Aldona Pikul Uniwersytet Jagielloski

opublikowano w tomie Wyzwania wspczesnego edytorstwa Wrocaw 2010, ISBN 978-83-61499-01-5 koncepcja: 2009; rewizja: grudzie 2012

Nad estetyk ksiki elektronicznej

Technologia zmienia si zbyt szybko, by mona byo za ni nady takim argumentem wiele osb stara si uzasadni brak zainteresowania najszybciej obecnie rozwijajc si dziedzin ycia. Nie da si jednak w aden sposb zanegowa ani zwikszajcej si roli komputerw i Internetu w codziennym yciu, ani faktu, e coraz wicej niezwizanych dotd z cyfrowym wiatem dziedzin przenosi si w zerojedynkow rzeczywisto. Dotyczy to take ksiki przedmiotu, ktrego upowszechnienie dziki wynalazkowi Gutenberga zmienio oblicze wiata. Zmiana medium nigdy nie przebiega bez wpywu na form, jak uczy przykad szesnastowiecznych typografw, ktrzy masowo odchodzili od wiernego odwzorowywania w swoich drukach pism gotyckich, na rzecz zupenie do nich niepodobnej antykwy. Rwnie przeniesienie ksiki z papieru na ekran musi si rzeczy pociga za sob konieczno zmian w myleniu o jej przygotowaniu, tak wzakresie redakcyjnym, jak i technicznym. Przemiana taka nie jest ani prosta, ani nie moe by natychmiastowa. Niech do digitalizacji wci czy zarwno wydawcw, jak i uytkownikw. Sycha gosy, e cho e-book1 przekazuje tre w podobny sposb, jak tradycyjna edycja papierowa, nie mona go nazywa ksik; brak mu klimatu, duszy, szelestu kartek2 . By moe nie obserwujemy wic rozwoju starego, ale narodziny zupenie nowego przedmiotu codziennego uytku? Czy jako bezporedni kontynuator formy ksikowej, czy te jako jej konkurent, ebook coraz silniej zaznacza swoj obecno w naszej rzeczywistoci. Wydaje si, e od stosunku do swojej papierowej krewniaczki zaley te forma, ktr przybiera. E-book

E-book (ang. electronic book elektroniczna ksika) te: eBook, ebook; powszechnie uywany w Internecie iliteraturze przedmiotu angielski skrt oznaczajcy ksik elektroniczn. Por. wyniki ankiety: M. Sopyo, Estetyka ksiki elektronicznej, Gdynia 2008, s. 113-128.

moe bowiem wystpowa jako dokument html3 , dostpny w oknie przegldarki jak zwyka strona internetowa, moe te by rozpowszechniany w formacie pdf4 wwczas naladuje swoim wygldem ksik drukowan5 . Cho wydawa by si mogo, e to pierwsza z opisanych form jest blisza wyobraeniu o elektronicznej publikacji przecie z medium w peni elektronicznego bierze swoje wzorce to jednak przecitny internauta nie uyje sowa e-book do nazwania opublikowanego w serwisie Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej Rkopisu znalezionego w Saragossie6 ; termin ten skojarzy mu si za to z tym samym tekstem, ale udostpnionym w formacie pdf. Biorc pod uwag t okoliczno, ogranicz moje rozwaania do problematyki zwizanej jedynie z tym ostatnim formatem. Dokument pdf jako jedyny pozwala projektantowi w peni kontrolowa ostateczny wygld publikacji na monitorze uytkownika, co w sposb oczywisty najcilej wie go z ksik drukowan, traktowan w caym wywodzie jako punkt odniesienia7. E-book: samodzielna publikacja rde e-bookw jest, krtko mwic, tyle, ile ich rodzajw. Wydawnictwom zdarza si udostpnia fragmenty ksiek na swoich stronach internetowych wwczas mamy do czynienia z prbnym rozdziaem sformatowanym tak samo, jak ten w wersji drukowanej8 . Ksigarnie internetowe, wzorem amerykaskiego giganta Amazon, oferuj swoim klientom wersje elektroniczne sprzedawanych pozycji, coraz odwaniej rozwija si
3

