Phm Vn Sn

Vit S Ton Th
T Thng C n Hin i

Vit S Ton Th

Mc Lc
Li gii thiu Li tc gi

Phn Th Nht
Chng 1 - Khi lun v x hi Vit Nam xa v nay
1. a l thin nhin -- 2. Ngi Vit Nam -- 3. Gc tch.

Chng 2 - i sng thng c ca dn tc Vit Nam Chng 3 - Nh Hng Bng (2879 - 258 tr. T. L.)
1. Truyn thuyt v nh Hng Bng -- 2. Nc Vn Lang

Chng 4 - Nh Thc (257 - 207 tr. T. L.) Chng 5 - X hi Trung Hoa trong thi thng c
1. X hi v vn ha -- 2. Trt t x hi v gia nh -- 3. Vic quan ch -- 4. Php ch -- 5. Binh ch -- 6. in ch -- 7. Hc chnh -- 8. Khng T -- 9. Lo T -- 10. Trang T -- 11. Tun Hung.

Phn Th Hai Bc Thuc Thi i

Chng 1 - Nh Triu (Bc thuc ln th I 207-111 tr. T. L.)
1. Ch r ca lch s u Lc -- 2. Chnh tr ca Triu -- 3. Nam Vit v Ty Hn - 4. X hi Vit Nam di thi Triu -- 5. Nhng vua k nghip Triu --- 6. quc Vit Nam xp -- 7. Cng ti ca Thi Ph L Gia (Ph bnh ca Ng Thi S).

Chng 2 - Nh Ty Hn (Bc thuc ln II 111 tr. T. L. - 39 T. L.)

1. n v hnh chnh trn t Giao Ch -- 2. B my cai tr t Giao Chu.

Chng 3 - Nh Trng (40 - 43)

1. Phn c nng t -- 2. Nh ng Hn phc th -- 3. Tnh cht cch mng ca cuc khi ngha nm Canh T.

Chng 4 - Bc thuc ln III (43 - 544 ng Hn - Nam Bc triu)

Cuc ci cch ca M Vin trn t Giao Chu

Chng 5 - Ngi Vit Nam hc ch Tu

Vit S Ton Th
1. Vic truyn b Hn hc -- 2. nh hng Pht vi nn vn hc ca chng ta -3. Pht Gio -- 4. Mt iu sai lm v S Nhip.

Chng 6 - Cuc cch mng phn ln th hai ca dn Giao Ch

1. B Triu chng qun ng Ng -- 2. Lm p quy ph Giao Chu.

Chng 7 - Nh Tin L (544 - 602)

1. L Nam (544 - 548) -- 2. Hu L Nam (571 - 602).

Chng 8 - Bc thuc ln IV (603 - 939)

1. Nh Ty nh Lm p -- 2. Nh ng i vi An Nam -- 3. Mai Hc khi ngha (722) -- 4. Gic Cn Ln v B -- 5. B Ci i Vng -- 6. Cuc xm lng Giao Chu ca Nam Chiu --- 7. S tht bi ca Nam Chiu v s nghip ca Cao Bin.

Chng 9 - Cuc tranh u ca dn tc Vit Nam t h Khc n h Ng

Trn thy chin u tin ca Vit Nam.

Phn Th Ba Vit Nam Trn ng c Lp (939)

Chng 1 - Nh Ng (939 - 965) Chng 2 - Nh inh (968 - 980)
1. inh Tin Hong -- 2. inh Ph .

Chng 3 - Nh Tin L (980 - 1009)

1. L Hon nh Tng -- 2. Vic ngoi giao -- 3. Vic nh Chim Thnh -- 4. S m mang trong nc -- 5. Ci n L Hon v Dng Hu.

Chng 4 - Cc vua k tip L i Hnh I. L Trung Tng (1005) II. L Nga Triu (1005 - 1009)
1. Vic ngoi giao vi Bc Triu -- 2. S tn c ca Nga Triu -- 3. V m mu cp ngi nh Tin L.

Chng 5 - Nh Hu L (1010 - 1225) I. L Thi T (1010 - 1028) II. L Thi Tng (1028 - 1054)
1. Vic chnh tr -- 2. Vic qun s -- 3. Dp Chim Thnh.

III. L Thnh Tng (1054 - 1072)

Vit S Ton Th
1. Vic m mang Pht Gio v Nho Gio -- 2. nh Chim Thnh.

IV. L Nhn Tng (1072 - 1127)

1. V tranh dnh quyn v -- 2. Vic chnh tr -- 3. Vic nh Tng -- 4. Cuc phc th ca nh Tng -- 5. nh Chim Thnh.

V. L Thn Tng (1128 - 1138) VI. L Anh Tng (1138 - 1175)

1. Anh V v T Hin Thnh -- 2. Vic ngoi giao.

VII. L Cao Tng (1176 - 1210) VIII. L Hu Tng (1211 - 1225) IX. L Chiu Hong (1225) Chng 6 - Khi nim v Pht gio v vn hc di i nh L Chng 7 - Nh Trn (1225 - 1413) -- Nc Vit Nam di i Trn S I. Trn Thi Tng (1225 - 1258)
1. Tn st h L. -- 2. Vic o ln nhn lun. -- 3. Vic nh dp trong nc. -- 4. Nhng cng cuc ci cch. -- 5. Vic binh ch v lc lng qun i di i Trn S. -- 6. Kinh t v x hi. -- 7. Phong tc. -- 8. Vn ha. -- 9. Cuc chin tranh t v th nht ca Vit Nam.

II. Trn Thnh Tng (1258 - 1278)

1. Vic chnh tr. -- 2. Vic ngoi giao vi Mng C.

III. Trn Nhn Tng (1279 - 1293)

A- Mng C gy hn ln th hai 1. Vic ngoi giao tan v. -- 2 Huyt chin gia Vit Nam v Mng C. - Hi Ngh Bnh Than (1282). - Hi Ngh Din Hng (1284). - Qun Nam rt theo k hoch. Hi ngh qun s Vn Kip. III Mng C tn cng. - Mt trn ng Nam. - Cuc tng tn cng ca Vit Nam. Vit Nam thu phc Thng Long. - Trn Ty Kt. - Trn Vn Kip. B- Mng C tn cng ln th hai (1287) I Trn Vn n. II Trn Bch ng. III Vic truy kch Thot Hoan. IV Cuc ging ha. V Chin php ca Hng o Vng.

IV. Trn Anh Tng (1293 - 1314)

Vic g Huyn Trn cho Ch Mn

V. Trn Minh Tng (1314 - 1329) VI. Trn Hin Tng (1329 - 1341)
Gic Ngu Hng v gic Lo

VII. Trn D Tng (1341 - 1369)

Vit S Ton Th
1. Vic chnh tr. -- 2. Vic giao thip vi Trung Hoa. -- 3. Vic giao thip vi Chim Thnh. -- 4. D Dng Nht L.

VIII. Trn Ngh Tng (1370 - 1372)

Tiu s H Qu Ly.

IX. Trn Du Tng (1372 - 1377) X. Trn Ph (1377 - 1388)

1. Vic giao thip vi nh Minh. -- 2. Chim Thnh tn cng Thng Long. -- 3. m mu tr H Qu Ly tht bi.

XI. Trn Thun Tng (1388 - 1398)

1. Ch Bng Nga t trn. -- 2. Cuc cch mng ca H Qu Ly: Ci cch chnh tr. Ci cch qun s. Ci cch kinh t. Ci cch x hi. Ci cch vn ha. -- 3. Cuc o chnh H Qu Ly.

Chng 8 - Nh H (1400 - 1407) I. H Qu Ly (1400) II. H Hn Thng (1400 - 1407)

1. Cuc giao tranh gia nh H v nh Minh. - Thnh a Bang tht th. - Trn Mc Phm Giang. - Trn Hm T Quan. - Nguyn nhn tht bi ca H Qu Ly. -- 2. H Qu Ly c lm mt nc khng?

Chng 9 - Bc thuc ln th nm -- Nh Hu Trn (1407 - 413)

1. Chnh sch thng tr ca nh Minh. -- 2. Gin nh khi ngha (1407 - 1409). - 3. Trn Qu Khoch (1409 - 1413)

Chng 10 - Nh Hu L. L Li chm dt ch Minh thuc (1417 - 1427)

1. Giai on en ti. -- 2. Giai on ti sng. -- 3. Cuc tng phn cng ca gic Minh (Mt trn min Bc). -- 4. Trn Tuy ng. -- 5. Vit qun phong ta ng . -- 6. Trn chi Lng. -- 7. Qun Minh xin ha gii. -- 8. Vic cu phong.

Nh Hu L (1428 - 1527) I. L Thi T (1428 - 1433)

1. Hc chnh. -- 2. Lut php. -- 3. Hnh chnh. -- 4. Ci cch in a. -- 5. Binh ch. -- 6. Vic git cng thn.

II. L Thi Tng (1434 - 1442)

Ci n L Chi Vin (1442)

III. L Nhn Tng (1443 - 1459) IV. L Thnh Tng (1460 - 1497)
1. Vic chnh tr. -- 2. T chc hng thn. -- 3. Vic nh. -- 4. Hnh chnh. -- 5. Quan ch. -- 6. Thu inh. -- 7. Thu in th. -- 8. Nng nghip. -- 9. Lut php

Vit S Ton Th
bo v nhn quyn. -- 10. Quyn li x hi. -- 11. T chc v b. -- 12. V cng i Hng c. -- 13. Vn tr i Hng c.

V. L Hin Tng (1497 - 1504) VI. L Tc Tng (1504 1505) VII. L Uy Mc (1505 - 1509) VIII. L Tng Dc (1510 - 1516) IX. L Chiu Tng X. L Cung Hong (1516 - 1527) Chng 11 - Nh Mc (1527 - 1667) Mc ng Dung (1527 - 1529)
1. Tnh trng Vit Nam u th k XVI. -- 2. Tiu s Mc ng Dung. -- 3. V Trn Thim Bnh th hai. -- 4. Mt cuc chin tranh tm l. -- 5.V n Mc ng Dung.

Chng 12 - Lon phong kin Vit Nam. Nam Bc triu (1527 - 1592)
1. Trnh Kim v Nguyn Kim. -- 2. Bin c ti Nam triu. -- 3. Tht bi ca Bc triu.

Chng 13 - Nc Vit Nam t Bc vo Nam (1674 - 1775)

1. H Trnh lm cha min Bc. -- 2. H Nguyn xng hng phng Nam.

Chng 14 - Trnh - Nguyn phn tranh (1627 - 1775)

1. i chin ln th nht (1627). -- 2. i chin ln th hai (1630) -- 3. i chin ln th ba (1635). -- 4. i chin ln th t (1648). -- 5. i chin ln th nm (1655) -- 6. i chin ln th su (1661) -- 7. i chin ln th by (1672).

Chng 15 - S nghip hai h Trnh - Nguyn Chng 16 - Nhng v phin lon di i cha Trnh Chng 17 - Cc hot ng ca Nguyn Chng 18 - Cc cuc chin tranh cui cng ca hai h Trnh - Nguyn (1774) Chng 19 - Nh Ty Sn (1778 - 1802)
1. Tiu s nh Ty Sn. -- 2. Ty Sn dit Nguyn ti Nam Vit. -- 3. Nguyn Hu ui qun Xim. -- 4. Nguyn Hu nh Thun Ha. -- 5. Nguyn Hu ra Thng Long. -- 6. Chim Bng gy cnh.

Chng 20 - Mt v cng oanh lit bc nht ca Vit Nam cui th k XVIII

1. Ci cht ca V Vn Nhm. -- 2. Chin s Vit-Thanh. -- 3. Cuc giao thip gia Ty Sn v Thanh nh. -- 4. Chnh tr ca vua Quang Trung. -- 5. Vua Chiu Thng b nhc trn t Tu.

Nhng cuc chin tranh cui cng gia Ty Sn v Cu Nguyn

Vit S Ton Th
1. Nguyn Vng qut khi. -- 2. Nguyn Vng tn cng Qui Nhn ln th nht (1790). -- 3. Qui Nhn tht th ln th hai v ba. -- 4. Ph Xun i ch. -- 5. Nguyn Vng ra Bc H.

Chng 21 - Ngi u Chu sang Vit Nam

1. Vit Nam di con mt ngi Php. -- 2. o Thin Cha.

Chng 22 - Nh Nguyn (1802 - 1945) I. Gia Long (1802 - 1820)

1. Th t xng hiu. -- 2. B my chnh quyn trung ng. -- 3. Cc a ht hnh chnh ln. -- 4. Binh ch. -- 5. Cng v. -- 6. Vic hc hnh v lut php. -- 7. Vic ti chnh. -- 8. Vic ngoi giao vi Php. -- 9. Vic ngoi giao vi Trung Quc. - 10. Giao thip vi Min-Lo-Tim La. -- 11. Bn v lon phong kin Vit Nam. -12. Vi kin v vua Gia Long.

II. Thnh T (1820 - 1840)

1. Hon thin b my chnh quyn. -- 2. Vic hc hnh thi c. -- 3. Sch v. -- 4. Nhng cuc phin lon. -- 5. Vic ngoi giao vi Php. -- 6. Vic Ai Lao v Chn Lp. -- 7. Vic cm o. -- 8. Bn v Thnh T.

III. Hin T (1841 - 1847)

1. C nhn ca vua Hin T. -- 2. Vic Chn Lp v Tim La. -- 3. Cuc nh ph u tin ca Php Vit Nam.

Phn Th T Vit Nam Mt c Lp V Tay Php

Chng 1 - Dc Tng (1847 - 1883)
1. Vua T c v tnh th Vit Nam gia th k XIX. -- 2. Vic ngoi giao v cm o. -- 3. Vic vn hc v binh ch. -- 4. Nhng v phin ng trong nc.

Chng 2 - Ngi Php ra mt xm chim Vit Nam

1. Nguyn nhn ca s xm lng. -- 2. c phi vin Php n Vit Nam. -- 3. Vit Nam mt ba tnh ng Nam K. -- 4. Phn ng ca triu nh Hu. -- 5. Phong Tro khng Php Nam K. -- 6. Ngi Php chim nt ba tnh min Ty Nam K. -- 7. Nhng ngha s min Nam.

Chng 3 - Qun Php nh Bc K

1. Nguyn nhn vic ngi Php ra Bc. -- 2. Php qun nh Bc K ln th I. -3. Ha c nm Gip Tut (1874). -- 4. H thnh tht th ln th hai. -- 5. S ph lp Hu. -- 6. Ha c nm Qu Mi (1883). -- 7. Ha c Thin Tn ln th hai. - 8. Ha c Patentre (1884).

Chng 4 - Tn cuc ca phong kin Vit Nam

Vit S Ton Th
1. Phong tro Cn Vng cu quc. -- 2. Phong tro Vn Thn khng Php. -- 3. Vua Thnh Thi (1884 - 1907). -- 4. Vua Duy Tn (1907 - 1916). -- 5. Cuc bo h ca nc Php.

Chng V - Nhng cuc tranh th c lp ca Vit Nam t 1928 - 1954

1. X hi Vit Nam di thi Php thuc. -- 2. Nhng cuc tranh u ca th h tr tui. -- 3. Cuc o chnh 9-3-1945. -- 4. L bi Bo i v Hip nh H Long. -5. Cuc chin tranh Thc - Cng (1945 - 1954). -- 6. Tha hip Genve. -- 7. Kt Lun

Ti liu tham kho kin ca vn gia tr thc v Vit S Ton Th Ph lc 1: Bng i chiu cc triu i Vit Nam vi triu i Trung Hoa Ph lc 2: Th Ph h Nguyn Ph lc 3: Th Ph h Trnh

Vit S Ton Th

Knh dng hng hn song thn sm hun c cho con mt tm lng thit tha vi t nc vit nn nhng trang s oai hng ca dn tc. Phm Vn Sn

Li Gii Thiu
"Chim Vit lm t cnh nam (Vit iu so nam chi)", mt cu ni ngn gn nhng hm cha mt ngha tht su: ngi Vit Nam khng bao gi qun c ci ngun ca mnh! Nh tinh thn m trn trng quc t, d phi chu mt ngn nm h gic Tu, mt trm nm n l gic Ty. Nhng hin nay, vi chnh sch hy dit vn ha truyn thng dn tc trong nc, v sc li cun mnh lit ca nn vn minh vt cht u M ngoi nc, dn tc chng ta ang phi i u vi mt him ha dit vong mi, c mc trm trng hn tt c cc him ha gp phi trong qu kh. Ch c lng yu nc nng nn, pht xut t y lng ca mi ngi Vit mi gip chng ta vt qua c him ha ny. Ch c lng yu qu hng thit tha mi l ng c bt chng ta chung gp tm tr vo vic bo tn v pht huy nn vn ha cao qu ca cha ng li. Vi mc tiu duy nht l nui dng lng yu nc cn thit trong lng mi ngi Vit ti Nht, sinh thnh nhng tm hn thit tha vi qu hng, dn tc, chng ti mn php in li 600 b Vit S Ton Th ny ca S Gia Phm Vn Sn phn phi trong cng ng ngi Vit ti Nht. Vi cng trnh kho cu su rng ca S gia yu nc Phm Vn Sn v tnh cht khch quan, dn tc, khoa hc, phong ph, gin d ... ca b sch ny, chng ti mong mun mi gia nh Vit Nam ti Nht s c t nht mt b, lc no cng c trong nh, d dng ch dy con em v lch s ho hng bt khut ca dn tc Vit. Chng ti cng chn thnh cm t Hip Hi Lin i Ngi T Nn ng Dng ym tr ton th chi ph in li b sch ny. Hip Hi Ngi Vit Ti Nht Bn Nht Bn, 1983 Nam Ngh X

10

Vit S Ton Th

Cng Bn c Thn Mn
T mi hai nm nay, bc chn vo lng s hc, chng ti c hn hnh gii thiu cc bn vn gia tr thc v hc sinh mt t tc phm nh nh Vit Nam Tranh u S, Vit Nam Hin i S Yu, V Tuyn 17, Vit S Tn Bin quyn I, II, III. Nhng cun sch ny c ti bn nhiu ln v trc nhng s ng gp ca chng ti i vi vn ha nc nh, cc bn c t c nhiu cm tnh v tin cy, do t lng tri k bn phng hng nm chng ti tip tc gi n tay cc bn nhng tc phm v s hc. Gn y, Vit s tn bin c cc bn tr thc trong nc v ngoi nc c bit lu v tn thng trn cc bo Bch Khoa, Th Gii T Do, Tn Dn, Ch o, Ngn Lun, T Do, v.v... nhng b s ny cn ti 4 cun na mi ht, tc l phi xut bn u n lun bn nm mi hon thnh. Trong lc ny, nhiu bn gio s v hc sinh thng gi th n chng ti yu cu nn gp rt son mt cun Vit s tn bin thu hp gm chi tit t Thng c thi i n ht thi Php thuc tin dng hn trong cc trng hc. Theo cc bn, Vit S Tn Bin gm 7 cun ch li ch nhiu cho cc gio s s a, cc vn gia tr thc cn bin kho rng ri v cho mt s sinh vin nng tnh c bit vi s hc. Qu vy, chng ti c kh nhiu sch, chuyn k vit mt b sch c mc ch gip cc bn k trn khi mt nhiu thi gi tm ti s liu v ngh ngi v s bnh gii, mc du cng vic ca chng ti vn c th cn nhiu khuyt im. Ngoi ra, t trn 30 nm nay, tuy trong cc th vin ca chng ta c mt sch v lch s, nhng cc sch ny vn cn mang nng nh hng ca t tng thi phong kin, quc. Nu cn tin b, tt nhin ta phi c nhng cun s mi vit theo quan nim rng ri v tinh thn phng khong ca tro lu dn ch ngy nay cng gm thu c nhiu iu mi l do s khm ph hay su tm ca cc hc gi cn i, hin i. Hm nay, Vit S Ton Th ra mt cc bn. Chng ti hy vng tc phm ny s hp vi nhu cu ca tnh th mt phn no, gp c t nhiu cng qu cn thit cho s pht trin v xy dng vn hc ca nc nh trong giai on mi ca lch s. Tuy nhin do s hc nc nh cha ht phi thai, u tr, s liu li tht c kh nhiu qua cc quc bin, sch ny khng khi c iu li lm, s st. Trong khi ch i mt hon thin, chng ti xin sn sng cho n s un nn v ch bo ca cc bn tr thc gn xa. Si gn ngy 14 thng 3 nm Canh T - Phm Vn Sn

11

Vit S Ton Th

Mc Lc
Li gii thiu Li tc gi

Phn Th Nht
Chng 1 - Khi lun v x hi Vit Nam xa v nay
1. a l thin nhin -- 2. Ngi Vit Nam -- 3. Gc tch.

Chng 2 - i sng thng c ca dn tc Vit Nam Chng 3 - Nh Hng Bng (2879 - 258 tr. T. L.) Chng 4 - Nh Thc (257 - 207 tr. T. L.) Chng 5 - X hi Trung Hoa trong thi thng c
1. X hi v vn ha -- 2. Trt t x hi v gia nh -- 3. Vic quan ch -- 4. Php ch -5. Binh ch -- 6. in ch -- 7. Hc chnh -- 8. Khng T -- 9. Lo T -- 10. Trang T -11. Tun Hung. 1. Truyn thuyt v nh Hng Bng -- 2. Nc Vn Lang

Phn Th Hai Bc Thuc Thi i

Chng 1 - Nh Triu (Bc thuc ln th I 207-111 tr. T. L.)
1. Ch r ca lch s u Lc -- 2. Chnh tr ca Triu -- 3. Nam Vit v Ty Hn -- 4. X hi Vit Nam di thi Triu -- 5. Nhng vua k nghip Triu --- 6. quc Vit Nam xp -- 7. Cng ti ca Thi Ph L Gia (Ph bnh ca Ng Thi S).

Chng 2 - Nh Ty Hn (Bc thuc ln II 111 tr. T. L. - 39 T. L.)

1. n v hnh chnh trn t Giao Ch -- 2. B my cai tr t Giao Chu.

Chng 3 - Nh Trng (40 - 43)

1. Phn c nng t -- 2. Nh ng Hn phc th -- 3. Tnh cht cch mng ca cuc khi ngha nm Canh T.

Chng 4 - Bc thuc ln III (43 - 544 ng Hn - Nam Bc triu)

Cuc ci cch ca M Vin trn t Giao Chu

Chng 5 - Ngi Vit Nam hc ch Tu

1. Vic truyn b Hn hc -- 2. nh hng Pht vi nn vn hc ca chng ta -- 3. Pht Gio -- 4. Mt iu sai lm v S Nhip.

Chng 6 - Cuc cch mng phn ln th hai ca dn Giao Ch

1. B Triu chng qun ng Ng -- 2. Lm p quy ph Giao Chu.

12 Chng 7 - Nh Tin L (544 - 602)

Vit S Ton Th

1. L Nam (544 - 548) -- 2. Hu L Nam (571 - 602).

Chng 8 - Bc thuc ln IV (603 - 939)

1. Nh Ty nh Lm p -- 2. Nh ng i vi An Nam -- 3. Mai Hc khi ngha (722) -- 4. Gic Cn Ln v B -- 5. B Ci i Vng -- 6. Cuc xm lng Giao Chu ca Nam Chiu --- 7. S tht bi ca Nam Chiu v s nghip ca Cao Bin.

Chng 9 - Cuc tranh u ca dn tc Vit Nam t h Khc n h Ng

Trn thy chin u tin ca Vit Nam.

Phn Th Ba Vit Nam Trn ng c Lp (939)

Chng 1 - Nh Ng (939 - 965) Chng 2 - Nh inh (968 - 980)
1. inh Tin Hong -- 2. inh Ph .

Chng 3 - Nh Tin L (980 - 1009)

1. L Hon nh Tng -- 2. Vic ngoi giao -- 3. Vic nh Chim Thnh -- 4. S m mang trong nc -- 5. Ci n L Hon v Dng Hu.

Chng 4 - Cc vua k tip L i Hnh I. L Trung Tng (1005) II. L Nga Triu (1005 - 1009)
1. Vic ngoi giao vi Bc Triu -- 2. S tn c ca Nga Triu 3. V m mu cp ngi nh Tin L.

Chng 5 - Nh Hu L (1010 - 1225) I. L Thi T (1010 - 1028) II. L Thi Tng (1028 - 1054)
1. Vic chnh tr -- 2. Vic qun s -- 3. Dp Chim Thnh.

III. L Thnh Tng (1054 - 1072)

1. Vic m mang Pht Gio v Nho Gio -- 2. nh Chim Thnh.

IV. L Nhn Tng (1072 - 1127)

1. V tranh dnh quyn v -- 2. Vic chnh tr -- 3. Vic nh Tng -- 4. Cuc phc th ca nh Tng -- 5. nh Chim Thnh.

V. L Thn Tng (1128 - 1138) VI. L Anh Tng (1138 - 1175)

1. Anh V v T Hin Thnh -- 2. Vic ngoi giao.

VII. L Cao Tng (1176 - 1210)

13 VIII. L Hu Tng (1211 - 1225) IX. L Chiu Hong (1225)

Vit S Ton Th

Chng 6 - Khi nim v Pht gio v vn hc di i nh L Chng 7 - Nh Trn (1225 - 1413) -- Nc Vit Nam di i Trn S I Trn Thi Tng (1225 - 1258)
I Tn st h L. II Vic o ln nhn lun. III Vic nh dp trong nc. IV Nhng cng cuc ci cch. V Vic binh ch v lc lng qun i di i Trn - S. IV Kinh t v x hi. VII Phong tc. VIII Vn ha. IX Cuc chin tranh t v th nht ca Vit Nam.

II Trn Thnh Tng (1258 - 1278)

I Vic chnh tr. II Vic ngoi giao vi Mng C.

III Trn Nhn Tng (1279 - 1293) A - Mng C gy hn ln th hai

I Vic ngoi giao tan v. -- II Huyt chin gia Vit Nam v Mng C. - Hi Ngh Bnh Than (1282). - Hi Ngh Din Hng (1284). - Qun Nam rt theo k hoch. - Hi ngh qun s Vn Kip. -- III Mng C tn cng. - Mt trn ng Nam. - Cuc tng tn cng ca Vit Nam. Vit Nam thu phc Thng Long. - Trn Ty Kt. - Trn Vn Kip.

B - Mng C tn cng ln th hai (1287)

I Trn Vn n. -- II Trn Bch ng. -- III Vic truy kch Thot Hoan. -- IV Cuc ging ha. -- V Chin php ca Hng o Vng.

IV Trn Anh Tng (1293 - 1314)

Vic g Huyn Trn cho Ch Mn

V Trn Minh Tng (1314 - 1329) VI Trn Hin Tng (1329 - 1341)
Gic Ngu Hng v gic Lo

VII Trn D Tng (1341 - 1369)

I Vic chnh tr. II Vic giao thip vi Trung Hoa. III Vic giao thip vi Chim Thnh. IV D Dng Nht L.

VIII Trn Ngh Tng (1370 - 1372)

Tiu s H Qu Ly.

IX Trn Du Tng (1372 - 1377) X Trn Ph (1377 - 1388)

I Vic giao thip vi nh Minh. II Chim Thnh tn cng Thng Long. III m mu tr H Qu Ly tht bi.

XI Trn Thun Tng (1388 - 1398)

14

Vit S Ton Th
I Ch Bng Nga t trn. II Cuc cch mng ca H Qu Ly: Ci cch chnh tr. Ci cch qun s. Ci cch kinh t. Ci cch x hi. Ci cch vn ha. III Cuc o chnh H Qu Ly.

Chng VIII - Nh H (1400 - 1407) I H Qu Ly (1400) II H Hn Thng (1400 - 1407)

I Cuc giao tranh gia nh H v nh Minh. - Thnh a Bang tht th. - Trn Mc Phm Giang. - Trn Hm T Quan. - Nguyn nhn tht bi ca H Qu Ly. II H Qu Ly c lm mt nc khng?

Chng IX - Bc thuc ln th nm - Nh Hu Trn (1407 - 413)

I Chnh sch thng tr ca nh Minh. II Gin nh khi ngha (1407 - 1409). III Trn Qu Khoch (1409 - 1413)

Chng X - Nh Hu L. L Li chm dt ch Minh thuc (1417 - 1427)

I Giai on en ti. II Giai on ti sng. III Cuc tng phn cng ca gic Minh (Mt trn min Bc). IV Trn Tuy ng. V Vit qun phong ta ng . VI Trn chi Lng. VII Qun Minh xin ha gii. VIII Vic cu phong.

Nh Hu L (1428 - 1527) I L Thi T (1428 - 1433)

I Hc chnh. II Lut php. III Hnh chnh. IV Ci cch in a. V Binh ch. VI Vic git cng thn.

II L Thi Tng (1434 - 1442)

Ci n L Chi Vin (1442)

III L Nhn Tng (1443 - 1459) IV L Thnh Tng (1460 - 1497)

I Vic chnh tr. II T chc hng thn. III Vic nh. IV Hnh chnh. V Quan ch. VI Thu inh. VII Thu in th. VIII Nng nghip. IX Lut php bo v nhn quyn. X Quyn li x hi. XI T chc v b. XII V cng i Hng c. XIII Vn tr i Hng c.

V L Hin Tng (1497 - 1504) VI L Tc Tng (1504 1505)

15 VII L Uy Mc (1505 - 1509) VIII L Tng Dc (1510 - 1516) IX L Chiu Tng X L Cung Hong (1516 - 1527) Quyn II Chng XI - Nh Mc (1527 - 1667) Mc ng Dung (1527 - 1529)

Vit S Ton Th

I Tnh trng Vit Nam u th k XVI. II Tiu s Mc ng Dung. III V Trn Thim Bnh th hai. IV Mt cuc chin tranh tm l. V V n Mc ng Dung.

Chng XII - Lon phong kin Vit Nam. Nam Bc triu (1527 - 1592)
I Trnh Kim v Nguyn Kim. II Bin c ti Nam triu. III Tht bi ca Bc triu.

Chng XIII - Nc Vit Nam t Bc vo Nam (1674 - 1775)

I H Trnh lm cha min Bc. II H Nguyn xng hng phng Nam.

Chng XIV - Trnh - Nguyn phn tranh (1627 - 1775)

I i chin ln th nht (1627). II i chin ln th hai (1630) III i chin ln th ba (1635). IV i chin ln th t (1648). V i chin ln th nm (1655) VI i chin ln th su (1661) VII i chin ln th by (1672).

Chng XV - S nghip hai h Trnh - Nguyn Chng XVI - Cc hot ng ca Trnh Chng XVII - Cc hot ng ca Nguyn Chng XVIII - Cc cuc chin tranh cui cng ca hai h Trnh - Nguyn (1774) Chng XIX - Nh Ty Sn (1778 - 1802)
I Tiu s nh Ty Sn. II Ty Sn dit Nguyn ti Nam Vit. III Nguyn Hu ui qun Xim. IV Nguyn Hu nh Thun Ha. V Nguyn Hu ra Thng Long. VI Chim Bng gy cnh.

16

Vit S Ton Th

Chng XX - Mt v cng oanh lit bc nht ca Vit Nam cui th k XVIII

I Ci cht ca V Vn Nhm. II Chin s Vit - Thanh. III Cuc giao thip gia Ty Sn v Thanh nh. IV Chnh tr ca vua Quang Trung. V Vua Chiu Thng b nhc trn t Tu. Nhng cuc chin tranh cui cng gia Ty Sn v Cu Nguyn I Nguyn Vng qut khi. II Nguyn Vng tn cng Qui Nhn ln th nht (1790). III Qui Nhn tht th ln th hai v ba. IV Ph Xun i ch. V Nguyn Vng ra Bc H.

Chng XXI - Ngi u Chu sang Vit Nam

I Vit Nam di con mt ngi Php. II o Thin Cha.

Chng XXII - Nh Nguyn (1802 - 1945) I Gia Long (1802 - 1820)

I Th t xng hiu. II B my chnh quyn trung ng. III Cc a ht hnh chnh ln. IV Binh ch. V Cng v. VI Vic hc hnh v lut php. VII Vic ti chnh. VIII Vic ngoi giao vi Php. IX Vic ngoi giao vi Trung Quc. X Giao thip vi Min - Lo Tim La. XI Bn v lon phong kin Vit Nam. XII Vi kin v vua Gia Long.

II Thnh T (1820 - 1840)

I Hon thin b my chnh quyn. II Vic hc hnh thi c. III Sch v. IV Nhng cuc phin lon. V Vic ngoi giao vi Php. VI Vic Ai Lao v Chn Lp. VII Vic cm o. VIII Bn v Thnh T.

III Hin T (1841 - 1847)

I C nhn ca vua Hin T. II Vic Chn Lp v Tim La. III Cuc nh ph u tin ca Php Vit Nam.

Phn Th T Vit Nam Mt c Lp V Tay Php

Chng I - Dc Tng (1847 - 1883)
I Vua T c v tnh th Vit Nam gia th k XIX. II Vic ngoi giao v cm o. III Vic vn hc v binh ch. IV Nhng v phin ng trong nc.

Chng II - Ngi Php ra mt xm chim Vit Nam

17

Vit S Ton Th
I Nguyn nhn ca s xm lng. II c phi vin Php n Vit Nam. III Vit Nam mt ba tnh ng Nam K. IV Phn ng ca triu nh Hu. V Phong Tro khng Php Nam K. VI Ngi Php chim nt ba tnh min Ty Nam K. VII Nhng ngha s min Nam.

Chng III - Qun Php nh Bc K

I Nguyn nhn vic ngi Php ra Bc. II Php qun nh Bc K ln th I. III Ha c nm Gip Tut (1874). IV H thnh tht th ln th hai. V S ph lp Hu. VI Ha c nm Qu Mi (1883). VII Ha c Thin Tn ln th hai. VIII Ha c Patentre (1884).

Chng IV - Tn cuc ca phong kin Vit Nam

I Phong tro Cn Vng cu quc. II Phong tro Vn Thn khng Php. III Vua Thnh Thi (1884 - 1907). IV Vua Duy Tn (1907 - 1916). V Cuc bo h ca nc Php.

Chng V - Nhng cuc tranh th c lp ca Vit Nam t 1928 - 1954

I X hi Vit Nam di thi Php thuc. II Nhng cuc tranh u ca th h tr tui. III Cuc o chnh 9-3-1945. IV L bi Bo i v Hip nh H Long. V Cuc chin tranh Thc - Cng (1945 - 1954). VI Tha hip Genve. VII Kt Lun

18

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 1 Khi Lun V X Hi Vit Nam Xa v Nay

- a l thin nhin Vit Nam - Ngi Vit Nam - Gc tch ca ngi Vit Nam

1- a L Thin Nhin Vit Nam

Vit Nam ngy nay l mt nc trn bn o ng Dng vo khong gia n v Trung Hoa thuc Chu hng v pha Nam. Bc, Vit Nam gip Trung Hoa (gip gii ba tnh min Nam Trung Quc: Vn Nam, Qung ng v Qung Ty), Ty gip Ai Lao, Cao Mn, ng gip b b Nam Hi. Mt ng khc, ng Nam Chu , bn o ng Dng trong c Vit Nam nhn qua qun o Phi Lut Tn v dui chn v pha Nam nh p xung qun o M Lai m v tr cng mi lin h i vi bn o ng Dng c th v vi a Trung Hi u Chu. Nc Vit Nam ging hnh ch S hp gia, rng hai u. Chiu cong vng theo b bin bt u t vnh Bc Vit, ln vo n u Trung Vit dn dn n ra, xung n Nam Vit th chiu cong li dn dn n vng vo theo mt ng rt m du. Din tch rng chng 312.000 cy s vung trong : Bc Vit: 105.000 cy s vung Trung Vit: 150.000 cy s vung Nam Vit: 57.000 cy s vung Bc Vit chia ra lm ba min: Thng du c nhiu rng ni chy vng cnh cung theo hnh th x Bc, nh chic qut xe ra t ni gip min Thng Lo chy st cc vng bin gii Vit Hoa. Ngn ni cao nht l Hong Lin Sn (3.141 thc). Trung du l min gia trung chu v thng du, st cc khu rng ni. Trung chu ng ch v c nhiu ng bng, sn rung t cy cy v sng ngi thun tin cho mi vic giao thng (sng Hng H pht nguyn t Ty Tng c nhiu chi nhnh tn mc khp Trung Chu, sng thng khng rng lm) - dn c rt ng c, thc la, ng, khoai c nhiu. Trung Vit l mt gii t hp, c giy Trng Sn ging nh ci xng sng chy dc t Bc Vit vo Nam Vit, c th v l ci bnh phong ngn cch hai x Vit Lo,

19

Vit S Ton Th

y rung t him hoi, kh khan, v v tr st b v ni nn s sinh sng ca dn chng trng vo lm sn v hi sn hay ng li (ngh nh c). Kinh t nng nghip y khng c phong ph nh min Bc Vit v Nam Vit c th coi l hai va thc ca Vit Nam. Nam Vit vo khc di sng Cu Long c sng Tin Giang, Hu Giang, Vm C v ng Nai chy di trn ton ci, li c nhiu t rung nn rt thnh t v nng nghip. Nhn dn y khng ng c my, tng i vi tng s din tch t ai, va sng vi bin, va sng vi rung vn nn khng cht vt, vt v nh dn Bc Vit b nn nhn mn t bao nhiu i. (Mt dn c trung bnh ln ti 800 ngi trn mt cy s vung, c ch ln ti 2.000 ngi, iu t thy mt ni no trn th gii ngy nay.) Vit Nam l mt x thuc nhit i, nhng kh hu c khc nhau t Nam ra Bc, thng nng v m thp. Bc Vit gip gii Trung Quc l mt min n i, c bn ma r rt, ma xun m m, c nhiu ngy lt pht ma, cng c khi lnh. Trong ma ny, cy c mc mnh. Ma h nng bc, c khi rt oi , kh chu, nhng cng l ma tho mc sinh si ny n, thun tin cho nng nghip. Cc bnh dch t nht l i vi con tr hay pht sinh trong v h. Vo khong thng su hay thng by, thng c nc ln do nhng trn ma ro nh trt nc t cc vng thng du v ng bng d sinh ra nn nc lt, xa kia hay ph v iu, gy nn nhiu s thit hi v ti sn v tnh mnh cho dn chng vng Trung Chu. Cuc chng chi vi nc l hng nm e da iu, ng k l mt cng cuc v i ca dn tc Vit Nam tri qua bao nhiu th k trong khi khoa hc cha c p dng. y l mt cuc chin u gia Ngi v Thin Nhin, c l hun c cho dn tc chng ta ci c tnh kin nhn v mt tinh thn chin u ng k. Tri li v lt m rung t thm mu m, nht l ng bng sng Cu Long. Ma thu c nhng ngy nng du nhng v nhng ngy cht, i sng ca c cy bt u ngng tr cho n ma ng th r rt l ma thu, nng hanh thng hay pht sinh cc bnh lt vt v gi bc lnh thi but km vi ma phn, li c nhng s thay i thi tit rt t ngt, ang nng i ngay ra lnh. T ca Hn tr vo Nam Vit kh hu hnh nh ring bit. y c r rt hai ma ma, nng, nht l Nam Vit, ngha l c 6 thng nng. Trong mt ngy c nhiu trn ma ro xung trong chc lt ri tri li nng ro nh thng. Bui ti thng c gi mt. a phng ny vn thc phm, kh hu v nng nghip chu nh hng ca bin rt nhiu. Sng trn t Vit Nam, ngoi dn tc Vit Nam cn c nhiu ging khc na ti cc vng sn cc m ngi Vit ngy nay gi l cc ng bo Thng, v tri qua bao nhiu th h cng sinh sng vi nhau tuy khng trc tip nhiu, nhng cng chung lng u ct nhng bin c ln lao ca lch s v khng h c s mu thun g v quyn li tinh thn hay vt cht. min thng du Bc Vit c dn Thi, Th, Mng, Mn, Mo, Nng, Yao, L L... cc min rng ni Trung Vit c ging Mi v Chm. Nam Vit trong cc vng sn lm cng c dn Mi, Chm, cc thnh th c Ch V, Hoa Kiu, cng ngi Th

20

Vit S Ton Th

ngun gc Cao Mn, lu i sinh sng y vui v m m nh ngi Vit v khng b mt k no ht. Nhn dn Vit Nam Bc Vit c vo khong 9 triu ngi, Trung Vit c 6 triu, Nam Vit c chng 5 triu, l con s c lng 30 nm v trc. Gi y c th con s vt qu ri. Cn dn min ni cng ti trn di mt triu.

2- Ngi Vit Nam

Ngi Vit Nam thuc ging da vng. K lm ngh lao ng dm ma di nng da ngm ngm en. Ngi lm cc ngh nhn nh t ra ngoi tri th da trng mu ng. V chiu cao, ngi Vit Nam phn nhiu tm thc (khng cao khng thp), nh hn ngi Tu cht t -- mt phn nhiu xng xng, trn cao rng, mt en v hi xch v pha bn, g m cao, mi hi tt, mi hi dy, rng to thng khnh, ru tha, tc en v nhiu, ct ngn. Dng i lanh l, v mt lanh li, thn hnh mnh d nhng cng ct v vng chc. Y phc ca ngi n ng Vit Nam thng di, rng trong o hp. Ngi lao ng vn qun o ngn, ni tnh thnh dng mu trng, chn thn qu dng mu nu hoc en, i ra ngoi thm b bn, d l nghi thng mc thm chic o thm di qu gi. chn thn qu th thm chic khn en hay qun ngang u lm cho v mt thm phn nghim trang. Ngy nay, cc thnh th, nhng ngi tn tin nh cc cng chc, tr thc, sinh vin l nhng phn t c tip xc vi vn ha Ty phng thng vn u phc do l thun tin v m thut. Ph n Vit Nam cc th Bc Vit v Trung Vit thng mc qun trng hay en, nhng o di th thay i nhiu mu, cht khn en, cun trn ngang u. thn qu th mc vy, c ym che ngc, li cng c nhiu ngi mc qun nh n b thnh th. Nam Vit, n b a mc qun en, o ngn v bi tc. Ngi n b Vit Nam c nhiu c tt hn l thi xu. Phn ln t thnh th n thn qu, ngi n b lo bun bn, cy cy, bit tn to, chu thng kh v rt hy sinh cho chng con. S kin tt p ny l do nh hng ca gio l Khng Mnh i su vo i sng tinh thn ca dn tc chng ta t ngt hai ngn nm nay. Gn mt th k tr v y, Vit Nam li xc tip vi Ty phng, ph n Vit Nam hp th vn ha u M t ra c nhiu kh nng trn trng hc vn v c nhng s tranh u v quyn li gia nh, x hi vi nam gii. Bn v cc iu tt xu trong con ngi Vit Nam, ta thy ng bo ta thng minh, nh dai, c c ngh thut, kho tay chn, giu trc gic hn l lun l, a iu o c, ham chung vn chng. (C ngi ni ngi Vit ta thch vn chng ph hoa hn l thc hc, thit tng khng ng, chng qua chng ta trong mi th k mt c lp, chu nh hng vn ha n dch nn khng c hng dn phi ng, phi li m thi, ch khng phi l ta khng bit trng thc hc). Chng ta li cn c tnh l php v bit n, chung ha bnh v giu c hy sinh. Ngi lao ng rt cn c v nhn ni, c sc chu ng nhng vic nng nhc rt bn b, nht l cc ng bo min Bc.

21

Vit S Ton Th

Ngi i lnh ra trn rt trng k lut v can m. Ni n ngi lnh y tc l lp nng dn ca chng ta trong vai tr tranh u cho T do v c lp ca x s t bn ngn nm lp quc n gi rt ng phc. Tinh thn dn tc c nh vy l nh hon cnh kinh t, a l, vn ha v chnh tr cu to nn bi: 1) Bc gip Trung Quc, Nam gip Chim Thnh l hai gng km gh gm, lun lun xit cht vo dn tc chng ta. 2) Rng ni Bc Vit hoang vu v nhiu th d. 3) ng bng Bc Vit hay b lt li v hn hn. 4) Min duyn hi Trung Vit hay ni ging t. 5) V hai v gi ma i thay lun chuyn, kh hu thng hay kh ro v m thp. l nhng yu t hun c cho chng ta nhiu nng lc tranh u, sc chu ng vi thin nhin v cc cng bang ngoi ch. Chng ta cng c nhiu tnh xu nh cc dn tc khc: Ngi dn trung lu v h lu hay nng ni, ho danh, thch ph trng, m c bc, tin ma qu, sng vic cng bi, khng nhit tn tn gio no c, ham kin co, tinh vt v qu quyt. Ting ni ca ngi Vit c th cho l ng nht, mc du c s phn bit TrungNam-Bc, ging ni hi nng nh mt vi ni, nhng ngi Vit i n u cng hiu nhau. Tnh tnh, phong tc, tn gio cng khng c g khc bit lm t Nam ra Bc. X hi Vit Nam gm 4 giai cp: S, Nng, Cng, Thng, cng sng di ch phong kin lu i, nhng khng c nhiu chia r qu ng nh nhiu dn tc khc. Tm li, Vit Nam, nu em so snh vi nhiu dn tc khc th r rt c rt nhiu c tnh thun nht nh m c sc mnh vt cht, tinh thn gii quyt nhiu vic kh khn ni ngoi, qua nhiu th h. Ting ni ca ngi Vit c th cho l ng nht v mc du c s phn chia TrungNam-Bc, ging ni c hi nng nh t nhiu, nhng ngi Vit i n u cng hiu nhau. Tnh tnh, phong tc, tn gio cng khng c g khc bit t Nam ra Bc. y l s trnh by i khi v v tr, tnh tnh, phong tc ca ngi Vit Nam. Chng ti xin nghin cu k lng thnh tng vn nhng trang di y ty theo s thun tin ca vic bin kho.

3- Gc Tch Ca Ngi Vit Nam

Bn v gc tch dn tc Vit Nam, nhng nh lm s ca chng ta v cc hc gi ngoi quc thng khng ng kin. Nguyn do dn tc Vit Nam l mt dn tc rt c cu, ra i trong khi khoa hc, nhn chng hc, a d hc v s hc cha khai trin. Thm vo , dn tc Vit Nam t bn ngn nm lp quc, tri qua bao nhiu

22

Vit S Ton Th

cuc bin chuyn ca Lch s, sng mt cuc i bt nh t lu vc sng Nh H, sng M cho ti ngy nay mi ngng hn bn b bin Tim La. Nhiu nh kho c Php cho rng ngi Vit Nam pht tch min ni Ty Tng cng nh ngi Thi, qua cc triu i di c dn xung Bc Vit, ln xung pha ng Nam v lp ra nc Vit Nam ngy nay. Cn ngi Thi ln theo sng Cu Long (Mkong) to ra nc Tim La v Mn, Lo. Nh vy dn tc Vit Nam l mt trong nhiu dn tc do cc min Ty Bc Trung Hoa l ngun gc. ng thi, mt vi dn tc khc cc qun o ng Nam di c ln nh dn M Lai, dn Ph Nam, Chim Thnh cng tp hp trn bn o ng Dng. C thuyt cho rng ngi Vit thuc ging Anh--n-ding (Indonsien) b ging Ari-ng (Aryens) nh bt ra khi n phi chy qua bn o Hoa n. Ti y ta chia ra lm hai ngnh, mt li bn o Hoa n tiu dit m th dn y l ngi Mla-n-ding (Mlansien), mt thin xung Nam Dng qun o -- mn Bc, ta ha ging vi ngi Mng C, chu nh hng vn minh Trung Quc. mn Nam ging Anh--n-ding hp thnh ging Cao Mn v Chim Thnh, chu vn ha n . Ngay ngnh mn Bc cng chia ra hai chi phi: mt sinh t Trung Chu sng Nh H v cc min duyn hi, nh c t ct ph nhiu li chu nhiu cuc bin chuyn lch s m xc tip c vi vn ha Trung Quc nn tin b mau l. Cn chi phi kia ln ln cc vng cao nguyn, sng vi rng ni -- chu nh hng ca ging Thi ln cn tuy vn gi c nn np c l cc t chc v th ch phong kin. Cc ngi Mng hin c tr ti Ha Bnh v Ngh An ngy nay l di du ca chi phi ny. ng Lonard Aurousseau, cn c vo sch Tu, cho rng ngi Vit Nam thuc dng di ngi nc Vit i Xun Thu tc l thuc quyn Quc vng Cu Tin thi (cui th k th 6 trc Cng Lch), ng kinh thnh Thiu Hng, tnh Chit Giang ngy nay. Nm 333 trc Cng Lch), nc S nh bi nc Vit, ngi Vit chy li thm xung min Nam chia ra lm phi: 1) ng u hay l Vit ng Hi thuc min n Chu (pha Nam tnh Chit Giang). 2) Mn Vit t tp ti Phc Chu tc Phc Kin. 3) Nam Vit thuc Qung ng v pha Bc Qung Ty. 4) Lc Vit hay l Ty u Lc pha Nam Qung Ty. V min Bc Vit ca chng ta by gi. Chng ta thuc th tc no? Tc gi cun "Ngun gc dn tc Vit Nam" nh chng ti xt, cng khng ng ngoi thuyt ny.

Giao Ch v Vit Thng

Theo s kho cu ca ng o Duy Anh, i thi c t Nghiu, Thun, H, Thng trong lch s Trung Hoa, trong khi ngi Hn tc ng quanh qun lu vc sng Hong H v sng V Thy th min Nam trong khong lu vc sng Dng T, sng Hn v sng Hoi c nhng ging ngi vn ha khc hn vi vn ha ngi

23

Vit S Ton Th

phng Bc. Trong th tch ca ngi Trung Hoa, bn ngi gi l Man Di sng bn cc b sng, b bin, cc m h v trong cc rng hoang. H sinh hot bng ngh chi li, sn bn. H c tc c bit l xm mnh v ct tc ngn; gii thch phong tc ngi ta ni rng ngi Man Di hng ngy ln li di sng, bin thng b ging Giao Long lm hi nn xm mnh thnh hnh trng Giao Long Giao Long tng l vt cng ging m khng git hi. T i Nghiu Thun, mt dn tc khai ha rt sm l ngi Giao Ch giao thip vi ngi Hn tc. em i chiu nhng iu trong th tch th Giao Ch v min H Nam ngy nay, gn h ng nh v ni Nam Lnh. Ngi Hn tc gi nhm Man Di l Giao Ch. Ban u ngi Giao Ch xm mnh thnh hnh trng Giao Long ri dn dn chnh h pht sinh mi tin tng mnh l ng chng ca ging Giao Long. Quan nim "T Tem" bt ngun t ch ny. Ngi Hn thy h c hnh trng Giao Long, th Giao Long lm t nn gi ni h l Giao Ch tc l min t ca ging ngi Giao Long. Mt thuyt khc cho rng ngi Giao Ch c tn ny do hai ngn chn ci giao nhau. Theo hai Bc s P. Huard v Bigot trong Bulletin de la Socit Mdico-chirurgicale de l'Indochine quyn XV, s 5 thng 5, nm 1937 trang 489-506, di tiu : "Les Giao Ch " th vic ngi Giao Ch c hai ngn chn ci giao nhau khng ng coi l mt iu c bit, tc l nhiu dn tc khc ng cng c hnh tch ny. B T Nguyn (quyn T, trang 141) chp: Theo ngha c bo hai ngn chn ci giao nhau l Giao Ch, nhng xt i c bn Hy Lp c ting i tr, ln tr gi loi ngi trn th gii (i tr l pha Nam pha Bc i nhau, ln tr l pha ng pha Ty lin nhau). S d c tn Giao Ch l hp vi ngha i tr v dn tc phng Bc gi dn tc phng Nam i nhau, khng phi thc l chn ngi giao nhau. (Ch Giao Ch chp S Tu trc nht vo i Thn Nng). -- Ngoi ngh nh c l ngh cn bn, ngi Giao Ch ni m ly hay t bi bit trng trt v lm rung. Trong lc ny, khong gia h ng nh v h Phin Dng t i Nghiu Thun c ging ngi Tam Miu bit ngh canh nng ri; v ngi Giao Ch trn mt phn t ca ngi tam Miu. Cn c vo ngh nh c, ngh nng cng ch vt t l c tnh ca x hi th tc, ngi ta cho rng ngi Giao Ch by gi t nht cng l cui i c v u mi ( o vi mi) tuy cha tm c di tch sinh hot g ca h di t. Cn v thi Nghiu Thun, nhng lm rung ton bng c, xt vo cc di vt o c Ngng Thiu tnh H Nam v lu vc sng Hong H. H lm nh bng cy, bng tre hay na, c l nh nh sn ca ngi thng du ngy nay, trn cc m h hay khe ni. (Theo thin V Cng min t chu Kinh c nhiu tre). Sch xa chp pha Nam t Giao Ch, cui i Chu nc Vit Thng c phen thng s vi Chu Thnh vng v c cng mt con bch tr. Nc Vit Thng xut hin c l lu lm t u i nh Chu trn a bn c ca nc Tam Miu ( gia h ng nh v h Phin Dng), trung tm im ca nc y l x Vit Chng. Vua

24

Vit S Ton Th

S Hng C (th k th 9) phong cho con t l Chp T y. Nc Vit Thng bt u suy t khi c S thnh lp min H Nam, H Bc sau nhng cuc ln t v pha Ty (ca Vit Thng qua n i Hng C t Vit Chng min h Phin Dng thi ht). Ngi Vit Thng cng sinh hot bng ngh nh c nh ngi Giao Ch, c l cng c tc xm mnh nhng h thng tho ngh nng hn. Theo thin V Cng th min chu Kinh v chu Dng c nhng sn vt nh vng, bc, g qu lm nh, cc th trc lm n, lng chim, da b, ng voi, da t ngu, vi gai v...v... Dn Vit Thng cn bit ch ng . Trnh k thut ti trnh mi. H cng sng theo ch th tc v cng c tn ngng "T Tem" nh ngi Giao Ch. Mi quan h gia ngi Giao Ch v Vit Thng th no n nay vn cha c r rt ch bit rng khi Vit Thng xut hin th tn Giao Ch khng cn na. V a bn c on ca Vit Thng chon mt phn ng Nam ca a bn c on ca ngi Giao Ch. Ngoi ra Vit Thng vi Giao Ch u l ngi Man Di thuc v Vit tc l ging ngi sinh t khp lu vc sng Dng T, t min Vn Huyn (i Chu l nc Qu Vit) tnh T Xuyn ra ti bin, ngha l sut chu Kinh, chu Dng trong V Cng. C nhng iu chng ta bit v c tnh vn ha th Vit tc vo thi c l khng thuc nh hng chng tc Mng G Lch mt phn no nh ngi Hn, tuy cha th ni thy tc xm mnh l tc c bit ca cc dn tc thuc ging Anh--n-ding min Nam v Ty Nam Chu, (t ngi Miu T, L L, Mn, Li, L, Dao, Xa, n, ng cho n ngi Dayak o Borno u l di du ca ngi Man Di). m ngi ny, theo cc nh nhn chng hc chia ra hai ging Tng Min (Tibto-birman) v Anh n-ding. Nhng h khng khc bit nhau my, ngay c v c tnh k thut. Theo cc nh bc hc Leroy, Gourhan v nhn loi hc, ngi Anh--n-ding v ging Tng Min gn nhau qu, nu c khc nhau th s khc bit cng ht sc mng manh, c l v s pha trn tc l s lai ging. Hai m dn tc ny phi chng sng gn gi nhau nn c s trng ny hay l cng thot thai mt gc? V chng ti ngh rng ci gc ngi ta cp c l l Vit tc. Cc nh tin s hc v ngn ng hc pht biu rng sut t min A-Xam pha Bc n tri qua Nam B Trung Hoa xung ti Nam Dng qun o c mt th vn ha hin nay cn di tch trong cc dn tc Anh--n-ding. Chng ta c th ng rng ngi Vit tc xa c l l mt nhnh ca chng tc Anh--n-ding. Chng tc ny trong thi thi c c mt hu khp min ng Nam Chu.

Bch Vit
Cn c vo cc s sch ca Tu trong i nh Chu, ta thy Bch Vit c mt lu vc sng Dng T ri sau ny tn mc khp min Nam b Trung Hoa. Ni l Bch Vit, ngi ta cn c vo thuyt truyn k v Lc Long Qun kt duyn cng B u C sinh ra trm con trai. S thc, v thi thng c ging Bch Vit c nhiu nhm, nhiu b lc sinh sng ri rc nh cc dn tc thiu s ngy nay ti min Thng du. n i nh Chu, cc b lc ny i dn n ch thng nht do nhng bin thin ca Lch s,

25

Vit S Ton Th

cc b lc nh dn b cc b lc ln kim tnh v hp li thnh nm nhm ln sau y t n hnh thc quc gia l: ng Vit hay ng u, Mn Vit, Nam Vit, Ty Vit hay Ty u v Lc Vit. Sau ny ba nhm trn b ng ha theo Hn tc, cn li trn lch s n ngy nay l nhm Ty u v Lc Vit. Vo th k th 9, mt s th tc ngi Vit Chit Giang c l c quan h vi nhng phn t Vit tc Nam b Trung Hoa v i vi Lch s ca chng ta l ngi Vit Nam ngy nay na. H lp thnh nc Vit do mt nh qu tc h M thuc v th tc M cng h vi vua nc S. Bui u tin trn bn th k trc i Cu Tin, nc Vit ch l mt nc ph dung ca nc Ng, mt nc ln lu vc sng Giang v sng Hoi. Cui th k th 6 vua nc Ng l Hp L gin vua nc Vit l Don Thng khng theo mnh i nh nc S nn em binh nh nc Vit, thng Don Thng Tuy L (ph Gia Hng). Don Thng cht, con l Cu Tin em qun quyt t tr th git c Hp L. Chu Hp L l Ph Sai, cng tr th cho ng, dit c nc Vit. Sau ny Cu Tin nh c b ti gii l Vn Chng v Phm Li khi phc c nc Vit, ph c Ng, xng b min Giang Hoi (nm 402). Ngi b ch ny, con chu Cu Tin cn gi c ba i na, n i th 4 th tht bi Giang ng. Bn mi tm nm sau i Cu Tin th nc Vit suy. Bn mi su nm sau na, nc Vit b S thn tnh. Trong lch s 600 nm ca nc Vit, Cu Tin l ngi anh hng lm nc Vit nh b bn khai min Giang Nam ni ln thnh mt nc mnh tung honh non mt th k mt phng, m rng cng vc chon mt phn ln tnh Chit Giang v pha Nam, v mt phn ln tnh Giang Ty v pha Bc, tuy min Giang Ty ch l phm vi th lc. Trng thi sinh hot vt cht ca nc Vit i khi nh sau y: cng nh ngi nc Ng, ngi Vit vn sinh nhai bng ngh nh c l ngh chnh. Nng nghip ca h cha pht t v t xu, k thut canh tc cn th s, li cha bit dng cy ba v tru b. C l ngi Vit ch trng c la np trn cc khong t cao v n trng yu l tm c, s hn. V y phc, ngi Vit dt bng si gai hay ay, v bit dt vi hoa nh ngi Mng, Th l mt th sn phm rt c ngi Hn ham chung. Ngi Vit bit pha ng v thic lm binh kh. Ngi ta o c Chit Giang nhng ng nh inh ba chn, ao, thng, dao gm, mi gio, chung nh, chung ln, nht l th kim ng hai li l vt qu bu i Xun Thu. H sinh hot di nc nhiu hn l trn cn nn bi li rt gii, bit lm cc th thuyn nh l Linh v th thuyn nh di l nh, thuyn ln gi l T l, thuyn c lu tc l Lu thuyn v th thuyn c gn mi qua tc l Qua thuyn. Ba th thuyn sau l thuyn chin. Cc sch chp: ngi Vit rt s trng v thy chin (iu ny lm ta nhn thy dn tc Vit Nam qu c ti chin u c bit v mt thy trong cc cuc xung t vi Trung quc t 20 th k nay). V kin trc, hnh nh h nh sn bng tre v g, tuy h bit xy m v thnh bng v gch. Vit Tuyt Th chp: nc Vit c rt nhiu thnh v lng m, cn di tch n i Hu Hn.

26

Vit S Ton Th

V vn ha, tinh thn ca ngi Vit chng ta cha c nhiu ti liu xt on, v ngn ng chng hn. Ta ch bit rng ting ni ca ngi Vit khc vi ting ni ca ngi Hn nhiu, thng mt ting Vit phi phin m bng hai ba ting Hn. V phong tc th c tc xm mnh, ct tc l c tc ca ton th Vit tc. H cn tc khc cnh tay n th, khc vi tc xm mnh c ngha "T Tem" . H th qu thn, tin iu ha phc, chung ph php, th ngi cht rt thnh knh. Cc nh qu tc xy m bng v bng gch ln, b binh kh bng , t hay ng, vo o quan ngi cht c cc thc dng. Xt cc ng v gm khai qut c Chit Giang, cc nh kho c buc cc ngh thut ca cc y vo mt ngh thut ln gi l ngh thut ng Sn, c nhiu c im tng t vi ngh thut i chin quc min sng Hoi. Nhng c im y l hnh trn c cp i v hnh giy bn. ng o Duy Anh cho rng ngh thut y chnh min Ng Vit lc thnh thi c ri. Sau s xc tip vi ngi Hn min Bc, ngh thut c nh hng n ngh thut Chu Mt hay Chin Quc v do s di c ca Vit Tc xung min Nam thnh ngh thut ng Sn. V tnh tnh, ngi Hn cho ngi Man Di (Vit) c tnh khinh bc, hiu chin, sc so v vic binh, khng s cht. Vit Tuyt Th vit: H ni m i ng thy ly thuyn lm xe, ly cho lm nga, n th nh gi thong, i th kh ui theo. S k chp: V d kim n, h khng lo xa, dnh dm, bon chen. Tm li ngi Hn c gh s tinh thn qut cng ca Vit tc, lun lun chng tr kch lit cc cuc xm lng ca h, ngoi ra ngi Vit li thng hoi vng pht trin v min Bc na. ng ch l ci tinh thn bt y t ca ngi Vit m Cu Tin trong khi nh Ng, c dp ph trng. (Cu Tin sai qun n trc qun Ng khiu chin, la om sm, ri t ct c m cht. Gia khi qun Ng ngc nhin ngm ci tr t st ny, th qun ch lc ca Vit p n). V chnh tr, nc Vit di i Cu Tin vt qua ch b lc v thnh mt quc gia theo ch qun ch phong kin. Sau khi nh c Ng th Vit vn xng thn vi nh Chu. Sau mt trm nm cng thnh, nc Vit li suy vi. Bao nhiu ch kinh t, chnh tr phng theo ngi Hn li xp v ngi Vit li tr v ch b lc, mt phn phiu lu v min Lnh Nam, mt phn b ng ha vi ngi Hn tc. Cc nhm khc l ng Vit, Mn Vit v Nam Vit l th no, ngoi Vit hay Vu Vit m di chng hin cn lu trn lch s l dn tc Vit Nam do nhng quan h xa gn? Cc nhm ny c t bao gi, cha s gia no c th tr li mt cch tha ng, ch bit rng h c mt cc min Nam b Trung Quc lu i, trc khi nh Tn em qun vt ni Ng Lnh xung chinh phc h. By gi h thnh cc quc gia tuy t chc v mi phng din cha c quy c lm. y s phn ca h t triu i nh Tn qua triu i nh ng Hn! Nm 218, nm o qun Tn gm nhng ngi lu vong, nhng r tha v li bun m cuc Nam chinh. o qun th nm ngng li trn sng D Can trong tnh Qung Ty pha Nam h Phin Dng ph trch vic nh ng Vit v Mn Vit khi cn l nhng quc gia mi chm n. Hai nhm ny xa kia thn phc S. Sau Trung Quc ri lon, h nhn m ginh ly c lp.

27

Vit S Ton Th

ng Vit by gi ng trung tm im min Vnh Gia, thuc n Chu, tnh Chit Giang v pha Nam Tm Mn Loan. Mn Vit trung tm im Mn Huyn, thuc Phc Chu trong a ht Phc Kin ngy nay. Th qun Tn by gi ang mnh, vic bnh nh c Trung Nguyn vi ci kt qu rc r huy hong ca n khin hai nhm ng Vit v Mn Vit khip s, nh vy m qun Tn thng nhanh chng, d dng ngay trong nm u. Vic chinh phc xong, Tn hp hai nc li lm mt, t thnh qun Mn Trung. Quc Vng bn x h xung lm qun trng (t trng) cai tr dn nh c. n t nm sau Tn suy bin, ng Vit v Mn Vit theo ch hu nh Tn ri li gip Hn nh S. Hn Cao nm th 5 (202) thng cng cho t trng Mn Vit l V Chu bng tc Mn Vit vng. n Hu nm th 3 (192) chi li t Mn Trung c m t thm nc ng Hi v cng n p cho t trng ng Vit l Dao, Hn phong cho tc ng Hi vng, ng min Vnh Gia. Sau ny Mn Vit v ng Vit xung t vi nhau l c hi rt tt cho s kim tnh ca nh Hn. Bui u hai nc ny thn phc nh Hn nhng vn nui hoi vng tin v phng Bc nu c dp thun tin cho nn c hai ph lc cho Ng Vng T v Hoi Nam vng trong vic phn Hn. Nh Hn e ngi Mn Vit hn ht. Ri Hn d c ng Vit git T m quay v vi mnh. Con T l Tu Cu xin Mn Vit nh ng Vit nm th ba i V (138). ng Vit th nguy cu cu Hn nhng khi tng Hn l Nghim Tr xut binh th qun Mn Vit rt lui v Nam, v trong nc c lon; Nghim Tr n ng u ly danh ngha cu nn i lin di mt phn ng dn ng u v Giang Hoi c rt bt thc lc ca ng u trnh hu ha sau ny. C l mt phn dn ng u chng li chnh sch ny nn theo vua di chuyn xung min Nam gn Tuyn Sn tnh Phc Kin. Nm th 6 hiu Kin Nguyn (135), Mn vit em qun nh Nam Vit. Nam Vit cng cu cu nh Hn -- Vng Khi c Hn c i nh Mn Vit cng Hn An Quc mt do ng D Chng, mt do ng Ci K, nhng cha ti ci Mn th Mn Vit v ni lon phi xin hng.

Nam Vit
Nhm Nam Vit cng nh Mn Vit v ng Vit l mt trong nhiu nhm Vit tc. N mang tn Nam Vit c l t khi n c mt min Nam b Trung Hoa cng thi vi cc nhm trn y, ri sau ny di i Tn, Triu chinh phc c nhm Nam Vit v u Lc lp thnh mt quc min ng Nam Chu v t xng . Chnh o qun th t trong nm o qun Tn pha Nam D Chng do ng i Du (nay l o Mai Lnh) tin vo Qung ng l lnh th ca nhm Nam Vit? C l o qun th 5 sau khi chim c ng Vit v Mn Vit theo ng b do o Yt Dng tn cng vo Phin Ngung (Qung Chu ngy nay). o th nht, th nh, th ba tin vo pha Bc Qung Ty v Ty Bc Qung ng khng gp sc khng chin no ng k. Nhng t lu sau h b ngi Ty u chng tr kch lit min Qung Ty, v vn tip t kh khn do ng x xa xi, v do kh hu qu c nn lun trong ba nm on qun vin chinh ca nh Tn b khn n v hao mn v k. (Xin coi vic khng

28

Vit S Ton Th

chin ca Ty u on di y). B ngng li, nh Tn thit lp b my cai tr cc ni chim c nh ng Vit v Mn Vit -- Qung ng v Qung Ty thnh ra ba qun Nam Hi, Qu Lm v Tng Qun. Nm 214 vic t Qun, huyn thnh tu, nh Tn c Nhm Ngao lm y qun Nam Hi v Triu lm Huyn Lnh Long Xuyn (Huyn thuc Qun). n khi Trung Quc c lon, ch hu ni ln nh nh Tn, nh Hn ra i th Triu xng Nam Vit, chim a phng ny lm ca ring trong mt giai on nhng sau cng thn phc nh Hn. Sau ny Triu cht i, cc con chu k nghip bt ti, nh Hn lin chim hn Nam Vit. u Lc by gi nm trong phm vi nh hng ca Nam Vit cng nho theo. Ri Nam Vit cng b chia lm qun huyn. Tuy dn Nam Vit khng b cng bc di c nh ng Vit v Mn Vit ng ha vi Hn tc, nhng t i nh Tn h n chung ln vi my vn qun Nam chinh v mt vn nm ngn ph n Hn m Triu c nh Tn cp cho gi vic may v cho qun lnh nn ngay t thi Nam Vit cn thnh t c s pha trn gia hai dn tc Hn Vit... Mt iu ng ch l sau khi nc Vit b dit, nhiu nhm tn dn U Vit chy xung cc min Qung ng, Qung Ty, Phc Kin t hp vi nhng ngi ng tc l Mn Vit v ng u di c t trc. H c trnh vn ha cao nn khi hp vi cc th tc chim ng min Nam trc h th h em n mt hnh thc chnh tr kinh t cao hn. Nhng nh qu tc ca h hp thnh nhng b lc ln m t xng vng. Ngay t khi h cn sinh t ti min Chit Giang cho ti lc h tn mc dn xung min ng Nam Trung Quc. c mt nhn nh r rt v mi lin h gia ngi Vit Nam chng ta ngy nay v cc nhm ng tc trn y, chng ti xin trnh by cc c tnh vn ha ca ngi Bch Vit sau khi ni v U Vit cng cng v mt vn . Cn c vo nhng ti liu ri rc cc c s nh S k. Hn Th v nht l tc phm ca Hoi Nam vng Lu An l ngi Hn s sinh trng min tip cn ca Bch Vit th bit rng ngi Vit xa kia sng mt cch rt n gin. H khng c thnh quch, thn p. H trong cc vng rng ni, b lau, khe sui. H rt tho thy chin, rt quen dng thuyn, trn cn t m di nc nhiu. H ct tc, xm mnh, ng kh ngn tin bi li, tay o cc tin cho thuyn. o Hi Nam cng l ni thuc a bn ca ngi Bch Vit, theo sch Hn Th n ng cy rung trng la np, la t, ay v gai. n b trng du nui tm. C l min ng bng trong lu vc sng Ty Giang min Qung ng v Qung Ty ngi Bch Vit cng lm rung theo k thut th s nh dn Hi Nam vy. Ngi Bch Vit bit nui gia sc nh b, d, ln, g, ch. H c cc sn vt qu gi nh: sng t, ng voi, i mi, trn chu, ngc , bc, ng, tri cy (qu nhn, qu vi) vi gai. Hn h cng bit k thut ng nh ngi Ng Vit nhng chc khng tinh bng dn Ng Vit. H t giao thng bng ng b nn khng dng nga. H khng gii thng mi nhng v c nhiu sn phm nn hay giao dch vi ngi Trung Quc ti Qung ng, Hp Ph, T Vn v Phin Ngung mt thi tr nn ni hi ln.

29

Vit S Ton Th

V kin trc h cha c g ng k v ch nh sn, nh gc bng tre v g, v ngay nh thnh tr phng nga qun ch h cng khng c nh ngi nc Vit trong thi cng thnh. H ch nh th rng ni him tr t v thi. V vn ha tinh thn, h cng khng khc ngi nc Vit my v ngi Hn cng cho h l khinh bc v hiu chin. H vn cn sng theo ch th tc. C l ring nhm ng u v Mn Vit tin b hn v tin qua ch gia tc. V chnh tr c l h gia ch b lc v phong kin.

Lc Vit v Ty u
Theo tc gi "Ngun Gc Dn Tc Vit Nam" t tin trc tip ca dn tc Vit Nam l nhm Lc Vit sinh t min Trung Chu Bc Vit v min Bc Trung Vit, nhng ni mt cch chun ch rng nhm ny n chim ng y t bao gi th chng ta cha c cu tr li dt khot, ch bit khi Triu ct c huyn Long Xuyn thuc Nam Hi (Qung ng) th ngi Lc Vit c mt lu vc sng Nh H ri. y h t chc thnh quc gia tuy cha ra khi tnh trng bn khai, v ng tr quc gia Lc Vit by gi l h Hng Bng. Cn c vo T Qung (do S K Sch n Dn) ngi Mn Vit Phc Kin u h Lc c khin ta ng rng ngi Lc Vit Vit Nam by gi vi Lc Vit Phc Kin c mi lin h vi nhau. V Nhn loi hc, ng Cl. Madrolle trong bi Le Tonkin ancian B.E.F.E.A. XXXVII pht biu kin ny ri c on Phc Kin c mt nhm Vit tc lm ngh chi li, hng hi dng thuyn g hay mng tre c bum, hng nm theo gi ma, nhn gi bc phiu lu theo dc min duyn hi ri gh vo min Trung Chu sng Nh, sng M (Vit Nam). Nhm ny cng c phen vt bin xung c Nam Dng, ri li nhn tit gi nm quay v cn c. C th mt s li Bc Vit sinh sng, v y t ct c nhiu mu m, cho ti khi dn Vit ti min ng Nam Trung Quc b S dit lin ko c ton th b lc xung Bc Vit. Hn T Qung cn c vo mt s ngi h Lc cn st li t Phc Kin nn ni rng ngi Mn Vit h Lc. Ti sao c ci tn Lc Vit? ng o Duy Anh cho rng nhm Lc Vit y thng t snh mnh vi mt ging chim hu iu c n ma gi bc lnh lo cng ri b bin Giang Nam vi h v tin xung min Nam, n khi ma nng tr v th chim v ngi cng quay li chn c. Dn dn trong tm l ca h pht sinh ra quan nim t tem (ging chim Lc l mt ging chim hu iu v loi ngng tri). H nhn ging chim Lc l vt t ri ly tn ca ging chim ny t cho th tc ca mnh. Ri h mang lng chim Lc u v mnh, li trang sc thuyn ca h thnh hnh vt t, hoc eo khp ni trong thuyn nhng huy hiu vt t ct cu mt s h v ca vt t trong khi ln lc gia sng gi b khi. Ngy nay ngi ta thy trn mt trng ng Ngc L c chm cc hnh nh ny. Cc nh kho c Php nh Goloubew v Finot cho rng s kin ny do ngha "t tem". y ch l mt s c on cn c vo cc di tch m cc nh kho c tm thy.

30

Vit S Ton Th

Ln cn vi nhm Lc Vit l nhm Ty Vit hay Ty u m ng Nam tnh Qung Ty nm trong chng trnh chinh phc Bch Vit ca nh Tn, trong khi qun Tn s sng ngi chuyn vn binh lng xung cc vng Qu Lm, Nam Hi, Tn dit c ng u v Mn Vit nhng vp phi sc khng chin ca nhm Ty u mc du h c t trng l ch Hu Tng. Sau ny mt mt qun Ty u rt vo rng su, mt mt, c m li tin ra nh du kch git c Th l quan y nh Tn v lm hao mn my chc vn qun ca Tn na. C li Lu An, sau s tht bi au n trn y qun Tn rt v min Bc chim ng pha Bc sng Ly. nh hng ca quc Tn by gi mi chon c a qun Qu Lm tc Ut Lm by gi v min Nam Hi (tc l Qung ng v Qung Ty) m thi. Ngy nay ngi ta ng rng ngi k tip t trng hay thi t cht ni Bch Lc l mt ngi con th ca vua Thc m s chp l Thc Phn (An Dng vng) c cng chng Tn trn y sau khi nc Thc ( T Xuyn) b Tn dit c (S k chp vic y vo nm th 5 i Chu Thnh vng tc nm 316); khi d ng chy v pha Nam Lnh nu mnh t Din Tr l t ca nc S cu ch ca Tn mi chim c. Ri Phn cm thy t dung thn cht hp ngho nn, nn chim t Ty u v Lc Vit, theo li con ng xe la in Vit ngy nay, qua Khc Tnh, Mng T ri theo sng Hng H chim Lc Vit hp Ty u v Lc Vit vo lm mt thnh ra u Lc sau ny, ly C Loa lm kinh , t xng hiu l An Dng vng (C l mun nh li tn c hng l Hoa Dng, tn min t Thc T Xuyn). Vic Thc Phn vo t Vit c l xy ra trc khi qun Tn nh Ty u. Lc ny Ty u thuc v Thc Phn. n ngy nay, cn c vo thuyt ca L. Aurousseau v ti liu ca o Duy Anh ngi ta gn nh c th quyt nh rng ngi Vit Nam by gi tc l ngi Lc Vit thu xa sinh t min Nam b Trung Quc, sau ny tri rt xung lu vc sng Nh H. Cc nh kho c gn y o su cc tng t thy hi ct ngi Anh--n-ding, M-la-n-ding di, cn hi ct ngi Lc Vit hay Giao Ch trn nn cho rng ngi Lc vit n lp c s Bc Vit cha lu lm. Ly g cn c ni rng chng ta l mt trong m Bch Vit v cc nh s hc v c hc dn chng bng nhng hnh dng, tnh tnh, phong tc v cc c tnh vn ha ca ngi Vit l nhng tiu chun vng chc nht xa nay v nhn chng hc, n nh ngun gc v ging ging ca mt dn tc. Thuyt ni rng ngi Vit chng ta n min Trung Chu sng Nh v sng M cha lu lm c th ng v trn khu vc ny ging ngi Anh--n-ding n trc chng ta. H do bn o n di c ti v chim ng nhng min i ni gip Trung Chu Bc Vit (Ph Bnh Gia v lng Cm Bc Sn. Ha Bnh, Ch Gnh) v min Bc Trung Vit (a Bt Thanh Ha, Cu Git Ngh An). Nh bc hc Sylvain Lvy ly k thut trau tm thy sut bn o Hoa n m cho rng nhng th ny do ngi Anh--n-ding a ti. Nhiu ni cn c nhng ng v s, v ip c coi l di tch sinh hot ca ngi Anh--n-ding c l sng v ngh chi li ven sng v bn b bin. Ngi Lc Vit m chng ti on cng l ging Anh--n-

31

Vit S Ton Th

ding lm ngh chi li tip xc vi ngi Th Trc min Bc Vit Nam cng phng thc sinh hot tng t ri dn dn ng ha h. Mt phn ca m ngi Th Trc v s pht trin qu mnh ca ngi Lc Vit b dn ln i ni, cn li ngy nay nhng di tch nh hi ct v cc dng trong i sng hng ngy ca h, do cc nh a cht hc khai qut ln c. Khi cn Phc Kin, ngi Lc Vit tip xc vi ngi Hn tc thuc ging Mng-g-lch t lu, li ti khi qua u Lc pha mu vi ngi Anh--n-ding l ging chim c a bn y t xa, cho nn ta c th ni rng ngi Lc Vit l mt ging tp chng gm nhiu yu t Anh--n-ding v mt phn no yu t Mng-g-lch. N s Colani tm c trong mt ci hm m lng Cm (Bc Sn mt ci u lu gm c tnh cht Anh--n-ding v Mng-glch. C l l u ca mt ngi Lc Vit no lc lng vo trong m Anh--n-ding b dn ln min sn cc. Truy cu theo c tnh sinh l, ni chng ta, ngi ta cho rng c s pha mu gia ging Anh--n-ding vi ging Mng C, nu xt tm vc ngi Vit Nam cao 1 thc 58, chn tay khng khiu, ci s trn (ch xut 82,8), mi hi dy, ming hi vu, mt dt v hi trn, mt c m v hi xch, g m cao, ru tha v cng, da ngm ngm, ta khng th khng nhn y l c tnh sinh l ca ngi Mng C. S pha trn ny to thnh con ngi Vit Nam c th coi l mt thc t, nhng qua cc bin chuyn ca lch s v do nh hng ca thi tit, th ngi, con ngi Vit Nam cng chu nhiu s thay i v c nhiu sc thi khc tr nn ring bit... n Bc Vit sau khi lm ch nhn sng lu vc sng Nh v sng M, hn ngi Lc Vit vn tip tc ngh chi li nhng c l ch mt phn no sng gn bin, ngoi ra dn Lc Vit theo sinh hot nh c v ly ngh nng lm cn bn do sch Qung Chu K chp v Giao Ch ni: vua l Lc vng, dn l Lc dn, rung l Lc in v Lc dn bit dng nc thy triu ln xung lm rung. Theo sch Hu Hn Th khi Lc Vit thuc v Hn m dn Lc Vit Cu Chn vn cha bit cy ba bng tru b, c l v s tin ha ca dn Lc Vit mi ch pht trin ti lu vc sng Nh m thi chng? Trung Chu Bc Vit ngi ta tm thy li cy v li cuc bng ng. V dng lu vc sng Nh, sng y, nht l ng Sn trn b sng M, ngi ta tm thy , gm v ng ca ngi Lc Vit. V nhng , cc nh kho c cho l thuc v thi i mi cn st li. gm o c ng Sn thuc v hu k ca thi i mi m hnh thc cng k thut tng t vi cc o c Chit Giang. Ngi ta cho rng k thut ny c l do ngi Lc Vit em n v ngi Anh--n-ding cha ti mt trnh k thut cao nh vy. ng phn nhiu l binh kh, ba, ru, mi thng, mi mc, dao gm, mi tn, li qua ging ht nh cc th tm c min Giang Hoi v Chit Giang ca ngi Vit tc. Song t khi truyn n Vit Nam th k thut ng ca ngi Lc Vit m xut x l min Ng Vit, c l chu t nhiu nh hng ca vn ha Anh--n-ding ri nh iu kin sinh hot d dng c pht t dn n mt trnh kh cao. Ci trng ng Ngc L hin gi c vin Quc gia bo tng H Ni chng t li chng ti ni y. V chnh M Vin ly t Lc Vit mt ci trng ng loi ny em v nc, c tng nga ng. Theo Lm p K dn Thy Kinh Ch: ngi Lc Vit cn c c thuyn bng ng na. Xem cc ng tm c ng Sn ngi ta thy

32

Vit S Ton Th

hnh ngi c tc bi sau gy, c bt mt ci khn ngang hai mi tht li th di xung lng. mi tai c eo mt ci vng ln. Hnh nh lng c tht mt ci giy, sau lng c mt ci tua b thng xung. Li c mt hnh ngi khc, tai cng eo vng ln, nhng phn thn di mang mt ci vy nh vy Mi ngy nay. trc vy c thm ming l ph, tc th bi cao ln nh u, mt na kt thnh bm b thng xung lng. Bi tc c bt mt ci khn. Kiu tc v kiu khn ny ging ht cch trang sc ca ngi Dayak ngy nay. Hai hnh ngi ny cho ta phng on cch phc sc ngy xa ca ngi Lc Vit. Theo li tu ca Tit Tn lm quan Giao Chu di i Tam Quc, ngi Lc Vit by gi bi tc v i chn khng. Ngi Lc Vit c tc xm mnh, tin mnh l con chu Giao Long (truyn thuyt con Rng chu Tin) m h gi l Lc Long Qun. H tin tng qu thn, c tc chn ngi cht, b binh kh bng v bng ng vo quan ti trc khi h xung t. Tn gio c tnh cch nng nghip. Mi nm v ma Xun, h m hi cho trai gi t do vui a ma ht c ngha ghi du ma Xun v m ma H, trai gi dng tru cau lm l cu hn. Trong nhng hi h cc ni, dn c t l rt thnh knh. Nhiu min thng du ngy nay, dn sn cc cng rt ham chung v vn bo tn phong tc ny. V ch x hi khi mi n, dn Lc Vit cn theo ch th tc nh ngi th trc Anh--n-ding. Sau ny nng nghip pht t, tin n ch gia tc ph h, cn nhng min ho lnh, rng ni ch th tc vn cn tip tc. Hu Hn Th quyn 116 chp v vn ha ca ngi Lc Vit nh sau: "Ngi Giao Ch khng phn bit trng u... Khng bit l gi th, ch theo dm hiu m khng bit tnh cha con, khng bit o v chng, ngha l khng c t chc gia tc theo ch ph h, ch tn php nh Trung Quc. Trong s ca tit Tn i Tam Quc (Tam Quc Ch 9.53) c on ni rng khi mi thuc Hn, ngi Giao Ch huyn M Linh, v Cu Chn huyn Lng, h anh cht th em ly ch du, l di tch ca ch mu h. Sau ny xc tip mi ngy mt su vi vn ha Bc phng nhng phong tc du vt ca thi man mi ny tiu ma dn cho n mt hn t thi Tch Quang v Nhm Din tc l thi ng Hn. Trong cun X Hi Vit Nam ng Lng c Thip c nu ra im ny v trong cun Les Grandes poques de l'Indochine, Bulletin de la S.E.M. du Tonkin, Tome XV -- No. 2 pp. 281-287, ng L. Finot cng c ni: Dn Vn Lang trc th k th 2 v th 3 cn sng trong trng thi gia nh mu h (matriarcat) v c tc n b ga phi ti gi vi anh em chng (lvirat). Trng thi ny i di ln ln do s ng ha vi Tu t gia tc mu h bin thnh gia tc ph quyn. ng Nguyn Vn T bc b kch lit thuyt ny cho rng khng c ch th tc mu h v h Hng Bng t vua Minh n Lc Tc (Kinh Dng Vng) c vic hn phi tc l khng c vic n b chung ch vi nhiu ngi n ng, cc con ch bit c m, v cng khng c tc n b ga phi ti gi vi anh em chng. Chng ti thit ngh ch mu h c th xut hin vi i thi c bt c ni no khi ngi ta cha c vn minh, o c. Li phn i ca ng Nguyn Vn T phi chng v lng t i dn tc chng?

33

Vit S Ton Th

V t chc chnh tr, cc th tc Lc Vit cn l nhng b lc t di quyn mt t trng v khi th tc Lc Vit n Bc Vit khuynh hng tp trung bt u ri thnh mt ch phong kin s si. Tnh trng ny khi t h Hng Bng nn s chp by gi c vua l Lc Vng, dn gi l Lc dn, cc cp ch huy l Lc hu, Lc tng, B chnh chia nhau cc thi p ln nh ty theo a v ca mi ng, cp. V cng do vic phn chia t ai ny ta nhn thy i sng ca Lc Vit khi l i sng nh c t cc min Cao nguyn cho ti cc a phng Trung Chu trn lu vc sng Nh H v sng M. Ch phong kin hin nay cn cc ni ngi Mng tr ng cho ta mt hnh nh c th ph hp vi i sng c xa ca dn ta k t h Hng Bng... Trong khi xt v ngun gc ca ngi Giao Ch, ng u, Mn Vit, Ty u v Lc Vit chng ti trnh by cc im tng ng ca cc th tc trn y vi th tc Lc Vit chng ta, v chng ti c cm tng rng: 1. Ngi Vit ca chng ta xut hin t i thng c min Bc Nam b Trung Hoa v dn dn tn mc xung min Bc bn o Hoa n. 2. Chng tc ca chng ta do cc bin thin ca Lch S ln ln vi ngi Hn tc m yu t Mng G Lch l mt yu t quan trng trong dng mu ca h. Chng ta li hn hp c vi ging Anh--n-ding l mt ging ri rc khp ng Nam Chu v n bn o Hoa n trc chng ta. 3. Ngi Lc Vit chng ta tin phong phiu lu xung Bc Vit v min Bc Trung Vit trc p lc ca ngi Hn tc. Cc chng tc Chu pht tch min i lc thng ch tin v pha Nam theo ng bin gn nh mt cng l... 4. Ngi Vit chng ta l nhng phn t dng cm nht c l v c hng nhiu c tnh qu bu nh s pha mu vi nhiu chng tc, nn ng u c vi nhiu cuc xm lng ca Bc phng mc du phi tri qua nhiu pht thng trm bi t. V cng c th ni rng nhng cuc hng vong th thm ny hun c cho dn tc chng ta mt tinh thn tranh u bn b, tn ti n ngy nay, oanh lit di vm tri ng Nam .

34

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 2

i Sng Thng C Ca Dn Tc Vit Nam

i sng vt cht ca ng cha chng ta trong thi c xa d nhin l kh khn, cht vt ht sc. S sch ti nay cha c s k cu r rt v vn ny v y l mt vn thuc v thu tin s v khuyt s. Ta c th cn c vo cu "n lng l" hnh dung i khi i sng ca ngi thng c khi cn man d. Dn tc no trn th gii bui nguyn thy u cng vy. H sng nh by th, tr ng trong cc hang hc. H ly l che thn, lm lu, tp trn cc cnh cy. n th n sng, nut th nut ti khi cha bit dng la. Hng ngy r nhau sn bn hoc chi li, tm ra thc phm. Cuc sng lun lun phi di chuyn v cha tm ra c nhiu kh nng kinh t (khi cha c ngh ging cy, ging la, ch to cc dng c) v chng vi Thin Nhin tn bo. Tm hn lc no cng b hong ht v mi vt (ng vt hay c bt ng vt) u c th l th nghch ca h. H cm thy mnh l nhng sinh vt nh mn, yu ui vt v gia ci v tr mnh mng, bt ngt y huyn b. Dng thc , cnh cy ri, cn lc thi, tng ln, cn sng gm, ting th tht, ht thy u l nhng th ngy m khng b, m nh h. H cho y l s hn gin ca cc hung thn. Khng c nim v cc hin tng trong tri t v vn vt, v li khng c cch g i ph, thng hoc c i ph th cng vn e s nn h phi tn th mi vt, bi trong u c ngi c xa, mi vt u c linh hn v linh cm, c th sinh ha hay tc phc. V vy tc bi vt v thuyt a thn chi phi h rt mnh m. Vi thuyt a thn ngi ta tin c Thn Sm St (thn thin li), Thn Ma, Thn Gi, Thn Sng, Thn t, Thn Nc, Thn Ni v.v... c l bi cc v thn ny c th c nh hng n i sng ca h. Vi tc bi vt, ngi ta th cy a, cy , ng bnh vi, h, rn, cho rng cc th u c quan h mt thit n i sng ca mnh, cai qun mnh trc tip hay gin tip. Nhng phong tc v d oan n ngy nay cng hy cn lc c cc thn qu Vit Nam, cng nh nhiu b lc da en (chu Phi, chu M hay chu ). Thi gian tri qua, ngi c ca chng ta mi ngy mt tin ri mt ngy kia bit ln li trong nhng khong rung bn ly, ti nhng git m hi xung t cng sinh sng. By gi cha c gia sc, cha c dng c tinh xo, h trn lc ly sc tay chn tranh u vi Thin nhin. H o lm thnh nhng li cuc nhn si t kh v p cho nh ch lc nc sng trn vo rung, rung s c bn ngu cho h gieo ging. H bit tho nc ra vo khi nn ng thy hay thiu nc. Gn b v ma hanh, h bit dng mc nc thy triu ln xung cc ngnh sng ly nc vo rung. Nh vy ngay thi by gi ti Trung chu Bc Vit c ni lm rung c c hai ma. Sau ny sum hp vi ngi Tu h bit dng li cy st v tru b.

35

Vit S Ton Th

Vo thi c min Trung chu Bc Vit u c rung ln nh ngy nay. m ly, g ng cn ri rc khp ni v cha khai thc, nhiu nng nghip cn manh nha. Ngoi b bin v cc ca sng lau sy cng cy s mc y, rng cy um tm cc i ni. Ngi c tha tht ti cc thung lng v cc min rung hp thnh tng lng, tng xm. Nm by chc nc nh tranh, vch t quy t im lm sau nhng ly tre cao ngt. Ngoi lng l nhng cnh ng, khng c n tri, thnh th, ph phng g ht. Sng Nh H by gi l mch mu chnh nu ta v vng Trung chu l ci thn. Con sng ny bi p nn mnh ng bng hng nm, bng nhng lp ph sa tr qua cc thc ghnh t min ni Vn Nam em v nui nng trang im a con nung. Sng b ng hy cn ro rt ngoi ng bi thuc tnh Hi Dng, Hng Yn, Kin An by gi. Hai chc th k qua, ch t lin tin rng ra min nc mn c hng trm cy s m rng Trung chu thm c my tnh. (i hai huyn Tin Hi, Kim Sn cch y trn di 100 nm cn l vng bin ri bng hin ln nhiu lng mc sm ut nh do mt php l). y l li Lu An v i Hn am hiu tnh trng dn tc chng ta khi nn h ca Bc phng thnh hnh trn t Giao ch. Ngay thu , v chnh tr dn ta lp thnh nc (do h Hng Bng) theo th ch phong kin. Trong mi nc nh c ch gia tc, gia trng. Ngoi lng mc c ch t trng, lc hu, lc tng v.v... Sau ny nh cuc xc tip vi vn ha Bc phng, k thut canh tc c ci thin, sc ngi c sc tru b h tr, nng nghip tr nn pht t. Nhn khu bt u tng gia, tr no mi ngy thm cng rn trc Thin Nhin v vn vt, i sng hot ng v di do trng thy. Nhng ngy ma ng thng gi qua, xun v m m, cy c xanh ti li di nh mt tri, tinh thn ca con ngi nh b kch thch do ci vui, ci ti, ci linh ng ca vn vt. Ngi c cm tng trong khong thi gian ny v cha t th gian n vi h, gn gi thi n, thi c. H cng vui theo ci vui ca vn vt. H khi cc cng vic ng ng nhng ung dung thong th ri m hi h nh m lm vui t gi n tr. Trai gi hp nhau xng xnh o qun trn nhng ngn i rng hay bn cc ly tre xanh, hoc gia ni nh trung im s, hoc rn ry trn cc cy u, hoc tung cn, nh pht, hoc ct ln nhng cu ht m ca ngi ci tui tr y ha hn m mng, hoc hy vng nhng chuyn la i m thm, hoc mng bui thanh bnh, thnh tr. y l nhng iu ca, nhng bi th m t ci i sng mc mc, thun phc hon ton c tnh cch bnh dn gia nhng bui sng huy hong ca ngy xun hay gia nhng m trng trong, bn cnh ngn c l cy qua nhng i mt thm ca cc c thn n lun lun mm ci h hm rng en nhc. Ri sau tit Xun c nhng cuc vui cng cng, trai gi trng thnh quen bit nhau, yu nhau nh c vic gia tht. Ngi con trai em tru cau n xin b m

36

Vit S Ton Th

ngi con gi ri mi c ci. m ci l mt dp lng xm, hng thn vui chi n ung, nhai tru ni chuyn. Tru cau l mt mn cn trong s x giao vy. V tru cau c mt chuyn c tch rt l cm ng lm ly: Vo thi thng c hai anh em nh h Cao thng yu mt ngi con gi; Ngi anh ly c c gi khin ngi em au n tuyt vng b ra i. Ri ngi anh i tm em, v i tm chng, rt cc ba ngi v thng nhau trong ci ngha anh em chng v qu thit tha m cht c. k ha ra hn vi, k ha ra cy cau, k thnh cy tru qun qut ly nhau. Ngi ta em nhai qu cau v l tru cng vi (ca hn ) th thy thnh mt cht ti, v m , phi chng l c mi tnh thng yu chn tht, nng thm? Trai gi ly nhau, b bn kt giao u ly ming tru gy tnh thn mt, tht l c ngha v cng. V vic hn nhn ca ngi Vit chng ta xa kia th lp gia nh chng phi l cng mu cuc sng m thi. Hn nhn cn c ngha v ngi cht hay ngi s cht na. Ly nhau, ngi Vit c l ngh trc ht n vn sinh con ci c ngi lo vic khi hng cho t tin v c cho mnh sau ny na. Khng ngi k t, l mt s au n, nhc nh ht sc cho ngi Vit, v y cng l mt cn nguyn ca ch ngha a th ngoi nh hng ca ch phong kin. Ngi Vit tin rng ngi cht nhng linh hn cn phng pht chn nhn gian do s luyn tic con chu, th con chu lo vic th cng t lng thng nh v cung knh ngi qu c. Mt l na l s mong mi ngi cht ph h cho k sng, mi tin tng hu khp cc tng lp dn tc chng ta t xa n nay. Ngi cht, vo thi thng c, xc cn phi qun trong nh. Ngi nh c g lm o quan, hng ngy dng cm nc th phng nh khi cn sng (phong tc ny cc ng bo thiu s nht l dn Mng, Th vn cn gi n by gi). Lc em chn cng phi chn theo n, thc ng cho linh hn khi phi thiu thn (tc t vng m do quan nim ny, by gi gn mt hn). Trc khi Khng Gio trn qua v c nh hng nhiu vo vn ha ca chng ta, chng ta cn tp tc ny na: nu trong mt nh ngi anh cht i th ngi em t phi ly ch du cng ng mi vic thay anh v trng nom cc chu. Cc nh chp s cho rng tc ny pht sinh v l do kinh t, tc l khng mun ngi n b tr ti gi em ca ci v con ci ca bn chng i. Phong tc ny cn n cui i Hn vn cn v c l b bi b trong thi Nhm Din, S Nhip v Tch Quang l nhng ngi c nhim v du nhp vn ha Trung Quc vo t ny v th tiu nhng tp tc ca dn bn th. Bui nguyn thy ngi Vit sng theo ch b lc tc l sng trong tnh trng d man. i sng li khng c phong tc v o c nh trn y ni r, v s xc tip gia cc b lc xy dng trn sc mnh tn bo. Cc b lc yu phi tng phc cc b lc mnh, do ch phong kin ra i cho ti sau ny h Hng Bng, mt b lc mnh nht xut u l din ng tr tt c cc b lc khc (xin coi di y ci r ca h Hng Bng). V y phc, ngi thng c khi cha bit dt vi, may o sng trn trung, rt mt th ly l hay v cy che thn. Sau ny c ngh dt mi bit ng kh, qun

37

Vit S Ton Th

khn, mc qun o. Ngi bnh dn khi xa lc nh ch ng ci kh v mc ci o ngn. n b mc thm ci vy. C l t giai on ngi Vit bit ng kh, bit lm nh ca, bit dng kim kh l khi c tip xc vi cc d tc, nht l ngi Hn vn minh hn h. Tuy vy y phc ca h rt l n gin do x ta thuc vng nhit i, nng nhiu rt t. Ngy nay ngi ta tm thy trn mt cc trng ng, cc tng hnh ngi trn, ng kh, u i m bng lng chim. C th y l nhng di tch v hnh nh ngi Vit Nam c. Cn khi ngi Trung Hoa sang chinh phc chng ta, by gi s n vn mi bt u t chnh v ng thi nng nghip ca ta tr nn thnh t. Ta bit bi tc hay qun khn, mc o khp v tay phi hay m gia. Y phc ca ngi Mng, Th ngy nay c l l y phc ca ng cha chng ta thu xa. Phn ng hng bnh dn ct tc ngn tin lm lng, ch c n b v cc nh qu phi mi tc di cng do mun lm dng v phn bit giai cp. H bn tc qun quanh u hay bi thnh mt bi tc to sau gy, ngoi bt mt chic khn mu nh gi cho cht. H khng bit i giy, guc. Giy, nn l sau khi c ngi Tu em sang, ta mi c. Tnh thch trang im, h eo y c v chn tay nhng vng bng ng, xng h phch hay i mi. i vi khch l, dn Vit rt t t n cn. H a mi n ung, coi khch nh ngi trong nh. L tip khch bao gi cng c ci tru, chn nc, i bn va ni chuyn va n tru. Cng v tnh hay n tru nn h c tc nhum rng. iu ny c li l rng c bn cht thm v nu gi gn rng c en nhnh mi. Bn v phong tc ca dn ta, chng ti phi ngh ti bi kho lun v vn ha ng Dng (Les civilisations de l'Indochine) ca ng G. Coeds. Nh kho c ny nhn thy dn tc chng ta khng phi ch c nhng phong tc thun ty "Trung Quc" m t vua cha n dn th ca ta hu ht u theo c; ni chng ta cn c nhng phong tc trong gia nh, ngoi lng mc nh nhng vic th thn nh, miu khc hn Trung Quc. Nhng phong tc ny c trc khi ngi Tu qua y, v tn ti n ngy nay mc du nh hng ca vn ha Trung Quc trn mnh t ny kh mnh. ng Coedes ng rng trc khi vn hc Trung Quc du nhp vo y (u th k th hai trc Thin Cha) ngi Vit Nam chng ta chu nh hng ca nn vn ha Nam (Austro Asiatique) nn mi c nhng phong tc ring bit ny. (ng ch c nhiu phong tc ca Tu trn t Vit m chnh ngi Tu cn lai khng cn gi na). Nhn xt ny c nhiu hc gi hin i cho l ng v vn ha n t du vt v nh hng min Nam (ni chung) v min Nam ng Dng (ni ring) trc khi ngi Trung Quc c mt Bc Vit t nht trn mt th k, tc l vo khong th k th nht theo Thin cha k nguyn. Ngoi ra ngi Giao Ch n Bc Vit li khng phi l nhng ngi u tin. ng cha chng ta i dn xung y xua ui ngi th trc l ging Anh--n-ging, hp chng vi nhng phn t cn li nn c nhng phong tc khc Tu n nay thnh nhng c im ca chng ta. Tm li, c th rng chng ta c thu nhp mt m phong tc thuc vn ha Nam na. Ri vn ha Trung Quc hp vi mt phn vn ha Nam to nn nhiu c tnh quc gia ca ngi Vit Nam chng ta ngy nay.

38

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 3 Nh Hng Bng (2879-258 trc ty lch)

- Truyn thuyt v nh Hng Bng - Nc Vn Lang ca chng ta.

1- Truyn Thuyt V Nh Hng Bng:

Cc nh chp s gi dng h u tin ng tr ging Lc Vit l Hng Bng th. Trong Lch S X Hi Vit Nam truy cu T Nguyn Hong Thc Trm gii thch ba ch Hng Bng th nh sau: 1) Hng Bng l th tn chim nc to hn con nhn cnh en, bng trng, mu tro, tnh mnh dn. thnh gic lanh l. 2) Hng theo ngha thng dng l ln. T d hng thy (nc ln). 3) Chim "Hng" ni trong sch c thng ch v con "Hng hc" tc l con ngng tri. Nu i vi "Hoang" th hng hoang ngha l thi c. Bng cng theo T Nguyn tc l y, ln, bc tp khng thun ty. Th theo Thuyt Vn l g, ni nh Hong ban u t Hu Hng nn gi l Hu Hng th sau n i Hin Vin chi ngu gi l Hin Vin th. Nh vy ch "th" ch do ch t m c gi tn l "th". Khng c ngha l h m l b tc hay "th tc" theo danh t x hi hc ngy nay. Nh vy Hng Bng ch l mt th tc do Kinh Dng Vng v Lc Long Qun lnh o. Theo li tc truyn th vua Minh chu th ba i vua Thn Nng i tun th phng Nam n min ni Ng Lnh thuc ni H Nam gp mt nng tin, ly nhau ri sinh ra Kinh Dng Vng t lm vua phng Nam. Sau ny Kinh Dng Vng ly con gi ng nh Qun l Long N sinh ra Lc Long Qun. Lc Long Qun ly u C sinh ra mt bc c trm trng n ra 100 con trai, na theo m ln ni, na theo cha xung b Nam Hi, v m l ging Tin v cha l ging Rng do c ging Bch Vit ri rc khp nin nam Trung Quc (nc ca Kinh Dng Vng ly quc hiu l Xch Qu gm tnh H Nam, Qung Ty by gi). Ngi Vit ngy nay t cho mnh l con

39

Vit S Ton Th

Tin chu Rng l do s tch ny. (Cng nh ngi Nht t xng mnh l con chu ca Thi Dng thn (Amatrasu), ngi Tu cho mnh l con chu Hong , ngi c di ch Quc X va qua t cho mnh l mt ging ngi thng ng sinh ra thng tr cc dn tc khc (theo thuyt Mein Kampt ca Hitler ng trng Quc X). Cc nh lm s sch v lng i quc, trng ni ging m t im cho dn tc ca mnh nhng iu tt p hoc c mun lm phn khi tinh thn dn tc. Lc Long Qun phong cho con c lm vua nc Vn Lang (quc hiu u tin ca nc ta) xng l Lc Vng. H Hng Bng k t Kinh Dng Vng, Lc Long Qun v 18 i Lc Vng l nhng triu i trc ht. Nhng triu i ny theo chng ti v cng da vo thuyt ca Lonard Aurous seau, ra i vo cui i Xun Thu (6 th k trc cng lch) bi nu cho rng h Hng Bng xut hin t nm Nhm Tut (2897) n nm Qu Mo (258 trc Cng Lch) va ng 2621 nm, th mi triu vua trung bnh 150 nm sau, chng ti e rng c s sai lm qu ln. Bn v danh hiu ca Kinh Dng Vng v Lc Long Qun ta khng th qun ch Kinh v Dng l t Dng, hai chu thuc a bn ca ging Giao Ch chng ta. Vi ch Lc Long Qun cng vy. Danh hiu ny ch c ngha l vua ca ging Lc Long cng nh Kinh Dng Vng l vua min Chu Kinh, chu Dng, Vn Nam Vng, Hn v.v... n nhc tn t ai hay chng tc ca cc vua cha, Lc Long Qun ly u C tc l nng con gi t u. Ch u li gp trong ch u Giang tn mt con sng nc Vit (Chit Giang) ngy nay vn cn tn y. N nhc ch u Lc, u Vit, ng u, Ty u... Nh trn ni, vo th k th 9 mt s th tc Vit lp ra nc Vit do mt nh qu tc h M cng h vi vua nc S, do ta thy cc vua S ly ch Hng lm hiu th 18 ng vua nh Hng Bng cng lm theo cc vua nc S, t d: 1. Hng Dch (1122-1078 tr T.C) 2. Hng Ngh (1078 tr T.C) 3. Hng n (1052 tr T.C) 4. Hng Thng (1001 tr T.C) 5. Hng Dng (946 tr T.C) 6. Hng C (887 tr T.C) 7. Hng Chp (877 tr T.C) 8. Hng Duyn (876 tr T.C) 9. Hng Dng (847-837 tr T.C) V 18 ng vua ca nh Hng Bng ly hiu nh sau: 1. Kinh Dng Vng (Lc Dc Vng).

40 2. Lc Long Qun (Hng Hin Vng). 3. Hng Ln (Hng Quc Vng). 4. Hng Vit Vng 5. Hng Hi Vng 6. Hng Huy Vng 7. Hng Chiu Vng 8. Hng V Vng 9. Hng nh Vng 10. Hng Uy Vng 11. Hng Trnh Vng 12. Hng V Vng 13. Hng Vit Vng 14. Hng Anh Vng 15. Hng Triu Vng 16. Hng To Vng 17. Hng Ngh Vng 18. Hng Du Vng1

Vit S Ton Th

Cn ni theo cha mt na xung bin, mt na theo m ln ni, tc l mt phn qui t min sn cc, mt phn ri rc vng ng bng l ra ti b l lu vc sng Dng T vi min ni giy Nam Lnh. Dn tin xung b c nhiu iu kin thun tin nn tin b nhiu v vy sng vo trng thi ph h, cn m ngi ln non chm vic khai ha nn cn vo ch mu h. l cc dn d man tnh Qu Chu, Vn Nam ( Qu Chu c dn Miu T. Vn Nam c dn Sm Ly hay Xa L n i Nguyn mi b chinh phc. H tng truyn i Chu Thnh vng c sai x triu cng khi v c Chu Cng n lm xe Ch Nam tin chn, cho nn h c tn l X L. Cng c B lc tn l Lo Qua, xng l Vit Thng di i Chu, b lc ny b nh Minh chinh phc. Ti liu ny cun Les babrbares du Yun nan trong B.E.F.E.O. tome 8 1908). Nhng mt iu quan h khc cn phi xt li l Vit tc hay h Hng Bng c phi con chu Thn Nng khng v Thn Nng l ngi Hn tc hay Vit tc. Chng ti khng ng vi cc s liu Tu cho rng Hng Bng l con chu Thn Nng, iu m nhiu ngi Vit chng ta tin c tht v qun rng y ch l mt truyn thuyt.
C ni chp Hng Vng 18 l Hng Tun Vng hin nay cn lng C Tch, ph Lm Thao, tnh Ph Th (Bc phn).
1

41

Vit S Ton Th

Thn Nng y thc ra ch c ngha l v thn dy ngh nng, ng t ngh Nng. C l ngi ta lm Thn Nng ca ta vi Thn Nng th l dng h lm vua ging Hn sau Phc Hi th (4480-4350 tr C.L.) Ta nhn thy rng truyn thuyt trn y d sao cng c phn no s tht. Ngy nay cn c vo cc ti liu ca cc nh kho c v s hc, ta c th gii thch nh sau hiu r tnh trng dn tc ta di thi Thi c r rt hn: Vo th k 30 trc C.L. dn Hn tc sng dc sng Hong H. Ti Lu vc sng Dng t th c dn bn th: bn b sng pha Bc c dn Miu v Man, bn b pha Nam vng ng nh v Phin Dng c dn Vit chng ta ri rc n ni Ng Lnh, cc dn y c trnh x hi canh nng. Mt nh qu tc dy dn ngh khai khn rung t, sau dn nh n th ngi y lm Thn Nng, Miu, Man tuy khng cng chung chng tc nhng cng di quyn mt nh qu tc thuc dng di Thn Nng. Ngi chu ba i ca Thn Nng i tun th v phng Nam n Ng Lnh gp mt nng con gi p nh tin, n cng nhau xin c mt a con trai t tn l Lc Tc. Sau vua phong cho con trng lm vua dn Miu v Man pha Bc sng Dng T v cho Lc Tc lm vua dn Vit phng Nam, ngha l t Kinh v Dng ly quc hiu l Xch Qu vo khong th k th XXIX trc C.L. By gi l thi i phong kin. Xch Qu chia ra ba nc (theo V Cng trong Kinh Th). Trong ba nc y, vng ng nh l mt, vua Kinh Dng Vng ly con gi vua k vng ng nh l Long N c mt con trai tn l Sng Lm ni ngi vua, xng l Lc Long Qun. Vua Lc Long ci con gi vua mt nc lng ging t u, nng u C n y ta gp mt thi k khuyt s. Sau ny Hn tc trn xung pha Nam qua nc S th nc Xch Qu c 100 nh qu tc u xng l dng di ca vua Lc Long v u C. ( y ta c th loi b vic u C ra trm con do mt bc n ra 100 trng l hin tng khng tng thy trong y hc). C l trong dp p lc ca Bc phng, c ngi mu tr trong cc nh qu tc nu ln thuyt mt trm th tc cng mu m, mt cha m phi on kt t v, nh vy chc trc kia h thng xung t vi nhau. Vo th k th 24 trc C.L trong ba nc k trn c nc Vit thng kinh ng pha Nam h Phin Dng tr nn cng thnh lm b ch vng Phin Dng v ng nh. Nm 1352 trc C.L. c sai s sang cng vua Nghiu mt con ra ln v nm 1109 tr. C.L. c cng cho vua Thnh Vng nh Chu. Trc th k XII tr. C.L., trong cc qu tc c ngi tn l Hng Dch chinh phc c dn Miu, Man min sng Hn chy vo sng Dng T, t chc thnh mt quc gia, Tu gi l Kinh Man, ng an Dng gn thnh Nghi Xng (Itchang) ngy nay. n i vua Hng C em binh nh ly nc ng v Dng Vit (ngha l ngi Vit t Dng T. Vit Chng trc kia l Vit Thng, lun dp nc Ngc vo khong thnh V Xng (Ou T chang) thuc tnh H Bc cng b kim tnh nt.

42

Vit S Ton Th

Ri Hng C cho con trng l Khang t C n, con th hai l Hng t Ngc, con th ba l Chp T lm vua Vit Chng l nguyn nhn ca ch Hng Vng trong truyn thuyt ca ta. Dn Vit quen sng vi cnh thi bnh, b lu chinh chin, khng chng ni qun Kinh Man nn phi thua. V dn s ng, nn dn Vit, mt phn phi tin ln ni Nam Lnh v a s tin xung Nam Hi ri li gp nhau t Qung ng v Qung Ty sau gi l Bch Vit vy. T vua Chp T tr v sau lch s Vit Thng ra sau? C l c lc thnh, vo nm 581 trc C.L., con chu Chp T c ngi lm vua Vit Thng xng l Hng Vng th nht. Ngi Vit by gi theo dc b Nam Hi v Nam ngn sng Dng T cho n h ng nh, h u c xm mnh nn ngi Tu gi l Vn Lang. By gi nc S trc kia Kinh Man tr nn cng thnh v tho vn ha Hn Tc bnh trng v phng nam tr nn nguy him cho nc Vit thng. Th ri mt ng vua h Hng bn thin qua t Thiu Hng tnh Chit Giang t quc hiu l U Vit. n i vua Hng Vng th VI m ngi Tu gi l Cu Tin (496 tr. C.L.) Vit chim c Ng tr thnh cng quc, lm b ch mt khong t pha Bc tin n gn tnh Sn ng pha Ty gm Vit Thng pha Nam gip H Tn. Cu Tin mt, quc chia cho con chu. Mt ngi con Cu Tin c lm vua t Lc Vit tn pha Nam gip H Tn xng Hng Vng th VII hoc v c l l con trng, hoc v c dm ng cc nc Vit pha Bc nn xng nh vy t l cha t chnh thc ca dn Vn Lang. n i vua Hng Vng th XVIII, pha Bc Lc Vit c nc u Vit. Vua nc ny l Thc An Dng Vng cp c Lc Vit nhp hai nc lm mt gi l u Lc. V hai dn u thuc th tc Vit, ngn ng cng ging nhau nn con gi Hng Vng th 18 gi l M Nng, con gi An Dng Vng tn l M Chu u c ch M c. y l bng chng dn u Lc tuy l hai nc m vn l ngi Vn Lang, tc ngi Vit.

2- Nc Vn Lang
B ci ca nc Vn Lang theo s c gm c 15 b: 1. Vn Lang: (Bch Hc, tnh Vnh Yn). 2. Chu Vin: (Sn Ty vng ni Ba V). 3. Phc Lc: (Min ng bng). 4. Tn Hng: (Hng Ha Tuyn Quang). 5. V nh: (Thi Nguyn v mt phn t ca Hoa Nam). 6. V Ninh: (Bc Ninh). 7. Lc Hi: (Lng Sn v mt phn Qung Ty). 8. Ninh Hi: (Qung Yn v mt phn Qung ng).

43 9. Dng Tuyn: (Hi Dng).

Vit S Ton Th

10. Giao Ch: (H Ni, Hng Yn, Nam nh, Ninh Bnh). 11. Cu Chn: (Thanh Ha). 12. Hoi Nam: (Ngh An H Tnh). 13. Cu c: (Lu vc sng , sng M). 14. Vit Thng: (Qung Bnh, Qung Tr) khng phi l v tr nguyn thy. 15. Bnh Vn: (?). Xt a th 15 b trn y, ta thy di i nhng ng vua cui cng Hng Bng (thi Chu Mt) v tr a d ca nc Vn Lang li xung Bc Vit, v pha Nam ca Vn Lang gm hai tnh Ngh An, H Tnh ngy nay. Cn cng vc ca nc Vn Lang pha Bc gip h ng nh (tnh H Nam), pha Ty gip Ba Thc (tnh T Xuyn) pha nam gip H Tn (Chim Thnh), Pha ng gip Nam Hi, l cng vc c xa ca ton th gia nh Bch Vit hay l ca nc Xch Qu, m chng ta ch l mt chi phi. trong on bn v Bch Vit chng ti c dp ni vo nhng thi khi thy dn Giao Ch sinh t Nam b Trung Quc ti lu vc sng Dng T, ri t tin chng ta di c dn xung lu vc sng Nh v sng M. Ti ni cui ny, a bn ca chng ta qu gm c ng 15 b k trn. S d c s sai lm m ta thy trong mt vi cun s ch nho v vn cng gii sau ny ca nc Vn Lang l v ch Vn Lang (trong ci tn Vn Lang) vi ch D (trong ci tn D Lang) hi ging nhau. D Lang u i Hn l mt nc Miu T (Mo) pha Nam Trung Quc. y khng phi l iu c on bi sch chp nhm tht. Quyn Thng in (Quyn 181 25b) chp: Phong Chu l nc Vn Lang i xa (C ny vit ch lng "lng" bn ch nguyt v cho rng c sng Vn Lang). Nguyn Ha Qun Huyn Ch (Quyn 38 t 9b) ni qu quyt rng Phong Chu l t ca D Lang i xa. Thc th, trong a phn huyn Tn Xng by gi c khe nc D Lang v y l a bn ca nc Miu T. Nc ny n qua mt phn Qung Ty v Qu chu, pha ty gip La La (L L) gi l in pha Ty Vn Nam, pha ng H Vn Nam thuc Qun Kin V, khi l thuc v Hn t nm III trc T.C. Sau qun y chia lm hai, pha Bc l Kin V pha Nam l Thng Ng. Cui i Tin Hn, qun Kin V gip pha Bc v pha Ty sng Dng T. Cn qun thng Ng gip pha Bc qun Kin V v pha Ty qun Tn Ninh l nc in ngy xa pha ng Bc Thng Ng gip qun Ng lng, y c H ng nh. Tm li v D Lang v Vn Lang ln nhau, tt nhin ngi ta phi lm b ci D Lang l ca Vn Lang. V vn ny, . L Ch Thip pht biu mt kin khc. Theo ng, trong th tch c ca Trung Quc khng thy ni ti tn Vn Lang, n i Thi Bnh ng lm nh ng mi ni. Vn Lang gi chung ngi Kinh Man (dn S) dc sng Dng T, ngi Vit Chit Giang v ngi Lc Vit l nhng ngi c v mnh, sau ny sng Lu Vc sng Dng T tri dt dn xung ti b bin Nam Hi, bi vy cc c s mi

44

Vit S Ton Th

ghi b ci Vn Lang: Bc gip H ng nh, ng gip Nam Hi, Nam gip H Tn (Chim Thnh) v.v... Tn Vn Lang ny c t ra do mt quan nim chng tc phn bit vi ging dn khng v mnh ch khng phi l dn mt nc.... Vy nn kt lun rng cng vc c ca chng ta khi cn l Giao Ch gm h ng nh, bin Nam Hi, T Xuyn v H Tn. Sau ny dn ta di c xung Bc Vit th nc ta ch gm 15 b k trn, hon ton trn t Bc Vit v vo ti Ngh An. y l v tr a d cui cng ca ta sau cuc Nam chinh ca nh Tn v khi quc Nam Vit ca Triu thnh lp. Ngoi ra ta cn thy s chp nc Vn Lang c 15 b. Trong c b Vn Lang, Giao Ch, Vit Thng l th no? phi chng nh ngun gc ca mnh ngy xa kia min Hoa Nam, nn dn gian gi cc tn t quc hiu hay t tn cho cc b ? Giai cp phong kin thi thng c ca chng ta nh th no ? Theo Maspro trong cun Royaume de Vn Lang BEEO trang 9, mi Lc Tng coi vi lng xm, thuc quyn Lc Hu l ch nhng t ai rng bng mt tnh hay vi huyn ngy nay. Cng c khi mt v Lc Hu em chia bt gia ti cho cc con chu v phong chng lm Lc Tng. Cng vic ca cc Lc Hu Lc Tng cai tr nhn dn. Khi h nhn ri thng hp nhau sn bn. Tnh h hot ng v hiu chin nn hay xung t vi cc dn lng ging. Ra trn h mc b o gip dy dt bng lng chim hay bn bng c cy trnh du tn hay mi gio; o gip c hai mnh che ng trc v ng sau, t ngang lng thng n bp chn. Mnh mc o ngn chn h c v hai cnh tay trm hnh sc s. H mang l mc (c ch gi l l chn) hnh vung an bng tre trn mt c k hoa v v mt ngi. u h cng i mt th m cng bng lng chim thc di kt ci hnh d di. H eo cung ln, mang gio di v dao nhn, lun lun bn, phng v m. Mi tn c tm thuc c chm vo da tht d ch st qua loa. thuc cng ngm vo v phi cht. (Theo Parmentier: trong cun Lestambors de bronze). Dn lo vic ging la cho h n, lm nh cho h , ct ngi phc dch cho h m khng c i cng s. Xt ra nh vy dn ch l mt th ti sn ca h m thi. Ngy nay cc dn tc thiu s di ch quan Lang min Bc Vit c th ni l hnh nh hon ton ca ch Lc Hu, Lc Tng thu xa. Cc v Lc Hu, Lc Tng tuy gi quyn t tr khu vc ca mnh nhng cng phi theo v mt v t trng giu mnh pha Ty Bc Trung chu st vi Trung du gm a phn tnh Ph Th, Vnh Yn, Sn Ty ngy nay. y l mt min c nhiu thung lng ph nhiu, i t tt, dn ng o pht t hn c. Kinh ca Lc Vng ng Phong Chu (vo a ht huyn Bch Hc tnh Vnh Yn by gi). H nh vua gi Hng Bng. Lc Vng t quan ch nh sau: tng vn gi l Lc Hu, tng v gi l Lc Tng, cc quan nh gi l B chnh. Con vua gi l quan Lang. Con gi gi l M Nng. Cc Lc Hu c t trn cc Lc Tng v c thn, p ln hn. Ht thy t vua n cha n cc Lc Hu, Lc Tng iu c quyn th tp.

45

Vit S Ton Th

Nc Vn Lang ra i chu c uy th ca cc vng triu Trung Quc nn ngay bui by gi bit lp chnh sch ngoi giao. V i vua Nghiu, nh ng bn Trung Quc, s thn Vn Lang c ln em dng con ra ln. V i Chu Thnh Vng (nh Chu) c ni on trn ca sch ny.

46

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 4 Nh Thc (257-207 trc ty lch)

S chp Thc Vng Phn cp nc Vn Lang cui i Hng Bng tc i Lc Vng th 18. Vn ny lm ny n nhiu mi d lun khc nhau trong cc nh vit s. L thn Trn Trng Kim cho rng Thc Phn c l l mt h no c lp gn nc Vn Lang v cn c vo a d nu Ba Thc (T Xuyn) l xut x ca Thc Phn i vi Vn Lang phi qua nhiu ng t, ni sng cch tr, vic chinh phc Vn Lang nh vy t khng c th c. V thch o Duy Anh ngh rng, Thc Phn c th l mt ngi con trai ca vua Thc T Xuyn. Nm 316 l nm th nm i Chu Thnh Vng, nc Thc b nc Tn dit, dn Thc chy v pha Nam Lnh nng nu t Din Tr l t ca nc S cu ch ca nh Tn mi chim c. Phn thy khng t dung thn cht hp lin t min Nam Lnh Vn Nam, tin xung lu vc sng Nh H, thn tnh Ty u l Lc Vit (nc Vn Lang) ri lp li nc u Lc. Phi chng y l li gii thch i vi s hoi nghi ca tc gi Vit Nam S Lc. Li mt ch bt ng na! Theo o Duy Anh, vic chinh phc Vn Lang do Thc Phn xy ra trc i nh Tn ngha l i nh Chu khi dn tc ta mang tn l Lc Vit. L. Aurousseau cho l Lc Vit vong quc t nm 210 trc k nguyn nm Tn Thy Hong mt n nm 207 l nm Triu ang oanh lit min Nam Hi. Nhn lc Trung Quc ri lon, mt ngi con vua nc Thc no tha c chim t Tng Qun ca nh Tn dng nc (Tng Qun tc l Ty u gm ph Khai Vin, Thi Bnh thuc a phn Qung Ty, ph Lim v ph Li, ph Lim thuc a phn Qung ng). L. Aurousseau lm v cho rng Ty u vi Lc Vit l mt, ng bng vo li ch gii ca c s Tin Hn Th (K. 95) ni l Ty u tc l Lc Vit gii thch ch Ty u Lc l nc Triu kim tnh. V s c khng ni r rng by gi s d gi l Ty u Lc l v nhm Ty u hay Ty Vit v nhm Lc Vit l hai nhm trong Bch Vit min Qung Ty v Bc Vit ngy nay do An Dng Vng gm lm mt nc tc s ta gi l nc u Lc.

47

Vit S Ton Th

Trn y chng ti c dp ni n vic nh Bch Vit ca nh Tn trong Thc Phn ng mt vai tr quan trng. Nay dn thm t ti liu theo sch Hoi Nam T hiu cuc tranh u gia Thc Phn v vua nh Tn trong cuc Nam Chinh ca h: Khong nm 221, gia lc ton thnh nh Tn (nm 33) i Tn Thy Hong dng bn lu vong, r tha v li bun lm lnh tin xung min Nam l ni sinh t ca ngi Bch Vit. Vic ny xy ra khong nm 221-214 trc Ty Lch. Quan Hiu y l Th em qun lu thuyn cng tng S Lc o sng vn lng i su vo t Lnh Nam, chim t Lc Dng, Qu Lm (nay l huyn Minh Qu tnh Qung Ty), Nam Hi (Qung ng ngy nay) sau khi dit c nhm ng u v Mn Vit. n lt Ty u cng b cuc xm lng ca o qun vin chinh Trung Quc. T trng Ty u l Dch Hu Tng nhng y qun Tn vp sc khng chin do dai ca Ty u. Ngi Vit (Ty u) rt vo rng sng cng cm th, v c m ti li em qun ra tp kch qun Tn. Cuc khng chin ko di 10 nm. Sau qun Tn cht rt nhiu. Th b hi, qun Tn hao tn n vi chc vn, phn b git, phn th khng chu c lam sn chng kh. Tn triu nh ngng li v thit lp b my cai tr cc min t ai ly c lp ra ba qun Nam Hi, Qu Lm (Qung Ty) Tng Qun. V Tng Qun, Vit Nam S Lc chp l Bc Vit2. Chng ti khng ng v Bc Vit khi l u Lc thnh Tng Qun th sau ny u c s kim tnh ca Triu bng binh ao, chng ti cng khng thy sch no ni nh Vit Nam S Lc rng An Dng Vng u phc nh Tn quyt nh rng v s thn phc ny m u Lc bin thnh Tng Qun. Tm li nh hng ca nh Tn by gi ch mi n a phn Ty u l tnh Qung Ty v min Ut Lm cng Nam Hi. Sau Tn triu phi 50 vn ngi t y n chim ng cc ni cp c bo v b my cai tr va mi thit lp. Ai cm u cuc khng chin c hiu qu ca Ty u? theo Qung Chu K v Giao Chu Ngoi Vc K trong lc t trng b hi, nhm Ty u v ch th ngi Kit Tun c nhn dn Ty u c ra l An Dng Vng nh Thc, vo khong nm 219 n nm 207. Thc Phn nhn c hi nh Tn suy, Qun Tn tht bi m thu phc nhm Lc Vit lp ra nc u Lc. Trong vic chng nhau vi Tn, Thc Phn t c mt tinh thn dng cm phi thng. C th ni nh vy l v lc ny Tn va gm thu 6 nc, nht thng thin h Trung Quc dng thnh Vn L bn trong dp c mi phn lc ca giai cp phong kin c nn mng t my ngn nm, bn ngoi thuyt phc c cc phin bang ngang tng hng mnh. So vi s tin ha ca ging Hn tc by gi th qu tht cc th tc Vit ng gi l "Man di". Vy m Thc Phn dm em sc "Mi" chng vi mt quc ph cng, hng hu th ci tinh thn bt khut y cng l ng phc. Li nhn lc nh Tn lm vo th bin, Thc Phn chinh phc

Theo Trc Kh tin sinh: S ta ni Tng Qun nh Tn l t Bc K. Trung K by gi song so snh a l v dn chng vi cc sch th Tng Qun chnh thuc v mt phn t ca Tnh Qung Ty nc Tn ngy nay. Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim ni Tng Qun l t Bc K c th khng ng.

48

Vit S Ton Th

Vn Lang dng nn mt quc gia ring mt phng tri, Phn qu l mt k c c t cng v bit li dng thi c. Thc Phn chim c Vn Lang t nm Gip Thn (257 trc Cng Lch). Xong vic chinh phc Phn xng l An Dng Vng lp kinh Phong Kh tc huyn ng Anh tnh Phc Yn by gi, v hai nm sau cho p thnh C Loa (Tn thnh l C Loa v xy cun nhiu vng nh hnh trn c, hin nay cn du tch huyn ng Anh v ci ging Trng Thy, thnh ny li c tn l Tu Long. Ngi ng gi l thnh Cn Lun v thnh y cao lm, rng nghn trng). Thc Phn em vn ha qu hng mnh l nc Thc du nhp vo t Vit, thit lp mi quy m chnh tr qun s, dy cho ngi Vit xy thnh bng t, ly tre lm cung n, tn bt ng l hai k thut s trng ca ngi Thc. Ri nh a th him tr ca Ty u v u Lc lm rng nhiu ni li thm tinh thn qut cng ca ngi Vit, Thc Phn lp nn s nghip trn y ( ni trong vic ng u vi ln sng Nam tin ca ging Hn) . Dn tc u Lc bc vo trng tranh u v c pht trin mi kh nng c l t khi c Thc Phn lnh o, tic rng khng c cun s no ni v s nghip ca Thc Vng. Sau ny vi Triu , mt tng c ti thao lc ca Trung Quc hng c min Hoa Nam, tnh th ca u Lc khng bao lu phi i sang ch r. Ri nm th 50 i An Dng Vng, u Lc b lt qua tay h Triu v thnh mt nc ph dung ca quc Nam Vit. Trong lc ny nh Tn , Hn ln thay. Vic xm chim u Lc xy vo nm 180 sau khi Cao Hu nh Hn qua i v lc ny Triu xng Nam Vit. Theo thuyt chnh thng, An Dng Vng khng thuc v mt th tc Vit no ht, nhng mt vi s gia ngy nay cho l An Dng Vng l ngi ngoi cng cha c chng c y . Theo tc gi trong giai on lch s ny. Hn tc cha c mt min Hoa Nam, Thc Phn c th l mt lnh t phong kin cng thuc Vit tc nh nhiu lnh t khc trong m con Hng chu Lc. Min Hoa Nam qu rng ln, sng ni cch tr nhiu, Vit tc li phn tn khp ni mi c s b ng ny. Vnh Bi Kch Thnh Loa Thnh Loa trm thc chng cn bn. Mng ra ba tc chng l thing. Nc nh dy mt ti ngi c. Gi ma gy dng cng kh nhc. Nam gm Vn Lang, bc Ba Thc. D mun dm m mang ti. Mt tm sn h mt tm vc. Sn sng c nghip khng bit gi. Chin khng xong. ha cng ng. Bin phng chnh mng, th hn qun. Quanh qun mt lm hai ti l,

49 Thn gi u ni k th gia. Chng no thng v, con la cha. Gic ngi sau lng ni chi na. Nc i nh i, bin i Nha !.. Dng B Trc C Loa Hoi Cm Thnh quch cn mang ting C Loa. Tri bao gi tp vi ma sa. N thing h hng giy oan buc. Ging ngc vi y git l pha. Hoa c vn ci ai bc mnh, Cung nh cha sch bi phn hoa. Hng vong bit cha ngi kim c ? Ting cuc nm canh bng nguyt t. Trn Tun Khi

Vit S Ton Th

CH THCH. 1) Theo s k ca T M Thin l cun s lu i hn tt c v ng tin hn ht, vic chinh phc u Lc do Triu vo nm 180 trc k nguyn ch khng phi vo nm 207 nh Vit Nam S Lc dn. tc l nm Gip Ng nh s ta. 2) Theo o Duy Anh "Ngun Gc Dn Tc Vit Nam" Mn Vit mt vo khi qun Tn nh Bch Vit ch khng phi do Triu , sau ny cng thi vi vic cp nc u Lc ca An Dng Vng. 3) Thuyt ni rng An Dng Vng cha chc l ngi ngoi, cn c vo sch Qung Chu K v Giao Chu Ngoi Vc K. Sch ny chp: Khong 221-214 Qun Tn nh ngi Vit, git c vua Ty u (tc u Lc) gi l Dch Hu Tng. Coi on sch ny th ta c th cho rng trc khi c cuc xm lng ca nh Tn t Giao Ch gi l Ty u. Vua Ty u l Dch Hu Tng b git c th l v Lc Vng cui cng. Sau ny dn Vit gia lc v ch v nguy bin c ngi Kit Tun ng ra lnh o cuc khng chin l An Dng Vng nh Thc, vy Thc Phn chng phi l ngi nc Thc min T Xuyn. Cn ci tn Ty u hay Ty u Lc hay u l do ngi Tu t ra gi x y cho c s phn bit vi cc r Vit khc.

50

Vit S Ton Th

Phn 1 - Chng 5 X HI Trung Hoa Trong Thi Thng C

- Cc t chc chnh tr, x hi, vn ha... di cc triu i H - n Chu. - Cc hc thuyt c in ca Trung quc (Khng t, Lo T, Trang T, v.v...)
bit trnh ca dn tc Vit Nam chng ta vo thi thng c th no, ta c th ly ci vn minh ca Trung Quc cng trong thi k ny lm mc thc o lng. V cng im ny ta tm hiu nh hng ca Trung Quc bt u lan trn sang t Vit qua cc bin thin ca Lch S. V chnh tr, Trung Quc khi u t chc quc gia v chnh tr bng ch phong kin khi ngi Hn cn l cc b lc d man, lc hu ri rc khp cc ni trn lnh th Trung Hoa. Tri qua thi k man mi v du mc, dn tc Trung Quc thng c bit lm nh ca n nu, ch to ra dng c cn thit, tm ra mi phng k nng nghip, sng lp ra ch vit ph din tng tm tnh, cc cng cuc vn ha, chnh tr, kinh t bt u thnh hnh, tin trin v i dn n ch thng nht. Trung Quc rng ln mnh mng chia ra nhiu a phng. Mi a phng c mt lnh t ct c, v chu uy quyn ca mt v lnh t ln nht m h tn th l v Hong hay Thin T. Cc lnh t nh gi l cc ch hu phi chu mnh lnh ca Thin T. Vo thi thi c ch hu c hng ngn nc. l tnh trng di i vua i V nh H, nhng n vua V Vng nh Chu cc ch hu bt i nhiu lm ngha l ch cn 800 nc. Cho n i nh Tn vic thng nht c thc hin sau bao nhiu cuc ni chin lin min khin dn chng lm than, iu ng ht ch ni. Cuc ni chin ny bt u t i Tam i (i nh H, nh n v nh Chu). V Vng nh Chu dp c Tr Vng nh n s ch hu cn li l 70 chia ra lm 5 bc: cng, hu, b, t, nam. (Xin coi vic n nh quyn li v trch v ca h trang sau y).

1- X Hi V Vn Ha
Trung Quc pht trin trc ht v nng nghip. n i Hong (2704 trc Thin Cha) nhn dn c y cc th cho i sng hng ngy (cc th n ung, mc, , dng c sinh sn) bit lm ngh nhum, pht minh thuyn b, xe c, ch to cung tn, chy, ci, v.v...

51

Vit S Ton Th

i Hong c t quan o Chnh iu khin vic lm gm, quan Mc Chnh trng nom vic lm cc g cung ng mi s cn thit x hi. Hong bit dng g d dng nh ca. V Ngi l Lo T dy dn chn tm, m t. T i Hong tr v sau nn vn ha Trung quc cng xut hin v tin trin dn. Qua i ng Ngu (2356 trc C.L.) o qun c v mu ngha l t s cn che thn, ngi ta tin n s trang im. i vua H V c khoa tr thy, c dy lm mc, c thc o. Mi th bt u la b s th s tr nn hon b v c m thut. Ngh thut kin trc pht t mnh cho nn i H Khi c iu i Ton, i vua H Kit c Khuynh Cung Dao i, i vua Thng Tr c Lc i tc l nhng cung in nguy nga yn tic chi bi, ch chng phi ch che ma gi nh thu trc. Khi vn t cha pht minh, ghi nh cng vic ngi ta ch bit tht nt. i Phc Hi t ra tm qu Cn, Khn, Tn, Chn, Khm, Ly, Cn, oi (bt qui) ch Tri, t, gi, sm, nc, la, ni, m. Dn dn ngi ta ly du hiu thay cho vic tht nt. Tc truyn i Hong c Thng Hit dng mng th v du chn chim in trn t, ct t ra vn t. Vn t dn dn li theo li tng hnh ngha l ghi chp hnh nh ca s vt m t thnh ch. Cng t i Hong ngi ta dng Gip T tnh nm thng v pht minh bi ton (bi c thi). Xt nh vy, ging Hn c mt nn vn ha kh cao 27 th k trc khi Thin Cha Ging Sinh.

2- Trt T X Hi, Gia nh

Gi quyn cha t trong thin h l Thin T. Thin T c a v c tn, v thng. Theo quan nim ng, Thin T thay Tri tr dn. Di Thin T l cc ch hu c t theo cp bc: Cng, Hu, B, T, Nam v c lnh phn thi p. Thin T c ngn dm t. Cng, Hu c trm dm. B c by chc dm. T, Nam c nm chc dm. Thin T c vn c xe, ch hu c ngn c tr xung. C nhiu xe th c nhiu binh v xe dng vo vic chin tranh. Y phc ca vua, cha cng c s phn bit. Vua mc o mu vng thu rng (hong bo) cc ch hu v cc quan chc dng mu khc. n phi hu cng c s n nh r rt: Thin T c ng Cung v Ty Cung v mi hai cung phi (nhng n Tn Thy Hong cung A Phng cha n ba ngn m n). Ch hu c chn ngi. Thin T c ring quyn cng t tri t v c nhng nhc dng cho l nghi triu trung ca Thin T. Cc ch hu hng nm phi tin cng Thin T nhn ti, m n, bu vt. Mi khi Thin T i chinh pht, ch hu c bn phn i theo nh gip hay tip t binh lnh, qun lng.

52

Vit S Ton Th

Di ch hu c cc quan i phu cng l nhng nhn vt quan trng di ch phong kin, h cng c hng quyn th tp c chia t, nhng sau ny i phu c la chn trong m ngi hin vua bit n hay c ngi tin dn. Gia nh ca ngi Trung Quc thi c cng chu mt trt t nghim minh. ng ni hay ngi cha l ch, ph trch vic khi hng, ra cc mnh lnh cho mi ngi theo. K tip ng hay cha l ngi con trng hay chu trng (ch tn). Cha mt, quyn trong gia nh qua tay ngi con c, du c m hay ch ln (quyn huynh th ph). y l mt nguyn tc. Thng dn chia ra 4 gii: S, Nng, Cng, Thng v khng c giai cp n l nh La M v nhiu x hi u Chu. Nh Nng cng c trng nh k S nhng Thng nhn th b khinh khi do c s hn ch mc o p, nh ln. Lm dn phi trung vi Vua, v Vua l tiu biu cao qu nht cho quc gia. Bt trung vi Vua tc l phm ti phn quc. Bt hiu vi Cha M, ti cng ln vo bc nht v phi trng hnh...

Vic Quan Ch
Nh H t chc tam cng l ba chc ln nht triu nh -- cu khanh, 27 i phu v 81 nguyn s. Nh n t hai quan tng, su quan Thi: Thi T, Thi Tn, Thi S, Thi Chc, Thi S, Thi Bc -- nm quan: t , t m, t khng, t s, t khu -- su ph: t th, t mc, t thy, t tho, t kh, t ha -- su cng: th cng, kim cng, thch cng, thy cng, th cng v tho cng. n nh Chu c s canh ci cht t. Chu Cng t ra su quan: thin quan, a quan, xun quan, h quan, thu quan, ng quan. Di quyn mi quan c 60 thuc quan. ng u thin quan l chc Chng T (sau ny tc l chc T Tng) coi tt c mi vic chnh tr v l ti trong nc v kim sot c mi vic trong cung. ng u a quan l chc i T trng nom cc vic thng, vic nng, vic gio dc v cnh st. ng u xun quan l chc i Tn B coi vic t, t, triu, snh, hi ng, v.v... ng u h quan l chc i T M coi vic qun s nh dp, gi trt t trong nc. ng u thu quan gi l i T khu coi vic dn s, kin tng. ng u ng quan l i T Khng, gi vic khuyn khch cng ngh, nng nghip, th mc. Trn su quan c tam cng l: Thi s, thi ph, thi bo v tam c: thiu s, thiu ph, thiu bo c nhim v trng coi, kim im, t ng li chnh tr trong nc v khng d vic hnh chnh.

53

Vit S Ton Th

Php Ch
i thi c c 5 hnh trng pht cc ti nng nht -- ngoi ra c ti phi x tr bng roi da v ti lu. Qua i H, n, Chu t thm ti cht chn, gt u v ti , v cui i nh Chu v s bin lon mi ngy mt nhiu, nh vua t thm ti bu u, x xc, lng tr, m mui, v..v..

Binh Ch
Ti nay khng c sch no ni r v t chc qun s i nh H v nh n. Di thi nh Chu, ngi ta t 5 tn lnh l mt ng -- 5 ng l mt lng -- bn lng (100 ngi) thnh mt tt -- 5 tt thnh mt l -- 5 l thnh mt s -- 5 s (12500) thnh mt qun. Qun c quan Mnh Khanh lm Tng. S c quan Trung i Phu lm Sy. L c quan H i Phu cng lm Sy. Tt c quan Thng S lm Trng. Lng c quan Trung S lm T M. Thin T c 6 qun. Ch hu no ln c 3 qun. Ch hu va c 2 qun. Ch hu nh c 1 qun. gip vic qun s c mnh m, nhn dn phi tham gia vo cc vic t chc sau y: Nc chia ra lm nhiu tnh. Mi tnh c 8 nh. Bn tnh l mt p (32 nh) Bn p l mt khu (128 nh) Bn khu l mt in (512 nh) Mi in phi chu mt c binh xa, 4 con nga, 12 con b, 3 gip s, 72 ngi b tt, 25 ngi lm vic khun vc cc nng (tc l dn cng n dch chin trng). Tng s l 100 ngi.

in Ch
Vic chia rung t v i thi c, n nay cha r ra th no, ch bit t i nh H triu nh chia 50 mu lm mt gian -- 10 gian l mt T. C 10 nh cy mt khong rung (?) v qun phn hoa li. Nh nc thu thu 1/10 tc l cng xut. Di triu n v Chu, nh vua t php tnh in tc l chia t ra lm 9 khu hnh ch tnh. Nhng khu chung quanh l t in. Khu gia l cng in. Mi tnh phi cho 8 nh cy cy cng in ri np hoa li cho Vua. Di i nh n mi tnh c 630 mu. Mi nh c 70 mu. Php nh thu gi l php tr. Qua i nh Chu, mi tnh c 900 mu. Mi nh c 100 mu. Php nh thu gi l php trit. C xt nh trn y mi tnh c 8 nh v mi nh c cy cy

54

Vit S Ton Th

t 70 mu n 100 mu, t rng dn s ca mi nh y phi kh ng do nhiu gia nh tp hp li, tri li mt gia nh thng c c 5 hay 10 ngi lm th no m khai khn c hng 100 mu rung trong khi nng nghip cha m mang, in kh cn th s. Ta cn c th coi mi nh ngy xa Trung Quc nh mt xm ln hay mt lng nh ngy nay hoc mt h mi hp l ha c vic trn y. S li chp di i nh Chu c l c 20 tui th c chia cho 100 mu rung v s rung ny c gi ti 60 tui mi phi tr li cho nh Vua. Nh no c con th nh gi l d phu, n 16 tui c lnh 25 mu rung. Nh c php chia rung nh vy nn trong dn gian khng c s chnh lch qu ng v ti sn. Theo thin chng ti, s ghi chp trn y c s sai lm v khng th no t i nh n n i nh Chu tnh trng t ai li c th phn phi nh vy. Nh n cp cho mi nh 70 mu, nh Chu cp cho 100 mu ri li c th cp cho nhng trai trng t 20 tui mi ngi 100 mu . Nh vy s rung t u ra m cp pht nhiu th v mi trai trng 16 tui hay 20 tui m ng sao c t 25 n 100 mu? y l ti liu trch trong Vit Nam S Lc trang 34. Ngoi ra chng ta cng cha tng thy ni mu rung ngy xa nh hp hn mu rung ngy nay, c th tin mt phn no. n i Chin quc, php chia t b i, dn gian c t do cy cy ty sc k t L Khi lm tng nc Ngy v Thng Ung gi chc tng quc nc Tu.

Hc Chnh
Nh H lp nh ng T v Ty T cho hai cp i hc v tiu hc. Nh n t Hu Hc v T hc cng theo ngha . Cc ni ny cn l ch tp bn, lm vn v dng ng cho cc ngi gi c. Nh Chu lp nh Tch Ung hoc Thnh Qun lm tr s dy hc cho con chu vua, quan v nhng ngi tun t la cc thn x. cc Chu, ng3, th t nh tiu hc gi l T v nh Tng cho dn chng. By gi vic hc cng hn nh v tui: t 8 tui n 14 tui cho bc Tiu hc, t 15 n 20 tui cho bc i hc. Chng trnh i hc gm c: L, nhc, thi, th. Chng trnh Tiu hc c: lun l, o c v cch ng i, v.v.. Vn minh, hc thut Trung Quc t i nh Chu n i Xun Thu tin nhiu, xt qua cc c cu chnh tr, kinh t v x hi trn y nu so vi tnh trng ca nhiu dn tc khc by gi. iu ng ch hn c l nhng hc thuyt, t tng v gio l c xng do mc ch ci to hon cnh x hi Trung Quc trong giai on ny ht sc nhiu nhng v nhiu cuc bin lon lin min xy ra gia cc phe nhm phong kin v qu tc trc vn quyn v v danh vng. Dn chng d nhin l nn nhn truyn kip ca tnh th tam phn, ng lit, ca cc v tranh vng b gia vua cha v cc ch hu.

C 500 nh gi l mt ng, 12.500 nh gi l mt Chu.

55

Vit S Ton Th

Nhng nhn vt kh knh ra i trong thi k ny l Khng T, Lo T v Trang T v.v.. Khng, Lo xng ra hai o thuyt tuy khc nhau nhng u hng vo ch lp li trt t x hi v gii phng con ngi ra khi vng h ly. Nhiu hc gi khc cng gp phn trong ci lu i t tng ca Trung Quc nh Mc ch, Dng Chu, Thn Bt Hi, Hn Phi, Thi Gio, in Bin, Qu Cc, v.v... Mc ch ch trng thuyt Kim i, Dng Chu lp ra thuyt "V Ng", Thn Bt Hi, Hn Phi thuc phi php gia xng vic trit dng lut php tr thin h.... Qua nhiu th h ngi i sau lu tm n o thuyt ca Khng Phu T v ca Lo T (t l L m) hn c.

Khng T
Khng T tn l Khu, t l Trng Ni sinh nm 551 trc Cng Lch tc l nm 25 i Tng Cng nc L v Linh Vng nh Chu, ngy 27-8 huyn Khc Ph nc L, mt nm 479, th c 72 tui. Ngi xut thn hn vi tng lm y Li coi vic gt thc, gi kho, sau ny lm T Chc Li trng nom vic nui b dng vo vic cng t. n khi o c ca Ngi c ngi ng thi ch , c ln ngi gi chc T Khng nc L, nhng khng thi hnh c mun cu dn cu i, vn hi nhn tm th tc. Ngi b i chu du thin h lun 13 nm. Ngi tng t gt chn Tng, T, S, V, Tn, Thi vn khng gp c ngi tri k. n nm 68 tui Ngi tr v c hng (L) vit sch dy hc, mn sinh c ti 3.000 ngi. Ngi ly cc quan th ca cc thi trc chnh n thnh Kinh Thi, ly thi ca lch i son thnh Kinh Th, nh nh knh L, kinh Nhc v lm Kinh Xun Thu thut lch s nc L. T tng lun l o c ca Ngi gm my im: Nhn, hiu, , trung, th v l nhc. Nh vy ngi ta trc ht phi sa mnh thnh con ngi o c. C o c l c t cch, c nhn phm, y l nhng yu t cn bn to nn gi tr ca con ngi, trong gia nh v x hi. M mun gy c ci c, ngi ta phi theo o tri l "Nhn" n bao gm c vn vt trong v tr, n l s yu thng mi ngi nh yu thng chnh mnh vy. Mnh T sau ny gii thch ch Nhn l "Lng trc n, l mi u ca c Nhn" m ta c th ni cch khc: ngi c Nhn l ngi c lng trc n. Lng Nhn theo Khng T, trc ht phi em p dng hng ngy vi ci x hi quanh mnh l gia nh, gia nhng ngi thn thit l cha m, anh em, ch em ri mi ra n ngoi. c Nhn y pht sinh ra iu Hiu v . N c thin hnh vn trng thch hp vi mi ngi, mi hon cnh v gy nn nhng s tt lnh. Vi ch "Trung" Khng T mun rng ta phi em ht tm lng ca ta i vi ngi khc (tn k chi tm) v thi hnh ch "th" th phi xt khi ta lm vic g cho ai, ta c mun ngi ta lm cho ta iu khng, tc l phi tnh l hn thit, li hi. Tm li, nu ta lm iu g cho ai, ta phi xt thy c li, th hy lm, cng nh ta lm cho ta vy. Nu c s thit thi cho ngi ta, ta phi trnh. Khng T hiu ch "Nhn" c nhiu bc. t c bc cao nht ca ch "Nhn" l bc thnh tc l ngi siu qun bt chng. Di thnh nhn l Qun T tc l ngi

56

Vit S Ton Th

c nhn cch, o c, m phm gi a v du dt dn chng v lm gng mu cho h na. Tuy Khng T ch trng ly "c" m tr ngi, nhng cng nhn l php l iu cn thit. Mc ch ca l php l gi mi ging cho quc gia, gi v tn nghim ca vua, duy tr trt t phn minh ngoi x hi. Ngi cn cho rng Nhc cng phi c, iu ha tm tnh con ngi v chnh tr lm bng L Nhc l chnh tr l tng. V phng din x th, Khng T cn nu ra o Trung Dung, Khng T ni ngi qun t trong khi x i vic i phi gi l trit trung, ngha l khng thin qu nhiu v mt b no, khng cc oan, khng thi qu, bt thin bt , do ngi ta trnh c nhng iu qu ng bao gi cng c hi. Cc nh Nho ca ta chu nh hng ca thuyt "Trung Dung" thng khuyn k hu sinh trong mi cuc giao dch trong ngoi nh cu: "Hng thm th hng chng phai, thoang thong hoa nhi m li thm lu..", qu tht l thit thc nh vy. Mt nho gia, ng T Canh Trn nh Sc gn y gii thch Trung Dung mt cch khoa hc nh sau: "Ta em th mt khi c xung mt th long v nh th mt khc g xung mt ci h su nc. Khc g bt u chm: ta tng n chm ti y, nhng khng, n ch chm ti chng no t ti qun bnh gia trng lc dm n xung vi sc nc y n ln. Hai bn u nhau th n l lng gia. y l th "Ha" ca khi c trong hon cnh long ca n. Ch n ng l v tr an bi c k s th qun bnh. Ta nhn thy khi c v th long y c hai th lc chng nhau: mt th ng v mt th phn ng tha tr ln nhau m sinh ra mt th th ba l th "Ha" hay l th "qun bnh" n dung ho c hai phng din mu thun, hai khuynh hng i lp ca n. Cng mt l y ta suy rng ra th thy cc v tinh t dun dy, hp dn nhau vo ng v tr ca th qun bnh nn vn lun chuyn m khng x xt. Thi tit c th qun bnh th vn vt sinh thnh ny n, v.v... cho nn ngi ta nhn ly ci nh lut ny noi theo v ng dng vo cuc i mi mong thnh cng trong mi vic..." V chnh tr (Khng T cn l nh chnh tr na). Khng T nu ln thuyt chnh danh, l mt t tng ch yu ca Ngi. V nu Khng T c t tng ny l v Ngi sinh ra gia thi phong kin, x hi ang o ln, trt t ang nga nghing, nhn tm ang suy bi. Mun chm dt ci thi i v k cng , Ngi khuyn cc vua cha v th dn phi x s cho hp ci a v, ci danh ngha ca mnh, ngha l k lm vua phi bit o v theo ng o lm vua, k lm ti, lm cha lm con cng vy, ng ai xm phm n a v quyn li ca k khc, trn di mt lng i n ch thng nht cho quc gia v mi phng din. Tm li, t ng vng gi dn dn chng u phi tun theo tam cng ng thng v lin i trch nhim trc mi cuc thnh suy ca dn tc, x hi. Mi iu khuyn co ny xt ra c kho st trong l tc nh Chu trc khi xut hin trong L Kinh v Nhc Kinh m Ngi bin son sau nhiu nm i chu du cc nc. H Khng khuyn vua cha c c trong ci nhim v thay tri tr dn (tha thin th mnh) nhng phi c king dng ch v lc v chuyn ch. H Khng li tin rng ngi ta sinh ra vn c tnh thin (Nhn chi s, tnh bn thin, tnh tng cn, tp tng vin)

57

Vit S Ton Th

v sau ny sinh ra gian c l v chu nh hng xu xa ca nhng k chung quanh. Nh vy hnh pht ngn ti li ch nn dng mt cch bt c d m thi, ngoi ra nn ly l nhc cm ha lng ngi l hn. Nho Gio cng phn i kch lit cc hn qun, bo cha nn trong Kinh L c cu: Qun mnh thun tc thn hu thun mnh, qun mnh nghch tc thn nghch mnh. Ri mt nho gi tng vit: Vua l thuyn, dn l nc, nc thuyn nhng cng c th lm m c thuyn. Nh vy nho gio r rt c tinh thn dn ch v cch mng trong v khuyn vua cha hnh ng sao cho hp lng dn v tri. Nu tri dn l vi thin mnh th dn c quyn chng li. T tng ny pht sinh ra mt vi quan nim chnh l Ngi v Tri c mi tng quan hay l c hai trt t: trt t thin nhin v trt t nhn sinh mt thit lin lc vi nhau, ha hp vi nhau. Nu so vi cc t tng chnh tr c ca cc nc u Chu, Nho Gio t quyn li ca ngi dn trn quyn li ca Vua cha th qu l t tng Nho Gio cp tin hn nhiu. u Chu thi xa coi vua ch chu trch nhim vi Tri tc l Thng hay Thin Cha m thi v dn khng c quyn kim sot Vua cha. C iu ng l Nho Gio khng cp cch kim sot Vua cha hoc quyn hnh ca h do dn chng trao cho ngn tr nhng hnh ng chuyn ch v lm dng. Phi chng phi tr thc tc nho gi thi xa khng tin nng lc ca i chng nn ch bit ku ci thin tm, thin ch ca cc nh cm quyn khin ta phi ngh rng Nho Gio ch bit nu cao tinh thn o c m thi. Ngoi ra v chnh tr Nho Gio thiu hn mt ci g thc t trong cn bn nn khng i ti mt kt qu vn hi ngay c nhn tm, th tc thu y. Ci quan nim tht s v trit dn ch ngy nay l Chnh ph phi l ca dn, phng s dn v ty quyn dn (Tng Thng Abraham Lincoln) gii thch chnh th dn ch Hp Chng Quc ngy nay nh vy: The Government Of The People and By The People).

Lo T
Bn cnh Nho Gio c Lo Gio l mt o gio tng c nu cao nh mt gio thuyt khc Trung Quc. V sau Lo Gio c Pht Gio ngoi Nho Gio. Ba th o gio ny quan h v cng cho nn hc thut ca ng Phng, v vy c n nh vo cc chng trnh khoa c sau ny v v mt thc hnh cc o gio ny c hoan nghnh, c v khp ni nhng khng gy ra nhng s xung t gt gao nh cc tn gio khc nhiu dn tc trn th gii. V vy ngi ta gi ba o gio ny l "Tam gio ng nguyn". Phi chng Khng Gio cng nh Lo Gio hay Pht Gio u cng pht sinh mc ch cu dn, cu i, sa cha nhn tm, trit b mi tham , t dc v nu cao tnh u i gia Gia nh, X hi v Nhn loi con ngi i ti mt tp th c Ha bnh, Cm o, T do v Hnh phc? T nguyn l n phng php, n cu cnh. Nho Pht Lo ch khc nhau t nhiu mt thc hnh; chng hn Nho Gio i tm chn l trn con ng nhn sinh tng i phm vi nhp th, m Lo Trang hay Pht Gio

58

Vit S Ton Th

th a ra nhng iu cao siu, huyn diu phm vi xut th, tu trung c ba u mu s ha vui cho nhn loi gii phng con ngi trn mi phng din. Di y, chng ti xin trch bn kho lun ngn v thn th v t tng ca Lo T v lnh t ca t tro phng Nam trn 20 th k trc v c ngy nay na. Lo T, l ngi nc S, h l L, tn l Nh t l m. Khng r ngy sinh v cht vo nm thng no, c H Thch dn chng th i c th Ngi sinh vo khong nm 570 trc C.L., hn Khng T chng 20 tui. Ngi tng lm quan Tr H S nc Chu, coi gi kho sch nh vua. Ngi tuy lm quan song vn tu hnh o c, ly s t n v danh lm ch. nc Chu lu ngy, sau thy nh Chu suy nhc khng th vn hi c bn b i, ri khng r tung tch th no. Sch ca Ngi lm ra, ch c mt b o c Kinh thi. Nhng tri vi Khng T v Mnh T ch trng n nhn ngha, l nhc cu vn tnh th ng thi, lp li trt t x hi, Lo T tuy cng quan nim nh Khng T c mt trt t thin nhin, nhng trt t y khng c ngha b buc ngi i trong mt khun kh no ht. Chnh tr, o c, gio dc, hc vn n c Tri u khng l g ht (Thin a bt nhn) m li cn c hi l ng khc. Lo T bi xch ht thy cc tin vng, tin thnh: Thn Nng, Hong , Nghiu, Thun, Thang, V... nn dm ni rng: Lm lon thin h l ng Nghiu, ng Thun. Lm i thin h l Thn Nng (Lon thin h gi Nghiu d Thun, c thin h gi thn nng); ch chnh tr no cng ch l nhng phng cch bc lt, nn dn chng ca mt hay nhiu giai cp x hi. Lp ra nhiu php tc, lut l cng a dn chng n ch ngho nn, khn cc, gian c, nhng phng php lm giu cng a gia nh n ch bi hoi, suy n. Ph nhn v bi xch ht thy mi qui m v t chc sn c, Lo T nu ra V Vi Ch Ngha. Sch o c Kinh ca Ngi khuyn ngi i sng Ha Hp vi thin nhin, t ci ha, ci b mi iu dc vng. a tr s sinh l hnh nh ca Thin nhin, ca i sng hn nhin thu nguyn thy. Mt khi loi ngi v To vt ha hp c vi nhau, ngha l u v tri, v hm th khng cn s tranh ginh, x xt th gii s c ha bnh, hnh phc. Lo T l tin phong cho t tng ng thi, phm ch t bch gia i sau, phn nhiu l gc Lo hc. Ni dung ca Lo hc i khi nh sau y: 1. Thin Lun Trc Lo T th trong t tng gii ngi ta u cho tri l c ch v ch t ht thy. n i Xun Thu, Chin quc l bui chin lon lin min, ngi ta i vi tri bn sinh lng hoi nghi, ri n on vng trch m. Lo T thuc ging qu tc, thy ch phong kin ng vo cnh v l, li c phn khi nhiu, cho nn ngi cho rng: "Tri t l bt nhn, xem vn vt nh ch rm"4. Ngi khng tin tri cho
4

Thin a bt nhn, d vn vt nh s cu.

59

Vit S Ton Th

nn mi nu ra mt ci gi l "o" l ci "t nhin hn thnh trc khi c tri t, im lng qunh qu, ng mt mnh m khng i, ch no cng i m khng mi, mun vt trong v tr u gc m sinh ra." 5 Tc dng ca o l: "o sinh mt, mt sinh hai, hai sinh ba, ba sinh vn vt".6 o ch l t nhin khng c ch, cho nn Ngi li ni rng: "Tri bt chc o, o bt chc t nhin"7. Hai ch "t nhin" y l khng tha nhn tri lm ng ch t ca mun vt vy. 2. V Vi Lun Lo T trng t nhin, cho rng vn vt u c mt ci o l "c lp nhi bt bin, chu hnh bt i", l khng cn c tri lm ch t, cng khng cn n ngi gy dng sp t. Do t tng y ri thnh ra t tng phng nhim, tc l l thuyt V Vi. Nhn sinh trit hc ca Lo T l thuyt V Vi y. Ngi cho rng ngi ta phi gi lng cho bao gi cng thanh tnh, ci g cng theo l t nhin, ng nn thit n ci g c "Thng c b ht c ci lng ham mun th mi bit c ch huyn diu ca o"8. Ngi gi c o th khng ra khi ca m bit c c mun vt trong thin h, khng dm ra ngoi ca s m bit c ci o tri thng tr c th gian, ngi ta h mun i xa bao nhiu th li cng bit t by nhiu.9 V vic hc cng vy "cng hc cng bit nhiu mi th li cng v ch m hi cho mnh, ch em tm tr m ch vo o th ci bit cng ngy cng t i, cng t mi cho n bc v vi, tuy v vi nhng m khng c ci g l khng c nh hng ca mnh".10 V chnh tr Lo T cng theo nguyn l v vi cho rng "khng lm g m dn t ha thnh hay, c yn lng m dn t ngay thng."11 Tuy nhin, v vi khng phi l c ngi yn khng hnh ng g c u, nhng lm vic chnh tr th phi phng nga t trc, lo vic t trc, t lc cha c vic g xy ra th mi c12. Ngi cho rng: "o ln b th mi t ra nhn ngha; c k tr tu th mi c nhng iu gian c phn nghch, v cha con v chng khng ha vi nhau nn mi sinh ra hiu t, v quc gia bin lon cho nn mi c trung thn" 13, ngha l nhng iu c thc ca lun l, o c u l tri vi o c.

Hu vt hn thnh, tin thin a sinh tch h, lin h, c lp nhi bt ci, chu hnh nhi bt i, kh d vi thin h mu.
6 7 8 9

o sinh nht, nht sinh nh, nh sinh tam, tam sinh vn vt. Thin php o, o php t nhin. Thng v dc d quan k diu. Bt xut h tri thin o, bt khuy hu kin thin o, k xut di vin k tri d thin. Vi hc nht ch, vi o nht tn, tn chi hu tn, d ch v vi. V vi nhi v bt vi. V vi nhi dn t ha. Vi ch v hu, tri ch vi lon.

10 11 12 13

i o ph, hu nhn ngha, tr tu xut, hu i ngy, lc thn bt ha, hu hiu t, quc gia h lon, hu trung thn

60

Vit S Ton Th

Nhng nh chnh tr bit theo o th khng cn ly nhn ngha l tr m dy dn, ch cn khin cho dn gi ly tnh gin d cht phc m theo t nhin. Ci x hi l tng ca Lo T l "nc nh t ngi, khng cn k xo, vn vt, khng cn n binh m, qun lnh, khng cn giao thng, khng cn nhng xa x trang sc, min c n no, mc m, yn, gi ly phong tc du dng ha nh."14 Nhng quan nim "thin a bt nhn", "thanh tnh v vi", y rt hp vi t tng ym th x hi ng thi cng nhng thc tiu cc v phn on ca giai cp qu tc phong kin ng suy n.

Trang T
Ch ngha xut th ca Trang Chu cng theo ch ngha v vi ca Lo T m suy din ra. Song v vi ch ngha ca Lo T cn c hm v x th, ch xut th ch ngha ca Trang Chu th cho rng: "Tri t vi ta cng sinh, vn vt vi ta l mt", cho nn v thy v chung, v tiu v i, v yu, v th, vn s vn vt u l nht t. Nhn th m Trang T c ci nhn sinh quan t nhin nhi thin, h gp lc no sng m sng l hp thi, gp lc no cht m cht l thun cnh"15. Trang T ni: "K chn nhn i xa khng bit ham sng, ght cht. ra cng khng mng, cht i cng khng chng, thot qua thot li, khng qun lc mi sinh, cht cng mc k, sinh ra ri th thng t c, c cht na cng l tr li vi tri, khng cn dng tm m vc o, khng cn ly sc ngi m gip tri, nh th gi l chn nhn vy"16 T tng Lo Trang qu l mt th trit hc cao siu k diu khin tr no ngi ta bay bng ln ln nhng cnh gii siu nhin huyn diu ch khng nh t tng ca Nho Gio ch gi tinh thn ngi ta trong vng thc t tm thng, trong vng l gio cht hp. Bi vy tuy trong thi trung c v cn c, Nho Gio c tn, m nhng nh nho hc li lc vn thng nghin cu hc thuyt ca Lo Trang mn n lm mi an i nhng ni kh no i. Tuy nhin, ci nh hng trc tip ca Lo Trang trong t tng gii nc ta khng ly g lm quan trng lm, m ci nh hng ca Lo Gio b o gio li dng li su xa, ph cp v cng. K t i Tn Hn, Nho hc c c tn th hc thuyt Lo Trang suy dn. n khong 147-167 i Hu Hn, c Trng o Lng hc c o trng sinh ri ln ni Hc Minh Sn t Thc lm mt b o Th 24 thin dn d nhn dn. Phm ai nhp mn th phi np nm u go nn ngi ta gi l "ng m o". Php tr bnh ca o y l dng nc ba (ph thy) cho ngi bnh
Tiu quc qu dn, s hu thp bch ch kh nhi bt dng, s dn trng t nhi bt vin t. Tuy hu chu xa, v s tha chi, tuy hu binh gip v s trn chi, s dn phc kt thng nhi dng chi. Cam k thc, m k phc, an k c, lc k tc. Ln quc tng vong, k cu chi thanh tng vn, an chi Lo T bt tng vng lai.
15 16 14

Yu thi nhi x thun.

C nhi chn nhn bt tri duyt sinh, bt tri t, k xut bt t, k nhp bt c, tiu nhin nhi vng, tiu nhin nhi lai nhi d h. Bt vong k s thy, bt cu k s chung, thu nhi h chi, vong nhi phc chi? Thi chi vi bt d tm p o, bt d nhn tr thin. Thi v chn nhn.

61

Vit S Ton Th

ung, hay l vit tn h ngi bnh vo ba t giy, mt t dn trn ni, mt t chn di t v mt t nm chm xung nc. Con Lng l Honh, chu l L, cng tu o y. n con L l Trng Thnh th di n Long H Sn tnh Giang Ty ri o thng k tc mi mi. Trng o Lng ph hi thuyt thn qui ca bn phng s i Lng Hn v li dng H V ch ngha cng Ph Hoi ch ngha ca Lo hc lung lc nhng k bt bnh trong x hi cho nn kt np c rt nhiu tn . Li nhn vn th ca Lo T c vn d tng, c nhiu ch mp m kh hiu, hoc nhng on th "thin vng khi khi, s nhi bt lu" c v thn b, cho nn li cng khin ngi ta s hi v m tn thm. Gia d cui i Hn sang i Tn, hc Hong Lo thnh hnh, nhng k sng bi hc y, ly iu siu nhin cao c lm ch, cho nn rt lu v php trng sinh bt t, v ha ng tin. T o gio nghim nhin thnh php tu tin, n i ng Tn c Ct Hng qui nh rt l chu o, ri sinh ra v s nhng phng thut v m tn khc. Qua i nh ng cc thi b, tr thc nh Mnh Ho Nhin, Tng Chi Vn, Vng Duy, L K, Trng Cu Linh, Lc Tn Vng, Lu V Tch, L Thng n v..v.. rt tn sng cc o s. T d K o S v qun Ngc Thanh, L K c bi th sau y: .... i o bn v ng Thanh xun trng d qun Trung chu nga d o Ch l c nhi vn Minh cha ging hong c Thi nhn khn bch vn ..... i : o ln vn l v ng (khng c mnh) xun xanh theo mi vi ng, ch thot chc v n Trung Chu, khin chng ti c nghe nhng su sc k diu ca o. ng minh cha t nh vng xung n mi, ngi i trng my trng m bit o s i v. ng Nhc chn nhn Trng Luyn S Cao tnh nh m th gian hi. Xem nh vy, ngi tu o i ng c o hnh v o tm th c cm tnh ca nhn dn th no. Di i Tng, a v ca o cng rt tt p. Vua Tng Huy Tng t xng l gio ch o Qun Hong . Song t Nam Tng (1127-1279 o gio suy sp dn, chia ra phi Nam, phi Bc, mi phi truyn o theo mt thuyt ring, l iu tai hi cho o. n nh Kim, nh Nguyn vo chim Trung Ngyn, o gio li chia r phen na, ln ny thnh ba phi: mt l Chn i o Gio do Lu c Nhn triu Kim ng ra, hai l Thi Nht Gio do ngi chu i th 36 ca Trng o Lng l Trng Tng Din vng lnh vua Th T nh Nguyn qun lnh o gio min Giang Nam. Ba l Tht

62

Vit S Ton Th

Nht Tam Nguyn gio do Tiu Bo Chn cng di nh Nguyn sng lp. Du vy, di i Nguyn, o gio c nhiu phen tht bi: di i Hin Tng b th lc Pht Gio ln t -- di i Th T li c hi b cm ch na. Mi cho n i vua Thi T, nh Minh, khong nm Hng V th 10 con chu Trng o Lng (tc Trng thin s) mi phc hi c a v trc (1377) nht l di triu Minh Th Tng nm Gia Tnh (1522-1566) nh vua rt tin dng o s hc thut trng sinh. Triu Nguyn Tit c phong lm Thi Nht chn nhn thng ni chuyn cho vua nghe v huyn l ca o. Thiu gii thch nh sau: "Chn gio ch thu vo trong mt ch tnh. Tnh sinh tr, tr sinh sng, sng sinh yn. ng sinh m, m th ti, ti th lon. ng thnh qun tr thin h qu v vi. Chnh nho gia cng v vi. Khng T c ni: "V vi m tr l vua Thun chng! No c lm g u, ch t cung knh ngi ngonh v pha Nam m thi". Sang i nh Thanh, th lc ca o gio du suy lc v khng c triu nh tn trng cho ti khi khoa hc Ty Phng trn vo Trung Quc nh nh sng mt tri soi vo m sng mai m mt. o gio b lung lay n nn tng v nhng phng thut m tn hn nghn nm li chng sao ni nhng k diu ca nn vn minh c gii rt c lc trong vic phng s nhn sinh. Nhn dn dn dn ht tin o ri Dn Quc cch mnh ni ln vi cc t tng ci cch, duy tn, o gio tan r nhng khng cn g na. Thm vo , chnh ph Quc Dn ra nghim lnh th tiu o gio v ph hy c s ca n l Long H Sn. Ngy nay h thng t tng v lun l nc Trung Quc ang thay i mnh do s hin din ca chnh ph Cng Sn Mao Trch ng, Pht Gio v Nho Gio Trung Quc cng n lt b o thi trc tro lu mi.

Tun Hung
Ngoi nhng nh o c, trit gia, khoa hc, chnh tr trn y m mt s ng coi l nhng ngi sao sng trn nn tri vn minh, hc thut ca Trung Quc, ngi ta cn phi k n nh i t tng v khoa hc Tun Hung cng sinh vo thi Chu mt v ngay thi Tun c rt nhiu nh hng i vi vn hc gii nht l v i Ty Hn. Nhng vo thu danh ting ca ng khng ly lng nh cc bc trn y do ng khng a tuyn truyn v ph trng. C th v ng nh Kant u Chu ng l cn nc danh hn Copercinus ngi tm ra tri t trn, m vn b lu m tn tui. ng c tr thc rt uyn bc, nhng kin gii rt tinh t, nhng sng tc c bit, nhng nhn nh rt st vi khoa hc. Trn 2.000 nm trc y m c mt nh khoa hc nh vy k c ngay trn th gii ch chng ring Trung Quc cng cn l iu hn hu lm thay. ng cng hin g cho i by gi? T tng ca ng v trit l v khoa hc ra sao?

63

Vit S Ton Th

Thi ti phng Nam Trung Quc, v nc T, theo sch ca T M Thin ngi ta rt "m tn vic ng bng, chung im qui g", Tun T (tc Tun Hung) bi xch kch lit nhng vic cng mt tri, ly mt trng, tin thn rn trn cy ln, s sm st, sao sa cng ma qu. ng nhn rng ma gi khng ng s m ch l nhng iu t nhin, nhng hin tng rt thng trong tri t; ngi ta phi khng ch thi tit, ng tr thin nhin, li dng thin nhin trong i sng ca mnh gii quyt mi vn x hi, chnh tr, nhn sinh. Nh i trit hc Russel ngy nay ni: "k th ch ln ca loi ngi, chnh l loi ngi vy." Cn Tun T ni: Mun lm xong chnh tr ca ngi (tc l dn ch) phi qut sch nhng s qui g trong tm hn con ngi. trnh s hn n trong x hi phi thi hnh mt chnh sch cng quyt v phi p dng l nhc mm mi iu ha cng lm m du vic tr dn, nhin hu nc mi c an lc v thi bnh. Bn v tnh tnh con ngi ng ni: "Nhng iu t nhin m n m c l tnh. Tnh c ham ght; mng gin thng vui gi l tnh. Nhng iu la chn, n o gi l lo. Tnh l s thnh tu ca tri. Tnh l bn cht ca tnh; dc l s ng dng ca tnh. Cho rng ci lng dc c th c m i kim n, l ci tnh t khng trnh khi. Cho rng c m lm, l do s bit. Tnh dc nu khng cn thit phi dp b hoc nn bi ngi ta cn bit lo lng, suy xt thng bt n. Nhn ngha o c ngi ta sinh ra mi tp c. Tp cc iu o c phi theo php dy bo ca cc thnh hin. Tp cc iu l nghi phi do m nhc nung c. Thc lng gi iu nhn, iu ngha mi c th khin xui c iu nhn ngha v bin iu nhn ngha o c thnh tnh th hai ca con ngi, do mi trnh c mi s tng tn, tng st i ti thi bnh". L lun ca ng u do phng php khoa hc thc nghim khng hoang ng nh Trang Chu (Trang Chu ni: Thin h chng g ln hn mnh lng ma thu. Ni Thi Sn l nh, chng g th hn a con so thai. Bnh T l yu). Tun T ni: "Xa nay vn chung mt mc, loi khng tri nhau, trc v sau vn cng mt l.." Tht l ng vi nhng quan nim khoa hc i nay, cn c v lut nhn qu, trc nhng iu bin ha ca vn vt do nhng nh lut bt di bt dch chi phi, t ng qua Ty, t kim ti c. i khi: Trung Hoa nc n "khng" th ng gi. Ty Phng nc n "khng" cng phi nh vy. Ngn nm v trc cho ti ngn nm v sau, nh lut ny khng bao gi thay i hay vt ra ngoi l li trn y. ng ngc c vi Mc T, Hu Thi a ra nhng iu lm lc (Mc T nu thuyt: Thnh nhn khng t yu mnh git trm cp ch chng git ngi... Hu Thi ni: Ni vi vc cng bng phng nh nhau...) ng tn th Khng T, nhng sa i m mang thm hc thuyt ca h Khng. ng theo ch "h khng lng l ca Lo Trang, la gp s cn nhc li hi ca h Mc, ly s "thnh tht sng sut" ca T T, Mnh Kha" rt ch trng n L l khun php bn ngoi. Theo ng con ngi khng l th khng sng, vic khng l th khng thnh, nc khng l th khng yn... Lng Khi Siu ph bnh Tun T l nh trit hc theo "ch ngha l tr!" L tr tc l trit trung gia hai th "c tr v Php tr" c th ni l khun kh ca thuyt x hi dn ch trn lch s th gii ngy nay vy.

64

Vit S Ton Th

Ngoi t tng trit hc, t tng vn ngh ca ng nh trn y ni cng gy nhiu nh hng cho vn hc i Lng Hn (Ty Hn v ng Hn) sau ny. i vi 300 bi thi ca vn hc phng Bc, ng nhn nh rt r rng. Khi v gi n ti phng Nam, ng thng thc li vn S t m iu v khun kh ca n. Sau ny ng tng hp vn ngh hai min Nam Bc thnh mt th tn vn hc i vi i by gi n m ng cho li ph v thi nhc ph p cho hai triu i trn y. n c ch gio dc bng li hc kinh cng chu nh hng ca ng na. Cn thin Khuyn Hc ca Tun T bn v cc quy m gio dc, hc ch, t cch gio s ta thy tht l ht sc su sc, chu o. (Bi ny trch dch trong mt tp ch Trung Hoa).

65

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 1

Bc Thuc Thi i Nh Triu Bc Thuc Ln Th Nht (207-111 trc Cng lch)

1) Triu V vng 2) Triu Vn vng 3) Triu Minh vng 4) Triu Ai vng 5) Triu Dng vng
Theo cc Vit s ch nho v quc ng t xa n nay, Bc thuc chia ra lm 5 thi k, k t nh Hn ly Nam Vit ca con chu Triu (111 trc C.L.) n nm Khc Tin cha gy nn t ch cho dn tc chng ta (906 sau C.L.). Gn y nhiu hc gi xt li vn ny cho rng Bc thuc (ln th nht) phi k t khi Triu chim nc u Lc (207 trc C.L.), chng ti cng tn thnh nhn nh ny l xc ng v Triu l mt tng nh Tn, dng di ngi Trung Quc xm lng nc ta lm thuc a th vic ngoi thuc phi k t khi Triu t chn vo t Vit. ng thi, ta phi b nh Triu ra ngoi cun s nc nh mi hp l. Tri li, coi Bc thuc thi i bt u t nh Hn ly quc Nam Vit (111 trc C.L.) tc l t nh Triu vo mt triu vua chnh thng ca dn tc Vit Nam. Chng ti ngh chia Bc thuc ra lm 5 thi k nh sau ny: -- Thi k th nht: K t Triu thn tnh u Lc (207 trc C.L.) n nm 111 trc Cng Lch con chu nh Triu b dt.

66

Vit S Ton Th

-- Thi k th hai: K t nm 111 trc C.L. nh Ty Hn t nn h Giao ch n nm 40 sau C.L. c cuc cch mng gii phng dn tc do hai b Trng lnh o. Chng ta c mt thi k c lp tuy ngn ngi t nm 40-43 sau C.L.. -- Thi k th ba: K t nm 43 n nm 544, nc ta b l thuc v nhiu vng triu Trung Quc, bt u l nh ng Hn n Nam Bc Triu. Qua nm 544 nh Tin L ra i n thi Hu L Nam tan r (602) l thi k tranh th v vn ng c lp. -- Thi k th t: K t 603 n nm 906 nc ta thuc v nh Ty, nh ng, sau giai on ny c Khc Tha D ba i, Dng Din Ngh 14 nm, Kiu Cng Tin 1 i, Ng Quyn 3 i v mt thi 12 s qun, cng tt c 62 nm ri mi n inh Tin Hong nht thng nc Nam, T ngi Vit Nam k tip nhau cai tr ly nc Nam. -- Thi k th nm: Tc thi nh Minh chim c nc ta (1407-1428).

1- Ch R ca Lch S u Lc
Trong khi Vn Lang bin thnh u Lc th tn bi kch m mu v nc mt ca x hi Trung Quc ko di trn 600 nm, di i nh Chu, t t h mn. Nh Tn ra i v nn thng nht ca dn Hn thnh hnh. Ri triu i Tn Thy Hong nh du lch s nc Trung Hoa bng mt ch v cng tn c. Vi ch ny ngi ta thi hnh mt chnh th tuyt i chuyn ch v bo lit: chn hc tr, t sch nho ngu dn, dit tr mm lon bn trong, xy Vn L v phng Bc bng "xng mu ca hng triu sinh linh phng "ngoi ha", dng cung A Phng nht ba ngn gi p tn hng lc th nhn sinh, tung ra trn 50 vn qun v phng nam m rng cng vc Hn Tc..., tt c mi s vic ny u ngc vi quyn li i chng nn binh hng tng mnh, thnh Vn L sau ny cng chng bn vng c bao lu. Ri nh Tn , nn phong kin Trung Hoa li mt phen na ti bi nh tro bi. Gia lc ny trn ni a, Hn tc lm vo th bin th cc quan li bin cng cng thay lng i d. Nhm Ngao v Triu ct c by lu Nam Hi nghe c lon Trn Thng bn kia gii Nam Lnh lin ny mun lp ring mt triu nh min Nam v thn tnh u Lc na. Qu T nm th 50 (nm th hai i Tn Nh Th) Nhm Ngao khi gn cht khuyn Triu li dng thi c dng nn t ch phng Nam. Chng bao lu vin huyn lnh Long Xuyn( thuc qun Nam Hi) ngang nhin xng vng, i hai qun Qu Lm v Nam Hi ra nc Nam Vit, cha ph ch, Triu cn nhn sang u Lc na. Theo Vit Nam S Lc trang 29 c ni khi Tn m cuc Nam chinh An Dng vng xin qui phc nh Tn v th nn u Lc b i ra Tng Qun. Cui trang ny tc gi V.N.S.L. li ni: "Nm th 50 i vua An Dng vng Triu em qun sang nh u Lc..." Theo ch suy cu ca chng ti qua cc c s v c cc ti liu do cc hc gi hin i su tm chng thy ch no ni An Dng vng xin qui phc nh Tn ht. V xem

67

Vit S Ton Th

ngay V.N.S.L. ta cng thy iu khng n, v nu An Dng vng qui phc nh Tn th Tng Qun cng nh Qu Lm v Nam Hi t di quyn ca bn Nhm Ngao, Triu ri, u cn phi sau ny ct qun i nh na. Phi chng y l mt s mu thun ca V.N.S.L.? Hay y ch l mt s thn phc v tinh thn chng? Cng khng, v chng sch no ni nh vy. Tm li, ta ch c th tin nh trn y sau cuc chinh phc ca nh Tn, nh hng ca Tn cha ra khi t Qu Lm v Nam Hi. V vy khi Triu dng xong nc Nam Vit mi lo kim tnh c u Lc. Trc khi xng vng, Triu truyn hch i cc ca i Hong ph, Dng Sn, Hong Hc ni rng cuc bin lon ang xy khp ni, triu nh xa bin cng, hai qun Qu Lm v Nam Hi cn phi t ch i ph vi tnh th. Cc qun huyn u hng ng. lin cho git ht cc quan li ca nh Tn t ra v a tay chn ca mnh ln sau em qun i nh u Lc. Cuc chinh phc u Lc n nay cha c g r rt trong cc s sch. C thuyt ni rng bui u Triu nh u Lc b tht bi sau xin kt lm thn gia vi An Dng vng. Ri sau ny nhn An Dng Vng chnh mng vic nc. Triu em qun nh p. u Lc mt, v do cuc dit vong ca u Lc mi ny ra mt thin tnh s y mu v nc mt gia Trng Thy, con trai Triu v M Chu, con gi An Dng Vng. D sao ta thy v thc t An Dng vng mt nc. Theo T M Thin "Triu em binh uy hip bin thy v ly ca ci d d hai x Mn Vit v Ty u Lc nn sai khin c h." Vic ny xy ra vo nm th 9 i Hn Cao .

2- Chnh Tr ca Triu Trn t Giao Ch

Sau khi chinh phc c u Lc, Triu khng p dng ch phng Bc, gi cho rng dn u Lc vn kh cai tr hn dn Nam Vit (ti Qung ng v Qung Ty). ch chia u Lc ra thnh hai qun Giao Ch v Cu Chn. C l qun Giao Ch gm ht a phn Bc Vit v mt phn t pha Nam tnh Qung Ty na. mi qun, t mt quan in S coi vic chnh tr, hnh chnh, mt quan T tng coi vic qun s, cn cc qu tc bn x vn gi c thi p v tr dn nh c. Con chu ca Thc Phn t Ty Vu, trung tm im Loa thnh vn c xng vng (Ty Vu vng) v c bit i hn c. Ch Triu thuc xt nh vy khng c g l qu kht khe v khng thay i i sng ca dn tc Lc Vit l bao nhiu v cc phng din. Chng ti ni nh vy khng phi l v cn c vo ch Triu ng kinh Phin Ngung (Qung Ty) v tp trung ht thy cc hot ng chnh tr, qun s v kinh t y, m xt v chnh tr ca Giao Ch v Cu Chn. Hai x ny by gi v ch thc t ch l hai x ph dung ca quc Nam Vit di quyn h Triu, Giao Ch vn gi c y cc c tnh quc gia, tinh thn c hu ca n. Li nhn cuc thay tr i cnh hai x ny c thm s m mang kinh t v chn hng nng nghip. iu phi nhn l c li cho dn bn a.

68

Vit S Ton Th

V tuy s sch khng ni nhiu v vic cai tr di thi Triu hay d th no t Giao Ch nhng ta tin chc rng h Triu i i dn Giao Ch khng khc g vi nhn dn hai qun Qu Lm, Nam Hi. H Triu coi Giao Ch v Cu Chn l giang sn ring ca mnh khng nh nh Hn, nh ng trc v sau c s phn bit Trung Hoa ngoi di v do s phn bit ny cc quan li Tu nh ch triu nh xa bin cng tha h vt y ti tham, v vy m mu v nc mt ca chng ta ra rt nhiu. Tri li mun cc t ai ca Quc Nam Vit mnh v tin b s nghip ca ng phng Nam c vng vng v lu bn.

