ni thm v ch i v y trong chnh t ting Vit

ON XUN KIN
1. Thnh thong, trn cc trang bo y thng c mt s c gi nu thc mc v li vit ch i v y trong chnh t ting Vit hin nay. Chng hn trong mc Bn c Vit trong tp san Th K 21 s 111 (thng 7.98) c ng kin mt c gi v chuyn ny. i khi cc kin c th tm trong my nh sau: (1) vit i trong mt s trng hp lm vng mt ngi c; (2) cch vit i y thnh i l s cng bc t nh nc H Ni i vi min Nam; (3) vit i trong mt s trng hp l ci cch hay mt cch vit cho l c gi ch n bi vit hoc t bo. tr li nhng thc mc nu trn, trc nay chng ta thng ngh n gin nh ban bin tp tp ch Th K 21, rng: (1) ting Vit c th chp nhn c I v Y trong mt s trng hp; (2) v cng khng c lut chnh t no quy nh ch no th phi dng I, ch no phi dng Y din t m I; (3) nhng c mt trng phi mun thng nht cho tin; (4) cng vic vn ng ny c t ba bn thp nin, nhng cha ti u, v tuy hp l nhng khng thng c thi quen. Ni chung th cho n nay, ngi mnh thng xem chuyn i di i ngn chng qua cng ch l th nhiu s ch ngha cu my thy gn. Trong mt bi vit gn y v vn chnh t ch i v y trong ting Vit 1 chng ti c xem li vn ny th tm hiu nguyn nhn hin tng nhiu li vit ch i v y. Ln d theo mt lot t in bin son trong th k XVII, XVIII v XIX, chng ti nhn thy nguyn do ca s kin ln xn trong cch vit hai ch i v y trong ting Vit trc nay l t s bt nht ca nhng nh sng ch ra ch quc ng v cc nh son t in sau . T nguyn nhn ban u dn n hin tng s dng tu tin cc li vit khc nhau do nh hng ca nhng b sch khun mu khc nhau. V cui cng, nhn sang kinh nghim mt s quc gia khc, chng ti cho rng s d hin tng bt nht vn tn ti l v nc mnh thiu mt chnh sch ngn ng nghim chnh ca cc nh nc Vit Nam qua nhiu thi k khc nhau. Bi vit ngn ny xin gp thm vi li v mt vn nh v c, nhng dng nh cha c lm sng t cho lm. Chng ti mun nhn li vn th tr li cu hi: ti sao phi sa i mt vi li vit (ch khng nht lot thay th) ch i v y ? 2. Trc ht, chng ti thy cn nh chnh rng chuyn di v ch i v y trn th k ri ch chng phi l gn y mi c chuyn ny. Cu chuyn bt u t nm 1902. Nm c m mt Hi Ngh Kho Cu Vin ng, trong c mt U ban xt vic s i ch quc ng. U ban ny trnh mt bn ngh ln chnh ph thuc i chun y. Bn ngh rt di cu U ban ny c ni n vic s i cch vit ch i v y i khi nh sau: U ban cng ngh rng ta phi b hn thi quen m vi tc gi vn c., tri vi phng php do c De Rhodes t ra, l thay y vo ch cu i trong mt s trng hp (chng hn ky, ly, my) m khng c g chng minh c 2. Ni cch khc nhng nh tr thc do y ch trng khi phc li cch chnh t hai ch i v y m h xem l nhng nguyn tc chnh t truyn thng t thi mi hnh thnh ch quc ng. Nh th th chc nhng v khng phi l nhng k hiu s, thch lp d gy ch cu cng chng u. Vic lm nh th hn phi l rt c thc. S d gn mt th k qua, vic cha i n u, th chng phi v khng thng c thi quen u, m l do nhiu nguyn nhn khc nhau, trong c nguyn nhn ch yu l t nc mnh thiu mt chnh sch ngn ng hp l. Ai trong chng ta cng c th hn mt ln thy nhng iu bt hp l trong cch vit chnh t ting Vit, v chng i chch khi nguyn tc chnh t ghi m ca ch quc