HTML (ang. HyperText Markup Language HiperTekstowy Jzyk Znacznikw) jzyk programowania sucy do opisu stron internetowych, a dziki stylom kaskadowym CSS, rwnie do ich formatowania; obecnie obowizuje standard HTML 5.0. PDF (ang. Portable Document Format Przenony Format Dokumentu) wprowadzony w 1993 r. przez rm Adobe otwarty format zapisu plikw oparty na jzyku PostScript. Dziki zapisowi informacji (rwnie o uytym foncie) wformie wektorowej zachowuje taki sam wygld publikacji na kadym komputerze; uywany jako format kocowy pliku przeznaczonego do druku. Dla zachowania jasnoci wywodu, dokonuj tu oczywicie koniecznego uproszczenia: nie rozwaam wci, jak si zdaje, niszowych formatw typu .lit, .pdb, .prc, nie wspominam te o ksikach publikowanych z myl o czytnikach w rodzaju Kindle. Pierwsze pominam wanie ze wzgldu na ich stosukowo niewielk, poza gronem entuzjastw ksiki elektronicznej, popularno; drugie, poniewa dziki moliwoci personalizacji wywietlania na ekranie czytnika trudno mwi o ich projektowaniu, a wanie to zagadnienie gwnie mnie interesuje. Poza tym wci wysoki w Polsce koszt urzdze i niewielka dostpno polskich publikacji sprawia, e i te formaty nie ciesz si du popularnoci. J. Potocki, Rkopis znaleziony w Saragossie, http://monika.univ.gda.pl/~literat/sarag/index.htm, (data dostpu: 30grudnia 2012). Denicja e-booka stanowi problem badawczy, por. Marcin Og, Ksika elektroniczna [w:] Liternet literatura i Internet, pod red. P. Mareckiego, Krakw 2002, s. 61-64; J. Reizes-Dzieduszycki, Publikacje elektroniczne w procesie komunikacji spoecznej [w:] Ksika i prasa w systemie komunikacji spoecznej. Przeszo dzie dzisiejszy perspektywy, pod red. M. Judy, Lublin 2002, s. 234-235. Tak praktyk stosuje m.in. Wydawnictwo Karakter (www.karakter.pl).