3- Nam Vit v Ty Hn
Nam Vit lc by gi mnh v qun s, v chnh tr Nam Vit cng thit lp c mi qui m, khin Hn triu phi thc mc. iu ny rt d hiu v Triu khng nhng l mt nh tng c ti m li cn l mt nh chnh tr khn ngoan su sc, nu so snh ng vi nhng ngi ng thi ti Trung Quc, c l ng cng khng thua km ai. (Xem cch ng i, tin thoi sau ny gia ng vi Lc gi, phi vin ca Hn triu c sang Nam vit). ng lo m mang Nam Vit mc ch khng chu l thuc v Trung Quc, gy c s ring c tnh cch c lp gia lc Lu Bang bn Tu nh nh Tn dng nn nh Ty Hn. Nhn tm Trung Quc hng c vo h Lu nh mt cu tinh v t lu h b ngt ngt trong ci khng kh "bo Tn". Ln ny vi ngi anh hng t Bi nn thng nht lnh th v s thng nht nhn tm mi c hiu lc tht s, do Triu 13 nm sau nh chu xng thn vi Hn cha. Nm t T (196 trc Cng Lch ) Hn Cao T phi Lc Gi sang chiu d phng Nam. Nh Triu by gi ra i c 12 nm ri v nh Hn cng c 11 nm. Trong cuc gp g Hn s c mt giai thoi nh sau: Triu ngi thn nhin khi s Hn ti. Lc Gi vn l tay chnh khch ngoi giao rt c ti nhng trc thi kiu cng ca h Triu, ng vn bnh tnh. ng ni: "Nh Vua hn r Hn by gi bnh nh c ton ci Trung nguyn, th lc ra sao khng phi bn. M m v b con thn thch ca nh Vua c chu Chn nh, nay nh Vua khng chu th phong, khng tip s, ci hi trc mt hn nh Vua cng trng thy..." V vng thy li s gi quyt lit tuy cch din t iu li hi vn mm do lin nim n bc xung tip s ci m ni rng: "Tic thay ta khng khi nghip Trung Quc!". Do c ch ny ta hiu Triu by gi trong thm tm cng thy rng d sao Hn vn mnh hn Nam Vit. Hn ch cn s thn phc ca phng Nam Trung Quc c mt uy th v tinh thn i vi cc ngoi bin m thi. Thc ra Hn cng chng mong i hi v b buc g hn, Hn va gy dng s nghip, th cn ang hng, chng li Hn ch c hi, hung h Nam Vit so vi Hn triu vn c th thua c lng ln phm. Cuc bang giao Hn Vit m p c mt thi, n nm Mu Ng (185 trc C.L. ) Hn Cao T qua i, triu chnh nh Hn tri qua mt cuc khng hong. V Cao T l L Hu cp ngi ca Hu . Chnh s nga nghing L Hu nghe li dm pha bi b vic thng s vi V vng li cn ra lnh cm ngi Hn khng c bun bn vng, st v cc dng c canh nng vi dn Nam Vit. Tm li mi vic giao dch v chnh tr v kinh t u on tuyt ht.

69

Vit S Ton Th

V Vng ly lm bt bnh, ng Trng Sa vng thu dt iu kia n vi L Hu, mt mt t xng l Nam Vit Hong (Mu Ng nm 25 tc nm 5 i Hn Cao Hu), t ng ra ngoi vng l thuc ca Hn triu, mt mt ct qun nh vo qun Trng sa l khu vc cai tr ca Trng Sa vng (Qun Trng Sa vo a ht H Nam by gi, chc l ni gip gii ca t Nam Vit ). Phn ng kch thch Hn triu kh mnh nn hai nm sau l nm Canh Thn, Cao Hu phi Long Ln hu Chu To em qun qua Nam Vit tr th. Thy th phng Nam khng thch hp vi Hn qun, nn h m au, cht hi rt nhiu. V chin s qun Hn cng khng tin c bc no ng k. Kp ti Cao Hu mt (nm 180 trc C.L.) Hn triu xt vic Nam chinh khng li lin ra lnh bi binh. V Vng by gi nht thng phng Nam, sau v ny uy danh cng lng ly. H Triu t ng hong dng mi nghi thc Hong nhng nh snh i vi Hn Trung Quc. H L mt, Hn Vn ln ngi, cuc bang giao Bc Nam li tip tc. S thn phc ca Quc Nam Vit thu rt quan h cho uy tn ca cc vng triu Trung Quc, dng nh vng triu no khng c Nam Vit trong vng l thuc ca mnh th vng triu khng r rt l cha t bn phng, mc du "Thin Triu Trung Quc" vn coi khinh dn tc min Nam l "Nam man" cng nh gi ging ngi bn kia Vn L trng thnh l Hung N hay "Phin Ngung" hoc "R H". S mit th t r ci tnh kiu ngo ca vng triu Trung Quc tuy ngay trong thi v sau ny, lch s tng chng dn nhiu phen, vng triu Trung Quc tht c l vn v iu ng v bn "man di mi r" : Mng c chim Trung Hoa, Mn Thanh vo lm vua Trung Quc, L Thng Kit nhp Tng, Trn Hng o bi nguyn, Nng Tr Cao nh chim Hoa Nam V..V.... Hn triu li phi Lc Gi sang Nam Vit v bit rng x ny di quyn iu khin ca mt danh tng xa kia ca Trung Quc lun my chc nm cng ngy cng mnh, hung h vng thau c phen th la, vy p dng mt gii php chnh tr c li hn l mt gii php qun s. Ri Lc Gi mang mt bc th c nhng li l rt nhn nhn, nh vy m i bn Hn Vit li ni tip cuc ho hiu.

4- X Hi Vit Nam Di Thi Triu

Triu V Vng mt nm Gip Thn (137 trc C.L.) lm vua c 70 nm, th 121 tui. S nghip ca V Vng th no, ti nay Lch S khng c bin chp r rt lm, ngay c s nghip ca cc Vua i Hng Bng. Ta ch bit i khi rng di thi Triu , mi t chc chnh tr, kinh t, x hi v vn ha ca Nam Vit u rp theo ng khun kh ca Trung Quc. Vi Triu ta thy x hi Vit Nam bt u tin do s pht trin v nng nghip nh s ci thin ca ngh thut canh tc trc y cn qu th s (ngh sn bn, chi li by gi vn cn thnh). H Triu nhp cng li cy st thay cho li cuc bng trau, cho dng tru b thay vo sc ngi, em gia sc t Tu qua m mang vic chn nui, nh vy m sinh sn lng tng gia gp bi ; s pht trin v vn ha,

70

Vit S Ton Th

chnh tr, qun s cng do ci bn lnh hn ngi ca h Triu thc y dn tc Vit Nam ln mt bc ng k, nu ta nh rng di i Hng Bng ngi Vit Nam vn cha thot ly hn tnh trng bn khai, mi iu cn trnh rt thp km trc khi nc ta ni thuc v phng Bc. S tin ha v cc phng din trn y tuy cn t i nhng cng lm ny n t nhiu thc quc gia ca ngi Vit, nht l sau nhng cuc x xt bng qun s v ngoi giao vi Hn triu trong thi L Hu cm quyn. thc quc gia qua cc triu i sau cng thm mnh do nhng cuc o ln chnh tr Trung Quc v trn t Vit. thc quc gia cn ny n trong nhng giai on ngi Vit c lp, t ch v t cng na. Tm li, ta c th nhn nhn ngi cm ci mc u tin trn ng tin ha ca chng ta l tng Triu . Cn ni rng dn Vit c nn bit n s nghip ca Triu hay khng th ta thy rng h Triu mang ht ti nng thi th trn t Vit ch do mt ch trng kin to mt giang sn giu mnh cho mnh v cho con chu ch h Triu u c phng s mt d tc.

5- Nhng Vua K Nghip Triu

Vi nhng trang trn y, ta thy Triu khn ngoan, ti gii th no, iu ny khng ai chi ci, nhng n i con chu tic thay li qu n hn. Ta than cho h Triu dy cng xy dng mt quc c uy th ti phng Nam, c Trung Quc king n, bit x th ta li khng khi bun cho dn tc chng ta va bc khi c mt giai on li b Trung Quc nhn s bt lc ca con chu Triu m bp ngay xung. V Vng truyn ngi cho chu ch tn l H, con trai Trng Thy v M Chu tc l Triu Vn vng, ti v c 12 nm. Vn Vng tnh tnh nhu nhc, ti nng thp km ln ngi c hai nm th b qun Mn Vit (Phc Kin) xm lng min bin cng. V khng sc chng chi c vi qun Mn Vit, Vn Vng lin phi ngi sang cu cu Hn triu, Hn An Quc v Vng Khi c lnh Hn em qun nh Mn Vit. Qun Mn Vit khip uy Hn triu sinh ni phn, git quc vng ly u dng np. Nam Vit trnh c ci ha Mn Vit th li ln i vo mt mi nguy khc, ngha l do s ln xn gia Nam Vit v Mn Vit, nh Hn hiu rng con chu Triu bt lc lin ngh ngay n vic chim nt mnh t phng Nam m rng cng vc Quc. Ta c th tin rng Hn triu khi chc l mnh lm nn qun Hn cha ti Mn Vit th bn trong hng ng qun Mn c s ri lon v sau c cuc ni phn. Sau v Mn Vit by gi chng mt t ai th cng t nht phi xng thn, tc l l thuc v Hn, Hn lin tnh chim nt Nam Vit, xt c hi lc by gi v cng thun tin. Khi Triu cn sng Hn c bao gi dm ngh ti vic ny. Gii quyt xong vn Mn Vit, Hn phi lun ngi Trang Tr sang d Triu Vn Vng vo chu. Ai m khng nh ci li vua ch hu vo chu Thin T thi Xun Thu chin quc! Thi l mt thi i lon, vua chng ra vua (thi ng Chu khi sp tn) ti chng ra ti, trt t x hi o in, mnh c yu thua, ln hip b, cho nn c tc ti chu hu Thin t ( phong tc ny ch p dng cho bn nhc tiu) nh vua khng n chu th phi cho con i thay th t lng trung tn, l khng

71

Vit S Ton Th

k chuyn xng thn np cng hng nm theo thng l. Ngi lm con tin c khi b gi li 5 hay 10 nm khng c quay v x s, tr dp may c cuc bin c chnh quc. L n i Hn vn cn truyn li ; Hn i Triu Vn Vng sang chu xem Nam Vit c phn ng g chng v nu khng c phn ng tc l Nam Vit chu hon ton l thuc vo Trung Quc. Triu Vn Vng n hn, nhu nhc tt nhin khng dm tri "Thin triu" cn qun thn ca nh vua khi rt l lng tng. Ngi ta nh li Triu V Vng lc cn sng ni: "Th nh Hn cho l, ch nn sang chu v sang chu t c c v". Ngha l i vi Hn phi x theo li "knh nhi vin chi". Cc chng , Vn Vng phi Thi t Anh T i thay. Anh T lun ti t Hn 10 nm c tha, trong khi Hn triu tha h lm ma nng vi triu nh Nam Vit. Nm Bnh thn tc nm 125 trc Cng lch, Vn Vng mt, Anh T mi c quay v qu hng ni ngi.

6- Quc Nam Vit Sp

Mi nm sng trn t Hn, Anh T c dan du vi mt c gi im t Hm an tc l C Th. Sau ny, Anh T tr nn Triu Minh Vng, C Th cng theo v Nam Vit. Minh Vng cng ch ngi c 12 nm th th hi cui cng nm Mu thn (113 trc C.L.). Con l Thi t Hng ln thay th gia bui u nin. C Th c tn lm thi hu ng vai ch o cho Triu Ai Vng. Hn triu lc ny rt chm ch n ni tnh Nam Vit, d nhin v Nam Vit l ming mi ngon, tht bo. C hi tt n bi Ai Vng km, con cng li chng hn g cha, chu li ang trong vng th di. Thm hi hn na, chnh s Nam Vit li c ngi n b chen vo, triu thn li thiu k xut sc. Hn triu ngh ngay n vic ly hn Nam Vit. Ln ny vic thn tnh c th chc chn v d dng hn, khng phi cn n binh ao. Cng nm Mu Thn y, Hn phi s gi An Thiu Qu sang Nam Vit d Ai Vng sang chu, bn Chung qun bin s, lm chc Gin ngh i phu sang tuyn co li d y. Theo k hoch bn Ngy thn lm dng s ph t quyt nh; V y L Bc c em binh ng n Qu Dng i hiu lnh ca s gi, gi nhim v hu tp. Qun i tin phong do Hn Thin Thu v C Nhc (em C th) iu khin, tin vo ci Nam Vit nh ph cc p nh cch thnh Phin Ngung 40 dm... Tm li, mu ca Hn triu l em vua Nam Vit v thi hu ra khi b ci, ri chiu hng triu nh Nam Vit, nu khng xong th qun i sn sng tp cng ngay tc khc. Vic nh ph ca Hn Thin Thu c tin bo triu nh Nam Vit chnh sch ca Hn , nu Nam Vit khng chu khut phc. An Thiu Qu l nhn vt th no, v c quan trng chng? Y l tnh nhn ca C th thu trc khi C th cn l k n. Y xin lnh s mng , do hai mc ch cng v t. Ri nhng vic g phi n n: Hng ngy y ra vo cung cm t thng vi C th khng k l iu ngang tai chng mt ngi Nam Vit. Y li xi m con Ai Vng em Nam Vit dng nh Hn, vic ny c m con Ai Vng hng ng.

72

Vit S Ton Th

Nhng mt ngi khng chu ci tr "V Hn" y, l Thi ph L Gia. ng l mt k hun thn ca h Triu, lm quan tri 3 i vua, con chu ti 70 ngi d chnh. ng khuyn can m con Ai Vng nhiu ln khng chuyn lin truyn hch i khp ni t co nhn dn nh dng nc ca C th v Ai Vng, cng mu m su c ca triu Hn. Lin ngay , ng hp i thn em cm binh vo tr An Thiu Qu v m con C th, trong khi bn ny sa son ln ng....ng lp con trng Minh Vng l Hong t Kin c, con b Thut Dng dng di Vit, ln lm vua tc l Dng Vng. Cuc o chnh va xong, th ngoi bin gii qun Hn Vit chm trn nhau, Hn Thin Thu t trn. L Gia cho gi c Tit ca s gi tr v nh Hn, v vit th ni kho t ti, mt khc ng chia qun ng gi cc ni him yu. Ma ng nm Canh Ng (111 trc T.C.) Phc Ba tng qun, L bc c v Dng Bc em 9.000 binh chia lm 5 o, t ko sang Nam Vit. L Bc c dng ng D Chng i xung Honh Ph. Qua thuyn Tng qun l Nghim v H Li Tng qun l Gip, ra Linh Lang vt Ly Thy n Thng Ng, Tri Ngha Hu l Qu ly qun D Lang qua sng Trng kha cng vy nh Phin Ngung. Hn qun trc ht hm ng Tm Thip thuc Qung ng, ph Bn ca L Gia, cp c thuyn thc ca Nam Vit. Bc c em ti nhn Ba Thc hn 1000 tin sau, trong khi Dng Bc vy kn mt ng Nam kinh Nam Vit. Bc c ti phong ta mt Ty Bc. Trong lc ny Triu nh Nam Vit ht sc chng , sau ch qun ph c thnh v phng ho khp ni, thnh mt dn phi ra hng. Thng Ng vng Triu Quang cng h vi vua Nam Vit v quan Gim Qu Lm l C ng cng xin gii gip. My o qun Hn ca H Li, Qua Thuyn v qun D Lang ca Tri Ngha Hu cha ti, Nam Vit mt. Vua Kin c b chy ra b xung thuyn i v phi Ty. Hiu U T M l T Hong ui theo bt c Kin c. Vit Lang, K bt c L Gia. Nam Vit pht chc tan tnh, vua ti b git, nm l nm 111 trc Cng lch. V cuc bi trn ny, Nam Vit ri vo vng n l ca Trung Quc v b i ra lm Giao Ch B, chia ra 9 qun trc thuc quyn cai tr ca quan li Trung Quc. (Theo ch. Patris, Dng Vng v m b cht trong cung cm khi Hn qun hm thnh). Nhiu nh vit s hay ph bnh nhn vt Lch s tng ln ting kt n hoc mt st C Th, cho rng m con C Hu a li cho ngi Vit ci ha mt nc. kin thit tng qu khc khe, tuy C Hu khng hn l v ti i vi ngi Vit. Theo gio l Khng Mnh, C Hu phi th chng nui con k nghip tin t. V phng din x hi, a v ca th li v cng quan h v l k ph o cho thiu qun. Nu triu nh Nam Vit chng tha nhn ci u th tuyt i ca C Th, C Th u c th d vo quc chnh. Ch him ngi n b ny u c qu tm thng nn khng thc c ci a v cao qu ca mnh, ch bit nghe theo ting gi ca i tnh. Ngoi ra, th tng mt cch n gin rng mnh l ngi Hn, nay c c hi em nc Vit sp nhp vo t Hn l lm c mt vic i quc hung h vic ny li cn do p lc ca tnh nhn na. Xt cho phi, vic tn vong ca Nam Vit by gi l do thi th v ch nn quy trch nhim vo m ngi lnh o Nam Vit m thi.

73

Vit S Ton Th

Chng ta ai m khng thy t Triu Vn vng, Minh Vng, Ai Vng n Dng Vng thc lc Nam Vit mi ngy mt km, do chnh s suy bi dn, nhn ti khng c. S yu hn l hu qu ca my tin triu lin tip. Triu nh Hn mi ngy mt mnh th tri li hng kh phng Nam li st km dn. T tng L Gia v m triu thn di i Dng Vng, lng trung qun i quc c l c tha nhng ti kinh bang t th qu thiu st. Con thuyn mc nt y tt nhin phi tan tnh trc cn gi d. Nu quy ti li cho ngi n b go v hnh v a tr th ngy chng ha nhng ng m cao o di ca lun my triu khng c trch nhim g chng? y l kin ring ca chng ti, nhng so snh hai quan nim c kim trc cc bin chuyn ca lch s, chng ti xin dnh t li ph bnh cho c C Dng B Trc v s thn Ng thi S qua cc dng di y: Nc no cng c s, Chuyn xa ghi chp u hoang ng, Nc ta c nc t bao gi? H vua u ht l Hng Bng. Truyn rng vua ly b u C, Con vua Thy T l ngha g? Con rng chu tin trm trng, Bin non hai ng chia ng i, Nc mnh lc y cha c s, Ngi sau thut li lm ch k, Thn quyn thi i t tng th, Cng ni ma qu cng khng ngh. Cho hay tin nhn thng nc nh! Ni qu ngi mnh trong quc th? Nh ngi Nht k ging Thin Hong, Nh ngi Tu khoe ging Hong . By gi chia nc mi nm khu. Phong chu mt x l kinh . Nam gip H tn, ty Ba thc, ng bin, Bc n ng nh h. C trong bn tht khng sai, Nc ta ry gip Qung ng, ty, Xa l mt nc tng cng phi, B ci ba phn nay mt hai. Thc phn, Triu hai vua sau, Ngi u Lc, ngi Phin Ngung, Hp vi nc mnh xp lm mt, Dng thnh nc ln trn a cu, Phi chng giang sn c ho kit, Tc vng tc t ng cho Tu. Sau gm Chim Thnh ly Chn Lp, Vy vng bin nhng ai u, Tic thay con chu hai nh ny, Giy ngi la ngi t ang tay,

74 Ngi th yu con, k m v, Nc gn mt cn cha hay, N ra thnh c, kho by t, Cho hay Thc Phn ngi huyn hoc, Gi gn thnh quch nh binh oai, Trn p nhn tm mn thn thut, ng cha th th! con chu ngu. V phc phi nng M Chu, Nng tnh gi m, nh x tc, H hnh em nc cho qun th. Triu ngi Bc sang lm vua, Khai ha ngi mnh cng cng to, L gio phong tc ca Trung Quc, Du nhp Nam th t by gi. Ti vi nc mnh cng nh Triu, Vua hin khng c, nc lin yu. Kt cuc, Minh vng ly v Tu. em c non sng lm qu biu. Qun g bn nc, h l h! Lch s nc mnh t y nh. V sau inh, L lp quc li, t nc cn c nh by gi.

Vit S Ton Th

7. Bn v cng ti ca Thi ph L Gia, Ng Thi S vit:

"... L Gia cm quyn mt nc, nm gi vic binh t trong n ngoi Cung ph, u chng thuc quan Chng t, Gi s L Gia l mt k snh sut, canh phng cn mt, khm xt gt gao: nhng li s qun khng lt c vo cung, nhng hng ng tn khng c vt ra khi ca, ri hu l tip s gi, nhn li p vua Hn, b ngoi t lng knh th nc ln, b trong lm vng cng cuc phng b chng cuc chinh phc ca nh Hn, khin h bit trong nc c ngi ti th d h c mun ngn nut i na t khc cng phi i ng toan tnh. M t mi binh tranh cng n phi ngng. "Vy m L Gia cho C Hu v Thiu Qu gp nhau, bu chuyn dm ra khp trong nc, cng nhau lm thnh ci mu ph thuc vo nh Hn. Li trng trnh ngy thng, biu qua th li, i n khi h sa son hnh trang mi c th cn ngn, tic ru khng lnh mi tnh vic ni lon! Kp lc qun Hn ko vo b ci, khng cn bit xoay mu tnh chc ra sao, bn th vua git hu i gp n bc dit vong! u li c hng ngi lo nc nh vy m mong lm nn cng chuyn c? "Vy thy ci cung ca C Hu v ci ngu ca L Gia m bit cuc bi vong ca h Triu gy nn, xy mng ngay t lc Anh T ly v v phong tc ri ". Nhng n mt ch khc, s thn Ng Thi S nhng ni tay i vi L Gia v th lng cho ci kh tit ca khch c trung y:

75

Vit S Ton Th

".....L Gia l th thn h Triu, ng lc cha th u, nc nguy nghi, i vi nc ln khng bit ly l th, toan tnh ci chc gi nc mnh cho bn vng th phng lc li lm l, bn trong gy nn ci mu ca C Hu, bn ngoi chc gin vua Hn, ri khng lng sc, t lm cho chng bi vong! Phin Ngung khng gi c, ri th nh t l khng sao cu ni n ni mt ht c phn t nc c ca vua An Dng trc, khin cho ci khu vc m Ho Trng dng y cng thuc v ngi Tu t Hn n ng hng 5, 6 trm nm! "Truy nguyn n ci v ban u th L Gia khng trnh khi ti vy. Nhng u l nhng vic " ri ". Gia ring khng ly n tn nh Hn lm vinh, gi vng ci thuyt cho ni ph l khng tin, khng th bo l khng tr. "Git Thiu Qu, dit Thin Thu, gi tr s tit nh Hn, dn qun gi mi ni him yu, ra sch ci tc gin cho tin qun ni sui vng ; khng th bo l khng dng. "B mt vua nay li lp mt vua khc, ch bit c con chu V , x tc h Triu, liu sng cht gi ly, ch khng ngh n chuyn khc ; khng th bo l khng trung. "Qun t bn ngi nn ly tng t mt. n nh b him yu lm mt nc, nh rng Gia vn c ti vi nh Triu. Nhng t nh Triu n nay (triu L, i Ng thi S ) cha bao gi c th thu trn c c t Ng Lnh, nhn thng tn mt tranh vi Trung nguyn th l chuyn cn phi i n nhng tay thnh hin, ho kit sau ny, cng khng cho l ti ca L Gia c (Trch dch theo nguyn vn ch Hn trong i Vit S K, ngoi thuc Triu K ).

76

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 2 Nh Ty Hn Bc Thuc Ln Th Hai (111 trc Cng lch - 39 sau Cng lich)
- n v Hnh chnh trn t Giao Ch - B my chnh quyn ca Ty Hn

1- Nhng Khu Vc Hnh Chnh Trn t Giao Ch Di i Ty Hn

quc Nam Vit mt th bn Giao Ch cc quan li ca nh Triu cng cc Lc hu Lc tng cng mt tinh thn xin u hng tuy Hn qun cha vo ci. Hai quan im s Giao Ch v Cu Chn, nghe li d ca quan Gim qun Qu Lm l C ng, cng n dinh L Bc c xin quy phc v np s dinh ca dn u Lc by gi c 40 vn. Mt iu ng ch , ti t bn b ca An Dng Vng l t Ty Vu m trung tm im l Loa Thnh, khi nghe thy con chu h Triu suy vong, cc qu tc a phng toan tha c hi qut khi. T tng Hong ng do nh Triu t Giao Ch n p ngay cuc mu toan cch mng ny. i vi Nam Vit v Giao Ch (nc ph dung ca quc Nam Vit) nh Ty Hn lp thnh cc qun nh sau: 1) Nam Hi 2) Hp Ph vo a ht Qung ng 3) Ut Lm 4) Thng Ng gm t ai tnh Qung Ty 5) Giao Ch 6) Cu Chn 7) Nht Nam gm Bc Vit v my tnh Trung Vit 8) Chu Nhai 9) m Nh tc l o Hi Nam

77

Vit S Ton Th

Theo Hn Th a L Ch, Giao Ch gm 92.440 nh, 746.217 ngi, c 10 huyn l Lin Lu, An nh, v Cu Lu, M Linh, Khu Lng, Bc i, Ty Vu, Long Bin v Chu Din. Mi huyn l mt thi p ca qu tc c. Xt v tr ca 10 huyn trn y, ta thy rng i khi a bn ca Giao Ch l vng Trung du v H du Bc Vit, khong gia lu vc sng Nh H v sng Thi Bnh. Tr s qun Giao Ch by gi l thnh M Linh nay l lng H Li, tnh Phc Yn. (S c gi l Chu Phong, trung tm im ca cc Lc vng xa). Cn Ty u xa kia An Dng vng hp nht vi Vn Lang. C l nh Hn em xp nhp vo vi qun Qut Lm Qung Ty. Cu Chn gm 35.743 nh 166.013 ngi 7 huyn: T Ph, C Phong, Lung ( Lng ngy nay chng ?), D Pht, Hm Hoan, V Thit (xa l V Cng) i khi tng ng vi min Thanh Ha lu vc sng M, sng Chu v min Ngh Tnh. Tr s min Cu Chn c th gi l T Ph tc l lng ng Sn gn Hm Rng, m 25 nm trc y nh Bc C Vin ng khai qut c nhiu di tch v thi i ng. Qun Cu Chn t trc n by gi thuc a bn ca ngi Lc Vit.

Nht Nam
Qun Nht Nam n i Ty Hn mi c, pha Nam Cu Chn, phm vi ca n k t pha Nam o Ngang n min Nam o Hi Vn tc l vo khong gia Trung Vit by gi. Qun ny gm c 15.460 nh, 69.485 ngi, c 5 huyn l Chu Ng, Ty Cnh, L Dung, Ty Quyn v Tng Lm. Tr s, theo s suy on ca o Duy Anh, Ty Quyn tc l ni Chim Thnh sau ny dng thnh Khu Tc gi bin gii ca h v pha Bc. a im ny gip sng Gianh, tnh Qung Bnh, m di tch thnh Hi vn cn n by gi. Dn y l cc b lc thuc ging Anh--n-ding sng ti cc ni rng rm hay theo dc sng bin. Di du ca h l nhng ngi Mi, nhng trn b sng Gianh by gii xut hin mt s ngi Lc Vit y ri, cn c vo cc ng o c y ging ht ng o c ng Sn.

2- B My Cai Tr Ca Giao Ch Di Thi Ty Hn.

Nh Ty Hn nguyn vn b my cai tr ca Giao Ch do nh Triu thit lp. Xin nhc rng nh Triu xa kia cng tn trng tnh trng v ch ca dn bn a nn ta c th coi d thay thy i ch dn Lc Vit ta vn gi c n np xa v chnh tr cng nh phong tc, bi vy mt vi hc gi ngy nay cho rng trn thc t nc ta l mt nc ph dung di i nh Triu. Nh Ty Hn vn dng hai quan in S ca nh Triu, v h c i sang chc mi l Thi Th. Trn cc Thi Th c quan Th S tt nhin l ngi Trung Quc. Cc Lc hu, Lc tng di quyn Thi Th coi vic tr dn nh c. H vn gi quyn th tp v ch phi mi nm np thu cng cho Thi Th, cc Lc dn vn lm rung np lc cho cc Lc hu, Lc tng nh dn Mng, Th, i vi cc quan Lang ngy nay. H c bn phn phc dch vo cc vic xy thnh, p ng, dng lu i, doanh tri. Bn cnh quan Thi Th c mt v quan chc y, ch huy mt s qun n tr

78

Vit S Ton Th

gi trt t. Tm li, nh Ty Hn trong 119 nm h i vi dn Lc Vit bui u bng mt chnh sch tng i t do v nhn nhng, nhng sau khi Vng Mng thoi v, nh Hn trung hng i vi cc chu qun xa c s thy i do mc ch kim sot ro rit cc min ngoi bin. Trc kia, quan Th s (nh chc Th Hin, hay Ton quyn thi Php thuc) c thng 8 bt u i kinh l, ri n u nm sau v Kinh trnh by mi vic. Nh vy v Th s khng nht nh ti chu tr. n i Trung Hng, cc Th s khng c di chu tr, d c tang cha m. S ngt ngho ny gin tip cho ta bit trong thi Ty Hn, mm cch mng ca dn ta thng hay ny n lm cho Bc Triu phi ngy m thc mc, nn buc cc Th S phi lun lun c mt ti tr s i ph vi tnh th, phng s bt trc, v thi hnh nhng lut l khc nghit. C cu hnh chnh thi thit lp nh sau y: Th s c cc Lc vin tc l Tng s s gip vic. Di l quan Thi th c mt vin Qun tha thay mt Thi th khi c nhiu vic. Chung quanh Thi th c cc Duyn s chia ra cc To tc l cc phng giy. T d Cng to s la chn ngi c cng lao tuyn dng. Mi Ti c 1 s Th t (th k) chuyn vic giy t, bm bo. Cc quan li cp trn gip vic Thc s v Thi th l ngi Trung Quc cn t Duyn s v Th t th khng nht nh phi l ngi Trung Quc, tc l ngi bn x cng c dng n, min c vn t. Trc c cu chnh tr v hnh chnh trn y, ta nhn thy tuy nh Ty Hn c t ra nhiu php tc rng buc dn chng bn th, qun i thng tr lc no cng c mt phng mm lon, nhng vic cai tr trc tip nhn dn vn trong tay qu tc ta. V ch c qu tc bn th mi c uy lc tinh thn v vt cht cai tr nhn dn, khi cn sng l t tng on th theo h thng phong kin. V vy, nh Hn khng th bi b ci vai tr ca qu tc Giao Ch, mc du bao gi cng nghi ng, e ngi. C iu khin ta phi suy ngh l ch Lc hu, Lc tng thi by gi r rt ging ch phong kin thi Trung C u Chu sau ny, cc cng, hu, b, t, sng nhn nh trn m hi nc mt m nng n. Duy tnh trng qu tc v dn chng Giao Ch thu c s c bit l h cng b p ch mi gii mt cch. Do ch ng thuyn ng iu ny, sau trn mt th k au kh, h hp sc vi nhau nh ui k th chung. Vin Th s u tin trn t Vit l Thch i, ng Lng kh (thuc ph Thun Thnh, tnh Bc Ninh by gi), khng thin m cng khng c. Trong mt thi gian, vic giao dch gia Giao Ch b vi nh Ty Hn khng thy s sch ghi chp my. Mi n nm K Su tc l nm Khin V th nm, i vua Hn Quang V (nh ng Hn), mi thy c chuyn Th s Giao Chu l ng Nhng cho s em cng vt v Trung Quc. Trong thi Vng Mng cp ngi nh Hn, cc quan cai tr Trung Quc ti Giao Ch b khng chu thn phc (ng Nhng, Tch Quang, Mc...). Cuc bang giao gia Hn triu v Giao Ch b t on hn. Sau ny vua Quang V trung hng mi c s b Giao Ch i li. ng ch , mt s quan li, tr thc Trung Quc lnh nn chnh tr chy qua lu tr Giao Ch gp mt phn ng k trong vic m mang vn ha dy. V lng quan ca nh Ty Hn c mt vi ngi nh Tch Quang v Nhm Din

79

Vit S Ton Th

(khng phi l Nhm Din), Thi th Giao Ch, Cu Chn t c lng chn chnh vi ngi Vit trong nhng nm u ca Cng lch l lc xy ra cuc h c t lu. Tch Quang sang bn ta t i vua Bnh Vng (Ty Hn) vo khong nm th hai, th ba v Nhm Din t nm Kin V nh ng Hn. H khai ha cho nhn dn, nh vy dn mi c hiu bit cc iu l ngha, lun thng, o l. H khuyn khch nng nghip bng cch ch bo trng trt canh tc, khn hoang d tng gia sn xut. Trc kia, dn Giao Ch quen sinh sng bng ngh sn bn, chi li. H dy vic l nghi, hiu h t thnh quy tc, v ng ch hc thc hnh c lng nhn o bt u ngay t h l nhng nh cm quyn (cc li thuc phi san s mt phn lng bng ca mnh cp dn chng trong vic ly v, ly chng). Do im ny, ta hiu nhn dn Giao Ch by gii tng qun nh th no. V ta nn nh rng cc cng cuc Nhm Din v Tch Quang ch l s tip tc s nghip ca tng Triu thu trc. Tic rng Nhm Din ch cai tr qun Cu Chn c 4 nm ri phi i i ni khc. (Dn ta nh n ng nn lm n th v ly tn ng t cho con, c l theo h, nh c cng m c dng c ging?). Sau ny ch Ty Hn mi ngy mt khe kht do chnh sch trc tr c thi hnh trit , qu tc v s dn Giao Ch khng chu c s bc lt v tn c ca quc nn phi vng dy cng nhau tranh u, chng k xm lng.

80

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 3 Nh Trng (40-43 sau Cng lch) Cuc Cch Mng Gii Phng Dn Tc u Tin Ca Vit Nam
- Hai B Trng ui T nh - Cuc phc th ca nh ng Hn - Tnh cht Cch mng ca cuc khi ngha - Nhng cuc ci cch ca M Vin

1- Pht C Nng T
Nh ta thy nh Triu b t vo nm 111 trc Cng lch ri nh Tin Hn h nc ta150 nm. Trong khong thi gian ny, tuy Nam Vit b i ra Giao Ch b v sp nhp vo lnh th Trung Quc, nhng dn chng y c hng th ch mt nc "ph dung" ngha l qu tc bn x vn trc tip cai tr nhn dn. Mi qun c mt quan Thi th chu quyn quan Th s l ngi iu khin ti cao ca B. Ngoi chc Thi th cn chc quan lnh trng nom hnh chnh cp huyn thng l ngi Tu b sang. Xt ra hnh chnh Giao Ch b khng khc g nn hnh chnh cc a phng khc ti lc a Trung Quc nhng c iu kin l cc Lc hu, Lc tng ca chng ta vn c ti v nguyn vn du phi l thuc vo b my chnh quyn ca ngi Tu nh trn ni. Nhng n u th k th nht (Cng lch) nh Tin Hn suy km dn ri Vng Mng cp ngi nh Hn t nm th 9 n nm th 26 Giao Ch b xa triu nh nn khng cn lin lc g vi chnh quc. Nhiu vn thn v tng ca Hn triu sang t nn nc ra c yn n ri bn ngi di c ny c thay th dn m quan li bn x. H li chim c mt s rung t y da vo th h l ngi ca "Thin triu". B xm lng v quyn hnh, li b o gt c v kinh t, qu tc cng nh nhn dn Giao Ch rt ly lm cm phn v thy i sng b e da. Li ngay by gi (Gip Ng (34) nm Kin V th 10) T nh sang lm Thi th qun bc lt nhn dn qu t, dn Vit n nc khng cn chu ng c hn na.

81

Vit S Ton Th

H tuyt vng ri Giao Ch b tr thnh mt ng thuc sng ch i ngi ta nm xung mt chic qua dim l bng n. y l nguyn nhn gn nht. Nguyn nhn xa hn na trc khi T nh n Giao Ch b, dn Vit qu ngho kh ri n ni u th k th nht, ngha l trc trn 30 nm, Tch Quang v Nhm Din17 hai lng li ca Trung Quc phi h ho cc li thuc bt tin lng gip dn bn a ly v ly chng. Tch Quang cng nh Nhm Din nhn dp ny du nhp vn ha Trung Quc vo t Vit bng cch dy dn v l ngha v ngh canh tc, nh vy mi c thc go n th d hiu hn 150 nm sng trong cnh n l, dn Vit ln bi c v tinh thn ln vt cht. H yn trong by lu l v trc y Tch Quang, Nhm Din dng nhiu th on khn kho xoa du ni dau kh ca h phn no. Nhng y ch l nhng ht ma him hoi trong mt cnh ng b hn hn lu ngy. S kin ny ch tr hon c cuc ni lon nht thi m thi. Hai lng li ny i ri, T nh dn Giao Ch p dng mt ch bo ngc tham tn. Mt phn cng ti t thi Trung hng (Vng Mng , nh ng Hn ra i), chnh sch ngoi bin bt u cng rn, nhiu lut l ngt ngho c t ra v cc Th s phi lun ph tr khng c i v nh trc phng lon. y l nhng vic khu ngn la on hn ca nhn dn Nam Vit. By gi qu tc M Linh, lng H Li, tng Yn Lng, tnh Ph Yn, c nh Lc tng dng di Lc vng c nhiu uy danh nht. Con gi l Trng Chc rt dng cm kt hn cng con trai Lc tng Chu Din l ng Thi Sch by gi ang lm quan lnh ti a ht ny18. ng Thi Sch cng l mt nhn vt anh hng, kh khi, cng Trng Chc nn duyn chng v v i bn cng yu dn thng nc nh nhau, cng c u c bi Hn. V chng h ng m mu cng m (m b Trng) l b Man Thin chu ngoi Lc Vng ga chng t sm, lt ch Hn thuc. Tnh ca gia nh cch mng ny lt vo mt ca bn thng tr nn T nh thi hnh gp nhiu bin php rng buc v bt b cc nh Cch mng ngi Vit m v chng Thi Sch c coi l nguy him nht. Xin nh thm rng bn cnh v chng Thi Sch cn Trng Nh cng l mt chin s rt hng hi. Sau li hiu triu b mt ca Thi Sch v Trng Chc, qu tc v ho kit cng nhn dn khp ni u hng ng chng khc chi thi khng chin chng qun Tn xa kia. Bt u l cc ng ch ng Sng(?), Lin Chiu, Ph X (Phc Yn) em n binh n gip. Qun s mi c 2.000 sau c qun ca cc b lc, cc huyn, chu, qun gn xa ni ln ng h ng ti hng vn.

Tch Quang n Giao Ch vo u th k th nht nm th ba hay l th ba i vua Bnh Vng nh Ty Hn. Nhm Din lm Thi th qun Cu Chn t nm Kin V nh ng Hn. C hai ch nc ta khong 4 hay 5 nm m thi.
18

17

Chu Din thuc ph Vnh Tng trc thuc v Sn Ty sau thuc v tnh Vnh Yn.

82

Vit S Ton Th

Cuc t chc v trang chng Hn cn trong vng m thm, b mt th T nh cho qun n bt v chng ng ng Thi Sch. Th chng ng, c M Linh lin pht ln cng khai nhng Thi Sch cha chun b y nn b t trn. Vic rt khng may ny khng lm nn lng hai v n chin s; B Trng vi thay chng cm quyn i tng xng ra trc qun th sau khi thip lp xong i bn doanh Nam Nguyn (Ht Mn). Qun Cch mng nh thng vo Lin lu thnh (theo Maspro v C. Patris ph tr ca Giao Ch b by gi ang pha Nam tnh H ng, bn b sng Nhu gi l thnh Lin lu). Tng truyn khi xut trn hai B ci voi, mc o gip vng, che lng vng, trang sc rt lng ly, tinh thn khng v vic tang tc m suy gim19. Qun Hn by gi phn nhiu l qun Bc, vc ngi to ln kh gii li sc bn, gip tr y , tin lui c phng php v k lut, tng t ca h thng tho chin thut, chin lc. Qun Vit th hp, v kh th s, thiu thn li km rn luyn t kinh nghim chin trng. Tuy vy khi hai qun gp nhau, qun Vit nh c lng cm th bc mnh nh gi bo nn nh rt hng, qun Hn khp ni phi b chy. Chng bao lu, cc qun Cu Chn, Nht Nam, Hp Ph v ton b Giao Ch thuc quyn kim sot ca qun Cch Mng. Ni sng ca Lc Vit li tr v tay ch c sau khi T nh v l b h chy tho thn v Nam Hi20. Dp yn qun Hn thu c 5621 thnh hai B xng vng ng ti qu nh l M Linh. Nn c lp c thu hi t nm Canh T n thng hai nm Qu Mo (40-43 sau C.L.). Cc quy m lp quc cha kip thnh hnh v c iu ng k, hiu lnh cng cha thu c cc chu, qun xa v ng giao thng kh khn. Trn thc t uy quyn ca hai B ch thi th c trong ni a M Linh v Chu Din, nhiu nht l trong thnh p, qun Giao Ch v Cu Chn m thi22.

2- Cuc Phc Th Ca Nh ng Hn
Trong giai on c cuc cch mng ni ln Giao Ch, nh ng Hn cng ang mc mu vo nhiu v ln xn bn Trung Quc nn cha i ph ngay c vi nh Trng. H mi ch ra lnh cho cc qun min Nam d b xe c, thuyn b, binh s, bc cu, p ng cng d tr lng thc.

Qun s t v ngc nhin. Hai B gii thch rng vic nc l h trng, khng th v ni au bun ring m hy b dung nhan khin thn th km i. Tri li, phi phn khi qun sc y phc rc r qun ch b xc ng mi d thng. T nh b chy. Th s lc ny Lin lu thnh vi h T cng tho lui mt lc bi by gi nc ta chia ra lm 2 qun: Giao Ch v Cu Chn. Th s ng ti Giao Ch nn cng mt ni vi Thi th. T nh b chy. Th s lc ny Lin lu thnh vi h T cng tho lui mt lc bi by gi nc ta chia ra lm 2 qun: Giao Ch v Cu Chn. Th s ng ti Giao Ch nn cng mt ni vi Thi th.
22 21 20

19

Min Hp Ph v Nht Nam by gi khng c quan h trc tip vi M Linh v cch qu xa.

83

Vit S Ton Th

Thng 12 nm 17 hiu Kin V (thng 1 nm 42) Hn triu c M Vin l mt lo tng hu danh 70 tui, va n p xong cuc qut khi ca L Qung Hon Thnh (An Huy) tr v. M Vin c phong chc Phc Ba tng qun cm u cuc vin chinh. Ph t ca M c Lu Long v on Ch. H on ph trch v thy qun. Cc tng Hn mang hn mt vn binh s ly cc qun Trng Sa, Qu Dng, Linh Lng v Thng Ng. Thng 9 nm 17 hiu Kin V (nm 42 sau C.L.); h ly thm 12.000 cc qun thuc v b Giao Ch, (chc l cc a ht thuc Nam Qung Ty cha chu nh hng ca nh Trng). B binh ca Hn t H Nam tin xung Qung Ty v Qung ng tp trung vi thy qun ca on Ch Hp Ph. on Ch n y cha bao lu th b bnh v cht. Vua Hn ra lnh cho M Vin theo ng thy m tin vo. H M phi i tt qua Qung Yn ri do sng Thi Bnh m xm nhp vo ni a ca dn ta23. Qun lu thuyn (thuyn chin c lu) lc tc i theo do sng Bch ng. nhng min Hn qun i qua by gi khng s khng c no ng k, c l cc b lc cha kp t chc khng chin hoc khng chu mnh lnh ca M Linh. Theo Ch. Patris cc t trng kp hp vi hai B ch do mc ch ph ch trung ng tp quyn ca nh Hn khng l h li t khut phc hai B d sao cng ch l mt trong cc nhm t trng x Giao Ch nh h by gi m thi ... Hnh nh thy vic i su vo ni a ca nh Trng l iu bt li, qun ng Hn li rt ra hoc b nh bt ra, ri h v ng Lng Bc gn Tin Du Sn, thuc tnh Bc Ninh ngy nay. Theo H. Maspro, Lng Bc y khng phi H Ty by gi m l mt a im st hai con sng chy v pha Nam Giao Ch, gia thnh C Loa pha Ty v Long Uyn pha ng. Gio s H. Maspro da vo sch Thy Kinh Ch. Ti y kh hu c c ca phng Nam lm cho binh s ng Hn tt bnh nhiu, no nc lt, no ma nhiu, nng h bc ln nh la t, trn tri diu hu ang bay bng rt xung m cht. Chnh M Vin lc ny cng thy ngao ngn cho ci n phong hu v ci quyn i tng ca mnh. Nhng ngh n s mng qun vng trao cho rt l trnh trng. M phi gng. Ri mt trn ln din ra ti Lng Bc do s tn cng ca Vit qun t Ty Vu (hay Ty L) ko n (vo thng 3 nm 18, hiu Kin V tc l thng 4 nm 43). Trng Vng i bi rt v Cm Kh (theo Cng Mc). Cm Kh thuc ph Vnh Tng, tnh Vnh Yn. Theo chng ti bn sng Thao, tnh Ph Th 10 cy s v pha Bc c huyn Cm Kh, trc mt c nc, sau rng rm c ni cao, c th Trng Vng c li dng a im qun s ny chng? Ngay ti lng Hin Quan trng sang tnh l Ph Th c mt ngi n ln th mt v n tng ca nh Trng, iu ny cng ng cho ta suy ngh.

Theo Nguyn Vn T, M Vin dng ng bin quan vng Ha (Lng Sn) men theo mt bn l ni, mt bn l nhnh Bc sng Thi Bnh trnh cc m ly bi thu nc thy triu cn vo n Trung chu ngy nay.

23

84

Vit S Ton Th

Theo Hu Hn Th, Lu Long ph c ngha qun, bt c Trng Nh nhng M Vin Truyn cng trong sch y chp rng t M Vin ui c qun ca nh Trng n Cm Kh v nh tan c ngha binh. Thng Ging nm sau, M Vin chm c Trng Chc v Trng Nh ri gi u v Lc Vng bo tip. Theo s ta v theo thn tch lng H Li ch c Trng Nh t trn, cn Trng Trc th ln ni Hi Sn ri ha. D s ca ta ni hai B t trm Ht Giang. Nay bi ng Nhn gn H Ni c n th hai B hng nm n 6 thng 2 th c hi v quc t. Sau cuc i thng ny M Vin tin vo Cu Chn vi hai ngn chic thuyn v hai vn qun tr nt c th tc ca Trng Vng l bn Dng t huyn V Cng n huyn C Phong, chm c hn hai ngy th cp.

3- Tnh Cht Cch Mng Ca Cuc Khi Ngha Nm Canh T

Cuc chng i mt quc xm lng hay thng tr gii ch cho nhn dn v thot ly n l phi c gi l cuc Cch mng. S ta trc y cha quen vi danh th mi ny cn cc nh chp s vo thi Php thuc cng e d l iu ta hiu nn ch gi cuc chng i ca hai B Trng l cuc khi ngha. Cuc Cch mng nm Canh T ngy nay c quan nim l mt u tranh do th tc mu h lnh o, do qu tc ch huy v do nhn dn tch c tham gia, hng ng. N biu th c thinh thn bt khut ca ng cha ngi Vit chng ta lun lun coi T do, c lp l l sng duy nht t thu cn quy t lu vc sng Dng T xung n phn t cui cng ca Hoa Nam ngy nay. Cuc Cch mng trn y thnh cng mau l bui u nh s on kt gia cc b lc khng cam khut thn lm ti t ngi ngoi. V s tht bi ca n. Theo . Bi Quang Tung, ging s ti trng Vn Khoa i hc: "Nh nc t ch do Trng Vng xy dng vi s tp hp ca cc b lc trong y v kinh t th quan h sn xut th tc cn nng v chnh tr th xu hng phn tn t lp cn mnh, cha c c s no t chc vng chc nn trc s phn cng mnh m ca Hn qun l lc lng qun s ca mt quc gia hng cng, th n khng th duy tr ni. V th m s tht bi cng mau chng v d dng ..." Lng c Thip trong Vit Nam Tin Ha S ni: "Mt x hi khng thng nht nh x hi phong kin u c th gy c sc on kt lu di, hung chi x hi nng nghip li khng phi l ch ta vng bn cho x hi th tc mu h sinh tn. Ngay nhng mu thun ni ti ny cng lm cho s nghip ca hai B phi nghing nga, hung chi hai B cn phi ng u vi nhng lc lng binh b c t chc na, nn khi M Vin em qun sang chinh pht, hai B ng khng ni u b hi. m qun hp t tan r. Bn qu tc phn th b trn, phn th u hng..." V nguyn nhn pht sinh ra cuc Cch mng nm Canh T, mt s s c ca ta v tnh cho rng ng lc thc y n l mt cuc bo phc ca c nhn b Trng. T d i Nam Quc S Din Ca c cu: B Trng qu Chu phong Gin ngi tham bo th chng chng qun.

85

Vit S Ton Th

Ch em nng mt li nguyn, Pht c nng t thay quyn tng qun v.v... ri t Vit Nam s lc, Vit Nam vn ha s cng, Khm nh Vit s v.v... cng khng c s trnh by r rt tnh cch ca cuc Cch mng ny khin hu sinh chng ta c th lm rng b Trng v th nh hn v hn nc. Nhng nhiu sch s ca Trung Quc li nhc n vic hai B phn minh hn. Hu Hn Th vit: Ngi n b Giao Ch tn l Trng Chc vi em l Trng Nh lm phn "Ch: Trng Trc l con gi Lc tng M Linh, v ngi huyn Chu Din tn l Thi Sch rt hng dng". Thi th Giao Ch l T nh ly php lut m rng buc. Chc on gin nn lm phn. Vit Kiu Th, Annam Ch Nguyn cng xc nhn nh trn, sau ny gio s Maspro cng cho rng: dn tc Lc Vit by gi on ght T nh lm. H sp t m mu chng Hn v ngi ng u l Thi Sch. Nh vy ta hiu rng Thi Sch khng b git th cuc Cch mng vn bng n ch khc vic T nh git Thi Sch thc y cuc Cch mng tin gp m thi. Ngoi ra ta nn nh rng nu lng ngi khng chn ght T nh v ch cay nghit ca nh ng Hn, ngi ta c th v cuc bo th ca mt c nhn m ni ln nh sng cn chng qun thng tr chng? Dn Giao Ch, Cu Chn vy, cn dn Nht Nam, Hp Ph l nhng dn xa nh hng ca qu tc Giao Ch th sao? Tm li, khi m ton dn ni ln tranh u th cuc tranh u phi l v chnh ngha ch khng bao gi v quyn li ca mt c nhn, du c nhn c nhiu uy vng n u ! Do nhng l k trn, ta c th kt lun vic chng Hn nm Canh T bt ngun nh lt ch Hn thuc v do lng ham sng t do ca ging dng Hng Lc vy.

86

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 4 Bc Thuc Ln Th Ba (T ng Hn n Nam Bc triu) (43-544)

1- Cuc Ci Cch ca M Vin ti Giao Chu
Nh Trng b dit ri, M Vin thy cn phi thit lp mt ch cht ch km hm tinh thn qut cng ca dn Giao Ch, ng thi thanh ton bng uy quyn v v lc nhng yu t bo th cn ngn tr t nhiu chnh sch ng ca Trung Quc. Thc ra nhng yu t bo th ny cn non nt do t i Hng Bng n nh Thc, nh Triu cho ti thi nh Trng m nc, dn Lc Vit ta cha ra khi tnh trng s khai. Nn vn ha c hu ca chng ta d sao cng ch l mt s chm n ang trn y sinh kh. M Vin thng mt cch d dng, nht l lc ny dn Giao Ch va bi trn, tinh thn ang b t lit hn, trc mt chnh sch hon ton da vo st mu. M Vin i kinh l khp mi ni t Giao Ch n Cu Chn t n i, thnh tr phng ng cuc dy lon. Ch no c c dn ng c, M Vin t qun, huyn ri dng ngi Trung Quc iu ng gung my cai tr. Ni no rng qu th x ra cho nh i tin vic kim sot. Ch no c th m mang vic canh tc, M Vin cho o sng khai ngi. V lut php, M Vin xin Hn triu ban b mt ch ring bit gia ngi Vit v Hn, tt nhin cu thc dn bn a gt gao hn. (Hn Hu Th quyn 44). Vi ch ny, giai cp phong kin v qu tc Giao Ch mt ht uy quyn v nh hng m Bc phng nhn r l rt nguy him cho vic h, do kinh nghim nhng vic xy ra tc l t nay Giao Ch b phi chu ch trc tr. V phng din kinh t, x hi, M Vin cng du nhp vo x ny mi phng thc ca Trung Quc. Kt qu ca cuc thay i cnh ny bi t nh th no? Chng ti ni cuc ci cch M Vin l iu bi t bi chng ti ngh rng n th tiu mt phn quan trng ci tinh thn c hu ca ngi Lc Vit, l mt ci g qu nht cho mt dn tc tuy rng sau ny cng c s b tr mt phn no. Theo o Duy Anh, v phng din nhn chng, bui u ngi Lc Vit c l cn mang rt t yu t Mng-g-lch, ri tri qua hai th k thuc nh Triu v nh Ty Hn do s hn hp Vit Hn, yu t ny tng ln, nhng yu t Anh--n-ding vn cn gi phn ch yu. Sau ny vi M Vin v cuc h trn mt ngn nm, s tp chng vi ngi Hn li mnh m v ro rit hn ln, v vy s thay i trong con ngi Lc Vit cng rng ln hn. Chng c l ci mt ca ngi n b Vit o c ng Sn di i Tng, sau thi k Bc thuc, c nhiu nt Mng-g-lch, duy ci s l cn du tch Anh--n-ding m thi. Tuy vy tnh tnh, phong tc, ch

87

Vit S Ton Th

ca ngi Vit Nam nht l ngi bnh dn di cc i Trn, L vn cn gi c mt phn no c bit hay c hu, nu so vi dn Trung Quc v phng din ny. n nay ta c th ni rng d cuc ng ha trong thi Bc thuc i su, bn rng vo c cu chng tc v vn ha ca ngi Lc Vit, nhng qua thi k n l Trung Quc, ngi Vit ly t cch Lc Vit, dung ha nhng yu t chng tc v vn ha ca ngi Hn tc v mt t yu t ca cc ging khc thnh mt nhn cch ring. Nhn cch ny c cu to v o luyn trong cc cuc tranh u y gian lao, au kh gia nhng ngy nhc nh v vinh quang qua 10 th k. Mt iu ng k sau khi hn chng v ng ha vi ngi Hn, ci gc Lc Vit chia lm hai chi phi: Mt chi phi ng bng, do s sinh hot v giao thng d dng chu kh nhiu nh hng ca Hn tc. Mt chi phi tn mc ln cc min Thng du t xc tip vi ngi Hn nn cn gi c nhiu yu t Lc Vit thun ty hn. l nhng ngi Mng m mt s ng bo chng ta ngy nay cn ng nhn l d tc. V vn ha Lc Vit, t cuc ci cch M Vin, ta cn thy c s bin i (v k thut) do nhng c tch o c ng Sn, trng yu nht l ng m nh kho c hc Goloubew t vo th k th nht thc l thi k M Vin lm ma nng y. Nhng ng ny chia ra lm 3 b: b th nht l nhng trng ng, li ba, li ru, mi mc, mi tn, gm hai li, dao gm c hnh ngi cng mt s trang sc thun ty Lc Vit, nht l ci trng ng Ngc L. B th hai l ci bnh kiu bin h, ci gng kiu nh Hn, nhng ng tin ng th do ngi Trung Hoa em n. B th ba l nhng m v mt k thut chu nh hng ca Trung Quc, i khi ci bnh ln c vt khun nhng ming gip ng, nhng dao gm, nhng na ng na st. kt lun, ta nhn thy vi nh hng ca Trung Quc gia th k th nht v mi phng din cha m lm, nhng sau ny do cuc h ca nh ng Hn tip ti hn 10 th k Bc thuc, nh hng ca Hn tc cng ngy cng mnh nn nhng dng o c ng Sn v i Tng ch cn l gm ca ngi Trung Hoa, ng ca ngi Lc Vit khng thy du vt na, chc l mai mt t thu . S trng ny gip lun c cho Maspro kt rng chnh M Vin l ngi u tin dng bo lc cng gian vn ha Lc Vit tc l vn ha Trung Quc i su xa vo i sng ca x hi chng ta t cuc ti chim Giao Ch ca nh ng Hn. M Vin cht i, ngi Trung Quc th trn ng Hng24 c dng n v c tng th, chng h mun th oai vi dn Vit. Mt nhn vt v danh i qua c bi th di y: Tro non vt b bit bao trng! Mt trn H Ty cht vy vng Quc thc khoe chi mnh tc trng, Cn ai vi khch qun hng!
24

Th trn ng Hng ca Tu trng sang Moncay ca ta ch cch con sng hp v ci cu st.

88 Gim Cng Ai Cng ch lung nhng y xe ngc. co ra chi dng tng ng? chp cng, ta chp on ring ai , on ta chung.

Vit S Ton Th

Mt bi Vnh hai B cng mt tc gi khuyt tn tui: Mt bng em cng ch, Hai vai nc vi nh. Thnh M khi b, Sng Cm lc phong ba. Nga st m non V, C lau m ng Hoa. Ngn nm bia tc, Cng c nh Hai B

89

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 5 Ngi Vit Nam Hc Ch Tu

- Vic truyn b Hn hc - nh hng ca Pht vi nn vn hc c ca chng ta - Mt vi iu sai lm v S Nhip

1- Vic Truyn B Hn Hc
Hi Hn thuc, ngi Vit Nam hc ch Hn, cng thi c, cng t. C th ni rng tnh hiu hc ca ngi Vit l mt iu c bit, ai ai cng thn phc. i vi ci g gi l vn minh t tng cho n c tn gio, ngi Vit rt hoan nghnh ch tr chnh sch h, thc dn, quc th vo tnh th no ngi Vit cng chng li. C ting trong m ngi theo ui Hn hc thu xa l: L Tin, ngi Cao Hng, t Giao Ch, do ti hc gi c chc Thi S, khong nin hiu Trung Bnh i Hn Linh (183-189). L Cm ngi Giao Chu lm tc v trong triu Hn (205 trc T.C-219) sau gi chc T L Hiu y. Hai ng ny tranh u cc ngi tr thc Giao Chu c trng dng vo cc a v ngang hng vi ngi Tu. Trng Trng, ngi Hp Ph c ti bin bc v nhanh tr khn cng lm mt chc hu cn vua Hn, sau lm Thi Th Kim Thnh bit gi gn th din quc gia trong khi ng i vi vua Hn. (Vua Hn mt hm c hi: Dn Nht Nam u hng v phng Bc, chu mt tri phi khng? Trng Trng tr li: tn qun cng c ni gi l Vn Trung hoc Kim Thnh, nhng s tht c th u. Qun Nht Nam mt tri cng mc ng ng... cn ch ca quan cng ty tin v phng hng hoc ng hoc Ty, hoc Nam hay Bc... ch khng nht nh v pha no). Tinh Thiu cng l mt nh vn hc thu nh Lng (505-543) cai tr Giao Chu. ng khng thm nhn chc Qung Dng Mn Lang do Si Tin thng th triu Lng ngh. ng lui v qu hng ri gip ng L Bn (L B) nm 544 nh ui Thi S Tiu T lp ra nc Vn Xun. Khng Cng Ph u tin s di i ng c Tng (789-804) lm quan n chc Bnh Chng (An Nam Ch Nguyn) Chng ti gii thiu y my nh khoa mc v vn hc thi Bc thuc cc bn hiu s truyn b vn hc ca S Nhip. Nhm Din, Tch Quang to nn nhng t sau ny n bc no. Nhng chc chn mun hc n trnh cao c th hc sinh ngi Vit phi sang tn Trung Quc mi thnh t ln c. Du sao ta cng c th ni rng c n hc y , kh nng ca tr thc Giao Ch chng km g tr thc

90

Vit S Ton Th

Trung Quc. Chng c l nhiu ngi Vit tng gi chc Thi Th, Thi S v Tit S, do chnh ngi Tu t ra th r ngi Giao Chu lm cho cc vng triu Trung Quc king n e ngi l phi. V L Tin, L Cm dng th ln vua Hn i c i ngang vi ngi Hn ch cn c vo thc ti ca nhng tr thc Giao Ch by gi. Ngoi ra, ta li nh rng cc nh tr thc trn y d mt phn quan trng trong vic truyn b Hn hc. Thn th v s nghip ca h cng l mt iu c nh hng cho phong tro Hn hc di thi Hn thuc rt nhiu. C ngi cho rng bn ngi ny ch l tay sai cho cc quc i by gi th d sao mi hot ng ca h cng khng ng k. Xt li ph bnh qu nghit ng v qu cu chp, v ta nn nhn nhn nh hng ca h nu qu h gy c mt nh hng no kh quan; v chng trong khi cha sc chng li k mnh th phi hc i ci ti gii ca k mnh u c phi l chuyn v ch. Cn vic khi phc c lp, mu ph cng phi ch thi, ty th, chng hn c ng ca, ngi nh c m ly s u ti sao? M thi c chp tiu cc c phi l mt li kh, mt phng tin tranh u bao gi u!

2- nh Hng Ca Pht Vi Nn Vn Hc Ca Chng Ta

o Pht lan vo t Vit qua ng n Dng, v do cc nh cai tr Trung Quc. Tn gio ny, du nhp vo x s chng ta trong thi Bc thuc qua ba thi k: A) T u th k III n th k VI. Ban u, Khang Tng Hi (Sogdien Seng Houei -280), th n Khng Lng Lu Ch (Indoscythe Kaliyanaruci -- 255 hoc 256) ri ti cc thy tu n Ma La K Vc (Ksudra -- 294) l nhng nh truyn gio Pht Gio trc nht. Sau l Mu Bc (Meou Po), ngi Tu, v nghin cu Pht Gio m ti Bc Vit. B) S Ti Ni Da Lu Chi (Vinitaruci) t nm 580 Bc Vit ging dy ti cha Du v Thin Tng v lp mt tng phi Bc Ninh ly danh hiu l x . C) V Ngn Thng (h Trnh) sang tr cha Kin S, lng Ph ng, huyn Tiu Du, tnh Bc Ninh hi thng 9 nm ng Nguyn Ha th 15 (820) tu theo li "Bch Quan" ca t Ma (Bodhi dharma) v lp cha mt thin tng mi. Cc Pht k trn y trong khi truyn gio gin tip gip rt nhiu cho nn vn hc ca chng ta bui u tin sut 700 nm. Ri sau V Ngn Thng, nhiu tng ni ra i. Bn ngi ny phi dng Hn hc lm ci cha kha m ca Pht v khi ging dy kinh k, nu khng thm thy v Hn hc u c th ct ngha c v cc iu mu nhim, xa xi ca Pht Gio. Ta cn nn nh rng di triu ng c bn v cao tng (V Ngi tu cha Thin Tnh, ht Cu Chu, Phng nh, Duy Gim...) sang c bn Trung Quc ging kinh trong cung nh vua v khi gi mi tr v nc. Ngoi ra, tng gii Vit Nam sau thi Bc thuc cng sn xut c nhiu v khc na d vo vn hc v chnh gii, ng nhng vai tr rt quan trng. Chng ti xin k nhng trang sau. kt lun, vn vn hc thi Bc thuc chng ta c th tm tt nh vic ngi Trung Hoa t ch quyn trn t Giao Ch, Hn hc nh hng ln lao n i

91

Vit S Ton Th

sng dn tc v quc gia ca chng ta. Dn ta tr nn mt quc gia vn hin, c nhiu thun phong m tc. l mt iu li ch v i chng nn chi ci. em s au kh di ch thng tr ca ngoi bang m i ly mt nn vn ha sng sa tt p, ngi Vit thc thi chng ta hn khng phn nn, nh rng ngi Vit hc ch Hn ch bit i khi v vn t t chng m thi, ch cha tht i su vo ci hc thut v t tng ca Trung Quc, hung h vo i Tn Thy Hong cc vic t sch Nho, chn hc tr (246- 208 tr. C.L.) tt nhin sch v a sang y khng y c. Ngi Vit xa kia hn ch bc ti ci bc t chng m thi nhng trong gii vn hc by gi cng c nhiu ngi t ra thng minh li lc chng km g cc danh s Trung Quc, c xem vic xng ha v ngoi giao di i L i Hnh vi Bc triu sau ny r. V s chp rng v bi th tin s (tin L Gic) m Giao Ch l mt nc mi m, non nt ni ting l vn hin i vi ngi Tng.

3- Pht Gio
Ngoi nh hng ca Pht i vi vn hc s khai thu y, ta cn nn tm hiu qua mt vi nt chnh ca tn gio ny v s pht trin ca n trn t Trung Quc trc khi qua Vit Nam. Pht Gio do c Thch Ca Mu Ni xng ln, ch trng gii thot con ngi ra khi iu kh no l: sinh, lo, bnh, t. Ngoi bn iu ny do To Ha gy nn trong khi cu to con ngi cng nh khi xy dng v tr. To ha cn t ra nhng nh lut khc khe l c sinh phi c dit, c hnh hi th phi chu s hy hoi, suy vong, li cn bao nhiu iu au kh khc pht sinh bi lng dc. Lng dc ca con ngi l nhng s ham m danh li, ph qu, sc p... n l nhng nghip bo, nhng cn nguyn ca mi s e da, try lc. o Pht quan nim rng mun trnh c cc iu nghip bo, oan gia th ci b lng dc, thi hnh vic thin ch cho i, cho ng loi, cho mun vt. Nhng hnh ng c thin lng kip ny s nh hng tt p cho kip sau. l lut nhn qu. Tri li, nu con ngi c m chm trong dc vng s phi lun qun mi mi trong vng lun hi. Ngoi ra, ct b c lng dc y ti li khng nhng ngi ta trnh c cc iu h ly ca kip ny m cn c hng th nhiu v kip sau hay s c ln ci Nit Bn v thnh Pht. Khi s khng cn vn sinh dit na. Khng tham danh li khi u phin, Nim ch t bi dt nghip duyn, Vt k trm lun ni kh i, Noi theo tn ch hi qun tin. Ph bnh o Pht v phng din thc hnh ngi ta cho rng i vi cuc cnh tranh v i thc t nht l trong k nguyn nguyn t ny, ch trng nhp th v xut th ca Pht Gio khng thch hp vi nhn sinh, th s. Loi ngi lc ny ch tn th sc mnh, khng c trit l no hn l sc mnh v quyn li th mt tn gio xy dng trn cn bn o c thun ty khng th no gii quyt c mi vn hnh phc v ha bnh trn th gii. t nht mi dn tc trn th gii cng chp thun mt quan nim tn gio v ha bnh theo Pht Gio th mi c kt qu c.

92

Vit S Ton Th

Ci r ca o Pht l o B La Mn (Brahmane) nhng tn ch ca o Pht li chng vi o ny ri hai tn gio mu thun nhau trong mt khong thi gian kh di. Sau ba bn th k, c Thch Ca mt i ri, o Pht mi hng khi n . c Thch Ca Mu Ni, thy t ca Pht Gio p dng l thuyt ca Ngi trc ht (sau ci quan nim: i l sng m, b kh...), Ngi thuc dng vng tc n , c v c con. Ngi b lu son gc ta i tm o, mc ch du dt ngi i ra khi cnh trm lun y a. Theo o phi min Bc n , Ngi sinh nm 1028 (trc Thin Cha) vo i Chu Chiu vng. o phi min Nam cho rng Ngi sinh khong 624. Nhng theo cc nh bc hc ngy nay th Ngi ng thi vi Khng Phu T ngha l Ngi xut th vo nm 558 hay 520. i vua Hn V (140-86 trc CL), qun nh Hn nh hung n ly c tng kim nhn v thy ngi Hung N thp nhang th pht, n i vua Ai l Cng lch nm th hai, vua Hn cho Tn Cnh Hin sang x r Nhc Chi hc truyn khu cc kinh pht. Ngi ta thy tn gio ny c nhiu tt p v cng mun vn hi nhn tm, th tc nn nhp cng Pht Gio vo Trung Quc. C th vn hi nhn tm th tc khng phi ch l phc hng tinh thn o c trong m dn chng m cn c trong giai cp phong kin, qu tc t ngn nm trc v cuc tranh ginh quyn v m gy nn bao nhiu cuc o ln x hi, thm cnh mu tht ri. Cc nh chnh tr xa hoc nay u thng nhn cc tn gio vo im ny trc ht, cn nhng ngi thng ch lu vo trit l v lun l ca n. Ri Pht Gio mi ngy mt i rng trn t Tu qua cc triu i. Vua Minh nh ng Hn phi Ban Siu i s cc nc Ty Vc, Hn s bo co tnh hnh Pht Gio thnh hnh y nn sau nh vua c Thi Am sang Ty Trc mi cc thy tng n v nc thuyt gio ti Trung Quc. Thi Am mang v c 42 chng kinh. n i Tam Quc mi c ngi gi vic truyn b o Pht. Vic su tm kinh k cng ngy cng mnh ri cc kinh k c dch ra ch Tu ph bin khp dn gian. n i nh ng (630) nh s Huyn Trang (tc gi l ng Tam Tng) cng qua n vi s mng l kho cu Pht Gio v em v Tu c 650 b kinh. Bn mi hai nm sau, di i ng Cao Tng, ng Ngha Tnh rc v c 400 b na.

4- Mt Vi iu Sai Lm V S Nhip
Chp thn th v s nghip ca S Nhip, mt lng li c ting thi Bc thuc, trng nhm nc ta gi bui lon ly, nhiu nh chp s cao mt cch qu ng v quan cai tr ny: ngi ta tn S Nhip ln bc Vng; c ngi tng S Nhip mt s nghip v i hn na: "Nam Bang Hc T". Ngi ta cn gi thi S Nhip cai tr t Giao Ch l mt K: "S Vng K"! Chng ti khng ph nhn s nghip ng k ca S Nhip trong sut na th k cai tr nc ta, nhng chng ti mun nh chnh nhng iu g khng c xc thc, bng nhng dng di y: Nm Qu Mi (203), l nm th ba i vua Hn , S Nhip by gi lm Thi Th cng vi Thi S Trng Tn xin Hn i Giao Ch ra Giao Chu. Lc ny Trung

93

Vit S Ton Th

Quc gic cp ni ln lung tung, Giao Chu cuc ri lon cng nhm lc c nhiu ni. S Nhip kho lo trong vic cai tr, hp anh em trong nh, chia nhau gi cc chu qun, nn li khi phc trt t Giao Chu. Ngoi ra, ng khn ngoan i vi Hn triu (ng vn gi l tin cng) nn c phong lm An Vin Tng Qun Long nh Hu. Sau ny, nh ng Hn , Trung Quc lm vo thnh th chn vc do s tranh ginh nh hng ca ba nh: Bc Ngy, Ty Thc v ng Ng, th Giao Chu nm trong khu vc ng Ng, S Nhip lin theo ng Ng. ng vn gi c mi quyn hnh nh Hn triu xa kia. Tnh ra tuy khng l Thi S nhng ng lm c mt s nghip ng k Giao Chu sut 40 nm rng. Chnh tr ca ng rt kho lo ch ng bit an dn, trng i tr thc, c ton th nhn dn ng h v tn sng nn a v mi bn vng c lu di nh vy. Cn i vi cc Vng triu Trung Quc, gi chiu no ng che chiu y. V vic ngi ta xng ng l hc t Nam Bang, l theo trong lnh ch ca Trnh Tc (1657-1682) v ca Trnh Sm (1767-1782) chp trong quyn S Vng S Tch trang u, bn sao ca trng Bc C s A 426 t 41b v 46a -- Trong bia lng Tam v lng Lung Kh ph Thun Thnh, tnh Bc Ninh, ng Nguyn Hon, Thm Hoa, khoa K Du (1659) cng ghi nh vy. S thc trong chnh s khng thy chp S Nhip em ch Nho sang Vit Nam, ngoi cu: "Nc ta thng thi th, tp l nhc, gi l vn hin bt u t S Vng" bi vn ha Trung Quc nhp cng vo Giao Chu c t ba th k trc khi c S Nhip. Ti khi S Nhip cm quyn nc ta ngi Giao Chu c mt s Hiu Lim v Mu Ti ri. C ch tn thi S Nhip l th S Vng K, c l s thn gin trong khong 100 nm quan li Tu khng c ngi chnh thng trong sch, nay gp mt nhn quan nh S Nhip, dn c yn vui hn 40 nm cho nn tn S Nhip l Vng. S Nhip tuy c ting l quan cai tr c 7 qun nhng thc ra ng cha h nm c ton ci Giao Chu bao gi. Trong i S Nhip, chnh Trng Tn mi l ngi c vua Hn Hin phong lm Thi S Giao Chu. Ta nn nh chu cai tr qun. Cn v nh hng th ly s cng bng o Hong bn i, Vin ba i lm Thi S, c quyn c Giao Chu cn nhiu n ch hn S Nhip. So snh vi cc lng li k trn ly vic l nghi, iu nhn ngha dy cho dn Giao Ch v Cu Chn ngi ta bit o v chng, ngha cha con, tnh thy tr, bng hu bit thng yu knh mn nhau, s nghip ca S Nhip cha d hn, vy m h cha c chp ring ra mt k. Cn iu S Nhip c gi l S Vng, l do triu Trn phong ng lm i Vng theo l phong tng bch thn, sau Ng S Lim di i L nhn tc i Vng m chp l S Vng. D sao chng ta cng phi nhn rng vic tn knh S Nhip nh th cng c mt vi phn ch ng, do ng dng chnh sch nhn ngha i vi dn ta xa kia. Cn chuyn ng em ch Nho sang dy ta u tin th khng c bng chng. y l kin ca ng He Nguyn Vn T.

94

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 6 Cuc Cch Mng Gii Phng Dn Tc Th Hai Ca Dn Giao Ch

- B Triu chng nhau vi ng Ng - Lm p quy ph Giao Chu

1- B Triu Chng Nhau Vi ng Ng

Thi cuc ca cc vng triu Trung Quc by gi lun lun c nh hng n Giao Chu. Trn y ni nh ng Hn th Trung Quc chia ra lm ba nc Bc Ngy, Ty Thc v ng Ng, Giao Chu thuc vo khu vc ca nh ng Ng. Tuy rng S Nhip lc sinh thi rt khn ngoan, chu l thuc vo Ng ch nhng tnh th Giao Chu di con mt ngi ng Ng ch c th coi l chuyn tm thi, bi khi chnh quyn ca ng Ng cha c cng c y . Khi th ca ng Ng hu vng th triu nh ng Ng khng chu ko di ch t tr ca Giao Chu na. ng Ng cng mun t mt ch trc tr ti y v xt c li hn hoc d nm cht dn b tr hn. Lc ny, S Nhip qua i (nm Bnh Ng, 226 sau Cng Lch), con l S Huy t ng ln thay quyn Thi Th. ng Ng lin xp t li mi vic. V t ai, ng Ng chia t giao Chu t Hp Ph v Bc t tn l Qung Chu, c L i lm Thi S. T Hp Ph vo Nam l Giao Chu, t i Lng lm Thi S. Cn qun Giao Ch v min Bc Vit by gi phi Trn Th lm Thi Th thay con chu S Nhip. Nh vy quan nim v chnh tr ng Ng khng khc g ng Hn trc . Tht l mt cuc thay i ln lao v t ngt. S Huy chng li s thay i , nhng thy binh lc ca L i mnh nhiu, sau nm anh em S Huy phi thun theo li chiu d. L i lin bt chm ht anh em S Huy v a u v ng Ng. Qung Chu v Giao Chu sp nhp, Trong lc ny qun Cu Chn cng ri ren. L i li mt phen na em qun nh dp git hi hng vn ngi ri phi cc chc Tng S S ti tuyn truyn c ha ca vua Ng. Cc nc Lm p, Ph Nam, u cho s sang cng, Ng ch phong thm cho y chc Trn Nam Tng Qun. Di ch ca Hn triu, dn Giao Ch au kh lm than. Cuc thay i mi ny vi ng Ng cng khng ci thin c i sng ca Giao Ch phn no. Tm li ch trc tr ca Trung Quc bao gi cng tn c, do s tham bo v li ca cc quan li Tu, v vy la lon li m trong tm hn ngi Giao Ch. Nm Mu Thn (248), tc l nm th 11 nh ng Ng, khi Lc Dn sang lm Thi S Giao Chu, non sng Vit Nam li sn xut mt v n kit, ri mt phen na, ngn c nng t c pht ln ti qun Cu Chn theo gng hai ch em b Trng trc

95

Vit S Ton Th

hai th k. Ln ny, ngi khi cuc cch mng nm Mu Thn cng l mt ph n sinh trng ti huyn Nng Cng (thuc tnh Thanh Ha) mi trn 20 xun xanh tn Triu Th Trinh, cng thuc ging qu tc, v cha c chng (c sch chp l Triu Nguyn). Ngi Tu cm hn t tn l Triu u. Ch u c ngha l "m". B Triu (ngi Vit tn l B t lng sng knh hn), trong cuc cch mng Mu Thn biu dng s phn ut ca qu tc v dn chng Giao Chu, mc du lc lng ca mnh i vi qun xm lng r rt qu st km. B m ci cha m t thu nh nn phi vi anh l Triu Quc t. B gp ngi ch du cay nghit v tm thng nn khng chu c tnh tnh hin ngang khc ngi ca b. Qu vy, c gi th y c mt th cht cng cng, mt tinh thn bt khut ngay c nam nhi cng t snh kp. C l v cc d tnh m b Triu git ch du khi c s cn tr trn con ng tranh u ca mnh cho dn, cho nc. Khng nhng b c ch kh anh hng, b li c sc mnh v mu lc nn hng ngn chin s xin theo chin u di c v cng vo rng ni rn binh luyn v. Bui u, ng Triu Quc t khng tn thnh cng cuc ca b v ly nhng li l thng thng khuyn can, nhng sau ng chu theo kin ca em gi, xt cuc u tranh d thnh hay bi cng l iu hu ch. B Triu trong cuc lun vi anh, li sau ny trong lch s nhng li khng khi bt h: "Ti mun ci cn gi mnh, p ng sng d, chm c trng knh bin ng, qut sch b ci cu dn ra khi ni m ui, ch khng thm bt chc ngi i ci u khom lng lm t thip cho ngi ta". Triu Quc i cng em khi binh nh qun Cu Chn. Trong chin trn, b t ra can m phi thng nn c tn lm ch tng. B mc o gip vng, ci voi xng ra trc qun ch nh i vo ch khng ngi. Ting "Nhy Kiu Tng Qun" mt thi vang lng ci Giao Chu v tng lm khip m qun Ng trong su thng. Sau cuc chin u v qun t, th c nn bt li dn, B lui binh n x B in (ngy nay i tn l Ph Din thuc huyn M Ha, Thanh Ha) ri t t. k cng ngi n chin s hy sinh v nn T Do ca dn tc, vua Nam nh Tin L cho dng miu th v phong l "Bt Chnh Anh Lit Hng Ti Trinh Nht Phu Nhn" Cuc cch mng Mu Thn (248) b dp tt th 16 nm sau (nm Gip Thn 264) t ai Giao Chu li chu thm mt cuc phn chia khc. Nh Ng hp t Nam Hi v Ut Lm li thnh Qung Chu, t chu tr Phin Ngung. Hp Ph, Giao Ch, Cu Chn v Nht Nam thnh Giao Chu, chu tr ng Long Bin. Xt nh vy t Nam Vit ca B Triu xa kia do cuc phn chia ny thnh Giao Chu v Qung Chu by gi. Vic ny c tnh cch tp trung tin vic cai tr. Trung Quc t khi c cuc tam phn Bc Ngy, Ty Thc v ng Ng, li m mn cho nhiu cuc bin lon lin min. Sau nh Tn ph c nh Ngy ri em binh chim Giao Chu. Nh Ng phi tng o Hong sang dnh li. Sau , o Hong c phong thnh Giao Chu mc cho n nm 280, Ng mt th o Hong em Giao Chu np cho nh Tn. H o c gi nguyn a v.

96

Vit S Ton Th

Cuc tp trung t ai trn y ca nh ng Ng d iu khin gung my cai tr khng t c mc ch. Bn quan li Trung Quc trc tnh trng i lon, lon t chnh quc sang ti thuc quc, tt nhin thy a v ca mnh lun lun bt trc, nn ch lo v vt cho y ti tham, hung h t bao nhiu lu h b nhim ci bnh phong kin hay sinh trng ci huyt thng phong kin sn cht tham tn. Cn dn Giao Chu t hai cuc cch mng Trng Triu bt u ng trc ci m, hon cnh chnh tr khc khe li lun lun thc bch nn h khng sao ngng u tranh. n i nh Tn li khng c s thay i tt p no, li t hn l khc. Tn dng c c nghip xong trn t Trung Hoa lin phong cho b con thn thuc trn gi cc ni lm vy cnh. Bn ny tranh nhau quyn li em qun nh ph ln nhau, chnh h thc sinh ra mt phn ln s bin lon ngoi nhng hnh ng nhng lm. T Ng qua Tn, dn Giao Chu thng ni ln git bn Thi Th. Trong nc my khi c s yn n hn.

B Triu Cao mt trng, c mt vng, B tc ngang lng, v chm sng, Hp chng rng xanh oai no nc, Ci u voi trng, ting vang lng, Mc di tr vy tan n gic, Ngi c lm le hc h Trng, V c anh hng duyn nh my, Thi chi ng Hn dm lung lng. V danh (Th i Hng c)

2- Lm p Quy Ph Giao Chu

Trn y chng ta thy di i nh Tn dn Giao Chu c phn c cc hn bao gi ht. H b li cun vo cuc nh ph ln nhau ca thn vng khi gi quyn cc phin trn, ngoi ci nn bc lt t lu thnh mt s trng thng xuyn. S i kh trong nhn gian cng l mt mm bin lon na. Thm vo l s quy nhiu ca nc Lm p. V tr ca nc ny bt u t tnh Qung Bnh, Qung Tr vo n lc tnh Nam Vit ngy nay. Ngi ta phng on ci r ngi Lm p thuc ging M Lai, theo vn minh n v ging M Lai tc ging Anh N Dieng (Indonesien) xa kia b ging Aryens nh bt ra khi n ri lan trn sang bn o Hoa n. H ng ha vi ging Cao Min v ging Chim Thnh trong khi mt chi phi ca h hp vi ging Mng C lm thnh dn tc Vit Nam hp th vn minh Trung Quc. Vn ha ca Lm p l vn ha ca n . Ngi Lm p hng cng k t nh th k. H thng em qun quy nhiu a phn Nht Nam l mt a phn gip gii. Khi dn Giao Ch ta cn thuc nh ng Hn, ti a im ny c quan cai tr Tu

97

Vit S Ton Th

trng nhm phng s nh ph ca Lm p. Qua cc triu i sau nh i Tam Quc, i ng Tn s ri lon Nht Nam lun lun tip din. Nm Qu Su (353) di i vua Mc nh ng Tn thi t Giao Chu l Nguyn Phu nh vua Lm p, ph c 50 n ly th nm 399 Lm p cp c hai qun Nht Nam v Cu Chn ri nh trn ti Giao Chu. Thi th Giao Chu l Vin ngn c v ly li c hai chu mt, sau c phong l Giao Chu Thi S. T nm Qu Su (413) n nm Canh Thn (420) c lun lun c cuc xung t gia Lm p v Giao Chu, nhng t nm Canh Thn, Giao Chu i thng chm git ngi Lm p v cng tn hi, s quy ri ca Lm p mi tm yn t lu v hng nm Lm p phi cng hin voi, vng bc, mi v.v... Di thi Nam Bc Triu (420-588), khi Tn , nh Tng hng khi phng Nam v Ngy thu c Lng, Yn, H lp nn Nam Bc Triu. Trung Quc li tr v vi ci cnh tam phn ng lit gn nh di i ng Chu: mt lc lng ct c min Hoa Bc, mt lc lng ct c min Hoa Nam. Cc ngai vng lun lun thay i. Do v tr ca n, Giao Chu thuc v Nam Triu. Lm p mun nhn c hi bin lon Trung Quc cho s sang iu nh vi Tng Triu cho "bao thu" t Giao Chu, nhng ngh ca h khng c chp thun. Tri li nm 468 thng ba, ma h, triu Tng c n Ha Chi sang lm Thi S Giao Chu v cm tng lnh i nh Lm p. Vua Lm p l Phm Dng Mi hong s xin tr li cc ngi dn Nht Nam b Lm p bt trc y v xin np mt vn lng vng v mi vn lng bc t ti. n Ha Chi dng biu v Tu xin kin; trong khi ny ni b Lm p k ch ha, k ch chin nn s gi n ni chuyn ca ngi Tng b gi li. Tc th qun Tng hm ngay thnh Khu Lt. Tng Lm p gi thnh ny l Ph Long b git. Phm Dng Mi tnh th chng ng ng, phi ng ra chng Tng cu thnh cng b bi ri mang v con i trn. Qun Tng vo thnh tha h v vt vng bc. S khng ghi rng sau cuc thng trn ny nh Tng c lp nn h Lm p khng, c l h cho Lm p u hng v hng nm np cng.

98

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 7 Nh Tin L (544-602)

1) L Nam 2) Triu Vit Vng 3) Hu L Nam

1- L Nam (544-548)
Nm K Mi (479) bn Trung Quc nh Tng mt ngi, nh T ln thay ri 22 nm sau T b Lng nh . Bn quan cai tr Tu cng quen thi nh nhng bn trc l nhn cuc bin lon bn chnh quc m tranh quyn li cc bin cng v mu s c lp li a phng t tr. By gi Th S Tiu T cai tr t Giao Chu cng i theo vt xe ca bn T nh, Lc Dn, L i: nhn dn Giao Chu thy ngt ngt v ci khng kh ni bin, ngoi xm (v s quy ph ca Lm p) lin chp c hi chnh quyn ca bn thng tr nghing nga lin hng ng theo ting gi ca ng L Bn (cn tn khc l L B) ngi huyn Thi Bnh thuc Phong Chuy, tc l Sn Ty ngy nay, ng vn ci r l ngi Tu. T tin ng chy lon di i Ty Hn qua Giao Chu n ng l 7 i nn c tnh tnh hon ton nh ngi bn a. ng c ti vn v, c thi lm quan vi nh Lng, sau bt c ch lin cng ngha s bn phng hp nhau nh ui Tiu T. Vic khi ngha nhm nm Tn Du (54) tc nm i ng th 7 i Lng V . By gi ng coi qun Cu c, lin kt c vi chu, cc ho kit u hng ng. Ti Chu Din c t trng Triu Tc em qun theo trc nht. Thng chp nm Nhm Tut (542) nh Lng sai L T Hng l Th S chu Tn v Tn Qunh Th S chu Giao sang nh. Bn ny dng dng khng mun tin qun. Tiu T lm s v triu Lng vu tu bn Hng, Qunh giao thng vi ngi ngoi ci, nn hai ngi ny b t ti. Lc ny L Bn chim thnh Long Bin c 3 nm (nm Qu Hi 543). Thng 4 nm y vua Lm p l Lut La Bt Na (Rudravarman I) vo cp ph qun Nht Nam (qun Nht Nam cn c nh Lng gi l c Chu) L Bn sai Phm Tu em qun i nh dp, Phm Tu thng trn Cu c. Vua Lm p b chy. Nm Gip T (544) L Bn t xng l Nam Vit ly nin hiu l Thin c, ngang vi nh Lng l nm th 10 hiu i ng, v ly quc hiu l Vn Xun sau khi ui

99

Vit S Ton Th

hn c Tiu T. ng thit lp triu nh, cho Triu Tc lm thi ph, Tinh Thiu lm tng vn, Phm Tu lm tng v. Cng nm y, nh Lng phi T V tng qun l Lan Khm sang nh Nam Vit , Lan Khm mi vt khi Ng Lnh b bnh v cht. (i Vit S K quyn 5 t 2 a b). Thng 6 nm t Su (545) l nm th hai hiu Thin c, nh Lng c Dng Siu (Vit Nam S Lc chp l Dng Phiu) lm Th S Giao Chu, Trn B Tiu (sau l cao t nh Trn bn Tu) lm T M v h lnh cho Thi S Chu nh l Tiu Bt hp qun vi Dng Siu cng nh. ng L Bn em ba vn qun chng nhau vi qun Lng Chu Din b thua, chy ti sng T Lch li bi trn ln hn na, sau phi rt v Gia Ninh (ph Yn Lng, tnh Phc Yn). Thng ging nm Bnh Dn (546) qun Lng vy hm thnh v chim c vo ngy 25-2-546. L Nam chy thot c v vng Tn Xng (tnh Sn Ty). n thng 8, L Nam em hai vn qun ra ng h in Trit (nay l huyn Lp Thch tnh Vnh Yn) ch to thuyn b nh phn cng. Ti y qun Trn B Tin li thng trn ln na v L Nam khng kp phng b. Ngi li rt v Tn Xng (c ch chp l Tn Hng) chn chnh li qun i sau giao li binh quyn cho T Tng qun Triu Quang Phc (i Vit S K, quyn 5 t 3 v Ton Th quyn 4 t 16 b 17 a). T nm 547 min ng bng Bc Vit v Bc Trung Vit li l thuc v Tu. Anh L Nam l L Thin Bo c nh c c Chu (Ngh An, H Tnh ngy nay) nhng khng bao lu li bi trn ti i Chu, phi o tu.

2- Triu Vit Vng

Triu Quang Phc l con Thi Ph Triu Tc: hai cha con ng theo L Nam lu, va l tng c ti, va l ngi trung thn nn c lnh s mng ; thy qun Tu cn mnh, Triu rt qun v D Trch l ni ng ly, chung quanh sn rng ni (thuc tnh Hng Yn by gi). ng thit lp doanh tri bn trong rt l b mt, him tr ri c m ti dng thuyn c mc em thy qun ra nh cp c lng thc v nui qun i. Li du kch chin ny ng l ngi thc hnh u tin mang li nhiu thng li, nn Trn B Tin mc du binh hng tng mnh nh mi khng xong. Nm Mu Thn (548) L Nam mt. Nm sau Triu ln thay xng l Vit Vng, nhng lng thc hao mn dn. Tnh th gia i bn vn nhng nhng, chng ng ng b no th nh dp bn Trung Quc c lon Hu Cnh, Trn B Tin phi triu v ty tng l Dng Sn li trng nom vic qun. Triu tha dp tn cng qun Tu ri ly li thnh Long Bin. V pha qun Tu c yn th Triu Vit Vng li phi i ph vi L Pht T. Nguyn L pht T l ngi h ca L Thin Bo, Thin Bo l anh h ca L Bn khi ng L Bn tht th th c bn chy vo qun Cu Chn ri b qun Lng ui phi bn tu qua x Lo, n ng D Lng xng l o Lng Vng ly quc hiu l D Lng. L Thin Bo mt (nm th 7 i Triu Vit Vng) khng con nn giao binh

100

Vit S Ton Th

quyn li cho L Pht T. Nm inh Su (557) L Pht T em qun v tranh ginh a v vi Triu Vit Vng nhng nh my trn u khng c kt qu lin xin Vit Vng chia t ging ha. Vit Vng ngh tnh c ch v thng hi trm h by lu au kh v chin tranh ng li ngh ca L Pht T. a gii ca Vit Vng k t Long Bin ra bi Qun Thn lng Thng Ct, huyn T Lim. Cn L Pht T ng ti Din (tc lng i M huyn T Lim tr v xui). Triu Vit Vng cn g con gi l Co Nng cho Pht T mu cuc ha hiu lu di, khng ng Pht T vn gi manh tm trc. Nm Tn Mo (521) Pht T xut qun nh bt thnh lnh vo Long Bin. Triu Vit Vng xut k bt phi chy n sng i Nha (huyn i An, tnh Nam nh) th nhy xung t vn.

3- Hu L Nam (571-602)
H c Triu Vit Vng, L Pht T xng Hiu (tc l Hu L Nam ) ct L i Quyn gi thnh Long Bin, L Ph nh gi Din, kinh di v Phong Chu (thuc huyn Bch Hc, tnh Vnh Yn). Chnh quyn nh vy c thng nht, cng cuc ca ng khng thnh tu lu di v chnh s bn Trung Quc li c n nh. Nh Ty nh c nh Lng thu gm c c Nam Bc, n nm Nhm Tut (602) phi Lu Phng em 27 doanh sang nh Hu L Nam . Xt khng khng c ni qun nh Ty, L Pht T chu nghe li d v ko c hng. Giao Chu li l thuc v Trung Quc thm mt giai on na (giai on ny ko di 336 nm).

101

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 8 Bc Thuc Ln Th T (603 - 939)

- Nh Ty v nh ng i vi Lm p v Giao Ch - Mai Hc v B Ci i Vng - Cuc Xm Lng ca Nam Chiu - S nghip ca Cao Bin

1- Nh Ty nh Lm p
Nh Ty mt nm Mu Dn (618) sau 28 nm ngi. Vng triu ny khng li g trn lch s Vit Nam v qu ngn ngi nhng s chp rng nm Nhm Tut (602) khi nh Hu L Nam ht thi (t Su - 605) tng nh Ty l Lu Phng c lnh em qun nh Lm p v nghe ni nc ny c nhiu vng bc v qu vt. Lm p lc ny cng kh mnh. Quc Vng l Phm Phm Chi, nghe tin qun Ty ti bn sa son chng . Hai qun bui u gp nhau sng L (?). Qun Ty vt qua sng nh qun tin o ca Lm p. i binh ca Lm p n cu vi mt s voi trn (Vit Nam di i nh Trng bit s dng tng binh). Lu Phng lin by mo, o h ph c ln ri nh i phng ti. Qun Ty v bi trn chy, tng binh Lm p ui theo sa ht xung h. Tc th qun Ty tr li phn cng kch lit, cung n bn tn bay qua nh ma cng lm cho mt phn tng binh phi kinh s tho lui giy xo ln qun Lm p cht hi nhiu. Trn nh tip din lun 8 ngy m sau qun Ty mi tin c vo th Lm p. Vua Lm p by gi cng hong gia rt khi kinh thnh. Qun Ty vo cp ph ri rt v sau khi quc vng xin tip tc cuc ha hiu v tin cng nh c. n i ng Thi Tng vo nm Trinh Quan, vua Lm p l Phm u L cht i, con l Phm Trn Long ni ngi b git, ngi con ca b c l Ch Ct a c tn lp. Ch Ct a i quc hiu ra Hon Vng Quc nhng nc ny vn quen thi quy nhiu Giao Chu. c phen h chim c Chu Hoan, Chu i (tc l hai tnh Thanh Ngh ca ta).

102

Vit S Ton Th

Hai th k sau vo nm Mu T (808), H Trng Chu li em qun nh vo Hon Vng Quc rt tai hi khin h phi lui xung pha Nam (hai vng Nam Ngi by gi). Li mt ln na do s tht bi, quc hiu Lm p i ra Chim Thnh cho ti ngy nay.

2- Nh ng i Vi Vit Nam
Nm Mu Dn (618), nh Ty mt sau 28 nm thng tr, nh ng ln thay. Ba nm sau, vua Cao T phi Khu Ha lm i tng qun sang cai tr Giao Chu. Vic phi mt v tng qua Giao Chu cho ta hiu rng nh ng p dng mt ch qun phit i vi chng ta. H rt kinh nghim d vng gia Giao Chu vi cc vng triu Trung Quc trc nn phng cn mt mi s bt trc bng mt chnh sch hon ton v lc, chnh sch ny tt nhin phi dng n nhiu lut l khe kht, thi no cng vy v y, ta thy nh ng rt am hiu vn Giao Chu. Nm K Mo (679), Giao Chu i ra An Nam h ph i i ng Cao Tng, chia ra 12 chu, 59 huyn. Nhiu tnh bn Trung Quc cng lm vo cuc ci cch ny. (Nc ta eo ci tn An Nam t th .) Mi hai chu nh sau: 1) Giao Chu c 8 huyn (H Ni, Nam nh, v.v.) 2) Lc Chu c 3 huyn (Qung Yn, Lng Sn) 3) Phc Lc Chu c 3 huyn (Sn Ty) 4) Phong Chu c 3 huyn (Sn Ty) 5) Thng Chu c 3 huyn 6) Trng Chu c 3 huyn 7) Chi Chu c 7 huyn 8) V Nga Chu c 7 huyn 9) V An Chu c 2 huyn 10) i Chu c 6 huyn (Thanh Ha) 11) Hoan Chu c 4 huyn (Ngh An) 12) Din Chu c 7 huyn (Ngh An). Cn mt chu na pha Ty Bc Giao Chu, hn l vng thng du Bc Vit by gi, c dn Mng, Mn tr ng, gi l Man Chu (c 3 huyn), hng nm phi tin cng nh ng v chu mt mt ch ring bit.

103

Vit S Ton Th

3- Mai Hc Khi Ngha (722)

Di bn tay st ca nh ng, phng Nam c c yn tr hay khng? Ta c th ni rng khng. T khi nh ng ln ngi l nm Mu Dn (618) n nm Nhm Tut (907) tc l trong vng ba th k, phng Nam lun lun ri lon, khi a ht ny, khi khu vc khc, tuy khng to tt. n nm th 10 di i ng Huyn Tng (sau hn mt trm nm) Mai Thc Loan, ngi Hoan Chu thuc huyn Thin Lc (hay Can Lc, H Tnh) pht c cch mng. ng rt kho mnh, to ln mt en x, thy nhn dn qun qui di ch tham tn ca bn quan li nh ng, lin h ho trm h ng dy chng qun xm lc. ng c cc ni hng ng nhit lit. Vic u tin ca ng l chim ly mt ni lm cn c ti Hoan Chu thuc huyn Nam n, tnh Ngh An, xy thnh p ly, t xng l hong v c mnh danh l Hc . ng lin kt ngay vi Lm p v Chn Lp c hu thun v rng ng lui ti, cng lm cho nh ng thm lo ngi. Nh ng phi qun do Dng T Hc iu khin, sang hp vi H Quang S Khch nh Mai Hc . Hc khng cm c ni phi b chy v t lu b bnh m mt. Theo ng Tng trong Minh Tn Tp Ch s 48, ngha qun chy ti sn ni Hng Sn tc gi l R n, bn b Lam Giang sau mt trn c chin cui cng. Mai Hc v nc hy sinh mt cch v cng anh dng. Nay ni V Sn, huyn Nam ng, tnh Ngh An cn c di tch thnh c ca vua Hc v cn n th Ngi x c Nm, huyn Nam ng (Nam ng nay i tn l Nam n), kin trc rt huy hong.

4- Gic Cn Ln V B
Nm inh V (767), l nm i Lch th hai i vua i Tng nh ng, gic b l qun Cn Ln v B vo cp ph Giao Chu, vy hm ph tr. Kinh Lc S l Trng B Nghi cng vi y Cao Chnh Bnh hp nhau tr c qun gic b. Sau ny Trng B Nghi cho p La Thnh phng mi cuc bin lon. La Thnh c t by gi.

5- B Ci i Vng
Vic nh dp yn, nm Tn V (791) Cao Chnh Bnh c c gi chc H Giao Chu. Y cai tr dn rt tn c, lng ngi on gin v cng. Ti qun ng Lm thuc huyn Phc Th, tnh Sn Ty, Phng Hng vn ng dn chng nh ph ph tr khin Cao Chnh Bnh lo s m cht. Qun Giao Chu chim c La Thnh v ph tr nhng my thng sau Phng Hng b bnh qua i, nhn dn nh n ng lp n th v gi ng l B Ci i Vng. Bng danh t ny, dn t qu ng nh cha m i vi con ci. Con ng l Phng An c nhn dn tn ln k nghip.

104

Vit S Ton Th

Nh ng li em qun sang dp, c Triu Xng lm H, Phng An yu th nh phi hng.

6- Cuc Xm Lng Giao Chu Ca Nam Chiu

Giao Chu au kh v cuc thng tr ca nh ng cng nh ca cc tin triu Trung Quc nh trn ni; Giao Chu cn b Lm p lun lun cp ph, l ci nn th hai. Khi nh ng sp mt, Giao Chu li b cuc xm lc ca Nam Chiu, l ci nn th ba. Nam Chiu l nc no v u? Pha Ty Bc Giao Chu thuc min ty tnh Vn Nam, c mt x m dn l ngi Thi xa kia, chia lm 6 chiu tc l thuc 6 t trng (chiu i vi dn Thi tc l vua) a phng qun tr; Mng Hu, Vit Thc, Lng Khung, ng m, Thi Lng v Mng X. Su chiu ny cng thn phc nh ng. Mng X pha Nam i vi cc chiu trn kia v gip a phn Giao Chu. l Nam Chiu. Dn Nam Chiu tng sng nhiu phen oanh lit v qut cng. Di i Ng Tn Quyn (thi Tam Quc) h bit tm nhng ni sng ngi, ni non him tr nh H Hoa, Qu Ch, Vng Ci, Honh Sn, Trng Sa, Hi Ngn, L Li, Tn, thuc Hoa Nam t hp. Ngoi ra h cn giao dch mt thit vi nc Ty B D ly vy cnh. C sch chp h l con chu ca Triu V v quan thi ph L Gia b cc tng nh Hn l L Bc c v Dng Bc nh xiu bt n cc x trn y. Di i Tn (265-316), h li hp lc vi bn th t ln cn l Triu Cng L chim c chu Qu, chu Din t lm l Da La, ly chu Cm, chu Hoan lm l Lm An, cng nhau cai tr. H lp thnh tr x Cao X, thuc t Din Chu, pha ng gip b, pha ty gip Ty B D, pha nam gip ni Honh Sn ri t xng vng. i ng Tn (317-420) To Nh c c i nh, nhiu phen ui c Nam Chiu ra tn b, nhng qun Nam Chiu rt khn ngoan, bit trn trnh sc mnh, bit p dng chin thut co dn v tiu hao. Qun Tn khng chu c thy th, au m cht hi nhiu, phi rt lui. Nam Chiu li tr v honh hnh nh c. Khong nm Khai Nguyn (713-741) i vua ng Huyn Tng, B La Cp l vua Nam Chiu c ch ln, t lt Tit S o Kim Nam l Vng Dc, xin thng nht v qun lnh c 6 chiu v ly c rng 5 chiu kia suy nhc khng ng vng ni. ng triu, theo li ngh ca Vng Dc chp thun cho vic thng nht ny v t tn cho 6 chiu hp nht l Qui Ngha. Vic thng nht thc hin xong, Nam Chiu tr nn mt quc gia cng thnh xut qun nh ph cc dn tc ln cn. Trc nht l nc Th Phn (sau ny l Ty Tng) b Nam Chiu xm lng. Thng trn ny, Nam Chiu di n thnh Thi Ha c mt v tr vng vng hn. Sau ny, Nam Chiu t t thm mt tn khc l i L v thnh mt mi lo bin cng cho Trung Quc. Nm Tn T, ng Thin Bo th 9 (750), qun Nam Chiu vy thnh Cn Minh (qun Vn Nam) cp c hai chu Tiu Chu v Riu gm tt c n 32 x. Nam Chiu bit li dng rng ni, nh qun ng vo su ri vy hm v tn cng. Tit

105

Vit S Ton Th

S Kim Nam l Trng Thng ri ti Tit S ng Quc Trung hai ln huy ng 28 vn qun nh nhau vi Nam Chiu u b thua rt thm hi. Nm ng Trnh Nguyn th 16 (800) An Ph S Vn Nam l Vi Cao nh qun Nam Chiu thua Thit Kiu, ph L Giang. Nm Bnh Dn (846) Nam Chiu trn qua Giao Chu nhng Kinh Lc S l Bi Nguyn D nh ui c. Sau , n Vng Thc thay Bi Nguyn D bit cch cai tr nn mi mm lon u tt. n nm Canh Thn (860), L H sang lm H th Nam Chiu mnh thm nhiu lm. Con Phong Hu (vua Nam Chiu) l T Long t xng v t quc hiu l i Mng, sau li i ra i L. T Long lo tng cng ro rit v qun s, ng vin thanh nin t 15 tui a vo qun ng. Ri mt vic xy ra dn ng cho qun Nam Chiu bc thm ln na vo t Giao Chu. Nguyn L H th mnh ca "thin triu" git ngi t trng ca dn Mng l Th Trng khin ton th dn Mng bt mn. Dn Mng vn c lin lc vi Nam Chiu, mun bo th nhng khng sc lin vch ng ch no v xui gic qun Nam Chiu xm lc Giao Chu. Thng 11 nm y, Thnh H b tht th, L H v Gim Qun b chy v V Chu. Thng Ging nm sau ng triu phi cho Vng Khoan em qun Ung Chu v cc min ln cn sang cu vin. Qun Nam Chiu li rt v, nhng hai nm sau h li ln n. Tng ng l Thi Tp em ba vn qun sang i ph, Nam Chiu li lui binh. Sau ny Tit S Lnh Nam l Thi Kinh s Thi Tp lp c cng to, mt tu v triu nh rng tnh hnh Giao Chu n nh khng cn phi qun i li. Vua ng lin rt on qun vin chinh v, Thi Tp mun li 5.000 binh cng khng c. Hiu c s lc c k trn, nm Qu Mi tc mt nm sau Nam Chiu m cuc tn cng mnh lit hn bao gi ht, bng s 50.000 qun trn nh nc l vo Giao Chu, chim c ph thnh. Thi Tp th c phi t st. Tng ng l Nguyn Duy c em 400 qun Kinh Nam n cu cng thua, chy ra n b sng th b li v khng c thuyn b. Y lin h ho qun s quay li, liu sng mi vi qun Nam Chiu v th no cng cht. Cuc phn cng ny hi c hai ngn binh s Nam Chiu nhng n m Nguyn Duy c kit lc, b tng Nam Chiu vy nh v git c c bn. Thng trn hon ton, qun Nam Chiu vo ph thnh st hi ti 15 vn nhn mng. Giao Chu lt vo tay Nam Chiu, vua Nam Chiu l Mng Th Long c Dng T Tn trn th Giao Chu vi 2 vn qun, v t on T Thin lm Tit S. Trong cu chuyn ny, ta thy r v s k nhau ca bn vn v tng nh ng m Giao Chu lm vo cuc binh la v cng tn hi. Nhng vn cha ht! Mt Giao Chu, tm thi nh ng thin An Nam H Ph v Hi Mn (?) ri triu tp qun cc o v Lnh Nam, lo vic thuyn b v lng thc. Ma thu nm sau (864), Cao Bin c lnh xut qun.

7- Cuc Tht Bi Ca Qun Nam Chiu V S Nghip Ca Cao Bin

Nm t Du (865), Cao Bin c nh ng c lm tng hp cng Gim Qun l L Duy Chu em qun sang ng Hi Mn (?) gii quyt vn Nam Chiu, Cao

106

Vit S Ton Th

Bin sinh ca tng li l tay vn hc uyn thm, dn 5.000 qun lm tin o v c cng L Duy Chu iu ng qun hu vin tin sau. L Duy Chu khng mun Cao Bin thnh cng, bit rng Cao Bin giu mu lc, c ti qun s, tt s thng trn, v Nam Chiu tuy ng nhng man mi v hp, chin u li khng c phng php. Y ch cn cch khng em qun tip vin Cao Bin hao mn dn thc lc m tht bi bi chng. Cao Bin ct qun i ri, L Duy Chu vn c ng nguyn vn ti ch. Gim Qun nh ng l Trn Sc li phi thm mt o qun 7.000 ngi na, do tng Vi Trng T lnh o, sang tng cng cho on qun vin chinh ca Cao Bin. By gi Cao Bin mi xut trn, thng c Nam Chiu my k, (nm 866 hi thng 6) v cho bo tip v Trung Quc. Hi thng 9, nm th 6 hiu Hm Thng (865) Cao Bin nh ln 5 vn qun Nam Chiu lc ang gt hi Phong Chu (Vnh Yn) git c mt s qun Nam Chiu v cp c thc la em v nui qun lnh. Ta nhn thy Cao Bin khn ngoan ch khng nh mnh ngay v cha c tip t v cha y lc lng. Vic nh Phong Chu trc ch do vn cn lng thc. V khi c tip vin hn hoi (qun ca Vi Trng T n) Cao Bin mi thc s lm chin. Bit tnh th kh khn, vo khong thng 4 nm 866, T Long thng cho on T Thin lm Tit S t Thin Xin (kinh ring ca Nam Chiu pha ty bc Giao Chu) cho Dng Thp T (An Nam Ch Nguyn chp l Dng T Tn) n gip T Thin gi Giao Chu, cho Phm N Ta lm Thng Ph H. Nay Vn Nam cn thnh Ph Ta huyn La Th. Tin bo thng trn ca h Cao n Hi Mn th b L Duy Chu chn li. Triu nh Trung Quc lu khng thy tm hi ca bn Cao Bin lin cho hi L, th L ni di rng Cao Bin khng chu xut trn v vn n binh bt ng Phong Chu. Thc ra, Cao Bin ph c qun Nam Chiu l bn Trng Thuyn, L Ta v Long Man, hng c hn 1 vn qun, nh c ba ly Ba Phong v ang vy hm qun Nam Chiu La Thnh qu 10 hm ri. Cuc c thng ch cn l vn thi gian th vua ng Tng phi Vng n Quyn v L Duy Chu ti thay. H Cao trc khi v kinh mt phi tiu hiu Tng Cn v Trung Quc trnh by tin tc thng trn v mi s hm hi ca L. Ri sau khi giao binh quyn cho Vi Trng T, Cao Bin cng 100 th tc ln ng. Khi Vua ng hiu r manh mi, Cao Bin li c thng chc Kim Hiu Cng B Thng Th v c quay gt v Giao Chu tip tc vic nh dp. Trong lc ny, bn Vng n Quyn, L Duy Chu mi nh thnh. Vng n Quyn nht nht, vic g cng ty Duy Chu. Cn Duy Chu th tham lam, tn c, tng t khng phc, nh vy qun Nam Chiu gii c hai ln vy, trn c qu na. n khi Cao Bin tr li, h c thnh, bi c Dng Thp T, chm c bn T Thin, N Ta, Nc Mi v Chu C o l Th Mn lm hng o cho Nam Chiu, cng git c 3 vn qun Nam Chiu. Cao Bin li nh ph 2 ng Th Mn theo Nam Chiu v git t trng. Th Mn quy phc mt vn by nghn ngi. Ma ng thng 11 nm y, Vua ng ban chiu t Tnh Hi Qun Chu Giao, cho Cao Bin lm Tit S kim Hnh Doanh Chiu Tho S cc o. T L H tham

107

Vit S Ton Th

nhng, c c, qun Man khi lon gn 10 nm n by gi mi yn v "An Nam H Ph" i thnh Tnh Hi Qun bt u t y. Xt ra, Giao Chu b nn Nam Chiu rng r 10 nm v cng tn hi. T Cao Bin phc hi c uy tn cho nh ng v li lm Tit S Giao Chu. Theo tu vin trng A. Launay, Hi Truyn Gio Ngoi Quc, tc gi "Histoire ancienne at moderne de l'AnNam" trang 34, sau khi bi trn vi nm, Nam Chiu li li dng c hi Trung Quc c lon dy qun: Vua ng phi iu nh g cng cha cho Vua Nam Chiu. Theo li khuyn ca Cao Bin, nh Vua nh thuc c git cht 3 c phi vin sang n cng cha l linh hn ca Nam Chiu. Do nc ny t lit v nh ng gi c Giao Chu thm mt thi gian. Cao Bin thi hnh nhng cng cuc g y? ng ta lm tt c nhng vic ca mt v tng v mt vn quan c ti. Trc ht ng ta khi vic xy thnh p ly cc ni bin cnh phng gic gi, do ng vi cho p ngay li thnh i La bn b sng T Lch. Thnh ny b mt di hn 1.982 trng, cao 2 trng linh 6 thc. Bn ngoi thnh c mt con chy theo bao bc ly thnh. di hn 2.125 trng linh 8 thc, cao 1 trng ri, dy 2 trng. Trong thnh c ti 40 vn nc nh (?) S sng ca nhn dn rt l sm ut. ng li khai ph cc ghnh thc m rng ng thy cho cc thuyn b bun bn i li. V mt cai tr ng cng c mt chnh sch r rt trnh c mi iu nhng lm ca bn tha hnh nn ng gy c thin cm gia ng v dn chng cho nn ng c tn l Cao Vng. ng lp cc s thu c tin chi dng. Sau ny ngi ta cho rng ngi Vit Nam phi ng su thu t thu Cao Bin lm Tit S Giao Chu. iu khng hn th. C l rng vi Cao Bin Giao Chu chu mt ch thu kha phn minh th phi hn, cn trong thi cc tin triu v khng c hn mt chnh sch thu np r rt nn s ng gp ca dn phn ln ch vo ci ti tham nhng khng y ca bn quan li Trung Quc. Nm t V (875) vua ng i Cao Bin i lm Tit S ti Ty Xuyn (T Xuyn) v ng thun li ngh ca Cao Bin cho Cao Tm (chu Cao Bin) thay th ch phng Nam. Chng bao lu nc Tu li lon v ci cnh tam phn ng lit li ti din. Cng nh mi ln, cuc thay i chnh s bn Trung Quc l mt dp tinh thn quc gia Vit Nam c thc tnh.

108

Vit S Ton Th

Phn 2 - Chng 9 Cuc Tranh u Ca Dn Tc Vit Nam T H Khc n H Ng

Trn Thy Chin u Tin Ca Vit Nam

Nh ng mt ngi nm inh Mo (907) v k tip nh ng l i Ng Qu. Nc Tu li mt phen chia nm s by nh bit bao ln trc. Nu trc thi ng Hn c lon Tam Quc (Ng, Ngy, Thc tranh hng), th gi y l Hu Lng, Hu ng, Hu Tn, Hu Hn, Hu Chu gy cuc bin lon nm ci ngi cha t Trung Quc. l bn Ng Qu hay l i Ng Qu, Ng i, chng nh no mnh hn v c lu bn. Mi nh ng vng c nm ba nm ri b o thi. Dn Trung Hoa b la lon bng chy lin min trn na th k. Dn Giao Chu tt nhin khng b l c hi. Khi ng triu bt u nghing , uy quyn trung ng khng thu mnh ra ngoi b ci th mt ngi dn Giao Chu l ng Khc Tha D qu Hng Chu (thuc a ht Ninh Giang, tnh Hi Dng) ng ln chim ot ly gung my chnh quyn y. ng vn l mt nh ho ph, phng tng, o c nn nhn dn knh phc. Nh ng (nm 906) rt khn ngoan lin c ng ln lm Tit S (sau phong thm lm ng Bnh Chng S) thay Tng Cn b thnh trn v Tu yn dn. S thc, nu nh ng c vng vng yn tnh nh thu no, ngi ta u c di ph thc vn mnh mt thuc quc vo tay mt ngi bn x, nht l ngi li c nhn tm nhit lit quy phc, v c tinh thn c lp. Chng qua th chng ng v l mt cch ha hon vi nghch cnh m ngi ta phi y con thuyn chnh tr thun theo chiu gi. Nm sau ng b dit hn n nh Hu Lng k tip, ngi ta cng ngay vn Giao Chu - Lu An c phong lm Nam Bnh Vng kim Qung Chu Tit S vi d nh em qun i sang Giao Chu mt khi c c hi thun tin. ng Khc Tha D a v cha c mt nm th qua i trao li cho con l Khc Ho ci s mng nng n ca ng l tip tc gi gn t nc v chng xm lng. Khc Ho l mt ngi k nghip rt xng ng v l mt nh chnh tr c ti. ng sa sang nn hnh chnh, t cc quan li th vo bn tay sai ca ngoi quc trc y, m mang cc ph, chu, x, sa son ng li giao thng, chia nc ra thnh tng x, l, ph t chc lnh trng v t lnh trng, bin tn lng, qun v lm s h tch. Vic thu m c chia u, chnh tr khoan nhn gin d, dn nh n ng "m sng li" (Khm nh Vit S Tin Bin). Do tnh trng Giao Chu c thnh t nn qun nh Lng mc du c nh ti chim x ny nhng vn cha dm bc chn vo bin gii ca chng ta. Trong lc ny ng Khc Ho phi con l Khc Tha M sang Qung Chu, b ngoi l i vic s b nhng b trong l d xt tnh v thc lc ca h Lu. S phc tng nh Lng by gi ch l v hnh thc m thi.

109

Vit S Ton Th

Lu An ng ph tr Qung Chu c 4 nm th mt. Em l Lu Cung c ln thay nhng sau c iu bt mn vi triu Lng (Hu Lng) Lu Cung tuyn b bit lp v xng , ly quc hiu l i Vit. Sau ny (nm inh Su 917) Lu Cung li i quc hiu ra Nam Hn. Nm inh Su (917) ng Khc Ho mt. Nh Lng giao chc Tit S cho Khc Tha M l con ng. Trong giai on ny ta nhn xt nh Lng khng mnh nn phi chu ngi Giao Chu gi t Giao Chu v khoanh tay nhn s bit lp ca dng h Lu trn mnh t min Nam Trung Quc. Theo Trn Trng Kim, Nam Hn thy Giao Chu giao ho vi nh Lng c bt bnh, sau Nam Hn em qun sang nh Khc Tha M. Thit tng y khng phi l mt c vng chc. Vic xm lng ca Nam Hn vo Giao Chu ch do mun gm thu Giao Chu vo lnh th ca mnh ngha l do ch quc ch u c phi do mt chuyn hn gin v tnh cm. Nm Qu Mi (923) qun Nam Hn thng trn. Khc Tha M b bt, sau c th v. Bn v s nghip ca ba i h Khc tin Cha, trung Cha v hu Cha, s thn Ng S Lin cho rng nc Nam ta ny mm t tr t ba i h Khc tuy cha xng , xng Vng. Mi cng cuc ci cch chnh tr ca h Khc t c s trng thnh v chnh tr ca chng ta v ng lm gng cho i sau. T by gi tr i n h inh nht thng nc i C Vit hn 60 nm nay (906 - 967) dn Nam thot vng lao lung ca ngi Tu... Li bn y xt ra rt ch ng. Tng Nam Hn l L Khc Chnh c li chim ng Giao Chu, L Tin gi chc th s, nhng chnh quyn ca Nam Hn cng khng c lu bn. Tm nm sau (931) mt kin tng ca Khc Ho xa kia l Dng nh Ngh li huy ng c dn chng ui c bn L Khc Chnh v L Tin ri ln thay vo chc Tit S. Nam Hn khng c mt phn ng no i vi vic ny, c l rng h cng knh n lc lng ca Giao Chu chng? Su nm qua ang m p, i sng ca Giao Chu nh nc thun dng th xy ra cuc chnh bin gia ngi Giao Chu vi nhau: Dng nh Ngh b nha tng l Kiu Cng Tin git v cp ly quyn, nhng ri n lt Kiu Cng Tin cng b ng trong khi tp tnh bc ln ci a v cha t Giao Chu. Y b Ng Quyn l tng ca Dng nh Ngh c binh nh ph bo th cho ch v nhc ph. Nguyn h Ng l mt ngi ti ba, li lc, li c lng trung thnh nn Dng nh Ngh yu qu nn em con gi g cho. ng qu qun ng Lm (thuc tnh Sn Ty) cng mt qu hng vi nh i quc Phng Hng xa kia. Dng nh Ngh lc sinh thi giao ng m nhim chc trn th i Chu l mt a ht quan trng hi , va v chnh tr v qun s bi cn phng qun Lm p. Kiu Cng Tin thua trn lin cho ngi sang cu cu nh Nam Hn. Do ni Kiu Cng Tin phi ngi sang cu cu v by t cuc chnh bin Giao Chu, vua ti nh Nam Hn lin chp ngay c hi ny m h ch i t lu. H hiu rng mi khi Giao Chu c ngi lnh o c ti, c c th lc lng Giao Chu chng tr nn mnh v ng s v sc on kt ca dn tc cht ch v nguyn vng t do, c lp lun lun nung nu lng ngi. Cho nn mi khi mun chinh phc

110

Vit S Ton Th

nc Nam, cc triu i Bc phng rt l thn trng. Ta hn nh s giao dch gia nh Hn v Triu xa kia l c mt s king n vi nhng l do ch ng ca n. Nhng khi h Triu qua i, nhng k tha k n hn th "thin triu" li p dng ngay ci chnh sch k c. Tm li ngi phng Bc tuy hn chng ta v phng din vn ha nhng vn phi e d ci tinh thn quc gia ca chng ta m h bit l kh knh. Nam Hn i vi chng ta cng vy, nht l a phn Qung Chu ca h li st nch chng ta. (Xin nh rng n thi ngi Vit chng ta chuyn dch xung min lu vc sng Hng H, min Bc Vit by gi ch khng cn gm ba tnh min Hoa Nam nh di thi Triu .) H hiu chng ta hn hn nh Lng nht l sau khi Dng nh Ngh ui vn thn, v tng ca h ra khi Giao Chu nm Tn Mo (931). Ln th hai ny Nam Hn qua Giao Chu l mt cuc hnh binh ln lao, c th ni h xut ton lc ca h bi khng phi ch c nhng v tng ln ng m cn c thi t Hong Tho, con vua Nam Hn gp sc. Hong Tho em hu qun i tip vin. Khi qun k ca Nam Hn pht phi bay gn sng Bch ng th Kiu Cng Tin bi trn v b git. Vn ni ch gii quyt xong, h Ng lin ngh ngay ra mt k l h Nam Hn bng cuc thy chin c nhiu hy vng thng li hn l a chin. Nh tng ny truyn hch cho qun dn phng xm lng mi mt v b khc cho ngi cm cc g nhn u bc st lng sng Bch ng trong khi nc triu ln i nc thy triu xung mi m cuc phn cng. Giai on u, qun Nam Hn v qun Giao Chu x st vi nhau trn mt sng. D nhin qun Giao Chu nh cm chng ri b chy ch nc rt xung. K ny thnh cng. Khi nc rt, thuyn ca i qun Nam Hn b cc m thng nt v v khng sao tin thoi c. Qun Giao Chu lin quay li theo chin lc nh v cuc phn cng ng k l khc lit ht sc. Qu na lc lng Nam Hn b tiu dit. Thi t Hong Tho b bt sng v b em v git i. Sau khi dng mu Nam Hn lai lng trn con sng Bch, mt t tn qun chy thot v Phin Ngung, mng quc ca phng Bc sau cuc chin thng ca Ng Quyn li mt phen na tan ra my khi.

111

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 1 Vit Nam Trn ng c Lp (939 sau C.L)

1) Tin Ng Vng 2) Dng Tam Kha 3) Hu Ng Vng 4) Thp Nh S Qun
Nh Ng ra i nm K Hi (939) sau khi lm nhiu vic ln lao hin hch: bn trong dp c nghch thn, bn ngoi ui bn cng ch v chm dt ci nn vong quc y ti nhc di trn 11 th k (1146 nm). Ni rng nh Ng c cng ln trong vic m ng dn li cho cc triu i t ch sau ny l inh, L, L, Trn tng khng phi l ngoa vy. Ng Quyn xng vng v thnh C Loa (Phc Yn) li mt phen na thnh kinh cho mt triu i. Ng Vng t chc triu nghi t cc phm tc, nh vic phc sc, chnh n mi vic chnh tr quy m vng k y . ng mun gy mt s nghip lu di nhng tic rng s mnh qu ngn ngi. ng ngi c 6 nm v qua i nm Gip Thn (944), th c 47 tui. Ng Vng trc khi cht k thc vic lp t cho Dng Tam Kha l em v (Dng Hu, con gi Dng nh Ngh). H Dng ng l phi tn ph Ng Xng Ngp theo li di chc nhng li dng c hi. t t mnh ln ngi xng l Bnh Vng (945 950). Ng Xng Ngp bit rng bn cnh Dng Tam Kha c th nguy n tnh mng, lin b trn sang Nam Sch (Hi Dng) v c Phm Lnh Cng lng Tr Hng, huyn Kim Thnh gip . Tam Kha sai qun ui bt v e hu ha, nhng Ng Xng Ngp c h Phm du trong ni. Ng Xng Ngp cn mt ngi em l Ng Xng Vn, Dng Tam Kha nui lm con nui. Sau ny ti Sn Ty c lon ( hai thn Thi Bnh) Ng Xng Vn v cc tng Dng Ct Li v Cnh Thc c c i nh dp. Thi by gi t s phu n dn chng khng ai phc Tam Kha nn "ni ln nh ong" chim cc huyn p. Nhn thy lng ngi chng li h Dng, cc tng cng Ng Xng Vn li dng qun lc trong tay tr li kinh s gy cuc o chnh. Dng Tam Kha b bt. Ng Xng Vn ln ngi xng l Nam Tn Vng. Ngh tnh cu chu, Xng Vn khng n lm ti Tam Kha, ch ging xung lm Trng Dng cng v cp cho thi p hng lc. By gi gn nc ta, Nam Hn ang cng thnh. Nam Tn

112

Vit S Ton Th

Vng xin l thuc v Hn cha Lu Thanh phong Ng Vng lm Tnh Hi Tit S Kim H (Khm nh Vit S quyn 5 t 25a v b). Nn Dng Tam Kha tr xong, Ng Xng Vn cho ngi i tm anh Tr Hng v cng chia ngi v. Ng Xng Ngp xng l Thin Sch Vng. S gi l Hu Ng Vng. Sau t lu, Thin Sch Vng mnh l trng nm ht quyn chnh, nhng n nm Gip Dn th mt. Vic chnh tr di thi Hu Ng Vng mi ngy mt suy km. Nam Tn Vng cng khng t g l xut sc. Trong nc vn xy ra bin lon nhiu ni. Ln ngi va xong tc l ngay nm th nht, Xng Vn em qun i nh inh B Lnh Hoa L khng thu lm c kt qu no ng k. Sau ny Nam Tn Vng i dp Chu Thi, th lnh lon qun hai thn Thi Bnh (thuc Sn Ty), v khinh ch v bt cn b trng tn cht ngay ti i Bn Doanh. Xt ra Nam Tn Vng ngi c 15 nm (950-965), khng c ngi k t. Con Thin Sch Vng l Ng Xng X ln thay nhng cng khng hn g cha v ch nn cc giai cp qu tc, phong kin khng phc ri nn Thp Nh S Qun bng ra. Ng Xng X ng t Bnh Kiu by gi cng ch l mt trong 12 s qun m thi. Thi Thp Nh S Qun nc ta l mt thi i lon, l mt cuc tranh ginh xu x v quyn li gia cc lc lng a phng lun 22 nm rng. Nguyn nhn xa xi ca lon 12 s qun: Nu chng ta theo di lch s, ta thy rng lon s qun khng phi mt ngy m c. Hon cnh x hi Giao Chu trong thi Bc thuc lun lun thay i, thng trm vi cnh hng vong ca Trung Quc. Quan li Trung Quc v cc ng cp qu tc mi k tip cc giai cp phong kin thun ty Giao Chu trc, n gi pht lun lun ngh n s t to cho mnh mt a v phng tnh th bt trc, hoc trng ch nhng c hi thun tin tranh vng b. u th k th 10, nh ng sp gy nn trng thi tm l ny. Qua i Ng Qu, tm l Giao Chu cng b xc ng thm. Ri h Khc, h Dng, h Ng dy nghip. Trong khi xy dng c cc h trn y khng th khng ly cc phn t phong kin lm vy cnh, v vy mm phong kin ny n cng thm xanh tt. Sau ny nh Ng thit lp hn mt vng triu thng nht t ai v chnh tr, quyn hnh ca phong kin b thu hp dn v mi mu thun bt u pht ng. Trong thi h Khc, h Dng v Ng cm quyn, phong kin nm yn ng k, khng dm ca quy, v cc v lnh o quc gia by gi c nhn dn hon ton cm phc. H Khc ni ting v c v lng i quc. H Dng, h Ng l nhng anh hng gii phng dn tc. Dn chng u c chu v nhng k mu quyn li ring t chng li vi cc th lnh uy danh sng ngi . Cc qu tc bit vy nn khng dm i ngc vi lng dn. Nhng khi Ng qua i Dng Tam Kha ph li y k, mi bin lon c sn nay mi c c hi bt pht. Ngay t lc Dng Tam Kha tim v ca chu, ti hai thn Thi Bnh thuc Sn Ty no ng, ri cuc bin lon lan trn khp mi ni trc s bt ti ca anh em Ng Xng Vn v con chu. Mi lon tt

113

Vit S Ton Th

nhin ta thy r do cc lnh t 12 a phng ri rc trn ton ci Giao Chu gy ra. H u thuc ng cp qu tc tt c. Mi hai s qun di thi Hu Ng Vng l: 1) Ng Xng X (nay l lng Bnh Kiu, ph Khoi Chu, Hng Yn). 2) Cnh Thc gi ng Giang (huyn Thanh Oai, H ng). 3) Trn Lm xng Trn Minh Cng gi B Hi Khu (tnh Thi Bnh) 4) Kiu Cng Hn xng l Kiu Tam Ch gi Phong Chu (huyn Bch Hc tnh Vnh Yn). 5) Nguyn Khoan xng l Nguyn Thi Bnh gi Tam i (ph Vnh Tng tnh Vnh Yn). 6) Ng Nht Khnh xng l Ng Lm Cng gi ng Lm (Phc Th - Sn Ty). 7) L Khu xng L Lng Cng gi Siu Loi (ph Thun Thnh tnh Bc Ninh). 8) Nguyn Th Tip xng l Nguyn Lnh Cng gi Tin Du (Bc Ninh). 9) L Dng xng l L T Cng gi T Giang (Vn Giang Bc Ninh). 10) Nguyn Siu xng l Nguyn Hu Cng gi Ty Ph Lit (Thanh Tr H ng). 11) Kiu Thun xng Kiu Lnh Cng gi Hi H (Cm Kh tnh Ph Th). 12) Phm Bch H xng l Phm Phng t gi ng Chu (Hng Yn). Dn chng Giao Chu i vi vn s qun th no? L tt nhin h khng tn thnh phong tro qua phn, n l cn bnh thng xuyn ca phong kin. H thy mi s au kh u do ni phong kin m ra. Sau thi Bc thuc, kinh t nng nghip pht t, dn s tng ln rt nhiu, lnh th quc gia ton vn, ngi dn ch mun an c lc nghip. Do xu hng thng nht chnh tr v ham chung ha bnh dn chng ng h ng inh B Lnh, ngi ng Hoa L, tnh Ninh Bnh ln nm chnh quyn. Lon Thp nh S Qun khi u t nm 945 n 967 co chung. H inh nh dp xong th quc gia Vit Nam tr nn lnh mnh.

Ph Bnh 12 S Qun.
Gn y c nh lm s ch nho bnh phm mi hai s qun nh sau: "Xem cuc i 12 s qun tranh nhau th bit ngha hp qun l kh nhng cng bit ci tr no dn tc ta v hi y n trnh tin ha. Lc y hai vua Ng tuy mt, Xng X l dng di Thin Hong, cng nh ng Chu qun nh Chu, Hoi Dng vng nh Hn, nu cc th ho cng nhau phc tng hp hn mi bn nh lm mt bn ln, tn Ng Xng X lm thin h cng ch ni dng h Ng, m cc b s qun thi t tr ly trong b mnh, khi quc gia v s thi o xim ngc bch nh Tn Tn lin hon. Khi quc gia hu s thi mi h rng lnh, gi gn nhau nh Ngu, Quc kt ngha, th th Hp Chng Quc Bc M li kin v hai mi nhm lin bang Nht Nh Man h chng xut hin vo nc ta v th k th 12 ri ?

114

Vit S Ton Th

Li khng lm th, sm chung trng, ti gio mc, mnh n tht yu, rt cc b tiu ma c di ngn c bng lau, h chng phi l ci ti qun hc bt minh" (khng r ngha hp qun). Nhng m cn c ch ng khen, v trc hi y mi khi gp mt phen bin lon th ngi nc phn nhiu da th ngi Tu nh Hong Vn ng khi c bnh m gng i xe sang nh Tng. L Thc Hin i ng tt chu nh T l mn th lc ngi ngoi bt nt ng loi, tht ng b. Lc by gi cc s qun mi ngi xng hng xng b mt phng, c Nam Hn l mt nh khn ngoan, mun m rng t ai, ngay k nch, th m cha h nghe c ngi no phi nh th lc ngi ngoi hi ng loi v rng ci trnh dn tr ca ta by gi kh cao cho nn tuy c ci lng "c ln nut c con -- ging mnh n tht ging yu" m ai cng bit "cng rn cn g nh", "Rc voi v giy m" l khng hay. Sau ny inh Tin Hong c xng Vn Thng th th lc khng chng ni, nhng vn l ngi Nam lm vua nc Nam, tng 12 s qun c linh thing cng ngm ci ni chn sui (i Vit S K ci lng A 1146, quyn 1 t 63-66b). V 12 s qun i by gi c cu ca dao nh sau ny: Ca i mun s ca chung, Hn nhau mt ting anh hng m thi ...

115

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 2 Nh inh (968-980) I. inh Tin Hong

1) T chc ni b 3) Binh ch 2) Ngoi giao vi Tng 4) Chnh tr

II. inh Ph
1- inh Tin Hong (968-980)
inh Tin Hong tc inh B Lnh, ra i va ng gia khi lch s Vit Nam ang tri mt giai on hc m trn 30 nm, k t khi Dng Tam Kha thon nghch n lon 12 s qun, dn chng lm than khng k xit. Thi th cu to nn con ngi ho kit chm dt cnh ct nhc tng tn v theo gt Trng, Triu, L, Mai, Ng v.v... h inh t thm vin cho nn c lp v thng nht ca nc nh. inh B Lnh l con ng inh Cng Tr, gi chc Th S Hoan Chu v i Dng nh Ngh v Ng Vng Quyn. Cha mt sm, ng theo m v qu sng cuc i hon ton tho d gn nh mt ht du vt qu tc thu trc. Nhng, ngay t khi cn th u ng c nhng c ch v kh phch khc ngi. Ngy thng chi vi cc bn ngoi ng bi l nhng tr chn tru b, bt chng phi khoanh tay lm kiu, ng ngi ln trn cho chng rc i chi. ng li sai chng ly bng lau lm c v by th trn nh nhau. Cc tr trong a phng u tn ng lm n anh. Ti tui trng thnh, uy tn ca B Lnh mi ngy mt vang di, dn trong vng theo rt nhiu. Do tnh tnh ngang tng, ng v ngi ch bt ha vi nhau nn ng phi ri b qu hng, cng con trai l inh Lin sang B Hi Khu (thuc ph Kin Xng, tnh Thi Bnh) theo s qun Trn Minh Cng. T tr i, B Lnh tin dn trn con ng s nghip. Thy ng ch kh hin ngang, c ch nh c, din mo khi ng, h Trn yu mn v cho d phn quan trng trong vic iu khin binh i. ng c h Trn trao cho binh quyn trc khi mt. Sau ng chuyn qun i v qu nh (Hoa L) l ni ng t nhiu nh hng lc thiu thi, chiu m thm ho kit v binh lnh. Lc lng ca ng mi ngy mt mnh. Nm Tn Hi (951), anh em Nam Tn Vng

116

Vit S Ton Th

c ln xut qun n nh m khng c25. Nh Ng mt, h inh nh bi c s qun Phm Phng t, ph c Cnh Thc (huyn Thanh Oai, tnh H ng) ri dn dn tiu dit c ht cc lnh t a phng sau mt nm rng. Cuc chin thng ca h inh tht rc r v quyt nh tnh th thi by gi v nhng ho kit ca Giao Chu hu ht u c mt di c ca inh B Lnh (Giao Chu tht hng: inh B Lnh, inh Lin, L Hon, inh in, Nguyn Bc, Phm Hp, Phm C Lng) Sau nhng chin cng oanh lit lin tip ng c dn chng tn lm Vn Thng Vng.

T Chc Ni B
Nm Mu Thn (968), inh B Lnh ln ngi Hong n, xng l inh Tin Hong , t quc hiu l i C Vit (nc Vit ln), nin hiu l Thi Bnh nguyn nin, ng Hoa L, xy cung in, nh triu nghi. Qun thn tn Ngi l i Thng Minh Hong . ng ch Tin Hong lu tm nhiu n vic qun s, v thi l thi lon, vic v cn c m mang nhiu, hung h nn xm lng ca Bc phng i no cng rnh m ngoi cng ng ca chng ta. Nhng cng thn v i thn thu u l nhng tng lnh: Nguyn Bc c phong lm nh Quc Cng, L Hon lm Thp o Tng Qun, inh Lin (con c Tin Hong ) lm Nam Vit Vng. Nm Canh Ng, (970) l nm u tin nin hiu Thi Bnh, Tin Hong t 5 ngi Hong Hu: an Gia, Trnh Minh, Kiu Quc, C Quc v Ca ng. (V vic ny, s thn L Vn Hu ch rng: inh Tin Hong l ngi khng bit c hc m by ti by gi khng ai sa cha li, n ni m m, thin t lp 5 ngi Hong Hu ngang nhau. Sau L, L phn nhiu bt chc, chnh l do Tin Hong khi xng...). Tin Hong va khi nghip Vit Nam th Triu Khung Dn cng lp ra nh Tng bn Trung Quc, v lun ngay khi , nh Tng phi i Tng Phan M sang nh Lu Thnh, cha nh Nam Hn, v chng c mnh lnh.

Vic Ngoi Giao Vi Nh Tng

inh Tin Hong xt thc lc ca mnh cha mnh, quc gia va thnh hnh nu b Tng triu nh ph tt c s bt li nn sai s sang thng hiu. Ln th nht, Tin Hong c s b qua Bc triu, vo thng ging nm 970. Ln th hai, nm th ba hiu Thi Bnh nguyn nin, Nam Vit Vng inh Lin sang biu Tng triu phng vt. Nm sau na (972) sau khi Nam Vit Vng tr v, nh Tng

Trong khi inh B Lnh ct c Hoa L ng, hai vua Ng khi binh nh, B Lnh s sai con l inh Lin n lm con tin xin hon binh. Khi inh Lin n hai vua Ng bt giam ri xut chinh. i bn nh nhau hn mt thng khng thng bi, sau hai vua Ng bn sai tri inh Lin em treo trn cu ri cho ngi sang bo inh B Lnh rng: nu khng hng s git Lin, B Lnh ni gin ni rng: ngi i trng phu ct cng danh s nghip ch u c bt chc n b con tr. Ni ri sai 10 ngi cm n cha vo Lin toan bn. Hai vua Ng tht kinh ni: Ta s d treo con hn l buc lng hn phi theo. Nay hn tn nhn nh th th git cng v ch. Ri khng git Lin m thu qun v. (Khm nh Vit S, 9,5 t 24a,b)

25

117

Vit S Ton Th

sang sch phong Tin Hong lm "Giao Ch Qun Vng", inh Lin lm "Kim Hiu Thi S Tnh Hi Qun Tit S An Nam H".

Binh Ch
Vic ngoi giao yn n, Tin Hong lin lo mi vn ni tr. Ngi t chc qun i lm 5 cp: o, Qun, L, Tt, Ng. Mi o c 10 Qun, Qun c 10 L, L c 10 Tt, Tt c 10 Ng, mi Ng c 10 ngi. Nh vy l mi o c 10 vn ngi. Tng s qun i ca nh inh c ti 1 triu ngi. S gia Trn Trng Kim cho rng by gi nc ta cn nh, dn ta cn tha tht, lm g c thc lc nui ni 1 triu qun. Nhng, bn v binh ch ca nh inh, ng Ho Nguyn Vn T, trong bo Tri Tn, pht biu rng iu c thc do qun i by gi chia ra lm 2 hng: mt hng l qun i thng trc hay hin dch, mt hng l tr b, lun chuyn nhau trong 1 thi hn nht nh phng s di c, tc l mn k qun dch, qun s li tr thnh nng dn. Theo , qun s nh inh c th ln ti mt triu.

Chnh Tr
V chnh tr, Tin Hong ban hnh nhiu lut l rt kht khe. Ngi t vc du trc in, nui h bo trong vn, dng ct ng nung trng tr nhng k gian c v phn bi. Nh c hnh lut nghim khc ny, nn an ninh quc gia c vn hi. o Pht t 6 th k trc c mt nc ta, by gi cng kh pht t. Tin Hong rt trng dng cc Thin s v h c hc lc uyn bc v Ngi cho lp ngch tng thng. S Khung Vit c Ngi phong lm Quc S. inh Tin Hong tuy khi nghip trn mnh nga, hc hnh t i, nhng v phng din ni tr v ngoi giao, ta thy h inh khng phi ch c ti nh ng, dp Bc. Lut l nghim khc bao nhiu chng t tnh th by gi hn lon by nhiu, v vy vic dng k lut thp ch l do nhu cu thi i. Qu vy, ta hy coi thng tng x hi l qu tc, l phong kin th lun lun c chuyn tranh ginh v phin ng cc a phng, lng dn li ht sc hoang mang, mnh u theo y, tht chng khc g x hi Trung Quc bn kia min Ng Lnh. Nh th, vc du v h bo ca inh Tin Hong ch c mc ch khut phc nhng k phn nghch hn l i ph vi dn chng, nu ta nhn st vo ni tnh nc ta trc v sau . V ta nn tha nhn mi s khe kht ca hnh lut triu inh u ch ly s yn m ca nhn dn lm mc ch. iu ny, h inh thc hin lun 12 nm rng khi cm vn mnh dn tc cho n lc qu c, i vi dn chng cng nh i vi giai cp qu tc. H inh mt, ngay khi m tin cha cha xanh ngn c th cuc khng hong chnh tr xy ngay gia triu nh, nhiu bin c tai hi sinh ra truy nguyn cng do mt vi iu tht sch ca Tin Hong. Vic bin c th nht ca triu inh: Nm Thi Bnh th 9 (978), h inh b trng lp u. Thiu t l Hng Lang c phong lm Thi T, (tt v b Hong Hu ra Hng Lang c sng i nht nn h inh bt chp c l thng) con th l inh Tu lm V Vng, cn inh Lin l con c theo cha t lc hn vi, lp nhiu chin cng,

118

Vit S Ton Th

tng chu nhiu vt v trong vic i s, nay b b nn Lin gin lm ngm sai ngi git Hng Lang. Ma xun nm 979 nh du cnh ct nhc tng tn ny. Vic bin c th hai: Cn thn Thch ln vo cung git c Tin Hong v Nam Vit Vng Lin lun trong mt m, khi hai cha con cng say ru nm ng ngoi sn. Thch b bt v b lm ti. V Vng inh Tu c tn ln ngi ngay nhng mi c su tui.26 K t by gi (979), nh inh coi nh sp sau 12 nm nm chnh quyn. Tin Hong th c 56 tui.

2- inh Ph
V Vng inh Tu ln ngi vo thng 10 - 979. M l Dng Thi Hu lm triu dng Nguyn Bc, inh in, L Hon lm ph chnh. L Hon xa chuyn gi vic binh nhung, c lng Thi Hu v li cng Thi Hu t thng nn t do ra vo ni cung cm v c lng quyn. Bn Bc, in l ti trung ca tin triu khng chu c nhng iu ngang chng v nh cp ngi ca h L nn m mu chng li i Nam Quc S Din Ca vit: ... Ni sau Thiu th ngy, L Hon nhip chnh t ry dc ngang. Tim xng l ph quc vng, Ra vo cng h Dng chung tnh. Hai v trng thn ny cng Phm Hp l b tng c ca vua inh ngm rt v i Chu khi binh nh L Hon nhng tht bi v b git ht (Phm Hp v inh in b bt sng em v x t kinh Hoa L). S ln xn ny b bn quan li nh Tng ngoi bin trng thy, Tng triu lin li dng ngay c hi c i qun do Hu Nhn Bo, Tn Ton Hng, Trn Khm T, Lu Trng, Gia Thc, dn qua nc ta. Hu Nhn Bo c lnh chc Giao Chu Chuyn Vn S, v theo k hoch ca nh Tng, vic Nam chinh thnh cng th thit lp ngay vic h. L Hon c Phm C Lng lm i tng. Trc khi Phm C Lng xut qun, h Phm tuyn b: "Hin thi Vua cn nh di, tng s i nh gic ly ai l ngi bit thng pht cho minh, chi bng ta nn tn ng L Hon ln lm vua ri hy xut qun". Qun s u tn thnh.

Theo d s, Thch mt hm nm trn cu m thy mt v sao sa vo ming cho l im thn d bo trc hng vn, bn ny ra cung vng git vua Tin Hong v con trng l Nam Vit Vng tim ngi.

26

119

Vit S Ton Th

Thi Hu bn cho em o hong bo trong cung ra, t tay khoc vo mnh L Hon. inh Tu phi ging xung lm V Vng. i sau cho rng y l c mt cuc dn cnh gia cc nhn vt chnh thi : Dng Hu, L Hon v Phm C Lng.

120

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 3

Nh Tin L
- L Hon nh Tng - Vic ngoi giao - S nghip ca Tin L

1- L Hon nh Tng
L Hon ln ngi xng l i Hnh Hong , ly nin hiu l Thin Phc (980-988) Hng Thng (989-993) v ng Thin (994-1005). ng sinh x Ninh Thi, huyn Thanh Lim, tnh H Nam. Va ln ngi xong, ng hiu manh tm ca Bc triu lin m ngay cuc ngoi giao la xem tnh . ng sai s mang th sang Tng ni di l ca inh Tu xin phong, khng ngoi mc ch ha hon vi k mnh. Tng triu khng nhng khng nghe cn trch L Hon dm xng , v ni: nh inh ni tip nhau 3 i ri, vy phong cho inh Tu lm Thng Soi, L Hon lm ph. Nu v nh tui khng lm ni chc v th L Hon phi a m con inh Tu sang chu Bc Triu ri s c phong quan tc.27 Bit nh Tng c la gt, L Hon lin sa son vic qun. Qun Tng sang t Vit c 2 ng: ng b l Lng Sn, ng thy do sng Bch ng. Thng ba nm Tn T (981), Hu Nhn Bo v Tn Ton Hng dn lc qun v bn Lu Trng dn thy qun, do hai no trn tin vo ni a Giao Ch. L i Hnh em binh thuyn gi mt thy Bch ng Giang. Hai bn x xt. Qun Tng th mnh, qun ta phi lui. Hu Nhn Bo n Chi Lng (thuc n Chu Lng Sn). L i Hnh lp k tr hng d Tng tng n ch him. Hu Nhn Bo b bt v b chm. Qun Tng b thit hi qu na v hai b tng ca h Hu cng b bt lm t binh cn li bao nhiu u tan v ht. Lu Trng gi thy qun nghe tin mt va

ca triu Tng i m con inh Tu sang chu khng ngoi mc ch nm gi ly dng chnh thng ri dit L Hon sau. Dn Mt dng chnh thng th quc xm lng mi trnh c chng ngi vt ln nht l chnh ngha.

27

121

Vit S Ton Th

lin rt lui. Ring c mt chm trn ti Lng Sn, L Hon thng Tng mt cch oanh lit, k cng l mt vinh d ln cho dn tc chng ta.28

2- Vic Ngoi Giao Di i Tin L (980-1005)

Qun xm lng xa b ci, nhng L Hon hiu rng d sao lc lng ca nh Tng vn mnh hn lc lng ca mnh, chc cu ha vn l thng sch. Nm 982, L Hon sai s sang Bc triu em tr 2 vin tng ca Tng b bt lm t binh Chi Lng (Lng Sn) trc y l Quch Qun Bin v Triu Phng Hun, v bo tin nh c Chim Thnh cng xin chu l tin cng. By gi, Tng ang lo vo cuc quy ph min Bc ca qun Khit an (Hung N) nn hon cnh tr nn rt thun tin cho Giao Chu. Tng triu phong cho L i Hnh chc Tit S. Nhng theo Nguyn Tng Phng, sau khi nhn c ch sch, L i Hnh mi em tr li 2 vin b tng k trn. Mi nghe, ta tng nh nh chp s xuyn tc s tht nng cao phong th quc gia, nhng qu vua Tin L c nhng c ch rt hin ngang vi Bc quc. Ta xem cch Ngi tip s sau ny th r (C nn khen Ngi va mi dng nc, quc gia tuy cha hng mnh lm m lu tm ngay n vn quc th chng?). Nm 985, (Thin Phc th 6), c s Tu qua, khi v L i Hnh a ra vng, ng voi sang biu xin lnh tit trn. Thng 10 nm sau, Bc triu phi chc T C Khuyt l L Nhc Chuyt v Quc t gim bc s l L Gic mang ch sch sang phong cho L Hon "Kim s quang lc i phu, kim hiu Thi y An Nam h Tnh Hi Tit S, Kinh Triu Qun Khai Quc Hu". Trong ch sch, Bc triu c nhc li vi trang lch s gia Trung Quc v phng Nam. "S Nhip l ngi thng minh khai ha cho dn tc t Vit c yn n. Triu y l ngi knh thun theo chiu ch ca nh Hn m khng tri, v v dn di lc t r c ha ca Trung triu". Cc vic giao dch gia Giao Chu vi Bc triu di i Tng c th tm tt nh sau: Cng nm 986, c L Gic sang s nc ta, vua L i Hnh sai Ng Quc n em phng vt sang biu nh Tng v ni c ngi Chim l B La t em h hng hn trm ngi sang xin ni ph. Thng 10 nm y, nh Tng ban ch sch phong L Hon lm chc "Kim hiu Thi bo, An Nam h sung Tnh Hi qun Tit s Giao Chu Qun Ni Qun St X Tr ng s, Phong Kinh Triu Qun hu".

Sau vic nh Tng, gi yn b ci i Vit, cc qun thn dn ln L Hon tn hiu l "Minh cn ng vn thn v thng bnh ch nhn, Qung hiu Hong " -- Khm nh Vit S 9.1 t 18a.

28

122

Vit S Ton Th

n nm th nht hiu oan Cng (988), L Hon c gia phong "Kim Hiu Thi y h b". Vin Ngoi Lang l Ngy Tng, Trc s qun l L B em ch sch tin phong. Nm 990, Vua Tng sai T Chnh Ngn l Tng Co, Hu Chnh Ngn l Vng Th Tc em ch sch phong cho vua L i Hnh "c Tin" l chc quan t t i nh Hn. Cc ch hu, vng, cng, tng qun, ngi cng cao c trng, triu nh knh phc mi c ngi ny. Sau khi Tng Co tr v, L Hon sai o Cn em phng vt sang biu. Vic ny vo thng hai nm Tn Mo (991). Nm 993, vua Tng cho Vng Th Tc v L C Gin em chiu sch phong L Hon lm "Tnh hi qun Tit s Giao Ch Qun Vng". By gi, Hon sai s sang cng v gi t biu ca inh Tu nhng ngi. V nh Tng bi trn nn vua Tng khng dm hch sch li thi nh trc. Nm 994, L Hon sai Nha hiu Phi Sng c sang biu qu vt. Nm 995, L Hon li cho cng phng vt na nhng cng nm ny, L Hon cy c rng rm ni cao, a th him tr th bn dn bin cng sang n cp cc vng ln cn t Tu. Chuyn Vn S Qung Ty l Trng Quan v chc Binh M Gim p trn Nh Hng (thuc Khm Chu) l V Chiu M dng s tu v triu rng Giao Ch c hn trm thuyn chin vo cp trn, hip dn, tc ot kho tng ri b i. Ma h nm y, T Mu ca ta em 5.000 hng binh vo ln Chu Ung, nhng b chc Tun Kim l Dng Vn Kit nh ui c. Nh Tng cng l i v khng mun c vic ng binh. Trc y Tro Dng (nay l Qung Yn) c bn Vn Dng lm lon git ngi trn sang trn Nh Tch Khm Chu. Trn Trng l Hong Lnh c cha bn y. Trn tng ca Giao Ch Tro Dng l Hong Thnh Nh ui bt, Lnh c khng tr. Khi Trn Nghiu Tn n thay bn Trng Quan lin em giao li ht thy l 113 ngi va nam ph lo u. L Hon sai s sang cm t v bt c 27 ngi n (dn chi) khng hiu ting Tu em np cho chc Chuyn Vn S Qung Ty ni l gic b xin tr li. Cng nm y, L Nhc Chuyt em chiu th v ai ngc sang phong cho L Hon. H L thong th bo Nhc Chuyt: "Ngy xa cp Nh Hng l gic b ngoi ci, Hong bit khng phi l qun Giao Chu cha? Gi s phi qun Giao Chu th trc nh Phin Ngung, sau nh Mn Vit, h ch trn Nh Hng m thi!" (tht l lun iu ho hng ca k chin thng). n nm inh Du (997) Tng Thi Tng mt. Chn Tng ln ngi. L Hon li c gia phong Nam Bnh Vng. Nm y qun Chim quy ri ngoi bin, L Hon nh ui c li em phng vt sang biu nh Tng v gi t biu thut chuyn dp Chim Thnh, nhng kt lun rng vic thng trn l nh "c ha ca Triu nh".

123

Vit S Ton Th

Vua Tng u i s gi v ban cho ai ngc cng nga v o gip (Khm nh Vit S, Quyn 1 t 33a). n nm Gip Thn (1004) L Hon sai Hnh Qun Vng l Minh xng Nhip Hoan Chu Th s sang chu vua Tng. Vua Tng vi vo tin in, yn i hi han, ban cho rt hu ri phong Minh lm Kim T Vinh Lc i phu, Kim hiu thi y Hoan Chu th s. Tm li vua i Hnh v mt ngoi giao nng cao c a v nc nh v bn trong gy ni c an ninh, trt t, bn ngoi bit dng sc mnh lm Trung Quc phi king n. Nu khng lm ni vic tr lon v tr bnh th u c th nhn thng mt ngi Hn tc.

3- Vic nh Chim Thnh

Nm 981, L i Hnh sai T Mc v Ng T Cnh sang s Chim Thnh, ngi Chim c tuyt li bt giam s gi, L i Hnh tc gin, nn sau khi yn n vi Bc triu (982) lin huy ng qun i m cuc Nam chinh. Qun Chim i bi, tng Chim l T My Thu cht ti trn, qun Chim b bt lm t binh rt nhiu cng 100 cung n Chim v mt nh s Thin Trc. Vng bc, chu bu b tch thu khng k xit. Nm 989, Dng Tin Lc l qun gic vng mnh i thu thu chu Hoan v chu i, d dn hai chu lm lon v lin lc vi Chim Thnh; L i Hnh em qun i nh bt c Dng Tn Lc git cht cng mt s ng dn a ht ny. Nm Gip Ng (994), vua Chim sai Ch ng sang dn phng vt. L i Hnh trch Chim v l; vua Chim lo s lin sai chu l Ch Cai sang chu.

4- Vic M Mang Trong Nc

Sau khi b ci trong ngoi yn n, L i Hnh ngh n vic c tin. Trc thi Tin L, dn ch ly c, vt liu i chc cho nhau, c th tin bn Tu em sang nhng cha lu thng, nn mi vic cng, t u khng tin. Nm 984, vua L i Hnh cho c tin Thin Phc (Khm nh Vit S, quyn 2 - t 1-20a). Nm 986, L i Hnh chn nhng ngi kho mnh sung vo qun tc v gi l thn qun, c khc trn ba ch "Thin t qun". Nm Gip Thn (984), i Hnh cho dng in Bch Bo Thin Tu ni i Vn trong thnh Hoa L (nay l ni Trng Yn). Nm 1002, L i Hnh tng cng qun s, t chc cc i, cc ng, chia tng hiu lm 2 ban. Cng nm y, nh li lut php tr dn, m mang nng nghip, khuyn dn cy rung tch in, i 10 o lm l, ph v chu; o cng (ngi, kinh) v sai Ng T Yn em 3 vn qun m ng i b t b Nam gii n chu i L.

124

Vit S Ton Th

Trc cng cuc bnh trng t ai gii quyt nn nhn mn ng bng sng Nh, v bo v nn ni an ca quc gia m dn Chim Thnh hay phm n, ta phi tn thng ci cng lao v sng kin ca nh Tin L vy (Khm nh Vit S, quyn 2 - t 20a). Vua L i Hnh mt nm t T (1005), lm vua c 24 nm, th c 65 tui. Tic rng sau khi Ngi qua i, mi vic ang m mang b ngng li.

Ci n L Hon v Dng Hu
Bn v L Hon cng nh xt cng, lun ti nhiu nhn vt khc trn Lch s sau ny (L Cng Un, Trn Th , Mc ng Dung, v.v...) cc s nho hay nu ra ci n git Vua, thon quc, lng thn, theo t tng v ch ngha tn qun ca thi phong kin. S tht, qu L Hon cng b ng l Phm C Lng v Dng Hu, ng tnh vi nhau ph b inh Tu, mt ng vua nh tui nht ca dn tc Vit Nam by gi mi ln su. H lm mt cuc o chnh gia lc chnh tnh nc ta do ci cht bt thnh lnh ca vua inh v con c ca Ngi l Nam Vit Vng Lin ang i vo ch b tc: vua cn qu th u, cc i thn tng lnh mi ngi mt bng mt d. Bn ngoi nh Tng li dng c hi ny em qun xm lng vo ci nh thi thng ca cc vng triu Trung Quc trc v sau. Chnh vic xm lng ny thnh mt ng lc n thc y cc triu nh ang khng hong ny phi dt khot trong vn lp v nguyn th: Vua nh th vic nc phi vo tay cc i thn, v cc i thn trong giai on nn c lp ca quc gia cn non nt th lm sao c ngay s nht tr c. Tt nhin mnh ai, ngi ny lm, chia r nhiu sm mun phi thnh lon, cuc bin ng ch l vn u hm, sm mai m thi. L Hon mnh dn bc ra lnh trch nhim vi quc dn v Lch s. Vic phi n n. N l mt nhu cu ca thi th, n l mt s kin tt nhin ca Lch s. Ri Thi hu h Dng khoc hong bo ln cho Thp o tng qun h L trc s hoan h nhit lit ca s ng triu thn. Sau L Hon mang qun ra ti, th sc vi m binh s vin chinh ca nh Tng, lp nn mt triu i c Bc phng knh n, c quc dn hoan nghinh. Chnh vic chin thng ht sc v vang ny g cho L Hon kh nhiu v ci ti cp ngi, ly Hu. Ni cch khc, cuc chin thng ca h L lm m ci n trn y m cc s thn i xua buc cho ng. Ngy nay chng ta ngh khc: Trn bnh din quc gia chnh quyn khng th trong tay mt tr nh, mt ngi n b xa nay ch c quanh qun chn bung the. Ai ti gii th c vic ra lnh o vic nc, min m ng ni s mng. Vai tr nguyn th ca quc gia chng l a v c quyn ca mt dng h no ht. Nh vy vic m mu cp ngi nh inh khng thnh vn , n c ci n Dng Hu cng chng l mt iu ng quc dn thc mc. Tri li ngi ta c th khen Dng th c mt tinh i, bit l ti lui, nu c chp bit u mt cuc o chnh s chng xy ra vi mt phng php khc lit th Hong gia s kh lng thot c chuyn mu v

125

Vit S Ton Th

nhiu nhn vt quan trng i by gi cng s l nhng nn nhn bi thm. B ti ly v vua, i vi quan nim o thi xa tt nhin l c ti, nhng i phi bit l kinh quyn mi khi l nhiu s vic. Tm li, nhng bin c xy ra t trong hong cung ca vua inh ra n bin thy Hoa Vit c kt thc mt ch m p th nh lm s thit tng chng nn rm li kia khc.

126

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 4 Cc Vua K Tip L i Hnh I. L Trung Tng II. L Nga Triu
- Vic ngoi giao vi Bc Triu - S tn c ca Long nh - V m mu cp ngi nh Tin L

1- L Trung Tng
Nm 1005 L Hon qua i v vua i Hnh lm nh nh inh l b trng lp u (ly con th ba l Long Vit ln lm thi t, ng l a v ny thuc v Ngn Tch). Lc ny Long nh l con th nm cng xin c tn lp. Xt ra cc ng hong, ai ny u mun ginh ngai vng cho mnh c, nhng khi vua i Hnh cn sng, khng ai dm c thi g chng i. Ri ma xun nm Gip Thn (1004) Long Vit c tn phong, n thng 3 nm t T (1005) th vua i Hnh qua i. ng Thnh Vng Ngn Tch, Trung Quc Vng Long Knh, Khai Minh Vng Long nh ni lon lun 8 thng rng, n ma ng thng 10 nm y Long Vit mi thc s ln ngi. Ngn Tch b trn ri b ngi Thch H git. Long Vit bc ln ngai vng cha qu ba ngy th Long nh thu ngi tro tng vo cung h st, sau ln ngi xng l Khai Thin ng Vn Thnh Vn, Thn V, Tc Thin Sng o i Thng Minh Quang Hiu Hong . Sau Long Vit c truy t tn Thy l Trung Tng Hong . Long Vit b m st, cung nh ri lon v b khng khip khin cc qun quan phi b chy ht, duy c L Cng Un l in tin quan li m thy ng vua xu s m khc. Vua Trung Tng mt by gi mi 23 tui. Long nh khen Cng Un l ngi c ngha nn thng lm T Xng qun Ph Ch huy s.

127

Vit S Ton Th

2- L Nga Triu (1005-1009)

Long nh ln ngi, trong lc ny Ng Bc vng l Long Ngn, Trung Quc vng l Long Knh chim c tri Ph Lan thuc x Ph V, huyn ng Ho, tnh Hi Dng chng li. Long nh phi em qun i dp. Bn ngoi li c gic C Long vo cp ph huyn Cm Thy thuc Thanh Ha. Long nh ng vo i Chu. Vic bnh nh c kt qa. Sang nm sau (Bnh Ng) 1006 l nm ng Thin (vn theo nin hiu ca L i Hnh) Long nh lp con l X lm Khai Phong vng, con nui l Thiu Ly lm S vng, Thiu Hng lm Hn vng. Long nh v qu hoang dm, tu sc b mc bnh tr phi nm m coi triu. Ngi i by gi gi l "Nga Triu ". Tuy vy Long nh cng mun lm nhiu vic mi: sa i quan ch vn v, tng o v triu phc ht thy bt chc kiu mu ca nh Tng. Theo triu phc ca nh Tng th m c ba hng: 1) M tin hin l phm phc cc quan nht, nh phm. 2) M iu thuyn l phm phc cc quan tam phm cc ty, cc Ng s i v chc ng phm hai snh. 3) M giai sai l phm phc t t phm n lc phm. Cn phc sc t cng khanh tr lnmc o mu ta, ng phm mc o mu , tht phm tr ln mc o mu lc, cu phm tr ln mc o mu xanh.

Vic Ngoi Giao Vi Bc Triu

Long nh c em l Long Xng vi Chng th k l Hong Thanh Nh em bch t sang cng nh Tng v xin 9 kinh (3 b sch Tu: tn lm kinh thuyt th nht, xp ch L, Nghi L, L K, T truyn, Cng Dng, Cc Lng, Dch, Thi v Th lm 9 kinh thuyt th hai, xp Dch, Thi, Th, L, Xun Thu, Hiu Kinh, Lun Ng, Mnh T v Chu L lm 9 kinh. Chn Kinh ca ta xin ca Tu c l l kinh thuyt th 2) v kinh i Tng (kinh pht ch Phn gi l Xripitaka) vua Tng ng thun. Vua Long nh xin dng o gip, m tr c git vng v thng thng vi Ung Chu. Cc iu ny cng c nh , duy v vic bun bn i chc, vua Tng ch cho thi hnh cc ch Chu Lim v trn Th Hng, c l e d s i li ca ngi Giao Chu qu su trong ni a ca h chng? Nm inh Ng (1006) nghe nc ta ri lon sau khi L Hon mt, vua Tng sai Lang Sch l tri chu v Thiu Vip l in Bin An ph s sang kinh l Giao Chu. Bn ny tr v tu rng cc con Nam Bnh Vng L Hon chia b ng, lp thnh tri, sch mi ngi chim c mi ni, nhn dn lo s, xin em qun sang nh dp. Vua Tng tr li: "H L thng sai con sang chu, ni gc b yn n, khng b lng trung thun, nay nghe Nam Bnh vng mt, cha c l iu, li nh ngi trong khi c tang, ng vng gi khng lm nhng vic nh th". Ri vua Tng phi Lang Sch em th sang ph d cc con L Hon khng nn ct nhc tng tn.

128

Vit S Ton Th

Ngay sau , bn Thip Vip li em bn thy lc t chu Ung n Giao Chu, trnh ln vua Tng ngh Nam chinh. Vua Tng cng khng thun (c ch ny tht l t c nhng vng triu Trung Quc). Thng 8 nm sau l nm inh T (1007) nh Tng sang sch phong cho Long nh lm Giao Ch Qun Vng, lnh chc Tit S Tnh Hi qun, cho tn l Ch Trung. Thng 6 vua Tng cho c n Giao Ch qun vng do chc chuyn vn s Qung Ty em sang. Nguyn xa Bc Triu phong cho Giao Chu ch c Tit Vit (Tit l th tre khc tn h v chc tc s gi, Vit l li vt, vua giao cho v tng i nh gic ni xa c quyn thay vua sinh st lm uy), ch cha c phong vng. Nay Tng Chn Tng cho rng Giao Chu l ni bin vin cn c "n mnh ca triu nh" mi trn phc c nhn dn.

S Tn c Ca L Long nh
Long nh l mt ng vua ni ting hiu st trong lch s nc ta. H lm tht cc gia sc nh tru, b, d, g, ln bao gi cng t tay chc tit ri mi giao cho nh bp. Kt ti t hnh ai th Long nh tm ra nhng cch no tn c hn ht nh sai ly rm qun vo ti nhn ri chm la t. K xu s gn cht, Long nh cho phng cho ngi Tu nh Liu Th Tm cm dao ct nhng mi rm ti nhn khng cht c ngay. Long nh ly lm th lm. Khi i nh dp, bt c gic, Long nh em ra b sng sai ngi lm thy lao nht t vo y nc thy triu dng ln lm cho h cht sc, hoc c khi bt h leo cy ri cho ngi n gc. Nm 1008 i dp Man ng, Long nh bt c qun Mn sai ngi nh. Qun Mn au qu ku go v thng phm vo tn hy ca i Hnh. Long nh ly lm thch do lng on vua L i Hnh khng mun cho mnh ni ngi trc y. C ln Long nh em nht phm nhn vo mt ci quy ri cht ci xung quanh t. Nghe Ninh Giang c nhiu rn, Long nh bt tri ngi vo cnh thuyn ri cho thuyn bi qua bi li cho rn cn cht. Li c khi Long nh cho rc ma trn u nh s (nn nhn thu l Quch Ngang) , gi l tay h dao vo u cho chy mu. Trong nhng bui chu, h cc quan c iu g ni th c tn h ng bn pha tr hay nhi lm ri cc vic tu i. Triu nh by gi l mt ci sn khu, khng hn khng km. Long nh lm vua c 4 nm, i nin hiu l Cnh Thy (1005 1009) qua nm sau th mt, th 24 tui v lm vua va ng c 4 nm.

3- V m Mu Cp Ngi Nh Tin L
Vua Long nh nm xung, con cn nh. Triu i ca Long nh nh ta thy do s tn c lm mt lng dn chng rt nhiu tuy Long nh trong 4 nm ngi cng lm c mt vi vic ng k (dp gic C Long, ngoi giao vi Bc triu,...) ng

129

Vit S Ton Th

ch mt iu l ngi dn Vit ca chng ta vn rt khng a vic chm git mt cch c c, d man v bao gi cng c phn ng rt mnh lit i vi nhng chnh sch tn bo du theo hnh thc no. Hung h vua Long nh trong 4 nm tr v cha h thi n, thi c i vi nhn dn. Lch s sau ny cn dn chng cho li ni trn y khi cc vua cha qu coi thng sinh mnh ca nhn dn trong lc cm quyn. Triu nh nh Tin L trong gi pht Long nh t th bt u sinh bin. Vic phi n d n. Trong triu by gi L Cng Un gi chc in tin ch huy s l ngi c t cch v nng lc hn c. ng c t cht thng minh, th gio nh s Vn Hnh t thu nh, li thm c tnh khng khi v c ch ln. Vn Hnh l nhn vt th no? o Pht du nhp vo Vit Nam t tam th k v mi ngy mt thnh t. Cc s nh ch uyn thm Hn hc c cc vua cha trng dng v c rt nhiu nh hng i vi dn chng. Hai v s u tin tham gia chnh s gip vua inh v Tin L l Khung Vit v Ng Chn Lu. Ngi th ba l s Vn Hnh by gi cng ni danh chng km v c l s hiu r thi cuc, thu o vic tng lai nn mun chm dt triu i L Long nh (nht l Long nh li ngc i c tng gii) cho hp vi nguyn vng ca nhn dn v canh ci li x hi ang i ti ch ri lon. Mt hm tri ma to, st dnh ng mt cy bng ln lng Din Hng l ni qu qun ca L Cng Un, v cy l ra mt bi sm nh sau: Gc cy trng trng V cy xanh xanh Hoa ao mt ng Thp bt t thnh ng A nhp a Cy khc li xanh Cung Chn vng nht Cung oi n tinh Khong su by nm Thin h thi bnh Vn Hnh ni ring vi Cng Un: "Hoa ao mc l ch L, Thp bt t l ch L, ng A l h Trn, Nhp a l phng Bc sang xm ln. Cy khc li xanh l h L sng li, l ni h L mt, h L ni ln, sau su by nm sau thin h li thi bnh". Li cn chuyn mt ba vua Ngo triu n tri kh thy ht l trong rut nh n li sm lin cho ngi tm nhng ai h L git m qun L Cng Un ngay cnh nch. Trong hai chuyn k trn, vai ch ng d nhin khng ai khc hn l s Vn Hnh lm ra li sm v ngm cho tuyn truyn trong dn gian, c chuyn vua Long nh n phi tri kh c ht l. Mc ch ca Vn Hnh l li dng lng m tn d oan ca dn chng v ca cc ngi c hc vn ng thi nhng u c cn tin chuyn qu thn, tri t thu y. Nh s tht kho lung lc nhn tm v dn ng cho hc tr ca mnh bc ln ngi cu ng. Ta li nn ch mt iu na l cc tc dng chnh tr trn y thi hnh ngay khi vua Nga triu cn ti v. Nu vua Nga triu

130

Vit S Ton Th

khng yu vong tt cng vn s xy ra mt cuc git vua cp ngi ch chng khng. May m Nga triu cht sm nn Cng Un khng phi thi hnh vic thon ot bng st mu nh Mc ng Dung v H Qu Ly bn nm th k sau. Ngi th ba ng la trong v m mu chnh tr ny l o Cam Mc. S chp h o khuyn Cng Un: "Hi trc c vua ti tm bc c, tri chn ght ngi m con ngi th cn nh tui cha th m ng bui a nn ny, dn chng ang khao kht chn cha ra i nh i hn mong ma. Vy Thn v nn tha c hi cng quyt theo du vua Thang, vua V. Xem vic ca h L (ch vic vua L i Hnh cp ngi nh inh) trc y cng l chnh ng, thun lng tri v lng dn, sao li kh kh gi ci tit mn? ..." n hm sau, Cam Mc li ni: "Li sm r rng, ngi trong nc ai cng tin h L s chi dy, vic i ha ra phc cho t nc ch u hm sm mai, Thn V cn ngi ngng g na?" Cng Un xiu lng ni: " ng cng nh s Vn Hnh nhng phi lm th no cho c m m trong ngoi?" Thn V cng bnh, khoan th, hn l dn vui lng theo. Hin nay nhn dn i kh, ta dng n c v v t s thnh cng. Sau vic bn son ny o Cam Mc lin hp ngay trm quan tuyn b cuc o chnh. Vic o chnh thnh tu mt phn v qun i trong tay h L, mt phn v L Cng Un qu c xng ng hn ai ht trong thi by gi. Ngoi ra o Cam Mc cng L Cng Un trc c sn vy cnh mnh trong m triu thn. Nhng ngi ny cng mong c c h thay thy i ch bc cao trn bc thang ph qu. Chnh o Cam Mc tuyn ngn trng trn nh sau: "Nay c triu khc lng, thn dn la c nu khng tha dp tn ngi Thn V ln ngi, ri c quc bin th chng ta u cn gi c a v!" Nu ta , ta thy sau cuc thon ot, L Cng Un ln lm vua, Vn Hnh lm Quc s, o Cam Mc c lm ph m v phong hu th c th tin rng s Vn Hnh l ngi ch trng thay i thi th thu y. o Cam Mc l k thi hnh v sa son cuc o chnh. Cn L Cng Un c l ch l k th ng trong v ny. Ngay khi Long nh h st Long Vit (vua Trung Tng) trong lc cc triu thn hong ht b chy ht, ng l ngi duy nht dm li m thy vua m khc th hiu con ngi giu thin lng y khng c manh tm cp ngi ca nh Tin L. Nhng sau ny Nga triu mt, con cn nh, c hi thun tin y mi to nn mt l do, mt sc mnh n thc y ng ri b ch Trung, ch vic sm k m s Vn Hnh a ra sa son vic thon ot cha nn coi l iu quyt nh ni ng tranh vng b.

131

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 5 Nh Hu L (1010-1225)

1) L Thi T (1010-1028) 2) L Thi Tng (1028-1054) 3) L Thnh Tng(1054-1072) 4) L Nhn Tng (1072-1127) 5) L Thn Tng(1128-1138) 6) L Anh Tng (1138-1175) 7) L Cao Tng(1176-1210) 8) L Hu Tng(1211-1225) 9) L Chiu Hong (1224-1225)

I. Vua L Thi T
Nh Tin L co chung sau 29 nm ngi. Ta nh nh inh, nh Ng, hai vng triu u tin Vit Nam ch di khong 20 nm. Ti sao c tnh trng ny? Ri khi nh L ln m nhim s mnh lch s i vi dn tc Vit Nam, y l mt triu i ng k v phng din v n th c trn hai th k v ta thy nn tng ca chnh th qun ch bt u vng chc. t cu hi trn y trc khi xt cc s kin lch s v i nh L l tm hiu s phi thai ca x hi Vit Nam. Chng ta hn cn nh tnh trng nc ta di thi Bc thuc di 1146 nm. Trong giai on ny dn Vit hp th v lnh hi vn minh Trung Quc nh chng ta pht trin c nhiu kh nng dn tc. Nhng trong khong trn 10 th k chng ta vn loanh quanh trong ci bnh thiu thi. ng l chng ta tin b sm sa hn na, nhng nhng bin c chnh tr lun lun xy n, khi th ngoi bin a vo, khi th pht xut ngay trong ni b quc gia ta ngn tr chng ta rt nhiu. V pha cc vng triu u tin cng b ci bnh k trn bi giai cp lnh o v phong kin nm trong ni b ch on kt nhng trng hp c bit m thi, v xm lng l ci nn chung. Xong vic n li tr v vi ci cn bnh nguyn thy hay c tt l phc tp v chia r. ng vua by gi cha l hin thn ca nn dn ch, cha i n mc c uy quyn thn thnh tuyt i, cha trn ng nhn tm nht l nhng ngi

132

Vit S Ton Th

quanh mnh v th Kiu Cng Tin git Dng nh Ngh, Dng Tam Kha bt tun li y k ca Ng Quyn, l S qun chng li vng quyn ca nh Hu Ng, L Hon mu m lt nh inh bng nhng t chc v m mu khn ngoan kho lo. Li na, trong giai on nh Ng, nh inh cm vn mnh ca dn tc Vit Nam, giai on ny l giai on qu . Cc lc lng phong kin v ct c vn cn y ry khp mi ni, mi lc lng nm mt phn kinh t a phng. Nng nghip tuy pht t nhng cha lan trn khp trong x v lun lun c nhng bin c chnh tr ngn tr. Cc dn c sn cc vn sng theo nn kinh t c thi (sn bn, trng trt, hi lm) hu khng c mi lin quan g vi cc dn min ng bng. Vy nu ta hp cc yu t chnh tr, kinh t thi by gi vo vi nhau, ta thy giai on lch s ny b mm lon ng tr, n ch ch c c hi thun tin l bng ln. Nhng vng triu u tin cha c rng buc vo mt nn tng vng bn, hay cha c thc lc no ng k. N cn phi king n t nhiu cc chnh quyn a phng gn nh t tr, n bng bnh nh nh xy trn ct nn lun lun b sp , hung h cc ngi k v cc tin li bt ti, bt lc hay thiu o c, cng nh thc y x hi Vit Nam vo nhng cuc o ln lin min. n L triu tnh trng qu ny chm dt. T L Thi T n triu nh rt c nhiu kinh nghim chnh tr ca cc tin triu. Ngi ta ha hon c cc mu thun ni ti. Cc lc lng phong kin yu dn. Vng triu c dn thm nhiu uy th. Sc bnh trng ca dn tc min Trung Chu tin mnh. Kt qu tt p ny u do cc phng php t chc kinh t, chnh tr, x hi ng l li, nguyn tc. Li ti cc triu i sau ny nh cc khun np do L triu to ra nn a dn tc chng ta mi ngy i mt xa trn con ng tin ha. l iu thit yu cho mi s tin trin ca x hi ... L Cng Un, vua Thi T nh L c mt tiu s kh ly k b mt. Ngi ta ch bit ng l ngi lng C Php, thuc v huyn ng Ngn, ph T Sn, tnh Bc Ninh. Ngi ta khng bit cha ng l ai. Tc truyn m ng l Phm Th i chi cha Tiu Sn (thuc ph T Sn) nm mng gp g thn nhn ri th thai ra ng. (i vi thi khoa hc ngy nay, iu ny khng th tin c). Khi ng ln ba, m ng em ng cho lm con nui nh s L Khnh Vn tr tr cha C Php, do ng c t tn l L Cng Un. Xt vy ta c th hiu bui thiu thi ng sng mt cuc i bnh dn v kh hnh. n tui trng thnh ng vo phng s nh Tin L Hoa L ln dn ti chc T Thn V in Tin Ch Huy S gia lc nh L n bui suy vong. Trong thi k cn lm quan vi nh Tin L ng t ra l ngi c ti nng v c nn c mi ngi qu mn. Khi vua Nga triu mt, o Cam Mc v s Vn Hnh lp mu a ng ln ngi. Lc ng 35 tui. L Thi T ln lm vua vi m mang, canh ci ngay nhiu vic: ng di kinh v La Thnh, xt Hoa L qu cht hp. Sau khi di n kinh mi, L Cng Un i thnh Hoa L lm ph Trng Yn (tc l Yn Khnh, tnh Ninh Bnh by gi) i chu C Php lm ph Thin c (huyn ng Ngn, tnh Bc Ninh ngy nay) i sng Bc Giang lm sng Thin c v con

133

Vit S Ton Th

sng ny chy v sng Lc u vn l mt chi lu ca sng Nh H i qua huyn ng Ngn v Qu Dng. Vic triu nghi, quan li cng nh li. Nng nghip c chn hng v khuch trng do c vic p C X trnh thy tai hng nm lm hi ma mng v gy s thit hi cho quc gia. L Cng Un cng rt sn sc n vic vn hc. ng cho lp nh Vn Miu tn sng Nho hc v m khoa thi Tam Gio (Khng gio, Pht gio, Lo gio). V nh vua xut thn ca Pht nn Pht gio k t nh L rt c trng i v khuyn khch. ng cho su tm kinh Tam Tng truyn b o Pht trong dn gian. Lut php cng c quy nh. Ngi xut hai vn quan tin dng 8 ngi cha trong ph Thin c, v ti Thng Long lp cha Thin Ng, cha Vn Tu, cung Thi Thanh. Ngoi thnh Thng Long ngi cho xy cha Thng Nghim, Thin Vng, Cm Y, Long Hng, Thnh Th, Thin Quang, Thin c. cc a ht khc cc cha b nt u c tu b. Thng chp nm th nht hiu Thun Thin (1010) cung Thy Hoa dng xong, c l khnh thnh v ban chiu i x. Mi vic thu m u c min trong ba nm. Dn chng v thiu thu m phi ln trn v siu bt u c tr v sinh qun lm n. (Xt vic ny ta thy dn chng by gi c kh nhiu lm). Mt s phm nhn di i L Nga Triu cng c phng thch v cho qun o, thuc men tr v x s. L Thi T chia nc ra lm 24 l (cng nm y) Hoan Chu v i Chu i lm Tri, thm vo mt tri mi pha Nam Chu Hoan gi l tri nh Phin. Nm th 7 hiu Thun Thin (1016) trong nc c ma, vua L Thi T li tha thu 3 nm na, nm th 9 tc l 2 nm sau li c vic tha thu rung mt ln na. V binh ch, nm th mi su hiu Thun Thin, L Thi T nh ngch lnh c tng gip. Mi gip c 15 ngi, c mt Qun gip ng u. C nhiu ngch Qun gip c t ra v chc Ha u c i ra chc chnh th. Theo L Qu n trong Kin Vn Lc chc Ha u cng nh chc i trng nh Hu L (1428-1789) sau ny. Phi b ngoi giao u tin ca nh L do Vin ngoi lang Lng Nhm Vn v L Ti Vn cm u sau khi vua Thi T ln ngi (1010). Cc nh thn triu Tng c khng tn thnh vic L thay L nhng vua Tng vn ng thun. Thng chp nm y (1010) s Tng em sc phong cho L Thi T lm Giao Ch Qun Vng. Ta thy t inh, L, nh Tng bt u phong cho cc vua ta chc Kim Hiu Thi y, qua chc Tit , H ri mi n Qun Vng. Nay vua L Thi T c phong Qun Vng ngay, d nhin l do dn ta c Bc triu khi king n hn bao gi ht thy. Nm sau thng t Vin ngoi lang L Nhn Ngha v o Khnh Vn i k s b th hai em phng vt sang biu vua Tng. Khnh Vn xong vic trn Tu khng v nc. Ngi Tu bt tr vua L. Khnh Vn b nh cht. Nm th ba (1012) thng chp, Thi bo o Thc Ph v Vin ngoi lang Ng Nhng li qua Tu thng hiu.

134

Vit S Ton Th

Nm Thun Thin th nm (1014) Man tng Hc Thc (cng l Nam Chiu) l Dng Trng Hu v on Kinh em 20 vn qun vo cp t nc ta thng du t doanh tri gi l tri Ng Hoa. Vin Chu Mc chu Bnh Lm (tc huyn Qung Nguyn tnh Cao Bng ngy nay) tu v triu. Dc Thnh vng c c i chinh pht, thng trn git c hng vn qun gic v bt c rt nhiu ngi nga. Bnh nh xong min Thng du, vua Thi T cho Vin ngoi lang l Phng Chu v L Thc em mt trm nga bt c ca qun Man sang biu nh Tng. Nm th by hiu Thun Thin (1016) vua Tng sai s sang gia phong cho L chc Nam Bnh vng. Nm Mu Ng thng su (1018) s b ca ta l Vin ngoi lang L o Thnh v Phm Hc sang Tng xin kinh Tam Tng (ch Phn gi l Tripitaka). Thng 9 nm Canh Thn (1020) s b mi v; Tng Thng l Phi Tr c lnh sang Qung Ty n kinh v ti nh i Hng l kho cha Kinh. Nm Tn Du (1021) Vin ngoi lang Nguyn Khoan Thi, Nguyn Th Cng sang Tng dng kinh tng, nh cha kinh kiu bt gic. Tm li vic giao dch L Tng thu by gi rt l m p v c c vy vua Thi T mi c th gi nh dp cc mi lon trong nc cc min sn cc v man ng thi no cng xy ra. Thi T t lm tng em qun i tiu pht (Khm nh Vit S q.2 t 13a). R C Long cy c a th rng ni him tr tng dy ng trc y di thi L i Hnh n nm 1011 li ni ln. Vua Thi T bt c bn th lnh. T r C Long mi b dit. Nm Nhm T (1013) Thi T li xut chinh nh dp cc qun phn nghch Din Chu, qun Mn Hc Thi, c s ng la ca Chu Mc H Trc Tun, Thng 2 nm t Mo, H Trc Tun li chim cc chu Vi Long (tc l Chim Ha by gi), Kim, huyn Hm Yn tnh Tuyn Quang, Thng Tn (khng r u) Bnh Nguyn (tc chu V Xuyn, thuc tnh Tuyn Quang by gi). Dc Thnh vng v V c vng i nh bt c H Trc Tun em v kinh lm ti. Thng chp nm Canh Thn (1020) L Thi T sai Khai Thin vng v o Thc Ph i nh Chim Thnh tri B Chnh (thuc Qung Bnh gm ba huyn Bnh Chnh, Minh Chnh v B Trch) chm c tng Chim l B Linh. Qun Chim i bi. Nm 1022 Mn i Nguyn Lch ( khonh gia tri Nh Hng v trn Tro Dng) quy nhiu. Dc Thnh vng i dp vt sang t Tng t c kho tng ri v. Nm 1024 Khai Thin vng Pht M v Khai Quc vng B i nh chu Phong v chu Kim. Nm 1026 thng 10 Khai Thin vng i nh Din Chu. Nm 1027 Pht M i nh chu Tht Nguyn (tc Tht Kh by gi). ng Chinh vng tiu pht chu Vn Uyn thuc tnh Lng Sn.