ng. Mt trong nhng iu bt hp l y l vn ch i v y. Trong s nhng iu bt hp l kia, c nhng iu i vo tp qun ngn ng: chng hn, chng ta c bi v by, khi ni ra ch khc nhau m chnh a c bnh thng, v l th ngn cu a. Th nhng khi vit, th ngn cu m chnh chuyn trch nhim v m cui i v y phn bit a ngn v a di. Nhng hin tng nh th gn nh c mi ngi tha nhn v cc sch bo t in u theo mt li, xem nh nhng chun chnh t qua mi thi k. Tuy nhin, cng c nhng bt nht to ra do s nhm ln hay tu tin ca mt s ngi bin son t in v sch bo. tin theo di, xin bt u t ci mc nm 1651. Nm 1651 nh du s ra i ca b t in Dictionarium Annamiticum-Lusitanum et Latinum (thng gi l T in Vit-B-La) ca Alexandre de Rhodes. B t in ny c in km mt phn Bo Co Vn Tt V Ting An Nam Hay ng Kinh. y chnh l bn vn v ng php ting Vit u tin c vit bng ch quc ng nay cn gi c. Trong mc vit v ch i , tc gi vit: I, chng ti ch s dng i nguyn m, bi v tt c cng dng ca i ph m c thc hin tt hn bng ch g , v li i nguyn m s dng nh chng ta; tuy nhin, trnh s ln ln, chng ti ch dng i nguyn m gia v cui ting: gia ting, th d bit, scire (hiu bit), v cui ting, th d b , cucurbita Indica (qu b); nhng cn ghi nhn rng chng ti s dng y cui t khi no n lm thnh nh trng m m vn tch bit, th d y , ille (ci y), cn khi chng ti vit vi i nguyn m th l du hiu vn khng tch bit, th d ai, quis (ai); chng ti khng dng hai chm trn cc nguyn m trnh s gia tng qu nhiu du hiu; cn lu mt ln cho xong l i cui t sau mt nguyn m khc th khng lm thnh mt vn khc tch bit, cn khi vit vi y Hi lp th by gi vn b tch bit, th d cai , superior (cao hn, b trn), cy, arbor (cy ci). Cng u ting, nht l trc mt nguyn m khc, th chng ti dng y Hi lp, nhng ng ai cho l ph m, th d y, debilis (yu ui), y, cacare (a, phng u). i ca on vn trn l a ra bn nguyn tc vit ch i v y nh sau:
(a) ch i dng ghi nguyn m ca m tit, c th l nguyn m n / i / hay nguyn m i / ie / : b , bit; (b) khi l bn m th i c vit sau nguyn m thng: cai; (c) ch ci y dng ghi nguyn m / i / ng u m tit: yu , y (i); (d) ch y bn m i sau nguyn m ngn: cy, y. Bng 1

C da theo chun mc ni trn th nhng hin tng bt nht lu nay phn rt ln l t s ri lon ca nguyn tc (a) ny. Chng ti th lp mt bng thng k t mt s cc t in v sch bo in hai min Nam Bc trc v sau 1975, v ghi nhn nhng trng hp vit chnh t ch i v y sau y: 1. si/sy - li/ly - k/k: ch i v y t sau ph m u, lm phn m chnh ca m tit 2. sinh - lnh - knh -xu - : ch dng ch i trong phn chnh cu m tit m khng bao gi dng ch y 3. hia - ba - a - hin - bit - ging: ch i i km vi nguyn m lm thnh t hp m chnh ca m tit 4. yu - yn - yng: tng t nh trng hp 3 trn y, nhng ch dng ch y 5. im - u - - y - /: ch i v y u ng u m tit 6. qu/qut - huyn - thu - nguy: ch i v y trong cc t hp nguyn m chm mi (ngha l khi vit th c ch u t trc nguyn m chnh) 7. mai - ci - my - cay - cai : ch i v y l hai m cui i theo sau mt nguyn m khp m tit li.