rwnie rynek ksigar sprzedajcych wycznie e-booki. W tych przypadkach take mamy do czynienia z tak wersj ksiki, jak udostpni sklepowi wydawca, a wic z przygotowanym do druku plikiem pdf, pozbawionym jedynie znacznikw drukarskich. Z tego wynika, e wydawcy nie uwiadamiaj sobie rnicy midzy medium drukowanym a elektronicznym (lub przeciwnie, zdaj sobie z niej spraw, ale nie uwaaj, aby inwestowanie w przeprojektowanie publikacji specjalnie dla potrzeb odbiorcy czytajcego z ekranu byo konieczne), przyczyniajc si tym samym do utrwalania stereotypu e-booka jako lepo naladujcego form ksiki drukowanej. Szkodzi to ksice elektronicznej. E-book w takim wydaniu nie jest odrbnym wydawnictwem, ale, cakiem dosownie, wersj elektroniczn papierowego egzemplarza. Inn kategori stanowi ksiki udostpniane przez autorw na prowadzonych przez nich stronach internetowych, zwykle edytowane wasnorcznie, bez pomocy specjalistycznego oprogramowania. Nie da si o nich krtko niczego powiedzie, poniewa ich jako zaley od umiejtnoci i gustu autora, a te, jak wiadomo, mog by bardzo rne. Podobnie rzecz si ma z rnego rodzaju bazami dzie literackich (wirtualnymi bibliotekami, jak czsto si o nich mawia) i serwisami publikujcymi elektroniczne wersje utworw, ktre stay si dobrem publicznym na mocy wyganicia praw autorskich. Nie zdarzyo mi si jeszcze tra na podobn inicjatyw, ktra do opracowania technicznego plikw pdf zatrudniaaby typografa, zwykle mamy do czynienia z plikami stworzonymi w programie Word. Potencjalnie najbardziej niebezpiecznym dla rozwoju wiadomoci estetycznej odbiorcy ksiki elektronicznej jest pomys serwisw pozwalajcych autorom na samodzieln publikacj tekstw w formie e-bookw. Abstrahujc ju od jakoci literackiej werykowanych tylko przez czytelnikw, pozbawionych redakcji oraz korekty ksiek, trzeba zwrci uwag na to, e strony w rodzaju Feedbooks (www.feedbooks.com) funkcjonuj jak ksigarnie internetowe, wic umoliwiaj autorom promocj i sprzeda wygenerowanych ksiek. Problem tkwi w sposobie przygotowania takiego pliku do profesjonalnej, na pierwszy rzut oka, publikacji. Ot kiedy autor decyduje si wyda swj tekst przy pomocy takiego serwisu, jego udzia w procesie sprowadza si do kilku prostych czynnoci: zaoenia konta, przesania tekstu na serwer, opisania jego struktury za pomoc odpowiednich znacznikw, dodania okadki oraz informacji, ktre maj pojawi si na karcie tytuowej i na stronie redakcyjnej. Reszt zajmuje si skrypt, ktry na podstawie wprowadzonych przez autora danych utworzy dokument w kadym moliwym formacie i natychmiast udostpni go rzeszy czytelnikw. Brzmi zachcajco, lecz wanie to, co wydaje si najwiksz zalet tego rozwizania, jest zarazem jego najwiksz wad: automatyzacja. Autor, odgrywajcy tu rol redaktora

i wydawcy jednoczenie, nie tylko nie ma wpywu na wygld publikacji podczas jej tworzenia nie moe te wprowadzi adnych poprawek gracznych po wygenerowaniu pliku. Ju podstawowy szablon pozostawia wiele do yczenia: bardzo szeroka kolumna iniewielka interlinia znaczco obniaj komfort lektury, a zastosowany krj Times New Roman w formie elektronicznej sprawuje si jeszcze gorzej ni na papierze. Pewnego rodzaju ciekawostk jest brak ogranicze w zakresie jzyka, w jakim mona w Feedbooks publikowa. Wedug dokadnie tego samego szablonu powstaj e-booki w jzyku angielskim, francuskim, niemieckim, ale take japoskim, greckim, polskim. Mimo zupenie rnych waciwoci alfabetw uywanych w trzech ostatnich jzykach interlinia i marginesy pozostaj dokadnie takie same dla kadego z nich, dajc o wiele za duo wiata w przypadku pozbawionego przecie jakichkolwiek wydue jzyka japoskiego i za mao dla bogatego w znaki diakrytyczne polskiego. Skrypt nie uwzgldnia oczywicie odmiennych zasad skadu obowizujcych w rnych krajach. Wpastwach anglosaskich pozostawienie jednoliterowego wyrazu na kocu wiersza nie jest bdem, w jzyku polskim za naley przenie wiszcy spjnik bd przyimek do nastpnej linijki, co z przyczyn technicznych jest tutaj niemoliwe. Nie ma ju jednak usprawiedliwienia dla mnocych si szewcw i bkartw9 , a przecie zaimplementowanie kodu, ktry kontrolowaby ich wystpowanie, nie moe by a tak trudne, skoro jest to jedna z podstawowych opcji w programie Word. Nie da si rwnie wyczy opcji dzielenia wyrazw, ktra dziaa wedug tego samego, angielskiego algorytmu, a to skazuje czytelnika na kwiatki w rodzaju en-igmatyczny i mi-a. Wydawaoby si, e w takiej sytuacji pomc moe tryb spersonalizowanego pliku pdf (Custom pdf); skrypt pozwala jednak tylko na zmian fontu na jeden z szeciu innych oraz na dopasowanie szerokoci marginesw (a i to w ograniczonym zakresie), nie rozwizuje wic nawet poowy wymienionych problemw. Mona si oczywicie zastanawia czy warto rozwodzi si nad jednym, wcale nie tak szeroko znanym, internetowym serwisem. Myl, e problem nie tkwi w udowodnieniu, e e-booki publikowane w Feedbooks nie maj nic wsplnego z estetyk, a raczej w atwoci obsugi: kady internauta moe za darmo zaoy konto i niewielkim wysikiem opublikowa ksik nie tak prosto jest wyda swj tekst w profesjonalnym wydawnictwie. Jak uczy nas dowiadczenie, wanie tego typu strony internetowe rozwijaj si najprniej.