135

Vit S Ton Th

Xt trn y, di thi vua L Thi T tuy khng c nhng v cng ln lao nhng nhng vic nh dp k cng kh nhiu. V hiu tnh trng nc ta my triu trc lun lun c vic nhiu lon nn n lt Ngi cm vn mnh dn tc, Ngi sa son v t chc ro rit vic qun. Cc hong t u phi luyn tp qun c, cc hong thn quc thch c php tuyn m binh i nn gip mt phn quan trng vo vic an ninh v uy th quc gia thu . Tm li chnh sch ca vua Thi T l thng dn, yu nc giao ho vi Bc triu, gy thc lc cho quc gia t trong ra n ngoi. Chnh sch ny thnh cng trong 19 nm Ngi ti ngi. Vua Thi T mt nm Thin Thnh (1028) th 55 tui. Trong thi vua Thi T nc xa nh Chn Lp tc Cao Mn by gi c 4 ln sang cng (Khm nh Vit S quyn 2 t 15a)

II. L Thi Tng (1028-1054)

1) Vic chnh tr 2) Vic qun s 3) Dp Chim Thnh
Vua L Thi T va nm xung th L Triu l ni xy ra cuc tranh ginh vng v gia bn v hong t. Theo L Thi T th Thi T Pht M c ln ngi nhng my anh em l V c vng, Dc Thnh vng v ng Chinh vng khng chu. Ai cng mun ngi cu ng v phn mnh, ri sn qun i ring cc ng hong em qun vy thnh. Tht l mt cuc i no kinh thnh thi by gi. Trong cc triu thn c bn L Nhn Ngha bn cng thi t khng cn chc no hn na l dng gii php v lc quyt nh tnh th. Mt trn dn xong, v pha thi t, V v tng qun L Phng Hiu rt gm ch V c vng v bo: "Cc ngi dm ng ngi cao, khi d t qun, trn qun n tin , di tri ngha qun thn, vy Phng Hiu xin dng nht gm ny". Ni dt li Phng Hiu xng vo chm V c vng. Dc Thnh vng v ng Chinh vng khip uy b chy. Vic lon chm dt. Thi t ln ngi tc l vua Thi Tng. Cn li ng Chinh vng v Dc Thnh vng xin v chu ti. Vua Thi Tng ngh tnh ct nhc tha ti cho c hai ngi v cho khi phc chc v nh c. Nhng v cn thc mc v tm thut ca nhng ngi chung quanh, t cc thn vng n cc b ti, t y vua Thi Tng buc cc quan hng nm thi hnh l tuyn th ti n ng C (x Yn Thi, gip Ty H, cnh thnh H ni ngy nay): "Lm con phi hiu, lm ti phi trung, ai bt hiu bt trung xin qu thn lm ti". Ai m khng ti lm l tuyn th phi pht 50 trng.

136

Vit S Ton Th

1- Vic Chnh Tr
Thi Tng l mt ng vua thng minh, rt am hiu vic qun s v chnh tr. Ngi rt lu tm v mi vn dn s v lng thng dn. Gp nhng nm mt ma hay c nhiu bnh dch, ngi x thu cho dn hng hai ba nm. V lut php ngi cng sa i li cho bt s gt gao (ta hn nh lut php ca my tin triu c b qu nghit ng). i khi ngi t cch tra hi phm nhn, xc nh cc trng hp gim khinh cho cc ngi gi hay v thnh nin v cho ly tin chuc ti nu khng phm vo thp c. Ngi t nin hiu l Minh o (1042) trong khi ban b cc chnh sch nhn o ca Ngi. Vi hai ch Minh o, hn ngi mun t lng thng dn, thng nc v lo sa sang c ca nn qun ch coi trm h nh con. Nm sau ngi ra lnh bi b tc mua hong nam lm ti t (hong nam l ngi t 18 tui tr ln). Ngi cho c tin Minh o tin vic bun bn trong dn gian v Ngi t ra nh trm chy cng vn, chia ng quan l ra tng cung cho thun tin mi vic giao thng. Trng cung Thi Tng t hu v phi 13 ngi, ng n 18 ngi, nhc k 100 ngi. Cc cung n ngoi vic hu h phi tp ngh dt vc gm.

2- Vic Qun S.
Di thi vua Thi Tng cng c nhiu vic nh dp v s ri lon vn cn l mt tnh trng thng trc t cc thi trc, ngoi tr phi phong kin bt u vo dn khun kh. iu tht sch l nh vua khng t cc quan Trit trn hay Trn th cc min sn cc hay cc min ln cn thng du nn quyn cai tr v binh b u giao ht cho cc Chu mc hay T trng, do quyn hnh ca nhng ngi ny rng qu, h d sinh phn nghch. Vua Thi Tng lun lun phi thn chinh i nh dp. Nm Mu Dn (1038) ngi Nng Qung Nguyn (Lng Sn) thng hay ni lon. y l mt thi ng k oanh lit nht ca ngi Nng. Lnh t ca h l Nng Tn Phc ngi t Tng Can, thuc n hay chu Thch An, ct c ti chu ng Ro gm Cao Bng v Lng Sn by gi. Vy cnh ca Phc l Nng Tn Lc (em rut Phc) th lnh chu V Lc (thuc Cao Bng, Lng Sn). Tt c cc t ai trn y hp thnh chu Qung Nguyn v i nh L. Sau ny Tn Phc git c hai em chim ht nh hng vt cht v tinh thn ti Qung Nguyn ri xng l Chiu Thnh hong , phong cho v lm Minh c hong hu, con l Nng Tr Thng lm Nam Nha i vng ri i chu Qung Nguyn lm nc Trng Sinh. H Nng li sa sang b ci, binh b v xy thnh tr, n i cng tuyt giao vi L (tc l khng xng thn np cng) t nm 1038. Hi thng ging nm sau (1039), H Vn Trinh l th lnh Ty Nng (tc huyn T Nng ngy nay thuc tnh Thi Nguyn), lm bo co v triu L. Nm K Mo (1039) vua Thi Tng phi thn i nh. Nng Tn Phc v con l Nng Tr Thng b bt em v kinh x ti cn v v mt con trai na l Nng Tr Cao chy thot. Nng Tr Cao cng l mt k c ti v c tinh thn qut cng nn hai nm sau li lp c qun i cng m tr v chim chu ng Ro, st chu Qung Nguyn, t ni ny l i Lch quc. Nh L li thm mt phen kh nhc v n lt

137

Vit S Ton Th

Nng Tr Cao b bt nhng vua Thi Tng ngh git cha v anh Tr Cao ri khng n hi Tr Cao na, cho tr v lm Qung Nguyn Mc, sau gia phong hm Thi Bo. Nm Mu T (1048) Nng Tr Cao li lm phn, t xng phen na l Nhn Hu hong ly quc hiu l i Nam. Quan Thi y ca triu L l Quch Thnh Dt em qun ln nh khng c kt qu. Nng Tr Cao tnh chuyn nng da vo Tng triu v xin ph thuc. Tng triu khng thun. K ra h Nng cng rt khn ngoan trong nh li dng s mu thun gia Bc phng v Nam phng c t ngn nm trc xy dng cho "quc gia Nng" mt a v trung gian gia hai lc lng. Cn Tng triu khng chp thun li thnh cu ca h Nng hn l thy t nh Ng dy nghip qua ti my triu i sau dn phng Nam thnh mt khi cht ch, tin ha v c mt thc lc ng king n, vic tha nhn quc gia Nng c th pht sinh ra s th on vi L triu khng khi l iu bt li. Vo khong thng 10 nm 1052 qun Nng hm Tn Chu v Ung Chu, chim c 8 chu (Cc chu: Honh, Qu, Cung, Tm, ng, Ng, Khang, oan) thuc Qung ng v Qung Ty lm cho Tng triu phi xc ng. Vua nh Tng toan nh nh L nh dp h nhng tng nh Tng l ch Thanh can ngn ly l c mt mnh Tr Cao m lc lng lng Qung khng th ch ng c phi nh ngoi quc thanh tr s l mt iu quc s. Vic ny cn c nh hng khc khng km phn tai hi l s sinh mi bin lon khc na hoc trong ni b ca Tng triu, hoc ngoi bin. Vua Tng cho l phi ri c bn D Tnh v Tn Min em qun i nh Tr Cao. Bn ny lm khng ni vic, vua Tng v triu nh cng thm lo. Trc s lng tng ca Tng triu, Nng Tr Cao dng biu xin phong lm Tit S chu Ung v chu Qu. Vy m vua Tng ng thun cho m. Li mt phen na ch Thanh phn i v tnh nguyn xin i nh. ng c phong lm Qung Nam Tuyn ph s. By gi qun ca D Tnh v Tn Min ang ng Liu Chu, a ht Tn Chu thuc Qung Ty. Thng chp nm 1052 qun ch Thanh n Qung Nam hp vi qun ca bn D Tnh, Tn Min. Dch Thanh h lnh bt ng xem xt tnh th v nh k hoch. Trong lc ny quan Kim ht Qung Ty l Trn Th khng tun tng lnh c em qun i nh Tr Cao v b bi. ch Thanh em chm Trn Th v cho qun ngh 10 ngy. Tr Cao thng trn nhiu ln sinh khinh ch v khng lo phng bt ng b ch Thanh tn cng ti ca Cn Ln (thuc Ph Nam Ninh). Trong khi chin cuc ang din hnh, ch Thanh dng qun k nh vo hai bn sn qun Tr Cao. Bn tng t Nng l Hong s mt Nng Kin Trung cht ti 157 ngi, cn qun b hi ti hng vn v tan v ht. Tr Cao th la t thnh ri chy trn qua sng Hp Giang sang nc i L (thuc Vn Nam) b ngi i L bt c chm u em np cho nh Tng. Theo i Nam dt s, Nguyn Vn T ni: hai nm sau D Tnh c phong lm Kinh Ch Qung Ty c nhim v i bt Tr Cao. D Tnh phi Tiu Ch l Gim qua ng c Ma i tm h Nng v d ng ch c bt c m Tr Cao, em l Tr Quang, con l K Tng v K Phng; li c ngi sang i L theo di Tr Cao em v kinh s. Thn nhn ca Tr Cao sau cng b git ht. T ti bin gii Hoa Vit khng c s quy nhiu ca ngi Nng na.

138

Vit S Ton Th

3- Dp Chim Thnh
Nh L dy nghip c 10 nm, dn Chim nhn dp bn Giao Chu thay i ngi vua lin b vic tin cng v thng s. Hn th na, qun Chim li cn lun lun quy nhiu cc vng duyn hi ca chng ta. Nm Gip Thn (1044) sau khi sa son c binh thuyn, lng thc vua L Thi Tng ng gi nh Chim Thnh. Hai qun gp nhau pha Nam sng Ng B. Qun Giao Chu nh trn sang, kh th hng hi qu qun Chim b chy, 5000 qun Chim v 30 con voi b bt. Ngay khi trong ni b ca Chim xy ra vic bi phn: tng Chim l Quch Gia D h st quc vng X u ri xin hng. Thng trn, qun ta chm git dn Chim rt nhiu, vua Thi Tng phi thit qun lut mi dt c cuc tn st ny. Thi Tng tin n thnh Pht Th by gi l quc ca Chim Thnh (thuc lng Nguyt Biu, huyn Hng Thy, tnh Tha Thin) bt c vng phi M v mt s cung n Chm em v nc. Thuyn ng v ti ht H Nam, Thi Tng i M sang chu nhng tuyt vng v tnh nh ni nc, ngi p ca dn Hi qun chin ln xung sng t vn. Ngy nay bn b sng Chu Giang, cnh tnh l dn chng a phng c dng mt ngi n th tit ph . S 5000 ngi b bt v Giao Chu sau c triu nh nh L cp rung t lp p sinh sng.

III. L Thnh Tng (1054-1072)

- Vic m mang Pht gio v Nho gio - Vua L Thnh Tng nh Chim Thnh
K nghip vua Thi Tng l thi t Nht Tng, tc vua Thnh Tng ly nin hiu ln u l Long Thy Thi Bnh (1054-1058) t quc hiu l i Vit. Nc ta ngt mt trm nm n by gi vn gi l i C Vit. Vua Thi Tng ni ting l mt v anh qun v c nhiu c . Chnh tr ca ngi ly s thng dn nh con lm cn bn. Thng t nm Bnh Thn (1056) ngi ban chiu khuyn dn lm rung. Thng tm nm K Hi (1059) ngi cho ch triu phc. Cc quan phi i khn bt u, i hi c b tt vo chu cho c v trang nghim. Ngi lp in Thy Tinh, in Thin Quang. Quan chc th c chc Ph quc Thi y, Gin ngh i phu, T hu lang trung vin ngoi lang, Khu mt s, Kim ng, Lnh binh. Triu i ca ngi k ra n by gi l vn vt hn c v tin dn n ch v vang. (Khm nh Vit s 9.3 t 23b). Thng t nm Canh Tut (1070) tri lm i hn, ngi cho ly tin ca v thc trong kho chn cp cho dn (Khm nh Vit s 9.5 t 29). Ngi t ra tin dng lim

139

Vit S Ton Th

trnh s sa ng cho quan li. Nm inh Mi (1067) ngi cho Nguyn Trng Ha v ng Th T lm h ph s s, i 10 ngi th gia lm li n ngc. Ngi ban cho Trng Ha v Th T mi nm mi ngi 50 quan tin v 100 b thc, c v mui ty tin dng. Mi ngi ngc li mi nm c 20 quan tin v 100 b thc nui tnh trong sch cho cc hnh quan). V vic dng lim, Ng Ng Phong, tc Ng Thi S ni: Di i nh L cc quan trong ngoi u khng c cp bng. Quan trong th thnh thong c ban thng. Quan ngoi c dn mi a phng ty tin t ngi thu nhng thu in th, b, p m cung cp. Quan phi dy dn cy cy, th c cng hng li. n by gi bnh quan mi c lng bng. i vi cc phm nhn, ngi cng m lng khoan hng, cho n mc y . Nm Tn Hi (1071) ngi nh l chuc ti bng tin ty theo nng nh. V vn ny (nm 1028 - 1054) trong i vua L Thi Tng lp thnh l, vua Thnh Tng sau ny ch sa i li m thi. V v b, tuy nc c thi bnh, ngi cng rt lu n. Nm K Hi (1059) ngi nh cc hiu qun l: Ng Long, V Thng, Long c, Thn in, Bng Thnh, Bo Thng, Hng Lc v Vn Tip. Bn b hp li thnh 100 i. Mi i c lnh k m v lnh bn . Do s b xung ny s cm qun n i vua Thnh Tng gn tng gp i; cn th binh s gi an ninh, trt t trong nc v phng xm lng khng c nht nh. Ngi dn n tui phi i lnh mt thi gian ngn v c l nh di i nh inh, h c lun phin va lm bn phn vi Nh nc, va lm vic vi gia nh, tc l va l lnh va l nng dn. Vic ny gi l "i phen". Trong khi i phen, h ng cc ph, huyn, chu phng khi ng dng. Hng lnh ny d nhin nhiu hn lnh cm v, nhng tp luyn t i hn. Ngoi ra qun lnh u c khc trn trn ba ch "Thin T Qun" nh di i Tin L. Binh ch nh L ni ting i by gi khin nh Tng phi bt chc. Chng ti tic rng khng thy c s liu ni nhiu v cc t chc qun s di triu vua Thnh Tng by t y hn, ch bit theo Vn i Loi Ng ca L Qu n, quyn IV, t 42a,: Thi Din Khnh l quan nh Tng lm Tri chu Hot Chu (mt chu ca Tu gn bin gii ta) c dng ln vua Tng Thn Tng (1068 - 1085) cun An nam hnh qun php bt c ca nh L. Trong sch ny c ghi chp vic t chc binh i nh sau y, v chng ti ng rng vic tng cng binh i ny pht xut di hai triu ThiTng v Thnh Tng c nhiu c bit nn binh i ca ta kh mnh khin Trung Quc phi ch : Chnh binh l cc n v s dng cung tn v k m do 9 ph tng thng xut. Cc n v ny c 100 i. Mi i c 4 b: t, hu, tin, hu. - Qun tr chin tc l qun i va ng gi va chin u ti ch. - Qun thc chin dng vo cuc tn cng v lu ng (Mi tng u c k binh v v kh nh nhau). - Phin binh th t tng i ring phng s bt chc. (y l hng lnh ga yu gi thnh).

140

Vit S Ton Th

Do ti liu ny ta thy binh ch i L c mt c sc nht l bit s dng k binh n c gi tr hay khng th coi cuc pht Tng bnh Chim lin tip sau ny r. Ngoi ra nh Tng phi bt chc nh L v binh ch th cng c th tin binh ch ca chng ta thu kh hon b. Tm li vo h bn th k th XI nc ta kh mnh v qun s ti ng Nam chu.

1- Vic M Mang Pht Gio v Nho Gio.

Vua Thnh Tng lm vua c hai thng, nm t V (1055) thng ging ngi cho sa cc miu trong i ni. Ma ng nm inh Du (1058) ngi cho sa ca Tng Ph (tc l ca ng thnh Thng Long) dng ln t nm th nht hiu Thun Thin (1010). Thng tm nm Canh T (1060) ngi cho lm Hnh cung bn cnh Dm m h (Ty H) thnh thong ng ra xem nh c. Thng chn nm Bnh Ng (1066) ngi sai Lang tng Quch Mu dng mt ci thp ni Tin Du (Bc Ninh). Nm Canh Tut (1070) ngi cho dng in T Thn. Thng ging nm Tn Hi (1071) ngi vit ch Pht vo tm bia di mt trng 6 thc cha Tin Du. Thng tm nm Canh Tut (1070), hiu Thn V th hai, ngi cho xy miu th Khng T l ng t o Nho ti pha Nam thnh Thng Long (H Ni) cho t tng Chu Cng, Khng T v tng t phi (bn v phi hng l Nhan T, Tng T, T T v Mnh T) v tng Tht Thp Nh Hin (72 ngi hc tr gii ca c Khng). Xt ra vic xy dng vn miu v c tng ny l ln u tin c nc ta. c sy Nho gio c mnh lit, xun thu nh k triu nh cho cng t Khng T v ch hin rt long trng. Nh vua ly ngy thng nh t Vn miu. Cc quan theo ngy trung nh t Vn ch hng tnh. Dn vo ngy h nh t Vn ch hng x. Vn miu li cn l ni hc tp ca cc hong t. Theo s nhn xt ca chng ti th nh L m nc nm 1010, su mi nm sau mi c vic tn th Khng T v sng bi ch hin. Nh vy o Nho i sau o Pht, nhng bt u c tin trin t by gi. Mt vic cng ci v ngoi giao di i L Thnh Tng: ma xun nm Canh T (1060) chc Mc Lang Chu (Lng Sn) l Thn Thiu Thi ui theo bt nhng qun trn trnh sang ci Tng, bt c chc ch huy s ca nh Tng l Dng Bo Ti v s tt, tru nga em v. n thng by, qun Tng sang xm ln khng c, bn sai Li B th lang l D Tnh n chu Ung m cuc hi ngh vi nh L. Vua L sai Phi Gia Hu i d. D Tnh tng cho Gia Hu rt hu v a th xin tr li Bo Ti, vua ta khng chu (i Vit S K Ton Th 2.3 t 25b).

2- Vua L Thnh Tng nh Chim Thnh

T khi nc ta ginh c c lp (th k th X) vic nh Chim Thnh l mt vic thng xuyn. Nh ta bit, dn Chim quen cy hng mnh hay quy nhiu nc ta t th k th hai di i vua Ha (102 sau C.L.) nh ng Hn. Chim quc di con mt ca cc vua cha ta l mt ci nht bc rt kh tr v nguy him, nn t nh Tin L quan nim rng khng nh Chim th Chim cng nh mnh, ri t y, triu i no hu yn ni b u mang qun Nam chinh.

141

Vit S Ton Th

Xin lc qua vic nh Chim khi t i Tin L, qua nh inh l triu i va thc hin xong nn thng nht th Ng Nht Khnh l mt trong 12 s qun b bi chy qua Chim Thnh xui Chim em qun tn cng vo t Vit. Nm K Mo (979) hn mt ngn chic thuyn Chim tin n ca i An tc l ca sng y thuc hi phn Ninh Bnh - Nam nh chng may b bo nh chm. Nht Khnh cng mt phn ln qun Chim lm mi cho c. Qun Chim khng b nh m tan, ng tic cho kinh Hoa L mt c hi ghi mt vi chin cng oanh lit ca ging ni Vit Nam vo lch s. n L Hon ln ngi, s gi i Vit l T Mc v Ng T Canh sang giao hiu b Chim gi li. Vua Tin L ni gin, ri thnh tr, tng miu ca vua Chim mt phen b san phng, ng thi mt s con dn Chim phi theo ngn c chin thng v lm lu dn dng vo vic khn hoang cc n in ca ta. l cuc Nam chinh u tin ca chng ta v cng l dp u tin dn Chim Thnh kit hit, ph cng t u Ty lch k nguyn bit mi chin bi vi Vit tc. Vua Thi Tng nh L ln ngi, Chim Thnh chu xng thn np cng, ri Chim b ni lon, con chu vua Chim ginh nhau a v nn Nam Thy ca ta bt c s quy o trong mt thi gian. Nhng sau t lu, Chim b cng lun 16 nm v li tip tc gy ri ven bin ca ta. Nm 1044, vua Thi Tng thn chinh vo Chim quc, git cha S u, bt 30 con voi, 5000 dn v git gn ba vn ngi khng k s cung nhn, nhc n em v nc. D nhin Chim li hng, nhng s hnh phc ca Chim bao gi cng ngn ngi, bi h l mt dn tc c c qut cng rt mnh v ch phc th rt bn b ! Nm 1065 - 1069, Chim b cng, vua Thnh Tng ni nghip ph vng li em qun Nam Chinh. Nhng mt vi s gia cho rng ti giai on lch s ny cuc bnh Chim chng phi ring v vic on tuyt giao hiu, m v i Vit bt u thi hnh chnh sch quc, da vo ch Chim c tinh thn bt khut i vi i Vit v li ln lt thn phc nh Tng. Cng mt nhp vi cc vua k tip sau ny, ta thy dn tc Vit Nam c gng ca quy chng nhng v min Nam li cn lo bnh trng c v phng Bc. (xin coi bi ni v chnh sch Bc thy ca nh L di y). T Chim vng Ch C (Rudravarman III) c vua Tng nng , ban cho nga trng v cho php mua la Qung Chu, Chim khng tip tc np cng na. Mi hnh ng ca Chim u lt ht vo con mt ca dn Vit mt cch khiu khch. Cng lc ny (1068) vua L Thnh Tng sa son thm chin thuyn (vic giao thng t thnh Pht Th ti Giao Ch bng ng ni theo li s Chim tu vi vua Tng phi mt 40 ngy. Vua Tin L trc y c o tn cng v sa cha ng s. Nhng xem vy, dng thy o vn d dng cho vic chuyn qun hn). Lc lng qun s ca L triu c chng 5 vn, L Thng Kit c lm i tng i tin phong, em Thng Kit l Thng Hin gi chc Tn k V y. Mi chin hm ch 250 tn qun v lng thc, tt c c 200 chic. triu by gi c _ Lan Thi Phi v Thi s L o Thnh trng coi vic nc. By ngy sau khi ri khi Thng Long cc o qun Vit c mt Ngh An, ba ngy sau ti c Nam gii, pha Nam ni Hng Lnh (H Tnh), hi phn Chim Thnh t

142

Vit S Ton Th

hin ra trc mt. (S chp ngy Canh Thn ti Nam gii, rng ni ln u thuyn Kim Phng nh lc xut chinh, L triu vn tin nhiu d oan cho l im tt. im ny c tnh cch hoang ng. C l s thn ba t ra t im cho bn triu thu ). Nm ngy sau qun ta n ca Nht L l ni tp trung ca thy qun Chim, bi Chim c nhng giy ni "xng sn" cao ngt ngn cn ng b t Giao Ch vo ci Chim. Ngoi ni Honh Sn Cc Bc, c ni Hi Vn pha Nam Thun Ha, ni i Lnh pha Nam Ph Yn, gia cc giy ni ny c ng bng ca dn Chim. Hnh nh s giao thng ca dn Chim t ni ny qua ni khc cng bng ng thy v v phng din qun s, Chim ch cn gi mt bin hn c v tin tng vo cc o ni l nhng bc tng thnh thin nhin. Ti Nht L, thy qun Chim xng ra cn ng. Tng ca ta l Hong Kit nh tan ri qun ta thng tin v pha Nam khng b ngn tr, mc ch ca ta l tin thng ti thnh Pht Th ph kinh v bt Quc Vng. Bn ngy sau na ta n ca T Dung nay gi l T Hin l ca sng vo cc ph v sng thuc Quy Nhn ta mt ba ngy na, tnh tt c l 26 ngy t Thng Long n y. Thnh Pht Th (sau gi l Ch Bn m ta thng chp ln ra l Bn) vo a phn tnh Bnh nh ngy nay, ba pha Ty-Nam-Bc c ni che ch, pha ng gip b. Thy qun ca ta b y. Tng Chim l B B La gin trn trn b sng Tu Mao chn nh. Qun ta xng ln git c B B La v rt nhiu binh s. (Trn ny c lch s gi l trn Tu Mao). L Thng Kit vt c sng Tu Mao, li qua hai con sng na mi ti kinh Chim. ang m nghe tin qun ca mnh bi trn Tu Mao, Ch C mang v con chy trn. Dn trong thnh thy qun i Vit n u ra hng. L Thng Kit em qun truy tm theo pha Nam. Thng t qun ta tin n bin gii Chn Lp, qua cc vng Phan Rang, Phan Thit ngy nay m Chm gi l Pandurango. Vua Chim vn c cu th vi Chn Lp nn ht ng chy phi ra hng, kt qu Ch C v nm vn qun b cm t. Cuc ui bt vua Chim mt ngt mt thng. Ngi c cng trong cuc i thng ny l L Thng Kit. Thng 5 vua ra lnh sa son ln ng. Ngy 19 thng 6 Qu T, thuyn v n ca T Minh, c l l T Dung. Ngy 17 thng 7 Tn Du, o qun Nam chinh v ti Thng Long. Cuc n rc rt l long trng. Cc quan hu t sp t binh lnh nghim trang, nghi v rc r. Vua ln b ng trn bu xa (xe nm ngc) qun thn ci nga theo sau. Vua Chim mnh mc o vi trng, u i m lm bng cy gai, tay b tri sau lng do 5 tn lnh V dt. Quyn thuc i sau cng b tri. Ch C xin dng 3 chu B Chnh, Ma Linh v a L chuc ti c tha v. ng ch t L i Hnh n L Thnh Tng tuy c vic nh Chim nhng ch l vic bt ngi ly ca nhng cha h c vic bnh trng t ai. V ni n vn m mang b ci, ta nn n L Thng Kit l ngi rt ro rit v ch ny hn ht, c l by gi (di i L) ngun sng min ng bng Bc Vit bt u thiu ht.

143

Vit S Ton Th

Cng cuc ny ti cc triu i sau c theo ui th no, nhng trang di y s ni y hn.

IV. L Nhn Tng (1072 - 1127)

1) V tranh ginh quyn v 2) Vic chnh tr 3) Vic nh Tng 4) L nh Chim Thnh

1- Mt V Tranh Ginh Quyn V

i vua Nhn Tng ng k l mt triu i rt ln v di i Nhn Tng vn tr, v cng rt l hin hch. Ngoi ra triu i ny ghi trong lch s hai chin cng ht sc oanh lit l nh Tng v bnh Chim. Vua Nhn Tng tc thi t Cn c ln ngi lc 7 tui. Quan thi s l L o Thnh lm ph chnh, nhng bn trong m l _ Lan Thi phi v Dng Thi hu bung mnh nghe vic triu chnh. _ Lan thi phi l mt nhn vt c bit ca thi i bn cnh L o Thnh v L Thng Kit, hai v tng vn, v c uy tn v thao lc nht thi by gi. B ng mt vai tr chnh tr rt ng k di i L Nhn Tng. Thn th ca b th no? Vua L Thnh Tng (1054 1072) by gi 40 tui m cha c con trai ly lm lo lng nn hay i cu t cc nh cha danh ting. Mt hm ngi ng gi v cha lng Th Li cho php dn chng t do chim bi long nhan. Dn chng gi tr, trai gi n nc i xem nh vua nh nc chy. Trong khi o ng i qua, mt c gi c bnh tnh hi du bn ng v da mnh vo bi c lan. Nh vua ngc nhin lin i n hu th thy c gi tuy qu ma nhng c nhan sc oan trang, c ch li ng hong, ni nng thanh nh, ngi lin vi v cung. Thiu n y l Yn c nng, tc danh l c Cm, thn n lng Th Li (sau i l Siu Loi, ri li i ra Thun Thnh, tnh Bc Ninh). V cung nh vua c mt n gio vin dy Yn c nng hc tp. Nh s thng minh chng bao lu Yn c nng lu thng kinh s v c phong lm _ Lan phu nhn (ly tn cung _ Lan l ni phu nhn luyn tp vn bi, li c l ngi con gi ta bi lan). Ri phu nhn sinh ra Hong t, t tn l Cn c t c phong lm Thi Phi. Theo thn tch lng Siu Loi th khi vua Thnh Tng i qun th Chim Thnh, nh b Dng hu bit _ Lan phu nhn c thai s sau ny mt a v nn h truyn

144

Vit S Ton Th

rng mnh cng tt kinh. Khi _ Lan phu nhn sinh con trai th Dng hu chim a con trai v giam _ Lan phu nhn vo lnh cung ni rng _ Lan sanh ra qui thai. a con trai tc l thi t Cn c v ln by tui th vua Thnh Tng bng h. Cn c c ln ngi tc l vua Nhn Tng. Vic ny v l ra. Nguyn phi by gi c tn l Hong thi phi lin bo th xa, git Dng hu v chn sng 72 ngi cung n a tng vi Dng hu trong vic hm hi Thi phi thu trc. Sau vic tn c k trn, khi tr v gi, _ Lan Thi phi qu hi hn nn rt sng o Pht, lm rt nhiu iu thin, nh vic xut tin kho chuc con gi nh ngho b cm bn, ri cho g chng vo nhng ni t t, chn cp cho dn chng khi b tai tri ch nc, lm ti 70 ngi cha trong vng Kinh Bc (Bc Ninh) v thi hnh nhiu nhn chnh. Xt v chnh tr _ Lan thi phi lm gim quc rt c lc cho vic tr dn trong khi chng i vin chinh (theo gio s Hong L trong tun bo i Mi s 20 th Dng hu coi triu khi vua Thnh Tng i qun th. Theo Tri Tn th c c b Nguyn Phi tc _ Lan phu nhn bung rm nghe vic triu chnh trong giai on ny. C th tin chc _ Lan Nguyn Phi c sng i ngay bui u nn c d chnh s v b l ngi thng minh, qung bc. Theo Vit Nam S Lc ch c b Nguyn Phi m thi. iu chc chn l sau khi vua Nhn Tng ln cm quyn, _ Lan Thi Phi hon ton trc tip tham gia quc s. B c cng dy d con thnh mt v anh qun. Nc nh by gi c yn tr, vic hc hnh thi c c m mang. Vic nh Tng, bnh Chim l nhng vic trng i cng c th do s thm xt v quyt nh ca b bn cnh thiu qun. iu ny r rt v vua Nhn Tng ln ngi nm 1072 nhng my nm sau th L o Thnh i trn th Ngh An, khng cn lm ph chnh na v chnh kin bt ng v vic nh Tng bnh Chim xy ra nm 1075 1078 vi L Thng Kit v cc i thn; do chng ti ngh rng _ Lan Thi phi tng ng mt vai tr quan trng trong mi vic chnh tr i by gi. Vy xt cng cc i thn thu y m khng nhc nh n b tng cng l mt iu bt cng. Li xin ni thm rng _ Lan Thi phi xut thn ch tho d, cm rau o vi, nh s may mn bc vo chn hong cung, n hc t nm ri tr nn mt nh chnh tr li lc th ta phi cng nhn rng ph n Vit Nam sau cc b Trng, Triu u lun lun biu dng c tinh hoa ca ni ging chng km g tu mi nam t.

2- Vic Chnh Tr
Triu i L Nhn Tng rt hot ng. Vic nh dp tuy nhiu, nhng nhng vic chnh tr cng khng b ngng tr. i by gi mi khi u vic p C X gi kinh thnh v trnh cho dn nn ngp lt hng nm rt tai hi cho ma mng. Nm t Mo 1075 hiu Thi Ninh th t, i vua L Nhn Tng, bt u c cc k thi tam trng tc l thi ba bc khc nhau tuyn nhn ti ra gip nc, (nhng ngi thng ngha sch minh kinh). y l k thi u tin nc ta, chn c 10 ngi. L Vn Thnh u c vo hu vua hc; sau ny L Vn Thnh lm n Thi s, ri b y ln Thao Giang (Ph Th) v b ng c phn nghch. Khoa c nc ta c t thu .

145

Vit S Ton Th

Nm Bnh Thn (1076) thng t, hiu Anh V chin thng, Nhn Tng t nh Quc T gim kn chn cc nhn ti cho hai ngnh vn v. Nm inh T (1077) thng hai, hiu Anh V chin htng th hai, c k thi li vin, hnh lut ly ngi vo lm quan. Nm Bnh Dn (1086) thng tm, hiu Quang Hu th hai, vua tuyn ngi vo Hn Lm Vin (Mc Hin Tch l ngi x Long ng, huyn Ch Linh, tnh Hi Dng u c b vo Hn Lm Vin hc s). Nm inh Su (1097) hiu Hi Phong th 6, L Nhn Tng xung chiu lm sch hi in l cun sch kim sot so snh cc iu l trong in c, chp li ri cho thi hnh. V Nho hc bt u c sng thng nn mi c cc vic m mang trn y, cng l nh thi c nhiu ngi hin lng ht lng lo lng quyn li ca nhn dn. ng k Thi s L o Thnh trc ht l gng mu cho s oan chnh v tn tm phc v vi quc gia. C xt vic bnh Chim ph Tng th hiu nhn ti thi rt l ng knh. Nm K T (1089) quan ch nh thnh cc cp bc sau y: Vn ban c: - i thn: Thi s, Thi ph, Thi y, Thiu s, Thiu ph, Thiu y. - Di i thn: Thng th, T Hu Tham tri, T Hu Gin ngh i phu, Trung th th lang, B th lang v.v... V ban c: - thng, Nguyn sy, Tng qun khu mt s, Khu mt t hu s, Kim Ng thng tng, i tng, tng, Ch v tng qun v.v... Vn quan cc tnh c: Quan cai tr: Tri ph, Phn ph cc chu qun, Tri chu. V quan c: ch l trn tri quan.

3- Vic nh Tng
n i vua Tng Thn tng (1068 1078) Vng An Thch l mt i chnh tri gia c ci t rt nhiu v chnh s ca Trung Quc v m rng quc. H Vng t: 1) Php thanh miu ly tin ca nh nc cho nng dn vay khi la cn xanh. Dn c la s tr li s tin c vay v tr li theo quc l (?). 2) Php min dch: Ai phi vic su dch th c np tin nh nc ly tin thu ngi khc lm thay cho mnh.

146

Vit S Ton Th

3) Php th dch: t s bun bn chn kinh s tiu th cc th hng ha ca dn b ng. Nh nc ng ln thu, em bn v cp vn hay cho vay vn ri dn theo quc l m tr. 4) Php bo gip tng cng qun s, h Vng chia 10 nh lp thnh mt Bo. Nm trm nh hp thnh mt Bo. Mi Bo c hai ngi ch huy v dy dn luyn tp qun s. 5) Php bo m c qun lnh nhiu cng phi c nhiu nga. Vng giao nga cho cc Bo nui. Nu nga cht th liu theo gi m bi thng hay mua nga khc thay vo. Vng An Thch rt ch n phng Nam v mun lp cng to ngoi bin, tu ln vua Tng rng: Giao Ch va nh Chim Thnh b tht bi, qun khng cn ni mt vn, c th ly qun Ung Chu sang chim Giao Ch. Tri chu Tiu Ph Phin Ngu (Ung Chu) trng thy r s vng ny ca Tng triu c ln dn s v triu xin nh i Vit (by gi nh L ly quc hiu l i Vit) ko sau c i ha. Ri Tiu Ch b li phi huyn chc . Khi h Vng ln cm quyn, Tiu Ch c phc chc v l ngi am hiu mi vn i Vit ang nm trong ci d n xm lng ca Vng t tng. D n y khng ring lo khuch trng v phng Nam m cn m rng cng vc cho Trung Nguyn v phng Bc na (nh Liu v H). Nhng khi Tng n thi ca L triu th thy L c v ngang ngnh nn sinh nghi. S tht L triu nhn cuc dnh ph ca Nng Tr Cao nm 1054 m bnh trng ngm lnh th ca mnh bng cch xui dc bin dn ln t v sinh s. Trong mt thi gian kh di. Tng triu nn gin, gi tnh ha ho nhng vn i dp thun tin xm lng i Vit m t lu Tng coi nh ming mi bo. Mi nm qua Tng triu trong thi ch i . Tiu Ch sau khi c phc hi lin ti Qu Chu giao dch vi cc t trng t o c Ma n chu in ng c hiu lc ny L triu thng Chim Thnh, b ci m rng v phng Nam, dn sinh quc k rt thnh t. Tiu Ch c tr tr. Nhng n nm 1072 vua Thnh Tng qua i, Dng Hu v _ Lan Thi phi ginh nhau quyn v. Vua Nhn Tng l thi t Cn c mi 7 tui; trong triu hai i thn vn v l L o Thnh v L Thng Kit chnh kin bt ng. Tng triu tng nh c hi n, nhng khi hi Tiu ch th Tiu Ch vn khng gim tn thnh cuc Nam chinh (Tiu Ch xut thn l mt tin s, lm vic c tnh cn trng, c tinh thn trch nhim). Tri li, Binh b Th lang Thm Khi li rt st sng nh i Vit. Vua Tng lin phi Thm Khi thay Tiu Ch lo vic xut qun. Vic th nht ca Thm Khi l t cc doanh tri, sa ng tip t. Vic th hai l ng vin 52 ng thuc Ung Chu sung cng cc thuyn ch mui tp thy chin. S i Vit bit, y cm hn mi vic bun bn, giao dch gia cc bin dn Vit Hoa. Nhn dn Trung Quc ta thn v cng t cc min Ty Bc Qung Chu n Ung Chu. Vic th ba ca Thm Khi l d d cc t trng l thuc v L triu theo Tng c Lu K Qung Nguyn, Nng Thin M n Tnh thuc BcCn, gip Tht Kh hng ng. Theo Nguyn Vn T, h Thm cha chp Nng Thin M v vic ny n tai ngi Vit.

147

Vit S Ton Th

Cng vic ang tin th thng ba nm 1074, Chuyn vn s Qung Ty t phn i Thm Khi v cc hot ng k trn. Thm na, Thm Khi lm li trong nhiu vic nn b i i m Chu v chnh Vng An Thch cng khng tin rng Thm gii quyt ni vn i Vit. Ngoi ra, lc ny Tng ang mc mu vo chuyn binh ao vi Liu, H cha ng ng b no, vic nh i Vit phi ngng li. L triu ln ting i Nng Thin M, th lnh chu n Tnh v 700 thuc h sa tr. Tng triu khng chu v v phn Tng cn chiu d c Tr Hi l con Nng Tr Cao chu Quy Ha v h lnh cho Ty kinh lc Qung Ty m cc dn inh cc kh ng lm thanh vin cho Tr Hi. Cuc xung t hu c hon ton quyt nh. L triu xt nh trc c li hn v tnh rng qun Tng c vo i Vit tt phi qua Ung Chu, l ng b. Cn v ng thy, Tng phi qua cc ca b Khm v Lim. L Thng Kit lin tp trung thy qun i Vit Sn (vnh H Long) theo li sau cc ni m tin vo Khm Chu; cn nh Ung chu (Nam Ninh) lc qun ca L cng chia nhiu ng: a) T Qung Nguyn theo b sng T tin nh tri Thi Bnh. b) T hai chu T, Mu vt ni qua Lc Chu, C Vn, T Lng, Thng T. c) T chu Qung Lng tin qua Thi Bnh, Bng Tng, T Minh v tri Vnh Bnh. i qun i ng ny. Theo k hoch, nu thy qun chim c Khm Chu th tin thng ln Ung chu. phng Tng xm nhp vo ni a ca mnh, qun i Vit ng nhiu cn c theo dc ng bin gii, cc a im cng ng. i khi qun h du ca L th ng Vnh An v thng du th theo dc bin thy t cc chu Qung Nguyn, Qung lng, T Mu. Tng s qun i Vit c t 6 n 10 vn. Cuc tn cng khai din nh th no? L Thng Kit em thy qun nh vo cn c qun s ca Tng ven b b Qung ng. Cng mt lc Tn n ph trch lc qun chia ba ng k trn nh vo Qung Ty, quy ri cc tri Honh Sn, Thi Bnh, Vnh Bnh, C Vn trn tin tuyn ca Ung Chu. Hng ro ny b mc du qun Tng xut ton lc cu cp nhau v chng cc min Ty v Ty Nam. Nhiu cha tri b t trn (cha tri Honh Sn, Vnh bnh, Thi Bnh v.v...) Mt ng Nam thiu s phng b. Qun Tng b nh bt ng a im ny v tt nhin qun i Vit phi dnh mnh vo y hn ht. V pha Khm Chu v Lim Chu qun L cng tin o t nh gi bo ri tin thng ln Ung Chu khng gp mt sc khng c no ng k. Ch c 7 ngy qun i Vit c mt chung thnh Ung Chu. Ngy 10 thng chp, Tn n ko thng mt i i n Ung Chu. i qun Lim v Khm cng tin nhm pha Bc tc l hai o qun b Khm Chu v Lim

148

Vit S Ton Th

Chu. Cnh qun chim c Khm Chu tin ln Ung Chu29. Cnh chim c Lim Chu tin sang min ng Bc chim chu Bch. Na thng sau Ty kinh lc Qung Ty mi hay tin v cuc bin c ny thng bo v triu. Vua ti nh Tng ht sc bi ri. Ri nhiu ni khc b mt li c co cp v, Tng triu li cng hoang mang thm, sau c lnh ca Tng Thn tng cho Qung Chu, Qung Ty phi c th cc ni him yu nht, vn- chuyn tin, vi, lng thc khi lt vo tay L qun, cch chc Lu di, c Thch Gim thay coi Qu Chu v a vin binh ti cc th trn ang b uy hip. Trong lc ny cc o qun thy b ca L k trn y cn c nhim v chn ng cc on qun tip ng ca Tng t pha ng li. Ngy 10 thng chp (18.1.1076) i qun nh L cng ti thnh Ung v vy cht ly thnh ny. Tng gi thnh l T Gim (Vit Nam s lc chp l T am) gii c v qun s ln chnh tr, thy th qun i Vit mnh nn p dng trit chnh sch c th ch vin qun, tnh ch hai tun l c th n ni. T em ht cng nhu (tin cng) pht ht cho dn khch l mi ngi vng lng, kin tr. K no b trn phi ti theo qun lnh (ch Tch l mt nhn vin di trng ca h T b chm trong trng hp ny). T phao n vin qun khng cn xa thnh l bao nhiu. Nu khng c s khn ngoan kho lo ny, c l qun dn trong thnh Ung o tu ht. Lc ny Lu Di tng gi Qu Chu nghe tin thnh Ung b nguy lin phi Trng Th Tit em qun i cu. o qun ny khng dm tin thng n Ung chu, i vng theo ng Qu Chu ti Tn Chu ri nghe ngng. Thnh Ung mi ngy mi gi thm nguy ngp. Vng vy ca Nam qun c tht cht dn. Sau Trng Th Tit bt c d phi tin. on qun ny n pha ng Bc huyn Tuyn Ha cch Ung Chu 40 cy s th b L qun chn nh. Qun Tng i bi. Th Tit b mng. Vic ny vo ngy 4 thng ging nm Bnh Thn. Ngy 23 thng ging nm Bnh Thn (1.3.1076), Ung Chu bt du nao nng. Qun i Vit dng k th cng v ha cng30 lt c vo. T Gim cn c gng cng bn tn qun chin u n pht cui cng. Khi kit sc T cho 36 thn nhn t st ri t thiu m cht. Dn trong thnh khng chu hng v b L qun git ht. Xt trong vic nh Lim Chu, Khm Chu v Ung chu, qun dn Trung Quc b hi vo khong 7 vn ngi, v c trn 200 ngi b bt em v i Vit cng nhiu ca ci na. Vic nh Ung Chu trc sau mt hn mt thng. Qun i Vit cng c phn mt mi. L Thng Kit h lnh rt binh v mc ch ca L triu by gi ch c nh mt n tinh thn vo Tng triu ph chng trnh xm lng ca Tng triu m thi.
29 30

T Khm Chu ln Ung Chu ng di khong 120 cy s.

k th cng l cho t vo bao ri xp bao cao thnh ng lm thang leo vo thnh; Ho cng l bn tn nha c la chy vo thnh, bit rng trong thnh ang b kh cn.

149

Vit S Ton Th

Mt iu ng ch : vic nh Tng ca L triu rt sng sut bi nu khng trnh c cuc xung t th nn li dng s bt ng m nh trc l hn. Thng ba nm Bnh Thn (1076) qun L rt ra khi t Tng v cn phng s phc th ca Tng triu c th nh ln vo hu phng ca mnh.

4- Cuc Phc Th Ca Nh Tng

Vic L triu nh ph ba chu Khm, Ung, Lim khin Tng gin ht sc. Thng hai nm Bnh Thn (1076) qun Tng ln ng Nam chinh. Triu Tit l Thin chng cc i ch c c lm Chiu tho s, Quch Qu lm ph em 9 tng hp vi qun Chim Thnh, Chn Lp chia ng nh vo nc ta. Cuc gp g u tin gia L Tng xy ra bn b sng Nh Nguyt, tc l khc di sng Cu thuc tnh Bc Ninh by gi. Tng thua trn ny cht hi hn 1000 ngi. Quch Qu tin v pha sng Nh H v sng Khc To thuc a ht Nam nh cng b qun L Thng Kit n ng. Qun Tng dng g lm my bn sang nh ma. Thy qun ca ta b hi kh nhiu, my ngn binh lnh t trn, thuyn thng nt mt s ln. Kh th qun Tng rt mnh. V di quyn iu khin ca Thng Kit, Nam qun cng chin u hng hi. phn khi tinh thn qun i, L Thng Kit p dng mt thut tm l l lm bn cu th, cho ngi ln vo n Trng Ht bn sng tht ra: Nam quc sn h Nam c Tit nhin nh phn ti thin th Nh h nghch l lai xm phm Nh ng hnh khan th bi h C rng: t nc ca ngi Nam phi do ngi Nam (vua nc Nam) cai tr. iu do tri nh. K nghch kia dm xm phm t ta, ch l mua ly s tht bi m thi. Bn cu th ny lm phn khi tinh thn khng chin v qun Tng b chn ng khng sao tin c. Nhng on qun ca Chim Thnh v Chn Lp cng b cn ng nn khng gip c qun Tng. Th ca i bn khng phn thng bi. L triu e nh lu khng li v nc ta qun t ca him, theo ui mt cuc trng chin t phi hao tn nhiu m cuc hnh qun lc ny ca Bc triu chi do vn s din hn l do ch xm lc. L triu lin c s b sang iu nh hon chin. Tht l ng iu mong mi ca Tng triu, nay li c gp dp thun tin bi qun Tng lc ny b hi qu na va do chin tranh v cng do ch bt phc thy th. Qun s ca h trc y l 8 vn. Tng triu chp thun ngay li thng ngh ca nh L ri rt binh nhng khi tr v h chim gi my chu Qung Nguyn (ngy nay l Qung Uyn thuc tnh Cao Bng), T Lang (tc Thng Lang v H Lang cng thuc Cao Bng), chu T Mu (gia hai tnh Cao Bng v Lng Sn) v huyn Qung Lang (tc n Chu thuc Lng Sn).

150

Vit S Ton Th

Nm Mu Ng (1078) vua L Nhn Tng m cuc giao ho vi Bc triu. S thn i Vit l o Tn Nguyn a 5 con voi thun sang cng vua Tng v i li nhng chu, huyn min Cao Bng (qun Tng chim c t ai min ny i tn Qung Nguyn ra l Thun Chu t 3000 qun gi). Tng triu ng thun vi iu kin l L triu phi tr li cho Tng nhng ngi dn cc chu Khm, Lim, Ung do L qun bt trong nm Mo (1075). Tt c 221 ngi31. Trc khi cho bn ny v, L triu cho thch vo trn con trai t 15 tui tr ln ba ch "Thin t binh", n ng t 20 tui tr ln thch ch "u Nam Triu" v vo cnh tay tri n b con gi hai ch "Quan Khch". Sau khi qun Tng rt khi Qung Nguyn, v chu ny c m vng, ngi Tng tic ca c lm hai cu th sau y: Nhn tham Giao Ch tng Khc tht Qung Nguyn kim. Ma h nm Gip T (1084) L triu li phi Binh b Th lang L Vn Thnh (v th tuyn khoa thi u tin ca nc ta) sang yu cu Tng triu phn chia li a gii v tr nt my huyn Tng cn gi li. Vit n y chng ti c cm tng rng vic ngoi giao ca nh l by gi rt l kho lo v rt snh v mt tm l. L triu p dng chnh sch i dn tnh th gia hai nc va xung t vi nhau bt gng. Nu yu sch qu nhiu trong mt bui c th Tng s khng chu v nh th s mt th din. L triu tin dn, qu nhin vic thng thuyt em li c y kt qu nh mun. Vn phn chia a gii i vi thi by gi ng k l mt vic quan trong v n i L, cng th Vit Nam ch mi r rt v phng Nam vo khong Thanh Ho, cch bit vi t Chm do dy Honh Sn, v v phng Bc t Cao Bng sang ng. a phn ng Kh so snh vi ngy xa khng khc lm. T ni ny ra bin, Bc ngn sng K Cng thuc v Tng gm c chu Ty Bnh, Lc Chu v huyn Thanh Vin ri ti ch gn b, lnh th Vit Nam cn n vo ti tnh Qung ng n gn vnh Khm Chu. Cc c dn ti Cao Bng gm Mn, Nng, Th, Mng khng thuc hn v bn no. Bin gii v phi ny, ti vng Bo Lc v Yn By ngy nay c th ni by gi cha c nh hng ca L triu. (y l theo li bn ca Hong Xun Hn tc gi cun L Thng Kit quyn thng). Theo chng ti th tri li, tc l L triu t c mt phn no nh hng phn no ti cc c dn thng du a ht Cao Bng. T d nh h Nng oanh lit bc nht trong m t trng Thng du, tuy hng c min Qung Nguyn (Cao Bng) chng c thi quy phc L triu sao? Ngoi ra cc vng Hi Ninh, Mng Cy n Khm Chu t huyn Qung Lang n n Chu pha Nam tnh Lng Sn n Ung Chu (Nam nh) hai bn L Tng cng kim sot, cn v pha Ty cc b lc gn nh hon ton c lp. Cn ngi Vit di i L th tp trung ht Trung Chu cho ti Thanh Ho. a th ca Vit Nam hi nh m t Ung Chu v do bin gii L Tng cha c phn nh r rt nn hay c nhng
31

Bn dn b bt lm t binh c tr v Tu nm 1079.

151

Vit S Ton Th

cuc rc ri gia hai nc v cng do L - Tng u c c qut cng, khuynh lot nh nhau.

5- Vic nh Chim Thnh

Nm 1075 tc l nm t Mo trc khi c vic nh Tng, L Thng Kit xut qun nh Chim Thnh, v Chim lun lun quy ri b ci i Vit. Ln ny cha thnh cng, nhng L Thung Kit v c bn ba chu a L, Ma Linh v B Chnh do Ch C nhng cho chng ta nm K Du(1069) di thi vua Thnh Tng. y L triu di dn sang khai khn lm n. Vic ny c hai mc ch: 1) Gii quyt vn nhn mn do mt nhn dn min Trung Chu bt u ln cao. 2) Chim ng ba chu ny t nh hng chnh tr ca i Vit, thc hin ch quyn ca dn tc chng ta trn cc a ht Chim nhng. Nm Qu Mi (1103) L Gic lm phn Din Chu (Ngh An) L Thng Kit li thn hnh i dp, L Gic thua chy qua Chim Thnh d Chim vng Ch Ma Na em qun nh ly li ba chu trn y. Qun Chim i bi v xin tn trng tnh trng c. T khi vic bnh Chim c kt qu, cc nc pha Nam u xin thn phc v tin cng nc ta rt chu o. Thng su nm th 5 hiu Long Ph (1105) L Thng Kit mt. Vua L Nhn Tng ban chiu truy tng chc Nhp Ni Tri Kim hiu Thi y Bnh chng Qun quc Trng s, Vit Quc Cng, c thc p vn h. L Thng Kit trc sau th ba i vua u c trng dng v mn yu khng ai bng. Sau khi ng mt, dn bn phng (phng Thi Ho, huyn Th Xng) th lm thn, c cc triu sau ny phong tng. V vic dn i Vit em qun nh ph min Hoa Nam l mt vic v vang nht trong lch s ca chng ta nn c cu phong dao di y: Nc ci chu chu xe Tng rng chu ng ai d xe nghing.

V. L Thn Tng (1128 - 1138)

Vua L Nhn Tng mt vo ngy inh Mo thng chp nm inh Mi tc 15 thng ging nm 1128 khng c ngi k t. Ngy t Du (2.2.1128) triu thn lp con nui ca ngi l Dng Hon ln ngi. Dng Hon l con Hong Sng Hin Hu sinh nm Bnh Thn (1116) thng minh, tun t trc c vua Nhn tng em vo cung lm con nui. Thng 10 nm inh Du (1117) Dng Hon c sch lp lm hong t; v ln ngi nm mi 11 tui.

152

Vit S Ton Th

Nm t Du vua Thn Tng ng ti in Thin An coi chu ri xung chiu cho qun thn tr phc (b khn tang) v d vo vic cung n ln ha n tun tng theo vua Nhn Tng. (Xt vic Dng Hu v 72 cung nhn cht theo L Thnh Tng c ngi c ngi cho rng ta theo phong tc Tu v c phong tc n , M Lai (Indonsien) na. Xa Tn Mc Cng cht vo th k th 13 trc C.L. ba con ca h T Xa phi cht theo; Tn Thy Hong cht, phong tc ny cng c thi hnh, nc ta c l vic tun tng cc v vua v cung nhn ch hti hnh di triu L Thnh tng v Thn Tng m thi, bi sau ny khng thy phong tc c lin tip p dng) Mng mt thng ging nm Mu Thn 1128, vua Thn Tng i nin hiu l Thin Thun, i x thin h, tr li rung t cho dn b ly lm cng in. Nhng ngi b tch thu lm in nhi c v ht. Su qun c thay phin v lm rung, li c vic ng kinh din tc l vua hc. Cng nm y (1128) Thn Tng th nhng ti nhn ph H t ti bim (i y, b ging) ti trut (cng nh b ging) tr xung 130 ngi (Khm nh Vit S quyn 4, t 21a). Nm sau l nm th hai hiu Thin Thun (1129) tri i hn vua ch thn cu o khng nghim. Sau vua xung chiu tha nhng ti nhn v e c vic oan, lm trong thin h. u thng t c ma. Thng 9 nm sau li ma qu nhiu. Nh vua li th tt c t ph H cng do lm vic n c trnh thin tai cho nhn dn. Thng 10 nm th 3 hiu Thin Thun (Canh Tut 1130) s nh Tng sang phong vua Thn Tng lm Giao Ch Qun Vng. Hai nm sau s Tu li sang gia phong cho Thn Tng lm Nam Bnh Vng. Thng ging nm th nht hiu Thin Thun (1128) ngy Gip Dn nc Chn Lp (Cao Min) em 2 vn binh vo cp b Ba u, chu Ngh An. Vua phi Nhp Ni Thi ph l L Cng Bnh em tng s v ngi Ngh An i nh. Ngy Qu Hi thng hai, L Cng Bnh thng trn bt c ch sy v s tt Chn Lp. Thng ba L Cng Bnh em qun v kinh v dng np 169 t binh. Thng 8 cng nm, ngi Chn Lp li vo cp ph lng Gia, chu Ngh An c hn 700 chin thuyn. Nguyn H Vim ph Thanh Ho v Dng chu Ngh An c lnh i nh, Chn Lp li thua. Thng 3 nm th ba hiu Thin Thun, Chim Thnh c Ung Ma, Ung Cu n xin ni ph. Thng 8 nm th 5 hiu Thin Thun (1132) Chn Lp v Chim Thnh vo cp chu Ngh An. Thn Tng cho Dng Anh Nh lm Thi y em qun Thanh Ngh i tiu tr c c thng. Sau Chn Lp v Chim Thnh u li cng. Hai nm sau Chn Lp li n cp chu Ngh An. L Cng Bnh li nh dp c. Vua Thn Tng ngi c 10 nm th qua i th 23 tui.

153

Vit S Ton Th

VI. L Anh Tng (1138 - 1175)

- Anh V v T Hin Thnh - Vic ngoi giao

1- Anh V v T Hin Thnh

Vua Anh Tng tc l Thi t Thin T mi ln ba khi vua Thn tng qua i. Thi hu l L th cm quyn nhip chnh. V Thi hu t thng vi Anh V l mt cn thn nn mi vic triu chnh u do mt tay Anh V quyt on. Anh V t ra vo cung cm v tr nn lng quyn, coi r cc nh thn. Khng kh triu trung ngy mt nng n ri sinh ri lon: bn cc quan V i, Nguyn Dng, Nguyn Quc, Dng T Minh bn nhau tr Anh V nhng vic tht bi, u b git hi c. May trong hng i thn cn li cc ngi c uy tn nh T Hin Thnh, Hong Ngha Hin, L Cng Tn nn Anh V khng dm i xa hn na. Thi vua Anh Tng khng c vic trng i xy ra v c tng i bnh yn l nh c i thn h T c ti chnh tr v bit iu khin vic qun s. Binh ch triu L Anh Tng c th gi l thnh t v ng T Hin Thnh bit chn ngi lm tng, bit luyn tp qun i, nn gic d cc ni u dp c c, ng k hn c l cc bn gic Thn Li, Ngu Hng v gic Lo quy ri nhiu ni sau khi vua Anh Tng ln ngi c hai nm. Thn Li t xng l con ring ca vua Nhn Tng c phen xut gia sau hp c mt bn lu manh trn 1000 ngi ti Thi Nguyn, t xng vng v phong chc tc. Triu nh phi tn rt nhiu cng phu. Nm Tn Du (1141) Anh V cm qun ui c Thn Li ti ph Ph Lng khi qun Thn Li v vy ph l. Thn Li chy ln Lng Sn b qun ca ng T Hin Thnh ui theo bt c em v kinh tr ti. Nh lp c nhiu cng trng vua Anh Tng phong ng T lm Thi y coi c vic vn ln vic v. T Hin Thnh cng lo c vic khai ha dn tr, m mang Nho hc, xy dng miu th c Khng T pha Nam thnh Thng Long. Nm t Du (1165) hiu Chnh Long Bo ng nm th 3 c m khoa thi hc sinh. Nm Tn Mo v nm Nhm Thn (1171 1172) vua Anh tng vi hnh khp mi ni trong nc xem xt s sinh sng ca dn chng v a th sng ni, ng li giao thng xa gn, sau ngi cho ngi lm quyn a nc nh, tic rng ngy nay cun sch ny b mt tch. Nm t Mi (1175) do nhiu cng trng ln lao na, ng T Hin Thnh c gia phong chc Thi ph Bnh chng Qun quc Trng s v thm vng tc.

154

Vit S Ton Th

2- Vic Ngoi Giao

Nm Gip Thn (1164) nh Tng i Giao Ch qun lm An Nam quc, phong cho vua Anh Tng lm An Nam quc vng. Hn chng ta ai ny u nh rng xa kia ngi Tu t tn nc ta l Giao Ch qun, sau i l Giao Chu (do ngh ca Trng Tn v S Nhip di i Hn Hin nm th ba tc nm Qu Mi (203) sau n ng triu li c s thay tn na: ng gi ta l An Nam h ph. n i nh inh, nn t ch thnh hnh, vua inh Tin Hong khi nghip xong lin t li quc hiu l i C Vit. Ba ch i C Vit ng rng nc ta l mt nc ln v mnh bi ch i C, cn ch Vit l ghi danh tn ca dn tc chng ta l ngi Vit. n vua Thnh Tng nh L thy ch i C khng c vn v nn i ra l i Vit d nghe hn v vn gi c ngha c (mt nh s hc cho rng cn c vo ch i C Vit ta c th hiu thi trnh vn t nc ta cn km ci qu. iu ny rt ng v tri qua 3 triu Ng, inh, L vua quan u l v tng. Nhng trong cc sc phong Bc triu vn gi hai ch Giao Ch n by gi mi i ra An Nam. S gia Trn Trng Kim ni: Nc ta thnh nc An Nam khi u t y. Theo chng ti di thi Bc thuc (nh ng) nc ta ch uc coi l mt "ph" v ting "An Nam" c t by gi ri, duy c iu khc l sau ny nh Tng thy dn tc ta cng ct, mnh m v c quy m mt quc gia c lp nn Tng triu lc phi nhn nc ta l mt nc (do hong nh Tng mi phong cho vua ta l An Nam quc vng). Trc kia vi L i Hnh v my triu vua sau nh L, Bc triu vn phong cc vua ta l Giao Ch qun vng hay Nam Bnh vng (vua L i Hnh, vua L Thi T, vua L Nhn Tng).32 Cc triu vua thi khng i ci chnh chng ngoi khng mun gy mu thun v ch vi Bc triu min h ng xm phm n ch quyn nc ta. Nm t Mi (1175) vua Anh Tng au. Ngi y ng T Hin Thnh lp thi t Long Cn ln lm vua ri ngi mt sau khi ngi c 37 nm, th 40 tui ng.

VII. L Cao Tng (1176 - 1210)

Thi t Long Cn ln ngi mi 3 tui theo di chc ca tin . B Chiu Linh Thi hu tri li mun lp Long Xng ln lm vua. Long Xng ng l c gi ngi cu ng v c phong lm thi t nhng trc y phm ti nn b trut. T Hin Thnh by gi l mt v i thn v trung thn cng quyt thi hnh li y thc ca tin khng ham vng bc ca Thi hu em t lt. Nm K Hi (1179) ng mt v trc khi gn cht ng c Gin Ngh i phu Trn Trung T thay mnh nhng sau ny triu nh tri ng, c Yn Di lm ph chnh v L Kinh Tu lm s. B Chiu Linh Thi hu tuy vn nui lp Long Xng nhng trong triu cn nhiu ngi ng n nn vic mu toan ph lp khng thi hnh ni.

32

Vi ch "Giao Ch" ngi Tu cn quan nim ta vn trong vng l thuc ca h.

155

Vit S Ton Th

L Cao Tng ln ln thiu ht c tnh cao c ca mt ng vua, ch ham chi bi sn bn, xy dng cung in khin nhn dn phi phc dch kh s. Ngoi ra li cn nhng vic mua quan, bn tc, h hip nhng lm ly tin tiu vo cc chuyn xa x. Nm Trinh Ph th 9 (1184) min ng c cuc ni lon ca dn cc tri T v Mng. Nm th 10 c cuc ni lon ca dn Mn tri Vim. Nm Thin t Gia thy th 7 (1192) c cuc ni lon ca ngi gip C Hong Thanh Ho. Chim Thnh cng lun lun cp ph. Vua quan t ra bt lc v khng ai lo vic nc. Cc lng thn gi yu cht dn hoc b bn gian nnh ln p, cho ti nm Bnh Thn (1208) ti Ngh An, Phm Du ni ln, chiu np bn vong mng mu i s. Quan Phng Ng l Phm Bnh Gi c phi i nh dp, thng c qun nghch, tch thu ca ci v t ph ht doanh tri cng c s ca chng. Bit trong triu ch cn nhng tham quan, li, Phm Du cho ngi v kinh mang vng bc t lt vu cho Bnh Gi lm nhng iu hung bo, git hi lng dn, Phm Du li cn xin v triu khiu oan. Vua Cao Tng ng thun ng thi cho triu Bnh Gi v kinh giam li. Thy ch tng lp c cng m mc ti, b h ca Bnh Gi phn ut em qun vy hm kinh s. Cm u qun s ca Bnh Gi l Quch Bc. Mc ch ca h l ph thnh cu ch tng. Trc vic bin ng ny vua Cao Tng cho git lun Bnh Gi ri cng thi t Sam b kinh thnh chy ln sng Thao (Ph Th). Sau thi t Sam chy v Hi p vo nng nu nh Trn L ngi lng Tc Mc, huyn M Lc, ph Xun Trng tnh Nam nh. Trn L l mt nh ho ph y khi nghip bng ngh nh c v c uy th ti a phng. H Trn thy trong nc bin lon, c lo toan vic ln nn thu thp nhng k i nh cp nhiu ni. c thi t v tr ng nh mnh, Trn rt ly lm mng r. Thi t thy Trn th con gi Trn L c nhan sc bn ly lm v ri phong cho Trn L tc Minh T, cu Trn th l T Trung T ngi lng Lu X lm in Tin ch huy s. Thanh th ca h Trn nhn y ni ln ri h em qun v dp lon kinh s. Lon qun tht bi, h Trn cho ngi ln Qui Ho (Ph Th) rc Cao Tng tr v cung. Sau Cao Tng cho qun v n Thi t Lu X. Vua Cao Tng sau nm bin lon th mt vo thng 10 nm Canh Ng (1210), tr v c 35 nm, th 38 tui. Nh L t i Cao Tng bt u suy yu r rt.

156

Vit S Ton Th

VIII. L Hu Tng (1211 - 1225)

Thi T Sam tr v kinh ln ngi tc l Hu Tng, Trn Th c phong l Nguyn Phi. Lc ny Trn L b gic cp git nhng con th l T Khnh vn nm gi c binh quyn. Hu Tng phong cho T Khnh lm Trung Tn Hu, cu T Khnh l T Trung T lm Thi y Thun Lu B, Trn Tha lm Ni Th Phn Th. Hu Tng l mt ng vua nhu nhc lun bnh hon, li khng am hiu chnh tr, mi vic trong triu u giao cho anh em ch bc h Trn quyt nh. V vy nh hng ca h Trn trong triu mi ngy mt ln khin b Thi Hu sinh nghi. Nm Qu Du (1213) b Thi Hu thng dy v Trn Th lun. T Khnh em qun n kinh xin rc vua i. Vua cng ng T Khnh lm phn ri ging Trn Th xung lm Ng N. T Khnh thn n xin li. Vua v Thi Hu b i Lng Sn phng s bt trc. Ln na T Khnh n xin rc vua, vua li a Thi Hu di c sang huyn Bnh Hp. Sau ny Thi Hu li i vua b Trn Th, Hu Tng khng nghe. Thi Hu nh b thuc c cho Trn Th, Hu Tng phi san x ba cm ca mnh cho Trn Th v khng xa Trn Th mt bc. Sau ny Thi Hu bc bch qu, Hu Tng v Trn Th ln trn Thi Hu v tr nh tng qun L Mch huyn Yn Duyn ri cho tm T Khnh vo chu. T y th lc h Trn li mnh hn trc. Nm Kin Gia th 6 Trn Th c phong lm Thun Trinh Phu Nhn, sau c tn lm hong hu. T Khnh lm Thi y Ph Chnh cng Phan Ln t chc qun s luyn tp qun i, sa sang v b. Thng Chp nm Qu Mi (1223) T Khnh mt, Trn Tha c cch thng Ph Quc Thi y v em h Trn Hu l Trn Th c lnh chc in Tin Ch Huy S, mt a v quan trng bc nht thi by gi. Hu Tng thng m au, in di, ru say lin min sut ngy. Trn Th xt nh mi vic triu chnh. Ngi sao ca Th mi ngy mt thm sng. Vng quyn ca h L mi ngy mt lu m, nht l Trn Th d c Hu Tng khoc o ha thng vo tng kinh, nim k trong cha Chn Gio. Hu Tng ch sinh c hai gi. Ngi ch l Thun Thin Cng Cha g cho Trn Liu, con trng ca Trn Tha. Em l Chiu Thnh Cng Cha (tn chnh l Pht Kim) mi ln 7 tui, c Hu Tng yu du ht sc. Thng 10 nm Gip Thn, Hu Tng truyn ngi cho Chiu Thnh Cng Cha.

157

Vit S Ton Th

IX. L Chiu Hong (1225)

Chiu Thnh Cng Cha ln ngi, tc l L Chiu Hong. Quyn hnh ca nh L gi pht ny nm gn trong tay Trn Th , v Hu Tng b gt hn ra ngoi chnh quyn. Chiu Hong l gi th ngy by gi khng cn l iu ng k cho thi cuc na. Chng trnh em h Trn thay h L thi hnh c mt phn quan trng; nay ch cn ly hn ci ngai vng ca h L l xong. Th vn t thng vi Thi Hu Trn Th lin by cch cho con cc quan vo cung hu Chiu Hong. l dp m li cho Trn Cnh l con Trn Tha vo ni in lm chc Chnh Th, mt v quan mi ln 8 tui, nh nht triu nh by gi. Trn Hu lm ni cng nn Th tnh n u xong n . Thng Chp nm t Du (1225) Trn Hu v Th ng ra lm ch hn cho Chiu Hong ly Trn Cnh, ri chiu h gi do tay Th ban b ra. Ngy 21 thng 10 nm t Du (1225) Trn Cnh ln ngi sau khi bn tuyn ngn ca hong triu bay ra khp thin h. Cc quan ln nh u t lng cng phn nhng v th lc h Trn qu mnh nn h nh thc th. Qun chng lu luyn tin triu trong dp ny c li khu chim di y: Trng cha ai nh thng thng Ca chung ai kho vy vng nn ring.

158

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 6

Khi Lun V Pht Gio v Vn Hc Di i Nh L

Nh L cm vn mnh dn tc Vit Nam trong 216 nm ni tip nhau 9 i, s nghip ng k l v i. T Khc Ho dy nghip n Dng nh Ngh, Kiu Cng Tin, Ng Quyn, inh Tin Hong, L i Hnh, nn t ch ca dn tc Vit Nam mi thnh hnh nn mi quy m chnh tr, kinh t, qun s, vn ha cn phi thai, u tr. Nhng n L triu i sng ca dn tc ta bnh trng mi ngy mt mnh. Nn tng vng chc, cc vng triu sau thc y dn tc i kh xa trn con ng tin ha. Chng ti xin k y nhng cng vic m mang Pht Gio v vn ha ca L triu cc bn c c mt nim tng qut v mt giai- on trng thnh ca nc nh trc y ngt 10 th k. A) Ai ai cng hiu rng L Thi T xut thn chn khi hng, ri t ch Pht i Ngi bc ln sn khu chnh tr. Vic trc nht ca Ngi l m mang v c bit u i o Pht. Ngi b ra 2 vn quan tin dng 8 ngi cha ph Thin c thuc tnh Bc Ninh, l tr qun xa kia ca Ngi. Trong v ngoi thnh Thng Long ln lt ni ln 9 ngi cha (trong 2 ngoi 7) khng k l cha Chn Gio m Ngi thng mi s n tng nim. Ngi phi Nguyn o Thnh sang Tng xin kinh Tam Tng. Ngi li t phc sc cho tng o, cho ch tng trong nc. Cc triu i sau vn tip tc vic tn sng Pht Gio. Vua Thi Tng cho lp cha Din Hu (tc cha Mt Ct) thn Thanh Ho. Cha ny theo mt li kin trc c bit l xy trn mt chic ct ln gia mt chic h nh lun lun c nc bn cnh s Canh Nng v vn Bch Tho H Ni. Nhng cha ny b ph hy trc vic thay i chnh quyn ti Bc Vit cui nm 1954. Vua Thnh Tng xy thp Bo Thin cao 12 tng, tn 12000 cn ng c mt chic chung ln (Hng Chung). Vua Nhn Tng li xc tin phong tro Pht Gio mnh hn na. Ngi cho dng ring v phn Ngi hn 100 ngi cha khp trong nc, nhng ni danh lam thng cnh, v chia lm ba hng i, trung, tiu. Ngi cho t rung tam bo nui s, ly hoa li cung ng vo vic n nhang. Ngi phong cho ng Kh u l mt v cao tng i by gi chc Quc S. Mi khi c vic quan h, Ngi thng lui ti bn hi. Xem trn y chng ta cm thy hai nh inh, L mi ch c nghing v Thch o, nhng vi L triu khng kh Pht Gio trn ngp t cung in ra ti dn d. Ri ci khng kh thin mn lan c vo khu vc vn hc na.

159

Vit S Ton Th

Vua Nhn Tng t ra php thi tam trng kn nhng ngi minh kinh, bc hc. Nhng ai l nho s u phi nghin cu v i su vo Pht hc trc khi bc ra hon l. Nm 1070 vua Thnh Tng lp Vn Miu thnh Thng Long (tc Gim bn thnh H Ni by gi) th c Khng T v cc tin hin, v nh vua, ngoi Pht Gio cng rt tn sng Nho Gio. Tt nhin v thu , ai lo khai ha dn tr u phi m mang, c ng cho Nho Gio l cn bn ca nn vn hc by gi. Pht Gio v Nho Gio n dn chen vai thch cnh vi nhau. Lo Gio cng xut hin v ginh phn nh hng cho nn n nm 1311 di tri Vit Nam, Nho - Pht - Lo thnh th "ba chn vc" nhng khng c s xung t gia cc gio thuyt ny. iu k trn c minh chng do chng trnh khoa c di i vua L Anh Tng. Ngay t by gi, ngi ta gi l thi tam gio, ngha l nhng nhn ti ca ba gii u c bn triu trng dng ngang nhau (n i L Thnh Tng th Nho Gio c nh hng nhiu hn c, v Pht, Lo dng nh ng ngng li). Vn hc i L n i vua Thi Tng nhp cng c mt th mi l. l mn ca v iu ma Chim Thnh. Nguyn nm 1044 vua L Thi Tng i nh Chim Thnh thng trn tr v em c mt s cung nhn Chim l nhng k n chuyn ca iu Ty Thin Khc. Cc cung nhn Vit Nam t lu sau cng c hc tp iu ma v li ca . Thng 8 nm Chng Thnh Gia Khnh (1060) vua L Thnh Tng cho truyn b khc nhc v m iu theo nhp g, nhp trng ca Chim Thnh cho nhc cng ht theo. Vi thi gian khc ca Chim Thnh b Vit ha tuy vn ng ring mt li, gi nguyn vn bn sc. Nm Trinh Ph th 17 (1193) L Cao Tng sai nhc cng ch khc nhc gi l Chim Thnh m. n nay li ca th no khng thy c ghi chp ch thy s ni rng khc nhc ny ai on, no nng, khin ngi nghe phi ngm ngi sa l. iu Nam Ai, Nam Bnh m ngi Hu ca chng ta hay ca c l thot thai khc nhc Chim Thnh.33 Nhng tc phm vn hc di L Triu cng sn xut kh nhiu. Nm 1027 i L Thi T nm th 17 c son c cun "Hong Triu Ngc ip" l mt b sch chp cc mnh lnh, t co v nin ph ca hong gia. Nm 1412 vua L Thnh Tng sai quan Trung Th la theo thi th v dn tr t ra b "Hnh Th" chia ra tng mn, tng loi, tng iu v tng khon. Khong nm Thin Thnh (1028 1033) i L Thi Tng c cun " B Th " nh r cc th l trut trc trong ngch quan li. Nm 1148 vua L Anh Tng mun bit dn tnh au kh th no v ng li gn xa trong nc bn i tun thy b ri cho v th ni, sng, ng, bi, ghi chp phong

Theo chng ti, khc ca Chim Thnh y ai on l v mi hn bi trn nhiu phen vi ngi Vit v trc y vi ngi Hn.

33

160

Vit S Ton Th

cnh v phm vt. V vy c cun "Nam Bc phin gii a " ra i, v vic tr dn cng canh ci c nhiu iu ng k. Ngoi cc cun sch trn y ta cn thy nhng bi minh k, khc vo chung ng, bia rt mnh m, cng cp. B) V Vit vn khng thy s sch ghi chp g, nhng thy li ca tr phi thai t i nh L. Thng 8 nm Thun Thin th 16 i L Thi T (1025) con nh xng ca gi l qun gip, sau ny ku l o nng, do mt c gi h o ni danh thu . Nh vy ta c th chc rng li ht o xut hin t triu L v bi ht do cc vn nhn i by gi t ra tiu khin mt cch thanh tao. Tic rng nhng bi ht o n nay cng tht tn, ta khng cn lm s liu. Thm vo li ht o c li vn "lc bt v lc bt gin tht" cng l mt c im ca vn chng Vit Nam. By gi li xut hin c nhng cu ca dao. i khi my cu di y c ngi ta coi thuc v triu L: "em chung i nh nc ngi Chng ku cng nh vi hi ly danh" l cu khen L Thng Kit em qun nh ba chu Khm, Lim, Ung ca Tu. "M mang34, mang chy ln rng, Ta hay mang chy ta ng m mang" Cu ny c ch nho L Thi Tng th Nng Tr Cao v rng. Ngoi ra quc vn i L khng thy chiu thm nh sng no na. Phi chng v thu ngi ta m say o Pht, nn ch nghin cu cc mn cao thm, huyn diu ca ngoi gii m thi? n i vua L Thi Tng li ht xng dn dn thnh hnh. Nm Kin Ph Hu o th 3 (1041), 100 ngi nhc k c tuyn vo cung r by gi c nhiu ngi lm ngh xng ca. V ngh ht xng by gi tuy chng l ng lc chnh ca quc vn nhng t nht n cng dn ng cho li thi, ph, nm t i Trn n cc triu i sau ny. kt lun chng ta c th cng nhn vo i L vn hc bt u kh quan. Tnh cch vn chng by gi c v im m, ung dung, phng khong v hng mnh do nh hng mt thi gian c lp kh di v cng do nhiu giai on thng cng ln, bi ngoi ch. Thm vo l ci khng kh thin mn bi Pht gio by gi pht t nht, Nho gio v thi c cha thnh. C iu ng ch l cc nh vn hc thng l nhng v cao tng hoc b nh hng ca Pht Gio nn a ng ngoi vng gi bi. Tm li vn hc i L m hai mu sc: mu sc quc gia v mu sc Pht Gio. Tht l mt trng thi ht sc c bit.

34

Mang l con hu, con hong

161

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 7 Nh Trn (1225-1413) Nc Vit Nam Di i Trn S

Nh Tin Trn
Trn Thi Tng (1225-1258) Trn Nhn Tng (1279-1293) Trn Minh Tng (1314-1329) Trn D Tng (1341-1369) Trn Du Tng (1372-1377) Trn Thun Tng (1388-1398) Trn Thnh Tng (1258-1278) Trn Anh Tng (1293-1314) Trn Hin Tng (1329-1341) Trn Ngh Tng (1370-1372) Trn Ph (1377-1388)

Nh Hu Trn
Gin nh (1407-1409) Trn Qu Khoch (1409-1413)

I. Trn Thi Tng (1225-1258)

1- Tn St H L.
L Hu Tng v Chiu Hong tuy b gt ra ngoi l sn khu chnh tr thu v mc du Trn Cnh ln ngi. Th vn cn thc mc. Mun cho a v ca dng h mnh hon ton vng chc, Th lin lo tiu dit ht thy dng ging ca nh L. Trn Thi Tng mi ln 8 tui nn gi y Th ng vai cha t trong nc vi chc Thi S Thng quc Hnh qun chinh Tho s. Mc du xut thn khng phi l k c cn bn hc thc uyn bc, nhng Th thng minh li lc phi thng, Th li c tnh rt cng quyt lm nhng vic tn c kinh thin ng a nu cn. Mt hm Th i qua cha Chn Gio thy Hu Tng ang ngi nh c lin ni mt cu: "nh c phi nh c r ci ca n i!"

162

Vit S Ton Th

Hu Tng lin ng dy p: "Nh ngi ni th ta hiu lm ri". Sau my hm Th cho mi Hu Tng. Hu Tng bit lin vo nh trong tht c. Th c tin em cc quan triu thn vo t khc ri em ha tng v chn ti thp Bo Quang. Nm Nhm Thn (1232) trong dp cc tng tht nh L lm l t tin hu nh L thn Thi ng (lng Ha Lm, huyn ng Ngn, tnh Bc Ninh) Th cho o hm lm nh l trn. Khi cc tng tht nh L vo l, Th cho nh sp c xung h. Th cho chn sng ht. Sau nhn ng t h Trn tn l L, Th h lnh trong nc ai h L u phi c ra h Nguyn, mc ch xa hn h L trong k c ca dn chng v hu th.

2- o Ln Nhn Lun
Chiu Thnh ly Trn Thi Tng 12 nm vn khng c con, Th lin bt Thi Tng b, ging xung lm cng cha ri em ch b Chiu Thnh tc l v Trn Liu vo cung lm hong hu v b ny ang c mang ba thng do mun gi vng ci ngai vng va cp c. Th xa hn na nn xng thuyt: Trai gi h Trn ly ln nhau. Ri Th thi hnh tng ny trc nht, bng s kt duyn vi Thi hu Trn Th, v L Hu Tng, ch h ca Th khi ging xung lm Thin Cc cng cha. y l mt vic lon lun t c n kim cha h c, nhng n c mt ci li chc chn (tng i) l trnh c ci nn thon nghch ca ngoi thch. Trn Liu ut c khng chu c em qun lm lon nhng khng ni, ri nhn khi Thi Tng ng thuyn i chi, Trn Liu gi lm ngi nh c ln n thuyn ng t ti. Hai anh em m nhau m khc. Th rt gm nh chm Trn Liu. Vua Thi Tng ht sc cn ngn mi xong. Sau Thi Tng ct t Yn Ph, Yn Dng, Yn Sn, Yn Bng (thuc ng Triu, ph Kinh Mn, tnh Hi Dng) lm thi p cho Trn Liu v phong lm An Sinh vng. V phn vua Thi Tng i vi s p ch ca Trn Th cng au kh. Mt m ngi b kinh thnh trn i cha Ph Vn, trn ni Yn T (huyn Yn Hng, tnh Qung Yn). Th em cc quan i n v triu, Thi Tng khng chu v tuyn b rng mnh cn t tui khng kham c vic ln v yu cu triu nh tm ngi xng ng thay Ngi. Th lin bo cc quan: Hong thng u th triu nh ri truyn lo liu xy dng cung in. Thng Ta cha Ph Vn phi vo ku ni Thi Tng mi chu xa gi v kinh.

3- Vic nh Dp Trong Nc
Vic h Trn cp ngai vng ca h L, git trc con chu nh L, thay bc i ngi mt dng h tr v 216 nm v lm nhiu cng n cho t nc, o ln nhn lun phong ha khng khi gy nn mt cuc khng hong chnh tr ln trong giai on u tin. S phu trong nc c mt phn ng kh mnh v cc ni dn d cng c nhiu s xn xao. Ri nhiu cuc phin lon bng ra. Nhng phi cng bng m nhn rng nhn tm bt u ri ren k t my ng vua bt lc cui cng ca h L,

163

Vit S Ton Th

(i vua Cao Tng tr i). Gic cp ni ln bn phng. Ti Quc Oai thuc tnh Sn Ty c qun Mng, ti Hng Chu c on Thng chim t ng Ho, Bc Giang c Nguyn Nn. C hai u l cu thn ca nh L cng xng vng chng li tn triu, hng c mi ngi mt ni v thu ht c mt phn ng k nhn tm trong nc; nn th lc ca h lm cho Trn triu phi lo lng. Th em qun dp bn Mng xong lin m cuc ginh ha chia t cho on Thng v Nguyn Nn. Tt nhin y ch l mt gii php tm thi trong khi Th xt cha nn hoc cha th ly v lc n p hai v th lnh i lp hoc lc y tnh th cha c thun tin. Chng ta c th tin nh vy v con ngi dm cng quyt chng qun Mng C sau ny li nm phn ton thng nh Trn Th v con chu h Trn c hng ti m lc u c th cng ng chung mi mt ci vi on Thng v Nguyn Nn. Hoc gi Th e d ci tiu bi chnh ngha "Ph L dit Trn" ca hai ngi ny ang c hiu lc thao tng nhn tm th vic chia t ging ha cng l mt k sch nh ci chiu bi trn y ca hai h on, Nguyn? Nm Mu T (1228) gia on Thng v Nguyn Nn c s xung t. Nguyn Nn nh bi on Thng chim t n Ho nhng my thng sau Nguyn Nn vn s, th l ci inh cm vo mt h Trn t nhin rt xung. Vic thng nht v an ninh my thng sau li c nh trc. Tr c mi mi lon, Th cng theo tc nh L hng nm c cuc hi th ti n ng C vo ngy mng 3 thng 4.

4- Nhng Cng Cuc Ci Cch

Nm Nhm Dn (1242) mun thi hnh chnh sch cn dn v thn dn, nh vua v cc quan phi cn tip xc lun lun vi i chng v phi sng mt i sng hon ton nh h; Th ngh vy lin t chc mi lng thnh mt nc nh tin vic cai tr. mi lng c quan ca nh vua b v cai tr, nn c cng ng lm vic. V th lng no cng th theo Cng qun bn Tu xy dng mt nc nh. nh phi lp bn cc l chia ra on nh (5 dm c mt ci) v trng nh (10 dm c mt ci) cng mt kiu hnh vung, nc c 4 mi un cong, gc kin thit chc chn, tng gch mi ngi, cc ngi dn s ti ct ra phc dch. Nhng khi vua quan hay qu khch vng lai hoc lu tr, ngi trng nom l nh trng c phn s canh phng ngn nga trm cp, lo liu vic n ung du n. n b vo cng kh nhc, nh trng c quyn sai phi, trng tr dn nh trong vng 10 dm, cy rung cng hay hng lng bng v phm trt. Th chia nc Nam lm 12 l (tnh). Mi l c nhiu x. Cc quan t ng phm tr ln xung chc i t x, ng phm tr xung xung chc Tiu t x c nhim v lun lun trc tip vi dn chng. (Chc ny c th v nh tri ph, tri huyn by gi). Cc quan i, Tiu t x u di quyn Chnh ph An ph s. Mi x c x quan cai tr l x chnh hay x gim (l, ph trng hay x y hin thi). kim tra dn s ton quc, Trn Th t ra s trng tch m i L lm. Phm mi lng c bao nhiu ngi i lm quan vn, v, th li, lnh trng, hong nam,

164

Vit S Ton Th

lung lo, tn tt, ngi n ng c hay xiu bt ti lng. Dn gian phn ra tng hng con trai t 18 tui thuc tiu hong nam, t 20 tui thuc i hong nam, ngi t 60 tui th vo lo hng ht thy u vo danh sch trong s trng tch. Php ny thi hnh t nm 1228 do vua Thi Tng sai quan vo Thanh Ha lm li s trng tch. S trng tch li cn mt cng dng bc nht trong nhng dp m mang qun s hoc tng ng vin dn chng khi c xm lng ngoi vic kim sot nhn dn v mt chnh tr v thu kha mi L. Mi hai l di i nh Trn l: Thin Trng, Long Hng, Quc Oai, Bc Giang, Hi ng, Trng Yn, Kin Xng, Hng Khot, Thanh Ha, Hong Giang v Din Chu. Tr cc l ra cn c mt s ph, chu, trn ngoi khu vc Trung Chu nh Tn Bnh, Ngh An, Thi Nguyn v Lng Giang (Lng Sn). cc ni bin vin th c Tri. n v di cng l x v sch (sch tc l thn theo Cng Mc, tng phi nn gii thch r sch l lng Mi th ng hn do trnh tin ha cn thp km). Chnh th di i Trn c tnh cch phong kin trit . ng u thang giai cp trong x hi l Thin T. Di l cc vng hu, quan li ri n th dn. Cng tt l n, t v honh. Honh l hng ngi b ti , b lit lm n l. Khi Thi T c nng lc lm vic th c vua cha nhng ngi. Vua cha ln lm Thng hong. y l mt s khn ngoan v Thi T cn phi tri qua mt giai on tp s vic qun quc cho quen, nhng Thng hong vn ng vai thm nh hay quyt nh nhng vic trng i. Cn mt iu li na l vic nhng ngi khi vua cha cn sng trnh c s tranh ginh gia cc hong t thng sinh ra nhiu mi lon rt l tai hi. Thng hong gi vua con l quan gia. Nhn dn gi vua l quc gia. Tc phong th c i vng, Vng, Quc cng, Cng v Hu... phn nhiu l cc tng tht. Thi p th c An ph, An dng, An sinh, An bang. Vic quan ch nc ta qua i Trn cng sa i li. Vn v i thn c: Tam Cng, Tam Thiu, Thi y, T M, T , T Khng. T Tng th c T hu tng quc, Th tng, Tham tri.Vn giai ni chc cc b th c: Thng th, Th lang, Lang trung, Vin ngoi, Ng s v.v... Ngoi chc (quan cc l) c An ph s, Tri ph, Thng phn, Thim phn v.v... V giai ni chc c: Phiu k thng tng qun, Cm v thng tng qun, Kim ng i tng qun, V v i tng qun, Ph tng qun v.v... Ngoi chc c: Kinh lc s, Phng ng s, Th ng s, Quan st s, h, thng, Tng qun v.v... Vic thng chc theo nin hn sau y: Mi nm ln mt hm, Mi lm nm ln mt chc. ng ch mt iu l v i Trn quan li rt nhiu, nhng vua quan rt thn mt vi nhau. Nhng lc c tic vui, ung ru xong vua quan dt tay nhau ma ht, nm ng chung ging gc chn ln nhau khng gi l php nh cc i sau.

165

Vit S Ton Th

Ngi c quan tc m con chu c tha m th con chu mi c lm quan. Ngi giu c m khng c quan tc th i y qua i khc c phi lm lnh. Ch ny (con nh lnh khng bao gi c vo s ) tn ti mi n i Hin (13771388).

5. Vic Binh Ch v Lc Lng Qun i i Trn S

Nh Trn li trong s sch chng nhng ca nc nh m ca Th gii na, mt chin cng v cng oanh lit u th k th 13, vy t chc qun s ca Trn triu th no ta cn phi tm hiu r rt. Theo Ton Th quyn 5, Cng Mc quyn 6, thng ba nm K Hi (1245) c vic tuyn trai trng lm binh lnh chia lm ba hng: thng, trung, h. Thng hai nm Bnh Ng (1246) chn ngi cho vo qun T Thin, qun T Thnh, qun T Thn, cc qun ny u l Tc v binh gm qun Thin thuc, qunThnh c v qun Thn sch. Ch T (4) chc l mi qun chia ra 4 v. V l th no s c khng chp r. Thng hai nm Tn Su (1247) triu nh ly ngi khe mnh v bit v ngh sung vo Thng tc v. Ti cc l Thin Trng (nay l ph Xun Trng thuc Nam nh, qu hng h Trn) v Long Hng c lp qun Ni thin thuc, qun Thin Cng, qun Chng Thnh, qun Cng thn. Cc l Hng (nay l Hi Dng), Khoi (Hng Yn) c lp qun T Thnh c v Hu Thnh c bng trai trng a phng. Cc l Trng Yn (nay thuc Ninh Bnh) Kin Xng (nay thuc Thi Bnh), t lm qun Thnh c, qun Thn Sch. Cn th sung lm qun Cm V chia ra ba bc nhp vo i tro nhi (thy qun). Thng hai nm Tn Du (1261) c vic tuyn binh cc l. Ngi khe cho lm lnh, cn th sung vo lm sc dch cc snh, vin, cc v lm i tuyn phong cc l, ph, huyn (Cng mc quyn 7, t 1b). Thng tm, nm inh Mo (1267) qun lnh chia ra nh sau: Qun c 30 . Mi c 80 ngi tuyn trong h tng tht ly ngi hiu binh php, v ngh ch huy. Li c qun T Xng l nhng lnh chuyn canh gc bn ca thnh thay i nhau. Th qun ny i vi cc qun trn kia khng quan h bng. Cc ngch qun chia lm thn qun, du qun v vng hu gia ng. Thn qun c: 1) Thnh dc . 2) Thn dc . 3) Long dc . 4) H dc . 5) Phng nha quan chc lang. (T y tr ln u c t hu c ngha l bn v mI Lang u c t hu. V d: T thnh dc , hu thnh dc v.v...) Du qun c: 1) Thit lm . 2) Thit hm . 3) Hng h . 4) V an . Vng hu gia ng c: 1) Ton hu . 2) Dc ng . 3) Sn liu v.v... S lng qun nh Trn lc thng khng c ti 10 vn, nhng khong nin hiu Thiu Bo (1279-1284) v c cuc chin tranh t v nn qun s ln ti hai mi vn

166

Vit S Ton Th

(200000). y l s qun ng vin cc l ng, Nam. Qun Thanh Ngh cha h tuyn dng n.35 Binh phc thi by gi th no khng thy s chp ch bit rng qun s ng thi u c i nn, cn c vo o qun ca Trn Khnh D Vn n c i nn Ma li. ng ch mt iu l trong thi nh Trn cc vng hu c php m dn gian lm lnh nn nm Qu Mi (1283) cc vng Quc Hin, Quc Tng ... huy ng cc dn Bng H (thuc tnh Hi Dng), Na Sm (thuc Lng Sn), An Sinh, Long Nhn (i L i l Phng Nhn) n hp Vn Kip. ng u b ch huy l "Tit ch" cng chc nh Tng t lnh ngy ny, ton quyn iu ng thy lc ch qun. Cp tng ch huy cc Qun v phi l ngi trong h Trn v tinh thng v nghm chin lc. Cc tng qun th c Phiu k tng qun l chc ring phong cho cc hong t. K lut rt nghim: K no o ng s phi cht ngn chn. Nu ti phm k s b voi giy. V tu bng ch c qun tc v c hng, cn qun cc o khc th khi yn n chia phin v lm rung cho tn cng qu.

6- Kinh T v X Hi
Kinh t di i nh Trn vn l kinh t nng nghip v ng nghip lm cn bn. T Trn Thi Tng n Trn Nhn Tng sut 70 nm mi vic m mang u nhm vo nng nghip v ng nghip v dn gian khng b i kh. Nhng n thng tm nm Canh Dn hiu Trng Hng th su i vua Nhn Tng c xy ra nn i to. Ba thng go gi mt quan tin. Dn chng cc qu phi bn rung t v con ci cho ngi ta lm n t. Gi mi ngi ch c mt quan (Ton th quyn 5, t 59b; Cng mc quyn 8, t 16b). Tnh trng ny do ba phen lon ly gy nn, mi vic cy cy u b ngng tr. khai khn v lm li cng qu nhng ngi b ti phi lit lm "co in honh" tc l n l hay t nhn dng vo vic cy cy rung cng ca Nh nc (x Nht To xa kia l Cao X). Mi ngi phi ph trch ba mu mi nm np ba trm thng thc. Nhn dn hng nm phi np tin "thn dch", qu tt thng ging v thng by th dng sam c ln go.

Theo chng ti nh Trn c d b tng ng vin nhng cha h lm vic ny cho nn Trn Nhn Tng c cu: Ci k cu s, qun t k, Hoan, Din do tn thp vn binh ngha l Cu Tin xa kia thua Ng cn li nm ngn gip, thun tr u Ci K, th m sau cn khi phc c giang sn, tiu dit c ch quc, hung h ta cn mi vn qun Thanh Ngh cha gi ti.

35

167

Vit S Ton Th

Theo Annam Ch Lc "Nng, thng bt trng lng thu "khng phi np thu" nhn dn bt kh nhng c l ch trong lc nc nh v s chng, ch t hi c lon Mng C do my cuc chin tranh t v nu Trn triu khng thu thu cc rung cng t th ly g m tiu dng v nui binh i. S chp: Thu thn cn c vo rung t m nh (c l y l tin thn dch ni trn?). Ngi v sn c min. Ngi c mt hay hai mu phi np mt quan tin. Ngi c ba hay bn mu phi np hai quan. Ngi c nm mu tr ln phi ba quan. Thu in np bng thc, theo t l: mi mu phi np 100 thng thc. Thng l n v ong lng ngy xa, mi hp l mt thng. Mi thng bng 316 tc khi tc l 10305688 cng thng. Li ong lng ca xa kia bt chc ngi Tu. Rung cng c hai th, mi th phn lm ba hng. A- Mt th gi l quc kh: hng nht mi mu nh thu 6 thch 80 thng thc, hng nh mi mu 4 thch, hng ba mi mu 3 thch. B- Mt th gi l thc in: hng nht mi mu nh thu mt thch thc; hng nh ba mu ly mt thch; hng ba bn mu ly mt thch. Rung ao ca cng dn th mi mu ly ba thng thc thu. Rung mui th phi np tin. Ngoi cc th thu trng yu trn y, cn c cc th thu lt vt nh vo tru cau, hoa qu, tm c. Nh Trn cho c vng bc thnh phn, lng tin vic chi tiu v c du hiu ca hong triu. Np thu cho nh vua bng tin th mi tin l 70 ng. Tin ny gi l "thng cung tin". Dn tiu vi nhau th mt tin n 69 ng. Tin ny gi l "tnh mch tin". Bn n nng nghip di i Trn chng ta thy c s m mang v tin b mi ngy mt r rt, v vy sau ny c chin tranh ba phen vi Mng C nc ta mi c ni thc lc can bn ng u vi mt quc thu hng cng tt bc trn Th gii. ng ch ch nh Trn huy ng ro rit cc qun dn hai bn b sng Hng H chm nom cn thn vic . Con chy dc theo sng Hng H by gi gi l nh nh do hai quan H Chnh ph s, trng coi v cho p rng thm ra. Nu ni no b thit hi v p ln vo rung t th triu nh chiu theo gi rung t bi thng cho ch rung t ch . V cng nghip sinh hot hay thng nghip sinh hot chng ta thy hai ngnh ny hy cn manh nha. Thng nghip by gi mi nhm cc min duyn giang hay duyn hi nh s giao thng tin li. V cng ngh, ta nn hiu thu mi ch c th cng m thi, ngha l mi c ch tiu cng ngh hay cng ngh gia nh nh ta thy cc ngh ny cn tn ti ti ngy nay nhiu lng mc ti x Bc. Ch bn sc lao ng ca cc th thuyn trong cc xng my d nhin ngy nay mi c. Nh Trn bo v nhit lit ch t hu ca dn gian. Vic dn bn cng in lm t in, vic trm, cp b trng pht rt ngt, k phm ti ln th ba s b git. Nm

168

Vit S Ton Th

Gip Dn (1254) Nh nc bn rung quan (rung cng) cho dn. Mi "din" tc mi mu l nm quan tin. Sau rung quan in thnh t in vnh vin. Theo trn y, chng ta bit di Trn triu ch phong kin rt l thnh t. Dn chng cc hng bn dn khng c nng nn ch gia n gia n, mua bn n l m tin triu (L triu) hy b, nay li ti sinh. Do ch ny xy ra nhiu vic bn v con: t d, k mc n c th b ch n t giam cm cho ti khi no tr sch vn mi c phng thch. Nu khng tr c n th phi mnh cho ch n tc l xin lm n l chuc n.36 (Ton Th quyn 5 t 3, Cng Mc quyn 6 t 4b). Nhng k v sn vo lm n (t trai) t (t gi) cho cc nh vng hu, cng cha, c (v l ca vua). Cng vic ca h l khai khn rung t, xy dng in trang (cc vng hu nh Trn c "trang" bt u t thng 10 nm Bnh Dn 1266 theo Ton Th quyn 5 t 30b). Tuy vy h c ly v, ly chng v sinh sng cc ni h cy cy. H khai thc c rt nhiu rung t min nc mn do cch p ngn nc bin trn vo cc bi. Sau hai ba nm ni ny thun thc v thnh rung trng la nh cc vng su trong t. Tnh trng ny ko di hn mt trm nm sau na, k t nm Bnh Dn (1266) n nm Quang Thi th 10 (1397) l i Trn Thun Tng. Mt tnh cch phong kin na di Trn triu l ch tp m, ngha l nh no c quan tc, cc con chu c tha m ri sau ra lm quan. Ngi giu c nhng khng c quan tc th c tip nhau i ny qua i khc lm binh lnh (Ch ny ko di n i Hin 1377-1388) do lng dn chng c s phn ut din t trong cu ca tc ng: "con vua th li lm vua - con si cha li qut l a". Hng nm triu nh cho x quan khai bo nhn khu gi l "dn s" v nh s sch ca triu Trn ta bit c tng ny hng ngi trong x hi i by gi: Vn v quan giai (quan chnh vn v) Tng quan (quan li ph ph) Qun nhn, tp, lu, hong nam (trai trng) Lung lo (hng ngi tn tt) Ph tch (ngi ng c) Phiu tn, v sn nhn (nhng ngi xiu bt) v.v...

7- Phong Tc
Phong tc ca dn Vit Nam vo triu i nh Trn tc u th k th mi ba cn rt thun phc. Khng kh Pht gio cng nh di triu L, bao trm t triu nh n dn gian. Khp cc ni u c cnh an c lc nghip. Nho gio thm nhun vo i

36

Nguyn vn "Cng dn bt cp gi ha din tc nhn".

169

Vit S Ton Th

chng. Ti 30 Tt dn t pho (ng lnh t u cng hay ng) v sa son c bn cng bi t tin. Mng 5 Tt trong cung vua c ban tic khai h. T quan n dn, ai ai cng i l cha, ving cc phong cnh, cc vn hoa, n i. Thng hai ngi ta dng xun i. Phng cho ca ma trn i mua vui cho dn chng, ngoi ra li cn c nhng cuc u v, nh vt ly gii thng, chi g v cu. (Qu cu ln bng nm tay tr em khi kt bng vi, khi kt bng gm tung qua tung li. Bn i th khng bt c l thua). An nam ch lc. ng ngy lp xun, vua ct ngi tng trng cm roi vt vo con tru t (th ngu), sau vic ny nh Vua v bch quan vo ni in n yn. C ch ny ch c mc ch khuyn Nng. Ngy mng ba thng ba, dn ta cng theo Tu n Tt "Hn thc" (lm bnh tri biu nhau) rt l rn rp. Mng 4 thng 4 l ngy hi th n ng C (Ngy ny cng c coi nh mt ngy vui cng cng). Dn gian r nhau i xem ng nh nc chy. Ngy mng 5 thng 5 dn n Tt oan Ng (Tt ny ta cng bt chc Tu). Nh Vua cho lm chi gia sng coi thi bi thuyn. Vic ci xin thng hay chn vo thng xun lm l vn danh (ngi mi v nh trai em tru cau c khi dn c tin v vng cng qun o n nh gi. Theo Cng Mc quyn 6 t 34a. Khi Trn Quc Tun ly Thin Thnh cng cha, m ngi l Thy B cng cha phi np n 10 mm vng lm snh l). Cc nh trng Thi Th l ngha th khng n cc snh l ny, ngha l a s n gin min c s tt p v tinh thn. Do ta c cu: Gi th bt lun ti. Cn nhng ngi ngho d nhin vic hn nhn rt gin tin. Nu c dn tin ci th em n nh gi mt trm. Nu i bn cng ngho th mt t tru cau chia cho b con trong h v dn lng l hp thc ha vic v chng. Hng nm mng 1 thng 10 c tt "cm mi" hoc "xi mi" t vua quan n dn chng u c s cng t t tin. Vua v cc quan i thm rung, gt la, sn bn mua vui (An nam ch lc quyn 1 t 12a). Y phc i by gi nh sau y: vng hu v th dn thng mc o c trn (vin lnh) qun thm (huyn thng) hay lt trng (bch l) tht lng la (hon kh). Giy dp ng lm bng da. Vng hu vo chu vua (t yt) c min khng phi i khn, l do tnh thn. Th dn khng c n hu gn (An nam ch lc quyn 14, t 5a). mc thng ca vua th qu mu trng. Dn khng c dng mu ny duy ph n khng b cm. Con gi b tuyn vo cung c lp lm th phi ri nhng mun tr v nh mnh cng c. V hnh pht ca Trn triu xt ra nghim ngt hn L triu. S chp nm Gip Thn (1244) vua Thi Tng sa li lut php. Theo Phan Huy Ch trong "Lch triu hin chng" th di i Trn nhng k phm ti trm cp b thch vo trn hai ch "phm o" v phi bi thng 9/10 gi tr vt ly. K no khng bi thng c s b

170

Vit S Ton Th

tch thu v con. Vo trng hp ti phm, s b cht chn tay hay b voi giy. Ti phm n ln th ba s b git. n b c chng phm ti ngoi tnh, s b x lm t (y t gi) cho chng v chng c quyn em hay bn.

8- Vn Ha
Cng mt nhp vi cc ngnh chnh tr, qun s, kinh t, vn ha u i Trn cng c tin trin. ng ch l ch Nm c xut hin v c dng l nh i Trn c sng kin, c tinh thn c lp, t lp, nn xu hng vn Nm mi c dp bnh trng sau nghn nm hc nh vit mn ca Trung Quc. Ting Vit c dng lm thi ca, khc ngm. Hn Thuyn qu huyn Thanh Lm tnh Hi Dng l ngi rt gii th ph Nm. Ton Th quyn 5, t 41 chp rng di trin Trn Nhn Tng, Thuyn lm Hnh b thng th c c su n sng L git hi dn chng. Vua sai Thuyn lm vn nm xung sng. C su t ri i ni khc. Vua cho vic ny ging chuyn Hn D i ng lin i h Nguyn ra h Hn do mc ch khen thng nhn ti. Nc ta dng quc ng trong thi ph bt u t . Ni vy khng phi l nh Trn trit dng ch Nm. Cc chiu ch ca nh Vua vn cn bit bng ch Hn. Mi khi lnh vua ban b ra ngoi, ty Hnh khin phi ging c m ln ngha ra ting Vit cho dn hiu (phm th) v d bit mi vic triu nh nh lm. Tm li ch Hn vn c dng vo cc cng vn, t lnh, biu chng, s tu. Ch Nm c a v c bit hn hoi l v sau ny vi nh Nguyn Ty Sn cui th k th 18, nhng trong khi ch Nm pht trin mnh i ti ch i chng, mt s nho gia trung thnh vi Hn t vn cn luyn tic v bi xch n kch lit. t s tin trin ca vn ha i Trn, trong mc phong tc cun An nam ch lc c k n cc khc ht: Nam Thin Nhc, Ngc Lu Xun, p thanh du, Mng du tin, Canh lu trng v nhiu thi ca ting Vit. Vn ha i Trn cng dnh cho S k mt a v quan trng hay ni cch khc nh Trn l mt triu i trc nht ca chng ta ngh n vic bin son cun quc s, iu rt ng tic l cc tin triu nht l nh L cm quyn nc ta trn hai th k c qu y iu kin m khng lo liu n vn ny. Trn Tn gi chc T tng thng Hn trng lm c cun Vit ch tc Vit S sau ny c L Vn Hu sa li tc b i Vit S K chp t i Triu V n L Chiu Hong gm 30 quyn. Nh Trn xut hin trn sn khu chnh tr Vit Nam c 2 nm th m khoa thi, mc ch khuch trng vn hc v chiu m nhn ti. Nm 1227 khoa thi tam gio c m (Nho, Lo, Thch) ri lin tip cc triu vua sau vic khoa c m u ly tam khi (Trng Nguyn, Thm Hoa, Bng Nhn) v thit lp c Quc hc vin, Quc t vin, Ging v ng l nhng ni o luyn anh ti. C nn ni rng ngay trong thi Trn S, Hn vn ln ti mt trnh kh cao v theo vi trnh ca vn hc tinh thn dn tc cng tr nn mi ngy mt thm kin cng khng? Cc th, biu v vn kin ngoi giao vi Mng C tuy c s nhn nhn nhng kin vn anh thp. Li vn th gn gng, i khi t biu nm Bnh Dn (1266) Trn triu xin nh Nguyn min vic gi cc Nho sinh (t ti), cc th thuyn v

171

Vit S Ton Th

cc k thut gia. T Th nm Tn Mi (1271) gi cho Trung Th snh nh Nguyn bin bch v sao khng ly chiu th v khng biu voi Nguyn ch (xin coi cc trang di y s thy cc cng vn ngoi giao v bi hch ca Hng o vng Trn Quc Tun trc khi chng Nguyn). Nh Trn li cho nghin cu v hc tp c ting Mn, ting Th, ting Phin. Cc ngi ng thi nh Trn Quang Khi, Trn Nht Dut rt thng hiu cc th ting ny. Tn gio c tn sng nht l o Pht, o ny gi a v c bit u i, d nhin vic ny phi do cc nh cm quyn th thi m ng k l vua Thi Tng v Nhn Tng trc ht. Vua Thi Tng l tc gi kinh Kha H. Vua Nhn Tng son c nhiu cu k trong tp Trn triu thng s ng lc, bao hm nhng t tng nhn t, bc i, gic tha, tha rt mnh. Nhng ngi cm u dn tc c t tng x thn cu th v cc cung tn ty, coi ci cht l siu thot, l "thnh nhn" (theo li Hoa Bng) th tinh thn tranh u d nhin rt cao v phi c, khng l iu ng l. Ngoi ra c l tn gio c nh hng rt nhiu n tr no cc vua nh Trn, cho nn t cung cm, triu ng ra ti ngoi dn c r rt mt s gn gi, v thn mt thnh thc trong nhng khi thi bnh thnh tr cng nh khi gp nn ngoi xm. i thng ging nm Mu Thn (1268) vua Thi Tng v cc vng hu trong h Tng tht tan chu cng vo ni in v nh Lan nh n ung vui v.37 m ti cng nhau t gi di, chn rng, lin ging ng chung t tnh thn i. Khi i yn, cc quan ung ru xong ri dt tay nhau m ma ht. i vi chng nhn, cu "Dn vi qu" ca Mnh T c thi hnh trit nn khi chng Mng C mi c hi ngh Din Hng. Nh vy chnh sch dn ch hay chnh th lp hin c th ni l thc hin nc ta t th k 13 trong thc t, tuy v hnh thc cha c s r rt nh ngy nay mt t nc tn tin. Ni nh vy chng ta c th ngh rng ch phong kin di i Trn cht ch hay gt gao ch l do mun cng c a v ca mt ging h hn l c thng tr nhn dn vi bn tay st. Kt qu ca cuc chng Mng C ba phen chng minh mt cch hng bin ci trng thi "qun dn nht tr" v tinh thn hu i trong dn tc ln cao tt bc nc ta di i Trn. Trng thi y li cng r rt gia khi chng Nguyn, ngay c dn Mn ( tri Quy Ha nm inh T 1257) v nhiu ho trng t ng (trng hp H Bng, Nguyn Kh Lp v NguyN Truyn) em dn binh tp kch qun gic khi qun ch vo su ni a, th b ph. Ti chin trn v huy ng mi lc lng quc gia ca Hng o vng tt nhin l n ch tuyt k, nhng mt phn ln s tham gia khng chin do tinh thn on kt ca dn tc qua cc tng lp nhn dn. Tinh thn on kt khng ni ai cng hiu pht nguyn ch tng thn tng i m triu Trn gy dng c mt cch khn kho nhng khng km phn chn thnh bn trong.

Vua Trn Thnh Tng thng ni cng anh em b con trong h: "ch ng bo mu m, lo th cng lo, vui th cng vui".

37

172

Vit S Ton Th

Cuc Chin Tranh T V V Cng Anh Dng Ca Vit Nam

- Mng C l ging ngi th no? - Thnh tch chin u ca qun Mng C - Cuc xm lng th nht ca qun Mng C 1- Mng C L Ging Ngi Th No?
hiu cng cuc chng xm lng ca dn tc chng ta khc kh, gian lao v phi hy sinh n bc no cho ti ci kt qu ca n c ng gi l rc r oanh lit bc nht sut th k XIII - khng phi ring trong lch s Vit Nam m c trong lch s th gii thu - chng ti thy cn phi trnh by qua ngun gc v nhng chin cng anh dng phi thng ca ngi Mng C. Dn s Mng C c gn 3 triu, a s l dn du mc. Nh ca ca h l nhng tp lu quy trn bng da th trn nc c l thng hi. Thc phm ca h gm c sa, tht cu, pho mt. Nhng ngi ngho n c n xc nhng th vt cht t lu. Ngi Mng C khng thch lm vic, mi nm lm vic chng mt thng m thi. Y phc thng bng da th v lng cu. T i ng (618-904) khong thng lu Hc long giang (Amour) sut mt gii Ty Bc tnh Hc long giang ri rc v pha Bc Xa. Thn Hn thuc min Bc nc Trung Hoa, din tch vo khong 3 triu cy s vung ging ngi ny sinh trng trong trng thi cc b lc kim n bng ngh chi li, sn bn nh nhiu dn tc khc v c thi. V tng i vi cc dn tc Chu by gi, h l m ngi hu tin nht. H rt hung tn v hiu chin, c ti c bit l bn cung, ci nga nn t chc k binh ca h c th ni l rt li hi. H sp t c no i y rt c th t, snh vic t chc v hun luyn qun i giu mu chc, kinh nghim v chuyn vn binh s ht sc mau l. i vi k ch, h p dng nguyn tc: hng th i c lng, chng th tn st ti ngn c l cy. i vi cp trn, h hon ton phc tng, ch bit c mt th lut: lut ca lnh t. c lnh tin, d tin m cht. Nh vy th ngh chinh chin ca h li hn c cc dn tc tin tin i by gi. l mt iu tri ngc hn. T tin ca h l ging Hung N. Ti nguyn ca h l nhng by sc vt m h a chn nui nhng min ng c xa xi. i sng h rt cc kh vt v v khi nng th nng, thiu t c c cy, git hi c sc vt (38 2) khi lnh th but n xng ty, ngi v vt chu khng ni (45 5 di 0 ). H khng bit ngh nng, khng bit vit ch, rt tin tng khoa ph thy. Pht gio c coi gn nh l tn gio chnh ca Mng C. H theo o Pht nhng khng hiu ni trit l ca Pht gio nn ch l nhng k m tn khng hn khng km. Binh ch ca Mng C t chc nh sau y: 1) B trong gm cc qun Tc v.

173 2) B ngoi l cc qun Trn th.

Vit S Ton Th

Qun tc v chia lm qun Khip tit, theo ting Mng C c ngha l nhng k c nhiu n sng ca Thin t, tc l thn binh ca nh vua v qun cc v: T, hu, trung, tin, hu v ng Ngt v, Qu Xch v, V v; T , Hu, y v v.v... Qun cc v th Thn qun ch huy s cm u cng vi cc qun Trn th u thuc quyn Khu mt vin. Qun Khip tit v cc v tuy u l qun Tc v hp li gi l thn qun nhng nhim v khc nhau: Khip tit dng vo vic bo v Thin t, l thn qun trong cc thn qun. Qun tc v chuyn vic gi hong thnh, kinh s, phng th vic doanh thin v vic n in v.v... i qun ny cng c khi dng vo vic vin chinh. Qun Trn th: cc b th lp Vn h ph, cc huyn th lp Thin h s u thuc Khu mt vin, ty ch quan trng, him yu m chia i chim ng. i khi cc ni bin cng then cht th c thn vng, tng tht cm quyn. T d: H Lc v Sn ng th c qun bn tc Mng C trn th. T Giang, Hoi tr xung Nam Hi c Hn binh v qun tn ph l nhng qun lnh ngi Trung Quc c tuyn m sau khi dit c nh Kim. Li nh ca Mng C l khi lm trn, o k binh lu ng ca h tin nhanh nh chp nhong ri bin mt li xut hin ngay lin sau lng ch khin i phng b in o, tr mnh khng kp, b ri lon c chin lc, chin thut.

2- Thnh Tch Chin u Ca Qun Mng C

y nhng thnh tch v i ca quc Mng C! Nm 1206, Thit Mc Chn sau ny t hiu l Thnh Ct T Hn (Gengis Khan) tc nm th hai i L Cao Tng, nm Tr Bnh Long ng, nh bi qun i Th Nh K v mun ginh nhau t Mng C vi ng ta. Sau cha Mng C quay binh v Trung Quc. Lc ny Trung Quc chia lm ba khu vc thuc quyn ba vng triu: Hoa Bc do nh Kim dng di Mn Chu chim gi, kinh ng Bc Kinh; Hoa Nam thuc nh Tng, kinh ta lc Hng Chu, Ty Bc nm di quyn nc Ty H. Cuc chin tranh y v cng khc lit: Mng C phi mt hai nm mi vt c Vn L Trng Thnh v nm 1213, Mng C vo phong to Bc Kinh. Nm 1215 thnh ny b tht th, la chy ngt tri lun mt thng khng ngt. Chn nm sau du khch qua vng ny cn thy y du tch ca hoang tn v cc ng xng kh ca mun ngn t s. Thng Kim xong, Thnh Ct T Hn quay sang Ty phng tn cng Tn Cng v Ba T. Cuc vin chinh ko di 5 nm. Chim c u, Mng C git chc, ph hy sch ti , thc hin ng cu: "Ni no nga Mng C i qua, c cy cng ht sng" ca cha Attila by th k trc cng dng ging Mng C (Php gi l Les Huns).

174

Vit S Ton Th

Ti Hung Gia Li, gio ch v giai cp phong kin xung t vi nhau va tm yn th Mng C nh trn cung phong o ti. Vua Bela t trn nm 1241 Pest. T Breslau n Cracovie mu ngi Hung chy nh nc sui. Mng C honh hnh xong lin b ra i, sau khi 500 ngn qun dn Hung cht khng cn mt mng. u th k th XIII, Hi quc ang thnh t v l quc kh ln gm Ba T, Tiu T v Cn ng, b ngang ko di t n n Bagdad, dc t bi bin Aral ti vnh Ba T. Mng C ti, bn chc vn binh ca Mohamed tan tnh v kinh cng ra tro bi. quc Hi tan v t thu y. Thng chp nm 1237 ti thng nm 1238 bn phn nm lnh th Nga X cng lt vo tay Mng C. Cc quc gia Ty u nghe tin ny cng v cng khng khip coi nh ngy tn th ti. Gio hong Innocent IV v vua thnh Louis nc Php c ngi sang cu ha vi Mng C. V pha ng, trong khong thi gian nh ng dp Ty th ma Thu nm 1226, Ty H cng b lm vo cnh ni xng sng mu vi on qun kiu hng ca Thnh Ct T Hn trong h tun thng 8 nm sau, Ty H u hng v b sp nhp vo quc Mng C t . Trong khi chinh phc Ty H th cha Mng C mt, con l A Loa i (Ogotai) ln thay tc l Nguyn Thi Tng. Nguyn Thi Tng khng sng lu (3 nm sau) Nguyn nh Tng k nghip cng yu vong. Ngi vua truyn sang chi khc. Em con nh ch l Mng Kha (Mong k) c tn lp, tc l Nguyn Hin Tng. Hin Tng phi hai em l Ht L (Houlagen) i kinh l Ba T v Ht Tt Lit xung nh nh Nam Tng. Trong khi Mng Tng nh nhau th Hin Tng qua i. Ht Tt Lit tr v ln xng l Nguyn Th T, ly quc hiu l Nguyn. Xong vic ny, Ht Tt Lit li tip tc Nam chinh v dit c nh Tng. Trung Quc gi pht ny hon ton mt v nh Nguyn. Ti nm 1280, nh Nguyn hon thnh s nghip quc. Xt ra v din tch quc ny gn gi na phn th gii lm ch c 40 quc gia t qua u. Tht l mt quc ln nht t khi c loi ngi v lch s. Thnh tch ca Mng C lm m c s nghip ca Lch Sn v N Ph Lun trc v sau.

3- Cuc Xm Lng Th Nht Ca Mng C

Khi Mng Kha cn sng, Ht Tt Lit em qun sang nh Tng c sai mt o qun i nh nc i L (thuc tnh Vn Nam) tng Mng C l Ngt Lng Hp Thai (Wouleangotai) sai s sang bo vua Trn Thi Tng thn phc v Mng C. Vua v dn Vit Nam c nhng c ch g? Trn Thi Tng khng nhng phn i yu sch ca Mng C li cn giam s Mng C li. Bit rng Mng C th no cng c phn ng. Thi Tng lin phi Trn Quc Tun ng binh trn gi cc ni v min Bc l ni cng ng ca chng ta i vi Trung Quc (nm inh T 1257).

175

Vit S Ton Th

Mng C theo ng Vn Nam tin xung sng Thao, Hng Ha v Thng Long. Qun s ca h c 2000 y l cha k o qun ca Chu l con vua Nguyn i hu tp v tip vin. Ngoi ra o qun Lp Cp t tc l Ngt Lng Hp Thai tin sang ni a Vit Nam nh vo nh ph thnh Thng Long. Cuc gp g ca hai qun c l xy ra trn mt qung sng Thao, hoc ti Hng Ha hoc t Hng Ha v ti Sn Ty. Ch ny s khng chp r, ch bit rng i vi ta qun Mng C khi rt mnh. Trn Quc Tun chng khng ni phi lui v Sn Ty. Vua Thi Tng cng ng gi thn chinh ri cng thoi lui v ng sng Cu. ni y qun ta nng th li b dn v ng B u (pha ng sng Nh H thuc a ht huyn Thng Phc). Tnh th li bi quan thm, vua Thi Tng phi b thnh Thng Long v gi sng Thin Mc (huyn ng An tnh Hng Yn). Thnh Thng Long b ng. Qun Mng C vo thy ba ngi s ca h cn b tri giam trong ngc. Khi ci tri th mt ngi cht, chng gin ht sc, lin tn st ht c nhn dn trong thnh khng tr ngi gi v con tr. Mt s xc ng trn ngp tm hn a s nhn vt ca Trn triu. Vua Thi Tng ng thuyn i hi kin Thi y Trn Nht Hiu. Trn Nht Hiu cm so vch xung nc ch "Nhp Tng". n lt Thi s Trn Th . Thi Tng thy c mt s cng quyt. - u ti cha ri xung t th xin b h ng lo! l cu tr li ca Th v ta phi nhn rng li khng khi ny quyt nh chin tnh thu y v c vn mnh cng danh d dn tc chng ta na. (Nht ngn hng quc, nht ngn tng quc l vy). c t lu qun Mng C mi mt v khng chu c thy th. Qun ta d xt c tnh trng ny mi m cuc tn cng. Thi Tng tin qun ln nh gic ng B u. Gic chy ln tri Qui Ha b th dn y chn nh rt l iu ng. Tinh thn ca gic b khng hong v thy kh th ca Nam qun mnh m v chin thng h nhiu ni. Gic li do ng c theo dc sng Thao rt v Tu, tinh thn mi mt khng cn sc nh nhau v cp ph dn gian na. Dn gian gi chng l gic Pht. Ma xun nm Mu Ng (1258) vua Thi Tng nhng ngi cho con l Thi t Trn Khon (Vit Nam S Lc chp l Hong) ly hiu l Thnh Tng. Ngi ln lm Thi Thng Hong cng trng coi vic nc. Thi Tng tr v c 33 nm, lm Thi Thng Hong c 19 nm th mt, th 60 tui.

176

Vit S Ton Th

II. Trn Thnh Tng (1258 - 1278)

- Vic m mang chnh tr - Vic ngoi giao vi Mng C 1- Vic Chnh Tr
Vua Thnh Tng ln ngi xong lin i nin hiu l Thiu Long. Ngi l mt ng vua nhn hu, ha i i vi mi ngi t trong ra n ngoi. Ngi quan nim "thin h l ca ng cha li (!) anh em cng hng" do trong ni cung khi n ung vui a khng c phn tn ti, trt t. Ngi ngi 21 nm, nc nh c yn tr. Vic hc c m mang. Hong l Trn ch Tc c ting l ngi tr thc trong nc c c ra m hc ng rn luyn nhn ti cho quc gia. Mc nh Chi l danh nho nc ta sau ny cng do trng ca Hong triu lp ra. Ngi li cho L Vn Hu tip tc bin son sch s k. H L lm c b i Vit s gm 30 quyn, chp cc vic t i nh Triu n i L Mt. Vic bin tp ca b s ny bt u t i vua Thi Tng n nm Nhm Thn (1272) i Thnh Tng mi xong. Vua Thnh Tng cn khuyn khch cc vng hu hp cc dn ngho khn hoang. Cc in trang c k t by gi.

2- Vic Ngoi Giao Vi Mng C

Mng C tuy thua nhng vn khng dt mun chinh phc nc ta. Trong giai on ny h h c nh Tng tc thn tnh c ton b Trung Quc, t lu sau cho s sang i vua nc ta sang chu Bc Kinh (l kinh ca Nguyn ch by gi). Annam Ch Lc (quyn 4) v Ton Th (quyn 5) da vo ti liu Nguyn S (quyn 9) v on ny vit: Ma h nm Mu Ng (1258) Mng C sai Nt Lot an sang d vua Trn Thnh Tng nh sau: "Xa ta sai s sang thng hiu, cc ngi m man khng tnh nn nm ngoi ta phi xut qun (1257). Quc ch cc ngi (!) phi chy di ni ng ni, ta li sai hai s gi i chiu an cho v nc (hai s gi ny u b ta giam gi trong ngc, n khi th ra th mt ngi cht) cc ngi li dm tri c s gi ca ta. "Nay ta c bit sai ngi n m lng d bo: Nu cc ngi th xin mt lng ni ph th quc ch phi thn hnh sang y. V bng vn cn khng chu th c bo r cho ta bit". Vua Trn Thnh Tng hi: "Nu tiu quc thnh tm th i quc th c i i th no?" Theo Vit Nam S Lc vua Thi Tng sai L Ph Trn sang s xin ba nm tin cng mt ln. Tnh th i bn d nhin phi gay go v Mng C vo sc mnh c tha, m

177

Vit S Ton Th

Trn triu th giu tin tng vo tinh thn anh dng v nht tr ca dn tc, hung h qun Nam va thng qun Bc. Vic giao hiu vn cha c xc nh. Mng C sai s sang yu sch ht iu ny n iu n, vua ta c ln la khng chu nht l vic sang chu Nguyn ch, sau cu chuyn ng ng ch nc Nam ch chu s tin cng ba nm mt ln m thi, k t nm Qu Hi (1263). iu kin ca vic tin cng l: 1) Np nho s, thy thuc, cc ngi thng m dng bi ton - th cng mi hng 3 ngi (k thut gia). 2) V vt phi np sng t, ng voi, i mi, vng bc, chu sa, du t hp, quang hng, n hng, trm hng, trn chu, bng trng, a, chn v cc vt l. Tht l c mt s khn ngoan! Mng C i cc nhn vt ct bit v mi ngnh dn tr ca ngi Nam tin n bc no. Sau h mun tm hiu nc ta c nhng sn vt g qu bu. H nghin cu cc iu ny ty tin thi hnh dn chng trnh xm lng v bc lt ca h. Mng C t quan t L Hoa Xch tc l quan Chng n gim tr cc chu qun ca nc Nam trong khi cha cp c hn chnh quyn ca vng triu bn x. Vua cha nh Trn cng hiu r ci manh tm ca Nguyn ch nn chu nhn quan t L Hoa Xch ca h trong khi cn ha hon tnh th. Trong giai on ha hiu kh di ny, Trn triu li dng yu t thi gian tp binh luyn m, xy dng cho cuc tranh u mt nn tng vng chc trn thc t, bit rng sm mun cuc xm lng ca Bc phng cng li ti din. S nhn xt cn c vo ch ngi Mng C tung honh t qua u, lm b ch hai phn ba th gii c l no chu u du mi vi mt nhc tiu dn tc phng Nam nht l dn tc ny xa kia nm di quyn thng tr ca ging Hn m h va mi khc phc c. Cuc p bc bng qun lc nm inh T (1257) khng thnh cng, nhng trn 20 nm Mng C c Trn triu thn phc, chu nhn quan Gim Tr nn Mng C ngh c ly uy th m ln dn, kt cc vn i ti c kt qu mong mun th cn g phi dng binh ao, hung h binh ao r rt v hiu lc. Con tnh ca h nh vy cng hp l lm. Tri li h khng ng rng Trn triu hay dn tc Vit nam thu ch quan nim vic thn phc nh Nguyn l mt k sch ha hon vi k mnh, mt chin lc li tin trong khi thc lc cha sung mn. Qu vy, di triu L dn tc Vit Nam c lp trn hai th k, sau cuc thng trn ca L Thng Kit, gm ao lu ngy khng m n. Qua ti cc vua Cao Tng, Hu Tng, t chc kinh t qun s, x hi li sao nhng, Trn triu mi bt khi, u sc chu ni mt cuc trng chin vi mt dn tc hng cng nht Th gii by gi. Ci chc li tin ca Trn triu r rt l mt th on rt khn ngoan ca cc nh chnh tr i by gi. Trn Th v Trn Quc Tun l hai linh hn ca cuc khng chin, l ct tr ca cuc chng Nguyn qu nhn thi cuc rt st v nhc lng xy dng lc lng dn tc v ba im trn y. Ba im ny nu khng pht trin u th ch cn nc ci u nghe lnh ca k mnh. Ri vic binh ch ca Trn triu t chc v canh ci nh th no trn y chng r. Cuc x xt gia i bn ra sao?

178

Vit S Ton Th

Ba nm sau tc l nm Bnh Dn (1266) th ngoi giao bt u gay go gia i bn cng mt nhp. Nm s Mng C qua Vit Nam. Trn Thnh Tng yu cu bi b vic i nho s, thy bi v cc th kho. Thng chp phi on Dng An Dng v V Hon a sang Nguyn triu ba t biu xin bi b cc vn ny: T th nht ni v vic cng phng vt. T th hai ni v vic tuyn cng nhn ti. Ring t th ba xin c Nt Lot an lm "t L Ct T" nc Nam. (t L Ct T tc l t L Hoa Xch theo Mng C ngha l quan trng gi quyn hnh chnh v qun s. Hi lc lng ca ta cha di do nn phi tm nhn khon ny). Mng C bng lng nhng khong thng 10 nm sau (inh Mo tc 1267), Nguyn ch li a ra nhng iu kin nng n gm 6 vic di y: 1) Qun trng phi sang chu. 2) Phi gi con em nh vua sang lm con tin 3) Bin s dn 4) Np ph thu 5) Chu qun dch 6) t quan t L Ct T nh c. Cc iu yu sch ca Mng C trc sau u b khc t kho lo, b ngoi c s nhn nhn m b trong c s cng rn, rt cc vn a Mng C n ch bt mn. 1) Thng mt nm inh Mo (1267) Mng C i trao tr hai tn li bun ngi Hi hot xt hi v vic Ty Vc. Trn triu tr li: "mt ngi l Y Tn cht lu, mt ngi l B B sau cng v m cht ri". 2) i vi vic yu sch np voi, ta thoi thc: ".. C theo Ha Lm, Ct Nh, B h (ch vua Nguyn) mun cn dng vi con voi ln, nhng ging th y mnh my x x to lm, i chm chp khng bng nga ca thng quc, xin s dng cng chuyn sau..." 3) Thng mt nm Canh Ng (1270) Mng C bt b vua Trn Thnh Tng tip chiu khng chu ly, khng i s theo l vng nhn. Vua Trn Thnh Tng tr li qua Trung th snh nh Nguyn: "Bn quc c thin triu phong vng tc h khng phi l vng nhn sao? S gi ca Thin triu li xng mnh l "vng nhn" ng ngang vi bn quc th e lm nhc phong th triu nh, hung chi bn quc trc tip chiu ch bo c nguyn tc c. (Thng chp nm Canh Thn (1260) Mng C do chnh sch mm do a chiu th ni: i vi quan liu s th trong nc phm m o, in l, phong tc nht nht c nguyn vn...) H khi tip c chiu lnh th yn ni chnh din, cn mnh lui lnh ch nh ring, l in l c ca bn quc!

179

Vit S Ton Th

"Cn vic i voi nh c ni trong t D gi sang trc y, bn quc s tri ch nn c nn n cha dm tha thc duyn c: Qun voi khng n la nh th sai i l mt chuyn kh. "T d li i nho s, thy thuc v th thuyn. Nhng khi bi thn l l L Trng vo b kin, tc gang gn bng sng oai nghim khng thy ban chiu d bo g c. Hung chi nm Trung Thng th t c min ri. Nay li ni n xit bao s hi l lng! Vy xin Cc h ngh li cho..." Nm Tn Mi (1271) Ht Tt Lit cho s qua d vua Thnh Tng sang chu. Vua Thnh Tng co bnh khng i. Nm sau vua Nguyn cho s sang tm ct ng M Vin. Trn triu p: ct ng y lu ngy mt ri. Nm t Hi (1275) cc cnh gc ngoi giao ca nc ta a ra dn. Thng ging nm y (1275) vua Thnh Tng gi sang Mng C bi biu sau y: "Du c ba nm mt ln cng, s b qua li i thay i v mt nhc cha c ngy no ngh ngi. n nh t L Ct T do thin triu c sang nc ti th lc v h chu v khng? Hung chi k c sang y lm g cng cy th, vic g ln nh cng ln lt nn nc nh ny. Ngi l Thin T du sng sut ngang mt tri, mt trng nhng u d soi ti y chu p? "V t L Ct T ch ng thi hnh vi nhng nc "xu x nh mn" ni mi r bin gii, l no ti c lit phong vo bc vng, ng lm phn du mt phng m li cn lp t L Ct T cai qun th h chng b cc nc ch hu ci ? V s m phi cng, sao bng trong lng vui phc m t cng? (Dch theo nguyn vn ch Hn). Theo Trn Trng Kim v khon ny, vua Thnh Tng xin i t L Ct T lm chc Dn Tin S ngha l coi vic kim im tin cng, nh vy khng c quyn g na i vi nc ta. Vua Nguyn khng chu v bit rng dng mu khng xong li xoay v gii php v lc. H cho quan li bin gii thm d a th nc ta, v v phn nc ta cng c s phng b. Nm inh Su (1277) Thi Thng Hong mt Thin Trng ph (lng Tc Mc). Nm sau vua Thnh Tng nhng ngi cho Thi T Khm ri tr v Thin Trng. Thnh Tng tr v c 21 nm, lm Thi Thng Hong c 13 nm, th 51 tui.

180

Vit S Ton Th

III. Trn Nhn Tng (1279 - 1293) Mng C Gy Hn Ln Th Hai

- Vic ngoi giao tan v - Quyt chin gia Vit Nam v Mng C - Mng C tn cng trn cc mt trn 1- Vic Ngoi Giao Tan V
Thi T Trn Khm thay vua Thnh Tng ln ngi tc l Trn Nhn Tng. Gung my chnh tr v qun s thu vn quay u nh Thi Thng Hong v cc quan triu thn nhiu ngi c ti tr. Trong nc tinh thn dn tc vn c nht tr. Mi vn dn sinh c n nh v sinh lc quc gia mi ngy mt di do do chng ta mi c th chng c ngoi xm hai phen na sau ny cn ng s hn cuc gy hn ln th nht vo nm inh T (1257). Ngoi s Mng C lun lun qua li hch sch di i vua Nhn Tng, gic Lo thng sang quy nhiu cc min ln cn. Sau ny yn hn vi Mng C vua Nhn Tng c phen ng gi i nh Lo (1290). Nh trn ni, sau chn nm nhn nhc t 1266 n 1275 dn tc chng ta bt u c thc lc th Trn triu bt u tn cng Mng C mi ngy mt mnh thm v mt ngoi giao. Yu sch ca h b khc t hu ht. Chng ta dng nhiu "l s " trong cc biu chng gi qua triu Nguyn, gn nh chc gin h, tuy nhin liu thuc ng y vn c bc ng. V vn hc, dn ta by gi cng tn ti nhiu, c xem bi hch ca Hng o Vng Trn Quc Tun v nhiu thi vn ca Trn Quang Khi, Phm Ng Lo v.v... sau ny trong cuc chng Nguyn th r. Nhng nh vn hc ca chng ta lnh hi c kh nhiu tinh hoa ca vn hc Trung Quc nn trong thi vn li l chi chut, tinh thn cng rn. Ch Nm ra i, th Hn lut rt thnh hnh (k t Hn Thuyn, th Nm thnh pht nn gi l th Hn lut v Thuyn t ra khun php, lut l hoc c nhiu sng kin v mn ny) tuy cng vn, t sc vn cn dng ch Hn. Nm Qu T (1293) vua Nhn Tng truyn ngi cho Thi T Thuyn ri v ngh Thin Trng l ni yn dng ca cc vua cha h Trn by gi. Vua Nhn Tng tr v c 14 nm, nhng ngi c 13 nm, th c 51 tui. Thng chp nm Mu Dn (1278) Mng C c bn Si Xun (c sch phin m lm l Si Thung) sang hch hi v 6 khon a ra hi thng 10 nm inh Mo (1267) m nh Trn cha tun theo.

181

Vit S Ton Th

Si Xun c thi kiu ngo, Trn triu th c thi cng rn nn cuc gp g khng i ti mt kt qu no tt p. Nht l v khon vua nc ta phi sang chu vua nh Nguyn th nh Trn t chi hn. Thng mt nm K Mo (1279) s ta l Trnh Quc Ton sang Tu b gi li ti nh hi ng. Bn Si Xun bn ngi cng mt s gi ca ta l Quc K em chiu sang d ln na: Nu nh vua khng sang chu c, phi c ngi vng thay thn mnh, ly hai ht ngc trai lm hai con mt, ngoi ra phi tuyn nho s, phng k, t th thuyn mi hng hai ngi thay nhn dn. Bng khng ch c chin tranh mi gii quyt c vn . Nm Canh Thn (1280) vua Trn Nhn Tng c ch h l Trn Di i (tc Trn i), L Tun v L Mc sang thay mnh. Nguyn ch khng chu li lp Di i lm An Nam Quc Vng, i nc ta l An nam Tuyn y ty, t quan liu sang gim tr cc chu, huyn (Tn T 1281). Nm Nhm Ng (1282) Si Xun lm An nam Tuyn y s nguyn sy em 1000 qun h tng Di i v nc a chiu th d mi ngi trong tng tc nh Trn v quan li trong nc. Cuc ngoi giao t y tan v. Trn triu cng quyt ly gm ao chng li Mng C. Qun i c lnh nh bn Si Xun gn Nam Quan. Si Xun b bn m mt mt chy trn v Tu, ci triu nh b nhn k t Di i tr xung u b bt v phi ti , sung lm lnh. Thng by nm sau (nm Qu Mi 1283) vua Trn Nhn Tng li a th sang i s gi ca ta b Nguyn gi li my nm trc (Trnh Quc Ton v v quan h Phm tc Minh T, qua Bc Triu t nm K Mo 1279). Mng C nhng b. Thng mi nm y, s Nguyn o Bnh Trc em t th (quc th c ng du ngc t) sang d ta gip binh lng v cho mn ng nh Chim Thnh. S tht y ch l mu m tn cng vo nc ta mt cch bt ng. Trn triu vn tip tc chc ngoi giao v vic binh ao i vi ta ch l chuyn vn bt c d. Trung lng i phu inh Khc Thiu v Trung i phu Nguyn o Hc em phng vt theo s Nguyn l Triu Ch sang giao thip vi Mng C. Trung phng i phu Phm Ch Thnh v Triu thnh lang Bo Trc n Snh thu xp mi vic v a th do vua Trn Thnh Tng ng ln, cho chc Bnh Chng t chi vic ni p ta gip binh lng k trn.

2- Huyt Chin Gia Vit Nam v Mng C

T khi Si Xun b thng chy v, thi Trn triu mi ngy thm cng rn khin Nguyn ch ht sc gin d. Vic mn ng v gip lng i nh Chim Thnh li b khc t kho lo quyt nh cuc xm lng th hai ca Mng C. Thng tm nm Nhm Ng (1282) nin hiu Thiu Bo th t i vua Trn Nhn Tng, bin thn gi Lng Sn l Lng Ut sai rui nga trm v bo: Nguyn ch sai con l Thot Hoan phong lm Trn Nam vng cng Hu tha Toa , T tha Lu

182

Vit S Ton Th

Thm, Tham chnh A L v M Nhi lt ming bng vic i nh Chim Thnh, i ta cho mn ng, gp qun lnh, cng lng tho (thng 10 nm Nhm Ng).

Hi Ngh Bnh Than

Thng 10 nm Nhm Ng (1282) Trn triu trc tnh th cp bch v nghim trng, triu tp cc vng hu v b quan vn v bn sng Bnh Than (thuc huyn Qu Dng, tnh Bc Ninh, ch sng ung ni vi sng Thi Bnh). Ni hp c tnh cch b mt v cn trnh tai mt ca bn gin ip i phng. Hi ngh ny l hi ngh thm d kin ca cc vng hu, tng lnh. Cc quan c ngi bn khng nn nghch Mng C ngha l cho mn ng v gip lng. C ngi bn nn em qu vt sang cng cu hon binh. Duy ch c Trn Quc Tun v Trn Khnh D ch chin v xin em qun gi cc ni him yu. Xin nhc Nhn Hu vng Trn Khnh D l tay tng ti trc c khen thng trong cuc khng Nguyn nm inh T (1257) sau phm ti b lt chc ra lm ngh bn than Ch Linh, Hi Dng. Lc ny ng li c mi ra d bn v gi chc Ph tng qun. Mt chuyn ng ch trong cuc hi ngh ti Bnh Than l Hoi Vn Hu Trn Quc Ton cng d vo s ngi theo hu vua nhng v t tui nn khng c d bn. Quc Ton ly lm bc tc tay cm qu cam bp nt lc no khng bit. Khi tr v Quc Ton hp gia n c hn 1000 ngi, t sm chin thuyn ko c nh gic. Cuc chin u quyt nh vo thng 10 nm sau (Qu Mi 1283), sau Trn Nhn Tng thn chinh c xut cc vng hu huy ng ton th qun i thy lc c tt c 20 vn m cuc tp trn. Trn Quc Tun c tn phong lm Quc cng Tit ch thng lnh lc lng qun s ton quc, tung ra li hch u tin ku gi tinh thn i quc v k lut ca cc tng s vo thng 8 nm sau (Gip Thn 1284). Ri mt cuc duyt qun v i khai din ti ng B u tc l bn ng Tn, trn sng Ci nay gi l Hng H (thuc huyn Thng Phc tnh H ng). Ri qun i ca ta chia ng cc ni c hng v then cht ca cc min bin gii, chng hn: Lng Sn v ng thy b t Vn Nam vt qua Lo Kay, Ph Th xung. Min Hi Dng th bn Vn Kip cng c s phng ng. Min trong l Thanh Ngh xt ch qun c th b y tin ra Bc v.v... y l my con ng chnh. Qu nhin Nguyn qun sau ny dng c my ng k trn.38

38

Vic phn phi trch nhim qun v nh sau y:

- Trn Bnh Trng ng n trn sng Bnh Than. - Trn Khnh D gi mt Vn n (Qung Yn) - Trn Hng o ng i qun Vn Kip (Hi Dng) tip sc cho c hai mt thy b i khp ni.

183

Vit S Ton Th

Vic binh tin mnh nhng vic ngoi giao vn tip tc ha hon tnh th v nghin cu thi ca ch. S ta l Trn Ph ln ng ti Hnh snh Kinh H bn Nguyn hi thng mt, thng chp (Gip Thn -1284) xin hon binh.

Hi Ngh Din Hng

Cuc xm lng th hai ca Mng C m vo ngy 21 thng chp nm Gip Thn (1284) tc l ngy qun Mng C thc s xut thn ton b qua giy p nc ta. Ln ny h huy ng ti 50 vn binh s t di quyn cc danh tng nh: T Tha L Hng, Bnh Chng A Thch, Bnh Chng A L Hi Nha, Tng ch huy ca Mng C l Thi T Thot Hoan. Ph t ca Thot Hoan c hai Thng tng M Nhi v Toa . Cc lc lng ca qun Nguyn by gi u hi ti H Qung chia lm hai o: Lc qun tin vo Lng Sn do Thot Hoan iu ng, Thy qun xut pht t Qung Chu theo Toa vt bin ti Chim Thnh. ng mt iu l vn tn cng vo Vit Nam ca Mng C quyt nh t nm Nhm Ng (1282) sau khi Si Xun b bn m mt chy v m hai nm sau qun Nguyn mi thc hin. H chm ng binh l v Trn triu kho tr hon bng ngoi giao c th gi lo liu mi vn qun s chng? Hoc v phn Mng C, h phi tch cc chun b v bit dn Vit ta l mt dn tc c mt qu kh anh dng? Khi nghe tin i qun Mng C hp H Qung sp sang, vua Nhn Tng cn c gng iu nh mt phen na nhng tht bi. Thng chp nm Gip Thn (1284) Thng Hong (vua Thnh Tng) cho triu cc b lo ti in Din Hng trng cu dn cng hi mu chc. Cc b lo u ng thanh xin nh. Th l qua hai hi ngh, ton quc nht tr khng ch. Qun bn b ca Thot Hoan n ca Nam Quan th ngng li. Thot Hoan phi B Tng A L mang th qua ni: "Bn sy ch nh ng Nam Quc qua nh Chim Thnh, ch khng c bng g u m ngi. Nn m ca cho bn sy i v n u ch nh gip t nhiu lng tho, khi ph xong Chim Thnh s c trng t. Nhc bng khng c thin binh, bn sy s khng dong tnh, b ci s tan hoang, lc c hi cng mun". Hng o Vng Trn Quc Tun ni gin ui s Nguyn, chia qun chn ngay hai a im cng ng l Kh Li v Lc Chu thuc Lng Sn. Cuc tin binh ca nh Nguyn gm c: 1) Ty o l cnh qun do bn Vn h Ly La Hp p Nhi (da vo ti liu An Nam Ch Lc nhng cha r tn mt hay hai ngi) Chiu Tho A Thm do huyn Khu n (thuc Lng Sn) t nhp vo t Vit. 2) ng o do bn Khip Tit Tn Lc Nhi, Vn H L Bang Hin vt ni Khu Cp (An Nam Ch Lc chp l Cp Lnh, Cng Mc ch thch l ph K La thuc n Chu tnh Lng Sn) trn sang. i binh ca Thot Hoan ni theo.

184

Vit S Ton Th

3) Qun ca Toa tin vo Chim Thnh do thy o (trn ni). Xem ng tin qun ca Mng C th mt trn pha Bc quan trng hn c. i qun ca Trn Hng o Vng phi hot ng kch lit y. Gic khng tin c ni Khu Cp phi qua i Kh Li (hay Kh L) ko xung. Cnh qun ng o ca Tn Lc Nhi lc ny vt c i Kh Li lin tin xung i N Nhi. Ti chn ny gin ip ca ta l V b chng bt c v chm cht. Hng o Vng chng nhau vi Thot Hoan i Ni Bng, ngy 27 thng chp nm Gip Thn (1284). Th gic mnh qu, ngi phi chy v ng Vn Kip chun b cuc phn cng v truy kch vo khong ma h nm sau (t Du 1285). Thy qun ca ngi ng Bi Tn (Bi Tn l thng lu sng Lc Nam). Cn Thng tng Trn Quang Khi ng qun Ngh An phng qun Toa . Vin i tng ny ph trch mt trn Ty Nam. Chin lc Mng C by gi l dng th gng km xit cht qun Nam vo gia, v vi s qun 50 vn h hy vng phong ta Vit qun mt cch d dng t Nam ra Bc.

Qun Nam Rt Lui Theo K Hoch

Ti trn tuyn Lng Sn bui u qun Nguyn b ngng li do s cn tr ca Vit qun, sau hai ba trn khng thng bi. t lu sau Kh Li v Lc Chu tht th, Vit qun phi rt v Chi Lng. Hng o Vng cng cc gia tng l D Tng v Yt Kiu chuyn qun v Bi Tn ra Vn Kip xt khng gi ni mt trn Lng Sn lu hn na v thy bt li r rt. Vua Nhn Tng c tin Hng o Vng lui qun khi Lng Sn lin xung chic thuyn nh ra Hi ng (tc l Hi Dng), triu Hng o Vng n. Nhn Tng ni: Th gic ln nh vy chng vi n e dn s s tn hi hay l hng chng n cu ly dn?". Hng o Vng khng khi tr li: "B h v lng thng dn m ngh nh vy nhng Tn Miu v X tc th sao? Nu B h mun hng, xin hy chm u ti i trc !". Nh vua c li cng quyt v trung lit y li vng lng. cc ni hu tuyn, t kinh thnh n cc min thn d triu nh ra lnh "b vn khng nh trng". Nhiu ni b ph hy sch (theo Nguyn s). Khp cc ni u treo bng cm hng gic: "Phm cc qun, huyn trong nc, h gic n th phi liu cht, c nh. Nu sc ch khng ni th cho php trn n vo rng ni ch khng c hng".

Hi Ngh Qun S Vn Kip

Hi ngh ny c nhm hp chnh b li hng ng sau nhng kinh nghim v ch mt trn Lng Sn. Qun cc l, cc x tp hp li v chiu m thm vn c 20 vn do cc vng hu a n Vn Kip ty quyn iu ng ca Hng o

185

Vit S Ton Th

Vng. y l cc binh lnh cc x Bng H, Na Sm, Tr Hng, An Sinh, Long Nhn v cc l Hi ng, Vn Tr, B im ca Hng V Vng, Minh Hin Vng Ut, Hng Nhng Vng Tng v Hng Tr Vng Nghim. Trong cc qun dn cc l nhng ngi khe mnh c la chn lm tin phong. Th lc qun ta li ni to. ng ch ngoi qun i by gi ch mi ly cc min duyn hi v cc l ng Nam, cn qun i t Thanh Ha tr vo cha phi tuyn n. Ta nhn thy Hng o Vng v Trn triu p dng mt phng thc khng Nguyn rt kho lo v bnh tnh. Trn triu hiu rng qun s ca Mng C ti 50 vn, nhng ta khng cn huy ng mt qun s ngang vi qun s ca ch. L do th nht l nc ta nh, qun nhu, lng thc khng cung cp cho mt lc lng qun s qu rng ln. L do th hai ta thi hnh mt cuc trng k khng chin th khng cn ng binh qu nhiu ngay. Trong cuc trng chin ny, Nam qun ht sc trnh cuc xung t vi ch ni no ch xut pht nhiu nng lc v qun s. Ta ch tn cng ch ni no ch qun c, th yy, hon cnh bt li v c th chin thng c chc chn v d dng. Phng lc ny c khoa hc hay khng ta coi nhng kt qu m Trn triu thu hoch c di y s hiu. Nhn thc r rng chin php v tnh th ca ch, Hng o Vng cho lu hnh lun lc cun Binh th yu lc do Ngi son ra cc tng s p dng ngay trong cc cuc giao tranh. Nguyn tc ca cun Binh th yu lc i khi nh trn y tt nhin cn nhiu chi tit na rt tinh vi v thc t. Ngi li a ra mt bn hch hiu triu tng s nhn dn chng nn xm lng. Bi hch ny c C nhn Nguyn Vn Bnh dch ra theo th th song tht lc bt di y: Xa K Tn liu thn chu cht, Cu Hn Vng thot khi Hong Dng. Do Vu chu S Chiu Vng, Gi lng gio tm ng cu vua. Ka D Nhng thu xa ngi Tn, Tng nut than ln n phc th. Ka Thn Khot mt T phu, Cht tay theo nn vi vua nc T. Quan nh nh Ut Tr, Knh c, Gip Thi Tng khi bc trng vi. Co Khanh quan bin thy, Gi mm chi gic khng h tic thn. Bc ngha s trung thn t trc, Tng dit thn cu nc c nhiu. Nhng ngi kia nu chng liu, Cht xung nh m n lu x nh. Cn danh ting u m chp li, Cng kin khn truyn mi khng ngn. Cc ngi dng di v thn,

186

Vit S Ton Th

Xa nay no c hiu vn ngha g. Nghe cu chuyn bn nghi bn tn, S mun nm nhc n chi vay? Ny ta hy ni cho hay, Th xem Tng, Tht truyn ny ra sao? Vng Cng Kin ngi no th vy? Tng Nguyn Vn Lp y ngi no? iu Ng thng b to teo, Chng qun Mng C n o trm mun. Khin qun Tng thng lun my trn, n by gi dn vn hm n. Ngt Lang l tng c qun, Vi t tng Xch l nhn phm no? Ngoi mun dm qun bao nc c, Trong my ngy ph rc qun Nam. Lng vua Tht t cam, n nay lng ly ting thm nhng no! Ta vi ngi sinh vo i lon, Va gp cn vn hn gian nan. S Nguyn lai vng bao ln, Mi ni ng s mun vn nn nao. Triu nh b c diu soi mi, T tng th lang si r khinh. Mn oai Ht Lit tranh ginh, Ly bao ca bu cha nh lng tham! Cy th cha Vn Nam nt n, i bc vng ht c kho ta. Tht nui hm i mi a? Sao cho thot khi lo xa sau ny? Ta y nhng hng ngy qun ba, Lc m thu ngi da gi kiu. Git chu tm t tun tro, Nh nung gan st, nh bo lng son! Ch nhng mun moi gan ly tit, Lng nhng toan x tht vm da. D thn du vi c hoa, D l nga bc thn cng vui. Cc ngi vn l ngi mn thuc, c trng nom mi vic binh c. o khng, ta ci o cho, Cm khng, ta s cm cho no lng. Quan nh th ta phong chc c, Lc t th ta tr lng thm. i sng, ta cp cho thuyn,

187

Vit S Ton Th

i ng, ta cng lnh truyn nga i. Cho cm qun an nguy cng li, Cho nm yn, vui ni cng hng. So Vng Kin vi Ngt Lang, i ch t tng, mi ng km chi. Nu vua nhc, ngi th chng oi, M nc nguy, ngi li lm ng. ng hu tng gic khng d? Nghe ca tht s vn tr tro ngi. Khi g chi, khi thi c bc, Cuc vui chi g gc tr. Rung vn mu s m no, V con vui th ring cho mt mnh. Ham lp nghip qun tnh nh, nc, Mi i sn, nhc vic ngn, nga. Ru ch hm sm say sa, Ht hay n ngt sm tra tha lng. ng lc c qun Mng Tht ti, Ca g khng chc ni o da. Nhng ngh c bc tinh ma, Phi u k hoch ca nh cm qun? Rung nng no phn chuc mng? V con no cng qun nhu? Ca u chuc c u th? Ch sn u sc khua gic tri. Ru ngon kh lm mi b gic, Ht hay khng lm ic tai th. By gi chng st lm ru? Vua ti ta b tri g mt n! Tc p ta b tan nt c Bng lc ngi cng chng cn g. Gia nh ta b ui i, V ngi cng n khi nhc nhn. Tng x ta, ch qun xo d, Phn m ngi cng b qut ln. i ta kh nhc lin min, Ci tn nh nhuc lu truyn mi sau! Nh cc ngi cng u mang ting, Khng khi lm nhng tng b thua, Cc ngi ang lc by gi, Mun mong vui thch nh xa c no? Li ta nh thp cao ngi nh, Phi coi nm trn la l nguy. King canh a cng thi xy,

188

Vit S Ton Th

Luyn qun s tt tp ngh ao cung. Khin ai ny nc lng mnh m, Sc Bng Mng, Hu Ngh cng ham. Bu u Ht Lit cho cam, Phi lun tht cha Vn Nam bn ng. Tc p ta chn thng m ch, Bng lc ngi hng c trn i. Gia nh ta c yn vui, V con ngi cng no i trm nm. Tng miu ta nghn nm hng la, T tin ngi mun thu cng thng. Ta y ph ch bng tang, Cc ngi dng cng v vang v cng. Huy hiu ta tn sng mi mi, Tnh danh ngi ghi nh s xanh. By gi vui th linh nh, Cc ngi du mun bun tnh c no? Ny binh php son theo i trc, L "Binh th yu lc" ban ra. Cc ngi theo ng sch ta, y l thn, ch mt nh t xa. Nu b sch th li dy, y k th my i nay. Ti sao m li th vy? L th khng i tri ny c chung. Nu cc ngi lng khng bit h, Khng coi iu "st L" l cn. Li khng vng dy luyn qun, y l quay gio, b thn ra hng. Gic yn ri cn mang ting mi, Mt mi no ng vi cao dy? Mun ngi hiu r lng y, Vy nn tho bc hch ny cho nghe.

3- Mng C Tn Cng Trn Cc Mt Trn

Ngy mng 6 thng ging nm t Du (1285) M Nhi dn qun nh vo cn c ca ta Vn Kip v ni Ph Li. Qun ta thua chy. Chin trng cch Vn Kip 10 dm. Phng tuyn mn ng Bc ca chng ta b , qun Mng C t Lng Sn chuyn xung v t min b ko vo nh gi bo.

189

Vit S Ton Th

Ngy mng 9 thng ging, mt trn i chin khai din Bi Than (theo An nam ch lc, nay khng r Bi Than u. Hong Thc Trm cho c l lng Bnh Than, huyn Qu Dng, tnh Bc Ninh). Vua Trn thn c chin trong trn ny v dn mt s qun ti 10 vn. Ngy 12 thng ging, gic n Kinh Bc (Bc Ninh) tn ph cc vng V Ninh, Gia Lm, ng Ngn ri ng ti ng B u trong khi i qun ca nh Trn dng tri m Nam ngn sng Ci (Nh H) n ng. Ti y gic bt c qun ta thy trn cnh tay c ch St Tht c gin git hi rt nhiu. Tnh ra t bn Vn Kip gic tin n gn st thnh Thng Long ch c mt tun l, hiu th gic rt mnh, hung h gic Mng C vn quen p dng li nh nhanh nh chp nhong mc du qun ta khng c cng ro rit. i ph vi qun ta ng gi pha Nam ngn sng Nh H, Thot Hoan cho i bc bn ti tp. Qun ta b chy. Mng C bc cu phao chuyn qun qua sng ri ko ti tn chn thnh Thng Long h tri. Chin thuyn ca chng ta b lt vo tay gic. Nguyn sy M Nhi, Chiu tho Np Hi v Trn th Tn Lm c cho ph hy ht. Trong dp ny Trn triu c Khc Chung i s d h thc ca gic. Qun gic em ch St Tht ra truy vn. M Nhi ni: i qun t xa ti y, nc ngi sao khng tr gio, cng nhau n yt kin, li dm nghch mnh ta. Chu chu xe ri y s ra sao?" Khc Chung tr li: "Hin tng khng theo ci chc ca Hn Tn i bnh nc Yn, ng qun u bin gii trc hy em th. Nu khng thy thng hiu th mi l li ch? Nay li bc bch nhau, mung tng th cn, chim cng th m, hung chi con ngi! M Nhi da: "i qun mn ng i nh Chim Thnh, Quc vng nu n yt kin th b ci c yn, mt my tc ta cng khng phm. Nu c m man khng tnh th ch trong chc lt ni sng s thnh t bng, vua ti s ra c mc..." Khc Chung i p cng ct khng chu khut. Khi v n tri bn ta vo gi Mo ngy 13 thng ging. Gic ui theo nh nhau vi qun ta (Ton th quyn 5, t 45b46b, Cng Mc quyn 7, t 33a-34b). Ngy 13 thng ging, vua Trn gi sng Ci khng ni phi rt lui theo dc sng v pha Nam dng ly bng g chng li. Vua Trn li cho Nguyn Hiu i xin ha. Thot Hoan khng nghe ri cho bc cu phao tin qua sng vo thnh. Thnh Thng Long tht th. Qun Nguyn m tic ti hong cung, mt o ui theo qun Vit (Cng Mc quyn 7 t 35a).

Mt Trn ng Nam
Hng o Vng chuyn qun ch lc v Thin Trng ri rc xa gi i Hi Dng. Thng tng Thi s Trn Quang Khi lnh nhim v chn Toa ti Ngh An. Trn Bnh Trng li gi Thin Trn, Chng Hin hu Trn Kit cng bn L Tc v vi vn qun gi Thanh Ha. Ti trn tuyn ny gic cng rt mnh.

190

Vit S Ton Th

Bn hng ng Mng C c i Vng Gio K, Hu tha Toa , T tha ng C i, Chnh Hc nh t Chim Thnh tin qun ra ph B Chnh (Qung Bnh ngy nay), M Nhi ngoi b nh vo hp thnh hai lc lng thy b uy hip mt trn ng Nam. Tnh th qun ta y rt l iu ng. C iu ng ch l t Chim Thnh ra ti Ngh An, qun i ca Chim v ca ta gn nh c s on kt cng chng Mng C. Cuc on kt ny l ln th nht v cng l ln cui cng trong lch s Vit - Chim. c t ngy ti Ngh An, Trn Quang Khi khng chng ni p lc thy b ca gic phi li ra mn ngoi. Ngy mng mt thng hai nm t Du (1285) bn Trn Kin, L Tc cng gia quyn v qun bn b hng gic. Ngy mng 2 thng hai, Gio K ph qun ta bn kinh V B (thuc Thanh Ha) sau khi qun k ca h li c qua kinh. Tng ca ta l inh Xa v Nguyn Tt Dng t trn. Ngy mng 3 thng hai, Thot Hoan nh c o qun ca vua Trn i Hong giang. Bn Vn Ngha hu Trn T Vin v Vn Chiu hu Trn Vn Lng em c nh i theo gic. Ngy mng 6 thng hai, Gio K thng xut bn Trn Kin nh qun ta bn Ph Tn. y qun ca ta do Trn Quang Khi Ngh An rt ra cng tan v, b gic chm mt hn mt nghn ngi. ha hon trong khi tnh th qu cp bch v en ti, vua Trn Nhn Tng sai Trung Hiu hu Trn Dng v quan hu cn o Kin a quc mui l An T cng cha cho Thot Hoan. Thot Hoan phi Thin h h Ngi n ni: - xin ha th chnh nh vua phi ti thng ngh. Vua Trn khng nghe mt l v e gic c mu gian hai l ch ct hon binh nht thi m thi. Bo Ngha vng Trn Bnh Trng ng Thin Trng, ngy 21 thng ging nm t Du (1285) nghe thy gic n bi Than Mc (tc Thin Mc bn sng Ci thuc Hng Yn) lin em binh ra nh b gic vy bt c. ng tuyt thc v nht nh cht. Thot Hoan bit ng l mt danh tng mun trng dng nn ht sc v v. Thot Hoan hi ng: C mun lm Vng t Bc khng? ng quc mt qut: Ta th lm qu nc Nam, ch khng thm lm Vng t Bc. Ta b bt th ch c cht, ng hi li thi!" Thot Hoan bit khng th nh lng trung lit ca ng nh cho em chm. Tin ny ti Trn triu ai ny u ng lng thng tic. Mng 9 thng ba, bn Gio K v ng C i em chu s (thuyn chin) ui theo, b vy ro rit ca Tam Tr sut bt c hai vua Trn lc ny dng thuyn nh do tng Nguyn Cng h v chy ln pha ngun Tam Tr (y l x Tam Tr, chu Tin Yn, tnh Qung Yn) cn thuyn ng bi ra min Ngc Sn thuc chu Vn Ninh tnh Qung Yn c nh la gic. Qun Nguyn do thm bit thuyn ra Ngc Sn l thuyn gi lin ui theo ng sng Tam Tr. Hng o Vng phi h v hai vua ln b n lng Thy Ch ri li tm ng ra sng Nam Triu (tc Bch ng Giang thuc Hi Dng) vt qua ca b i Bng (thuc huyn Nghi Dng) ri vo

191

Vit S Ton Th

Thanh Ha. Trong cuc rt theo hai vua Trn, gic bt c vng la v mt s thanh nin nam n tng tht nh Trn. Ngy 15 thng ba, bn Chiu Quc vng Trn ch Tc (con th ca vua Trn Thi Tng, vn ngm c cp ngi, tng vit th b mt giao thng vi gic Nguyn do khch bun Vn n chuyn giao, yu cu Nguyn ch em qun sang. Sau ny Mng C bi trn, Tc xu h li t Nguyn ri cht bn ) cng l Phm C a, L Dim v Trnh Long em gia quyn i hng gic39. Toa thng trn d dng t Ngh An ra Thanh Ha m cuc chiu an y. T vng Thanh Ngh ra sut khp cc min Trung Chu v dc vnh Bc Vit th gic rt to, ch no n i ca qun Nguyn cng san st. Thnh Thng Long cng cc trng trn u c c Mng C bay php phi. Do s tn ph ca gic, tnh cnh cc min thn qu ca ta x xc, tiu iu khng bt no t xit. Vua ti nh Trn m ngy lo s, duy mt ngi vn vng tinh thn chin u, vn tin tng tng lai, l Hng o Vng Trn Quc Tun. Ri con ngi st y bit truyn ci hng kh khng phi ca mt i tng m ca c dn tc Vit Nam vo m ba qun, gia lc ngn c ang ng ngc.

Cuc Tng Phn Cng Ca Vit Nam

T thng t kh hu ca min Bc Vit tr nn gay gt di nh nng sm da bng tht, li c nhng trn ma bt thng xung pht tit nhng kh c nng nn, oi khin qun gic m au tt bnh cht hi rt nhiu. Qun ta mc du c nhiu phen ng chm vi gic nhng theo thng lnh khng c ham chin, nht l th gic ang rt mnh v sung mn v phng din. Chin s din hnh t cui nm Thn n by gi ngt nm thng. Nh nhng s lui qun c trt t, c phng php theo mt k hoch nghin cu k cng, qun ch lc ca chng ta vn c nguyn vn. Di sc nng "chy my hun " cuc phn cng bt u. V pha Nguyn qun, Toa oa v M Nhi iu khin hai i thy lc ph trch mt trn min Nam, tro non ln sui, vt bao nhiu chng ng gp gnh t chu chu L (Thun Ha ngy nay) qua Hoan Chu (Ngh An) ra ti i Chu (Thanh Ha) v cng gian lao vt v. Giai on u nh trn ni, Trn Quang Khi phi rt khi chin tuyn Ngh An chuyn qun ra cc mn ngoi, chim ng cc ni him yu nhng ti y t cui

Trong khi M Nhi ngoi b tin vo hp lc vi Toa Ngh An nh ra, Trn Quang Khi phi b mt trn Ngh An. Trn th Ngh An l thn vng Trn Kin em c nh ra hng Toa v c a v Yn Kinh. Hng o Vng cho ngi i ng tt ui bt Trn Kin n Lng Sn th b quan qun ui kp bn cht. Ngi nh l L Tc cp c thy em chn g n Khu (Lng Sn) ri trn qua t Nguyn. Sau L Tc Tu vit b s An Nam Ch Lc hin gi cn bn Tu v Nht. Quyn s ny c lun iu hon ton Vit gian. ng tic y cng nh Trn ch Tc l nhng danh nho i by gi.

39

192

Vit S Ton Th

thng 4 nm t Du hai bn dng co v cng c khi lui, khi tin. Toa nh mi khng xong, lng thc cn dn lin cng M Nhi xung thuyn vt b ra Bc. n y ta thy mt trn min Nam ca Nguyn qun bt u nao nng v i qun ca Toa khng th t Thanh Ha bng ng b tin ra Bc hp vi Thot Hoan. Qun ca Trn Quang Khi gi vng c im, gic phi dng thy o. Tin ny c cp bo ln vua Nhn Tng. Chiu Vn Vng Trn Nht Dut c c lm tng, Hoi Vn Hu Trn Quc Ton lm ph cng tng qun Nguyn Khoi em 5 vn qun n bn Toa Ty Kt. Ring Trn Nht Dut ch gic bn Hm T thuc huyn ng An, tnh Hng Yn v ti mt vi a phng Hi Dng xt qun Nguyn phi b. V hiu r tnh trng qun Nguyn mi mt, cn lng thc, m au nhiu do lam sn chng kh qun ta nh rt hng. Trong hng ng ca ta li c bn Triu Trung tng nh Tng lnh nn sang y xin tng chinh, mc o eo cung nh bn nc h xa kia cng lm cho ch hong s tng nh Tng khi phc c nc Tu cho qun sang h tr nc Nam. Gic thua to, b git rt nhiu. Toa mang tn binh chy ra ng ca b Thin Trng. Hai vua Trn v Hng o Vng lc ny ang ng b tham mu ti Thanh Ha. Trn Nht Dut bo tin thng trn. Hng o Vng bn nn li dng tinh thn ang hng hi ca qun s v s tng qun ca ch, nh mnh vo Thng Long. Mt trn min Nam tm yn v Nguyn qun b ra Bc ht, Thng tng Trn Quang Khi t Ngh An ra xin v c ph trch vic khi phc kinh thnh. Trn Nht Dut c lnh chn ng lin lc gia Toa vi Thot Hoan. Ngy mng 3 thng nm, hai vua Trn thng trn ph Trng Yn (Ninh Bnh) git c rt nhiu qun gic.

Qun Ta Thu Phc c Thng Long

Lc ny lc qun ca Thot Hoan ng thnh Thng Long. Thy qun t tp ti bn Chng Dng (x Chng Dng, huyn Thng Phc tnh H ng). Cuc bi trn ca Toa vn cha n tai Thot Hoan v v phn Toa cng khng lin lc g ca i bn doanh Mng C. Trn Quang Khi, Trn Quc Tun v Phm Ng Lo cng Trn Thng, Nguyn Kh Lp v Nguyn Truyn hp qun cc l t Thanh Ha vt bin vng ra nh thy qun Mng C y. Th qun ta hng qu, ch phi b chy. Qun ta b ui qun Nguyn v ti thnh Thng Long (tnh ng i thng t Thng Tn ti H Ni l trn 20 cy s) trong lc ny qun ta chia lm hai cnh: mt nh vo mt trc, mt nh vo mt sau. Cuc b tr v hnh binh c mau l nh ch Chng Dng vi Thng Long khng xa nhau l bao nhiu. Thot Hoan thy thy qun ca mnh thua, chy ti lin em quan bn b ra tr chin. Qun ta cng nh cng hng, qun Nguyn phi b thnh vt qua sng Nh H chy sang ng Kinh Bc (Bc Ninh). Vic khc phc thnh Thng Long tc l vic thng trn Chng Dng xy ra vo

193

Vit S Ton Th

thng tun thng 5 nm y. Hai vua Trn tr v kinh ngy mng 6 thng su (theo Hong Thc Trm trong cun Trn Hng o). Trn Quang Khi dn qun vo thnh, m tic khao thng qun s rt vui v. Gia tic ru, Quang Khi cao hng ngm bi t nguyt di y: ot so Chng Dng Cm H Hm T quan Thi bnh nghi n lc Vn c th giang san. Dch nm: Chng Dng cp gio gic Hm T bt qun H Thi bnh nn gng sc Non nc y ngn thu c tin thng trn ngoi Thng Long, Thng Hong v Nhn Tng ct binh m ra ng Trng Yn (Ninh Bnh).

Trn Ty Kt
Trong giai on th hai ca chin tranh qun Toa sau khi bi trn Hm T quan chy v Thin Trng, th mi ngy mt qun v xa qun i ca Thot Hoan ti 200 dm. Vic trao i tin tc b qun ta kim sot ro rit nn hai cnh qun Nam Bc ca Mng C b gin on lin lc. Ngy 17 thng 5, Toa dng ng thy tin ra Thin Mc mc ch hi qun vi Thot Hoan tip ng cho nhau v m mt mt trn mi, khng ng Thot Hoan chy qua Kinh Bc. n y Toa thy qun nh Trn ng khp mi ni khng sao tin c phi li v Ty Kt (mt lng gn b sng Hng H, ngy nay khng cn du tch, c l v ch ny b nn sng l chng!) Sau hai trn i thng Chng Dng v Hm T thy lng qun phn chn, Hng o Vng h lnh phong ta cc ng giao thng gt gao hn bao gi ht. Trn Nht Dut, Trn Quang Khi m nhn vic ny. Cn Ngi th t lnh i qun nh thng vo lc lng ca Toa trc. Chin thut ca Ngi y l va tn cng ch dng va dng k phc kch dn bt ch tng. Trong giai on ny, sc qun ta tri r rt, qun Nguyn khng chng ni phi b cuc thy chin chy ln b tnh thot ra bin, nhng ti sau mt dy ni th b qun ta bao vy. Ti y, Toa trng tn t trn. Gic cht v b thng rt nhiu. u Toa b ct a v np vua Trn Nhn Tng. Trn Ty Kt xy ra ngy 20 thng 5, M Nhi v Vn h Lu Khu em tn qun tt ti trn vo Thanh Ha, sau b ui st qu phi xung mt chic thuyn nh mi thot c v Tu. Hai vua Trn rt theo ch cn bt c hn nm vn binh s. Cng trong hm y, ti bn i Mang, Tng qun Mng C l Trng Hin ra hng. Thuyn chin v kh gii ca ch thu c rt nhiu.

194

Vit S Ton Th

Khi th cp Toa c trnh ln vua Nhn Tng, nh vua ngm ngi ni: Lm by ti nn nh ngi ny! Ri ngi ci o ng ph vo u Toa v cho quan lm l mai tng t t. y l mt c ch t s tn trng mt dng tng ht lng v Cha, c khuyn khch mi ngi. Vi hm sau, u Toa c b mt tm du em bu trng uy th ca qun i v thc dc ba qun hon tt cuc chin thng. (Ton th quyn 5, t 49b-50a).

Trn Vn Kip
Qun Nguyn, trong giai on ny, lin tip thua trn khp mi ni, phn khng chu c bnh tt do ma h pht ra. Thot Hoan sinh chn nn v quyt nh lui binh, nht l c tin c hai thng tng Toa v M Nhi, mt t trn v mt chy thng v Tu. Bn Trn triu d xt c tnh trng ny, lin chia qun n cc ng xt ch phi rt binh qua. Ti y, vic tn cng qun Nguyn hon ton bng chin thut phc kch v truy kch. D nhin ch ch c hai ng: ng thy th phi rt ra bn Vn Kip ri theo ng b m v. ng b ch phi ln theo ng rng ni v chu T Minh. Lc ny, ch t Kinh Bc chy qua Bc giang. Hng o Vng truyn Nguyn Khoi, Phm Ng Lo dn 3 vn qun phc trong rng sy bn sng Vn Kip. Hai con ca Ngi l Hng V Vng Nghin v Hng Hiu Vng Uy, dn 3 vn qun t Hi Dng tin ra Qung Yn phng ch rt lui qua li ny v chu T Minh. Cn Ngi em i qun ui theo bn Thot Hoan ng Bc giang ang chy ra bn Vn Kip. y phc binh ca ta a ra. ch mt hn mt na qun i, mt phn lm mi cho c. L Hng i on hu, c h v Thot Hoan chy v chu T Minh (Qung Ty), b trng tn thuc c vo u gi bn t, cht ngay ti trn. Bn ta thit mt tng l Trn Thiu (Theo Ton th quyn 5 v An Nam Ch Lc quyn 4). Thot Hoan, A Bt Xch, Phn Tip c nh tho thn gia mt hon cnh v cng nguy ngp. T tng l L Qun thu nht c 5 vn tn binh, du Thot Hoan vo mt chic ng ng ln xe bt qun ra sc ko chy. Sp ti bin gii chu T Minh, h li gp phi b i ca Hng V Vng Nghin v Hng Hiu Vng Uy. L Qun t trn, ch cn c Thot Hoan, A Bt Xch v Phn Tip chy thot c v Tu. Cuc xm lng ca Mng C k th hai ny li tht bi thm thng, tht khng ai c th tng tng c. Nm chc vn qun v hng ngn dng tng mi ngy no hng h tin qua bin gii ca ta mnh nh sng v b, rt cuc mt phn ln b xng trn t Vit, tiu ma hon ton danh d ca on qun khng h bit n nhc chin bi t qua u u th k th XIII.

195

Vit S Ton Th

Cuc Tn Cng Ca Mng C Ln Th Ba

Bn Thot Hoan v m tn binh tr v Tu em tin bi trn li cho Nguyn ch. Nguyn ch gin lm, mun chm ht bn tng lnh Nam chinh, cc nh thn cn ngn mi mi thi. By gi, ti triu Nguyn c vic em qun i nh Nht Bn. Nguyn ch lin nh ngay vic ny li dc ton lc chun b cuc phc th. Nguyn triu truyn lnh ng binh ba tnh Giang Hoi, Giang Ty, H Qung, luyn tp ro rit, nh n thng tm th theo ng chu Khm, chu Lim sang nc ta. Quan tnh H Nam l Tuyn Kha dng c can, ly l do qun s va i trn xa tr v cn m au mt nhc nhiu, phi ngh ngi t lu ri hy nh vic xut chinh. Vua Nguyn nghe li cho hon li vi thng, Trn ch Tc theo Thot Hoan v Tu c ra ti Ngc Chu. Tin qun Nguyn sa son cuc phc th n tai vua Trn Nhn Tng (thng 6 nm Bnh Tut 1286). Nh vua hi Hng o Vng: "Th gic ln ny hn ln hn trc v chng cn bo ci th bi trn, ta nn i ph vi chng bng cch no? Hng o Vng tu: "Nc ta thi bnh lu, nhn dn khng bit n vic binh cho nn khi qun Nguyn nm trc vo ln cp cn c k trn trnh, c k hng gic. Nay nh oai linh ca T tng v thn v ca B h, qun gic u b qut sch. Nay nu chng li ko sang th nhn dn v binh s ca ta quen vic chin trn, tri li gic t xa n phn th mi mt, phn th cht d v cuc bi vong ca bn Toa , L Hng, L Qun, chc khng cn u c chin u. Nh vy ti tin rng th no cng ph c gic v ln ny chc l nhn hn trc". Sau cuc tho lun, cc vng hu, tng tht c lnh iu bt qun i, kim sot qun s v ch to v kh, chin thuyn vo thng 10 nm Bnh Tut (1286). Ma xun, thng hai nm inh Hi (1287), Thot Hoan lm i Nguyn sy, A Bt Xch lm Hnh tnh T tha, o L Xch lm Bnh chng Chnh s, M Nhi, Phn Tip lm Tham tri Chnh s dn 30 vn qun sang ta gm c Mng C qun, Hn qun l qun lnh tuyn Bc B Trung quc sau khi nh Nguyn dit c nc Kim, Vn Nam binh l lnh tuyn Vn Nam v qun ca ba tnh Giang Ty, Giang Hoi, H Qung cng L binh bn chu ngoi b l: Nhai, Qunh, m, Vn, thuc tnh Qung ng, ring L binh c 1 vn 5 ngn ngi, vn l dn duyn hi rt tho thy chin. Chuyn ny, nh Nguyn lt ming bng vic a Trn ch Tc v lm vua nc Nam. (Theo Hong Thc Trm trong cun "Trn Hng o", Mng C xut binh t mng 3 thng 9 nm inh Hi (1287), khi hnh t H Bc). Ngy 28 thng 10, qun Nguyn n Lai Tn chia ra tng o:

196

Vit S Ton Th

- i qun ca Thot Hoan i ng Khm Chu, Lim Chu n chu T Minh. Bn Trng Ngc, Lu Khu dn vi vn qun, nm trm thuyn chin, by mi thuyn vn ti, chuyn ch lng thc kh gii. T Khm Chu tin pht. - Trnh Bng Phi, o L Xch, mi ngi dn mt vn qun i ng b. - M Nhi v Phn Tip lnh thy qun dng ng bin vo nc ta. - Vn H Trng Vn H ti 17 vn thch lng theo ng b. Tin tc t bin thy ti tp bo v Thng Long. Cc quan xin tuyn thm binh, Hng o Vng bnh tnh ni: "Qun ct gii ch khng ct nhiu. B Kin c trm vn qun m ch li g u!" Ngi phn phi qun i i cc ni nh sau: - Trn Nht Dut, Nguyn Khoi, em 3 vn qun n gic Lng Sn. - Trn Quc Ton, L Ph Trn, em 3 vn qun gi Ngh An. - Qun ca ngi ng Qung Yn trn ngn Ph Sn. (Ba ln c cuc khng Nguyn, i qun ca Hng o Vng u ng Vn Kip tc l a phng Qung yn, tin vic iu ng qun i i cc ni. Cn c ny c th coi nh trung tm im ca qun lc Vit Nam, rt thun tin v giao thng thy b). - Ti bin thy Vit Hoa i chiu vi chu T Minh, Hng o Vng cho t ba n: Sa, T, Trc, bit rng lc qun ca Thot Hoan th no cng xm nhp a phn cng ng ny. - Ti sng i Than (Hi Dng) qun Nam cng c phng. Cuc va chm gia hai qun xy ra ngy 11 thng mt, on chin thuyn ca Nguyn ti Vn Ninh (Mng Cy). Tng ta l Nhn c hu Trn a mai phc Lng Sn (mt ni gip min Mng Cy) nh nh chn pha sau gic. Gic bit c tin ny, ngay m y xut ton i vy qun ta. Gn sng, qun ta b nh lui. Vi trm qun b cht ui v thuyn b bt vi chc chic. M Nhi tha thng tin nhanh, khng nhn li thuyn lng theo sau cha kp, v vy on h tng b nghn. Lc qun ca Nguyn n Lc Chu ngy 23 thng mt nm inh Hi (1287), li chia ra nh sau: - Hu tha Trnh Bng Phi v Tham chnh Xch La p Nhi do i Chi Lng ko xung. - Thot Hoan dn i qun do i Kh Li trn vo, sau o binh tin phong ca A Bt Xch. - Hu tha Ai L t Vn Nam tin qun n Tam i giang. Ngy 24 thng 1 nm y. Cm qun ca ta gi ca Linh Kinh. Hng c hu Qun thng trn y bng tn thuc c: gic cht v b thng rt nhiu phi lui ng ca V Cao.

197

Vit S Ton Th

Ngy 28, Phn th thng v Nhn c hu Tuyn dn thy qun nh qun Nguyn eo D M. Gic cht ui y kh nhiu. Bn mi tn gic, thuyn, nga, chin c tch thu c u em dng ln vua Trn (Ton th quyn 5, t 51 a-b). Mng 3 thng chp, qun Mng C n T Thp Nguyn. Lc ny v thuyn lng ca gic b nghn, Thot Hoan phi sai M Nhi c thc qun lnh cp bc dn gian dng. Ngy 16, Minh T Nguyn Thc ch huy Thnh Dc Dng ngha qun ko n hp vi Hng o Vng gi ca bin i Than (thuc Gia Bnh, tnh Bc Nam lu thng c ra bin). Trong nhng ngy u, cng nh ln trc, qun Mng C rt mnh v hng hi, qun ta phi lui v Vn Kip. Thot Hoan chim ni Ph Li v Ch Linh, ri phi Trnh Bng Phi em 2 vn binh tn cng vo Vn Kip. Mt khc, Thot Hoan c M Nhi v A Bt Xch dn mt cnh qun t sng Lc u nh xung sng Hng H, mc ch chim kinh thnh Thng Long. Ngy 23 thng chp, qun ca Tham Chnh Phn Tip theo Thot Hoan nh Bc giang. Qun ta ngn sng chng gi khng li. Thy qun Mng C vo c sng Ci, qun ta rt lui. Mt trn min ng hon ton do ch kim sot. Gi y, gic tin vo cc vng ng bng. Ngy 28 thng chp, bn phn quc L Tc cng theo gt gic Mng C quay sang nhng i sau v phi lu lc chu T Minh. L Tc dn bn Snh s Hu S t, Vn h h t, Thin h h Tiu em 5000 binh t chu T Minh lc tc tin theo i qun Thot Hoan. Chng ph i Ni Bng (thuc Lng Sn) tin chim sng Bng (thuc a phn Cao Bng) ngnh lng v pha nc ta m by trn. Qun ta chng tr mnh lit: tn thuc c bn nh ma, la chy ngt tri. n canh nm, gic thua v tan v. Hu S t t trn. Qun ch b lc ng v b vy hm. L Tc dn cc tng Nguyn chy v hn thuc ng. Con Trn ch Tc l Trn Dc ln 9 tui c hn cp trn mnh nga. By gi, qun cn 60 tn, bn Tc liu cht chy c v Tu, sut cht nhiu ln. Mi ngy h phi chy n vi trm dm, t na m n m sng mi v ti i Chu Chin l t nh Nguyn. Ngy 29 thng chp, A Bt Xch theo dc b pha ng sng Ci ph ca Hm T. Vua Trn lui gi i Hi Th nhng ri cng b nh lui. Ngy 30 thng chp, trc khi m mt trn ng bng, Thot Hoan sai Hu tha Trnh Bng Phi, T tha A L v Lu Giang em hai vn qun nh Vn Kip ly lm cn c. y lc lng ca i qun Hng o Vng rt gn ht v gi Thanh Long. Gic p ro ly bng cy g hai ni Ph Li v Ch Linh, t n i v cha lng thc. Hai lng Bng H v B im hng gic. Trong lc ny, A Bt Xch v M Nhi ang hp binh vt sng Ci tin vo Thng Long. Hng o Vng chng tr kch lit, trong khi xa gi tm lnh v H Nam.