Trong s nhng trng hp trn y, ch c hai trng hp 2, 3 v 7 l dt khot, khng c tnh hnh nc i, h dng i th khng dng y, v ngc li; ngoi gi, nhng trng hp cn li hnh nh c tnh trng hai ch i v y dng thng ln nhau. Xem xt k hn th thy l hin tng i v y khng phi l khng theo nguyn tc no. Trong nm trng hp cn li, c th nhn thy ngay l chng ta c th tch c hai nhm 4 v 5, v chng c nhng nt sng i vi hai nhm 2 v 3: tt c u l thnh phn m chnh cu m tit. Ch c im khc bit duy nht: mt ng i v y ng u m tit (nhm 4 v 5), mt ng th c ph m u i trc (nhm 2 v 3). Trong chnh t hin nay, khi m /i/ ng u m tit th khi vit c tnh hnh nc i: tng, nhng i. Nu theo ng nguyn tc (a) ca De Rhodes th phi nht lot vit l i m thi. Tuy vy, trong khi chng ta vit m , m , i a theo ng nguyn tc m v hc th s thin v trong tm l ngn ng dn n thi quen vit y th, kin, li. Khuynh hng vit cc t hn vit c m / i / vi ch y lm m chnh c th tm thy r nht trong Hn Vit T in ca o Duy Anh (Hu 1931). ng nht lot vit y trong cc ting ng u m tit: y, , hoc cc t c ph m u l h, k, l, m, q, t. Nhng v mt ng m, khng c l do g tch s t vng hn vit ra theo quy tc chnh t khc vi nhng quy tc chung. Hoc gi c ngi nu ra l do thm m. y l thi k th khng cn thit trong ngn ng: ti sao vua nh L th phi vit y cho p, cn l nh th vit i ? Mt nh nho th k XVII m vit hai ch l (trng) v l (nh) t hn l phi vit bng mt ch nm (mn ch l trong ch nho) thi. Vin l do hai t ng m cho nn phi vit khc i l khng hp l 3! Nhm 6 cng c im ng ch . Trong chnh t ting Vit hin nay, m / k / c k hiu bng ba ch ci tu theo trng hp: c, k, q. Ch q ch dng khi c chm mi m thi. V chng, q trong chnh t ting Php khng bao gi ng mt mnh c, m lun km vi u. Do vy, c quan nim cho rng ph m u trong trng hp / k / chm mi phi l qu. Lp lun ny s dn n h qu l nhng t qu, qut s vit l qu, qut v m / i / nay l nguyn m ng lm phn m chnh ca m tit. Nhng cch phn tch m tit nh th t mu thun: trc ht, phn m chnh ca m tit l t hp m chm mi /ui/ ch khng phi l /i/, v ph m u ch l /k/; v th, nu t hp ny xut hin u trong cc kt hp khc nh trong quyt, quyn, th khng th c ngoi l l qu c. Sau na, khng th ly c l trong cc ngn ng n u c qu cho rng ph m u l m chm mi, v chm l thuc v phn m chnh ca m tit. Da trn nhng nt khc bit ny m chng ti quy bn nhm vo mt loi phn tch bc hai ng hu c th nhn ra nguyn tc chnh t ca chng. Chng ti nhn thy l n di m bng bong v cch vit hai ch i v y, c mt nguyn tc chung m ngi vit ch quc ng t thi Alexandre de Rhodes n thi chng ta u tha nhn. Nguyn tc gm c nm im nh sau:
Vit y trong nhng trng hp sau y: 1) khi t hp m / i / u mt ting. V d: yn, yu, yt. 2) trong cc t hp m chm mi / ui / v / ui / (vit l uy, uy, uya). V d: uy, chuyn, khuya, nguy, tuy. 3) sau m ngn ca a [ trong chnh t hin nay cng vit bng v / a/ ] v m ngn ca [tc l v // ]. V d: cay, dy, y, my. Vit i trong nhng trng hp sau y: (4) khi m / i / l nguyn m, hay l phn m chnh ca m tit. V d: , b, chim, h, km, l, lnh, s, t, v, vinh. (5) khi m / i / l m cui, ng sau phn m chnh th thng,