Szewcem (lub wdow) nazywa si w typograi pojedynczy wers pozostawiony na kocu stronicy, bkartem pojedynczy wers na jej pocztku.

Naladowanie czarnej sztuki Najbardziej rzucajcym si w oczy podobiestwem midzy wikszoci dostpnych wInternecie e-bookw i tradycyjnymi drukami jest wykorzystanie podobnych formatw papieru. Marcin Og zauwaa, e zarwno ekran, jak i najpopularniejsze formaty ksiek maj podobne proporcje: 3:410 . Rnica tkwi w orientacji: w przypadku ksiki czytelnik przyzwyczajony jest do prezentacji wertykalnej, przy korzystaniu z komputera za skazany jest na orientacj horyzontaln. Wyjciem z tej sytuacji moe by obrcenie formatu e-booka o 90 stopni11 , dowiadczenie pokazuje jednak, e wikszo elektronicznych publikacji naladuje znany z drukw ukad pionowy. Ta sprzeczno ujemnie wpywa na wygod korzystania z e-ksiki, zmuszajc czytelnika do uciliwego przewijania kolejnych stron. W lad za t tendencj idzie przeniesienie marginesw waciwych ksice drukowanej do plikw pdf. Cho wywietlanie jednej strony na ekranie oczywicie uniemoliwia podzia na margines wewntrzny i zewntrzny, a co za tym idzie nadawanie im rnych wartoci jest nieuzasadnione, to czciej ni mona by si tego spodziewa traamy na dokumenty, w ktrych podczas przewijania stron kolumna tekstu taczy, majc szerszy margines raz po prawej, raz po lewej. Wspominane przez Ooga badania, cho nie najnowsze, wskazuj na tendencj, ktra zdaje si nie ulega zmianie zbyt szybko. Autor cytuje wyniki dwch ankiet przeprowadzonych przez Weardena, z ktrych mona wywnioskowa, e odbiorcy najchtniej korzystaliby z ksiki elektronicznej wywietlanej w postaci dwch ssiadujcych ze sob pionowych stron12 . Najrozsdniejszym wyjciem z sytuacji byoby zatem projektowanie poziomej, dopasowanej proporcjami do ekranu komputera stronicy, na ktrej tekst zostanie umieszczony w dwch kolumnach. Pozwolioby to zarwno unikn koniecznoci powikszania widoku, a zatem i posugiwania si suwakami, pozwalajc czytelnikowi na uywanie klawiszy strzaek o wiele bardziej intuicyjne, a take zachowaoby przyzwyczajenie do wertykalnego odbioru tekstu dziki pionowej kolumnie. Marginesy zewntrzne i wewntrzne mogyby utrzyma dotychczasow funkcj, co pozwolioby na ich obliczanie w taki sam sposb, jak w przypadku projektowania ksiki drukowanej. Pewn wad omawianego rozwizania jest jednak trudno druku tak przygotowanego pliku. Standardowa rozdzielczo ekranu nie pozwala na wydruk strony
10 11

M. Og, dz. cyt., s. 68. Proponuje to autor artykuu Ebook Design Trends, http://menwithpens.ca/ebook-design-trends-1/, (data dostpu: 30grudnia 2012). M. Og, dz. cyt., s. 68-69.