198

Vit S Ton Th

M Nhi ui gp hai vua Trn, Thng Hong v Nhn Tng xung thuyn chy ra b i vo Thanh Ha. Theo khng kp, M Nhi em qun quay li ph Long Hng, bit y c Chiu Lng l lng t nh Trn, cho khai qut nhng khng xm phm n t cung (quan ti nh vua lm bng g t, gi l t cung) ri do ng bin, M Nhi i n thuyn lng ca Trng Vn H. Mng 4 thng ging nm Mu T (1288), Thot Hoan lui v cn c Bc Giang v Hi Dng (Vn Kip - Ch Linh- Ph Li) sau cuc tn cng v hiu vo Thng Long. Hng o Vng tin qun v t doanh tri trng thng v chin thuyn ca gic. Thy qun Nguyn rt, hai vua Trn li ra Bc. Mng 8 thng ging ch thua ln ca i Bng (huyn Nghi Dng tnh Hi Dng). ch cht ui rt nhiu, ta bt c 300 tiu thuyn.

Trn Vn n
Mt trn ng bng khng em li nhng kt qu mong mun, lng thc li sp cn, thuyn lng do Trng Vn H p ti vn cha thy u, Thot Hoan lin h lnh cho M Nhi cp tc i tm. M Nhi tin ra ti Vn n th gp phi s cn tr ca Nhn Hu vng Trn Khnh D. V tnh th lng thc nguy kch n ni, M Nhi phi c nh. Qun ca Trn Khnh D b bi, thuyn qun Nguyn v vy c thng tin ra b. Nghe thy qun Vn n b bi, Thng Hong cho i Khnh D v tr ti. Khi s n, Khnh D ang tnh cuc phc th, on rng M Nhi i ri tt thuyn lng phi ti sau, Khnh D xin hon vi hm ly cng chuc ti. Qu nhin, ngy 11 thng ging nm Mu T (1288), thuyn lng ca Vn H ti. Lc ny gp c Trng Vn H, M Nhi quay tr v gi vic dp ng. M Nhi nghi qun Vn n va bi t khng cn g kh khn, c vic rui thng. Khnh D lng l M Nhi i qua, cho thuyn lng t t tin vo ca Lc (Lc Thy Dng l ca bin gn Hn Gay ng Nam huyn Honh B tnh Qung Yn). Ti y thuyn lng mc cn. Qun ta phc sn a ra nh, thuyn ca ch b m gn ht. Ta tch thu v ph c rt nhiu qun lng kh gii ca h. Ring Trng Vn H chy thot v Qunh Chu (Qung ng) bng mt chic thuyn nh40. Khnh D a tin thng trn v vic cp ph c thuyn lng ca gic v bo tip c x ti. Thng Hong bn vi Hng o Vng th mt s t binh v Thot Hoan v binh s Mng tuyt vng. y l mt n rt nng nh vo tinh thn ca ch. ng nh li xt on, qun Nguyn nghe ni lng tho kh gii b ph hy, ai ny u xn xao v mun tr v ht. ch chin u ca h sp trng thy. Cn M Nhi i Vn n tr v, ch mi khng thy thuyn long lin nh ph tri An Hng ri ng gi Vn Kip.

Theo Cng Mc quyn 8, t 4a - 5b, th thuyn lng ca gic b cp ph ca Lc. Cn Ton Th quyn 5, t 54a-b ni Trng Vn H b bi Bch ng.

40

199

Vit S Ton Th

Trn Bch ng
Trn triu n gi pht ny hiu r u th ca mnh v s cng qun ca gic. Sau trn ca Lc, gic thiu n, m n li b t kch ph n. Qun gic thiu n, thiu ng, khng cn thit g na ngoi vic chia nhau i cp bc dn chng. Thn N tng qun l Gii Nhc Ngu bn vi Thot Hoan: "Qun ta y thnh tr khng c, kh tri nng nc, cc ch him yu u mt, kho tng cn sch, chi bng hy rt qun v ri s liu k khc". Thot Hoan thy qun ta mnh cng nn ni: "t th nng nc, kh tri m thp, lng thiu qun mt..." Tng hiu trong thy qun bn nn ph hy thuyn b ri cng nhau ko b m v. Thot Hoan toan nghe nhng t hu cn ngn nn vic ny b i. Sau M Nhi, Phn Tip c lnh dn thy qun theo ng Bch ng giang, cn Trnh Bng Phi v Trng Qun lm hu tp h v cho y chy theo ng b. Trong lc gic lng tng th qun ta c Hng o Vng phn phi i mai phc cc ng. Mt b, ngi cho o cc hm h nh by nga, qun phc kch, truy kch c nhim v ct ng, ph cu cng nhng li gic phi chy qua. Mt thy, ngi cho ng cc cc st thng lu sng Bch ng trn ph b c i gic (k ny c dng u tin do qun Ng Quyn ph qun Nam Hn) Nguyn Khoi phc binh y ch nc thy triu ln th ra khiu chin, d gic qua ch ng cc, ch khi nc thy triu rt quay li phn cng. Phm Ng Lo v Nguyn Ch Ngha phc kch ca i Ni Bng (thuc Lng Sn). Vic b tr xong, Hng o Vng h qun s tr xung Ha Giang cng th: "Trn ny khng ph c gic th khng tr li khc sng ny na!" Sau li quyt lit ny, qun ta ko thng ti sng Bch ng. Ngy mng 7 thng ba, chu s Mng C rt n Chc ng. Qun ta ra cng kch b tng gic Lu Khu nh lui bt c ca ta 20 chic thuyn. Ngy hm sau M Nhi cng ti ni. Hai bn x xt. Qun ta gi thua b chy. Gic tung ht lc lng ui theo. By gi, con nc rt xung mau chng. Nguyn Khoi nh gic i khi ch ng cc mt qung xa, ri quay thuyn tr li nh kch lit. Qun ca Hng o Vng tip n. Gic thy ta mnh qu rt lui ti khc sng c cc. Thuyn gic mc cc chm m ht. Trc th nguy cp, M Nhi phi cm u ton tinh binh, ra nghnh chin. Ngay lc ny, hai vua Trn cng n tung qun ng doanh ra bn mt. M Nhi thy nguy lin thu nht binh thuyn nh chy nhng khng kp. Qun Nguyn cht v k, mt sng ngu mu gic. Bn trm thuyn ca ch b ta tch thu. Ni minh t Hnh bt c M Nhi, Phn Tip v Tch L C Ngc em n dng Trn Thnh Tng. Ngi cho cng ngi, n tn ni chuyn, nim n rt ru mi ung. (Ton th quyn 5, t 54b).

Vic Truy Kch Thot Hoan

Thot Hoan nghe tin thy qun tan v ht, vi cng bn Trnh Bng Phi, A Bt Xch, o L Xch, Trng Qun v Trng Ngc dng ng b cp tc tho lui. n ca Ni

200

Vit S Ton Th

Bng, Phm Ng Lo ra nh. Vn h Trng Qun vi ba nghn qun c sng cht nh m li cho Thot Hoan qua ca i. Trong dp ny, Trng Qun t trn. Gic nghe ni qun ta ng nh kin t i N Nhi n ni Khu Cp v ng Giang trn mt trm dm, cng hong s. Pha sau li c qun i ui theo. Thot Hoan vi vng sai A Bt Xch, Trng Ngc m ng, cn o L Xch i on hu. Qun ta chim ng trn ni cao bn tn thuc c xung nh ma ro. Trng Ngc v A Bt Xch cht ti trn, xc tng s bn Nguyn cht ngn ngang, cht thnh ng. Trnh Bng Phi ht lng h v Thot Hoan li nh Chu mc chu T Minh l Hong Kin dn i ng tt, Thot Hoan mi thot v c ti chu T Minh. o L Xch nht nhnh c t tn qun cng v c ti Yn Kinh t ngy sau. Qun ta ton thng, Hng o Vng hi cc tng rc xa gi v kinh s. Ti Long Hng, bn tng Nguyn l M Nhi, Phn Tip, Tch L, C Ngc, Sm oan... phi vo l hin ph Chiu Lng. Nhn thy giang san sau ngy ging t li c vui ti, Thng Hong c lm hai cu th lm k nim: X tc lng hi lao thch m Sn h thin c in Kim u dch nm: X tc hai phen bon nga , Non sng mun thu vng u vng.

Cuc Ging Ha
Nh Nguyn d thua trn lun ba phen lin trong khong 30 nm, nhng uy th trong ngoi cn mnh lm. i vi h, d sao nc ta cng ch l mt tiu quc; chin tranh lin min ch hi cho nguyn kh dn tc. Trnh voi khng xu mt, Trn triu ngh vy nn thng 10 nm Mu T (1288), sai quan Thin Thu sang s xin cng hin nh trc. Nh Nguyn tuy rt cm gin v ci nhc bi trn, nhng cng nn v cuc xm lc nc Nam nn nh chp thun cuc thng hiu. Nhng trong cuc giao thip my nm sau chin tranh, Nguyn ch vn c buc ta mt iu l vua Trn phi sanh chu ri phi Thng th Trng Lp o qua An Nam v vic ny. Vua Nhn Tng ly c ang c tang khng i v sai quan l Nguyn i Php thay mt xin kht sang nm s tun lnh. Nm sau, nh Nguyn khng thy vua Trn sang, li c L b Thng th Lng Tng sang gic. Nhn Tng cng khng i, li sai o T K a vt sang cng. Nguyn triu gin lm, giam o T K Giang Lng ri c Lu Quc Kit v cc tng sa son binh lng. Trn ch Tc c i theo v s hi Trng Sa. Gia lc ny Nguyn Th T (Ht Tt Lit) mt. Nguyn Thnh Tng ln ngi bi vic binh v s gi An Nam c th v. T nh Nguyn khng gy s vi nc ta na.

201

Vit S Ton Th

Thng hai nm K Su, nin hiu Trung Hng th nm (1289) Trn triu c Tng Ngha Lang Nguyn Thnh trao tr t binh Tch L C Ngc c v trc. Phn Tip phi bnh cht c ha tng. Hai v ln nh c cp nga em nm tro tn ca hn v nc. Cc u mc khc cng c ln ng. Duy M Nhi, trong my chuyn qua y c nhiu hnh ng hung tn, bo ngc khin ngi nc ta ai ny u v cng ta thn. Chng nhng y cp ca, git ngi, t pha lng mc, y cn khai qut c lng tm ca vua Trn Thi Tng Long Hng (nay lng Thi Dng, huyn Hng Nhn tnh Thi Bnh). Nhng ni cho phi, vic ph phch ny gia ngi cng ging cn thng xy ra hung h gia hai ch quc; y cn c lng bt ht sc ro rit vua Trn Nhn Tng v Thng Hong. Trong Quc th hi thng 10 nm Mu T (1288), vua Nhn Tng bc l lng hn gin vin tng ny vi Nguyn ch. Nhn Tng vit: "Tham chnh ni vi ngi bn tn cho ti bit rng "ngi (ch vua Nhn Tng) ln tri th ta ( M Nhi) cng ln tri, ngi trn xung nc th ta cng li xung nc ngi trn ln ni th ta cng tro ln ni. Ri trm khoanh hy nhc, khng sao ni sit!" (Nam s tp bin, quyn 2 t 19b - 20a). Sau , Nhn Tng theo mt k ca Hng o Vng h lnh kt liu i vin tng i c . "Hi ngi, ngi hi". Ni th gia Hong T Tn c c tin M Nhi v ng b nhng ngm sai mt vi thy th c bit ti li nc ang m c thuyn: M Nhi cht ui. Vic ny khin cuc giao thip gia Nguyn v ta mt thi rt gay go. Thng ba nm K Su (1289) vua Trn phi gi cho vua Ch Nguyn bn Mng C mt bc th bin bch. Sau nh Nguyn cng nh b vic ny khng cn vn na (Cng Mc quyn 8, t 11a-b). Thng t nm K Su (1289) tc l su nm chin tranh Trn triu em cc cng ti ca cc vng hu tng lnh v dn th ra xt x theo nguyn tc di y: - Cc vng hu lp c cng trng u c tng trt, cc tng s khc h nu c cng to c i quc tnh (nhp vo h nh vua). Nguyn Khoi c phong tc hu, n lc mt lng (lng Khoi L tc ph Khoi Chu by gi). Phm Ng Lo c phong Qun Thnh dc qun. Cc t trng Mn, Mng c cng cng c phong hu. Triu nh li cho v tranh cc tng trn y treo trong gc cng thn v ghi l lch cng cng lao ca h vo mt cun sch gi l Trung hng thc lc. Cn vi nhng k hng gic, lm tay sai cho gic c bng c r rt th x t hay pht lu (trng hp bn Trn Kin, Trn Vn Lng tuy cht, con chu phi i ra h Mai. Trn ch Tc v tnh cn thn nn nh vua khng n tc h nhng phi gi l Trn, ngha l nht nht nh n b). Ngoi ra khi gic Nguyn thua chy, qun ta c bt c mt trp biu hng ca cc quan. Xt ra khi qun Nguyn ang mnh, quan li nhiu k hai lng lm giy t giao thng vi gic. Thng Hong m lng khoan hng cho t c trp i. Cc qun dn cng c tha th, duy dn hai lng Bng H v B im phi lm lnh mi mi (Trng hp hai lng ny nng n bi h v mi t th ca h L m theo gic).

202

Vit S Ton Th

Xong vic nh cng lun ti, Thng Hong v ph Thin Trng v mt vo thng 5 nm Canh Dn (1290). Vua Nhn Tng sai s sang Tu co tang v xin phong.

Chin Php Ca Trn Hng o

Chng ti xin k li vi nguyn tc tng qut trong chin php ca Hng o Vng m chng ta khng nhng thy n su sc v mt chin thut, chin lc cn c gi tr c bit c v chnh tr na. Vi Hng o Vng, ngh thut nh gic l mt chuyn, ngi lm tng cn phi l nh chnh tr li lc. V chnh tr phi da vo chnh sch thn dn cng tinh thn dn ch. Ngy 20 thng tm nm Canh T (1300) Hng o Vng mt. Trc khi lm chung, vua Anh Tng n bn ging bnh ca ngi va thm ving, va c vn k. Vua Anh Tng hi: "Ri khi i Vng khut ni i ri, gic Bc li sang, th i ph nh th no?" Ngi p: xa Triu V lp quc, vua Hn ct qun sang nh. Triu V cho dn t ph sch quang ng ni khng qun ch cp bc lng tho ri em i binh ra chu Lim, chu Khm, nh Trng Sa, dng on binh nh p nh sau: l mt thi. (Hng o Vng lm ch ny: Triu ng Phin Ngung, em binh nh thng Trng Sa, c l Ngi ngh rng V Vng ng nc ta). "i inh, i L la dng c ngi hin lng. By gi bn Bc ang mi mt, suy yu, cn bn Nam th mi m hng cng, trn di ng mt , lng dn khng chia r p thnh Bnh L m ph c Tng; l mt thi. "Nh L dng nghip, qun Tng nhm ng bi ci, L triu dng L Thng Kit nh Khm Lim, tin n Mai Lnh: l c th lm c. "Trc y Toa , M Nhi vy ta bn mt. Chng ta vua ti ng tm, anh em ha thun, c nc hp sc chng mi b bt: l lng tri xui nn. "i khi k kia cy trng trn, ta c on binh: ly on ch trng, l thi thng ca binh php. Qun ch m m trn n nh la, nh gi, th y d tr. Nu n dng chc tm n l du, khng cn mau thng, khng cp bc lng dn th ta phi la dng lng tng, xem tnh hnh m liu quyn bin nh nh c vy. Nhng phi ty tng lc m chin u ct c binh tng thn tn nh tnh cha con th mi dng c. V phi ni lng sc dn lm ci chc r su gc vng. l phng sch gi nc hay hn c (Ton th quyn 6, t 8b-9b; Cng Mc quyn 8, t 31a32a). Coi qua my nguyn tc trn, ta thy Hng o Vng nghin cu rt k lch s chin tranh t thng c gia Bc phng v chng ta. Nhng cuc khng chin bng li d on ch trng p dng nhiu ln k t Ty u Vit chng qun Tn, Triu V nh Hn, Triu Quang Phc tp kch qun Lng D Trch v.v... Trong cc cuc chin tranh ny cc danh tng trn y kho x dng cc c im v u im a phng nn thu lm c mi thng li. Cc danh tng i sau ny cng c nhiu ngi lm nn s nghip rc r trong cuc chng xm lng khng my ai b qua cc phng php hiu lc .

203

Vit S Ton Th

IV. Trn Anh Tng (1293-1314)

Nh Trn k t vua Thi Tng n Anh Tng l mt giai on cng thnh nht. Vua thi ng lit vo hnh Thnh, b ti vo bc Thn nn lp c nhng s nghip bt h trong s xanh. S gia Trn Trng Kim chia i Trn lm ba thi k nh du tnh cch c bit ca mi thi k tht l xc ng. a) Thi k th nht l thi k ht sc oanh lit v c nhiu vic kh khn. b) Thi k th hai l thi k thi bnh yn tr tuy thnh thong cng c cc cuc phin ng ni bin vin. c) Thi k th ba l thi k h Trn xung dc dn ti ch co chung s mnh Lch s. Thay vua Nhn Tng l Thi T Trn Thuyn tc vua Anh Tng. Anh Tng khc vi cc tin ch tnh tnh phng tng v tuy ra cm vn mnh quc gia gia lc tr tui, nhng nh vua c im kh quan l c tinh thn cp tin, bit bi tr cc iu d oan h bi. C nhng m Ngi ln ra ngoi hong cung chi phim, mt i khi b k v li phm n. Ngi li hay ung ru. Mt hm Thng Hong Nhn Tng t Thin Trng v kinh. Cc quan u c mt ni n tip, duy ch thiu c nh vua. Lc ny Ngi ang say nm ng khng ai dm nh thc. Thng Hong gin lm lin truyn xa gi lp tc tr v Thin Trng v h lnh cho cc quan phi v y bn vic. Anh Tng tnh gic bit tin s qu vi vng chy theo. Ra khi cung Ngi gp on Nh Hi Khi cn l mt hc tr Ngi mn Nh Hi lm ngay bi biu t ti ri cng Nh Hi ngy m v ti Thin Trng. Thng Hong xem biu xong qu trch mt hi ri tha ti cho Anh Tng. Tr v kinh, on Nh Hi c phong lm Ng S trung tn v t y vua Anh Tng khng ung ru na. Theo c tc cc vua An Nam u ly chm v rng vo i. Vua Anh Tng khng chu theo phong tc . Thng Hong c ln dc nh Vua: "Ngi nc ta vn v mnh nh ly gc, nh vua phi theo tc y mi c". B ngoi vua Anh Tng vng lnh nhng ri Thng Hong bn vic qun i, Ngi cng l lun khng cho v na. T y v sau cc vua cha ca ta cho vic bi b c tc v mnh ca vua Anh Tng l hp l nn phong tc ny khng cn na. Vua Anh Tng au nng, Hong Hu cho mi thy tng cu o lm l xem vic sinh t ca Ngi. Nh vua c tuyt ni: "Thy tng cht u m bit c vic cht". Vua Anh Tng ham v. Ngi lm c tp Thy Vn ty bt, khi sp mt Ngi cho t i. Tm li vua Anh Tng l mt ng vua c hiu v thng minh, nh vy vic triu nh thi c tt p. Php nc c nghim trang, vic vn hc m rng, dn chng c no yn, tht l mt thi thnh t. Cc i thn u l nhng ngi trung chnh nh Trng Hn Siu, Phm Ng Lo, Mc nh Chi, Nguyn Trung Ngn ... Di i Anh Tng my vic quan trng xy ra: Thng Tng Trn Quang Khi, ngi anh hng trong trn Chng Dng mt nm Gip Ng (1294). Hng o Vng t th ngy 20-8 nm Canh T (1300). V pha Ty Nam, nc ta b gic Lo thng

204

Vit S Ton Th

hay sang quy nhiu hai a phn ln cn l Thanh Ha v Ngh An. Vua Anh Tng my ln t em qun i nh dp. Qun Lo rt v nhng li dng c th rng ni him tr, n np d dng nn lun xut hin, quan qun v th h li sang cp ph mc du c ln h b git hi rt nhiu. Sau n Phm Ng Lo xut binh, Thanh-Ngh mi c yn n tr li. Vi Chim Thnh, t khi nh Trn dy nghip khng c ng dng n binh ao. Vua Nhn Tng sau khi nh dp gic Lo tr v lin i tu ti cha V Lm (cha ny ly tn lng V Lm l ni dng cha thuc ph Yn Khnh, tnh Ninh Bnh) sau v Yn T Sn (Qung Yn). Nm Tn Su (1301) Ngi qua Chim Thnh du lch gp Chim Vng v Ch Mn. Ngi ha g Huyn Trn cng cha. Sau khi ngi tr v, Ch Mn cho s mang vng bc v cc qu vt sang cng cng xin ci. Triu nh nhiu ngi khng tn thnh cuc tnh duyn Vit-Chim ny. Ch Mn phi dng hai Chu v L (a L v B Chnh) lm l ci, by gi vua Anh Tng v triu nh mi quyt nh. Thng 6 nm Bnh Ng (1306) Huyn Trn ln ng. Nm sau Trn triu thu nhn hai chu ny t tn mi l Ha Chu v Thun Chu, on Nh Hi c c vo vic thit lp gung my cai tr y. Huyn Trn cng cha cng Ch Mn xum hp cha c mt nm th Ch Mn t th. Theo tc Chim Thnh, vua mt, cc phi hu phi ln n ha cht theo. Anh Tng c tin lin phi Trn Khc Chung mn ting sang ving thm ri lp k a c Huyn Trn v nc. Vic ny c l gy mi bt bnh trong lng ngi Chim nn Ch Ch ln k nghip Ch Mn t lu th c s bi b li giao c c. Ri ngi Chim dng v lc cp li t ai dng lm l ci Huyn Trn cng cha khi xa. Trn triu phn ng lin: vua Anh Tng cng Hu V Vng Trn Quc Chn v Nhn Hu Vng Trn Khnh D ko ba o qun ti t Chim. Nc Chim thua trn, quc vng b bt em v An Nam. Vua Anh Tng c em Ch Ch l Ch A B ln thay. Ch Ch b giam lng Gia Lm v c phong lm Hiu Thun Vng chng bao lt th mt. Vua cho ha tng v t mi th Vit-Chim cng ngy cng ln. Nm Mu Thn (1308) Nhn Tng mt cha Yn T. Su nm sau Anh Tng ln lm Thi Thng Hong v ngh ngi Thin Trng, n nm Canh Thn (1320) th qua i. Thi T Mnh ln ngi nm Gip Dn (1314). Vua Anh Tng tr v c 21 nm th 54 tui.

Vic G Huyn Trn Cng Cha Cho Chim Vng

V vic g Huyn Trn cng cha cho Ch Mn ti khi ngi p tr v t Vit, cc thi nhn v vn gia i sau vit nn nhiu giai thoi. Cc giai thoi ny rt c truyn tng. Xin k ra y mt bi ng lut ca Hong Thi Xuyn v cuc bang giao Vit-Chim thu y.

205 i chc xa nay kho nc ci, Vn chng mt li thm li. Hai chu L vung nghn dm, Mt gi Huyn Trn ng my mi. Lng khen ai lo vic nc, Mi son phi ging mi trn i. Chu i ri li chu v . Ng ngn nhn nhau mt l Hi.

Vit S Ton Th

v cng do ngun cm hng ny, bi ca Nam Bnh ra i n nay cn du dng gia cung n nhp phch bn b sng Hng. Tc gi dng li vn t s t ni lng bi t ca nng rt l t nh. Nc non ngn dm ra i, mi tnh chi. Mn mu son phn, n n -Ly, ng cay v, ng xun th S lao ao hay l n duyn g? M hng da tuyt, quyt liu nh hoa tn trng khuyt, Vng ln vi ch, Khc ly tao c sao m mng tng Ngh thng! Thy chim hng nhn bay i, tnh tha thit. Bng dng hoa qu Nhn mt li Mn qun, nay chuyn m nh nguyn, ng vi phn, v li cho dn, Tnh em li m cn. ng cay trm phn ... Ngoi ra thi nhn c cu ca dao rt chua cht, thng xt cnh "ngc lm ct bi, vng ln vi ch": Tic thay cy qu gia rng cho thng Mn thng Mng n leo. V vic vua Nhn Tng Thng Hong v triu nh ca Ngi quyt nh g Huyn Trn cho Ch Mn, ta thy r rt vic hn nhn ny v l do chnh tr hn l bi Trn triu mun ly hai chu , L m rng cng th nc ta. Khi Thng Hong ha g Huyn Trn th ch l vn tht cht tnh thn thin Vit-Chim, u c ng n vic em thuyn quyn i ly hai chu a L v B Chnh? S thc vua Nhn Tng thy Chim Thnh cho n thi l mt dn tc hiu chin v cng hng cng. Khng k t u th k th nht h tng em qun quy nhiu nc ta. Trong hai ln cht qun Mng C xm lng Vit Nam, mt ln Chim a tng vi Mng C nh thc vo hu tuyn ca qun ta, mt ln Chim Thnh hp vi ta chng li Toa , vy Chim c th l mt iu li hay hi. G cng cha cho Chim Vng, vua cha nh ng A khng ngoi dng Chim lm phn du v bt thm mt k ch lun lun rnh k nch khng phi l khng nguy him. l chnh sch Nam Thy. Nh L trc y mun bnh trng v T Giang g nhiu cng cha cho cc Chu Mc thng du Bc Vit, Trn triu g Huyn Trn li c lm mu quc Chim

206

Vit S Ton Th

Thnh th li cng nn lm. Cn chuyn i hai chu -L ch l nhn dp tt m rng cng vc ch khng phi l vn chnh. Duy vic Trn Khc Chung lp mu a Huyn Trn tr v nc sau khi Chim Vng qua i, mun sao ta cng phi nhn l mt vic bt tn vi Chim Thnh th phn ng ca nc Chim l l d nhin v chnh ng. Ch tic cho h v hn yu nn phn ng ch a thm li s bt li. Cn v thi ca trong dp ny ta nhn thy dn tc ta i vi Chim quc c mt s kiu hnh r rt, mt s kiu hnh thng c gia k ln i vi k nh, cng nh thi ca Bc triu i vi cc tiu quc, chng vy trong cc bi thi ca trn y c nhng cu: "Ng ngn nhn nhau mt l Hi" ... "Vng ln vi ch" ... " cho thng Mn thng Mng n leo ... mt ngi mt ca li cn b khinh b, ngi Chim v c nghe li ca dao hay cc bi th, bi ca trn y khng khi c s bun ti. Cn ngi Vit thng mt canh bc khng lng thin lm li cn ra b no nng xt xa... Cuc bang giao VitChim trong giai on ny qu l mt thin bi hi kch. Duy c mt ngi ni mt iu g, l Huyn Trn cng cha bi nng l mt nn nhn ca mt tn tung chnh tr.

207

Vit S Ton Th

V. Trn Minh Tng (1314-1329)

Thi T Mnh ln ngi ly hiu l Minh Tng. Vi Minh Tng hng kh ca h ng A khng cn na, t nm i Khnh (1314) n nm i Tr (1358) l nm Minh Tng qua i. Trong khong thi gian ny cc danh thn nh Trng Hn Siu, Nguyn Trung Ngn cng ln lt mt c. S tin b ca dn tc ngng hn li, khng c mt vic g m mang c sc, vua quan ch lo hng cuc thi bnh ca tin nhn li. Tuy vy, khi Minh Tng ngi, nc cn c yn n v cha ng bi quan lm. V pha Bc mc du c mt vi s li thi trong vic phn chia a gii vi Trung Quc nhng sau cng i n ch n tha. V pha Nam t ngy Ch Ch b xng trn t i Vit, ngi Chim rt cm gin thng c nhng cuc quy ri cc ni k cn ca ta. Nm Mu Ng (1318) i qun ca Hu V Vng Trn Quc Chn v tng qun Phm Ng Lo tn cng vo t Hi. Chim Vng Ch Nng bi trn b thnh chy trn. Vic chnh tr khng c g mi l hay c bit, duy nm t Mo (13150 triu nh cm mi vic tranh tng trong dn chng cng h. Nm sau c vic xt nh li cp bc cc quan vn v. Nm Qu Hi (1323) c m khoa thi Thi Hc Sinh (Ngi trng khoa thi ny ngang vi chc tin s cc triu sau). Cng nm y triu nh chnh thc cm binh s v mnh, t y v sau tc ny b bi b hn. Mt vic khng hay xy ra di i vua Minh Tng, l chuyn git oan Hu V Vng Trn Quc Chn, mt lo tng tng lp c nhiu chin cng t thi khng Nguyn cho n cc v chinh pht Chim Thnh sau ny. Trn Quc Chn l thn sinh ca Hong Hu. Hong Hu lu khng sinh hong nam. Triu thn by gi chia ra lm nhiu phe. Phe mun lm gim bt th lc ca Hu V Vng xin lp hong t Vng con b phi ln lm Thi T do Vn Hin Hu Trn Khc Chung cm u. Phe Hu V Vng xin ch Hong Hu c thai ri mi bn n vic lp ngi thi t. h ch th, phe Vn Hin Hu dng mt c k: mua chuc tn Trn Nhc y t ca Hu V Vng bng 100 lng vng. Trn Nhc t co Hu V Vng mu phn. Kt qu, Hu V Vng b em giam vo cha T Phc. c Minh Tng nghe, Trn Khc Chung ngh cm lun vic tip t cm nc cho Hu V Vng, c Hu V Vng cht i ly c rng bt h th d tha h th kh. Hong hu n thm cha, bit mu gian ca bn Trn Khc Chung mc o t vo ngc ri ci o ny cho cha vt ly nc ung. V lo tng ung xong ri cht. Sau ny v chuyn ghen tung vi v l, v c Trn Nhc i t co mu gian k trn, by gi triu nh v dn gian mi hiu ni oan ca ngi qu c. Bnh lun v Minh Tng, s thn trc y cho Ngi l mt ng vua nhn hu, thng dn yu nc nhng thiu s sng sut nn mc vo nhiu vic sai lm ln lao v cng do triu Trn i gp ti ch suy vong.

208

Vit S Ton Th

Minh Tng ngi n nm t T (1329) th Thi T Vng thay Ngi, Ngi ln lm Thi Thng Hong theo th tc.

209

Vit S Ton Th

VI. Trn Hin Tng (1329-1341)

Vua Hin Tng ln lm vua mi 10 tui v ngi 13 nm. C th coi triu i ca Hin Tng gn nh khng c g ng k trn thc t, v mi vic nh ot u tay Minh Tng Thng Hong c. Trong giai on ny xy ra hai vic xm phm b ci:

Gic Ngu Hng v Gic Lo

Vua Hin Tng ln ngi cha c bao lu th dn Mng Ngu Hng mn sng ni lon. Thng Hong em qun i nh dp. Ngi Ngu Hng tri Chim Chiu a th n tr hng, b khc o qun ca triu nh t Thanh Ha tin ra b chng phc kch gia ng rng ni nn o qun ny phi thua chy. Sau i qun nh d di nhiu ni, thanh lng ly, gic Ngu Hng phi rt c vo cc vng lm lng. Gic tuy thua nhng vn khng tr dt c. Sau ny n nm inh Su (1337) Hng Hiu Vng chm c t trng ca h tri Trnh K, gic Ngu Hng mi chu yn hn. Gia khi qun Ngu Hng quy ri min sng th gic Lo cng ph phc mn Thanh Ngh. Nm Gip Tut (1384) Minh Tng Thng Hong li phi xut chinh. ng Nguyn Trung Ngn lm Pht Vn S c c vo Thanh Ha trc lo vn lng thc cn i qun tin sau. Uy th nh Trn cn mnh nn khi i qun vo ti Kim Chu (thuc huyn Tng dng, Ngh An) gic b chy ht. ng Nguyn Trung Ngn c c lm bi bia trn ni k nim chin cng. Bi bia ny ch to bng bn tay khc su mt tc n nay vn cn v dch nm ra nh sau: "Chng Nghiu Vn Trit Thi Thng Hong v vua th su i nh Trn, nc Hong Vit chu mnh tri nht thng ci trung h, trong t ngoi b u cng thn phc. Nc Ai Lao nh mn kia dm ngnh vng ha; cui ma thu nm t Hi, vua thn em su qun i tun ci Ty, th t nc Chim Thnh, nc Chn Lp, nc Tim La v t trng cc o Qu, Cm, Xa, Lc, t trng r Bn Man mi ph v cc b Mn Thanh Xa u mang phng vt tranh nhau n rc. Ch c tn nghch Bng c gi m ti, s phi ti cha li chu ngay. Cui ma ng vua ng qun cnh ng C, thuc chu Mt sai cc tng v qun r Mi vo tn nc, nghch Bng theo gi chy trn. Vua mi xung chiu lui qun. By gi l ngy thng chp nhun nm t Hi nin hiu Khai Hu th 7, khc vo ". C nh li bia, vic dp gic Lo by gi c v hng hch lm, nhng s thc i qun cha ra khi t lon, tnh trng li ri ren nh c. Cn ni cc th t Chn Lp, Tim La, v.v... qua chu cng ch do cch hnh vn trang trng trong mt bi bia k m thi. Thu nh hng ca dn tc chng ta cha lan ti hai nc ny. Qua nm sau, Thng Hong li em qun i nh gic Lo v gic li sang cp ph p Nam Nhung (thuc huyn Tng Dng, tnh Ngh An). Kinh Lc S tnh

210

Vit S Ton Th

Ngh An on Nh Hi c c lm c ch qun c khinh th qun gic nn km s phng. Qun ca ng qua sng Tit La thuc p Nam Nhung th b sng m. Qun phc binh ca gic a ra nh ta trong ta bt ng; quan qun chy xung sng cht ui rt nhiu. Ch tng h on cng b vi xc di nc. Xt ra t vua Anh Tng n Nhn Tng sau ny ti Minh Tng, c nm ba nm li mt ln, cc vng bin cnh Ty Nam nc ta b gic Lo nhng nhiu. Gic Lo ch cp ph cc min ny v khng dm i xa hn v khng lc lng nh Chim Thnh, ngoi ra gic bit rng la khi min rng ni chng mt li th v s b tiu dit. Quan qun ca ta nh Lo ch ct ngn nga s ph phch ca chng ch khng c nh chim t do mt l rt d hiu: x Lo nhiu lam sn chng kh, ng i ton qua cc ni sn cc gp ghnh kh khn cho vic tip vn. Gic Lo v vy khng bao gi tr tit c v qua nhiu triu i lm cho cc vua quan ca ta hao ngi tn ca khng phi l t. Nu nh cc vua ta c m mang v Ty Nam th rng ni Chim Thnh cn ch ng c hung h x Lo. C iu ny lm cho chng ta ngy nay phi ngc nhin hay kh hiu l cc triu i xa lun lun b nn ph phch cc vng bin gii vy m khng thit lp nhng c cu phng th vng vng cc ni ny. Phi chi chng ta c nhng b i tr phng ng n, mnh m v c cc vin tng binh hay trn th chuyn mn v bin vin th u n ni cc vua phi lun lun xut chinh, binh tng phi mi gi chn chn trn nhng qung ng sn xuyn ngn dm. Ka nh cc chu a L, B Chnh, Chim nhng cho ta nay co i, mai dng li th r. Bi vn ny thu khng c t ra, chnh quyn ca cc vng triu li ch thu hp min Trung Chu Bc Vit, nn chng ta chng phi ch b ci nn hao tn tin ti, sinh mng v cc vic ng binh m vua cha, tng sy li cn c khi tiu ma c danh d ca dn tc bn sn ni cc ht Thun Chu, Ha Chu na (trng hp on Nh Hi, vua Du Tng chng hn). Thit lp cc b i tr phng l mt s tn ph cho cng qu ca triu nh chng? Theo thin iu ny chng ng. T Thanh Ngh qua Thun Ha thiu g t mi rng hoang khai khn, cc vng duyn hi li l nhng kho ng li v tn. Chng c sau ny c cuc Trnh Nguyn phn tranh, nn nhn mn vng Trung Chu sng Nh bnh trng, tin nhn ca ta mi ngh n mi vn phng Nam v p dng mi bin php thch nghi. Vic ny a li nhng kt qu th no chng ta thy v ng trc cc kt qu tt p (kt qu ca cuc Nam Tin) ta cng tic cc tin triu khng lo tnh sm cc vn phng Nam m vn bin cnh tt nhin phi gii quyt cng mt nhp n ni th k ny qua th k khc dn tc phi chu bao nhiu vt v, nhc nhng do s quy ph ca gic... Mt vic ng ch ngay t i Minh Tng n Hin Tng c nn i kh trong dn chng. Cc nh cm quyn khng thi hnh c iu g tt p v kinh t v x hi tuy c vic pht thuc Hng Ngc Sng Hon tr bch bnh cho nhn dn, cp tin go cho ngi ngho, lp To Thng tc kho thc thu ca dn dng vo vic pht chn nm Khai Hu th 8 (1336), theo li ngh ca Nguyn Trung Ngn. Hin Tng lm vua n nm Tn T (1341) th mt, ngi c 13 nm, th c 23 tui.

211

Vit S Ton Th

VII. Trn D Tng (1341 - 1369)

- Vic chnh tr - Vic giao thip vi nc Tu - Vic giao thip vi Chim Thnh - Vic Dng Nht L
Vua Hin Tng khng c ngi k t. Minh Tng Thng Hong c ngi em tn l Ho ln thay tc l vua D Tng. Trong khong cc nm Thiu Phong (1341-1357), Thng Hong cn sng vn cn cm cng ny mc cho triu nh, vic dn nc cha n ni qu i t. Du vy my nm mt ma xy ra khin dn tnh au kh li au kh thm na. Triu nh khng c c cu hay t chc no c hiu lc phng tai nn cho nhn dn, bi vy lm n vic thy tai, hn hn dn chng khng cn trng cy vo u ht. Sinh lc quc gia mn mi dn. T nm i Tr (1358), Thng Hong qua i, cc lng thn nh tng Trng Hn Siu, Nguyn Trung Ngn cng cht i, Trn triu bt u xung dc r rt. Nn gian thn lan rng chn cung nh, vic triu chnh nt khng ai tha thit. Mt ngi c cu vn tnh th, gy li k cng trt t l ng Chu Vn An, mt i nho v mt danh thn cn st li dn s xin chm by tn quyn thn nhng khng c nh vua chp thun. ng lin co quan v n dt ni Ch Linh. Bi s tht trm ca ng ng k l di tch ca s kh, s phong thu y.

1- Vic Chnh Tr
Vua D Tng ham ru ch n chi, dm dt, xy cung in, o h, p ni. Triu ng l mt ci sng bc cng khai, qun ru thng xuyn, hay mt sn khu ngy m no nhit. Nguyn khi nh c gic Nguyn c bt c mt tn ht bi l L Nguyn Ct. Tn ny c li nc ta lm trm dy ma ht. T y ta c ngh ht bi v ngh ny chng bao lu lan trn khp nc ta. Cc vng hu cng cha phi t cc v tung gip vui, vua quan thi nhau ru ch be bt. Ngi no ung ni trm thng c thng hai trt. Cc nh giu nh Bng (Bc Ninh) v Nga nh (Sn Ty) c mi vo kinh d cuc en . C ting bc ti 300 ng vng. Hn na ngi ta cn xm phm vo quyn li kinh t ca nhn dn. Cc quan hu ca vua cha chim c bi sng T Lch l t ging rau ca dn ngho. Ni ny t y mang tn l phng Vn Rau. Cung nhn cng lm qut em bn ly li. Cc quan chc cng x chim ht ngun sng ca i chng gy nn mt tnh th x hi rt eo hp qun bch. Cc hin ti ngao ngn khng ai chu xut u l din. Ci hu qu ca nn chnh tr bi hoi ny pht sinh ra nhiu mi lon trong nc: Ng B dy lon mn Hi Dng, cc m gic c khc cng ni ln nhiu

212

Vit S Ton Th

ni cp ph dn chng. Nn i km, ri ren lin min nm ny qua nm n, gn nh mt tnh trng thng xuyn bo hiu ngy tn ca mt triu i. Ni tnh quc gia th thm n th tht l ht ch ni.

2- Vic Giao Thip Vi Nc Tu

Trong giai on ny bn Trung Quc nh Nguyn cng suy vong. Bn Trn Hu Lng, Trng S Thnh, Chu Nguyn Chng khi binh lt nh Nguyn. Chu dy nghip t T Chu (tnh An Huy) cp c thnh Kim Lng v mi lm nm sau nh Nguyn b dt hn. Nm Mu Thn (1368) Chu Nguyn Chng tc Minh Thi T thng nht thin h Trung Quc, dng nn nh Minh. V phi lo sa sang v chnh n nhiu vic nn Minh triu cha kp c mt nh thn tnh nc ta ngoi chuyn phi s sang d. L B Th Lang o Vn ch c c i tin cng. l mt s may mn c bit. V nh lc ny Trn triu phi ng u vi mt cuc xm lng ca Bc phng, kt qu s nh th no ta khng cn phi tng tng.

3- Vic Giao Thip Vi Chim Thnh

Trong thi k nc ta bc nhc Chim Vng Ch A Nam qua i. Con l Ch M v r l B tranh nhau ngi vua. Dn Chim theo B . Nm Nhm Thn (1352), Ch M chy sang i Vit yu cu gip . Nm sau (Qu T, 1353) vua D Tng cho qun a Ch M v nc. Quan qun ti C Ly (thuc Qung Ngha) th b qun ca B nh bi phi b chy. Ch M tht vng chng bao lu th cht. T y Chim khinh thng thc lc ca ta nn hay em qun quy ph bin gii. Nm inh V (1367), on qun vin chinh ca Trn triu do Trn Th Hng v T Bnh lnh o qua Chim Thnh b qun Chim phc kch. Chim bt c Trn Th Hng, cn T Bnh phi lui qun. ( T Bnh l tay i nnh thn di triu D Tng). Trong khong 13 nm hai ln thua trn, nc ta mt ht phong th v uy tn t trong ra ti ngoi. Vua ti vn ham chi khng h lo n vic khi phc v hon ci tnh th. Tri li lc ny dn Chim tr nn mnh di chnh s sng sut ca Ch Bng Nga l mt ng vua anh hng, c ti chin trn, gii vic tr nc. Nm Mu Thn (1368) ngi Chim i ta tr li t Ha Chu (tc Chu a L, B Chnh v Ma Linh mt v ta di i L nm 1103). Mt mt h xc tin chnh tr ni b, mt mt h thao luyn gt gao binh i. Qun Chim phi chu tp tnh ngy m cho quen vi s kh nhc. H c bit li dng u th tng trn, ngha l dng voi m ng cho cuc tn cng. Nu tn cng khng li th h l dng voi on hu tc l ngn li tin ca i phng. Chin php ny c hiu qu tt p nn sau ny my phen ngi Chim tha h ko nhau n lm ma nng trn b ci Vit Nam.

213

Vit S Ton Th

4- Vic Dng Nht L

Nm K Du (1369), D Tng qua i v dm dt qu nn khng con. Triu nh nh lp Cung nh Vng Ph l anh vua D Tng ln lm vua, b b Hu T Thi Hu phn i nht nh lp con nui ca Cung Tc Vng l Dng Nht L (Th l b h Trn m lp h khc). Trc y c ngi phng tung Dng Khng, din tr "Qu o tin" cho v th vai Ty Vng Mu. V Dng Khng by gi ang c mang hai thng kho im phn son nn rt a nhn. Cung Tc Vng Dc l con vua Minh Tng m qu lin cp ly lm v ra Nht L. D Tng mt i di chiu cho Nht L ni ngi. (C l D Tng m cu b nh m m!). Nht L ln lm vua c ngt hai nm (1369-1370) cng dm dt, cng yn m sut em ngy, li c i li h c l h Dng, git Thi Hu v Cung Tnh vng Trc. Cung nh vng Ph v Cung Tuyn vng Knh cng cc tng tht phi chy ra ngoi em qun v git c Nht L (theo Vit Nam S Lc Cung nh vng Ph s b hi v tnh kh nhu nhc li khng c cnh tranh nn b trn ln mn Giang). Sau cuc ri ren ny Cung nh vng Ph v lm vua tc l Ngh Tng

214

Vit S Ton Th

VIII. Trn Ngh Tng (1370-1372)

Trong khi Ngh Tng ln lm vua th m Nht L trn qua Chim d qun Chim v ph thnh Thng Long. Ni tnh ca Trn triu th no u lt c vo tai mt ngi Chim. T trc ti nay Ch Bng Nga ch i mt c hi thun tin l ko i qun vo t Vit C hi c ngi co t, qun Chim lin dng thy o t nhp ca i An, ko qua sng Hong Giang ri tin thng vo th Thng Long. Sc cn tr ca qun ta rt l yu v bao nm khng ai luyn binh tp m, vic canh phng li bing nhc nn gic nh i vo ch khng ngi. Chng t ph cung in, cp sch bc vng chu bu, bt n b, con gi em v nc. Gia lc kinh thnh nt ti bi, vua Ngh Tng lnh mnh sang lng ng Ngn (nay l nh Bng, tnh Bc Ninh). Trc cnh thm bi ny ngi dn Vit nh li ci qu kh oanh lit ca cc tin triu bao nhiu (k t nh L) cng chn nn phn ut vi tnh trng hin ti thu y by nhiu. Cnh thm bi d nhin a li cho mi tng lp nhn dn mt mun chung l s thay i hon ton tnh trng x hi Vit Nam trn cc a im tm mt li thot. iu kin ch quan (tnh hnh ni ti) v iu kin khch quan (vic xm nhp ca gic Chim ngoi vo) sn sng dn ng cho s thay i . T y x hi Vit Nam i dn sang con ng r ca Lch s, d mun hay khng, v ci ng lc mnh nht lm xp Trn triu -- mt dng h ng tr dn tc Vit Nam sut 175 nm -- l s i bi ca nn kinh t trong nc. Qu vy, t i vua Thi Tng n cui th k th XIII x hi Vit Nam c no cm, m o, nhn dn c sng vui v, y nn gic Mng C ba phen vo ci ta nh bt h ra mt cch oanh lit. Li hch ca Hng o Vng nhc n th c bc, n ht, chi g, th sn bn, th rung vn r i sng ca nhn dn by gi qu c tt p. Tri li t i D Tng vua quan bt ti, bt lc, li n chi ng im, xa x, giai cp phong kin n mt n ni o gt c quyn li lt vt ca dn chng. Bn ngoi gic Chim hng nm sang nh ph, cp ca git ngi, cng lm cho ci ngai vng ca h Trn thm nghing nga v nhn dn iu ng thm. Tnh trng ny khng th trnh c mt cuc o ln chng do h ny th cng do h khc. Gia triu ng by gi H Qu Ly c ti ba tri hn mi ngi tt nhin c tin dng, li thm a v ca ng l Hong thn quc thch na. Ri ng bc ln sn khu chnh tr nc nh gia mt thi th v cng phc tp: Tng lp lnh o th ch nhn vo quyn li, a v ring t, sau ny i vi ngoi khng phn bit c u l th, l bn, l thun l nghch, dn chng th i kh, mt ht tin tng vo cc nh cm quyn, nh con thuyn khng li, bng bnh ngoi khi nh chng cn bit n b bn. Tht l no n, tht l bi t!

215

Vit S Ton Th

Tiu S Ca H Qu Ly
Dng h H i vi lch s Vit Nam ch mi ni ting t khi c H Qu Ly xut u l din. ng Chu Thin, c l l s gia nghin cu v h H k cng nht pht biu mt kin ng vc v l lch ca h H m Khm nh Vit S Thng Gim (Cng Mc quyn 10) nu ra bi thiu ti liu xc thc chng nghim, phn c th l lch ca h H b xuyn tc do nhng k th hp hi ca cc nh lm s trc: Theo Khm nh Vit S, H Qu Ly l chu bn i ca H Lim. ng t ca h H l H Hng Dt ngi tnh Chit Giang bn Tu v i Ng Qu (907-959), tri dt sang Vit Nam, lm quan v lp p lng Bo t ph Din Chu (nay thuc huyn Qunh Lu, tnh Ngh An). n i H Lim nhng ngi h H di qua lng i Lai thuc tnh Thanh Ha. Qu Ly lm con nui L Hun v vy i h l L Qu Ly. Nh vy n nay cha tm c mt cn c no r rt hiu bit s di truyn v sinh l ca dng mu kt tinh thnh nhng c tnh li lc v cng quyt ca nh chnh tr . Qu Ly sau ny chim c ngi ca nh Trn ly li h c (H), i tn nc l i Ngu tuyn b rng h H thuc dng di vua Nghiu Thun ngy xa. Qu Ly c l ngi Tu hay khng, ta khng cn bit, nhng iu r rt l Qu Ly ng k l mt nhn vt lch s khng tm thng. Li xt cc ngi chung quanh Qu Ly bn ni cng nh bn ngoi u rt thng minh, xut chng. T d Gia T Hong Hu (em h Qu Ly, v vua Du Tng. S chp: Vua Du Tng i nh Chim khng tr v, b gt u i tu. Vua Ngh Tng lp con b ln ngi ( Nghin) B c xin bi vic ny khng c, st si khc ni vi nhng ngi chung quanh: "Con ta t phc khng gnh ni vic ln li n mang ha vo mnh m thi. Tin qun ta xa vng ci trn, ta ch mun cht theo, na l phi li nhn con mnh lm vo cnh bi thm..." Qu nhin sau ny Nghin b hi.41 Sch Nam ng Mng Lc ca L Trng (tc l H Nguyn Trng con c H Qu Ly) in trong tp Hm Phn Lu B Cp xut bn bn Tu chp b t H Qu Ly l con Nguyn Thnh Hun, mt nh vn hc tr danh di i Trn Thnh Tng v Nhn Tng. Thng chp nm Bo Ph th hai (1274), Nguyn Thnh Hun c cng Nguyn S C lm Ni Th Hc S c sch vi thi t Khm (tc Nhn Tng) di quyn ph gio ca thiu s L Ph Trn, sau lm n chc Trung Th Th Lang ni ting vn th, c ngi i by gi gi l Nam Phng Thi T. Qu Ly li c hai c ly vua Minh Tng l con gi ca quan Thi Y Phn Phm Cng Bn rt gii ngh thuc v cng minh chnh trc. Tm li, nhng cn c cn lai cho ta bit H Qu Ly sinh ra nhng dng mu cao qu v nhng yu t ny to nn Qu Ly thnh mt nhn vt lch s c nhng c tnh ht sc t bit.

41

C sch chp l Hin

216

Vit S Ton Th

IX. Trn Du Tng (1372-1377)

Nm Nhm T (1372) vua Ngh Tng truyn ngi cho Thi T Knh ln lm Thi Thng Hong. Thi T Knh tc l vua Du Tng ly L Th lm Hong Hu (L Th l em h L Qu Ly). Du Tng khng nhu nhc nh Ngh Tng nhng vic triu chnh vn do Thng Hong quyt on. Thu y Chim Thnh thng em qun sang quy nhiu. Vua Du Tng lin cho huy ng binh m m cuc Nam Chinh. Ngi h chiu luyn tp qun i, sa son chin thuyn, t thm qun hiu, Qu Ly c c lm Tham Mu qun s. Hoan Chu c i lm Ngh An, Din Chu lm Din Chu L, Lm Bnh Ph lm Ty Bnh Ph. Dn chng c lnh sa sang ng t Thanh Ha vo n huyn H Ha (tc huyn K Anh ngy nay). Nm Bnh Thn (1376) qun Chim li sang ph Ha Chu. Mc du nh thn cn ngn, Du Tng quyt nh c binh i chinh pht. Qun dn Thanh Ha, Ngh An phi ti 5 vn thch lng vo Ha Chu v trc khi on qun Nam Chinh ln ng c m mt cuc duyt binh ti Bch Hc di quyn ch ta ca Thng Hong. Cuc chin tranh ny ng l khng c v tuy thnh thong c s quy nhiu nhng Chim Thnh vn cn e ngi lc lng ca dn Vit. Ngay by gi di quyn Ch Bng Nga mc du Chim hng mnh hn bao gi ht Chim vn phi tin cng Trn triu. Nm y h Ch em cng 15 mm vng. Trn Th Ha Chu l T Bnh (mt tn i gian nnh) ly i ri dng s v triu xin c i binh i nh Chim trng pht v ti v l. Li s ca T Bnh quyt nh cuc chin tranh m nh Trn chun b. Qu Ly vn ti lng thc n ca b Di Lun (thuc huyn Bnh Chnh, Qung Bnh) v t lnh 12 vn qun thy b cng tin. Binh i ngng li ti ca Nht L (lng ng Hi, huyn Phc Lc, Qung Bnh) mt thng luyn tp. Nm sau l nm inh T (1377), qun Vit tin vo ca Th Ni (Qui Nhn) ph c n Thch Kiu, ng K Mang ri tin n trc thnh Bn. Ch Bng Nga lp k tr hng cho ni di rng ton th qun Chim rt ht, thnh b khng. i Tng L can Du Tng ng em qun vo thnh. Du Tng khng nghe ri qun ta tin vo chim thnh lin b bao vy nh bn mt. Mc du qun ta ng o nhng ch b tr sn, nm trc c th him nn ta thua to. Du Tng t trn, binh i tn hi mi phn n by tm. T Bnh iu khin hu qun khng dm tip cu. Qu Ly cng b chy. Sau trn ny T Bnh b ging xung lm lnh.

217

Vit S Ton Th

X. Trn Ph (1377-1388)
- Vic giao thip vi nh Minh - Chim Thnh ph Thng Long - m mu tr Qu Ly tht bi
Du Tng mt ri, Thng Hong Ngh Tng lp con ca Du Tng l Nghin (Hin) ln ni ngi, tc l vua Ph . Tnh th nc ta lc ny tht ng bun: nhn dn th i kh, triu nh th nht nht, qun i th suy nhc, mi ln gic Chim n l mi ln cuc khng hong tinh thn lan trn khp nc. Nh vua phi em ca i chn du ni Kin Kh huyn Thanh Lim (H Nam) cc quan khoanh tay nhn thi cuc. Trng vo u? Triu nh khng cn tin n binh lc ca mnh phi cu cu n l tng nhn l bn i Nn thin s chng nhau vi gic Chim (Trch g sau ny thy cha Phm S n chng ni lon!) Vic bo v t nc bt lc r rt, ngi dn cc kh lm than li cn b chng cht thu m nng n ln u ln c. cu ci tnh trng ti chnh nguy ngp v cng kh sch trn c go thc, tin bc lu hnh trong dn chng cng cn sch, T Bnh ngh bt mi xut inh bt k cn sng hay cht mi nm phi ng ba quan tin thu (Thu thn sinh ra t y). D nhin v k kh thi, triu nh phi chp thun. Tm li, b my cai tr b t lit, nn kinh t thng mi b ngng tr, lc lng quc gia tan r, vn mnh dn tc rt l nguy khn. y l mt thi v trch nhim, v trt t. ng cp phong kin, quan liu n lc suy vi m giai cp nho s, tr thc cng t ra n hn, ng l h phi ng trn vn vai ph nguy, cu kh, vn m mnh trong ci vng t chng, c nghip, h khng nhn thy s nguy khn ca x s. Ri y ta s nhn thy ci thi b ng v ngu ti y a nc Vit n u...

1- Vic Giao Thip Vi Nh Minh

Trc nm Gip T (1384) nh Minh yn v trn ton ci Trung Quc bt u dm ng nc ta. H thng cho s b qua li nay yu sch th ny, mai i hi th kia khng ngoi mc ch sa son vic xm lng l iu thng l ca cc quc Bc phng t trc n gi. Nm Gip T, nh Minh i ta np 5.000 thch lng cung cp cho binh i ca h ti Vn Nam. Nm sau ta li phi a sang Kim Lng 20 tng nhn, g qu v lng tho. Triu nh nht nht tun theo, khng h bn lun n ci nn mt nc s s trc mt.

218

Vit S Ton Th

Mt hm Thng Hong Ngh Tng n thm nh ch s Trn Nguyn n. Nguyn n l mt v tng tht vo bc c lo, thy quc chnh r ri rt v n. Trong khi bn vic nc, Nguyn n tu: "Xin B h th nh Minh nh cha, coi Chim Thnh nh con, quc gia mi c th yn n m h thn c cht cng c ngm ci ni sui vng..." (!) Thy Qu Ly gi u th trong triu, Nguyn n kt thng gia vi Qu Ly san s ming nh chung. Qua li ni v vic lm ca Trn Nguyn n ta thy r ci tinh thn bc nhc ca giai cp lnh o i Trn mt. Khng cn ai tnh chuyn khi phc tnh th, tp hp li mi lc lng quc gia gi vng b ci, m ch c nhng tng thoi bi cng cu an v ch tnh chuyn cong lng vi ly ngi ngoi ko di ci kip sng tha.

2- Chim Thnh Ph Thng Long

Nm inh T (1377) vua Du Tng ng gc trc thnh Bn, Vit qun i bi. Vic ny lm tn hi v cng uy th ca nc ta. Thng c qun ta ti ni a, ngi Chim khng b l c hi ta ang suy b, ngay thng sau em i qun ra nh Thng Long. Triu nh cho qun gi ca i An (Hng Yn). Gic d bit lin vt qua ca Thn Ph (sng Chnh i, huyn Yn M, Ninh Bnh) ri c th rm r tin vo Thng Long. Qun ta khng gi ni; gic tha ch cp ph. Thng 5 nm Mu Ng (1378) qun Chim li tn cng Ngh An, theo sng i Hong vo nh kinh thnh ln na. Nm Canh Thn (1380) h li quy nhiu hai tnh Thanh Ha, Ngh An. Ngh Tng c L Qu Ly lnh thy qun v T Bnh42 dn lc qun vo chn nh qun Chim ang honh hnh y. (Ngu Giang, huyn Hong Ha thuc Thanh Ha) L Qu Ly gi vng c phng tuyn v ui c gic. Nm Nhm Tut (1382) Qu Ly cng tng a Phng li xut qun i ph vi qun Chim ti Thanh Ha. Qun nh Trn gi bn Thn u (Ninh Bnh). Qun Chim khng c ng tin su vo t ta nh mi ln, ri b ui ra khi t Ngh An. Sau trn Ngu Giang v Thn u, qun th ca ta bt u vng cho nn ngay nm sau Thng Hong li c Qu Ly i chinh pht Chim Thnh. Cuc xut binh ny bt li. Thy qun vo ti ca Nng Loan (by gi l huyn K Anh tnh H Tnh) th b bo. Nhiu chin thuyn b nh v v m. Qun ta li phi rt v. Vic ny vo thng ging, th thng su cng nm Ch Bng Nga li c binh Bc tin, theo ng ni sn vo ng Qung Oai. Tng ca ta l Mt n gi chu Tam K thuc ht Quc Oai (Sn Ty) b Chim bt mt. a im quan trng ny lt vo tay gic, Thng Hong cng Nghin phi chy sang ng Ngn (Bc Ninh) giao vic gi Kinh Thnh cho tng qun a Phng, tnh cnh tht l thm hi.

42

T Bnh li c phc chc c

219

Vit S Ton Th

3- m Mu Tr Qu Ly Tht Bi
Thng 8 nm Mu Thn, (Xng Ph th mi hai 1388), nhn c sao chi hin phng Ty, Nghin lu kh chu v vic Thng Hong tin dng Qu Ly bn vi quan Thi y Thc Ngc (l con Thng Hong Ngh Tng, anh h ca Nghin) v bn Ng S i phu L Ph, tng qun Nguyn Khoi, Nguyn Vn Ngh, Nguyn Kh, Nguyn Bt Sch, L Lc, hc sinh Lu Thng ... mu tr Qu Ly. Vng Nh Mai chu hc trong cung l tin ny ra ngoi. Qu Ly hong s bn vi th tc l Nguyn a Phng v Phm C Lun. a Phng khuyn Qu Ly chy ra ngoi ni i Lai (huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ha) lnh mnh . C Lun ni: - Mt khi ra ngoi th kh b sng st! Qu Ly cng lung cung ni: - Hay l ta t tn cn hn lt vo tay ngi! C Lun tip: - Nm trc nh vua git Quang Phc i Vng Hc (con Thng Hong Ngh Tng) Thng Hong hn cn cm, nay vua li nghe l tiu nhn st hi cng thn. i nhn nn vo ngay, tu by li hi rng: Xa nay cha c ai bn con nui chu. Ch c chuyn bn chu nui con, l li ca dao t xa n nay. Xong vic th xin lp Chiu nh l tin hn c (Chiu nh tn l Ngang con vua Ngh Tng). Qu Ly nghe theo vo mt tu Thng Hong v c nh . My hm sau Ngh Tng ni thc l sp tun du ngoi An Sinh (Hi Dng) sai vi Nghin vo. Nghin ti, Ngh Tng truyn giam vo cha T Phc. Sau Thng Hong xung chiu nh sau: "Trc kia Du Tng i nh Chim khng tr v, dng con ni ngi cha l theo do xa nay. Nhng quan gia t khi ln ngi cha ht tnh tr con, gi c thng thng, thn vi l tiu nhn L Ph, L D Ngh mu hm cng thn lm lung lay x tc nn ging xung lm Minh c i Vng. M nc nh khng th khng vua, vy rc Chiu nh Vng Ngang ni mi ln. B co trong ngoi u cho nghe bit". Lc gii Nghin i, bn Nguyn Khoi, L Lc v ng bn mun em qun vo cp vua, nhng Nghin vit hai ch "gii gip" v khuyn mi ngi ng tri mnh Thng Hong. Mt lc sau Nghin b em xung ph Thi ng tht c cht. Bn Nguyn Khoi b y ra ngoi bin i. Ngoi ra nhng k d cuc m mu, nht l cc tn tht nh Trn Nguyn Diu (em rut Nghin), Trn Nguyn nh (con anh rut ca Ngh Tng l Cung Tnh Vng Trc) v Thiu Bo Trn Tng (Nguyn vin trng Lc Kha th vin cung Bo H trn ni Pht Tch Bc Ninh) u b chy qua Chim Thnh ri em qun v nh li. Ti Hong Giang bn ny b Trn Kht Chn nh bi. Nguyn Diu b git, Nguyn nh, Trn Tng b Qu Ly h lnh bt, lin m u xung b, cn d ng l Trn Thim Bnh chy qua Lo (Luang Prabang) sau ny dn ng cho qun Minh sang chinh phc nc ta.

220

Vit S Ton Th

Cn mt nhn vt trong phe phn ng kh dit tr hn c l Thc Ngc bi Thc Ngc l con vua Ngh Tng. Qu Ly phi p dng mt phng php kho lo hn. Trc khi Nghin b b, Qu Ly v ni xin ngh Thc Ngc ln thay. Thc Ngc khng nhn, nhn Qu Ly tu vi Ngh Tng: - Quan Thi y (tc Thc Ngc) t ngi vua l ngi c c ln xin gia phong cho xng. Ngh Tng lin phong cho Thc Ngc lm Trang nh Vng. Ngc nghe chuyn, bit qu k ca Qu Ly ly lm s hi. Qu k l nng cao k ch t s cng bng v quyn li quc gia ri sau ny s hch ti s khng c v l v t th. Qu vy sau ny Ngc b Qu Ly dm pha lun, lin b trn ra Vn Ninh (Hi Ninh thuc Mng Cy). Qu Ly xin Thng Hong cho Ninh V tng qun Nguyn Nhn Lit ui theo triu v, Qu Ly ngm sai Nhn Lit nh cht Ngc ri v man tu Ngc khng mnh v nh s gi nn b chng git cht. Ngh Tng gin lm, truy ging Ngc xung lm Man Vng.

221

Vit S Ton Th

XI. Trn Thun Tng (1388-1398)

- Ch Bng Nga t trn - Cuc cch mng ca H Qu Ly
Nghin cht ri, Thng Hong lp con t ca mnh l Chiu nh Vng ln ngi tc l vua Thun Tng. Lc ny cc phn t trng yu trong triu v ngoi qun i u ng c v Qu Ly hoc ht thy u l tay chn ca h H. Gic d ni ln khp ni. Ti Thanh Ha Nguyn Thnh t xng l Linh c i Vng tung honh min Lng Giang. Nguyn K xng L Vng chim c Nng Cng. ng ch hn c l bn Phm S n, mt tng nhn lnh o m thy cha chiu tp c vi vn qun v li ni ln Quc Oai (Sn Ty), thng chp nm K T, hiu Quang Thi th hai (1389) Phm S n c nhiu php thut tim xng Hong phong Nguyn Mai, Nguyn Kh Hnh lm Hnh Khin (t tng) chia qun ra lm ba v: v qun Thn K, v Dng u v V Hn em qun hng h tn cng vo kinh . Vic lon ca Phm S n lc u rt c thanh th v nhm vo lc v cng nghim trng, ngha l gic Chim ang uy hip qun ta Hong Giang gn st kinh thnh. Ngh Tng Thng Hong v Thun Tng phi lnh mnh sang Bc Giang. S n vo ng kinh trong ba ngy sau li lui v Nn Chu (thuc Quc Oai). i ph vi qun Chim, Tng Trn Kht Chn ang xut ton lc chng mt trn Hong Giang, vy m phi theo lnh Qu Ly chia mt phn binh i do T Thnh Dc tng qun Hong Phng Th cm u do sng Mit Giang (khc sng ni Hong Giang v Ht Giang) v dp Phm S n gia lc h Hong ang cm c vi tng Chim l La Khi. Phng Th khai lng sng cho tuyn tin ln nh p c qun gic. B nh v bao vy bt ng S n, Kh Hnh v Nguyn Mi b bt ri b git c. Cuc ni lon ny co chung th ci oai quyn ca nh cha i vi dn chng v cc nh cm quyn cng khng cn my may no na.

1- Ch Bng Nga T Trn

Trn y c ni v lon Phm S n n bng ra ng thi vi vic qun Chim tn cng vo nc ta t Thanh Ha tr ra. Giai on u qun Chim gi c u th. Qun ca Qu Ly ng C V ng cc ngn sng, gi c 20 ngy. Gic gi v rt qun nhng bn trong th cho thi hnh k phc binh. Qu Ly em ht qun thy b ui theo b gic a ra nh ph, git c qun ta rt nhiu. Qu Ly chy v Kinh, t

222

Vit S Ton Th

tng l Nguyn a Phng v Phm Kh Vnh li chng nhau vi qun Chim Ngu Giang nhng thy th gic mnh gi tng dn thuyn chin nh nhng n m r nhau rt lui ht. Qua thng mt, gic li uy hip mn Hong Giang. tng qun Trn Kht Chn c c i chng nhau vi gic. Vua ti cng khc gia lc qun tin ln ng. Kht Chn n Hong Giang khng tm c cn c thun tin lin xung ng Hi Triu (thuc a phn Hng Nhn tnh Thi Bnh). Thng ging nm Canh Ng (1390) Ch Bng Nga dn hn 100 chin thuyn tin li gn a im ca ta d xt trn th. Mt tn y t ca h Ch v b ti, trn sang bn ta ch r thuyn ca Ch ang ng th st. Kht Chn lin tp trung ha lc bn vo thuyn ca Ch Bng Nga. Chim Vng trng n b cht, qun ta a ra nh. Qun Chim b chy ht. u Ch Bng Nga c ct em v dng vua. Thng Hong t v mnh nh Hn Cao T thay u Hng V. (!) Tng Chim La Khi em xc Ch Bng Nga ha tng ri thu qun v nc chim ngi vua. Hai ngi con ca Ch Bng Nga chy sang hng nh Trn c phong tc hu. Thng chp nm Gip Tut (1394) Thng Hong Ngh Tng qua i, tnh ra Ngi tr v c 3 nm, lm Thng Hong 27 nm, th 74 tui. Ph bnh Ngh Tng tc gi Vit Nam S Lc vit: "Ngh Tng l mt ng vua rt tm thng: ch kh khng c, tr lc cng km hn, cho k gian thn la o, git hi c con chu h hng, xa b k trung thn, ngha s; c yu dng mt Qu Ly cho nhiu quyn th n ni lm xiu c nghip nh Trn. Du rng n khi vn nc suy, khng c iu ny cng c iu n ta h ngi gi khng phi bnh n th cng mc bnh kia, nhng c s thc m xt th cng v vua Ngh Tng cho nn c nghip nh Trn mi mt v tay Qu Ly, m cng v s ri lon y cho nn gic Minh mi c c m sang cp ph nc Nam trong 20 nm tri". Li ph bnh ny ch cn c vo nhng vic xy ra theo iu tai nghe mt thy v c th p dng vo trng hp ca bt c mt ng vua no khi mt vng triu n lc suy mt; i khi my ng vua cui cng ca nh L, cng nh my v hong cht ca nh Trn cho ti sau ny con chu ca vua L Thi T u cng v nhng ch bt ti, bt lc m mt ngi. nh lut ca lch s cng nh cng l ca To Vt khng ra ngoi nguyn tc "u thng lit bi", nh vy thit tng vic ph bnh nhng ng vua bt lc khng khi l lm mt s nhm thng v v. Mt vn cn phi suy xt l c cu ca nn qun ch Vit Nam v phng din t chc v iu hnh cng mi nh hng v mi tng quan ca n vi i sng ca nhn dn qua lch trnh tin ha ca dn tc, chng ti s xin bn ti trong nhng trang di y ri do chng ta s thy v sao nhng ng vua cui cng ca hu ht cc vng triu l nn nhn ca cc chuyn a oan, bi thm.

223

Vit S Ton Th

2- Cuc Cch Mng Ca H Qu Ly

H Qu Ly xut thn ch l Ch Hu Chnh Trng, mt chc quan hu trong cung in, thng 5 nm Tn Hi (Thiu Khnh th hai - 1371) di i Ngh Tng. Bc tin trn hon l ca h H nhanh nh gi, chng bao lu Qu Ly c thng ti chc i S Khu Mt v c kt duyn vi em gi vua l Huy Ninh Cng Cha, v ga ca tng tht Trn Nhn Vinh. Thng chn nm y Qu Ly c c i v yn dn Ngh An v c gia phong Trung Tuyn Quc Thng Hu. Thng ging nm t Mo (Long Khnh th ba - 1375) Du Tng c Qu Ly kim chc Tham Mu qun s c ton quyn nh ot cc vic qun v xp t cc th v v v, ch huy t cc tng tht tr xung. Nm Bnh Thn (1376) thng chp, cng Du Tng i nh Chim, Qu Ly m nhn vic n c l Ngh An, ph Tn Bnh, cc chu Thun, Ha, vn lng thc cho qun i n ca b Di Lun (thuc Qung Bnh). Thng ging nm K Mi (nm Xng Ph th ba - 1379) di i vua Nghin (Hin) Qu Ly thng chc T Khng kim Khu Mt i S. Thng hai nm Canh Thn (1380) Chim Thnh cp ph my tnh ng trong, Qu Ly lnh thy qun, T Bnh lnh lc qun i dp. Qu Ly i thng qun Chim Ngu Giang (phn lu sng M nay thuc ph Hong Ha, tnh Thanh Ha). T Bnh co m tr binh quyn. Qu Ly gi lun c lc qun vi danh hiu Thng Ch o Hi Ty. Thng ba nm inh Mo (1387), Qu Ly thng chc ng Bnh Chng S (t tng) c Ngh Tng ban cho c kim hai cu: "Vn v ton ti, qun thn ng c". Thng hai nm Gip Tut (nm Quang Thi th by - 1394) di i vua Thun Tng, Thng Hong Ngh Tng cho v tranh T Ph ca tng Qu Ly (Tranh T Ph v bn ngi hin i xa c ti c gip vua gip nc l Chu Cng gip vua Thnh Vng nh Chu, Hoc Quang gip vua Chiu nh Hn, Gia Ct Lng gip vua Hu Cha nh Thc Hn, v T Hin Thnh gip vua Cao Tng nh L). Thng hai nm t Hi (Quang Thi th tm - 1395) i Thun Tng, Qu Ly ln chc cao hn ht trong triu nh l Nhp Ni Ph Chnh Thi S Bnh Chng Qun Quc Trng S, tc Tuyn Trung V Quc i Vng. Thng ba nm Mu Dn (Quang Thi th mi mt - 1398) Qu Ly t xng l Khm c Hng Lit i Vng Quc T Nhip Chnh. Xt ci nin biu trn y, Qu Ly tin nhanh khng th ni c v cng khng h bao gi b ging trong 27 nm, c Ngh Tng v cc vua nh Trn trng dng mc du gp nhiu lc lng phn ng rt mnh my phen nh lt nho h H trn ci thang danh vng.

224

Vit S Ton Th

Ta hy kim im nhng cng vic Qu Ly lm c mt nim xc ng v nh chnh tr .

Ci Cch Chnh Tr
H H va bc chn vo trng chnh tr ngay ti vic ci cch quc gia trn mi a im. C xt k chng trnh ci cch ca h H t 1374, mi hiu tnh trng nc ta v cng kh khn v nguy qun vo cui th k th XIV. V cng nhn ta mi thy h H trong 27 nm quyn khuynh thin h khng hn c ngi yn hng cng danh ph qu. S tht h H lm vic rt nhiu v c thin ch a nc nh n ch hng mnh; nht l h H c con mt tinh i trc ci nn cng ln, ngoi ch khi ang e da trc mt. Ch tic rng trong 27 nm h H cm chnh quyn gp nhiu tr lc nn cc vic ci cch c nhiu phen b ngng tr v sau khi ln ngi tuy nh H vn xc tin cc cuc cch mng quc gia nhng cha c bao nm th b sp . i vi x hi Vit Nam, mt x hi hon ton nng nghip, x thn l nn tng. Ch v t chc x thn xut hin t i Trn c y nguyn tc dn ch v x thn c nhng quy l ring do cc phong tc, tp qun c nhn dn tn trng, cu to. N l dn tng a phng mt N gy nn mt ch tiu quc gia trong mt quc gia v xy dng c nn t tr ca n v kinh t, chnh tr cng nh vn ha. Cu "php vua thua l lng" t ci uy tn ca x thn i vi nhn dn Vit Nam, cng nh i vi cc nha ng o, nht l cc x thn (i tiu, t x, i t x, tiu t x) li do cc quan t lc phm tr ln l nhng ngi c hc cm cng ny mc. X thn c nhiu uy quyn nn pht trin c mi sng kin m v nhiu tc l ca x thn c cc nh ng o mc nhin cng nhn. Nhng t i Ngh Tng ch x thn cng v hon cnh chung i by gi m sinh ra nhiu s i t. Qu Ly b cc ty x, t chc qun gip c thay th, vic cai tr bt tnh cch phn quyn v trnh cho nhn dn nhiu iu phin phc. Va ln chc Khu Mt i S, Qu Ly i kinh l ton ht Ngh An xem xt tnh dn, ri thng 8 nm sau xin chiu bt cc l lm s trng tch. Thng t nm inh Su (Quang Thi th 10 - 1397) triu Thun Tng, Qu Ly i cc l ra trn: - Thanh Ha i ra Thanh trn. - Quc Oai i ra Qung Oai trn. - Giang i ra Thin Hng trn. - Ngh An i ra Tn An trn. - Trng An i ra Thin Quan trn. - Din Chu i ra Vng Giang trn. - Lng Sn ph i ra Lng Sn trn.

225 - Tn Bnh ph i ra Tn Bnh trn.

Vit S Ton Th

Cai tr cc trn vn l cc An Ph Chnh Ph S. Ph t chnh ph Trn Ph S. Chu t Thng Phn, Thim Phn; Huyn t Lnh y, Ch B. L coi ph, ph coi chu, chu coi huyn. L no cng phi lp s sch v vic inh, in, tin, thc, kin tng. Cui nm phi trnh v Kinh xt li. Thng ba nm Canh Thn (Kin Tn th ba - 1400) i Thiu (lc ny h H thay h Trn) Qu Ly t chc Lim Phng S mi l b mt kim sot hnh vi ca cc quan li v dn tnh khng khc g chc thanh tra chnh tr v hnh chnh ngy nay. (Nhn y cn phi nhc rng Qu Ly rt nghim i vi nhng k vi phm lut php v thng lnh. T d: Trong trn Ngu Giang, Qu Ly phi Thn V tng qun Nguyn Kim Ngao, Th V tng qun D Kha tin nh gic Chim. Kim Ngao thy gic mnh quay thuyn tr li. Tc th Qu Ly cho chm u Kim Ngao nghim qun lut trc s tt. Trn y qun ta thng Ch Bng Nga v t Qu Ly chim c quyn Thng Ch Binh V ca T Bnh). Trc nm Bnh T (1396) theo ngh ca Vng Nh Chu, Qu Ly cho chnh n li phm phc ca cc quan: V o: Nht phm mc o tm Nh phm mc o ti Tam phm mc o hng T phm mc o lc Ng, lc, tht phm mc o sc bic Bt, cu phm mc o sc xanh V m: Cc quan vn t lc phm tr ln i m Cao Sn. V t lc phm ln i m Trit Sung. Tng tht i m Phng Thng en. Chc cao m khng c tc phong i m Gic inh. Tht phm i m Thi C. Tng Tht phm i m Tn Hoa; Vng Hu i m Vin Du, Ng S i i m Khc Phi (cha kho r c hnh thc cc th m). Do ch ci cch ny ta hiu v phm phc trc i Qu Ly cha c th t. Vic ny tuy khng quan trng nhng t rng Qu Ly khng nhng ch lo cc vic ln m cn ngh n c vic nh.

Ci Cch Qun S
Ngay t thng 8 nm Qu Su (Long Khnh nguyn nin - 1374), Qu Ly cho sa i li vic qun, ng nhiu chin thuyn v tuyn m trai trng chia lm ba hng sung vo qun dch. trnh vic n lu, Qu Ly cho lm s h tch ghi tn nhng ngi t 2 tui tr ln. S ngi c th ng vin (t 15 tui n 60) hn gp my phn lc trc.

226

Vit S Ton Th

Cng ngy ny nm sau t thm qun hiu: trc kia qun Tc V chia ra lm bn Thin, bn Thnh, bn Thn nay t thm cc qun Uy Tip, Bo Tip, Long Dc, Thn Dc, in Hu phn bit bng cc mu sc trn trn nh sau: Qun Tc V trn v en, qun mi tuyn trn nhum tm. Thanh Ha, Ngh An, Tn Bnh, Thun Ha t qun hiu ring. Thng ging nm Mu Ng (Xng Ph th hai - 1378) nhng ngi kho mnh, am hiu v ngh c la lm V s gim c vic qun. Trn Ngon c c lm qun qun Thin nh, Bi Hp qun qun Thin Uy, Hong Phng Th qun qun Thnh Dc, Trn Th ng qun qun Thn Dc, Bi B Ngang qun qun Thn Sch, Nguyn Kim Ngao qun qun Thn V, Trn Trung Hiu qun qun Bo Tip, Trn Bang qun qun Th V, Nguyn Tiu Lut qun qun Thin Trng, Nguyn Bt Sch qun qun Thit Sang, Nguyn Vn Ngh qun qun Thit Gip, Nguyn H L qun qun Thit Lim, Nguyn Khnh D qun qun Thit H, Trn Quc Hng qun qun . Qu Ly li t thm chc c, H, Thng, Tng Qun, Thi Th bn cch cc Anh Ph Chnh Ph S cc l, cc ph. Hi con trai H Qu Ly l H Hn Thng lnh chc ng H Ph; Thi Bo Trn Nguyn Hng lnh Bc Giang Thng Ph; Trn Nguyn Tr lnh Tam Giang Thng ph, Thiu Bo Vng Nh Chu coi mi vic qun dn Thin Trng ph; Hnh Khin, H c Ln kim Thi Th Tn An ph. Di i H Hn Thng, Nam Bc phn ra lm 12 v. ng Ty phn lm 8 v. Mi v c 18 i. Mi i c 18 ngi. i qun c 30 i. Trung qun c 20 i. Mi doanh c 15 i. Mi on c 10 i. Cn nhng Cm v th ch c 5 i do mt i tng thng lnh. Tng s qun i by gi c chng 10 vn. V thy qun phng cc ng sng v cc ca b. Qu Ly h lnh cho cc a phng ng cc g chn ng tin ca gic v cho sa li cc chin thuyn theo li mi gi l thuyn C Lu, th thuyn ln ng bng st trn c sn i, di c hai ngi cho cho chng mt dm, rt tin vic chin u (1405-1406). t ra bn kho qun kh tc l xng cng binh, tuyn cc th gii ch to kh gii. ng , Qu Ly rt lu tm t lu n vic m mang qun i bnh trng th lc ca mnh v phng vic ngoi xm. Qu Ly hiu r nh Minh th no cng c dp ng binh qua t Vit d chnh sch ngoi giao ca Trn triu thu rt mm do. Ti khi nm c ht quyn hnh trong tay (1400) Qu Ly thit lp ro rit ch qun s khp nc, bit rng vic bang giao vi Minh triu, sm mun s t on, chng vy ng thng t lng thc mc vi qun thn: "Lm th no c ni trm vn qun chng nhau vi gic Bc?" Xt cc cuc va chm vi Chm di ton thnh ca h, ta phi cng bng m nhn rng nm Canh Thn (Xng Ph th t - 1380), Ch Bng Nga phi b chy, v nm Canh Ng (Quang Thi th ba - 1390) h Ch phi b mng trn dng Hong Giang l nh s ci cch binh b v qun k st thp ca h H.

227

Vit S Ton Th

Ci Cch Kinh T
Cc nh tr thc kho duyt hnh ng ca cc nhn vt lch s u nhn rng nhng ci cch kinh t v vn ha ca H Qu Ly l mt iu xut sc c bit nht t xa n nay. Li khen ngi c ng chng? Thu nh chnh tr h H ng trc mt x hi Vit Nam y i kh, mt chnh ph vi kho tng rng tuch, cuc khng hong tinh thn v vt cht lan trn t triu ng ra ti cc ni dn d. Bng cch g nh chnh tr xoay i li thi cc? cu nn i, v nn i sinh ra lon ly, chnh sch quyn thc c thi hnh. Ai c thc cng cho Nh nc th c phong tc ty theo ch hng tm, hng sn nhiu t. Nm K Mo (Long Khnh th ba - 1370) c Chiu bt buc cc nh giu cc L phi np thc cho Nh nc i ly tc phm. tp trung cc ti nguyn quc gia vo tay chnh ph, Qu Ly cho pht hnh tin giy vo nm inh Su (1397) iu cha h c nc ta t thng c n by gi. Tin giy tin li cho vic lu thng v vic thng mi th no ai ny u bit v ta cng nn nh rng cc t gia thu xa s lon ly hay c thi tch tr v chn du tin bc. Vic rt c nh hng cho nn kinh t quc gia i vi bt c thi no. Tin giy c 7 hng: - Giy v ru b n: 10 ng tin - Giy v sng nc n: 30 ng tin - Giy v m my n: 1 tin - Giy v con ra n: 2 tin - Giy v con ln n: 3 tin - Giy v con phng n: 5 tin - Giy v con rng n: 1 quan Ai lm tin giy gi phi ti t hnh, tch thu ti sn. Ai c mt quan tin thc c i ly mt quan hai tin giy. Tin ng phi em np kho i ly tin giy. Ngi no du dim v mang tiu s phi ti nh ngi lm tin giy gi vy. ng thi vi vic pht hnh tin giy, Qu Ly ban hnh cc o lng (cn, thc, u, thng) dn gian c mc nht nh trong vic bun bn. Chc Gim Th c t ra kim sot vic bun bn v cc iu lut thng mi, cm nhn dn t tng gi hng v ng ca hng, mc ch trnh nn u c, tch tr v gi gi tr cho tin giy ca Nh nc. Nm Nhm Thn (1401), c lp ra mt th thu nh vo cc thuyn bun. Thuyn bun chia ra lm ba hng: hng nht phi np mi chic 5 quan, hng nh 4 quan, hng ba 3 quan. Vic bun bn hi bt u pht t mc du dn chng vn chuyn v nng nghip. Nm Mu Dn (1398) Qu Ly h lnh o t li rung t, hn cho cc quan li a phng phi chu tt vic ny trong 5 nm v nhiu rung t c s n lu. Cc

228

Vit S Ton Th

quan l, ph, chu, huyn phi sc cho cc in ch khai r s rung t mnh c ri bin h tn vo mt ci th cm trn tha rung. Mt Hi ng gm cc quan a phng thn hnh n tn ni kim sot v o li ri lp thnh in b. Tha rung no khng c ngi khai s ly lm cng in (Vic ny tic thay cha lm xong th nh H mt). Do vic c in, Nh nc thu c thm tin thu v c thm mt s rung cng chn cp cho dn ngho.

Ci Cch X Hi
Trong chng trnh ci cch x hi, Qu Ly cn i mnh hn na. l vic phn chia li in a vo nm inh Su (1397), l nm Qu Ly leo ln ti bc cht ca ci thang danh vng. Xt ra, nu Qu Ly khng nm c u th tuyt i v quyn hnh th kh lng m thi hnh c sng kin ny. C l ng nhn thy ch t hu ti sn ca Trn triu bnh trng qu mnh ang nh hng tai hi cho i sng ca dn tc, do nhn khu mi ngy tng gia mt nhiu thm, khng c cch g dp yn cc mm lon hn l cch hn ch t sn cu vn cm o ca i chng. H Trn trc y khai sinh ra ch N, T, Honh, l mt ch nng n dng vo vic p , ngn nc mn ngoi bin m rung lp thnh trang tri. Nhng trang tri v m hi nc mt ca dn ngho m c th nay tr li cho dn ngho h c k sinh nhai. Nay theo tn sch, tr cc bc i vng v trng Cng cha, khng ai c cy qu 10 mu rung. S rung tha phi np cho Nh nc. Ngoi ra, ai c ti hay b ging trut u c ly rung chuc ti, hiu chnh sch ci cch in a c p dng mi phng tin thch nghi v rt rng ri. i i vi vic trn, vic su thu cng c sa i li. Mi mu t in theo ch c (thu inh c t i Trn) phi np 3 thng thc. Mi mu dn np t 7 quan n 9 quan. Thu inh mi xut nht lut phi np 3 quan (theo ngh ca T Bnh c thi hnh t nm Mu Ng, Xng Ph th hai - 1378) Nm Nhm Ng (1402), h H nh li: rung t in mi mu phi np 5 thng. Rung du chia lm 3 hng: hng nht ng 5 quan, hng nh 4 quan, hng ba 3 quan. Thu thn ty theo hon cnh ring ca mi ngi. Hng v sn v c nhi, qu ph c min. Hng c 5 so, phi np 5 tin giy. Hng c t 6 so n 1 mu, phi np 1 quan tin giy. Hng c 1 mu 1 so n 1 mu 5 so, np 1 quan 5 tin giy. Hng c 1 mu 6 so n 2 mu phi np 2 quan tin giy. Hng c 2 mu 1 so n 2 mu 5 so phi np 2 quan 6 tin giy. Hng c 2 mu 6 so tr ln np 3 quan tin giy. Ring vic sa i v su thu ny khng c li my cho dn, tri li dn chng phi ng gp nng hn trc. Theo ch c thi hnh n nm Mu Ng (1378), thu thn vn tnh theo s rung: ai c mt hai mu rung mi nm phi ng 1 quan tin. Ai c ba bn mu phi ng 2 quan. Ai c 5 mu tr ln phi ng 3 quan. Nhng tng qut m ni ch mi vn c li cho dn hn ch c. C l t nm Mu Ng (1378) n nm Nhm Ng (1402), vic p dng ngh ca T Bnh gy nhiu c cm trong dn chng nn Qu Ly c ci cch thu phc li nhn tm.

229

Vit S Ton Th

Cng theo mt ng li vi vic ci cch in a, Qu Ly hn ch c vic dng dn ngho lm n l. ng khng dung vic lm quyn ca giai cp phong kin, qu tc, quan liu, chia tay nhau ti sn quc gia, l tt nhin ng phi bi tr nt vic bc lt sc lao ng ca m dn cng ng, l bc tr nn ti mi. Xa kia, cc vng tn, tng tht c thu dng rt nhiu y t, nay mi nh qu tc ch c mt s ty theo phm trt. S tha phi tr li cho Nh nc. y t c phn bit bng cc du trn trn: - y t ca Nh nc v ha chu. y t ca Cng Cha v dng ng. y t ca nh i vng c mt khoanh . y t ca cc quan nht, nh phm c mt khoanh en. T tam phm tr xung c 2 khoanh en. Vic hn n ny cn c mt nh su sc v chnh tr na l gim bt th lc ca cc qu tc trung thnh vi h Trn hay l m tng tht c quyn li sinh t vi vng triu. Cu vn vn dn sinh v nn nhn mn Trung Chu sng Nh by gi ang rt nguy ngp bng cch chia li rung t, h H c l cha tha , v cung nhng cha cho cu, nn h H li di chuyn nhng dn cng vo lm n cc min t ai m cha Chim l Ba ch Li thua trn nm Nhm Ng (1402), phi dng cho nc ta: (t Chim ng v C Ly). Qu Ly chia hai ni ny ra lm 4 chu: Thng, Hoa, T, Ngha, t l Thng-Hoa chi phi bn chu. Ch gip gii t Chim th t ra trn Tn Ninh. Nguyn Cnh Chn c lm An Ph S l Thng Hoa. Dn ngho c t chc thnh on nh qun i, a c v con i theo, chia nhau chim hu cc ni t mi khn hoang v lp nghip. H phi thch trn cnh tay tn chu mnh tr ng. Vn tru b cng c gii quyt: Ai np cho Nh Nc tru b cp cho di dn u c ban phm tc. Nm Qu Mi (1403), Qu Ly lp Qung T Th (tc l bnh vin ca chnh ph ngy nay) cha bnh cho mi ngi. Nguyn i Nng l mt thy chuyn mn v khoa chm cu c c ra trng nom. gii quyt nn i sau nhng v gic gi, lt li, hn hn, Qu Ly cho lp mi l mt kho thc gi l kho Thng Bnh (theo kiu kho ca quan li T Nng i Hn Tuyn , 73-49 trc Cng Lch), ly tin cng mua thc la lc gi h ri bn r cho dn lc kh khn hoc em chn cu cho dn cng. Hn na, triu nh cn sc cc l quan kim im s thc ca cc i in ch ri ng ra bn cho dn, d nhin Nh nc nh mt gi hp vi hon cnh ca cc ngi tng thiu. Ngoi ra, cc min b, triu nh cho p ngn cn nc mn ly thm rung t cho dn v khai thc cc bn, cc sng vng Thanh Ha, Ngh An cho s chuyn ch, bun bn thm phn thun tin.

230

Vit S Ton Th

Ci Cch Vn Ha
Nho Gio v t tng ca cc hin gi Trung Quc t L qua Trn c dn ta ht sc suy tn. Ch Nho gi mt u th c bit trong vn hc v cc giy t hnh chnh. Ch Nm di i Trn mi ch c dng trong cc thi ca m thi. C n tay, Qu Ly vn c tinh thn ci cch v c c lp, t tin lin cao vai tr ca vn chng quc m v dm lt nho c nhng l thuyt bt kh xm phm qua bao nhiu th k ca cc thnh hin Trung Quc. Nm inh Mo (Xng Ph th mi mt, 1387), c Thng Hong Ngh Tng ban c kim, Qu Ly lm mt bi th Nm t n. Nm K Hi, Quang Thi th mi tm - 1394, Qu Ly dch thin V Dt trong Kinh Thi l thin chp li ca Chu Cng ra quc m dy vua Thun Tng. Nm inh Su (1396), Qu Ly dch xong pho Kinh Thi dy cc n quan, hu phi v cung n. ng b bi ta ca Chu Hy u sch ri bi ta ca mnh, i ni sch y dch v gii thch theo kin ring ca ng. ng li son ra sch Minh o ( sng t o Nho) dng ln Ngh Tng nm Nhm Thn (Quang Thi th nm 1392), ng k l mt cun sch ph bnh trit hc u tin nc ta sau ny, gm 14 thin khen Chu Cng hn Khng T, tn Chu Cng lm bc tin thnh, Khng T lm Tin S v nu 4 ch ng ng: a) Khng T n chi nh nng Nam T. b) Khng T ht lng nc Trn. c) v d) Cng Sn Pht Nhiu, Pht Bt vi Khng T, Khng T mun i. Cng trong sch ny, Qu Ly kt ti Hn D, mt danh s i ng, bi Pht rt kch lit l "o Nho" (nh nho n trm) v cho rng cc hin gi i Tng (nh Chu Mu Phc hiu Lim Kh, Trnh Hiu, Trnh Di, Dng Th, L Duyn Nin, La Trng T, Chu T (tc Chu Hy hiu Hi Am) c hc rng nhng ti thng, khng c tinh thn thc t, ch chuyn ngh cp lt vn chng t tng. ng Chu Thin cho rng chic roi m h H qut vo mt cc nh hin gi k trn c iu oan ung v h H qu thin v thc hnh m qun mt iu trng l hon cnh thc ti chi phi cc hin gi . Mun sao, ta cng phc h H c mt tinh thn c lp, chu suy xt, dm t tin, dm hoi nghi, khng a dua ht by, nnh sng nh m nho s trc v sau y chng ring g Vit Nam. Nu trong t tng gii ca ta hay ca Trung Quc c nhiu nhn vt li lc nh h H, c l vn minh, hc thut ng cn rng r hn na. Nm inh Su (1387), Qu Ly cng sa i vic hc hnh. ng li b li kn nhn ti bng khoa c m bng li tuyn c. H H t ra ngch hc quan, xt vic hc ch c t chc kinh thnh, m cc chu, huyn th hon ton thiu st. ng sc cho cc l Sn Nam, Kinh Bc, Hi ng, mi ph, chu, phi t mt vin hc quan lo vic gio hon thanh nin. Nh nc trch hoa li rung cng cung cp mt phn vo vic hc hnh, n sch, mt phn lm l sc theo t l: ph, chu ln 15 mu, ph, chu va 12 mu, ph, chu nh 10 mu.

231

Vit S Ton Th

Cc l quan phi lin lc mt thit vi cc hc quan xc tin vic gio dc. Mi nm phi kn ngi gii tin Kinh vua thn ra bi thi v tuyn la lm quan. Nhng n nm 1397, tc nm Quang Thi th 9, c l vic tuyn c khng thun tin nn Qu Ly nh tr li li thi c di y. Trc vic thi khng c nh th, nay Qu Ly nh lm t trng vn th m b php m T: trng nht lm bi Kinh Ngha c my on: ph , tip ngu, tiu ging, nguyn , i ging, trit kt, hn t 500 ch tr ln. Trng nh c th ph (mt bi th ng Lut, mt bi ph c th) cng t 500 ch tr ln. Trng tam ra chiu, ch, biu (chiu dng th vn i Hn, ch biu dng li vn t lc i ng). Trng t thi vn sch, hi kinh s hay thi v, hn 1000 ch tr ln. Ngoi ra, c thi Hng nm trc th thi Hi nm sau. Cc th sinh trng tuyn cn phi qua mt k vn sch na do chnh nh vua ra u nh trn di. n nm Gip Thn (1040), l khi nh H ra i, vic thi li sa i na. H H t thm mt trng na thi vit v lm ton php. l k chung kt. Nhng ngi Hng Th, sang nm phi qua b L thi li, c mi c tuyn dng ri nm sau na mi thi Hi. Vt c k thi ny mi c l Thi Hc Sinh. Nhng ngi Hng Thi c min phu phen, tp dch, nm sau phi thi li b L nu trng tuyn c b chc quan nh. Vic ci cch v thi c ny, c l phng theo l li ca nh Nguyn... ng trc nhng vic ci cch trn y, ai c s hay nghin cu Lch s nc nh u nhn thy H Qu Ly l mt nhn vt c k ti, c c thng minh thc t phi thng, c c tnh cng quyt v nhn ni. Trn khp mi a ht, khng nhng ng c nhiu sng kin, ng li c mt tinh thn cp tin mnh m, hng v i chng n lm ng xa hn nhng ngi ng thi, nht l gii qu tc, phong kin v nhng vic ci cch trn y m cn th ng kch lit.

Cuc o Chnh ca H Qu Ly
Thng ging nm inh Su (Quang Thi th mi 1397) Qu Ly cho khi cng vic xy thnh Ty ng Yn Tn (nay cn du vt huyn Vnh Lc, tc gi l Ty Giai), lp miu x, m mang ph phng ri thin c triu nh vo kinh mi. Cc dn ht T Lim, Nam Sch phi vn ti gch, ngi, g, lt, n Ty . Vic thin ny cn cho s thon ot c d dng, c l v Ty a th him tr, tin ng hnh qun lui ti theo dc Trng Sn hoc mun d xa d lun s phu Bc H lng cn quyn luyn h c, li c th d phng ha xm lng ca nh Minh na bi Thng Long gia ng bng khng li cho cuc khng chin vi gic mnh. Ngay thng 10 nm y, nhn vua Thun Tng ng gi yt lng An Sinh (ng Triu), Qu Ly cho lnh dong thuyn thng vo sng i Lai. Gi lm th no cho vic thay

232

Vit S Ton Th

bc i ngi c m du, nht l li th cng vua Ngh Tng thng t nm Gip Tut (1394) cn vng vng43. Qu Ly lin li dng o s Nguyn Khnh vo cung thuyt vua Thun Tng nn i tu tin lnh vic i y h ly. Vua Thun Tng nghe theo, truyn ngi cho Hong Thi T n, sau li Chiu ban hnh vo thng ba nm Mu Dn (1398) i nh sau: "Trm sm hm m trn gi huyn, khng c lng chn nh vng, c bc m gi ngi cao, kh lng kham ni. Hung chi bnh tim thng c pht lun c phng hi n tng x v chnh tr. Li th bui trc, qu thn u nghe thy nn nay nhng ngi ni lu di nn ln. Hong Thi T n ln ngi vua, c Ph Chnh Thi S L Qu Ly ly a v Quc t nhip chnh. Trm t lm Thi Thng Nguyn Qun Hong , n chay cung Bo Thanh, cho tha li nguyn thu trc". Thi T n by gi mi ln ba. Ri Thun Tng cng khng ra cung Bo Thanh na, ngi di ra Ngc Thanh Quan, thuc huyn ng Triu, tnh Hi Dng. Thng t nm sau (1399) ni tm hc sinh l Nguyn Cn c Qu Ly sai ra git. Thy Nguyn Cn c c ch khc thng, Thun Tng cht d hi: - My ra chu ta c nh g? Nguyn Cn khng n ni ra iu y phi lm v cng khng nh lng ra tay. Qu Ly lin a th ra cho Cn ni: "Nguyn Qun khng cht, my s cht thay", Cn phi dng thuc c. Thun Tng ung cng vn khng cht. Sau n X K tng qun Phm Kh Vnh n tht c Thun Tng mi xong. Nh Trn n y l ht, sau 175 nm ngi vi 12 i vua.

Ngh Tng vo nm thng cui cng cng c lo Qu Ly cp ngi, sai th v tranh t ph t ca ngi v mong Qu Ly gip dng h mnh nh Chu Cng, Hoc Quang, Gia Ct Lng v T Hin Thnh. Thng t nm Quang Thi th by, l hi th xong, Ngh Tng bo Qu Ly: Bnh Chng l h thn, vic ln nh ca nc nh u c y ht. Nay nc ang suy nhc, trm li gi yu nu quan gia c th gip c th gip, bng tm thng ngu ti th Khanh t lm ly! Qu Ly ci m, dp u khc t, ch ln tri th: - H thn khng ht lng gip vua gip nc xin tri chu bt dit!... Xin b h soi xt lng thn, ch qu lo xa vy!

43

233

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 8

Nh H (1400-1407) (Mt Khc Quanh Ca Lch S Vit Nam)

- H Qu Ly (1400) - H Hn Thng (1400-1407)

I. H Qu Ly (1400)
Nm sau, thng hai nm Canh Thn (Kin Tn th ba 1400) Thiu n b b v ging xung lm Bo Ninh i vng. Qu Ly khng git v n l chu ngoi. Nhng trc khi bc ln ngai vng Qu Ly cn dng hnh thc che mt thin h: a) Thiu t nhng ngi b) Triu thn ba ln dng biu xin tn tn. Qu Ly ln ngi ly hiu l Thnh Nguyn, i h L ra h H, t quc hiu l i Ngu. Cui nm y Qu Ly nhng ngi cho Hn Thng ln lm Thng hong nh cc vua nh Trn thu trc. Ti Chim Thnh, vua Chim l La Khi mi mt, con l Ba ch Li ln ni ngi. Qu Ly c Mn mang thy qun, Trn Tng lnh lc qun, binh s tt c l 15 vn, nhn dp ny nh Chim. Hai cnh qun thy, b khng tin ng nhp nn khng tip ng c cho nhau. Lc qun thiu lng phi rt lui. Trn Tng b n hc v vic ny v phi y lm lnh. (theo ti liu trong Vit Nam S Lc). V on ny ng Chu Thin trong cun "Chnh Tr H Qu Ly" vit: "Nguyn nm trc, Hn Thng sai Phm Nguyn Khi v Mn nh Chim. Cha Chim dng hai tht voi cu hon binh ri li i tu gian vi nh Minh. Hn Thng phi khin Phan Ha Ph em hai tht voi sang cng vua Tu..."

234

Vit S Ton Th

m Mu Tr Qu Ly Tht Bi Ln Th Hai
Thng hong Thun Tng b h st xc ng ht sc d lun s phu v dn chng trong nc, ngay c nhng ngi trong hng ng ca Qu Ly xa nay ng h nhit lit cc vic ci cch ca Qu Ly. Mt s trung thn ca h Trn hp nhau m mu tr h H, ng u l Thi bo Trn Nguyn Hng v Thng tng Trn Kht Chn, ngi c cng git Ch Bng Nga trn sng Hong Giang. H d nh khi s vo ngy Hi Th n Sn (thuc lng Cao Mt, huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ha. V kinh t Thanh, nn vic hi th cng phi di ch). Qu Ly ln lu nh Trn Kht Chn xem n th dng nghi v thin t. Thch khch l Phm T Du v Phm Ngu Tt mang kim ln theo. Kht Chn trng mt, hai ngi khng dm quyt. Qu Ly nhc thy cht d lin ng ngay dy i cc v s ng h xung lu. Ngu Tt hong ht qung kim xung t ku: - Vic hng mt ri, c l n cht ung mng. Tc th c lnh bt tt c 370 ngi trong c nhiu nhn vt quan trng nh: Thi bo Trn Nguyn Hng, Tr quc Trn Nht n, Thng tng V Tit Hu Trn Kht Chn, Thnh Dc tng qun Phm Kh Vnh, Thng Th H c Ln, Hnh khin Lng Nguyn Bu, Bng nhn L Hin Ph v bn Phm ng Thin, Phm T Du, Phm Ngu Tt. Ri mu chy xng ri, vic bt b ko di hng nm cha ht. Cuc khng b lan trn ra khp ni, n ni dn chng khi i ngoi ng gp ngi quen bit ch ly mt cho nhau m khng dm ng li ni chuyn. T gi pht ny mi mm phn ng trong nc u tt ht. Qu Ly ch cn lo i ngoi m thi.

II. H Hn Thng (1400-1407)

Sau vic nhng ngi cho Hn Thng, vic quan trng v cp bch nht ca Qu Ly l giao thip vi nh Minh. Qu Ly vn l ngi rt sng sut nn tin liu mi vic nht l vn Bc triu l vn m v Hong no ca Vit Nam cng phi lo lng n. Qu Ly cho s sang ni vi nh Minh rng con chu h Trn khng cn ai na, nay xin cho Hn Thng ly danh ngha l chu ngoi thay th. Nm Qu Mi, tc nm Khai i u tin (1403) nhn Minh Thnh T ln ngi, Hn Thng sai s sang mng v xin tn phong. Thnh T cho Dng Bt sang nc Nam iu tra h thc. Qu Ly cho cc quan vin ph lo lm t khai ng nh lun iu ca s gi trc y qua Bc triu, Thnh T khng cn c g t chi nn phong cho Hn Thng lm An Nam quc vng.

235

Vit S Ton Th

Nm Nhm Ng (1402) Mn li c c em qun nh Chim Thnh. Chim vng Ba ch Li sai cu l B in sang dn t Chim ng (ph Thng Bnh, tnh Qung Nam) cu bi binh. Qu Ly i thm t C Ly (Qung Ngha) ri t ra l Thang Hoa thi hnh chnh sch di dn. Nm sau (Qu Mi), Mn em 20 vn binh sang nh Chim thm ln na yu sch nhng t Bt t Gia, Hc Bch v Sa Ly Nha v pha nam t Chim ng v C Ly. Qun Chim gi vng thnh Ch Bn. Qun nh H cn lng thc phi rt lui. Nm sau (Gip Thn - 1404), s Minh sang trch, hi v Chim Thnh khiu ni v vic binh i ca H Qu Ly ln t v i tin cng nm trc. Cng nm y gia n ca Trn Nguyn Huy i tn l Trn Thim Bnh trn sang nc Lo Qua ri qua Vn Nam ln Yn Kinh tr xng l con vua Ngh Tng, t co vic cp ngi ca cha con h H v xin Minh Triu em binh qua nc Nam. Thnh T phi Ng s L K sang d xt. Qu Ly nghe tin hong s cho ngi ui theo nh bt s b git i nhng L K sau khi tm hiu c vic gian di ca Qu Ly vt khi bin gii. Thng hai nm t Du, Khai i th ba (1405) theo li Th quan Hong Quang Thanh, Lc Chu bn An Nam vn thuc t Tu (chu T Minh), nh Minh trc y i mt ln, Qu Ly khng chu nhng sau ny thy tnh th sp tr nn gay cn, Qu Ly nh cho Hong Hi Khanh ct t tr cho nh Minh ct m chuyn. Hi Khanh ct t C Lu tt c 59 thn nhng li cho Trung Quc. Vic ny gii quyt xong, Hi Khanh b trch c l tr nhiu qu. Qu Ly trong lng bc tc ngm sai th dn nh thuc c nhng quan li Minh c sang cai tr t mi y. Nm thng sau, nh Minh sai bn hon gi Nguyn Ton, Nguyn o, T C, Ng Tn l nhng u bp gii xa kia c vua Ngh Tng cng vua Thi T nh Minh v nc d xt tnh th. Thng 9, s b ca nh H li em cng phm sang Bc triu khng ngoi mc ch mua chuc nh Minh v nghin cu thi ca Minh Thnh T. S gi Phm Canh l T t Lang trung b Minh gi li, ch cho Thng phn Lu Quang nh tr v. Thy triu chng chin tranh xut hin, Hn Thng vi triu tp cc quan An ph s cc L v Kinh hp bn quyt nh ha hay chin. Hi ngh cha ng b no, T tng quc l H Nguyn Trng (anh Hn Thng) ni: - Ti khng s nh, ch s dn khng theo thi! Li ny trng ca Qu Ly, Nguyn Trng c thng ci hp vng. T khi ln ngi nh H t chc ro rit vic quc phng ngoi vic ci cch v b c thi hnh t khi Qu Ly tham d chnh quyn. ng (Thng Long) l tin tuyn nn c b tr rt k cng. Trc hi ngh cc quan vn v cao cp ton quc, Qu Ly h lnh p ti Sn Ty mt ci thnh ln, tng cao, ho su gi l thnh a Bang thuc x C Php, huyn Tin Phong. Cc ng thy o t ngoi b tin vo cng c s phng ng. Khc sng Bch Hc thuc Vit Tr, Hng Ha c ng cc g chn thy qun ca nh Minh. V pha Nam ngn sng Nh H c cm c di hn 700 dm. V mt b, qun i cc v chia nhau ng cc cn c trng yu. Dn cc l Bc Giang,

236

Vit S Ton Th

Tam i phi dng sn nh ca nhng ni t hoang trn Nam ngn sng Ci c ch tn c cho dn chng. Nhng nh c phm tc c lnh chiu m nhng k o vong, lp thnh cc i qun dng hn t di quyn iu khin ca cc chc Thin H, Bch H ph lc cho i qun ca triu nh.

Cuc Giao Tranh Gia Nh H v Nh Minh

Minh Thnh T cng nh cc Hong Trung Hoa cc triu trc, rt mun chim nc Nam sau khi cng c c a v ca vng triu. C hi tt a n: Trn Thim Bnh tr xng l con vua Ngh Tng ngi duy nht cn li ca h Trn v ch xin vua Minh xut nm ngn qun i "iu pht" l . Bn hon gi Nguyn Ton li tu rng nc Nam rt giu thnh v c nhiu sn vt qu, vua Minh ly lm va lm. Vic Nam chinh c quyt nh ngay. Thng t nm Bnh Tut (1406) vua Minh sai c tng l Hn Quan v Hong Trung em 5.000 qun a Trn Thim Bnh v nc. n ni a u gip gii, qun Minh ng li. Hong Trung mt mnh nh vo ca Sm Knh. i tng Phm Nguyn Khi, Ch Bnh Trung ca nh H b t trn. Ngay lc , tng H Vn n tip chin. Qun Minh thua v b hai tng H X, Trn nh ngn mt ng rt lui (Chi Lng) t trc. Hong Trung bn sai quan y l Cao Cnh Chiu gii Trn Thim Bnh sang tri qun H ni: "Trc y Thim Bnh ni mnh l con vua An Nam nn c a v nc. Ngay t lc vo ci n gi khng thy mt ai theo, r l c s gian di. Nay np Thim Bnh v xin m ng cho v". H X ng thun, em Thim Bnh v dng cng. Hn Thng thng cho mi ngi, duy trch H X khng bt ly Hong Trung, cn Thim Bnh b em trm quyt. Sau vic ny Hn Thng li c s b sang bin bch vi Minh triu rng Thim Bnh gi mo v xin thng cng nh c. on s b ny c Trn Cung Tc An ph s Tam Giang lm chnh s, Mai T Phu Thng phn lm Ph s b nh Minh gi li c. Bn Hong Trung b v, Thim Bnh b git, vua Minh vn quyt nh, Thnh Quc cng Chu Nng c phong lm i tng, Tn Thnh hu Trng Ph, Ty Bnh hu Mc Thnh lm t hu ph tng, Phong Thnh hu L Bn, Vn dng b Trn Hc lm t hu tham tng chia qun lm hai o xm nhp vo nc ta. Qun Minh n Long Chu th Chu Nng b bnh cht, Trng Ph ln thay i li Bng Tng (Qung Ty) nh vo ca Nam Quan ri i theo hng Ty Bc chuyn xung sng Ci. Mc Thnh i ng Vn Nam, nh ca Ph Lnh (c l l H Giang) theo dc sng Thao m xung, hn nhau hp ng ba Hc (Bch Hc). Mt th on chnh tr li hi: nh Minh tin qun vo nc Nam do nhng mnh kho ca bn Vit gian Trn Thim Bnh, Nguyn Ton, Bi B K by ra nn th xung sng nhng tm vn c vit bi hch, i ni rng qun nh Minh sang dp nh H c khi phc li dng di nh Trn v cu nhn dn khi vng i kh. Vic phn tuyn truyn ny c kt qu tai hi trng thy cho nh H. Qun s ca ta xem c bi hch ny nhiu k nn lng. Bn Mc ch, Mc Vin, Mc Thy (chu trng Mc nh Chi l Hi Dng) v Nguyn Hun bt bnh vi nh H b theo qun Minh c

237

Vit S Ton Th

trng i. Nh c s cng tc ca bn ny, ni tnh qun dn nc Nam thi b phanh phui ht thy ra trc mt qun xm lc. Ri qun Minh nh m lm c nhiu thng li bui u. Cn c vo li Mc Thnh bn vi Trng Ph th qun Minh by gi cha vt qua c sng Nh H v lng sng b cm c v chng ch. Sau nh li hn, hai cnh Bc qun u tp hp c trc Bch Hc ri d nhin h phi nh thnh a Bang l tin tuyn ca qun H v l mt cn c quan trng ca nh H tip ng cho cc n binh hai bn b sng Nh H. Qun Minh, khc vi qun Tng, qun Nguyn, hn hai th k trc l ch tin vo ni a nc ta bng ng b do ng Thng du trn xung sng Nh H ri nh vo Trung Chu.

Thnh a Bang Tht Th

Thnh a Bang ng k l kin c do tng cao v ly su. Qun nh H y rt y v tnh rng qun Minh khng vt c qua sng Ci v pha Nam th phi tm cch b pha Ty Bc sng Nh H. S d on ny rt ng. Trng Ph tin n y lin bn vi cc tng, li dng bi ct rng v phng ong qun ri ngay m hm y, h chia qun nh thnh. Trng Ph cng c tng Hong Trung nh mt Ty Bc. Mc Thnh em c tng Trn Du (Vit Nam s lc chp Trn Tun) nh mt ng Nam u dng thang vn th p vo thnh m leo ln. Qun Minh nh o t vo thnh, qun nh H chu khng ni lui vo gi thnh. Sng hm sau, nh H o thnh cho voi ra nh. Qun Minh v hnh s t trm ln nga ri dng sng thn c bn x vo qun H. Voi s chy li li, qun Minh tin vo thnh. Thnh v cc n i dc sng cng v theo. Tn qun ca nh H lui v Hong Giang (khc sng Nh H thuc huyn Nam Sang, tnh H Nam). Qun Minh tha thng t sch cc n tri ca nh H v tin v Thng Long, (by gi gi l ng ) lc ny b ng. Qun Minh tha h bt n b, con gi, v vt ca ci. Sau , h t ngay b my cai tr, b nhim cc quan chc, chiu tp lu dn.

Trn Mc Phm Giang

Cuc bi trn ca nh H t Sn Ty v Thng Long vo thng Chp nm Bnh Tut (1406). Nm sau (inh Hi) thng ba, Ph tng Mc Thnh em qun thy lc tin xung Mc Phm (con sng ny ly tn lng Mc Phm v chy qua . Mc Phm thuc huyn Ph Xuyn. Sng Mc Phm tip vi Hong Giang). Qun Minh h tri hai bn sng. H Nguyn Trng em 300 chic thuyn tn cng vo qun Minh, b qun Minh chia ra lm hai cnh nh p li. Nguyn Trng khng chng ni rt lui v ca Mun Hi (thuc huyn Giao Thy, tnh Nam nh). Ti bn Bnh Than (huyn Ch Linh, tnh Hi Dng), hai bn cng gp nhau. i tng nh H l H v H X cng thua chy v Mun Hi hp vi qun ca Nguyn Trng, o ho p ly tnh gi lu di. Qun Minh li sp n. Bn H Nguyn Trng chy v ca i An (thuc ph Ngha Hng), y li xy thm mt vic phn bi: bn Th trung Trn Quang Ch, Trung th lnh Trn S Hin cng vi ngi s ti l Nguyn Nht Kin m mu git quan Trn ph ri theo qun Minh.

238

Vit S Ton Th

Qun H v qun Minh nh nhau kch lit ngy m. Nguyn Trng cho n Qu Ly v Hn Thng Ty ra Hong Giang, nh m mt cuc phn cng ln. Ti Mun Hi, qun Minh b m au nhiu nn phi lui v bn Hm T, c i qun H tin ln.

Trn Hm T Quan
Lc lng thy lc ca qun H by gi c tt c 7 vn. H h truyn c 21 vn v ng nh s d on ca cc tng Minh, cuc phn cng ca H ti bn Hm T s din ra. Nguyn Trng cng Mn chia qun nh sau: H X, Trn nh em qun nh vo b pha Nam. Nhn Gim, Trn Kht Trang nh vo b pha Bc. Thy qun c Mn, H Vn ph trch. Chin thuyn ni nhau hn mi dm kn c mt sng. Minh dng th phc binh, nh qun H vo su trong mt trn mi em qun thy b xng ra. Qun Minh nh rt mnh, qun H thua, phn xin hng, phn chy xung sng b cht ui rt nhiu. c tin qun mnh b phc binh ca ch nh ro rit, qun ca H X mt sau khng chu tin. H Vn phi ngi n trch, by gi H X mi cho qun ln nhng cng bi nt. Sau trn ny, i qun ca nh H tan r gn ht. An ph s Bc Giang l Nguyn Hy Chu b bt. Hy Chu chi Trng Ph v b git cht. Cn Qu Ly v Hn Thng cng mt s ngi chy ra b lui v Thanh Ha. Qun Minh ui theo kp n Li Giang (l mt con sng nh n vo sng M), qun H by gi mt ht tinh thn nn khng nh m tan. Gia lc nguy cp, tng H l Ngy Thc ni: - Nc mt ri, lm vua khng nn cht v tay ngi, B h nn t t i l hn! Qu Ly gin lm cho chm Ngy Thc44 ri chy vo Ngh An. Thng 5 nm y (1407), Qu Ly v Hn Thng n ca K La (nay thuc huyn K An, tnh Ngh An). Trng Ph c Mc Thnh dn lc qun, Liu Thng lnh thy qun bng ng b ui theo. Ng o c cc k lo ra yt kin v tu: - X ny tn l C L, c ni tn l Thin Cm, l im khng lnh, xin nh vua ch lu li y (ch C L l tri h L. Thin Cm l tri bt. S tht cc k lo c c trch ch K La ra C L. Ch Thin Cm ch c ngha l n tri. Tng truyn ngy xa vua Hng Vng i chi qua y nghe ting so tri bi gi ht qua cc khe ni nn t tn ni l Thin Cm). Qu Ly hiu r tn sng ni Thanh Ngh, bit rng bn ph lo nguyn ra mnh, gin lm cho chm ht. t lu, qun Minh thy b ko n ni bt c Qu Ly ni

Ngy Thc l mt vn thn c nhiu mu mo c Hn Thng trng dng thng v vi Ngy Trng i ng. Tht ra, Ngy Thc h ng, u Thi Hc Sinh i Trn, ngi Ch Linh, l Nam Sch.

44

239

Vit S Ton Th

Thin Cm, ngy hm sau bt c Hn Thng vi con l Nhu L ni Cao Vng cng thuc v K Anh. Cc i thn tng t nh T tng quc Nguyn Trng, Hu tng quc Qu T, em rut Qu Ly cng vi con l Phn trung V Cu, tng qun H , Phm Lc Ti, Nguyn Ngan Quang, on Kch, ln lt b sa li ht. Bn Trn Nht Chiu, Nguyn Phi Khanh, Nguyn Cn, Mn ra hng Minh trc t lu. Ngoi ra, Hnh Khin hu tham tri chnh s Ng Min cng v l Kiu Biu gi chc Trc Thng khng chu nhc u m u xung nc t i. Thng sau, tng Minh l L Ln, Liu Thng gii Qu Ly vi con l Hn Thng, Nguyn Trng, Trit Ung, chu l Nhu L, Phm, em l Qu T, con T l V Cu, tng qun H , on Kch, Hnh Khin, Nguyn Ngn Quang, L Cnh K v Kim Lng. Minh Thnh T hi Qu Ly: - Git vua cp nc c phi l o b ti khng? Qu Ly khng tr li. Vua Minh bn giam c vo ngc ch tha c Nguyn Trng v chu l Nhu L. Sau Qu Ly cng c phng thch nhng phi lm lnh tun Qung Ty. Nguyn Trng gii vic ch to v kh, em sng tin vua c lm quan, sau c phong n Cng B Th Lang v son ra sch Nam ng Mng Lc cn truyn n by gi. Cng khong thng su, bnh nh xong nc Vit, ngi Minh t ba c quan hnh chnh: Ty ch huy s, ty Tha tuyn b chnh s v ty hnh n st s, thuc quyn c L Ngh v Thng th Hong Phc. Dn c min thu ba nm.

Nguyn Nhn Tht Bi Ca H Qu Ly

H Qu Ly bc chn vo trng chnh tr t nm Tn Hi (1371), n nm inh Mo (1387), gi chc ng bnh chng s nm ht quyn chnh trong tay. n nm Canh Thn (1400) Qu Ly ph b Thiu v ln lm vua. T cui nm Bnh Tut qua nm inh Hi, Qu Ly phi ng u vi qun xm lng, sau 9 thng chin tranh, h H tht bi mt cch au n, thm thng. V u h H i ti ci kt qu bi t ? Cc vua cha mt ngai vng, nghip b, cc nh chnh tr ng gc trn no ng danh vng xa nay khng ngoi l do tht nhn tm. Ta hiu cu tht nhn tm l mt lng dn v tr thc trong nc l hai thnh phn quan h ca nn tng quc gia. y l mt l chung. H H cng khng thot khi cng l trong khi sp. Nhng hnh ng no lm h H tht nhn tm? 1) H H tin qu nhanh trn con ng danh vng, quyn th ly lng, du khng va chm vo quyn li ca ai cng d khin nhiu k ght ghen, hung chi h H thi hnh nhiu vic cch mng x hi nghch vi quyn li ca nhiu giai cp. T d: hn ch quyn t hu ti sn do vic ci cch in a c li cho dn nhng c hi cho qu tc. Vic cch mng ht sc to bo ny li km thm vic hn ch gia ng

240

Vit S Ton Th

km hm v gim hn th lc ca ng cp phong kin khin h phi tm cch chng li h H bo v tng lai ca h. 2) Vic ci cch tng o cng c tnh cch hn ch nh hng ca mt giai cp rt gn dn chng. S chng tr ca giai cp ny khng phi l khng nguy him, nht l v mt tuyn truyn. 3) Vic ci cch tin t, tuy c thun tin cho vic mua bn ca dn chng nhng qu mi nn dn chng cha hiu c li ch. Thy tin bc ca mnh bt buc phi i ly tin giy, dn chng sao khi c s hoang mang, hn gin. 4) Vic git hi con chu nh Trn, nht l vua Thun Thng, con r ca Qu Ly, v vic h st trn 370 vng hu, tng lnh, i thn trong v m mu ngy hi th n Sn xc ng dn chng rt mnh khng k cc giai cp quyn qu ang b h H uy hip. Ngay t khi Qu Ly thi hnh cc vic ci cch, Qu Ly b nhng cuc phn tuyn truyn rt d di, vic thng tay n p i phng v lu huyt sau ny li cng gia tng hiu lc cho cuc phn tuyn tryn ca phe i lp. Nhn dn vo i L, Trn li ang c hun c trong ci l Pht gio v Khng gio, thy vic git vua trit h i thn khng khi c s cng phn v nghi ng. Trc vn ny, nh chnh tr i ti thiu xt mt cch tai hi mt k thut trng yu l vn ng nhn dn, ly nhn dn lm hu thun. Vic lm cng bo ng cng phi sa son d lun, h H qu rt khinh xut, k t cc vic ci cch quc gia c li cho nhn dn n vic bc ln ngi cu ng. H H khng hp th c bi hc thn dn v dn vn ca Trn triu thu trc, c l v khng n nhn dn, c l ng cho rng ch cn hng mi cng cuc ci cch quc gia v quyn li i chng l . Bi s thiu st ny ngi ta ngh rng vic lm ca ng khng v cng ch, tri li c mc ch, c cu cnh hon ton t li. Bn v vic n p phong kin i by gi, ta ngh th no v H Qu Ly? H H tn nhn lm chng? Xt cc vic xy ra, qu h H tn nhn tht nhng bnh tnh v khch quan m ni nh lm chnh tr nh h H gia mt thi vua hn, ti n, ng cp phong kin li qu ngoan c, tham tn, chng li mi vic ci cch cp tin v nghch vi quyn li ca h th nh lm chnh tr nu mun thnh cng hay ng vng khng th khng c nhng c ch quyt lit mnh bo. Ni mt cch khc, x hi Vit Nam by gi ang b mt bo bnh, H Qu Ly phi dng bo phng v khng cn th tr hon c vi tnh th. H H ngi trn lng cp, ln kh xung cn kh gp bi, c vo hon cnh ca h H mi bit, ngoi ra ng trn quan im nhn dn v cch mng, ta cn l g thng tic m vua quan bt lc, mc nt i Trn? Thng tic bn ny mt nc vi ngoi ch, dn hao mn v i kh, nim ny vo thi no cng phi coi l mt s phn bi quc gia v phn tin ha!

H Qu Ly C Lm Mt Nc Khng?
Bnh lun v H Qu Ly, Trn Trng Kim trong Vit Nam S Lc trang 120 ni:

241

Vit S Ton Th

"Xem cng vic ca H Qu Ly lm th khng phi l mt ngi tm thng, nhng tic thay, mt ngi kinh t nh th m gi s c gip nh Trn cho c thy chung th du gic Minh c mnh th n u i na cng cha hu d n cp c nc Nam m mnh li c ting thm li ngn thu. Nhng v ci lng tham xui khin, h c th lc th sinh ra bng mun tranh quyn cp nc. Bi th, H Qu Ly mi lm s thon ot, v nh Minh mi c ci c m sang nh ly nc An Nam. M cng v ci c y cho nn lng ngi mi b h H m theo gic n ni cha con h H thua chy b bt, phi em thn i chu nhc nc ngi! Nhng y l mt ci ti lm hi ring cho mt h H m thi, cn ci ti lm mt nc Nam, th ai gnh vc cho H Qu Ly? ..." Khng ring s gia h Trn, ... nhiu nh vit s t trc n nay thng quy ti lm mt nc v tay nh Minh cho H Qu Ly v cng vin c mt cch gin d rng H Qu Ly git vua cp nc nn ngi trong nc mi i cu cu Minh triu. Trc vn ny, tm ra l phi, ta cn t hai cu hi di y: 1) Tnh trng bang giao gia nc ta v nh Minh thu th no? Nu H Qu Ly khng "th qun thon quc" nn xm lng liu c th trnh c khng? 2) Bn Trn Thim Bnh v Bi B K sang cu qun "iu pht" ca nh Minh c nh hng g n s suy vong ca quc gia thu khng? Cu hi trn nhc ta rng khi nh H ra i, Minh Thnh T c nhm ng nc ta ri, sau li thm s t co ca bn hon gi Nguyn Ton gii ngh nu bp m triu Trn em tin Minh trc y, Thim Bnh v Bi B K ch l nhng k n sau thc y cuc xm lng cho thm phn nhanh chng. Bo rng vic o chnh ca H Qu Ly gip cho nh Minh ci c xut binh qua t Vit cng khng ng. Nh Minh mun chim nc ta khng thiu c hi, cng khng thiu duyn c na. y ch l chuyn con ch si vi con cu non ca L Phng Tin (La Fontaine) m thi. Mt vic xm lng bao gi cng phi tnh ton y iu kin thc t. l vic ta cn phi suy xt k lng. Nh Minh trc khi mang qun sang nc ta phi hiu r dn ta suy yu t bao gi, vua quan ca chng ta nh th no. Nh vy mi vic bi hoi ca my triu i cui cng ca dng h ng A u ghi trong cun s tay ca h. Cuc xm lng by gi u c phi cn c vo ci nguyn nhn gn gi nht l v o chnh ca H Qu Ly, nht l cuc o chnh y thnh cng, mt cch m thm. C th nh Minh hiu thc lc nc ta b suy gim t lu, lng dn Vit Nam chia r, H Qu Ly tuy c ci cch nhiu vic trong nc nhng vn cha phc hi c nguyn kh quc gia. l duyn c mt nc ca dn ta cng nh duyn c xm lng ca qun Minh. Tm li i Trn Mt do m vua quan bc nhc, ham n chi ng im to cho Bc phng mt hon cnh tt p xm chim t ai ca chng ta. Ci nguyn nhn x hi ny mi l nguyn nhn chnh. Cc nh lm s hay cc ngi c s xa nay thng ch nhn vo vic trc mt m bung li ph phn chng khi c s qu ng v thiu cng bnh vi ngi xa.

242

Vit S Ton Th

Nhng nh c s v vit s ngy nay hiu Qu Ly mt cch cng bng v thc t hn. Trong Nam S Lit Truyn kho cu Tp ch Nam Phong s 100, ng L Thc Thng vit: "Xem Qu Ly ng bui Ty Lch 1411, khi y cc nc u Chu cha n trnh bn khai m nc ta c Qu Ly by t cc vic trc khu n vn minh, phng B K chng a qun Minh v tr ngnh cho Qu Ly ht sc kinh l giang sn, trng tn nht nguyt, nc ta hn ko c vn minh, th xut trc cc nc Chu ..." Trong Vit Nam C Vn Hc S (do nh Hn Thuyn H Ni xut bn nm 1942) ng Nguyn ng Chi cng vit: "T tng v hnh vi ca nh c ti y c th snh vi Vng An Thch (10211086) i Tng bn Tu. Vng cng c mt bi xch nhng li hc hun h v ch s ca tin nho cng l ch trng nhng vn ci lng Trung Quc. H H chu mnh ci tinh thn nn quyt tm m mt li thc hc i i vi nn tng quc gia x hi mong lm cng thnh nc nh. Ngi sau ny cn hn ngi trc v ch chim ly chic ngai vng cho tin b hnh ng. "Nhng ng tic cho chic ngai vng y khng bao lu b sp v li cun mi th i mt. Bn tay ph hoi y chnh l ngi Minh, nhng mt s ng ngi Vit Nam ly c phc hi nh Trn m ng n gic, h phi chu mt phn trch nhim." Tin Mi s 1406 ra ngy 31-10-1944, trong bi c S ng T.N. cng vit: "c Nam S, nhng cuc ci to v chnh tr, x hi, hc thut khng phi l t, nhng iu khin cho chng ta phi ngc nhin v nh tic hn c l chnh sch to bo c th coi nh mt cuc cch mng ca h H v cui thp t v u thp ng th k. "em i chiu nhng chnh sch ca H Qu Ly vi lch s quc t hi by gi v nht l em i chiu vi hon cnh ng lc y cuc ci cch kia thc l ln lao v c tinh thn ln phm vi ca n. "Cuc ci cch y nu c tip tc trong mt thi gian kh lu, tt phi em dn tc Vit Nam, mt dn tc lc y thiu t chc, n mt mc ph cng. "Nhng em reo rc vo mt m dn chng cha gic ng, nhng ch trng khng gp c mt sc hu thun y cho nn trc cuc m mu ca bn Vit gian lm bung sung cho qun i nh Minh, s nghip ca h H tan tc sau mt cuc tht bi au n".

243

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 9

Bc Thuc Ln Th Nm

Nh Hu Trn (1407-1413)
- Chnh sch thng tr ca nh Minh - Gin nh khi ngha - Trn Qu Khoch ni tip cuc cch mng

1- Chnh Sch Thng Tr Ca Nh Minh

Qun Minh nh tan c qun nh H lin thit lp ngay gung my cai tr khp mi ni. Nhng i vi qun xm lng, bao gi h cng khn kho cm d nhn dn. Trc y, h ly danh ngha em qun iu pht nh H mua chuc lng cc ngi tr thc, cc quan liu v nhn dn cn lu luyn h Trn c nhiu hay t vn l iu li. D nhin h cn cc phn t tr thc hn ht lm tay sai v ni cng cho h. Ngoi ra, cc phn t quan liu tr thc trong mt nc vn c uy tn i vi nhn dn, h ng vo u, nhn dn theo v y, ch my khi nhn dn nhn nh c nhanh chng v r rng con ng ca Chnh Ngha. Gi y, h dng hai th on chnh tr: 1) H treo bng ku gi con chu h Trn t rng h vn trung thnh vi tinh thn bn tuyn ngn "Hng Trn Dit H" tung ra trong giai on u ca cuc dng binh. H bit rng con chu h Trn cha d dm xut u l din. Nu c k hng ng li hiu triu ca h, k s b git ngm i, iu n no c kh g. 2) Ngay lc h va tung ra li hiu triu, h li lm tip ngay vic bt cc ph lo lm t khai rng: "Con chu h Trn khng cn ai na. t An Nam vn l t Giao Chu ngy trc nay xin t qun huyn nh xa". y l hai hnh ng mu thun nhau. Bng vic trn, thc dn Bc phng d b thao tng nhn tm, chng khai thc c cm tnh ca nhn dn h Trn, bng vic di chng chnh thc ha ch h c truyn ca chng trn x s chng ta.

244

Vit S Ton Th

Ri nh Minh chia nc ta ra 17 ph: Giao Chu, Bc Giang, Lng Giang, Lng Sn, Tn An, Kin Xng, Phong Ha, Kin Bnh, Trn Man, Tam Giang, Tuyn Ha, Thi Nguyn, Thanh Ha, Ngh An, Tn Bnh, Thun Ha, Thng Hoa v 5 chu l: Qung Oai, Hng Ha, Qui Ha, Gia Bnh, Din Chu. nhng ni trng yu, h t 12 v tc l 12 o qun binh phng v phng din qun s. V hnh chnh, h t ra ba ty: B Chnh ty, n St ty, Chng ty. Ba ty ny iu ng 472 nha mn l nhng c cu cai tr ph thuc. Thng th Hong Phc l mt nh tr thc li lc ca h coi hai ty B Chnh v n St. L Ngh coi Chng ty tc l Thng Nhip v qun s, Hong Trung lm ph. B my hnh chnh v qun s bt u quay th ngi Minh khn kho lo vic v v dn chng v chiu m nhn ti. Con chu cc tng s, quan liu theo nh H trong vic khng chin trc y b bt, nay c phng thch ht, ngay c nhng tng lnh b bt trong cuc giao tranh cng c min ti. Vua Minh Thnh T cn y Trng Ph i tm kim cc ngi c danh ting, c vn hc uyn bc thng tho vic cai tr, nhng ngi hiu , cc trai trng kho mnh, cc thy bi ton, cc danh y ban thng phm hm hoc dng vo cc chc v Tri ph, Tri huyn, Tri chu. Nhng k vong bn, xu m thi th, ham li m danh (Lng Nh H, Duy Trung, Nguyn Hun ...) chy theo li gi ca bn thng tr v lm rt nhiu vic tn c i vi dn chng, tr vi ngi c lim s nh cc ng Bi ng u, L T Cu, L Li, c n cn mi mc m vn khc t. L Ngh v Hong Phc c c y mi vic qun chnh sau bn Trng Ph, Mc Thnh rt qun mang theo bn nc ta, n b, con gi, cc s sch, th, truyn k v Kim Lng dng ln Minh , do chng ta mt rt nhiu sch qu m nhn ti hai triu L Trn bin son. Theo Lch Triu Hin Chng Vn Tch ch (Phan Huy Ch) nhng sch di y b tch thu: 1) Hnh th ca vua L Thi Tng (3 quyn) 2) Quc Triu Thn L ca Trn Thi Tng (10 quyn) 3) Hnh Lut (1 quyn) 4) Thng L nin hiu Kin Trung (10 quyn) 5) Kha H tp (1 quyn) 6) Ng Thi (1 quyn) 7) Di Hu Lc ca vua Trn Thnh Tng (2 quyn) 8) C Cu Lc (1 quyn) 9) Thi Tp (1 quyn) 10) Trung Hng Thc Lc ca vua Trn Nhn Tng (2 quyn)

245 11) Thi Tp (1 quyn)

Vit S Ton Th

12) Thy Vn Ty Bt ca vua Trn Anh Tng (2 quyn) 13) Thi Tp ca vua Trn Minh Tng (1 quyn) 14) Trn Triu i in ca vua Trn D Tng (2 quyn) 15) Bo Ha in D Bt ca vua Trn Ngh Tng (8 quyn) 16) Thi Tp (1 quyn) 17) Binh Gia Yu Lc ca Trn Hng o (1 quyn) 18) Vn Kip B Truyn ca Trn Hng o (1 quyn) 19) T Th Thuyt c ca Chu Vn Trnh (1 quyn) 20) Tin n Thi (1 quyn) 21) Sm Lu Tp ca Uy Vn Vng Trn Quc Ton (1 quyn) 22) Lc o Tp ca Chiu Minh Vng Trn Quang Khi (1 quyn) 23) Bng H Ngc Hc Tp ca Trn Nguyn n (1 quyn) 24) Gii Hin Thi Tp ca Nguyn Trung Ngn (1 quyn) 25) Gip Thch Tp ca Phm S Mnh (1 quyn) 26) Cc ng Di Tho ca Trn Nguyn o (2 quyn) 27) Tho Nhn Hiu Tn ca H Tn Thc (1 quyn) 28) Vit Nam Th Ch (1 b) 29) Vit S Cng Mc (1 b) 30) i Vit S K ca L Vn Hu (30 quyn) 31) Nh Kh Thi Tp ca Nguyn Phi Khanh (1 quyn) 32) Phi Sa Tp ca Hn Thuyn (1 quyn) 33) Vit in U Linh Tp ca L T Xuyn (1 quyn) Cng nh cc triu i trc trong 10 th k h xa, h rt lu tm n vic ng ha dn Vit chng ta qun ngun mt gc. H nhp cng cc sch T Th, Ng Kinh, Tinh L (dng sch i ton c) v lp Tng o truyn b rng ra cc ni dn chng o Pht v o Lo, ngoi vic ging dy Nho Gio. Trong giai on ny, bn ngi c thi hn c l cc thy m dng, y phng, tng v o gia. H nhy ra iu khin c vic gio dc. Sau vic gt ra ci tinh thn c hu l cn bn ca mi c tnh dn tc chng ta, h cn lm c chuyn di phong, o tc na: n ng b cm khng c co u, n b con gi phi bn qun di, o ngn ng nh dn ca h. Thu kha nh nh sau: Mi mu rung phi np 5 thng thc. Mi mu ph sa phi np mt lng t, mi cn t phi np mt tm la (?). H t quan li c thc

246

Vit S Ton Th

dn phu khai cc m vng bc. Hng nm, quan bn cc v ni quan c c lp hi ng xem xt li ri a vng bc v Tu. Ti cc min duyn hi, h p dn lm mui v cng c s kim sot gt gao. Mui lm c bao nhiu cui thng phi np ht vo ty Chng. Ai mun bun mui phi thng lng vi ty Bc Chnh (nh Thng Chnh by gi). H khm xt xong ri mi c em bn. Nu mui lu hay bn mui khng c giy php phi ti rt nng. Ti Vn n, h t mt c s kim ht trai. Mi ngy hng ngn ngi phi ln xung y bin m ngc. kim tra dn chng (c l v l do chnh tr), h pht nhng "h thip" ghi tn tui, tr qun ca dn inh ng du vo gia, mt na vo mt thip, mt na vo cung. Nu hai phn so khng hp vi nhau, ngi mang thip s phi i sung qun (i y). Ngoi ch thu kha, ta cn phi np cc qu vt nh: h tiu, sng t gic, voi bch, qu tt, hng liu, hu trng. S thc mi nm phi np v Tu l 13 triu 30 vn hc (mi hc c chng 60 lt). Voi, b, nga 135.900 con. Thuyn 8.700 chic. Qun gii 253.900 chic loi. V vic cai tr, cc n v hnh chnh c t ra nh sau: cc x thn th c L v Gip. C 110 h hp thnh mt l v 10 h l mt gip. L th c L trng, gip th c Gip th cm u. cc th th gi l phng (khu ph ngy nay, t d H Ni c phng ng Xun, phng Th Xng, v.v...) chung quanh thnh ph th gi l Tng. mi l, phng, tng c s bin s inh v s in, trch. Nhng ngi tn tt, c qu th bin ra sau gi l k linh. u sch c bn . Nhng cun s ny vit ra nhiu bn cc ph huyn, b H v B Chnh ty. C 10 nm li lm li loi khc sa i v s inh in c s thng gim. Nhng ngi ra lm vic cc cp di nh L trng v Gip th thng b nh p rt kh s. Vic bt binh lnh th c theo s b. nhng ni gi l v s th mi h phi ba xut inh. Thanh Ha tr vo t ngi th mi h ch phi 2 xut. nhng ch khng c v s th lp n ly dn binh ra canh gi. Chnh sch h k chu o v vic bc lt nhn dn n th tht l c kim , u cha bao gi c. ng cp s phu v dn chng Vit Nam nh tnh mt gic m d di. C l ngay c nhng k Vit Gian cng m thm hi tic thi qu vng, du sao cng khng n ni khc hi nh vy, tr nhng k c thin bm l n l v khng cn nht im lng tm mi im nhin khoanh tay nhn ngoi nhn ch p ng bo, ht mu ng loi. Nhn dn au kh ht ch ni nht l vi bn L Bn, M K n thay Trng Ph, c nhiu ngi cha la con, v la chng, trn vo rng su, c nhiu k c nghe ting gi ca hn nc nn mi ny ra phong tro phn ngay hai nm sau, t nh la c gi mnh

247

Vit S Ton Th

2- Gin nh Khi Ngha (1407-1409)

Mu hng ngy chan ha mt t, xng trng k hm oan ph khp sn kh thc dc anh hng ho kit nc Nam ng dy cu vn tnh th. Trong nhng k ni gio cho gic, chy theo gic, mt cng b lng tm cn rt hoc c thi th gic ng gia nhp nhit lit phong tro cu quc khi Gin nh vng (tn l Qu) con th ca vua Ngh Tng pht c khi ngha. Gi , vua Gin nh ang siu bt ti lng Yn M, tnh Ninh Bnh, c Trn Triu C ph t, lin xng Hong ni nghip nh Trn, t nin hiu l Hng Khnh. Phong tro khi ngha khng thng li bui u v thc lc cn non nt. Gin nh thua chy vo Ngh An c ng Tt (l quan c ca nh Trn, nh H, sau khi hng Minh c lm i Tri Chu Ha Chu nh c) hng ng. H ng git lun bn quan li nh Minh ri em qun ra Ngh An theo vua Gin nh. Ti ng Triu (Hi Dng), Trn Nguyt H cng chiu tp binh i t ng chng nhau vi qun Minh nhng chng bao lu b bt. Cc d ng chy vo Ngh An hp vi qun lc ca Gin nh, nh vy thanh th ca Gin nh bt u bc mnh. Ti ca Nht L, hng tng nh Minh l Phm Th Cng b ng Tt git c, ri t Ngh An tr vo nh hng ca nh Trn c khi phc. Anh hng ngha s cc ni a theo ngn c cch mng nn thng chp nm Mu T (1408) Gin nh hi hp c qun Cn Vng cc o Thun Ho, Tn Bnh, Ngh An, Din Chu v Thanh Ha tin ra ng . Qun cch mng ra ti Trng An (Ninh Bnh) th cc s phu Bc H, cc c thn ca tin triu cng hoan nghnh nhit lit. Xt tnh th c th nghim trng, bn quan li nh Minh gi giy bo co v triu ti tp khin Minh li phi lo chuyn ng binh ro rit nh bui u ca cuc chinh phc. Mc Thnh c phi em 4 vn qun Vn Nam sang hip vi qun i ca L Ngh tin n B C (thuc x Hiu C, huyn Phong Doanh) th gp qun Trn. Mt cuc giao tranh kch lit din ra. Gin nh t cm trng thc i binh liu cht vi gic. Tinh thn qun Nam ln rt cao. i tng L Ngh t trn. Mc Thnh phi b chy v ng thnh C Lng do qun Minh xy lng Bnh Cch thuc huyn Yn. Gin nh mun nhn lc i thng tha th nh ra ng , nhng ng Tt ch trng i qun cc l v y s m cuc tng phn cng mt lt. T vua ti bt ha, ri Gin nh nghe li dm pha bt git ng Tt v quan Tham Mu Nguyn Cnh Chn. Vic ny c nh hng rt tai hi i vi tinh thn binh tng, nn nhiu ngi sinh chn nn v hng ng cch mng sinh ri r.

3- Trn Qu Khoch Ni Tip Cuc Cch Mng (1409-1413)

S vng v ca Gin nh gy ra s chia r trong cc lc lng i quc Vit Nam, ng l cc lc lng ny phi c on kt cht ch hn bao gi ht. ng Dung l con ng Tt, Nguyn Cnh D l con Nguyn Cnh Chn gin Gin nh git cha mnh mt cch oan ung lin em qun bn b rt v huyn Ch La (tc huyn La Sn, thuc H Tnh) tn chu vua Ngh Tng l Trn Qu Khoch ln ngi t nin hiu Trng Quang. Trong giai on ny, Gin nh ang nh nhau vi qun Minh thnh Ng Thin, thuc huyn Hng Nhn. Qu Khoch phi tng Nguyn Sy ln bt Gin nh

248

Vit S Ton Th

a v Ngh An tn lm Thi Thng Hong. mun ca bn ng Dung v vua Trng Quang l thng nht cuc khng chin khi phc t nc, nhng gi ch quyn hnh ng v khng tin ti nng ca Gin nh v bn ph t. c tin Mc Thnh thua trn, qun cch mng ang nh mnh, nh Minh li phi vin binh qua nc ta t di quyn hai i tng Trng Ph v Vng Hu. Lc lng ca gic Minh hng hu hn lc lng khng chin, ngoi ra Trng Ph cng c bit ti chin trn nn khi Trng Ph sang, tnh th i bn thay i rt mau l. Qun khng chin by gi ang chia nhau nh ph min ng (Hi Dng) Gin nh em qun tn cng ht Ninh Giang, Qu Khoch ng Bnh Than. Gin nh gp Trng Ph, b nh bi em binh thuyn chy v xui n huyn M Lng (gip Sn Ty v Ph Nho Quan) th qun Minh ui theo bt c, sau gii v Kim Lng. Qu Khoch sai ng Dung n gi Hm T Quan (huyn ng An, tnh Hng Yn) nhng v thiu lng thc nn khng cm c ni li b chy. Qun khng chin nao nng, Qu Khoch nh rt ht binh i v Ngh An. Qun Minh li lm ch c ton th Bc Vit. Do cuc bi trn ca phi phong kin m nhn dn thm mt phen na b gic Minh khng b d di. Nhng ngi d vo cuc khng chin, nhng k tnh nghi phn nghch, b chng tn st thng tay: xc cht cht cao thnh ng, rut ngi treo lng thng trn cc cnh cy, u ngi em nu, lng mc b t ph, ph n b hm hip v k... Trong dp ny, mt s ngi Vit a dua vi chng git hi nhiu ng bo c lm quan, bn cu tu tha h tung honh ph ch. So snh vi my thi Bc thuc trc, cnh a ngc ca gic Minh rng rn hn c. Nm sau (Canh Dn 1410), qun Khng chin li tin nh Hng Chu c thng li ri li chim ng Bnh Than. Nhn dn hng ng vi binh i, ni ln nh git qun gic nhng qun khng chin by gi khng c tng ti, ch l nhng on qun hp, hiu lnh bt nht, lng thc t i nn li b nh bt v Ngh An nh trc. Thm mt ln na, Trng Ph tuyn co t chiu ca vua Minh, ly nhn ngha cm d cc tng lp x hi Vit Nam. Cng ngay trong lc ny, qun Minh tin vo Ngh An tiu dit qun khng chin. Lc lng ca nh Hu Trn qu suy nhc ri i dn n th th ng. Qun i trc y c 10 phn th nay ch cn ba, bn, tai hi hn c l ch lng thc thiu thn. Bit rng khng th thng c qun Minh. Qu Khoch my phen cho ngi sang Tu cu phong vi Minh . S gi b git v qun Minh cng nh ro rit hn. Qu Khoch li phi c ngi n xin ha vi Trng Ph. Ngi gi ci s mng i cu ha vi tng Minh l Nguyn Biu li mt vi li khng khi trong lch s trc khi b h Trng em git: "Chng bay mn danh ngha em qun nh dp khi phc h Trn m b trong ch lo chuyn cp nc, t qun, huyn ri v vt ca ci, tht l hung bo". Thng su nm Qu T (1413), qun Minh nh thnh Ngh An. Thi ph nh Hu Trn l Phan Qu Hu ra hng nhng sau my hm th cht. Con Qu Hu l Phan Liu c Trng Ph cho gi chc Tri Ph Ngh An, mun lp cng ln t co vi Trng Ph cc tng s v thc lc ca Qu Khoch, cc a im qun s a

249

Vit S Ton Th

phng, nh Trng Ph nh c k hoch tin nh Ha Chu. Mc du Mc Thnh cn ngn rng Ha Chu him tr v ni cao b rng, Trng Ph vn chia hai o qun thy b tin nh qun khng chin. Thng 9 nm y, qun Minh c mt Ha Chu. Nguyn Sy v ng Dung ang m em qun nh vo tri ca Trng Ph lt c vo thuyn ca h Trng nhng khng bit mt, nn Trng trn xung mt chic thuyn nh thot c. Qun khng chin mi ngy mt tan r, Qu Khoch cng cc th tc phi ln vo rng ni sau ny cng b bt ht v gii v Yn Kinh. i n na ng, Qu Khoch nhy xung b t t, cn bn Nguyn Sy, ng Dung, Nguyn Cnh D cng u t tit c. k nim h ng c lng trung qun i quc, nhn dn c n th ng huyn Can Lc, tnh H Tnh. Nh Hu Trn tht bi khng phi l iu ngc nhin v kim im tnh trng ca my triu vua cui cng dng ng A, nng lc ca cc nh lnh o v s kit qu ca nhn dn i by gi, ta thy r rt triu Trn khng th tn ti mi trn sn khu chnh tr Vit Nam. Nn mng ln, ct ko mc, th lm th no khi s sp . Du sao, ta cng phi ngi khen con chu nh Trn n lc suy tn cn c mt phen qut khi, nhng cng do s xp hon ton ca h Trn, ta thy r l do x hi Vit Nam cn phi thay tr i cnh, con thuyn quc gia mng manh nh vy m trao mi cho nhng tay li bt ti th sinh mng ca nhng k ng hnh h l rm rc sao! Ngoi ra, nhn dn Vit Nam ng h cuc khng chin ca h Trn n nh th cng l ht lng, m h Trn khng ti to ni c th khng cn phin trch vo u na. Cng nghip v i ca h Trn trc y l chng xm lng th sau ny con chu h Trn bt lc em li ci ha vong quc, h Trn phi lnh mt phn ln trch nhim i vi quc gia dn tc. Ri y, cng vi tri t, non sng y, nhn dn y, ngi nng dn t Lam Sn lm c nhng s nghip th no, ta s hiu dn tc chng ta khng bao gi thiu nhn ti, tinh thn i quc v chin u. cho qun gic xng pha vo b ci nh vo chn khng ngi, chng qua nhng k cm u chnh tr cng nh qun s qu hn nht. Gic va ti ni b gio hng gic, gic va tht ngoi bin m ca thnh n gic, quan liu, tr thc u u cng khoanh tay ci u chu lnh ca gic, tm l ca c mt lp ngi thi nh vy m li trch Qu Ly lm mt nc chng ng bun ci lm sao!

250

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 10 L Li Chm Dt Ch Minh Thuc

- Giai on en ti - Giai on ti sng - Cuc tng phn cng gic Minh - Trn Tuy ng - Vit qun phong ta ng - Trn Chi Lng - Cuc ha gii

1- Giai on en Ti
Nh Hu Trn qut khi t nm 1407 n nm 1413 th hon ton tht bi. Dn Vit Nam nh thua cay mt vn c, thua cay v khng phi khng t cch chi vn c vi Bc phng, nhng v k thay mt ton dn ra chi vn c quc s y qu tht bt ti, bt tr. Nhng v cuc tranh u dnh quyn sng ca dn tc, t ai ca t tin t ngn nm c tnh cch c truyn, nn mi ln tht bi, mi tng lp nhn dn li on kt cht ch khi phc c lp. T nh H , nh Hu Trn ng qu, nhn dn Vit Nam khng h ngng tranh u qun xm lng thit lp d dng cc c cu hnh chnh qun s trn lnh th nc nh, nn 5 nm sau, mt nng gia lng Lam Sn, huyn Thy Nguyn, ph Thiu Ha, bc ra lnh o cuc gii phng dn tc, ra ci nhc bi trn ca con chu nh Trn. Nhn dn hng ng vi li hch khi ngha ca ngi anh hng o vi , trong khi ng cp quan liu, tr thc th thi nm im nh thc. Hoc gi nhn dn khng cn tin tng g na ni h v mt s xu m thi th chy theo ch, mt s t ra bt ti bt lc trong cuc u tranh. Ln ny ngi c chn mt gi vng l ng L Li v cc ng ch, phn ln ch l nhng con ngi tho d. Cuc chin tranh gii phng dn tc trong giai on ny so snh vi cc cuc chin tranh trc y, c tnh cch thun ty nhn dn hn c, v khi khi ngha cc lnh t a s l tuyt i l nng dn. Lc ny ng cp phong kin rt gn ht vo hu trng sn khu. ng L Li l nhn vt th no thi by gi?

251

Vit S Ton Th

Lc thiu thi, ng trng thy ci cnh quc ph gia vong nh cc s phu khc gia bui y l lc nh H sp , gic Minh hip p ng bo nn tuy l dng di nh ho trng giu c, ng nui ch ln, khng mun khoanh tay nhn dn tc cht dn cht mn v phi sng ci sng nhc nh ca ngi dn mt nc. Ngoi kinh s, ng nghin cu c binh th trn php ng dng ci s nng ca mnh vo vic cu quc sau ny. ng dng tin bc d dt trong nh thu phc nhn tm, kt np hin s khp ni nn ni ting Mnh Thng Qun mt phng. Bn quan Tu thy ng c nhn dn mn chung cho ngi n d, c khi dng uy th da nt nhng ng nht nh chi t. ng thng ni vi nhng ngi thn tn rng: "i trng phu sinh ra i ph nguy cu kh, lu ting li nghn nm, ch u lm ti t ngi ta!" Mt mt ng chun b thc go, tin bc ch ngy dng n. Ngy m, ng cng mt s ng ch l L Vn An, L Vn Linh, Trnh Kh, Bi Quc Hng, Nguyn X, L St, L Trin, Trnh Li, L Ngn, inh L (ri sau c Nguyn Tri v Trn Nguyn Hn --45, cng nhau bn mu tnh k trong rng ni min Lam Sn. Cui nm inh Du (1417) binh lng kh gii y ; ng chn ngy khi binh vo s tun thng ging nm Mu Tut (1418). V cuc bi trn ca nh H v nh Hu Trn, lng ngi cn hoang mang, Nguyn Tri phi li dng lng m tn ca nhn dn nh Trn Thng cui i Tn (Trn Thng vit ba ch Trn Thng Vng vo mnh la, giu vo bng c. Qun s m c thy cho l tri nh nn tin theo Thng, nhng sau Thng cng tht bi), ng cho nhng bt vo mt vit ln nhiu l cy trong rng tm ch: L Li vi qun, Nguyn Tri vi thn, sau kin theo ng mt n thng l thnh hnh 8 ch k trn. Nhn dn cho l im thn d, n i rt nhiu nn ngi ta theo mi ngy mt ng. L Li pht c khi ngha xng l Bnh nh Vng, phong cho Nguyn Tri chc Hn Lm Tha Ch Hc S, ngy m trong qun trng bn tnh mi vic v lm cc vn th, t lnh. Lc lng ca ta v ca Tu lc by gi chnh lch nhau nhiu lm. Tu c ti 10 vn qun ng khp ni xung yu. Qun ca Vng c vi nghn nn cuc chin u rt l gian lao. By gi i bn doanh min Nam ca Minh do M K v L Bn cm u ng Ty (Thanh Ha), nghe tin Lam Sn ni qun cch mng lin em qun n nh. V thc lc cn mng manh, Vng phi dng th du kch v phc binh cng c nhiu khi thng li. C ln Vng ng qun Lc Thy (Cm Thy, ph Qung Ho) nh gic n. Cng nm y c trn nh L Bn Mng Mt. c phen Vng thua phi b c v con cho gic bt, rt lui v ni Ch Linh. Thng t v thng nm K Hi (1419) Vng tn cng n chnh v n Nga Lc (thuc huyn Nga Sn, Thanh Ho git c tng Minh l Nguyn Sao nhng th vn
Theo Vit Nam S Lc, khi Bnh nh Vng ni ln t lu (1420) mi gp Nguyn Tri L Giang. Nguyn Tri dng bi sch Bnh Ng ri c dng lm tham mu.
45

252

Vit S Ton Th

yu, nn li rt v ni Ch Linh l v tr chin lc v ni th him duy nht ca Vng lc by gi. (Ch Linh l mt ngn ni thuc tnh Thanh Ho). C mt ln gic em nhiu binh i n vy Ch Linh, tng cnh ca Vng rt l nguy khn. L Lai ng vai K Tn (K Tn ngy trc chu cht cho Hn Cao T)46 mc o ng bo gi lm L Li ci voi ra nh nhau vi gic cho gic bt. Qun gic tng L Lai l Bnh nh Vng git i, ri yn ch lui qun v Ty . Sau khi k sch ny thnh cng, Vng thu tn qun qua ng L Sn (pha Ty chu Qung Ha) v cho ngi sang cu cu Ai Lao. Trong nm y, nhiu ngi Vit nh tri ph Phan Liu Ngh An, Trnh Cng Chng H Hng, L Hnh, Nguyn c Khoi Chu, Nguyn Da Cu, Trn Nhu Hong Giang, L Ng Thy Dng cng ni ln chng nhau vi qun Minh. Hi thng 10 nm Canh T (1420), Vng ng qun lng Thi tnh xung ph gic Ty th L Bn dn i binh n, b i qun ca ta nh thua ling xing Thi Lang. Vng tin ng Li Giang l mt vng thuc huyn Cm Thy bn sng M v Ba Lm. Gic Minh phi t qun gi Nga Lc v Quan Du phng Ty . Thng mt nm Tn Su (1421), qun Minh khng cn dm coi thng lc lng ca Bnh nh Vng. My vn tinh binh ca tng Minh l Trn Tr chuyn n Ba Lm hn cng qun Lo hai mt nh p li. Qun ta theo lnh ca Vng nhn gic xa ko n cn mi mt lin m cuc tn cng vo ban m. Gic b hi mt hn mt ngn ngi. Trn Tr tc lm sng hm sau xut ton lc giao chin vi qun ta, nhng b qun ta sp sn th phc binh v nh kch lit qu phi thoi lui. Trong lc ny, ba vn qun Lo gi xng sang gip qun ta na m ko ti. Bnh nh Vng khng ng c s di tr nn mt mt tng l L Thch b tn ca gic bn cht. Tuy vy qun ta vn gi vng c trn tuyn v mi cn c, qun Lo phi rt lui v. Nm sau (Nhm Dn 1422) t n Ba Lm, qun ta tin nh n Quan Gia b lin qun Minh-Lo nh li ging km khng cm c c phi chy v gi n Khi Sch. Gic thng th ui theo bao vy bn mt rt nguy kch. Vng bn vi tng s liu cht m mt ng xng mu rt v Ch Linh. Xt ra trc sau Bnh nh Vng chy v Ch Linh ba ln sau nhng phen tht trn. Vi ln th ba ny, qun s hao tn nhiu, lng thc cn sch. Hai thng lin binh s phi n rau, n c, lm tht c nga, voi, tinh thn kit qu. khi phc li nguyn lc, Vng bt c d phi sai L Trn xin ha vi gic. Qun Minh ng thun v xt nh khng li v c chiu d dn. Vng em qun v Lam Sn, mt thi bn Trn Tr, Sn Th thng cho ngi em biu Vng tru nga, c mm cng thc la. Vng ly vng bc cho L Trn em t. Nhng sau c s ng vc, gic gi L Trn li. Vng em qun v L Sn, t y i bn tuyt giao.

L Lai cht thay cho L Li. L Li ha rng sau ny mnh cht th con chu phi cng gi L Lai trc. Ngy 22-8 nhun nm Qu Su (1435) vua L Thi T mt nn ngy 21 l ngy k nim L Lai. Sau ny c cu: Hm mt L Lai, hm hai L Li l v vic ny.

46

253

Vit S Ton Th

Nm Gip Thn qun i ta d sc, lng thc di do, Thiu y L Chch a ra vn nh Ngh An m rng khu vc v ly ch nng ta vng ni him tr ca a phng, sau s tin nh ng . Vng ng lin cho nh n a Cang do Lng Nh Ht lm trn th (Lng Nh Ht xa l tng nh Trn sau hng qun Minh). Ht b chy. Qun ta nh tip n Tr Long i n ni B Lip th nghe i qun ca Trn Tr, Phng Chnh ko ti. Vng cho qun mai phc cc a im chm c tng gic l Trn Tng v 2000 qun ch, bt c 100 con nga. Bn Trn Tr b chy th n Tr Long b uy hip. Tri ph Cm Bnh ch vin binh khng thy sau phi m ca n xin hng.

2- Giai on Ti Sng (Mt Trn Min Nam)

By gi Hong Phc v Tu, Trn Hp sang thay nhn thy tnh th nghim trng lin tu v Minh . Cho n gi pht quan nh Minh vn coi thng qun khi ngha nn khng thng tin v Bc triu. Minh xung chiu qu trch bn Trn Tr i phi dp ngay cho xong "qun nghch". Trn Tr phi huy ng ton b thy lc giao chin cng Vng trn trn tuyn t huyn Hng Sn (H Tnh) n mn thng du Kh Lu Bc Ngn sng Lam Giang. y qun ta dng th nghi binh. Ban ngy Vng cho ko c nh trng, m t la, cn cc no ng qun gic tin qua th c phc binh ch sn. Qun gic bt ng i vo trn a bn mt qun ta nh p ti. Minh mt hai tng: Chu Kit b bt v Hong Thnh b chm. Trn Tr lui qun v gi thnh Ngh An. Thnh ny nm sau (t T 1425) b qun ta vy trng trng ip ip. Thanh th ca Vng lc by gi lng ly, i n u cng c nhn dn n rc no nhit v em tru b, thc go, cung n vui v. Vng nghim qun lnh khng cho qun lnh phm vo ti sn ca dn chng tr nhng th g thuc v gic Minh. Nhiu ph, huyn ra quy thun v xin tnh nguyn em qun nh thnh Ngh An (t d tri ph Ngc Ma l Cm Qu gi ph Trn nh). Ngh An lc by gi l im chnh ca cuc tn cng cho Nam Qun. Ton ci Ngh An chng bao lu thuc v nh hng ca Nam Qun, bn Trn Tr c cht gi ly thnh i vin binh ti. Sau c L An ng Quan em qun do ng b vo cu, hp vi qun trong thnh ra cng nh. Qun Minh b nh n sng Gia b qun ta nh tan. Trn Tr chy thot v ng Quan cn L An vo ng trong thnh li b vy nh trc. Nguyn Tri bn nn em qun i nh cc ni khc cn hn tp trung ton lc bao vy thnh Ngh An, v vy Vng h lnh cho T Khng inh L em mt o binh ra pha Bc nh chim Din Chu, T Trn Nguyn Hn, Thng Tng L N, chp lnh L Da B em hn 1000 qun tn cng pha Nam ly Tn Bnh (Qung Bnh, Qung Tr) Thun Ho (Tha Thin, Qung Nam). Ti Din Chu, Ty ca gic l Trng Hng t ng Quan ko 300 chic thuyn lng vo, b inh L n nh. Thin H Tng v 300 qun t trn; Hng b chy c. Qun ta cp c cc thuyn lng v ui gic ra ti Ty . Nghe tin inh L thng, Bnh nh Vng phi thm 2000 tinh binh cng L St, Lu Nhn Ch, L Trin v Bi B hp vi L nh Ty . Ti y gic v ta kch chin, qun ta chm

254

Vit S Ton Th

c hn 500 tn v bt c rt nhiu t binh. Sau ta vy cht Ty nh Ngh An. o qun ca Trn Nguyn Hn v L N ti sng B Chnh th gp gic. Bn Hn tin, dng ch him t phc binh mt sau. Hn gi thua chy. Tng gic l Nhm Nng thc qun ui rit n ch c phc binh th Hn quay li m cuc tn cng cc ng. Gic tranh nhau chy trn, ln xung sng cht rt nhiu. Gia lc ny Vng cho L Ngn, L Bi, L Vn An dn thy qun v 70 chic thuyn dng ng b vo tng cng cho o qun nh Tn Bnh. Qun ta ui qun ch vo ti Tn Bnh, Thun Ha, th mnh nh ch tre, gic khng sao chng ni. Th l t Ty tr vo Nam, qun ta lm ch, tr my thnh l t. y, ta m thm c my vn binh s na a ra m mt trn min Bc. T y qun ta mi ngy mt mnh, tinh thn qun dn ln rt cao, cc tng tn Vng ln lm "i Thin Hnh Ha" ngha l thay tri lm vic tng thm uy tn vi nhn dn.

3- Cuc Tng Phn Cng Gic Minh (Mt Trn Min Bc)
Ban trinh st ca ta lc ny bit r gic tp trung hu ht cc i tng hai ni quan trng l Ngh An v ng , cn cc n i khc lc lng ca gic rt mong manh. Vng lin tin qun ra Bc Vit lp mt trn tuyn theo ng vng cnh cung nh vo cc min Thin Quan, Qung Oai, Quc Oai, Gia Hng, Quy Ha, Giang, Tam i, Tuyn Quang l nhng cn c gip Thng Du v hai pha Ty Bc. Trn tuyn ny do Khu Mt i S Phm Vn Kho, Thi y L Trin ph trch n vin binh ca gic t Vn Nam ko xung do ng thy hay ng b. Mt trn tuyn th hai ko t Khoi Giang, Bc Giang, Lng Giang, Thin Trng, Kin Xng, Tn Hng, Ninh Giang do Lu Nhn Ch v Bi B iu khin phng vin binh t Lng Qung tin sang v chim nh min ng Nam Trung Chu x Bc. Thm vo lc lng ng Nam c inh L v Nguyn X cng em mt o qun ra tip theo nh thc ln. Ti Ty Bc, L Trin ly c Quc Oai v Tam oi ri nh xung ng Quan. Trn Tr em qun ra ng Ninh Kiu v ng Thin, (theo Trn Trng Kim cc ni ny chc l vng huyn T Lim, Thanh Oai, v qung sng Nhu v sng y) c l trnh s uy hip v phong ta thnh ng Quan nhng b thua trn, phi rt v ng pha Ty sng Ninh Giang khc trn sng y. Thng chn hn mt vn vin binh Vn Nam ko sang di quyn tit ch ca Vng An Lo. L Trin bn vi Phan Vn Xo em m ngn qun n nh Tam Giang (Vit Tr). Gic b git v cht ui y rt nhiu. Cn L Trin v B theo rit Trn Tr, c khng cho hai cnh qun mi c ca gic hp nht. Trn Tr li bi trn mt phen na, b ui n lng Nhn Mc mt mt tng l L Vi Lng v cht hn 1.000 binh. Hai cnh qun ca ta thng trn xong tp hp lm mt, tr li bao vy ng Quan. Gic thy th mi ngy mt nguy ngoi Bc nn Trn Tr phi gi th gi Phng Chnh Ngh An ra, gn nh phi hy sinh mt trn min Nam cu ly cn bn.

255

Vit S Ton Th

Phng Chnh c tin ng Quan nguy ngp lin Thi Phc gi thnh Ngh An, vi xung thuyn theo ng b ra Bc. T giai on ny tr i, chin thut, chin lc ca Vit qun thay i hn v lc lng v qun s ca ta c th di do nh ca ch. Ti cc a im sn cc d nhin ta vn phi li dng cc ni him tr phc binh n gic, cn cc min ng bng ta m cc trn a chin i quy m, do th ta mi bao vy c gic ng , Ty v Ngh An l cc cn c quan trng v mnh m nht ca i phng. Lng thc cng sung mn v bng c "i Thin Hnh Ha" ti u nhn dn cc min qu t hp nhau cung n tru b, ru tht, va qun i dng, va khao thng cc trn i thng. Tht b lc c ln hai thng phi o c ry, ct mng vu v git voi, nga nui sng nhau trong nhng ngy en ti Ch Linh. Phng Chnh va xung thuyn ra Bc th Vng cho L Ngn, L Vn An, L Bi, L Thn, L Vn Linh, li tip tc vy cht thnh Ngh An, cn ngi em qun theo ng b ui cp Phng Chnh. Ra n Thanh Ha, ngi cho nh Ty nhng gic c th nn nh khng c, qun ta n ng Li Giang.

4- Trn Tuy ng
Thng 11, Minh phi Chinh Di tng qun Vng Thng v Tham tng M Anh em 5 vn qun sang cu ng Quan. Trn Tr v Phng Chnh b lt ht chc tc, t di quyn s dng ca cc tng mi. Ti ni, Vng Thng tp hp c qun c v mi c 10 vn, cng ta quyt chin mt trn ln. Trn th ca qun Minh lin sp t nh sau: a) Vng Thng dn qun bn C S (thuc huyn Thch Tht, ph Quc Oai Sn Ty). b) Phng Chnh ng Sa Thi (thuc huyn T Lim) c) M K ng Thanh Oai (bn b Nhu Giang). Cc dn i t lin tip nhau di hn 10 dm tin vic thng nht hiu lnh v tng tr. Bn ta, L Trin v B em qun v voi n Ninh Kiu phc C Lm nh M K ti. M K n cu Tam La ch gip gii huyn Thanh Oai v T Lim th b phc binh ca ta nh, nhiu k phi chy xung ng ly v b chm ti hn 1000 ngi. Qun ta ui theo ti lng Nhn Mc bt c 500 tn, ring M K mt ngi mt nga trn thot. L Trin tha thng nh lun ti c im ca Phng Chnh. Phng Chnh thy M K bi cng khng dm chng vi qun ta cng M K v hp vi Vng Thng vn ng nguyn vn bn C S. Ti y, i qun ca Vng Thng sp t k phc binh ch qun ta n tn cng. Qu nhin L Trin ti. Qun Minh gi thua nh qun Vit n th trn c cm chng st ca h. Ti y, voi b chng khng tin ln c, qun mai phc ca gic ra, L Trin thua chy v gi Cao B (huyn Thanh Tr) v gi qun ca inh L v Nguyn X n. Ngay m y, 2000 vin qun v 2 con voi n hp vi qun L Trin chia ra phc Tuy ng thuc huyn M Lng v Chc ng

256

Vit S Ton Th

thuc huyn Chng c, pha ng sng y ch ng ba th. y, ta bt c do thm ca gic, bit Vng Thng chuyn lc lng n Ninh Kiu v c mt o qun ang ln nh vo mt sau qun L Trin. H ch ch c ting sng hiu l hai bn nh li gng km vo qun ta. Bit c mu gic, bn ta nh lun k hoch v phn phi lc lng theo chin lc la gic vo trng. inh L cho ngi bn sng, qun gic lin tin vo chin trng Tuy ng. y, tri ang ma ng ly li. Qun ta bn mt nh p li. Thng th Trn Hp v ni quan L Lng b chm. Qun Minh xo ln nhau v nhy c xung sng nghn c dng nc. Gic cht y ti 5 vn ngi v b bt sng hn mt vn cng rt nhiu kh gii, c. Trn Tuy ng ng k l mt trn ln nht t ngy c cuc chin tranh gii phng. Trn ny xy ra hi thng 10 nm Bnh Ng (1426). Xt v qun s ca i bn trong trn Tuy ng, ta thy c iu ng hoi nghi. Ni rng qun Vng Thng cht ti 5 vn v b bt hn 1 vn m qun ca inh L, L Trin ch my nghn m thng c nh th c khc no ly tay xua m rui nhng. Qun Minh u li hn qu nh vy! Con sng y v ht Chng M l con sng nh du c ngp xc cht cng chng cha ng ti 5 vn ngi trn mt khc, v chin trng Tuy ng ch loanh quanh trong khu vc huyn Chng M. C s ca ta (Vit s) t c iu thin v m ni ngoa nh vy. nh rng trong trn ny c i tng xut binh v l mt trn m ch qun mun gy dng li uy th. S thc, ta ch nn ngh rng trn Tuy ng l mt trn ln, qun s ca gic nhiu hn qun ta gp nm, by m thi v gic i bi nn sau phi rt c vo thnh ng Quan.

5- Vit Qun Phong Ta ng

Bnh nh Vng ang ng Li Giang (Thanh Ha) th c tin mt trn min Bc ca ta thng th. Xt cn gii quyt mt trn ny kt liu chin tranh, v lc lng ca ch mi phn suy nhc ti su by v ta thu phc c gn ht cc t ai trong nc, Vng lin tin i qun ra Bc. Ti ni, vic phn phi qun i thy b c d dng v ch rt ht binh i vo thnh ng Quan. Bi B em mt vn b binh b mt ng Ty Dng Kiu (?). Qun ca Vng h tri ngay gn thnh ng Quan. Thy qun ca gic tan r, cc chin thuyn t Ht Giang thun ging sng Nh ti ng bn ng B u. T khi Bnh nh Vng c mt ti trn tuyn Bc Vit, nhn ti ho kit ra n cho v n nc theo i nh gic, Vng ty theo kh nng ca mi ngi m giao ph trch nhim. By gi cc tng Minh ni xa thy ng lm vo cnh c nguy v nn h ca h khng c tng lai nn nhiu k chn nn m ca thnh xin quy phc theo li chiu hng ca Nguyn Tri. Bnh nh Vng xt c th lp c gung my chnh quyn tng cng tinh thn chin u v lng tin cy ca nhn dn trong giai on cht, nn chia ngay Bc Vit ra lm bn o:

257

Vit S Ton Th

1) Ty o gm trn Tam Giang, Tuyn Quang, Hng Ha. 2) ng o gm trn Thng Hng, H Hng, Thng Sch, H Sch, v l An Bang. 3) Bc o gm trn Bc Giang v Thi Nguyn. 4) Nam o gm Khoi Chu, L Nhn, Tn Hng, Kin Xng, Thin Trng. i vi Vng Thng v cc tng lnh trong thnh ng , Bnh nh Vng cng quan Hn Lm Tha Ch Nguyn Tri xt h ng ng l nhng qun nhn c tn tui ca Bc triu, khng th dng t lnh chiu hng, m cn bn cuc ging ha bng li th kho lo, mm mng gi th din cho h rt v nc l hn, khi ko di chin tranh v bt s hao tn ti sn, tnh mng nhn dn. Nguyn Tri lin vit th cho Vng Thng, cng nhu ging, ci buc cc l. C khi h Nguyn khng t ming cp vo thnh ng Quan v nhiu thnh khc, ly l li hi chiu d cc tng ca ch. Thi ca Vng Thng v ng bn th no? Bn trong, cc tng lnh Minh t Vng Thng, Sn Th tr xung u nhn thy tnh th lc ny ca h l tuyt vng, cng mun c cuc bi binh nhng li thc mc v ci nhc chin bi. Ri sau h cng thun vic ging ha v lc t chiu ca vua Minh nin hiu Vnh Lc (1407), ni v vic khi phc h Trn cng h Vng lo liu cuc nh chin. By gi, c ngi tn l H ng xng l chu ba i ca vua Ngh Tng, trn Ngc Ma, Vng cho n v i tn l Trn Cao, lp ln lm vua, Vng xng l V Quc Cng. Sau , Vng lm s ln Minh xin tn lp Trn Cao lm Quc Vng nc Nam v nh c vi Vng Thng gi qun cc ni v hp ng sa son vic hi hng. Cng chuyn nhng nh n tha th bn Vit gian phn i. Chng kho nhc chuyn bi chin xa kia gia binh i nh Nguyn vi cc tng nh Trn xy ra mt vic thiu thnh thc khi M Nhi v Tu, Hng o Vng cho gia nhn ngm c thuyn khin M Nhi phi b mng trn Bch ng Giang. Bn Vng Thng by gi ang b khng hong tinh thn lin nghe bn h (Trn Phong, Lng Nh Ht...) S d my k Vit gian ph cuc ging ha bi chng khng nhng s mt a v li cn lo nguy n tnh mng ca chng cng v con. Vng Thng v th sinh ra gian di, bn ngoi mm mng vi Bnh nh Vng, bn trong ngm sai ngi v Tu xin vin qun ca Minh triu va cu cu c C Hng T, trn th Qung Ty. Hi thng 6 nm inh T (1427), o qun Qung Ty ti ca i Pha Ly (c l thuc Lng Sn) b cc tng ca ta l L Lu, L Bi nh tan khin h Vng nh thc th ch vin binh chnh thc. Trong giai on ny, Vit qun khp mi ni u gi th cng v qun Minh gi th th v khng tinh thn m cc trn i quy m na. Bnh nh Vng va nh va tung hch i khp ni chiu hng nhng trn thnh cn ang nm trong tnh th ch i. u nm inh T (1427), bn Thi Phc v Tit T gi thnh Ngh An v Din Chu m ca xin hng.

258

Vit S Ton Th

Bnh nh Vng tin ng i bn doanh B , mt cn c pha Bc sng Nh ch huy vic cng ph thnh ng Quan. Trnh Kh nh ca ng, inh L nh ca Nam, L Cc nh ca Ty, L Trin ph ca Bc. Trong lc qun Minh suy nhc, ta mt hai i tng v khinh ch. L Trin gi T Lim khng phng cn thn b qun ca Phng Chnh nh ln t trn. inh L, Nguyn X ng Ty Ph Lit (Thanh Tr) mang 500 qun tip vin cho lc lng L Nguyn b qun Vng Thng bao vy M ng, thuc Hong Mai. Hai tng b bt. Ring Nguyn X trn thot, cn inh L b git. Mt mt vy nh ro rit thnh ng Quan, mt mt Vng thit qun lut gi trt t trong qun dn nh sau: - Cm t o (chuyn ma qu la di dn chng). - Nhng dn b lon ly phi siu tn c tr v nguyn qun lm n nh c. - V con v thn nhn ca nhng ai lm vic vi gic c php ly tin chuc ti. t. - T binh c a v Thin Trng, L Nhn, Kin Xng, Tn Hng, nui nng t

i vi dn th nh vy, cn i vi cc phn t ca chnh quyn c ba iu rn ny: - Cm lng khng - Cm khi mn - Cm gian dm Cc tng s phi theo 10 iu qun k di y: 1) Trong qun khng c lm iu huyn no. 2) Trnh nhng tin n nhm lm hoang mang lng ngi. 3) Lm trn thy c pht, trng gic th phi tin. 4) Thy ko c dng qun th ngng bc. 5) Nghe ching nh hi qun th phi lui. 6) Gi nghim hng ng. 7) Phi lo vic qun trc vic gia nh. 8) Cm n cp hi l ca dn inh phi i lnh v lm s sch mp m. 9) Phi cng bng trong vic xt cng trng binh i. 10) Trnh vic gian dm, trm cp. Tng s no phm vo mt trong 10 iu rn ny cng b ti chm.

259

Vit S Ton Th

Nh c qun lnh nghim ngt nh vy nn dn chng rt c cm tnh vi qun khng chin v nhit lit tham gia cuc tranh u.

6- Trn Chi Lng

Tin Vng Thng thua trn Tuy ng, Trn Hp b mng, i qun hao tn rt nhiu chn ng c triu Minh. Vua Minh lin phi Chinh L ph tng qun An Vin Hu Liu Thng, Tham Tng Bo nh B Lng Minh, c Thi T, Binh B Thng Th L Khnh, Cng B Thng Th Hong Phc, Th Quan Hu B Chnh s Qung Ty tin vo Vit Nam. Mt o khc do Chinh Nam tng qun kim Quc Cng Mc Thnh, Tham Tng Hng An B T Hnh, Tn Ninh B m Trung iu ng gm 5 vn lnh v 1 vn con nga ng thi sang tip vin cho lc lng ca Vng Thng ang b vy hm ng . Qun Liu Thng trn vo ca Pha Ly (Nam Quan), qun Mc Thnh vt qua ca L Hoa, tng truyn thuc Tuyn Quang. Tin vin binh n c mang ra tho lun rt si ni. Tri vi kin ca nhiu tng lnh, Bnh nh Vng cho rng nhn dp ny em ht sc mnh ly ng l h sch m nh tan qun cu vin c th tt nhin ng khng nh cng phi hng. Nh vy l bn mt mi tn c hai con chim. Vic ny c mi ngi hoan nghnh, Vng lin h lnh cho dn chng cc vng Lng Giang, Bc Giang, Tam i, Tuyn Quang, Tuy Ha tn c, p dng k thanh d (vn khng nh trng). Cc c im c sp t k cng i vin qun ca i phng, v qun gic n th nh ngay, bi chng vt dm trong t ngy ti ni phi mt nhc, qun ta c nhn nh sung sc tt c hy vng chin thng d dng. L St, Lu Nhn Ch, L Linh, L Th lnh 1 vn tinh binh v 5 con voi phc i Chi Lng ch qun Liu Thng, Phm Vn Xo, L Kh, L Trung, L L chia qun cc ni chn gic. Tng gi i Nam Quan (Ph Ly) l L Lu (V.N. S Lc chp l Trn Lu) thy gic va ng va mnh t lng khng chng ni rt v Ai Lu. Gic tin nh Ai Lu, L Lu rt v Chi Lng. Gic tin nh Chi Lng th gp phc binh ca ta. L Lu ra khiu chin nh gic ui theo. Nghe ting pho hiu n, bit Liu Thng v qun bn b vo ng trn th, cc tng L St, Lu Nhn Ch h qun mai phc b vy cht ch. Gic hong ht chen nhau, dy xo nhau m cht, Liu Thng cng 100 qun k chy n ch bn ly th khng tin c na, b chm ni M Yn. Trn ny khi t ngy 18 thng 9 n ngy 20 th kt liu, ch tng cht cng hn mt vn binh s. o qun tip ng ba vn ngi ca L L va kp n, nhn ci thng trn a vy nh qun Minh chm c Lng Minh ngy 25. L Khnh lm bc nguy kch ba hm sau cng t st trong m lon qun. Cn li Hong Phc, Thi T, em tn qun chy v thnh Xng Giang (thnh ny xy x Th Xng ph Lng Giang). Na ng h b qun L St ui kp nh cho ti bi. Thi T liu cht chy c ti thnh Xng Giang th thnh ny treo c Vit qun. Chim c thnh ny l tng Trn Nguyn Hn. Thi T nh phi rt lui ra ngoi ng lp tri v p ly chng gi.

260

Vit S Ton Th

Lc ny tri ma bo, gic khng tin c. m ti Thi T cho bn sng lm hiu qun trong hai thnh ng Quan v Ch Linh ti cu, khng bit hai ni ny cng ang lm nguy. Bnh nh Vng chia qun chn ht cc a im thy b t ca i M Yn, Chi Lng v Pha Ly. Trn Nguyn Hn c c y chn ng vn lng ca gic. Thi T, Hong Thc bit tin thoi u khng c li, xin ha nhng ngm di binh n thnh Ch Linh. Vng bit mu gian, cho L Vn, L xng vo chm c hng vn th cp, bt sng c Thi T v Hong Phc cng rt nhiu t binh. Th l o qun Liu Thng cha vo ti min ng bng Bc Vit b ci cnh trc ch ngi tan v cng bi t. Mc Thnh em qun n ca L Hoa gp cc tng Phm Vn Xo, L Kh. Theo mt lnh ca Vng, cc tng b tr qun mai phc nhng khng c vi giao chin v Mc Thnh l mt lo tng c kinh nghim chin trng, khng hnh qun mt cch xc ni hn cn ch xem s thnh bi ca Liu Thng ri mi hnh ng. Khi dit c o qun ca Liu Thng, vng cho dn mt vin ch huy, ba vin Thin H trong s t binh cng sc th n tn ca Liu Thng a n hnh doanh ca Mc Thnh. c r s tht, Mc Thnh ht sc kinh hong b chy, b cc tng Xo, Kh ui nh v cng ph tan nt o qun ny ngi Lnh Thy. Hn mt vn qun Minh b git ngoi nhng k b ng xung khe ngi b mng khng sao k xit. Mc Thnh mt ngi mt nga trn thot.