 khp m tit. V d: ngi, i, ngi, ci, hi, trai. Bng 2

Xem th th khng phi l ting Vit chng ta khng c chun no, khng c nguyn tc chnh t no. Nhng ngoi l t i trong chnh t l nhng hin tng thng thng, ngn ng no cng c. Nhng hin tng i v y khng th. Chng ti nhn thy l nhng hin tng bt nht v i v y hon ton l do s tu tin ko di qu lu. Nhng tm ti va k s c ngha cho nhng ai c trch nhim (nhng ngi qun l vn chnh sch ngn ng quc gia, bo ch, v nh trng) gp phn vo tin trnh chun ho ngn ng. C th trong tng lai xa, nm quy tc kia s c t tr li nghim chnh chng ? Nhng l chuyn v sau. Trong iu kin hin nay, nm quy tc c th rt xung mc thp nht nhng ri rm v chnh t ch i v y m nguyn nhn chnh l vic dng mt v ghi hai m v khc hn nhau: i/y u dng ghi nguyn m / i / v m cui / j /. S ln ln ny c t thi De Rhodes ch khng phi hon ton l do ngi i sau. 3. Trc nay cc b t in ting Vit c bin son tu theo quan im chnh t cu cc son gi. Duy c b Vit Nam T in do Hi Khai Tr Tin c bin son ((Trung Bc Tn Vn xut bn, H Ni 1931) l theo st nguyn tc chnh t ch i v y nh nu ra trong Bng 2 trn y. Uy tn v gi tr hc thut cu b t in ny gp phn rt nhiu cho nhng cng trnh tip ni v sau ny. Thi gian sau 1975, cuc giao lu vn ho-x hi ln lao gia hai min Nam-Bc tc ng n ngn ng ph thng rt nhiu. V hn nhin cuc giao lu ny khng trnh c nhiu chuyn l bch, trong c nhng kiu dng t ng l tai so vi thi quen trong Nam. C l cng l tm l d hiu khi c nhiu ngi min Nam cho rng li vit ch i v y l mt l do s cng bc cu chnh quyn H Ni i vi cng chng min Nam. Nhng ni th tht oan cho cng phu ca mt s nhng nh tr thc i bc tin phong trong vic ci cch chnh t m chng ta ang bn y. Trc ht, xin nhc li trng hp nhng ngi i bc u trong vic nh chun mc cho cch vit ch i v y: b Vit Nam T in do Hi Khai Tr Tin c khi tho (H Ni, 1931). K , lt li mt s trang sch in ti min Nam trc 1975, ta thy mt s tc gi in sch Si Gn c thc rt cao trong vic nh chun chnh t ting Vit. T nh bo Nguin Ngu (mt bin tp vin chnh ca tp ch Bch Khoa ni ting sut thi k 1956-1975), n Gs. Trn Ngc Ninh (nh bc hc Vit Nam, gio s y khoa), t Trng Vn Chnh v Nguyn Hin L n Hong Xun Hn, nhng v ny tht s l nhng cnh n u mu i vi vic chnh n chnh t ch quc ng ti min Nam sut thi k 1954-1975. Mt v hc gi khc ti min Nam cng b rt nhiu cng lao tm hiu v h ho vic gn gi li vit chnh t i v y sut t 1958 n nay, l Nguyn Khc Xuyn. Trang sch in v bi bo ca cc v u rt nht qun vi nm nguyn tc ghi bng 2 trn y 4. Trong khi th ti min Bc khng h c mt nh tr thc uy tn no lm mt vic nh th. Dm ba nh hc gi ti Vin Ngn Ng H Ni c vit bi nghin cu, v cng c mt vi hi ngh bn v ci cch ch vit, nh chun mc cho ngn ng Nhng my quan chc Vin (chng hn nh ng vin trng Hong Tu) th