12

bez zmiany w szerokoci marginesw. Utworzony wedug wyjanianej zasady dokument moe w takim przypadku sprawi pragncemu wydrukowa e-booka uytkownikowi troch problemw. Patrzc jednak ze strony wydawcy, oferujcego jednoczenie z ebookiem papierow wersj ksiki, moe to by bardziej zalet ni wad projektu. Wielu badaczy zajmujcych si tematyk ksiki elektronicznej zaleca przy jej projektowaniu korzystanie z fontw przeznaczonych do uytku ekranowego, takich jak Georgia i Verdana. Jest to uzasadnione, jeli mwimy o e-bookach przeznaczonych do wywietlania w formie stron www (projektowanych w jzyku html): wwczas tekst pojawiajcy si na ekranie jest przeliczany z wektorw na piksele, przez co brzegi liter trac gadko i czsto take czytelno dotyczy to szczeglnie krojw szeryfowych13, w ktrych kady szeryf to dodatkowy piksel w polu znaku, utrudniajcy oku jego odczytanie (w tym tkwi tajemnica, dlaczego popularny Times New Roman jest fatalnym wyborem w typograi internetowej: litery niewielkie w oczku nawet pozbawione szeryfw byyby bardzo mczce do odcyfrowania dla ludzkiego oka, zwaszcza przytypowym dla Internetu stopniu 10 punktw)14 . Format pdf przy zapisie kroju pisma stosuje wektory, nie piksele. Aby na ekranie litera zmienia si wopisywany w artykule zlepek kwadratw, musiaaby by zoona bardzo maym stopniem pisma, a i wtedy uytkownik machinalnie po prostu powikszyby j do odpowiadajcych mu wymiarw. Myl wic, e w projektowaniu ksiki elektronicznej nie ma ograniczenia do wietnie prezentujcej si w przegldarce Georgii i z powodzeniem mona wykorzysta take i inny krj. Uytkownik na swoim ekranie zobaczy dokadnie to, co zostao przygotowane, a podgld w oknie programu tworzcego ksik uatwi dokonanie wyboru. W przypadku kolumny o dugoci 3040 linii tekstu na stronie przeniesionej z projektu drukowanego, typowe jest wykorzystanie pisma o stopniu 10-12 punktw i standardowej interlinii o wartoci 120% (w tym wypadku wic 12-14,4 punktw). Wdruku ustawienie to zapewnia zwykle znakomit czytelno, na ekranie jednak znw zmusza czytelnika do powikszania widoku, co po raz kolejny wymusza konieczno przewijania. Jeli zastosowany stopie pisma bdzie zbyt may, a kolumna zbyt duga problem ten pojawi si nawet wtedy, gdy zmienimy orientacj stronicy. Ksika elektroniczna nie stwarza jednak problemu ograniczenia objtoci, co czsto krpuje projektantw drukw. Dziki temu moliwe jest dopasowanie wiata midzy linijkami tekstu oraz stopnia pisma do wywietlania ekranowego. Komfortowi lektury, przy
13 14

Szeryf (ang. serif) poprzeczne zakoczenie gwnych linii liter pisma. Por. R. Chwaowski, 451, czyli typograa bez papieru, http://www.typograa.ogme.pl/artykuly/13-typograainternetowa/6-451-czyli-typograa-bez-papieru, (data dostpu: 30 grudnia 2012).