7- Qun Minh Xin Ha Gii

Ti giai on ny vin qun ca Minh triu b i bi, tinh thn ca i phng nhiu trn thnh xa xung rt mnh. Nhiu tng lnh Minh xin quy phc, ch cn 5 thnh: Ty , C Lng (nn c ca thnh ny cn lng Bnh Cch, huyn Yn, tnh Nam nh), ng Quan v Ch Linh vn cha xao xuyn lm. ng l qun ta tng tn cng cc thnh trong lc qun dn ca chng ta ang tha hng hi, Bnh nh Vng sai vin Thng S ng Hiu Lc dn Thi T, Hong Phc v mt s t binh cng qu n song h v c kim, s sch a vo thnh ng Quan. Trc y bn Vng Thng thy qun ta ph nhng kh gii bt c trong lc h thnh Xng Giang v tuy nghe thy vin qun thua to nhng vn cn phn vn, nay c thy hin nhin tnh trng ca Hong Phc, Thi T th tuyt vng v hong s ht sc. Bn ngoi chng thy Vit qun dng n thp ly d nh cng ph, li cng mt mt. Mu thut ny t c ng kt qu mong mun l nh mt n nng vo tm l ch gia lc h ang khng hong tinh thn. Bit tnh th hon ton v, Vng Thng, Sn Th c phi vin l Thin H h H n i bn doanh ca Bnh nh Vng ngh thnh thc cu ha v xin m ng cho chng lui binh v nc. Tng s v nhn dn khng tn thnh cuc ha gii v lng ngi cn cm gin s tn bo trc y ca gic Minh. D lun cn ang phn vn, Nguyn Tri bn:

261

Vit S Ton Th

- Gic Minh tn bo nhn dp ny git ht chng i l phi, nhng phi ngh nc mnh l nc nh, nc chng ln gp my chc ln th xung t vi chng ch l s bt c d. Nu mi th ngy mt thm su, gic mt th din li ko binh sang na th cuc chin tranh bit bao gi mi dt c. Sao bng chp thun cuc ha hiu to phc cho sinh linh hai nc. Th Vng Thng v ng bn v, hn chng khng cn lng no tr sang na. Xem nh bi biu du trong thi sp ca y gi v Minh triu c cu: "Xin thi ng v ming t ho lnh mt phng m lm nhc nhn qun lnh i xa mun dm. By gi mun nh li phi huy ng i qun nh bui ra i, i tng phi su by ngi vo hng Trng Ph. Nhng d ly li c th s gi sau ny cng vn kh lng..." Vng gt u khen phi, ni: "Phc th bo on l ci thng tnh ca mi ngi, nhng bn tm ngi nhn khng mun c vic git ngi bao gi, hung h ngi ta hng m git th khng hay. Tha ci gin mt lc m eo ci ting mun i git k u hng, sao bng cho mun vn ngi cng sng trnh cuc chin tranh cho i sau, li cn c ting thm lu truyn s xanh mi mi..." Qua cu ni trn y ca Bnh nh Vng L Li, ta thy rng ngi xa cng quan nim git k h kh gii l nh mn, tm thng, i vi o c cn l iu bt nhn na. Ngoi ra, cc nh chnh tr thu cng r sc mnh sc ngi, nn trc i by gi cho ti sau ny, tin nhn ta lun lun c thi d dt, khim nhng mi khi ui xong k th. Thi ny qu l khn ngoan lm vy. Sau vic bn lun ny, Vng cho lp n th pha Nam thnh ng Quan hn n thng chp th qun Minh phi v nc. Cn vi dn chng, Vng tuyn li co d cho bit chin tranh kt liu v nn c lp ca nc ta khi phc xong. Cc tng lnh Minh cn li cc thnh khi y l: Ti ng Quan c Vng Thng, M Anh, L An, Trn Tr, Sn Th, M K, Phng Chnh. Ti Ty c H Trung. Ti Ch Linh c Cao Tng. H phi np li cho qun ta bn ngi Nam lnh quan chc ca nh Minh cng nhng binh dn bt hip phi theo. Chng ta sa ng x, cp pht thuyn b cho bn h ty tin hai ng thy b hi hng. S t binh cng hng binh v v con ca chng c ti 10 vn ngi cng c trao tr cho h. Xem con s ny, ta phi rng mnh v ci nn n bm, ci nn c khot ca bn gic Minh v th t, thn nhn ca chng trong mi nm cm so trn t nc ta. Theo Trc Kh trong cun "Nguyn Tri", s ngi Tu va qun va dn c hi hng l 30 vn. Theo Trn Trng Kim, Bnh nh Vng giao cho M Anh 2 vn t binh v cho Phng Chnh, Hong Phc, Sn Th 500 chic thuyn cng lng tho y tr v bng thy o, Vng Thng lnh b binh i sau v c tin bit rt hu.

262

Vit S Ton Th

Theo s suy cu ca chng ti, con s ca hai ng a ra c l khng st s thc. S t binh v hng binh c th ti hai ba vn, tn qun trong tay Vng Thng t nht cng cn mt hai vn, qun ca bn Hong Phc, Thi T mang sang nc ta chuyn cui cng du b cht nhiu cng cn vi vn, cng vi cc vin chc hnh chnh v v con ca h ngt 500 nha mn v nhn dn theo chng sang bn ny lm n hoc bo hi phi trn 10 vn. Vy theo con s ca Trc Kh e qu s tht, ca Trn Trng Kim th t qu. C xem trong thi Ty thuc, kiu dn Php k c binh i thng tr thi bnh cn ti 50 ngn. Vi bn ngi Minh trong thi chin tranh v do s gn gi hai nc Vit Hoa, con s c th ln ti gp i, gp ba.

8- Vic Cu Phong
V vic cu phong, cc nh lnh o thu , nh trn ni, c trnh s tht th din cho Minh triu nn a Trn Cao ra lm bung xung cho hp vi tinh thn t chiu ca vua Minh nin hiu Vnh Lc (1407). Minh Tuyn Tng, do li bo co ca bn quan li v tng t An Nam v, cng hiu r a v ca Trn Cao ch l mt b nhn, nhng v tht trn v cng thit hi qu nhiu binh m nn nh chp thun vic cu phong cho m chuyn, nht l qun thn u tn thnh cuc bi chin vi phng Nam. L B Th Lang l L K sang tuyn chiu phong Trn Cao lm An Nam Quc Vng v bi ta B Chnh. Thng chp nm inh T, bn Vng Thng tht thu v n Long Chu. Thy tnh trng ca binh tng khng sao gng gng c na, Minh nh ban sc d tr nc An Nam v khuyn gi theo l triu cng khong nm Hng V47 xa. V phng din ti liu, chng ti thy cn chp bi chiu xin cu phong, i lc nh sau: "Khi vua Thi T Cao Hong mi ln ngi, t tin ti l Nht Khu vo triu cng trc ht, by gi Ngi c ban thng v phong tc vng. T nh ti vn ni i gi b ci, khng b thiu l triu cng bao gi. Mi ri, nhn h H thon nghch, vua Thi Tng Vn Hong em qun sang hi ti. Sau khi dp yn ri, ngi c h chiu tm con chu h Trn gi ly dng di cng t. By gi quan Tng Binh Trng Ph tm cha c khp, xin t lm qun huyn. Nguyn ti lc trc v trong nc c lon, chy trn qua x Lo Qua, cng l tm chn yn thn m thi, khng ng ngi trong nc vn quen thi mi, nh n n trch nh ti thu trc li c p ti phi v, bt c d ti cng phi theo. Du rng trong khi vi vng, b ngi trong nc c p, nhng cng l ci ti ti khng bit liu x. Mi y ti c xin li trc hng qun, nhng khng ai chu

47

Nin hiu ca Minh Thi T (1368 - 1398)

263

Vit S Ton Th

nghe, by gi ngi nc ti s phi tai v, lin em nhau ra phng b cc ca i, cng l mt k gi mnh. Ng u quan qun xa xi mi n thy voi s hi, tc khc v tan. Vic nh vy, du bi s bt c d ca ngi trong nc cng l li ca ti. Nhng bao nhiu binh m bt c u c thu dng t t, khng dm xm phm mt cht no. Dm xin Hong Thng ngy nay li theo nh li chiu ca vua Thi Tng Vn Hong tm ly con chu h Trn, ngh n ci lng thnh triu cng trc nht ca t tin ti ngy xa m x ci ti to nh g ni y khng bt phi pht nng bng ba ru, khin cho ti c ni nghip x Nam, gi chc triu cng. Ti sai ngi thn tn mang t biu t v a tr n tn, nhn m ti chn kinh s, nay li xin tu nhng danh s y." Ngoi t biu ny, s b l cc ng L Thiu nh, L Quang Cnh, L c Huy, cn dng cc phng vt sau y: 1) Hai ngi vng thay mnh; 2) Mt l hng bng bc; 3) Mt i bnh hoa bng bc; 4) Ba chc tm lt; 5) Mi bn i ng voi; 6) Mi hai bnh hng trm; 7) Hai vn nn hng duyn; 8) Hai mi bn cy hng trm; (ngoi ra cn np hai ci du i ngn, i h ph ca Chinh L ph tng qun, cng s qun b bt). Gic ra khi b ci, cng cuc gii phng dn tc n y l thnh cng trn vn. Bnh nh Vng c ng Nguyn Tri lm bi tuyn co quc dn tc l bi Bnh Ng i Co. Bi Bnh Ng i Co l mt ng danh vn chnh tr c ghi vo vn hc s nc nh, chng nhng ngi ng thi ca c Trai tin sinh phi khm phc m n ngy nay cng c coi l mt tc phm bt h. Trc Kh dch ra vn quc m nh sau: Thay tri lm vic, Hong Thng dy rng: Vic nhn ngha ct yn dn, Qun iu pht trc v kh bo Nc i Vit ta Nn vn hin c Non nc b ci khc, Bc Nam phong tc vn ring. C gy dng tri Triu, inh, L, Trn,

264

Vit S Ton Th

b tranh hng cng Hn, ng, Nguyn, Tng Tuy mnh yu tng khi c khc, Nhng ho kit chng thu no khng. Cho nn: Lu Cung tham cng m phi thua, Triu Tit mun ln cng mau mt. Toa b bt ca Hm T, M phi cht sng Bch ng. Xt li vic xa, Hy cn chng r Gn y, nhn: H H ngang ngc, Lng ngi cm hn, Qun Minh tha dp hi dn, ng ngy manh lng em bn nc. H l u en trn la bng y phng con xung hang su. Di tri hi dn, gian xo mun nghn li; Gy binh nhm lon, tn hi tri hai mi nm, Nhn ngha vt i hoi, v tr tng chng mun sp; Thu m vt cho y, ni khe sch nhn nh chi. K b p xung khi m ngc, c nut sng vi. By dn cm t khp ni ni, Vt vt li chng tng chn chn. Du loi su b c cy, khn b rnh sng; n k ga ba, cng kh kh ni an thn Mu m dn chng, nay xy mai dng. Chn chu L nng n su dch; Trong xm lng qunh vng ci canh. Mc cn nc ng Hi d m ra sch thanh nh; n ht trc Nam Sn, chng bin ghi ti c. Thn, ngi u cm gin; Tri t chng dong tha. Ta, pht tch t ni Lam Sn, Nu hnh trong ni hoang d. Trc th ln lm ng khng th, Cng gic gi chung sng c sao! au lng no rut ngoi mi nin, Nm mt nm gai, phi u mt bui! Qun n, b ng, di mi cc sch lc thao; Xt xa nghim nay, suy cu mi l hng ph!

265 hi chnh nh, Thc ng khng qun .

Vit S Ton Th

Gia khi qun ngha ni ln, Chnh lc th gic ang mnh Bun ni nhn ti cn t i, Tun kit cn vng tha. Chy cht sau trc khng ngi, Tr hoch mu m cn thiu k. Ch v lng cu dn khng ngui na khc; Cho nn xe i hin dnh sn mt bn. Nhng i ngi, ngi vn xa xm M vic mnh mnh cng nng st. Gin tc cha tr kh c, Bun quc b vn trun khin hoi, Linh son hng cn n hng tun; Khi huyn qun khng cn mt ton. Bi tri mun th ta trao nhim v, Nn ta cng gng ch chng gian nan T tp cc m lu dn, tay vc cn cu ra nh gic; Gn b mt lng ph t, ru ha nc l khao qun. Ly yu chng mnh hoc nh lc bt ng, Ly t ch nhiu, hoc dng qun mai phc Rt li th ly i ngha m thng c hung tn; Ly ch nhn m c cng bo. Di b tt sm ran chp git, Min Tr Ln trc ch, ngi bay. S kh nhn th cng tng thm, Qun thanh nhn th cng lng ly. Mt bn Trn Tr, Sn Th, nghe hi m b va: My g L An, Phng Chnh nhn th cu thot thn; Tha thng rui di, Ty kinh thu phc. Thun ng thng tin ng li ly v. Mu Ninh Kiu lnh lng thnh sng, tanh tri mun dm. Ty Tt ng (Chc ng) ngn ngang y ni, nh nghn nm. Trn Hip (Hp) l tm phc ca gic phi bu u; L Lng l su mt dn ta li lin b mng. Vng Thng nhy vo cha chy m cng chy, M Anh xng n g nguy m cng nguy. B tay i cht h qun cng; Khng nh t tan, ta dng mu thut. Vn tng chng phi thay lng i ; Khng ng h cn gi chuyn by tr. V kin mt ngi, gieo v cho bao nhiu k khc; Tham cng danh mt bui, ci cho tt c nhn gian.

266

Vit S Ton Th

Do thng nhi Tuyn c (vua Minh) ni gio khng ngng Kho sai thng Liu Thng em du cha chy, inh Mi thng chn, Liu Thng dn binh t Khu n tin n; Nm y thng mi, Mc Thnh chia ng t Vn Nam ko sang, Ta t phc binh nh cho gip u; Sau li t k binh, chn cho t cui. Ngy mi tm, Liu Thng b nh, sa c Chi Lng; Ngy hai mi, Liu Thng b thua b mng g Yn Nga (M Yn) Ngy hai mi lm, B Tc Lng Minh lm nguy phi t trn; Ngy hai mi tm, Thng Th L Khnh cng k phi quyn sinh. Ta a mi nhn rch phng, H quay u gio nh ln; K bn mt thm qun vy bc; nh n trung tun thng mi s dit tr. Bn tuyn nhng i qun gu hm, V sai nhng by ti nanh vut. Voi ung khin nc sng vi cn, Gm mi nn ni thng mn. Mt trn m ngc m knh phanh, Hai trn m chim tan, th gin. T kin ln ph toang nng, Trn gi to rung trt l kh. c Thi T qu gi xin thng. Thng Th Hong Phc ci u chu tri. Lng Sn, Lng Giang, thy cht nm b bn; Xng Giang, Bnh Than, mu nhum lnh lang. Gi my n ni bng hong, Nht nguyt ra chiu m m, Qun Vn Nam b ta chn L Hoa, h s bn m trc t v mt; Qun Mc Thnh b ta ph Cn Trm, dy p ln nhau m chy ly thot thn Lnh cu mu chy y sng, nc vang ting r; an x thy trng khp ni, c m mu hoen. Cu binh hai o v tan tnh; Cng khu cc thnh u ci gip hng phc. Tng gic b cm, van vi h xin cho ton mng; Thn v chng git, khoan hng ta cng m lng hiu sinh. Bn Tham Chnh Phng Chnh, Ni Quan M K, Trc c cp nm trm chic thuyn, vt b m vn hn kinh phch tn; L Tng Binh Vng Thng, Tham Chnh M Anh, Li c cp my nghn c nga, v nc m cn mt xm my xanh. H tham sng s cht m ha hiu thc lng, Ta ly ton qun l hn, nhn dn ngh sc. Chng nhng mu k xu xa nhiu lm, Cng l xa nay cha nghe thy bao gi.

267

Vit S Ton Th

X tc t y s vng yn, Non sng t y s i mi. Cn khn b m li thi, Nht nguyt m m li trong. ng m nn bnh tr mun nm, ng ra vt thn thng nghn thu? u cng do tri t t tng linh thing, lng thm gip v mi c th i! Ba qun rong rui, hon thnh cng i nh. Mng nay bn b thng bnh, b co li duy tn t , Bo khp thin h, ai ny u hay.

268

Vit S Ton Th

Nh Hu L
1) L Thi T 2) L Thi Tng 3) L Nhn Tng 4) L Thnh Tng 5) L Hin Tng 6) L Tc Tng 7) L Uy Mc 8) L Tng Dc 9) L Chiu Tng 10) L Cung Hong

I. L Thi T (1428 - 1433)

Trc y, v vn th din ca nh Minh, Bnh nh Vng phi a Trn Cao ra cho hp l "ph Trn dit H" m bn Trng Ph tung ra trong li hch. Nay vic chin tranh yn, nu Trn Cao ng vai nguyn th, tnh th s ngang tri bi quc dn quan nim v cng ch ca quc gia phi l ngi c cng n vi t nc v c ti c kh d ch phc nhn tm. Trn Cao bit a v mnh s l iu kh x cho quc dn nn b trn vo chu Ngc Ma (ph Trn Ninh), sau b bt v phi ung thuc c m cht. Bnh nh Vng ln ngi nm Mu Thn (1428), t quc hiu l i Vit. Ngi cho s sang Tu cu phong nhng nh Minh khng nghe i phi kim ngi khc thuc dng nh Trn lp lm vua. Hai ba ln biu qua s li, cc ph lo nc Nam vn khai h Trn khng cn ai na, sau vua Minh phi thun. Nc ta c ba nm phi cng nh Minh mt ln v ln no cng phi c hai ngi bng vng gi l "i thn kim nhn" th mng cho Liu Thng v Lng Minh l 2 vin i tng em vin qun sang b ta nh bi v t trn. u cng l mt cch bn rt ca triu Minh khi h phi gt nc mt ri b mnh t phng Nam bo b ny. Nc ta nh m cc ln quc ng Nam cng ch l nhng tiu dn tc khng th hp thnh c mt sc mnh chng li Trung Quc, nh thi hnh cu "trnh voi chng h mt" min l h ng phm vo ch quyn ca chng ta. Vic thn phc ch

269

Vit S Ton Th

l mt chuyn hnh thc m thi. Cc triu i trc p dng mnh li ngoi giao ny, cc triu i sau cng khng th lm khc c. Vua Thi T phong thng cho cc cng thn, l vic tt nhin phi lm trc. ng u quan vn l Nguyn Tri, ng u v quan l L Vn. Cc i thn c Trn Nguyn Hn lm T Tng Quc, Phm Vn Xo gi chc Thi y. Cng thn chia ra lm ba bc hng tc. Bc nht c hng tc Thng Tr T. Bc nh c tc i Tr T. Bc ba c Tr T.

1- Hc Chnh
Vua Thi T cho t trng Quc T Gim kinh , ly cc thanh nin con cc quan v con thng dn tun t vo hc tp (theo Trung Quc thi c). cc ph, cc l cng m cc trng thng vic hc khp dn gian. Ngi cho lp Minh Kinh khoa buc cc quan vn v t phm tr xung phi thi v kinh s v cc mn v. C l y l mt khoa thi c tnh cch b tc, bi trong thi khng chin cha c s o luyn nhn ti. cc l cng m khoa Minh Kinh cc ngi n dt ng th v xut u l din. Nhng tng nhn (Pht Lo) cng phi kho hch. Ai hng th phi hon tc. Nm Thun Thin th hai (1429), triu nh m khoa thi Honh T ni dinh c B . Thng Th L Vn Linh lm iu, quan Tha Ch Nguyn Tri lm Gim Th. Trong nhng u bi ra cho s t khoa ny, c bi th "Chn cho chnh trc" v bi hch Thin h cn vng, ly 6 ngi l Mc Thin Tch, o Cng Son, Trnh Thun Du, Phan Ph Tin v.v...

2- Lut Php
Vua Thi T cho thi hnh hnh lut nh ng. C 5 th hnh pht: ti xuy, ti trng, ti , ti lu v ti t. 1) Ti xuy, chia ra 5 hng t 10 roi n 50 roi. 2) Ti trng cng vy, t 60 n 100 trng. 3) Ti c ba hng: lm dch inh, lm lnh chung voi, lm lnh n in. 4) Ti lu c ba hng: lu i chu gn l vo Ngh An, i xa l vo ti chu B Chnh - i ngoi chu l ti Tn Bnh. 5) Ti t c ba bc: ti tht c v chm, ti chm bu u, ti lng tr. Trong hnh lut cn c vic Bt Ngh, tc l tm trng hp gim khinh cho cc cng thn v quc thch. Ai c vo hng bt ngh th Hnh Quan phi tu ln vua xt li. Nhng cu thn hay cng thn t ng phm tr ln nu phm ti hay ti lu th c tha. Con chu ca cc ngi y phm ti th c gim. Quan vin v qun dn l phm ti lu th c chuc. Nhng ngi gi 80 tui tr ln, nhng con tr t 10 tui tr xung hay c tt nguyn c theo th t c khoan gim, k phm ti m ra

270

Vit S Ton Th

t th cng c n gim. Trong nc by gi c nhiu k du ng, ham c bc ru ch, b vic lm n, sa i phong ha cc nh ng o t ra rt nghim khc. K nh bc phi cht ngn tay ti ba phn. K nh c phi cht ngn tay mt phn. Khng c l do xc ng hp nhau ru ch phi nh 100 trng. Ngi cha k n ung cng phi chu trch nhim v chu hnh pht nh hn. Lut php ca i Hu L k ra c phn qu kht khe nhng c l cc nh cm quyn thy nc nh b bi hoi lu nm cn phc hng nhanh chng nn phi khc nghit vi nhng k li bing hoc ham nhng vic ng im, xa x. S chp s nghim khc ny c em li nhiu kt qu v thc hnh. hiu thm chnh sch kim cn ca vua L Thi T, xin nhc rng thy dn nc ngho nn, cng qu khng di do, nh vua h chiu cm cc quan khng c by cc l nghi khnh h tng bng in nh, khng c tham nhng v tr bing. Vua quan cn t hn ch nhng iu xa x, tt nhin lut php khng dung s ng im phng tng ni dn d.

3- Hnh Chnh
Nc ta chia lm bn o (ng - Ty - Nam - Bc, gm ton th cc tnh t trung chu ln n cc vng thng du Bc Vit), ngay khi vua Thi T ra bnh nh ng . Nay ton ci Vit Nam gi yn sng lng, triu nh lp thm mt o na gi l Hi Ty o. Hi Ty o c cc tnh Thanh Ha, Ngh An, Tn Bnh v Thun Ha tc Cu Chn v Nht Nam xa kia. ng u mi o c mt quan Hnh Khin (cng nh chc Tng c) trng nom kim sot mi vic qun s chnh tr. Cc c cu hnh chnh hng thn chia ra ba bc: i t x c trn mt trm ngi, t ba x quan cai tr; trung x c trn 50 ngi t hai x quan; tiu x c trn 10 ngi tr ln t mt x quan.

4- Ci Cch in a
Dn ta l mt dn chuyn sng v nng nghip, c rt t cng ngh v thng mi. Ai khng c t cy th rt kh khn v cch sng. Trong thi khng chin nhiu ngi ln trnh vic qun nn mua bn c nhiu rung nng, tri li nhng ngi phi tng qun khi mn chin tr v thng tc t cm di khng c. Mun lp li th qun bnh trong dn chng v phng din kinh t v x hi, Thi T nh ra php qun in. Nh sng kin ny, nh nc c mt s rung v t cng (cng in, cng th), chia cho mi ngi t quan i thn ( thng cng lao gip nc lc nguy vong) n cc ngi gi yu, c qu ( nng nhng ngi cng qun). Php qun in nay a li cho nc ta mt ch t hu ti sn v c duy tr cho n ngy nay.

5- Binh Ch
Khi cn cn dng binh i nh gic Minh qun s ca vua Thi T t cuc tng phn cng ng l 25 vn ngi. Qun Minh rt lui, triu nh cho gii ng 15 vn v qu lm n, cn gi li 10 vn ng gi cc ni. S lnh ny li chia ra lm 5

271

Vit S Ton Th

phin, mt phin li lu dch, bn phin kia cho v lm rung ri c lun chuyn thay i nhau.

6- Vic Git Cng Thn

Vua L Thi T lm vua c 6 nm th mt, th 49 tui, li nhiu cng n cho t nc, do d nghip gii phng dn tc, ph tan ch xm lng. Mu tr ti ba ca Ngi tht khng c ch no ng ch trch, duy trong thi Ngi tr v, Ngi nghe li dm pha m git oan hai ng Phm Vn Xo v Trn Nguyn Hn l hai ngi lp c nhiu cng ln (ng Nguyn Tri cng c phen b h ngc); tht l ng tic! S gia cn i Trn Trng Kim vit n y than cho nhng ngi xu s y nh sau: "Ngh m bun thay cho my ngi cng thn i xa ch lm v hai ch cng danh (!) m em tm lng son st i ph t qun vng trong lc nguy nan, mong c cht hin vinh cho tha ci ch trng phu i (!), ng u chim bay ht, cung tt ct i, th lanh cht ri, ch sn phi git; n khi cng vic xong ri th khng nhng l mt thn mnh cng khng c trn vn m c h hng thng cng v ly. Th mi bit ch c Trng T Phng nh Hn l ngi kin c hn c!" y l mt kin c phn xc ng nhng khng khi l mt t tng tiu cc. Theo thin ca chng ti, vic git hi cng thn l iu ng trch v cng ng bun cho chuyn i, khi gian lao nguy him th c nhau m lc vinh hoa ph qu li l lc xa nhau, ng nhau mt ngy kia st pht ln nhau. T vn c, nhn s thng nh vy v cng kh b ni l di khn. Ngi trng phu xut th, h ch v hai ch cng danh, nc lon dn tn h c th im nhin ta th? Ri s nghip c hai phn: phn tranh u cho nc non bui lon ly v phn tr bnh lc sng yn b lng. Nhn ti mt quc gia khng th u hm, sm mai m ny n c, nu ai cng theo Trng T Phng sau khi tr lon ri th tch cc tng tin, vy s mnh tr bnh ai gnh vc? Ngoi ra, cc danh thn lng tng sau vic dp lon, yn dn cng cn nhiu hoi bo gip nh gip nc thm na, u c th na ng dt gnh cho nh. Vy th nhim v con ngi ta n u phi lm ti , k chi n iu hay d ri may, s xy n cho mnh sau ny. t nhn l ng trng phu th phi quan nim s i khc ngi mt cht. Nh vn ho Alfred de Vigny, trong bi "La mort du loup", vit my cu th ny ng k v t tng hy sinh, khc k, nh lun trn y: "Gmir, pleurer, prier est galement lche! Fais nergiquement ta longue et lourde tche, Dans la voie o le sort a voulu t'appeler, Puis aprs, comme moi, souffre et meurs sans parler" (Ku cu, than, khc u l hn nht; hy cng quyt lm nhim v di lu v nng n ca mnh trn con ng m s mnh gi. Ri sau, nh ta, hy chu au kh v cht i khng thm h ming.)

272

Vit S Ton Th

II. L Thi Tng (1434 - 1442)

Vua Thi Tng ln ngi mi mi mt tui. L St c c lm quan Ph Chnh, mi vic triu chnh u do ng quyt nh. ng xut thn l mt v tng, v c cng trong thi nh ui gic Minh nn c phong n i T . V t hc nn khi gi a v ln ng hay lm quyn v c tnh kiu ngo. Mt s triu thn khng chu khut phc ng u b hm hi. c t lu, vua Thi Tng tuy cn t tui nhng thng minh, dn d vic triu chnh nh vua nm gi ly. Ngi git L St thu li quyn binh, nhng sau v khng c ngi ph t c lc can ngn nn ngi m say tu sc v thiu nhiu c tnh ca mt bc vng. Ta hn nh nhng ngi tay chn ca vua Thi T hu ht l nhng v tng thiu hc. C mt s ngi c hc l nhng vn quan nhng li chc nh v n sau, tr Nguyn Tri l mt nh vn hc uyn bc, ngay tin sinh tuy a v ln nhng do tnh ngay thng thng b s ng dm pha m khng c tin dng lm. So snh vi hai tin triu L, Trn bui u th triu Hu L km hin ti r rt. Di i vua Thi Tng, thin h thng b nhiu tai tri, ch nc, hn hn, su hong trng cn la ph hi ma mng, dn gian b i kh. Ti vi min sn cc c i ba m gic Mng, Mn ni lon, c khi nh vua phi thn chinh, c khi cho cc quan i nh dp. Cn cc ln bang nh Xim La, Ai Lao, Chim Thnh, nh uy th ca vua Thi T nn vn c s giao ho v tin cng. Vic thi c c chnh n li nh sau: 5 nm mt ln thi Hng, 6 nm mt ln thi Hi. Php thi th k nht lm mt bi kinh ngha, bn bi t th ngha (gii thch cc iu trong t th) mi bi phi t 300 ch tr ln; k nh lm bi chiu, ch, biu; k tam lm bi ph, k t lm bi vn sch t mt ngn ch tr ln. Nm Nhm Tut (1442), m khoa thi Tin S (i Trn c khoa thi Thi Hc Sinh tc l khoa thi Tin S i Hu L). Cc ng ngh l nhng ngi tin s c ghi tn vo bia khuyn khch nhn ti v vn hc. Bia tin s c t Vn Miu l ni th Khng Phu T, ng t Nho Gio c t tha . Vic tin t cng c sa i: c 60 ng l mt tin, la th c di 30 thc, rng mt thc 5 tc (mt thc ca ta tng ng 40cm) l mt tm; vi th di 24 thc hoc 22 l mt tm, giy th 100 t l mt tp.

Ci n L Chi Vin
Ma thu thng 7 nm Nhm Tut, (nm i Bo th ba 1442), vua Thi Tng ng gi i ng Tun n duyt binh thnh Ch Linh l ni cch Cn Sn khng xa. Nguyn Tri mt thi co quan v tr s y, bi nhn thy trong triu tha vng ngi trung chnh, b ng quyn thn L St ngi y, v th nh nhc nc tr

273

Vit S Ton Th

xong nn ng xin v trnh nhng tai v bt ng c th vng vo mnh. V Cn Sn, ng ly gi trng, th vn, sch v lm bn qun lng s i, nhng chng bao lu li b vua Thi Tng vi ra trao cho chc Kim T Vinh Lc i Phu, Nhp Ni Hnh Khin, Mn H Tnh, Gim Th i Phu, Hn Lm Vin Tha Ch Hc S coi vic tam qun v kim vic qun dn b tch, t tng hai o Ty Bc, ng li phi v triu cung chc, cng hy vng mang ci s hc n p n trn v phng s dn tc. c tin Thi Tng v Ch Linh, Nguyn Tri n rc xa gi v Cn Sn. Theo Vit Nam S Lc vua Thi Tng gp Th L l thip yu ca quan Hnh Khim rt c ti sc y, ri nh vua cho nng theo gi v kinh thnh. iu ny xt ra khng ng. Trc Kh tc gi cun "Nguyn Tri" vit: "Th L c gn vua kh lu trc cuc duyt binh Ch Linh. Nng c vi vo cung gi vic dy cc cung nhn vi chc L Nghi Hc S. Ri nh vua say m nng. Nguyn Tri tuy bit vic ny nhng ch nh bm bng v Th L cng khng th c mt thi no khc l th ng mi tnh vng gi y. Nng c lnh v Cn Sn cng Nguyn Tri lo vic n tip sau nng theo gi hon cung vi nh vua cng mt lc"48. Ngy mng 4 thng 8, ng o v n huyn Gia nh (nay l Gia Bnh, thuc tnh Bc Ninh) gp tri ti phi ngh li L Chi vin (lng i Lai) l mt tri trng vi, xa kia l chn ly cung ca cc triu L, Trn. m hm y, nhnh hoa thc dc c thm nhun cn thy v, ri rng ngy mng 5, Th L trong mn ng nhy ra ku tht thanh. Vua Thi Tng lnh dn. Ng Y dng mi phng cu m vn v hiu. Na m mng 6, xa gi v n kinh s mi khua chung bo cho thn dn bit hung tn. Ai ny u ht sc xn xao. S tht vua Thi Tng mt ch v tri mt m tu sc qu ri cm nhim sng gi. Ci cht t ngt ca ng vua 20 tui, khng m, khng au trong tay mt ngi n b, v ngi n b l thip yu ca mt v trng thn, qu l mt iu ng nghi ng. Trong triu nh, v khng a dua vi bn tiu nhn, Nguyn Tri li gi a v ln tng b nhiu s ght ghen him khch, th y l mt dp tt h ra hn bo on v tranh ginh nh hng. V pha bn quan liu nh vy l mi nguy ln, v pha Hong Gia, ci cht ca Thi Tng cng tai hi hn cho h Nguyn. Nguyn b phi Nguyn Th nh, ngi lng B V, huyn ng Sn, x Thanh Ha, sau bui tin cung chu hu vua Thi Tng sinh c Hong T Bang C hi thng 6 nm i Bo th hai (1411), v thng 11 nm y Hong T Bang C c lp lm Thi T sau khi Thi T Nghi Dn b trut v b m c ti. Trong giai on ny Th L vo lm L Nghi n hc s. Ri nng chim c lng yu ca ng vua a tnh, hiu sc. Ngoi chuyn ghen ght nhau chn phng khu, li cn vic b Tip D Ng Th Ngc Giao, ngi lng ng Bng, huyn An nh, tnh Thanh Ha, sinh qu t lm b lo ngi cho a v ca mnh v ca con. Ng Dip T b co dnh lu vi Hu Phi (con gi Dc L Ngn) v vic mi thy mo lm ba cu c vua yu, nhn th Hu Phi b ging xung lm T Dung, Tip D b x pht lu, c Nguyn Tri xui Th L lnh
48

C sch chp lc ny h Nguyn ang i kinh l Bc o.

274

Vit S Ton Th

thu giam, c bo ton cho m con Ng th. Thi Tng bng lng truyn giao cho nng em gi Ng Tip D cha Hoa Vn. Nguyn Tri thng sai ngi em tin go cp dngcho ngi n b bt hnh ny. Ma thu nm i Bo th ba, Tip D sinh ra Hong T T Thnh, Th L xui b em con trn i. V Th L, cn mt iu na cn bit. Khi vua Thi Tng tin yu, nng tng bn lun cng vua nhiu vic, cng c th v th m lm mt lng nhiu ngi na. vo hon cnh t cung cm ra ti triu ng, nhiu k ght ghen nh th th c Trai tin sinh v Th L trnh sao cho khi ci thm ha chu di. Th L v Nguyn Tri b bt giam lin. Ngy 16 thng 8 nm Nhm Tut (1442), nin hiu i Bo th ba, lch s nh Hu L chp mt ci n phn quc ca mt v i cng thn, anh hng dn tc, bi thm v bt cng hn c ci n Hn Bnh (Hn Tn v Bnh Vit) i Hn Cao T. Trc Nguyn Tri c ci cht v l ca Trn Nguyn Hn v Phm Vn Xo, sau h Nguyn trong nhng k nm gai nm mt cng ngi ho kit t Lam Sn li thm mt s na... h cht mt cch thm khc, cng do tay mt ngi n b v bn tiu nhn, m nguyn nhn vn khng ngoi nhng mi li ring ty. (Theo Chu Thin, b Tuyn T Thi Hu s con b Ng Dip T ng vo im lnh s ginh c ngi con mnh va c lp lm Thi T, b s mt quyn nn khi vua Thi Tng bng h, b lin mu vi cc i thn Nguyn X, L Kh, L Khc Phc, nhn ci cht bt thnh lnh ca vua Thi Tng m git lun ng Nguyn Tri, s ng cn tr vic tn lp v vua cn b nga, sau ny b git lun n c bn Kh v Phc, e bn ny c lc hi tm tr li lm lung lay a v ca b). Ngi i sau c lch s, vit lch s, nh n hun nghip v i ca Nguyn tin sinh v cc bn ng ch khng khi c s ngao ngn cho cng l thi phong kin.

275

Vit S Ton Th

III. L Nhn Tng (1443 - 1459)

Vua Thi Tng lm vua c chn nm, th c 20 tui, Hong T Bang C ln ni ngi hy cn m nga (cha y hai tui). B T Tuyn Thi Hu r rm d chnh. Ph t ca Thi Hu l cc v i thn L Kh, L Khc Phc, Nguyn X. Trong nhng nm b Tuyn T cm quyn, c my vic quan trng l t ra mi bn iu h lut v t n, sa i chng trnh khoa s (b thi m t v thi kinh ngha, ch c thi vit v thi tnh), o sng Bnh L (theo Khm nh Vit S th sng Bnh L chy t Thi Nguyn v n Ph L, mt a ht thuc tnh Phc Yn, c l l sng C L chng?), tin vic vn ti v giao thng trong nc B Thi Hu li lm thm vic git hi cng thn na, sau khi mu vi L Kh, L Khc Phc, Nguyn X, git Nguyn Tri nh trn ni. Ln ny n lt chnh bn L Kh, L Khc Phc (theo Chu Thin trong cun L Thnh Tng l Trnh Kh, Trnh Khc Phc l nn nhn ca b, vic chm git ny cng gy mi d lun rt si ni trong nc. Nm Qu Du (1453), Nhn Tng mi bt u tham chnh. C l ngi nghe c nhng li ch trch ca nhn dn v vic st hi cng thn nn ngi cho truy tng nhng ngi qu c v cp rung quan in cho con chu cc ng Nguyn Tri, L St, L Ngn, L Khc Phc. Phan Ph Tin c y son b Quc S t i Trn S cho n ht thi Minh thuc c tt c 10 quyn. Trc y cc vng hu v cc quan vn v n bng lc bng thu 50 h hay l 100 h (nh) ty theo phm trt. Bn ngoi, Chim Vng B Cai thng em qun quy ri Ha Chu. Qun ta nhiu ln vo chinh pht nhng vn khng sao dt. Nm Bnh Dn (1446), cc ng L Th, L Kh c triu nh c em qun iu pht Chim Thnh, chim c thnh Ch Bn, bt c B Cai cng cc phi tn em v Thng Long. Chu vua B l Ma Kha Qui Lai c triu nh lp ln thay B Cai. Chin cng nm Bnh Dn c nh hng ln ra ngoi bin gii nn nm Mu Thn (1448), x Bn Man xin quy phc nc ta. T Bn Man c i tn l chu Quy Hp. Chu ny gm cc thung lng, i ni pha ng Nam gip Ngh An, Qung Bnh, pha Ty Bc gip Thanh Ha, Hng Ha. Trong 16 nm (1443-1459), tuy chnh s khng c g c sc nhng dn c lm n d chu, v Nhn Tng hn cng l mt ng vua hin. Gia khi thun bum xui gi, bng xy ra cuc th nghch ca Lng Sn Vng Nghi Dn vo nm K Mo (1459). Nghi Dn mu vi bn Phm n, Phan Ban, Trn Lang v in tin Ch Huy S L c Ninh, na m bc thang t nhp vo hong thnh ni ca ng, nhy vo cung

276

Vit S Ton Th

m cht vua Nhn Tng. Th Hu Ph Chng l o Biu chng li qun phin lon cng b git. Sng hm sau Nghi Dn cho git c b Tuyn T Hong Thi Hu ri t lp lm vua, i nin hiu l Thin Hng, cho s sang Tu cu phong. (Nghi Dn l con c vua Thi Tng, anh Cung Khc Vng Khc Xng, vua Nhn Tng Bang C v vua Thnh Tng T Thnh).

Phn ng Ca Triu nh
Cuc o chnh xong xui c 8 thng th gia triu L li sinh bin, c l nu Nghi Dn ng nghe li xim nnh v git cc cu thn, kho v v nhn tm th cha d b phn ng ca cc triu thn. Ci cht oan ung ca nhiu quan li gy trong tm hn nhng k cn li mt cuc khng hong v a y h qua pha phn ng, du h mun hay khng. y l mt vn t v. H hp c vi nhau, v vy h thnh mt sc mnh. Nhng do vic ny, ta thy u c ca gii quan liu thu hn yu, nht nht, thiu on kt, ng l h phi c ngay sc mnh k trn tr th cho ng vua m hng ngy h th tht trung thnh. Thng su nm Canh Thn (1460), n lt Thi Bo Qun Hu inh Lit, Nguyn X, Nhp Ni i Kim L Vnh Trng, X K V y Tng Tri L Nim, Ng Tin Trung Qun Tng Tri L Khoi, Ng Tin Hu Qun Tng Tri Trnh Vn L, Bc o Thim Tri Trnh c, in Tin Ch Huy S Nguyn c Trung vi con l Thit T Qun i i Trng Nguyn Yn, in Tin T Ch Huy S L Yn, L Giai, m mu vi nhau ng ca thnh m cuc bo ng. L Nhn Thun chm Trn Lang, qun th tc a vo git bn Phm n, Phan Ban ngay gia Ngh S ng. Cn L c Ninh v hn trm d ng cng b h st nt. Vic ny thnh tu, cc i thn tuyn b ph b Lng Sn Vng Nghi Dn, ging xung tc L c Hu (ly khuyn theo o c). Nhng sau , L Lng bng mm la trao cho Nghi Dn bt t tht c. V vn lp vua mi, a s ngh lp Bnh Nguyn, tc Gia Vng T Thnh, (tc ny ca Nghi Dn phong cho T Thnh trc y khi va ln ngi xong), cn c vo ch Ngi thng minh ti c, duy L Lng i lp Cung Vng, nhng Cung Vng vn khng a cng danh ph qu, li thy ci ngi cao v c thng gy ra nhiu tai ha nn ht sc khc t, cc quan nh em xe gi n Ty in mi Gia Vng.

277

Vit S Ton Th

IV. L Thnh Tng (1460 - 1497)

- Vic chnh tr - T chc hng thn - Vic inh - Cp hnh chnh Cc a ht hnh chnh - Quan ch - Thu inh - Thu in th - Nng nghip - Lut php bo v dn quyn - Quyn li x hi - T chc v b Cc v cng di i Hng c - Trn nh Bn Man v Lo Qua - Vn tr ca nc ta di i Hng c
Ngy mng 8 thng su nm y, vua Thnh Tng ln ngi tc v in Tng Quang. Ngi i nin l Quang Thun, vn nhn nhng cho n nm Quang Thun th tm mi xng trm v Hong Thng ch co. Ngy mng mi c l pht tang vua Nhn Tng v b Tuyn T Hong Thi Hu cng truy tng o Biu chc Th Hu Chnh Trng, trt tng lc phm. Cuc o chnh thng su kt liu, thng 10 c vic nh cng thng tc cc cng thn Trung Hng v cp rung cng thn th nghip t 100 mu n 350 mu.

1- Vic Chnh Tr Ca Vua Thnh Tng

X hi Vit Nam vo u L triu v phng din t chc c quy c v trnh sinh hot ca dn chng ln ti mc kh quan. Nhng s ln xn di i Trn mt, qua thi Minh thuc v trong giai on khng chin u c san phng ht. Trc vn ny ta phi nh n cng lao ca Nguyn Tri, ngi lun lun hot ng v tranh u cho quyn li nhn dn. nhiu ln gia triu ng, ng bi xch bn L St, khi lm T Tng ly lng vua by ra nhiu th thu kha. ng mua th chuc on v dn, v nc. n b cho ng, cng c thi s trung trc v lng i quc ca ng thng, nn i L S li c nhiu n ngha trong lch s dn tc Vit Nam. Ngoi ra nh php qun in ca triu nh, mi ngi dn nht l cc cng dn u c rung t sinh nhai, cng ngh trong nc c pht t, ngh khc g in sch thnh hnh gip rt nhiu trong vic truyn b t tng hc thut (vic ny do quan Thm Hoa Hng Lin l Lng Nh Mc dy bo), ca Vn n, Lc u v cc ca sng c nhiu thuyn b bun bn ra vo tp np.

2- T Chc Hng Thn

C cu cai tr cc h tng nhn dn l hng thn vn theo cc i L, Trn, tuy c thay i v hnh thc v danh t, nhng nguyn tc vn khng khc. X quan by gi i ra X Trng v hn nh mi x c c ba ngi gi l x chnh, x s, x t; x nh c hai hai ngi x s, x t; cc vin chc ny l nhng i din ca nhn dn v tr thc v hnh kim. Khi dn bu xong, h cn phi c quan trn phc hch li (nm Quang thun th ba, iu l thi hnh v vic bu x trng nh sau: hi ng

278

Vit S Ton Th

ton dn la chn hoc ly ngi cao nin, hoc gim sinh, sinh m hc nghip cha thnh t, hoc phn t thuc lng gia t t ba mi tui tr ln. Bu sai nguyn tc s phi ti). Nu cn thm ngi gip vic th cho php ly thn trng. trnh b ng, mt lng ngi no ra lm x trng th ngi cng h vi x trng khng c ra gi thm chc x trng th hai. Cc x c n nh nh sau: mt trm nh l x nh. Hai trm nh l x ln. Nu x no thm inh th i bc theo h thng v nguyn tc t chc k trn. Khi c s i thay ny, rung t cng c chia li. Xem n v hnh chnh i L S, nh nht m c gn 100 nh, th bit nhn khu ca nc ta t giai on ny tin r rt. Trc y, di thi Minh thuc v di cc tin triu ch mi c lp ra L c 110 h (mi h l mt nh). Cn cc cp x v thi Trn S, dn s l bao nhiu mi cp khng thy cc c s ghi chp. Theo s k cu gn y ca mt vi hc gi, dn s ton quc i L S c ti 6, 7 triu.

3- Vic inh
Di i L c lp s Tng Tch ghi tt c s dn trong lng gm cc quan vn v, binh lnh, hong nam, lo hng v ph nhn. i Trn c n S tc l s ny. Hi Minh thuc c Hong Sch. n i vua L Thnh Tng, ngi lp s H Tch c 3 nm xem li mt ln gi l Tiu in, 6 nm duyt li gi l i in. S H Tch chia ra su hng: 1) Trng hng l nhng ngi chn lm lnh. 2) Qun hng l nhng nng dn c t cch ng vin. 3) Dn hng l nhng ngi dn nh ng su thu v chu tp dch. 4) Lo hng l nhng ngi gi t su mi tui tr ln. 5) C hng l nhng ngi v sn i lm mn. 6) Cng hng l nhng ngi v sn v v ngh nghip. Nh no c ba inh th ct vo hng trng, mt vo hng qun, mt vo nh dn. Nh c su inh: hai trng, mt qun, ba dn. Nhng ngi phiu bt khng c ghi tn vo s B, nhng ngi kiu c cng phi c tn tui trong B. Cc quan ph, huyn, phi duyt cc s b trc khi v Kinh chuyn sang cc s ca B.

4- Cp Hnh Chnh
Mt chc Tng K c t ra nh Chnh Tng ngy nay c nhim v lin lc cc x vi nhau ngoi cc cp di dng vo vic cai tr nhn dn. Trn c cc chc Huyn Tha, Tri Chu, Tri Ph, ng Tr. Cc chc ny thuc triu nh b dng.

279

Vit S Ton Th

5- Cc a Ht Hnh Chnh
Vua Thi T trc kia chia nc ra lm nm o (Nam, Bc, ng, Ty v Trung ). Do c chc Hnh Khin l chc quan cao nht, c l nh chc Tng c gn y. o chia ra L, ng u c chc An Ph S v trn c chc Trn Ph S nh chc Tun Ph hay Qun o. (Tun Ph l quan u tnh Trung Chu. Qun o l quan u tnh Thng Du). n vua Thnh Tng, nc ta c chia lm 12 o: 1) Thanh Ha 2) Ngh An 3) Thun Ha 4) Thin Trng 5) Nam Sch 6) Quc Oai 7) Bc Giang 8) An Bang (Qung Yn) 9) Hng Ha 10) Tuyn Quang 11) Thi Nguyn 12) Lng Sn Mi o c ba Ty: , Tha, Hin. c hai vin: chnh, ph Tng Binh coi vic qun. Tha c Tha Chnh: chnh, ph s coi vic cai tr. Hin c hai vin Hin St: chnh, ph coi vic T Php. Li c chc Gim St Ng S xt cng vic cc o, nh chc Thanh Tra Hnh Chnh v chnh tr i nay. Nm Quang Thun th 10 (1469), Thnh Tng cho v li bn nc ta i tn 12 o ra lm 12 Tha Tuyn. Mi Tha Tuyn c s ph huyn nh sau: - Thanh Ha, c 12 ph, 16 huyn, 4 chu. - Ngh An, c 8 ph, 18 huyn, 2 chu. - Thun Ha, c 2 ph, 7 huyn, 4 chu. - Nam Sch i ra Hi Dng, c 4 ph, 18 huyn. - Thin Trng i ra Sn Nam, c 14 ph, 42 huyn. - Quc Oai i ra Sn Ty, c 6 ph, 24 huyn. - Bc Giang i ra Kinh Bc, c 4 ph, 19 huyn. - An Bang, c 1 ph, 3 huyn, 4 chu.

280

Vit S Ton Th

- Hng Ha c 3 ph, 4 huyn, 17 chu. - Lng Sn c 1 huyn, 7 chu. - Thi Nguyn i ra Ninh Sc, c 3 ph, 8 huyn, 7 chu. - Trung i l ph Phng Thin, c 2 huyn. Thng su nm Hng c th hai, ta chim c ca Chim Thnh t Thun Ha tr vo t thm c Tha Tuyn, Qung Nam, gm 3 ph, 9 huyn. n nm Hng c th 21 li sa bn thm ln na v i Tha Tuyn ra x.

6- Quan Ch
y l cc cp b ti cao ti triu nh. n i vua Thnh Tng cng c s chnh n. Trc y, quan chc t theo triu Trn, c T, Hu Tng Quc ri n L B, Li B, Ni Cc Vin, Trung Th, Hong Mn. Qua thi Nghi Dn t ra 6 b v 6 khoa (Li, B, L, Binh, Cng, Hnh). Nay ngi b Ni Cc Vin, T, Hu Tng Quc, lp ra Hn Lm Vin v t thm 6 t (i L T, Thi Thng T, Quang Lc T, Thi Hc T, Hng L T, Thng Bo T) v chc ng Cc i Hc S b dng vn thn cng ban thm tc tam Thi (Thi S, Thi Ph, Thi Bo), tam Thiu (Thiu S, Thiu Ph, Thiu Bo) thng cc v trng thn c cng ln. Cc quan 6 b c: Thng Th. T Hu Th Lang, Lang Trung Vin Ngoi Lang, T V. Cc quan 6 khoa c: Cp S Trung, Cp S Trung, Lang Trung. Cc quan 6 T c: T Khanh, Thiu Khanh, T Tha. Ngoi ra cn cc quan chc coi v hc v, binh v, cc tng qun, tn quan. Theo t D "Hiu nh Quan Ch", ngy 26 thng chn nm Hng c th hai (1471), tng s quan chc vn v ni ngoi ton quc c ti 5370 v chia ra nh sau: A- Quan trong vn v v c tng qun c 2755 v: 1) Vn quan 899 v. 2) V quan 1910 v. 3) Tng quan 446 v. B- Quan ngoi, vn v mi chc c 2615 v: 1) Vn quan 926 v. 2) V quan 857 v. 3) Tng quan 41 v. 4) Tp chc 791 v. Xt tinh thn li D k trn th vic t cc quan li theo nguyn tc phn quyn v nguyn i trch nhim. T d Li B ct b nhn vin khng hp kh nng th Li Khoa c php bc b. L B nghi ch sai bc, L Khoa c php n tu: Hnh Khoa lun cng vic ca Hnh B tri phi nh nng v.v... Nh vua li rt nghim ngt i vi nhng phn t thiu s lim khit, do iu 138 Hnh Lut i Hng Dc nh rng:

281

Vit S Ton Th

"n l lm tri php th pht t 1 quan n 10 quan v b bi chc, t 10 n 19 quan b y; t 20 quan tr ln chm. Cc ngi c Bt Ngh n l t 1 quan n 9 quan pht 50 quan; t 20 quan tr ln, phi ti lm phu. Ca hi l b vo kho mt phn, mt phn trao tr bn ch" K n hi l c ti m k hi l quan li cng phi b trng pht. K no i lo vic cho ngi khc cng phi ti, nhng nh hn s ch; l vt u sung cng. Li ng ch mt iu: vua Thnh Tng t thm quan m ngn sch quc gia khng tng, v lng bng ca cc quan t hn trc. Ngoi s lng, cc quan c tin ph cp chc v khi i kinh l v tin go cung mng ca dn khi nhm chc. (Xin coi Vit S Tn Bin quyn 2 trang 538). Xt ra s lng bng ca cc quan t i nh vy do gi sinh hot i xa c l khng cao, phn c nhn c c tit kim, ngoi ra cc quan t t phm tr ln cn c phn rung lng; cc quan tui t 65 c xin v hu tr, nhng ngi lm nha li c th xin v t 60 tui. - Xin coi vn thu kha di y:

7- Thu inh
Tr nhng lo nhiu 60 tui tr ln, Hong inh l nhng ngi v thnh nin (di 18 tui), nhng ngi thuc vo trng (hng tng qun) cng nhng ngi ph tt, mi ngi dn phi np thu ng nin l 8 tin. i vi thu inh i Trn nh vo rung (ai c mt hai mu ng 1 quan; 3, 4 mu ng 2 quan v theo t l m tng ln, tr cng inh khng phi np thu). i vua Hin Tng mi xut ng 1 quan 2 tin, i vua Thn Tng (1649-1662) mi xut inh khng phc dch vic quan phi ng 3 quan nm tin nh th th inh su i Hng c nh hn nhiu.

8- Thu in Th
Chia ra lm ba hng: A) Nht ng in: mi mu ng nin phi np 60 thng thc (10 thng l mt u) v tin 6 quan. B) Nh ng in: mi mu ng nin phi np 40 thng v 4 quan. C) Tam ng in: mi mu phi np 20 thng v tin 3 quan. Rung bi trng du cng chia lm ba hng, thu nh hn hoc np bng t hay bng tin. Rung t in khng phi np thu. Th trch l t c hn nh nh sau: Quan vin c 80 thc (5 so 5 thc). Qun dn chc sc c 50 thc (3 so 5 thc) khng phi chu thu, cn ngoi din tch hn nh phi np theo thu rung. Nu so snh vi thu ca cc tin triu, ch thu l di i L Thnh Tng c s d dt, cc nh cm quyn t tit kim nhiu lm khi phin dn. Ngoi ra s

282

Vit S Ton Th

chp: kho tng thu khng c sung tc. Nm Quang Thun u tin tc l nm vua Thnh Tng va ln ngi, thng sau c ngay Chiu yu cu qun dn np thc cho nh nc. Ai hng ng c b i lm chc ton qun. T d ai np 200 hc c b quan chnh tht phm; np 150 hc b tng tht phm; 100 hc b chnh bt phm, con ci u c min qun dch.

Nng Nghip
Vua Thnh Tng rt hiu bit vn dn sinh m vn dn sinh nc ta l mt s nng nghip u quy tu xung quanh vic m mang rung t, canh ci v iu. Nm quang Thun th by, thng 12, ngi h Chiu bt cc quan ph huyn khuyn khch nhn dn cy cy v trng du nui tm. Thng 8 nm Hng c th 6 (1475), Ngi t hai ty H trng nom vic iu, phng lt li cho dn v ma mng. Trong vic khuch trng nng nghip cng nh vic bo v iu c quan chuyn mn l H Ty S v Khuyn Nng S. Trong nc by gi c 53 ty H v 53 ty Khuyn Nng. Ngoi ra, nh nc lp ra 42 s n in khn hoang cc min thng du t di quyn 13 quan n in chnh s, 31 s Tm Tang, 18 s in Mc kn chn ging trng tm tt, dy dn vic nui tm m t cho ng phng php.

10- Lut Php Bo V Dn Quyn

Lut php i L phng theo lut php i Chu ng bn Trung Quc, nhng c sa i li nhiu. Trng tr nhng ti thng phm c 5 bc (Ng hnh): 1) Suy hnh, x ring n b, nh bng roi t 10 n 50 roi. 2) Trng hnh, nh bng gy u bt ng, x ring n ng t 60 gy n 100 gy. 3) hnh, l ti y ba bc: a) Dch inh: phi lm phu hu cm nc trong qun, n b lm vn, nui tm b) Tng phng: n ng lm lnh chung voi, n b phi thi cm, u b thch hai ch vo trn. c) chng din: n ng phi lm phu cc n in, n b xay la gi go, b thch vo trn bn ch, eo mt kha chn. 4) Lu hnh l y i xa c 3 bc: a) Lu cn chu (Ngh An) b pht 90 gy thch su ch vo mt, eo mt kha chn. b) Lu ngoi chu (B chnh) pht 90 gy, thch 8 ch vo mt, eo hai kha chn.

283

Vit S Ton Th

c) Lu vin chu (Qung Nam) pht 100 gy, thch 10 ch vo mt, eo 4 kha chn. 5) T hnh ti cht c 3 bc: a) Gio (tht c). b) Chm (bu u). c) Lng tr (tng xo). Lut hnh i Hng c cng theo Chu l, nh ra Thp c l: 1) Mu phn: lm nguy x tc. 2) Mu i nghch: ph hy tng miu. 3) Mu bn: phn c theo gic. 4) c nghch: git cha m, ch, bc, c, d, anh ch, cha m, chng, ng b, v.v... 5) Bt o: git c mt nh 3 ngi. 6) i bt knh: t ra v thn, lu vua, i xe vua, lm dng nghi v Thin T. 7) Bt hiu: chi cha m, khng tang. 8) Bt mc: mu st hay nh cc ngi h phi tang 3 thng v 5 thng. 9) Bt ngha. 10) Ni lon: thng dm vi ngi cng h tang 5 thng, vi v l ng. Cc ti ny u x vo ti t hnh c. Xt t m ni dung b L Triu Hnh Lut tc l b lut i Hng c, cc lut gia ngy nay rt cp tin, rt dn ch v mt chm son trong lch s t php Vit Nam. Qu vy, ta thy L triu bo v trit quyn li v an ninh ca nhn dn khng b ri tng lp x hi no, nhng cng c vi trng hp qu khc nghit i vi lut php hin hu, v tri li cng c trng hp khinh gim rt nhn o, ng khen hn i by gi.

11- Quyn Li X Hi
Do mc ch trnh s chnh lch qu ng v ti sn, vua Thnh Tng phng vic lm quyn ca quan liu, qu tc hay chim nhiu t cng nn ra lut l sau y v thi hnh ngay t ni kinh : Vn nh kinh , quan Nht Phm c ba mu, Nh Phm hai mu, Tam Phm mt mu, T Phm nm so, Lc, Tht Phm hai so, Bt, Cu Phm, thng dn mt so. Ai lm chim b pht trng 50 gy, bim mt t. c vn ao ri m cn bit lp ni khc, ti tng thm mt bc, tr nhng ngi c cng c t t.

284

Vit S Ton Th

Ai ch b tin ng nt, bn cao gi, tch tr hng ha u c u b ti v hng ha b tch thu. Nhng ai cy th h hip ngi ta trong vic mua bn, ti cng vy. K hng hch nhiu dn ly ca cng coi nh trm thng, gim mt bc. Ti ch s ngi quyn th em cho cng ti nh vy, nu ca cha ly v trng 60 gy, bim 3 t. Ng tr (bp nh vua), bp nh quyn qu h lim mi vt ch, c hip ngi bn, gim th v ngi ch cng b gii quan pht ti , gia ch b pht. Gim th a tng khng can thip, trng bim ty theo nng nh. Ngi ngoi bt c s c thng. Ly gian rau qu ca ngi, trng bim. Cc quan chc v n ngi nh quyn qu khng trnh u b pht. Cy rung qu hn khng np thc, trng 80 gy. Ti phm phi np thc gp i n vo kho. Ti phm ln na phn rung b tch thu. Rung cng giao cho th nh nc thu v, cn rung khu phn ly mt na. K no nc danh u th hi ngi (nm du tay) coi l quy ri x hi, nu c nh hng n quc gia i s th chm, vic thng th lu vin chu, gia sn tch bin. Ngi no bit v t co c thng nhiu, t, ty theo vic nng nh. Vit th ph bng thi chnh: lu cn chu, nh th y lm lnh chung voi. Nu ngi gi vic nhn th khng hy l th nhn dn bit m truyn tng, b suy 50 roi, bim mt bc. Cc quan nhn th nc danh ly lm cn c buc ti ngi ta, gia thm mt bc. Cc quan lm vic hnh n ko di cng vic, qu k hn m khng xong s b pht. Qu 1 thng: bim, qu 3 thng: bi chc. Cc cng ho s ti, n cp s tu gia ng hay bt giam ngi mang s tu, u b lu hay x t. Nu s qua 4 ca Hong Thnh ri m vic ny cn xy ra, ti li tng ln mt bc. Gi chc th, vn kh, trng 80 gy, theo nng, nh. G chng cho con thnh hn cho ngi khc, lm lnh hu cm nc. Ngi ly sau bit m c ly cng b ti , nu khng bit, c min ti. Ngi con gi tr v cho chng trc, ngi ny khng nhn na th c n li snh l. Trai hi v, a snh l sau li b khng ly, pht trng 80 gy v mt snh l. Lut Hng c cng ht lng bo v phong ha na nn t ra nhiu iu khon trng tr nhng k vi phm. Thm vo triu nh cn cng b 24 iu rn a nhn dn n ch lnh mnh v o c.

12- T Chc V B
Qun s trc y ca vua L Thi T c 10 vn ngi chia ra 5 phin, 1 ban li gi l lu ban tp luyn v phng v, bn phin kia c gii ng v tip tc nng nghip ri cng nhau ln lt thay i. Binh s lu ban thuc v nm o v qun di

285

Vit S Ton Th

quyn v Tng Qun. Trn Tng Qun c Tng v ng Tng Qun, di c Chnh, Ph i Trng v Cu Phm Ng Trng. Thng 7 nm Quang Thun th t (1463), nm V Qun i ra 5 ph c: - Thanh Ha, Ngh An, thuc Trung Qun Ph. - Nam Sch, An Bang (tc Qung Yn) tc ng Qun Ph. - Thin Trng tc Nam nh, thuc Nam Qun Ph. - Quc Oai tc Sn Ty, Hng Ha, thuc Ty Qun Ph. Ngoi 5 ph ny cn c Phng Trc Qun gm qun i hai min sn cc Thi Nguyn v Tuyn Quang. Mi ph c 6 v. Mi v c 5 hay 6 s. Mi s c 400 ngi. Ph c T, Hu c, c ng Tri, c Thim Tr. S c Qun Lnh, Ph Qun Lnh, Chnh V y, Ph V y. S chia ra lm nhiu ng. Mi ng c mt Tng K. Vua Thnh Tng i V Qun Ty Thn Cc (tc Ng Lm Qun) ra lm hai V T Hu V Lm Qun, kn con cc quan t lc phm n tam phm sung vo cc v y. Nm Quang Thun th tm (1467), Ngi t thm ra hai o Ni, Ngoi Ch Qun. Ni qun c 66 ty, 51 v. Ngoi qun c 26 v. Mi ty c 100 ngi. Mi v c 5 s, mi s c 12 i, mi i c 20 ngi. Tnh ra Ni qun c 51 v v 225 s, 3060 i, c tt c 61.200 ngi cng vi 6.600 ngi 66 ty thnh tng s 67.800 ngi. Ngoi qun 26 v c 130 s thnh 1.560 i, tng s 31.200 ngi. Tt c Ni, Ngoi gm 9 vn 9 nghn ngi, cng vi s qun 5 ph v qun Phng Trc chng 7 vn l 16 vn, thm vo cn s qun trc v trong cung. Ngoi ra, cc quan c, Tng Tri chm ging tp trn cho s tt v t 31 iu qun lnh tp thy chin, 32 iu tp tng trn, 27 iu tp m trn, 42 iu tp b trn. T nm Quang Thun th tm, c 3 nm 1 ln c mt k kho hch v v ngh kim sot li vic hc tp ca qun i. Ai t thng c thng mt chic o v 1 quan 5 tin; ai tam thng c mt chic o. Nh thng 2 bnh c 6 tin. Ai nht thng c ba tin, 4 bnh thng 20 ng, k no thua cng b pht theo nh vy. Ni, Ngoi qun, quan t ng phm tr ln th bn 5 pht, chm tay 4 pht, nh mc 1 pht, cng c nh cp bc thng pht. Li c lut chng qun chnh gm 43 iu m n qu na nu vi phm s b chm. T d: tit lu qun c, hu qun lui khng tip vin tin qun, t iu qui g d oan m hoc binh s, o ng v.v... Vua Thnh Tng li ch trng c n quyn li ca cc qun lnh. Nhng ngi thuc qun hng, tc l dng vo vic qun khi cn ti, c phn rung tt, np

286

Vit S Ton Th

thu nh, nn thng 11 nm u Hng c (1470), Ngi gi ngay mt lc c thm 26 vn qun i Nam chinh. Tinh thn thng v thu c ln cao do s khuyn khch ca triu nh nn c c cc v quan vn xut thn khoa bng cng xin i sang v chc (Tin S Phm Ph lm Ch Huy S, Ng Li, L Dng lm Tng Binh, Nghim ch Khim lm Ch Huy S, Nguyn Trinh lm n Binh B Thng Th v.v...)

13- V Cng Di i Hng c (Cuc Nam Pht Ca Thnh Tng)

Trc kia, tng nc Chim l Tr Duyt, ngi Thi Ni, git Quc Vng l B Do ri t lp lm vua, sau truyn cho em l Tr Ton, mun hc i Ch Bng Nga nn em qun cp ph Ha Chu ca ta vo nm Hng c nguyn nin (1470). Quan Trn Th y l Phm Vn Hin chng khng ni phi gi th th v cho phi bo v triu nh. Ngy 6 thng 10, nh vua h lnh kn hong inh t 15 tui tr ln c 26 vn qun. Qun i sp ln ng, ngn c Nam Chinh php phi bay th bi chiu Bnh Chim c tuyn ra bo co quc dn l do ca cuc chin u v tnh trng Vit Chim qua bao nhiu th h. Lan Qun Cng inh Lit, K Qun Cng L Nim lnh 10 vn qun i tin phong. Ngy 18, i qun tin vo t Chim. Ngy mng 2 thng ging l ngy Tt Nguyn n, e qun s chi bi sinh nn, ngi m cuc thi thuyn v tp trn cng sai th t Thun Ha l Nguyn V v bn Chim Thnh r cc ni him yu. Cc th t , phin t cc ni cng s thn Ai Lao l Quang Bnh, trn th l u Nguyt l Lng L vo chu v dng hng vt. Cuc giao tranh bt u ngy 5 thng hai. Vit qun c phn phi nh sau: Ngy mng su, L Hy Ct, Hong Nhn Thin v tng tin phong L Th, Trnh Vn Si em 500 chin thuyn v 3 vn tinh binh, na m b mt ra ca b Ym Ta cho gp vo ca b Sa K (nay huyn Bnh Sn, tnh Qung Ngi) p ly chn ng rt lui ca gic. Sng ngy th 7, vua thn em hn 1000 chic thuyn v 7 vn qun tin vo ca Tn Yn v Cu Ta (nay l i Ym v Tiu Ym, thuc Qung Nam) trng c Thin T, dng trng tin vo trn a. B binh i Tng Nguyn c Trung cng mt chuyn binh i gi cc ng ng sn cc. V phn qun Chim, Quc Vng v em l Tr Ton cng su v i thn em 5000 qun v voi, lng l tin n gn i doanh ca vua Thnh Tng, c l nh nh ln mt sau nhng thy uy th ca qun ta hng dng mt ngay tinh thn, vi rt ngay v Ch Bn, n ni M T th gp T c L Hy Ct. Gic hong s chy ln ni cao b L Nim thc qun nh tan v chm c mt i tng h gi, tin n M Cn git c hn 300 qun gic v bt c 60 tn. Tr Ton thy em b i bi, tht vng, cho s sang xin hng. Vua cho dng qun ngh ngi, sau thy Tr Ton c thi khng minh bch nn ngy 27, i qun nh vo thnh Thi Ni. Ngy 29, qun ta

287

Vit S Ton Th

xit cht ba vng vy quanh thnh Ch Bn. y, Vit Chim kch chin. Chim b hi ti 4 vn qun, bt sng ti 3 vn, trong c Tr Bn v c Hong Gia. Cuc chin tranh Nam Bc n y chm dt. Ngy mng 2, c chiu sa son ban s v kinh. Tr Ton b bt, tng l B Tri Tr chy vo Phan Lung (Phan Rang) t xng vng v cho s xin triu nh ta tha nhn tip tc tin cng. Vua Thnh Tng ng thun. Em Tr Ton l Tr Toi, trc y thua chy vo ni, cho ngi sang ku vi nh Minh. L Nim c c em 3 vn qun, vo bt sng c em vo kinh s. Do dng chia r nhn tm dn Chim yu i, vua Thnh Tng ct Chim Quc ra lm 3 nc, chia cho B Tri Tr mt phn nm t c, cn bao nhiu lm thnh hai nc l Nam Phan v Ha Anh trao cho Tr Toi v mt thn vng. Cn t Ch Bn, t i Chim v C Ly l b ci c ca ta trc y b Chim ly mt mi trao cho hng tng Ba Thi lm Tri Ph i Chim; Da Thy lm Thim Tri Ph; T Xun lm Tru Chu C Ly c quyn tin trm hu tu i vi qun phin lon. u thng t, qun Nam chinh v ti Ngh An. Ngy 11 thng t, Tr ton by lu c ng gi, v bun v xu h nn sinh bnh m cht. Vua truyn chm u, dng c trng u thuyn my ch: "u Tr Ton, vua nc Chim Thnh" phn khi tinh thn dn chng. Ngy 22, lm l dng t ti nh Thi Miu Lam Kinh (Thanh Ha) ri tin v Thng Long. Thng 6, vua h chiu ly nhng t mi ca Chim lm Tha Tuyn Qung Nam, i i Chim C Ly ra 2 huyn: H ng, Y Giang cho thuc ph Thng Hoa (nay thuc Qung Nam) i Chu Ngha T ra ba huyn: Bnh Sn, Ngha Giang, M Hoa thnh ph T Ngha (nay t Qung Ngi); chia Ch Bn lm 3 huyn: Bng Sn, Ph Ly, tuy Vin thnh ph Hoi Nhn (Quy Nhn ngy nay) ri ty xa lu cc ti nhn. Vua cho san (ph) ci nh ni cao nht ngoi b bin gip a gii nc Nam Ban (Phan Rang) dng ci bia lm gii hn, gi ni y l ni Thch Bi (nay l dy ni gip gii Ph Yn, Khnh Ha chy di xung b thnh mi Varella). V vic Tr Toi cho s sang khiu ni vi nh Minh, vua Minh c th sang buc vua ta tr li t Chim Thnh; vua Thnh Tng ly li l nhn nhn, kho lo m xa b chuyn ny. Vua Minh cng phi thi, ngay my ln c vic khm xt a gii Bc Thy, Minh triu cng ch ly lm l, vic ha ho gia cc quc gia phi chng ty theo t l sc mnh?

14- Trn nh Bn Man v Lo Qua

R Bn Man (nay t Trn Ninh), v Lo Qua (nay l Luang Prabang) pha Ty nc ta t xin l thuc nc ta t nm Mu Thn (1448), di i vua Nhn Tng v i ra Quy Hp. a phn ca h c nhiu ni rng him tr, ng giao thng gp ghnh kh khn, v h hay vo li th sn xuyn, thng em qun vo quy ph bin gii Vit Nam. Mi ln xm phm b ci ca ta, h u kin kt vi nhau. Nm Quang Thun th 9, quan Tng Binh Khut nh cng ng Tng Binh Nghim Nhn

288

Vit S Ton Th

Th, Tn L Qun V Nguyn ng phi i nh dp h t Long ng n Mc Chu (Mc Chu thuc tnh Ha Bnh, by gi trong a phn Hng Ha), gp 300 tn gic nh tan c lin tin thng n Cu Lng trn sng M. Khut nh hp c qun v Gia Hng thuc quyn quan Tng Tri L Min tin n K Trc, li c qun hai chu ng, Vit v th binh mi gip sc chn cc ng xung yu. Gic thy qun ta mnh v c mt khp ni, tan v ngay. Khut inh sai ngi ly iu ha phc khuyn bo, chng u xin hng phc. Qua nm sau, qun Bn Man li noi theo vt c. Thng ba, vua thn chinh i dp nhng n bn Bnh Nam, nh vua thy qun ta thng trn nn tr v cung. Mi nm sau tc l vo nm K Hi, Hng c th 10 (1479), ngy mng 7 thng su, vua li h mt bi chiu rt di k ti Bn Man. C l Ngi thy khng th khng dung tha c vic cp ph lun lun ca h v coi h nh ci dm trong xng nn ln ny cng quyt tr dt ci nn Bn Man bo v nhn dn cc min bin gii pha Ty (Ha Bnh, Thanh Ha, Ngh An) bao nhiu nm mt lm, mt n v h. Thi y Sng Qun Cng L Th Vc, Ph M y Thng Lnh ng, Bc qun v nhiu c, i Tng, c lnh em 20 vn qun tinh nhu i tiu tr. Thng 7, ngy 22, vua h chiu thn chinh, kn 18 vn qun t di quyn i Tng c L nh Ngn, L Lng, L Nhn Hiu chia nm o nh thng vo Lo Qua. Qun Lo Qua v tan ngay. Ngy 18 thng 10, vua ti Ph Lit nghe tin i thng v lc ny qun ta chim ng c th ph ca Lo Qua, chim c nhiu qu vt. Vua Lo Qua trn mt. i qun n h lu sng Kim Sa (c l sng ny chy pha Bc, qua tnh Ty Khng v T Xuyn), gip Min in. Triu nh Min in s qun ta tin vo nc h, vi a th n triu nh, qun ta mi rt v. H tun thng 1, ng gi tr v Kinh. Ma xun nm sau, ta m cuc chinh pht Bn Man v cng huy ng ti 30 vn binh s. Ngoi ti xm lng b ci, Bn Man cn ng ght v xui Lo Qua quy ph nc ta. i n ni, qun Bn Man tan v ngay. T trng Bn Man l Cm Cng s qu b chy ri cht. qun ta vo thnh t ph, dn Bn Man c chng 9 vn, sau v chinh chin v cht i, cn vi ngn ngi. Vua Thnh Tng chia t Bn Man lm by huyn, t ra ph Trn Ninh v cho quan n cai tr, nhng ngi vn phong thn nhn ca Cm Cng l Cm ng lm Tuyn y i S trng nom th dn. Xt cc v cng trn y, ta thy i Hng c thanh ton c mt cch kh quan vn bin gii. Chim Thnh, Lo Qua quy ri nc ta t u Thin Cha k nguyn, ht i n n i kia, gy nn hn th truyn kip. Ta du mun yn h cng khng ta yn, ch v cc dn tc ny ngu mui khng t lng sc mnh li c tnh hiu chin, tht l t chuc ly ci v dit vong, sau ny h li c thi a tng vi cc vng triu Trung Quc nh vo hu tuyn ca chng ta mi khi Vit Nam giao tranh vi Bc phng. T d trong cuc chin tranh gia Mng C vi Vit Nam hoc trong thi Minh thuc, c khi h lnh vic "Bc tin" (!), c khi h la di sang gip ta nh qun Minh th l lc h phn ta, vua L Thi T trong nhng ngy thng khi

289

Vit S Ton Th

ngha u tin lao ao v ngn c th ca h (Lo Qua). Gi y, dn h b tiu dit, nc b qua phn khng phi l v c v oan ung. Vua L Thnh Tng khi huy ng i qun m cuc Nam chinh tuyn co quc dn "Ra ci h ca cc tin triu" tc l nhc con dn Vit Nam ci th truyn t nhc tn gia ta vi cc man dn ln cn. Nu chng cay nhau n tt bc, c l u qun lc ton quc nht 30 vn m tung ra ht, th ta hiu triu nh ca ta quyt lit n th no vi Chim Thnh, Lo Qua v Bn Man. Li xem vic cp ph thnh, t qun huyn th r rt nh vua thc hin cu khng i tri chung vi cc ch quc d chng. Sau my chin cng oanh lit ny, cc nh chp s phi ghi rng: cui th k XV, i Hng c g c cho dn tc ci ha bin cnh min Ty, Nam. Ngoi nhng thng li v chnh tr, ta cn ot c thng li v t ai cng kinh t na. T , ta thu c nhiu thu m, sn vt qu gi (yn so, i mi, c trai, sng t, s c, t la, cc tng rt p, voi v.v...) Li do s xc tip Vit Chim mt thit hn ht thy bao gi, ta cng lm c ca h t nhiu iu hay v ca nhc, kin trc, tp tc khong t khin nn vn ha ca ta c phong ph thm.

15- Vn Tr Ca Nc Ta Di i Hng c
Trnh vn hc nc ta n L triu ti mc kh quan. N bt ngun mnh m t i Tin L, qua i Hu L. Trong mi th k Bc thuc, vic hc mi k l s khai, tuy ta c mt s ngi vn t. T L, n c mt ci g l nn tng, v cc khoa thi, vic tuyn trch nhn ti u u, n i Trn th vn hc ca ta c tin. Nh c my th k c lp lin tip, vic vn hc khng h b gin on, cho n c thi Minh thuc hai chc nm, vic hc ca dn ta cng khng ngng lc no (cc quan nh Minh cng n c m cc trng hc khp nc v trng dng nhn ti gip h). Ngay c khi vua L Thi T ang khng chin ti ng (nm Bnh Ng, 1427), ngi cng c m khoa thi. Trong khoa thi ny, bn ng o Cng Son 26 ngi Gip v 6 ngi t Bng. Ri cuc bnh nh va xong, vua Thi T m lun khoa Minh Kinh ly cc ng Trnh Thun Du, Phan Ph Tin, Nguyn Thin Tng, V Vn Trinh, Nguyn Khc Hiu l nhng danh thn ca hai triu sau ny. Nm Thun Thin th t (1431), Thi T m khoa Honh T, kn con chu cc quan, cc thanh nin ti tun trong dn chng vo lm hc sinh thi cn, th ng tin v gim sinh Quc T Gim, sung lm sinh cc ph. Khoa thi Tin S th nht i L l khoa Nhm Tut nm i Bo th ba, c ti 450 ngi ng th, c 33 ngi trng c, 3 v nht gip tam khi u cn thanh nin c, ng k nht l Trng Nguyn Nguyn Trc 26 tui, Bng Nhn Nguyn Nh 19 tui, Thm Hoa Lng Nh Hc ngoi 30 tui, ni danh c Trung Quc (Nguyn Trc i s c ngi Tu cho Trng Nguyn bn y). Vi cc khoa thi sau, s th sinh cng nhiu thm, ri n i Thnh Tng, nm Quang Thun th t (1436), s cng s ln n 1400 ngi. Vic hc thnh n nh vy l nh ch nh Vua rt sng thng vic vn hc. Ngi m rng nh Thi Hc, hng nm t c Khng T long trng, t ba lp Quc T Gim, ly thm sinh vin lu tr, lm kho b th cha cc sch. Cch ca Ngi cho kn nhn ti

290

Vit S Ton Th

nhm vo c hnh ri mi n vn hc v do s tuyn la trc ca Hng L, th sinh mi c n thi. Nm Nhm Ng (1462), Quang Thun th ba, Ngi nh c ba nm mt k thi, nm trc thi Hng th nm sau thi Hi. Thi Hng th c nhm vo nhng nm T, Mo, Ng, Du; thi Hi vo nhng nm Su, Thn, Mi, Tut. Trong nc, ngi t 12 trng thi Hng; 7 trng ti Sn Nam, Phng Thin, Hi Dng, Kinh Bc, Sn Ty, Thanh Ho, Ngh An. Mi trng c 4 quan gim th do Hn Lm Vin c ra. Cn nm trng: Tuyn Quang, Hng Ha, Thi Nguyn, Lng Sn, An Bang. Mi trng c hai quan gim th do ta Tha v ta Hin y ct ra. Ngi ban t d "Khuyn Hc" cho s t ton quc, li l y nh cha dy con, thy bo tr, tht l n cn tha thit, iu hn l thit ch r nh ban ngy, nh vy ln sng vn hc trn khp ni Kinh k ra ngoi dn d. S ngi ti cao hc rng mi ngy mt nhiu. Nm Nhm Ng (1462) c 12 trng thi c ti 60000 ngi d th r vic hc kh quan th no. S cng s khoa Tin S t Mi, Hng c th su (1475) tng ln gp ba. S ngi ny trc kia khng qu hai ba chc, t ln ti 60 mi khoa. Trng Nguyn tc l nht gip tin s cp , nht danh c hm chnh lc phm. Bng Nhn tng lc phm. Thm Hoa chnh tht phm. Hong gip tc nh gip tin s xut thn, tng tht phm. Tam gip ng tin s xut thn hm chnh bt phm. Cc tn khoa u tin c Vin Hn Lm, sau theo phm trt c b Gim St Ng S, Tri Ph, Tri Huyn. t lng tn trng nhn ti, vua Thnh Tng i yn cc v tn khoa vn Qunh Lm, ban m o, c bin cho vinh quy. Ngi cn cho dng bia nh Thi Hc mi khoa, trn c bi thut quang cng khoa thi, ni tt ca nh vua, di khc tn v tr qun cc v tin s theo th t hn km. Ngy 15 thng tm nm Hng c th 15, mi mt chic bia tin s c dng ln mt lc Vn Miu thnh Thng Long, biu dng tinh thn trng hc v hiu hc ca dn tc Vit Nam. Cc ng ngh triu L k t kha u tin ca bn triu l kha Nhm Tut u c tn trong cc bia . Cc khoa thi sau cng c hng s long trng ny, tic rng cc bia sau khng dng ng ngy vic k nim c ngha hn i vi lch s khoa c. Thit tng cng nn chp ra y t li khuyn co v khch l trong mt vi tm bia t lng k vng ca triu nh i vi k s: Ngi hc tr c khc tn vo phin ny rt may mn thay. Phi mong lm iu trung ngha. Danh v thc phi ging nhau, vic lm theo s hc thnh cng nghip ln lao rc r khin cho thin h v sau mong theo ting tt, hm m c hay, ng hu trn khng ph lng nhn ca triu nh ht lng nui dy, di khng ung ci cng un xc ca mnh khi bnh sinh, th ci phin ny khc ra lu i khng nt. Nu ch khoe vn chng bn ngoi m thiu c hnh trong, kin thc hc hnh sai lc, hnh kim hng, danh gi h th ch lm phin kia thm vt. V nh bt trung bt hiu th tn c i. Chng phi ci ca triu nh mong cho s qun t nh

291

Vit S Ton Th

vy; chng phi s qun t t i mnh nh th. i, b i hc, ln ra lm ci ch cung knh chi dng, ngi ta ai ai cng c. T nay v sau phm l ngi hc tr sinh i ny, d vo li hc ny nn n. (Trch bia kha inh Mi, Hng c th 18 Thn Nhn Trung son). Nu xt tng s Tin S i L Trn, (i Trn gi Tin S l Thi Hc Sinh), n triu Thnh Thi nh Nguyn va y l 2335 v, th s Tin S triu vua Thnh Tng chim qu 1/5, trong s 30 ng Trng, Quang Thun v Hng c c ti 9 ng. Li c iu c bit ba l ci v khoa mc u tr tui c (Trng Nguyn V Kit nm 20 tui. Tin S tr nht l Nguyn Nhn Thip, kha Bnh Tut, mi 15 tui). Ngoi ra, triu nh cn ly c mhng ngi khng t ln nhng c vn ti, c vng gi cc trng trch na, hiu quan nim v nhn ti thi Hng c rng ri v thc t bit chng no. (B Cng V i nay tng nn lu n vic ny). Ri do ci chnh sch thit tha chiu hin i s y, do ci tinh thn sng thng o c vn hc cao tt bc, k s thi ht lng trung qun i quc v sau ny, vn L nghing nga c nhiu ngi dm st thn thnh nhn vy.

292

Vit S Ton Th

Nh Hu L Xung Dc

V. L Hin Tng (1497 - 1504)

K nghip vua Thnh Tng l Thi T Tng tc vua Hin Tng. Thi T l con c trong s 14 con trai v 20 con gi ca nh Vua. Vua Hin Tng l mt ng vua thun ha, thng minh, khng h gt vi ai bao gi v k c li cn c Ngi khuyn nh m i. Chnh sch ca Ngi l tip tc s nghip ca tin triu, mi mi ging khun php u nht nht nguyn vn. C l Ngi khng c sng kin nn ch lo theo ui ng li ca vua Thnh Tng li, v nh ta thy, s qun thn c vn ng , trc kia vi Thnh Tng th nc ta c m mang nhiu, vy m vi Hin Tng ta khng thy c s tin b hay s mi l no ht. Phi chng v Hin Tng cho rng chnh sch c ca vua cha tn thin, tn m ri ch phi u s nhn ti ca tin triu li vn nay vua Thnh Tng qua i li khng lm ni thm vic g na? Theo chng ti, di ch qun ch, c tn, vn mnh v s tin ha ca dn tc thng chu qu nhiu nh hng ca v cha t. Nc sinh pht t, nhn ti ny n nhiu, chnh s c gii quyt m mn. Tri li, vi mt ng vua tm thng thin cn th b my nh nc b ngng tr hoc thoi bi, mc du nc c ngi hin v dn c kh nng tin ha... Nh c uy th ca tin triu t trong ra ngoi nn di i Hin Tng tuy khng c s tin b no hn thu trc nhng nc vn c yn n. Hin Tng ch nhiu n vic nng tang, iu, sng ngi, p ng lm gung nc tin ngh cy cy. i vi vic vn hc, nh vua cng trng nom chm sc. Tm li vua Hin Tng l mt ng vua bo th v nh Hu L n i vua Thnh Tng lm cho dn tc Vit Nam cng thnh n mc no th l mc cht. Ta cn phi ngh rng may cho dn tc l vua Thnh Tng lm kh nhiu vic. Vua Hin Tng tr v c 7 nm th mt th c 44 tui. Sau Ngi , dng h L bt u suy nhc nh nhiu vng triu khc.

293

Vit S Ton Th

VI. L Tc Tng (1504- 1505) VII. L Uy Mc (1505 - 1509)

Ngi con th ba ca vua Hin Tng tn l Thun ln ngi sau khi Hin Tng qua i, tc l Tc Tng. Sau 6 thng ngi Tc Tng mnh mt. Anh Ngi l Tun c triu nh tn lp tc l vua L Uy Mc. Va nm c quyn hnh, Uy Mc git ngay b t mu Thi Hong Thi Hu, quan L B Thng Th m Vn L v quan Ng S Nguyn Vn Bt tr ci th trc y, khi vua Hin Tng qua i, ba ngi ny khng tn thnh vic mnh ln ngi. L Uy Mc rt tn c, say m tu sc, m no cng ung ru vi cung nhn, lc sau qu chn thng em git cung nhn. Ci th khc ca Uy Mc l bt qun s ly gy nh nhau mua vui trong khi ngi ta v u, x tai. Tnh hung bo v v nhn o ca Uy Mc khin dn bt phc v vy trong nc xy ra nhiu gic gi, trm cp. Ri Uy Mc bit mnh khng c cm tnh ca dn chng nn phi dng mt s ngoi thch c sc mnh vo cung lm tc v, do s kin ny, Mc ng Dung, chu by i Trng Nguyn Mc nh Chi, lc hn vi lm ngh nh c Hi Dng nh sc khe v v ngh hn ngi, Lc S, c trng dng dn ti chc Ch Huy S l mt v chc ti cao trong triu nh, sau ny gy nn mt cuc o ln thi cuc trn na th k (1527-1529). Ngoi ra, vua tht chnh nh vy, th khng l g mt s cng thn cng tng tht b nh ui, dn gian b h hip hay c nhiu i thn b quan trn i na. S Tu qua Vit Nam nhn thy Uy Mc bo ngc, phn trc, gi Uy Mc l Qu Vng. Thng chp nm K T (1509) chu vua Thnh Tng l Oanh tc Gi Tu Cng l anh em thc b vi Uy Mc b bt giam, em tin lt cho qun canh ngc trn thot v Ty , triu tp c cc cu thn, em qun p o thnh Thng Long bt Uy Mc v Hong Hu Trn Th em git. Cuc o chnh thnh cng, Gin Tu Cng ln ngi tc vua Tng Dc.

294

Vit S Ton Th

VII. L Tng Dc (1510 - 1516)

ng vua th by ca nh Hu L cng khng hn g Uy Mc, tri li cn xa x v ng im hn. Mc sng ca dn chng ang bc cao di my i vua trc bt u ngng tr, kho tng ca nh nc cn sch dn. Vua y cho V Nh T xy mt chic Cu Trng i v mt ci n 100 nc. Qun dn nht d lm lun my nm khng xong, hao tn tin v sinh mnh rt nhiu. Vua li cho ng thuyn v t chc nhng i binh ph n cho thuyn rong chi ma ht Ty H. Trong m ph n mua vui cho nh vua c c cc cung nhn ca tin triu, ng l vua phi king k iu nhng nh vua cng chng m xa n lut l ca hong gia, o c ca dn tc nn t thng vi c bn ngi . Vo ci thi ngi ta cn sng thng nn lun l Khng Mnh, y l ci im ng ch v cng khng th tha th nu nhng k vi phm li l cc vua cha, nhng ngi ng l phi lm gng mu cho trm h. (S nh Minh ph bnh vua Tng Dc c tng ln, l im lon vong sp xy ra). Vic thu m i by gi vn theo cc i trc nhng khng r hng nm thu hoch c nhng g cho nh nc. S ch chp di i vua Tng Dc thu vng v thu bc ng nin thu c: Vng thp, th tt nht gi l "kim kim" c 480 lng; vng cu 2883 lng; bc 2930 lng. Nay vua Tng Dc lp li th l v thu c l: Vng "kim kim" 449 lng; vng cu 2901 lng; bc 6125 lng. S vng bc thu vo kho ty nh vua tiu dng theo s thch. Vic vn hc khng thy ni c pht trin c phn no duy c ng V Quyn lm quan Binh B Thng Th son xong c b i Vit Thng Gim gm hai phn, t thi Hng Bng n giai on Thp Nh S Qun l ngoi k. Cn t nh inh n i Hu L l bn k, tt c c 26 quyn, ng L Trung c vit bi tng lun.

Cc Mi Lon
Th k XVI ca nh Hu L nh du bng nhiu mi lon ly trong nc, iu d nhin phi sinh ra khi quc chnh bi hoi. Mt s lng thn nh cc ng L Trung, Lng c Bng v.v... ngi th gi ngi th cht, ngi th co quan v n, khng cn ngi ng n uy tn ngn cn nhng hnh ng tri l ca vua Tng Dc v gi vng triu cng. y l dp nhng k chc tri khuy nc v bt mn vi ch tp hp dn chng i kh ni ln chng li triu nh. Tnh trng ny ngy cng m rng vt au thng ca trm h. Trn Duy Nhc v Ng Vn Tng dy qun Kinh Bc honh hnh khp vng ng Ngn v Gia Lm. Trn Tun nh ph Sn Ty. Phng Chng quy min Tam o. Trn Cng Ninh chim gi Yn Lng (Phc Yn).

295

Vit S Ton Th

Ti Ngh An c bn L Hy, Trnh Hng, L Vn Trit vng vy. ng k kit hit l thy cha Trn Cao mo xng con chu h Trn cng con l Thng, tng l Phm t ngi Chim Thnh thy sm ni phng ng c thin t kh cng vi ng dy qun huyn Thy ng chim ng tnh Hi Dng v huyn ng Triu tuyn truyn mnh l Thch ging sinh. Nhn dn nh d li tin chuyn qu thn, theo Trn Cao ti hng vn. Bn ny tin binh ng B bn kia sng Nh H sa son tn cng thnh Thng Long. Ni b L triu trong giai on ri ren ny ng k l nghim trng. Qun ca triu nh sang nh. Trn Cao lui v Chu Sn thuc ph T Sn (vn trong a ht Kinh Bc). An Ha Hu l Nguyn Hong D em binh ngn n lon qun ti B phng v kinh . ng l vua Tng Dc phi tnh ng, phi sa i t cch nh quc an dn trong tnh th nhiu nhng ny, tri li nh vua vn gi mi tnh h hn, khinh r, bc i cc i thn v do t o h chn mnh. Nguyn Qun Cng Trnh Duy Sn vn c cng nh gic t lu, nhng v trc tnh, hay can vua trong cc vic ng im, nh vua khng bng lng, v c ln h lnh nh h Trnh trc sn rng. Ut c cho thn th mnh l k rng ct ca nh nc b nhc mt cch v l, Trnh mu cng cc th tc l L Quang v Trnh Ch Sm sn binh i trong tay gi ting i nh gic na m em qun ph ca Bc Thn vo git vua Tng Dc. Vua Tng Dc tr v c 8 nm, th 24 tui.

296

Vit S Ton Th

IX. L Chiu Tng X. L Cung Hong (1516 - 1527)

Theo Vit Nam S Lc cng nh nhiu cun s do ngi Php vit (Cours d'histoire D'Annam par Maybon et Russier. Pays d'Annam par C.Luro v.v...) trong khi nh Hu L xung dc c nhiu s ln xn v rt bi t di y: Sau khi vua Tng Dc b h st th bn Trnh Duy Sn hp cc quan trong triu tn lp Mc Vng l Quang Tr mi ln 8. Mt ngi khng tn thnh l V T Hu Phng Mi bn nn lp chu ba i vua Thnh Tng l _ con ca Cm Giang Vng lc 14 tui. Bn Trnh Duy Sn sn lc lng qun s trong tay thy c s phn i lin em chm ngay Phng Mi ti gia Ngh S ng, c l ra oai vi nhng phn t khc cn lng l hoc c chng h. Quang Tr ln ngi cha kp t nin hiu th Trnh Duy i anh ca Trnh Duy Sn cm u phe i th ca Sn cp thiu qun em vo Thanh Ha. Quang Tr vo Ty Kinh c ba hm th b git, v l do g khng thy s ni ti. Cn Cm Giang Vng l _ ni trn c bn Trnh Duy Sn tn lp thay cho Quang Tr tc l Chiu Tng ri a vo Ty Kinh, c l tnh th by gi khn trng lm. Gic Trn Cao li dng s bi ri ca triu nh lin tin qua sng Nh nh vo kinh thnh ri tim hiu xng vng y. Th gic lc ny rt ln. Triu nh vo ti Ty Kinh truyn hch i mi ni tp trung qun i ra ng tr gic. ng u cc tng lnh v cu thn by gi l bn Trnh Duy Sn, Nguyn Hong D, Trnh Tuy, Trn Chn chia binh nh vo ng , vy hm cc cc mt khin Trn Cao phi b chy ln Lng Sn. Triu nh li tr v ng l Trnh Duy Sn c c em qun ui theo Trn Cao. Trnh khinh ch b t trn v gic sau khi h c h Trnh quay li B nhng b Thit Sn B, Trn Chn ph c. Trn Cao li rt v Lng Sn thy khng thc hin c gic mng B Vng nn nhng binh quyn cho con l Thng ri ct tc i tu trnh mi s truy tm. Trong lc ny vua Chiu Tng vn lm vua nhng vi ci tui 14 d nhin ng vua th u y khng lm ni vic g. ng thnh b nhn hay con ngi my ca cc i thn v cc cha phong kin. Gi y gia triu ng cc phe ng mc ra nh nm, ai ai cng nu danh nh vua hnh ng v tranh ginh nh hng trong lc t thn qu ra ti thnh th gic cp honh hnh, nhn dn nheo nhc i kh. Ri cc i thn th hn nhau, em qun nh ln nhau, chng mt ai khng v ngc ph vua, gip nc, an dn... Trnh Tuy bt ha vi Nguyn Hong D. Hai bn nh nhau mi, vua can khng c. Trn Chn em binh gip Trnh Tuy, Nguyn Hong D phi chy vo Thanh Ha.

297

Vit S Ton Th

Li mt phen na, Trnh Duy i (k cp v git vua Quang Tr) mu phn b ngi t co nn phi git cng vi cc d ng. Trong lc ny mt lc lng th ba ra i: Mc ng Dung. Vua Chiu Tng vi h Mc lc ny l V Xuyn Hu ang cm qun Hi Dng v nh Nguyn Hong D. Mc ng Dung c th ring ca Nguyn Hong D khng em qun vo Nam na. Trong triu by gi Trn Chn gi nhiu quyn binh. C ngi ni h Trn mu phn. Vua Chiu Tng lin cho vi h Trn vo thnh ri ng ca git. B tng ca Trn Chn l Hong Duy Nhc, Nguyn Knh, Nguyn ng nghe tin hp qun nh ph kinh thnh. Vua phi xut bn, cho ngi vo Thanh Ha mi Hong D ra nhng Hong D t chi, nh vua li phi s gi qua Hi Dng tm Mc ng Dung v khng cn trng cy vo ai c na. Mc ng Dung em vua v B cho ngi mt d Hong Duy Nhc, Nguyn Knh. Bn y xin git Ch Khi, Trnh Hu, Ng Bnh xui vua hi ch tng ca h, ri s v hng. Vua ng theo git ba ngi kia, vy m bn phin lon vn khng chu gii binh. Chng li lin kt vi l Trnh Tuy, Nguyn S lp L Do ln lm vua ng hnh in T Lim. Th gic rt mnh, vua li cho triu Hong D ra hp lc cng Mc ng Dung i ph vi lon qun, Hong D em qun ra nh trc b bi trn li phi rt v Thanh ch cn h Mc tr li gii quyt tnh th. c t lu h Mc tr c bn L Do, Trnh Tuy v Nguyn S, bt c Trn Cao, hng phc c Hong Duy Nhc, Nguyn Knh, Nguyn ng ri ph vua tr li kinh thnh. Quyn binh ca triu nh t y lt sang tay Mc ng Dung v thanh th h Mc t bc ln rt mnh. Triu nh by gi chia lm 2 cnh: mt ph Mc ng Dung, mt chng li ng Dung. Trong nhng ngi khng tn thnh quyn lc mi, c k b git, c k co quan ra v. Vua Chiu Tng ngm bn vi bn Phm Hin, Phm Th dng v lc tr kh Mc ng Dung v c ngi vo Ty Kinh bo Trnh Tuy em binh ra tip ng. Sau khi m mu ny c quyt nh, nh vua trn ln Sn Ty ngay m y tnh vic ra binh. Sng hm sau Mc ng Dung hay tin bin, lin c Hong Duy Nhc em qun ui theo nhng Nhc ti huyn Thch Tht th b qun s ti git c. Mc ng Dung lin lp ngay Hong ln thay tc l Cung Hong i nin hiu l Thng Nguyn yn lng dn. Mc ng Dung s qun i ca vua Chiu Tng s nh vo kinh thnh nn thin c triu nh mi v t Gia Phc nay l Gia Lc tnh Hi Dng. Xt vic ny, ta thy lc lng ca thu y cng kh mnh bi c ho kit cc ni theo v rt nhiu nn h Mc phi di chuyn triu nh mi i ni khc. Tic thay vua Chiu Tng phn cn t tui, phn bt ti nn khng i ph ni vi thi cuc trong mt giai on v cng nghim trng. Vua ch nghe bn hon quan Phm in, cc vic quan trng ng l phi bn vi cc i thn v tng lnh. Dn dn, lng ngi chn nn, ri r. Vua li cho vi Trnh Tuy Thanh Ha em binh ra gip my ln nhng Trnh Tuy do d, c l cng hiu qua tnh trng ca vua Chiu Tng. Sau Trnh Tuy cng thun lng em ra Bc H hn mt vn binh s. Mt vic vng v xy ra. Vua Chiu Tng nghe li bn Phm in git Nguyn B K, thuc tng ca Trnh Tuy lm cho Trnh bt bnh. Trnh lin bt vua em v Thanh Ha, tht l mt vic v tnh

298

Vit S Ton Th

trc tip dn ng sa li cho Mc ng Dung bc vo Thng Long nm ly a v cha t Bc H. Khng mt ai chi rng t Bc thu y l ci nh v ch b ng? Nm Gip Thn (1524) lc lng Nam H ca vua Chiu Tng v Trnh Tuy b binh tng min Bc tn cng ti ch, Trnh Tuy thua trn ri cht, vua Chiu Tng b bt cng b h st ng H thuc huyn Th Xng, lm vua c 11 nm, th 26 tui. Vua Chiu Tng mt, lch s Vit Nam m mn cho mt triu i mi: triu Mc. V t y tn tr tam phn ng lit din ra trn sn khu Vit Nam lm chan ha bit bao nhiu mu v nc mt ca con dn t Vit t sng Nh H ti b Nht L.

299

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 11 Nh Mc (1527-1667)

- Mc ng Dung (1527-1529) - Mc ng Doanh (1530-1540) - Mc Phc Hi (1541-1546) - Mc Phc Nguyn (1546-1561) - Mc Mu Hp (1562-1592)

I. Mc ng Dung (1527-1529)
1- Tnh Trng Vit Nam u Th K 16
u th k 16, vua Thi T nh Hu L, vi s hu thun mnh m v kin quyt ca ton dn, lp ln mt s nghip bt h trong s xanh l nh ui c qun xm lng ra khi b ci, sau 10 nm chin u y hy sinh gian kh. T Thi T n Thnh Tng, hng kh ca dn tc Vit Nam mnh nh sng cn, nu em so snh Vit Nam vi cc ln quc chu th ta c th t ho rng mnh l mt quc gia cng thnh bc nht ng Nam v mi phng din. Vn tr, v cng rng r n th l tt bc, n c vn cng vc cng c m rng hn bao gi ht. Ta nh rng di i Hu L, bin gii Vit Nam i su vo t Chm, vua Thnh Tng xua ui Chim qun n Phan Lung ri chia Chim quc thnh ba tiu quc. Trong giai on lch s ny, ng v cc din u chu, ta thy nc Php va mi phc hi c t lu sau cuc Bch nin chin tranh (Guerre de cent ans) v nc Anh cn ang au kh trong cc cuc khi la v cng tn hi (Guerre des deux Roses) trn khp mi ni trn o quc. y l nhn xt ca gio s Jean Chesneaux, tc gi cun "Contribution l'histoire de la Nation Vietnamienne", xut bn ti Ba L (1955), k ra khen ngi vi i Hng c nc Vit Nam vn minh thnh tr, ngay so c vi nhiu nc ln ngy nay u chu vo thi y. ng tic n ht i vua Thnh Tng th ci tin ha ca dn tc b ngng li. L do ca s ngng tin l bi cc vua k v Thi T, Thnh Tng, Hin Tng u nh

300

Vit S Ton Th

tui c v nh th km c ti ln c nn khng nhng khng thc y thm c ci tin ha ca dn tc m cn i n ch dt li ri dn sa vo h suy vong. T vua Tng Dc ti Chiu Tng v Cung Hong, vng quyn bi hoi r rt, do cc i thn tng lnh tha h m tranh ginh quyn hnh. Mi lon bt u. Tnh ra t vua Thi T n Cung Hong l lc khi s cng thnh, n lc tn t va ng mt th k (1428-1527), sau 10 v vua ln nh. Theo tc gi "X hi Vit Nam", khi nh Hu L mi dy nghip, cc lnh t phong kin u va l quan liu va l a ch. By gi h cn non nt v cn bit e d uy quyn ca nh vua xy dng trn nhng nguyn tc thng dn thng nc, h cha dm tc yu, tc qui. Cc quyn li ca h mt phn do n sng v cng lao chin u vi vua Thi T trc y m c, sau ny li do s bc lt dn dn m ln ln mi ngy, bui u l do nhng cn nguyn chnh ng ri sau do ch lm quyn lm th. Ti khi uy quyn ca nh vua st i th uy quyn ca h li mnh thm. Ngoi ra, gia cc quan liu, ph ho, h cng ng th mm chia r cng nhiu, ri mt c hi thun tin cho mm chia r l nc i Vit t th k XV thnh mt quc gia rng ln nhng nn kinh t pht trin khng kp, lnh th chia s qu nhiu vo cc quan liu, ph ho, sau ny triu nh yu hn qu khng kim sot ni h. Ri bn ny mnh bao nhiu, s bc lt v p ch nhn dn nhiu by nhiu. Dn c au kh m ku tri th "thin cao, hong vin". Trong ci tnh trng b tc y, chnh ngi dn cng mun phin ng tm ra li thot. Th l gia cc phn t ca chnh quyn c s cnh tranh chia r m chnh quyn v khng bnh vc ni quyn li ca nhn dn nn i vi nhn dn cng thnh gio, mc, th nghch, th x hi Vit Nam sm chy phi tan r v i sang mt th khc. l l ng nhin. Ci khng kh nght th y pht sinh t i vua Uy Mc n Chiu Tng, lun 20 nm rng r mi ny ra cuc bin lon trn ton ci Vit Nam k cng mun. Di y, chng ti xin gii thiu ba nhn vt tranh hng, tranh b, chu trch nhim lm tan r nn thng nht ca nc nh v gy nn bao nhiu cnh ni xng, sng mu t Cao Bng vo ti b sng Nht L: Mc ng Dung, Trnh Kim, Nguyn Hong.

2- Tiu S Ca Mc ng Dung
Mc ng Dung thuc dng di Trng nguyn Mc nh Chi v l chu 7 i ca ng, qu ng Cao, mt lng thuc huyn Bnh Ha, tnh Hi Dng. Huyt thng ca ng nh vy ng k l cao qu. Sau cha m ng di sang lng C Trai thuc huyn Nghi Dng, tnh Kin An by gi. n th h ca ng th sa st nhiu nn gia nh ng phi sinh sng bng ngh nh c nhng nh c s trng v ngh, h Mc thi u lc s di thi vua Uy Mc, ri trn hon l ng tin bc dn n tc V Xuyn b. ng thng V Xuyn hu di i vua Chiu Tng v c giao trn binh quyn thu y, sau khi Hong Duy Nhc v bo th cho ch (Trn Chn) m gy lon kinh thnh.

301

Vit S Ton Th

Theo ng nh Long, tc gi "Ai v x Ngh", l lch ca h Mc c nhng chi tit c bit nh sau: H Mc thuc dng di C Cht Khit tc l con chu h C nh Chu lm vua bn Trung Hoa. Gp hi suy vong nh Chu mt nc, C Cht Khit v qun Trc Lc ri ra lm Chp kch lang vi nh Hn. C cng nn c i thnh h Mc v c cai tr t Trnh p. Ngy nay ht Nhm Khu ph H Gin cn c ni gi l Mc Chu, l ch pht tch ca h Mc. V sau con chu Mc Cht Khit u hin t c, ri dn dn thin c v m Nam Trung Hoa. n thi nh Tng, h Mc t Qung ng rt thnh. Ri mt chi h Mc t Phin Ngung di c sang lng Lng ng, huyn Ch Linh, tnh Hi Dng, ri n i Mc Hin Tch mi pht t. Mc Hin Tch vn hc th tuyn nm Bnh Dn, nin hiu Quang Hu triu vua L Nhn Tng lm quan n Thng th. Em Mc Hin Tch l Mc Hin Quan vn hc nin hiu Quang Hu, nm K T, huynh ng triu, s nghip rt hin hch. Sau nm i n Mc nh Chi. Mc nh Chi hiu l Tit Phu, ngi b nh, tng mo cc xu nn ngi ta thng cho l hu tinh ging th. Mc nh Chi thng minh rt mc, Trng nguyn nm Gip Thn nin hiu Hng Long triu vua Trn Anh Tng, i x Tu c ti ng i c vua Tu phong cho: "Lng quc Trng nguyn" ri v nc lm quan n i liu Bang T bc Xa, tnh rt thanh lim, sau xin t chc v qu dy hc. (Nay x An Ninh cn di ch nn nh hc tc l Trng nguyn c ng. Lng Long ng th lm Thnh hong). Con Mc nh Chi l Mc Khn, Mc Trc u Hng Cng lm chc Vin Ngoi Lang i Trn D Tng. n i th t, mt chi sang t Ma Kh, huyn Thanh H ri li phn sang lng C Trai thuc huyn Nghi Dng. C Trai hai i th sinh ra Mc ng Dung. Trong vic thay i cnh trn sn khu chnh tr nc ta by gi, ngoi vic ca Chiu Tng bi trn b git, cn li vua Cung Hong, b Thi hu cng m quan liu khng thun theo chiu gi mi b ri rng l l d nhin. Nhng nhn vt tun tit by gi c cc ng V Cng Du, Ng Hon, ng s Nguyn Thi Bt, L b Thng th m Thn Huy, Tham chnh s Nguyn Duy Tng, Quan st s Nguyn T Cng, Bnh h b Nghim B K, ng s Li Kim Bng, H b Thng th Nguyn Thiu Tr, Ph ng s Nguyn Hu Nghim, L b T th lang L V Cng, ht thy l nhng ngi c cm dy o nng vi cu triu. Theo Vit Nam S Lc, h mng chi h Mc, nh vo mt h Mc hoc m n nhy xung sng t vn. y l phn ng kiu tiu cc ca nhng k yu th hay tht th v ch l nhng hnh ng tuyt vng m thi. Mt s ngi khc nh L Cng Uyn, Nguyn Ng, Nguyn Th Tng khi ngha Thanh Ha bng binh ao nhng tht bi. Sau c L ni qun t M Giang, my ln thng c qun Mc nhng sau cng b tiu dit v khinh ch. Nh Mc bt u t nm inh Hi (1527), ly nin hiu l Minh c. Mc d h Mc b mt s c thn nh L khng tn thnh gi tit tho. Va ra nm gi chnh quyn Mc ng Dung ra cng thu dng cc cu thn ca tin triu, cc con chu cc nh danh gia vng tc v truy phong c nhng ngi tun tit.

302

Vit S Ton Th

Mc ng Dung ln lm vua, theo Minh s, c ban b tn chnh sch gm 59 iu lut p dng cp thi v vic tr nc. Rt tic s ta cng nh s Tu khng ni r 59 iu ca h Mc ra sao. Mc ng Dung tr v c 3 nm th theo li nh Trn nhng ngi cho con l Mc ng Doanh ri v C Trai lm Thi Thng hong. Tuy vy Mc ng Dung vn trc tip iu khin quc chnh. Nm Canh Dn (1530) Mc ng Doanh ln ngi ly nin hiu l i Chnh, lm vua n nm 1540 th mt, truyn ngi li cho con l Mc Phc Hi. Mc Phc Hi ly nin hiu l Qung Ha. T Mc ng Dung n con chu, triu Mc vn theo ui nhng cng cuc ca nh L v c nhiu thin ch trong vic tr dn gip nc. Trt t c phc hi dn, vic canh nng c khuyn khch, vic thi c hc hnh c m mang. Mc ng Dung li cho c tin st, tin ng tin dng trong vic mua bn. Uy quyn ca nh Mc nh vy m thu khp ci Bc Vit. Trong khi ny cc lc lng i lp b dn ht vo Thanh Ha, Ngh An, v Thun Ha.

2- V Trn Thim Bnh Th Hai Trong Lch S Vit Nam

Trong lc x hi Vit Nam i dn n ch u ha, thng bng, ngi dn ang tu to s nghip sau hai chc nm nc nh ln bi v mi phng din, mt bn quan li nh L khng thng ni h Mc li phi dng ci chc hn h nht v cng tai hi nht l sang ly van con chu Minh Thnh T, ng ci vai tr v s ca bn Bi B K, Trn Thim Bnh lm hn mt th k trc. Tm l ca ngi Minh trc kia th no th sau ny cng li th. Bi hc lch s xa ghi rng: khi qun Minh ct qun sang nh nh H c tuyn ngn rng dng li h Trn, ri khi nh H b tiu dit, qun Minh d mt lp ngay cuc h. Vy vi chuyn th hai ny, con chu Minh Thnh T s t t, nhn c hn chng? Bn Trn Thim Bnh cha c kinh nghim v Bc phng cn tha th c mt phn no, ch bn c thn nh L u th k 16 khng cn bo cha ti li vo u na. Ngoi bn ngi phn i h Mc bng nhng xun ng ny, mt bn ngi khc ng hong hn, gia thanh thin bch nht, tung gm gio o ti th sc vi h Mc bng thc lc ring ca mnh, tuy phi khoc ci nhn hiu "Ph L" c lp vng son chnh ngha. l Nguyn Kim, Nguyn Hong, Trnh Kim v.v... Cn Minh Triu ln ny, ngh ngi th no v vn nc Nam? Cun "Qun huyn thi i chi An Nam" do tc gi L Chinh Ph bin son k cu kh y nhng cuc bn lun ca vua ti nh Minh v cng nhn y xin nhc c n nhng quan nim ca Trung quc t Hn, ng, Tng, Nguyn v dn tc v t ai nc ta. Ai thit tha n s hc xin lu n on ny. L Chinh Ph vit: Theo Minh S cun 182, Lu i H Truyn, t vua L Thi T n L Thnh Tng, Vit Nam l nc hng cng nh Chim dp Lo, c phen li

303

Vit S Ton Th

dm phm c bin cnh cc tnh Qung ng (Qunh Li), Qung Ty (Long Chu, Hu Bnh), Vn Nam (Lm An, Qung Nam, Trn An) cc tin triu Trung quc cng lm ng. n i vua Tuyn c by gi, triu Minh cng khng mun gy s n Vit Nam nhng Thi gim Ung Trc mun c vua yu mun lp bin cng, nhn thy L Thnh Tng trc y khng thnh cng trong vic nh Lo Qua dng k hoch chim An Nam49. Ung Trc kim bn vn k hoch chim An Nam nm Vnh Lc a ra, i H Nc khng tn thnh, mt bo vi quan Thng th Du T Tun rng: "Nu dy binh nh An Nam th min Ty Nam Trung quc khng khi ti bi trong khi la ..." T Tun nghe ra lin ngh bi b kin ca Ung Trc. Vng Min phng mnh Minh qua khm xt vic ri ren do An Nam gy ra ti Qung ng tr v cng xin ng binh hch ti L Thnh Tng lin b giam vo ngc Cm Y V (Tht ng ngc nhin l khng thy cun s Vit Nam no ni n v ny). Chiu xt cc vic trn y ta thy triu Minh rt king ni n vn bin gii phng Nam (hn l do vang bng cc chin cng dit Minh ca L Thi T) ri ci tm l y hin trong bi biu ca i Hc s T Ph nh sau: "Chng ti c bit Hong rt c lng nhn, khng phn bit Di, H. Nhng trm xt: Xun Thu truyn c ni ng vng gi khng tr di ch, vy vic ng di v tr nc khng cng, nc An Nam tuy theo chnh sc quan chc nhng vn l ngoi di cy c th him hay chng li thin triu nhng thng c cc lit thnh b qua. Chng ti li thy trong T hun chp: Mi r bn pha u ngn sng cch b, ho lnh xa xi, c t ca h cng khng tn ph, c dn ca h cng khng sai khin; nu h khng lng sc m lm by, xm phm bin cnh ca ta ch chuc ly iu tai hi m thi. Cn ta nh dp cng khng nn, e con chu sau ny cy giu mnh, ham chin cng nht thi v c hng binh s tn hi sinh mng dn chng. Li khuyn bo ca Lit thnh tht l qung i, xc ng cho vn th hung chi ngy nay binh m mnh yu th no cha r, hao tn tin bc nhiu chim mng t khng c mc chng l mt vic v ch th li cng khng nn". Ng Giao K quyn 8 c phn i nh sau: Bn T Ph coi nc An Nam l ngoi di, t An Nam khng c mc, vic nh An Nam l v ch. H qun rng t i Tng tr v trc Giao Ch thuc Trung quc hn ngn nm. Trong khong thi gian di rng rc ny, An Nam chu mt ch chnh tr, vn ha nh cc qun huyn ca ngi Hn. L mt i hc s m khng hiu bit mt s thc trong mt ngn nm lch s h chng l iu qui g sao? Nm Hng c th 8 thng 6 ma H, quan Trung th ni v An Nam nh sau:

Vic ny khng ng v vua L Thnh Tng, tri li c nh qua Lo Qua v thnh cng. Ung Trc nghe lm hay c xuyn tc s tht lp bin cng chng?

49

304

Vit S Ton Th

"t An Nam tn pha Ty Nam, gc khng phi l t Hoa H, phong tc ring bit, nu gi l x mi r th cc r khc kh snh kp, c th ni tri li An Nam l mt nc vn hin nn ly l m dn dt..." Ng Giao K quyn 3 vit: c Minh Thi T cha tng c coi An Nam thuc cc r. Li T hun m bn T Ph nu ra l: "Mi r bn phng trong khng c t An Nam" l ng, v li t Hn n ng, tri qua cc triu i khc du cho t Giao, Qung l vng t ph nhiu, ti sao i Minh li quan nim v Giao Ch khc Hn, ng? Ta c th kt lun rng i Minh a s triu thn ngn vic binh b vi Vit Nam, li s trch nhim bi thu nc ta ang hng mnh, nn ni nc ta l t c khng mc c, ngi chng sai khin, ca ci chng l bao nhiu ch l lm nn lng tham ca triu nh vn sc mi thc dn quc m thi. Thc ra mt s kh ng ngi Minh rt hiu nc ta ch vn hin, king n chng ta ch qut cng v khng dm x vi ta nh vi cc dn mi r. l iu v cng vinh hnh cho ni ging Vit Nam. Nhng n i Minh Th Tng (1522-1566) con mt ca Bc phng li bt u dm ng v phng Nam v mt s c thn nh L sang co t mi vic bin lon trong nc. Thm vo c v ny: Nm Gia Tnh 15, ma ng nh vua sinh hong t, theo l thng ban chiu cho cc nc ph thuc bit n mng. L B l H Ngn trnh: Nc An Nam b cng t hai chc nm nay ... Nh vua c bt bnh ri vn Nam chinh c t ra bn i xt li hng thng. Tuy a s nh thn khng tn thnh nh trn ni, vua Minh vn quyt nh vic xut binh "hi ti". Vua cho H Ngn hp bn vi Binh b t chc vic xm lc, mt mt cho hai quan Cm Y qua xt tnh hnh Vit Nam, mt khc ra lnh cho quan trn cc tnh Qung ng, Qung Ty, Vn Nam chnh n qun lng i ngy hng s. Cng tc ct vn ti danh giao cho Thin h o Phng Nghi. Cc tnh T Xuyn, H Qung, Phc Kin, Giang Ty cng phi d tr cc th qun nhu cung cp cho on qun "Nam pht". B L v B Binh sau ra ch th cn thit cho cc tng lnh vin chinh.

4- Mt Cuc Chin Tranh Tm L

Qun i ca Cu, Mao ti Nam Quan th ngng li. H cng tung ra li hch nh bn tin bi50 ca h, rt thng dn An Nam v thng h L ri ha ai bt c cha con h Mc s c thng hai vn lng bc v quan tc. B khc, h a th li cho Mc ng Dung i phi sang np s sch in th th c tha cht. Theo Vit Nam S Lc (trang 273): "n ngy 11 thng 5 Canh T 1540, Mc ng Dung thy qun Minh sa son sang nh, s hi qu chng, bn Mc Phc Hi li gi nc, ri cng bn V Nh Qu c thy hn 40 ngi, t tri mnh ra hng, sang chu ti ca Nam Quan, ly phc xung t np s sch in th v s dn

50

Tin bi ni y l Trng Ph, Hong Phc...

305

Vit S Ton Th

inh, li xin dng 5 ng l: ng T Ph, ng Kim Lc, ng C Xung, ng Liu Ct, ng La Ph v t Khm Chu. Li em vng bc dng ring cho nh Minh. Quan nh Minh tuy lm b hng hch ni em binh sang nh, nhng cng s phi ci v nh my nm bnh nh ngy trc, v li c tin bc ca Mc ng Dung ri, ci lng v quc cng ngui i cho nn mi tu vi vua Minh xin phong cho Mc ng Dung lm chc Thng S hm quan nh phm nh Minh." Mt s kin cn c ch hiu r thi ca triu Mc khi nh Minh sai Cu Loan v Mao B n em qun sang Vit Nam vo nm inh Du tc l nm 1573 ( ba nm trc khi Mc ng Dung thn gp cc i din Minh triu) lc nghe tin Minh dy qun, triu Mc ch c mt phi on ngoi giao do Nguyn Vn Thi cm u. S khng chp phi on ny thu xp cch no m vic binh gia nh Minh v ta li m trong 3 nm51 ri ti nm Canh T (1540) li thy nh Minh em lc lng v trang sang ta. V pha Minh , ta thy c chi tit ny ng k: Minh triu bui u qu c cng quyt dit nh Mc cp nc Vit Nam nn c c Cu Loan v Tn L Mao B n vo loi danh thn lng tng ca h em qun ln ng, vua Minh tng mt bi th li l rt trang trng, y thn mn v khuyn khch. Nguyn vn bi th nh sau: i tng Nam chinh m kh ho Yn honh thu thy nhn linh ao Phong xuy c sn h ng in thin tinh k nht nguyt cao Thin thng k ln nguyn hu chng Huyt trung ln ngh khi nng o Thi bnh i chin qui lai nht Trm gi tin sinh gii chin bo Lc dch: i tng Nam chinh khng khi sao Lng eo sng quc nhn linh ao Gi lay trng trn sn h ng Chp nhong c n nht nguyt cao Tri thm k ln sinh ging sn Hang su kin c trn ng no? Thi bnh khi chiu i v nc Trm ci dm khanh o chin bo

51

Phi chng y l mt thng li chnh tr m s thn hai triu L, Nguyn mun lm m i?

306

Vit S Ton Th

Ti khi h Mao tip xc vi ta, tng truyn Mao vi c Trng Gip Hi ca nh Mc trao i th t d xt thi nhau. Trn trng ngoi giao Hoa Vit, vic ny gn nh mt th tc c bit vn c trc khi nh ot chin hay ha. Nguyn xng ca Mao B n l: Vnh Cnh Bo52 Ty in trc thy mo ng chm o x khan lai thc bt thm Khng hu bn cn khng hu cn Cm sinh chi tit cm sinh tm tr t x minh tri tn n thc ph th n thc trm i trung thin phong kh c To qui h hi tin nan tm. Lc dch: Rung nc lnh nh nh ta kim Ni ni trng thy mc nng mm khng cnh ci cn khng gc Dm c r mm li c tim No bit ni tan duy bit t Ch hay khi ni n hay chm Gia tri ging t thnh lnh ni Qut bt ra khi ht k tm. i biu nh Mc tr li: Cm ln mt mt bt dung chm i dip lin cn bt k thm Thng d bch vn tranh thy din Khng giao hng nht chiu ba tm Thin tng lng thanh nan ph Vn trn phong xuy vnh bt trm a thiu ng long tng gi l Thi cng v k h cu tm. Lc dch: Vy gm khen dy chng lt kim L lin d mc k nng mm
Vi ci u "Vnh Cnh Bo" Mao B n c khinh th triu Mc, hn Mao mun v dn ta mng manh nh cnh bo m Trung Quc l ging t gia tri nh tan cnh bo bit tch nh chi. Mao khng ng i biu ca triu Mc tr li h mt cch ho hng, ngo ngh khng km. Ta c th ngh rng chnh bi th ha vn ny vi hng kh ca n lm cho Trung Quc hong s m chu bi binh v tt nhin Mc ng Dung c mt , Trng Gip Hi mi dm cng quyt n ming, tr ming.
52

307 My bc khng cho soi thy din nh hng u d ri ba tm Sng dn ngn lp khng x v Gi rp mun cn kh nh chm Rng c t nhiu nng di Cn cu L Vng ht mong ch.

Vit S Ton Th

Sau cuc gp g ny Minh triu bi binh v phong cho Mc ng Dung chc Thng s nh trn ni v nh Mc nhng cho nh Minh 5 ng ngoi bin gii (Vit Nam S Lc k c Khm Chu, y l iu sai lm v i L nh bin gii vi Trung quc my trm nm trc th Khm Chu l mt a ht ln, t lu thuc v ni a Trung quc). C th ni rng y l mt thng li ngoi giao c bit ca nh Mc, v cng ng trc mt trng hp m nh Minh quyt nh nh nh H, tri li lui qun v thng hiu vi nh Mc. Trnh c mt cuc chin tranh vi mt i cng quc gia lc trong nh gp cnh huynh tng tn, nhn dn bc nhc, m ch mt t vng bc v 5 ng bin gii, nu nh lm s cng bng hn chng i g hn na.

5- Ci n Mc ng Dung:
Theo co trng ca Trn Trng Kim trong Vit Nam S Lc trang 274: "Mc ng Dung lm ti nh L m li git vua cp ngi, y l ngi nghch thn, lm ch mt nc m khng gi ly b ci, li em ct t m dng cho ngi, y l mt ngi phn quc. Lm ng vua m khng gi ci danh gi cho trn vn, n ni phi ci trn ra tri mnh li, i n qu ly trc ca mt ngi tng ca qun nghch cu ly ci ph qu cho mt thn mnh v mt nh mnh, y l mt ngi khng bit lim s. i vi vua l nghch thn, i vi nc l phn quc, i vi cch n ca loi ngi l khng c nhn phm; mt ngi nh th ai m knh phc? Cho nn du c ly c giang sn nh L, du c mn c th nh Minh bnh vc mc lng, mt c nghip dng nn bi s gian c hn h nh th th khng bao gi bn cht c. Cng v c y m con chu h L li trung hng ln c ..." Xt bn co trng v c li lun ti ca tc gi Vit Nam S Lc ta thy c v d dng v qu gin d khin ta ngc nhin v li suy lun ca tc gi, mt nh Nho kim c tn hc. Cn c vo cun s no m Trn Trng Kim h nhng nht ba qu nng n i vi nh Mc, mt triu i m ta khng th ph nhn tinh thn phc v quc gia ca h? Trn t i Mi nm 1951 ng L Vn He c vit mt bi kho lun kh y minh oan cho Mc ng Dung. H L t ra c cng tm trong v ny. Theo ng L th c s Tu ln s ta v tnh hay hu ; hu c b nhiu hn trong vic mit th i phng. l thi thng ca h, m gn y c cc s gia u

308

Vit S Ton Th

chu cng khng trnh khi thi xu ny53. S Tu chp hai b Trng b qun ng Hn bt c, xin lm t thip khng c ri b em v chm Lc Dng, b Triu Th Trinh th gi l Triu u (ch u c ngha l m, ph by r s hn hc, cc cn ca s gia Tu khi ni n mt n anh hng cch mng ca mt ch quc). S ta nh Vit S Ton Th, i Nam Thc Lc l nhng cun s do cha Trnh sai chp t i L Trang Tng n Gia Tng, n s nh Nguyn th li cng d hiu. H Mc th vua Chiu Tng, v u c Nguyn Kim t ph nh h Nguyn, tm li nh Mc l k th s mt ca c Trnh ln Nguyn lun t nm 1527 n 1592. Hai bn u nhng tay vo mu ca nhau kh nhiu th cc s gia ca Trnh v Nguyn h dm gi mc v t chng? Di thi qun ch c tn, phong kin chuyn ch, a s cc nho thn ch bit un ngi bt theo ging t tng ca nh vua, nh cha th ta khng l g nu h Mc b bi nh, v s nghip ngt 150 nm ca Mc triu b lng b lu m vi thi gian. Chng ta hy i vo cc chi tit: Mc ng Dung b buc l nghch thn, v git vua cp nc, ct t dng ch, thiu lim s, nhn phm, gian c khng c bn vng lu di. M cun s i Hu L, coi on ni v cc vua Tc Tng, Uy Mc, Tng Dc, Chiu Tng, ta thy cc ng vua ny hu nh va bc ln ngai vng chm git ln nhau, ng thi git c cc i thn. D nhin vic ny phi xy ra v mi ng vua hay ng hong thng c mt phe nhm ring, do khi mt v b h th nhiu th tc thnh nn nhn ca thi cuc. Vua Uy Mc cn git theo c b Thi hong thi hu (cht theo c hai i thn m Vn L, Nguyn Quang Bt). Gin Tu git Uy Mc ri lm bao nhiu chuyn hoang dm, v o khc, xy p rt nhiu in i, hao tn cng nhu v nhiu sinh mng. C th coi thi l mt thi khng i lon chng? Ai chu trch nhim v cc mi lon ny? Cc ng vua trn y c cn xng vi a v nguyn th ca mnh na chng? Hu qu ca nhng hnh ng trn y l triu nh t b mt cuc khng hong tinh thn rt trm trng. Quan to quan nh hoang mang, dn chng cng lo s, ai ai cng thng tht s n lt mnh b li ko vo cc cuc tranh ginh nh hng. Ri cc vic trn y thnh mt ci rp. N m ng cho bao nhiu cuc phin ng khc, ng cu "Thng bt chnh h tc lon".

Theo li gio s thc s S a Melzi d'Eril ngi gp chng ti trong mt hi ngh cc gio s s a Vit Nam ti B Quc Gia Gio Dc (ngy 12 thng 12, 1958), cc nh s hc u Chu cng c ci tt xm bng ngoi quc khi vit n mt s kin lch s c lin can gia nc mnh vi nc lng ging. ng L Vn Siu tc gi Vn Hc i L cng thng ng vi chng ti v ch khng th qu tin s liu, v s thn i sau thng xuyn tc s vic i trc ph bng theo lnh ca vua cha. Nu khng c c suy lun, ta s v tnh tip tay cho mt bn vn phit, tay sai ca phong kin tr th bo on mt cch qu hn nht cho cc ng ch.

53

309

Vit S Ton Th

Ngoi cc k b cht, c k oan, c k chng oan, cn li my nhn vt khc khng km quan trng, l Trn Chn, Mc ng Dung, Nguyn Hong D v.v... l nhng nhn vt c u c, c kh cng cng v cng c c quyn bnh. Tt nhin cc con ngi y, du mun hay khng, phi c mt thi no i vi thi cuc, ch u chu p trong ci th b ng. H bit rng nu nm p trong ci th b ng th chc chn phi i n ch cht ung hay sng hn. H cn ngh rng thi c lon, anh hng mi c dp thi th ti ba, xy dng s nghip. V vy Mc ng Dung chng xut hin vo gi pht ny tt nhin cng c k khc bc ra lm mt cuc cch mng. H Mc khng ra tay cng khng xong, v vua Chiu Tng mu vi Phm Hin, Phm Th h st h Mc, khi Mc va tr xong nhiu v lon i by gi (lon Trnh Tuy, Trn Cao, L Do, Hong Duy Nhc v.v...) bi dp xong cc v lon ny thanh th Mc ng Dung bc ln nh gi. Tm li vo thi cc vua Tng Dc, Uy Mc, triu nh suy n, hn m, v o, thc sinh mi lon, trn khng ra trn, di khng ra di, nghi ng m git nhau, hoang mang m hi nhau, ngi lm ti khng cn bit t ch trung vo u na. Tc gi Nho Gio cng l h Trn, tng ni n ch Trung v ch Trinh qu thin v l thuyt, khng nhn thy cc ti c ca my ng "qu vng" nh Hu L nn khp Mc ng Dung vo ti nghch thn. ng L Vn He tri li, ni: "... Mun h Mc cung cc tn ty th cc vua Uy Mc, Tng Dc tht l bt V Thang th Kit Tr"54 V triu L ri lon hai chc nm ri Mc ng Dung mi bc ln sn khu thay tr i cnh, k ra chu nghe ngng lng ngi, xt suy thi cuc nn ti nm inh Hi mi nhy ra lnh vai tr hon ci chnh s khng th bo l vi v v thiu thn trng. ng L cn ngh nu git vua l nghch thn bt k trng hp hu l hay khng th lch s cc quc gia ch c v ch nn c mt dng h lm vua m thi chng? L Cng Un cp ngi nh Tin L, L Hon t thng vi Dng Hu thay th nh inh, Trn Th la gt mt c gi nh (L Chiu Hong), xt vic h Mc cp ngi nh Hu L cn ng hong hn. H st vua Chiu Tng, Mc ch c mc ch hy b ci bnh phong m cc lnh t phong kin dng che y hnh ng mu vng b ca h v v c l do bo v cho chnh bn thn na. V ng trn quan im nhn dn th li cng v l, nu ngi ta mun rng m vua quan c bo thi nt i by gi c u ci c ngi dn mi mi. Khng c h Mc ra i thu , th trong nhn dn cng phi c mt ngi khc nhy ra thit lp trt t mi. C bao gi trong mt quc gia ch c mt dng h duy nht xng ng lm vua, cn nhng dng h khc ch t cch lm th dn m thi? iu gn d ca my nho thn vit s thiu l lun v nhn xt thc t, c lun lun em ch Trung v Trinh ra c nh kinh nht tng, dy ngi ta Trung, Trinh mt cch ba bi, bt k trng hp no. Ni cch khc, cuc sng ca con ngi v cng
54

S so snh c phn qu bo mt cht.

310

Vit S Ton Th

phc tp, mi chng ng i phi c mt li x th ring, u c th lc no cng Trung v Trinh mt cch my mc, phi chng ci s hc ca thi phong kin tai hi v lc hu l ch ny? Tc gi Kim Vn Kiu l Nguyn Du cng nng v gio l Khng Mnh m cn c cu ny: Xa nay trong o n b Ch trinh kia cng c ba by ng C khi bin, c khi thng C quyn no phi mt ng chp kinh th ta thy tuy Nguyn Du khng lm sch dy ngi ta Trung, Trinh m ng hiu ch Trung, Trinh rt l khong t, sng sut. Nay chng ta th hi "H Mc c th ht lng ph tr con chu vua Thi T nh Hu L c chng?" Mt thi i hn lon nh thi Tng Dc , Uy Mc , Hong gia cng ko b ko ng, cc triu thn tng lnh cng nm lng by d, chng ai tin ai th Mc ng Dung c thit tha ph L dit ngy cng khng c. Mc dp xong cc mi lon, quy phc c cc lc lng phin ng, uy tn tt nhin ln cao th bao nhiu k ghen ght xm nhau dm pha khin h Mc du mun hay khng cng phi bc t th th sang th cng, nht l c sn binh lc trong tay. a v h Mc, khng ai lm khc hn. Cn vic ct t cu ha ca h Mc? bi mt cuc chin tranh vi mt cng quc trong khi dn mnh yu hn, ri lon. H Mc phi ct nm ng th mn vng thng du, tht ra cha l bao. y khng hn khng km l ci li c nc Tn hin ngc v nga qu cho nc Ngu, Hn Cao T nhng Quang Trung cho Hng V khi xa ha hon vi ch trong mt giai on. Lch s c kim ng Ty, chuyn ny rt thng. Ngay gn y, nm 1854, Nht phi m hi cng H in, Chu Quan cho M, m Deshima cho Ha Lan vo giao thng, v gng go n cho c Php, B o Nha cng mt lc. Nm 1876, Nht mnh sau cuc duy tn, n lt Nht bt Triu Tin m ba hi cng cng t ngoi tr php quyn y. Trung Hoa vi nh Thanh gn y phi ct Hng Cng cho Anh, nhng Mn Chu cho Nht, l chuyn yu phi nhng mnh, thiu g vic nh vy, hm qua cng nh hm nay. Tm li trn trng chnh tr quc t, vic nhng t ging ha, bi mt cuc binh ao tai hi hn, cc nh lnh o vn phi lm. Nh vit s khng chiu xt k tnh th m c h li ph phn gt gao khng khi c s c chp, nng cn. Tri li khng lng sc mnh m a c dn tc vo chin tranh n ni mt c x s, cht chc mun vn sinh mng, mi l xun ng v ng trch. Ti y chng ti xin ngng li chng ta cng suy tng: ci bi trn di thi nh H cha cho ta rt kinh nghim sao? Nc ta di thi Uy Mc, Chiu Tng c nn c mt chnh sch gng tr vi nh Minh khng? Nu ni rng khng th Mc ng Dung nhng nm

311

Vit S Ton Th

ng ngoi bin l c thc sng sut v thi v v l mt hnh ng khn kho cn c tn thng. Ngoi vic np 5 ng, Vit Nam S Lc cn ni Mc ng Dung ci trn, t tri mnh trc ca vin ca ch c tht chng? S no chp chuyn ny?55 Chng ti e rng vic ny cn c vo ti liu trong An Nam Truyn quyn 231 c ni n quyt nh ca vua Minh Th Tng l: "Nu cha con h Mc chu tri v quy hng th s tha ti cht". Theo chng ti y ch l cch ni m thi cng nh cu "B gio lai hng", cn trn thc t min c s quy thun ca i phng ch c my khi ngi ta p dng hn hoi hnh thc ny. Tri li nu ngi ta bt c k ch t tri ra hng th k kh lng m thot cht (t d trng hp tng Phm Ng Cu gi thnh Thun Ha cho h Trnh nm Bnh Ng (1786) thy qun Ty Sn mnh qu vi x o bo v t tri mnh xin hng th b Nguyn Hu mang git). Nay xt tnh trng v tm l ca Mc ng Dung thu c th c chuyn t tri mnh trc ca vin ca Mao B n khng? Chng ti quyt on rng khng, bi v lc ny trong nc c lc lng ca vua L Trang Tng v Nguyn Kim ang dy ng, bn ngoi th qun Minh ang nh bin cng, h Mc di g m nghe gic t tri mnh lao mnh vo cuc phiu lu v cng nguy him. Mt con ngi xut thn hn vi ri tr thnh danh tng, nh ng dp Bc h bao nhiu k ch li hi, con ngi y phi l mt k anh hng li lc, u c th d tin gic Bc nh vy. Trong trng hp ny n b con nt cng chng kh kho n th. Mt chng c na v s khn ngoan ca Mc ng Dung l khi Mao B n a th sang i Mc np s sch rung t, nhn dn v chu ti th c tha cht nh Vit Nam S Lc chp, h Mc ch phi bn Nguyn Vn Thi ln Nam Quan iu nh. Vic ny xy ra vo nm inh Du (1537). Phi on Nguyn Vn Thi thnh cng nn Bc qun khng tin vo ni a nc ta na. Ri thng 11 nm Canh T (1540) qun Bc li sang. Ln ny h Mc bit r tnh ca nh Minh ch lm chuyn diu v dng uy m thi, nn thn hnh ln gp ngi Minh. S tht i bn cn gip mt nhau cng quyt nh mi vn nu ra ba nm trc mi c tnh cch i cng, s b m thi. Mt im khc, ngoi im tm l ca Mc ng Dung, trong vic ng chm vi ngi Minh thu y ni kh nhiu trn, cn thi ca Mc ng Dung cng cn phi xt hiu Mc ng Dung c hn nh Vit Nam S Lc ni khng. Ta xem bi th xng ha gia Mao B n v c trng Gip Hi nh Mc th cng r, k xng c v kiu cng m ngi ha khng km phn ngo ngh. No bit ni tan duy bit t Ch hay khi ni n hay chm
Vit Vng Cu Tin ngy xa khi mt nc phi em c v con cng cc i thn sang gi nga cho vua Ng Ph Sai, ri nm phn on bnh cho Ph Sai thi hnh k hoch phc quc ca Phm Li, cc nh vit s cn khng ai ch, hung h ch c chuyn trn vai o, du c chng na!
55

312 Gia tri ging t thnh lnh ni Qut bt ra khi ht k tm. (Mao B n) Sng dn ngn lp khng x v Gi rp mun cn kh nh chm Rng c t nhiu nng di Cn cu L Vng ht mong ch. (Trng Gip Hi)

Vit S Ton Th

Vua ti nh Mc dm n ming tr ming n ni n chn nh vy m bo rng chnh nhng ngi ny phi qu ly trc ca tng ca ch, ta c th tin c chng? V c khu kh bi th ha ca nh Mc p li bi nguyn xng ca Mao B n trn, tng im th r, ta thy nu Minh qu gng th Mc cng dm o gm th gio. Vy h Mc khng hn nh ngi ta ni. Trn Trng Kim cn cho rng Mc xy dng s nghip trn s tn c nn khng bn. Li ph phi ny li cng hm h na. ng L Vn He cho rng ngi ta c qun rng nh Tin L, nh Hu L, nh Trn v cc cha Trnh sau ny cng i ng li y. Cc x hi phong kin bao gi cng gy ra nhng cuc o ln ngai vng. N h hng ngay t nn tng, khun np hay h thng t chc th mi lon l mt tnh trng thng trc khng sao trnh c nu khng lm g c nh ng, nh Tng, nh Nguyn, nh Minh bn Trung quc. Nu cho rng nh Mc lm vic gian c, th Trn Th m mu vi Trn Th (v vua L Hu Tng) em chu trai vo cung by cuc hn nhn chim ngi nh L. Th li ly v ca Hu Tng l em gi h mnh, git ht con chu nh L, p vua Trn Thi Tng b Chiu Hong ly ch du l v Trn Liu, anh rut Trn Cnh c thai 3 thng, ra lnh cho con chu nh Trn ly nhau, cc hnh ng c gian c khng? Vy m h Trn cn lm vua c 175 nm. Nh Ty Sn sau ny dy nghip ln tr tham nhng ca bn Trng Phc Loan, p ch ti bi ca hai h Trnh, Nguyn min Nam Bc H, gii nn xm lng cho dn tc, oanh lit ng hong nh vy m ch ngi c 24 nm, c ni c l bn chng?56 Nh Mc pht khi t nm 1527 n 1667 mi tuyt hn. Nhn vo vic m mang vn hc, chnh tr, kinh t, ta thy h Mc cng c nhiu thin ch vi dn vi nc v vi s lu bn trn y bo rng dn khng theo, khng mn sao c. Tic rng nh Mc khi nghip cha lu, trong nc c phong tro qua phn Nam Bc ri
ng L Vn Ho qun khng k Mc ng Dung v tnh th git mt ng vua (Chiu Tng) nh L, tri li h Trnh st hi nm by ng m cng ko di nghip cha ti trn hai th k (238 nm). Nh th c gian c khng? S nghip ca h Trnh c gi l lu bn chng?
56

313

Vit S Ton Th

nc Vit Nam vo th chn vc (Trung Nam Bc), Bc thuc Mc, Trung t Thanh n Ngh thuc L-Trnh, Nam t B Chnh (Qung Bnh) tr vo thuc Nguyn, gy nn bao nhiu cuc ln xn ri cng mang ti vi quc dn. Tm li ci n Mc ng Dung cn phi xa b trn b quc s ca chng ta trnh mt s vu khng v tha m tin nhn mt cch bt cng v v l. Chng ti tin rng cc tr thc v hc gi ngy nay suy xt hay by t s vic khng hm h nh mt s s thn ca thi phong kin va qua.

314

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 12 Lon Phong Kin Vit Nam Nam, Bc Triu (1527-1592)
- Nguyn Kim v Trnh Kim - Bin c ti Nam Triu - Nhng cuc tht bi ca Nam Triu

1- Nguyn Kim v Trnh Kim:

Mc ng Dung ln ngi, mt s ngi bt cng tc vi tn tro hoc tun tit, hoc chy tht tn i cc ni, cn c mt s chy sang Lo. Th lnh ca nhng ngi ny l Nguyn Kim (hay Nguyn Hong Kim) con Nguyn Hong D l mt v tng di i Chiu Tng, cng c nhiu ti nng, c ch ln v cng nm gi mt phn binh s trong tay. Nguyn Kim thay cha nm binh quyn, v Hong D sau v i lon Thng Long rt v Ty Kinh t lu th mt. By gi Kim tng lm Hu v in tin tng qun, An thanh hu di i nh L. Kim trn qua Ai Lao c vua Xa u cho nng nu x Cm Chu thuc ph Trn Man, tnh Thanh Ha. Ti y Kim lo tm con chu nh L d hiu triu cc cu thn. Nm Qu T (1532) Kim kim c ngi con t ca vua Chiu Tng l Duy Ninh lp ln tc vua Trang Tng. Trong vic mu i s, Kim thu np c mt kin tng l Trnh Kim. mt tho d anh hng, xut thn ti x Sc Sn, huyn Vnh Lc, tnh Thanh Ha. Kim c ti m, c mu lc tuy khng c hc hnh nhiu v hn vi thu nh. S sch chp v ng rt t cng nh chp v Mc ng Dung rt s si t l lch, thn th n s nghip khin ta thy r rt cc s thn cn i khng dm ni di v Mc ng Dung cng nh Trnh Kim bi hai ngi ny l t th ca c hai nh L, Nguyn. Phe Nguyn Kim Cm Chu c by, tm nm, chiu binh luyn m n nm Canh T (1540) th c mt lc lng kha kh v nh Ngh An. Hai nm sau qun vua Trang Tng tin ra Thanh Ha ri nm sau na (1543) Kim nm hn c Ngh An

315

Vit S Ton Th

v thu phc c c Ty (Thanh Ha) bi Tng trn nh Mc l Dng Chp Nht ra hng. Theo Vit Nam S Lc, Dng Chp Nht ra hng l mt m mu ca nh Mc. Nm t T (1545) Nguyn Kim tin ra Sn Nam (vng Nam Trung chu Bc Vit gm cc tnh Nam nh, Thi Bnh, Ninh Bnh, H Nam) i ti huyn Yn M (Ninh Bnh) th b ng c m cht. Ngi ta cho rng chnh Dng Chp Nht nh thuc c. Nguyn Kim cht i, binh quyn d nhin sang tay Trnh Kim. Kim thy cuc Bc tin bt li v ci tang ca ch tng lin rt qun v Thanh ri lp Hnh in n Vn Li (huyn Thy Nguyn, tnh Thanh Ha) chnh b thm qun lc v lng thc. Ti y phe vua Trang Tng bt u c thanh th v nhiu nhn s tm n gip, t d Phng Khc Khoan tc Trng Bng v Lng Hu Khnh. By gi Vit Nam chia ra lm hai lc lng i th mt min Bc, k t Sn Nam ra thuc nh hng ca nh Mc gi l Bc triu. Thanh Ha tr vo l thuc khu vc ca nh L hay l Nam triu. Tng i cho ti nm Bnh Ng (1546) l nm Mc Phc Hi mt, truyn ngi cho con l Mc Phc Nguyn ly nin hiu l Vnh nh, Bc H cn mnh hn Nam H. V pha Nam H, nm Mu Thn (1548) cng xy ra mt bin c: vua Trang Tng cht, Trnh Kim lp thi t Duy Huyn ln ngi tc vua Trung Tng cng vn s sau 8 nm. Vua Trung Tn khng c ngi k t theo dng ch tn ca vua Thi T. Trnh Kim by gi nm gi ht quyn hnh tnh t lp lm vua nhng cn do d ch cha chc c lng ngi nn b mt phi s gi ra Hi Dng hi kin c Trng Nguyn Bnh Khim (tc Trng Trnh ngi lng C Am thuc tnh ny). Nguyn Bnh Kim l Trng nguyn i Mc vi Phng Khc Khoan (Trng Bng) l anh em cng m khc cha ni danh i by gi v ci hc uyn bc y nho l s, nht l v thut s, ng c ngi ta coi nh l mt nh tin tri bit vic nm trm nm trc, nm trm nm sau. ng c li mt tp sm truyn ni rt ng v c nhng thi cuc xy ra gn y. V ng tng lm ti triu Mc, d by gi v n nhng bi l th nc chia i, l thun nghch cng cha v hn bn no nn ng c mt thi rt d dt mi khi ngi ta hi n vic quc s. C th ni rng tuy ng ng ngoi vng chnh tr, nhng ng vn l c vn lm thi cho cc chnh khch thu . Vi s gi ca Trnh Kim, ng tr li gin tip bng cch ngonh bo vi y t rng: "Nm ngoi mt ma, thc ging khng tt, i tm ging c m gieo m". Ri ng li sai y t ra bo ch tiu qut cha v dng hng ng ra chi. ng bo tiu: "Gi cha th Pht th n on". S tr v Thanh thut li tng li ni, tng c ch ca c Trng Trnh, Kim hiu nn khng thi hnh d nh cp ngi nh L na ri i tm ngi chu huyn tng ng L Tr l anh rut vua Thi T, tn l Duy Bang ( lng B V, huyn ng Sn). Nh Mc n Mc Phc Nguyn th khng cn dm coi thng lc lng ca nh L, sai Mc Knh in (ch ca vua Mc) lm i tng em binh vo Thanh ti 10 ln nhng ln no cng khng c kt qu. Trnh Kim tin ra Sn Nam trc sau cng n 6 ln cng chng thng li hon ton li tr v. Duy nm K Mi (1599) Trnh Kim huy

316

Vit S Ton Th

ng ti 6 vn qun ra Bc nh cc tnh Sn Ty, Hng Ha, Thi Nguyn, Kinh Bc, Lng Sn ri vng xung Hi Dng theo chin lc ph hng ro trc t nhp vo ng sau, bi kinh nghim nh thng vo qun ch lc ca nh Mc th khng sc. Trn con ng cnh cung , Trnh nh bi c qun Mc tng c nhiu hy vng thnh cng th nh Mc cng khn kho chng km, c i qun ca Mc Knh in theo ng b nh gp vo Thanh Ha l so huyt ca nh L. Trnh Kim hay tin hong s vi v b mt trn Vit Bc v cu hu phng ca mnh. Tnh hnh ny c nhng nhng mi, khi th Mc Nam chinh, khi th L Bc tin, chng bn no c thua dt khot cho ti nm Tn Du (1561) Mc Phc Nguyn qua i, con l Mc Mu Hp ln ni ngi.

2- Bin C Ti Nam Triu

Nm Canh Ng (1570) Trnh Kim ht s, trao binh quyn cho con trai l Trnh Ci, nhng Trnh Ci thiu nhiu c tnh lm lnh t, a ru ch, sc dc, khng chuyn cn nh cha nn tng s mt cm tnh. Em Trnh Ci l Trnh Tng lin mu vi bn L Cp , Trnh Bch rc vua v Vn Li l ni hnh in c ca nh L. Tng lc ny l mun cp a v ca anh. Tt nhin Nam triu ny ra ni chin v s tranh ginh ca hai anh em Trnh Tng. Nh Mc khng b l dp tt ny, ct lun 10 vn binh vo Ty , Trnh Ci t liu khng chng ni lin hng nh Mc c gi quan tc nh c.57 Nhng ngy u, qun Mc tha th tin ln sng M, ng t H Trung ri vy An Trng l ch cn c then cht ca vua L (thuc huyn Thy Nguyn). Vua L Anh Tng thy th nguy di v ng Sn, phong Trnh Tng lm T Tha tng thng lnh binh i chng nh Mc. Qun Nam do s kho lo ca Trnh Tng trn gi c cc a im trng yu nn Mc Knh in nh mi khng xong, phi rt v Bc.58 Xt ra vo thi , hai qun Nam Bc gp mt tr ngi ln nht l v vn chuyn dch v tip vn. Mi khi chin cuc ko di th m qun xa ti khng chu ni ri phi b ra v, do ta khng l s tn cng ca bn ny cng nh bn kia lun lun kh khn, th h ny qua th h khc. Tm yn vi qun Mc, vua L phong cho Trnh Tng lm Thi y, Trng quc cng v khao thng binh s, li sai Phng Khc Khoan chiu tp cc hoang dn Thanh Ha tr v lm n v chnh n li mi vic chnh tr, qun s. Gi pht ny Trnh Tng nm mi quyn, ln mt hng hch.

57 58

Theo C. B. Maybon th Trnh Ci b cc binh tng khng phc nn phi trn sang Mc.

Cng theo C.B. Maybon trong "Histoire moderne du pays d'An-nam", mt s b i ca nh Mc chy vo Thun Ha b Nguyn Hong l con Nguyn Kim n nh tan tnh.

317

Vit S Ton Th

Vua Anh Tng lo ngi bn vi L Cp tnh tr Trnh Tng. Cng vic cha ra sao th Trnh Tng bit c lin dng mu git Cp . Vua L thy th nguy v khng cn th li, lin cng bn con ri b Ty chy vo Ngh An. Sau khi vua xut ngoi, Trnh Tng cho rc ngay hong t th 5 l Duy m lng Qung Thi, huyn Thy Nguyn v lm vua ly hiu l Th Tng, mt mt cho Nguyn Hy Lin em qun ui theo vua Anh Tng. Vua Anh Tng vo ti Ngh An, th cng chy vo n mt vn ma b qun Trnh tm c. Tng cho git vua ri tuyn co vua tht c t vn. T nm Qu Du (1573) n Qu Mi (1583) qun Nam triu vn gi vng c t ai t Thanh ti Ngh. Cc tng Mc l Mc Knh in, Nguyn Quyn, v Mc Ngc Lin nhiu ln mang qun vo nh ch hao binh tn tng m thi. Sau Mc Knh in c Mc n Nhng thay th, cng vn c thua mt vi trn li b ra v cho ti nm Qu Mi (1583) Bc triu lm dn vo gi pht en ti trc khi b tn dit.

3- Nhng Cuc Tht Bi Ca Bc Triu

Nh trn chng ta ni, cho ti nm Qu Du (1573) lc lng ca Bc triu c phn xung mn hn lc lng ca Nam triu nhng ngi cm qun ca Bc triu l cc tng lnh, thn vng nh Mc khng snh chin thut, chin lc nh h Trnh min Nam, do Mc ch mua ly s hao binh tn tng. Ri cng t nm Du, Trnh Tng p dng k c th i qun Mc vo, cng va chm bao nhiu cng tn tht by nhiu. Tt nhin nh vy, Trnh tnh trng sc s th c tha, sc tn cng th ui. Vic tn cng ca h Mc c khi theo th gng km l nh c vo Thanh Ha do ng b v nh thc c vo hu tuyn ca Ty l Ngh An. Vi cuc hnh qun i quy m ny Mc phi chia qun lm hai cnh nhng khng sc nn chng thu lm c thm kt qu no ng k. Trong giai on ny, h Trnh dng c sc qun i v n nm Qu Mi th lc lng Nam triu bt u mnh m. Ri nm no qun Nam H cng ra quy ph Sn Nam ly thc go v. Chc chn l Ty khng sn thc phm nh vng Sn Nam, ngay t by gi l kho go nh ngy nay. Nam triu mnh th Bc triu khng nhng nh ch vic tn cng m ch cn sc gi th th m thi. Ngay ti thnh i La (Vo i L l Thng Long thnh, th c ca i Vit ta) Mc cng cho xy p li: ly p ti ba tng, ho cng thnh ba ln vy m vn khng chng li qun Nam. Do vy m Trnh Tng cng quyt c ph Thng Long n thua mt ln cht vi h Mc. Nm Tn Mo (1591) Trnh Tng b tr cuc Bc tin nh sau: phng xa qun Mc nh vo hu tuyn ca mnh nh trc y khi Trnh Kim em qun ra Bc (hnh qun nm K Mi 1559). Trnh Tng bn chia mt phn lng phng th nh do Din Qun cng Trnh Vn Hi, Thi Qun cng Nguyn Tht L trn gi cc ca b xt qun Mc c th tin vo, Th Qun cng L Ha gi Tng hnh dinh l ton ht Ty .

318

Vit S Ton Th

o qun tin ra Bc gm c 5 i, tng s l hn 5 vn c cc quan Thi ph Nguyn Hu Lin, Thi y Honh nh i, Ln qun cng Ng Cnh Hu mi ngi ph trch mt i. Ring Trnh Tng lnh i qun hai vn ngi tin ra Ninh Bnh. Binh tng Nam h ln ny hng hi hn bao gi ht. Mc Mu Hp cng iu ng ti 10 vn qun (qun bn v v nm ph) ng chin. Mc Ngc Lin v Nguyn Quyn lm t hu dc, Mc Mu Hp dn trung qun tin nh. Qun Trnh tinh thn cao, chin u rt mnh nn chng bao lu qun Mc thua to chy v Thng Long. By gi Tt Nguyn n n, Trnh Tng ngng chin cho binh s ngh ngi, ri qua thng sau (ging Nhm Thn 1592) Trnh Tng thit ba iu qun lut gy cm tnh vi dn chng Bc H: - Khng c ly n v ci uc ca dn. - Khng c cp bc v ph hy vn tc. - Khng c hip dm v git ngi v t th. Thy th bt li, vua nh Mc t cc tng Mc Ngc Lin, Bi Vn Khu v Nguyn Quyn chng nhau vi qun Trnh Thng Long, cn mnh em qun qua sng Nh H ng lng Th Khi. Mc d thnh cao ho su, cuc phng th ng k l chu o, qun Mc vn thua v thnh ly b ph ht. Bn Bi Vn Khu v Mc Ngc Lin b chy, Nguyn Quyn b bt. Sau cuc ton thng ny, Trnh Tng cho san phng thnh Thng Long ri rt v Thanh Ha. S khng chp nguyn nhn vic rt qun ca Trnh Tng sau khi h c thnh Thng Long v ti sao qun Trnh khng tha thng tiu dit h Mc, c l ti Trnh nhn thy sc qun mnh khng gi cng nh khng bnh nh mt cch chu ton ton b min Bc. Hn na rt qun v sm qun s ngh ngi sau cuc vin chinh, t kt qu ca s chin thng hm nay s lm nc lng h trong cuc hnh qun Bc pht tng lai. V phn nh Mc khng nhn vo cuc tht bi chua cay ny tu chnh li qun i, tri li Mc Mu Hp bc i tng s, tr ni chnh s, m say tu sc, li cn c thi chn nn ca k chin bi (Mc Mu Hp thy v Bi Vn Khu c nhan sc, nh git Khu chim ly. Khu hong s chy sang hng Trnh Tng. Sau ny Mc Mu Hp tht bi hn th ring ci tnh hiu sc cng thnh nguyn nhn cho h Mc tiu ma s nghip ri. Xa nay cc ng vua cng nh cc ng tng hiu sc c bao gi c a v trn vn). S khng chp trn cui cng gia Mc v Trnh vo thng no nm Nhm Thn (1592), c l ngh ngi c t lu qun Nam li tin ra Thng Long. i bn gp nhau chng u ti cui huyn Yn v huyn Phong Doanh tnh Nam nh. Mc mt 70 chin thuyn, tng ch huy l Trn Bch Nin ra hng. Chng th hai, qun Nam ra ti Bnh Lc (H Nam) ko ln thanh Oai, ng bi Tinh Thn (thuc x Thanh Thn, huyn Thanh Oai) bng ng thy ri ra ti Ht Giang.

319

Vit S Ton Th

Thy qun nh Mc cm c khng ni, b mt hng trm chin thuyn. Mc Mu Hp chy sang Kim Thnh (Hi Dng) th qun Nam c lnh ui theo. Vo thnh Thng Long, Trnh Tng thu c rt nhiu ca ci v bt c Quc mu ca nh Mc (m ca Mc Mu Hp). Mt s quan nh Mc 17 ngi xin u hng l Ung, Ng To v.v... i qun ca Trnh Tng ng huyn Vnh Li. Phm Vn Khoi c lnh tin ln huyn Yn Dng v V Ninh (Bc Giang) bng ng sng. Mu Hp chy ln b vo n mt ngi cha huyn Phng Nhn th c k t co. Mc Mu Hp b Phm Vn Khoi bt c v gii v Thng Long lm ti sng ba ngy ri chm u em bu Thanh Ha. Trc ngy tn ca mnh, Mc Mu Hp c Mc Ton thay th rnh tay chng vi qun Trnh. Con Mc Knh in l Knh Ch cng t lp lm vua cng 100 ngi trong hong tc v cc quan vn v li c quy t phen na huyn Thanh Lm, chiu tp qun i c hn 7 vn ngi (y l ti liu ca Vit Nam S Lc trang 28159). Mc Ton li theo Mc Knh Ch. Thanh th qun Mc ni ln, chin cuc ko di c t tun. Sau Trnh Tng t mnh em qun sang huyn Cm Giang v Thanh Lm nh rt gt, bt c Knh Ch cng 60 th tc ca h Mc. Theo ti liu Maybon, c l ng hn, th Mc Ton b bt sau Mc Mu Hp t lu do Mc Knh Ch mi ln k v; c l no Mc Ton cn bn ngoi m Mc Knh Ch li ln thay ri Mc Ton li chy v vi Knh Ch nh Vit Nam S Lc ni.60 iu chc chn l sau c Mc Ton cng Knh Ch u b t hnh cng mt ngy, ch khc k bt trc k bt sau. Mc d b chm git bt b nhiu nh vy, con chu nh Mc vn khng tuyt. Nh Mc cn chin u dai dng cho ti hn 80 nm sau na (1677) mi ht hn61. Tnh ra nh Mc khi nghip t 1522 n 1592 mi tm ngng, va ng 65 nm ngi ng tr sut c min Bc, ly Thng Long lm th , ng hong nh mi triu vua trc v sau. Duy t 1592 tr i, con chu h Mc bt u tn, phi ri khi Thng Long ln chim c t Trung du v duyn hi min Bc ln n Cao Bng cho ti 1667 mi tuyt. Vy s thn cn chp rng nh Mc c hai thi k. Thi k th nht l thi ng tr ton ci min Bc, hng thnh nh cc tin triu. Thi k th hai l thi k tht th ch
59

Trong gi pht en ti ny m ch trong t ngy nh Mc li chiu m ngay c su, by vn qun th r lng dn khng phi khng theo h Mc. C l nh Mc bi v nhng ngi lnh o km ti m thi. Vit Nam S Lc trong trang 282 ni: Ch tic v h Mc khng ai chu theo Chng ti khng ng theo l trn Theo Mc triu th ph th Mc Knh Ch l ch rut Mc Mu Hp, tc l ng ch ca Mc Ton. Ta c th ngh rng lc ny h Mc ang suy b m ng chu tranh nhau ngi v chng? Nu c s tranh ginh th Mc Ton khi no li theo Knh Ch. Vy xin lu c gi s kin ny cho hp vi s tht. Cc s gia Php cng chp sau khi rt khi th Thng Long, nh Mc cn ko di c hn 80 nm na
61 60

320

Vit S Ton Th

cn nm gi c na x Bc t vng Cao Bng, Lng Sn, Thi Nguyn tr ln m thi, cng ko di c trn na th k na. Sau cuc i thng nh Mc, Trnh Tng cho ngi n vua Th Tng ra Thng Long v m tic n mng cng khao thng tng s. T giai on ny nh L tr v c , cn con chu nh Mc b phiu bt khi min Trung chu x Bc nhng vn khng thoi ch. Nm sau, tng tht nh Mc l Mc Ngc Lin li tn lp con Mc Knh in l Mc Knh Cung gi chu Yn Bc t Lng Sn lm cn c nhng chng bao lu li b Thi y Hong nh i ui sang Long Chu. Nn n ti y c t thng, Mc Ngc Lin lm bnh ri trc khi cht th li cho Knh Cung khuyn ng tranh ginh vi h Trnh na: "Nay nh L li ni ln c, l vic tri nh, dn c ti g m kh mi v chin tranh? Nn nh phn mnh nc ngoi, cn hn l ganh nhau li rc ngi Tu sang, lm hi cho dn nc". Li khuyn co tt p ny khng c con chu h Mc nghe theo, nay xng vng ni ny, mai dy qun ni khc khin h Trnh cng lao tm kh tr kh nhiu. V s d con chu h Mc cn hot ng, mt phn cng bi nh Minh vn tip tc gip m dn chng cng cha b hn h Mc. Theo Vit Nam S Lc trong m con chu h Mc cn c Mc Knh Chng xng Trng Vng ng Triu, Qung Yn b Trnh Tng c trn th Hi Dng l Phan Ngn nh dp v bt c. Li c Mc Knh Dng (con Mc Knh Ch) gi t Yn Bc (Lng Sn) xng Uy Vng sau cng tht bi. Nm K Hi (1599) vua Th Tng qua i, hong t Duy Tn ln thay, ly hiu Knh Tng. Nm sau, bn Phan Ngn, Ng nh Hm v Bi Vn Khu ni lon ca i An (Nam nh) v h Trnh kiu hnh v lng quyn thi qu. V pha con chu nh Mc cng khng ngng chng i, phn bn Bi Vn Khu cng c mt lc lng ng k nn Trnh Tng li rt qun v Thanh Ha. Nh Mc trc tnh th ny lin tn th mu ca Mc Mu Hp l Bi Th ln lm Quc mu ri n Mc Knh Cung Cao Bng v, tip tc chin tranh trung chu Bc Vit. Sau bn Bi Vn Khu v Phan Ngn nghi ng m git ln nhau, cn Ng nh Hm chy qua pha nh Mc. Trnh Tng lc ny lo chng Mc min Bc, li ngi h Nguyn phng Nam nh thc ln nn cho ngi vo gp Nguyn Hong lc ny k nghip cha l Nguyn Kim lm trn th Thun Ha. c r thi ca Nguyn Hong khng c ph Trnh v king n nh L nn Trnh Tng c th em qun ra Bc phen na. Thy, b i qun ca Trnh bt c Bi Th git i cn Mc Knh Cung chy thot c v Cao Bng. Di i vua L Thn Tng (1619-1643) Mc Knh Cung li nhiu ln chiu tp c nhng quan li bt mn ca h Trnh khi binh nh nhau vi h Trnh. Nm 1625, Knh Cung cng b bt ri b git. Mc Knh Khoan l chu Mc Knh Cung v hng vua Thn Tng, c phong tc Thi y Thng qun cng, cho gi t Cao Bng nhng

321

Vit S Ton Th

con l Mc Knh Hon khng chu np cng, nm 1660 cha Trnh Tc li em qun nh lui nhiu phen, sau Knh Hon theo Ng Tam Qu chng li nh Thanh b tng Trnh l inh Vn T chim mt Cao Bng. Hon chy sang Long Chu b qun Thanh bt c gii sang tr cho Trnh. T y h Mc ht qut khi, nhng con chu c nhiu ngi c v lm quan vi nh L.

322

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 13 Nc Vit Nam T Bc Vo Nam (1674-1775)

1- H Trnh Lm Cha Min Bc
Nh ta thy t u Th k th XVI, sn khu chnh tr Vit Nam tr nn mt bi chin trng m mu sut c mt trm nm gia hai h Mc Trnh qua thng bn XVII th h Mc suy tn, h Nguyn ti Thun Ha bt u thay th vo vai tr ca h Mc cng khng ngoi mc ch tranh ginh vng b, c hai h Trnh Nguyn u nu cao chiu bi "Ph L". H Trnh bt u t Trnh Kim cha c thi g qu ng nhng v Trnh Tng sau khi dp c h Mc lin ln mt kiu hnh vi khp mi ngi, ln p c Vua, bt chp d lun quc dn, Trnh Tng cn lng hnh thm na v thnh cng trong vic bang giao vi nh Minh, tuy vic ny khng c thng li y nh vua L v h Trnh mong mun thm uy tn trc nhn dn. Khi h Trnh vo c Thng Long v thy tnh th bt li, ngi nh Mc sang ku vi vua Minh rng h Trnh ni ln tranh ngi ch khng phi con chu nh L. Mt phi on ca Minh triu c c sang Nam Quan khm xt. Thng 3 nm Bnh Thn (1596) cc quan nh L l H B thng th Ung, Ng S Nguyn Vn Giai (sau li c hai hong thn L Cnh, L Lu cng Cng B T Th Lang Phng Khc Khoan) em 10 ngi k mc, 100 cn vng 1.000 cn bc, v ci n An Nam Thng S ca nh Mc v ci n An Nam Quc Vng ca vua L ngy trc ln trnh cc quan nh Minh. Cc quan nh Minh i vua L Th Tng phi ln gp h. Trnh Tng nh c Hong nh i, Nguyn Hu Liu em mt vn qun i h gi. Nh Minh i phi np ngi vng v n vng nh c, ri khng chu n hi. Ch khng lu c vua Th Tng li tr v. Thng t nm sau, nh Minh li m cuc hp th hai cng vn ti Nam Quan. Ln ny 5 vn qun i h v nh vua cng do Hong nh i ch huy, chng e quan nh Minh tr mt bt vua L chng. Cuc m phn thnh tu v phi on ca nh L chu nhn chc Thng S v c phi on sang np cng ti Yn Kinh, sau ny Phng Khc Khoan cn dng s c ni nh Minh phong vng cho vua L. T hai nc c s thng s nh trc cn nh Mc th c nh Minh can thip nn nh L phi cao bng thuc quyn nh Mc.

323

Vit S Ton Th

Nm K Hi (1599) Trnh Tng t Xng lm Nguyn Sy, Tng Quc Chnh Thng Ph Bnh An Vng, ch cho vua L thu thu 1.000 x gi l lc Thng tin v 5.000 lnh lm qun tc v, 7 con voi v 20 chin thuyn. Ri Trnh Tng lp ph Liu l mt triu nh ring gm Lc Phin (cng nh lc b), t quyn t quan, thu thu, bt lnh v ch khi no c dp long trng c bit mi mi vua ra thit triu hay tip s. Tm li vua L ch cn h v, mi quyn hnh u qua ph Cha ht. T ch phong kin ton thnh Vit Nam ra i v con chu nh cha uc c quyn th tp vi danh v l Th T (thi t l con vua, th t l con cha). Trc s hng hch ca Trnh Tng, vua Knh Tng (l con vua Th Tng, mt nm K hi 1599) hy l Duy Tn ln ngi nm 1600 (nin hiu Thn c) khng chu ni, nhn con Trnh Tng l Trnh Xun mun tranh quyn vi anh c l Trnh Trng lin mu git Trnh Tng. Cng vic bi l Trnh Tng bc vua tht c gia nm 32 tui. Hong t Duy K ln thay tc l Thn Tng Nm Qu Hi (1623) binh quyn ca nh cha c chia cho Trnh Trng v Trnh Xun, mt lm chnh, mt lm ph. Nhng Trnh Xun khng chu, ni lon t Kinh thnh, Trnh Tng phi chy v x Hong Mai (mt lng ngoi H Ni ngy nay) ng ti nh Trnh . Trnh Tng d c Trnh Xun n ri git i. My hm sau th Trnh Tng mt cha Thanh Xun, thuc huyn Thanh Tr, tnh H ng. V thi cuc by gi cn ri ren, d ng ca Trnh Xun cn hot ng, Trnh Trng phi tm thi a vua v Thanh Ho. Trng c vua phong lm Thi U Thanh Quc Cng, Tit Ch Thy B Ch Qun. Sau ny dp xong Mc Knh Khoan, bnh nh c ng . Trnh Trng li rc vua ra Bc v t xng l Nguyn Sy Thng Quc Chnh, Thanh vng. K t th k XVI, c th ni rng uy quyn ca con chu vua L Thi T khng cn g na, h Trnh cn cng khai git vua ny, lp vua khc, lm ma gi trn sn khu chnh tr min Bc nh khng cn bit c ai di mt na. Lc ny (1644) bn Trung Quc nh Thanh dy nghip v thay th nh Minh sau khi Qu Vng, ng vua cht ca tin triu chy qua Min in th b bt v b git

2- H Nguyn Xng Hng Ti Phng Nam

ng v x Ngh quanh quanh, Non xanh nc bit nh tranh ha . Ai v x Ngh th v?62

62

y l cu ca dao tuyn truyn cho nh L khi mi ni ln hai min Thanh-Ngh.

324

Vit S Ton Th

A. Giai on th nht
Trong khi h Mc, Trnh chng nhau gay gt, ng thi vi Trnh Tng (k t khi Trnh Kim qua i l nm Canh Ng (1570) mt nhn vt kit hit khng km bt u l din, Nguyn Hong. Nguyn Hong l con th hai ca Nguyn Kim m cc s thn nh Nguyn cao vai tr ph L dit Mc v b tng nh Mc l Dng Chp Nht nh thuc c nm t T (1545). Dng h Nguyn k t Nguyn Hong D vi Nguyn Kim c thin h lit k vo cc anh hng thi i, ri ti con chu l Nguyn Ung, Nguyn Hong ngi ta cng thy c nhiu kh nng v th on li ha. Trnh Kim l k tinh i thy hai ng em v sm mun c th tr thnh nguy him cho ci a v c tn ca mnh thu y. Anh em Hong by gi ang tng phc v di c ca Trnh Kim, lp c nhiu cng lao. Nguyn Ung c phong lm Lng Qun Cng, Hong c tc oan Qun Cng. Ri Nguyn Ung cht. Ngi ta ng Ung b c th ca ng anh r. K l Thi Ph ca nh L by gi v l anh c ca m Nguyn Hong thy th nguy him khuyn Nguyn Hong mt thi gi ngy di khi b Trnh Kim 63. Trong lc ny gia thn ca Kim l Nguyn Hng Long thc dc Kim tr Nguyn Hong trnh hu ha. Sau ny Nguyn Hong ngy m tm cch lnh xa Trnh Kim, thy khng cn cch no hn l nh b Ngc Bo (ch ca Nguyn Hong) vn ng cho mnh i vo Thun Ha vi chc v Trn Th. Dp may l lc ny Thun Ha thng vn b ngi Chm quy ri, mc du t ny thuc v ta t mt th k. Thm vo Thun Ha cng nh Qung Nam hay b nh Mc em qun vo nh chia lc lng ca nh L. Trnh Kim bn chp thun ngh ca v. Ngi ta ni rng trong khi c mu nh i Thun Ha, Nguyn Hong cho ngi ra Hi Dng hi kin c Trng Trnh. C ang ng ngm hn gi sn trc nh v ti y mt n kin ang b theo chn ngn ni. C ch vo gi sn ni: "Honh sn nht i, vn i dung thn"64. Th l Hong yn tr ln ng vo cui nm Mu Ng (1558) i vua Anh Tng, mang theo mt s b con h hng v binh s vn t Thanh Ngh. Hong by gi 34 tui. Ni n tr u tin ca Nguyn Hong l x i T (sau gi l kho Cy kh) thuc huyn ng Xng, tnh Qung Tr gip ranh ca hai ph Tn Bnh v Triu Phong. Ti Qung Nam by gi cng c mt quan Tng binh l Nguyn B Qunh.Vo nm K T (1569) Hong ra chu vua An Trng, li sang thm Trnh Kim rt l thn thit. Qua nm sau (1570) Trnh Kim cho triu Nguyn B Qunh v kinh. Qung Nam t hp vo Thanh Ha v t di quyn ca Hong, nh l mi nm Hong phi np
Nguyn Kim khi xa c gi K nui Nguyn Hong t nm hai tui rnh tay chy qua Ai Lao vn ng s gip ca quc vng x ny cho con chu nh L. Ngha l: mt gii Honh Sn c th bao dung cho vn i. C Trng khuyn Hong vo Thun Ha yn thn.
64 63

325

Vit S Ton Th

400 cn bc v 500 tn la. Chuyn ny thnh tu, Hong cho ngi con th su vo trn Qung Nam v khuch trng mi vic. Cc s sch t trc n nay chp v Nguyn Hong u c s khen ngi ng l ngi khn ngoan, c ti t chc, bit cch tr dn nn c dn chng rt mn yu. Chng bao lu vng Thun Ha ca ng tr nn tr ph sm ut. Sau khi Hong vo Thun Ha c mt nm hai tnh Thanh Ngh b lt to, nhiu dn cc vng lt di c vo Thun Ha nh cy. Nm Nhm Thn (1572) Trnh Kim va mt, Trnh Tng v Trnh Ci dnh nhau quyn bnh nh trn ni, sau Trnh Ci thua chy sang hng nh Mc. Lc ny (1572) Mc ng binh dnh c Trnh ln Nguyn ti Thanh Ha v Thun Ha nhn gia Nguyn Hong v Trnh Tng c s xung t nhng Mc khng thnh cng. Nguyn Trnh Tng va nm c a v thay cha lin khin ngay Tham c M Lng (M Lng l ngi huyn Khang Lc, ph Qung Ninh tnh Qung Bnh ngy nay) vo Thun Ha thu thu nhng b trong c l M Lng c ch th mt65 i nh Nguyn Hong th phi hn. Hai em l Vn Lan v Ngha Sn c lnh chc th v. c c hi thun tin bn ny chim lun huyn V Xng (ph Triu Phong tnh Qung Tr by gi) v Minh Linh trong khi M Lng do ng ni vt qua a phn Bi Tri v Cam L ti Nga Kiu cch thnh Qung Tr bn cy s v pha Nam. y c ging sng ni Qung Tr vo Tha Thin. Ri hai o qun ca Trnh nh nht lot vo cn c ca Nguyn Hong. Nh c bit trc k hoch ny, Nguyn Hong cng chia qun lm hai cnh, mt giao ch huy cho Trng Tr gc gc Tng Sn (cng qu vi Hong) n nh qun Ngha Sn. Cn Hong thn gi mn Nga Kiu, qun Trnh b nh bt ng tan v ngay. M Lng b bt sng ri b git, doanh tri b t sch s. Cn qun ca Trng Tr gp qun Ngha Sn trn quan l pha Bc Qung Tr ba chc cy s ti lng Phc Th. Qun Nguyn lc u b bt li v ch tng b bn khng cn gng c, tnh tho chy th v Trng Tr vi mc qun phc thay chng ch huy li thc qun tin ln. Ngi n b ny h Trn v chnh b ta chm c Ngha Sn. Vn Lan thy anh t trn nng th nh rt v vi h Trnh. Nm Nhm Thn (1572) sau khi nh Thanh Ngh v kt qu (di quyn ch huy ca Mc Knh in) th qun Mc tin vo Thun Ha do tng Lp Bo (tc Qun Cng ngi B Chnh) ku gi. Mc cn cho 60 chc thuyn do hi o vo ng lng H X v Lng Uyn qua ca Vit. Theo sch "Vit Nam Khai Quc" th lc qun ca nh Mc c 1.000 ngi i t Khang Lc ti. Hai bn cch nhau chng vi cy s thy qun Mc mnh v thin chin v nh nhiu chin trng min Bc. Hong lin dng mu. ng kim c mt c gi tht p l Ng Ngc Lm66 (ngi lng Th Lai huyn Hng Tr) sai mang vng la sang
V M Lng v Lp Bo nh qun Thun Ha c th c coi l mt chuyn min Bc th sc min Nam xem mnh yu th no. Trnh ly c cho ngi vo Thun Ha thu thu ct Thun Ha khng ng th nh mi d c kt qu.
66 65

Ng Th sau c g cho mt v quan ca cha Nguyn.

326

Vit S Ton Th

cu ha. Lp Bo chu lin tin rng Trnh Nguyn xung t vi nhau th Mc vi Nguyn on kt dit Trnh l iu hp l v c li. Lp Bo khng phng xa nn lc n gp Nguyn Hong th b qun ca Nguyn phc kch bn cht v nh tan ht qun ca Lp Bo, mt bn chu hng c a vo khn hoang vng Ty Bc Qung Tr (vng Bi Tri) lp c thm 36 lng quanh Cn Tin. Nm Qu T (1593) vo thng nm, Trnh Tng ui c nh Mc ra khi thnh Thng Long nhng lc lng ca nh Mc vn cn hot ng nhiu ni. Nguyn Hang em qun i ra chc mng vua L thng trn v li Bc H lun 8 nm gip vua. ng lp c nhiu chin cng nhng h Trnh vn khng ht e ngi. Thng 5 nm Canh T (1600) bn Phan Ngn, Ng nh Hm, Bi Vn Khu ni lon chng h Trnh. Nguyn Hong tnh nguyn i chinh pht, ri Hong cho t doanh tri v em thng qun bn b do ng thy qua ca i An v Thun Ha. Trnh Tng cho binh s ui theo nhng khng kp. V c n nh, sau 5 thng Hong em con gi l nng Ngc T ra g cho Trnh Trng l con Trnh Tng v ng thi ly li ni kho dng biu xin li vua L Th Tng cng h Trnh. Sau khi Hong thot khi nanh vut ca h Trnh, Trnh cho Thim Ng S L Ngha Trch mang mt bc tm th vo cho Hong. Chng ti gi l bc tm th v Trnh Tng khng ly danh ngha triu nh m vit cho Hong, tri li Tng ly tnh chu m gi th cho cu rut. Bc th ny vit rt kho lo, rt chnh tr cp n cc vn di y: 1) Ca ngi ti c ca Nguyn Hong, nhng ti c ny do t tin l nhng bc anh hng ho kit li. 2) Nu ci tnh thn mt c bit gia Hong v Tng ni ring gia hai h TrnhNguyn ni chung. 3) Ni n s nghip phc hng hong triu, dit Mc ph L l cng lao ca hai h. 4) Nhc nh n im Trnh vn lun lun bt Nguyn vo nhng chc v quan trng trong nc; ngay c khi Trnh dp xong Mc v cng vt v gian lao Hong mi ra Bc m vn c gi chc ln (qun c ph H Trung thuc tnh Thanh Ha v 7 huyn thuc Sn Nam vi chc Hu Tng). 5) Trch Hong nhn p c v lon Bi Vn Khu, Phan Ngn, Hong xin i nh ri v thng Thun Ha. Trong vic ny Tng phn nn Hong v c ng Hong b mt nhng tay vo v lon hay ng la vi phin lon m Tng khng dm ni ra mt cch quyt lit. 6) Khuyn co Hong kp sa i nhng iu lm l, cho ngi mang th ra xin li vua L cng lo np thu cho Triu nh cung ng cho cc nhu cu ca Nh nc, nh th l vn gi c thanh danh ca mnh v ca t tin, nu c ngang ngnh nh vua s em qun tr ti, e lc l hi tic qu mun.

327

Vit S Ton Th

Ri Hong tip c th ny rt nim n, hu i s gi, theo li Tng dng biu ln vua L v ngh kt thng gia vi Tng nh trn ni... V vn lng thu gia nh L v h Nguyn, s chp c nhng v li thi nh sau: Nm Bnh Tut (1586) Tng cho Hin St S Nguyn To vo Thun Ha khm xt rung t. Do vic ny ta thy vic Hong ng gp vi L triu by gi c l rt s khong, nn k t 1600 tnh th gia hai h Trnh-Nguyn tr nn cng thng, vic thu cng hn tht thng cho ti 1620 vn thu m thnh c cho Trnh em qun vo hi ti Nguyn. Sau nhng v ln xn vi hai h Trnh, Mc trn y Hong c rnh tay m mang a phng ca mnh v mi mt chnh tr, kinh t, x hi v qun s. Vi Chm nm 1607 Hong c m cuc kt giao v do mt phi b ngoi giao gi n, nhng vic ny khng c lu bn. Hai nm sau Chm xua qun vo t Qung Nam b Hong nh lui sau Hong chim thm ca Chim Thnh mt phn t lp ra tnh Ph Yn gm ba ph di y : 1) Ph Thng Hoa c 3 huyn: L Giang, H ng, Hi Giang. 2) Ph T Ngha c 3 huyn: Bnh Sn, M Ha, Ngha Giang. 3) Ph Hoi Nhn c 3 huyn: Bng Sn, Ph Ly, Tuy Vin. S gia Php Maybon cn ni rng Hong thnh cng trong vic kin to giang sn v s nghip min nam nh bn tay ca mt s quan li v tng lnh min Bc mn ci c ca Hong m ti. Ri vi ci thi gian 55 nm yn n t 1572 n 1627, h Nguyn xy dng c kh nhiu c s Nam H vi 3 tnh Qung Bnh, Thun Ha, Qung Nam, v dn dn tr nn cng thnh. Do nhng thc lc khuch trng k trn sau ny h Trnh phi chu cng nhn nn t ch ca h Nguyn v ly con sng Gianh lm ng phn gii cho hai min Nam Bc.

B. Giai on th nh.
Trong giai on u tin ta thy Trnh-Nguyn cha ra mt chng nhau. C hai tuy bn trong mun n gan nut mt nhau nhng vn e d s d ngh ca quc dn, nn th i t li vn dng li l nhn ngha, n ho. i bn cn tip tc thng gia vi nhau v Trnh cn ngh thng tc cho cha Nguyn l khc (a v ca cha Nguyn ch km cha Trnh m thi. Trnh c phong vng cn Nguyn ch uc n tc Cng l ht. Tc ca Hong ti 1593 l oan Qun Cng, cn khi Hong vo lm Trn th Thun Ha, Hong mi c c chc Thi Ph). Vic ny khin h Nguyn rt ut c, v Nguyn ngh rng t nht a v ca mnh phi ngang a v ca Trnh, bi h Nguyn c cng trung hng nh L. May nh c rnh rang trn na th k, Nam H xy dng t chc c mi vic tr nn hng mnh khng thiu v mt phng din no, th s knh ch, s ghen

328

Vit S Ton Th

ght gia hai h cng ny n thm ln cho ti nm Canh Thn (1620) cuc xung t bng st mu bng ra khng cn che y c na. Qun lc ca Trnh-Nguyn nu so snh c khc nhau nhiu. Nhng gio s ngoi quc tng Vit Nam thu k rng b binh ca Bc H c ti 100.000 ngi, 500 tht voi, 500 chin thuyn ln, mi chin thuyn c t nht l 3 chic thn cng (i bc) ym h. Theo A. de Rhodes, lc lng thy qun ny vi s mau l ca ha lc c th khut phc c c chin hm u Chu thng vng lai trn b bin Trung Hoa thu . V qun lc ca nh Nguyn, cc s ca ta khng thy ni r rt m cc nh vit s ngai quc cng khng a ra c nhng con s no kh d chun ch, ngi ta ch bit rng Nguyn t lnh v chin thuyn hn Trnh, bi sng ngi y cht hp nn cha Nguyn khng tnh n thy chin chng? B. Vachet trong cun k c lc v Nam H do Linh Mc L. Cadire xut bn nm 1943 (Mmoire sur la Cochinchine) ni tuy vy trong nm 1674 cc cha Nguyn c 133 chin thuyn, nhng lc qun ca h Nguyn ng k hn c. Cc gio s cng ni Nguyn c ti 40.000 qun chia ra nh sau: 15.000 canh phng bin gii -- 9.000 t ti Kinh -- 6.000 phng v Hong Gia v cc thn vng -- 1.000 trn cc tnh. Nh s giao dch vi ngi B o Nha, c th Nguyn tu chnh c mt phn no v v kh ca mnh nh ng tu chin, c sng i bc v xy thnh p ly rt l kin c chng nhau vi qun Bc. V ni n thnh ly l ni n ly Trng Dc v thnh ng Hi do o Duy T kin thit qu bo v c min Nam rt c nhiu hiu lc, nu khng, vi nhng cuc tn cng o t ca min Bc, tnh th ca Nam H kh m gi vng.