vn tuyn b thn nhin l c th chp nhn c i v y 5! Mt nh ngn ng hc ni danh trong nc hin nay cng ln ting trong bi nhn xt v ch quc ng ca ng, i khi l ng khng chp nhn c thay i g c 6. chng ng cho rng trong ngn ng, chng c g qua thi quen tp th. Nhng m ni cho cng, nc mnh mi tht s dng ch quc ng vi t cch l ch vit chung cho c nc, l k t nm 1945, khi chnh ph Trn Trng Kim chnh thc ban hnh chng trnh gio dc Vit Nam. Trc ting Vit cn cha c k l mn hc chnh thc, lm g c th gi l c quy c, c chnh sch c th gi mt thi quen l thi quen tp th ? Da trn mt chng c rt hin nhin l hai quyn t in Vit Nam T in ca Hi Khai Tr Tin c v Hn Vit T in ca o Duy Anh cng ra i mt nm (1931) m li theo hai

thi quen tri ngc khi vit ch i v y (ch khng phi l dng tu tin, t do nh thng thy), chng ta c l hoi nghi tnh cch xc ng cu lp lun cho rng ch quc ng hin nay l hon ho v khng cn chnh n g na c. Cho nn, mi n nm 1984 nh cm quyn H Ni mi ra quyt nh v chnh t bng quyt nh 240/Q k ngy 5.3.1984 th phi ni l mt quyt nh ng. Chng ti ngh rng lm nh th l chnh quyn phi cng nhn vic lm ca nhng ngi tin phong H Ni (1931) v mt s nh tr thc min Nam tric 1975 l ng. Th nhng cng rt l khi hi nu chng ta bit c s tht ny: ngoi mt s sch gio khoa bc ph thng tiu hc v trung hc, cho n nay cc trang sch bo in trong nc vn khng thm m xa g n nguyn tc chnh t ghi trong Quyt nh va ni. Hy c lt bt c trang sch bo in trong nc s thy r iu ny. Cho nn, tng cng nn thn trng hn khi quy cng lao cho nhng ngi chng c cng trng g. V chng, khng phi ci g l mt cng l sn phm ca Vit Cng, ca H Ni ht c. B t in Vit Nam T in (1931) no c lin h g n Vit Cng m vn nht qun li vit ch i v y? 4. C ngi s bo rng nhng chuyn nh chng ta ang bn y l vic cu my ng hn lm ch khng phi vic ca mt vi c nhn. Tuy nhin, Vin Hn Lm l mt c ch t chc ca cc v tr thc gii ch ngha, th hin nay cha c. V c ci chiu hng nh th ny, vic nh chun ngn ng c l cng cn lu lm. t nc chng ta hin nay c hin tng l lng l th ni ngn ng, mnh ai ny t ra ch ngha bt chp lut l. Chng hn kiu dng t ng sc mi lnh trng trong ngn ng hng ngy: tin cng vo trn a khoa hc. Hoc kiu ni chp v hn vit v thun nm: siu sao. Hoc na l hin tng sn sinh v ti v loi ting lng, kiu nh anh ta cn mu lm, Sao m qut lm th ! Xin hy khim cho mt t ! 7 C theo ci lon ngn ng nh th th khng l g ngi mnh ang 'chong' trong nhng cn say bng n (?) pht trin, trong sinh hot bo ch ngi ta cn mi vinh danh cc siu sao ngi mu (!), ngi ta ua nhau sng to t ng bt chp quy lut to t ting Vit. Liu c th trng mong g lc ny mt vin hn lm gip cho th h con em chng ta hay chng? Chng ti khng lc quan i vin hn lm u, v rng th k XX c rt nhiu c hi cc v hn lm ngi li lm vic 8. Tic thay, bn ci th nhiu m mt ngh quyt thm quyn th qu him hoi. Liu chng ta c th i cc ng hn bn ci thm mt th k na hay khng? Tng cng nn ni thm l: chng ta ang bn chuyn chnh n