dzisiejszych rozdzielczociach ekranw, suy zastosowanie pisma o wysokoci co najmniej 12 punktw; szeroko kolumny, marginesy i wszystkie pozostae odlegoci mona obliczy w oparciu o t wanie warto. Zagadnienie wiata na stronie w odniesieniu do publikacji elektronicznej nie jest jednak kwesti zupenie bezsporn. Badacze twierdz, e zwikszenie pustej przestrzeni na stronie uatwia odbir tekstu15 . Wikszo uytkownikw jednak wskazuje na zmczenie oczu jako najwaniejszy czynnik zniechcajcy do korzystania z ksiek elektronicznych16 . Gwnym powodem szybkiego mczenia si wzroku podczas czytania z ekranu komputera jest wiato, ktre ten emituje. Myl jednak, e zmniejszona w stosunku do ksiki drukowanej ilo tekstu na stronie, w poczeniu z wiksz przestrzeni zapobiegnie jednostajnemu wpatrywaniu si w ekran i mczeniu wzroku. Og wspomina te o ograniczeniach technologicznych, na ktre projektant nie ma wpywu. S wrd nich m.in. wskaniki kontrastu i rozdzielczoci ekranowej, ktre dla ekranu s o wiele nisze ni dla druku i nie pozostaj oczywicie bez wpywu na ergonomi17 . Kopot sprawia te, jak si okazuje, paginacja e-booka. Jej przeciwnicy argumentuj, e jest to niepowane traktowanie czytelnika, ktry przecie widzi numer przegldanej strony na pasku programu i nie potrzebuje powtarzania tej informacji w treci ksiki. Zwolennicy za podkrelaj, e czytelnik czciej bdzie szuka numeru tam, gdzie zwyk go widzie w publikacji drukowanej. Trzeba te wzi pod uwag sytuacj, w ktrej czytelnik zdecyduje si wydrukowa e-booka i stanie przed problemem braku numeracji stron. Wydaje si wic, e dla komfortu odbiorcy lepiej j w pliku umieci. Rne s te opinie o sposobie wyrniania poszczeglnych akapitw. Chwaowski pisze, e najlepszym wyjciem w przypadku ksiki elektronicznej jest oddzielanie od siebie akapitw dodatkowym pustym wierszem o wysokoci mniejszej ni stopie pisma18 . Za takim rozwizaniem przemawia sposb percepcji e-booka: wprowadzenie tych znakw przestankowych daje oczom chwil odpoczynku przed ogarniciem kolejnej caostki. Chwaowski dopuszcza nawet jednoczesne stosowanie wicej ni jednego sposobu wyrnienia pocztku akapitu i poleca rozwadze typografa take wcicie pierwszego wiersza.

15 16 17 18

M. Sopyo, dz. cyt., s. 80. Tame, s. 116. Tame. R. Chwaowski, dz. cyt.

Spord dostpnych sposobw wyrnie, w kadego rodzaju publikacji elektronicznej naley bezwzgldnie unika stosowania podkrelenia, dlatego e wrd internautw takie wyrnienie jednoznacznie kojarzy si z hiperczem (i tylko w tym kontekcie jest dopuszczalne). Poza tym zlewa si ono z rysunkiem liter i niekorzystnie wpywa na czytelno tak wyrnionego fragmentu. Nieco ryzykowne w mniejszych stopniach pisma jest rwnie wytuszczenie, dlatego za kadym razem naley krytycznie oceni efekt jego zastosowania. Najbezpieczniej jest poprzesta na zastosowaniu tekstu pochyego, ktry ma stosunkowo najmniejszy wpyw na szaro kolumny. Trzeba przy tym zwrci uwag na to czy stosujemy pochy odmian tekstu (italic), czy tylko sztucznie pochylon przez oprogramowanie (oblique) przoduje w tym Word, ktry jest w stanie mechanicznie pochyli kady font, bez wzgldu na to czy projektant przewidzia tak odmian w swoim kroju, czy te nie. Sposobem wyrnienia skrtowcw s np. kapitaliki, nie psuj szaroci kolumny, a s bardziej czytelne ni wersaliki, ktrych z kolei naley unika19. Jak susznie zauwaa Magorzata Sopyo, w spoecznoci internautw wersaliki oznaczaj krzyk20 i przez to mog by niewaciwie odebrane. Dobrym pomysem bdzie wykorzystanie jako wyrnika samego koloru. E-book pozwala na wprowadzenie praktycznie nieograniczonej iloci zdj i ilustracji; oferuje te moliwoci, ktrych prno by szuka w papierowych publikacjach: wstawianie lmw, dwikw, odnonikw zarwno wewntrz samej e-ksiki, jak i prowadzcych do stron internetowych i innych plikw. Umieszczenie jednak tych dodatkowych urozmaice wewntrz dokumentu znacznie zwiksza jego objto, trzeba zatem pamita o ich odpowiednim przygotowaniu. Do druku zaleca si zwykle zdjcia w rozdzielczoci co najmniej 300 dpi21 , w przestrzeni barwnej CMYK22 oraz zapisane w formacie bez kompresji ti23 , co sprawia, e kade zdjcie zajmuje bardzo duo miejsca. W przypadku wywietlania ekranowego warunki te trac znaczenie: monitor funkcjonuje zwykle w rozdzielczoci 96 dpi, nie ma wic potrzeby umieszczania zdj w wyszej jakoci; ekran emituje wiato, std lepsze odwzorowanie kolorw zapewni pozostanie w przestrzeni RGB24 ; dziki rozwojowi technologii zapisu obrazw w nowych