329

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 14 Trnh - Nguyn Phn Tranh (1627-1775)

Giai on Gy Hn Cng Khai

Trong nhng nm u ca th k XVII chnh s Trung Quc i n ch bin chuyn mnh m, nh Minh chng mt cch rt yu t cuc tn cng ca nh Thanh by gi thn tnh gn ht hai phn Hoa Bc v Hoa Trung, con chu nh Mc ti min Cao Bc Lng mt hu thun v pha Trung Quc tuy cha hon ton qu hn nhng s vy vng cng tr nn u oi. Trnh khng cn thc mc nhiu nh xa v k th st nch y nn lin ch ngn c "iu pht" v Nam Phng. Lc ny con chim Bng Thun Ha cng lng cnh bay bng di vm tri Vit Nam (inh Mo 1627). Trnh nhn nh rng nu khng sm dit Nguyn Th th ri y Nguyn cng s tai hi khng km g Mc va qua, nht l con chu ca Nguyn Hong nhiu th on, lm mu tr khng thua g ng cha. Trnh li cn bn chn bi ni Thun Ho c mt s chuyn vin B o Nha v Php gip rt li hi v vic ng cc tu chin v c cc i bc theo kiu ty phng, m v phn Bc H vn cha li dng c ngoi quc vo cng cuc u tranh ca mnh. (Maybon chp rng nm Gip Dn (1614) cha Si c Jean de la Croix ngi B o Nha m l c sng Thun Ha. Ni c l c sng by gi vn mang tn l Phng c). Nguyn Hong mt nm Qu Su (1613) th 89 tui, k v Nguyn Hong l Nguyn Phc Nguyn con th 6, dn chng gi l cha Si (t cha Si h Nguyn thm ch Phc lm m). Cha Si c cha tiu di: t Thun Qung ny, bn Bc c ni Honh Sn, c sng Linh Giang; pha Nam c ni Hi Vn v Bi Sn l t dng v tri dnh cho k anh hng. Phi bit thng dn v rn luyn qun s gy dng s nghip mun i... Mi nm sau ngoi Bc Trnh Tng qua i, Qu Hi (1623), Trnh Trng ni nghip. Trng lin cho ngi vo Thun Ha i s thu m min Nam khng ng gp cho triu nh t 1620, bit rng h Nguyn s chng np nhng c th h Trnh mi c c hng binh hi ti c67.

T 1620 Si Vng qu khng np thu cho nh L v hai x Thun Ha v Qung Nam. H Trnh cho i lng thu ch l bit thi ca h Nguyn m thi.

67

330

Vit S Ton Th

Cng B Th Lang Nguyn Duy Th v hon quan Phan Vn Tr c c vo Thun Ho i thu cha Nguyn. Si Vng tr li s gi Bc H rng Thun Qung mt ma lun khng th np lng thu cho triu nh, xin kht chng no c ma s hay. Thit tng cng cn chp ra y t sc m Trnh Trng ly li vua L gi ti cha Si hiu r thi ca i bn: "Hong thng sc d cho Thi Bo Thy Qun Cng l Nguyn Phc Nguyn c bit rng: Mnh lnh triu nh o lm ti phi tun th, Thu m ph huyn, tng ci ngoi khng c t chuyn. Trc y Trm c sai Cng B Thng Th Nguyn Duy Th, B Kh Hu Phan vn Tr vo Thun Ha o t tnh , ch bo ng ha phc cho tnh bit m phc tng quyn chnh triu nh. Khng ng nh ngi mang lng dng dng, ti ng ti lui, ni thoi thc cho li thi ngy thng, n ni thu m thiu thn, khng vic chi nhu, o lm ti nh th phi cha? Nh ngi nay nn i li trc gi gn php tc. Phm ngch thu trong hai x Thun Qung t nm Qu Hi v trc, c phi mt ma th x c cho; cn t nm Gip T n nay phi tnh cho theo l trc ti thuyn em ra np cho ; v phi chnh t binh m, hoc thn n kinh triu h, hoc phi sai con i thay, coi xem nghi v trong nc, v t gii tm lng lm ti. Nu th th triu nh s phong thm cho tc vinh hin, rng t n t tng. Nhc bng thoi thc khng n th tc l phm ti vi triu nh. Khm tai d sc" Thy s gi v khng, Trnh Trng li cho s quay li Thun Ha mt ln na. Ln ny Trng khng ni n chuyn thu m i cha Si cho con ra chu v ly 30 con voi cng 30 chic thuyn cng nh Minh. Cha Si khc t nt nhng tip i s gi th rt n cn trng hu.

i Chin Ln Th Nht (inh Mo - 1627)

Trnh Trng lin cng quyt gi c Nguyn Khi v Thiu Bo Nguyn Danh Th thng 8 nm bnh Dn (1626) em 5.000 qun lm tin phong, cn mnh em i binh v rc vua L i nh h Nguyn sau. Qun trnh gm 2 o: mt do Nguyn Khi n ng H Trung sn ch lnh ca Trnh Trng. Mt o d nhin quan trng hn l i qun do vua L v Trnh Trng ch huy. Theo Maybon v Alexandre de Rhodes, tng s qun i thy lc ca Bc H by gi c ti 200.000. Xt ra vi cuc i chin th nht ny Trnh Trng tnh quyt lit n thua vi h Nguyn. Cn ngy thng th qun chnh quy ch c ti 50.000 m thi. Si vng c tin qun Bc tin vo lin phong Hong Thn V lnh quyn Tit Ch, lc qun trao cho Nguyn Hu Dt chc Gim chin. Con ca cha l Nguyn Phc Trung ch huy thy qun tip tay cho Nguyn Hu Dt nu cn dn.

331

Vit S Ton Th

Qun Bc n th ng ngay pha bc sng Nht L thuc hu ngn. Qun Nam cng cm tri bn sng ny. Bt u k binh ca Bc do L Khu cm u xng vo nh qun ca Si Vng tnh gy mt cuc ln xn ln nhng qun Nam nh c i bc chng tr li rt c hiu lc. Qun Bc lin rt v gi cc cn ct ni ln ca sng trnh ha lc ca qun Nam. m n qun Nam nhn nc thy triu dng ln lin tin n nh p tri ca Nguyn Khi bng i bc. Qun ca Khi ri lon th Trng em vin binh ti nn qun Trnh c bnh tnh tr li v nh chim c mt phn qun nhu ca qun Nguyn. Qun Nguyn rt lui mt hi ri tung tng binh ra. Qun Trnh hong s b chy li nhiu xc cht trn bi chin trung. Trng vn cn ham chin, chnh n l qun s mt ni xa , v tnh ti chim lun phen na. Nguyn Phc Dt v mt tng ty thuc l Trng Phc Gia lin lp mu vit mt l th nc danh gi n cho Trng ni ngoi Bc ang c cuc chun b dy lon ca Trnh Gia v Trnh Nhc l anh em ca Trng. Trng sinh nghi li thy qun mnh b y lui nhiu phen v b thit hi nhiu lin rt qun v hu tuyn. Cuc chin tranh ny ko di ng bn thng, xut qun vo ngy u thng ba dng lch, rt lui vo u thng by.

i Chin LnTh Hai (Canh Ng - 1630)

Trn nh ny khai din vo ma ng do Nguyn nh Hng (chu gi bng ng ca Nguyn K). Mc tiu l chu Nam B Chnh ang do Nguyn Tch coi gi v ng Dinh Ngi. Tch t trn, tt c a phng ny v tay qun Nguyn. Trai trng y b qun Nguyn xung vo lm lnh c 24 i, i tn c ra Dinh ( ngha c ca Dinh l ni vua cha , nm 1626 Dinh i ra Ph. Sau ny Dinh ch c ngha l mt n v hnh chnh m thi, v t y mt quan Trn Th. Di i V Vng sau ny giang sn ca h Nguyn chia ra lm 12 dinh tc l tnh b ngy nay). Trng Phc Chn c c n lm Trn Th u tin a ht ny. u nm 1634 qun Bc li vo. Bia Trng Kiu chp rng: vo thng 12 (31 thng 12, 1633 - 28 thng 1, 1634) Trnh Trng hp qun thy b m cuc Nam chinh. Cha Nguyn c Nguyn Hu Dt lm c Chin c Chng C ra ngn ch. Qun Trnh ngng li v gi th th cch ng Hi khng xa.

332

Vit S Ton Th

Hu Dt ra lnh tn cng. Qun Trnh yu th tr nn ri lon, thit hi n mt na ri b chy. Lc ny ngi con th ba ca cha Si tn l nh ngm t chc mt cuc o chnh v thng ng vi cha Trnh. Nm Tn V (1631) con c ca Si Vng l K Trn Th Qung Nam cht. nh by gi l Chng C c thay th cng vi em l T (con th tm ca cha Si) gi chc Tham tng (ph tng). Si vng khng a nh v tnh kiu ngo v bt nht nn c phn nghi ng bn t mt k lc tn l Phm rt thn vi ngi con th hai ca cha l Nguyn Phc Lan (cha Thng) d xt nh. Sau ny nh c Phm m cha Si bit nh c d ch. V phn nh bit rng khng th vi vi trm th tc m cp c a v ca cha nn nh phi nhn v Trnh. Nhng Qung Nam xa, ch cn cch xin ra Qung Bnh lm Trn Th th nh mi d t thng vi Trnh c. Do nh mi c ngi ra iu nh ngm vi L Minh l vn chc tnh Qung Bnh vn ng nhn dn i triu hi Trn Th Tun l chu ca cha Nguyn Hong ri xin cho nh ra thay. Si Vng thy dn ku ca v s h khc ca Tun nn tin li v cho nh ra Qung Bnh. Nhng khi sc phong ti Qung Nam, nh li vng mt bi cuc i sn lun mt tun l. Cha gin nn c Nguyn Cu Kiu. nh vn khng thoi ch cho hi d L Minh v Kiu. L Minh ni Kiu l ngi nht nht, nu qun Trnh vo t Kiu s b chy. c tin Trnh Trng vi a qun vo Nht L. Cha Si lin mang qun c ch. Khi qun Trnh - Nguyn i din nhau, Trnh bn i bc lm hiu cho nh. Nhng ri Trnh khng thy ng tnh v pha Nam qun. Trnh sinh nghi, vi li qun li nghe ngng. Tnh trng ny ko di lun my tun, cha Trnh rt bc tc. Sau qun cha Si tin ln nh, qun Trnh thua b chy. Trnh nh mang qun tr v Bc v Nguyn Khc Lit li gi Bc B Chnh.

i Chin LnTh Ba (t Hi - 1635)

Cha Si mt nm t Hi 1635, Nguyn Phc Lan l con ln thay tc l Cng Thng Vng v vic u tin l tin qun chim min Bc B Chnh. Theo gim mc Alexandre de Rhodes: Bc B Chnh b qun Nguyn chim vo nm 1640. S khng c ca qun Trnh khng c bn b, ri Trn Th l Nguyn Khc Lit b chy v Bc, v con b bt lm t binh. Nguyn Khc Lit ra n Thng Long th b Trng bt giam ri cht i (xin nhc Trnh Trng l b v ca Nguyn Khc Lit). V qun Nguyn lo chun b chin tranh v chim mt phn min Bc B Chnh nn cha Trnh st rut li em qun vo Nam thng hai nm Qu T. i qun do Thi Bo Trnh Tc v Trnh L hai con ca cha cm u vi s gip ca Th Lang Nguyn Quang Minh, T Khanh Phm Cng Tr (mt s thn c ting ca nh L) v Nguyn Danh Th. Hai qun gp nhau ti Trung Ha, (Tc M Ha ngy nay) gn ca sng Gianh v hu ngn. Tng Nguyn l Bi Cng Thng chng khng ni b bt v b git (hay b t trn, ch ny s khng ni r). Qun Trnh tha thng tin lun vo ca Nht L. Thng ba, cha Trnh em vua L Thn Tng n An Bi lp Tng hnh

333

Vit S Ton Th

dinh (An Bi l mt lng cch sng Gianh v pha Bc 4 cy s). Chin s b ngng y v tri nng qu, qun Trnh b bnh dch cht hi rt nhiu, phi rt v, li 10,000 qun phn th, v ch dp khc tn cng. Qun Trnh v Bc c vi thng th vua L Thn Tng nhng ngi cho con c l vua L Chn Tng, vo thng 10 nm Qu T (1643).

i Chin LnTh T (Mu T - 1648)

Thng 6 nm 1647, L Chn Tng ra lnh cho cc a phng min Bc kim sot nhng ngi lnh mnh b sung qun s. Nm sau l nm Mu T 1648 cha Trnh Trng c L Vn Hin gi chc c (cc sch khc ni l Trnh o) tc Tin Qun Cng lnh quyn tng ch huy qun i Nam chinh. Qun Trnh tin thng n ca sng Nht L. Tng gi cn c ny l Honh L nh khng li vi xin tip vin ca Trn Th Qung Bnh l Nguyn Cu Kiu. Kiu cho Tham tng l Nguyn Triu Vn i cp cu, nhng Triu Vn vn hn nht, i ti na ng th dng li, do qun Trnh i thng mt mch ti gn tnh l Qung Bnh (by gi l Dinh), ng ti t ngn sng Nht L trc lng Vn La. Qun Nguyn y do Cai i Trng Triu Lng v Trng Triu Nghi em qun c ch, b t trn. K Lc Thanh Hi ti nh cng bi trn phi rt v bn kia sng. Qun Trnh tha th ui theo ti lng V X (gia sng) l vo ng gia Qung Bnh dinh, mt phn tin theo hu ngn sng Nht L, tin n An i (tc Long i ngy nay), ngng trc ly Trng Dc. Lc ny Trnh o lp hnh doanh ti Nam B Chnh gn Dinh Ngi. Ri thnh ng Hi v Dinh Mi lt vo tay qun Trnh. Trn Th Nam B Chnh l Trng Phc Phn tht vng trc nhng thng li lin tip ca qun Trnh lin lui qun vo phng tuyn th hai do o Duy T xy t 1630 tc l n Trng Dc c ch. Thnh xy bng ct nn b i bc ca Trnh bn thng toang khin qun Nguyn kinh khng mi phn tho chy n su by. Phn c im nhin thc trng pht c tip tc trn nh, cho qun ly thuyn ch ct lp li cc ch b ph. Tn ca qun Trnh nh ma ro vo ch Phn ngi. Nh c s can m v c th ny qun tip vin ca Nguyn kp ti do Th t Nguyn Phc Tn cm u (tc Hin Vng sau ny). Qun b c Th T Lc gi chc Chng Dinh, Tng Hu i l Trn Th Cu Dinh, v Gim chin Nguyn Hu Dt ch huy. Thy qun do Tham Tng Nguyn Triu Vn, nhng trn u vn ginh thng li cho qun Trnh. Qun tin phong ca Nguyn n An i (trc n Trng Dc) th Dt bn vi Th t Lc chia nhau ng cc ni him yu, v bit rng Bc qun khng thng tho a hnh a vt y. Cng lc ny Th t Nguyn Phc Tn ko n Qung Bnh gn st qun Trnh li dng m ti tung tng binh bt thnh lnh nh vo tri ca Trnh hi canh nm. Nguyn Hu Tn ch huy 100 con voi trong cng tc ny, cn Th t Nguyn Phc Tn i sau vi i qun. Qu nhin qun Trnh b nh bt ng b chy v ng Hi th b qun Nguyn em thy qun ch Cm La ch ng b i qua sng n nh cht hi rt nhiu. S ca Nguyn triu chp rng trong cc trn nh gia hai qun Trnh

334

Vit S Ton Th

Nguyn cha trn no khc lit bng trn ny, khin mt cu tc ng cn nhc li rng: "Him nht Ly Thy, Th nh ng ly V X" bi y qun Nguyn nh c u th ca ni sng khin qun Trnh b cht hi v k. Trong trn ny Trnh b bt mt my tng v vi ngn binh s. Trnh o thy tin qun b bi trn lin rt lui, b qun Nguyn ui ti sng Gianh. Chin tranh ti y th ngng li do ci cht ca Cng Thng Vng cng i c chin vo thng hai nm y tc l lc khi chin. Cng Thng Vng ti lng Trung Ch, cch Qung Tr 10 cy s vo ngy 25 thng 2 th b bnh. n ngy 18 thng 3 th tnh trng qu nguy kch, phi a cha v Thun Ha bng ng thy, n ph Tam Giang th mt trn thuyn, vo ngy 19 thng 3 nm Mu T. Nguyn Phc Tn ln thay, tc l Hin Vng. By nm sau li ti chin vi qun Trnh.

Trn nh Th Nm Ti Ngh An (t V - 1655)

Thng t sau t V 1655 cuc xung t li ti din. L Vn Hiu ra lnh cho Phm Tt Ton em qun vt sng Linh Giang nh vo Nam B Chnh. Cha Hin c Nguyn Hu Dt v Nguyn Hu Tin (Tn) i chin vi qun Trnh y. Qun Trnh b nh bt ng, Phm Tt Ton phi u hng v Bc B Chnh i ch. Qun Nguyn lin chia ra nh Honh Sn. Qun ca L Hu c gi khng ni b chy nh vy m qun Nguyn nh ra dinh H Trung. L Vn Hiu ra cng c ch nhng cng thua ri cng L Hu c chy v An Trng. Nguyn Hu Tin nh Thch H, Tham c ca Trnh l ng Minh Tc ra hng. Vn Hiu v Hu c ko qun v ng n i Ni c gi khng cho qun Nguyn i xa hn. Nhim v nh vo H Trung s trao cho hu qun... Cha Trnh Trng thy bn L Vn Hiu bi trn cho s triu v Kinh ging chc (Hiu b n chn v n na ng th cht), v cho Trnh Trng vo thay vi chc Thng lnh, kinh lc t Ngh An. u thng 8 nm t V 1655, Trnh Trng n Lc Xuyn cch Bc H Trung 15 cy s th h n. V Vn Thim em 50 chin thuyn ng ngay ti ca sng K La l thy o ln n n H Trung. Thy qun Bc ti Hu Dt v Hu Tin bn nhau lui binh v sng Gianh, b mt t lc qun phc kch Lng ng, thy qun gi ca Rn. Nhng qun Trnh khng mc by v bit Hu Dt v Hu Tin l hai danh tng ca Nguyn c nhiu th on. Nh ch khng xong v thy hn mt thng qun Trnh khng c ng, Hu Dt v Hu Tin lin thay i chin lc. y l giai on th hai ca chin dch nm t V: Nguyn chia qun ng ht cc no ng. Tin qun ca Trng Phc Hng, Ph Dng, thun c v Khu Thng nh vo qun tun thm ca Trnh H Trung. Qun Trnh b hi, qun Nguyn tin vo Lc Xuyn. Trnh Trng thua chy v An Trng, sau b ging chc xung c.

335

Vit S Ton Th

Trc tnh th nghim trng ny, cha Trnh Trng lo ngi c Ty nh vng Trnh Tc (con ca cha) v Nam. Thng 9 nm y Tc mang i qun vo Ngh An ri ng An Trng. Ri sau hai thng Thanh vng li ku Trnh Tc v Hu c Ninh qun cng Trnh Ton thay th. Qun Bc ng An Trng t thng 9, qua thng sau mi hot ng, tin nh K Hoa. Hu Tin rt qun ca mnh ra khi Lc Xuyn v ti ng H Trung (c l nghe ngng thc lc ca Trnh). Nhng n thng 11 qun Trnh li tr v An Trng. Vo thng 12 (t V) qun Trnh ng Minh Lng vo nh huyn K Hoa trc v hng Nguyn. Thng ging nm Bnh Thn (1656) qun Nguyn Bc tin ui c qun Trnh ti sng Tam Ch th b mt lc lng Bc H nh lui. Trn ny qun Trnh thng kh oanh lit nn nhiu tng lnh c thng thng ngay lp tc. Thng hai Hu Dt tin n Hng Lnh (qun ko t Bc xung Nam qua hai huyn Ngh Xun v Thin Lc) ri gp V Vn Thim ang cho thy qun b. Hai bn gip chin. Qun Trnh y cng nh nhiu ni khc li rt v An Trng. Hu Dt v Hu Tin tp hp cc c i v Vn Ct (huyn Thch H) Cha lin cho em vng la n khao thng. Vo thng 5, Trnh Nguyn li khi chin. Trnh Ton mang qun n Thch H. o Quang Nhiu (Trn th c ca Ngh An) v Dng H ng i Ni, Hng Bc ngoi thnh (thnh H Tnh by gi) vi b binh. Qun Cng Thung, L S Hu, Bi S Lng em thy qun ng ca Nam Gii v ca St. V Vn Thim ng n Giai (ca sng Vinh). Bn Hu Dt thy qun Trnh ko n cng ng vin qun i thy lc ng chin. Thy qun ca Nguyn do Dng Tr ko nh ca Nam gii do Qun Cng Thung gi. Ti y cuc thy chin din ra: Qun Cng Thung b nh rt nguy c Trnh Ton cho Qun Cng L n cu vin. V phn Hu Dt cng em b binh chy ti tng cng cho Dng Tr ang gia khi nh qun Trnh rt hng n ni thy qun Trnh va b thy qun Nguyn tn cng m trn b i bc ca Nguyn cng n xung ti tp. Qun Cng L chy c, Qun Cng Thung b bt vi ba chc chin thuyn. Ph M Trnh n gii cu bng thy qun nhng li rt lui v ha lc ca Nguyn d di qu. Cc tng ca thy qun Trnh l L S Hu, Bi S Lng, Nguyn Hu Sc, Thi B Trt cng chy ht. Hu Dt lin tin nh Trnh Ton ti bn Hot, c bao vy nhng b nh lui phi b v ca Nam Gii th th vi Dng Tr. Trong lc ny pha Nam cch khng xa qun Nguyn b qun Trnh nh thua. Tin qun ca Nguyn do cc tng Phc Khang, Ph Dng bao vy tng o Quang Nhiu ca Trnh ti Hng Bc rt ngt, Trnh Ton lin n cu. Ton trao c lnh cho c Th Dng H lm bng chy lng i quc v trung thnh rt hng, cn Ton t mnh dn o k binh st pht qun Nguyn nh v bo. Nh c vin qun ti, o Quang Nhiu m rng ca thnh nh ra, qun Nguyn b nh dn dp c hai mt chu khng ni phi thua chy. Ti i Ni qun Bc cng qun Nguyn cng giao tranh kch lit. Qun Nguyn b thua v mt mt s ln binh s, voi nga v v kh. Tng Nguyn l Nguyn Cu Kiu b trng thng trn ny ri cht (Kiu mt vo

336

Vit S Ton Th

nm 58 tui, l em v ca Si Vng). Bi trn lun hai ln, qun Nam phi rt v H Trung, qun Bc ui theo nhng khng dm vt qua lng Tam Lng, huyn Cm Xuyn. Hu Tin lin ngh ra mt k hoch phc kch qun Trnh cc thy l bng thy qun ca mnh Ph Thch thuc huyn La Sn, Triu Khn thuc huyn Hng Nguyn, Vit An thuc huyn La Sn, li cho Hong Tn np bn sng Minh Lng huyn Thin Lc vi mt s chin thuyn, cn i qun ca Hu Dt th mai phc lng Nam Ngn (La Sn). Xem cch b tr ny ca Hu Tin th Tin on Trnh va thng hai trn ln t tha th s t H Tnh tin vo Ngh An nn cho qun n np cc no ng thy ch chn nh qun Trnh. Thy qun ca Nguyn phn ln by gi Lam Giang. c bit Hu Dt ang c mt Nam Ngn, Trnh Ton c hai tng l Qun cng To Nham v Din Th i nh. o qun ny b ri vo phc kch ca Nguyn v hai tng b cht v tay Tn. Cn Trnh Ton qua Bnh H (La Sn) gp qun Hong Tn cng thit hi nhiu nhng chy c v An Trng. Xt ra i bn cng khng hn km nhau bao nhiu. Qun Trnh by gi khng tin c hn nh ch c th min Bc sng Lam m thi. Thng 7 nm 1656, Hin Vng do tin thng trn nh em binh ln Bc B Chnh nhng li thy mnh rt v H Trung nn ngng li An Trch (Nam Qung Bnh). Nhng thng cht ca nm Bnh Thn (1656) hai phe Trnh Nguyn u im hi lng ting. C l ngi ta mun dng sc cho qun dn sau nhng chin trn v cng khc lit. V phn Nguyn tuy thng thng trn nhng thc lc ca min Thun Qung r rt khng theo ui mt chin cuc trng k. V phn Trnh b bt li nhiu cng xung tinh thn v cn phi ci yn b gip cn do ni tnh bi ri na v Trnh Trng lm bnh sp th hi tn. Trong nh anh em li c s nghi ng nhau nn Trnh Tc ang hnh qun Ngh An t nhin c gi v Thng Long. Trnh Tc c phong vng thay Trnh Trng nhng gia Trnh Tc v Trnh Ton c s ghen ght. Thng 5 nm y, con Trnh Tc l Trnh Cn c phong th t mang chc Thi Bo, tc Qun cng, thng su c c vo Ngh An lm Thng Lnh b ngoi gip Trnh Ton nhng b trong c kim sot v chia x quyn hnh ca ch. Ri lin tip my thng sau nhiu mu thn v tng c lnh chc mi gi vo Ngh An trong c Trnh Cn v Trnh ng. Thng 11 nm Bnh Thn (1656) qun i Bc h li chuyn ng v tin xung min Nam Lam Giang. Trnh Ton ng Qung Khuyn ti huyn Thin Lc; Trnh Cn cm tri cng huyn ny o ho p ly phng nhau Ri Ton c mang ht binh i v An Trng, Trnh Cn lo ngi lui v ng Ph Long huyn Hng Nguyn, tnh th rt l gay go. Cha Hin tin qun ln Dinh Trm (Nam Qung Bnh) ri ln n Dinh Mi. Ngy 16 thng 4 nm inh Du (1657) cha Thanh vng qua i. Trnh Tc lin thanh ton ngay vn Trnh Ton, v bt giam Ton v khng v Bc chu tang. Mt s th tc ca Ton s chy thnh v ly chy qua u hng qun Nam. Ton chu b tay v Thng Long sau khi trao ht quyn binh cho Trnh Cn. S phn ca Ton t ngy sau l b giam v cht trong ngc. Ri Trnh Cn c thay Trnh Ton

337

Vit S Ton Th

lm ch Ngh An. Qun Nam by gi vn tip tc gi th th. Thng 6 nm y Trnh Cn khi chin, chia qun ra ba o vt sng Thanh Chng (sng Vinh). Qun Nam li ri phn cng. Trnh Cn thy qun mnh nng th lin n cu vin cho ng th Cng. Qun Nam thua chy. Nhng tuy c qun Trnh vn rt v An Trng v khao thng tng s. n thng 9, Trnh Cn phi Thng Nham i chim thnh ng Hn vo mt vng m thp e b nc lt nn sau qun Trnh li ri ti Th Sn H. Qun ca Hu Dt nhn mt cn ma to gi ln, nc sng dng ln cao tn cng qun Trnh y. Qun Bc b chy. By gi by huyn pha Nam sng Lam-Giang (thuc tnh Ngh An) l huyn K Hoa, Thch H, Thin Lc, Nghi Xun, La Sn, Hng Sn v Thanh Chng u thuc v qun Nguyn c. u nm Mu Tut, Trnh Tc gi thm tng s mi cho Trnh Cn. Trn gic ny ko di khin hai bn u hao tn mnh. Thng 5 (nm 1658) vua L Thn Tng phi ra sc d yu cu nhn dn gip go. Triu nh ty theo s go m cp chc tc. Cha Nguyn cng bt dn Ngh An nhp ng v ng thu khin dn chng vng mi chim ng rt l bt mn. Trong nhng thng cht ca nm 1658 i bn vn tip tc nh nhau, t thng 7 n thng 8, cng c phen c thua nhng tnh th ca Trnh cng nh Nguyn vn khng thay i l bao nhiu. Ri sut nm 1659 hai qun Trnh Nguyn cng vn khng c hot ng quan trng. Qun Nam thy mnh khng mnh nn khng tin nh. Qun Bc cng ch trng i thi. Thng 9 nm 1660, Hu Tin em qun vt sng Tam Ch nh vo n Do Nha. Binh s xa nh lu, chn nn nn o ng rt nhiu, Hu Tin phi tr v. Sau ny Trnh li chuyn binh qua sng Lam giang, tin nh Ln sn, T Ao. Qun Nguyn rt v Hoa Vin n ng Nghi Xun. Lc ny hai i tng ca Nam H l Hu Tin v Hu Dt bt ha vi nhau nn rt ht qun lc v Nam B Chnh. Qun Nam rt n Honh sn th qun Trnh ui kp, i bn cng thit hi rt nhiu. Rt cc Trnh v ng K Hoa, Nguyn gi ca Nht L. By huyn vng sng Lam li tr v t Bc. Trnh Cn cho o Quang Nhiu li lm Trn th Ngh An, trng coi thm c Bc B Chnh ri v Thng Long. Chin dch Ngh An xt ra ko di ti 6 nm.

i chin ln th su (Tn Su - 1661)

Trnh Cn v Thng Long hi thng hai nm Tn Su nh trn ni do hai c: C th nht hng th s cho n tng bng ca vua quan v nhn dn min Bc i vi ngi anh hng chin thng min Nam. C th nh l binh s c dp ngh ngi sau nhiu nm gian lao, mt mi ri cui nm Su, Trnh li khi chin68.
Cng Mc ni Trnh khi trn nh vo thng 10 nhun. Theo De Calendrio Sinico ca P. Hong th vo thng 7. Thc Lc cho rng cuc khi hn Trnh - Nguyn nhm vo thng chp (tc l 20 thng 1 - 17 thng 2, 1662).
68

338

Vit S Ton Th

Trnh Cn vn gi chc Thng lnh; o Quang Nhiu lm Thng Sut69 L Hin v Hong Ngha l c Sut thm 3 c Th l L S Trit, Trnh Th T v Thn Tun. Ln ny cha Trnh rt khn kho, mi vua L Thn Tng i d chin ly thm uy tn v dn H Tnh v B Chnh va y nghing ng theo Nguyn. Va ng Ph L trn hu ngn sng Gianh m trc y khng lu cha Hin c dp n h Tng hnh dinh. Qun Trnh chia ra 3 o: Thy qun n ng ngay ti ca sng Nht L. B binh qua sng Gianh tin vo Nam B Chnh, cn i qun bt u t lng An Nam ch b bin n chn ni Chu Th70. Thnh ny c tc dng bao ly thnh ng Hi v pha Ty. Ngi ta t i bc y v hai qun i din nhau ch cch c bc thnh ny m thi. Trnh cho mt quan tham mu l Hong Trung mang lng vng v hng n cng vi tn lnh n d ch bng mt sc ch ca vua L. Tng gi n l Vn Trch khng chu tip sc v bn cht Hong Trung ri i bn ni lnh nh nhau kch lit ti t ngn sng Ro Dinh. Cha Hin cho lnh rt qun ti pha sau thnh ng Hi c th v ro ly pha trc khng vng che ch cho qun i. Qun Trnh li tin ng ti lng Trn Ninh, pha Bc thnh ng Hi, gi con ng bin vo lng Chnh Th (tc Trung Ngi by gi) gn pha Ty thnh ng Hi, nh th l Trnh gi c ng i vo min ni. Hu Dt li rt v V X (Dinh Qung Bnh tc Lu n). Nhiu ln Trnh mun nh m khng thy qun Nguyn ra mt71, s thc Nguyn trn nh bi khng sc chng chi th c ko di s c th qun Trnh hao mn v lng thc c li hn. (Cc vng Nam, Bc B Chnh v l chin trng lu nm nn qun i ca i bn khng nh c mt th g ca dn s ti). Qu nhin sau mt thng qun Trnh nao nng v im ny, by gi Hu Dt mi bt thn nh vo hu tuyn ca Trnh trong mt m ti, nhng trn nh y cng khng c li g ng k. Thng ba nm Nhm Dn (1662) qun mt, lng ht Trnh Tc li ra lnh rt qun v Bc. Vua Thn Tng v n Thng Long th mt vo thng 9. Thi t Duy V ln thay tc l vua Gia Tng. Trong dp ny Hu Dt v Hu Tin p thm mt ci ly na l ly Trn Ninh bn hu ngn sng Nht L c ngn thy qun ca Trnh. Bn t ngn i chin vi ly Trn Ninh, Nguyn cho xy thm ly Sa Ph v pha u sng tc gi l ng Ct.

69 70

Theo Vit Nam S Lc: o Quang Nhiu lm Tng Sut, ngha vn nh vy.

Theo s k cu ca C.B. Maybon th thnh ny c l xa kia do Trnh Ton p nn c tn l Ly ng Ninh. Ninh l tc Ninh Qun Cng ca Ton, v thnh ny cng i t ng quan l n chn ni nh s sch ca triu Nguyn ni. Vy lc ny qun Nguyn ch c sa li m thi. Bia Trng Kiu dng pha nam thnh n Hi cch vi cy s, t 1661-1662 chp: qun Trnh khng dm nhn qun Nguyn tn mt. Li ni ngoa ny b cc s liu khc nh chnh bi 10 nm sau vo 1672 qun Bc cn ko vo nh Nam H ln na, lm cho cha Nguyn ht sc lo lng. y l mt trong nhiu chng c t rng s thn ca Triu Nguyn thng hay xuyn tc s thc lm p lng vua cha.
71

339

Vit S Ton Th

i chin ln th by (Nhm T - 1672)

Thng 6 nm Nhm T (1672), tc l 10 nm sau hai h Trnh, Nguyn cn x st vi nhau mt ln na v ln ny l ln cht. Trnh Cn lm thy qun Nguyn sy. L Hin lm b qun Thng sut. Qun Bc c 100 ngn nhng phao n c 180000. Vua L Gia Tng cng c mt trong cuc i chin ny bn cnh Ty Vng Trnh Tc. Qun Nam lc ny c tn nguyn soi l Th t Thun (tn lc nh l Hip)72 mi hai mi tui, ph t c V y Mai Phc Lnh, K Lc, V Phi Tha lm Tham mu, Chng c Trng Phc Cang con th Trng Phc Phn ( ni danh trong nhiu trn vo nm 1648) v Nguyn c Bu. Phn gi chc Tin Phong hu dc, Bu lm Tin Phong t dc. Ty Tng Thn Li73 lo liu vic thu thu bng tin bc hay thc go cung cp cho qun i sung vo ba kho Lai Cch (Bc Qung Tr) An Trch v Trng Dc (Nam Qung Bnh) Tng binh c 5 i mi i c 150 voi trn. Thng 7 nm y Hip mang qun n Qung Bnh, Hu Dt trc y gi chc Chng Dinh c thay Hu Tin ang lm ng Sut Lu n hi thng su nay ph trch gi thnh Sa Ph (xy nm 1662). M c Trn Th dinh Qung Bnh nay c coi Chnh Ly l phn chnh ca thnh ng Hi mn Bc sng L K. Trng Phc Cang c y gi Trn Ninh n cuc tn cng u tin ca Trnh. Triu Tn, Trn Th dinh B Chnh gi thnh ng Hi v pha Ty. Thun c Trn Th Cu Dinh, gi phn thnh gip ni u Mu (cng v pha Ty, chc ni ny cn gi ro rit hn c). Thun Trung Cai C ng cu Mi Ni (ni lm mui) ngay u ng ba sng Nht L v L K (sau ny qun Nguyn cng p mt ci ly nh gi l Ly Ngang, v ly ny chy ngang theo thnh ng Hi ra sng, thnh mt phng tuyn th hai). Tham Tng Ti L lnh thy qun cho ng mt hng ro cy ln ca sng ngn cn s t nhp ca cc chin thuyn ca Trnh. Nhn vo vic b tr ny ta nhn thy th v lc qun ca Nguyn c ng lin nhau d lin lc v tip ng cho nhau. Thng 8 qun Trnh ko n Bc B Chnh. Thng 9, qun Trnh tn cng qun ca Triu Tn, tng gi thnh ng Hi, c thng li. Trnh cn cho tp trung mt ngn chin thuyn ca sng Gianh v sng Nht L. Qun thy b c th hot ng cng nhp. Chin cuc xem chng gay go. Cha Hin thy lc lng qun Bc qu hng hu hp cc quan t lo ngi bn nn nh hay nn gi. Ton th u ngh c th khai thc li "Tiu hao chin". Ngy 23 thng 9 nm t V hai qun thy lc ca Nguyn ln ng li hai o thy qun phng b hu tuyn v ca Thun An ly dn qun nm qun min Nam Qung Bnh gm tnh Qung Tr v Tha Tin lp cc n theo dc b bin t ng Hi vo ti pha ng kinh thnh Thun Ha. Thnh ng Hi b nhiu ln nao nng, sut lt vo tay qun Trnh.
72 73

Hip l con th t ca Cha Hin. Tng Thn Li l Ty coi vic lng thu nh nha Qun Nhu ngy nay.

340

Vit S Ton Th

Hu Dt phi n tip cu cn Hip t em qun n tr lc cho Sa Ph. Chin s ang khai din gt gao th cha Trnh Tc ra lnh ko qun v, v nh ly Trn Ninh my thng tri khng chuyn, thi tit li qu xu (ma lnh but v c gi ng Bc). Trnh Cn b bnh nng Linh Giang. L Gia Tng lui v Ph L, thuc t ngn sng Gianh. Theo i Nam Lit Truyn, i Nam Thc Lc chng minh qu qun Nguyn b nh li nn vua L, cha Trnh mi vo c ti min Nam B Chnh. Trc khi ln ng v Thng Long, cha L Thi Hin li lm Trn Th Ngh An, L S Trit lm c H Trung gi cc cn c trng yu vng sng Gianh. T sng Gianh l ng phn gii cho hai min Nam Bc, chin s ngng li cho n nm Bnh Ng (1786) tc l nm th 47 i L Cnh Hng nh Ty Sn dy nghip th Nguyn vong m Trnh cng mt.

341

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 15 S Nghip Ca Hai H Trnh Nguyn Trn Lch S Vit Nam A - Cc Hot ng Ca H Trnh
1- Vn H Mc V Vic Giao Thip Vi Nh Thanh
Cuc i chin nm Nhm T (1672) chm dt th t n 1775 tc l va ng mt th k, nhn dn Vit Nam c thot khi s khng khip gy nn bi khi la mt m, xng ri mu dn dp lin trong 45 nm. Ngi dn Vit Nam ngy nay cng nn tm hiu hai h Trnh Nguyn lm nhng g khc ngoi vic tranh ginh ngai vng, nghip cha, khin nhn dn phi iu ng, lm than qua bao nhiu th h. Ti ca h i vi quc dn l iu r rt khng phi ni nhiu, tuy nhin ta cng phi nhn h cng c lm c t nhiu cng chuyn c li ch ta c th gim bt mt phn no nhng li lm v trch nhim. Vn dp h Mc c phi l mt s nghip ca h Trnh chng? Theo quan nim ca cc s thn cn kim, ngi ta cho rng c cng nh dp con chu nh Mc. Chng ti mun hi rng Trnh nh Mc cho ai? Cho nh L chng? Cho nhn dn chng? Thit tng khng! Theo chng ti vic nh Mc ca Trnh ch l chuyn hai th d ng trc mt ming mi, khng chia x c th ch cn nc mt k sng mt k phi cht ngha l ci thuyt ph L hay v dn ca h Trnh cng nh dn ca h Nguyn ch l ngy ngn, l thuyt che y manh tm c nhn m thi. Tm li, dp Mc trc quan im ca chng ti ch l s nghip ring ca dng h Trnh. Vic ny xt ra chng li g cho nhn dn ht. Chng ta cn c th ngh rng nu Mc khng b Trnh ht nho sm, ngay t khi Mc ng Dung va ln ngi tip tc mi chnh sch cai tr, kinh t, khoa c, trng dng nhn ti nh cc tin triu, ai dm bo Mc khng th l mt triu i ng n, h phi than tic mt cch bun ci my ng hong u tr, hoc hn m, v o, nh Tng Dc, Uy Mc, hoc bt ti, bt lc nh Chiu Tng cho my ng i thn ua nhau li dng. Chng ta khng nn v th coi vic tiu dit nh Mc l mt s nghip ca Trnh i vi dn tc ta k cng vo lch s... Nh Minh co chung vo nm 1663, nh Thanh ln thay, cho s sang ta d triu cng. Cha Trnh Tc cho s em cng vt sang Yn Kinh xin m cuc giao hiu v cu

342

Vit S Ton Th

phong cho vua L theo tc l c. Bn nm sau vua Khang Hy cho s sang phong cho vua L lm An Nam Quc Vng. Cuc giao hiu ny xt ra nn c, v mm do vi k mnh c yn thn vn l mt chnh sch khn ngoan thuc ng li c truyn ca cc nh chnh tr xa kia ca chng ta. Cng do ch bit kt thn ny nn sau tuy c i khi xy ra vic gic cp cc vng bin gii hoc c chuyn tranh chp t ai cc im ln cn ca hai nc, nhng i bn vn nhng nhn ln nhau.

2- Lut Php
Lut php i by gi vn theo i Hng c. Mi ti khinh, trng u qui nh vo 5 th: suy, trng, , lu, t, t nh nht n nng nht. Ch khc l xa th c th ly tin chuc ti, nhng n i Trnh Tc c n ny ca triu nh b chm dt ngha l phm ti th phi chu hnh, tr ring nhng ai thuc cc trng hp bt ngh. Ngoi ra cng c sa i v ti lu (cng thuc ti trng) l ti phi cht hai bn tay v y i xa. i cha Trnh Cng v vua D Tng ti ny ci sang chung thn. Trng hp nh hn l phi cht mt bn tay v y ra ngoi chu (cng nh bit x ngy nay) th n nh i lm ti 12 nm. Ai phi ti cht hai ngn tay tr v phi lu cn chu nay i lm ti 6 nm, nhng k phm ti cp khng thuc vo nhng l ny. i cha Trnh Tc php x kin cng phn loi nh ot nng nh: a) Mu, st, o, kip thuc v i tng (tc l i hnh). b) H, hn, u, thuc tiu tng (tc l tiu hnh). C iu c bit v vn x kin v i kin l quan n x khng minh phi pht tin. i kin c x cng bng m cn i kin na th cng phi pht tin. xt x cc v h, hn, in th, trm cp nh vua cng t th t nh n mng th cp Ph. Huyn xt trc ri ln Tha ty v Hin ty hp nhau duyt li. Vic trm cp kinh thnh th c quan lnh x ( cc trn th quan Trn th xt. Trn th ngy xa l chc v quan kim c vic hnh chnh. Ch trn th p dng vo thi cha c thi bnh tht s). Xin nhc rng vic kin du nh, du to m cc Huyn, Ph, Tha ty, Trn ty xt khng xong, ngi dn cn c th khiu ln Hin ty, Gim st, lnh v Ng s i, ti ng s i l ti triu nh tc l n nh vua. Ng s i c nhim v a ra Chnh ng (nh hi ng ni cc ca chnh ph i nay) vo thng chp mi nm bn phc trnh v cc v t tng duyt li cc cp di tr ln, ngh ci cch, tu b lut php v th tc t php v lut l khng n (vic ny do sng kin ca Trnh Cng). Thi hn x n cng c n nh nh sau: vic n mng th bn thng phi x xong, trm cp, in th th 3 thng; hn nhn, u th 2 thng, khng c ko di bt k l no v s mt th gi v cng n vic lm ca dn.

343

Vit S Ton Th

S cn chp rng triu nh c lnh cho cc cp hnh chnh tm cch gim bt nhng vic t tng xt ra v nh hng su xa v lu di ca thi ly lon, dn tnh, dn phong b bi qu do m xy ra nhiu v tranh chp, bt ha. Kin lm dn cng coi thng m quan cng pht ngn, vy ca chnh quyn l lo ngn nga bt vic kin co (ch d ban hnh t nm 1718).

3- Binh Ch
Bui u i Trung Hng l lc h Trnh khi nh h Mc, s qun vo lc thnh nht l 56.000 ngi bi binh s ch c th tuyn m ring hai tnh Thanh Ngh. Nhng sau khi ui c h Mc ra khi min Trung chu Bc Vit (1592) th binh lc ca Trnh mi c nhiu hn v ng bng min Bc va l kho ngi va l kho ca. Binh chia ra lm hai hng: u binh v Nht binh. u binh l lnh m ba ph thuc tnh Thanh Ha v bn ph thc tnh Ngh An (ng trong). Nht binh l lnh tuyn bn trn ngoi Bc (ng ngoi): Sn Nam, Kinh Bc (Bc Ninh), Hi Dng, Sn Ty c 5 xut inh bt mt ngi sung qun ng. Lnh u binh ng Kinh , c nhiu c n, c quyn nh c cp cng in v c chc sc. Lnh Nht binh phc v ti cc trn, phc dch cc quan, c vic lon ly v chin tranh mi c gi n, cn bnh nht th v lm rung. n i cha Trnh Doanh c nhiu gic d nhiu ni nn phi gi lnh t trn, ng vin c thy c 115.000 hp thnh cc n v ln nh nh sau: 1) i gm c : 20 ngi. 2) C gm 20 i c: 400 ngi. 3) V gm t 5 n 6 c : 2000 hay 2400 ngi. (Bn V c T l n v c: 100 ngi). n Trnh Cng (1709-1729) l lc Nam Bc nh chin kh lu, vic tuyn m v bao dng qun i cng co chung. Xa kia triu nh cho php cc quan ln nh ty sc chiu m trai trng lm lnh. Ai m c nhiu th c cp nhiu rung t c li tc dng vo vic nui qun cung cp cho chin tranh, nay th khng cn na.

4- Quan Ch
V vic ny h Trnh cng thay i mt phn vo ch quan li do i Hng c lp ra. Xa kia ph trch v chnh tr cp ti cao trong triu nh l hai quan Tham tng v Bi tng, quyn hnh nh chc T Tng. Di c lc b Thng th: 1) ng u Lc b l Li b, c quan tuyn dng, thuyn chuyn, thng thng, trng pht cc nhn vin trong b my Nh nc. 2) H b coi v in th, thu kha, chi thu ca Nh nc. 3) L b coi vic hc hnh, thi c, l nghi, t t, nh cc phm phc, ph n, vic lm chng, biu, sp t cc s b ngoi giao, m nhc, xng ca.

344

Vit S Ton Th

4) Binh b coi cc v quan, binh s, ng vin, quc phng nh b Qun lc hay b Quc phng ngy nay. 5) Hnh b tc l b T php coi vic n t, tu chnh lut php. 6) Cng b lo xy p ng x, cu cng, thnh tr, dinh th, o sng, lp ngi, khai thc rng ni. Nm Mu Tut (1718) i vua d Tng, tin vic nm ht quyn hnh, Trnh Cng lp ph Liu l mt ci triu nh th hai t do quyt nh mi vic ln nh. T ph Liu t hn triu nh do s hot ng ca lc Phin (Phin y thay B) cn khi no tip s Tu hay c qun quc trng s cha Trnh mi em cc quan n hp vi vua L. V v b trc kia c ng ph: Tung qun ph, ng qun ph, Nam qun ph, Ty qun ph, Bc qun ph. Mi ph t i quyn mt c. Mi ph y c ngha nh mt qun khu ngy nay. T d: di i vua L Thnh Tng, Thanh Ha, Ngh An thuc v Trung qun; Hi Dng, An Bang thuc ng qun; Sn Nam, Thun Ha, Qung Nam thuc Nam qun; Tam Giang, Hng Ha thuc v ty qun; Kinh Bc, Lng Sn thuc v Bc qun. Nm qun ph ny c t i quyn hai c quan cao nh b Tng t lnh i by gi tc l Chng ph s v Th ph s. Hai c quan ny c t ra t vua Huyn Tng v cha Ty Vng Trnh Tc (1657 - 1682). Gii quan li xa nay ch c hai ban: vn v v, nhng kin ton chnh sch chuyn chnh, h Trnh lp thm mt ban na l Gim ban. Ban ny c vai tr nh mt nha Tng gim c hnh chnh v chnh tr m nhn vin l Ni gim tay chn ca cha. Quan li c sau my nm li kho hch mt ln, nhng k bt ti b loi, nhng k st km nng lc phi ging. Hu bng ca quan li c nh nh sau: quan nht phm mi nm c lnh 400 quan tin, dn lc ca bn nm x; quan nh phm c 300 hoc 250 quan tin ca hai ba x; quan tam phm c t 150 n 250 quan ca mt hai x; quan t phm c 150 quan ca mt x; quan ng phm c 100 ca mt x. trnh nhng v lm dng, p bc dn chng, triu nh cm nhng quan li lp trang tri a phn ang thuc quyn cai tr ca mnh. B my cai tr i Trung Hng cho ti An Vng Trnh Cng ng c coi l lnh mnh nn cc s gia Php khen tt p vo bc nht.

5- Ch Thu Kha
Mun vic thu kha c minh bch, cha Trnh Cng ci cch nhiu. T d, cha sai cc quan Ph, Huyn, quan Tha st v Hin st nh php o c v lm s thu in th khin khng cn ai n nc trn thu hay bt thu. Cha li lp c

345

Vit S Ton Th

ngch thu mi nh v rng m, sa sang cc hi cng hai tnh Thanh, Ngh cho thuyn bun ngoi quc ra vo bun bn v ly thu thng chnh. in th chia lm ba hng: hng nht mi mu ng ng nin 1 quan, hng nh 8 tin, hng ba 6 tin. S thu hoch nh php mi ny m tng ln rt nhiu. V thu inh, trc c 6 nm s h tch phi lm li mt ln. ng nin mi xut inh ty giai cp x hi v tnh trng ti sn phi ng mt quan tm gi l thu thn. Thi ng Phm Cng Tr lm quan Tham Tng (nm K Du - 1669 - i vua Huyn Tng) xin t ra php bnh l ngha l mi lng ch phi lm s inh nht nh mt ln, ri mi lng c chiu theo s xut inh ghi trong s m np thu cho quan. Nu lng no thm hay c ngi cht i s tin np v thu n nh mt ln th c theo th m np mi, ngha l khng tng khng gim na. Vi php ny ta thy Tham Tng h Phm mun gin d ha vn thu inh cho rng kh tin v kh kim sot s sinh v s t hng nm, tt hn ht Nh nc khon trng cho thn x ty tin b bn vi cc inh min sao s thu nht nh hng nm th thi74. n nm Qu T (1713) i vua D Tng s chp: s dn ni tch phi ng thu cho triu nh c thy ch c 206.315 xut (inh). C l s chp sai vic ny! Xin nhc rng gia th k 15 i L Thi T, ng Nguyn Tri c lnh kim tra nhn khu by gi bit tng s nhn dn c ti khong 7 triu ngi (d nhin c nam, ph, lo u). Ngoi hai th thu chnh trn y, cn mt th thu na l tin su dch, th tin Nh nc chi dng vo vic xy dng cu cng, ng x, t t, gi gn iu v.v... cc quan cng liu b bn cho cc xut inh. Mi nm sau tc l nm Qu Mo (1723) Tham Tng Nguyn Cng Hng thay i php thu inh in theo kiu nh ng bn Tu nh sau: a) Php t (thu in th) c mi mu cng in phi np 8 tin thu, rung cy hai ma th chia ba, quan ly mt phn thc. t bi ca quan th mi mu phi np 1 quan 2 tin; Rung du mi mu np mt na bng t, ch no khng trng du th np bng tin. Rung t in xa khng phi chu thu (!) n u th k 18 mi phi np: rung hai ma mi mu 3 tin. Rung mt ma chu 2 tin. b) Php dung (thu thn) Mi xut inh ng nin ng mt quan 2 tin. Sinh (hc tr bn khoa c), lo hng (t 50 n 60 tui) v hong inh (t 17 n 19 tui) ch phi ng c mt na. c) Php iu (tin su dch) Mi xut inh phi ng nht nh 6 thng mt k vo ma H v ma ng, mi k 6 tin khng nh trc lm n u gi dn ng gp n y, c iu phin nhiu li thi hn nhiu.

Sau ny trong thi Php thuc vic rung t c o c cn thn vy m nhiu ni chnh ph thuc a cng cn thi hnh li "khon trng" ny.

74

346

Vit S Ton Th

6- Cc Th Thu Linh Tinh

1) Thu tun ty - thu ny nh vo cc thuyn bun i li trn cc dng sng. By gi c tt c 23 s tun ty trong nc. Tre, g na, l gi th c nh ly 1/10, hng tp ha th nh ly 1/40. 2) Thu mui - Nm Tn Su (1721) Trnh Cng t quan Gim ng (quan Thng Chnh ngy nay) nh thu mui, c 10 phn th phi np 2 phn vo thu. Ngi bun mui phi c th ca Gim ng mi c mua mui m phi mua ca quan trc sau mi c mua ca ngi lm mui. V mui phi chu thu nn gi cao ti mt tin mt u mui, dn s ta thn rt nhiu. Nm Nhm T (1713) cha Trnh Giang b th thu ny. n nm Bnh Thn (1746) cha Trnh Doanh li lp vic nh thu mui chia ra 50 mu rung mui th phi lm mt bp, mi bp phi np cho nh nc 400 hc mui lm thu (mi hc mui by gi gi l ba tin, mi tin l 60 ng km). 3) Thu th sn - Nm Gip Thn (1724) i i Trnh Cng cc th th sn nh vng, bc, ng, km, sn, than, g, dim, tiu, tre, g, t la, qu, c, mm, ru, mt, du, giy, chiu, vi v.v... phi chu thu. V i Trnh Giang, gic gi ni ln nh ong, nh nc phi chi tiu nhiu m vn s sch k ton cho ti by gi cha c thit lp nn khng bit c tnh trng cng kh, cha mi cho cc H phin lp s sch chi thu ng nin liu trc vn ngn sch hng nm. Cha Trnh Giang n nh th l khai m, gim bt thu cho ngi Vit nhng nh thu nng vo Hu kiu. Di i L Thun Tng, cha li khuyn khch vic in cc sch T Th, Ng Kinh, s k v cc loi sch hc do ni ngi Vit khi mua ca Tu v cha cn cm khng cho Tu nhp cng sch vo t Vit na. Ring v im ny cha Trnh Giang c s gia Php rt ngi khen. Vn khai m vo thi cha Trnh cng c nhiu iu phc tp i vi ngi Tu. Trc cha Trnh Giang, cha Trnh Cng phi n nh s ngi Tu sang khai m nc ta ch ng nht ch c ti 300 ngi, ch va 200 ngi, ch t l 100 bi cho h tp trung ng qu rt kh gi gn an ninh, trt t. Vy m v sau cng nhn Tu c ch ng ti hng vn ngi hay sanh s nh nhau v quy nhiu dn chng lm triu nh c phen phi huy ng qun i nh dp nh tr gic vy75. Xin lu rng: nhn cng khai m phn nhiu l nhng ngi Nng, Th sinh qun cc vng bin gii Hoa Vit (gip Qung ng v Qung Ty) tnh tnh ngang ngc v thng l nhng th ph nn phi p dng bin php cng rn trn y. Sau ny cha Trnh Giang phi sa i v a ra thm nhiu iu l mi v vn khai m ca ngi Tu lc by gi vn cha n nh v nhiu phng din. S cn

Ti Thi Nguyn hai h Trng, Ct ngi Tn qu Tro Chu, chuyn ngh khai m c qung c ln t tp c ti vn ngi hng ng vi qun Ngha Dng in Chu ca nh Thanh sau ny theo Tn S Ngh sang xm chim nc ta.

75

347

Vit S Ton Th

chp rng trong vic khai m ngi Tu thu 10 phn ta khng c mt, hn h gian ln, ta khng c chuyn vin kim sot chng? Cn m ca chng ta th c kh nhiu cc tnh Hng Ha, Tuyn Quang, Lng Sn, Thi Nguyn. Ti cc ni ny c vng, bc, km, ng v.v... nhng phng php khai m ca ngi Tu by gi cng cha c chu o lm.

7- Vic c Tin
n i L Trung Hng ngi ta cn tiu tin c ca i Hng c. i Trung Hng ni tip vic ny cho cc trn t lp s c tin ly nn nhiu vic lm dng xy ra. Nm Qu Du (1753), cha Trnh Doanh mun chm dt tnh trng ny cho b cc s c tin t trn, ch gi li hai s gn kinh thnh. Nm Bnh Thn (1776) i vua L Hin Tng, Trnh chim c Thun Ha li m y mt l c tin, c thm ba vn quan tin Cnh Hng na. Ta cn thy i by gi c c bc lng na. Mi lng tr gi 10 ng, mi ng n hai tin. Bc y cht ra tiu cng c.

8- S o Lng
Cho ti nm Gip Thn (1664) vic o lng nc ta vn c 6 hp l mt thng, c ch gi l thng. Thng c l l o lng ln nht ong ng, khoai, u, , v nh nht l u. u cng c u ln u nh na cho ti gn y cc vng qu min Bc vn dng. Chng ti ng thng l o lng ca Tu mang sang t lu ch khng phi ca ta c t trc. Theo Vit Nam S Lc trang 314, ng Phm Cng Tr nh li, ly mt ci ng gi l Hong chung qun lm chng. ng ny ng c 1.200 ht thc en gi l thc, ri c 10 thc l mt hp, 10 hp lm mt thng, 10 thng lm mt u, 10 u lm mt hc76. Theo Hoa Bng tc gi Quang Trung Nguyn Hu, Anh Hng Dn Tc th thng l n v ong lng ngy xa: c 10 hp (hp) l mt thng (thng), mt thng bng 316 tc khi tc l 10.354.688 cng thng ngy nay.

9- Hc Chnh v Khoa C
V vic hc vo th k XVII cc triu nh nc ta vn khng c g thay i, khoa c cng vy. Nho hc vn c tn sng, duy vic hc hnh, khoa c b gin on t nhiu v ni tnh ri ren ca quc gia t thng bn th k th 16. Khi nh Mc cn thnh
i nh H t in phi ng 5 thng thc; trc nh Trn ch thu 3 thng, thng hay thng cng theo mt ngha. Xin coi Quang Trung Nguyn Hu, Anh Hng Dn Tc trang 24 -- nhng dng cui cng ca phn ch thch.
76

348

Vit S Ton Th

(1527) Mc vn m khoa c tuyn dng nhn ti Thng Long, cn nh L by gi cn tht thi ch th gi lo vic binh nhung m thi. Ti nm Canh Thn (1580), nh L mi m c khoa thi Ty . Cch thc thi c cn s lc v c ba nm mi c mt k thi Hi. Ngt mt th k sau (1664) i vua Huyn Tng, cha Trnh Tc mi qui nh li th thc thi Hi. Cn th l thi Hng ti nm Mu Ng (1678) cng c chnh n li. T 3 nm c mt k thi Hng. Trng thi t ti Thanh Ha, Sn Nam (Nam nh) Sn Ty, Kinh Bc, Hi Dng, Thi Nguyn, Hng Ha, Tuyn Quang, Lng Sn v Yn Qung. S chp rng: tuy vy thi Hng cn "h " lm, khng nghim nh di i Hng c. i D Tng nin hiu Bo Thi, c l np tin Minh Kinh l tin kinh ph cho cc quan trng. Nm Canh Ng (1750) i Cnh Hng, nh nc thiu tin, ai np c ba quan gi l tin thng kinh th c thi, khi phi kho hch (!) S kin ny gy nhiu v ln xn lm mt uy tn ca khoa c do ngi lm rung, k i bun, hc hnh l m cng np quyn thi. Vo n trng hc chen chc nhau, c k b mng, nhiu ngi cn lm nhng tr gian ln nh thu ngi g bi, th sinh vi quan trng thng gian, khin ngi ta c cm tng l i hc ch ch khng phi l i thi na. Cha Trnh Cng cng m c trng dy v, t quan gip th trng coi. Hc sinh thng l con chu cc quan n hc v kinh, chin lc, c mt thng mt ln tiu tp, ba thng mt ln i tp. Ngoi ra trng hc vo cp s ng th vn do nhn dn t ng m ly khp thnh th v thn qu do t nhn, cc ng xut thn l cc v khoa mc hay cc nh nho s phn hm hiu vi c nghip, cc quan tr s hay cc ngi khng mun ra lm quan vi bn triu. V phn Nh nc cng c m trng cho cc thanh nin u t n hc nh Quc T Gim. Ging dy y l quan T Tu hay T Nghip, mi ln tiu tp, ba thng mt ln i tp bnh lun vn th, thi ph v kho hch nng lc ca cc nho sinh. Ma Xun, ma Thu th tp v ngh, (nh cn, nh quyn, bn cung, ci nga, ma khin, ma gm, gio, chy b v.v...). Ma ng, ma H th tp v kinh (phn l thuyt). Ba nm Nh nc m mt khoa thi v. V sinh phi biu din cc mn k trn ri vo vn p l duyt kho phn l thuyt. Nm Canh Thn (1740) cha Trnh Doanh cho lp v miu th V Thnh Vng Khng Thi Cng, Tn V T v.v... ng sau c miu th Hng o vng Trn Quc Tun v c c miu th Quan Vn Trng. Xun Thu i ln triu nh c cc quan ra t l.

10- Vic Chp S

Cho ti i L Trung Hng chng ta mi c b i Vit S K gm cc b chnh s lm trong hai triu Trn L do ng L Vn Hu bin son, b i Vit S K Ton Th do ng Ng S Lin lm ra th cho b s trn mt i, b i Vit S K Tc Bin ca Phan Ph Tin phng mnh vua L Nhn Tng chp tip vo b i Vit S K nay cng khng cn.

349

Vit S Ton Th

n i vua L Tng Dc, ng V Qunh c lnh son ra cun i Vit Thng Gim Thng Kho xong vo nm 1511 cng nh b Ton Th ca Ng S Lin chp t i Hng Bng n u nm i nh ca L Thi T (1428). Nm 1665 ng Phm Cng Tr son b i Vit S K Bn K Tc Bin l mt cng trnh khng ring ca ng (phn sng tc ca ng Phm Cng Tr t L Trang Tng n ht i L Thn Tng (1662)) sau cha Trnh Tc sai ng v nhiu ngi khc sa v xt li. n nm Bnh Thn (1676) vua Hy Tn sai H S Dng xt li b quc s, chng bao lu h H mt n L Hy v Nguyn Qu c chp ni t i vua Huyn Tng n vua Gia Tng gi l Quc S Thc Lc. Nm t V (1775) i Cnh Hng, cha Trnh Sm sai cc ng Nguyn Hon, L Qu n, Ng Thi S, Nguyn Du chp thm t Hy Tng n Tng gi l Quc S Tn Bin.

350

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 16 Nhng V Phin Lon Di i Cha Trnh

- Lon dn qu min Bc - Lon qu tc nh Hu L 1- T V Lon Nguyn Tuyn, Nguyn C n V Hu Cu
T 1527 n 1638, ta khng thy s chp c v phin lon no xy ra t Mc khi nghip n i vua L Thn Tng. Nhng n i cha Uy Nam Vng Trnh Giang th nhiu vic gic d lin tip bng n nhiu ni trong nc. L do l Trnh Giang tht chnh git vua li cn tn st cc i thn nh Nguyn Cng Hng, L Anh Tun v.v... v n chi xa x, dm ng khin cng qu thiu ht, su thu nng n. cc trn by gi c Nguyn Tuyn, Nguyn C ni ln ti lng Ninh X, huyn ng An (Hi Dng); Hong Cng Cht, V nh Dung t Sn Nam; Sn Ty c Nguyn Danh Phng, Nguyn Din, T, Bng; ti vng duyn hi (Bc Vit) c Nguyn Hu Cu, v Thanh Ngh c s hot ng ca L Duy Mt ( Thng Long chy vo). y l nhng t chc phin lon ln, cn cc m cp hay gic c th nhiu khng k xit. Cc t chc phin lon ln u tuyn b "Ph L dit Trnh". Ton ng c ti hng vn ngi theo, ton nh cng ti hng ngn i cp ph thnh th, thn qu, quan qun a phng dp khng ni77. Tnh th trong nc ri ren nh vy m Trnh Giang vn c dm dt v , o hm lm nh i t trnh sm st, chnh s giao cho cc hon quan l bn Hong Cng Th tha h lm cc iu xng by, nhn dn ta thn khn xit. Thy th nguy, mt s i thn ca ph Liu l Nguyn Qu Cnh, Nguyn Cng Thi, V Cng T hp nhau gy cuc o chnh, trut c Trnh Giang ri tn em cha l Trnh Doanh ln thay. Sau khi ni tnh ph Liu n nh, mt s tng lnh c ti tr lon c c i nh dp. l cc ng Hong Ngha B, Hong Ng Phc, Phm

C iu ng ch l dn ni lon i L-Mc i nh ph cc ni ch c t gio, mc, gy gc v vc c cy ba i chin u. Gio s J. Chesneaus v cc v lon ny ging phong tro Vende ghi trong lch s nc Php nm 1793.

77

351

Vit S Ton Th

nh Trng, Nguyn Phan, Bi Th t. Cha Trnh Doanh v Trnh Sm thn lm Tng ch huy on qun bnh nh i by gi. Th qun phin lon ang ln rt mnh. V khi lon xy ra vo nm K Mi (1739) ti Hi Dng sau lan trn ra vng T Sn, Nam Sch v Hng Chu (ba tnh Bc Ninh, Hi Dng, Hng Yn), lnh t l Nguyn C, Nguyn Tuyn, V Trc Oanh v Nguyn Din. C chim t Lm thuc Gia Phc. Tuyn gi Phao Sn thuc Ch Linh (Hi Dng) cng xy thnh p ly v lin lc vi nhau chng qun triu. Binh lnh ca h c ti my vn ngi, quan qun nh khng ni, nhiu ngi b bt, b git. Nm Canh Thn (1730) bn V nh Dung, on Danh Chn, T Cao lng Nhn Gi thuc trn Sn Nam, cng a theo phong tro, hp dn chng git c quan c Lnh l Hong Kim Qua, th lc rt mnh. Nm Tn Su (1741) lc lng ca bn Nguyn Tuyn, Nguyn C yu dn. Quan Thng Lnh Hi Dng l Hong Ngha B ph c n Phao Sn. Tuyn b chy ri cht. V Trc Onh bit tch, cn C chy ngc ln Lng Sn c t thng li quay xung ng Triu nhng cn lng thc phi rt vo Nga Vn sn ri b quan Hip ng Phm nh Trng bt c ng ci em v Kinh tr ti. Nhng kit hit nht trong m lnh t lon qun i by gi c Nguyn Hu Cu cng ngi tnh Hi Dng trc c theo Nguyn C lm ty tng c mnh danh l Qun He. Cu c sc kho hn ngi, lm mu c, m lc, xut qu nhp thn. Nhiu khi b bao vy nhiu vng, ch mt mnh mt nga Cu ph ni trng vi. Binh i tan r, ch my hm sau Cu li ku gi c hng vn ngi theo rt d dng. Nguyn do Cu khng lm lon v mnh nn cp c thc go, ca ci bao nhiu em chia ht cho dn ngho, nh vy qun ca Cu i n u cng c dn ng h, qun lng mun ly bao nhiu cng c. Ni cho phi Cu cng thuc loi tho d anh hng, c hoi bo ph nguy cu kh nh ai. i th ca Hu Cu l m vua cha mc nt, tham quan nhng li, cc gian thng, cc nh trc ph, cc cng ho c b. Khi ch tng Nguyn C b bt, Cu mang d ng v Vn n, gi ni Sn, mt thi v cng oanh lit, ni ting l hm thing vng duyn hi. Nm Qu Hi (1743) Cu git c Thy o c Binh l Trnh Bng, t xng l ng o Thng Quc Bo Dn, i Tng Qun. Vi hai ch "Bo dn", Hu Cu nu cao chnh ngha ca cuc chin u v th on qu quyt khn lng ca Hu Cu, tng lm binh tng ca Triu nh nhiu phen tht in bt o, ring c Phm nh Trng mi ti i chi vi Cu. c c i nh Hu Cu trc tin by gi l Hong Ng Phc, mt i tng ca cha Trnh. Qun triu vy qun phin lon ni Sn. Hu Cu ph c chy v

352

Vit S Ton Th

Kinh Bc (Bc Ninh). Ti y quan Trn Th Trn nh Cm v quan c n V Phng chng khng ni b c n tn thot thn. Kinh Bc mt, Th Cu cng b h, tin ny chn ng n Thng Long. Hong Ng Phc v Trng Khung quay binh tr li thu c Kinh Bc nhng th qun ca Hu Cu ang mnh. Trng Khung chng khng ni lng Ngc Lm (huyn Yn Dng, tnh Bc Giang), thng lnh inh Vn Giai cng bi Xng Giang (cng thuc Bc Giang), nh vy lon qun li tr v phong ta Th Cu. Chin trng ln ny l Xng Giang. Cha Trnh Doanh c Phm nh Trng n hp sc vi Hong Ng Phc. Hu Cu thua trn mt mt ty tng l Thng v nhiu qun nhu, chin m. n nm Bnh Dn (1749) ngi sao ca Hu Cu bt u lu m nn Cu cho ngi ngm mang vng v t lt cho Th Giai v quan Ni gim l Nguyn Phng nh hng. Cha Trnh Doanh bng lng phong cho Cu lm Hng Ngha Hu, c quan Thim Tri l Nguyn Phi Sng em D ra cho Phm nh Trng bo bi binh. Trng vi Cu c ci th khng i tri chung v Cu o m m Trng xung sng nn Trng cng quyt theo ui Cu n cng. Trng tr li Nguyn Phi Sng: "K lm tng ngoi bin mi hiu s th ca bin cng, mnh vua c khi khng th theo c. ng c lnh vua th c i gi gic v hng, cn ti c phn s nh gic, ti c nh". Ni ri Trng ct qun i ngay, hng hi hn bao gi ht. Bn Th Giai thy Trng khng tun lnh cha gin lm nhn c vic Trng cho ngi tuyn m tn binh cc huyn T K, Thanh Ha. Vnh Li v Thng Hng t lm 4 c, giao cho hai th h cai qun lin dm pha vi Cha. Cha khng nghe v tin s trung thnh ca Trng, nn gi Trng mt bi th Trng yn lng. Thy k hoch ca mnh khng thnh, Hu Cu nh tip tc chin u t min ng qua min Nam. Mt hm Hu Cu b ui n Cm Giang (Hi Dng) em qun ln v nh p Thng Long nhn lc bt ng. Qun Cu ti bn B th tri hng sng. Trnh Doanh em qun ra bn Nam Tn chng th qun ca Phm nh Trng cng v kp. Qun Cu b hai pha nh dn li, thua chy. T khi tht trn B , qun lc ca Hu Cu suy gim nhiu. Cu phi kt hp vi ng Hong Cng Cht i cp ph vng Thn Kh, Thanh Quan. Phm nh Trng v Hong Ng Phc ui theo, Cht chy vo Thanh Ha, Cu vo Ngh An. Ti y Cu li nhp vi mt lnh t khc l Din Hng Lm (huyn Nam ng, nay l Nam n) vn b quan qun theo ro rit n Hong Mai th Cu ht thi (Hong Mai thuc Thanh Ha), b bt ng gii v np cho cha Trnh (vo nm Cnh Hng th 12).

V Lon Nguyn Danh Phng

Phng cng xut u l din cng thi Hu Cu ngha l vo nm 1740, bt u vo lm n em ca hai lon tng i by gi l T v Bng Sn Ty. T v Bng khng may b V T L, lnh chc Chinh Ty i tng qun, bt c huyn An Lc thuc ph Vnh Tng (Vnh Yn).

353

Vit S Ton Th

Danh Phng mang d ng v Tam o (tnh Vnh Yn) t chc li hng ng, tr lng v tuyn m thm ngi, mt khc danh Phng cho ngi n iu nh vi cc quan ra hng. Trong giai on ny nhiu tnh ng Nam ang b ri ren v nhng cuc nh ph ca Nguyn Hu Cu v Hong Cng Cht nn triu nh tn thnh ngay ngh ca Danh Phng c rnh tay a phng ny. Nhng thc ra, Danh Phng ch tr hng c th gi sa son thm qun lng m thi v nghin cu thc lc ca quan qun. Sau , Danh Phng cng hot ng chng km g Hu Cu v tr thnh mi lo cho Triu nh ti vng tam gic Vnh Yn, Sn Ty, Vit Tr. Nm Gip T (1744), Phng c ti hn mt vn qun, h n ti Vit Tr cp ph Bch Hc l mt huyn bn kia sng, chng nhau vi Sn Ty l Vn inh c. Danh Phng b vy nhng li thot c sang lng Thanh Linh, (huyn Bnh Xuyn, tnh Vnh Yn). a phng ny va c rng ni va c ng bng, th tin thoi v rt li v chin lc, Danh Phng ng i bn doanh trn ni Ngc Bi (gip huyn Bnh Xuyn v Tam Dng) lp thm hai n, mt Hng Canh gi l Trung n, mt c K (?) t xng l Thun Thin Khi Vn i Nhn. Danh Phng dng cung in, t quan chc, nh thu m ln ti tnh Tuyn Quang, thanh th mt thi vang dy khp vng Trung du t Bc lun 10 nm rng (Phng cn c mt tc danh na l Qun Ho). Trc ci tm quan trng ca v lon ny, cha Trnh Doanh phi thn mang i qun i nh. Nm Canh Ng (1750), qun ca cha tin theo ng Thi Nguyn ph c ngoi n ca Phng (c K) ri tn cng vo Trung n (Hng Canh). Lon qun bn nh ma cn tr qun triu, Cha Trnh gin lm, rt gm trao cho Nguyn Phan l mt tng ch huy bn cnh: "Phi ph cho c n ny nu khng s chiu theo qun lut tr ti". Nguyn Phan ci chin bo, xung nga i b ly li khng khi khch ng binh s v xng vo trn. Binh s cm ng a theo ht rt l hng hi. Trn nh tr nn v cng mnh lit, chng my lc n Hng Canh b h. Danh Phng lui vo hu tuyn gi Ngc Bi. Trnh Doanh, v Nguyn Phan b qun tin theo, th qun triu mnh nh nc l, qun ca Danh Phng chng khng ni, b chy. Danh Phng chy n ni c Tn, lng Tnh Luyn, huyn Lp Thch (Vnh Yn) th b bt. Trnh Doanh em qun tr v Thng Long, ti na ng (lng Xun Hy, Huyn Kim Anh, Tnh Phc Yn) gp qun ca Phm nh Trng gii Hu Cu ti. Cha m tic khao qun y. Trc khi b a v Kinh chu t hnh, Phng phi dng ru, Cu phi thi kn cho yn tic ca binh tng triu nh thm phn vui v. Tht l: "Hm thing khi sa c cng hn".

354

Vit S Ton Th

V Lon Hong Cng Cht

H Hong ni ln cng mt thi vi cc lnh t phin lon l Nguyn Hu Cu, Nguyn Danh Phng, Nguyn Tuyn, Nguyn C, v chin u c lu di hn cc bn ng hi, ng thuyn. Hong khi s t thi cha Trnh Giang ng vai cha t min Bc tc l t nm 1740 n nm K Su (1769) mi ht. Trng hot ng bui u ca h Hong l t Sn Nam, tung hnh t ph Khoi Chu sang n Xun Trng (Hng Yn v Nam nh), Nm t Su (1745), qun i ca Hong cng rt mnh, ph c lc lng ca Trn th Sn Nam l Hong Cng K, git c vin tng ny. Binh s ca cha Trnh cng phi huy ng rt nhiu v do cc tng lnh c nhiu thnh tch iu khin nh dp rt nhc nhn v mi cng khng dit c hn. Cht lu ng qua nhiu ni, hp vi mt lnh t khc l Thnh khi th cp ph Thanh Ha, khi th ra Hng Ha. Nm Tn T (1760), Thnh b bt. Cht yu th chy ln ng ti ng Mnh Thin (Bc Hng Ha) mn th rng ni, trn gi gn (c l l n Vng, Yn Lp, Cm Kh, thuc tnh Ph Th ngy nay). V tr chin lc vng ny rt thun li v Hng Ha nm bn cnh sng Thao, gn hai ng thy b, khi mnh th tin xung c Vit Tr st vng Thng du hoc xung Ha Bnh vo Thanh Ha. Khi yu th chy ngc ln Yn By hay qua Tuyn Quang l vng ni x Bc. C hi qun ca Hong cng ng ti hng vn ngi. Mi ti nm K Su (1769), Thng lnh i on Nguyn Thc c lnh cha Trnh Sm mang i qun t Sn Ty nh vo i bn doanh (Mnh Thin) ca Hong rt ro rit, nhng qun triu vo ti ni, Hong b bnh m cht. Con Hong l Hong Cng Ton khng c khng ni, chy ngc ln Vn Nam bit tch, t by gi cn d ng ca Hong cng tan r ht.

2- Lon Qu Tc Nh Hu L
D vo cuc phin ng chung nm Mu Ng (1738), c cc Hong thn L Duy Mt, L Duy Qu, L Duy Trc (L Duy Qu v L Duy Mt l con vua L D Tng. L Duy Trc l con vua L Hy Tng). Ba ngi ny m mu git h Trnh nhng chng may cng vic khng thnh, phi b chy vo Thanh Ha. Sau Duy Qu v Duy Trc phi bnh cht. S gia C.B. Maybon ni khi cuc o chnh ny b bi l, Trc v Qu b h Trnh bt c v git cht. Ring L Duy Mt chy thot vo Thanh Ha vi mt s ng ng ng. Duy Mt chy vo Thanh Ha. Ti y c nhng trn nh kch lit vo nhng thng u nm Canh Thn (1740), L Duy Mt c bt c mt tng ca Trnh l Phm Cng Th. Duy Mt hi: "ng l ngi khoa gip sao li theo qun nghch (ch h Trnh)?" Cng Th ci p: "Lu nay danh phn khng r th lm sao phn c thun nghch!" Ni xong, Cng Th vn c chu chm. Xem cu tr li ca Cng Th l mt tr thc th thi th r Bc h qu ngn c vua ln cha, danh ngha ca triu nh b nhn dn coi r; t ngi bnh dn n k tr thc ch bit mnh u u y v mnh ai ngi y lm, l thun nghch m ti nh m ba mi thng chp.

355

Vit S Ton Th

Nm y, qun i ca Duy Mt vng vy t t Thanh ra Hng Ha, li c s cng tc ca mt nhm lon qun do tn Tng ch huy gi n Ngc Lu (thuc huyn Thch Thnh) sau n ny b h, Tng t trn. Duy Mt khng cm c ni vng Thanh phi rt vo Ngh An ri sang Trn Ninh, chim ng ni Trnh Quang sa ho, p ly lm k c th. Cng c nhiu khi qun ca L Duy Mt ko ra nh ph ngoi Sn Nam78 khin Trnh cng khng yn tm. Nm 1753, Trnh Doanh c cho ngi vo Thun Ha yu cu V vng cho qun Trnh qua ng Cam L vo nh L Duy Mt. V vng khng chu (c ng qun Trnh li dng nh qun mnh chng?). Nhiu ln qun Trnh cng bt c quan tng ca Duy Mt, nhng vn khng nm c ng Hong tht th ny, v tuy Duy Mt khng mnh lm i vi thi cuc nhng vn nh ci dm trong xng ty ca h Trnh. V phn Duy Mt nm Gip T (1764), cng c c ngi ti gp V Vng yu cu gip . V Vng cng khng khng chu v thy cn phi gi thi trung lp cho khi gy hn vi chnh quyn min Bc. Nm inh Hi (1767), Trnh Doanh qua i, Th t Trnh Sm ln thay th. Duy Mt thy qun lc ca mnh kh, nhn c hi Bc h i ch, lin Bc tin nh vo t Hng Sn v Thanh Chng, thy khng li li rt v Trn Ninh. Trnh Sm cho ngi em th vo d nhng khng c nn mi quyt tm nh Duy Mt cho k c. Nm K Su (1769), ba i tng ca Trnh l Bi Th t lm thng lnh t Ngh An, Nguyn Phan lm Chnh c lnh t Thanh Ha, Hong nh Th lm c binh t Hng Ha, c ct ba o qun vo nh Duy Mt. Bi Th t v Nguyn Phan cho qun phong ta ni Trnh Quang. Duy Mt thy th c khng sc c ch lin c th, nhng con r ca Duy Mt lm phn m ca ly qun Trnh vo. Duy Mt bit khng thot cht lin cng v con ng ln mt ng thuc n t t m cht.

Sn Nam chia ra hai khu: Sn Nam h v Sn Nam thng. Cc tnh min Nam Trung Chu Bc Vit gm Nam nh, Thi Bnh, H Nam, Ninh Bnh v.v... l Sn Nam h. Sn Nam thng gm cc tnh min Trung du. Kinh Thng Long ng gia.

78

356

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 17 B- Cc Hot ng Ca Cha Nguyn

- Thu kho - Binh ch - Quan ch - Ngn qu ca Nam H - Cc a ht hnh chnh - Vic cu phong vi Tu - Chim t ca Chim Thnh
Nhn vo cc t chc ca Nam H k t sau cuc bi chin mt trm nm, ta thy mt s pht trin mnh m r rt. Cng gii ca Nam H mi ngy tin su vo x Chm, ri b Chm ln ht th bng ngi Vit di dn li thong trong cc vng Thy Chn Lp. Cuc Nam tin c v nu khng b vp vp l nh ch con chu Ch Bng Nga mi ngy thm suy nhc m triu nh Chn Lp cng lun lun lc c hi cui th k XVII. c th hng c mt nn vn minh c ca min Bc sng ngi qua cc t chc, cc quy m lp quc v cng tt p di i Hng c, nn con chu Nguyn Hong bt u rp theo ng khun mu ca min Bc trong cc vic cai tr, t thu, khai khn, hc hnh, thi c, nhng nhiu khi Nam H cng phi i ph vi nhng nhu cu mi, khc hn vi Bc h.

1- Thu Kha
V vic lp s thu, nh cc ngch thu, nm 1632, Si Vng p dng phng php Bc h (ca L Thnh Tng - 1465) cho n by gi cn c thi hnh min Bc, ngha l c mi su nm li c mt cuc kim tra ln, ba nm c mt cuc kim tra nh. Dn chng th chia ra lm 8 hng (Bc ch c 6 hng). nh thu rung cho st vi thc t th sau v gt chnh (v ma) quan n tng a phng khm ri mi nh hng rung no mi phi np bao nhiu thu. Thu hoa mu cn c vo din tch ca in th v nhng th mu m no (ng khoai, u, v.v...) c trng trt, cng vi gi tr ca rung t na.

357

Vit S Ton Th

Thu np bng thc cht (tc l thc go hay ng khoai v.v..) hoc bng tin bc. i cha Hin t ra mt Ty Khuyn Nng gii quyt vn khn hoang v cng phn hng cc t rung cy cy, trng trt. Nhiu dinh in hay n in (do qun nhn khn trng) c t th k th XV do cc vua cha min Bc chim c ca Chm nay nm trong khu vc ca h Nguyn c em cp pht cho cc quan li c cng lao nhiu nht lm thc p. Ngoi vic in th chia ra lm ba hng, cha Nguyn cn lp ra mt th gi l thu in v kh th ngha l loi rung t xu nht. Loi in th ny c t ra c phn cng bnh hn v lit vo tam ng in vn l iu oan ung cho dn. Cng in th cp cho dn cy cy np thu, cn t in l rung khn hoang c cho lm ca t. Thu inh -- Cha Si lp ra 8 hng thu inh nh vo cho dn chng v ngoi kiu gi l thu t l np bng tin. Gi biu k t hai quan n nm tin. Ngoi ra cn nhiu thu linh tinh khc nh thu gia sc, thu cng gi, thu chuyn vn thc la (t hn cc quan thu ti ch ri ti v kho, ng l dn phi mang n np ti cc tnh chng ?) Thu m v thng chnh -- Ti Thun Ha v Qung Nam c m vng, Qung Ngi c m bc, B Chnh c m st.Vic khai khn cc m ny em li cho cha mt s thu ln. Tu b ngoi quc qua li cc ca b phi chu thu nhp cng v xut cng. T d tu Thng Hi v Qung ng ti phi np 3.000 quan, lc tr ra phi np 1/10. Tu Ma Cao (ca B o Nha) v Nht Bn np 4.000 quan, v 400 quan. Tu Tim La L Tng n c l mua bn km hn nn ch phi np 2.000 quan v 200 quan. Tu cc nc Ty phng phi np gp i tu Ma Cao v Nht Bn (8,000 quan v 800 quan). S thu ny chia ra lm 10 thnh, np kho 6 thnh, cn bao nhiu cho cc quan li v binh lnh ca ty Thng Chnh.

2- Ngn Qu Ca Nam H
Nm Qu Du (1753), i V Vng, ngn qu c kim im xt vic chi thu th thy c nm c hn 338.100 quan tin m chi ra li nhiu hn (364.400 quan). C nm thu trn 423.300 quan, pht ra 369.400 quan. Vng thu c 830 lng - Bc thu c 240 lng, c nm thu c 390 lng, l v gip ngn cn dung ngn th c 2.400 lng, c nm ch c 1.800 lng; th k ngn c nm c 10.100 ng, c khi t hn c 400 ng, li c nm chng c ng no.

3- Binh Ch
Binh c hai loi u, cng nh ngoi Bc c gi i qun dch; nhng trai trng khe mnh th sung thng vo qun ng v mt s c gi dn c tnh cch tr b. Vic binh b i vi cc cha min Nam l mt vic quan trng nht, gm nhng n v di y:

358

Vit S Ton Th

-- h tng l Thuyn hay Tiu i, c t 30 n 50 ngi cng lng hay thuc lng ln cn. i c t hai ba n nm Thuyn do mt i trng hay mt Cai i trng. C gm c nhiu i thng c ti t 6 n 10 Thuyn, c c c bit gm c ti 60 thuyn. Qun s c t 250 n 600 ngi, do mt cai c hay trng c ch huy. i by gi c 5 c: Trung c, T c, Hu c, Hu c v Tin c. -- Dinh gm c mt s qun ngang vi c do mt Trng dinh iu kin. Di quyn Trng dinh c cc Trng c (theo s kho cu ca cc s gia Php qun s ca cc n v trong binh i Nam H hay thay i v qun s, ngha l qun s khi thng khi gim khng nht nh). S qun ca min Nam by gi c 30.000 ngi. Nm Tn Mi (1631), cha Si m trng bn, trng tp voi, tp nga v s c sng i bc (Trn y ni c ngi Php lai B o Nha l Jean de la Croix gip cha Si v vic ny v c s c sng gi l phng c Thun Ha ngy nay).

4- a Ht Hnh Chnh
Vo gia th k XVIII, sng Gianh thnh ng phn gii cho hai min Nam -Bc. H Nguyn ch cn c th m cng vc v phng Nam. Thi chin tranh vi Trnh nm 1634, Nam H mi c 4 dinh Qung Bnh dinh, Chnh dinh gm c Tha Thin Qung Tr vng Nam v vng Trung ng. Qung Nam dinh v Trn Bin dinh (l tnh Ph Yn ngy nay). Nm Gip T (1744), V Vng xng vng hiu, i ph ra in v chia Nam H ra 12 dinh. 1) Chnh dinh (Ph Xun). 2) Cu dinh (i T) Qung Tr. 3) Qung Bnh dinh. 4) V X dinh. 5) B Chnh dinh. 6) Qung Nam dinh. 7) Ph Yn dinh. 8) Bnh Khang dinh. 9) Bnh Thun dinh (t chim ca Chim Thnh). 10) Trn Bin dinh. 11) Phin Trn dinh. 12) Long H dinh (t chim ca Chn Lp). Cm u mi dinh l mt v quan vi chc v trn th coi c hnh chnh ln qun s. Ph t c Cai b l vin quan coi v Ngn kh v mt K lc tc l mt phn quan. Cn ph Qung Ngha v ph Quy Nhn th thuc v Qung Nam. Mi ph c Tun ph v quan Khm l trng nom mi vic. t H tin th gi l Trn c quan c cai tr. Dinh u tin ca h Nguyn gi l i T thuc huyn ng Xng, gn tnh l Qung Tr. 13 nm sau (1570), Nguyn Hong di qua lng Tr Bt cng cng huyn y, tc l Ct dinh. n nm Bnh Dn (1626), Cha Si di vo Phc An thuc huyn Qung in, tnh Tha Thin xa chin cuc v i dinh ra ph. 10 nm sau, cha Thng li di ph vo lng Kim Long (huyn Hng Tr, tnh Tha Thin). Nm inh Mo (1687), cha Nguyn Phc Trn lp Chnh dinh lng Ph Xun. Ch ph c lm nh Thi Tng miu th cha Hin.

359

Vit S Ton Th

5- Quan Ch
Chnh dinh l ch Th ph ca cha Nguyn c t ra ba ty gip mi vic chnh tr: 1) X sai ty gi vic t tng, vn n c quan tri v K lc ng u. 2) Tng thn li ty gi vic thu thu, pht lng thc cho cc o binh ca Cha, c quan Cai b trng nom. 3) Lnh s ty gi vic t t, tt nht v cp bng cho qun i ca Chnh dinh, c quan nha y ph trch. Mi ty li c quan Cai hp, Th hp v cc Li ty iu hnh mi vic. Cn cc dinh khc, c ni ch t Lnh s ty kim c X sai ty v Tng thn li ty, gii quyt mi vn qun nhn chnh, thu kha, t tng, dinh in, s sch v.v... Ni no quan trng th c s dng nhiu nhn vin. Cp hnh chnh di l cc ph, huyn, c Tri ph, Tri huyn v cc li, Thng li. Ngoi ra c Hun o, L sinh chuyn vic cng t a phng. n i cha Thng (Nguyn Phc Lan 1635-1648), c thm chc Ni t, Ngoi t, Ni hu, Ngoi hu gi l t tr tc l bn i thn trong triu. Xin nhc v quan trn cc cp chng dinh, Chng c, Cai c, Cai i l cc cp ngi thng c gi cn nhng a v quan trng hn th do cc anh em v thn thuc ca nh cha gi, t d chc Nguyn soi, c, Trn th v.v... Quan li phc v kinh v cc dinh u c tuyn dng bng khoa c, tuy nhin mt s theo cha Nguyn Hong t 1558 v nm 1600 (khi Hong ra Bc chuyn sau v chuyn cui cng khi tr v c c mt s ngi theo).T 1632, cha Si m khoa thi ly ngi vo cc chc v Tri ph, Hun o, L sinh. Trong chng trnh khoa c v i cha Hin c mt sng kin; nm 1675, cha m thm mt k vn p, trc kia ch c thi vit m thi.Vi k vn p, cc kha sinh c hi v nhim v ca qun nhn v cng dn i vi thi cuc v chnh quyn cng vi quan nim ca h i vi vua L v cha Trnh79. Hi , by ngi c tuyn dng vo 7 ty t php. Ngoi nhng k thi bt thng trn y ly nhn ti, cn nhng khoa th c 6 nm mt ln m ra ti cc tnh vo u ma Xun. Ai th c min cc tp dch cho ti k i kho sau. Qua c k thi cc tnh, kha sinh c d k thi ma Thu thuc bc cao hn. Nm inh Hi (1647) cha Nguyn lp ra hai bc thi: thi Chnh v thi Hoa vn. Chng trnh thi Chnh gm c: k nht thi t lc - k nh thi th ph - k tam thi vn sch. Hi ng gim kho c quan Tri ph, Tri huyn lm s kho, quan
79

y l mt th trc nghim xt lp trng chnh tr ca kha sinh.

360

Vit S Ton Th

Cai b, K lc, V y lm Gim kho. Kha sinh trng tuyn chia lm ba hng: hng th nht c gi l Gim sinh c b lm Tri ph, Tri huyn - hng th nh gi l Sinh c b lm Hun o; hng th ba cng gi l Sinh c b lm L sinh hoc lm Nhiu hc. Thi Hoa vn cng mt ba ngy. Mi ngy kha sinh phi lm mt bi th. Ai u c b lm Tam ty (ph cha). Nm t Hi (1695), cha Nguyn Phc Chu (1691-1725) m khoa thi ti ph cha gi l thi Vn chc v thi Tam ty. Thi Vn chc c t lc, th phc, vn sch. Thi X sai ty th kho v binh v, qun lng, t tng. Thi tng thn li ty v Lnh s ty th ch c mt bi th thi. Nm Canh Thn (1740), di i V vng Nguyn Phc Khot (1738-1765) quyn li ca kha sinh c nh nh sau: nhng ngi u k nht gi l Nhiu hc c min sai 5 nm; u k nh v tam c min sai vnh vin; ai u k t gi l Hng cng, s b Tri ph, Tri huyn. Xt chng trnh thi c ca Nam H by gi, ta thy s lc qu so snh vi cc tin triu (Trn v Hu L); s kin ny cho php ta ngh rng cc nh cm quyn Nam H c l ch bit ngy m lo vic chin tranh, nhn dn cng b li cun theo trong cng chuyn ny nn tuy cuc nh chin lun mt th k m vic vn hc, khoa c vn cha tin c nhiu.

6- Vic Cu Phong Vi Tu
Nm 1702, Minh Vng thy giang sn mnh mnh, sc i th vi min Bc khng cn e d nh xa l phi n np sau ci chiu bi ph L, c mt s b mang tin cng v mt t biu sang Qung ng xin cu phong vi Tu, xin cam kt xng thn np cng u n. Triu nh nh Thanh tuy vn m vng bc v cc qu vt ca nc Vit nhng cng khng dm qu trng tro, va bt tay vi vua L li ci duyn vi h Nguyn, do vic cu phong cng hng v hu l cng tr v, cn c vo l khng th tha nhn hai chnh quyn trn mt quc gia. Nm 1756, V Vng cng xin cu phong nhng khng thnh.

7- Chim t ca Chim Thnh

Nm Tn Hi (1611) Nguyn Hong qua i, h Nguyn c em qun nh vo nc Chim Thnh ly t lp ra ph Ph Yn, chia ra lm hai huyn ng Xun v Tuyn Ha. Vic nh Chim khng vt v, gian lao nh ngy xa v t hi vua L Thnh Tng mang i qun vo t Chim n by gi, Chim b kit qu khng sao ngc u ln c. n khi h Nguyn vo hng c phng Nam. Chim Thnh vn khng ra khi tnh trng suy bi. Nm 1617, h Nguyn lp Trn Bin dinh cng l t ly ca x Chim. Nm 1653, cha Chim l B Thm nh ph ph Ph Yn b tng Hng Lc di i cha Hin nh bi phi dng th xin hng. Li thm mt dp cho ngi Vit m

361

Vit S Ton Th

rng thm cng th: cha Hin ly t ca Chim lp ra Thi Ninh ph sau i ra Din Khnh (tc l Khnh Ha ngy nay) t dinh Thi Khang giao cho Hng Lc lm Trn th, cn t Phan Lang tr vo vn cho Chim lm ch. Nm 1693, cha Chim l B Tranh b vic tin cng b Minh Vng (Nguyn Phc Chu) sai tng binh Nguyn Phc Knh (con Nguyn Hu Dt) em qun hi ti bt c vi cn thn l K B T v T Tr Vin cng quyn thuc l Ba n em v Ph Xun. t ai ca Chim cn li b cha Nguyn i ra lm Thun Thnh ph. T Tr Vin v K B T c lnh chc Khm L v ba ngi con ca B n c lm c gi Thun ph. Cha Nguyn li bt dn Chim thay y phc, t n mc nh ngi Vit. Nm sau (1694), Thun ph li phi i ra lm Thun Thnh trn, v K B T c lm T c tr dn v thu thu cho cha Nguyn80. Nm inh Su (1697), cha Nguyn t ra ph Bnh Thun, ly Phan R v Phan Rang l huyn Yn Phc v huyn Ha a. Th l t Chim t y mt hn trn a , sau khi cc i thn v thn nhn ca Chim thnh nhng cng chc ca nc Vit v hong gia Chim t khng cn uy tn na.

Trong dp ny, dn Chim c mt ngi Tu cm u, ni ln chng li cuc h ca ngi Vit, nhng cuc khi ngha ca h tht bi nn cui nm 1694, cha Nguyn t K B T ln lm c gi c quyn hnh chnh v qun s. i Ph ra Trn, cha Nguyn c thit lp t ny ra mt o quan binh p dng mt chnh sch cng rn, bi dn Chim vn khng bao gi chu phc hn.

80

362

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 18 Cuc Chin Tranh Cui Cng Ca Hai H Trnh - Nguyn (1774)

Tnh Vng Trnh Sm v Tng Hong Ng Phc vo Thun Ha

Trnh Sm ln lm cha thay Minh vng Trnh Doanh (1740-1767) c hai nm th triu nh Nam h ca V Vng gp bin (V Vng mt 1765); ph chnh Trng Phc Loan chuyn quyn, ch h khc tham nhng ca y v b l a nhn dn n ch ni ln chng i v i kh, chng khc chi nhng phn ng ca ng bo nhn dn Bc h di i cha Trnh Giang, Trnh Doanh 25 nm v trc. Ti Nam h, ngoi v cc nng dn dy lon cn c gii thng nhn bt u thnh hnh t ngy c cc nh bun ngoi quc ra vo bun bn. Bn ngi ny cng b quan li i by gi nn bp qu ng. Anh em nh Ty Sn khi nghip c l nh ch ung nht k trn gieo cm hn vo lng mi ngi, t chn ng qu ra cc ni th. Nm 1761, trc khi ln lm cha, Trnh Sm nh dp c nhiu v lon Hng Ha. ng cn ang nc lng v cuc chin thng trc y th Nam h suy sp nh thc dc ng thn tnh min ny m xa kia tin nhn ng sut 54 nm rng khng gii quyt ni. Nm 1770, Sm xua qun vo Trn Ninh. D vo cuc Nam chinh c Hong Ng Phc lm Thng tng, Bi Th t l ph, Phan L Phin v Ung S in lm Tham bin ; on Nguyn Thc lm c th Ngh An ; ngoi ra li c thm my danh tng na nh Hong Phng C, Hong nh Th. Nguyn L v Hong nh Bu lnh qun i thy lc ca 33 dinh t Thanh Ha vo Ngh An v ca cc o ng Nam c ti 36.000 ngi. trn tnh nhn tm min ranh gii (chc l Nam B chnh), h Hong va ti ni lin gi th cho vin Trn th y ni rng qun Bc h ch c mc ch em qun vo tr "gic Ty Sn", nu qun Ty Sn bi ri th qun Bc s rt v ngay. y l mt th on ca h Trnh trnh s nghi ng ca qun dn min Nam. (Theo Cng Mc) Bc th ca Ng Phc c chuyn ngay ti tay Hu Vng. Tng Bc c th tr li ngay nhng cng l lc Tng Hu Trng c c lm Thng sut qun i Lu n v hong thn Nguyn Phc Thip, Trn th B Chnh, thi hnh nhim v cn ng qun Trnh. Tnh ra qun Trnh khi xut vo thng 5 nm Gip Ng (1774), v nhng v th i th li xy ra vo ba thng by, tm v chn nm y.

363

Vit S Ton Th

Vo thng 9 (Gip Ng), Hong Ng Phc ti Bc B Chnh. Trn Giai l vin Tri ph ca Nam h cai tr a phng ny lm phn, t co mi iu li hi ca cha Nguyn nn Ng Phc va ra lnh cho Nguyn Ng in dng tri gn ch Ba n, va cho mt cnh qun vt qua sng Gianh trong m ti n chim ng Cao Lao, trn t ngn con sng ny. Hu Vng phi thn chinh vo thng 7 nm y (1774) nhng n ca T Dung th ngng li bi c tin qun Trnh tin n ni a ca mnh pha Bc. Cha vi vng tr v Hu cng vi Th t Nghim v cho vin Cai i Qu Lc cng vin Cu K81 Kim Long ra n qun Bc v m tic khao qun lm k hon binh. Ng Phc hiu ni tnh bi ri ca Nam h nn c tin qun. Th t Thip, Trn th Nam B chnh, v K lc Bo Quang thy qun Trnh mnh qu lin rt v thnh ng Hi th qun ca tng Trnh l Hong nh Th n chn thnh Trn Ninh. Cc Cai i coi k binh ca Nguyn l Hong Vn Bt, L Thp Ch v nhiu tng t khc ca Nam h phi m ca thnh xin hng. Nghe qun Trnh n ni, Th t Thip v vin Thng sut qun i Lu n l Tng Hu Tng b chy. Qun Trnh ph ngay ly ny, chim ng ht tnh Qung Bnh v tin n H X tc l ni gip gii Qung Tr v pha Bc. Vic ny din ra vo thng 11 (cui nm 1774). Tnh vng Trnh Sm nghe tin vic Nam chinh c thng li cng em qun vo tng cng cho Hong Ng Phc. i qun n H Trung vo thng 11 ta, gn lc h Hong tin ti H X. Ti y, Hong tuyn b vi qun dn Nam h rng ch trng ca qun Bc l ti tr quyn thn Trng Phc Loan, sau l dit "gic Ty Sn" ch khng c g khc. Triu nh Nam H cm thy s hn yu ca mnh vi bt h Trng np cho qun Trnh, nhng Hong vn tin qun; v yn lng dn binh i khng trng c v nh trng82. Li mt phen na, Hong Ng Phc gi th cho Hu Vng yu cu hp qun tr Ty Sn. D nhin cha Nguyn khng chu mc la, lin cho hai Th t Thip v ng em i qun ngn qun Trnh. B khc, cha Nguyn cho Cai i Tuyn Chnh v Tham mu Thnh c tr hng tm cch ph qun ca Ng Phc, c Cai i Phm Bnh ra Qung Bnh v B Chnh vn ng nhn dn nh vo hu tuyn ca Trnh.

81 82

Cu K l mt chc quan Th li mi phng s hnh chnh.

Theo Hoa Bng, tc gi Quang Trung Nguyn Hu, Trng Phc Loan t lt hng ngn lng vng cho tng Trnh mua li ci u ca mnh m vn khng xong.

364

Vit S Ton Th

K hoch no ca cha Nguyn cng tht bi: Phm Bnh b bt, Th t Thip b tng Trnh l Nguyn Tn Khoan v Hong Phng C nh bi. Th t ng b trn khng dm giao tranh. Khng b sc khng chin no cn tr, qun Ng Phc by gi ch cn cch kinh thnh Thun Ha 20 cy s. Cha Nguyn c th, c Th t Cht l con th 6 ca vua V Vng lnh lc qun, Th t nh lnh thy qun ra ngn qun Bc. Ti y lc lng cn li ca Nam H mong manh, t i r rt nn chng tr rt yu t, sau qun Bc vt c qua sng Ba Trc, i n u thng n y, binh tng ca Nguyn b git hoc chy di thm bi khng sao k xit. Cn li Chng C ca Nam H khi l Nguyn Vn Chnh ngn qun Trnh khng ni b t trn ngay ti ch ri ngy 28 thng 12 (29-1-1775) qun Trnh ko vo kinh ca h Nguyn. Hu Vng cho Tng Phc m l Tham mu ca qun i Hong gia tp hp tn qun c ngn qun Trnh ca Bc cc i trng ca cc i T thy, Trung thy v Tin thy l V Di Nguy, Nguyn Cc v Trng Phc nh c thi gi gp rt sa son thuyn b cho cha chy trn. Ngy Mu Thn 930-1-1775), thuyn cha Nguyn ln qua ca T Dung tin ra bin chy vo Qung Nam. Nguyn Phc Dng con Th t Hiu cng rt bng ng b qua o Hi Vn vo ca Hn.

Thun Ha Tht Th.

T gi pht ny qun Bc gi quyn ch ng chin trng cho ti khi Qung Nam mt nt. Sau i th ca h Trnh trn thc t ch cn c Ty Sn m thi. By gi qun ca cha Tnh vng H Trung nghe tin Hong Ng Phc chim c Ph Xun mng lm cho ngi em 100 lng vng thng cho Ng Phc v 500 lng bc cho cc tng s, li phong cho Ng Phc chc i Trn ph Thun Ha gii quyt nt mi vic Nam H ri rt v Thng Long.

365

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 19 Nh Ty Sn (1778-1802)

- Vua Thi c - Vua Quang Trung - Vua Cnh Thnh

1- Tiu S Ca Nh Ty Sn
Nm 1772 Lch s Vit Nam ghi rng c ba anh em h Nguyn: anh c l Nhc, ngi th hai l L, th ba l Hu xut thn gii thng nhn thu t chc cuc Cch mng quanh vng Quy Nhn v An Kh83. Ch Ty Sn ch rng trong thi khi thy giy ni pha Ty l so huyt ca anh em nh h Nguyn. Cuc Cch mng c ton th nhn dn hng ng, ngha l c c nng dn ln thng nhn, mt s khch tr sinh sng t lu y (theo ti liu ca cc gio s v cc nh du hnh Barrow t chn vo t Ty Sn nm 1793). Gia nh ca anh em Nguyn Nhc chuyn ngh bn cau l mt th sn phm rt thng dng khp cc th trng trong nc. Phong tro Ty Sn, c li thut li ca gio s Diego de Jumilla bt u hot ng mnh vo thng 4 nm 1773. Qun i ca Ty Sn t min ni phng xung cc thn qu, vo cc ch ba gia ban ngy. H c gm, gio, sng, n nhng khng hi tnh mng v ti sn ca ai ht. Tri li, h tuyn ngn lm ci vic cng bng, thng thn, ch tr kh bn quan tham li nhng, nhng k trc ph lu manh v trm cp. H ly ca ngi giu phn pht cho k ngho, ch dnh cho h mt phn no thc go m thi. Ai chng th h git, bit iu th thi. Mt gio s Ty Ban Nha k rng h t xng l nhng ngi theo mnh tri thi hnh cng l v gii phng nhn dn khi ch quan liu phong kin ng nh iu cc nh cch mng x hi ch trng ngy nay.

Ngy nay du khch qua vng An Kh, cch Pleiku chng 85 cy s, ti thm lng Cu An, ni trrc kia cn ph thuc tnh Bnh nh, v cn ku l Ty Sn p. y, gia nhng khu rng m u, hiu qunh, t khi mt qu ni tc gi l ni Ch Dim. Vo khong nm 1778, ba anh em Nguyn Nhc dng kho thuc sng v luyn tp qun i ti khu vc ny.

83

366

Vit S Ton Th

Cng nh nhng cuc khi ngha ca nng dn Chu u i Trung C, h c gii nh cha, Pht gio v Lo gio ng h nhit lit, chnh Nguyn L cng l mt nh s trc y v sau ny L c coi gn nh mt v gio ch Nam H ; ngoi ra cc ngi Mi, cc sc dn thiu s, v theo s gia Ptrus K, c c v vua cui cng ca ngi Chm cng tip tay cho h. Ri qun Ty Sn i n u, thng n nh trn cung phong lt c. S ta c chp v l lch ca anh em nh Ty Sn c a ra mt s chi tit nh sau: ng t ca ba anh em nh h Nguyn thc ra l h H v cng l ng t ca H Qu Ly, con ngi cng quyt lm cuc cch mng quc gia ht sc to bo di i Trn v mi phng din m Vit s Tn Bin quyn hai ni n. n i anh em Nguyn Nhc th chi nhnh ca bn Nhc lu lc vo ti huyn Ph Ly, nay i l Ph Ct thuc tnh Bnh nh (Xa kia h H pht tch tnh Chit Giang bn Tu, t l H Hng Dt sang nc ta t i Ng Qu n lng Bo t huyn Qunh Lu, sau di ra Thanh Ha). S phiu lu ca gia nh cc ng Nhc, L, Hu, xy ra t i Trnh-Nguyn phn tranh. Cc ng cng nh nhiu ng bo khc b a vo p Ty Sn84, thn Cu An, thuc ph Hoi Nhn, theo chng trnh khn hoang cc vng t mi chim ca Chim Thnh. Thn sinh ra cc ng l H Phi Phc, sau i sang ng p Kin Thnh, nay l lng Ph Lc, huyn Tuy Vin. Nguyn Nhc by gi xut thn ch l mt bin li ti Vn n, hay c bc ri v tiu sch tin thu n lc cng ng phi trn vo rng v i lm gic. S ca Nguyn triu chp nh vy c ng tin chng? Du s kin ny c ng chng na th ta cng phi ngh rng di mt chnh th ung nht, v trch nhim n ni dn chng i rch cht na x th ngi dn c nn c phn ng ny hay phn ng khc khng? Nu anh em ng Nhc tiu tin thu vo c bc hay dng s tin ny vo vic dy qun lt m vua quan mc nt th nhng hnh ng cng l nhng iu tt nhin khng th trnh c. Chng c l trc phong tro Ty Sn ti Nam H cp gic d ni ln nh ong ri. Chng ta li nn nh rng gia th ca bn ng Nhc by gi cng phong tc v anh em ng hn l nhng tay ho hip, c nhiu uy tn ti a phng mi pht ng ni mt phong tro cch mng. Nguyn Nhc l con ngi can m v mu tr nn vic h thnh Quy Nhn khi thanh th ca ng l mt cu chuyn k th: ng ngi vo ci gi b nhn dn bt em np quan tnh ly thng.

84

Danh hiu Ty Sn m anh em ng Nhc c mang l do ni c ng ny.

367

Vit S Ton Th

Tun ph y l Nguyn Khc Tuyn tng tht cho khing ci vo thnh, nhng n na m Nhc tho ci chui ra m ca thnh cho qun ca mnh xng vo nh ui qun quan mt cch bt ng, tr tay khng kp. Thnh Quy Nhn lt vo tay Ty Sn, t y anh em ng Nhc, Hu c mt cn c xut pht i cc ni khc. Trong s ngi Tu tip tay, c hai lnh t l L Ti v Tp nh cng m qun theo. Qun Ty Sn t xong i bn doanh y, t chc binh i c qui c v trang b kh gii l lc ngn c cch mng tin ra Qung Nam ri chng bao lu Qung Ngha, Bnh Thun cng mt nt. Ngay lc u cha Nguyn b qun Trnh do tng Hong Ng Phc ui phi chy vo Qung Nam nng nu cha c vi thng Bn Vn ; ti y cha lp chu l Nguyn Phc Dng ln lm ng Cung lo vic khi phc v phng xa nu mnh b ri ro c ngi k v ngay cho kp vi thi cuc. Ty Sn vn tin ln, qun Bc vn i xung, cha Nguyn b kp gia hai gng km, trn trnh vo Tr Sn, sau rt phi cng chu l Nguyn Phc nh xung thuyn chy vo Gia nh. ng cung Nguyn Phc Dng li x Qung, ng n lng Cu thuc huyn Ha Vinh cng khng lm c g ng k. Nhc lin ngh ra k hoch li dng danh ngha ca ng Hong ang tht th ny v vt thm mt s ngi trong cc gii qun dn cn li ang theo gip ng cung hoc vn c cm tnh vi dng Cha. Nhc cho d ng Cung Dng v Hi An b ngoi cng chng qun Bc. Ti y t ngy sau Ty Sn phi ng u vi qun ca Hong Ng Phc khi vt c qua o Hi Vn, nh c n Trung Sn v Cu . Nhc cho Tp nh lm tin phong, L Ti lm trung qun, t mnh lm hu tp. Binh s ca hai vin tng Tu ny phn ng l ngi Qung ng, vc to ln, mnh trn ai ny u s dng mt thanh phng c v rt li hi, d tn. Chin trng by gi l lng Cm Sa (thuc Hoa Vinh). Tin i ca Trnh nh khng ni, Ng Phc phi c ngay Hong nh Th v Hong Phng C em k binh nh p li hai bn, qun Tp nh nng th phi rt v bn Bn v ng cung c a v Quy Nhn trong khi chin cuc ang khai din. Sau trn c thng ny, qun Trnh vo ng Qung Nam.

2- Ty Sn Dit Nguyn Ti Nam Vit

Nh trn ta thu t 1775, Vit Nam c thm mt lc lng chnh tr v qun s mi: lc lng Ty Sn, mt mm non tuy chm n nhng rt mnh trong khi hai lc lng c l Trnh, Nguyn ang i ti ch suy tn. Lo tng Hong Ng Phc phi r tai cc tng t ca mnh cng thng cm mi nguy y. Sau Ng Phc c cha Sm gi ra Bc. ng mt trn ng v. Bn

368

Vit S Ton Th

ty tng l Hong Phng C, Hong nh Th, Nguyn Trng ng, Phm Ng Cu c li chim ng Thun Ha. Ty Sn v Trnh ha hon vi nhau lun hai nm v Trnh chnh n li mi c s Thun Qung cho c s ng ha vi Bc h. Cn Ty Sn, mt b xin phc tng Bc h v xin ph trch ba ph Qung Ngi, Quy Nhn, Ph Yn li xin lnh c vic truy kch Cu Nguyn85 (con chu Nguyn Hong) ang lu vong Gia nh, mt b em ng cung Dng v An Thi v H Tin nu cn s li dng ng cung lm bung sung hu hiu triu thn dn ca cha Nguyn cho d. Hn th na, Ty Sn cn b mt lin lc vi Thn vng Nguyn Phc Hip ang gi trng trch ng u vi tnh th trong khi Du Tng i trn. Hip lc ny c mt Ph Yn. Nhc g con gi l Th Hng cho ng cung v p ln ngi, ri bt thnh lnh Nhc cho Hu nh p Ph Yn. Qung Nam lc ny mt ma. Hai tng ca Nguyn cn li l Nguyn Quyn v Nguyn Khi khng qun lng cng b trn nt. Chim c Qung Nam, Ty Sn trn xung Qui Nhn. Vic ny xy ra vo ma ng nm t Mi (1775). Qua nm sau Nguyn L vi chc Tit Ch nh c Si Gn, Gia nh. Du Tng chy qua Bin Ha sau nh c tng Thnh Nhn chim li c Si Gn. Nhng lng thc v kho tng y b Ty Sn chuyn v Qui Nhn ht sch. Bt u t 1776 thanh th Ty Sn ln trng thy. Nhc cho p li thnh Ch Bn lm kinh , dng cung in, nh triu nghi ngang nhin xng Ty Sn Vng, phong Nguyn L lm Thiu ph, Nguyn Hu lm ph chnh. Tay chn ca Ty Sn Vng (Nhc) by gi hu ht l nhng tay giang h, vong mng, nhng k bc c ch trong c Nguyn Hu Chnh l mt mu s tht th bn Trnh chy sang. Chnh l th tc ca Hong Ng Phc xa kia. Phc cht, Chnh i vi con nui Phc l Hong nh Bo. Sau khi Kiu binh o chnh Bc H, b Trnh Cn lp Trnh Khi, git nh Bo th Chnh chy qua hng ng Ty Sn, Chnh a ra bi sch Ph L dit Trnh em Bc H sang mt khc quanh rng ln ca lch s. Nm Bnh Thn, nh bn L Ti v Tp nh (trc theo Ty Sn) ng Cung Dng trn khi tay Ty Sn vo Gia nh. Bn ny lp Dng ln lm Tn Chinh Vng v tn Du Tng lm Thi Thng Vng, chim c Si Gn nhng n nm inh Du (1777) th b Nguyn L em qun vo nh bt v git cht. Trn thot, by gi c Nguyn nh va c 17 tui, l chu Thi Thng Vng (gi V Vng bng ng v l con Chng V, con th hai ca nh Vng), sau ny tr nn i th li hi ca nh Ty Sn v l Th t ca triu Nguyn. Nm sau (Mu Tut - 1778) Nhc xng ly nin hiu l Thi c, phong Hu lm Long Nhng tng qun. Sau 8 nm vt v gian lao, Nhc cng bc ln ngai vng b

85

Ty Sn c gi l Tn Nguyn.

369

Vit S Ton Th

ngc nh ai, khng ti khng ch gy sao ni s nghip nh vy, gia mt thi i lon.

3- Nguyn Hu ui Qun Xim

T nm Nhm Dn (1782) ngi sao ca Nguyn Hu, ngi em t ca Hong Thi c, bt u sng rc. Hu l mt thin ti c bit v qun s. Li hnh qun ca ng l tc chin, tc thng, bin ha nh thn. Hiu lnh ca ng tt nghim minh; k lut ca ng l k lut thp. V c tnh lm tng ca ng ng k nht l ch bit chia bi, x ng vi tng s, ly n uy v ly c m lc chinh phc lng ngi. Ra trn ng i trc ba qun, lc nguy nan ng t ra bnh tnh hn ai ht; gp nhng vn kh khn, nhng vic m ngi ta phi b va kinh hn th ng thng ny ra c mt khi c thng minh, li lc phi thng. T lc ng ra lm ngh tng gia lc nc nh ly lon khp ni, n khi th hi cui cng xng pha trm trn, ng cha h bit chin bi. Lc ny vua Thi c lo cng c mi vn chnh tr, xy dng triu nh, lp cc qui m nh cc vng th Hu l ngi c trao quyn i tng i nh ng dp Bc. Ti min Nam con chu h Nguyn v th h cn ca quy. Hu bn ln mang qun vo Gia nh. Nm y ti Ng by (Tht K Giang) mt trn i chin xy ra Hu em my trm chin thuyn vt ca Cn Th xung t vi Nguyn qun y. Qun Nguyn bi to. Vo thng t, Hu ko qun n L ph by trn ngnh lng xung nc nh nhau vi Nguyn nh, li thng oanh lit hn bao gi ht, nh phi b chy tho thn ra o Ph Quc. C mt ngi Php gip nh tn l Manuel iu khin thy qun khng trn ni phi t tu m cht. Nm sau (Qu Mo 1783) Chu Vn Tip, t Ph Yn vo, cng vt ca Cn Th, tnh cu Gia nh n Nguyn nh t Ph Quc tr v ni a. Trong trn ny mt tng k kit ca Nguyn nh l Nguyn Hunh c b bt. By gi c c phn s gi on hu cho nh chy ra Cn Ln. Nu tri khng ma to gi ln, sng gi mt m th nh c th b ph m Ty Sn by gi l Trng Vn a bt c. Thuyn ca Ty Sn by gi b m nhiu, qun Ty Sn nh phi rt lui, cn h Nguyn li trn c ra Ph Quc. Xong trn ny Hu li v Qui Nhn. Trng Vn a c c lm Trn th Gia nh. Ti trung ca h Nguyn by gi c cc tng Nguyn Vn Hong, Tng Phc Khng, Tng Phc Lng, L Vn Cu. Triu nh lu vong ny khi binh t Long Xuyn ln Sa c, tin nh Si Gn. Si Gn vo nm 1780 li b qun Nguyn ti chim. Nguyn L b chy v Qui Nhn. Trong nm y (1780) Nguyn nh xng vng, phong Thnh Nhn lm

370

Vit S Ton Th

Ngoi Hu, Ph Chnh Thng Quc Cng, t quan cai tr, thu thu, m binh v lm chin thuyn. Sau t lu, c phen nh c Thnh Nhn v H Vn Ln em binh can thip vo vic Chn Lp, lp con Nc Tn l Nc In ln lm vua v H Vn Ln li gi quyn bo h. Trong dp ny Thnh Nhn c cy cng, lng quyn li b dm pha b Nguyn Vng git i, qun ng Sn l qun bn b ca h ni lng cng phn b i, mt s chng li cng gy cho h Nguyn nhiu iu phin phc86. Thng mi nm Tn Su (1781) Tim La cho qun xm ln Chn Lp (Cao Min) do lnh ca quc vng Trnh Quc Anh. Hai tng Cht Tri v S Xi iu khin binh s ko vo t ca Nc In khi t di quyn bo h ca cha Nguyn. Nguyn nh lin sai Chng C l Nguyn Hu Thy em 3.000 qun sang Chn Lp cu nguy. Ti Chn Lp, bn tng Tim ha vi tng Vit ri em qun tr v gy cuc o chnh. Trong dp ny, quc vng Tim La cho bt v con ca hai anh em Cht Tri em giam gi. Cht Tri tr li th va ng lc Tim La ang b cuc ni lon v th lnh lon qun l Phan Nha Vn Sn. V n nc Cht Tri truy tm c quc vng Trnh Quc Anh git i v t xng vua ly hiu l Pht Vng sau khi tr c c bn Phan Nha Vn Sn. Em l S Xi c phong lm Nh Quc Vng, chu l Ma Lc lm Tam Quc Vng, ri h Chakkri lu truyn n ngy nay, v cc vua Tim u xng l Rama. Nm Gip Thn (1784) Nguyn nh li rc qun Tim La v gip. Hai tng Tim l Chiu Tang v Chiu Sng ko sang Nam Vit hai vn qun v 300 chin thuyn, i n u quy nhiu dn chng rt l tai hi. Qun Tim thng c Trng Vn a tin n tn Long H, c tin ny Nguyn Hu vi vo ngay Gia nh, p dng chin thut li nh ch vo cc a im chin lc ca mnh l nh Tng. Ti Xoi Nt, Hu t phc binh bn Rch Gm. Qun Tim n th qun ca Hu ra bt thnh lnh nh c hai mt thy b. Qun Tim xoay tr khng kp, cht v b thng mi phn ch cn mt hai chy v nc.

3- Nguyn Hu nh Thun Ho
Trong nhng thng cui cng ca nm Gip Thn (1784), ngi ta c th ngh rng Ty Sn kim sot ht Nam H vo ti H Tin (Mc Cu lc ny cng cht ri) cn Nguyn qun tuy cha b tan r hon ton nhng ch cn l mt lc lng khng

Nm 1777 Ty Sn chim c Si Gn, Thnh Nhn em qun ng Sn nh chm c T Khu Oai ca Ty Sn. Nh chin cng ny Nguyn nh li c thc lc sai L Vn Qun ra nh Bnh Thun v Din Khnh.

86

371

Vit S Ton Th

ng k, phi o vong ra nc ngoi hu nh khng c tng lai. Ti Thun Ha tng lnh ca Bc H trc kia l bn Bi Th t, L Qu n v Phan L Phin, nay l To qun cng Phm Ng Cu, Trn th c ca Sn Nam hay m tn, u c tm thng. Nm Bnh Ng (1786) Phm Ng Cu cho Nguyn Ph Nh vo d xt ni tnh Ty Sn. Khi Ph Nh gp Nguyn Hu Chnh tc l ch c nhn, nhng iu hay d ca Thun Ha, c chuyn lnh Tam ph o chnh Trnh Cn v nn i Bc H, Ph Nh cng cho lt ht vo tai Chnh. Ty Sn lin quyt nh li dng ngy c hi thun tin ny Bc tin. By gi l cui nm Gip Thn. Sau mt thi gian sa son, ngy 18 thng 5 nm y, Hu lm Long Nhng Tng Qun Tit ch thy b ch qun, V Vn Nhm lm T c, Nguyn Hu Chnh lm Hu c va do ng thy, va do ng b vt Hi Vn Quan nh cho ti khi ht n, ht sc th t vn. Qun Ty Sn ra n Thun Ha. Trn th thnh ny l Phm Ng Cu c Hong nh Th cng hai con ra khng c. Th xng pha git c vi trm qun Ty Sn nhng khi ht n th khng c tip t. Xt ra Cu b n phn gin ca Nguyn Hu Chnh do mt bc th c lt vo tay Cu ni Th b mt hng Ty Sn. Th lin quay tr li tnh git Cu th c Ty Sn bay trn mt thnh. Hai con Th v b trng thng ng gc chin trng. T tng V T Kin cng t trn. Th nh t t trn mnh voi cho khi nhc. Ph Xun tht th ri n lt hai n Ct Doanh, ng Hi, thuc hai tnh Qung Tr, Qung Bnh cng b hm do qun ca Nguyn L, ri mt nt. L li trn gi Thun Ha, Nguyn Hu Chnh lnh mt o thy qun tin ra Bc trc. Nguyn Hu ch huy hu qun theo sau, hn gp nhau bn V Hong (Nam nh).

5- Nguyn Hu Ra Thng Long (Sn Nam Tht Th)

Qun Ty Sn c hai o thy lc rm r tin ra Bc H th mnh nh gi bo. By gi l cui thng 5 nm Bnh Ng (1786). Chnh ra ca Vit Hi (sau ny i ra Vit An) ri vo bn Ngh An, cho du binh nh ph lung tung khin dn tnh bn Trnh xao xuyn v cng. Tng gi thnh Ngh An l Bi Th Tuy (con Bi Th t) t doanh tri b trn. Tng gi thnh Thanh Ha l T Danh Thy cng chy. Nh khng c s tr ngi, qun ca Chnh tin d dng ti V Hong (ngy 6 thng 6 Bnh Ng 1786) ly c trm vn hc thc (mi hc chng 60 lt). Chnh cho t la lm hiu t non Ci, la bc ln khin xa Hu ang dn mt ngn chin thuyn theo gi ng Nam tin ra, trng thy bit lc qun ra ti Sn Nam.

372

Vit S Ton Th

Chng bao lu hai qun gp nhau V Hong, th cng mnh thm. Triu nh Bc H c tin, v cng sng st, vi c Trnh T Quyn thng lnh 27 C hiu ra ngn qun Ty Sn. Quyn loanh quanh mt 10 ngy mi chuyn c qun khi thnh Thng Long c 30 dm, cha Trnh c thm inh Tch Nhng l mt danh tng v thy chin (Nhng l dng inh Vn T, chc Lin Trung hu, qu Hm Giang, huyn Cm Ging tnh Hi Dng). Vng Sn Nam tr nn bi chin trng khc lit cho hai bn, trong khi dn chng gi tr ln b u hong ht bng b nhau i lnh nn. Nht l dn kinh thnh nh sng trong mt cn st rt. Bn quan li, vn cng nh v, vic nc th khng lo, ch vic chn ca, gn gi v con; gia lc ny khi la chin tranh bc m tri. Nc lt by gi mi cn, gi ng Nam thi khng ngng. Thuyn Ty Sn dng bum thng tin. Qun Trnh np n vo sng Bo ln bn o t. Qun Ty Sn lui vo bn sng ch ti n mi t t th vi chc chin thuyn sang mt trn ca Trnh c binh s, k gio ngi kch. Qun Trnh bn nh ma ngn li. Thuyn Ty Sn chm dn trong im lng. Tri tng sng, nhn ra Nhng mi bit bn ht n vo nhng thuyn ch c m binh s kt bng rm ca ch. Bit mc mu, Nhng lin cho qun b thuyn chy ln cn th i i thy qun Ty Sn sn n, n bn vo vo nh chuyn c ni sng, cc c th bn b cng gy rng rc. Qun Trnh vn li. Qun Nam xng ln ui, qun Bc cht nh r. Hai cnh qun ca Trn th Sn Nam v ca Trnh T Quyn lm th dc cho Nhng, thy thy qun i bi mt tinh thn, lin tan v. Qun ca Ty Sn khng gp sc khng chin no ng k na, lin tin mi vo Hin Doanh (Ph Hin tnh Hng Yn). Sn Nam tht th ngy 24 thng 6 nm Bnh Ng (1786).

Phng Tuyn Th Hai Ca Trnh Tan V

Bn Trnh T Quyn v inh Tch Nhng bi trn cng lm cho triu nh Bc H in lon. u binh v Nht binh (lnh Tam ph) hng ngy vn v ngc khoe trung thnh vi vua v cha v thuc Qu hng87, bo nhau mi nhm rt mt ni. li ng u vi qun Nam H ch cn qun Bc: Ngha binh.

Vua L, Cha Trnh xut thn Thanh Ha nn ch tin m binh s Thanh-Ngh-Tnh v bit i h, do m gia qun dn i Trung Hng c s chia r. Gp bin, s th li cng bi t. Kiu binh b

87

373

Vit S Ton Th

V cn vi tng lnh c lim s v tit ngha l: Thc Qun Cng Hong Phng C vi 500 qun ngha t Sn Ty v h v kinh thnh. Qun Thc cng 8 con (k c r) em binh ra ng h Vn Xun88 dn trn bn Thy i (cng thuc huyn Thanh Tr). Cha Trnh em ht tinh binh ra ngoi ca Ty Long, by trn di Ng Long Lu. Trn ny khai din vo ngy 25 thng 6 nm Bnh Ng. Qun Ty Sn tha thng Sn Nam lin nut gii trng giang (Nh H) tin ln bn Nam D nh bt thn vo qun Trnh. Lc ny, i i chu s ca Nguyn Hu ti ni th ti bn Thy i qun Trnh cn neo thuyn, ln bi chi, cha c phng b g ht. Ty Sn ti, qun Trnh hong ht khng kp xung thuyn na, chy tn lon trong khi sng C thn ca Nam H bn nh ti. Mt k can m: Ng Cnh Hon, Qun Tin Phong C ca Trnh, cng quyt li chng ch ri b t trn trn mt nc. Tin Phong C gc ri m Hong Phng C khng hay. ang khi Hong n cm th qun Ty Sn vy chung quanh, khin Phng C ch cn nc b chy. Mt i qun ca Trnh do Mai Th Php c chn ng Ty Sn, nhng b thuc tan v dn, Php tng th nhy xung sng t vn. Trong trn ny 6 con ca Qun Thc b trng n cht c, Qun Thc thy th nguy, nh ko con trai l Hong Phng Gia v con r l Nguyn Trng Thu cng vi chc binh s liu cht m mt ng mu chy v Hng Ha. Trong khi ny, h Vn Xun l m chn hu ht qun Trnh. Vt c tin tuyn ca Trnh tc l sau khi nh tan qun Hong Phng C, Nguyn Hu rn r xng ln bn Ty Lung. Ting ha h n m m gh rn, ting binh s h ht v rn r bin trn Ty Lung thnh mt cnh a ngc hn lon gm gh mu chy u ri o t. Cha Trnh pht c lnh h ba qun tin. Qun Ty Sn nh hm beo thy mi cng ln x vo ch nh nut chng. Nhng xng vo trn ch c qun Nam h m thi, cn qun Bc H chng ai dm liu mng. Cha Trnh lin thc voi quay v vng ph th trn ca Tuyn V c Ty Sn ang pht phi bay. Lch s ghi: Cha Khi b Thng Long sau cuc bi trn ht sc bi thm vo ngy 26 thng nm Bnh Ng (1786). Khi chy n lng H Li tnh Phc Yn th b dn y bt np cho Nguyn Hu. Dc ng Khi nh m ti rt dao m c m cht (28-6 Bnh Ng).

chy trc v chy n u th dn chng git n y. Vi m qun dn nghch nhau nh nc vi la, ngai vng nghip cha ca L, Trnh cng ri, cn k chi nhng nguyn nhn khc.
88

Long.

H Vn Xun tc l m Vn Phc thuc huyn Thanh Tr, tnh H ng bn ngoi thnh Thng

374

Vit S Ton Th

Hu Gp Vua L
Thng trn xong, qun Ty Sn vo ng gi hong thnh rt nghim chnh, khng ng chm n ti sn v tnh mng nhn dn. Theo Cng Mc quyn 46, t 23b-25b th trong khi cn hnh qun V Hong, Hu phi mt t tng em binh b mt n Thng Long h v Hong gia (vua L). Khi qun Ty Sn ti, cc hong t hong ht nhng vin t tng dng t mt th ca Hu bo trc cuc vn an, by gi vua L mi an lng. Ngy 26 thng 6, Nguyn Hu dn bn Cng Chnh v cc tng t vo cung Vn Th. Trc mt nh vua, ng cha Ty Sn c nhng c ch ht sc khim nhng. Trong cuc m thoi, Hu ni qun Nam h ra Bc ch c ph L dit Trnh v lm theo lng tri. Lc ny cc cu thn i lnh nn ht khng cn mt ai, vua L nghe li Chnh cho i tm Phan L Phin, Trn Cng Sn, Ung S in n lo vic th tip v thng khch. Ri t ba sau dn chng li lc c ko nhau tr v, ch ba li hp, cc hot ng hng ngy li tip tc theo nhp sng bnh thng. Qua hm sau, vua L sai ngi sang phong cho Nguyn Hu (Hu tr tm bn Trnh ph) lm Nguyn Sy, Dc Chnh Ph Vn Uy Quc Cng. Hu nhn ri sai ngi vo hong cung t n, nhng trong lng c bt mn, ngh rng triu nh Bc H ly chc tc phong cho mnh c lung lc v coi Hu vo loi ngi khng bit g chng. Cng Chnh kho lo lm mi lm cho Hu ngui gin v sang tho lun vi vua L kim cch lm p lng ngi ang nm trong tay vn mnh Hong Gia v Bc H. Ri ngi ta i n ch g cho ch sy Ty Sn c gi th hai mi mt ca nh vua l Ngc Hn cng cha by gi mi 16 tui, nhan sc rt mn m89, li c ti vn chng thi ph. Vi ngy sau, bnh tnh ca nh vua thm trm trng, ri mt vo ngy 17 thng 7 nm Bnh Ng (1786), sau 47 nm ngi lm b nhn cho h Trnh. Do s chp thun ca Nguyn Hu, Hong Tn L Duy K c ni ngi ly nin hiu l Chiu Thng90.

Thi no ngi n b cng ng nhng vai tr ht sc quan trng gii quyt nhng ni kh khn trong tnh th c bit. y ngi ta mn ci n ci ca giai nhn dp ngn la gin ca Ty Sn c th t chy c Bc h by gi. V vic Duy K ln ngi "L Qu K S" chp: "T tn khng xin php trc vi cha Ty Sn, vi ln ngi ngay trc linh cu ca vua Hin Tng ri li t tin pht tang xong mi cho ngi sang bo vi Hu. Hu gin lm. Cng cha Ngc Hn phi mt sai ngi tin cho Duy K sang xin li Hu mi yn.
90

89

375

Vit S Ton Th

Nguyn Hu v Nam
Trc khi ct qun ra Bc H, s "kiu mnh" theo li ca Nguyn Hu Chnh, Hu gi th91 v Qui Nhn "Xin i c Bc pht". Vua Thi c c khng bng lng vi cho ngi ra Ph Xun i nh ch vic Bc tin th Hu ra ti Thng Long v h c ht thy lc lng ca Bc H. Nhc nh sa son ln ng, bit rng c ngi ra gi Hu cng khng c. Thng 8 nm Bnh Ng, vi 500 thn binh v 100 con voi, Nhc lt t ra Thng Long tuyn b i tip ng cho Nguyn Hu trnh mi iu d ngh. Li mt phen na c Ty Sn tin ra Bc H. c bo ng vua ti nh L v dn chng Thng Long nn nao, hong ht. Gp vua L, vua Thi c tuyn b mt cu rt chng chc: "H Trnh chuyn quyn, chng ti em qun ra y ch c gip nh vua m thi. Nu t Bc H ca Trnh th mt tc chng ti cng ly, nhng ca nh L th mt tc chng ti cng khng tng, ch mong nh vua gi vng kin cng ri "hai nc" chng ta i i giao ho"... Trc s dt khot ny, vua ti nh L mi ht lo lng v binh tng Ty Sn cng hoan h, bi v h ch mong sm tr v vi gia nh. Trong dp ny, V Vn Nhm vn ght Nguyn Hu Chnh, lin bn vi Nguyn Hu b mt rt v Nam b Chnh li cho dn Bc H sa tr. Ri gia canh ba m y, qun Ty Sn lng l ko i mang theo ca ci, kho n Bc H sau khi cho ngi t gi ring vua Chiu Thng. Sm hm sau Chnh mi bit tin, s qu vi cng vi gia nhn chy ra b sng, cp mt chic thuym bum, cho gp v Ngh. Mt s ngi k ch ui ly gch, nm theo, Chnh t tay git vi ngi mi thot c. Qun Hu n Ngh An th Chnh cng ti kp. Hu c ngng bn ngoi m b trong th rt kh chu, nhng cng v v Chnh. Hu ni: "Ngi Bc cha tht lng vi ta, danh tng ca h nh inh Tch Nhng, Hong Phng C vn cn hot ng, ng nn li Ngh An cng Nguyn Vn Du phng mai hu mi c". Sau , Hu dn ngm V Vn Nhm rng: "Chnh li Ngh An l qu hng ca hn, phi xem k mi hnh ng, ng thi theo di lng ngi i vi hn yu ght th no, cp bo cho ta hay..." V phn Chnh, t ngy khng c theo st Bc Bnh vng Nguyn Hu, Chnh thy mnh ci th tin cng kh m thoi cng d, bit Nguyn Hu c mu gh gm, khng tin th tai ha s n cha bit gi pht no. Chnh nh ro rit kim cc tay lu vong, lp c ng ngm c chim hn Ngh An gy th tam phn thin h. Nguyn sau khi Ty Sn tr v Ph Xun, vua Chiu Thng va ln ngi, nh thn ton l nhng k bt ti nn ging h Trnh c Trnh L v Trnh Bng li xut u l
91

Hu s cha c lnh vua anh, em qun ra Bc l mn php, lm liu.

376

Vit S Ton Th

din tranh nhau lm cha, noi theo thi c. Vua Chiu Thng bt c d phi Trnh Bng ti lp ph Liu v phong Bng lm n Vng. Bng li hip vua nh cc tin cha h Trnh ri trong dp ny cc ho mc cc a phng ly danh ngha vua L cng ni ln nh mi hai s qun xa kia. Chnh s Bc H ri, li thm nn i km, dch l bng ra cng tng thm cnh lm than, kh cc. Vua Chiu Thng khng cn cch g i ph nh cho s gi vo Ngh An, khn thit mi Chnh ra Bc H yn dn tr lon92, Chnh lin ngi tay chn l L Dut li vi Nguyn Vn Du, cn mnh th cng qun i, pht c "h v" ko ra Thng Long. Qun ca Chnh ti u, qun Trnh Bng b chy n , Chnh ung dung bc vo Thng Long, tin h hu ht. Ci a v cao qu ca ng cha cui cng h Trnh, mt bui mai sang tay ch mi: Nguyn Hu Chnh. Vua L Chiu Thng phong cho Chnh chc Bnh Chng Qun Quc Trng S, i T Bng Trung Cng thng cng dp c k lng quyn. Vic u tin ca Chnh Triu L l chim ng Trnh ph lm i bn doanh, xin phong cho con l Nguyn Hu Du lm "Th t" lp dinh pha ng, ct t tay chn vo cc a v trng yu trong triu v cc trn. Sau ny cc quan li tu vua phong cho Chnh tc Nht T Cng, c m ph v c n qun V Thnh, vin khu mt thuc v c y93. T mi vic Chnh u quyt on ly, khng hi vua L, rt cc v phn vua L, trnh c nn Trnh Bng th li ri vo ci ha Cng Chnh, khc chi chuyn qu tha ma bt. Khng kh chnh tr Bc H li nng n nh trc. Vua ngn, dn bun, con thuyn quc gia vn bng bnh trong cn sng d. Chnh d xt bit nhiu ngi bt mn vi mnh, bi cc quan c mt s co bnh v n ni ni, b hay ng rung nn tm cch mua chuc bng vic m khoa thi, tuyn dng nhn ti. Ri trc nhng vic chuyn quyn ca Chnh c phen vua Chiu Thng mu vi bn cn thn Ng Vi Qu vi Nguyn Hu Chnh vo tin in nh thuc c cho cht, nhng khi vua gp V Trinh em chuyn ny ra bn th Trinh gt i, ly l ang c tin Ty Sn lng bc ngoi bin thy, triu nh li cha n, lng dn cn xao xuyn, hy cn cn Chnh lm mng vut, nht l Chnh cha c hnh tch g gian tr bt tn. Chiu Thng nghe ra mi b vic ny i, nhng sau cng c ngi mch Chnh vic ny. Chnh t c chn nn, t nhm ng vo vic nc, m ho kit cc ni li ro rc.

92 93

Trnh Bng sau cuc bi vong b i tu v t khng ai thy tng tch ca ng ta na. Ph qun V Thnh c uy quyn nh B Tng T Lnh qun i ngy nay.

377

Vit S Ton Th

Tin ca Dut t Ngh An a ra cho bit anh em Ty Sn ang lng cng vi nhau, Chnh lin c mun lt Ty Sn, mt giao kt vi Nguyn Vn Du thc hin mu "Nam Bc phn tr"94. V Vn Nhm trc y c giao ph nhim v d xt v bn Du v Chnh c r d nh ny lin dng binh ph gi Du v Nam; Du khng chu e rng anh em vua Ty Sn bt ha vi nhau, mnh l tng c ca Nhc, v chuyn ny c iu bt li chng. Du tnh lun chuyn thng ng vi Chnh cng chng li vi Bc Bnh vng. Trong vic ny Du c s kt cu vi Tham ngh Nguyn nh Vin. V Vn Nhm cho chy th vo bo co vi Bc Bnh Vng tnh hnh Ngh An, Vng trao ngay cho Nhm ton quyn gii quyt vn Du v Chnh. Qun Nhm i gp, sau mt ngy m n tri K Hoa. Du hong s dn nh Vin gi ly Ngh An, cn mnh trn v vi Nhc. Ti y tng lnh Ngh An bt ng chnh kin, nh Vin cng cc con nh ln nhau vi Nguyn Thuyn nn khi V Vn Nhm ti th Ngh An li sang tay qun i Nam H, khng tn mt mi tn, hn n. Trong khi bu tri chnh tr Vit Nam cn vn c, mt vic kh bun ci xy ra l triu nh Bc H c s b do Trn Cng Sn cm u v Nam i Ngh An (vic ny vo thng ba nm inh Mi - 1787). Lc ny Ph Xun phi V Vn Nhm em qun ra chim ng trn ny95. S b vo n Ngh An th V Vn Nhm c mt ti y m tic khon i s gi rt trng hu. i vi vic i t Ngh An, Nhm ci bo Sn rng: "Ngh An l mt cp nh, c ngha l g i vi i cc mt cn, s b i thm mt sc, ung cng m thi... ch e chim la t, tr v kh c cnh m u!". Cu ny lm cho Ng Nho hong s, Nho bn vi Cng Sn nn i quc th i t Ngh An lm bc th cu Ty Sn cho vua L c tp phong, nhng Cng Sn khng chu. n Ph Xun quc th dng ln, Bc Bnh Vng coi xong ni nng, lin mt st ngay Chnh v mng triu nh Bc H c phnh ph la gt. S gi khng i nt mt, ung dung bin lun tng im v kh lu. Khi tri ti, Bc Bnh vng bo Cng Sn: "Cc ng c v s qun ngh ngi, ta ngh k vi ln ri s liu nh". Sn li lun: "i vng ngh mt ln cng

Mu Nam Bc phn tr l ly Honh Sn v Linh Giang (sng Gianh) lm phn gii ri chia ra hai min Nam Bc nh cc tin triu cng hng ph qu. Li c sch chp: Nghe tin Du c thng ng vi Chnh, Bc Bnh Vng lin phi Nguyn Vn c ra ng Din Chu (Ngh An) cng trng coi trn ny, nhng khi Du v c bit Nam h ang c mu thun ni b bn vit th cho Chnh bn cng hp lc ko vo Nam gy lon, khi thnh cng s chia nhau t ai nh trn ni, nhng Chnh do d nn vic ny khng thnh. y l mt vic thiu tm l v Ty Sn v nh L cha tht tnh tt vi nhau, li cn ang nghi ng nhau l ng khc.
95

94

378

Vit S Ton Th

, ngh vi ln e ln chng? Ti y xin liu cht cho ri". Vng gin lm truyn nht s b mi ngi mt ni. By gi gia Hu v Nhc khng kh ang nng n. Ngi ta ngi ni tnh bt n ny lt vo mt ca phi b Bc h, ri Bc Bnh Vng a trm lng bc ni l ca Cng cha (Ngc Hn) gi tng s b. c V Vn Nguyt c lnh tin a s b v Bc bng ng bin cng 20 k ty tng n ca b an Nhai, Nguyt ngm sai c thuyn, c phi on u b cht chm c. Hm y l ngy 11 thng 4 nm inh Mi.

6- Chim Bng Gy Cnh (Qun Ty Sn Ra Bc Ln Th Hai)

Gia lc Nguyn Hu Chnh ang sng nhng gi pht vinh quang nht th V Vn Nhm theo k hoch ca Bc Bnh Vng lin vit th ra hi ti thng ng vi Nguyn Hu Du. By gi Chnh hiu r Ngh An i ch ri v cng bit sc mnh cn km Ty Sn, vi vit th cho V Vn Nhm gii thch thi ca mnh, i ni mnh vn trung thnh vi Bc Bnh Vng v b k yu ngi ght nn c nhiu iu phao vu oan ung. c th Chnh, Nhm cng hi m an i Chnh v khuyn Chnh nn dp nt Nhng ri v Nam t lng ngay thng. Sau ny Hu v Nhc ging ha vi nhau, Bc Bnh Vng trong mt hi ngh qun s ti Qung Nam nu ra vn Nguyn Hu Chnh. Bc Bnh Vng co ti Chnh m chn vua L nh h Trnh xa kia, ri truyn lnh cho Ng Vn S v Phan Vn Lun ra Ngh An hp bn vi V vn Nhm m cuc Bc pht. Nhng trc khi hai tng trn y ln ng, Bc Bnh vng ra lnh ring vi S rng V Vn Nhm l mt tng ti nhng cng khng ng tin, phi canh chng96. Thng 11 nm inh Mi, on qun bch chin ca Ty Sn ra ti Thanh Ha. Nga trm chy rm rp trn ng bo tin v Thng Long. Quang cnh nhn dn chy lon, gi tr, ln b bng b nhau nheo nhc li ti din trong ln khng kh y lo u gn nh nght th ngy no. Vua L nhm hp cc tng lnh, i thn ngay ti ph ca Chnh. Sau mt cuc tho lun, Nguyn Nh Thi c c lm Thng lnh, Ninh Tn lm Tham Tn Qun V cng tin qun vo Thanh Ha. Ti y qun ca L Dut b qun ca Ng Vn S i men ni, ln qua sng Tt M (sng M)97 nh vo sau lng. Qun Dut phi b chy gia m ti, n Cao ng th li thy qun ca Vn S ng trc mt. Lm vo th gng km, trc sau dn li, qun ca Dut tan v trong

Vn Nhm l t qun ca Bc Bnh Vng nhng l r ca vua Thi c. Bc Bnh Vng c bng nghi ng cho rng Vn Nhm du sao vn c cm tnh vi b v nhiu hn vi mnh ri kinh nghim cho hay trn ng chnh tr khi ngi ta nghi nhau l s kim cch git nhau.
97

96

Ha.

Sng M vo khong tip gip ba huyn Thy Nguyn, An nh v Vnh Lc thuc tnh Thanh

379

Vit S Ton Th

cn hoang mang, khng khip. Khi i qun ca Nguyn Nh Thi ti Chu Cu98 th c tin L Dut t trn ri. Qun ca Thi c hai vn gm qun tinh nhu ca bn o v cc o khc. Ninh Tn bn em qun gi ni Tam ip (o Ba Di) li dng th him v ch cao, ni ny cn l hng ro ngn cch ng trong vi ng ngoi. Qun ca Thi vi gp rt n gi bn Gin Khu, mt phn ln i tt n bn Ngh99 tnh nh vo pha sau qun Ty Sn, nhng n im X100 th gp lc lng ng trong i bi chy v Sn Minh101. K hoch ca nh L l chim trc o Ba Di th qun Thi bt u ln ng, qun Ty Sn thng L Dut xong vi n chim ni Tam ip xong ri. bt li ngay trn u, nay li c tin qun Ty Sn cch mnh ch c vi dm, Thi hong hn khng ng Ty Sn tin nhanh qu sc tng tng. Mt trn kch chin xy ra t sng n tra, c th li khng c qun tip ng, Thi cng binh s b nh tan hoang, ring Ninh Tn i bi nh em li mt cn st rt cho chnh quyn Bc H. Vua L Chiu Thng cng hong ht chy sang trao cho Chnh c Tit v cy Vit Chnh ton quyn vi tnh th. Chnh vn lm ra v cng yn lng vua L, r thn mang ba vn qun ko xung Hong Mai, ct Hu Du cm Ng Du c qun i trc. Du n sng Thanh Quyt th ngng li, p ly Bc ngn sng y v dng 18 n. By gi vo thng chp, m xung cng rt nhiu, qun lnh ca Du ang t la si th qun V Vn Nhm p ti v c nhm ch c la sng m bn. Qun Du v ngay lp tc. Chnh Bnh Vng (tc lng Bng thuc ph Thng Tn, tnh H ng) nghe bo qun Du thua v, ang bi ri th Du chy v ti. Chnh h lnh rt v Thng Long mi vua Chiu Thng sa son i lnh nn v mang c thip ca mnh chy102 i Kinh Bc tnh nh Nguyn Cnh Thc l mt tng dng lc ng tin cy v y thnh tr kin c, li c sng ngn cn, t nht li v th th trong khi ch gi c qun Cn vng ti. Ri vua L sang nh Chnh cng chy khi Thng Long. Chp ti V Vn Nhm ko c qun vo thnh. Vua v hong gia chy c qua sng (sng Nh). n y qun lnh trn ht qu na ch cn 430 ngi v 60 c nga (pht cui cng Hu Chnh cn thu nht c vi ngn binh ng h vua qua sng chy sang Bc...)

98 99

Chu Cu l x s ti huyn Thanh Lim, tnh H Nam. Bn Ngh thuc Tri Ngh, lng i Hu, huyn Gia Vin tnh Ninh Bnh. Mt lng thuc huyn Gia Vin Tc gi l Sn Ming, nay thuc ph ng Ha, tnh H ng.

100 101 102

V con Chnh lm tin bn Ty Sn; khi Chnh ra Bc ln sau ch c mang hu v con nng hu m thi.

380

Vit S Ton Th

B tng ca V Vn Nhm l Nguyn Vn Ha c lnh ui theo m ngi bi trn. Ti ni Tam Tng thuc huyn Vit Yn, tnh Bc Giang th Ha theo kp Chnh. Ha chia qun lm hai o, mt o i vng sau ni nh tp hu. Chin thut ny lm qun ca Chnh ri lon ngay. Hu Du b bt v b cht u ngay, cn Chnh ang phng nga chy th bng b ng vt xung do nga b thng. Qun Ty Sn lin tri Chnh b vo ci mang thng v Thng Long. Vi ging hch dch, V Vn Nhm k ti Chnh t chn t, k tc ri vn hi ti sao lm phn. Chnh khng van ni, ch p gn mt cu: "Ch v ci th nh vy". Ri Chnh b x xc.

381

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 20 Mt V Cng Oanh Lit Nht Ca Vit Nam Cui Th K 18

- Ci cht ca V Vn Nhm - Chin s Vit Thanh - Cuc giao thip gia Ty Sn vi nh Thanh - Vic m mang chnh tr ca vua Quang Trung

1- Ci Cht Ca V Vn Nhm
Chnh bi trn b phanh thy, v pha hong gia nh L cng tri nhiu kh cc. Vua Chiu Thng sai L Qunh cng 30 ngi tng tht a b Hong thi hu, ba Hong phi v Hong t ln Cao Bng. T nh vua chy lc lng t Hi Dng v Sn Nam cng my k ti trung. Bn inh Tch Nhng thy th nh L suy tn cng quay ra lm phn. Vua Chiu Thng nh chy qua Tu cu cu. Nh L tnh ra tr v dn tc Vit Nam hai phen (Tin L v Hu L) c 360 nm tuy c mt thi trung hng nhng ch ng vai b nhn cho nh Cha. Ri cha th vua cng tn (1788). V phn V Vn Nhm bnh nh xong Bc H lin thit lp ngay b my cai tr chm dt chnh quyn ca con chu nh L, v cho ngi i kim vua Chiu Thng nhng khng c. Nhm phi c Sng Nhng Cng L Duy Cn ln lm Gim Quc cho yn lng dn Bc H. Th on chnh tr ny cng khng bng mt c s dn y, do v Gim Quc ch c vi Hong thn v vi v tng theo m thi. V Vn Nhm, t ngy dit c Chnh c kiu ngo v c on khin bn Ng Vn S v Phan Vn Ln lm Tham Tn Qun V bt bnh103. Nhn trc y, Bc Bnh
Trc y Nhm l tng ca cha Nguyn, b bi trn hi thng 5 nm Bnh Ng (1786) ti Gia nh. Nhm toan t vn cho vn tit th Nguyn Hu d hng bi Nhm tng lm Tit Ch ca Nam H t ra l mt tng c ti. Hu mang Nhm v lm t tng ri Nhm c vua Thi c g con gi cho. a v ca Nhm nh vy ng k l tt p. Sau t lu anh em Ty Sn bt ha. Nhm c gi thi trung lp nhng vn khng qun mnh l r ca Trung ng Hong ri trong khi c ni bin Nhm c phen xin v Quy Nhn triu kin. Hu tt nhin khng cho li cn y ra Ngh An ri trao cho s mng Bc pht tr Cng Chnh. Nhm thnh cng nh ta thy ri gi vai ch t ti Thng Long gia lc vua ti nh L lc lng bn phng tri. Ci cng ln ny cng lm cho Hu nghi ngi,
103

382

Vit S Ton Th

Vng Nguyn Hu vn c c a nghi bi Nhm l con r ca vua Thi c nn dn S v Ln canh chng v cho chia x quyn hnh kim ch Nhm mt phn no. Nhm mt lng h, S lin ngm bo co v Ph Xun rng Nhm c t vng (Theo Thanh Triu S Lc v L K D S). Lm i tng ngoi ci, uy danh ln bao nhiu th d b ngi ghen ght by nhiu ri s phn ca Nhm b kt liu mt cch bi thm sau t ngy. Bc Bnh vng c mt th ca bn S lp tc ln ng. Mi ngy sau, Vng ra ti Thng Long (Mu Thn - 17880 hi canh t. Vng p vo Tng hnh dinh gia lc Nhm ang ng say, Vng cho v s m cht Nhm ngay trn ging. Gii quyt xong vn V Vn Nhm, Vng hp cc quan vn v ca mnh v ca nh L t chc tn chnh quyn. Nguyn Hu t bn trn tng ph trch qun s ti Sn Nam, Sn Ty, Kinh Bc, Hi Dng l Ha Ngha hu, Li Quang hu, Nguyt Quang hu, v Hm H hu. Bn v quan khc gi b Li, Chnh Ngn hu gi b H, c L hu gi b L v Lc Ti gi b Hnh cng l tay chn ca Vng t Ph Xun ra. Tt c nhng ngi ny u thuc quyn i t m Ng Vn S v thuc cp b Trung ng. Mt s quan nh L nh Phan Huy ch, Ng Th Nhm, V Huy Tn, Trn B Lm ch ng vai ph thuc trong b my chnh quyn i by gi m thi. cp ph, huyn th Vng cho c, ngha l theo li gii thiu c quan cai tr, ti cc a phng gm hai loi: Vn phn Tri v V phn Xut. Cn nhng li vin thuc cc Ty th ty s tuyn dng ca Ng Vn S.

2- Chin S Vit Thanh

Vic vua Chiu Thng mt nc, Ty Sn lp tn chnh quyn Bc H c hai c thn nh L l Nguyn Huy Tc v L Duy n vt bin gii sang bo co cho Tng c Lng Qung l Tn S Ngh v Tun ph Tn Vnh Thanh. Bn ny lin dng s ln xin vua Cn Long gp rt li dng c hi ny sang chim nc Nam, b ngoi ly danh ngha dng li h L v tr qun Ty Sn. Vua Cn Long chp thun lun ngh ny v ra lnh chu bin vic n cho cung quyn vua Chiu Thng cng cho nh vua theo qun Thanh v Nam chinh. Vic quyt nh xong, triu Thanh lin huy ng binh m bn tnh Vn Nam, Qu Chu, Qung ng, v Qung Ty c tt c l 200.000 ngi, chia lm ba o ko vo ni a nc ta104. o th nht do chnh h Tn v c Ha Th Thanh ch huy theo ng Nam Quan xung. o th nh do tng h , lnh qun Vn Qu (hai tnh Vn Nam, Qu Chu) t Tuyn Quang tin sang.
nht l bn Ng Vn S phn mun lp cng, phn kh chu v s c on ca Nhm trc k hoch thn tnh Bc H, thng gi bo co mt v Ph Xun cho Bc Bnh Vng. Nhng bo co ny tt nhin l nhng bn n nng n i vi Ch Nhm.
104

Trc khi qun Thanh ln ng Tn S Ngh hp tng s a ra tm iu qun lut.

383

Vit S Ton Th

o th ba do in chu Tri ph, Sm Nghi ng t Cao Bng ko vo. Ng Vn S c tin qun Thanh ko sang ti tp lin nhm cc vn v quan liu nh L sau khi tng Trn th Lng Sn l Phan Khi c hng gic, ph tng Nguyn Vn Dim th c rt v Kinh Bc vi Nguyn Vn Ha. Mt bc th k tn Gim Quc Sng Nhng Cng, L Duy Cn c a sang xin hon binh vi Tn S Ngh. Ri cc tng Ty Sn m cuc tho lun. Nhiu k bn dng phc binh nh qun Thanh nh vua Thi T nh L dit bn Liu Thng, Lng Minh trc y duy Ng Th Nhm ch trng k hoach, nh gic vo su ni a, thy qun rt v Bin Sn trc, lc qun ko vo ng gi ni Tam ip ri bo tin vo cho Bc Bnh Vng. Chin lc ny c chp thun, binh s cc o u c lnh v hi ngay di c ca Tit Ch Ng Vn S ti b sng Nh vo nm hm sau. S bn k hoch lui qun. Ring Phan Vn Ln khng khi xin em 1000 qun i nh. Tri by gi rt but. Qun Ty Sn vt sng Nguyt c nh vo qun Thanh ang ng ni Tam Tng. Sng n ca Thanh bn ra nh ma. Qun T Hu Dc bn chu vo qun Ty Sn cht rt nhiu. Tn S Ngh li phi mt ton k binh t mn thng lu vt qua sng nh p ly n Th Cu. n ny pht ha, Ln c s rt v. Ngy 21 thng 11 nm Mu Thn (1780) khng cn mt bng qun Ty Sn trn t Bc, thnh Thng Long b ng, qun ca Ngh vo ng v tng doanh ca Ngh t ti Ty Long Cung. Theo li vua Thanh dn ly xong thnh ny ri trao n cho Duy K tn phong lm An Nam Quc Vng. y l mt chc rng buc ly lng dn... Ngy 22, S Ngh lm l in Knh Thin lm l sch phong cho vua L Chiu Thng. Trc bin c nm Mu Thn, nng dn Bc H mt lun my v ma lin, cnh hung rt l nheo nhc, bi thm. Qun Thanh ti nhn dn cng iu ng thm. i li lon m lon lun my nm th cn sc no m chu ni. Bn ngoi nhn th lm by, hng ngy nh nh ngi, cp ca, hm hip n b con gi khng cn king n mt th g. Tnh dn ri ren m hong gia cng quan liu cng ht sc lng cng do tnh nh nhen vng di ca vua Chiu Thng khin nhiu ngi sinh chn nn. Nguyn va v n Thng Long vua Chiu Thng ngh ngay n s n n tr on: n b trong tng tht ly tng t ca Ty Sn c mang vy m vua Chiu Thng sai m bng, ly thai qung i cht c m ln con; ba v Hong thc b cht chn qung ra gia ch, Hong Duy Lu, Trn Th Tuyn Quang Phm Nh Toi, Ph m Dng Hnh, Ng Th Nhm, Phan Huy ch, Nguyn Hon, Phan L Phin, Mai th Ung v.v... k b t hnh, ngi b cch chc ging chc khin b Thi Hu phi bt bnh: "Ta cay ng mi xin c qun n cu. Nay n n mai tr on, ph hoi th ny nc nh phng cn g na? Vic hng n ni ri!"

384

Vit S Ton Th

Cn vic qun ng l phi thc y gp th thy tr vua Chiu Thng chng h ngh n, khin nhiu o qun Cn vng phi chn nn. Sau nhiu ngi thc dc vua Chiu Thng mi cho dng ba ci n ti Bc ngn sng Thanh Quyt tnh H Nam lng Nht To v lng Ngc Hi tnh H ng. Sau Ngh mi quyt nh sang Xun vo mng 6 s xut s v bo L Qunh l ngi c vua Chiu Thng c sang gic Ngh ra qun rng: "Nu mun i gp th thy tr nh ngi c vic em qun tin trc cng c". Ngy 24 thng 11 nm Mu Thn (1788) Ng Vn S t ni Tam ip cho tin cp bo v Ph Xun vic qun Tn S Ngh di danh ngha "cu L" em qun vo Thng Long, kh th rt mnh m. Bc Bnh Vng t ra rt bnh tnh. Cc tng s yu cu ngi hy chnh v hiu buc ly nhn tm, dng thanh th ri s tin qun ra Bc. Bc Bnh Vng cho l phi lin cho p n Giao Bn Sn, pha Nam ni Ng Bnh t co tri t v lm l ng quang. T gi Bn Sn, on qun thy b ca Bc Bnh Vng nh hm beo, trn y hng kh rm r tin ra Bc H mnh nh th ch tre, bt ni. Ngy 29 i qun ti Ngh An. y Vng cho ly thm lnh mi, c ba xut inh ly mt, qun s cng li c 10 vn v tng binh c vi trm con. Thn qun Thun, Qung chia lm 4 doanh: Tin, Hu, T, Hu, lnh mi sung vo Trung qun. Tr m tn binh cn nhng thn qun ca Vng vn c tp tnh thun tc lu, chin u do dai, bi li gii, i ng rt nhanh. Vng ny ra sng kin cuc Bc tin c cc k thn tc, cho hp ba ngi lm mt tp ri ln lt thay phin vng nhau (chc hn lc vng lm bng tre v tre l th vt liu d c nht khp nc ta v c th lm thnh chic vng dn d nht v mau chng nht). Nh c s chuyn vn ti tn v k d ny qun Ty Sn i rt nhanh v c s mt nhc. Ngy 20 thng 12 nm y i qun n ni Tam ip ni tip gip ca hai tnh Thanh Ha v Ninh Bnh. T M S v Ni Hu Ln ra n cng xin chu ti phi rt lui trc qun ch. Vua Quang Trung ch qu trch qua loa. nui lng kiu cng ca gic, vua Quang Trung va cho gp rt tin qun va c mt s on gm 8 ngi i theo Trn Danh Bnh n gp Tng c h Tn vi ba o bm vn (mt ca L Duy Cn, mt ca cc cu thn nh L, mt ca nhn dn) by t s tnh phi thay nh L v ng "cung thun" vi "thin triu", ng thi nh vua li np tr bn tun dng binh ca nh Thanh c bn chc ngi b tng Ty Sn bt c khi cn ng Thng Long. Tn S Ngh x th, git Trn Danh Bnh v giam ton th nhn vin s on li, ri truyn hch k ti vua Quang Trung v cho bit s bt nh vua cng nh ti Qung Nam cho sch c gc ln ngn. Ngy 30 tt, qun Ty Sn vt qua bn Gin Khut. Tng nh L trn gi Sn Nam (Nam nh) l Hong Phng Ngha hong s b chy v sng Nguyt Quyt thuc huyn Thanh Lim tnh H Nam. Bn thm t ca nh Thanh cng b va ln nt b

385

Vit S Ton Th

ui n Ph Xuyn (H ng) ri b bt ht. Gic mt lin lc nn khng bit chin cuc xy ra bt li cho chng ti min Nam trung chu x Bc thu . Mng 3 thng Ging K Du (1789), na m gic Thanh ang ng k trong n H Hi, ting loa, ting trng bng ni ln, ting go tht thay i nhiu ging nh c thin binh vn m ang o ti gy nn mt cuc khng khip nh tri sp long, t sp l. Qun Thanh khng cn hn va lin ko ngay c hng. Qun ca Vng y khng tn mt mi tn, mt hn n, ng hong vo tip thu qun nhu v kh gii ca gic. Ngy mng 5. u trng canh nm, vua Quang Trung cho thu qun lng vo mt khu ri truyn t sch. Ngi qun chic khn vng c t lng quyt t vi gic ri xn o ci voi thc qun xung phong vo ph n Ngc Hi; i trc ngi l o tng binh hn mt trm con. o tng binh ny c hiu lc nh mt on thit gip xa ph n tri rt mnh. Qun Thanh ng chin bng k binh, nhng nga gp voi hong s, rng ln ri chy nhy tn lon. ch b tan v ngay hng ng, vi v rt vo trong c gi. Ly ca gic c cm chng st tua ta. n ca gic trong n bn ra nh ma ro. Qun ta vn tin mt cch cm t. trnh tn n, qun ta ly 60 tm vn g, c ba tm xp li thnh mt b ngoi ph rm nho vi bng ri 10 ngi khing mt b i trc, lng eo on ao, theo sau 20 khinh binh tin thnh hng ch nht. Tri ti mt khng trng, khng sao. Qun Thanh t thuc sng khi m mt bc ra do gi Bc thi ti, qun ta m mt, th trn gn nh ngng li ri lt sau tri quay gi nm khi li tr li pha ch. m qun c vn rm lin ln x vo tin tuyn, qung vn xung ly chng. Bn c on ao a theo, lt qua ln n, ph ca ly trn vo n nh nc l. Ti y hai qun nh gip l c. Lp ny ng lp kia li xng ti. St thp va vo nhau vang ln nhng ting lanh lnh, nh go tht gh hn. Thn ngi xung nh r. Mi tht chy kht ln vi mi thuc sng v mu tanh nng ln ma. La rc gc tri. Ngi nga ch l nhng bng en nho ln, ln x vo nhau, vung gm gio m nhau ti tp nh din mt cnh lon x trong m ty, a ngc. Sng n rn ng c khng gian trong m dy c. Mun nghn ting h ht, ting ku khc chen nhau gia ting trng, ting loa, ting thanh la gy nn mt khng kh y khng khip nng xung chin trng. Cuc chm git mi lc mt thm tn c, man r, cung nhit. Qun Thanh chu khng ni cm u, cm c chy. Chnh h li ri vo cc my ngm hay cc ni c rc chng do h t sn t trc. a li n m lm chng tan ra nh xc pho. n Ngc Hi tht th. on qun chin thng ca ta h reo tin thng v pha Thng Long h thm c hai tin n ca gic y l n Vn in v Yn Quyt. Gic tn tht qu na phn qun s, tai hi nhiu hn c l cc tng lnh: c Ha Th Hanh, tin phong Trng Triu Long, T dc Thng Duy Thng v.v... b mng ngay ti chin a. Cng lc ny l lc qun Ty Sn ang thng o t, mt o

386

Vit S Ton Th

qun do c Long cm u theo k hoch tin n Khng Thng, vy kn n binh ca Sm Nghi ng. Qun Bc c cm c, nhng khi kit sc n ni vn khng c tip ng ngi v n dc. Ch tng h Sm khng chu hng, trn ra ng a tht c t vn trn mt cnh a. Cuc chin u ko di c sut mt m, ti sng th dt. Tn binh ca gic chy tn ra cc ni. Vua Quang Trung liu trc t sn qun t Thanh Tr sang H ng ch th n nh, ch lm nghi binh khin t lng i ng sang n lng Qunh hng vn qun Thanh b cht v voi giy p hay b phc kch. Khong gi Thn (4 gi chiu) mng 5 Tt, vua Quang Trung cng i qun v 80 tht voi ung dung tin vo kinh nh L ng li hn t 20 thng Chp. Chic o bo ca ngi anh hng dn tc qua nhiu trn huyt chin i ra mu en chy v hi khi ca thuc sng. Ngy hm trc (mng 4) Tn S Ngh c tin bo cp tc rng cc n H Hi, Ngc Hi b ph, cho Thang Hng Nghip i cu th sng sm thy pha Ty Bc chm trong khi la, sng n khng ngt. K binh i d thm v cho hay n in Chu cng b h, qun Nam ang m m ko vo cc ca . Ngh mt tinh thn khng kp ng yn nga cng vi thn binh vt cu phao trn sng Nh H chy sang Bc Ninh. Qun i cc doanh cng chy theo ch tng, x y nhau khng cn cht g l trt t. Cu phao b nng, chu khng ni ri hng vn con ngi b ht xung lng sng lm tc c ging nc. Ting rn than, ku khc vang c mt gc tri. Ngh chy n Phng Nhn nghe ni qun Ty Sn t mt ng sp ti chn nh, s qu. My k th tc vt v c sc th, c hiu, bi lnh, n tn cho d thot thn. Hai o qun ca Vn Nam, Qu Chu va sang ti Ty Sn nghe Ngh thua chy cng vi rt lui nt. Th l ch trong vng 7 ngy chin u o t, vua Quang Trung tiu dit c hai trm nghn qun Thanh mau nh chp nhong. y l mt v cng oanh lit ng xp vo bc nht trong cc v cng ln lao ca cc danh tng c kim trn th gii. Nhng qun ta cn bt c mt ti liu v cng qu gi do Tn S Ngh qung b hay nh ri trong lc ht hong trn con ng gn Phng Nhn. l mt sc th b mt ca vua Cn Long gi h Tn c nhng ch th nh chim nc ta lm thuc quc nh xa.

3- Cuc Giao Thip ca Ty Sn vi Thanh nh

Tin Tn S Ngh v hai chc vn qun Thanh b i bi Thng Long bay v n Bc triu lm cho vua Cn Long v cc nh thn v cng cm tc. Ri Thanh triu c ngay Phc Khang An thay Tn S Ngh lm Lng Qung Tng c xut 50 vn qun, nh ngy ko xung Vit Nam. Bit cha phi lc gy mt cuc trng chin vi nh Thanh, vua Quang Trung cho quan sang giao thip vi Phc Khang An v Thang Hng Nghip l T Giang Binh B o m cuc ging ha. Phc Khang An thy qun ta ang mnh nn trong bng c mun lm ha li c vua Quang Trung cho vng bc nn cng Cc thn l Ho Thn ngh bi binh.

387

Vit S Ton Th

Phc Khang An cn ngh phong vng cho Nguyn Hu v con chu nh L khng cn t cch lm ch nc Nam na. Vic ny c thc hin vo ngy 26 7 nm K Du (1789). bit mt ngi anh hng ph c 20 vn qun ca Tn S Ngh nhanh nh chp nhong, vua Cn Long ging ch vi Quc Vng An Nam sang chu. Vua Quang Trung chn Phm Cng Tr c hnh ging ging mnh i thay tr lm quc vng. Cng i vi gi vng c Ng Vn S, ng Vn Chn, Phan Huy ch, V Huy Tn. Tng c Lng Qung v Tun ph Qung Ty phi a phi on ln Yn Kinh. Ti y vua Quang Trung c tip n rt long trng v lc v nc c vua Cn Long sai th v lm mt bc nh truyn thn ban cho cng cc qu vt.

4- Chnh Tr Ca Vua Quang Trung (Vic Ni Tr)

Sau khi nh Thanh tha nhn vua Quang Trung l Quc Vng An Nam, L Duy K (vua Chiu Thng) li t Tu, nhng trong nc em l Hong ba L Duy Ch vn hiu triu cc c thn nh L mu vic khi phc. Duy Ch nh c th t chu Bo Lc, trn Tuyn Quang l Khoan Triu chiu binh mi m, khi n khi hin vng Thng du Bc H. Binh i Ty Sn dp mi khng yn. Sau ny Duy Ch hot ng dn xung cc vng Trung du nh Mc M, Thi Nguyn v chim gi Tuyn Quang, Cao Bng lm cn c xut pht xung Thng Long. Ti y Duy Ch c bn Nng Phc Tn v Hong Vn ng gip sc. C thi ng Hong ba nh L lin kt c c vi chnh quyn Vn Tng, Trn Ninh, Trnh Cao v Qu Hp mu nh Ngh An. Nm Canh Tut (1790) i tng qun Trn Quang Diu v c Nguyn Vn Uyn em 5.000 binh ca trn Ngh An i nh dp. Thng c lin qun ca nh L y, qun Ty Sn vy lun vng Bo Lc l ni ln lt cui cng ca Duy Ch. Duy Ch b bt sng cng vi hai th t k trn nht vo ci em v Thng Long. Ngoi vic khng ca L Duy Ch ng k hn c, cn nhng v chng i l t c tnh cch a phng nh v Trn Quang Chu vo nm Quang Trung th nht (1788) - v Dng nh Tun ngi huyn Yn Th (Bc Giang) em hai con v chu chng nhau vi Ty Sn khi vua Chiu Thng chy n huyn Nhn Mc (1788) - v Phm nh t gm hai anh em l to s Phm nh Phan v tin s Phm nh D, ti V Ging (Bc Ninh) v.v... Cc lit s ny u tht bi hay t tit tha lng trung vi mt triu i m h nng cm tnh theo gio l Khng Mnh, hoc t s bt cng tc vi tn chnh quyn.

Vic Qun S
Vua Quang Trung ln ngi t 1788 n 1792 th mn phn, nh vy chnh quyn trong tay ngi khng c lu di l bao nhiu. Li na, trong 5 nm ngi c my khi c ngi tay, rnh tr lo vic ni tr nu ta bn n vic ni tr ca ngi. Tuy nhin v t chc binh ch i Ty Sn ta thy cng c vi iu ng ch . Nh nhiu triu i trc, Ty Sn cng c ng qun: Tin, hu, trung, t, hu. l 5 o

388

Vit S Ton Th

qun trong hi nh nhau vi nh Thanh. Ngoi ra nh vua cn nhiu i qun c bit khc ly hiu l: T bt, Hu bt, Ng ch, Kin thnh, Thin cn, Thin trng, Thin sch, H bn, H hu, Th ln, Th loan. Ta c th on ng qun l nm o qun cn bn v 11 i qun sau y l nhng o qun c bit tng cng cho ng qun v thng c c i bnh nh hay chin tranh i qui m mi s dng n c ng qun. Ng qun v 11 i qun trn y hp thnh qun ch lc ca quc gia. Cn cc ph huyn th qun Ty Sn chia ra tng o, c, i, ly o thng c, C thng i, c v phn xut cm u. Di triu Ty Sn v nh ngoi xm l mt vic ht sc quan trng, c phen chnh quyn tng ng vin inh trng t 12, 13 n 60 tui. Tinh thn chin u ca binh i Ty Sn theo nhn xt ca nhiu nh truyn gio ngoi quc, rt l cao. Ngi lnh no cng gan d, thun thc, mt chng ni mi nn nh u thng y. Nghe li Ng Thi Nhm vua Quang Trung theo chnh sch nh Chu, nh Hn ly ngi ng tnh lm tay chn gi vng a v v chnh quyn, do ngi phong cho con c l Quang Ton lm Thi t, Quang Thy lm Khanh cng, lnh Tit Ch Bc Thnh thng xut thy b ch qun, Quang Bn lm tuyn cng, lnh c trn Thanh Ha kim Tng l qun dn chnh. Bn cnh ba v hong t ny c cc qun thn, danh tng gip sc.

Quan Ch
B my triu nh c nhng quan chc nh sau: Cp trung ng: Tam cng, Tam thiu, i chng t, i t , i t khu, i t khng, i t ci, i t l, -- Thi y, Ng y, Qun qun, Tham c, Tham lnh, Trung th snh, Trung th lnh, Phng chnh, Th trung i hc s, Hip bin i hc s, Th trung ng s, Lc b thng th, T, hu ng ngh, T, hu phng ngh, T v, Hn lm. Ti cc trn c: v v c Trn th, vn c Hip trn. Ti mi huyn c: V phn sut, Vn phn tri, T qun l, Hu qun l. Vn quan ph trch binh lng, thu kha, t tng. V quan cai qun v thao luyn binh i. Hnh chnh x, thn c: - X trng ,thn trng, tng trng (nh chnh tng i nay).

Cc a Ht Hnh Chnh Trong Nc

Tnh hnh chnh tr, x hi trong nc di triu Ty Sn mi c n nh hon ton t ng trong ra ti ng ngoi, tc l t Trung Vit tr ra Bc Vit. Cn min Nam Vit by gi thuc ng nh Vng Nguyn L nhng vn lun lun b qun Cu Nguyn (Nguyn nh) nh ph nn cha sp t, m mang c bao nhiu. Ring v t ai thuc nh hng ca Quang Trung th phi k t Thun Ha ra Bc. Vua Quang Trung cho Nguyn Thip tc l La Sn Phu T xy dng li Ngh An mt thnh na

389

Vit S Ton Th

gi l Trung . Nh vua ri ra c mun khng ch min Bc v chnh tr cng nh qun s. Trung thnh lp xong th Thng Long i ra Bc Thnh, hn ngi ta qun dn nh L, mt vng triu di 360 nm t nhiu k nim su m trong lng nhn dn. Bc H t i nh L chia ra 11 x (hay trn): 1) X Nam (Sn Nam). 2) X ng (Hi Dng). 3) X Bc (Kinh Bc). 4) X oi (Sn Ty). 5) X Yn Qung (Hi Ninh). 6) X Lng (Lng Sn). 7) X Thi (Thi Nguyn). 8) X Tuyn (Tuyn Quang). 9) X Hng (Hng Ha). 10) X Thanh (Thanh Ha). 11) X Ngh (Ngh An). Chn x trn c nguyn vn, duy hai x Sn Nam v Thanh Ha c s thay i nh sau: A) Sn Nam nay thnh hai trn: pha trn gi l Nam hay Thng trn. Pha di gip bin gi l Nam H hay H trn. Ph Hin trc l s l ca Sn Nam, by gi l s l ca H trn ng V hong cch Ph Hin vi dm; cn ca Thng trn th ng Chu Cu tnh H Nam. B) Thanh Ho cng chia lm hai: na ra Bc gi l Thanh Ho ngoi; na v Nam gi l Thanh Ha ni. Mi x (tc tnh) gm c mt s ph, huyn v chu (nu gn sn cc), ri mi ph, huyn chia ra nhiu tng, x, nu x ln th chia thm ra thn. K ch l thnh Thng Long trc y nay gm mt ph, hai huyn v mi tm phng.

Thu Kha v Nng Chnh

Di i L dn phi ng mt th tin xu dch cng c th coi nh l mt th thu dng vo cc vic iu, tp dch. Thu ny cn c gi l "iu" hay "iu tin". Nh nc thu ca dn ri khi c vic tp dch ly tin ny m thu mn ngi lm. y l mt th thu bt chc php c dch ca nh ng (618-906). n i Quang Trung th php nh thu ny b i c gim bt s gnh vc cho dn. T nm c gic Thanh sang nc ta (1788) lon ly hi, dn li mt ma lun lun, thm vo dch l trn khp ni dn cht qu na. Nh nc phi nh thu vo cc t in ly go, la. Trong giai on ny inh th t, in th nhiu, nhiu nh giu b rung khng nhn np thu. Tp "Hn Cc Anh Hoa" ca Ng Thi Nhm c chp bi chiu "Khuyn Nng" ca vua Quang Trung nu ra hai iu m chnh quyn i by gi lo lng nht l: 1) Sao cho rung t xut sn c nhiu. 2) Sao cho nhn khu gp rt tng gia dn s chng ng o. i vi iu th nht, v rung b b hoang nhiu nn km sinh sn lng. Nh nc ra lnh cho nhng ngi di c trn trnh su dch hay sang qu m, qu v, hay v i

390

Vit S Ton Th

bun bn xa xi nu ng u th trn ba i mi c li ni , cn phi tr v sinh qun lm n. Nhng ngi ny c lnh hay phi lnh rung t cy cy, khng c t chi. Cc x trng, thn trng phi xem li s inh v in thc s c bao nhiu. Hai th s sch ny phi trnh cc vin phn sut, phn tri huyn ln triu nh xt, ri quan s n khm li cho vic b thu c cng bng. Nu x no khng cng quyt p dng lnh hi c v th l c ng u b nghim tr. Nu x no rung hoang n hn m cha khai khn th chc dch phi chu trch nhim ngha l chiu theo ngch thu in c m np gp bi. Rung t khi sp nhp vo hng cng in th thu tnh theo ngch cng in. Cc mnh lnh trn y xt ra ch c mc ch em lu dn v lng c, khuyn khch v thc y cc nng gia cy cy xy nn thnh vng chung cho quc gia m thi. Rung t v rung cng by gi c chia lm 3 hng chu ring mi hng mt th thu. Cng in: Hng nht mi mu np: 150 bt thc Hng nh mi mu np: 80 bt thc Hng ba mu mu np: 50 bt thc C ba hng mi mu phi np mt tin qu v thu thp vt v 50 ng km v thu khon kho. (mi bt ni y na lt). T in: Hng nht mi mu np: 40 bt thc Hng nh mi mu np: 30 bt thc Hng ba mi mu np: 20 bt thc C ba hng mi mu phi np mi mu 30 ng km v thu khon kho, cn tin thp vt theo nh rung cng trn Ngoi thu rung, triu Quang Trung cng theo l c nh nhng th thu nh dung tin (thu thn do cha Trnh t ra t nm Qu Mo 1723 mi xut l mt quan hai tin), cc m v.v... Nm Quang Trung th t, trong nc khp ni u c ma v ma ha gi thun. Cuc sinh hot bt u m m, pht t ti na phn thu thanh bnh trc do chnh sch u i nhn dn ca triu nh. Xin nhc rng nu nm no c tai tri ch nc, triu nh li ra n x thu, gim ti cho dn chng. Chnh sch nhn hu ny ca triu Ty Sn c nhiu ngi ngoi quc ca ngi v minh chng: t d nh du hnh ngi Anh l ng Crawford n ving nc ta vo nm 1822 l nm vua Gia Long mt, v Minh Mng ln ngi c 3 nm. ng chng hn li nhng li ph bnh bt cng ca mt s s gia Ty phng i vi nh Ty Sn. ng vit nh sau:

391

Vit S Ton Th

"Bo rng nhn dn khao kht dng vua chnh thng dc khi phc nh mt s ngi Ty phng ch bit c tn tng vua Gia Long cha chc ng v triu Ty Sn u c tht nhn tm nh th. Ti c mt s nh bun Trung Hoa sinh sng lu nm ti x ny di quyn cha Nguyn v c di quyn nh Ty Sn oan chc vi ti rng cc nh cm quyn Ty Sn cai tr dn chng cn cng bng v khoan ha hn nh vua hin ti (ch Minh Mng v ph vng ca ngi l vua Gia Long)..."

Vic Dng Nhn Ti Vic Hc v Khoa C

Quang Trung Hong tuy l mt qun nhn thng v, ma gm trn mnh nga m ly thin h, nhng sau cuc i nh cng t ra bit ch trng n nhn ti, vn ha v chnh tr. Trong cc s vic ny nh vua c nhiu sng kin c bit pht sinh mt tinh thn cch mng v quc gia rt sng sut v cp tin. Trong vic dng ngi, nh vua bit phc thin ngha l nghe ai l k ti gii hoc hin c, nh vua bit ly l tn s (va coi l khch va coi l thy) mi tham gia vic nc. l trng hp i x vi Nguyn Thip tc La Sn Phu T, Nguyn ng Trng, Ng Thi Nhm, Phan Huy ch v.v... V vic hc, nh vua cho lp trng hc t cc thn x tr ln, dng n, cha lm ni ging dy. Cc Hun o c c n y khuch trng nn gio dc. Di quyn cc quan Hun o l cc nho s la trong m ngi c hc v c hnh. Khoa thi Hng c m ra ly kha sinh t ti, hng u c vo quc hc, hng th cho vo x hc. Cc ng Cng triu L cng c c dng, nu cha lm chc g triu nh vi ra nhn cc chc Huyn quan hay Hun o. Cc cu nho sinh v sinh phi i khoa thi, nu l hng u th ly , hng lit th bi v x hc. Cn loi sinh mua bng ba quan (i L cn tin c vic bun quan, bn tc, vic hc hnh thi c cng thnh chuyn thng mi nn mt c gi tr) th cng b loi lm dn ngha l phi chu nhng s gnh vc cc tp dch nh mi ngi ch khng c min nh xa. ng ch l vic trng dng ch Nm biu l mt tinh thn quc gia mnh lit, mt nim cch mng rt thc t ca vua Quang Trung, ngha l tuy trong khoa c, hc hnh ch Nho vn c dng nhng trong chiu, biu, sc, d, thi ph, vn Nm c c vo mt a v quan trng.

