstva u iznosu od 175.000 din, dok je manuelna radna snaga radila na dobrovoljnoj bazi. srpsko-pravoslavna crkvena optina u Foi iz vrila je opravak krovne konstrukcije, pokrova i pro zora na mjesnoj crkvi sv. Nikole. Vakufsko povjeren stvo u istom mjestu izvrilo je manje radove na opravci i ureenju Alada-damije, adrvana i grob lja u damijskom dvoritu, te esme u ogradnom zidu kod ulaza u dvorite. Srpsko-pravoslavna crkvena optina u Rogatici izvrila je izmjenu dotrajalih stropnih greda i greda u krovnoj konstrukciji na mjesnoj crkvi, u iznosu od 117.500 din. Narodni odbor optine Donji Vakuf je iz svojih sredstava na temelju tehnike dokumentacije Za voda iz 1957 godine izvrio spasavalake zahvate na Sahat-kuli u Pruscu. Izmjenjena je istrula krovna konstrukcija i pokrov od indre. Radovi su kotali 28.000 dinara.

Vakufsko povjerenstvo u Sarajevu je u vlasti toj reiji izvelo opravku nekoliko religioznih obje kata: akrki Muslihudin damija opravak munare grubo malterisanje, kreenje i bojenje zelenom bo jom; Vekil Har Hadinska damija opravak munare: kreenje i bojenje zelenom bojom, preziivanje ogradnog zida oko harema damije, bojadisanje zidova i drvenarije unutar damije; Hovade Durak Praktine mjere zatite i poslovi konzervacije koje H. Jahja Baarija damije opravak munare: su obavila privatna lica vlasnici spomenika kulture kreenje i bojenje zelenom bojom; Jahja paa da mija popravak krova Sara Ali damije opravak Vakufsko povjerenstvo iz Banja Luke izvodilo munare grubo i fino malterisanje, bojenje zelenom je u vlastitoj reiji opravku Halil-painog tur bojom, popravak krova na damiji, popravak ograd beta u Banja Luci. Zavod je izradio tehniku doku nog zida te fasade na damiji i ogradnom zidu, kre mentaciju konzervacije objekta, istodobno participira enje unutranjih prostorija, bojenje masnom bojom jui u materijalnim sredstvima (poslato eljeznicom mihraba, ursa, minbera i sokla po zidovima te pro zora i vrata; Kebkebir H. Ahmed Miina damija 85 m2 pocinanog lima za pokrov turbeta); isto povjerenstvo izvodilo je radove na opravci popravak Munare: uvrenje gornjeg dijela (kace) sa Behremefendijine-damije u Banja Luci (opravka mu eljeznim okovom, popravak fasade i kreenje i bo nare, krovne konstrukcije i pokrova, malterisanje i jenje zelenom bojom, izmjena krovnog pokrivaa: kreenje zgrade i ograivanje trijema). Trokovi ovih skinuta eremida, daska i postavljen crveni crijep na opravki iznosili su: 300.000 dinara. Obavljen je rad tri (etvrta strana na proljee) 1959 godine. Radovi su na opravci turbeta uz istoimenu damiju (opravak, ukupno kotali 1,390.000 dinara. krova, malterisanje i kreenje zidova, opravka pro Zaviajni muzej iz Travnika u vlastitoj re zora i vrata) za sumu od ukupno 100.000 din; a tako iji i iz svojih redovnih budetskih sredstava izvr er i rad na opravci podzemne male damije (Buk-a) io je radove na postavljanju krovne konstrukcije i opravak krova, malterisanje i kreenje zidova i pokrivaa na 16-ugloj kuli kod opravka crkve u Sta njihov djelomini opravak za iznos od 39.000 din; rom Gradu. Pored ovoga izvren je prenos turbeta Na Arnaudija-damiji izvren je opravak ogradnog Ilhamije epaka te opravak dva turbeta i esme Pod zida za iznos od 15.700 dinara. lipom. Za sve ove radove utroen je iznos od cca Narodni odbor optine u Gradacu izvrio je 450.000 din. Vakufsko povjerenstvo je iz svojih sred spasavalake akcije na mjesnoj tvravi. Izvrena je stava izvrilo opravak, kreenje i bojenje fasade Sukonzervacija bonog potpornog zida kod ulaza u grad, lejmanije-damije u iznosu od cca 300.000 dinara.

275