19 20 21 22 23 24

Por. R. Bringhurst, Elementarz stylu w typograi, Krakw 2007, s. 54-55. M. Sopyo, dz. cyt., s. 87. DPI (ang. dot per inch plamka na cal) jednostka opisu rozdzielczoci. CMYK (ang. Cyan, Magenta, Yellow, Key) triada; subtraktywna przestrze barwna, wykorzystywana w druku. TIFF (ang. Tagged Image File Format) bezstratny format zapisu graki rastrowej. RGB (ang. Red, Green, Blue) addytywna przestrze barwna, wykorzystywana w wywietlaniu ekranowym.

programach gracznych, w zupenoci wystarczy te format jpeg25 , a jeszcze lepiej bdzie wykorzysta dedykowany dla Internetu png26 . Jeli chodzi o innego rodzaju multimedia, cho programy do skadu plikw pdf daj moliwo ich umieszczenia w ebooku, nie jest to praktyka najlepiej odbierana przez czytelnika. Jak relacjonuje Sopyo, a 63% respondentw biorcych udzia w przeprowadzanym przez ni badaniu uwaa takie dodatki za niepotrzebny element27 . Odnoniki natomiast okazuj si jedn z najprzydatniejszych funkcji ksiki elektronicznej odziedziczon po stronach internetowych. Najbardziej naturalnym ich zastosowaniem jest spis treci: odsyanie do odpowiednich rozdziaw znacznie uatwia czytelnikowi szybkie dotarcie do poszukiwanych informacji. Odnoniki mona rwnie wykorzysta w samym tekcie, nie tylko w przypisach, gdzie jest to najzupeniej intuicyjne (zwaszcza w przypadku przypisw kocowych), ale te czc ze sob rozdziay, wic wtki w rnych czciach tekstu, wreszcie odnoszc si do informacji spoza rodowiska e-booka. Std ju tylko kilka krokw do powieci hipertekstowej, elektronicznej liberatury, ktrej caa idea polega na wizaniu ze sob poszczeglnych zda i rozdziaw za pomoc hiperczy. Diana Pietruch-Reizes udowadnia wrcz, e ta nowa, nielinearna struktura treci w powieci hipertekstowej jest odzwierciedleniem sposobu mylenia wspczesnego czowieka28. Jest jednak cecha ksiki drukowanej, ktrej nie sposb odda ani za pomoc elektronicznego papieru, ani czytnika o odpowiedniej wielkoci i ciarze. Czytelnicy, ktrzy odmawiaj e-bookom miana ksiek, wskazuj na brak dowiadcze zmysowych jako gwny powd swojej niechci. Ksiki trzeba dotkn, pisze Jacek Czarnik. Jest przeznaczona tak samo dla doni, jak dla oczu i umysu. Peny z ni kontakt nastpuje wtedy, gdy czuje si jej ciar, gadko czy chropowato oprawy, sprysto lub wiotko papieru29. Cho wikszo respondentw ankiety Sopyo nie ubieraa swoich odczu w tak poetyckie sowa, a 27% niechtnych e-bookom odbiorcw wyraaa wtpliwoci podobne do tych opisywanych przez Czarnika.