chnh t ting Vit khi cn bnh tu tin, ch khng phi l chuyn ci cch chnh t, hoc chuyn thay i cch vit. Khng mt ai c th bt p mt cng ng ngn ng phi ci cch hay phi thay i mt cch chp nh c. Nu chnh t ting Vit c nh chun qua thi gian th chng ta phi theo tp qun ngn ng thi. Nhng trng hp chnh t ting Vit khc rt xa trng hp ting Anh hay ting c chng hn, tng c mt lch s di v chun ho ngn ng. Cho nn khi h ho ci cch chnh t ting Anh theo kiu nhng nh cch mng kiu trng phi phin m quc t vo nhng nm 20 ca th k XX th l bch l phi. Khi chng ta bn chuyn chnh n chnh t ting Vit th l vn khc hn. Nhng pht hin mi lin quan n lch s ch quc ng cho thy l h thng ch vit ny ra i trong mt iu kin rt t do: cc nh sng ch xut x t nhng cng ng ngn ng khc nhau, ghi li ting Vit t nhng kinh nghim bn ng ca h. Cho nn Francisco de Pina vit ch quc ng khc vi Christopho Borri, Gaspar dAmaral vit khc kiu ca Alexandre de Rhodes Tuy rng sch v ca De Rhodes c n hnh rng ri vo gia th k XVII, xem ra khng hn nhng quan im ca ng c nh gi l c gi tr cao nht vo lc . Hin nay cha c nhiu ti liu gip chng ta hnh dung nhng tranh lun ng thi gia cc nh truyn gio v cc li vit ch quc ng. Chc l thc tin lc si ng lm ch khng m c, v xem ra c nhiu quan im khc nhau rt xa. De Rhodes c ni trong sch in ca ng v s k tha cc cng trnh ca ngi i trc ch khng phi mi chuyn u do ng to ra. C iu l khi k tha thnh tu ca cc ng nghip ng thi, dng nh ng

cng khng hon ton nm vng ht quan im ngi khc gn lc nhng g gi l chun xc nht vo thi ng 9. Trong sut ba trm nm hnh thnh v pht trin, h thng ch quc ng chng lc no c san nh chun mc c. Dc di ba th k XVII, XVIII v nht l XIX, cc nh son sch v t in (phn ln l ngi phng ty) da theo thi quen ca mnh m to nh hng ln thi quen qun chng. n nm 1945 ting Vit mi chnh thc l chuyn ng trong x hi. Cc chnh quyn tip nhau u khng a ra c mt chnh sch ngn ng xc ng. Cc nh tr thc cng khng quan tm ng mc n ci ngun vn . Mt tp qun 60 nm do kt qu ca cn bnh tu tin th cha th gi l mt tp qun ngn ng cn tn trng. Hung na, i vi vn i v y th khng phi ch c mt thi quen m c nhiu thi quen cng mt lc. Vy th phi nh chun trc khi t vn tn trng chun. 5. Vic s dng ngn ng l ca mi chng ta. Vic chm lo gi gn n l trch nhim chung ca mi ngi. Nu ngi nghin cu c th a ra nhng lun im xc ng th s l nhng gi tt cho nhng ai quan tm n vic chnh t ting Vit (ngi qun l chnh sch ngn ng, bo ch, nh trng). H s lm nhng phn vic tip theo trong phm vi chc nng ca h. Nhng tm ti v ngn ng nh th s khng l nhng vic lm v ch, m s c gp phn vo vic thc y sinh hot ngn ng tin b. Trn bnh din quc gia, mt ci cch ngn ng hp l vn c th thc hin c nu c c mt k hoch hot ng nhp nhng gia nh nc, nh trng v bo ch truyn thng. 10 Hin nay th bnh tu tin dng nh tr thnh bt tr, cho nn c ngi ng ho bnh tu tin ny vi tp qun ngn ng. Hu qu l nhng ngi c trch nhim u ln trnh trch nhim, th ni vic s dng ngn ng. Chnh s kin th ni tu tin ny dn n nhng lng tng cho nhng ai quan tm n gio dc lp tr chng k l trong nc hay ti hi ngoi. on Xun Kin