Vic c Tin v S Thay i Thi vi Mn Thanh

Vn l con ngi c c thc t, vua Quang Trung sau khi ln ngi lin ngh ngay vic c tin bng ng tiu dng trong nc v c s thun tin trong vic thng mi. Ri ng tin "Quang Trung Thng Bo" c thay ng tin Cnh Hng khp ch cng qu. Nm Quang Trung th t (1791) do cn chun b vic nh Mn Thanh, nh

392

Vit S Ton Th

vua cho i thu ht cc bng ng tt trong nc em lm binh kh v c tin cho rng ti nguyn. Nh vua rt ch trng n vic khuch trng kinh t, thng mi ra ti bn ngoi nn phi ngi sang iu nh vi Mn Thanh m ch Bnh Thy Quan thuc tnh Cao Bng v Du Thn i, tnh Lng Sn. Vua Quang Trung li cn xin lp Nha Hng ph Nam Ninh thuc tnh Qung Ty cng khng ngoi mc ch a dn ta sang lm n bun bn vi Trung Quc. Cc iu yu cu trn y c vua Thanh tha mn c, nhng mt vic nh vua khng hi lng, d l chuyn i by chu thuc Hng Ha xa. Vua Quang Trung ly lm tc gin lm v cng hng hi trong ch v li mnh a Vit Hoa ra ci hn nghn thu trn Lch S b mt t v phng Bc. Nhng trc khi tnh chuyn nh Thanh, nh vua cho quy ri ni a Trung Quc bng cch li dng ng "Thin a Hi" lm chuyn khiu khch Mn Thanh. Ngi ca ng chnh tr ny l nhng di dn, ch s ca nh Minh thuc ging Hn vn bt phc triu Thanh b mt t chc c quan ny tnh xoay li thi th. Cc bin thn nh Thanh tuy bit r i Vit c b mt nhng tay, nhng cng phi bm bng chu v thy lc lng qun s ca nc ta ang thnh pht.

Bi Vic Cng Ngi Vng

Mt quc hn ng k cho ngi Vit t i Hu L ti nay cn l mt k nim chua cay, tc l vic cng ngi vng. Nguyn trong cuc khng Minh vo ngy 20 thng 9 nm inh Mi (1427) hai tng ca Bnh nh Vng L Li l L St v Trn Lu chm c Chnh L tng qun An Vin Hu Liu Thng ca ch ti M Yn Sn (lng Mai Sao, thuc n Chu tnh Lng Sn) nh Minh ly lm au n lm v Liu Thng l mt danh tng ca h. Sau ny hai nc m cuc ging ha, Minh triu bt n chng ta phi c ngi vng th mng cho vin tng t trn . Vua L Thi T thy dn tnh au kh, nheo nhc t cuc bi trn ca nh H n nh Hu Trn, ri li 10 nm chin tranh va xong, trc sau ngt ba chc nm rng, khng mun ko di thm chin ha e hao mn dn s v ti nguyn quc gia nn phi nhm mt chp nhn iu kin trn y ca Minh triu. Sau Tin L n Mc v cc vua L i Trung Hng cng vn tip tc vic cng ngi vng. Nh Ty Sn khi yn v khng chu l ny do vua Quang Trung c gi th cho Phc Khang An xin bi b, vua ti nh Thanh phi nghe theo. i xa hn na, nm Nhm T tc Quang Trung th 5, nh vua bt u thi hnh cng chuyn ni trn. Ngi gi cho bn bin thn nh Thanh hai bc th lin tip nh t ln vua Cn Long ng cu hn vi cng cha Thanh v i t Lng Qung lm quc . S thc nh vua ch mun lm mt vic khiu khch ly c khi binh nu Thanh nh bc b li yu cu ca i Vit.

393

Vit S Ton Th

Hai vic yu sch105 ca vua Quang Trung nu trong tu chng u c em ra nh ngh v u c chun c: vic xin hai tnh Qung ng v Qung Ty th vua Thanh ng cho mt, tc l cho tnh Qung Ty ng . Vic cu hn c m mn hn ngha l sau ngy tip Nam s ti _ Lng Cc, vua Cn Long lin sai b L sa son nghi l ci g v nh ngy cho Cng cha ln ng. Xem th ta hiu thu by gi nh Thanh nhng b n bc no i vi i Vit ta. Tic thay sau my hm th s on c tin vua Quang Trung mt vo ngy 29 thng 7 (Nhm T 1792, miu hiu l Thi t V Hong )106. Cu chuyn khi phc Lng Qung trn bn ca ngi Vit hay cuc nh chim Trung Quc v cuc nhn duyn Vit Hn t y tan ra my khi v vua Quang Trung qua i ri th nh Thanh cn s ai na!

4- Vua Chiu Thng B Nhc Trn t Tu

Sau khi Tn S Ngh bi trn chy v Nam Ninh (Qung Ty) Khang An n thay S Ngh, v c ch trng gii ha vi nh Ty Sn nn cho ngi a vua Chiu Thng v Qu Lm cng mt s vn thn v tng l cc ng L Duy n, inh Nh Hnh, inh Lnh Dn, Trn Huy Lm, L Don, Phan Khi c v.v... Khang An cho inh Nh Hnh gi chc th b Ton chu, Phan Khi c lm T Liu Chu cn nhng ngi khc b phn tn i nhiu ni. Duy ch vi ngi thn thn ca nh vua c li. Thng 4 nm K Du (1789) vua ti nh L vo yt kin Khang An xin xut qun v nh qun Ty Sn, Khang An tm c kht quanh ri khuyn nh vua v cc b ti nn ct tc thay o theo Tu khi v nc, Ty Sn s khng nhn c mt. Vua ti nh L tin li cho rng vic binh cn phi bin tr, c ng u Khang An ch mun mn hnh thc ny tu ln vua nh Thanh rng: "Vua nc Nam l L Duy K khng mun xin vin binh na, gic tc, thay o, sng theo ngi Tu v xin li t Tu". Vua nh Thanh lin xung ch bi binh v triu vua L ln Yn Kinh. n y c my hm, thng Nhng Hong K l Kim Gin, phng ch vua Thanh phong chc T lnh v trao m o quan Tam phm cho vua Chiu Thng. Nh vua bit mnh b la au n lm bn cng b ti l Phm Nh Tng, Nguyn Quc ng, Nguyn Vit Triu, L Qu Thch ung mu n th, nh sng cht th no cng xin cho c vin binh mi nghe. Nu vic ny khng xong th xin cho hai tnh Thi Nguyn, Tuyn Quang phng th t tin hoc xin v nc hp cng Cu Nguyn Gia nh mu vic khi phc. Thy thi quyt lit ca vua ti nh L, Kim Gin bn vi Ha Thn di chuyn vua Chiu Thng v cc vong thn mi ngi i mt ni. Vic ny xy ra vo nm Tn hi
Theo i Nam Chnh Bin Lit Truyn, s tp quyn 30, t 41b cng nh gia ph ca h V th c vic cu hn v i Lng Qung trn y nhng nhiu sch khc chp li c vi chi tit sau l khi s on n t Tu nghe c tin vua Quang Trung mt lin b t biu khiu khch k trn v i ra t biu "CO AI" bo tin bun cho Thanh nh bit. Vua Quang Trung b chng huyt vn m mt. (Huyt vn l chng bnh b hoa mt, chong vng c ngi) S ch nho, theo Hoa Bng chp: "... Mt hm vo bui chiu ang ngi cht b huyt vn..."
106 105

394

Vit S Ton Th

(1791), k i Phng Thin, ngi i Trc L ring Phm nh Thin, inh Nh Hnh li hu vua. Mt hm vua Chiu Thng ci nga n t dinh Kim Gin can thip v v cc ty thuc b lu y, nh vua gp Kim Gin vo chu vua Cn Long vn Vin Minh, lnh canh gc khng cho Chiu Thng vo vn, ngi i hu vua L l Nguyn Vn Quyn thy bn lnh Tu v l vi cha mnh lin ly gch nm vo chng v ht li chi ra. Bn lnh xm vo nh Quyn chng bao lu Quyn b bnh m cht. T giai on ny tr i, Chiu Thng bit rng ht trng cy vo ngi Thanh, nn tuyt vng, thn th cng tinh thn mi ngy mt hao mn. Qua thng 3 nm Nhm T (1792) hong t ln u ma ri cht. Nh vua cng au n thm ri th hi th cui cng vo thng 10 nm Qu Su (1793), th 28 tui. Nh Thanh ly l tc Cng m mai tng ngoi ca ng Trc. Su nm sau, thng 11 nm K Mi (1799) i vua Gia Khnh, Hong thi hu cng qua i. Xt ra, trn Lch s vua Chiu Thng l mt ng vua xu s nht. Thu u tr cha l L Duy V b cha Trnh h st, m con b cm t kh lu n khi ln ngi th b cnh quc ph, gia vong ri b nhc trn t Tu cho ti lc khng cn gng sng thm c na.

395

Vit S Ton Th

Nhng Cuc Chin Tranh Cui Cng Gia Tn Nguyn v Cu Nguyn

1- Nguyn Vng Qut Khi (Ty Sn Mt Gia nh)
Sau cuc bi trn thng t nm t t (1785) ti M Tho cng vi qun Tim, Nguyn nh chy qua Vng Cc nng nh Quc vng x ny sau bao nhiu phen o vong qua cc o Ph Quc, Cn Ln, C Ct, Panjang. Ri Nguyn nh gp Gim mc B a Lc cng i t nn ti mt hn o gn vnh Komponsom. Vo thng 2-1784, Gim mc bn vi Nguyn vng nn cu vin nc Php g nc c b. By gi ngi Anh, ngi Ha Lan, ngi B o Nha cng c gip Nguyn Vng, nhng cha Nguyn theo li B a Lc. Cui nm 1784 Gim mc mang Th t Cnh xung tu i Pondichry (thuc a ca Php n ) qua Php. S on ri Pondichry vo thng 7-1786 v thng hai nm sau bc chn ln t nc Php. Gim mc ht lng vn ng gia Php nh v vic gip cho Nguyn, iu ny theo s trnh by ca Gim mc cn c li cho nc Php l chim c mt th trng quan trng Chu, mt t dng v Vin ng v vi Nam H, Php c th ngn cn bc tin ca ngi Anh a phng ny nu hp tc c vi Ty Ban Nha ang lm ch qun o Phi lut Tn, li na gip cha Nguyn sau ny thnh cng th vic truyn gio cng c nhiu tng lai x ny. Vua Louis XVI lin k hip c ti Versailles ngy 28-11-1787 thun gip Nguyn Vng 4 chin hm, 1750 s quan v binh s c sng n (iu 2) Gim mc thay mt Nguyn Vng nhn quyn s hu v ca Hn (Tourane) v o Cn Ln s thuc c Vit ln Php (iu 5), nc Php c c quyn thng mi trn khp lnh th ca Nguyn Vng (iu 4). Ngi Php c t do i li v tr ng nc Nam, cn ngi ngoi quc no mun nhp cnh y th phi c s chp nhn trc ca nc Php. Vit v Php li tng tr v qun s mi khi hu s (iu 8 v9). Trong khi Gim mc hot ng Php th Nguyn Vng cn nng nu trn t Tim gip vua Tim nh qun Min in v M Lai vo cp ph x ny Nguyn Vng c tin anh em Nguyn Nhc, Nguyn Hu lng cng vi nhau v qun ca Nhc Gia nh rt nhiu v Qui Nhn, Nguyn Vng lin cho ngi b mt n H Tin c v nhn tm v t chc binh i. Ri Nguyn Vng phi trn v Nam Vit vo mt bui ti, s vua Tim gi li. Thng 7 nm inh V (1787) qun Nguyn nh vo Long Xuyn c kt qu. Nguyn Vng mo mt bc th Nguyn L hiu lm thi ca vin Trn th Si Cn l Phm Vn Tham, li dng s nghi ng ca tng Ty Sn, Nguyn Vng chim Sa c, Vnh Long ri ng qun M Tho dng ni ny lm cn c. Ngy 7- 9-1788 Nguyn-Vng nh c Gia nh ui c tng Phm Vn Tham ang quyt t gi thnh ny. T gi ny tr v sau thnh Gia nh nm mi mi trong tay h Nguyn.

396

Vit S Ton Th

Nguyn Vng lin thi hnh ngay y chnh sch nh quc an dn. Vic c bc, ng im, m tn nhm nh u cm ngt. cc ngch thu kha c t ra ly tin nui qun i v vic khn hoang, trng trt c thc y rt l mnh m. Mi hai in Tun quan trong c Trnh Hoi c, Ng Tng Chu, L Quang nh c c ra dy bo dn lm n cy cy. Thu rung np bng thc. Rung ng bng np 100 c (mi c l 42 bt), rung i ni np 70 c tr ln. Binh s cng nh ph binh np th min cho mt nm tp dch. Nh nc cp tru b v nng c cho ai qu ngho ri cc th ny c tr bng thc vo ngy ma. Nguyn Vng cn t chc cc n in nhng vng cao nguyn. Khai khn y l nhng i gm qun lnh v dn chng gi l n in i, mi ngi phi np ng nin 6 hc thc. Dn m c 10 ngi tr ln i lm n in th cho lm cai tri v min su dch. Nh c s khn kho ny Nam K xa kia hoang vu dn dn tr nn tr ph, ng o v vui v. Ngi ngoi quc ra vo bun bn tp np. By gi Nguyn Vng ch rt nhiu n vic mua cc ng, st, gang, thp lm qun kh v tr bng ng cc cng ng ct. Nguyn Vng ang gp may th nhu ngi Php do Gim mc B a Lc chiu m ti gip. Nguyn hip c Versailler tuy k nhng Php nh cn giao cho Ton Quyn De Conway n nghin cu li. Tng De Conway phn v khng a gim mc, phn thy chnh gii Php c rt r v vic xut qun bi km c kh nng ti chnh, ng ta li s trch nhim na nn bc b hip c k trn. Gim mc khng cn cch no khc hn l xut ti lc ring ca mnh ra chiu binh, m tng cho h Nguyn. Thng 9-1788, cc tu Dryade, Garonne, i y Cook v Moyse mang nhiu v kh n Si Cn v mt s v quan Php l: Olivier, Dayot, Vannier, Laurent Barizy, de Forsans phn nhiu s trng v hi qun v t chc cc ngnh qun i theo li u chu. Xt ra Gim mc ng vai tr mt B trng Chin tranh v Ngoi giao rt c lc cho Nguyn Vng. T giai on ny qun Gia nh mi ngy mt mnh bi c chnh b v ci t theo Ty phng v chin thut cng nh v chin lc. Thng 3 nm Qu Su (1793) th t Cnh c lp lm "ng Cung" lnh chc coi T qun danh.

2- Nguyn Vng Tn Cng Vo Qui Nhn Ln Th Nht

c Gia nh lm cn c c thc go nui qun, ngay nm sau l nm Canh Tut, vo thng t (1790) vng cho L Vn Cu l Chng Tin Qun em 5000 qun thy b ra nh thnh Bnh Thun. V Tnh v Nguyn Vn Thnh v Gia nh. L Vn Cu li gi Phan R. Sau vic tht bi ny Cu b lt ht chc tc, ly lm xu h nn ung thuc c m cht. Nhng vic xut qun ca Gia nh trn y xt ra khng li. By gi l thng 7, gi Bc thi mnh phi i gi thun thy qun mi i nh nhau c. Cui ma Xun nm Nhm T (1792) qun Gia nh, do cc tng Nguyn Vn Trng, Nguyn Vn

397

Vit S Ton Th

Thnh, Dayot, Vannier em cc chin hm, chin thuyn ra nh thy qun cu Ty Sn Th Ni (ca Qui Nhn) ri b v. Nm sau, Qu Su (1793) Th t Cnh c ch nh gi Gia nh, Nguyn Vng t lnh thy qun cng bn Nguyn Vn Trng, V Tnh nh vo Nha Trang, ly hai ph Din Khnh v Bnh Khang ri tin ra nh ph Ph Yn; trong khi ny lc qun ca Tn Tht Hi, Nguyn Hunh c v Nguyn Vn Thnh tn cng Phan R. Thy qun Gia nh ton thng, nhng lc qun Gia nh ch h c ph Bnh Thun m thi. Vng lin gi bn Thnh tin ln cng hp sc nh Qui Nhn. Trc th mnh ca Gia nh, ti Th Ni, Nguyn Nhc sai Thi t Nguyn Bo ra cm tr. Vng cho V Tnh, Tn Tht Hi, Nguyn Vn Thnh nh tp hu, qun Ty Sn thua to phi chy v gi thnh Qui Nhn. Thnh ny b qun Gia nh phong ta rt l nguy ngp. Vua Thi c phi cho ngi ra Ph Xun cu cu vua Cnh Thnh tc Nguyn Quang Ton va ln k v Quang Trung (1792). Qun ca Ton vo gii vy, Nguyn Vng liu sc chng khng ni vin qun lin rt ht binh s v Din Khnh (tc Khnh Ha ngy nay) ri tr li Gia nh v giao cho Nguyn Vn Thnh gi Din Khnh, Nguyn Hong c gi Bnh Thun. Bn Phm Cng Hng gii vy cho thnh Qui Nhn xong th vo ly ht kho tng v ra mt chim ng thnh khin vua Thi c ut ln, hc mu m cht. (Nguyn Nhc lm vua c 16 nm). Cnh Thnh phong cho Nguyn Bo tc Cng, cp lc mt huyn gi l Tiu triu ri c L Trung v Nguyn Vn Hun li gi Qui Nhn. Tuy vy Bo vn gin v qua hng Nguyn Vng107. Cuc chin tranh gia Tn Nguyn v Cu Nguyn vn tip tc. Qun Nguyn tuy thng thng trn nhng vn khng chim c Qui Nhn. Nm 1797, vua Cnh Thnh em nhiu lc lng n bo v Qui Nhn. Nguyn Vng phi b vic tn cng thnh ny ri mang qun nh ln ca Hn, ph c nhiu chin thuyn ca Ty Sn ri rt v Si Cn. u 1798, Nguyn Bo nh c vo Qui Nhn bo tin cho Nguyn Vng ra hp sc, nhng qun Nguyn cha ra kp th thnh Qui Nhn li b Ph Xun ti chim v Bo b git.

3- Qui Nhn Tht Th Ln Th Hai V Th Ba

u nm Gip Dn (1794) nh ta thy Ty Sn cho tng Nguyn Vn Hng em b binh vo nh Ph Yn, Trn Quang Diu vy thnh Din Khnh. ng Cung Cnh phi cu cu v Gia nh. i binh ca Nguyn Vng ra gii vy c th Diu rt qun v. V Tnh ra thay ng Cung Cnh gi Din Khnh.

107

Theo C. B. Maybon.

398

Vit S Ton Th

Nm sau Diu tr li. Din Khnh b uy hip nng n, Nguyn Vng li em thy s ra cu. Lc ny gia triu Ty Sn, cc i thn bt ha vi nhau v vua Cnh Thnh qu non nt. Nm t Mo (1795) Thi s Bi c Tuyn cho Ng Vn S ra Bc thay V Vn Dng. Dng v Ph Xun n trm Hong Giang gp Trung th lnh Trn Vn K phi ti b y ra y. K vn c Dng qu trng xui Dng v tr Bi c Tuyn. Dng nghe theo nn lin mu vi Phm Cng Hng em qun vy nh Bi c Tuyn vo mt m ti. Con Tuyn l Tr ang Qui Nhn cng b bt nt. Bn Dng cn ly lnh vua sai Tit ch Nguyn Quang Thy gii Ng Vn S v Ph Xun. Nhng ngi ny u b co lm phn v dm xung sng m cht. Th lc nh Ty Sn t y st km hn. Nm inh T (1797) nh khng c Qui Nhn, Vng Nguyn Vn Thnh v ng Trn Thng li gi Din Khnh. nh hng ca Gia nh vn cha ra khi a phng ny. Nm K V (1799), Vng li mang i qun thy b ra nh Ph Yn, Qui Nhn. Ring thnh Qui Nhn cho n by gi rt l kin c, qun Nguyn ra cng my ln m vn khng ly c. Nm y, Gim mc B a Lc cng ng Cung Cnh cm u mt o qun ln n bao vy phen na. Thng t Nguyn Vng dn thy qun nh vo ca Th Ni. Hu qun V Tnh v Hu qun Nguyn Hunh c b ln ng Trc Kh. Tin qun c Nguyn Vn Thnh ra nh Ph Yn ri c lnh i tip ng cho V Tnh. Ba o qun khc theo ng b, o th nht c qun Lo hp sc nhm vo Thanh Ha lm mc tiu; o th nh men theo b b, o th ba i con ng ngn nht n Qui Nhn, ni tip vi cc o qun ang b. Cc n Ty Sn thuc tin tuyn bo v thnh Qui Nhn b mt dn vo tay cc tng L Vn Duyt v V Tnh. Triu nh Ph Xun cho Trn Quang Diu v V Vn Dng em binh vo cu nhng n Qung Ngi th Ty Sn b qun ca Nguyn Vn Thnh ngn li Thch Tn. o qun ca V Vn Dng n Chung X cng ngng li, m ti c ngi trng thy con nai trong rng lc ra lin reo ln: Con nai! Qun Ty Sn nghe lm ra l: Qun ng Nai! lin b chy v tan ht, Qun Nguyn c th ui nh. Trn th thnh Qui Nhn lu khng thy vin binh ca mnh n lng thc li cn sch nh m ca ra hng. Nguyn Vng i tn Qui Nhn ra Bnh nh t . Qui Nhn b mt, vua Cnh Thnh li cho i binh vo ng Tr Khc (Qung Ngi) tnh nh ly li Qui Nhn nhng v tri ma gi khng dng c thy chin phi rt v. Nguyn Vn Gip c lnh li Tr Khc, Trn Quang Diu v V Vn Dng gi Qung Nam. V pha qun Nguyn, mt phn rt v Gia nh, mt phn li gi Bnh nh. Thnh ny c t di quyn Ph m V Tnh v Ng Tng Chu. Trong dp ny v tri nhiu vt v, gian lao li thm thy th bt phc Gim mc B a Lc b bnh l m cht ti Th Ni ngy 9-10-1799. Xc ngi c a v mai tng rt trng th Tn Sn Ha (Gia nh) v Gim mc c truy tng tc Thi Ph B Nhu Qun Cng.

399

Vit S Ton Th

Tuy mt Qui Nhn, Ty Sn vn khng thoi ch nn n nm sau (1800) Trn Quang Diu v V Vn Dng li mang i qun vo bao vy thnh Qui Nhn. Quang Diu sai p ly chung quanh thnh, Vn Dng em hai chic tu ln v 100 chin thuyn nh ra ng gi ca Th Ni, t cc hi n v i bc quay ra mt bin phng qun Nam ngoi khi tin vo. Trc mt lc lng qu hng hu li do danh tng ch huy, V Tnh c th ch qun Gia nh ra tip sc. Lc ny Nguyn Vng c Nguyn Vn Thnh, L Cht, Nguyn nh c, Trng Tin Bo lnh ba o qun nh vo Ph Yn ri ko ra ng Th D (thuc Bnh nh). Cn Ngi dn thy qun tnh ph Th Ni. K hoch ny khng c thc hin c v qun thy b khng lin lc c vi nhau. Mt nm qua, thng Ging nm Tn Du (1801) qun Nguyn do Nguyn Vn Trng, Tng Phc Lng, L Vn Duyt, V Duy Nguy li tn cng ca Th Ni, t c nhiu tu, thuyn ca Ty Sn, khin V Vn Dng phi chy v hp sc vi Trn Quang Diu; vng vy ca qun Ty Sn li cng xit cht vo thnh Bnh nh, ri V Tnh cng Ng Tng Chu ht lng thc, qun nhu t st, V Tnh lm lu bt gic, cht c rm v thuc sng di v t ha thiu, Ng Tng Chu cng khng ham sng, t tit bng chn thuc c. Trn Quang Diu vo Bnh nh, chiu theo li khn cu ca V Tnh tha cht cho mi phn t qun dn trong thnh v lm l mai tng rt trng th cho hai k chin s bit nu cao gng tit lit.

4- Ph Xun i Ch (15-6-1801)
Trong khi thnh Bnh nh lm vo tnh th tuyt vng, Nguyn Vng gi mt th bo V Tnh ln b thnh ny th tri li V Tnh khuyn vng nn li dng lc i qun ca Ty Sn b cm chn Bnh nh m nh p Ph Xun, Nguyn Vng nghe theo Nguyn Vn Thnh li chng nhau vi Quang Diu v V Vn Dng, cn ngi em thy s nh vo ca T Dung. Thy s ca Vng gm c 6 chic tu u Chu do Vannier, Chaigneau, Forsans v De Barisy ch huy vi mt o qun b 15.000 ngi. Ngy 11-6-1801 qun Nguyn chia ra lm hai cnh tin vo ca sng Hng va tm sng i bc trn hi n. Cc tu v cc pho thuyn ln chn ngay ca Hu; 45 chin thuyn c mi cho v 300 chic pho thuyn nh chn ca ng. Thy qun ca Nguyn b ha lc ca Ty Sn y lui. Vng h lnh cho binh s ln b ngay khi n ca Ty Sn bn rt ro rit. Ph m Nguyn Vn Tr xng ra tnh bt sng ht m thy qun ny th b L Vn Duyt v L Cht nh bc hu. Tr mt ht lin lc vi cn c phi b chy nhng cha qu vi trm thc b bt. Ba gi sau Nguyn Vng ng trc kinh Ph Xun, v ngy 15-6 l hai hm sau Vng mi chnh thc nhp thnh. Lc ny vua Cnh Thnh v mt s cn thn chy c ra Bc. L Cht em b binh ui theo. S tht bi ca vua ti nh Ty Sn (Cnh Thnh) ch vua th nh tui, cc i thn ghen ght v tm cch hi nhau, vic chnh tr khng ai ng ti. Dn chng trc tnh trng ny mt c tin tng v cm tnh, phn b chin tranh lin min nn kit qu m sinh bin nhiu ni, cc tn v o trng o Thin Cha cng ni ln; Thanh Ha c T trng Mng l H Cng Thi nh ph, Ngh An c tng

400

Vit S Ton Th

Nguyn l Nguyn Vn Thy v Lu Phc Tng em qun Vn Tng sang khin tnh th ca Ty Sn thm bn lon.

5- Nguyn Vng ra Bc H
u thng 7-1801, vua Cnh Thnh i nin hiu ra Bo Hng ri truyn hch i cc trn ly thm binh s. Em l Nguyn Quang Thy c c vo gi Ngh An. Thng 11, vua Cnh Thnh em qun 4 trn ngoi Bc v qun Thanh, Ngh c thy ngt 30.000 vt sng Linh Giang, 100 chin thuyn vo ng ca Nht L. N tng Bi Th Xun, v Trn quang Diu cng em 5000 qun i theo. Nguyn Vng thn ra ch huy chin cuc, Chng Trung Qun Bnh Ty i tng qun Nguyn Vn Trng dn thy qun ra gi Linh Giang thy qun Ty Sn mnh phi rt v ng Hi. Nguyn Vng phi ti tr chin. Phm Vn Nhn v ng Trn Thng gi mt b. Thng ging nm Nhm Tut (1802), Nguyn Quang Thy tin nh ly Trn Ninh nhng khng c kt qu. Vua Cnh Thnh toan lui qun nhng Bi Th Xun thc voi vo trn cng quyt tip chin hng dng v gan d phi thng. Trn nh din ra t sng n ti cha ng ng b no th c tin ca thy qun ca Ty Sn b thua ca Nht L, qun Ty Sn lin mt ngay tinh thn. Vua Cnh Thnh b chy ra Bc. Ngy 15-2-1802, Nguyn Vng v Ph Xun Nguyn Vn Trng gi ng Hi v cho L Vn Duyt vo nh ly li Qui Nhn. Trn Quang Diu v V Vn Dng nghe qun mnh b bi Trn Ninh, thng 3 nm y b thnh Qui Nhn ri qua ng ni Ai Lao ra Bc tnh hi vi vua Cnh Thnh. Thng 3 nm Nhm Tut (1802), Nguyn Vng ln ngi, i nin hiu Cnh Hng ra Gia Long nguyn nin. Xt ra t gi pht y Vng khi phc xong Ph Xun, thu li c vng Linh Giang vo n Gia nh, th l hon thnh c s nghip nh ng cha thu trc. Gi y qun Nguyn ch cn vic truy kch vua ti nh Ty Sn. Bn Trn Quang Diu chy ra Bc n chu Qui Hp, xung huyn Hng Sn th thy Ngh An mt cng Bi Th Xun lin chy qua huyn Thanh Chng. Binh s by gi tht tn ht. c t lu hai v chng b bt. V vn Dng ra n Nng Cng cng b mt s phn nh Diu. Qun Nguyn c rong rui ra Thanh Ha, khng cn gp mt s khng c no ht. Ri n lt vua Ty Sn cng hai anh em l Quang Thy, Quang Thiu, c T, Nguyn Vn T trn ti huyn Phng Nhn tnh Bc Giang cng b bt nt. Ring Quang Thy, v chng c T t vn c. Cc phm nhn ca Nguyn Vng u b mang v lm l hin ph n Thi miu vo thng 7 nm Nhm Tut (1802) ri b lng tr (ti nhn b xo tht, y l mt hnh pht d man nht ca i phong kin). Cn v chng Trn Quang Diu cng b x t hnh: b Bi Th Xun v con gi hy cn nh tui, b voi giy, (theo s Php). Diu c l b chm, ring m gi ca Diu 80 tui c tha, v Diu khng st hi qun dn thnh Qui Nhn theo li yu cu ca V Tnh trc khi t tit nm Tn Du (1801). M vua Thi c v Thi t Nguyn Hu cng b qut ln, thy b vt i, cn u b vo chum giam vo ngc ti. Bn vn thn ca nh Ty Sn nh Ng Thi Nhm, Phan Huy ch ra hng b

401

Vit S Ton Th

nc nh trc nh Vn Miu (Bc Thnh) ri tha v. Ring Ng Thi Nhm b ng Trn Thng c him ring cho nh n cht... Nh Ty Sn khi u t nm Mu Tut (1778) n nm Nhm Tut (1802) th co chung, c tt c 24 nm. Trong 24 nm nh Ty Sn khng ngi tay nh ng dp Bc nn s nghip v ni tr khng c l bao nhiu. Nhng nu vua Quang Trung khng sm mt th nh Ty Sn khng phi ch mt s cng v i trn Lch s l ui qun xm lng nh Thanh m thi. V con ngi li lc, thng minh giu sng kin v m lc y sng thm t nm na th chnh tnh nc ta v cc din ng Nam rt c th thay i ln. Mng C vo lm vua t Tu, ngi Mn ng tr Hoa tc, vi Nguyn Hu cha qu 7 ngy dp tan c 20 vn qun Thanh, ai bo rng dn tc Vit Nam s chng c phn n ni trn lc a ca con chu Hong . Tic rng Thi T qua i, sau ny con chu bt ti, i thn tng lnh chia r, nn triu i Ty Sn tn t mt cch bi thm m ng cho triu Nguyn ni ln c do s gip ca Ty phng, nhng na th k sau li chm m trong vng l thuc cng do Ty phng m ra.

402

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 21 Ngi u Chu Sang Vit Nam

- Vit Nam di con mt ca ngi Php. - Vic ging o Thin Cha ti Vit Nam.

1- Vit Nam Di Con Mt Ca Ngi Php

u cng chung mt lc a nhng t th k th III, nm 226 sau C.L. c ngi La M i qua nc ta (khi cn gi l Giao Ch) sang nc Ng, ri ti th k VII c t ngi theo o Cnh Gio (Nestoriens) m ngi th nht tn l Olopen t Ba T n kinh Hoa L ca vua inh Tin Hong. n th k XIII, phi vin ca cha Mng C l Marco Polo ngi (nguyn qun thnh Venice) cng c ln i cng cn qua Vit Nam cho ti th k XV Chritophe Colomb tm c Chu M, Vasco de Gama ln c qua Hi Vng Gic (Cap de Bonne esprance) sang n Dng v qua c Thi Bnh Dng. T v sau ngi B o Nha, Ty Ban Nha v Ha Lan tranh nhau sang Chu lp th trng v chim t lm thuc a (B n o Mn b bin Trung Quc (1563), Ty Ban Nha chim qun o Phi Lut Tn (1568), Ha Lan ly t Ch V (1596) sau Anh v Php l mt n ). Ri nhiu ngi Ty phng t th k XV, XVI v XVII bit n nc ta trong thi Nam-Bc phn tranh. H ti x ta m mang vic thng mi v cng lo thc hin ch trng quc bi lc ny dn tc ng chng ta qu lc hu. Nm 1614 mt ngi B o Nha tn l Jean de la Croix n Thun Ha m l c sng gip cha Nguyn. Mt t k thut gia B cn dy ngi ng Trong ng tu theo li u Chu v t chc c binh i cho Nam H... Nhng ngi Php u tin t chn ti Vit Nam gm hai loi: cc nh bun v mt s gio s trong ngi ni danh hn c l gio s P. Alexandre de Rhodes. Sau mt thi gian lu li Vit Nam, gio s tr v Php (1649) cho in tm bn u tin ca x An Nam, cun t in Vit--La Tinh--B o Nha, v k , vo nm 1652 cun S K Bc H bng ting La Tinh cng c xut bn... Sau khi cng ty ca Php ti n c thnh lp, vin gim c Franois Caran son tho mt k hoch y vi tham vng tn tnh th trng ti Vin ng. Vo nm 1666, cng c a v ti vng o Java xong, F. Caran c nh m mt chuyn vin du qua Nht Bn ri s ti x Nam H t c s thng mi ti y. Ri thay,

403

Vit S Ton Th

hoi bo khng c thnh tu v trong khong 1665 v 1667 nc Php gp nhiu tht bi ti o Madagascar. Nm 1678 mt ngi Php tn l Boureau-Deslandes vo yt kin cha Trnh Bc H, dng mt bc th ca vua Louis XIV xin cho cc gio s Php c vo ging o ti Vit Nam. Nm 1682, gim mc Metellopolis v Lanneau ti Hu gp cha Hin Vng v lm qu cho ngi hai c i bc. Hai nm sau, cng ty n phi mt ngi Php tn l Chappelier ra Bc. Ti y ng ny lp mt ca hng. Nhn xt v x ny, Chappelier vit: "t ai ph nhiu, dn tnh hin ha v c thin ch bun bn vi ngoi quc". Nm 1686 mt ngi Php tn l Verret c php m thng im c lao Cn Ln. Y bo co v cho Cng ty, nh sau: "C lao khng c dn c , c nhiu gia v, c lao chnh c ba hi cng tt..." Tuy nhin bo co trn khng c Cng ty lu tm ti v gp nhng kh khn lin tip v mt ti chnh ca Php thu do chin tranh gy ra. Mi ti nm 1721, Cng ty mi bt u nghin cu nhng d n v Nam H. T giai on ny tr i mt t ngi Ha Lan, B o Nha cho tu cp bn ca Thi Bnh v ca Luc giao dch vi vua cha cng dn chng Bc H. H c php lp hiu bun K Ch v Ph Hin (Vit S Tn Bin quyn 3 ni n). Nm 1721, vin ton quyn Pondichry l Pierre Lenoir phi Renault sang Nam H quan st tnh hnh, v khc vi Verret, ng ny t ch ti c lao Cn Ln. Renault cho rng chnh trong t lin mi c nhiu iu ng k. Vo nm 1723 Cng ty gp cn khng hong v khng sao tin ln c ti mc bnh thng duy tr cc c s c. T v sau, Cng ty lun lun ngh n Bc v Nam H, ng thi cc chuyn tu c bit thng hay gh vo cc x ny. Nm 1737 vin ton quyn Pondichry l Dumas gi mt bn phc trnh cho ban gim c Cng ty ni v x Bc H. Dumas nhn xt: "X Bc H t ai ph nhiu, kh hu tt lnh v c bit, gn Trung Quc c nhiu m ng v nhiu gia v". Ri Dumas giao cho De la Baume, mt ngi tng sng lu nm Nam H, kho xt v nhng th sn ca x ny. Nhng mi vic u khng a ti kt qu mong mun. Vo nm 1748, Cng ty phi mt nhn vin tn l Dumont ti min Trung, ng ny m ca hng Hi An vi nh bin ca b ny thnh mt trung tm thng mi. Nm 1749 mt ngi Php tn l Pierre le Poivre sang Nam H, vo ca Hi An, xin yt kin cha Nguyn v dng t quc th cng phm vt t tnh giao hiu ca hai nc. Cha Nguyn cng p th li, thun cho ngi Php vo thng thng v c quyn m thng im ca Hi An. Sau ny nhng chuyn vin du ca Bennelat, ca gio s d'Eucarpi, ca tu s Saint Phalle ti Vit Nam cng u c xem xt tnh hnh Vit Nam v mi phng din.

404

Vit S Ton Th

Vo 1753, Prolias-Leroux ngh m mt ca hng ti o Cn Ln. Nhng v cuc chin tranh "Tht Nin" em li s tht bi cho Php ti n nn Cng ty ny b tan r (1769) khin d nh trn khng c thnh tu. Vo cui i Louis XV, chng trnh thit lp c s ti Vit Nam li c em ra nghin cu mt ln na. Sau khi trnh by s bnh trng v uy th ca Anh Ct Li ti Chu, mt ngi Php tn l De Roth cho bit: "Cho n by gi ch cn Nam H nm ngoi vng nh hng ca Anh Ct Li; nu h quyt nh trc ta, th chng bao gi ta cn c th t chn ti x ny c na". Xem cc s kin k trn, ta thy nc Php cng nh nhiu nc u Chu thm mun nc ta rt nhiu v t lu chng cn phi c vic co t ca gim mc B a Lc sau ny hoc c vic vua Gia Long khi cn l cha Nguyn nh yu cu h mang binh sang nc ta. Vic xm chim Vit Nam vo i T c i vi nc Php nu so vi hnh ng thc dn ca cc nc Ty phng khc ch l l t nhin phi xy ra. Nu s vic ny ti mun l bi Php cha c hon cnh thun tin t hai th k trc m thi. Ngoi nhng thng nhn c nh hng n thi cuc ng, phi k c mt s gio s na, v h hot ng khng ring g cho tn gio.

2- o Thin Cha
Xa kia u Chu l mt ni c nhiu tn gio khc nhau. Dn tc no cng c thn thnh ring th phng, ly cc hin tng trong tri t tng tng ra cc thnh thn ri lm cc n i v i cng vi. Dn Hy Lp, La M th thn Jupiter (Thi Dng), thn Apollo (thn nh Sng). Ring Do Thi th Jhovah Jrusalem, tin rng v thn ny sinh ra loi ngi v mun vt trong v tr. Khi La M lm ch c c t Tiu -T- v Ty u, o Do Thi tr nn suy tn. Lc ny cha Gia T108 ra i lp ra thuyt trong tri t ch c Thng l cao siu, l v i, l nhn t hn c. Thng y tc l Cha Tri c ba ngi: ngi th nht l Cha, ngi th hai l Con v ngi th ba l Thnh Thn. Tuy chia ra ba m vn l nht th. Cha Tri cho con xung th lm ngi chu iu cc hnh, kh nhc chuc ti cho Nhn loi. Cha Gia T khuyn ngi ta knh Cha (Tri) v mn ngi, ch lm nhng iu n ch v trt b mi on hn, ghen ght. Cng ti sau ny s c Cha phn xt ln Thin ng hay xung a ngc i i, kip kip... T i bo cha Nron cho ti cc vng sau, o Thin Cha b trit h cm on nhiu ln nhng sau n nm 325 i vua La M Constantin do ch d Milan, o ny c t do truyn b. Tuy vy cho ti th k XVIII o Thin Cha cn gp nhiu tr lc v phi tranh u rt nhiu vi cc o gio khc mi tn ti c n ngy nay thnh mt gio l c tin tng nhiu nht cc nc Ty phng. o Gia T ln sang ng trc th k th IV sau T.C. qua Ba T, qua o Socotora, Tch Lan, Malabar, Tartaria v Trung Quc. Nhng gio s u tin trn t Vit Nam l nhng ai?

108

o Thin Cha cn gi l o Gia T bi ch Gia T phin m ch Christ m ra.

405

Vit S Ton Th

H l nhng ngi B o Nha, Ty Ban Nha... tu s cng nh li bun u t cho mnh l nhng tn lnh tin phong cm t i m vic bun bn vi Chu lm giu cho x s mnh v em c tin Cng Gio n vi nhng ngi khng tn ngng khp ni trn th gii. Ht tiu v linh hn, l mc ch ca nhng cuc mo him v cng to bo ca h. o Cng Gio n nc ta vo i Hu L, gia lc nn thng nht ca Vit Nam b tan r do s tranh ginh quyn li ca cc ng cha phong kin Mc -- Trnh -Nguyn. Theo Khm nh Vit S, t nm Nguyn Ha nguyn nin i vua L Trang Tng (1532-1533) khi gio s dng Franciscan n x Bc c mt ngi Ty Dng l INi-Khu i ng b ln vo ging o Thin Cha lng Ninh Cng, lng Qun Anh, huyn Nam Trc, lng Tr L huyn Giao Thy thuc cc tnh Nam nh, Thi Bnh v Ninh Bnh. Sau cc gio s P. Busomi n Nam H vo nm t Mo (1615) i cha Si, gio s Jean Rhodes n ging kinh Phc m Ph Xun, gio s Baldinoti vo x Bc nm Bnh Dn (1626) i vua L Thn Tng, v.v... Trong thu s khai cc gio s nh vo cc thng gia mi c tu b qua ng. u th k XVII vic triu nh truyn gio c t chc y v tin mnh dn. o Mn (mt a im duyn hi ca tnh Phc Kin) by gi tr nn mt trung tm cho vic truyn b o Thin Cha v l ni phn phi cc gio s i cc x ng do ngi B o Nha cm u. ng ch l s m mang Quc ca Lit cng Ty phng v vic bnh trng o Thin Cha cng song hnh u nhp, lin h vi nhau, nn ngi ng sau khi thy nhiu dn tc da vng b n l ha nhn ngi Ty phng bng con mt cm hn, vi o Thin Cha h cng nghi ng v phng din chnh tr. Qu vy, mt s gio s l mt bo vin cho Hong Ty Ban Nha v Php. H khng th lm khc hn c bi h phi da vo quyn lc v s cung cp ca Hong Php-Ty Ban Nha mi c phng tin qua ng lm nhim v cao c ca h. Ri do s cnh tranh chnh cc nh bun cng gio s ca cc nc Ty phng t co nhau, dm pha nhau nn cc vua cha ca ta nghi ng h l phi lm. y l mt trong nhiu nguyn nhn v vic bi o v git o mi ngy thm khc lit khin lch s Cng Gio Vit Nam y huyt l t th k XVII n th k XIX. Bui u trong thi Nam-Bc triu, sau l thi Nam-Bc phn tranh vua cha Nam, Bc H t c nhiu cm tnh vi cc gio s. Thc ra khng phi v hm m mt o gio, mc du o gio ny c ch trng Bc i, Nhn Ha nhng v cc vua cha mun li dng cc gio s lin lc vi cc nc Ty phng hng c nhng k thut gia gii v qun s, ti ng tu chin, c sng ng, n dc v mua c nhiu kh gii h th i phng. Ti khi khng li dng c nh mun li thy ngi Ty phng chinh phc c nhiu nc Chu, cc vua cha sinh ra e s ri quyt lit thi hnh chnh sch bi o v b quan ta cng.

406

Vit S Ton Th

T nm Tn T (1631) trong Nam di i cha Thng ngoi Bc di i Cnh Hng (1754) ni ln nhiu phong tro giam cm bt b v git trc cc o trng Ty phng cng cc tn . Cc gio s b hi Bc H nhiu hn v vua L, cha Trnh gn nh tht bi trong vic ku gi ngi Ty phng n gip mnh. Mt cn nguyn khc khng km phn quan trng trong vic bi o l ch o Thin Cha b hiu lm l mt t o, nghch vi thun phong m tc bn a. Chnh quyn cho k theo o l nhng k i ngc vi lun thng, b ri tin t, khinh mn vua quan, tm li tn gio ny b coi l c th lm o ln trt t ca x hi ng thi t gia nh ra ti ngoi i chng.

407

Vit S Ton Th

Phn 3 - Chng 22

Nh Nguyn (1802-1945)
- Gia Long (1802- 1820) - Thiu Tr (1841- 1847) - Dc c (1883) - Kin Phc (1883- 1884) - Duy Tn (1907- 1916) -Minh Mng (1820- 1840) - T c (1847- 1883) - Hip Ha (1883) - Hm Nghi (1884- 1885) - Khi nh (1916- 1925)

- ng Khnh (1885- 1889) - Thnh Thi (1889- 1907)

1- Th T xng hiu:
Ngy 1/6/1802, Nguyn nh lm l ti nh Th Miu, ly hiu l Gia Long v tuyn b co chung nin hiu Cnh Hng ca nh Hu L. Tnh ra Th T nh Nguyn chin u sut hai mi lm nm (1777-1802) hon thnh s nghip thng nht v bnh nh nc Vit Nam t C Mau ti Nam Quan. Trong mt phn t th k Ngi tri qua bao phen vo sinh ra t, nhc nh gian lao, nu khng phi l ngi c ti, c ch, cng quyt v nhn ni th kh m thnh cng c. n khi bc ln ngai vng, Th T va ng 40 tui. Lo vic tr lon xong, Ngi bt tay vo vic bnh tr. Cng chuyn ny rt l phin toi, kh khn v v i. Cc c quan hnh chnh v cc quan li cc a phng by gi u tht tn ht, nay phi lp li cc s sch v inh in, thu kha v tuyn trch nhn vin. ng rung b hoang, kho tng rng tuch, cp bc lung tung, tht l mt cuc nt hon ton. Vic th nht l Ngi i tn quc hiu ra Vit Nam, chnh thc dng Ph Xun lm kinh , tha cho dn mt v thu, thng thng cho tng s, phong tc v cp rung t cho con chu hai h L, Trnh gi vic khi hng.

408

Vit S Ton Th

2- B My Chnh Quyn Trung ng:

Vua Gia Long khng t ngi hong hu trong ni cung, v chc Bi tng, hay Tham tng (tc l chc T tng) ngoi triu nh trnh nhng nh hng qu ln v chnh tr, do ch c chc Hong phi v cung tn trong bit in, vic nc th c Lc b ph trch. Mi b c mt vi Thng th ng u gm T Hu Tham Tri T, Hu Th Lang cng cc thuc vin Lang Trung, Vin Ngoi Ch S, bt cu phm, th li v.v... Su b l: 1) B Li trng coi vic b dng, thuyn chuyn, ban thng phm trt, kho xt cng trng, phong tng m tc, tho cc chiu, sc, d v.v... 2) B H chu trch nhim v cc vic inh in, thu m, tin bc, kho tng, ha vt nh b Ti chnh v Kinh t ngy nay. 3) B L lo vic t t, triu h, tn phong, triu hi, hc ch, khoa c, phong sc cho bch thn, khen tng cc ngi sng lu, tit hnh. 4) B Binh b dng, tuyn m binh tng, t chc qun i, m cc cuc thao din, lp khoa thi v c, ban b cc mnh lnh hnh qun v.v... 5) B Hnh xt hnh n, sa sang php lut, duyt li cc n t ng nghi ng hay cc n khng t ti cao. 6) B Cng ph trch cc cng tc xy dng cung in, thnh tr, ho ly, t to tu b, nghin cu cc kiu mu lng tm, cng th, mua bn vt liu, thu mn th thuyn. kin ton vic chnh tr cng nh hnh chnh, nh vua lp st vin gm T, Hu Ng S v T, Hu ph Ng S ng u, c quan ny ging nh Nha Thanh Tra hnh chnh v chnh tr i nay nhng rng quyn hn l c quyn cn ngn nh vua v n hc cc quan ln, nh nu thy vic g tri vi php nc v phng din ny hay phng din khc. Xt trong triu Gia Long by gi cha c quan nht phm v hng vn, cc qun nhn hu ht gi cc vic trng yu, c l do tnh th c bit bui . Cc vic thng pht, trut bim, bi min u c nhng th l r rng trnh nhng vic lm quyn v thin v.

3- Cc a Ht Hnh Chnh Ln:

i vi tng a phng, vua Th T c mt chnh sch ring bit: A) Ti Bc H v Nam H, nh vua t mt quan Tng Trn trng nom mi vic. Quan Tng Trn Bc H by gi l Nguyn Vn Thnh, Tng Trn Nam H l L Vn Duyt. C hai u l v quan cp tng i cao. D nhin ca nh vua l v vic lon ch mi tm yn, cn phi c v tng ton quyn hnh ng mi gii quyt c mi vn . Di quyn Tng Trn c ph Tng Trn, c quan K Lc v Cai B gip vic cai tr. Quan li Bc H c tuyn dng trong cc cu thn ca nh L v cc th ho s ti.

409

Vit S Ton Th

Bc H c k t Thanh Ha ngoi tc l t Ninh Bnh tr ra, gm 11 trn chia ra lm 5 ni trn: Sn Nam thng, Sn Nam h, Sn Ty Kinh Bc, Hi Dng. Ngoi trn c: Tuyn Quang, Hng Ho, Cao Bng, Lng Sn, Thi Nguyn, Qung Yn l nhng tnh bao vy vng Trung Chu t Ty qua ng (gip bin). Nam H t Bnh Thun tr vo l Gia nh thnh gm 5 trn: Phin An (thnh Gia nh c) Bin Ha, Vnh Thanh (Vnh Long v An Giang) Vnh Tng v H Tin109. ng u cc trn c cc quan Lu Trn hay Trn Th. Trn li chia ra ph, huyn, chu (chu l n v hnh chnh cc vng c rng ni v ng bo Thng). Min Trung gm: Thanh Ha trn, Ngh An trn, Qung Ngha trn, Bnh nh trn, Ph Yn trn, Bnh Ha trn (tc Khnh Ha) v Bnh Thun trn. Vng Kinh K tc l cc tnh trc tip vi hong triu gm bn doanh: Trc L Qung c doanh (Tha Thin ngy nay), Qung Tr doanh, Qung Bnh doanh, Qung Nam doanh. P. Cultru cho rng Bc H v Nam H by gi tuy b l thuc v Ph Xun nhng khng b mt ch cai tr nghit ng v vua Gia Long xt vic tp trung quyn hnh thi qu l iu khng thun li.

4- Binh Ch:
Vua Th T sau khi thng nht t nc lin phong thng tng s. Ngi chnh n binh i theo tc c: i vi qun chnh quy c 7 xut inh t 19 n 25 tui ly mt Ngi ra lnh th gia nh c lnh mt phn rung v c mt nm ch trong qun ng mt thi hn l 4 thng ri li c tr v qu lm n cy cy 8 thng, nhng khi Nh nc ng dng n lm cc tp dch th phi c mt (xy thnh, p ly, m ng v.v...), gp thi chin th c ba xut inh ly mt. Bc H th 10 ngi ly mt ti trn Tuyn Quang, Hng Ha, Cao Bng, Lng Sn, Thi Nguyn v Qung Yn. Nam H th 8 ngi ly mt ti cc lng ng o. kinh thnh c ba loi lnh: thn binh, cm binh, v tinh binh. Thn binh mi v c 500 ngi v c 50 ngi binh tp qun nhc. cc trn th c lnh c, lnh m. Cc binh s chia ra lm ba phin: 2 phin v lm rung, 1 phin li phc v ri thay i cho nhau. V kh c: gm, gio, m tu. Sng c: i bc, thch c iu thng (sng nh) m bng my la. C ba trng tp bn kinh thnh gi l x trng. cc ca b c cc hi i l n binh c t sng bo v an ninh v kim sot tu b ngoi quc. Vua Gia Long t mi hi khu mt c lnh thy v lm thuyn ln bc ng tun phng min b. Lnh thy c ly hai doanh Qung c v Qung Nam, lp thnh 6 v ng ti kinh thnh.
Nm 1802, Vua Gia Long phong cho chu Mc Cu l Mc T Thim lm Trn Th a phng ny. Thim l con Mc Thin T. Nm 1809 Thim cht, Vua Gia Long khng tin ngi con c ca Thim nn t tm mt vin quan li ngi Vit H Tin. Tim La phn i rng H Tin l t ca h Mc gy dng. Nm 1826 Mc Cng Du con Thim c lm Hip trn a phng ny sau thng chc Trn th, H Tin li thnh vng nh xa.
109

410

Vit S Ton Th

Cp bc v V ban: cng nh v Vn ban c 9 bc: mi bc c chnh, c tng (ph). Cao nht l: Trung qun, Tin qun, T qun, Hu qun, Hu qun. Chc ny vo cp tng coi mt o qun gm 8 i i v 9 c ( mi c c 60 binh s ). Mi o qun c mt s tng binh. Cm qun l qun canh gc hong thnh c 30.000 gm lc qun, k binh, tng binh. Tng s lc qun vo nm 1800 l 113.000 ngi (trong thi chin), nhng c th ln ti 200.000 nu c chin tranh. Tng s hi qun c 26.800 ngi, l theo li ca De Barisy, ngi cng tc vi nh vua trong thi chin tranh vi nh Ty Sn. Tu chin mang 16 n 22 khu i bc c 200 chic. Thuyn chin c 40 n 44 tay cho mang my bn c 500 chic. Thuyn ln c t 50 n 60 tay cho mang i bc, my bn c 100 chic. Binh i thy lc ny u luyn tp v p dng chin php theo li u Chu. Cn k binh th khng c v x ta nhiu ni non sng ngi, ch c mt t dng vo vic lin lc v bo v hong thnh.

5- Cng V:
Mi tnh c mt s nhn vin ph trch vic sa sang ng x, iu, sng ngi. Nh vua lu tm nhiu hn c l vn iu Bc H, v x ny hng nm thung xy ra vic lt li khin Nh nc phi bi thu cho dn. Cui i ca vua Th T (1820) vic sa sang iu y mi tm yn, tic rng vic gn gi vn thng khng c chu o lm nn vic lt li vn cn xy ra. Cc quan l trong nc u c chm nom, ch no cch sng ngi th quan a phng cho lm cu. C 15.000 trng ng th dn c lnh 10.000 phng go. T ca Nam Quan vo n Bnh Thun, c 4.000 trng ng c mt trm bn cnh quan l quan khch ngh ngi, c thy c 98 trm, cn t Bnh Thun vo n H Tin c thy o. mi trn Nh nc c mt kho cha thc go phng khi i km hay mt ma chn cp hay bn r cho dn. Thnh Hu c xy dng vo nm 1813 hay 1814 n 1820 mi xong. Thnh hnh vung chu vi ti 5 n 6 dm theo kin trc Ty Phng kiu Vauban (nh thnh Strasbourg ca Php) c 24 pho i (mi pho i c 26 khu i bc t 18 n 68 livres), do chnh s c ca nh vua lm ra. Thnh cao chng 4 thc ty c nhng cng cao ti 60 thc Anh (peds) ton bng phin rt ln v dy dn, nc cng cao ti 8 thc. y l mt cng trnh kin trc v i v kin c rt ng khen ngi nu em so snh vi nhng thnh ly ca Hi An hay Nha Trang.

411

Vit S Ton Th

6- Vic Hc Hnh V Lut Php:

Vua Th T cng tn trng Nho hc, bit rng vic tr dn cn phi c nhn ti nn cho lp nh Vn Miu cc doanh, cc trn th c Khng t. Ngi lp Quc T Gim (1803) Kinh dy cho cc quan v cc s t, m khoa thi Hng ly cc ngi c hc, c hnh ra lm quan. Cng trong nm ny, Ngi cho ban hnh hai o d v vic m cc trng cc tnh, n nh nhn vin gio gii v chng trnh hc ch cng ti lp cc khoa thi cc trn. mi trn c mt quan c Hc, mt ph c Hc hay Tr Gio. C thng 10 hng nm triu nh m mt k thi. Binh b thng th L Quang nh c ph trch lm mt cun a d tc l cun Nht Thng a D Ch bin son t nm 1806 n nm 1811. Vua Th T cn ra lnh su tm cc sch s k lin h n L triu v nh Ty Sn, ku gi dn chng xut trnh cc ti liu by lu tht tn v ly lon em np cho cc quan tnh ly thng. Cng nm ny mt s gio vin c mi v kinh chp s. Nm 1818 Mc Cng Du l con chu Mc Cu c lnh su tm cc ti liu v lch s t H Tin. V lut php, vua Th T t Nguyn Vn Thnh vo chc Tng Ti son mt b lut mi. Nguyn Vn Thnh mang b lut ca nh Thanh ra chp li gn trn nguyn vn nn khi p dng b lut ny c nhiu iu qu khe kht. Xin nhc rng b lut ca Thanh triu cay nghit l bi vua quan nh Thanh l ngi Mn vo thng tr Hoa tc tt nhin n khng c th c nhng im khoan ha ca b lut Hng c. Quc m nh ta thy di i L Mt v Ty Sn bt u thnh t. Ti i Nguyn S, thi bnh tr li th mm non ca quc m cng ny n mnh dn. Bi vn t tng s trn vong c ti Bc H do Tng trn Nguyn Vn Thnh khng r do ai vit, "Hoa Tin chuyn" ca Nguyn Lai Thch, "Kim Vn Kiu" ca Nguyn Du, l c mt s tin bo vn chng Vit Nam ang i n ch phong ph, sng sa dn ta c th bng ting m din t c mi iu tnh cm hay trnh by c mi t tng, v nn mi cnh tr. Nhng tc phm ny n nay cn c coi l nhng ng vn chng i bt trong pht xut c nhiu tinh hoa ca dn tc.

7- Vic Ti Chnh:
Ti chnh l huyt mch ca quc gia, l sinh kh ca b my Nh nc, Gia Long quan nim nh vy nn gia cng chnh n mi ngnh thu kho nh sau: 1/ T Qung Bnh n Bnh Thun dn ng thu mi nm mt ln t thng 4 n thng 6. 2/ Ngh An, Thanh Ho v Bc H c np thu lm hai ln. Nguyn triu lp ra inh b v in b cng cng b nhiu o lut v cng in, cng th do s gian ln, n nc xy ra bi nhiu ngi li dng thi chin tranh em bn hoc t chia nhau cng in, cng th. Nay triu nh bt chia li v cm ngt vic bn cng in, cng vo danh sch nhng ngi t 18 n 59 tui hu trnh nhng trng hp khai t hay khai vng mt khi ng thu ny, nu vic gian xy ra khng nhng ng s phi pht m c l trng cng phi chu trch nhim (hoc

412

Vit S Ton Th

pht trng hay pht t). K t co vic ny c thng tin hay c min tp dch, nhng t gic s b nghim hnh110. Thu in: chia ra lm ba hng: nht ng in mi mu ng nin np 20 thng. Nh ng in 15 thng. Tam ng in 10 thng. Cn th rung ma ng nin phi np 10 thng. Thu inh: Ngh An ra ni ngoi Thanh Ha mi xut hng nm phi np thu thn t 1 n 2 tin -- Mn tin: t 1 n 2 tin -- Cc m: 2 bt. Nm ni trn Bc Thnh v ph Phng Thin (Hoi c by gi) mi xut phi np: thu thn t 1 n 2 tin. 1 mn tin 1 tin. iu tin (tp dch) 6 tin -- Cc m: 2 bt. Su ngoi trn Bc thnh mi xut phi np: thu thn 6 tin -- Mn tin: 1 tin -- iu tin: 3 tin -- Cc m: 1 bt (1803 v 1805). Ngoi cc th thu k trn, ta thy di i Gia Long cn nhng thu nh vo cc qu vt nh qu Thanh Ha, yn so Qung Nam, g, chiu hoc np bng thc cht hoc bng tin cng lp ra quan thu i vi ngoi quc vo giao thng v cc thu khai thc cc qung m. Nh vua li cho lp c s c tin (1803 lm ra hai loi tin ng v tin km cng c vng bc ra thnh lng, thnh nn. Tin km nng 7 phn, mt mt in ch Gia Long thng bo, mt mt in ch tht phn. Mi quan tin nng 2 cn 10 lng. Gi vng nh l: mt lng vng i ly 10 lng bc. Nh vua cng chun nh li cc thc vung, ch to ra thc ng o rung. Nm Gia Long th 12, triu nh lp ra cn thin bnh cn ng, st, ch, v thic. Cn cn vng th dng cn trung bnh.

8- Vic Ngoi giao Vi Nc Php:

Nh chng ta bit, cha Nguyn nh xa kia gi con (Th T Cnh) cho Gim mc B a lc sang ngoi giao cu vin tr ca Php hong Louis XVI nu khng c s hiu lm, hoc rt d ca Php nh th ngay t thu nc Php t c nhiu nh hng Vit Nam. Vic ny cn b ngn tr na v cuc cch mng (1789-1793) nc Php xy ra thu y, thm vo l Php khng di do ti chnh cng qun lc tranh ginh vi Lit cng cc vng Chu. Sau ny cha Nguyn nh thnh cng do s gip ca Gim mc B a Lc, mt s t nhn Php, v c chnh gii Php li ra vic ti lp ngoi giao vi Vit Nam. Vn nh dng hai chc nm trc, Php mun ginh nhau vi Anh quc nhiu hn c v Anh nm c nhiu ngun li t n Dng qua Thi Bnh Dng. Nay Php thy cn chn ng li tin ca Anh vo b bin Trung Hoa v Trung Hoa l mt ming mi ngon v v i hn ht.

V thu kho thi Gia Long theo Langlois (vit ngy 14 4 1804) v theo k s ca Chaigneau ngy 12.5.1808, dn chng au kh v ch thu kha ca vua quan nhiu qu v v vic tp dch th dn chng khng c tr bng tin hay bng go (Ti liu ca gio s Cadire trang 60).

110

413

Vit S Ton Th

Nm 1812, theo lnh Hong N-Ph-Lun (Napoleon), Quc v khanh d'Hauterive c xem xt li vn Vit Nam nhng vic ny li gin on v sau t lu N-Ph-Lun b lt . Di thi phc hng ca nc Php (Restauration), khi B tc Portal lm gim c cc thuc a, mt thn nhn ca Dayot nu ra kin nc Php nn m cuc ngoi giao tr li vi Nam H ri Php nh min nhiu thu m cho cc tu bun i giao dch vi cc x Vin ng. Vua Gia Long ln ngi c hai nm (1804) do li ngh ca Cng ty ng n, Anh gi x thn Sir Robert n Vit Nam. By gi Chaigneau v Vannier ang c nhiu uy th bn vua Gia Long xi nh vua khc t ngoi giao vi Anh, tuy vy Anh cn a th hai ba ln na nhng Th T cng vn t chi. Sau ny vo nm 1803, mt hm i ca Anh gm 7 chic tu tin vo H Ni b qun ta t chy, nhng khng thy Anh phn ng. Vo thng 9 nm 1817, tu La Paix ca Php cp bn Nng do nh Balguerie v Sarget cng ty gii thiu n. Tu ny c tip i t t, sau l mt chic tu na ca nh Philippon. Tu ny khng bn c hng bi khng c ha phm no hp vi nhu cu ca a phng. Vua Gia Long c trao cho h mt danh sch ha phm k sau h mang hng ti v s khng b l. Nm 1817, chic Cyble n Tourane vo thng 12. Thuyn trng ca tu ny l B tc Kergariou nhn danh Php hong Louis XVIII xin nh vua thi hnh hip c 1787111 Php c hng cc quyn li Ca Hn v Cn o. Li yu cu ny khng c tha mn. l iu d hiu v chnh nc Php khng thi hnh hip c trc. Nm 1819, hai chic tu Larose v Henri cng ca my nh trn y gi qua, vua Gia Long cng vn mua bn vi h. Tin nong v gi c rt l sng phng, phn minh. Tr v h mua ca ta ng, ch, la, mc v bc nn. Tm li ch ring v phng din thng mi ngi Php c u th v u th ny c th di lu nu vua Gia Long cn sng thm na bi ngi hm n mt s ngi Php gip ngi trong vic tranh u vi nh Ty Sn xa kia. Trong giai on ny th tng De Richelieu c vit th cho Chaigneau hi thm tnh hnh Vit Nam v nhiu phng din v gii thiu cc tu bun cng cc thy th, sau Chaigneau c thng Bc u Bi Tinh. Chaigneau tr v thm nh thng 11/1819 c Php Hong giao cho chc Lnh s Php Vit Nam, c giy t ng hong vi nhim v iu nh lp cc thng c vi vua Gia Long. Vua Louis XVIII gi chiu vua Gia Long mt chic ng h qu lc, hai cy n th, cc bnh bng ng m vng, 16 bc tranh chm ni v cc trn nh di thi

111

Hip c Versailles do Gim mc B a Lc k vi B trng ngoi giao Montmorin.

414

Vit S Ton Th

Chnh, mt khu sng trng kiu mi nht, mt cp sng lc v mt tm gng rt ln ( Hu vn cn gi c tm gng ny). Nhng khi Chaigneau tr li Vit Nam nm 1821, th vua Gia Long t th, vua Minh Mng ln k v th s lin lc Vit Php thay i hn. Trong thi vua Gia Long cn sng, ngi Php li lm quan vi Nguyn triu c Philippe Vannier, Jean Baptiste Chaigneau, De Forsans v y s Despiau. Nhng ngi ny c nh vua phong tc112 rt trng hu (tr Despiau). Nh vua min cho h khi phi ly khi vo chu m ch phi khu u 5 ln. Mi ngi c 50 tn lnh phc v ti t dinh. Sau vua Gia Long qua i th nhng ngi Php trn y b v ht v s ghen ght ca cc quan Vit Nam v s gh lnh ca vua Minh Mng. K t giai on ny tr i cuc giao tip gia Nguyn triu vi nc Php bt u ni sng gi.

9- Giao Thip Vi Trung Quc:

Sau khi ly c Bc H, vua Gia Long c mt s on qua Tu xin cu phong. Cm u s on l Trnh Hoi c. S on ny cha hi hng th cui nm 1802, vua Gia Long c lun Binh b Thng th L Quang nh sang xin vua Gia Khnh nh Thanh i tn cho nc ta. Nm sau 1802, triu nh Mn Thanh cho Tng c Qung Ty sang lm l tn phong cho vua Gia Long v a ra hai sc d: mt c tn nc ta l Vit Nam, mt n nh th l tin cng t nay c hai nm mt ln v c 4 nm mt ln Vit Nam phi s b sang lm l triu knh. L cng gm c: ng voi, sng t, la vi, g trm, cau kh. Ri vua Gia Long thn hnh ra Thng Long lm l th phong. Nm sau Gia Long li c s b sang cm t vua Tu ti Bc Kinh. thng 8 nm 1809, s on Vit Nam sang mng th vua Gia Khnh (lc c 50 tui). Lun t 1813, 1817, v 1819 vic giao dch gia Gia Long v nc Tu c u ha, m p.

10- Giao Thip Vi Min, Lo v Tim La:

Gia Long ln ngi, nc Nam c yn tr, nc Cao Min tuy mt t (Thy Chn Lp) nhng vn chu thn phc Vit Nam. T lu i nc ny hay b ngi Tim quy ri nn vn phi nh Vit Nam che ch. Trong thi h Nguyn cn ang mc mu vi Ty Sn, Tim La nh li dng c hi phn chia t Cao Min l vic xy ra hi 1779 di i quc vng Trnh Quc Anh (Phya Tak) nh trn ni. Thi Ty Sn cn nm c min Nam Vit (1794), Nc n lu vong qua Vng Cc ri c vua Tim La cho mt o qun a v nc. T ngy hai tnh Battambang v Angkor nhng cho Tim. Nc n mt nm 1796. Nm 1802 Min mi c vua tc l Nc ng Chn, con Nc ng n. Tuy thn phc Tim La, ng Chn vn c s on ra chu vua Gia Long ti Thng Long. Th l t nm 1805 Min lm ti triu nh Vit

P. Vannier c gi l Nguyn Vn Chn c phong Trn Oai Hu, J. B. Chaigneau l Nguyn Vn Thng c phong Thng Ti Hu, Victor Olivier l ng Tn lm V y - Thodore Le Brun lm Cai i Thch ai hu...

112

415

Vit S Ton Th

Nam v nm sau li sang Vng Cc th phong. Tim khng tn thnh chnh sch nc i ny nn ngm xui Nc ng Nguyn em ng Chn ni lon. ng Chn phi chy sang Vit Nam cu cu. Tim lin tin qun nh thnh La Bch v gi th cho vua Gia Long ni qun Tim vo t Min ch c thu xp vic ca hong gia Min m thi. Vua Gia Long lm b tin li vua Tim ri c L Vn Duyt. Tng trn thnh Gia nh dn 10.000 binh h v ng Chn tr v nc: Tim v Nc ng Nguyn phi rt lui. phng nga mm lon, L Vn Duyt t ch bo h trn t Min t y v xy thnh Nam Vang cng thnh La Lem. Sau vua Th T c Nguyn Vn Thy em 1.000 qun sang trn gi x ny nh mt thuc quc. D sao vic giao thip gia triu Gia Long v Tim La vn gi c s ha ho. T 1802 tr i hai bn vn c s s b qua li trao i tnh thn thin v tng phm. Ti Ai Lao, Vit v Tim cng t nh hng nhng khng v th m c s gy ln. Ri quc vng Ai Lao xin thn phc c Vit ln Tim. Cc r Cam L cc vng Cao Nguyn hai tnh Thanh Ngh, cc dn thng (Mi) v Thy X, Ha X (ngi Rhad) cng c cng phm n t lng tun theo chnh quyn ca triu Nguyn.

11- Bn V Lon Phong Kin Vit Nam:

Cc nh vit s Php xa v nay khi ni n vua Gia Long v nhng trn gic cui cng Ty Sn v cha Nguyn khng th ngn c nhng ting th di. Qu vy, trn gic ny l mt cuc ni tranh, mt cuc xung t ch lin h n quyn li gia hai dng h. Theo ny chng ti, hy t ra vi cu hi: 1. Ngt 300 nm ly lon t i L mt 1527 n 1802 l nm cuc ni chin kt liu c phi t ngi dn dy lon hay l t hai h Trnh Nguyn ginh nhau ngi b ch m m mn cho cnh ni xng sng mu?. ng trn lp trng nhn dn, nh lm s phi c bn phn ln n nhng k gy lon khin dn iu ng lm than. Ta th ngh: di thi Trnh Giang cng nh di thi V Vng v t chnh i rt, dch l, v gic gi lm i qu na phn dn s; theo ui chin tranh Trnh Nguyn v Ty Sn bt lnh c 10 ngi ly ti ba bn xut mi lng, m trai trng ny c i chng c v, cuc thy chin ti Th Ni my tao lm cht ti t nht nm by chc ngn sinh linh, l vic gn, cn k con s nn nhn chin tranh trn khp cc no ng t nc lun ba th k trc ngy bnh nh (1802) th r rt hng triu con ngi lm c hn trn cc chin trng t Nam ra Bc. 2. Nh vy, t th k th XVI l t bui Vit Nam b ci thm cnh thin h tam phn (Mc Trnh Nguyn, ri sau l Tn Nguyn v Cu Nguyn) n cui th k XVIII nhng v lon ly l cng hay ti ca cc ng Cha phong kin nc ta? Trong cun sch ny chng ti t ring ra chng "Lon Phong Kin Vit Nam" l do ngh k trn tri li, ch tn thnh, ch ca ngi, ch hoan nghnh nhng trn gic chng quc, dit xm lng m thi. Xng mu ca ngi dn lnh u c phi l nhng th xy ngai vng, nghip b cho nhng c nhn, cho nhng dng h!

416

Vit S Ton Th

3. Nc Vit Nam cng nh dn Vit Nam t n trn thc t ng nht v bt phn, nhng c chuyn qua phn, l do tham vng ca cc nh chnh tr, cc ngi lnh o. Mi k nm quyn cha t mt a phng, nn thng nht quc gia tt nhin b tan r. Tht chng khc chi hai v s u gm trn v i, k bi ng gc, k thng ng li, khng cn i th na th k li ca khc khi hon, c g l! d nhin quc gia li thng nht. Ring gia hai h Tn Nguyn, Cu Nguyn, ng vi cc s gia Php, chng ti ngh rng Vit Nam thng nht di thi Ty Sn bi khi nh Ty Sn ton thng (1788), Nhc lm Trung ng Hong , Hu lm Bc Bnh Vng, L lm ng nh Vng, cha Nguyn nh lu vong hi ngoi, ai ng bo khi Vit Nam khng thng nht? Sau ny nh Ty Sn b dit, cn li cha nh, ai chia x nc Vit Nam na m chng thng nht? 4. Cn vic m rng cng vc min Nam ti t H tin, st Vnh Tim La cng l mt s kin tt nhin ca Lch s. Trnh nm c ton ci Vit Nam t Linh Giang ra ti Cao Bng. Nguyn khng khuch trng th lc th tranh ginh vi Trnh sao c! Hung h Nguyn cnh Chim Thnh, mt dn tc ang b hao mn suy nhc do nh hng ca nhiu chin cuc vi nh Hu L xa kia, khng m t v phng Nam chng hoi lm ru! V cn i c hi no khi m Nguyn ang cn c mt ci vn chy ua vi min Bc? Ngoi ra cng ng qun rng trong vic bnh trng cng th vo vng ng Nai, chnh ngi dn cy ca chng ta gy c nhiu thnh tch. Mt phn ln nhng ngi dn y t ng vt bin hay trn qua t Chim vo khn hoang ti Bin Ha, B Ra, Gia nh do ta c th ni rng chnh h vit nhiu trn nhng trang s Nam tin ca dn tc chng ta.

12- Vi Kin V Vua Gia Long:

vua Gia Long, t con ngi qun nhn n con ngi chnh tr c nhiu im khc bit khin ta phi coi vua Gia Long cng l mt nhn vt k kit ca Lch s trn nhiu phng din. Nhn vt ny c nhiu iu hay cng nh c nhiu iu d. Chiu theo ci r th Gia Long thuc v mt dng h c nhiu danh tng, giu mu c, m lc, nhn ni, cn c, thng minh, trc lc nh vy m trong thi trung suy, Nguyn nh mi 17 cm u c binh tng, nm vng c lng dn, bn phen vinh nhc t Gia nh, nhiu tao siu bt ngoi khi, tri dt c vo t Tim, nng nh triu nh Vng Cc c lc phi hy sinh c tnh mng (tr gic Min v M Lai cho Tim) mua thin cm ca ngi hng c ch nng thn. Trn 20 nm rng, vua Gia Long xng xo khp cc chin trng t vng ng Nai ra Thun Ha, vt bin tro non trong vng khi la mt mng m vn khng bao gi lui bc, con ngi y tht ng l mt chin s. Trc im ny ta khng th khng v tay khen ngi Th T nh Nguyn. V chnh tr, khi sc cng lc tn, Gia Long cho Gim mc B a Lc em con i cu cu nc Php ri lun lun giao thip kho lo vi cc ln bang ly ngoi vin, nh chng nhng ngi u Chu m c cc qun Tim, Min, Lo thng qua li nh Ty Sn gip mnh. Ngoi giao n th l kho lo tuy rng mang ngi ngoi v nh anh em nh l lm mt hnh ng khng p nu so vi vic 12 s qun trn

417

Vit S Ton Th

tm th k trc. Nhng n khi s nghip thnh, ngi quc ch vng. Gia Long thay i lun thi , ln ting k c vi Tim, t Min v Lo vo vng l thuc. Tin thoi, kinh quyn n th qu tht l mau l, qu quyt... Tuy vy vua Gia Long c t nhiu s on: 1. Cc cng s vin ngi Php ch Th T im khi ang chin tranh, ngi qu cn thn nn hay do d, nu bit nh dn Ty Sn ang lc i thn, tng lnh ca h chia r th ngy vinh quang ca nh vua cn sm hn nhiu. 2. i vi cc cng thn, v hay nghe li sm tu Gia Long c kh qu bc bo v tn nhn, v vy Thnh Nhn, L Vn Cu, Nguyn Vn Thanh, ng Trn Thng l nhng k theo ph Nguyn cha t lc gian nan u b bt t k t. i L cn c trng hp "Bt ngh"; Nguyn triu vi b lut ca nh Thanh y sao chnh bn, chng nng nh cho ai du k c nhiu cng lao hn m. n Minh Mng, nm xng kh ca L Vn Duyt v L Cht cng khng khi xing xch, v h ti tnh g cho cam! 3. Khi suy b, Gia Long bit cu cu nc Php, mc kch c d tm quc ca Lit cng Ty Phng trc thi ca ngi v c trong thi ngi, vy m khng tm ni mt k sch gi nc cho khi "Bch ha", ch bit "b quan ta cng", cc triu i k tip cng chng sng sut hn lm g m khng mt nc. 4. t quc Ph Xun l mt mnh t gy, dn tha, ca t v phng din qun s ni ny l mt v tr chin lc bt li c v thy ln b. Tri li Bc H l ci r ca dn tc, ni gn l t hai chc th k tr v y rung t ph nhiu, dn c ng o, anh hng ho kit i no cng sn chng xm lng nhiu phen nh trc ch, ngi tan. Vy m vua Gia Long b tht l ung. Phi chng Gia Long e ngi nhng uy tn cn xt li ca hai h L Trnh, nhng nu ti thi th n uy th mnh l thi dng m cc triu i qua ch l nhng ngn la tn, u ng s! Sau ny Bc H ly lon lin min, lng dn khng tng v triu nh qu xa ri 50 nm sau gic Php tin vo ni a ca ta, hng vn qun ca Nguyn Tri Phng, Hong Diu, Tn Tht Thuyt khng chng ni my chic tu, vi trm lnh ca Francis Garnier, H. Rivire v De Courcy. y chng l s vng tnh ca vua Gia Long v b gc ly ngn sao? Cn v cc qui m lp quc, ta thy vua Gia Long cng lm mi vic, t c s sing nng, cn mn nhng khng c g c bit hn cc triu i trc. Th T mt nm K Mo (1819) ngi c 18 nm, th 59 tui, miu hiu l Th T Cao Hong .

418

Vit S Ton Th

II- Thnh T (1820 - 1840)

- Vic ni tr - Vic ngoi giao - Vic Chn Lp - Cc v phin lon - Vic Ai Lao - Vic cm o

1- Hon Thin B My Chnh Quyn:

Thng ging nm 1820, ln k v vua Th T l Hong t m, nin hiu l Minh Mng. By gi, Ngi 29 tui li sn c thng minh, ham nghin cu vic triu chnh, am hiu vn hc nn ti khi ra cm quyn, c th ni vua Minh Mng khng c cht g b ng. Ngi l mt ng vua rt hot ng nn trong 20 nm tr v, Ngi lm c rt nhiu vic v trong i Ngi cng xy rt nhiu iu quan trng. Ngi t thm ra cc t, cc vin. Hai c quan trng yu nht l Ni cc v C mt vin. Trc y vo hi vua Th T c Th Th Vin coi cc biu, sch, ch, co, chng, tu, sc, mnh v.v...Nm 1820, nh vua i ra Vn Th Phng v nm sau ra Ni cc, ly cc quan Tam T Phm vo gip vic. Nm 1834, do nhiu vic quan trng, c yu, Ngi t ra C Mt vin ly cc i thn vo lm nhn vin. Nm 1836, Ngi lp Tn Nhn ph. C quan ny trng coi mi vic trong h nh vua cho c trt t tn ty v cp dng cho k c u, gip vic hiu h. Quan ch c t t Nht Phm cho n Cu Phm, mi phm c 2 trt cho 2 ban vn v, t cc chc Tun ph, B chnh, n st, Lnh binh v.v... cc tnh (Minh Mng th 20), cc chc v quan li ny cn tn ti n sau ny v thay th cho ch Tng Trn, Trn Th, Lu Trn k t Minh Mng th 12 theo li nh Thanh. trnh nn tham nhng. Ngi pht cho quan li hng nm mt s tin dng lim ty theo ng cp.

2- Vic Hc Hnh Thi C:

Vua Minh Mng rt ch trng vo vic vn hc ly nhn ti vo vic tr nc an dn. Ngi m Quc T Gim v cp lng bng cho cc gim sinh. V tin triu ch c thi Hng, su nm mi c mt k thi, nay i lm 3 nm mt khoa, c nm T, Ng, Mo, Du thi Hng; nm Thn, Tut, Su, Mi thi Hi, thi nh. Hai khoa thi ny m ra ly Tin S, n nm Minh Mng th 10 (1829), nh vua ly thm Ph Bng nhng ngi trng cch.

419

Vit S Ton Th

Vua Minh Mng c mt quan nim rt sng sut v vic hc. Ngi thy li hc c nghip ch chuyn v thi ph ph phim thi ly ch khng th c mt thc hc l mt li hc i ti ch thu o nhn tnh, am hiu vic i mt cch thc t m mang x hi, nng cao trnh dn sinh. Ci hc t chng c nghip, than i, n nay vn cn l mt iu m trong x hi Vit Nam cn nhiu ngi ham chung. K cng ng bun thay! Ngi c ln ni: "Lu nay ci hc khoa c lm cho ngi ta sai lm, Trm ngh vn chng vn khng c quy c nht nh, m nay nhng vn c-nghip ch cu n ci h so khoe khoang ln vi nhau, bit lp mi nh mt li, nhn phm cao hay thp do t . Khoa trng ly hay b cng do t . Hc nh th th trch no m nhn ti chng mi ngy mt km i. Song tp tc quen ri, kh i ngay c, v sau nn dn dn i li". Tic rng bit iu ny l mt ci bnh nguy hi cho s tin ha ca dn tc, Ngi mun canh ci nhng li khng bit canh ci ra sao. Triu thn ca Ngi li phn nhiu ch l nhng h nho lc hu, nn khng gip c Ngi k hoch no cho quc ph dn cng. S thc nu l ci c hc th c hc khng lm bi n cng rt v thc. Tri li t i ng ci hc v thc suy tn tr nn ci hc hun h, ci hc tm chng trch c, ch lo vic khoa c hn l lo vic thit yu cho thin h. Tm li ci hc ngha l mt, ci hc m Trnh T ni cu: Phong chi tc d lc hp, quyn chi tc thot tng mt k v v cng giai thc hc d (Phng ra th y c v tr, thu vo th nu n thm tm; v ca n v cng xc ng nhng ngi Tu lm m ta cng lm theo.) Sau ny Phan Ty H trong bi ph Lng Ngc Tt Danh Sn phi than di: - i chung vn chng, ngi tham khoa mc. - i c, tiu c, sut thng di mi. - Ng ngn, tht ngn, quanh nm ln lc. - Ngng hi th ca quan trng lm vn sch. - Chch c th phi, m Thun c th sai. - Nht di tha ca ngi Tu lm t ph. - Bin th phi t, Ngu th phi lc. - Tu tt nhng phng danh li. - Ch T chc nh cp vng. - L th bao k hin ti, sn S lung bun dng ngc. - y chng ring g k v thn gia, tham v li lc. - M n c my k qun chng o rng trong mt nc. - La vo my ngn vn ni hc m a ngc...

420

Vit S Ton Th

3- Sch v
Ngi chm lo vn ha, khch l vic tu th bng nhng s ban thng, cho nn vo thi Ngi nhiu sch c gi tr c ra i. 1) Gia nh thng ch 2) Minh bt di hon vn tho ca Trnh Hoi c 3) Bn triu ngc ph v 2 bn K s ca Hong Cng To 4) Khai quc cng nghip in ch (7 quyn) ca Cung Vn Hi 5) Minh lng khi co lc ca Nguyn nh Chnh (34 quyn). 6) C s bin lc ca V Vn Bu 7) Khm nh tiu bnh lng k ph khu phng lc 8) Ng ch thi tp... (2 cun sch ny do cc quan hp li cng son) Ngoi ra, Ngi cn gii quyt c nhiu vic khc khng km phn quan trng nh sa i phong tc v tri bao nhiu thi lon ly, trt t x hi nt, nhn tm i bi. Ngi lp ra 10 iu rn bo dn chng gy li tinh thn lun l ca trm h. Ngi cho dng nh dng t nui nhng ngi tn tt, c c. Vic inh in cng c chnh n v kim sot cht ch hn. Rung t Nam Vit c o t li, tnh ra c 630.075 mu. Tng s inh ton quc l 970.516 xut v 4.063.892 mu rung, t. Ngi Tu sang lm n khai khn cng c i i t t. ng nin mi ngi phi np hai lng bc. Nhng ngi lo hng v tn tt ch phi chu mt na. Vic v b cng c Ngi lu rt nhiu: lp n i, pho i cc ni him yu. Binh ch c thy binh chia ra tng C, i, V, Doanh. Tic rng vic binh b thiu ngi chuyn mn v c nng lc, li thm vo thi c quan nim trng vn khinh v gy nhiu nh hng tai hi nn tuy nh vua lun lun ra lnh v khuyn khch, vic ny chng tin c l bao m mi ngy cn suy nhc thm na.

4- Nhng Cuc Phin Lon

Nhng cuc phin lon xy ra di thi vua Minh Mnh sut Trung, Nam, Bc, k t nm 1822 do nhiu nguyn nhn: A) V pha ngoi bang, nc Tim la vn gi thi hn hc v vn Chn Lp (chng ta thy trn y) nn ngoi mt tuy m du nhng bn trong Tim La vn tm c hi quy ri Vit Nam. B) Ngoi Bc, mt phn nhn tm cn luyn tic L triu, vn ch dp ni ln chng li nh Nguyn v khi phc li dng h L. C) Bn quan li hay nhng nhiu dn chng, dm pha nhau, tng cng, nnh ht m nh vua li thng khng minh, nht l i vi k cng thn. Nhiu ngi trung lng

421

Vit S Ton Th

m ra chn nn, tri li phe gian nnh ny n mi ngy mt nhiu, nc tt nhin phi sinh lon do ngoi quc mi dm nhm ng vo. Nhng v phin lon quan trng ng k l v Phan B Vnh khi s Nam nh, L Duy Lng Ninh Bnh v Nng Vn Vn Tuyn Quang (v Phan B Vnh xy vo nm 1826 lm cho quan qun ca triu nh tn hi rt nhiu, n nm 1827 Nguyn Cng Tr lc lm Tham Bin c c i dp mi yn). V L Duy Lng pht sinh vo 1832, tc l nm Minh Mnh XIII Ninh Bnh. L Duy Lng l con chu nh L cng dy ng vi cc th t l Quch Tt Cng, Quch Tt T v inh Th c, v.v... Vua Thnh T huy ng Tng c Ngh Tnh l T Quang C em qun ra Ninh Bnh cng vi Tng c Thanh Ha l Nguyn Vn Trng i nh, sau vi thng L Duy Lng b bt gii v Kinh tr ti v tt c con chu L b y Qung Nam, Bnh nh. Bin php ny t rng chnh sch "Ph L" chm dt.

V Nng Vn Vn v L Vn Khi
Vic L Duy Lng ngoi Bc H cha yn hn th trong Nam Vit by gi c L Vn Khi cng chng li Triu nh. V Khi l ngi Bc v c anh em h hng Tuyn Quang nn c lnh cho bt cc thn nhn ca Khi. Nng Vn Vn l anh v Khi v l Tri Chu Bo Lc hi hong s lin chiu tp ng ni ln cp ph Tuyn Quang, Thi Nguyn, Cao Bng v Lng Sn t thng 7 nm 1833 cho n thng 3 nm 1835 lm quan qun tn ph rt nhiu. D vo vic tiu tr Nng Vn Vn c Sn-Hng-Tuyn Tng c L Vn c lm Tam Tuyn Tng Qun V, Hi An Tng c l Nguyn Cng Tr lm Tham Tn v Ninh Thi Tng c Nguyn nh Ph. Cc tnh Thng du hi b qun gic vy hm kch lit. H nh c th rng ni him tr v li thng thuc cc min ny, nn quan qun phi cht vt v cng mi dp xong. Theo Vit Nam S Lc t khi ng L Vn Duyt mt i, t Nam Vit tuy l ni lp nghip ca nh Nguyn m li xy ra nhiu s ri ren l v vua Thnh T thiu s rng lng i vi cc cu thn (trn y chng ti ni qua v cc v ) li nghe bn xu nnh nn dn s b p bc qu nhiu. V n L Vn Duyt ng l yn ri th Bch Xun Nguyn ra lm B Chnh Gia nh (by gi l thnh Phan An) ni rng phng mt ch truy xt thm v T Qun L Vn Duyt. L Vn Khi tuy l con nui ca L Vn Duyt nhng vn b nghi ng s c phn ng nn ngi ta bt giam Khi lin. Hnh ng ny khin cho Khi ny lm lon. m 18-5 nm 1833 tc Minh Mnh XIV, L Vn Khi thng vi cc ng ng cng mt s t nhn ngi Bc trong lao v mt s cng trong tri giam hoc bn ngoi c lm n nh dn s hay b bt lm lnh hi hng (27 ngi) ph ngc vo dinh B Chnh Bch Xun Nguyn v git c nh. Tng c Nguyn Vn Qu em qun n cu cng b git. Cn cc quan khc nh n St, Lnh Binh u b chy c chng bao lu qun i trong thnh Phan An u theo Khi ht. Khi bn thit lp cc chc v cho ng vin, ri t phong cho mnh lm i Nguyn Soi, lp triu nh ring mt gc tri. Sau Khi cho i nh ph cc ni, ch trong mt thng, su tnh min Nam lt c vo tay Khi. Trong dp ny Khi ly danh ngha tn ph mt ngi con ca Hong T Cnh mt nm 1801. V Vng tn by gi ang Hu.

422

Vit S Ton Th

Nghe tin ny vua Minh Mnh cho git ngay con chu v ch du bn Khi ht ng li dng. Triu nh phi Tng Phc Lng lm Tho Nghch Tng qun v Nguyn Xun lm Tham Tn Qun V cng nhiu tng t em qun thy b vo nh Khi. Trung qun ca Khi l Thi Cng Triu trc kia l v y ngi Tha Thin, coi v bin binh ng Gia nh, khi Khi dy ng lin theo Khi nay thy qun i ca Triu nh ti li phn Khi tr v vi Triu nh. L Vn Khi i bi nhiu ni, sau ch c th thnh Phan An v cho ngi i cu cu qun Tim La. Tim La lin a sang gip Khi 5 o qun, chia ng thy b tin vo Vit nam. o th nht l 100 chin thuyn vo H Tin, o th hai l lc qun nh Nam Vang (Pnom Pnh) mc ch chim Chu c v An Giang, o qun th ba nh Cam L, o th t nh Cam Ct, o th nm nh Trn Ninh. Ch ch ca Tim La tt nhin khng phi l n gip Khi m nhn c hi ny cp t Chn Lp v Nam K, h tung qun ra nh nhiu ni phn tn lc lng ca Vit Nam. Triu nh ta lin huy ng ngay qun lc i ph, Trng Minh Ging v Nguyn Xun c lnh gi mt An Giang v pha Ty Nam nh ui c Tim ra khi b ci. Vic ny khi t thng ging nm Gip Ng (1834) n thng nm th kt liu.

5- Vic Ngoi Giao Vi Ngi Php

Vua Minh Mnh khng c cm tnh vi ngi Php, iu ny xt ra thu cng l mt thi chung ca ngi ng coi ngi u Chu l bn man di, l qun xm lc. Ngi khng a ngi ngoi quc v l do chnh tr, li khng thch c tn gio ca u Chu, mt th tn gio cch mng m nhiu vua cha La M xa kia kch lit ph. Ngi quyt lit trong vic git o, cm o do nhiu gio s t cho vua Minh Mnh bit hiu l "Nron Vit Nam". Vi cng s vin ngi Php, Ngi cng c lnh nht nn khi Chaigneau tr li Vit Nam, tuy cc l vt c thu nhn vui v nhng bn ng khng c trng dng na. Ri nh vua cho Chaigneau hay rng khng cn phi k thng c gia hai chnh ph, ngi Vit Nam vn i x tt p vi ngi Php l . Tm li vua Minh Mnh ch tha thun mua bn vi ngi Php nhng khng chp nhn xy dng cuc bang giao chnh thc vi nc Php, nn quc th ca Php nh xin t Chaigneau lm Lnh S Php Vit Nam khng c m xa n. Nm 1822, tu Cloptre n Tourane; mc du c s can thip ca Chaigneau tu ny cng khng c b. Hai nm sau mt thng thuyn khc b quan ta lm kh

423

Vit S Ton Th

d. Ri ng Bougainville n vi tu Thtis v L'Esprance ngc nhin l Chaigneau ri khi t Vit113. Vua Minh Mnh khng tip ly c rng y khng ai hiu ting Php nn quc th ca Php khng phin dch ni. S thc lc ny thiu g gio s Php ang truyn gio Vit Nam lm cng chuyn cho triu nh ca Ngi. Tuy vy cuc giao thip gia ta v Php khng gin on ngay sau khi hai ng Vannier v Chaigneau v Php. Ngi Php vn c chp ni li mi lin lc. Nm sau (1826) chu Chaigneau l Eugne Chaigneau cn tr qua Vit Nam nhng cng khng lm c kt qu g tt p, nm 1829 ng ny phi b v nc. Xt ra cc vua u tin ca nh Nguyn thy ci Bch ha lan trn t th k XVII v XVIII khp Chu nn khng mun giao dch vi nc Ty Phng no ht. Vua Gia Long i x tt vi ngi Php ch v hm n mt s ngi Php gip mnh xa kia nhng trong thm tm vn c s e d. n i Minh Mnh th ngi ta coi rng khng cn n v ngi Php na v khng lin lc mt thit vi Php cng khi gp nhiu iu kh khn phin phc vi cc cng quc u Chu khc.

6- Vic Ai Lao v Chn Lp

A.- Nm Minh Mnh th VIII (1827), Tim La nh Vn Tng, Quc Vng x ny l A N chng khng ni phi sang cu cu triu nh Vit Nam. Vua Thnh T cho Thng Ch Phan Vn Thy lm Kinh Lc Bin Son i Thn mang vin qun theo ng Qui Hp v Lc Phm sang gip. Vic xut binh ny b tht bi. A N phi theo qun ta v Ngh An i thu xp qun s xong s nh bo th. Nm sau (1828) A N chiu m c qun Lo lin xin quan qun ca ta hp sc. Phan Vn Thy v Nguyn Vn Xun, Nguyn Khoa Ho c lnh vua Thnh T em 3000 qun v 24 con voi a A N v Trn Ninh, ri tin vo Vn Tng (Vientiane). o qun ca ta v A N li b thua phi xin vin binh Ngh An. Vua Thnh T chn vic ny h lnh bi b v ch phng v cc a im bin gii m thi. Sau A N chy v Trn Ninh b th lnh Chiu Ni bt np cho Tim La. Qun Tim c nh dn vo cc min ph cn Qung Tr. Thng Ch Phm Vn in v Tham Tn Qun V L ng Doanh cng vi cc o qun Lo phi i ngn gic, ng khc gi th cho Tim La trch c. Tim La tr li khim nhng ri rt qun v. Tuy vy Tim vn b mt dung tng ngi Chn Lp ni ln chng li chnh quyn ca ta hoc h hip Vn Tng v cc x quy ph triu nh Vit Nam. Ri cui nm Qu T (1833), Tim li li dng li ku gi ca L Vn Khi mang qun vo ni a Nam H v Chn Lp nh trn ni. Tm li Tim La t khi mt quyn bo h Chn Lp vn hn hc vi Vit Nam, lc khng sinh s c vi ta th li quay ra quy ri Ai Lao v Chn Lp, hoc khi thy c bin c xy ra trn t Vit Nam lin nm ngay c hi xm ln.
Chaigneau v Vannier thy s lnh m ca nh vua nn xin ngh vnh vin v qu hng vo ngy 15-11-1825. n ca hai ng ny c chp thun ngay lp tc tuy c hnh thc nh nhn.
113

424

Vit S Ton Th

Xin nhc rng di i Thnh T nhiu x nh thuc v Ai Lao v st t nc ta cng xin quy phc nh t Lc Phm, Tam ng (hai x ny c triu nh ca ta i lm hai ph), Xa H, Sm T (Sam-Teu), Mng Son (?), Mang Lan (Mng Lam), Trnh C (Xing-Kh), Sm Na (Sam-Neua), Mng Duy, Cam Ct (Kham-Keut) Ngc Ma, Cam Mn v Cam Linh (cc x ny hp thnh ba ph Trn Bin, Trn nh v Trn Man. Ph Trn Bin chia ra lm 4 huyn, cn hai ph Trn nh v Trn Man chia mi ph lm 3 huyn. Cam L thuc Qung Tr, cc dn Mng, Mang Vang, N B, Thng K, T Bang, Xng Thnh, Tm Bn, Ba Lan, Mang Bng, Lang Thi cng xin ni thuc v c chia ra lm 9 chu theo l triu cng. C th ni rng t Sm Na, Trn Ninh, Cam Mn v Savanhaket by gi thuc v Vit Nam di i Thnh T v nc ta by gi k c cc x ni ph rng ln hn bao gi ht. Vic l thuc ca cc x k trn c ghi vo nm inh Hi (1827) do mun trnh s quy nhiu ca Tim La v c s che ch ca triu nh Vit Nam. B.- Cui nm 1834 vua nc Chn Lp l Nc ng Chn qua i khng c con trai k t, quan ph trch vic bo h Chn Lp l Trng Minh Ging lin t em gi Nc ng Chn l Ang Mey ln lm Qun Cha gi l Ngc Vn Cng Cha. Vic ny c sp t vo u nm t V (1835) ri Chn Lp c i ra Trn Ty thnh chia lm 32 ph v 2 huyn. Trng nom vic qun dn x ny trn c mt Tham Tn i Thn, mt c, mt Hip Tn v di c bn chnh-ph lnh binh. Nm Canh T (1840) L Vn c lm Khm Sai i Thn v Don Un lm ph cng Trng Minh Ging sang khm xt vic bun bn, t cc th thu inh, in, giang, sn vt. Sau ny quan li Vit Nam lm nhiu iu cn r, li bt c Ngc Vn cng cha em v Gia nh cng y bn quan Chn Lp l La Kin, Tr Long ra Bc K nn dn Chn Lp bt mn ni ln nh ph, Tim La li dng dp ny gip em Nc ng Chn l ng n khi ngha, quan qun ca ta dp mi khng xong. Ti khi vua Thnh T mt (1840) th cc nh cm quyn ca ta Trn Ty thnh phi rt v ht.

7- Vic Cm o
Bui u vua Minh Mnh mi ln ngi, Ngi cha c p dng ngay chnh sch st mu vi cc o trng Ty phng v cc tn Thin Cha, nhng dn d triu nh Vit Nam thy ngi Php n Vit Nam c mt thi ng ngnh, tu bun Php thnh thong li b b mt mt s gio s vo ni a mc du ngi Php bit r chnh quyn Vit Nam khng a o ny. T d nm t Du (1825) tu Thtis vo ca Hn em gio s Logerot ti mt cch ln lt. Nu ngc dng lch s m ni th vic ny chng phi l ln u. Cc quan Vit Nam khm xt ro rit m vn khng xit c. Ngoi ra nh vua ban nhiu o d khuyn nh v nghim cm dn chng, cn vi cc gio s, Ngi cho mi v Hu dch cc sch Ty ra ting Vit, thc ra ch ngn cn vic ging kinh Phc m m thi. Mi phng sch rt cuc u v hiu, ri chnh quyn Vit Nam du mun du khng phi i n ch quyt lit. o d cui cng tuyn b x t hnh nhng ai vi phm lnh v c nhng ai cha chp gio

425

Vit S Ton Th

s cng nh gio dn. Nm y mt gio s b bt v b x gio, qun quan lc lo khp ni, t nh th, bt gio s v gio dn gn nh lon. Ngoi Bc ni ln nhiu phong tro chng nh Nguyn, tt nhin c mt s gio dn d vo cc v phin ng ny. Trong v nh thnh Phin An, ngi ta bt c C Du (P. Marchand, gio s ny b tra tn rt nhiu nhng vn khng nhn c gip L Vn Khi) vic git o t (1834-1838) li cng d di hn trc, nhng st v mu ca nh vua ch lm cho cc gio dn say m thm o Thin Cha. Ngi Cng Gio cho rng cht v o l "cht v Cha" v s c ln nc Thin ng hng hnh phc v tn bn cnh Cha Tri. Vua Minh Mnh thy mi vic cm on, git chc khng c kt qu phi c mt s on sang iu nh vi chnh ph Php. S on ti ni nhng b Hi Truyn Gio Ngoi Quc xin Php Hong Louis Phillippe ng tip. Phi on nh ra v, n nc nh th vua Minh Mnh mt. Ri vic cm o vn c tip tc m vic truyn o, theo o cng vn khng ngng, sau ny Php chim c nc Vit Nam (cui th k XIX) o Thin Cha mi chm dt c nhng trang thm s.

8- Bn v Vua Thnh T
Vua Thnh T mt nm Canh T (1840), th c 50 tui, ngi c 21 nm, miu hiu l Thnh T Nhn hong . Ngi l mt ng vua bit chm nom vic nc, bn trong sa sang c cc vic chnh tr, quan ch, hc hnh, khoa c, phong tc, thu m, v b khin trong nc c nn np chnh t. Bn ngoi nh vua v triu nh nh Tim, dp Lo, thu phc c nhiu b lc, gy c nhiu uy th cho quc gia nhng khng c sng kin nn vic canh ci khng c g c bit lm. V xt ci cn bn ca giai tng tr thc i , hc ch v t chng, c nghip th cng kh m c nhng nhn ti xut sc, li lc lm nhng vic kinh bang, t th cho nhn dn c nh. Tuy nhin ngi ta khng th khng quy trch nhim cho Ngi v cc v lon ly xy ra Bc H, Nam H v Chn Lp do quan li tham nhng gy nn, ng l nhng min xa xi ny nh vua phi la t nhng cn b u t, bit ly n lm uy, kho lo v v dn chng, bi t lu h thiu cm tnh vi tn triu. Vic bo h Chn Lp r rt km chnh tr l i n ch qu ngc i ngi bn x, khin Tim La li dng nhc im ny kt hp cng dn Min nh ta bt ra khi Trn Ty thnh. Vic L Vn Khi tuyn b lp con Hong t Cnh c chnh ngha hon ton l chuyn vu v m nh vua li n git c ch du ga cng chu nh th tht l qu lo cho ci ngai vng ca mnh m x tnh ct nht114. n v n L Vn Duyt v L Cht cng ng phn nn bi khi sng khng lm ti (m h cng chng c ti g ng k) n khi h cht li em ra hnh h nm xng kh, tht l by mt chuyn ci cho hu th.

114

S Php ca C. B Maybon c chp chuyn ny.

426

Vit S Ton Th

Cn v vic cm o, git o thit tng cng nn rng xt cho nh vua, v Thin Cha Gio by gi qu mi i vi dn ta, li c nhiu nghi l khng hp vi tc l c truyn gn nh lm o ln mt phn no i sng tinh thn ca ta. Hung h mi dn tc c mt mi sng knh ring, ai chng cho iu sng knh ca mnh l hay v khi mnh c quyn tt nhin phi bo v iu sng knh bng mi cch. Thm vo, tnh hnh chnh tr Chu ang ri lon t n Dng qua Thi Bnh Dng do cc cuc xm lng ca cc quc Ty phng, vua cha ng no m chng t nhiu t tng bi ngoi, ch ng hn rng mnh thua km ngi th vic bi ngoi ch em li s thit thi m thi.

427

Vit S Ton Th

III - Hin T (1841-1847)

- C nhn ca vua Hin T - Vic Chn Lp v Tim La - Cuc nh ph u tin ca Php Vit Nam

1- C Nhn ca Vua Hin T

Vua Thnh T thng h, Hong t Min Tng ln ngi vo ngy 21 thng ging nm Tn Su (12-2-1841) ly nin hiu l Thiu Tr. Nh vua lc ny c 31 tui. Vua Thiu Tr cng ging vua cha ch ham vn chng, s k nhng tnh tnh thun ha hn. Nm 1852, Ngi cho bin son cun i Nam Lit Truyn Tin Bin gm tnh tit v cc nhn vt chnh tr quan trng ca nc nh. Ngi li lm nhiu bi th vnh cc phong cnh c ting trong nc ng vo thnh tp gi l Ng danh thng hi thi tp v Ng ch Bc tun thi tp, cng son ra sch Ng ch v cng thi tp ca ngi cc vic nh dp di i Ngi. V vic chnh tr, Ngi noi theo cc qui m ca vua cha li, t d vic hc hnh, thi c, thu m. Cc b ti nh Nguyn Tri Phng, Lm Duy Hip, L Vn c, Don Un, Trng ng Qu, V Vn Gii ht sc ph t gii quyt nhng vic quan trng, nht l cc vic gic gi Nam H, vic chng i ca dn Chn Lp, vic quy ph ca qun Tim. Cc v ln xn ny lm qun ta gian lao, vt v kh nhiu. Nm vua Thiu Tr ln ngi, Ngi c gi s b qua Tu xin cu phong. Nm sau, Ngi ra H Ni lm l th phong. Nm 1845, hai s b i Tu lin tip, mt cm t v mt mang tin cng.

2- Vic Chn Lp v Tim La

Cui i Minh Mnh gic d ni ln Nam K v Chn Lp khng chu phc tng ta na. Triu nh c cc ng Trng Minh Ging, Nguyn Cng Tr, L Vn c, Nguyn Tin Lm i tiu tr mi khng xong, Nam K c cuc dy lon ca Lm Sm cng bn thy cha ti Tr Vinh. Ti Chn Lp (Cao Min) ngi Min hp vi ngi Tim nh ph chnh quyn bo h ca ta. Quan qun Vit Nam chng khng ni phi rt v, lc vua Thiu Tr va ln ngi xong, triu nh Vit Nam phi chp thun ngh ca ng T Quang C xin bi b vic cai tr Trn Ty thnh (Chn Lp). Ri qun i ca ta tr v ng An Giang. Trc y ng Trng Minh Ging ph trch Trn Ty thnh, nay khng i ph ni vi tnh th phi rt lui, h Trng ly lm xu h nn lm bnh, v n An Giang th mt. Lc cc ng Nguyn Tin Lm v Nguyn Cng Tr dp xong gic Lm Sm th qun Tim mang binh thuyn vt bin gii sang nh ph. Quan qun ca ta di quyn

428

Vit S Ton Th

tng ch huy ca L Vn c chia lm ba o: Nguyn Tri Phng, v Nguyn Tin Lm gi mt Tin Giang; Nguyn Cng Tr v Nguyn Cng Nhn gi mt Vnh T; Phm Vn in v Nguyn Vn Nhn gi mt Hu Giang, nht t tin ln, qun Tim thua to phi rt v Trn Ty thnh. Qun ta khng ui theo ch b phng cc ch him yu m thi. Nguyn khi qun ta Chn Lp lui v Nam K th ngi Tim La y ng h Nc ng n (em Nc ng Chn, ch ca Ngc Vn Cng Cha) v nc lm vua, sau h p ch dn bn a qu ng. Ngi Chn Lp chu khng ni li sang cu cu Vit Nam. By gi vo nm t T (1845) tc l Thiu Tr th 5, V Vn Gii c lnh thanh ton vic ny. Hn mt ln na binh s Vit Nam li ch ngn c sang t cha Thp. Nguyn Tri Phng, Don Un, Tn Tht Ngh ph c n Dy St, thu li c thnh Nam Vang (1845) hng phc c 23.000 dn Min. Nc ng n v tng Cht Tri b qun ta vy ng (Oudon) nguy qun qu phi xin ha vo thng chn nm y. Ri hai bn k ha c, sau qun Vit Nam rt v ng Trn Ty i Tim thi hnh cc iu k kt. Thng chp nm Bnh Ng (1846) Nc ng n dng biu t ti v np cc cng phm. Nm sau ng n c phong lm Cao Min Quc Vng v Ngc Vn Qun Cha phong lm Ngc Vn Cng Cha. Mi vic n tha qun Vit li tr v An Giang v t Nam H li c yn lnh nh c.

3- Cuc nh ph u tin ca Php Vit Nam

Vua Thiu Tr lc mi ln ngi c r rt thi ha hon vi ngi ngoi quc. Ngi khng ght o qu ng nh vua cha nhng vn khng bi b cc sc d cm o v phng thch nhng gio s cng gio dn. By gi d lun qun chng Php vn cha ht xc ng v nhng v t o Vit Nam di i Minh Mnh. T Annales de la Propagation de la Foi l mt c quan truyn tn ca hi Truyn gio ngoi quc lun lun nhc nh n nhng vic git o, cm o rt l tn nhn ti Vit Nam nn mt s ngi Php yu cu Php nh can thip. Ngy 24-2-1843, mt chin thuyn c nh ca Php tn l Hroine vo ca Hn, vin Thiu t thuyn trng l Favin-Lvque xin phng thch cho 5 gio s b kt n t hnh ang b giam ti Hu trong c gim mc Michel. Quan ca ta c ln trn trc vic ny sau Favin-Lvque cng quyt ti Hu, ba tun sau cc gio s ny c th ra. Trc y hai nm, gim mc Lefebvre b bt Vnh Long ri gii v Hu chu t hnh cng c hi qun Thiu tng Ccile em chic tu Alemne vo Nng xin cho. Nhng vic bt b gio s vn tip tc khin chnh ph Php phi ln ting phn i. Nm inh V (1847) i t Lapierre v Trung tng Rigault de Genouilly c ln vua Thiu Tr mt t khng ngh ca nc Php v vic cm o, git o v yu cu triu nh Vit Nam bt chc nc Tu cho ngi Php c t do ging o Thin Cha.

429

Vit S Ton Th

i bn cn ang iu nh v cng vic ny ko di mt thng ri m vn cha dt khot, cc s quan Php li thy 5 chin thuyn ca Vit Nam chun b tn cng, cc hi i cng c s hot ng khc thng nn i t Lapierre c ngi sang yu cu cc chin thuyn Vit Nam ng tin ra khi. Ti hu th ny khng c m xa n nn tu Php phi bn trc ri cuc xung t khai din ngay lin khi . Mt gi sau chu s ca ta b ph tan. Lapierre khng cho qun b v ngy hm sau ri khi ca Hn. Vua Thiu Tr gin lm, gi sc d i cc tnh, trng thng nhng ai git c nhng gio s Ty phng, mt khc Ngi cho tng cng qun s v vic ch to thm qun kh. Nhng sau bin c ny c vi thng th Hin T qua i vo ngy 411-1847 tc nm Thiu Tr th by. Ngi lm vua c 7 nm v cht nm 37 tui.

430

Vit S Ton Th

Phn Th T Vit Nam Mt c Lp V Tay Php

Chng 1 IV- Dc Tng (1847 - 1883)

- Vua T c v tnh th nc ta gia th k XIX - Vic ngoi giao v cm o - Vic vn hc v binh ch - Hai v o chnh - Cuc kinh l ca De Montigny

1- Vua T c v tnh th nc ta gia th k XIX

Vua Thiu Tr sau by nm ngi th ht s. Trc khi cht Ngi c ng hong Hng Nhm l con th ln k v. Hng Bo tuy l con c nhng b gt b v ng ny ham chi bi, phng ng khng c cm tnh ca vua cha. Hng Nhm bc ln ngai vng vo thng 10 nm inh T (1847) ti in Thi Ha, ly nin hiu l T c. Lc by gi nh vua mi 19 tui, nhng ngi c hc nhiu. C th ni rng ngi l mt ng vua "t chng" nht ca triu Nguyn, th m rt hiu, tnh tnh im m, gin d. i vi quc s ngi rt chm ch khng b st mt vic no du nh nht. Ngi lm ra ba tp Ng Ch Thi Vn. Thp iu T Hc Din Ca v Lun Ng Din Ca. Hai tp sau c tnh cch gio dc cho hong gia v dn chng. Ph t ngi by gi c cc ng Trng ng Qu, V Trng Bnh, Hong Diu, Nguyn Tri Phng, Phan Thanh Gin l nhng b ti tn tm v tn trung nhng i vi nhiu bin c ht sc ln lao i by gi th vua T c cng nh triu thn r rt l khng ti sc m ng s mng i vi quc dn v lch s. Qu vy, cc nc u Chu thu i vi dn ta ni ring, i vi cc nc ng ni chung tin bc qu xa. H t chc x hi rt c qui c, lm ra c nhiu my mc tinh xo phc v i sng hng ngy, ng c tu b, xe c, tha h ngc xui nm chu bn b, ch to ra my in my nc v cng thun tin, li bit lm cc sng

431

Vit S Ton Th

n ht sc li hi. Nh vy k ngh, kinh t, thng mi ca h pht t v cng, sn phm th c em bn. Cn ta th thiu st hn ci hc thc t v ci thut ph quc cng binh, bi khng bit trng xa thy rng, ai ai cng ch cho rng nc Tu l mnh, t cho mnh vn minh cn ngi Ty Phng l d man, mi r. Gii tr thc do ci l t chng, c nghip o to lun lun ngh rng th hay ph gii l , bn n vic i, vic nc th ch bit em cc chuyn c nc Tu ra lm mc thc. Thng hoc c ngi qua cc nc u Chu em chuyn vn minh, khoa hc ca h ra m bn th cho l ngy ngn, t thuyt. l trng hp cc ng Nguyn c Hu, Nguyn Trng T, Nguyn iu i du hc Ty phng nm Bnh Dn (1866) tr v dng ln nhiu bn iu trn xin canh ci nc nh, hng theo dp cc nc tn tin thu y, nhng chng chu nghe c. Nm Mu Thn (1868) tc l nm T c XXI ng inh Vn in Ninh Bnh dng s xin nh vua khai m vng, lp dinh in, m ca cho ngi ngoi quc vo bun bn, thao luyn qun i, thm lng cho s tt, bt su thu cho dn v.v... T nm K Mo (1879) n nm Tn T (1881) ng Nguyn Hip i s Tim La, ng L nh i s Hng Cng cng u trnh vic Tim La lp iu c giao ho vi cc nc Anh, Php, , Ph l khn ngoan, nh Tim khng b h gy s v hip ch, v ai cng c quyn li. Tu, Nht cng hc theo Ty Phng nn bi b cc cng cuc bi ngoi. Nhng khi em ra duyt ngh, v lng t i cng nh do s u m, cc quan i thn ca vua Dc Tng u cho rng cc vic trnh by khng hp thi, ri kim c bc b i. Ti khi nc Php em binh hng, tng mnh vo Vit Nam, chim nh t lc tnh ra ti Bc H d dng nh vo ch khng ngi, ch kh m dn em lm mi cho sng n m nc mt vn hon mt. Cn m ngi lnh o by gi mi thy mnh bt ti, bt lc, hi hn rng mnh n hn, lc hu th mun.

2- Vic ngoi giao v cm o

Cng theo ng li ca hai triu Minh Mng v Thiu Tr, vua Dc Tng khc t mi vic giao thip vi cc nc ngoi, du vic giao thip ch c mc ch thng mi. Nm Canh Tut (1850) l nm T c th ba, tu M Li Kin vo ca Hn c quc th xin thng thng khng c tip nhn. Ri t nm 1955 v trn hai chc nm sau na cc nc Anh, Php, Ty Ban Nha nhiu ln c tu vo ca Hn, ca Th Ni v Qung Yn xin mua bn vi dn ta cng khng c. Sau ny Gia nh lt vo tay Php, vic ngoi giao vi cc nc Ty Phng kh khn, nh vua mi thay i chnh sch ri t ra Bnh Chun Ty coi vic bun bn v Thng Bc Vin giao dch vi cc ngi ngoi dng, nhng cc ngi c y thc vo cc vic ny chng bit g c, bi h c u c hc ngoi giao v in thoi bao gi... Vua T c ln ngi, i vi vic truyn b o Thin Cha bui u khng gay gt lm tuy c ban hnh d cm o. D ny ni rng ngi ngoi quc no ging o s b x t hnh, cc linh mc Vit Nam khng b o s b khc ch vo mt ri phi y i cc ni lam chng, cn dn chng ngu mui th cc quan phi rn bo ch khng c chm git.

432

Vit S Ton Th

Nhng khi c vic ng hong Hng Bo m mu gy cuc o chnh b tht bi, vua T c thy c bn tay ngoi quc b mt nhng vo bn trong, li c cuc tho lun gia cc ng vin phin lon vi cc gio s nn ngi cho thi hnh ro rit sc d ngy 21.3.1851 l x t hnh tt c cc gio s u Chu v Vit Nam trn khp lnh th nc nh. Cc gio dn khi y b coi nh c ng la vi qun phn nghch. Augustin Schoeffer l mt gio s mi 29 tui b chm Sn Ty ngy 1.5.1851, nm sau c Jean-Louis Bonnard cng phi trm quyt ngoi Bc v rt nhiu gio dn na. Nm 1855, mt o d khc ra i cay nghit hn l trng thng nhng ai bt c cc gio s v t co c cc gio dn, do m Php cng Ty Ban Nha t nm sau nm c c hi dng v lc ra mt xm chim nc ta.

3- Vic vn hc v binh ch
Vua T c l mt ng vua hay ch nht ca h Nguyn. Ngi rt trng Nho hc, chm v vic hc hnh, sa sang vic thi c. Ngi t Nh s khoa v Ct s khoa ly ngi ra lm quan. Ngi lp Tp Hin Vin v Khai Kinh Vin cng nh vua L Thnh Tng lp ra Tao n cng cc quan bn sch v, ngm th ph hay tho lun chnh tr. Do lnh ngi, b Khm nh Vit S c bin son gm cc vic t i Hng Bng n ht i Hu L... Nm T c th XIV (1861) triu nh truyn cho cc tnh la ngi khe mnh ra lm lnh V Sanh. Nm t Su (1865) c k thi V tin s. Vic v c xc tin bi trong nc c nhiu cuc phin lon xy ra, nhng t chc binh ch, vic hun luyn vn theo l li c truyn ch c nh hng trong vic i ni m thi. Cn i vi c gii ha chin c v chin php ca ngoi quc r rt l v hiu. By gi ta ch c sng iu thng c phi chm ngi n mi n (sng ny c l l sng ha mai ta cn thng thy cc vng Mng, Th gn y). Trong mi i 50 ngi ch c 5 ngi c dng sng ny. Sng t, vic tp bn li t hn. Mi nm ch bn mt ln, mi ngi lnh ch c bn c 6 pht n. Ai bn qu s ny phi bi thng. Cn sng i bc ca ta n rt chm li hay h hng. Tri li, lc ny sng i bc ca ngi Ty Phng rt l li hi, sng trng np hu, cc n ca ta ch l tr tr. Tnh trng qun s hn km, chnh tr h bi nh th l t mnh rc ly s bi vong ri cn ku ca vo u na.

4- Nhng v phin ng trong nc

Vua Dc Tng ln ngi c ba nm (1850) c nhng danh thn lm Kinh Lc i S i khm xt cng vic qun dn cc khu vc trong nc. T d: Nguyn Tri Phng ph trch x Nam K, Phan Thanh Gin coi ba tnh min Nam Trung Vit, Nguyn ng Giai kim sot ba tnh pha Bc min Trung. Nhng t nm Tn Hi tr i (1851) gic d ni ln nhiu ni, nht l Bc K. Ta thy r rt lng dn y cn tng nh n nh L nn dy ng ph chnh quyn nh Nguyn. C vi v lon m ngi cm u xng mnh thuc dng di nh L, li cun c kh nhiu nhn dn. Ngoi ngi trong nc ph trt t an ninh, li cn gic Tu trn sang. Bn ny thuc d ng Thi Bnh Thin Quc do Hng T Ton t chc chng li nh

433

Vit S Ton Th

Thanh b bi chy qua nc ta. Chng cp ph cc vng thng du khin quan qun ta phi i nh dp vt v. th dn cn phi chu nhiu thin tai nh lt li, v ng lin min. Vn Giang thuc tnh Hng Yn v lun 18 nm th min Nam Trung Chu l ni ng dn nht sao khi c ri lon. y cng l mt trong nhiu nguyn nhn pht sinh ra nhng v phin ng ca ng bo Bc K, nu khng c mc ch chnh tr. Cng trong nm ny c gic Tam ng do ba lnh t: Qung Ngha ng, Lc Thng ng, c Thng ng honh hnh ti Thi Nguyn c quan Kinh Lc Nguyn ng Giai n ph d nn t Bc c yn n mt thi. n nm Gip Dn (1854) Nguyn ng Giai mt, Bc K li mt an ninh, trt t nh c. By gi Sn Ty c mt ngi tn ph L Duy C l con chu nh L ln lm minh ch. Cnh C c Cao B Qut lm quc s. Qut sinh lng Ph Thy, huyn Gia Lm, tnh Bc Ninh. c nhn, gi chc gio th ph Quc Oai tnh Sn Ty. ng ny l mt tr thc thng minh bc nht i by gi nn c tn l "thn Siu, thnh Qut" v c th ca ngi ti ca ng: Vn nh Siu, Qut v tin Tn Thi o Tng, Tuy tht thnh ng115 Con ngi c ti ny chng may c tnh kiu ngng nn b quan li ng thi ghen ght, v vy khng bc cao c trn thang danh vng. Li na, ng thy vua quan thu h bi nn c bt mn, do m tay kim tnh xy dng li thi th. Thng Chp nm y ph lnh binh Sn Ty l L Thun dnh bt c Cao B Qut ri em v chm ti lng. V khi ngha ca L Duy C bng ra cui nm y m vo khong thng 5 th c chu chu ph hoi ma mng d di nn ngi ta gi v lon ny l gic chu chu. ng Qut cht ri, bn L Duy C cn hot ng thm c vi nm na. V Cao B Qut khng th gi l mt m gic tm thng v l mt ng cch mng c ch trng lt chnh quyn nh Nguyn bi n khng cp ca git ngi nh nhng v lon khc. K tip "gic chu chu" l v L Duy Minh do tn T Vn Phng mo xng dng di h L cng vi ngi o trng (trm o Thin Cha) tn l Trng dy ng min Qung Yn vo thng Chp nm Tn Du (1861). Phng lm lnh m cho lin qun Php - Ty Ban Nha khi trung tng Charner ra nh Qung Nam. Lc ny ti Bc Ninh c cai tng Nguyn Vn Thnh tc cai tng Vng xng ngha v ni danh mt thi khp x Bc. Thnh lp tn Un cng xng l con chu nh L ln lm minh ch kt lin vi Phng nh ph Lng Giang, huyn Yn Dng v Bc Ninh nhiu phen rt nguy ngp. tr bn Phng v Thnh khng nhng quan qun ti a phng m cn c qun Kinh, qun Thanh Ngh ra tiu tr di quyn ch

Tng, Tuy y l Tng Thin Vng v Tuy L Vng, c hai u l ch vua Dc Tng v ni ting th hay vn gii.

115

434

Vit S Ton Th

huy ca cc i thn nh hnh b thng th Trng Quc Dng lm Hi An tng c, Sn-Hng-Tuyn tng c Nguyn B Nghi, tham tn qun v o Tr v.v... V lon ny cng c tnh cch chnh tr v ko di c 4 nm (1861-1865). Sau c c Nguyn Tri Phng lm Ty Bc tng thng qun v i thn ra tip sc. By gi li c nhiu ng gic khc hot ng Tuyn Quang, Thi Nguyn, Cao Bng va l ngi Tu va l ngi Th. c ln Phng cho ngi vo Nam K iu nh vi thiu tng Bonnard em qun ra gip, ha nu thnh cng s cho Php bo h, nhng khng xong v lc ny Php cn lo cng c x ny v ang cn tm thi c s ha ho vi triu nh Hu. Sau bn Phng chim min duyn hi tin vic tin thoi. Cui nm Qu Hi (1863), Phng t chc c o thy qun gm 500 chic thuyn ngoi o Ct B v Sn, tnh nh vo Hu, chng may b bo; nhng th lc ca gic n nm t Su (1865) vn cn ln. c binh ng ch Khim c c sang thng ngh vi qun nh Thanh Khm Chu cng tn cng thnh Hi Ninh l cn c lt vo tay Phng t lu. Phng thua to, theo ng b chy vo Qung Bnh, Qung Tr, sau b bt v Hu tr ti. Sau vic Phng c m gic khch nh c tnh Cao Bng. Quan kinh lc V Trng Bnh v tun ph Phm Chi Hng em qun ln Lng Sn nh dp, n thng 9 nm t Su mi yn. Tnh ra Bc K mt trt t lun 15 nm, triu nh hao qun tn tng kh nhiu v bi min Bc qu ri lon nn triu nh phi k ha c nm Nhm Tut (1862) c rnh tay i ph vi lon qun k trn. Trong khi min Bc ang c nhiu cuc ri ren th ngay ni b ca hong gia cng ni ln vi cn ging t na, l v m mu cp ngi ca Hng Bo v cuc o chnh ca ba anh em h on, con r Tng Thin Vng.

V Hng Bo:
Nh trn ni, An Phong Cng Hng Bo l con c nhng l th xut (con v th) v km phong nn khng c ln ngi. Vo nm 1851, ng sinh dng bo lc ca ngoi quc ot li ngai vng. Trong bc th ngy 23.2.1851 in trong Annales de la Propagation de Foi, gim mc Pellerin c ni rng ng hong tht th ny iu nh vi nhng ngi cng gio kinh thnh ng h mnh, ha s cho h t do hnh o mt cch c . Cc gio hu hi kin gim mc, gim mc ni rng tn gio khng tn thnh vic tham gia chnh tr nh vic trut ngi vua. Ri cui thng Ging nm 1851, nhn ngy Tt Nguyn n, Hng Bo sa son trn sang Tn Gia Ba, tnh qua cu vin ngi Anh th b bt. Mt hm ngi ta thy xut hin trn sng Hng mt chic tu nh, cn ngoi ca b ln cn (chc l ca Thun An) c mt chit tu ln na. Cc nh chc trch n khm xt chic tu nh. Thy c kh gii v cc th n dc tch tr trong tu lm ngi ta phi nghi rng tu ny tnh dng vo vic em Hng Bo thot ra ngoi quc. Nu nh vic ny xy ra di i Minh Mng th Hng Bo b x ti

435

Vit S Ton Th

lng tr ri, nhng vi vua T c th ch c s canh chng m thi. Hng Bo nh t t, may my k u t ngn cn kp. Ri ng mc o ch, u b, m a con su tui vo i ni khc lc thm thit. ng trnh by vi vua T c l ng khng c trn khi hong thnh gi ngi ngoi quc v gy lon m xa lnh ni m mi ngi la b ng, khinh b ng bi lc ny ng ngho kh. Gi ng xin qua Php sng mt cuc i thng dn. Nh vua tin li ri v v an i ng, li ban cho ng 100 thoi bc v mt nn vng cng bo ng khng cn phi i xa. K no c lm hi ng, vua s trng pht cho. Tuy c s khoan hng c bit nh vy m Hng Bo vn nui ch cp ngi ca em. Theo li th vit nm 1855, cng ca gim mc Pellerin, An Phong Cng li hp vi mt s ngi bt c ch, c nhiu cung vng tnh i s phen na. H ung mu n th ri cho ngi ra ngoi quc lin lc vi cc ng ch khc. Mt ngi t Tim La v, qua Cao Min mang theo mt nh s cng l ng vin nhng i i khng c t t nn khi hai ngi v ti ni a Vit Nam, nh s lin t co m mu chnh tr ca bn Hng Bo. Cc ng vin ca Hng Bo b bt lin v b tra tn, khai mi chi tit v v mu lon k c chuyn ci tu u b sng Hng v chic tu ngoi khi khng r quc tch no, tn c kh ng ngi Tim La, Trung Quc, Nam K v c ngi u Chu na. on ngi ny i mi khng thy ai n lin lc nn phi chy ra khi. Vic ny lm no ng c kinh thnh nh sp c gic. Cc nh cm quyn phi ra nghim lnh mi trn tnh c nhn tm. Triu nh ngh n x Hng Bo vo ti lng tr, nhng vua T c gim xung n chung thn. Hng Bo dng chic vi tri ging tht c cht cho khi nhc nh. Con chu phi i h Nguyn sang h inh l h m v ti sn b tch thu ht. Thm s huynh tng tn ca anh em vua T c n y cha l ht. Gic Chy Vi: Nm Bnh Dn (1886) l nm sau (T c th XIX), nh vua cho xy Vn Nin C, tc Khim Lng. Dn phu, binh s phi phc dch nhc nhn, vt v. m ngi ny tt nhin khng khi s on hn nh vua. kinh by gi c ba anh em h on: on Trung, on Hu i v on T Trc mun ni ln lt chnh quyn ng thi. H khai thc ngay lng cm hn ca dn chng, li dng h lm cng c cho cuc phn nghch. H on kt lin c vi Trng Trng Ha, Phm Lng lp ra ng Sn Thi Tu Hi che dy hnh vi chnh tr ca mnh. H ly danh ngha tn ph inh o l con ng hong Hng Bo (trn y ni n). Nh vy ta c th hiu rng vic trut ngi cu ng ca Hng Bo c l khin mt phn no nhn dn min Trung bt mn, bi lng dn thng khng a chuyn b trng lp u gy nn nhiu bin c cc dng vua h cha. D lun ca mt vi ngi tng tht h Nguyn cho rng ng lc trong cuc phn nghch ny mt phn l do h on mun mu ph qu, li cn c s tr th cho Hng bo v gy thanh th cho Tng Thin Vng l nhc ph ca h on (Tng Thin Vng l ch vua T c). Hng Bo xt ra li l hc tr v l bn thn ca Tng An Cng, em rut Tng Thin Vng na. kin ny c ng Bu K, tc gi bi "vic Hng Bo b trut" in trong Nguyt San i Hc s 8 ra thng 3.1959. Theo chng ti, h on thuc loi ngi ngang tng v bt mn vi ch , v phng din ny hay phng din khc m ni ln, nhng iu m ng Bu K ni ra c th ch l nguyn nhn ph m thi. Ri do uy tn ca Tng

436

Vit S Ton Th

Thin Vng, mt s v quan, binh s v dn chng d vo cuc phn nghch ca anh em h on. Ta cn c th ngh rng cha d Tng Thin Vng l ngi ngoi cuc. Bn h on ly cha Php Vn lm ni t hp v ch to binh kh. Trong thnh h lin lc c vi Tn Tht Cc gi chc hu qun i ni lm vy cnh, bn ngoi h c ngi Khim Lng tuyn truyn trong m qun, dn kin thit ni ny qua hai cu: Vn Nin l vn nin no? Thnh xy xng lnh, ho o mu dn Ri ngy 8 thng 9 nm Bnh Dn, vo lc canh ba nhm phn nghch ko n Khim Lng bt thng ch Nguyn Vn Xa v cc quan chc ph trch vic xy Vn Nin C. H tuyn b bi b cng tc xy lng, h ho dn chng v kinh thnh h b ng kim hong v lp inh o ln lm vua. Ai tri lnh s x t ngay ti ch. c mt s ngi tham d thm nn on qun ca on Trng ln ti chng mt ngn, h mang gm, gio, i, gy v c chy gi vi116 ri do ca Nam h ko vo Ng Mn cp thm kh gii cc kho Cm Y v Kim Ng. Tn Tht Cc c mt y lin gia nhp m phin lon. Thy ng, ph v y Nguyn Thanh v ph ch hy s Phm Vit Trang ng ca chng nhau vi gic. Lc ny nh vua nm cch ch qun phin lon ang ph phch ch mt bc tng. Chng v H Oai xng ra hng hi hn c, ku gi th v v binh s ht sc chin u. Hai bn x xt, bn phn nghch yu th b chy dn. t gi sau on Trng b thng v hai anh em u b bt. Nhng cnh qun khc k tip o tin phong cng b tan r khi nghe tin anh em on Trng l vic. S tht bi ca ng Sn Thi Tu Hi khng ngoi nguyn nhn l thiu s hu thun su rng trong dn chng, t chc qun lc khng y , s cng phn ca nhm qun dn ti Khim Lng ch nh ngn la rm chng bc m chng tn, v vy v phin ng ch ni ln c mt vi gi ri b dp tan ngay. Sau v i no kinh thnh ny inh o b x t c nh, v s ca triu Nguyn117 chp rng bn on Trng "mn ting ph inh o", vy th vua T c lm ng vic ca vua Minh Mng l ch mi nghe L Vn Khi tung li tuyn ngn ph con hong t Cnh m git c nh ch du ln chu rut (by gi gia nh ng cung Cnh ang c ti Hu trong khi v lon ti Gia nh). Ngy nay ngi ta cho rng ci n inh o hon ton ging ci n Cao B Nh, n ch c ngha di mt ch h khc ca m ngi tn bo m thi...

116 117

Do sau ny v lon ny c gi l gic chy vi.

S liu dng vit bi ny trch Quc Triu Chnh Bin Tot Yu, Khm nh Vit S, Tiu S Trn Tin Thnh ca o Duy Anh, Tng Thin Vng ca ng Trnh v Annalles de la Propagation de la Foi ca Hi truyn gio ngi ngoi quc.

437

Vit S Ton Th

Cng mt nhp vi v phn nghch kinh thnh, nhiu v lon khc cng ni ln lm cho triu nh ca vua T c thm ri. Ti Qung Ngi gic Vch quy nhiu dn chng. Quan tiu ph Nguyn Tn nh dp mi mi yn. Ngoi Bc gic Khch li lin tip ni ln, l d ng ca Hng T Ton (Thi Bnh Thin Quc) tht bi bn Tu c Ng Cn dn sang cp ph cc tnh min Thng du v Trung du. Triu nh phi nh qun Tu sang dp h, thng c Ng Cn Tht Kh (nm Mu Thn 1868) nhng n thng 7 nm y cc quan tham tn Nguyn Mi, ph Nguyn Vit Thnh t trn, thng c Phm Chi Hng b bt. Thay th cho cc bi tng k trn, V Trng Bnh ra lm H Ninh tng c hp sc vi c Qung Ty l Phng T Ti ly li c Cao Bng vo thng 5 nm K T (1869). Ng Cn chy xung Bc Ninh vo cui nm Canh Ng (1870), vy qun triu nh y ri b quan tiu ph ng ch Khim bn cht (theo li dn chng Tuyn Quang th Ng Cn b bt v x chm y). Ch tng Ng Cn tuy khng cn na nhng cc b tng l Hong Sng Anh (hiu c vng), Lu Vnh Phc (hiu c en), Bn Vn Nh, Lng Vn Li (hiu c trng) vn hot ng cc vng Tuyn Quang, Thi Nguyn. Quan tng thng qun v Bc K l on Th ln hnh binh Lng Sn b T T na m hm thnh bt c v git i, cn V Trng Bnh trn thot. Trc tnh th nghim trng ny triu nh vi phi Hong K Vim v Tn Tht Thuyt ra cu vin. Qua thng T nm Tn Mi (1871) hnh b thng th L Tun c phi thm ra Bc tip ng. Vo thng 11 nm y ti Qung Yn, gic Hong T thng vi T T v gic Tu ngoi b trn vo. Sau T b quan qun bn cht huyn Thanh Lm, tnh Hi Dng. Ring qun C Vng v C en l kh tr hn c. Sau nh ch chng nh ph ln nhau, quan ta d c Lu Vnh Phc cho gi vic qun tr tnh Lo Kay, c thu thu m chng gi vi ng C Vng H Giang. Thng 7 nm Nhm Thn (1872) Nguyn Tri Phng c c ra Bc lm tuyn st ng sc i thn ch huy vic nh dp. n thng 8 nm t Hi (1875) Hong Sng Anh v ng lng Chu Thng, ph Vnh Tng, tnh Vnh Yn b quan tn tng qun v bt c, by gi mi ht nn C Vng. Nhng t nm ny n nm Canh Thn (1880) cn nhiu m gic khc ni ln na (gic Trn, gic L Dng Ti). Quan Tu v ta li hip nhau nh dp, sau bt c lon tng h L gii v Tu. V t Bc lon lin min, triu nh t ra chc Tnh Bin S bo v cc tnh ng ngc. Nguyn Hu v Trng Quang n c lm Tnh Bin ph s trng coi hai o Lng Giang v oan Hng (thuc Tuyn Quang) di quyn Tnh Bin s Hong K Vim. Trong nhng nm cui cng ny triu nh lo ni tr mt li gp nhiu s kh khn vi Php na th r rt l qu bt lc trc s tin trin qu gp ca tnh th.

438

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 2 Php Ra Mt Xm Chim Vit Nam

Quand un peuple, pour des raisons quelconques a mis le pied sur le territoire d'un autre peuple, il n'a que trois partis preder: exterminer le peuple vaincu, rduire au servage honteux ou l'associer ses destines. Paul Bert Khi mt dn tc v mt l no t chn ln lnh th ca mt dn tc khc th ch c ba vic: Tiu dit k bi, n l ha h mt cch nhc nh, hoc ng ha h theo mnh.

- De Montigny i cng cn Chu - Chin s t Nng vo Si Gn - Ba tnh min ng Nam K b mt - Php chim nt ba tnh min Ty

1- Nguyn nhn ca vic Php xm lng Vit Nam

T i T c nc Vit Nam i dn ti ch ng ba ca lch s. Nc Vit Nam c lp t th k th X, sau ba th k ni chin (1527) nguyn lc quc gia b hao mn th Ty Phng vi mt nn vn minh mi, mt ngun sinh lc di do trn sang Chu lm o ln tnh th ca hu khp cc quc gia. V km hn, cui th k XIX chng ta ri vo vng l thuc ca ngi da trng. Nu xt s tin trin ca phong tro thc dn v quc ca Ty Phng khi t th k XV, cuc chy ua mnh lit ginh nhau th trng cng t ai t th k sau lin min v ro rit cho n cui th k XIX, vic nh cp ly t ca ngi Vit nh th l qu mun. Ngoi ra, bin c c nh hng tai hi nht cho Vit Nam l s tht bi chnh tr v qun s ca Trung Quc vo cui th k XIX sau trn chin tranh nha phin. Ln ln nh Thanh k cc Nam Kinh iu c, Trung-M, Trung-Php iu c k ngy 3-7-1844, 23-10-1884. Mi nm sau na Php mi cng quyt xm chim Vit Nam. Mt mt Php by gi c hon cnh thun tin xut binh, mt khc Php cho rng nu qun i Php khng gp bc vo Vit Nam, c th Anh s n Vit Nam trc. Thm vo , mt nguyn nhn na l chuyn nc Tu vn l "thin triu" i vi Vit Nam cn bi trn th Vit Nam nc nh dn tha di g m chng thn tnh. Nu nh trong khong thi gian Php cn lng tng vi ni b cng vi lit cng, vua cha Vit Nam sm c mt chnh sch i ngoi khn kho, am hiu thut ph quc cng binh th chng ta u

439

Vit S Ton Th

phi vit nhng trang quc s bng mu v nc mt vo h bn th k XIX. Ting sng ca trung tng Rigault de Gnouilly v i t Lapierre vo ma thu nm inh V (1847), tic thay, cha l mt cnh co cho ci triu nh hn m ca vua Thiu Tr.

2- c phi vin Php De Montigny n Vit Nam

De Montigny l lnh s Php Thng Hi, thng 11-1855 c c y t Php sang ng Nam bng mi cch tht lp cc c s chnh tr v thng mi cho nc Php. By gi Php nhm vo Tim La, Cao Min v Vit Nam. D nhin Vit Nam c ch trng hn c. Sau khi nhn danh hong N Ph Lun tam k xong vi triu nh Tim La mt hip c chp thun cho Php c vo t do bun bn, ging o, nghin cu khoa hc, t i din ngoi giao, mua cc bt ng sn, De Montigny qua Cao Min vo thng 10-1856. Ti y s gi Php cng c mt cng tc tng t nhng b Tim ngn tr bi Tim vn mun ginh c quyn nh hng chnh tr ti x Cha Thp (cn nu Tim k gp vi Php ch l ko Php v phe mnh cho c uy th khi b Anh hip ch). B ngi Tim , quc vng Min khng dm ra mt thn Php, ri gim mc Michel ch mi thu xp c mt bc th, trong vua Nc ng Tn gi Napolon tam xin Php che ch nc Mn. Tm li, vi Cao Mn, De Montigny thu lm c g. Cui thng 10 ng ti Tourane bng tu Le Marceau. n trc tu ca vin c y ny l chic Catinat vo ngy 16-9-1856. Thuyn trng ca tu Catinat l Le Lieur ni cho cc quan Vit Nam Tourane bit c mt bc th ln nh vua do c y ca Php mang n. V ch vi ngy na vin c y s c mt y. Quan ta tip th v bo Le Lieur ch hi m. Nhng bc th ca De Montigny c m ra coi ri li em tr li trn bi bin. Le Lieur lin tuyn b rng vic qung bc th ca nc Php trn bi bin l c mt s nhc m, v nh vy Vit Nam tuyn chin vi Php. My ngy sau vin thuyn trng ny thy qun i cc hi n c phn hot ng khc thng lin cho b 50 tn lnh v bn vi pht i bc vo n chnh ca ta. i qun b ca Php h c cng n, qun ta b chy v b bt khong 40 ngi. Php h c thnh Nng, thu c 45 khu i bc v mt s thuc sng rt ln. Hm sau quan ta tr li iu nh, Le Lieur bo phi i vin c y ti v ng ny mi thm quyn ni chuyn vi nh cm quyn Vit Nam. Nhng De Montigny khng ln Nng m i thng qua Hng Kng. n ngy 23-1-1957 De Montigny mi tr li. Hai bn ni chuyn, De Montigny a ra vic xin t do bun bn, t lnh s Hu, t mt thng im Tourane v vic truyn gio. Triu nh Hu u t chi ht. Cuc thng thuyt tht bi. Trc khi rt lui De Montigny li cho s thn ca vua T c mt vn kin ni rng ng ta s phi trnh vi hong nc Php rng vua Vit Nam khc t k kt vi nc Php mt hip c trn nhng cn bn v hnh thc c cc nc vn minh cng nhn, v nu vua Vit Nam c git o, c ngc i ngi Php, nu nc Php phi trng pht th l ti triu nh Vit Nam. Kt qu ca nhng s li thi trn y l cc vic git o cng mnh, cng gay gt hn bao gi ht. Khp trong nc, ch no cng c nhng v git gio dn, t nh

440

Vit S Ton Th

gio dn v gio ng. Mt gim mc Ty Ban Nha l Diaz b bt v b chm vo ngy 20-7-1857 ti Bc K. Tin ny bay v Paris, cc ni chnh quyn nhao nhao ln ting, i phi em qun lc sang i ph thng tay vi Vit Nam. Gim mc Pellerin v Huc c c qua Vit Nam xt tnh trng ca vic truyn gio v trn thut t m cc vic xy ra. Ri ngy 4-11-1857 trung tng Rigault de Genouilly ang coi cn c hi qun Php Vin ng c lnh m ngay mt cuc th uy mnh lit ti cc vng duyn hi Vit Nam. Nhng by gi nc Php ang nh nhau vi nh Thanh nn ngy 31-8 nm sau tt c hm i Php gm 14 chin thuyn v mt tu Ty Ban Nha mi ko xung c b bin Vit Nam. Ngy 1-9 Php gi ti hu th cho cc nh cm quyn Tourane, buc phi np ht c n i v nh gi cho quan Vit Nam tr li. Qu thi hn, Php ni sng, Vit Nam chng li, nhng na gi sau bn Vit Nam ngng bn. Ch hai hm ca ng v ca Ty thnh Nng b Php uy hip nng n, triu nh Hu c o Tr v Trn Hong l tng c Nam-Ngi ra chng c. Hai ng ti Nng th hai n An Hi v Tn Hi tht th. Hu qun L nh L lm thng ra sau tip ng cho qun Nam Ngi vi mt b i 2000 ngi. Qun ca L x xt kch lit vi qun Php Cm L. L b n c my hm th cht. Trc sc mnh ca Php, triu nh li c lun Nguyn Tri Phng lm thng v Chu Phc Minh lm c hp li tng cng cho lc lng ca o Tr. Ri Nguyn Tri Phng lp n Lin Tr, p ly t Hi Chu n Phc Ninh, c ngn bc tin ca Php-Ty. Rigult de Genouilly thy qun Vit y di do tinh thn chin u, li c ngi cho tin 10000 qun Vit sp t Hu ko vo nn ngng li. V y cng ngn ngi mt phn na v khng thuc ng giao thng t Nng ra Hu v mt b. By gi l ma ng, tin qun bng hi o th ngc gi, binh i li b dch t. Vin trung tng ny cn tht vng thm ch khng thy c gio dn ni ln hng ng nn k ko gim mc Pellerin v trc y gim mc oan quyt nh vy. Lc ny gim mc cng theo qun i v c mt trn chic tu Nmsis. Gim mc va xu h, va tc gin nn b v nh tu Pinang ti M Lai. Cn Rigault de Genouilly thy khng th vt ra Hu c lin ch mc v Nam K ri cng quyt i t Toyon li Nng. Rigault de Genouilly rt thc t: Nam K l x giu, nhiu thc go, li xa ch lc qun ca triu nh Hu, nh d v c nhiu ngun li. Thng Ging nm K Mi (1859) ln qun nh neo ko v Nam K. K t gi pht ny t nc ng Nai lm vo khi la. Cn ngi thay R. de Genouilly l c Page, n Nng vo 19-101859. Vo ngy 18 thng sau Page cho hai pho thuyn "Nmsis" v "Phlgton" ra khi ln theo b bin bn ph ht cc hi n ca Vit Nam.Vit qun chng tr y rt hng nhng pho i ca Php-Ty cc chin hm bn ln hy dit c mi c cu b phng ca Vit Nam. Tuy thng trn m Lin qun vn rt lui vo ngy 23-31860 sang tng cng cho qun i ca hi qun trung tng Charner i nh Tu (Lc ny lin qun Anh-Php ang giao tranh vi qun nh Thanh ti Hong Hi). Page sang Vit Nam vi hun lnh k mt ha c vi triu nh Hu, c mc ch xin bi vic cm o, git o cng t ba lnh s qun ba hi cng ti Vit Nam v mt i din ngoi giao bn nh vua T c. H khng i bi khon chin tranh v nhng t chi ht cng nh vi triu nh Mn Thanh trc y (1842-1847); v triu Mn nhn cc iu kin ny. Triu nh Hu khng t kin no v vn ny, ch xin gi ngi sang ngoi giao vi Php nh m thi. Php cho rng Vit Nam c ko

441

Vit S Ton Th

di cuc thng thuyt cho h chn ri h phi i. Do Page on tuyt cuc giao thip v tin nh pha Bc Tourane. Thiu t Dupr-Droulde b n cht trong trn ny trn chic tu Nmsis.

3- Vit Nam mt ba tnh min ng

Ngy 2-2-1859 Rigault de Genouilly em 2000 qun vo tn cng Nam K. Ngy 9-2 qun Php ti sng ng Nai v tu ln cng vo c bn. Min Nam Vit khc hn min Trung. y l vng ng bng, nhiu sng ln, sng con chy ngon ngoo ra bin. C nhng chi lu n vo sng Cu Long, li c nhng sng nh ni vo sng ng Nai. Hm i ca Php bn tan cc hi n t Vng Tu n ca Cn Gi lun trong hai ngy 10 v 11-2-1859, ri ngc dng sng m tin vo Gi Gn. Cc c cu phng th hai bn b sng ca Vit Nam u b ph hy tan tnh. Ngy 15-2 h ti Nh B trc phng tuyn pha Nam Si Gn v ngay chiu hm h h c mt n binh ca Vit Nam trong nhiu n binh khc. Ngy 16-2 h tin ln Tn Thun ng vo sng Si Gn. Ngy 17-2 thiu t Jaurguberry, Dupr-Droulde, i y Lacour trn pho thuyn Avalanche i th st ti pha Bc thnh Si Gn cch n pha Nam 1800 thc (thnh ny do Olvier dng ln xa kia v c xy li vo nm 1837, mt ly bao bc bn ngoi di ti 1475 thc, trong c rng v vn cy xum x, rm rp, nh ca san st t m b sng cnh Gia nh). Lin qun Php-Ty b nh mt ng Nam thnh ny. Ngy 18-2 Php pho kch kch lit hn. Qun Php vn tin mc du qun Nam trong thnh bn ra rt d di. Cc mt khc do i t Lanzarotte, trung t Raybaud ch huy cng gy nn mt tnh th khn trng cho qun Nam. Trn ngy u, qun Php cha r lc lng ca Vit Nam nn va nh va nghe ngng. Qua hm sau, nh s thm xt ca Jaureguiberry v s ch dn ca gio s Lefbvre, qun Php hiu r tnh th thnh Gia nh. Rng ngy 19-2 Php dc ht lc lng thy b vo vic nh thnh. Tu Phlgton, Primauguel, El, Cano khc n m m, thnh Gia nh dn tng qung. Qun Ph vt ly, nm lu n rn bc thang nhy vo thnh. Tng c V Duy Ninh ch thn ch huy trn thnh, h ht ba qun khng ngt. Ri thnh b v, V Duy Ninh t tn. Lin qun Php-Ty vo thnh ly c 200 i bc, 85000 cn thuc sng, cn binh kh v thc go nhiu v k, t hng thng cha ht. nh xong Gia nh trung tng Rigault de Genouilly li m cuc ha gii nhng triu nh Hu c loanh quanh ri De Genouilly tr ra nh Nng phen na trc khi v Php ngh. Xt ra, t Nng n Gia nh hai phen Vit Php nh nhau v hai phen bn vic gii ha nhng triu nh Hu b mt c hi. Ri gia Trung Quc v Php li ti chin. Page c lnh b Tourane hp vi thy s c Charner qua Tu ch mt s qun gi cc a im chim ng c Si Gn (700 qun Php v vi trm qun Ty Ban Nha t di quyn ca hi qun i y d'Aris v i t Palanca).

442

Vit S Ton Th

T thng 3-1860 n thng 2-1861 nhm qun nh ny b 12.000 qun Nam bao vy. Tng ch huy ca Vit Nam by gi l kinh lc s Nguyn Tri Phng. Lc ny Lin qun gi mt chin tuyn t Si Gn vo Ch Ln v 4 n gia hai th trn ny. l n Cy Mai, Tn King, O Ma v cha Berber. n pha Nam ca h ch c 200 lnh m thi. y l mt chin tuyn ng vng lin lc vi cc cn c, vy m bn lin qun cm c sut c mt nm. Trong m 3, rng ny 4 thng 7-1860 qun Nam tn cng t vo n Tn King nhng tht bi v b y lui. Ngy 24-10-1860 Trung Quc v Php k hip c bi binh th ton th b i ca Php Tu li tr v Nam Vit (70 chin hm va chuyn ch va chin u, 3500 lnh, 17 i thy qun lc chin, hai tiu on b binh, 4 l on lnh Tu m Qung ng v Tourane, 12 i i thy qun trng pho v.v...). Ngy 24-1-1861 h ln ng v ngy 7-2 n Si Gn. Sau my ngy ngh ngi v chnh n li hng ng, c Charner cho nh chin tuyn K Ha: Lc qun nh thnh ph ly, thy qun th do sng ci, sng con chn ng rt lui ca qun Nam khng cho tho v Bin Ha. Cuc x xt ca hai qun rt l kch lit. Php mt 300 qun nhng ta bi, phi rt ra ngoi cc vng ng rung. H tung ra mt o qun lu ng ui qun ta ti Trng Bng. Pho thuyn La Dragonne ca h tin vo Ty Ninh. S gia Php P. Cultru cho rng: "Nu mun, chc chn Lin qun by gi c th ly c c lc tnh Nam Vit thu y...". Sau cuc i thng ny, Charner c trung y Lesps sang Cao Mn ni cho vua x Cha Thp hay rng nc Php chim Nam K lm thuc a v mun c tnh ha ho vi vng quc Mn. Vua Mn gi mt s b sang chc mng Lin qun thng trn. y l ln u c cuc ngoi giao gia Php v Cao Mn. Ri Charner xua qun tin dnh M Tho. Qun Nam phc kch Lin qun nhiu ni. Charner phi cho i nghin cu cc sng ngi, t ngy 1 n 3-4-1861 thiu t Bourdais tn cng M Tho, ph c nhiu n i nhng ri vin tng ny b bn cht trn pho hm s 18. i y Quilo ln thay v ngy 12-4 n c M Tho. Qun ta lc ny rt c v pha Bc Bin Ha. By gi Nguyn B Nghi c thay kinh lc s Nguyn Tri Phng b thng ti n K Ha (tc Ch Ha) phi ra Phan R dng bnh. Lc M Tho b chim th Nguyn B Nghi n Bin Ha vi s mng tip tc cng cuc chng Php. Thy qun mnh qu st km m qun Php li hng dng, c nhiu tu v sng ng li hi r rt, Nghi lin gi th xin gii ha vi c Charner (khng sch no ni r vic ngh ha ny l do mnh lnh ca ai). Charner nhn li v a ra 12 iu kin (xem Nam B Chin S, trang 93-94). Ri t vua n triu thn, ht thy khng tn thnh yu sch ca Php. D nhin i bn li tip tc i ph vi nhau bng sng n.

443

Vit S Ton Th

Php lin thit lp cc c quan hnh chnh, bui u do nhng ngi Php m nhim, nhng sau cng phi dng ngi Vit lm cc chc ph, huyn. Charner v Php ngy 29-11-1861. c Bonard k tip vic chinh phc v cai tr cc vng chim ng. Vo khong u nm 1852. Php hong coi nh hon thnh vic chim Nam Vit lm t ng Vin ng. T giai on ny tr i h bt tay vo vic m mang thng mi, nng nghip v k ngh y. C vi iu ng ch : Trc con mt ngi Php, nc Vit by gi c mt t chc x hi rt dn ch. Cc hng chc bu ra cc chc quyn th trn (!), cng chc v quan li ch thuc nh vua m thi, ngha l khng chu thuc quyn ca qu tc nh u Chu. Nc ta cng khng c giai cp. Quan ta ch bit c nh vua. H khng theo Php nn Php khng li cun c h. Tt nhin Php ch cn nc v by b nhng phn t lu manh, vong bn ra lm tay sai cho mnh m thi. Ri Php phi phn nn rng bn ny chng lm ni vic g ng k v h khng c uy tn li dt nt.

4- Phn ng ca triu nh Hu
T thng 6-1861 n cui nm ny, chin tranh lan rng t G Cng, Cn Giuc, Th Du Mt, Ty Ninh v Trng Bng. Vua T c thng co cho nhn dn bit rng triu nh s thng tin bc, phm tc cho ai git c gic Php. Bonard tung ra ba o qun nh Bin Ha (thng Chp 1861 - thng 1-1862) ri Bin Ha v B Ra b tht th. Chim n u Php t ngi cai tr n y, thu thu m (30-1-1862), t ng giy thp t Si Gn qua Ch Ln, Bin Ha, B Ra v Vng Tu, lp nh thng, nh in, nh th, ph thng c. Vic kin trc cc c s by gi rt l s si. Php m ngi Nam ta vo cc b i tr phng (lnh kh xanh) ng gi G Cng, G Giao, Ci B v.v... Trong lc ny ng Qun nh pht ng phong tro khng Php, ly G Cng lm tng hnh dinh. Khng chin qun c nhn dn ng h rt mnh, v mt s quan ngi Vit Vnh Long cng d vo vic khng chin nn ngy 20-3-1862 Bonard phi em 1000 lnh v 11 chic tu chin xung nh min ny. Ngy 22 cuc xung t din ra. Vnh Long b chim vo bui ti v ngy 23 Bonard vo thnh. Thng 4 c cuc giao tranh M Tho. Lin qun cng ly c tnh ny d dng. Nhng Lin qun ang hot ng ti Vnh Long, M Tho th Ch Ln h b qun khng chin t ph v c v ngi Tu gip vic cu lc b hi qun b thuc c vo thc n ca cc tng t Php. C dng nh kh khn, lng tng th triu nh Hu yu cu thiu t Simon ang tun hnh dc theo ng Hi thng 5 nm y, bo v sy ph Si Gn rng Hu mun m cuc iu nh. Bonard cho Simon tr ra Tourane gp i din Nam triu a iu kin ngh ha, hn 3 ngy phi iu nh xong v np trc 10 vn quan tin (1000 000 quan by gi).

444

Vit S Ton Th

Ngy th ba, chic Hi Bng c 40 chic thuyn nh thp tng i theo tu Forbin ca Php vo Si Gn a s b do Phan Thanh Gin v quan Binh B Th Lang Lm c Hip cm u. Tu ca ta c 23 khu i bc c thng han r, qun lnh n mc rch ri, li thi lm tr ci cho lnh Php. Nhng ngi Php phi khm ph ng Phan Thanh Gin v s thng minh v c ch chng chc. Ngy 5-6-1862 hip c thnh hnh. i bn cng tha thun cc iu khon di y: 1) Triu nh Vit Nam nhng ba tnh min ng cho Php (Gia nh, Bin Ha v nh Tng). 2) Triu nh Vit Nam chu khon bi thng chin tranh cho Php-Ty l 4 triu quan, phi tr ht trong vng 10 nm. 3) Php-Ty tr li cho triu nh Vit Nam tnh Vnh Long khi no trt t y c vn hi. S gia Cultru t cu hi y: Ti sao Vit Nam li chu nhng tnh Gia nh cho Php? Ni ny l sinh qun ca m vua T c v l kho thc ca min Trung. Ri s gia ny t tr li: "Nam triu khng cn sc khng chin na. Li thm Bc K ang ri lon do ng L Duy Phng t xng l con chu nh L. Phng lin lc vi Bonard xin cng tc nhng by gi Bonard cha ngh n vic thn tnh min Bc, bi Bonard cho rng min ny s dnh cho Ty Ban Nha. Xt ra nu Php tip tay cho L Phng, c th min Bc cng mt nt, do m cc nh cm quyn Hu vi v k vi Si Gn cho xong, v ha vi Si Gn mi c c cu vn Bc H, v chng gia hai k ch, Php vn nguy him hn". Qu vy, yn vi Php xong, vua T c lin tung ht qun lc ra Bc, bt c Phng v em ra lng tr (l ti phn thy x xc). Bn cho k th v lon L Phng gip cho Php rt nhiu v n a triu nh Hu vo ci thm cnh nh chy hai u, nu khng, cha d g c cuc ngh ha mau l v c li cho Php nh vy. Nhng ti nay ngi ta ng rng bit u chng c bn tay sai b mt ca Php trong cc v lon x Bc.

5- Phong tro Nam K khng Php

Triu nh Vit Nam ha vi Php nhng nhn dn Vit Nam khng th tn thnh vic ha gii ny. l kin ng Qun nh (tc Trng nh), ngi chim G Cng v li cun ng bo Nam Vit vo cuc bi Php, trc cng nh sau vic nhng ba tnh min ng. ng Qun nh trc y ch l mt v quan cp chnh qun, nhng l con ngi c kh tit v c nhiu nhit huyt i vi thi cuc by gi. Sau Ha c 5-6 ng tng cng qun s, xy n ly kin c hn nn c Bonard phi mang ton lc thy b vy nh ly G Cng.

445

Vit S Ton Th

Ri ta vi Php li iu nh, nhng hai bn c ch bt ng: Ta i Php tr li ngay Vnh Long, nu khng Ha c 5-6 s khng th duyt y trong mt nm. Bonard tr li khng c hn nh thi gian no c v Hu phi bt Qun nh gii gip gp mi c tr li Vnh Long. Php by gi va c thm vin qun Thin Tn v, cuc ngoi giao v i dn n ch tan v. Nguyn do th hai: Ngy 2-12-1862 Hu va np xong mt s tin v bi khon chin tranh cho Php th hm sau c li yu cu xt li ha c v xin bi b vic nhng ba tnh min ng. Php i ni mt thng triu nh Hu phi duyt y ha c. Ngy 16-2 Vit-Php li ni chuyn bng sng n. Si Gn, Bin Ha li ti bi trong khi la. Cc n binh ca Php li b qun ta tn cng. M Tho, B Ra ln lt cng xy ra nhiu cuc xung t. Vo thng hai nm sau (1863) qun ca ng Qun nh b bao vy ro rit G Cng. Trong lc ny th i y Tricault, y vin b hi qun Php sang, mang theo ch k ca Php Hong duyt y Ha c 5-6; ng thi thy s c De la Grandire sang tm quyn cho Bonard. Bonard mun c th ha thnh tch ca mnh, i Hu phi duyt y ngay Ha c 56 v da nu triu nh do d s gy lon min Bc. Li hm da ny c kt qu. Ri ngy 2-4-1863 Bonard ko mt phi b ngoi giao gm c i din Php ln Ty Ban Nha ra Hu. Ngy 5-4-1863 h c tip n long trng ca Hn. Nm hm sau s b ra ti kinh (i bng vng) v ngy 14-4 hai bn Vit-Php lm l trao i vn kin. Ngy 19 Bonard ri Hu v Si Gn v ngy 30 thng y ng ta v ngh Php v cht vo nm 1867. Nm 1863 triu nh Hu li c Phan Thanh Gin, Phm Ph Th, Nguyn Khc ng vi mt on ty tng 63 ngi mang go nc vo Si Gn nh tu Php qua Paris. Phi on ny i t ngy 4-6 v ti u Chu vo thng 9-1863. P. Cultru ni rng: "H n t Php va ng lc Php nh bt u chn vi cc cuc vin chinh. D lun Php cho rng cc cuc vin chinh ch lm hao tn tin ti v sinh mng. Tuy vy vn c mt s nhn vt ch trng ly t Nam Vit lm th trng v thuc a. Bo ch Php cng bn tn xn xao v v phi on Vit qua iu nh chuc li ba tnh min ng. Sau mt thng c mt trn t Php, phi on mi c s tip kin chnh thc. Trong dp ny, Php Hong ni mt cu rt dng dc: "Nc Php rt khoan hng vi mi quc gia v sn sng bo v cc dn tc hn yu nhng rt nghim khc vi nhng ai ngn tr bc i ca nc Php". Nhng vin thng ngn l ng Aubaret v khng tho ting Vit Nam dch ra "phi bit s nc Php". Ri ngi ta cho phi on hay Php nh s tr li triu nh Hu trong vng mt nm. Tm li vic sa i Ha c 1862 c th ni l vn loanh quanh, cha ng ng b no. Phi on Phan Thanh Gin v nc ri, chnh gii Php bn ch nn gi ly Si Gn, Ch Ln v Vng Tu cng mt gii t hp theo dc sng ng Nai vi s bo h su

446

Vit S Ton Th

tnh Nam K, xt rng vic trc tr y s gp nhiu iu phin toi v mi mt. Aubaret l trung y hi qun ca thy s c Bonard, mt nhn vin d cuc m phn v Ha c 5-6-1862 vit nhiu sch truyn v Nam Vit, a ra nhiu kin v c chnh gii tn thnh. Do mi c vic lp mt ch chim hu thu hp. Vic ny tuy c chp thun nhng cn gi b mt. Ri Aubaret c c lm lnh s Vng Cc v s l cng s Php Hu ngh vi vua T c cc d nh do ng ta to tc nn. Thng Chp nm 1863 ng Aubaret ln ng. Khi c De la Grandire c bit vic ny, ng ta ht sc phn i (trc khi n Nam vit De la Grandire li l ngi khng tn thnh lp thuc a Nam K). Theo De la Grandire, du nc Php thu hp phm vi chim ng x ny th vic chi tiu v s kh khn cng s khng gim i phn no. Chnh gii Php gm nhiu quan chc v qun nhn c u c thc dn nhao nhao phn i d n sa i Ha c 1862 ca Aubaret, cho rng x ny giu c, dn chng cn c, thun thc, vic bun bn rt pht t v.v... Vic phn i ny lm cho Php Hong xc ng ri ngi ta gi ch th mi cho Aubaret. Nm 1864 ng ny n Si Gn. Gii thc dn n tip ng mt cch lnh nht. Thng 5 ng ti Hu vi d tho ha c em theo. i bn m cuc m phn. Aubaret k thun v vic chuc li ba tnh min ng vo ngy 15-7-1864118, nhng hip c mi phi trnh v Php nh ly s ph chun ca nh vua.

6- Php chim nt ba tnh min Ty

Trong khi Php xm chim Nam K, thy Cao Mn cng l mt quc gia lc hu, li cn yu hn hn Vit Nam va ly ngoi giao, chnh tr t ch bo h x Cha Thp. Php cng mt kh nhiu th gi vi x ny v nhng v ln xn trong ni b hong gia v s ln p ca chnh quyn Tim La. Li thm cuc dy qun ca nh cch mng Pu Cam Bo xut thn chn thin mn nhng khng nh lng nhn "Bch ha" trn qua nc mnh. Nhng cuc qut khi ca Pu Cam Bo chng c t chc chu o v c sc mnh nn nh chin s ny nhiu phen phi tht bi, sau b bn ng bo vong bn bt v git vo thng 7-1857 ly cng vi Php. T giai on ny Php c rnh tay ngh n chuyn chim ot nt ba tnh min Ty ca chng ta. V pha triu nh Hu thy r manh tm ca ngi da trng ni chung, ca ngi Php ni ring trn khp cc lnh th Chu. Sau khi mt ba tnh min ng lin chun b qun s i ph vi ngi Php, v bit rng h cn i xa hn na. Tng c Vnh Long Trng Vn Uyn c t mt trnh ngi Php c th tin binh nh Vnh Long, v tng lai ca An Giang, H Tin rt l bp bnh. By gi l nm 1866, tc l nm T c 19, c De la Grandire va Php tr qua, lin phi trung y hi qun Paulin Vial n Hu xin sa li Ha c 1862 v chim lnh nt ba tnh min Ty, ly c l min ny ri lon v quan qun ca ta khng gi ni trt t.
Lc ny Cao Mn va k hip c cng nhn ch bo h ca Php (11.8.1863) va b mt k vi Tim La nhng hai tnh Angkor v Battambang.
118

447

Vit S Ton Th

Triu nh Hu yu cu sy ph Si Gn ch i i din ca mnh vo thng lng. De la Grandire thun theo th vi tun sau c Phan Thanh Gin n. Theo P. Cultru, tc gi Histoire de la Cochinchine francaise des (origines 1883) c Phan ch ni n chuyn Pu Cam Bo ang hot ng H Tin khng c dnh lu n cc quan li Vit Nam Vnh Long nh ko di v khi phi gii quyt vic ba tnh min Ty v iu ny s lm cho ngi Php qun i hay chn nn. Thng 2, vo ngy 14 nm 1867 De la Grandire cho trung y Monet de la Marek ra Hu i tin bi thng chin tranh cha c triu nh ta thanh ton ng k hn. Quan li ca ta t chi v tuyn b r c vic khng chu nhng ba tnh min Ty. Theo Nam B Chin S trang 161 ca Nguyn Bo Ha, by gi ti Php nh N Ph Lun tam thy trong cc triu thn phi th ch ha, phi th ch chin, ly lm hoang mang v vn Vit Nam nn u nm 1867 nh vua phi trung tng De Varannes sang Nam K iu tra tnh hnh. Ri phi on De Varannes v Php, sau c lnh xm lng ba tnh thuc vng Hu Giang ca chng ta. Lc ny De la Grandire sa son xong chin s min Ty (sp t lnh hnh qun, vic b phng cc v tr hin hu, tuyn m ngi cho b my hnh chnh mi, ly lnh bn x a n cc vng sp chim ng v.v...). Ngy 17 v 18-6 qun Php ln ng gm 1.000 ngi u Chu v 4.000 lnh tp. Ngy 20 De la Grandire c mt trong trn nh Vnh Long119. Hm i ca Php gm c cc pho thuyn "Mitraille, Bourdais, Alom Frah, Espignole, Glaive, Fanconneau, Hallebarde, Arc" v mt on tu vn ti. Nh c sa m ca bui sm mai, on tu chin ca Php tin n u trc thnh Vnh Long m bn ta khng hay chi ht. Ri h b, binh s cha sng vo thnh. Qu by gi sng thnh b vy hon ton, ta mi bit! B tham mu Php phi Legrand de la Liraye em mt ti hu th vo thnh buc quan ta phi nhng Vnh Long, An Giang (Chu c) v H Tin. Qu hai gi sau Php s cng ph thnh. C Phan cng n st V Don Thanh ht sc lng tng, xin hi kin vi De la Grandire v xin khoan hn hi kin triu nh v bit rng khng th i ph ni bng qun s vi Php. Nhng cuc hi kin v kt qu. Hai ngi tr ra v th thnh b mt. Hm y l ngy 20-6-1867. Gia lc tuyt vng ny, v kinh lc s ba tnh min Ty li c tin bo: An Giang v H Tin cng va i ch. C Phan bt u tuyt thc. C khuyn cc con ng hp tc vi Php v mai tng mnh qu nh l lng Bo Thnh (Bn Tre). Sau 7 ngy c vn cha cht, phi ung thuc c mi mt. Trc khi t chn vo mi, c mc triu phc day mt v phng Bc ly vng 5 ly. Ngy tun tit ca c l ngy 7-8-1867. C th ng 71 tui. Vua
Khi ba tnh min Ty lm vo khi la th qun khng chin ca Trng nh, Nguyn Trung Trc v Th Khoa Hun tht bi.
119

448

Vit S Ton Th

T c hay tin, rt gin v vic tht th min Ty, lin cho lt ht chc tc ca c v c b tn c bia tin s.

7- Nhng cuc khng Php Nam K

Gia khi tnh th Nam K nghing nga trc nhng cuc xm lng nh v bo ca qun Php, mc du iu kin chin u rt eo hp, hon cnh hu nh tuyt vng mi phn n chn, Nam K vn hng hi tri dy. Ti Bin Ha, M Tho, Tn An c Thi Vn Nhp v ng Qun S khi ngha di khu hiu "Dn chng t v". Ti Vnh Long, mt s quan li nhm phong tro "Cn Vng", sau ny c Phan Tn v Phan Lim l con c Phan Thanh Gin gia nhp. Ti Ba ng, Tr Vinh c Nguyn Xun Phng pht c "Bnh Ty st t"; ri mt thi trn khp lnh th lc tnh Nam K, cuc cch mng phn trn ngp khin ngi Php tuy binh hng tng mnh, v kh li hi phi xoay tr cc nhc v cng lin min ti hai chc nm rng. l li th nhn ca Le Myre de Vilers, vin ton quyn dn chnh u tin Nam K. V cc anh hng, ngha s li ngy nay nhng thnh tch oanh lit trong lch s khng Php min Nam, chng ta khng th qun ngoi ng Trng nh, tc Qun nh ni n, cc ng Nguyn Trung Trc, Th Khoa Hun, V Duy Dng, tc Thin H Dng v.v... Ha c 5-6-1862 thnh hnh th n kh ca ng bo y bc ngt tri xanh, mc u triu nh chu chnh thc chm dt chin tranh vi ch. Lng i quc ca nhn dn c phen lm lay chuyn c m ngi ch ha Hu. Do c khi triu nh lt chc ca ng Trng nh v tri li cng c khi ngm gip cc cuc khi ngha lm cho sy ph Si Gn bc tc v cng. ng Nguyn trung Trc l chin s cch mng ng thi vi ng Trng nh ch huy nhiu trn du kch, phc kch t Tn An qua Rch Gi. Mt ln gia ban ngy, cng 150 chin hu ng by mu xng vo t chin thuyn Esprande do trung tng Parfait iu khin vo ngy 11-2-1861 ti rch Vm C bn lng Nht To. ng bo min Nam cn lu v cng to bo ny trong hai cu: Ha hng Nht to oanh thin a Kim bc Kin Giang khp qu thn Trng chin u ca ng m rng sang c Th Tha, Thuc Nhiu, Bn Lc, Phc L, Long Thnh, Tn Uyn, lin lc c vi qun triu, thanh th vang dy khin Php phi treo gii bt ng. T nm 1862 n 1868 Php ro rit nh g Cng, Ty Ninh, B Ra, ng yu th phi lui v Hn Chng, Kin Giang ri b bt. ng khng chu hng nn b t hnh vo ngy 27-10 nm y ng Th Khoa Hun lnh o phong tro "Dn chng t v" nhiu min Hu giang nh M Tho, Rch Gm, Cai Ly. Nhiu k Vit gian b ng thng tay trng tr trong nhng cng tc phc v ngoi nhn cc lnh vc hnh chnh v qun s. Thng 61863, thua trn Thuc Nhiu (M Tho), ng chy qua Chu c, c khi triu nh bt giam do chnh sch bt nht ca nh vua v cc i thn. ng b em np cho Php. Vo nm 1864 ng phi y sang o Reunion, sau c n x. Nm 1875 Php

449

Vit S Ton Th

hon ton cuc xm chim Nam K, ng li khi ngha ln na. Sau b bt v b hnh hnh Cai Ly vo ngy 15-4 nm t Hi (1875). Nhn s Trung-Nam-Bc c nhiu th ch Hn ca ngi ch kh ca ng, trong c bi dch ca tc gi khuyt danh nh sau: Rui dong v nga bo th chung Binh bi cho nn mng mi cng Tit ngha vn lu vng v tr Hn thua x k vi anh hng Ni xung mt va qun H L Quyt thc khng hng rng ni sng Th thy ngy ry pha mu o Rng hiu ht ngn thu phong. ng bo Nam K ngy nay cng thng nhc n ng V Duy Dng, tc Lnh Dng l ngi khi ngha ng Thp Mi. Thy ng giu lng i quc, triu nh phong cho ng chc lnh binh vo ngy 22-7-1865. ng c phen c mt s lnh Tagals, tc lnh L Dng v mt ngi Php tn l Linguet hm m ngha c ca ng m theo gip. ng tn cng binh i ca thy s c Roze Ci B, M Tr (Sa c), M Qu, chc thng phng tuyn ca Php do cc tng Roubet, Paris de la Bollardire, Passebox thit lp. Bn ny phi chia qun lm ba o b vo ng Thp ngy 16-4-1865. y ng ch c 350 binh s m nh qun Php cht cng b thng rt nhiu di nhng trn ma n. Sau ng b bnh m cht, phong tro "Dn chng t v" cng m theo bng ngi ngha s. Ngoi nhng v anh hng hu danh k trn cn bit bao nhiu anh hng v danh m lch s ngy nay khng tm ra c du vt, chng t rng cho ti sau ny (1945), cuc h ca Php tuy di c trn 80 nm, nhng cc chnh ph thc dn khng hn c n ngon ng k.

450

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 3 Php Qun nh Bc K

- Francis Garnier ra H Ni - Ha c nm Gip Tut (1874) - Thnh H Ni b nh ln th hai

1- Nguyn nhn vic Php ra Bc

Lc tnh Nam K thn tnh xong, nn hnh chnh c sp t u vo y, vic khai thc nng nghip x ny bt u c tin trin, Php lin ng ra min Bc. K hoch ca Php l li "tm n l du" cht tay chn trc t ci u v ci thn phi t lit. Nu nh ngay Trung K khng khi gy mt xc ng ln cho ton quc. Nm 1886 Thiu tng De La Grandire sai Trung t Doudard De Lagre v i y Francis Granier cng my ngi Php ln theo sng Cu Long tm ng sang Tu. Ngy 16-10-1866 h ti bin gii Trung Quc nhng tnh ring ng i trc khi ti ni a nc Tu thy c nhiu s kh khn, phi oi thm him ny quay ra nghin cu tnh trng con sng Nh H, Francis Garnier gp mt li bun Php l Jean Dupuis trn u Tu. H ng vi nhau l t Bc c con sng Nh H rt tin li cho vic giao thng vi Trung Quc. Lc ny ng Thi Bnh Thin Quc ang honh hnh y. Jean Dupuis c cha tnh Vn Nam t mua cc i bc chng nhau vi qun nghch. Y c dp giao thip vi Lu Vnh Phc l tng C en Lao Kay v thy xung Yn By c ng thy ra bin d dng nn quyt nh dng con sng Hng H ch hng n Vn Nam, xt con sng Thch Giang ca Tu c nhiu ghnh thc ch cc nng v cng vt v kh khn. Jean Dupuis n Bc K (Qung Yn) vo ngy 9-11-1872 iu nh vi quan ta m con sng ny cho y i li bun bn vi Trung Quc. Y xin chu np thu lu thng v thng chnh. Trc khi ra Bc, Jean Dupuis c Sy Ph Si Gn thun gip cho mi s d dng giao thip vi cc quan ca ta v s bo v y khi b nn gic cp t Bc. Thng c Nam K by gi l lc qun Thiu tng D' Arhaud cho Trung t hi qun Sns em tu Bourayne ra Bc K ln Hi Dng, H Ni, Bc Ninh xem xt. Khm sai L Tun yu cu Jean Dupuis i triu nh quyt nh v ha s tr li sau. Y i khng thy g lin b ln H Ni ri thu thuyn ch hng thng i Vn Nam. By gi l cui nm Nhm Thn (1872), i vi Jean Dupuis c mi li bun na l Millot. Jean Dupuis giao hng cho quan Tu c mi s yn n ri li c mua mui. Y v n H Ni vo thng t

451

Vit S Ton Th

nm Qu Du (1873) em theo mt bn lnh C Vng ang b quan ta cm ght. Millot tr vo Si Gn lm bo co tnh hnh Bc K cho Sy Ph. Xin nhn rng Bc K by gi l c mt vn cho cc nh thc dn Php nn Sy Ph Si Gn theo di vic Jean Dupuis rt c li v con sng Hng H rt thun tin cho vic giao thng vi Tu, c Dupr gi ngay giy v cho B Hi qun ni Jean Dupuis hai ln ngc Vn Nam bng con sng Hng h ca x Bc, con sng ny l mt li mi rt tt qua Tu nhng nu x ny lt vo tay mt cng Quc khc th nc Php kh lng m t c nn thng tr ca mnh Vin ng sau ny. Ri Dupr xin dng v lc ti ng vng ng bng sng Nh (Nh H tc l Hng H), nu gp s kh khn vi quan li Vit Nam... Lc ny Php bit Vit Nam yu nn mi khi bn n vic g, phe qun nhn u ch trng dng sc mnh, n bn li bun ca h cng mun vo qun i ln p ta. Do Mui l th sn vt cm bn sang Tu theo lut l ca triu nh ta, Dupuis cng bt chp. Vic m con sng Hng H lc cng cha c s nh ot, Dupuis tuyn b trng trn rng quan Tu mua bn vi y th y khng cn phi theo lut l ca nc Nam, bi nc Nam l ch hu ca Tu. Quan ta c nhn ni trc s ng ngnh ca Dupuis, phi mi gim mc Puginier K S Ln can thip cho khi c s phin phc, v triu nh ta c lnh trnh s li thi vi Php. Du sao quan ta vn phi bt hai tn khch Quan T nh v Bnh Li K do Dupuis mang sang Vit Nam, v bn ny ch Mui v Go ln Vn Nam khng c s tha thun ca chnh quyn. Dupuis tr th cho bt Quan huyn Th Xng v quan Phng Thnh H Ni em xung giam di tu. Tm li bn ta c trnh s bt ha, Dupuis c tnh gy s. Sau triu nh sai quan Tham Tr B Binh l Phan nh Bnh lm Khm Phi ra thu xp vic ny. ng Nguyn Tri Phng lin mi Dupuis n ni chuyn ti hi Qun Qung ng cho hay rng vic giao thip gia nc Php v Vit Nam minh nh trong Ha c nm Gip Tut (1862), vic ch Mui v Go i Vn Nam l tri vi ha c v lut bn quc. Dupuis khng chu, ci rng y ch bit theo lnh quan Tu l , ri ng dy ra v. Sau triu nh phi giao cho s on Nguyn Tng Don, L Tun v Nguyn Vn Tng c nhim v vo Si Gn thng ngh vic ba tnh min Ty, nhn th yu cu Sy Ph gii quyt vic Dupuis cho yn. T lu c Dupr ch mong c c hi ny, ng ta lin in v Ba L rng: "Vic Jean Dupuis thnh cng, cn chim Bc Vit m ng thng thng sang Tu.... Khng cn vin binh, xin cho t tin nu hng vic chu li." Dupr li cho i y Francis Garnier mang hai pho thuyn 170 thy binh v thy qun lc chin ra H Ni gh qua Tourane vo ngy 15-10-1973, gi cho triu nh Hu mt bc th trch c v vic dn cng gio b ngc i Bc K, ng rng Vit Nam khng th ng ca sng Hng H l con ng duy nht giao thng vi cc tnh min Hoa Nam v i U Francis Garnier phi li H Ni gii quyt v ny cho xong...." R rt l li ni ca k c v v pha ngi Php, qun dn u hiu va y h hp sc vi Anh bt nt c c Tu l thng quc i vi Vit Nam th h cn ngi g vua ti Vit Nam ta na.

452

Vit S Ton Th

2- Php Qun nh Bc K Ln Th Nht

Trc khi ln ng ra Bc Francis Garnier vit th v cho ngi anh bn Php nh sau: "Sy Ph cho ti ty thi ng bin, vic g hi qun Thiu tng cng cy ni ti. Vy ti s v nc Php m c gng phen ny..." Ngy 5-7-1873, Garnier ra ti H Ni lin a ra hai bn tuyn co: 1) hiu triu binh s nn c nhng tc phong tt p vi dn chng phi gip h, lun lun t ra cng bng v nhn hu. 2) hiu triu dn chng Bc K rng mnh c Sy Ph Nam K phi ra xem xt mi vic ln xn y v gip dn Vit Nam, ngi Php mun tr cc gic cp x ny c lm n yn n, thnh vng..." Ln n gp Nguyn Tri Phng, y ni: "Ti c lnh ra tho lun cng ngi nhng cn bn mt hip c thng mi gia hai nc. Do hip c ny chng ta m con sng Nh H lm ng giao thng, iu s c li nhiu cho qu quc. Vy xin ngi cng ti tho lun v thu thng chnh m vic ny s nu ln". Mc d lc ny c mt i din ca Triu nh Hu, ng Phan nh Bnh, Nguyn Tri Phng tr li ng cn phi hi kin ca nh vua. Thc ra, Nguyn Tri Phng bit r thi ca Php nhng cha bit xoay tr th no. Francis Garnier li i em qun vo ng trong thnh, quan ta phi ni n mi y mi chu ra h tri Trng Thi. Lc ny, Garnier lin lc c vi Dupuis khi va ti Hi Dng v by gi Dupuis ang K St (thuc tnh Hng Yn gip Hi Dng), Garnier cho Dupuis bit ch trng ra Bc ca mnh v t trng cy vo Dupuis thi hnh mi cng tc v Dupuis thng tho cc vn t Bc. c th ca Garnier, Dupuis i n Garnier bng chic tu Manhao, ri cng ln H Ni. Trong cuc m thoi ca Garnier v quan ta, gim mc Puginier lm thng ngn. Garnier l hn vic Dupuis m ch ni mnh ra v chuyn dp gic v m s bun bn cho nc Php, Y pha Nho v Tu. Ri chin thuyn ca Php t Si Gn lin tip theo ra. Francis Garnier bit th no quan ta cng chng chu nn bn vi Dupuis vic sa son nh thnh, cn bn ta th chun b ng ph. u thng Mi, F. Garnier vit th cho ng Nguyn Tri Phng trch quan Vit Nam ngn tr vic thng mi ca Jean Dupuis ri cho quan Vit Nam bit d mun d khng y vn s thi hnh mnh lnh ca Sy Ph Si Gn. Sng hm 15-10 nm Qu Du (1873) i bc Php khc n nh ma vo thnh H Ni. ng Nguyn Tri Phng cng con l ph m Nguyn Lm ln thnh thc qun gi ng v ca Nam. Ha lc ca Php qu mnh, cha ni ti gi ng h th ph m Nguyn Lm t trn. ng Nguyn Tri Phng b thng nng cng quan Khm sai Phan nh Bnh b bt xung tu. ng Nguyn Tri Phng ut gin khng chu cho bng b vt thng li cng quyt chu i m cht. Xut thn l mt i in, lm quan t i Minh Mnh tri qua ba triu vua, nh ca thanh bch ng Nguyn Tri Phng tht l mt ng quan ht lng v nc, v dn, hy sinh c ton gia cho x s tht ng lm gng sng cho ngi i trc cng nh i sau vy. Cn qun Php h c thnh H Ni lin nh dn vo cc tnh Nam nh, Ph L, Ninh Bnh, Hi Dng v tuy h ch c mt nhm cn con m i n u qun dn Vit Nam cng b chy tn lon. Hautefeuille v 7 tn lnh h c thnh Ninh Bnh v ch

453

Vit S Ton Th

trong 20 ngy Php h c 4 tnh Trung Chu Bc K. Ci ho kh ca con chu L Thng Kit, Trn Hng o nh Tng dit Nguyn thm bi n th l cng... m cng v u?