25 26

JPEG stratny format zapisu graki rastrowej. PNG (ang. Portable Network Graphics przenone graki sieciowe) system bezstratnej kompresji danych gracznych, stosowany do zapisu plikw rastrowych; nastpca popularnego GIF. M. Sopyo, dz. cyt., s. 133. D. Pietruch-Reizes, Ksika komunikacja hipertekstowa komunikacja spoeczna [w:] Ksika i prasa, dz. cyt., s.227-232. J. Czarnik, Ksiki i zmysy, Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy, http://ebib.oss.wroc.pl/2002/39/ czarnik.php, (data dostpu: 30 grudnia 2012).

27 28

29

E-book idealny Dobrze zaprojektowana publikacja drukowana moe z powodzeniem funkcjonowa rwnie jako ksika elektroniczna rodzi to nadziej, e da si w tej materii osign kompromis i przygotowa taki dokument, ktry rwnie dobrze sprawdzi si na ekranie, jak i na papierze. Aby osign ten cel, trzeba najpierw zda sobie spraw z istnienia rnic midzy ksik drukowan i e-bookiem, bo tylko w ten sposb uda si znale punkty styczne. Ksika elektroniczna, rozpowszechniana za pomoc Internetu i do internautw skierowana, si rzeczy musi spenia podstawowe warunki stawiane przez bywalcw sieci: ma by szybko, atwo w obsudze i przyjemnie dla oka. Jeli zadbamy o to, eby nasz e-book nie zajmowa zbyt wiele przestrzeni dyskowej, wwczas szybko si cignie i szybko otworzy. atwo obsugi w tym przypadku jest odpowiednikiem nieprzeadowania wntrza rodkami estetycznymi; nadmiar zdj, odnonikw, animacji i innych pozatekstowych elementw, jak pokazyway cytowane wczeniej badania, wpywa negatywnie na przejrzysto publikacji. Z moliwoci oferowanych przez wspczesne oprogramowanie naley korzysta oszczdnie wwczas atwiej bdzie osign cel trzeci i tym samym zjedna sobie przychylno czytelnika.

Bibliograa

Bringhurst Robert, Elementarz stylu w typograi, Krakw 2007. Chwaowski Robert, 451, czyli typograa bez papieru, http://www.typograa.ogme.pl/ artykuly/13-typograa-internetowa/6-451-czyli-typograa-bez-papieru, (data dostpu: 30 grudnia 2012).

Czarnik Jacek, Ksiki i zmysy, EBIB Elektroniczny Biuletyn Informacyjny Bibliotekarzy, http://ebib.oss.wroc.pl/2002/39/czarnik.php, (data dostpu: 30grudnia 2012). Ebook Design Trends, http://menwithpens.ca/ebook-design-trends-1/, (data dostpu: 30 grudnia 2012). Misiak Pawe, E-czytanie po polsku, http://www.forumakad.pl/archiwum/2001/03/ artykuly/26-poczta_elektroniczna.htm, (data dostpu: 30 grudnia 2012). Og Marcin, Ksika elektroniczna [w:] Liternet literatura i Internet, pod red. P.Mareckiego, Krakw 2002. Pietruch-Reizes Diana, Ksika komunikacja hipertekstowa komunikacja spoeczna [w:] Ksika i prasa w systemie komunikacji spoecznej. Przeszo dzie dzisiejszy perspektywy, pod red. M. Judy, Lublin 2002.

Reizes-Dzieduszycki Jerzy, Publikacje elektroniczne w procesie komunikacji spoecznej [w:] Ksika i prasa w systemie komunikacji spoecznej. Przeszo dzie dzisiejszy perspektywy, red. Maria Juda, Lublin 2002.

Sopyo Magorzata, Estetyka ksiki elektronicznej, Gdynia 2008.