on Xun Kin (1996) Ch i v y trong chnh t ting Vit, nh Hng s 15 (ma xun 1998), tr 96-112. 2 Bi tng trnh y v nhng ngh cu U ban s i ch quc ng ny c ng trong K Yu Vin Vin ng Bc C H Ni. Xem: Compte-rendu du premier Congrs international des Etudes Extrme-Orient, in trong BEFEO, tome III, 1903, tr. 126-127. 3 Cao Xun Ho My nhn xt v ch quc ng in trong tuyn tp Ting Vit my vn ng m, ng php, ng ngha. H ni: nxb. Gio Dc, 1998, tr. 157-161 4 Chng ti k ra y nhng quyn sch in ca cc v va nhc tn, trong cc v p dng li vit ch i v y nh ni n Bng 2 trn kia. Nguin Ngu l tc gi quyn Sng V Vit Vi do nh xut bn Ngi xanh xut bn ti Si Gn (1965). Trn Ngc Ninh vit v ging v vn ho Vit Nam ti i hc Vn Hnh (Si Gn). Hai cng trnh xut bn l c Pht Gia Chng Ta (L Bi, 1972) v C Cu Vit Ng (La Thing, 1973-74). Trng Vn Chnh v Nguyn Hin L l tc gi b sch ln: Kho Lun v Ng Php Vit Nam (i Hc Hu xb, 1963). Hong Xun Hn in quyn Bch Cu K Ng (i Hc Hu, 1964). Nguyn Khc Xuyn nhiu ln xem xt vn chnh t ch i v y qua cc bi vit ca ng. Xem: Nguyn Khc Xuyn, Chung quanh vn thnh lp ch quc ng in Vn ho nguyt san s 39 (1959), tr. 167-177 v s 48 (1960), tr. 1-14, Ngun gc hai ch i v y trong quc m in Vn ho nguyt san s 61 (1961) tr. 519-526, v gn y nht l bi V i hay y trong chnh t vit ng in Vn hc (California) s 75 (th.7.1992), tr.3-13. 5 Hong Tu (1995) i hay y ?, bo Vn Ngh, s 46 (18/11/1995), tr. 5 6 Cao Xun Ho My nhn xt v ch quc ng bi dn. 7 Mt li to t lng kiu mi: mn mt ting c ngha trng vi tn ring mt nh vn ! 8 Nh ni u bi, c nhiu hi ngh bn v vic ci cch ch quc ng hoc v vic chun ho ting Vit t nm 1902 tr v sau. Nhng kt qu khng nh mi ngi. Xem nhng lc thut v qu trnh ny trong mt s ti liu sau: Nguyn Bt Tu (1949), Ch v Vn Vit Khoa Hc. Saigon: Ngn Ng; on Xun Kin (1991) Ch quc ng qua nhng bin du, Th K 21 s 30 (10.1991), tr. 69-78. 9 Cho n nay, nhng phc ho ton cnh v bui u ch quc ng c th tm trong mt s cng trnh quan trng sau y: Quang Chnh (1972) , Lch s ch quc ng 1620-1657. Si gn: nxb Ra Khi;
1

Roland Jacques (2002) Portuguese Pioneers of Vietnamese Linguistics Prior to 1650 / Loeuvre de quelques pionniers portugais dans le domaine de la linguistique vietnamienne jusquen 1650 (Bangkok, Orchid Press). c bit l trong cng trnh mi ca Roland Jacques, chng ta c th nhn ra nhng khc bit gia cc nh tin phong ngi Portugal v De Rhodes. Nhng pht hin nh th cho thy nh hng c nhn cc nh truyn gio trong bui u ch quc ng (th k XVII) tht l r. iu vn ng i vi hai th k sau . 10 V vn ny, c nhng kinh nghim t cc nc c u t vo vic chun ho ngn ng. Xin xem: Rubin & Jernudd (eds) (1971) Can Language Be Planned? Honolulu: An East-West Center Book.