3- Ha c Gip Tut (15-3-1874)

Nghe tin Thng Long v bn tnh min Trung Chu tht th vua T c lin c ba ng Trn nh Tc, Nguyn Trng Hp v Trng Gia Hi ra iu nh H Ni; cc ng L Tun lm Khm mng ton quyn, Nguyn Vn Tng lm ph vo Si Gn thng thuyt v bin c va xy ra Bc K. Hong K Vim lnh chc Tit Ch Qun V i ph v mt qun s. Vim c ch tng C en l Lu Vnh Phc gip trong vic chng Php. i bn Vit Php ang tha lun th Francis Garnier c tin qun C en nh o t vo thnh H Ni do li Cu Giy, Francis Garnier em qun ln ng chin. i bc ca Php bn ra, qun C en b y lui, Francis Garnier vi 18 binh s xng ln b qun phc kch git cht ti trn. Tuy vy, Vit Php Si Gn vn tip tc thng ngh v ngy 28 thng Ging nm Gip Tut (15-3-1874 (i bn cng k mt hip c trong "nguyn tc bo h" c nu ra. i din cho vua T c l L Tun v Nguyn Vn Tng. i din cho chnh ph Php l c Dupr. Ha c gm 22 khon, duy c nhng khon di y quan trng hn c: Khon II. - Quan Thng Lnh nc Php nhn quyn c lp ca Vit Nam t nay khng h thuc nc no na. Nu nc Nam c gic d v cn th nc Php sn lng gip v khng yu cu g. Khon III. - Vua Vit Nam phi oan theo chnh lc ngoi giao ca nc Php. Quan Thng Lnh li tng Vua Vit Nam: 1) Nm chic tu c my mc v sng n. 2) 100 khu i bc, mi khu c 200 vin n. 3) 1.000 khu sng trng v 5.000 vin n. Khon IV. - Quan Thng Lnh nc Php ha s cho chuyn vin sang dy lnh thy, lnh b v cc k thut gia cc ngnh ch bo mi vic cho nc Nam nh t chc vic thu m v vic thng chnh v.v... Khon V. - Vua Vit Nam nhng t 6 tnh Nam K cho nc Php. Khon IX. - Vua Vit Nam phi chp nhn vic truyn b o Thin Cha v vic dn chng t do theo o. Khon XI. - Vua Vit Nam phi m ca Th Ni, Ninh Hi (Hi Phng), thnh H Ni v sng Nh H cho vic giao thng ca ngoi quc. Khon XIII. - Nc Php c quyn t cc lnh s cc ca b v th Trn ngoi quc vo bun bn.

454

Vit S Ton Th

Khon XV. - Ngi Php hay ngi ngoi quc nu c giy thng hnh ca lnh s Php v ch ca nh cm quyn Vit Nam kim nhn th c php i ving cc ni trong nc. Khon XVI. - Ngi nc Php v ngoi quc nu c s tranh tng, th quyn xt x thuc quyn lnh s Php. Khon XX. - Ha c ny k xong, th nc Php s t mt s thn Hu thi hnh cc iu giao c. Nc Vit Nam cng c t mt s thn ti Ba L v Si Gn. Sau vic k kt ny Thiu Tng Dupr v Php, tm thay th ng l Thiu Tng Krant. Thng 6 nm hai ng Nguyn Vn Tng v Nguyn Tng Don li c mt ti Si Gn qui nh vi Php cc iu l v s bun bn Vit Nam. Ngy 20 thng 7 thng c ny c thnh tu. L ph chun Ha c Nhm Tut c long trng c hnh ti Hu vo ngy 13-41875. Ngoi ra ta cng khng nn qun rng trc khi Hu v Si Gn tho thun v Ha c Nhm Tut th ng Philastre cng vi ng Nguyn Vn Tng c c ra H Ni n nh mi vic. Philastre ti Ca Cm (Hi Phng) th c tin Lu Vnh Phc va h xong Francis Garnier. Philastre gin qu toan b ra v. Nguyn Vn Tng khuyn ng ta c ln Hi Phng, Hi Dng thi hnh vic tr cc th Trn cho Vit Nam, sau ln H Ni tr nt my th Trn vng Trung Chu ri iu tra vic Francis Garnier. ng Tng c ting c ti ngoi giao, n ni gii lm Philastre ngui gin bng mt cu: "H Ni git i y Francis Garnier th cng nh i y Francis Garnier git ng Nguyn Tri Phng, vic xut ngoi , by gi chng ta b v chng l ung cng lm sao!" ng Philastre vn l ngi bit iu nh nghe theo ri ln H Ni lm t giao c tr li cc thnh cho quan ta, sau ng ra lnh rt qun Php xung Hi Phng i ha c k xong th v Si Gn ht. By gi l thng ging nm Gip Tut (1874) nm T c th 27. c tin ng Philastre cng cn xong, Sy Ph Si Gn c ng Rheinard ra thay ng Philastre cng ng Nguyn Vn Tng vo Nam K nh cc iu k kt v Ha c Nhm Tut tng Dupr kp hi hng.

4- Thnh H Ni B H Ln Th Hai
Sau 10 nm mc mu vo chin tranh vi Ph, Php mi c rnh tr ngh n vn Vit Nam. Ch trng ca Php, d nhin sm mun cng phi chim ht nc ny cho k c. Nhng Php nh xa t am hiu tnh th, nn tuy thng nhn c bo co ca phi qun nhn thc dn, cc quyt nh ca Thng, H ngh vin vn c nhiu d dt. n Sy Ph Si Gn c mt y 20 nm rt r ni tnh Chu ni chung v Tu cng Vit Nam ni ring, cng nhiu khi lng tng, ri khi th Php nh do d, khi Sy Ph Si Gn ngn ngi, lun lun k khng ngi mun cn cc qun nhn thc dn (F. Garnier, H. Rivire v.v...) th li qu ham vic xm chim nc ny. S thc nhng tng lnh vn c l bi tnh trng nc ta by gi qu hn km, chnh quyn vi mt ng vua ch ham ngm vnh, m nho thn h bi chng bit tnh trc, lo sau, quyn bin chm chp lng tng nh cho tay vo b th ui sao kp s tin trin ca thi cuc.

455

Vit S Ton Th

V nhng iu s on cuc bi vong ca Vit Nam n ngy cng gp, ng l trong thi gian 10 nm chin trang Php Ph khai din, triu nh ta phi c ngi ti nh ra k ph nguy cu kh th cha d ha c Patentre (k nm 1884) ra i. Xin k s ra y nhng iu vng v v bt lc ca my triu vua i Nguyn S nht l triu T c: 1) Vic cm o, git o trn quan im ca Vit Nam l mt vic hp l, nhng khng hp thi, nn gip cho Php mt duyn c dng v lc can thip vo ni tnh Vit Nam. 2) _ li vo Trung Quc m khng r thc lc ca h ang suy bi, vn c tip tc cuc bang giao vi Tu, xin Tu mang qun sang dp gic h (1878-1879) l tri vi chin lc ngoi giao tha nhn vi Php. y cng l c cho Php thn tnh nt nhng phn t cn li ca Vit Nam, nh rng nu chng c c ny Php vn c c khc. 3) C thi khuyn khch hay xi gic qun C en nhc m cc i din Php Bc K v ngn tr hai ngi Php l Courtin v Villeroi c giy thng hnh ca quan Vit Nam ln bun bn vi Vn Nam b C en chn li Lao Kay. 4) Triu nh Hu c c ch khim nh vi Khm s Rheinard khin ng ny phi b vo Si Gn. Do cc vic k trn v cc s li thi xy ra gn nht, Thng c Le Myre De Vilers gi cng ip ra Hu khiu ni vi vua T c, nu cc s kin ny lm l do vic xut qun ra Bc "bnh vc quyn li ca ngi Php". Ngi mang mnh lnh ca Si Gn chuyn ny l i T hi qun H. Rivire. Trc khi ln ng H. Rivire c cn dn nh sau: "Bin php m rng v cng c nh hng ca chng ta Bc K v Trung K l bin php chnh tr v n ha. Vic ta sp lm ch l phng m thi. Dng v lc ch khi no cn thit ht sc...". Ngy 26 thng 3 Nm 1882, Henri Rivire ri bn Si Gn vi hai chin hm Drac v Perseval, hai i thy v lc qun, mt tiu i pho th v mt ton lnh tp ngi Vit. Tng s c 800 binh. Chiu ngy mng 2 thng 4 dng lch, Henri Rivire n H Ni xung ng ti n Thy. y, Berthe De Vilers c hai i lc qun ri. Ngy 4, Henri Rivire vo thm Tng c Hong Diu. ng Diu cho Tun Ph Hong Hu Xng n tip rt lch s, nhng d kho lo n u, khi mt trong hai bn c hu th khng lm sao trnh c s xung t, Tun Ph Hong Hu Xng hi v c g m qun Php ra H Ni? Henri Rivire tr li v Php mun bo v tnh mnh v cuc kinh doanh ca ngi Php do qun C en e da v ngn tr. Sau , qun lnh Php hng ngy nghnh ngang ra cc ph phng gn nh khiu khch v phao n s vo ng trong thnh. Thy tnh th c v ng ngi, Hong Diu lin cho mi quan Tit ch qun v Hong K Vim v Lu Vnh Phc Sn Ty v ng gn ph Hoi c. Cnh qun ny c 1.000 ngi, trong thnh c 2.000 qun v 100 tng t. K v lng th Vit

456

Vit S Ton Th

Nam hn Php nhng chin c th s, qun lnh li km phn tinh nhu. V pha qun Php, h cng sa son tn cng. Ngy 17 thng T Dng Lch, Henri Rivire bo tin cho Ba L bit s h thnh H Ni. Vic chim Sn Ty, Bc Ninh, Nam nh cng chun b. ng ra lnh cho i thy qun Hi Phng v ngoi vnh H Long ko ln, gm c cc chin hm Hamelin, Drac v Perseval trn c 14 khu i bc v 390 ngi, cc tun giang hm Fanfare, Massue, Carabine trn c hai i bc v ngt 30 ngi mi chic. Nm gi sng ngy mng 8 thng 3 Nhm Ng vin thng ngn ca i t Henri Rivire l tn l Phong c lnh em ti hu th cho Tng c Hong Diu. Bc ti hu th ny do Phong dch ra, Hn Vn t hm trc, trong c 3 iu nh sau: 1) Phi np thnh cho qun Php. 2) Cc quan Vit Nam phi ti np mnh ti lnh s qun Php. 3) Vic cai tr s khng thay i. Nu khng tun, ng 8 gi sng qun Php s nh thnh. Tht l nhng iu kin qu ngt ngho v kht khe. Henri Rivire cng nh nhiu qun nhn khc cn l g nhng ngi i din triu nh Hu s t chi vic thi hnh mun ca hn. Trc y ngoi 20 nm, khi mt thnh, Phan Thanh Gin ung thuc c t st (mt lc tnh v nt thnh Si Gn cho Php). Mi nm qua, Tng c Nguyn Tri Phng thua Francis Garnier ti Thng Long cng quyt tm khng ham sng. Gi y cng mt nhn vt ng ng i din cho triu nh, biu dng cho lim s, cho gi tr ca dn tc u c th np t, dng thnh cho ch nh vy. Tn Tht B xin vi Hong Diu cho ra ngoi iu nh vi gic ly thm mt ngy na. Trong thnh dng thang dy xung gc trng ra pha ca Bc (ch s cnh st Hng u by gi) cho B xung, lc y 7 gi. Vic xin iu nh ny ch t rng v bn Vit Nam ta khng mun c chin tranh v mun lp mt cuc thng thuyt gia triu nh Hu, v Sy Ph Si Gn v khng th lm g hn. Sau ny H Thnh tht th, Tn Tht B c nhiu hnh vi minh chng rng y xin ra ngoi vi Henri Rivire ch l mt gian k thng ng vi ch, qu nhin sau y c nhn quyn lnh mi vic. Gi khi la n. Theo k hoch ca Thiu T Chanu, vic nh thnh do hai o qun, mt nh vo ca ng, mt nh vo ca Bc. ng 8 gi, i thy qun Retrouvey tin vo ca ng. Khi gn ti th ngng li n i bc s 12 vo thnh. ng thi ngoi sng 3 tu chin cng cho i bc khc n vo thnh lin tip nhm ph ca Bc v pho i gc Ty Bc. Hai pht trng vo thnh nhng khng chuyn c phn no. Qun trong thnh cng bn ra ro rit. Qun i Retrouvey nh ca ng cng khng ngoi phn tn lc tng ca Vit qun tc l Vit qun phi c sc chng

457

Vit S Ton Th

v mt ny cho i qun khc ca Php t pha n Thy tin qua Yn Ph n cng ph ca Bc. i pho th ca Trung y Deviternes cng chim c mt ch t cao, cch thnh chng 800 thc, i bc cng nhm m ca Bc v pho i gc Ty Bc. o qun ny c 200 ngi gm 100 tay sng trng, 50 thy binh v 50 b binh dng sng lc cng thang tre. Sau on ny l mt i khc c 100 b binh v mt on pho th. Hu qun l 40 thy binh do Thiu y Fiashi iu ng cng tin vi Henri Rivire. Ngoi pho i v m ca Bc b tn cng d di, cc dinh tri v kho tng, nh n cng l mc tiu cho qun Php do i bc s 4 bn vo khng ngt. Xt ra th mt gii t ngt 500 thc v mn thnh ny do cc o binh nh vo 3 ni k trn va hi, va lc qun gm theo cc ton ngy binh do ngi Php va m y. Cuc giao tranh rt l u nhp: trong bn ra, ngoi bn vo lin tip. Nhng lp nh l ngoi thnh b n chy ngt tri, mi lc mt thm to, tn la bay lung tung. Qun Php phi lun lun i ch, ko i bc i rt l vt v. Vin Chnh Sut i hng nhu ang thc qun ng chin rt hng th b trng n ng gc. B Chnh tuyn b b chy vo kho thuc sng th va ng lc i bc ca Php th Deviternes bn trng. La bc chy rng rc, ting n inh tai, khi ta mt m. La chy mnh qu n ni nhng dy nh cch thnh vi trm thc cng b la lan ti. 9 gi 15! Tnh th Vit qun c v nguy ngp. Nh kho, dinh tri nhiu ni b chy do mt s qun ni phn. Tin d co cp Hong Diu khng sn lng, truyn ly thm qun v n dc ln ca Bc. Tic thay i bc ca ta khng di chuyn c, phn bn khng c cch thay i gn xa nn hu nh v dng, do ch ch qun bit tin thoi. 10 gi 15! Qun Php toan thi bn nhng Vit qun vn hng ln Henri Rivire li ra lnh bn ph kch lit. n nh, n ln bn nh ma trong na gi dn dp vo cc kho tng, doanh tri. Thnh thong c nhng ting n vang tri dy t, la bc ng ng, tro tn tung te khp ni. ca ng, thy th nguy, c L Trinh b chy, lnh binh L Trc ca Ty cng rt. Th l hai mt b tan v c. ca Nam, Thy S lnh binh Nguyn nh ng cn c chng gi. Ch cn ca Bc do Hong Diu v ph lnh binh H Vn Phong c chin l cn mnh. 10 gi 45, i bc ca Php cht im ting. Qun Php thay chin lc. H xoay sang th nh gip l c. i y Martin dng mn ph thnh (ca Bc). Nhng ting n d di gh gm pht ra, nhng thnh vn tr tr nh em c ci k cng t u triu L vi sc cn c ca dn tc Vit Nam non nghn nm ra i ph vi mi ph phng ca tnh th.

458

Vit S Ton Th

Ri ti gc Ty Bc, qun Php nh c thang tre tro vo c, rm rm ko xung. Ting h ht nh long tri, l t, ting gm dao li l ng chm nhau nghe lnh c ngi. Cuc hn chin v cng c lit. Qun Vit va nh va tho trc nhng ln khi ta v trn ma n. i cc trng thy v r rng v pha ta. Hong Diu khi u i khn xanh, mnh mc o the thm, tht lng nhiu iu buc mi bn sn, cng 10 vin v c rt v pha Hnh cung trong m tn qun. Khi n ni, ng truyn: "Ai mun v Kinh th v, cn ai mun nh na th ln Sn Ty hp vi Hong K Vim!" Mi ngi gii tn, ng cn ngn tay chy mu, vit trn mnh la trng my li di biu t ti cng triu nh: "Thnh mt khng sao chu c, tht h vi nhn s Bc thnh lc sinh tin. Thn cht c qun g, nguyn xin theo Nguyn Tri Phng xung t. Qun tng mun dm, huyt l i hng..." Ri ng trt b khn i u, trng vo cnh a trc miu Quan Cng m tun tit. H. Rivire h xong thnh H Ni. Triu nh ta rt xc ng h lnh cho hai quan Kinh Lc Chnh, ph s Nguyn Chnh v Bi n Nin (tc Bi D) cng tng Hong K Vim rt qun ra M c. Vic nh lc ny l bt c d v triu nh bit Php mnh nn cho cu ha trc . y l iu kin ca H. Rivire a ra cho i din ca ta l Trn nh Tc v Nguyn Hu : 1) Php tr thnh Thng Long nhng vn ng Hnh Cung. 2) Nc Nam phi nhn quyn bo h ca nc Php. 3) Nc Nam phi nhng Th Trn H Ni cho nc Php. 4) Php c quyn t Thng Chnh Bc K sa i li cc th l, v t chc li c s Thng Chnh sn c v b ngi qun tr. Cc iu kin ny u b bc b, v bn ta cn t nhiu hy vng vo Lu Vnh Phc i ph vi Php: hn th na vua T c cn cho ng Phm Thn Dut sang xin Thin Tn can thip, khng nh rng t 40 nm qua nc Tu sau Nha phin chin tranh b lit cng chia x t ai, nh vy Tu cu mnh cn chng ni th lm sao gip ta c na, nhng ngi Tu vn c nhiu tham vng thc dn. Nguyn sau khi H thnh tht th c ta cn n, Tng c Lng Qung l Trng Th Thanh ln Thanh nh t biu lp li ng lun iu ca Tn S Ngh xa kia l nhn s suy km ca nc Nam nn em qun sang Thng Du i khi c bin chim ly cc tnh min Bc sng Hng H... Sau , ng Cnh Tng, T Din Hc v T Kinh Bu mang binh sang ng Bc Ninh v Ty Sn. Ch trng ca Php lc ny vn l khng b mnh ri i iu kin tin dn ti ch ly t nc Vit cho t hi tin ti v sinh mng, v vy H.Rivire ly xong thnh H Ni th ngng li khng nh na.

459

Vit S Ton Th

Henri Rivire nh ch chin tranh c ngt mt nm ti Bc K, nhng bit rng qun Tu vn can thip vo vic Vit Nam tt nhin s c nhiu s kh khn nn xin Php nh tng thm qun s. Sau Si Gn c lnh Ba L gi thm 750 ngi na cng vo 400 lnh bn b ra H Ni cng vi y hi nm trc. C thm lc lng li c tin triu nh Hu nhng vic khai thc m than Hn Gay cho Tu, nhng Tu khng k thut gia v ti lc, nn nh nhng li cho mt cng ty Anh. H. Rivire s mt quyn li cho Php lin vi ko binh xung chim ngay Hn Gay vo ngy 12-31883 khng cn ch lnh ca chnh ph. nh chim xong Hn Gay, H. Rivire c bn Vit Gian bo hay cho rng Tng c Nam nh ang huy ng t 15 n 20 ngn binh vo vy ng tip t ca mnh qua Hi Phng, lin cho i y Berthe De Vilers nh thnh Nam nh vo ngy 28-2 nm Qu Mi (tc l 27-3-1883). Qun ta cm c khng c qu na ngy. Tng c V Trng Bnh b chy, c L Vn im t trn, t-st-s H B n b thng. Nhng v pha H Ni, c s cng tc ca qun Tu, Tng c Bc Ninh l Trng Quan n v ph Kinh lc Bi n Nin em qun ng Gia Lm tnh tn cng ni th ph ny. Hong K Vim c Lu Vnh Phc nh ph Hoi c tr ln theo k hoch uy hip Php c hai mt. Henri Rivire em 500 qun tin ra mn Cu Giy b qun C en phc kch. H. Rivire tiu ma s nghip lm tng y cng nhu Francis Garnier mi nm trc. Cn Berthe De Vilers th b trng thng. Thm s ny ca qun i vin chinh Php c ghi vo ngy 13-4 nm Qu Mi (tc l 19-5-1883). Lc ny bn Php, ni cc Jules Ferry va ln cm quyn, H ngh vin cn ang do d v vic chim nh Bc K khi c tin H. Rivire t trn lin quyt nh ra 5 triu ri pht lng lm binh ph v c mt vn quan sang lm ton quyn, ri in cho lc qun Thiu Tng Bonet v Hi qun thiu Tng Courbet em lc lng thy b ra Bc K tip ng. Trong dp ny ng Hamanrd s thn Php Vng Cc c sang lm ton quyn bn Nam K. Lnh chc xong ng theo qun i ra Bc. Ngy mng 3 thng 5 vin qun Php ti H Ni. H lin lc vi Georges Vlavianos, mt k ty tng ca J. Dupuis tuyn m qun C Vng lm tin qun, sa sang li thnh ly H Ni v Nam nh. Cuc tn cng ca ta vo khu tam gic H Ni, Nam nh, Hi Phng khng c kt qu. M c th no nh ni c qun Php khi vic tuyn m qun lnh trong giai on ny rt l vi v, km t chc nht l thiu hun luyn. V th m va nghe thy ha lc ca Php x nhau m chy. Ngoi ra ting sng n gia hai bn, vai tr i din ngoi giao ca Php, Vit ta tr nn v ch, do m lnh s ca ta Si Gn l Nguyn Thnh b ui v trong khi vua Dc Tng qua i v chnh tnh ang ri ren nht.

5- S Phi Lp Hu
Vua Dc Tng mt ngy 16-6 nm Qu Mi (1883) vic tn lp c s bt ng gia cc i thn. Nguyn vua T c khng c con nn em chu gi bng Bc lm k v, tc l vua Dc c lc l Thy Quc Cng. Theo di chiu ca vua T c th triu nh phi lp Thy Quc Cng, nhng vua Dc c ngi c ba ngy th b ng Tn

460

Vit S Ton Th

Tht Thuyt v Nguyn Vn Tng ph lp v em giam vo Trn Ph (mt nh lao c bit ca nh vua), v khng c tip t lng thc g c nn by ngy sau Ngi mt (6-10-1883). ng Thuyt v Tng lin em ng Hong t, em ca vua T c l Lng Quc Cng hy l Hng Dt ln ngi, ly hiu l Hip Ha. Vua Hip Ha cng khng tn ti c lu sau phi ung thuc c m cht. Nguyn nhn nh vua thy th lc ca Php trn khp t Nam ra Bc, i cc trong tay h ri, nn b mt giao thip vi Php gi vng a v, c l ngi quan nim rng chng Php ch c hi m thi, mt phn triu thn cng ngh nh vy v mt phn tri li, nht nh chng Php bo v ch quyn. Hai ng Tng v Thuyt ng u phe di y. Mt cuc phn tranh ngm ngm pht xut trong hng ng phong kin, ri bn ng Thuyt bt c tang chng v s phn bi ca vua Hip Ha l mt bc th ca nh vua gi cho Khm S Php do Hng Sm con ca Tuy L Vng mang i. H bt vua Hip Ha chu tam ban triu in120 v chm ngay Hng Sn 30-11-1883. Theo s phn vua Hip Ha v Hng Sm l Trn Tin Thnh cng trong hng ba quan Ph Chnh, v ng khng tn thnh chnh kin ca Tng v Thuyt. Phe ch ha gn nh mt tinh thn v b tiu dit dn, cn phe ch chin t ng Dng Thin (con nui th ba ca vua T c) by gi mi 15 tui ln ngi tc l vua Kin Phc121.

6- Ha c Nm Qi Mi (1883)
T ngy 12 thng 7 (Qu Mi 1883) n ngy 17 thng Php chia qun nh khp ni t Trung ra Bc. Qun Php thng qun C en lng Vng (Ph Hoi) v Hi Dng ng thi ton quyn Harmand ra lnh cho thy qun tn cng vo ca Thun An. Cc tng trn thnh v ch huy qun i thy b ca ta L S, L Chun, Lm Hong, Trn Thc Nhn v t trn hoc nhy xung sng t t. Triu nh ch cn mt cch l h lnh cho cc quan ta gii binh v xin k thm mt ha c na: tc l ha c ngy 23 thng 7 nm Qu Mi (1883) k kt gia ton quyn Harmand, Khm s Champeaux, Trn nh Tc v Nguyn Trng Hip. Ha c ny c 37 khon, ng ch l nhng khon sau y: Khon th Nht: Nc Nam chu quyn bo h ca Php, vic ngoi giao ca Vit Nam phi Php ch trng. Khon th Hai: Tnh Bnh Thun st nhp vo Nam Vit. Khong Th Ba: Qun Php ng o Ngang v ca Thun An.

Tam ban triu in l th hnh pht bui ti nhn phi chu ung thuc c hoc tht c hay t m c. Vua Hip Ha phi ung thuc c m cht vo ngy 30-11-1883. Vua Kin Phc tc l ng Hong ng ng c tn lp ngy 7-10 nm Qu Mi (1883). Theo d lun Hu nh vua b u c do tay b hc phi v Nguyn Vn Tng. Hai ngi ny t thng vi nhau. Nh vua bit c ang nh s trng tr vic thng gian th Tng ra tay trc. Ci cht ca vua Kin Phc nh vy khng phi l v chnh tr.
121

120

461

Vit S Ton Th

Khon th Su: T tnh Khnh Ha ra n o Ngang quyn cai tr thuc v triu nh. Cn nhng khon sau ni Khm s Hu c quyn ra vo yt kin nh vua. T o Ngang tr ra Bc Vit, Php t cng s kim sot cng vic ca cc quan ta nhng khng d vo cc vic hnh chnh. Ha c ny k xong. Php rnh tay v pha Vit Nam ch cn phi gii quyt vi qun i Tu. Sau khi k xong ha c Qi Mi (1883) triu nh Hu c Khm sai i thn Trn Vn Chun v Lai B Tham Tri Hng Phi ra Bc K vi ton quyn Harmand thi hnh lnh bi chin nhng quan qun ca ta y c nhiu ngi khng chu, v vy vic chin tranh vn tip tc. Cm u lc lng khng chin Bc K vi mt tm lng st by gi l Hong K Vim ang gi mn Sn Ty, Trng Quan n gi Bc Ninh tc l hai bn t hu ngn sng Hng H. Ch trng ca Php chuyn ny l Bnh nh ton ci Bc K thc hin cuc bo h cho k c. H ngh vin b thm chp thun 17 triu quan, ngy 18-12-1883 li cp thm 3 triu na cho qun i vin chinh t di quyn c Courbet. Tng t lnh qun i thy lc, thm vi ba ngn su trm binh s b ln t Bc vo h tun thng 11-1883. Ln ny mi di ca Php nhm vo Sn Ty v y c ch lc qun ca Vit Nam do hai i tng Hong K Vim v Lu Vnh Phc iu khin. Qun Php chia ra hai o: Tng Bichot dn thy qun t sng Hng H tin ln ti ca sng y Tng Belin em lc qun do H Ni xut pht ti Sn Ty. Qun ta mai phc Ph S t hai hm trc. Ngy 14-12 hai bn gp nhau, x xt kch lit. Qua ngy 15-12 phng tuyn th nht ca ta b chc thng. Ri qun Php vy thnh Sn Ty. Php khng cho qun ngh. Mt trn long tri l t v rt kinh khng din ra, nh cha bao gi xy n nh vy trong lch s chin tranh Vit Php trn t Bc: Chin s khi t chiu 16-12. Qun Trung Hoa tch cc chin u. Php nh c ha lc rt mnh ph c vng thnh ngoi nhng binh s mt nhoi, ti n phi ngng li. Qun ta v Trung Hoa thy kh gi ni thnh lin nhn m ti rt ht ra pha ng Nam, sng 17-12 qun Php vo thnh. Trong trn ny ta mt 1.000 binh s, Php b 83 ngi cht, 319 b thng. c tin thng trn Sn Ty, H ngh vin Php gi thm 7.000 qun na qua Vit Nam. Gia lc ny Khm s Champeaux xin v Php ngh. ng Tricon s thn Php Trung Hoa c lnh n Hu iu nh, sa li ha c 25-8-1883. Vo ngy 28-121883, my ngy u triu nh cha ni n chuyn tip ng nhng khi c tin Sn Ty b tht th, triu nh mi cho ng Tricon gp ri tha thun cng xt li Ha c Harmand. Hai bn cha k xong th tng t lnh Courbet sau khi h c Sn Ty cho khinh kh cu d thm Bc Ninh. Nhng cha khi s nh thnh ny th Courbet b triu v Php v tng Millot c ln thay. Qun tip vin ca Php li ko sang thm na v b ln Bc K vo ngy 122-1884 trong c 470 s quan, 16.000 lnh v phu phen n dch chin trng c ti 6.000. T khi thua Php Sn Ty, qun i Vit Hoa n lc gi Bc Ninh. Ti y bn

462

Vit S Ton Th

cnh Trng Quang n c tng Hong Kinh Lan, tng t lnh qun Trung Hoa n tng cng vic bo v thnh Bc Ninh. Qun Trung Hoa ng t Lng Giang (tnh L) xung huyn Yn Dng. Mt o khc vt qua t ngn sng p Cu chn thy qun nh tin ln Bc Ninh. Mt o na gi Hng Lm (?). i tng h Hong t b tham mu trong thnh ch huy Lin Qun. Qun C en ng di t p Cu n Yn Dng lp thnh mt phng tuyn kin c bao quanh tnh t. Tng Millot, Brire De L'isle, Ngrier em cc chin nh, pho nh v cc gin trng pho nh vng li pha sau thnh, c trnh pha Ty Nam ph T Sn v y qun Trung Hoa, ng nhiu. H nhm hng Nam v ng Nam m tn cng nhn th chn ng tip vin Lng Sn, Bc Ninh. Sng sm ngy 7-2-1884 h vt sng Hng H, sng p Cu ym tr cnh t ca lc qun, thy qun lc chin b ti ph Lng Thng. Ngy 93 n 11-3 qun Php chia nhau vy bn mt thnh. Trn nh rt hng, khp mi ni Lin qun u bi v b chy. Ngy 12-3-1884, Php lm ch thnh Bc Ninh, p Cu. Qun Tu khng rt v Lng Sn c phi chy ln Thi Nguyn. nh xong Bc Ninh, Php nh lun Hng Ha v Tuyn Quang. Thiu tng Brire De L'isle dn trn Giang khi chin t sng ngy 15 thng ba n ba gi chiu th qun Php sang sng gn a ht Bch Hc, chn gi sng hm 16-3 tng Ngrier ln tip vin. Th qun Php cng mnh, qun Tu rt ln Mn Ngc. Tra ngy 17, Php vo c thnh Hng Ha. Bn ng Hong K Vim ln theo ng thng o v Kinh vi c mt s tht vng. Cn mt thnh na trong tay C en l Tuyn Quang, Thng tng Millot cho thy qun vt L Giang, Trung T Duchesne em 5 chic tu chin nh vo thnh ny. H i t mng 3 thng 5 n mng 8 th ti trc thnh Tuyn Quang. i bn giao phong c mt gi th qun C en thua chy. Kim im v cc n i, cn c, chin lc, lin qun Hoa Vit mt ht vng Trung Chu v Trung Du x Bc nhng qun Tu cn ng ba tnh Cao Bc Lng. Php lin ngoi giao vi Tu, Tu nhn cuc bo h ca mnh cho yn. Sau nh ngi c tn l Dtring lm trung gian, Trung t Fournier c ln Thin Tn gp L Hng Cng l tng c Trc L lp cuc ha gii hai chnh ph Php Hoa. Ngy 18-4 nm Gip Thn (11-5-1884). Ha c thnh hnh, ngha l Trung Quc nhn rt qun v v nhng quyn cho Php t do xp t mi vic Vit Nam.

7- Ha c Thin Tn Th Hai (27-4 t Du)

Vi ha c ny, Php mng t nay c th yn tr dp ht cc cuc chng i cui cng ca triu nh Hu, nhng tri li qun i Tu cc vng Cao Bc Lng vn khng rt qua bin gii nh quyt nh vo thng 5 nm Gip Thn (1884). Qun Php lin tin nh n Bc L, va qua con sng Thng (thuc tnh Bc Giang) th b qun Tu bn ti tp, ba tn lnh Php b cht. Tu mi cho Php hay tuy h bit c ha c Thin Tn, nhng cha c lnh hi qun. Php i sau mt gi qun Tu phi rt v nu khng Php s nh, ri i bn x xt kch lit n ti, sng hm sau qun Php v i bi, phi ku v H Ni ly vin qun.

463

Vit S Ton Th

Thiu Tng Ngrier c lnh mang qun ln tip ng cho Trung T Dugenne. c tin ny chnh ph Ba L lin in cho hi qun Trung Tng Courbet v Patentre ang lm cng x Php Bc Kinh i chnh ph Tu v chuyn ny phi bi thng 28 triu chin ph. i din ca i bn thng thuyt mi ti 29-6 th Php h s tin ny xung 80 triu pht lng, hn tr trong 10 nm. Nhng cuc thng thuyt vn tan v. Ln ny Php cho nh ngay vo cc lnh th ca Tu l Phc Chu vo thng sau (thng 7 nm Gip Thn 1884). Php vy c i Loan v ph vng duyn Hi Trung Quc n thng 6 nm t Du !885) l lc Tu chu k ha c mi thi. Vo ma thu nm y tng Brire De L'isle thay tng Millot c thm 6.000 vin binh, cng tt c l ngt hai vn lin chia ra bn o nh ng triu, n Ch, n m, Ph Lng, Thng Tc l vng ng Bc, Bc K. Qun C en lc ny ng Tuyn Quang cng b Php ti nh. Qun Tu thua khp cc a im k trn, s thit hi gp mi so vi qun Php. Cui nm Gip Thn thnh Lng Sn b Php ly c, qun Tu phi chy qua Nam Quan trn v Tu, mt phn rt ln Tht Kh. Trong khi i qun ca Php nh Lng Sn, qun C en tr li phong ta thnh Tuyn Quang do Thiu T Domin gi. V lc lng t i nn qun Php y phi c th. n 17 thng ging nm t Du, tng Brire De L'isle du lc qun tin n oan Hng v thy qun vt sng chy ln cu Tuyn Quang. Thnh ny c gii vy. Trong cuc xung t ny hai bn Php Hoa u thit hi ln. Ngy mng 6 thng 2 nm t Du (1885) qun Tu li trn qua ng ng. Tng Ngrier ln ngn nh nh lun ti Long Chu nhng n mng 8 li rt v Lng Sn. Qun s ca Php trong thnh c 3.500 ngi. Ngy 13 qun Tu tn cng K La l mt n gip thnh. Thiu tng Ngrier b thng nng y. Th qun Php ui dn v qun Tu qu ng, ri Php rt lui v gi n Ch, Kp v Tun Mui. Brire De L'isle lc ny c thng trung tng, nh in v Php xin thm qun bi cn phi gi c Quan Nam v qun Tu Hng Ha cng Lm Tho na. Ni ny cng l mt trn tuyn quan trng. Nghe tin qun mnh bt li Lng Sn, d lun Php xn xao, th tng Jules Ferry phi t chc. Chnh ph Php lin y Patentre m cuc thng thuyt li vi chnh ph Tu, ng thi Ba L cho thm hai s on sang Bc K di quyn Trung Tng Roussel De Courcy lm thng c qun dn s v, Trung Tng Warnel lm tham mu trng vng hai thiu tng Jamont v Prudhomme. Chnh ph Tu thy ko di chin tranh c th bt li nn ngy 27-4 nm t Du chu cho L Hng Chng k kt vi Patentre mt phen na. Vi t ha c Thin Tn th hai ny cng vn c khon chnh yu l Trung Quc nhn cuc bo h a Php Vit Nam, v hai nc Php Hoa tip tc giao thng nh c. Cn Php phi tr li cc ch m hi qun chim c cc vng duyn hi. Khon Tu phi bi thng chin tranh cho Php c b i. T gi pht ny trn trn a Vit Nam ch cn hai lc lng ng li l Vit v Php. Mt bn ng minh, d nhin cuc khng Php ca ta yu hn v cng t giai on ny Php tha h n hip, bt nt triu nh Hu.

464

Vit S Ton Th

8- Ha c Patentre (1884) (thng 5 nm Gip Thn)

Ngy 6 thng 6 nm 1884 Php li i sa ha c Qu Mi. ng Patentre Php sang, cng vi ng Nguyn Vn Tng, Phm Thn Dut v Tn Tht Phan k ha c mi, i cng ging ha c trc nh ln ny ch c 19 khon v c phn sa i my khon ni v Bnh Thun v ba tnh ngoi o Ngang l H Tnh, Ngh An v Thanh Ha vn thuc Trung Vit. T ngy c ha c 1884 122 lnh th Vit Nam (tr Nam K thnh thuc a) chia lm hai x, tuy cng chu quyn bo h ca Php nhng vic cai tr khc nhau. Nu thng nht do con dn Vit Nam xy dng bng bit bao nhiu xng mu ny v ha c Patentre li lm vo cnh tam phn, bi chnh sch thm him ca quc Php l "chia tr". Tm li ni n ha c 1884 l ni n s ton thng ca quc Php trn mnh t ny v s suy vong ton hon ca phong kin Vit Nam cui th XIX, by lu n su bn rng vo cc tng lp x hi Lc Hng qua bao nhiu th h. V trong dp bt u thi hnh b quyn ca nc Php trn t Vit Nam. Rheinard hi cc quan ti ta Khm lm l th tiu ci ca nh Thanh trao cho vua Gia Long khi phong vng123. Hnh ng ny c tnh cch chnh thc chm dt nh hng chnh tr ca Trung Quc v m ra mt k nguyn mi: K nguyn Vit Nam l thuc Php. L hy n thi hnh ngy 6-6-1884.

Ha c 1884 n ngy 9 thng 3 nm 1945 th mt ht hiu lc v php l, do ch Php khng m bo ni cho Vit Nam khi c v ngoi xm ca Nht trong thi k i chin th hai (1939-1945) nh Php cam kt. Ci n c trn mt ci b nu ln chy ra thnh mt cc bc tr gi 280 ng bc M Ty C thu .
123

122

465

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 4

Tn Cuc Ca Phong Kin Vit Nam

- Phong tro Cn Vng cu quc - Phong tro Vn Thn, khng Php - Ch bo h ca Php Vit Nam

1- Phong Tro Cn Vng Cu Quc

Bc k nh trn ni, c th coi l b lt ht vo bn tay ca qun i vin chinh Php. Ti Hu cuc khng hong chnh tr mi gi pht mt nng n. Ai cng thy r th nc chng chnh, mt cn ch l thi gian. Trong cc quan chia lm hai phe: phe ch chin c hai ng Tn Tht Thuyt v Nguyn Vn Tng, phe ch ha c Trn Tin Thnh, Nguyn Hu , Gia Hng qun vng... Vi danh ngha Ph chnh i thn, hai ng Thuyt, Tng, nm ht qyn hnh v ra mt c on. Hai ng trit h ht cc nhn vt ca phe ch ha v huy ng vic khng chin t Trung ra Bc. Do ta thy Khm sai Hong K Vim tr ra hot ng ti Sn Ty, Trng Quang n Bc Ninh, T Hin Nam nh, Phm V Mn, Hong Vn He, Nguyn Thin Thut cc tnh khc. Cc ng ny u l cc quan vn v cao cp ca triu nh, nhit lit hng ng li hch Cn Vng. B Php phn i nhiu ln li thm tht trn nng n nn c phen h Hong v Trng phi v kinh, nhng vn khng phi l triu nh thay i chnh sch v lc ny ng Tng vn ngoi giao kho lo vi Php ng Thuyt ngm t chc khng chin. Trung, on qun Phn Ngha c hng vn ngi c b mt sa son ch ngy tng phn cng. Mt trng din v c lp ra hun luyn qun i. Ti Sn Phng, phe khng chin xy dng mt chin khu vi mc ch bn trong tip ng cho Qung Bnh, Qung Tr, pha ngoi lin lc vi cc min thng du Thanh Ngh v c ng rt sang Lo v Xim. Qun i ng y c hn mt ngn vi hn 20 c i bc. Chin khu ny xt ra l con ng li ca khng chin mt khi cuc nh p n Mang C b tht bi. Vua Kin Phc ngi c hn 6 thng v mt ngy mng 7 thng 4 nm Gip Thn (1884) trong mt trng hp v cng th thm nh trn k. Em Ngi l vua Hm Nghi ln thay, tc l Chnh Mng, hy l ng Lch khi mi 12 tui. nh du nhng bin c trn y, s phu Vit Nam c hai cu th:

466

Vit S Ton Th Nht giang lng quc nan phn thuyt T nguyt tam vng triu bt tng124

Khm s Rheinart trch c rng vic t vua Hm Nghi ln ngi khng c xin php nc Php v i t Guerrier em 600 qun cng mt i pho binh t Bc vo Hu th uy. Sau Rheinart v Guerrier sang lm l phong vng cho vua Hm Nghi ri mi rt binh s v H Ni. Xt tnh hnh c th ri lon to v pha phong kin Vit Nam, sau khi ha c Thin Tn k vo ngy 27-04-1885 tc l nm Quang T th 11 (t Du) gia Patentre i din Php v L Hng Chng i din Thanh triu, Php lin dc ton lc tiu dit cuc khng chin ca Cn Vng m thi gi pht rt kh nghi v quan ngi. Ngy 18 thng 4 nm t Du (1885), thng tng De Courcy va sang ti Bc k lin em ngt mt ngn qun vo Hu bn vic giao thip gia ng vi Nam triu, i cc quan ph chnh i thn phi sang tn s qun Php hi thng. Vin tng Php cn bt Nam triu ra lnh cho s phu v dn chng tng phc hon ton chnh th bo h. Y li c nhn dp ny bt ng Tn Tht Thuyt ngay gia cuc m phn v ng ny l linh hn ca khng chin. Thuyt bit mu ny lin co m khng sang v Nguyn Vn Tng cng Phm Thn Dut sang ta Khm (theo tin cc bo Ba L hi y) Trong cuc m thoi, De Courcy yu sch nhiu iu lm nhc quc th Vit Nam, i khi y i khi y n, vua Hm Nghi phi bc xung ngai nghnh tip, sau li b buc ng Thuyt nu m th nm cng m sang s qun Php. Tht l a nhau vo bc ng quyt lit, v vy m cuc chin tranh Vit Php khng sao trnh c. Thuyt khng chu, De Courcy tnh sao? C k Vit gian bo cho Khm s De Courcy bit rng Thuyt khng m, ng vn i kim sot n tri v kho thuc sng. Mt ngy qua tc l ngy 22-5 nm t Du (5-7-1885), Php khao thng qun i nh sng hm sau sang vy b binh bt Thuyt, th vo mt gi m Thuyt v Son cho bn mt pht i bc lm hiu lnh nht t tn cng vo n Mang C v S qun Php. Qun Php xut k bt , vi vng nghnh ch, nhng vn gi th th ch bui sng. H n np trong tri khng chu ra ngoi. Khi mt tri h mc, qun Php thy lc u phn cng, h ch sng ln i v nc tu bn qua rm rm git hi qun nhn rt nhiu, Hong thnh v cung in nhiu ni b ph hy. H chia ra lm nhiu o qun tin nh cc mt. Hai o qun ca ta bn trong v bn ngoi chng khng ni, b v. Nguyn Vn Tng thy th nguy lin vo Ni yu cu nh vua xut cung. Hu qun H Vn Hin ph gi, u gi Thn ra ca Ty Nam. T D thi hu y Tng li lo

c ngha l mt con sng (Hng) bn kia b l ta Khm (Php) bn ny l triu nh (Vit) hai nc, hai chnh sch, quyn li chng nhau th mi vic u kh. Bn thng ba vua l im chng lnh.

124

467

Vit S Ton Th

vic ging ha, Thuyt chy kp theo, cn chng trm ngi. Qun Php lin tro ln k i treo c Tam Ti. Kim im li trn nh ti Kinh thnh m 22 thng 5 nm t Du (1885), ta thy phn bi hon ton v pha chng ta. Php ch cht c 16 ngi, b thng 80 ngi. Qun ta cht n vi ngn, cn kh gii, lng thc mt n hng triu bc. Sng ngy 23 qun ta rt lui khi Hu, xa gi ngh Trng Thi mt lt ri ln ng i Qung Tr. Nguyn Vn Tng c lnh li thu xp mi vic125. (Ti liu ca gio s Delvaux vit trong bi La prise de Hu ca tp ch Bulletin des Amis du Vieux Hu) Tra hm y, ng nh gim mc Caspard a ra u th vi thng tng De Courcy, Tng c n tr ti Thng bc vin v b i y Schmitz coi gi. Php buc ng ta ni hai thng phi thu xp cho yn mi vic. ng Tng gi s ra Qung Tr xin rc Tam cung (b T D Thi hong thi hu, m c Dc Tng, b Hong thi hu l v c Dc Tng v l m nui ng Dc c, Kin Phc v ng Khnh. Mt tng Php tham gia trn nh n Mang C khen qun ta thin ngh phng th v cc ng giao thng c o hm h hoc chn bng cc chng ngi vt. Binh s np ng sau nhng tm phn na cng hai ln da tru m bn n gi cht mi chu rt lui. Trong khi , Thuyt em vua Hm Nghi chy ra Tn S (Qung Tr) ngi Php treo gii 2000 lng bc ci u ca ng Thuyt v ai bt c vua Hm Nghi th c thng 500 lng. T D thi hu vit th my ln khuyn chu tr v nhng v hiu. T Trung ra Bc, c khi ngha bay khp ni. Sau bin c ny, mi vic trong triu do khm s Php iu khin ht v cc quan ta, mi khi c vic g u nht nht phi hi ta Khm. De Courcy cho gi Silvestre Bc vo Hu t chc mt chnh ph lm thi. Hong thn Th Xun c c ra quyn nhip chnh ph ny v Nguyn Vn Tng iu khin C mt vin. Lc ny ngi Php thy kh c hy vng d c vua Hm Nghi tr v, lin t ng Chnh Mng l Kin Giang qun cng theo li ngh ca T D thi hu (vua ng Khnh l anh vua Kin Phc v Hm Nghi126). Ngy 6 thng 8 ng phi thn hnh sang ta Khm chu l th phong. V hong ny tnh tnh hin lnh, a trang sc v cng thch duy tn, rt c lng ngi Php. nh thn by gi c Nguyn Hu , Phan nh Bnh ang Bc c Php gi v gip vua mi cng vi Nguyn Vn Tng. t ngy sau, Nguyn Hu khng hp vi Nguyn Vn Tng nn li tr ra H Ni. Gia hm vua ng Khnh bc ln ngai vng th Tn Tht Thuyt tung ra bi hch Cn Vng.

Sau hai thng ngi Php cch chc Nguyn Vn Tng y i Haiti, lp vua ng Khnh ln ngi ngy 14-9-1885
126

125

Vua ng Khnh by gi c 23 tui.

468

Vit S Ton Th

Bi hch ny hn l ca Tn Tht Thuyt ly li ca vua Hm Nghi k nng ni ca nc Vit Nam t ngy ngi Php bc chn ln t Nam k cho n khi h trn lan ra Trung, Bc, by mu lp k dng bo lc t nn thng tr ln ton ci Vit Nam. H chim nc l lm mt chuyn khin qun dn Vit Nam au n li cn s nhc triu nh cng s phu t Vit na. Nh vua thng trch Nguyn Vn Tng chy theo k ch, li lp tm tm bt nh vua np cho Php. Ngi k li ni kh s t khi ri b kinh thnh, ln sui tro non v Ngi hiu triu thn dn trong nc, mun ngi nh mt hy ng tm gng sc gii phng quc gia, nu cao tinh thn khng chin. Li l t hch ht sc lm ly thm thit, nn c nhiu nhn s hi y c n phi nghn ngo sa l, v gm ng dy. Kt qu l nhng cuc khi ngha ni ln m m nh phong ba bo tp. L Trung nh Qung Ngha Mai Xun Thng Bnh nh Nguyn Hu Qung Nam c L Trc sng Gianh (Qung Bnh) Phan nh Phng Ngh Tnh Tng Duy Tn, Cm B Thc Thanh Ha inh Cng Trng Ba nh Nguyn Thut ng u qun Cn Vng x Bc Hong Hoa Thm hot ng vng Yn Th Sau , Thuyt sang Tu vi mc ch cu vin v ng vn tin tng sc mnh ca nh Thanh. ng cho rng ngi khc i thay khng by t ht tnh trng nc nh, e l vic ln, nay ly danh ngha mnh l ngi trong hong tc, li l ph chnh i thn v i tng th s giao thip c li hn. ng bt u i t Hng Kh theo ng rng ra Ngh An, qua Thanh Ha, Lai Chu, ln Lo Kay ti Vn Nam ri sang Qung ng. Cng i vi ng c c Trn Xun Son, V c nhn Nguyn Vit Tn, i n u, c ng khng chin n y ch khng i thng mt mch nn hnh trnh t H Tnh sang Qung ng ko di mt nm. Khi n Trung quc, Tn Tht Thuyt li nh Liu Vn Ch t ba ri sang Vn Nam. ng gp Sm Xun Huyn l tng c tnh ny, sau Huyn li gii thiu ng vi tng c Qung Ty l Trng Minh K. Do h Trng, ng li lm quen vi thng c Qung ng l L Hn Chng (anh L Hng Chng). Ti Qung ng, ng Thuyt lm mt l s ln Bc Kinh. Khi Php cho ngi ln Bc Kinh vn ng vi L Hng Chng, by gi lm ton quyn i thn triu Mn, h L tu vi Ty thi hu, chiu theo li ngh ca Php, gi ng Thuyt huyn La nh, sau em v huyn

469

Vit S Ton Th

Thiu Quan. Xt ra Tu hi b Lit cng bt nt, sau cuc nha phin chin tranh vi ngi Anh, phi ct t xin ha, v vy Tu rt e d ngi da trng. c cn chng mang ni mnh c, l trng hp Trung Quc thu y. Ri vic cu vin ca ng Thuyt rt cuc ch l cng d trng. Nm 1912, ng Thuyt t th ti Thiu Quan, c ng L Can Nguyn, by gi chp chnh Bc Kinh, xt thng ngi tit lit cho xy mt ngi m rt to v lp bia l "Nguyn Phc Thuyt Ng tin Thn sng chi m" Nhn s Qung ng c cu i ving ng nh sau: Th nhung bt cng i thin, vn c phng danh lu Tng qun H gi bit tm tnh a, thin nin tn ct k Long chu127 V pha ngi Php, sau khi bn ng Thuyt ri b kinh thnh, i t Chaumont c lnh em qun ra ng Qung Bnh chn n phe khng chin, khng cho giao thip vi Bc k. Nhng Ngh An v Thanh Ha, ngha qun hot ng rt mnh, thiu t Grgoire li gi Qung Bnh, cn i t Chaumont tr v Nng ly thm vin binh a tu chin ra ng Ngh An v tun tiu khp ni. Thng 9 nm Bnh Tut (1886) Hong K Vim c vua ng Khnh phong lm An ph kinh lc i s ra Qung Bnh chiu d vua Hm Nghi v cc Vn Thn, yu cu cc v tr v v s c hng a v nh c. Vic chiu d ny c th ni l tht bi v cc lnh t Cn Vng khng ai theo, tr mt s th h khng ng k. ng Hong K Vim b rt cng tc vo thng 5 nm inh Hi (1887) v l . By gi qun Cn Vng chin u ri rc khp ni. c L Trc ng Thanh Thy, thuc huyn Tuyn Chnh, Tn Tht m (con ng Thuyt) ng thng du H Tnh, thuc hai ht K Anh v Cm Xuyn, Tn Tht Thip (con ng Thuyt) v Phm Tun theo vua Hm Nghi loanh quanh huyn Thanh Ha. Sut Trung Nam Bc, lc tnh hnh ri ren, ngi Php phi chia nhau i nh dp khp ni v mi cuc ph d u tht bi. i y Mouteaux Qung Bnh cng vi c Tortuyaux em qun i nh L Trc Thanh Thy. Bit ng Trc l ngi ngha kh, Mouteaux vit th ly li trang trng mi ng tr v nhng b ng khc t nh sau: "Ti v vua, v nc, quyt lng lm ht bn phn, u dm tham s sng m qun vic ngha" Trong giai on ny, ngi Php ng qun n Minh Cm, bn ng Trc phi lui v pha trn, sau L Trc ra mn H Tnh, Nguyn Phm Tun ng Yn Lc, thuc min Nam sng Gianh. Qua thng ba, thm t ch cho Mouteaux ni ng Nguyn Phm Tun n tr. ng b vy bt c c bn, v b n bn cnh sn, my ngy sau th mt.
127

Th ngoi khng i tri chung, mun thu ting thm lu Tng qun

Ph cha ring tm ci thc, ngn nm xng bc gi Long chu

470

Vit S Ton Th

iu ngi Php cn nht l tm bt vua Hm Nghi, bit rng nh vua l linh hn ca Cn Vng li c dn chng mn yu nn v th m cuc khi ngha Cn Vng c hu thun rt mnh. Nhng khi y cha r c tng tch ca Ngi th t thng sau c k mch rng mun bt c vua Hm Nghi phi c tn Trng Quang Ngc, lng Tr Mc, lc ang c ra vo hu cn vua, Ngc l k tiu nhn c th mua chuc c. i y Mouteaux lin dng tin bc, danh li d dnh c bn tng l ht Minh Cm lin lc vi Trng Quang Ngc. Ngc nhn li gip qun Php nhng cha dm hn c th bt c nh vua ngay. Khi y, bn cnh nh vua Hm Nghi c Tn Tht Thip l mt thiu nin anh dng, khng bao gi ri vua na bc. K no bn n chuyn v u th u b Thip git ngay, v vy m bn Ngc cn e d. Cn nhm ng L Trc v Tn Tht m cng ngha qun lu ng, nay ch ny, mai ch khc, ngi Php mt sc m cng khng tiu dit ni, v th m i y Mouteaux xin v Php ngh. Thay ng trong vic ny l mt vin i t ch huy Hu, ng ra Qung Bnh tip tc cng vic k trn nhng tnh th ca i bn cng khng ra khi ch b tc. Ngi Php vn khng dit ni Vn Thn, nhng Vn Thn cng ch lm c vic quy ri lung tung khp ni m thi. Cho n thng 9, qun Php mi mt nh rt v min b th c mt k hu cn vua Hm Nghi ra th ng C, pha trn n Minh Cm. Tn ny khai r tung tch vua Hm Nghi v nhn vin quanh Ngi. Ngi Php li dng hn lin lc vi Trng Quang Ngc v tn Nguyn nh Tnh, bn ny by gi mi tnh nguyn my hm sau s bt sng c vua Hm Nghi. Chng c ch th ngoi nh vua ra, cn ai chng c th c git. Ngy 26 thng 9 nm Mu T l ngy tuyt vng ca ng vua bn o, mt ngy tan v mng khi phc t nc v l ngy tn li ca cuc Cch mng Phong kin Vit Nam. By gi vo hi na m, Ngc v Tnh em 20 th h, ngi lng Thanh Lang v Thanh Cuc, n vy lng T Bo l ch tr n ca nh vua, Tn Tht Thip ang ng, nghe c bin vng vy va cm gm nhy ra th b chng m cht ngay. Vua Hm Nghi nhn thy Ngc, gin ut v cng, trao cho n thanh kim m bo rng: - My git tao i cn hn em tao np cho Ty. Mt k lanh tay m ly lng Ngi v k khc git ly thanh kim. T lc b bt cho n khi ti tri Php, Ngi au n khng ni nng c na li. Sng hm sau bn tn Ngc vng Ngi ra bn Ng Hai, xung b i hai ngy n n Thanh Lang np cho i y Boulangier. Ngay lc , Boulangier a Ngi v n Thun Bi, gn ch n bn t ngn sng Gianh. Ri Ngi b a xung tu v Thun An v sau b y i Algerie, mi nm c cp 25.000 pht lng. By gi Ngi mi 16 tui. Trng Quang Ngc c hm Lnh binh, Nguyn nh Tnh c thng hm v quan. Vic vua Hm Nghi b bt qu em li nh hng tai hi cho phong tro Cn Vng nh chng ta ni trn v lm nn lng mt phn chin s trong hng ng

471

Vit S Ton Th

cu quc. Ngoi ra, a v ca ngi Php mi ngy mt vng vng v mnh m, tri li sc u tranh ca Vn Thn mi ngy mt b t lit thm, ri tan r dn i. Nghe tin vua Hm Nghi b bt, Tn Tht m lin hi cc tng s n hiu d rng tnh th r rt sm mun s tht bi, nu ko di cuc khng chin cng thm hi. ng khuyn mi ngi nn ra th v an c lc nghip. Ri ng c gi v Hu hai bc th: mt cho vua Hm Nghi l c mt thin trng hn, lm ly, thm thit ca mt ngi ti trung, mt thiu nin anh hng ch bit sng cht cng t nc, mt l th gi cho thiu t Debat n Thun Bi yu cu s an ton cho cc ng ch. Vit th xong ng ni: - Qun Php c mun bt ta th vo m tm m ta trong rng. Ngay lc y, ng tht c m cht. Hai bc th ny c i y Gosselin phin dch sang ting Php v in trong cun "Empire d'Annam" ca ng, li l rt cng quyt v khng khi.

2- Phong Tro Vn Thn Chng Php

Nm t Du (1885) sau khi tht bi trong vic nh thnh Mang C v s qun Php, vua Hm Nghi cng cc ngi khng chin rt khi Kinh. ng Tn Tht Thuyt mn li vua Hm Nghi tung ra li hch ku gi ton dn khng chin, sau ng qua Tu cu vin. ng i v khng tr v na nh ta bit. trong nc, cc o binh Cn Vng hng ng li hch, ni ln khp Trung, Bc tranh u ginh li quyn t do, c lp, mc du cng d bit rng mnh c th ch lm chuyn chu chu xe m thi. Nhng c l cc v tin bi quan nim rng nu chin u chng thnh cng ngay th cng gy c cm th i vi ch v gi vng c ci ho kh ca dn tc cho m ngi sau. Cch mng ca mt quc gia lc hu nh nc mnh chng vi mt quc tn tin ang y sinh lc sao c th thu lm c kt qu mau l nh lng mong mun. Trung k, by gi pht c khi ngha c cc ng Mai Xun Thng, Bi in, Nguyn c Nhun em dn binh nh ph Ph Yn v Bnh nh, cng s Aymonier, thiu t De Lorme v Vit gian Trn B Lc em lnh Ty v lnh tp i nh dp, v bt c ba ng em i git. Cuc khi ngha bt u t thng 6 nm Bnh Tut n thng 6 nm inh Hi (1887) th tt. Nhng lc lng m Php lo ngi hn c vn l lc lng ca vua Hm Nghi. Hng v ngn c cch mng ca nh vua, hoc gn hoc xa t Bnh Thun tr ra Bc, hay l qui t chung quanh nh vua by gi c Tn Tht m, Tn Tht Thip (hai con ca Tn Tht Thuyt), cc cu thn Trng Vn Ban, Nguyn Phm Tun, L Trc, Nguyn Ch, Trn Vn D, Trng nh Hi, L M Giai, Phan Trng Mu, Nguyn Nguyn Thnh, L Don Nh, Nguyn Xun n, Ng Xun Qunh, H Vn Mao, Mai Xun Son, Tng Duy Tn, inh Cng Trng, Phm Bnh, Phan nh Phng, ... Ngy 16-5 nm Bnh Tut (1886), Php c vua ng Khnh ra Qung Bnh tun th mn Bc d vua Hm Nghi v cc chin s Cn Vng, i y Billet i theo nh vua. Cui thng 7, vua ng Khnh ra ti Qung Bnh nhng

472

Vit S Ton Th

chng ku gi c ai c, cuc chng i ca Vn Thn v cu thn vn tip tc, nh vua li vi tun ri xung tu tr v Hu. Hai thng sau (thng 9) Hong K Vim c khai phc nguyn hm v c phong lm Hu Trc K An Ph Kinh Lc i S cng ra Qung Bnh tip tc vic khuyn d cc o qun Cn Vng. Theo vua ng Khnh (tc l ngi Php) nu cc ngi khng chin tr v, h s c bo m v a v, phm tc, ring vua Hm Nghi th s c lm tng trn ba tnh Thanh Ha, Ngh An v H Tnh. Hong K Vim rt cuc cng tht bi nh vua ng Khnh. Trong giai on ny, ng iu khin b my ca Bo h l thng c Paul Bert. Ti Bc k, Vn Thn cng ni ln sau khi ha c Thin Tn ro mc. S phu y coi rng gii quyt cc bin c ca nc nh m vng ngoi l iu khng c bo m chc chn, nn th tuy mng manh nhng h vn xng ra chin trng thay th ci triu nh tr nn bt lc v ht tn nhim i vi quc dn sau khi vua Hm Nghi rt khi kinh thnh. Cc cu thn cn ni tip cuc chin u thu y Bc k c Tn tng qun v Nguyn Thin Thut, c T Hin gi vng Bi Sy thuc Hi Dng cng vi cc th ho nh c Tch vng ng Triu, Kiu vng Hng Ha, Cai Kinh, c Ng Bc Giang, Lng Tam K d ng C en dy qun vng ch Chu (Thi Nguyn). Php cho Hong Cao Khi v Nguyn Trng Hp i nh dp, Vn Thn chng c t thng ri tan v dn, hoc b bt hay t trn. Nguyn Thin Thut trn qua Tu, c Tch ra hng phi y sang Algerie, Kiu v Lng Tam K c yn lp p ti a phng. Cai Kinh b bt, c Ng ra th, v Hong Hoa Thm lc hng, lc nh, sau b Lng Tam K cho th h n m st gia vng rng ni Thng du ly cng vi Php. Trong m chin s ny, Thm ko di cuc chng i nhiu hn c v lm cho Php nhiu phen iu ng cc min Nh Nam, Yn Th, Tam o, Php khm phc ng v cng. Bn cnh Hong Hoa Thm c ngi v ba cng ng k l mt anh th nc Vit, tuy qun vn, ym mang m tng lm cho cc v tng ca Php nhiu phen b va trc ngn c nng t. Hong Hoa Thm khi nghip vo nm 1887 v tht th vo nm 1913. Nhng trong gii Vn Thn cu quc, ngi ta khng qun c ng Phan nh Phng, ngi lng ng Thi, tnh H Tnh, inh nguyn v i T c lm quan n Ng s. Cn Vng tan r vo nm 1888, ngha l sau khi vua Hm Nghi b bt v b y i Algerie, ng l ngn la cui cng bng ln trn nn tri khng chin. ng dng n in V Quang lm ch tp hp binh s v cc ng ch. ng c ti t chc qun i, gii thao lc, bit gy tinh thn k lut v bit hun luyn binh s theo li u Chu. Binh i ca ng mc ng phc, chin u hng hi, c tinh thn ng i v on kt, nh vy, cuc khng chin ca h Phan trng cu c 11 nm. i y Gosselin, tng nhiu phen i th vi ng, nhit lit ngi khen ng v vic c c kiu sng 1874 ca Php do sng kin ca mt b tng l Cao Thng, tic rng sng ca ng, nng khng x c nn n bn khng c xa nh sng Php. ng kho dng chin thut du kch t Trung Kh, Tr Kh (H Tnh, Ngh An), cc ng vin c ca Vn Thn li tm v vi ng hot ng. Php ra cng nh ng t cui nm Qu

473

Vit S Ton Th

T (1893) n cui nm t Mi (1895) khng thu c kt qu g m lnh trng th cht hi rt nhiu. Bo h sai Hong Cao Khi ly tnh c hu vit th d ng ra hng khng c, sau giao nhim v tiu tr h Phan cho tng c Bnh nh l Nguyn Thn. V chu qu nhiu gian kh, th lc mi ngy mt km, ng Phan nh Phng mc bnh kit l m cht. Nguyn Thn cho ngi vo rng o m ng ln, t thy ng ra tro trn vo thuc sng bn xung La Giang. tng l hai tn Vit gian phn quc Nguyn Thn v Hong Cao Khi, Bo h cho ng lm ph chnh i thn thay ng Nguyn Trng Hp v hu tr, Khi c lnh chc Bc K Kinh Lc S. Xt v hot ng ca Vn Thn, ring t Trung k tr ra Bc ta phi k rng Vn Thn pht c, dng trng t 1874 tc l t khi c ha c Gip Tut. Bc u l s phu Thanh Ngh Tnh, th lnh c 2 ng T Mai v Trn Tn, ch trng chng c triu nh v Php xm lng. ng thi Vn Thn cng st pht c gio s v gio dn v gio dn mt s kh ng b li cun vo chnh tr ca bn thc dn, quc. Nhng khi triu nh c r rt mc ch chng Php th Vn Thn gia nhp phong tro Cn Vng cu nc, n u th k XX cc nh cch mng ca chng ta thy rng ngi bt lng khng chng ni i bc v c gii Ty phng lin thay i chin lc. Lp ngi ca T c, Hm Nghi ng gc ht, lp tui tr ln thay by gi c cc c Phan Bi Chu, Phan Chu Trinh, Nguyn Thng Hin, Tng Bt H128,... Cc c hc c nhiu sch kho lun v phin dch v chnh tr ca u Chu qua phi nh nho tn tin ca Trung Quc l Lng Khi Siu, Khang Hu Vi nn nhn xt c nhiu t tng tin b v cao p ca cc nh cch mng u Chu (Rousseau, Montesquieu,...) ngoi ra cuc Duy Tn t cng ca Minh Tr Thin Hong v tr thc Nht Bn cui th k XIX cng kch thch tm hn cc c rt mnh. Ri gia m thanh nin hu nh lc lng b v sau mt gic m d di ca thi i c mt chuyn hng: b ch trng dng bo lc chng Php, xut dng cu hc v b mt vn ng cc phong tro i quc. Trong quc ni, kch kch lit ci hc t chng khoa c, ci hc "i lm ng Phn" "ti ru sm banh, sng sa b" m nh nho t V Hong ma mai trong li th y cm khi129. Khong nm 1904 -1905 c So Nam Phan Bi Chu hp cc ng ch sn trang Nam Thnh ti Qung Nam lp ra "Vit Nam Quang Phc Hi" ri cng Tng Bt H b mt i Nht, giao thip vi chnh gii Nht em c Cng v mt s thanh nin sang ng Kinh. Cc thanh nin ny u th hun Trn V hc hiu l mt trng qun s ln nht ca Ph Tang thu y ti ng Kinh. Nhng ni cu hc v hot ng cch mng nhiu hn c vn l t Tu do nhiu thanh nin ca ta c mt cc trng Hong Ph, Bo nh v cc Lc qun hc hiu Bc Kinh. Cc c hy vng nh cc hc hiu ca Nht v Tu to nn mt s cn b tranh th c lp v xy dng nhng c s mi cho quc gia sau ny. Phong tro xut dng du hc ngy nay c gi l phong tro ng Du. Cn trong nc, mt s nh cch mng khc l Lng Ngc Can, o Nguyn Ph, Dng B Trc, Nguyn Quyn,... gy nn phong tro
128 129

C Tng thuc nhm Mai Xun Thng, khi ngha Bnh nh. Nh nho t V Hong y l ng t Trn T Xng ngi tnh Nam nh.

474

Vit S Ton Th

"ng Kinh Ngha Thc". Thc ra ng Kinh Ngha Thc l mt trng t m cc v tin bi ca chng ta lp ra theo gng ng Phc Trch bn Nht m Khnh ng ngha thc gio dc nhn dn theo mt ng li cp tin. Nhng bn trong, ng Kinh Ngha Thc cn l mt t chc b mt cc nh cch mng gp nhau phn chia cng tc a thanh nin i ngoi quc, tuyn truyn c ng vic phc quc v lin lc vi cc ng ch hi ngoi. Cng trong dp ny, Vn Thn Ngh Tnh lp ra Minh X v m X c ch trng qu khch, ngha l vn thin v v lc hn l lm cch mng vn ha, chnh tr v kinh t. Ti Nam k, hai ng X nh v Trn Chnh Chiu lp hi Minh Tm cng c mc ch tng t vi cc t chc trn y. ng Kinh Ngha Thc hot ng t nm 1907, qua nm sau th b ng ca v c nhiu ting vang cho bo h Php phi e ngi. Ri v u c tri lnh Php H Ni b phc gic, Php cho iu tra, c bit v ny c bn tay b mt ca nhn vin ng Kinh Ngha Thc nn nhiu yu nhn ca c quan ny b bt v b y. Lin tip vi v trn y, ti Trung k dn qu cc tnh Qung Ngi, Qung Nam, Tha Thin, hng ngn ngi ko nhau i biu tnh n ta s yu cu bi su, bt thu. H mc o cc, i nn l, lng eo ni v thc phm. i ng thy ai mc o di v tc di th h xm nhau vo ct o, ct tc cho ngn. V ny gi l "lon u bo" hay "v cp tc". Bi hai v va k dy nn rt nhiu ngi b bt b giam cm bi thm nht l ng ngh Trn Qu Cp b vin B chnh Khnh Ha, mt cu tu ca Php qu trung thnh, mn cn vi mu quc em chm ngang lng. Ri t 1908 cho ti 1926, ngi Vit Nam vn tip tc tranh u di mi hnh thc. Trong khi cuc i chin th nht xy ra (1914-1918) ngy 20-10-1914, Trng Nh nh ph n Lc Nam. Ngy 13-3-1915 cc c Nguyn Hu Thn, Hong Trng Mu, Phan So Nam m qun t bin gii Qung Ty v nh n T Lng (Lng Sn) nhng b tht bi. Thnh 3 nm 1913, hai ng vin Cch Mng Vit Nam Hi Ngoi Nguyn Vn Trng v Nguyn Khc Cn v nm bom Thi Bnh git c tun ph Nguyn Duy Hn. Cch my hm sau gia khch sn "H Ni Hotel" c mt v nm bom th hai. Nn nhn l hai s quan Php: Mongrand v Chapuis. Mc ch ca hai v khng b ny l cnh co ngi Php phi sa i vic chnh tr ca h ti Vit Nam v l tay sai vong bn qu tham tn i vi ng bo. Nhng ti nm 1924 tr i, xc tin phong tro cu quc, cc nh nho Hu Vn Thn lp ra Vit Nam Quang Phc Hi v Vit Nam Thanh Nin Cch Mng ng Ch, Hi Duy Tn, T , p Bch Nhc Tiu Dn Tc Vit Nam Chi B, v.v... Cc ng, cc hi ny sau chu nhiu vic thay i, ci t thnh cc ng ng Dng Cng Sn ng, Phc Vit ng, Tn Vit ng, Vit Nam Cch Mnh ng Minh Hi, Vit Nam c Lp ng Minh Hi v Vit Nam Quc Dn ng. Nhng ng li trc tip vi thi cuc cho ti khi nh c nn thng tr ca quc Php cn hai ng l Vit Nam c Lp ng Minh Hi v Vit Nam Quc Dn ng (Xin coi s nghip ca hai ng ny cc trang sau).

475

Vit S Ton Th

3- Vua Thnh Thi (28-1-1888)

Vua ng Khnh mt ngy 27 thng chp nm Mu T th 25 tui, ngi c 3 nm, miu hiu l Cnh Tng Thun Hong . Ngi Php bn a con ng Dc c l Bu Ln ln thay, ly nin hiu l Thnh Thi. Php ni c con vua ng Khnh cn nh, xt ra c ny khng ng hn, v chnh vua Thnh Thi lc ln ngi cng ch mi c 10 tui thi. L do ng hn c v vic tn lp vua Thnh Thi l bi ngi Php c cm tnh vi vua Dc c. C iu ng ch l trc khi bc ln ngai vng, ng Hong Bu Ln ang b giam trong ngc cng vi b m. Triu nh vo rc Ngi t ngc ra v t ln ngi. Hai ng Nguyn Trng Hp v Trng Quang n c c lm Ph chnh cho v thiu qun. Vua Thnh Thi l mt ngi thng minh v c kh phch anh hng. Sinh ra vo bui lon ly, t nc nm trong tnh trng n l ca ngi Php nn thi cuc by gi nh hng rt nhiu n tm hn ca Ngi, v tnh tnh ca Ngi can cng c lp bao nhiu th cuc i Ngi cng mau i ti ch oan tri by nhiu. Lc ny, Php cng nhin thao tng chnh s Vit Nam, ai ai cng bit sc mnh ca h. a s cc i thn trong triu nh ng theo Php, hung h h li c nhn s tht bi ca vua Hm Nghi trc y khng lu. Hn na, a v v quyn li c nhn lm m mui h ri, by gi h ch ua nhau tranh ginh n hu ca Bo h. Nh vy, nh vua gn nh b hon ton c lp. Cc b ti chng gip g cho Ngi m c khi li cn phn bi b mt lp cng vi Php, ngay c Trng Nh Cng l ngi c con gi tin cung v ang nm mi quyn hnh trong nc. Pha ngoi, phong tro Vn Thn v dn chng by gi gn nh tt ht. Vua Thnh Thi s trng v Nho hc, chu nh hng rt nhiu nhng t tng ca cc nh cch mng Nht v Trung Hoa. Ngi tm hiu phong tro duy tn ca hai nc ny v khao khc vic ci cch quc gia v mi mt, nhng mong sm a t nc n ch ph cng. Bui u, Ngi bt cc hong thn, quc thch lo vic hc theo hng Trung Hoa v Nht Bn. Nhng ri mi tng cp tin ca Ngi u b ta Khm s ngn tr. Ngi ct tc ngn trc nht, hc li xung my v xe hi bng sch v. Nm 1904, Bc k v Trung k lm vo cnh i km, Ngi thn hnh ra tn ni trng nom vic chn cp. C ch ny cng lm cho nhn dn mn phc Ngi. Khi cn ng Nguyn Trng Hp, triu chnh vn gi c trt t mt phn no, tnh ngha qun thn cha n ni qu suy bi, bi mi vic cn ty s quyt nh ca nh vua. Khm s Php i vi nh vua vn c l . (C khi Khm s Php sang yt kin, nh vua khng tip m vn khng t s bt mn). Nhng ti khi Trng Nh Cng nm gi gung my triu nh th sc mnh ca chnh quyn lt ht vo tay bn thn Php, ngi trung trc ch cn l nhng chic bng m. a v ca nh vua, trn thc t lc by gi khng cn g na. Khng kh triu nh mi ngy thm nng n. Nh vua bc dc li nng tnh, thng trt nhng ni tc bc vo nhng li ph phn trn cc t lnh. Cm tng ca vua l phn ln cc quan by gi bt ti, lc hu, ch bit nnh ht mu cu danh li. Ngay i vi Trng Nh Cng l quan u triu, c khi nh vua cng khng c cht n nang. Nhng li tha m ca Ngi trn cc biu chng

476

Vit S Ton Th

gy dn mi c cm gia Ngi v ngi Php. Thi Khm s Ruverque th s giao ho gia ta v Php cn kh nhng sau n Mouli v sau cng l Lvque th s mu thun cng ln dn. Lvque vn c chn trong hi Tam in (France Marcon), nh th lc ca Hi m c c vo chc quan trng. ng ta khng rnh vic ng Dng m tnh tnh li cng nng ny, hch dch, lun lun mun ln p nh vua. S bt bnh gia hai bn ko di lun hai nm trc khi nh vua b a i y. Sau y l vi vic quyt nh tnh th ca nh vua mt cch tai hi v l iu khng th trnh c: 1) Nhn c vic b dng nhn vin v t vic nh khc, triu nh c bn vi ta Khm nhng khi giy t ln nh vua th Ngi khng k. Lvque ni vi Hi ng Thng th rng: "Nh vua khng thnh thc cng tc vi Bo h v Ngi mt tr khn th mi vic Hi ng Thng th c ty tin". S thc y l mt mu m c tnh ton trc gia Lvque v nhiu quan triu thn sa son vic ph lp sau ny. 2) Vic th hai l ngi Php bt ng Bu Thch, em con ch ca vua Thnh Thi. Lvque ni rng khi y ang i do chi trong vn th thy mt ngi cao ln (ng Bu Thch) t trong vn nhy qua hng ro chy trn, lnh ui theo bt c, nay Lvque xin trao cho triu nh x. Hnh ng nh trn, Lvque mun vu cho nh vua sai Bu Thch m hi mnh. S tht, Bu Thch ang do mt ngoi ng th b bt. Vic ny, triu nh khng bit x tr ra sao, cui cng v c s thc dc ca ta Khm s nn phi tu ln nh vua. Vua Thnh Thi chu ph rt hay, i khi: "Cc ngi li i nghe mt ng Khm s nh mun gin tip buc ti vua lm ci vic "d thn ngh qun" chng?. C tr li vi Khm s rng: "Nh vua mun ng chuyn vic ny ln Php nh h c ngi cng bnh sang hp vi cc quan triu thn m ngh x". Lvque phn i rng khng cn phi lp hi ng, mt mnh y chng kin l . Vo khong nm 1903, vua Thnh Thi ra Bc ri nh trn sang Tu nhng n Thanh Ha th c mu bi l. Khm s Trung k nh in ra chn xe v a nh vua v Hu. V khng c bng c, vua Thnh Thi vn cn ti v. Lin quan n v ny, c nhiu ngi b y i Cn Ln nh cc ng Dng Cng Lng, ng D, ng Nghim, ...b i Lao Bo. T khi xy ra v ny, vua Thnh Thi b ta Khm s kim sot rt gt, khng hot ng g c. che mt ngi Php, nh vua gi in, h ht hay nh p ngi trong cung. Vua b tin chiu m mt s ng ph n, lp thnh mt i n binh, mc qun o theo kiu ring, hng ngy tp luyn qun s v canh gt hong thnh. Vua thn hnh dy h ci nga, bn cung, tnh dng h vo vic khi ngha nu c hi n. y cng l hnh ng ca mt ngi m hoi bo ln nhng khng thc hin c nh phi lm vic nh cho tha ch mt phn no. T khi b p lc ca Lvque, Hi ng Thng th quyt nh ly mi vic, khng cn tu trnh g ln nh vua nh thu trc. C ngi phn i s kin ny nhng v hiu qu v a s cc quan ln trong triu ch bit c mnh lnh ca Lvque, thm ch

477

Vit S Ton Th

n vic tip t, Lvque cng b nh vua ra ngoi, y bt c mt ngi ln nht trong triu thn thay th. Xem nh vy, ta thy r rng Lvque ra mt hy b a v v uy quyn ca vua Thnh Thi. Mn cui cng ca triu i Thnh Thi kt thc ch cc quan vo ly nh vua v mt t biu yu cu Ngi thoi v. T biu ny c y ch k ca h. Ring ng Ng nh Kh khng chu k vo t biu trn y, mc du c s da nt ca Php v b l vong n, cho nn sau ny t ca ming s phu Trung phn mi c cu: "y vua khng Kh". Chnh ra, lc y Ton quyn Broni v Khm s Trung k Lvque rt e ngi v vua Thnh Thi. Mun dp yn ni lo ngi y, h dng p lc gy nn vic p vua phi thoi v. Sau , h y Ngi i Vng Tu (Cap St Jacques) v cui cng a Ngi i Phi Chu. Hong t Vnh San ln thay, ly hiu l Duy Tn (1907). Vic ph b v lu y nh vua khng nhng lm si ni d lun Vit Nam m cn lm xao xuyn c chnh gii Php, nn my thng sau, Lvque b triu hi cho m d lun, nhng cc vic thi hnh khng c hon ci, l mnh li ca chnh gii Php, khn ngoan lm thay! Cn phn ng ca s phu Vit Nam nh th no? Thi by gi, cc v khoa mc thng vo Hu ta gim tc l theo hc Quc T Gim, trng ny c coi nh trng i hc ngy nay. Mt s c, t tr tui si bu mu nng khi nghe triu nh chy theo sc mnh ca ngoi bang. H lin tho hch k ti v tha m Trng Nh Cng cng ng bn. Sau , Phan Phc He, tc gi bi hch b bt lin. Nm 1914, chin tranh Php c bng n. Cc nh cm quyn Php Vit Nam thy vua Thnh Thi c th l mu cht cho cuc khi ngha chng Bo h trong dp ny, lin b mt ch Ngi sang an tr ti Runion. Vic ny xy ra vo nm 1915. Sau 32 nm tri ng ng sng vi th dn trn hn o xa xi y, n thng 51947, nh con gi Ngi l v lut s Vng Quang Nhng vn ng vi cao y Bollaert, cu hong Thnh Thi mi c tr v nc nh. Thu ra i Ngi l mt thanh nin trng kin, vi v mt phng phi, l kh phch anh hng, ngy tr v Ngi l mt c gi lng cng tc bc. V nc, vua Thnh Thi phi chu mt iu kin l ch min Nam thi. Su nm sau, cu hong yu cu nh cm quyn Php cho Ngi tr li Hu mt thi gian ngn thm ving m phn cc tin , li yu cu c chp thun. Sau cuc thm ving ny, vo ngy 24 thng 3 nm 1953, Ngi li t gi sng Hng, ni Ng tr v t tht Si Gn ng Lucien Mossard. ng mt nm sau, cng ngy 24 thng 3 nm 1954, cu hong Thnh Thi li tr li c Hu, nhng ln ny, Ngi ch cn l ci xc nm gn trong chic quan ti, bao thng tic cho quc dn.

478

Vit S Ton Th

4- Vua Duy Tn
Ln thay vua Thnh Thi b ngi Php trut ph l hong t Vnh San by gi mi ln 8 tui ly hiu l Duy Tn. V Ngi non nt, c mt hi ng ph trch c t ra iu khin mi vic trong triu. Vai tr quan trng nht khi ti Hu l Trng Nh Cng, mt phn t c ngi Php rt tin dng. Ln ln, vua Duy Tn t ra l mt thanh nin tun t, hin ngang, li lc v cng nh vua cha, c bi Php. Tt nhin rng lc c ngi b mt lin lc vi Ngi trnh by nng ni vua cha b ngi Php p bc, triu thn phn bi v s kh nhc ca quc dn t ngy mt nc, do m tm trng ca Ngi b kch thch, ri Ngi hay i ra ngoi, ly c chn cung in qu t tng. Ngi Php cho lm nh tha lng ngoi ca Tng (Qung Tr) Ngi ra ngh mt v tiu khin. Thc ra, Ngi ra ngoi xem xt dn tnh v bt lin lc vi nhn s trong nc. Ngi gp Kha Bo l mt nhn vt cch mng v mt s nhn s i quc ti a phng ny. Mt hm, Ngi chi cc ngoi bi bin, mt cn thn ly nc cho Ngi ra tay, Ngi hi: "Tay nhp ly nc ra, th nc nhp th ly g m ra?" c bit Ngi khng khi v yu nc thng dn, nhiu lnh t phong tro Hu Vn Thn (k t u th k XX phi nh nho tr tui k tip cc nh lnh o Cn Vng, tc l phi Hu Vn Thn) b mt tm n Ngi cng gy phong tro cu quc ni tip s nghip ca vua Hm Nghi v Thnh Thi. Vo khong thng 9 nm 1915, ng Vit Nam Quang Phc hp i hi Ph Xun (Hu). Theo li ngh khi ngha ca ng b Qung Ngi, ng quyt nh m cuc bo ng cu quc. D vo cuc tho lun k hoch bo ng c: Nguyn Thy, L Ngng, L Trit, Nguyn Nm i din cho Qung Ngi. Thi Phin, Trn Cao Vn, Phan Thnh Ti, T i din cho Qung Nam. on Bng i din cho Tha Thin. Phan Ph Tin i din cho Qung Tr. Nguyn Chnh i din cho Qung Bnh. i hi hp ti nh ng on Bng ng ng Ba (Hu). ng Thi Phin c c lm ch tch. Sau my ngy bn bc, i hi quyt nh ch k trn v mi nh vua tham gia vo cuc khi ngha. H chia nhau cng vic nh sau: - ng Thi Phin v ng Trn Cao Vn ph trch vic lin lc vi vua Duy Tn. - ng L Ngng ph trch tho t hch v chng trnh bo ng. - ng Nguyn Thy v ng L nh Dng (y s) i thng lng vi c o Bn Gc thng ng vi vin quan t ngi c Mang C c cm tnh vi cuc khi ngha. - ng Nguyn Chnh lm y vin kim sot. Cc tnh u phi cp tc vn ng binh lnh v dn chng tip tay vo cuc bo ng ny.

479

Vit S Ton Th

Lc by gi vua Duy Tn 16 tui. Vua thng ly lm au lng khi thy dn tnh cc kh, chu sc thu nng n li phi nh gic mn cho ngi Php, v lc ny Php ly ngi Vit i d vo cuc Th chin nht (1914 -1918). Vua Duy Tn t thi chng Php trong vic giao cho ng Hunh Cn, Thng th b L gi mt bc th cho chnh ph Php trch c v vic khng thi hnh trit Ho c 1884. Rt cuc khng ai dm em bc th ny i c, c k li i ton ht vi Khm s Trung k, nn vic ny khin to Khm s rt ly lm bt mn. ng Thi Phin v ng Trn Cao Vn tm cch vo tip xc vi nh vua. Hai ng b ra mt s tin ln cho ngi ti x ca nh vua, thu xp cho y thi vic nh y gii thiu Phan Hu Khnh tt nghip trng thng mi v k ngh Hu vo thay. Khnh l mt thanh nin lanh li, khn ngoan, c nh vua tin dng. yu mn. Nh , ng cch mng bit c r rng tm ch ca nh vua. Hai thng sau, Phan Hu Khnh dng vua mt bc th ca Trn Cao Vn, i ni thm ha ca nc nh t ngy tr nn mt quc gia n l v nguyn vng phc quc ca ng bo. Trong th c cu: "Thin khi thnh minh hu bi Php hng bang ch". Ngha l Tri sinh vua thng minh chnh trc, c ch kh chng Php phc quc. Li c cu vch r ti c ca ngi Php: "Ph hong Hong h ti kin thin? Dc Tn lng h c kin qut?" Ngha l c vua cha (vua Thnh Thi) c ti g m b y? Lng tm vua Dc Tn (vua T c) c g b o ln?. Nh vua c th cm ng v cng. Ngi yu cu trc tip vi ngi vit th. ng Trn Cao Vn bn bn vi ng Thi Phin v ng Phan Thanh Ti tm n Ngi. Theo k hoch, ngy 12 thng 3 m lch (1916), vua ng xem tp lnh bi Trng Thi. Sau khi duyt binh qua loa cho xong chuyn, vua i chi hng mt dc theo con sng o gn . n mt ni bn b sng di gc cy, vua thy ng Trn Cao Vn v ng Thi Phin xch gi m cn cu ngi i sn t lu. Sau khi hi qua cng vic, nh vua nh ngy mng 1 thng 4 khi s v xin chia phn vic, Trn Cao Vn ngn ngi, song v nh vua ni n mi nn Vn bn ng cho Ngi c 4 ci n kinh lc dng vo vic iu khin cng vic bn khu di y: 1) Bnh Tr (Qung Bnh, Qung Tr) 2) Nam Ngi (Qung Nam, Qung Ngi) 3) Bnh Ph (Bnh nh, Ph Yn) 4) Khnh Thun (Khnh Ha, Bnh Thun) Trc khi t gi, hai ngi cn dn ngy n h gi nh vua i Qung Ngi.

480

Vit S Ton Th

Khong trung tun thng 3 nm 1916, Vit Nam Quang Phc ng (Trung B) hp i hi ln th hai Ph Xun nghe bo co li tnh hnh, kim im li lc lng, duyt li chng trnh v nh k hoch bo ng. Xt v lc lng, i hi thy rng thc lc cng tm . Cc tnh hu ht u c c s vng chc, lc lng trung kin, li thm Tha Thin c lnh kh vng, lnh kh xanh, lnh Ty do quan t ngi c ch huy Mang C v mt i lnh mi tuyn c chng mt ngn ngi chu nh hng ca cch mng. Thm vo c mt s quan li, vin chc v nhn dn chung quanh Hu v min qu tham gia. Qung Tr ch c i lnh kh xanh do cc ng Qun Thin, Qun Nguyn ch huy, t chc v dn chng th c ng Kha Bo cm u. Qung Bnh ch c vi ba ng ch. Cc tnh min Nam lc lng chng c l bao. K hoch khi ngha i lc nh sau: i hi tnh rng c ng tin thoi nu chng may tht bi hoc gp s kh khn, cc tnh phi tip ng cho nhau. Vic sp t nh vy ng k l chu o v c nghin cu rt t m. Ri i hi nh khi s vo ngy mng 1 thng 4 m lch (thng 5 nm 1916). V tnh ring, ngy 30, mt vin cai kh xanh c chn trong ng tn l V C ng n Qung Ngi b i i c Ph. Trc khi ln ng, C c dn vi ngi em h l Trung lm lnh gin dinh ng n nn v nh ng li dinh. Trung khng hiu, vn hi, v thng em, C nh ni s tht, Trung vng li, chiu hm y n xin php vin n st Phm Lin. Thy sc mt Trung khc thng v iu b kh nghi, Lin lin gn hi, Trung bn tha tht. Trung lin b a qua ta S. Lp tc, C b bt a v tra hi, C phi khai Thim v Cn. Cn lm ty phi ta s c ng giao cho trng trch u c vin Cng s. Cn Thim, cai lnh kh xanh c ng c lm gim binh, ng u vic ch huy tri lnh. Thin v Cn b bt, tra kho nhng khng chu khai ai c. Chiu mng mt, binh lnh Vit Nam b lt kh gii v b tng lao ht. Thnh ph Hu thit qun lut, lnh Php i tun xt cc ng ng. n gi nh, dn chng ko n cc im hn. i lnh kh xanh Ngha Hnh do i Lun, cai X ch huy cng ko n cch thnh hai cy s, np vo mt ch nhng i mi khng thy, nh phi rt v. My ngy sau , nhiu ngi b khm nh, b bt v b tra tn. C thy, 14 ngi b chm, trong c L Ngng. Hn 200 b n kh sai, y i Cn Ln v Lao Bo. Qung Nam, ng cng b v l trc ngy bo ng. Nguyn nh phn ng, em giy m s sch bo cho ngi Php, nh ngi An Qun, trc lm tun ph. V vy Hi An, y s L nh Dng b bt a vo Nam ri ln Ban M Thut. Nng, Phan Thanh Ti b xt nh. Ti trn thot nhng sau b bt v b chm vo ngy mng 9 thng 6 nm 1916. Mt s kh gii v qun o sm cho dn qun b tch thu. Cuc bo ng Hi An v Nng v vy cng tht bi. Ngi Php canh phng rt ro rit. Ring Tam K, ph ng ch huy dn qun n vy ph v git cht vin i y ngi Php. Hm sau, qun cch mng b dp tan. Kt qu hn mt trm ci n chm v mt s ng b y i Lao Bo v Cn Ln.

481

Vit S Ton Th

Hu, ta Khm c tin c bin cuc vi ra lnh phng gt gao. Tuy vy i vi Nam triu, h vn gi b mt, ngy mng mt, Khm s Charles ban hnh mt lnh gii nghim. Trn Cao Vn v Thi Phin chng hay g c. m mng 1 rng ngy mng 2 thng 4 nm Duy Tn th mi (3 thng 5 nm 1916) hai ng cng i Xim, tc Nguyn Quang Xiu n ca Ha Bnh n vua Duy Tn, nh vua ln ra khi thnh khng may li gp tn mt thm Nguyn Vn Tr lm thng phn ta Khm. Lin vua b lnh ui theo, tng th, nh vua phi gi n b li trn cu Trng Tin ri nh la qun lnh m theo Thi Phin v Trn Cao Vn ln trn. Ta Khm phi Phan nh Khi mang qun i tm n, bt c Thi Phin cha Thin M, a v Hu v nht vo n Mang C. Trn Cao Vn cng b bt lng H Trung thuc huyn Ph Lc (Hu). Ngy 17 thng 5 nm 1916, cc ng Trn Cao Vn, Thi Phin, Phm Hu Khnh v hai tn th v b em ra chm ti An Ha, cn vua Duy Tn sau 10 ngy b nht n Mang C, Php lin a Ngi sang o Runion Phi Chu. Cuc cch mng ca Phong Kin li mt phen na nhiu xng mu v v cng ung ph. Ri t gng km quc li xit cht hn bao gi ht vo gii quan liu v tr thc Vit Nam.

5- Cuc Bo H Ca Nc Php
Vua Duy Tn ri khi nc th ng hong Bu o, con vua ng Khnh ln ngi, ly nin hiu l Khi nh vo nm 1916. Vua Khi nh tr v n nm 1925 th mt vo ngy 6-11-1925. Ngy 8-1-1926, hong t Vnh Thy c tn lp, ly nin hiu l Bo i. Vnh Thy by gi mi ln 9 tui. Khi vua cha cn sng, Vnh Thy c gi sang Ba L du hc vo thng 3-1922. Mc du Vnh Thy ln ngi nhng vn cn t tui nn phi tr qua Php tip tc vic hc. nc nh, Php t Tn Tht Hn lm ph chnh thay Bo i iu khin triu nh. Nm 1932, Bo i mi tht s ngi cho ti trung tun thng 8 nm 1945. ng vua th 13 ny ca Nguyn triu do cao tro cch mng ma thu b y ra khi sn khu chnh tr Vit Nam, nhng a v cho chnh ph H Ch Minh. Lc ny, chnh quyn Php b qun phit Nht th tiu sau cuc o chnh 9-3-1945 (s c ni ti di y). Thu sinh tin, vua Khi nh khng li c iu g ng k cho quc dn v cng vic ca nc nh hon ton do ngi Php sp t v nh ot. Vua Khi nh khng hn khng km, ch l mt ng vua b nhn. n vua Bo i, tnh th cng chng sng sa g hn. Hai v hong ny ch l cng chc n lng ca Php k vo sc d cho ngi Php thi hnh mi mun ca h hai x theo chnh th Bo h v Trung Bc lng k k t ngy Paul Bert gi chc ton quyn trn ton th lnh th ng Dng (lc ny hai nc Cao Mn v Ai Lao cng tr thnh x Bo h ca Php do s tha thun ca Xim La). Cn Nam k k t Ha c 5-6-1862 thnh thuc a nn nm trc tip di quyn thng tr ca ngi Php. Nguyn th Nam

482

Vit S Ton Th

k l mt v thng c nhng mi vic quan trng ca Nam k u phi c s kim duyt ca vin Ton quyn l v ch huy cao nht. Ti y, Php vn chc Ph, Huyn, Cai tng v Hng chc. Nhng cc quan Tng trn v B chnh th bi i. Ngi Php t ra chc Tham bin do trng Hnh chnh tp s Si Gn (Collge des Stagiaires Saigon) o to ra thay th v d nhin cc vin tham bin u l ngi Php. Tham bin c nhim v thu thu, thi hnh vic cnh b, x n mi tnh v trc thuc vin Thng c Nam k. Cc vin Thng c u tin l nhng hi qun c nhng k t 1879 chc v ny giao cho cc ngi dn chnh. a) Vic cai tr Nam k Ti cc x thn Nam k c Hi ng Hng chnh gm 12 ngi K mc do dn trong x bu ra. Ngi ra ng c K mc phi c ti sn v uy tn. Quyt nh ca Hi ng Hng chnh s c thi hnh do ba v Hng thn, Thn trng v Hng ho l ba cp thp nht ca Hi ng. Hi ng qun tr v vic thu m, ti sn, ng x, cu cng, trng hc, miu nh v cc c s cng cng,... Trn n v x l tng do mt chnh, ph Cai tng c la chn v bu ra do cc x. Cc tng hp li thnh tnh, t di quyn mt quan cai tr ngi Php. mt vi tnh chnh, ph Cai tng l nhng ngi trung gian gia cc x v quan ch tnh ngi Php (Tham bin). nhng ni khc, cc tng hp li thnh qun do cc quan c ph (cao cp nht trong ngch hnh chnh Nam k) quan Ph hay Huyn cm u. Cng c mt vi qun quan trng c bit c cng chc Php b n gi vic cai tr. Cn ti tnh l, ngoi vin tham bin ngi Php v mt vi cng chc Php lm ph t, gi k ton, c mt s cng chc ngi Vit l cc c ph s, Ph, Huyn, Thng ngn, Th li. Mt Hi ng dn biu hng tnh hay hng qun mi nm hp vi vin Tham bin nh ngn sch v mi vn linh tinh trong tnh. Vin Thng c ng Si Gn c trch nhim v vic cai tr ton x, iu khin cc quan cai tr cc tnh v cc c s chuyn mn (Thng chnh, Bu in, Cng chnh, Hc chnh,...) li c mt Hi ng t vn, Hi ng t php, Hi ng qun ht gip v biu quyt ngn sch ton s hng nm. Thm vo, c Phng thng mi, Phng canh nng gm cc hi vin Php, Vit, c ra mt i din ti Ngh vin Php. Ring Si Gn, Ch Ln, c mt Hi ng thnh ph, hi vin cng va l Php, va l Vit. Cc hi vin ny bu ra mt vin c l iu khin gung my cai tr Si Gn, cn Ch Ln th c mt cng chc khc do ph Thng c b nhim. b) Vic cai tr Bc k y, nn hnh chnh khng trc tip vi Php nhiu nh Nam k. ng u ph l huyn, c cc quan Tri ph, Tri huyn, bui u tuyn la trong cc ngi khoa mc nho hc (T ti hay C nhn) sau chnh ph Php lp ra trng Hu b cng trng Lut ly ngi tn hc ra lm quan. Gip vic h c mt vn phng c Thng phn hay li gip vic. Ph t c hai vin thng li v mt t lnh l. Nm by

483

Vit S Ton Th

ph, huyn hp li thnh mt tnh, t di quyn mt vin Tun ph. tnh ln gm nhiu ph, huyn hn th c Tng c (Bc Ninh, Thi Bnh, Nam nh). Bn cnh vin Tun ph hay Tng c c mt quan n (n st) v mt quan c hc, cc v ny u thuc quyn mt vin Cng s Php l ch tnh. Ti mi tnh Bc k cng c mt hi ng hng tnh nh Nam k, thnh phn ca hi ng ton l ngi Vit c nhim v gip kin cho vin Cng s Php v mi vn cai tr trong tnh. cc min bin gii v thng du, Php lp ra cc o do cc v quan Php cai tr v T trng a phng mang chc Qun o. Trn cc Cng s c vin Thng s ( Bc k) v Khm s ( Trung k). Trc y, Php t chc Kinh lc ngi Vit trng coi ton x, nhng t nm 1897, Php bi Nha Kinh lc cho ngi ca h nm ht mi quyn hnh v cng vo nm 1897 Php lp ra mt Ngh vin c tnh cch t vn nh Nam k. Ngi c sng kin ny l Ton quyn Paul Bert. Nhn vin ca Ngh vin do cc tnh bu ra hp vi Thng s hay Khm s mi nm mt i ln. Bc k cng c Phng thng mi t ti H Ni v Hi Phng v mt Phng canh nng. Hai thnh ph ny, trn Php l nhng t cho Php cng nh Nng Trung k, c chc c l ng u v c mt hi ng gi l Hi ng thnh ph xem xt cc vic cai tr. c) Vic cai tr Trung k Ti Trung k, trn c vua v triu nh nhng ch l h v m thi. Nu ngi Php thi hnh ng tinh thn Ha c nm 1884 th vua ca ta cha mt ht quyn hnh, nhng t giai on ny, nhng ngi ra lm quan thng l nhng phn t hot u hay thn Php hoc l tay sai ca Php, c cng lao vi Php trong vic bnh nh nc ta trc y th cn ai l ngi tranh u cho mi vn quyn li ca ng bo nht l Trung k, chnh ra Php ch c th t chc Khm s quyt nh mi vic bang giao v kim sot vic thi hnh ha c bo h m thi, cn vic cai tr cc tnh thuc cc quan ta, tr vic thng chnh, cng chnh hay mt vi c s c tnh cch chuyn mn mi phi dng n cc k s Php. Nhng n triu Thnh Thi th Php dng p lc t b my thng tr nh Bc k.

484

Vit S Ton Th

Phn 4 - Chng 5

Nhng Cuc Tranh Th c Lp Ca Vit Nam T 1928 - 1951

- Vit Nam di ch Php thuc - Nhng cuc tranh u ca th h chng ta - Nht Bn can thip vo ni tnh ca Vit Nam - Nhng mu m ca hai phe Thc, Cng - Ch Php thuc co chung

1- X Hi Vit Nam
Vit Nam do hai Ha c 1862 v 1884 cng vi ln quc Ai Lao, Cao Mn t hu bn th k XIX thnh thuc a ca nc Php. Cc vic ln nh u do ngi Php nm gi ht, v vy np sng vt cht v tinh thn dn dn cng thay i theo quan nim vn ha v chnh tr ca cc nh thc dn, quc. Nm 1897 ng Doumer lm ton quyn ng Dng t cc thu inh, in, th trch, mui, thuc phin, xut nhp cng, t ng xe la, xy dng cu cng, m mang canh nng, cng ngh. Nm 1902, ng Beau thay ng Doumer xc tin vic dy ch Php bi b Nho hc, lp Y t cc, nh thng, cc s bu in, ... ng vo a v ngi Vit Nam th h c, ta thy qu b mt c ca x hi Vit Nam c thay i r rt v bt c nhiu con ng nh hp, nhiu th thnh lp xp, ngho nn nh sng, trc giao thng thy l m c nhiu, tin tc th t i li mau l, xe in, xe hi, tu ha i khp x. V vn ha, ci hc ca Ty phng c phn khong t v c tinh thn dn ch hp vi s nguyn ca nhiu ngi tuy cha su rng lm. Nhng c nhn bng con mt su sc ca cc nh chnh tr vi nhng nhn xt tinh t th mi r ng Dng ni chung, Vit Nam ni ring, ch l mt thuc a khai thc v l mt thuc a khai thc ngon lnh nht nu so vi nhiu thuc a khc cng ca Php. Trong quan nim ca c Php, ngi Php n y u c phi thi hnh nhn ngha v tht tnh gieo rt ht ging vn minh. Nh vy nhng cng cuc xy dng m mang nc ta d nhin ch phc v quyn li cho cc nh t bn v quc m thi. Xin hy coi danh sch mt s hi bun di y c mt nim v s khai thc ca t bn Php ng Dng tai hi n chng no:

485

Vit S Ton Th

Cc nh ngn hng ng u c ng Dng ngn hng, vic pht hnh giy bc ng Dng, cng ty nu ru Fontaine, cng ty Thy in, s si mng Hi Phng, cng ty ch to ru Bia v nc ngt Hommel, cng ty nng nghip An Nam, cng ty rng ni v cc xng ca Bin Ha, cng ty tu in ng Dng, cng ty xy dng cc cu cng, cng ty cc n in cao su t , cng ty ha xa Vn Nam, a c ngn hng, cng ty cao su Cu Long Giang, cng ty dt si Nam nh, cng ty cc xng lm ng ng Dng, cng ty vn ti hng hi Nam K v ng Dng, cng ty khai thc thic v Wolframs Bc k, nh my dim, cng ty khai thc khong cht ng Dng, cng ty than Hongay, ng Triu, v nguy him nht l ng Dng ngn hng, vin pht hnh giy bc ng Dng. Nh th th ng x, cu cng lm ra ch chuyn dch hng ha, sn phm ca cc nh bun, nh k ngh, nh trng ta v hnh qun bo v quyn li ca ngi Php y hn l phc v m dn bn x. Trong khu vc kinh t, thng mi trn y, nhn vo cc ngi tai to mt ln, khng thy ngi Vit no ht t H Ni vo ti Si Gn, ha chng c mt t mi bn ti t ca cc nh ngn hng c vay tin v lm st ty bc lt t in hay m mang vi k ngh nh thnh mt th vt hy sinh m ng Dng ngn hng thng tay bp cht hi kinh t khng hong nm 1930. Nhng s ngi t i ny ring i vi Hoa kiu, n kiu cng ch l nhng ci bng qua, k chi i vi cc nh thc dn Php. V rung t, nhng ch tt lnh ngi Php cng chim ht, ngay c nhng ni ngi dn qu khai thc thuc cng in hay cng th. Nm 1890 rung t ngi Php khai thc trn ton ci ng Dng l 11.390 mu ty, ti 1939 din tch ny ln n 1 triu mu, ring Nam k ti 610.000 mu, theo s k cu ca Piere Naville trong cun La Guerre du Vit Nam. Ri nhng ngi dn qu hin lnh ca ta b cng bch i lm phu phen, cu ly cc n in, cc x nghip c i m chng c v, nht l cc ngi i lm cho cc n in cao su t , m than Hongay, thng b nh p dy v li thm ma thing, nc c cht v k. Trong cc ngnh hnh chnh cng nh trong qun i, ngi Vit ch c gi nhng chc h ng v mt s ngi c lm quan Ph, Huyn cng khng c ngi Php trng vng. Ta cng nn bit rng phn nhiu quan li thi Php khng thuc v nhng danh gia, t . V cui th k XIX nc ta bi trn, s phu ta c phong tro bt cng tc vi ch, cc nh nho i quc u cm con chu hc ci th "ch nh con dun ca m ngi man di, mt xanh l". Vy nn ch c nhng ngi t lim s mi nhy ra xu m tn tro, do vn chng Vit Nam phn nh c nhiu s kin rt hi hc qua cc cu th di y: em thn khoa gip lm ti Php Lm bi nh nho hc ch Tu ... Con nn khoa gip, cha mn gi Em c cng danh, ch ...

486 Trong nh b m cong t vt Ngoi sn ng c ngng u rng

Vit S Ton Th

nh du s sa a ca mt hng ngi t ph l tr thc v phng din quc gia trong thi n l. Qua cc trang trn y. ta thy s khai thc ca gii t bn v ti phit Php qu v i v khng th khng c cm tng rng nc ta l mt ming tht cho trm dao xu x. Qu vy, nu ngi Php cn tn ti trn gii t ny th ci ha dit chng ca ngi Vit cng khng phi l iu xa xi lm. Chnh mt s ngi v t Php cng nhn thy tnh trng ny v trch cc nh thc dn Php qu gi tay nn bp, qu mit th v c c i vi ngi Vit. V y l c mt s sai lm v chnh sch nn quc Php tan tnh s nghip trn ton ci ng Dng tht l d nhin. S sai lm y l h ngi Vit Nam xung mt loi bi thn h cp, mt loi n l cm ci v vt cht, nhc nh v tinh thn, gy nn cm hn trong khp cc tng lp x hi thuc a ny, nn khi bin c xy ra, ngi Php ng Dng khng c mt bn ng minh no trong nhng gi pht en ti, ng l nu h khn ngoan hn, nhn o hn, m quan trng tay sai trc tip ca h c nhiu uy tn li ko qun chng cho h, thng gia a ch bn x mnh m c th gp phn tranh u vi h, gii lao ng khng b ch p v bc lt qu, s khng chy theo i phng. Thi by gi c Phan Ty H cnh co cc nh cm quyn Php trong mt bc th nh sau: "Chnh Ph nn chn hin ti trao cho quyn bnh, ly l m tip, ly thnh m i, ni rng quyn n ni cho cc thn s, bo qun cho m rng thng t tnh dn, thng pht cho nghim minh, khuyn rn quan li, sa i lut php, gim bt su thu, khuch trng cng ngh th s dn vui lng gip chnh ph, ch cn ai lo toan chng c na" Nhng chnh ph thuc a cn qu say sa vi thi hong kim v qu tin tng ci d uy ca cc chin cng F. Garnier, H. Rivire, Rigaul de Genouilly cui th k XIX nn b ngoi tai l thuyt "Php Vit hu" ca c So Nam v li khuyn co ca c Ty H. Ri "Vt cng tc bin, nhn cng tc phn" l mt nh lut th gian ny. Ci hu qu ca mt ch "Ngi bc lt ngi" a nc Php ti u?

2- Cc Cuc Chin u Ca Phi Tn Hc

Nm 1925, c Phan Bi Chu b Php bt c Thng Hi dn v Vit Nam, sau c c n x nh d lun cng phn ca ng bo ton quc, ng l Php thng tay tiu dit nh lo thnh cch mng ca chng ta. D sao vic c Phan k trn cng t r rng cuc vn ng ng Du tht bi, hai nc Tu, Nht khng gip c phi cch mng nh lng ta mun. Ri c So Nam v nhiu thanh nin ca ta b mi ra khi t Nht. Chnh ph Quc Dn ng Trung Quc ch lm c mt vic l cho cch mng Vit Nam t tc m thi, mc du mt s nhn ti ca ta c cng chin u bn cnh cch mng qun ca Trung Tn Sn dng nn Trung Hoa Dn Quc. Song song vi phong tro Hu Vn Thn t 1917, nhiu cuc bo ng vn xy ra.

487

Vit S Ton Th

Nhng ngi tn hc cng thy mnh c nhim v ni ch tin nhn v hng ng vi cc nh cch mng hi ngoi, v vy c nhng v di y lin h r rng vi chng trnh hnh ng ca phi ng Du: - ng Lng Ngc Quyn Nht Bn v nm 1917. n Hng Cng, ng b mt thm Anh bt giao cho Php, Php em giam ng ti nh lao Thi Nguyn. Sau ng i Cn khi ngha tnh ny, ng Quyn c tham gia nhng b qu chn nn trc khi qun khi ngha tht bi, ng t t anh em khi v mnh m lng tng. Cuc dy ng ca i Cn ko di c vi thng. - Nm 1923, ton quyn ng Dng Martial Merlin i cng cn bn Nht v n Sa in (Qung Chu) c Php kiu i tic Victoria, b mt thiu nin Vit Nam l Phm Hng Thi nm bom, ch ring Merlin thot him, cn mt s ngi cht v b thng, h Phm nhy xung sng m cht. Vic ny c nh hng rt ln ti tinh thn dn tc ta trong nc v by gi quc dn c v th , chn nn vi vic chng Php. - Nm 1924-1925, nhiu ng phi cch mng c t chc ra. Thot tin l Vit Nam chi b ca hi T p Bc Nhc Tiu Dn Tc thnh lp Qung ng do Nguyn i Quc v Lm c Th ch trng. Mt chi b hot ng Vit Nam sau i ra Vit Nam Thanh Nin Cch Mng ng Ch Hi nh trn ni. - Ba L c ng Vit Nam c lp do ng Nguyn Th Tuyn t chc trong gii sinh vin v anh em lm tu bin. Nm 1926 Tn Vit Cch Mng ng tc Phc Vit c hot ng H Tnh v Si Gn. Nm 1927, nhm Nam ng Th x c Phm Tun Ti, Hong Phm Trn tc Nhng Tng, Nguyn Thi Hc lp ra Vit Nam Quc Dn ng. Nm 1928 T Thu Thu v Nguyn An Ninh lp T Quc t. Nm 1929 Vit Nam Cch Mng ng Ch Hi i ra ng Dng Cng Sn ng. Nm 1930, Vit Nam Quc dn ng khi ngha Yn Bi vo mng 10 thng 2 b tht bi. quc thc dn ra tay khng b. Mi ba yu nhn VNQD b ln on u i vo ngy 176-1930, cn hng ngn ng vin b y i Cn o, Sn La v Lao Bo. T nm 19311932, khp Nam Bc c nhng v biu tnh do ng Cng Sn b mt t chc b lnh L Dng n p rt tn nhn. Nm 1937, Mt Trn Bnh Dn bn Php ln cm quyn th cc nh cch mng thuc cc ng phi u ng ln cng khai lp ng Dng i Hi Ngh yu cu ci cch chnh tr v gii phng cc quc s phm. Php chu nhng b kh nhiu bng cch u i quc s phm, kim vic cho h lm. - Nm 1940 cuc i chin nh xy ra, qun i ca Thin Hong tin vo Vit Nam th Phc quc qun ca ta nh chim Lng Sn nhng v Nht khng ht lng gip nn t tun sau, Php iu nh xong c vi Nht, lin vy nh tan qun cch mng. Ch tng l Trn Trung Lp b bt v b x bn cng hng trm binh s Lng Sn di thi Cng s Chauvet. Cng nn nhc rng trc khi qun Nht bc vo ni a, mt ng quc gia mi l i Vit Dn Chnh ra i do ng Nguyn Tng Tam lp ra gm nhiu tr thc, cng chc v sinh vin v cng c lin lc vi qun phit Nht Bn. Khi Phc quc qun tan v, Php em cc quc s phm trong nc i an tr th i Vit Dn Chnh cng c mt s ng vin b bt, ring ng Nguyn Tng Tam chy thot qua Tu. Sau t lu,

488

Vit S Ton Th

i Vit Dn Chnh c t chc li v mang tn l i Vit Quc X trong c my nhn vt trng yu l Nguyn Vn Tiu, Nguyn ng , Trng nh Tr,... - T 1943-1944 Vit Nam i Quc ng ca cc ng Nguyn Xun Ch, L Ton, V nh Di, Dn Ch ng ca cc ng V nh Ho, Dng c Hin cng xut u l din (sau ny Dn ch ng l thuc hn mt trn Vit Minh cho n ngy nay) V trc cuc o chnh 9-3-1945, mt s ng phi quc gia tp hp li thnh mt ng ln ly tn l i Vit Quc Gia Lin Minh trong c i Vit Quc X v i Vit Quc Dn ng l hai ct tr. i Vit Quc Gia Lin Minh bc ra sn khu trong thi Nht thuc nhng km th on, t kinh nghim tranh u tuy c tay Nht b mt ng h m vn b Mt Trn Vit Minh dnh mt a v, ng l chnh quyn trn ton ci Vit Nam phi chuyn qua tay h.

3- Cuc o Chnh 9-3-1945

Trn nh Th chin bng n l lc Vit Nam cng nh nhiu quc gia b tr bc sang nhng giai on mi ca lch s. Phong tro Vit Nam Quc Dn ng v ng Dng Cng Sn ng mc du b quc Php n p t nm 1930 vn ngm ngm hot ng. Cch mng Vit Nam by lu thu nanh du vut sa son nm thi c, th thi c y bt u ti gia lc ting sng i bc ca Pht xt c n trn b sng Rhein, phi c Nht oanh tc cc cn c ng Minh ngoi b b Thi Bnh. Tuy mt lin lc vi chnh quc, chnh ph ng Php, kinh nghim t cuc i chin u tin, bt cc quc s phm em i an tr cc ni nh trn ni, vy m nhiu cuc bo ng vn tung ra ngay sau . Nam b, L Hng Phong cng v l Nguyn Th Minh Khai h ho dn chng khi ngha. Lng, ng i Cung ch huy bo an binh chim n. Phc quc qun do c Trn Trung Lp theo qun i Nht v hot ng Lng Sn. Tnh th tr nn ri ren hn bao gi ht. Dn chng au kh v cng v ci nn np thc cho Nht dng, cho chnh ph ng Php d tr ch s b ca qun i ng minh. Mt phn ln rung t b trng dng trng thu du, ay, gai hu cung ng cho k ngh chin tranh Nht. Quan li c dp bp nn, dn chng v cng iu ng, t ni thn qu cng tn n chn th thnh, dng nh ti mc khng th chu ng c na. Thm vo , mt nn i khng tin khong hu, khc lit qu sc tng tng din ra: ngt hai triu ngi cht la lit khp cc b bn, ven ng, x ch, sut t min Trung ra ti min Bc. Ngoi Bc phn b hi nhiu nht. Cnh ng bi t n nh vy thc dc mi ngi ng dy tm sinh l cho cuc sng b tc, y kinh khng. T 1940 n 1945, mu bt u chy, tang tc mt m khp bu tri Vit Nam. Lng ngi Vit ang si ni cm hn gn ha in, ha di th sng ngy 9 thng 3 nm 1945, qun i Nht nh p quc Php ti ng Dng. Sau 24 ting ng h, b my cai tr ca ch c b xp , v trn cc no ng, ngi Nht dn y nhng bn tuyn co kt liu chnh quyn ca Php v tung ra khu hiu "Chu ca ngi ". Ci chiu bi qu rt d nghe khi m ngi da vng qu chn chng cuc tnh duyn bt c d vi ngi da trng sut 80 nm rng. T k bnh dn n ngi

489

Vit S Ton Th

tr thc, tt c u hng v pha l c mt tri . Nhng vi mt s ngi snh chnh tr, ngi ta hiu th no l ch ngha i ng trn t Trung Hoa vi hn 450 triu ngi Hn trc khng lu. Tt nhin b my chnh quyn phi sang tay ngi Vit cho danh chnh ngn thun, min l hu trng sn khu, ngi Nht ng vai ch o. H thng chnh tr do tay ngi Php xy dng sut 80 nm th l mt pht tan tnh. Cc quan li xa nay v ngc tuyn b trung thnh vi nc Php by gi lng l rt lui. Chnh ph Trn Trng Kim ra i c hoan nghnh nhit lit t Bc vo Nam thay th cho Ni cc Phm Qunh co chung ti Hu. Thnh phn ca ni cc gm c nhng v sau y: 1- Trn Trng Kim: Th Tng 2- Trn nh Nam: B Trng b Ni V 3- Trn Vn Chng: B Trng b Ngoi Giao 4- V Vn Hin: B Trng b Ti Chnh 5- H T Khanh: B Trng b Kinh T 6- Nguyn Hu Th: B Trng b Tip T 7- Hong Xun Hn: B Trng b Gio Dc & M Thut 8- Trnh nh Tho: B Trng b T Php 9- Lu Vn Lang: B Trng b Cng Chnh & Giao Thng 10- V Ngc Anh: B Trng b Y t & Cu T 11- Phan Anh: B Trng b Thanh Nin A- Hai vic cn thit tc khc biu dng nn c lp ca mt quc gia l quc k v quc ca. Chnh ph mi lin lm c qu ly mu vng gia, thay c long tinh l du hiu ca thi l thuc. Bi "Ting Gi Thanh Nin" ca sinh vin trng i hc H Ni c dng lm quc ca thay bi "ng n Cung" y m v h bi. B- Vic gio dc cng phi canh tn. ng Hong Xun Hn nghin cu ngay mt chng trnh mi bng ting Vit dng lm cn bn trong mi vic, t gio dc n cc cng vn, t lnh. C- ng Trn nh Nam ra lnh ty u gung my hnh chnh khp ba k. Mt s tham quan, li nhng b triu hi v nhiu nhn s c uy tn trong dn chng c mi lm vic nc. ngoi Bc, bc s Trn Vn Lai c c lm c L thnh ph H Ni. ng lin cho h tng Paul Bert v cc tng ng trong cc ph H Ni khng ngoi mc ch xa ht vt tch ca thi quc. D- ng Phan Anh din thuyt H Ni, c v dn chng hng ng vi phong tro mi. ng nu ln mt chng trnh ci t thanh nin, vch con ng phng s quc gia lo tin ha v ba phng din: c dc, Tr dc, Th dc mong c nhng phn t hng hi v c y kh nng. ng lp ra hai ngnh thanh nin: Thanh Nin Tin

490

Vit S Ton Th

Tuyn v Thanh Nin Tin Phong. Bui din thuyt ca ng trc nh ht ln lm si ni lng i quc ca mi ngi, nht l cc bn tr. Cc v b trng khc cng u t nhiu thin ch trong nhim v ca mnh, nn ni cc do hc gi h Trn lnh o c nhiu cm tnh v tn nhim ca qun chng. Cc ng phi quc gia i vi cuc bin chuyn chnh tr ny v ni cc Trn Trng Kim c v d dt, nht l i vi ngi Nht, tuy vn c s giao thip cng khai vi h. Ring c Mt Trn Vit Minh l hot ng hn c. H tuyn truyn m trong dn chng, m st mt s mt thm ca chnh ph Php v tung ra khu hiu "nh Nht, ui Php". Gia lc ny, dn chng Vit Nam bt u nh nhiu du hi v ci c lp m Nht va trao cho h trc s lng cng gia chnh ph Trn v i bn doanh Thin Hong sau khi xy ra mt vi vic bt ng kin. D sao, ni cc Trn Trng Kim ra i vo bui u l mt lung gi mt thi vo lng ca hai mi triu ng bo Vit Nam. N em li mt ngun hy vng mi cho mt dn tc chu bao nhiu iu tai hi v cuc nh Th chin gy nn: bao nhiu tang tc, bao nhiu cuc ph sn, bao nhiu thm ha v ngha, v l, do cc cuc oanh tc ca ng minh trn t ta, li cn do s tranh ginh Nht-Php trn cc a im qun s v chnh tr. Ngi Vit i x vi ngi Php nh th no khi chnh quyn ca Php ? Tr mt hai thnh ph ln nh H Ni, Hi Phng, c mt vi s cp bc, git ngi m Php kiu l nn nhn bi bn lu manh, ngi Vit khng h li dng ci th cng ca ngi Php gy nhng phong tro qu khch hoc tch thu ti sn ca h. C ch qun t lm cm ng rt nhiu ngi Php v c l h m thm hi hn v cc li lm qu kh. T khi ra i cho n khi gii tn nhng vai tr lch s cho mt trn Vit Minh xut hin ngy 15 thng 8 nm 1945 ti H Ni, ni cc Trn Trng Kim ch ng c 4 thng, nu khng lm c nhiu vic v i nhng t nht phi nhn ni cc ny t ra c nhiu thin ch, tuy nhin xt v nng lc, ta thy ni cc ny ch c th thch hp cho thi bnh, do ta khng ly lm l khi thy n li bc nhanh chng trc s tin trin mau l ca cao tro Cch mng nm 1945. Nht u hng ng Minh vo ngy 13 thng 8 nm 1945 sau khi bom nguyn t ca Hoa K di xung hai thnh ln l Trng K v Qung o nh ot r rt cuc hn thua. Lc ny, ti Bc Vit hai lc lng Cch mng tranh nhau cp chnh quyn. i Vit Quc Gia Lin Minh, mt mt trn quc gia gm c nhiu ng phi v quan trng hn c l Vit Nam Quc Dn ng v i Vit Quc X ca cc ng Nhng Tng, Nguyn Ngc Sn, Nguyn Vn Tiu,... v Mt Trn Vit Minh do cc lnh t ng Dng Cng Sn ng l H Ch Minh, V Nguyn Gip iu khin. Dn chng hng c v cc lc lng, v trong khi Vit Nam l ci nh b ng, d nhin ai vo trc th ngi y lm ch. Vit Minh c nhiu k thut cch mng v th on su sc, i bc trc sau khi t chc c nhiu cuc biu tnh c ng qun chng t ngy 15 thng 8 nm

491

Vit S Ton Th

1945 n ngy 19 thng 8 nm 1945, nm c hu thun ca cc tng lp qun chng. Ngy 25 thng 8, vua Bo i thoi v, chnh ph Trn Trng Kim b gii tn v mt chnh ph lm thi do ng H Ch Minh lm ch tch, ra mt quc dn ngy 2 thng 9. Vi tun sau, qun i Trung Hoa ly danh ngha, tip phng qun ca ng Minh sang gii gip v hi hng qun i Nht, chim ng t Bc Vit vo n v tuyn 16 (Tourane). Cng trong dp ny, qun i hong gia Anh n b Nam Vit. l c mt s kh khn cho chnh ph H Ch Minh v qun i Trung Hoa khi y gip nhiu cho cc yu nhn Quc Dn ng v Vit Nam Cch Mnh ng Minh Hi (V Hng Khanh, Nguyn Hi Thn, Nguyn Tng Tam) tr v nc v ra mt ng h cc ng phi quc gia. Cuc xung t gia hai ng H Ch Minh v Nguyn Hi Thn rt kch lit, bng bo ch, bng nhng cuc x st m mu, ... Qun i Trung Hoa gip VNQD, chim c nhiu tnh Bc Vit tng nhiu phen lm nao nng Mt Trn Vit Minh. Sau ny, tng Tiu Vn ng ra ha gii i bn lp mt chnh ph Quc gia Lin hip, trong c ng Nguyn Hi Thn c c lm ph ch tch, Nguyn Tng Tam lm B Trng Ngoi Giao, Trng nh Tri lm B Trng Y T, Chu B Phng coi B Kinh T. Trong quc hi, VNQD (k c ng Minh Hi) gi 70 gh. Nhng y ch l mt cuc hp bt c d v pha Vit Minh Hip nh S b 63-1946 thnh hnh. ng Nguyn Hi Thn cng mt s lnh t quc gia li phi rt sang Tu v khng ng vi tinh thn Hip nh k trn. Xin coi y ni dung ca Hip nh 6-3-1946: A- Nc Php nhn nhn nc Vit Nam l mt nc t do ng trong khun kh Lin Bang ng Dng v Lin Hip Php. B- S sp nhp Nam Vit vo Vit Nam s do mt cuc trng cu dn nh ot. C- Vit Nam c qun i ring, nhng qun Php c quyn chim c trong k hn 5 nm. Mi nm, s qun i Php phi rt bt 1/5. S qun i Vit Nam khng qu 10.000 ngi. D- Nc Vit Nam c ti chnh ring, nhng phi chu quan thu chung v ng bc do ngn hng ng Dng pht hnh s c thng dng nh trc. E- Nc Vit Nam c quyn t lnh s ti my nc ln cn. G- Nc Vit Nam c quyn tip nhn lnh s ca my nc ln cn. K tn H Ch Minh, V Hng Khanh, Saiteny Ngay sau vic k kt S c 6-3-1946 Vit Minh lin dc ton lc tiu dit Vit Nam Quc Dn ng ht sc tn nhn khp mi ni, cn Php qun c Vit Minh tuyn truyn l Php mi, Php dn ch ng hong t Hi Phng ko ln H Ni trc s b ng ca dn chng th . Ngy 24 thng 4, li c cuc hi ngh Lt hai bn i su vo cuc m phn. Hai tun l sau (ngy 11 thng 5 nm 1946) hi ngh ny b mc v khng th dung

492

Vit S Ton Th

ha lp trng ca nhau khi i vo chi tit ca nhng vn chnh. Trong lc ny, phi on Phm Vn ng c mt Php. ng H Ch Minh tuy khng d vo cuc bn ci nhng gin tip iu ng phi on Fontainebleau. Ngy 14 thng 8, phi on ny r o ng dy sau mt tun l tranh u gay go. Lp trng ca Php by gi l thit lp Lin Bang ng Dng, ch ny c th kim ch s pht trin mi kh nng dn tc ca cc nc hi vin v chnh tr, kinh t cng nh ngoi giao v i vi Lin Bang ng Dng, Php gi vai tr ch tch v nm gi mi u th. Phi on v nc. ng H Ch Minh li Php thu xp cng vic mt ln na. Ngy 14 thng 9 nm 1946, ng k vi Marius Moutet mt tm c, trong c s xc nh ca bang giao ghi trn hip nh 6-3 v cn tha thun vi nhau s m cuc m phn y hn vo thng ging nm sau (1947). Nhng n 8 gi ti ngy 19 thng 12 nm 1946 th cuc giao thip Vit Php nhng li cho chin xa, phi c v i bc.

4- L Bi Bo i v Hip nh H Long
Cuc xung t Vit Php xy ra m 19-12-1946 ko di n thng 9-1947 m vn chng c s thng bi v bn no ht. Php xoay ra dng chnh tr gii quyt vn Vit Nam. ng Bollaert, i din Php, c ti H ng mt bi din vn ku gi s ngng chin thm mt phen na, nhng v hiu qu. Cc chnh khch ti Ba L lin quay sang pha quc gia Vit Nam v m cuc iu nh vi cu hong Bo i130 lc ny ang lu vong Hng Kng. Ri mt chnh ph lm thi do thiu tng Nguyn Vn Xun thnh lp vo cui thng 5 nm 1948 di quyn bo tr ca cu hong v k ti Vnh H Long mt hip nh vo ngy 5-6-1948. Hip nh H Long gm nhng iu chnh cng sau y: 1- Nc Php long trng tha nhn nn c lp ca dn tc Vit Nam v Vit Nam c quyn thc hin thng nht. Nc Vit Nam cng b gia nhp khi Lin Hip Php vi t cch l nc lin hip vi nc Php. 2- Nn c lp ca Vit Nam khng b hn nh g ngoi vic gia nhp khi Lin Hip Php. 3- Nc Vit Nam cam oan tn trng cc nguyn tc dn ch v mn nhng c vn v chuyn vin Php trc nhng ngi ngoi quc khc, trong cc cng cuc t chc ni b v kinh t Vit Nam.

Ngy 17-2-1947, c Nguyn Hi Thn, ng Nguyn Tng Tam cng mt s chin s cch mng tip xc vi Bo i v thnh lp mt Mt Trn mnh danh l Mt Trn Quc Gia nhm ti Hng Cng gm: Vit Nam Cch Mng ng Minh Hi, Vit Nam Quc Dn ng, Dn Ch X Hi ng, Vit Nam Quc Gia Thanh Nin on c mc ch li dng Bo i tranh th c lp nhng Bo i cng nh cc nh thc dn khc khng chu c s "kh tnh" ca Mt trn ny nn gt kho Mt trn ra ngoi v sau ny, Bo i v lp chnh ph ch c nhn vin ca cc nhm t bn v ca quc cng tc m thi. Vi nhng thnh phn "Nam k quc" v bn tay chn ca quc, Php to ra cc chiu bi c lp, tnh nh la dn chng Vit Nam nhng tht bi.

130

493

Vit S Ton Th

4- Ngay sau khi chnh ph trung ng lm thi Vit Nam thnh lp, cc i biu Php lin sa son k kt nhng tha hip ring v cc vn vn ha, ngoi giao, qun s, kinh t, ti chnh cng cc vn k ngh chuyn mn. Ngy 8 thng 3 nm 1949, cu hong Bo i li cng tng thng Vincent Auriol k ti in lyse mt tha hip xc nh r rng lp trng chnh tr i bn, tha thun v i cng hi nm trc. Vi tha hip ny d nhin nc Php phi nhng b nhiu hn, va gy mt ting vang vi quc t va li cun cc tng lp nhn dn Vit Nam. Nhng sau 80 nm sng di quyn Php, nhn dn Vit Nam hiu ngi Php qu nhiu, li nhn vo Bo i v thnh phn ca chnh ph Bo i, nhn dn cng ht tin tng, v vy m cy bi quc gia tc cy bi Bo i khng c hiu nghim. Ta nhn thy rng trong giai on ny, Php rt lng tng. T cui nm 1946 h dng qun s i vi chnh ph Vit Minh, cho ti nm 1949 khng thu c kt qu theo mun. Nhng li c on ca i tng Valluy v Morlire u sai ht bi dn tc Vit Nam nm 1946 khc dn tc Vit Nam 1858. khi m ngi Php bc chn vo x Nam k l lc m dn tr ca ta cn thp km hn nhiu. Dn vn theo khng chin, khng chin vn c v bn b, trng tn. Ci c lp trao tr cho Bo i v cc tay sai ca Php l Trn Vn Hu, Nguyn Vn Tm, ... vn l ci tr bnh v khng nh la c ai ht. Sau ny v tht vng, Php cho Nguyn Vn Tm ra lm th tng hip vi tng De Lattre de Tassigny thi hnh chnh sch nh mnh nh mau, chnh sch ny bun thay vn ch l chuyn cm dao chm nc ... Nay nhn v pha Thc, Cng ta th hi: Vic k kt hip nh s b 6-3-1946 c nhng n g? i vi Php vic k kt ny r rt rt cn v phng din qun s trc nht. Nu khng tm ha vi bn ng H Ch Minh th c c ng Minh cho thay th qun i Trung Hoa cng kh khn, v Php bit rng khng khi no ng H Ch Minh chu qun Php vo Bc Vit mt cch yn n. Dng v lc m b ln t Bc cng khng d dng, v phong tro i quc ca dn chng Vit Nam ang bc ln ti cao , Php li cn ngi ng sau Vit Minh c Nht na. Vy ha hon vi Vit Minh qun i c vo ng Bc Vit khng tn xng mu m li chim c cc v tr then cht th mi l k tuyt du hn c. Ngoi ra theo tinh thn S c 6-3, Vit Minh chu gia nhp Lin Minh ng Dng v Lin hip Php th s kin ny l mt s l thuc rt c li cho Php, nu sau ny c iu bt trc th Php cng nm c Hi Phng trong tay c ni qun mnh b ri. V phn Vit Minh, chng vi tip phng qun Trung Hoa l chng vi ng Minh, v chng vi Php cng l iu c th tai hi v chnh tr, nht l lc ny qun i Anh n ly danh ngha ng Minh em binh i ca i tng Leclerc bc chn ln Si Gn. Do s tnh ton trn y, chnh ph H Ch Minh rt ht tun l vng vo ti bn Tiu Vn, L Hn v Hong Cng h ko qun v bn kia bin gii, cn c vo ch hai phe Quc, Cng, Vit Nam thnh lp xong mt chnh ph lin hip v cng k vo S c 6-3 vi Php. Thm vo , qun Php c mt Bc Vit, tt nhin khng c M a vo theo v nh vy, qun i Anh cng s ra v.

494

Vit S Ton Th

Tm li vic k S c 6-3 l iu li cho c hai phe Thc, Cng v ch tai hi cho nhng ngi quc gia m thi. Vit Minh loi c qun Tu, nm chc c chnh quyn dit phe quc gia v ang c lp c ng Minh tha nhn. Php cho qun vo c Bc Vit, gip cho Cng Sn lp c chnh ph th sau ny s khng c Trung Hoa v M nhng tay vo (bi Php tin s bp c Vit Minh trong t thng). Vn Vit Nam nm trong khun kh Lin hip Php, Php s hip p c Vit Minh v ngay lc , Php hp sc vi Vit Minh thng du Bc Vit tiu dit phe quc gia bi phe ny cng l k th nghch c hu ca Php. Xin nh rng Php cng ng tnh vi Vit Cng thu xp cho phe quc gia k vo S c 6-3 c mc ch trnh s phin phc vi ng Minh l Php hp tc vi mt chnh ph cng sn. V hiu c dng trn y ca Thc, Cng, nn hai ng Nguyn Hi Thn v Nguyn Tng Tam ln mt ri bng qua Tu. ng V Hng Khanh li t ch k vo S c khng khi chu trch nhim i vi ng cng nh i vi quc dn. S c 6-3 thnh tu l ci h chn vi s nghip ca nhng ngi quc gia y v lm o ln c tnh th chnh tr ang c li chung.

5- Cuc Chin Tranh Thc-Cng

T thng Chp 1946 n 1950 cuc chin tranh trn ton ci Vit Nam ch l nhng cuc t kch, phc kch, du kch t cc min ng bng ln n cc min sn cc, Bc Vit l chin trng no nhit hn c. Vi chin thut ny, binh i Vit Nam ch l nhng m ma tri xut nhp bt thn, co dn khng chng, nh c sc chu ng gian kh do dai v s am hiu tng tn a hnh, a vt, li thm nhn dn ng h nn c nhiu u im chin u mc d cho ti cui nm 1951, Vit Minh cn km Php v c hai phng din: lng v phm. Php qun by gi c ti 150.000 ngi, v kh ti tn, luyn tp y , phng tin chuyn vn mau l. Nht l cc cp ch huy ca qun i Php u xut thn cc trng i hc Qun i, Cao ng Chin tranh, c nhiu thnh tch rc r trong cuc i chin va qua. T nm 1950 n 1954, Vit Minh mi thnh thong c nhng cuc hnh binh i qui m v cng khai nh s vin tr chin c v chuyn vin ca Trung cng bn kia bin thy Hoa Vit. Gia thu, ng 1947, i tng Valluy tn cng Vit Bc do hai ng: A) H Ni tin ln Sn Ty, Hng Ha, Ph Th, Ph oan. B) Lng Sn tin ln Tht Kh, ng Kh. Theo k hoch "Cloclo" lnh Php nhy d xung Cao Bng, Bc Cn, Ch Chu, Tuyn Quang v cc tnh thuc min duyn hi. T nm 1948 -1950 Php qun chim cc trc giao thng trn ng s 5 v chim ng khp min Nam Trung chu. Ti Trung Vit, tng Lebris xua binh kim sot ba tnh Bnh Tr Thin v nhiu th trn t Nam Ngi tr vo Nam Vit. y tng Boyer de la Tour dn Vit Minh vo ba khu ng Thp, C Mau, Th Du Mt v nm c hu ht cc trc giao thng, gii ta c cc n in v cc vng cng ngh ca Php. Trong giai on ny, trn

495

Vit S Ton Th

khp cc chin trng Bc Nam, Php hay dng chin thut "ba co" tc l nh ngang, nh dc, ri li rt v cn c. Vit Minh c dn chng ng h nn c che y trong cc v cn qut ca Php. Hn na, Php qun i u cng hm hip ph n, cp ca, git ngi nn khin nhn dn cm hn, s cng tc ca dn chng vi khng chin v th m thm cht ch. Sau ny tng Carpentier v Gambize c g cc li lm ny bng cc bin php chnh tr nhng qu mun. Gia nm 1950 chin tranh Cao Ly pht ng. Bin c ny c tnh cch quc t nhng lm chm hn cuc chin tranh ng Dng. Tuy vy k t gi pht ny, hai khi Nga M bt u gin tip can thip vo thi cuc Vit Php. Bn Php c phi on M t Manille qua Si Gn do ng John Melby cm u. Bn Vit Minh c i tng Trn Canh l mt trong 5 h tng ca Trung cng. Trong qun i ca Vit Minh c nhiu c vn v chuyn vin Tu gip . Vit Minh lin m chin dch Hong Vn Th tc chin dch Cao Bc Lng vo ngy 16-9-1950, ng ch hn c trong lc lng Vit Minh chin dch ny c trung on Th v trung on Sng L vn ni ting anh dng xa nay. Chin dch ny ko di trn 100 cy s. Php i bi phi trit thoi khi khp cc cn c min ng Bc cng nh Ty Nam Bc Vit m cuc hnh binh L E A ma ng 1947 chim c. Thy binh i Vit Minh c c li hi, chnh ph Ba L cho i tng Revers sang iu tra v nghin cu tnh hnh. Ngy 17-12-1950, i tng La Lattre de Tassigny c c phi sang ng Dng lm Tng cao y kim nhim mi quyn vn v. Xin nhc, De La Lattre l mt thng tng ca Php tng cm qun i ng Minh trong thi nh Chin tranh u chu. Vin tng ny, sau khi nhn r chin thut v chin lc ca i phng cho lp: 1) Nhiu i qun lu ng chng du kch Vit Minh. 2) Xy cc chin ly b tng quanh khu H Ni. 3) t mt hnh lang trng ngn thng du Bc Vit vi Trung chu. Vy m qun i ca Vit Minh chc thng c h thng phng th ca De Lattre, ri ngy 9-1-1951 Vit Minh nh th mt trn a chin v p dng chin thut bin ngi ti Vnh Yn. Hai bn qun i Thc-Cng trong trn ny ht sc quyt lit n thua. Php qun phi cho di bom xung nh ma vo gia trn tuyn, hy sinh c qun i mnh trong ng tc qun s ny cu vn tnh th, nu khng, qun i Vit Minh thng v c th trn vo H Ni tt nm . Ngy 17-3-1952, Vit Minh tin vo t Lo vi Lin minh Vit Min Lo. Cuc hnh qun "Hautes Alpes" th d binh i xung cnh "ng Chum" v nh vo khu T (Thanh Ha) v Ha Bnh, hy vng ct mi s lin lc ca Vit Minh vi min Thng du k cn Trung cng. Vit Minh tung ra ti 40.000 qun y tin v Luang Prabang, uy hip vng ng Bc Sm Na, chn ng lin tnh 41 (Sn La - Lai Chu) v hot ng khp lnh th ng Dng phn tn lc lng ca Php. Gia lc chin cuc ang o t th tng De Lattre b t thng Ha Bnh vo ngy 11-11952. Tng Salan ln thay quyn Tng T Lnh. Xt ra, cho ti nm 1952, Php qun lun lun lm vo th b ng, lo phng th mt ri. Chnh i tng Navarre ngi k v Salan vo ma thu nm 1953 phi cng nhn rng qun Php lc ny ht lc quan, trn khp cc mt trn u c s thiu thn cn b. Th l Php b ba

496

Vit S Ton Th

th khng hong: khng hong tinh thn, khng hong vt cht, khng hong cn b, mc d Php c M tip tc vin tr y . n tng Navarre, Php qun i chin php, sau nhng kinh nghim chua cay t nm 1945 -1953, xt rng khng th p dng c li nh c in v cng khng th chp nhn c li nh ti tn do tnh trng c bit ca chin trng Vit Nam lc ny. Cho ti by gi, Php iu ng v giao thng chin, du kch chin, li cn au kh v c li nh mn, nh gip l c bng m tu (bch binh), li n th, n thy v li nh chng rt c c ca Vit Minh. Xt ra, nu Vit Minh km hu thun ca nhn dn, th h kh m dng c mt cch hiu nghim cc chin thut k trn, bi nu nhn dn t co, h s tht bi trng thy. Nhng Php, qun i ti u tn ph n y, gieo cm th tang tc khp ni. Php qun li l qun xm lc, th cng l k ch ca nhn dn ri. Navarre lin thi hnh mt ch trng mi: 1) Trit b cc n l loi khi b Vit Minh ph c, lm li kh v mt tuyn truyn. 2) Ginh li quyn ch ng chin trng bng cch tm ch m nh, bt ch ng chin. 3) Hnh binh bt thng, trnh s d liu ca ch qun. Ri ngy 18-7-1953, Navarre m cuc hnh qun "Con n" vo Lng Sn v cuc hnh binh "Camargue" vo Qung Tr ph hy c mt s dng c v my mc ca Vit Minh. Lng Sn, Php dit c hai tiu on, mt s cn c ca ch trong khu tam gic dy ph Bun Thiu l mi hm da trn quc l s 1 (Trung Vit). Lin tip vi hai cuc hnh qun ny, mng 9-8-53 Php rt qun ra khi Na Sn bng khng vn. Trc y, 10-52, Php t chin ly Na Sn ngn Vit Minh trn con ng tin ca h qua x Lo. Cho ti 1953, chin trng Bc Vit vn gay go hn c. Ngoi nhng trn ln k trn, cn c nhng trn l t: trn Tarentaise din vo thng 8 nm 1953 ti Bi Chu, trn Claude ti Tin Lng (Kin An), trn Brochet ti Hng Yn,... Ti Nam Vit, Php m trn Savoie ti Hu Giang v Sng B. Ti Ai Lao, c trn Bearn gia cc vng Nong Het, Ban Ban, trn Dampierre thu li hai th trn Paks v Mng Sung. Xt ra, qu Navarre nm c quyn ch ng chin trng cho ti cui nm 1953, nhng Vit Minh nh c s che y, tip t u ha ca dn chng nn vn c th trng k chin u c. Cui nm 1953, vo ngy 15-10 Php qun xut ton lc ph Lin khu T ca Vit Minh. Vng t ny c ti 255.000 mu ty rung v mt triu dn chng cung cp c hng vn qun chnh quy v a phng qun. Vit Minh t hai s on 304 v 320 y. Hai tng Cogny v Gilles em hi lc qun vo Thanh Ha. Cuc x xt lu ti 23 ngy, gy c nhiu thit hi cho Vit Minh, ct t c giao thng ca Vit Minh mt thi, nhng Php cng tn tht khng km.

497

Vit S Ton Th

Ngy 11-12-1953 s on 320 ca Vit Minh ra cng quy ph kch lit min Trung chu. Php tng tiu dit c s on ny bng cuc hnh qun Mouette, vy m ngy 20-12 s on ny li xut hin Lai Chu v in Bin Ph. T gi pht ny, hai qun Thc-Cng qun nhau ring vng in Bin. Ti y, i t De Castries hy vng cm chn Vit Minh tiu dit h, yn tr rng do ng ni gp gnh him tr, Vit Minh khng chuyn c cc trng pho n. Ri sau 48 ting ng h, cm by gi in Bin Ph chng Vit Minh tr li khp kn qun i Lin hip Php. Cuc giao tranh u tin vo pho ly ny nhm ngy 13-3-1954, lc lng Vit Minh c ti 45.000. Php c 12.000. in Bin Ph l mt khu vc lng cho ca x Thi, Php chim ng hi thng 4 nm 1953. Ti 20-11-1953 tng Cogny cho qun nhy d chim li c im ny ngn vic Vit Minh tin vo x Lo. S thc, Vit Minh tin vo x Lo nh Php n ng qun in Bin Ph ri tiu hao lc lng ca thc dn ti y. Php trng k. u thng 3-1954, Vit Minh tn cng ro rit pho ly ny. Hng ngn tri ph t cc sn ni lao xung khu t rng 140 cy s vung bin "lng cho" ny thnh mt bin la. Nhiu trn gip l c din ra rt l c lit. Hng vn con ngi x nhau trong khi la, h ht, bn chm, kinh khng chng khc g quang cnh ca chin trng u chu va qua. Sut 55 ngy bom n, i bc rn khng ngt. Ri ngi ch huy pho i ca Php l i t Pirotte tuyt vng trc ha lc qu hng hu ca Vit Cng t st. Thiu tng De Castries u hng v cuc chin in Bin Ph h mn vo ngy 7-5-1954. Nhn vo cc vic xy ra trn y, ta thy Vit Cng mua cuc chin thng bng mt gi v cng t gy p lc i vi Hi ngh bn h Leman by gi ang hp bn n vic ngng bn ng Dng. Hi ngh ny lc u do s thm d ca ngoi trng Php J. Bidault vi ngoi trng Nga Molotov sau khi hi ngh t cng tan v vo nhng thng u ca nm 1954 Genve. Ri hai phe Nga M u hng ng vi ting ku gi ha bnh ca d lun Quc t, i din ca Vit Minh, Trung cng, Nga S hp vi i din Anh, Php, Vit, Min, Lo. m hm 20-71954 Php v Vit Minh i ti ch k kt mt tha hip ngng bn c mnh danh t nay l Hip nh Genve gm cc khong di y:

6- Ni Dung Ca Tha Hip Genve v Vit Nam131

1) ng phn ranh tm thi v qun s c n nh vo ni v tuyn 17 (thuc tnh Qung Tr) t ng sang ty nh sau: Vm sng Bn Hi (sng ca Tng) v dng sng ny mang tn Bo Thanh chy qua vng ni n tn lng Bo Ho Su k i sng i vi lng Bo Ho Su cho n bin gii Lo Vit.

Chng ti xin nhc rng trong ni dung ca tha hip Genve ngoi phn lin h vi Vit Nam cn phn ni v s cam kt gia Vit Minh vi hai quc gia Cao Min v Ai Lao.

131

498

Vit S Ton Th

bn ny cng nh bn kia v tuyn 17, mi bn phi lp mt khu phi chin cch xa ng phn ranh 5 cy s dng lm khu tri n v trnh mi s ln xn c th gy ra ti chin,... 2) Nam Vit cng nh Bc Vit cam kt khng chp thun vic lp thm nhng cn c qun s mi (t nh M hay Trung Cng) v khng tham gia mt t chc lin minh qun s no. Nhng Php c duy tr binh s Vit Nam nu chnh ph quc gia y yu cu nh vy... 3) Trong thi hn 2 nm ch i t chc tng tuyn c, quc gia no c lng dn bng cc cuc ci cch sng sut v cp tin s c hy vng tn ti. 4) Cho ti ngy , quyn li kinh t v vn ha ca Php ti Bc Vit vn c Vit Minh bo m. 5) Mt y hi c t ra gi l y Hi Quc T Kim Sot nh Chin gm c i din Php, Vit Minh, Gia N i, n , Ba Lan v Vit Nam c lp ra trng coi vic thi hnh tha hip Genve, c t tr s ti H Ni v Si Gn cng Bn Hi. Mi vic khiu ni ca bn ny hay bn kia u do y hi phn x. Cho ti ngy nay l 1960, tnh trng Vit Nam cng nh c Quc v Hn Quc vn cha thay i l v hai khi Nga M cha quyt nh c cuc tng tuyn c. Trc hip nh Genve v qua cc bin c k ra cc chng trn y, chng ta c th kt lun rng Php hon ton tht bi trn c hai a im chnh tr v qun s. S tht bi a ng Dng ti mt him ha nguy vong do s li lm lin tip ca nhng chnh ph lun lun thay i, bt nht v v trch nhim ng nh li tin on ca J. Decoux, nguyn ton quyn ng Dng trong thi Nht thuc cun A la barre de l'Indochine ca ng.

7- Kt Lun
Qua giai on thc thi, chnh ph Vit Cng tip thu Bc Vit vo cui nm 1954, lp nn mt chnh ph Cng Ha Nhn Dn, v Nam v tuyn 17, cc cng quc Ty-Minh ng h ng Ng nh Dim, mt cu chin s cch mng quc gia v nc cng lp ra mt chnh ph theo khun kh v tinh thn dn ch. Lc ny, mt bin c c bit xy ra: ngt mt triu ng bo Bc V tuyn khng tn thnh ch Cng Sn di c vo Nam. ng Ng nh Dim c mt Si Gn ngy 25-6-1954, lp xong ni cc vo ngy 77-1955 v ng cho m mt cuc trng cu dn vo ngy 23-10-1955. Sau vic ny, ng vua th 13 ca triu Nguyn b trit h. Ngy 26-10-1955 chnh ph Ng nh Dim tuyn b t nay nc Vit Nam l mt nc Cng Ha, theo Tng Thng Ch. Ngy 5-3-1956 Quc Hi Vit Nam ra i. K t giai on ny tr i, Vit Nam ct t mi lin h vi thc dn v phong kin, thnh lp mt quc gia c lp ti ng Nam v c mt trong i gia nh Th gii T do. Chng ti xin ngng li ni y v nguyn tc vit s khng cho php i qu su vo nhng vic cn ang din tin.

499

Vit S Ton Th

Nhng trc trang s cui cng ny, k vit khi bung cn bt khng th ngn cn mi cm xc trn ngp lng mnh, ngh rng dn tc chng ta cn tn ti n ngy nay, cn mt mnh t ny m sng, l nh cng nghip u tranh, xy dng bng bit bao nhiu m hi v nc mt ca t tin t 40 th k nay. Nh thu cn lun lc bn b Dng T, mnh trn khoc da th, ln li ni sng ngi, cha ti, cha con, chng v, nng ta vo nhau m sng cho n khi Hn tc qu mnh, y ngi Bch Vit chng ta xung khp min Hoa Nam, k ln rng, ngi xung bin no n, bi t v cng. Trc k nguyn Thin Cha, ng cha chng ta li tri thm mt cuc ph trm vi na triu binh s vin chinh ca Thy Hong ang trn y nha sng. H nut t ba chi phi ng Vit, Mn Vit v Nam Vit, cn li u Lc l nhm cui cng ca chng ta chin thng v vang v anh dng nn ging ni ta mi cn sng st n by gi. Trn mnh t bao la gm nhng rng ni Qung Ty, thng du min Bc v lu vc sng Nh, chng ta ti to li c , dng triu nh ring mt ci, tic thay chng bao lu li lm vo Hn ha l thuc Bc phng lun 10 th k. Mi th k lm ti d tc, sng nh tru nga, ton dn xc nh v, s nh nhng v s bc lt ca quan li Trung quc n ni trai khng ly ni v, gi khng ly ni chng, nhn khu mi ngy mt hao ht gn nh dit chng. Nhng k c cht u c hi khc th b moi gan, mc mt, gng cm xing xch y mnh, do m gi anh th c khi phi thay ng tu mi pht c cch mng, h Khc, h Ng, th c m dm ui xm lng. Ti khi khi phc c nguyn lc quc gia, L Thng Kit Bc tin, Trn Quc Tun dit Nguyn, Nguyn Hu mng dnh li Lng Qung tha ci th mt t v tay Hn. Xt cc s kin ny th lch s Vit Nam tht l ci g ly k nht, lm ly nht m cng oai hng n tt bc, bi mt dn tc nh b nm ba triu ngi trc y m dm ganh ti, sc vi mt cng quc ng gp trm, giu gp ngn, v l ci l vn minh c cu nht th gii. Phi chi thm ngi, thm ca, t ai rng ri hn na th Mng C vo Trung Nguyn, Mn Thanh ng tr Hoa tc, c l u ngi Vit chng c phn mnh mng ca con chu Hong . T L qua Trn, qua L, vn ha ca chng ta cng i xa, tin mnh, khin Trung Quc di thi Minh phi xc nhn khng th coi ngi Vit nh cc r v phi i vo hng quc gia vn hin, do vi vn th kiu hng di i Mc bi c mt cuc ao binh ca Minh Th Tng (th k XVI). Nhng cng bun thay, ci ca dn tc ang c y mnh th t nhng con chu cui cng ca vua L Thi T v gii phong kin Vit Nam cui th k XVIII, n hn dn nn mi pht sinh ra ci bi trng tam phn thin h, k l cuc Trnh Nguyn phn tranh a nc nh vo vng suy bi. Trong nhng th h gn y, gii lnh o quc gia t ra qu v li, ch k, thoi ha nn tinh thn dn tc khng bit quy t vo u cho ti khi ngn tro quc Ty phng trn qua Thi Bnh Dng th x hi Vit Nam tan r nh cnh kh, c mc. Trch nhim i vi quc dn v lch s trc vn ny, ai phi chu?

500

Vit S Ton Th

Sau hai ha c 1862,1884, nc nh b Php thuc lun 80 nm rng. Cha con ti nhc, v chng lm than, ci thm ha vong n ln ny cng ht sc no n bi t. Ri cng lun 80 nm y, ton dn li vng ln tranh u. Mu o xng trng li trn ngp Bc Nam. Mi nm qua, (1944-1954) li dng c cuc Hon cu i chin, Vit Nam cng Thc dn Php nh mt canh bc cui cng, liu nh mt mt, mt cn132. Kt cc, con chu Trn Quc Tun, Nguyn Hu ra c ci nhc mt nc. Nhng cng t nm 1954 t nc ta chia hai, tung sng Gianh li ti din nh ngy no. Gi y trn giy mc, ngi Vit lm ch ngi Vit, min Bc thuc nh hng ca Tam Quc T, min Nam ng trong hng ng Th gii T do. L thuyt chnh tr no m chng c t im bng nc sn ti p, nhng l thuyt no cng khng th ra ngoi nguyn vng ca nhn dn l Cm o c bo m, hnh phc c chu ton, nhn v con ngi c tn trng. V nhn vo x hi nhn loi hin ti, qua cc kinh nghim lch s, chng ta khng khi c nhiu thc mc: con ngi lm chnh tr mi ngy mt thm sa a. Ci nim v dn, v nc, v nhn loi mi ngy mt thm him hoi, tri li, ci c v li c nhn, gia nh, b ng, mi ngy mt nhiu khin mt im lng tm c khi khng thoi thp ni, n ni ng loi, ng bo git chc, bm vm m x nhau qu loi lang si. Trn 40 th k trc, Nghiu, Thun khng nhng ngi cho con, l do quan nim ly thin h lm i ngha, coi gia nh, b ng l nh, mi khi tai tri, ch nc xy ra, k cm quyn t cho mnh lm li, lm l co minh cng Tri t v dn chng, li xin sa i chnh sch. K lnh o i vi quc dn c thnh nh vy l cng. Nhng cc ngi nh Nghiu, Thun ca ging Hn, nh St. Louis ca nc Php, nh L Thnh Tng ca nc Vit th t m Nron Csar, Charles 1er, Kit, Tr th qu nhiu, t cho mnh l con Tri, con Thnh, c quyn cu vui, hng lc m m dn en th ch ng lm ti mi. Kt cc, h b nhng phong tro cch mng ca qun chng trit h nh c may b gi lt, lc hi tnh th mun. Chng ti, vi nhim v s hc, thy c bn phn gii nhng nh cm quyn nhng s vic tng xy ra trn sn khu chnh tr c kim vi hy vng nhc nh mt vi nh lut v qui tc bt di dch cho gii ngi lnh o qun chng. nh lut v qui tc y l : Nh cm quyn do dn m c th c quyn hnh phi tn trng nhn dn, nhng k phn bi ng loi, coi r nhn dn th du xy thnh vn l, nm gi trm vn hng binh cng l tha. Dn chng l sc mnh duy nht tng p tan bit bao nhiu ngai vng, nghip b, s thc , ai chi ci c? Ring v i cuc Vit Nam ngy nay, t nc qua phn, ng bo chia r, nu t tin sng li chng khi ho gan, t rut. Ca t, ngi tha, c lp cn non nt, vy m nu Nam, Bc coi nhau qu k ch truyn kip th ri y ni ging Vit Nam liu c thot khi ci bi cnh dch ch ti n hay dit chng chng? Chng ti ngng bt ni y, thnh tm thp nn hng lng cu chc cho cc nh lm chnh tr sm thnh cng trong s nghip cu nh, cu nc, xy dng cho x
132

Cuc cch mng gii phng dn tc va qua c th coi bt u bc pht t nm 1944.

501

Vit S Ton Th

s mt a v hng cng ng Nam v cng xin nhn mnh rng nhng ai xa ri qun chng, phn bi qu hng, i ngc dng tin ha ca nhn loi th lch s s l ni ngn nm bia ming.

502

Vit S Ton Th

SCH BO THAM KHO Vit Ng

Bnh Xe Kh Quc, Phan Trn Chc Dn Lut Khi Lun, V Vn Mn D Am Ngm Tp, Phan Huy ch D Am Vn Tp, Phan Huy ch i Nam Lit Truyn S Tp (quyn th 30 - 32), Quc s qun Nguyn Triu i Nam Nht Thng Tr, Nguyn To i Nam Thc Lc, Quc s qun Nguyn Triu i Nam S K Ton Th, Ng S Lin ng n Trn Trng Chnh Tr Quc T, L Vn Su Hu Cc Anh Hoa, Ng Thi Nhm Hong L Nht Thng Ch, Ng Thi Ch Hong Vit Lut L, Quc s qun Nguyn Triu Hng c Thin Chnh Th, Chnh quyn Hu L son Khm nh Vit S Thng Gim Cng Mc, Quc s qun Nguyn Triu Kinh T Th Gii ang i n u?, V Vn Mu La Sn Phu T, Hong Xun Hn L K D S, Khuyt danh (sch chp tay ca trng Bc C) Lch S X hi Vit Nam, Hong Thc Trm Lc Kho V Binh Ch Vit Nam Qua Cc Thi i, Nguyn Tng Phng Lch Triu Hin Chng Loi Ch, Phan Huy Ch Nam B Chin S, Nguyn Bo Ha Nam S Tp Bin, Nguyn Vn T Nguyn Tri, Anh Hng Dn Tc, Trc Kh Nh Chnh Tr H Qu Ly, Chu Thin Nho Gio, Trn Trng Kim Nhng Bi Hc Lch S I, II, III, L Vn He Phan nh Phng, o Trinh Nht Quan Nim C Truyn V Php Lut, V Vn Mu Quc S nh Ngoa, L Vn He Quc Triu Hnh Lut, Chnh quyn Hu L son Quc Triu S Tot Yu, Cao Xun Dc Quc Vn i Ty Sn, Hong Thc Trm S Liu Vit Nam, Hunh Khc Dung 83 Nm, My Ln Vit Php K Ha c?, Nguyn K Nam Tang Thng Ngu Lc, Phm nh H & Nguyn An Thanh Triu S Lc, Khuyt danh (sch chp tay ca trng Bc C) Thin Nam D Hp Tp, Chnh quyn Hu L Trn Hng o, Hong Thc Trm

503

Vit S Ton Th

Trn Th , Trc Kh Trung Hoa S Cng, o Duy Anh Trung Quc S Lc, Phan Khoang Trung Quc Duy Tn, Nguyn Nam Thng Vn Nhn Quyn Trong Phm Vi Php Lut, V Vn Mu Vn Ha Nguyt San, Tp ch ca B Gio dc Vit Nam Khai Quc Ch Truyn, Chnh quyn Hu L Vit Nam Gio S, L.M. Phan Pht Hn Vit Nam Lch S Gio Trnh, o Duy Anh Vit Nam Mu La, Nghim K T Vit Nam Phong S, Nguyn Vn Mi Vit Nam S Lc, Trn Trng Kim Vit Nam Ty Thuc S, o Trinh Nht Vit Nam Vn Ha S Cng, o Duy Anh Vit S i Ton, Mai ng Vit S Giai Thoi, o Trinh Nht X Hi Vit Nam, Lng c Thip

Php Ng
Abrg De l'Histoire d'Annam, A. Sehreiner A La Barre De l'Indochine, J. Decoux Bulletin De l'Ecole Francaise d'Extrme Orient Bulletin Des Amis Du Vieux Hu Bulletin Des tudes Indochinoise (1904) Connaissance Du Vit Nam, P. Huard Contribution l'Histoire De La Nation Vietnamienne, Jean Chesnaux Cours d'Histoire Annamite, Trng Vnh K Documents Historiques Relatifs La Cochinchine Et Au Cambodge, A. d'Epinay Essai Sur Les Tonkinois, Dumoutier tudes d'Histoire d'Annam, B.E.F.E.O Gia Long, M. Gaultier Histoire Ancienne Et Moderne De l'Annam, A. Launay Histoire De La Cochinchine-des Origines 1883, P. Cultru Histoire De l'Expdition De La Cochinchine, Gabriel Auberet Histoire Des Relations De La Chine Avec Le Vit Nam (du XVI me au XIX me sicle), G. Deveria Histoire d'Une Paix Manque, Jean Sainteny Histoire Gnra E Des Voyages, A. Prvost Histoire Moderne Du Pays d'Annam, C. B. Maybon Histoire Militaire De l'indochine De 1664 Nos Jours, P. Cultru Histoire Naturelle, Civille Et Politique Du Tonkin, A. Richard La Cochinchine Relegieuse, L. E. Louvet La Conqute De l'Indochine, A. Thomazi

504

Vit S Ton Th

La Geste Francaise En Indochine, George Taboulet L'Annam d'Autrefois - Essai Sur La Constitution de l'Annam Avant l'Intervention Francaise Le Clerg Indigne de l'Indochine - Les Mission Catholiques, L. Cadire L'Empire d'Annam, Gosselin L'Empire d'Annam Et Le Peuple Annamite, J. Silvestre L'Histoire Du Vit Nam, Phillippe Devillers Le Vit Nam, L Thnh Khi Le Vit Nam Et Sa Civilisation, Trn Vn Tng l'Enseignement Dans l'Ancient Vit Nam, Hunh Khc Dng Les Chams d'Autrefois Et d'Aujourd'hui, J. Lenba Les Dbuts Du Christianisme En Annam - Des Origines Au Commencement Du XVIme sicle, Bonifacy Les Origines Du Clerg Vietnamien, L. M. Nguyn Hu Trng Mmorial De La Cochinchine Et Du Tonkin, Missionnaires De La St De Jsus Notes Et Spuvenirs Au Tonkin 1873-81-86, R. Bonnal Premires tudes Sur Les Sources Annamites De l'Histoire d'Annam, M. M. Pelliot & Cadtre Revue Indochinoise 1921 Sociologie d'Une Guerre, Paul Mus Texte Et Commentaire Du Miroir Complet De l'Histoire Du Vit Nam, Durand (Khm Dch Vit S Thng Gim Cng Mc) Voyages Et Mission, A. de Rhodes

505

Vit S Ton Th

Kin Ca Vn Gia Tr Thc V Nhng Tc Phm S Hc Ca Phm Vn Sn Ti nhn thy tc gi dy cng su tm vit b s ny (V. S. T. B.) vi mt th ti mi gn gh v d hiu. Ti tin rng Vit S Tn Bin s gip ch nhiu cho cc gio s v gii hiu hc. Trn Hu Th, B Trng Quc Gia Gio Dc (Th gi tc gi ngy 6-11-58) B sch (V. S. T. B.) c tc gi bin son rt cng phu, vi mt phng php khoa hc v da trn mt cn bn dn ch hp vi quan nim chung ca cc s gia hin i trn th gii. Sch li c ch gii bng nhiu tranh nh lm cho ngi c ham thch hn. Vit S Tn Bin thc l mt ti liu qu gi cho nhng ai mun nghin cu v s nc nh. Bc s Trn S n, Gim c s Tu Th B Quc Gia Gio Dc (Th gi tc gi ngy 3-2-1959) B s ca anh ly yu t "ngi dn" lm gc, v nh vy, anh "dn ch ha" lch s, ng vi quan nim mi m v chnh ng ca cc s gia hin i. Ti c th ni rng, trn im ny anh thnh cng mt phn ln v ti cng tin rng b Vit S Tn Bin ca anh s t c mc ch mong mun. Hn na, ti hy vng rng c gi ton quc s tm y nim tin tng bt dit ni tin t quc v cc th h ngy mai s cn lu dng mi mi b "Vit S Tn Bin". Thi vn Kim, Ch nhim Vn Ha Nguyt San, Ph Gim c Nha Vn Ha (Th gi cho tc gi ngy 5-11-1958) V s hc, ngoi cun Vit S Tn Bin, phn ln cc sch c tnh cch gio khoa, d thng cha cun no lm lu m c cun Vit Nam S Lc ca Trn Trng Kim .... Tp ch Bch Khoa - S 70 (sau cuc trin lm vn ha ton quc thng 12-1959) B "Vit S Tn Bin" ca s gia Phm Vn Sn i n thi Nam Bc phn tranh (lon Phong Kin). B "Vit S Tn Bin" c vit theo mt quan nim mi, khoa hc v y l mt cng trnh c gi tr quc t. Tng cn nn nhc l b "Vit Nam Tranh u S" ca h Phm, mt b sch rt qu gi, c ti bn ln th nm . . . Thiu t Phm Vn Sn lm v vang cho nn s hc: Vit Nam v qun i vi b "Vit S Tn Bin". Ch o - Xun Canh T

506

Vit S Ton Th

"Vit S Tn Bin" l mt b s c bin son cng phu nht t trc ti nay. Vit S Tn Bin, di ngi bt sc so, vi quan nim bin tho rt khoa hc ca s gia Phm Vn Sn, s gip ch rt nhiu cho chng ta trn ng s hc. Ngn Lun 1960 Tc gi dy cng vit b Vit S i ton ny. (V. S. T. B.) gm 7 quyn, vi mt th ti mi m, gn gng v d hiu. Hn na, tc gi nhn chn nhim v mt s gia ly yu t "ngi dn" lm gc v "dn ch ha" lch s Vit Nam ng vi quan nim chn chnh ca cc s gia hin ti. Vn Ha Nguyt San - S 37 Thng 12-1958 Vit S Tn Bin c bin kho cng phu, ti liu phong ph, qu l mt cun s rt c gi tr m mi ngi khng nn thiu khi nghin cu lch s. Minh Tn Nguyt San - S 56 - Thng 3-1959 Cun Vit S Tn Bin, tp I v II, sau khi xut bn c mt s vn gia tr thc nhn xt v xc nhn cun s ny thnh cng mt phn ln trong vn tm cch dn ch ha lch s, cao vai tr tranh u ca nhn dn trn mi phng din, a ra nhng t tng cch mng, cp tin. Tp ch Th Gii T Do Tp VIII - S 5 Quan nim vit s ca ng Phm Vn Sn bit dng lp lun ca mt ngi dn nhc tiu gii quyt s kin lch s, phng php vit khoa hc . . . K thut vit s ca ng hp dn khin chng ti nh n Michelet, T M Thin . . . Chc chn nhng ai v sau mun tm s liu Vit Nam khng th b qua Phm Vn Sn. Th Phong (Lc s vn ngh Vit Nam - Nh vn hu chin) Vi Vit S Tn Bin quyn 3, ng Phm Vn Sn nghin cu ring v lon Phong Kin Vit Nam. y l mt nhn xt rt mi v cp tin trn phng din s hc ca nc nh nh ra trch nhim ca hai h Trnh-Nguyn gy nn cuc ni chin lun ba th k gn y. Chng ti tn thnh quan im ny v ngi dn khng th l nhng dng c tranh u ngai vng nghip b ca dng h phong kin du bt c mt quc gia v mt tnh th no. Nht bo T Do ngy 3-2-1959

507

Vit S Ton Th

Ph Lc 1 Bng i Chiu Cc Triu i Vit Nam Vi Nm Dng Lch V Cc Triu i Trung Hoa
Ghi ch: TCN: Trc Cng Nguyn

I. H Hng Bng (2879 - 258 TCN)

Quc hiu: Vn Lang Kinh : Phong Chu
Triu i Vit Nam Quc hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Kinh Dng Vng Lc Long Qun 2879 TCN Vua Hng Vng: 18 i 1. Hng Dng (Lc Tc) 2. Hng Hin (Sng Lm) 3. Hng Ln 4. Hng Vip 5. Hng Hy 6. Hng Huy 7. Hng Chiu 8. Hng V 9. Hng nh 10. Hng Hy 11. Hng Trinh 12. Hng V 13. Hng Vit Vn Lang

Phc Hi Thn Nng Hong H, Thng, Chu

508 14. Hng Anh 15. Hng Triu 16. Hng To 17. Hng Nghi 18. Hng Du

Vit S Ton Th

258 TCN

II. Nh Thc (257 TCN - 208 TCN)

Quc hiu: u Lc Kinh : Phong Kh (C Loa, huyn ng Anh, H Ni)
Triu i Vit Nam Quc hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Thc Phn An Dng Vng u Lc

257 TCN - 208 TCN

Chu Non Vng Tn Thy Hong

III. Nh Triu (207 TCN - 111 TCN)

Quc hiu: Nam Vit Kinh : Phin Ngung (gn Qung Chu, Trung Hoa)
Triu i Vit Nam Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. Triu V Vng (Triu ) 2. Triu Vn Vng (Triu H) 3. Triu Minh Vng (Triu Anh T) 4. Triu Ai Vng (Triu Hng) 5. Triu Dng Vng (Triu Kin c)

207 TCN - 136 TCN 136 TCN - 124 TCN 124 TCN - 112 TCN 112 TCN 111 TCN

Tn Nh Th Hn V Hn V Hn V Hn V

509

Vit S Ton Th

IV. Thi k Bc thuc ln th nht (207 TCN - 40)

Triu i Vit Nam Nin hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Ty Hn h ng Hn h

111 TCN - 25 25 - 40

Hn V Hn Quang V

V. Trng N Vng (40 - 43)

Kinh : M Linh (Vnh Ph)
Quc hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Triu i Vit Nam

Trng Vng (Trng Trc, Trng Nh)

40 - 43

Hn Quang V

VI. Thi k Bc thuc ln th hai (43 - 543)

Triu i Vit Nam Nin hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Thi ng Hn Thi Ng Khi ngha B Triu Thi Ng, Ngy Thi Ng, Tn Thi Tn Thi Lu Tng Thi T Thi Lng

43 244 248 264 265 - 279 280 - 420 420 - 479 479 - 505 505 - 543

Hn Quang V Tam Quc Tam Quc Ngy Nguyn Tn V Tn V Tng V T Cao Lng V

510

Vit S Ton Th

VII. Nh Tin L v Nh Triu (544 - 602)

Quc hiu: Vn Xun Kinh : Long Bin
Triu i Vit Nam Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. L Nam (L Bn) 2. L o Lang Vng Thin Bo 3. Triu Vit Vng (Triu Quang Phc) 4. Hu L Nam (L Pht T)

Thin c

544 - 548 549 - 555 549 - 570 571 - 602

Lng V Lng V Lng V Trn Tuyn

VIII. Thi k Bc thuc ln th ba (603 - 939)

Triu i Vit Nam Nin Hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Thi Ty Thi ng Mai Hc (Mai Thc Loan) Thi ng B Ci i Vng (Phng Hng Thi ng Thi Hu Lng Thi Hu ng Thi Hu Tn

603 - 617 618 - 721 722 723 - 790 791 792 - 906 907 - 922 923 - 936 937 - 939

Ty Vn ng Cao T ng Huyn Tng ng Huyn Tng ng c Tng ng c Tng ng c Tng Lng Thi T ng Trang Tng Tn Cao T

511

Vit S Ton Th

IX. Thi k xy nn t ch (905 - 938)

Triu i Vit Nam Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Trung Hoa

Khc Tha D Khc Ho Khc Tha M Dng nh Ngh

905 - 907 907 - 917 917 - 923 931 - 938

ng Ai Lng Thi T Lng Mt - Nam Hn ng Minh Tng

X. Nh Ng (939 - 965)
Kinh : C Loa
Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Triu i Vit Nam

1. Ng Vng 2. Dng Bnh Vng 3. Ng Nam Tn Vng 4. Ng Thin Sch Vng Thp Nh S Qun

Ng Quyn Tam Kha Xng Vn Xng Ngp

939 - 944 945 - 950 950 - 965 951 - 959 966 - 968

Tn Cao T - Nam Hn Tn Xut Nam Chiu Hn n Hu Chu Thi T Tng Thi T

XI. Nh inh (968 - 980)

Quc hiu: i C Vit Kinh : Hoa L (Gia Vin, Ninh Bnh)
Triu i Vit Nam Nin Hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. inh Tin Hong (inh B Lnh) 2. inh Ph (inh Ton)

Thi Bnh Thi Bnh

968 - 979 980

Tng Thi T Tng Thi Tng

512

Vit S Ton Th

XII. Nh Tin L (980 - 1009)

Kinh : Hoa L (Gia Vin, Ninh Bnh)
Nin Hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Triu i Vit Nam

1. L i Hnh (L Hon) 2. L Trung Tng (L Long Vit) 3. L Nga Triu (L Long nh)

Thin Phc

980 - 1005 1005

Tng Thi Tng Tng Chn Tng Tng Chn Tng

ng Thin

1006 - 1009

XIII. Nh L (1010 - 1225)

Quc hiu: i C Vit, i Vit (1054) Kinh : Hoa L (Gia Vin, Ninh Bnh); nm 1010 di v Thng Long (H Ni)
Triu i Vit Nam Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. L Thi T (L Cng Un) 2. L Thi Tng (L Pht M) 3. L Thnh Tng (L Nht Tn) 4. L Nhn Tng (L Cn c) 5. L Thn Tng (L Dng Hon 6. L Anh Tng (L Thin T) 7. L Cao Tng (L Long Cn) 8. L Hu Tng (L Ho Sm) 9. L Chiu Hong (Chiu Thnh)

Thun Thin Thin Thnh Long Thy Thi Ninh Thin Thun Thiu Minh Trinh Ph Kin Gia ThinChng

1010-1028 1028-1054 1054-1072 1072-1128 1128-1138 1138-1175 1176-1210 1211-1224 1224-1225

Tng Chn Tng Tng Nhn Tng Tng Nhn Tng Tng Thn Tng Tng Cao Tng Tng Cao Tng Tng Hiu Tng Tng Ninh Tng Tng Ninh Tng

513

Vit S Ton Th

XIV. Nh Trn (1225 - 1400)

Quc hiu: i Vit Kinh : Thng Long (H Ni)
Triu i Vit Nam Nin Hiu Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. Trn Thi Tng (Trn Cnh) 2. Trn Thnh Tng (Tr. Hong) 3. Trn Nhn Tng (Trn Khm) 4. Trn Anh Tng (Trn Thuyn) 5. Trn Minh Tng (Trn Mnh) 6. Trn Hin Tng (Trn Vng) 7. Trn D Tng (Trn Ho) Dng Nht L (son ngi) 8. Trn Ngh Tng (Trn Ph) 9. Trn Du Tng (Trn Knh) 10. Trn Ph (Trn Hin) 11. Trn Thun Tng (Trn Ngung) 12. Trn Thiu (Trn n)

Kin Trung Thiu Long Thiu Bo Hng Long i Khnh Khai Hu Thiu Phong i nh Thiu Khnh Long Khnh Xng Ph Quang Thi Kin Tn

1225-1258 1258-1278 1279-1293 1293-1314 1314-1329 1329-1341 1341-1369 1369-1370 1370-1372 1373-1377 1377-1388 1388-1398 1398-1400

Tng L Tng Tng L Tng Tng Bnh Nguyn Th T Nguyn NhnTng Nguyn MinhTng Nguyn Thun Minh Thi T Minh Thi T Minh Thi T Minh Thi T Minh Thi T Minh Thi T

514

Vit S Ton Th

XV. Nh H (1400 - 1407)

Quc hiu: i Ngu Kinh : Ty (Thanh Ha)
Triu i Vit Nam Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. H Qu Ly 2. H Hn Thng

Thnh Nguyn Thiu Thnh

1400 - 1401 1401 - 1407

Minh Hu Minh Hu

XVI. Nh Hu Trn (1407 - 1414)

Triu i Vit Nam Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. Trn Gin nh (Trn Ngi) 2. Trn Qu Khong

Hng Khnh Trng Quang

1407 - 1409 1409 - 1414

Minh Thnh T Minh Thnh T

XVII. Thi k khng chin chng nh Minh h (1414 - 1427)

Triu i Vit Nam Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Thi Minh h Bnh nh Vng (L Li khi ngha)

1414 - 1417 1418 - 1427

Minh Thnh T

515

Vit S Ton Th

XVIII. Triu L s (1428 - 1527)

Quc hiu: i Vit Kinh : ng (H Ni) Triu i Vit Nam 1. L Thi T (L Li) 2. L Thi Tng (L Nguyn Long) 3. L Nhn Tng (L Bang C) L Nghi Dn (son ngi) 4. L Thnh Tng (L T Thnh) 5. L Hin Tng (L Tng) 6. L Tc Tng (L Thun) 7. L Uy Mc (L Tun) 8. L Tng Dc (L Oanh) 9. L Chiu Tng (L ) 10. L Cung Hong (L Xun) Nin Hiu VN Thun Thin Thiu Bnh Thi Ha Thin Hng Hng c Cnh Thng Thi Trinh oan Khnh Hng Thun Quang Thiu Thng Nguyn Dng Lch 1428 - 1433 1433 - 1442 1442 - 1459 1459 1460 - 1497 1498 - 1504 1504 1505 - 1509 1509 - 1516 1516 - 1522 1522 - 1527 Triu i Tr. Hoa Minh Tuyn Tng Minh Tuyn Tng Minh Anh Tng Minh Anh Tng Minh Anh Tng Minh Hiu Tng Minh Hiu Tng Minh Hiu Tng Minh V Tng Minh V Tng Minh Th Tng

516

Vit S Ton Th

XIX. Nh Mc (1527 - 1592)

Kinh : ng (H Ni) Nin Hiu Minh c i Chnh Qung Ha Vnh nh Thun Phc V An Bo nh Kin Thng Long Thi Thun c Dng Lch 1527-1529 1530-1540 1541-1546 1546-1561 1562-1592 1592 1592-1593 1593-1625 1623-1625 1638-1677 Triu i Tr. Hoa Minh Th Tng Minh Th Tng Minh Th Tng Minh Th Tng Minh Thn Tng Minh Thn Tng Minh Thn Tng Minh Thn Tng Minh Thn Tng

Triu i Vit Nam 1. Mc Thi T (Mc ng Dung) 2. Mc Thi Tng (Mc ngDoanh 3. Mc Hin Tng (Mc Phc Hi) 4. Mc Tuyn Tng (Mc Phc Nguyn) 5. Mc Mu Hp 6. Mc Ton 7. Mc Knh Ch 8. Mc Knh Cung 9. Mc Knh Khoan 10. Mc Knh V

517

Vit S Ton Th

XX. Nh Hu L (L trung hng 1533 - 1788) b gin on t 1527 - 1532 do nh Mc son ngi
Triu i Vit Nam Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

1. L Trang Tng (L Duy Ninh) 2. L Trung Tng (L Huyn) 3. L Anh Tng (L Duy Bang) 4. L Th Tng (L Duy m) 5. L Knh Tng (L Duy Tn) 6. L Thn Tng (L Duy K) 7. L Chn Tng (L Duy Hu) L Thn Tng (L Duy K ln 2) 8. L Huyn Tng (L Duy V) 9. L Gia Tng (L Duy Hi) 10. L Hy Tng (L Duy Hp) 11. L D Tng (L Duy ng) 12. L (L Duy Phng) 13. L Thun Tng (DuyTng 14. L Tng (L Duy Thn) 15. L Hin Tng (L Duy Diu) 16. L Mn (L Duy K)

Nguyn Ha Thun Bnh Thin Hu Gia Thi Thun c Vnh T Phc Thi Khnh c Cnh Tr Dng c Vnh Tr Vnh Thnh Vnh Khnh Long c Vnh Hu Cnh Hng Chiu Thng

1533-1548 1549-1556 1557-1573 1573-1599 1600-1619 1619-1643 1643-1649 1649-1662 1663-1671 1672-1675 1676-1705 1705-1729 1729-1732 1732-1735 1735-1740 1740-1786 1787-1788

Minh Th Tng Minh Th Tng Minh Th Tng Minh Thn Tng Minh Thn Tng Minh Thn Tng Minh T Tng Thanh Th T Thanh Thnh T Thanh Thnh T Thanh Thnh T Thanh Thnh T Thanh Th Tng Thanh Th Tng Thanh Th Tng Thanh Cao Tng Thanh Cao Tng

XI. Nh Ty Sn (1778 - 1802)

Kinh : Ph Xun (Hu)
Nin Hiu VN Dng Lch Triu i Tr. Hoa

Triu i Vit Nam

1. Nguyn Nhc 2. Nguyn Hu 3. Nguyn Quang Ton

Thi c Quang Trung Cnh Thnh

1778 - 1793 1788 - 1792 1793 - 1802

Thanh Cao Tng Thanh Cao Tng Thanh Nhn Tng

518

Vit S Ton Th

XXII. Nh Nguyn (1802 - 1945)

Quc hiu: Kinh : Vit Nam, i Nam (t Minh Mng) Hu Nin Hiu Gia Long Minh Mng Thiu Tr T c Dc c Hip Ha Kin Phc Hm Nghi ng Khnh Thnh Thi Duy Tn Khi nh Bo i Dng Lch 1802 - 1820 1820 - 1840 1841 - 1847 1847 - 1883 1883 (3 ngy) 1883 (6 thng) 1883 - 1884 1884 - 1885 1886 - 1888 1889 - 1907 1907 - 1916 1916 - 1925 1926 - 1945 Triu i Tr. Hoa Thanh Nhn Tng Thanh Nhn Tng Thanh Tuyn Tng Thanh Tuyn Tng Thanh c Tng Thanh c Tng Thanh c Tng Thanh c Tng Thanh c Tng Thanh c Tng Thanh c Tng Trung Hoa Dn Quc Trung Hoa Dn Quc

Triu i Vit Nam 1. Nguyn Th T (Nguyn Phc nh) 2. Nguyn Thnh T (Nguyn Phc m) 3. Nguyn Hin T (Nguyn Min Tng) 4. Nguyn Dc Tng (Nguyn Hng Nhim) 5. Nguyn Dc c (Nguyn ng Chn) 6. Nguyn Hip Ha (Nguyn Hng Dt) 7. Nguyn Gin Tng (Nguyn ng ng) 8. Nguyn Hm Nghi (Nguyn ng Lch) 9. Nguyn Cnh Tng (Nguyn ng Xy) 10. Nguyn Thnh Thi (Nguyn Bu Ln) 11. Nguyn Duy Tn (Nguyn Vnh San) 12. Nguyn Hong Tng (Nguyn Bu o) 13. Nguyn Bo i (Nguyn Vnh Thy)

519

Vit S Ton Th

Ph Lc 2 Th Ph H Nguyn
Cc Cha Nguyn 1. Triu T Nguyn Kim 2. Thi T Nguyn Hong 3. Hy Tng Nguyn Phc Nguyn 4. Thn Tng Nguyn Phc Lan 5. Thi Tng Nguyn Phc Tn 6. Anh Tng Nguyn Phc Thi 7. Hin Tng Nguyn Phc Chu 8. Tc Tng Nguyn Phc Th 9. Th Tng Nguyn Phc Khot 10. Du Tng Nguyn Phc Thun Nin Hiu Chiu Hun Tnh Cng Cha Tin Cha Si Cha Thng Cha Hin Cha Ngha Cha Quc Ninh Vng V Vng nh Vng Dng Lch 1533 - 1545 1558 - 1612 1613 - 1634 1635 - 1648 1648 - 1687 1687 - 1691 1691 - 1725 1725 - 1738 1738 - 1765 1765 - 1777 Vua Nh L L Trang Tng L Anh Tng L Knh Tng L Thn Tng L Chn Tng L Hy Tng L Hy Tng L D Tng L Tng L Hin Tng

520

Vit S Ton Th

Ph Lc 3 Th Ph H Trnh
Cc Cha Trnh 1. Th T Minh Khang Thi Vng 2. Bnh An Vng 3. Thanh Vng 4. Ty Vng 5. nh Vng 6. An Vng 7. Uy Nam Vng 8. Minh Vng 9. Tnh Vng 10. in Vng 11. oan Nam Vng 12. n Vng Nin Hiu Trnh Kim Trnh Tng Trnh Trng Trnh Tc Trnh Cn Trnh Cng Trnh Giang Trnh Doanh Trnh Sm Trnh Cn Trnh Khi Trnh Bng Dng Lch 1545-1569 1570-1623 1623-1657 1657-1682 1682-1709 1709-1729 1729-1740 1740-1767 1767-1782 (2 thng) 1782-1786 1787-1788 Vua Nh L L Trang Tng L Anh Tng L Thn Tng L Thn Tng L Hy Tng L D Tng L Duy Phng L Tng L Hin Tng L Hin Tng L Hin Tng L Mn