Bn v chuyn "nh du thanh" trong ting Vit on Xun Kin

c my bi ca Nguyn Nguyn trn Talawas bn v mt s chuyn lin quan n ting Vit chng ti thy c nhiu chuyn mun bn thm, nhng xin hn mt dp khc. Nay nhn chuyn tc gi bn v chuyn I ngn I di (l chuyn chng ti gp phn tham lun trc y ri nn xin min tr li), ng c tt ngang qua chuyn du thanh ca hai ch thy v thi, hoc l ch thy v th. Xt ra th li vit ch quc ng c nhng quy c kh r rng v vic ghi du thanh, nn khng th c hin tng thy v th... Xin c my li bn gp v chuyn nhn din v ghi du thanh ting Vit qua li vit ch quc ng hin nay. Bi vit ca Nguyn Nguyn cho bit mt iu c tht l: trong cch vit "ch quc ng", c mt vi khc bit trong vic nh du thanh. Nhng khc bit ny ch yu l li b du thanh trn cc nguyn m kp, tc l nhng t hp c hn mt nguyn m. C khi du thanh b trn nguyn m th nht, c khi li nh trn nguyn m th nh. Th d: cng vit mt t c m / ua /, chng ta vit qu nhng li vit ta, hoc l cng vit mt t c m / ui /, ta vit thy nhng li vit qu. "B du" nh th l thiu nht qun. Nh vy th b du th no mi "ng", mi "hp l"? Gn y c mt s t bo ting Vit cng khai t vn ny ra, xem nh mt cch gp phn vo vic nh chun mc cho ting Vit. Chng hn tp san Din n (Paris) cho rng phi b du thanh trn cc nguyn m chnh; do vy du thanh phi b trn Y trong cp UY (th d: thu, thu, chu), trn A trong cp OA (th d: ho, to, xo), trn E trong cp OE (th d: xo, ho). Trong mt on nh nu ra ch trng cu t bo, nhm ch trng cho rng trong chnh t ting Vit hin nay th li vit UA c phn thiu hp l, v n ghi hai t hp m khc nhau: QUA, CUA. Nhm ch trng tp san cho rng hai t hp nguyn m khc nhau v tnh cch: /ua/ v /u/, do vy nh du thanh c khc nhau: ch u b du trn m chnh l A: qu, trong khi ch sau nh du trn U v n l m chnh: ca, ta. Li gii thch ca to bo t ra qu v l ngi nhn ra c iu g khng n trong vic m t ng m ting Vit, nhng xem ra vn cha tht nht qun. Thanh l thnh phn cu m tit ting Vit Khi pht m ting Vit, chng ta pht m tng n v li ni ct ri nhau, gi l m tit. Khi pht m chm mt m tit, c th nhn thy kh r l mi m tit u c th kt hp nhiu nht l ba n v pht m: m u + m chnh + m cui. Ba thnh phn trn

gm nhng m v xut hin tng i theo th t trc sau, nn gi l nhng m v tuyn tnh. Ngoi ra, mi m tit c nh mt bc cao thp, gi l thanh iu. Trong li ni, mi m tit ting Vit u mang mt thanh. Thanh ny xut hin lp tc khi m tit c pht ra, cho nn c th ni rng thanh l mt thnh phn bt kh phn cu m tit. Thanh l thnh phn m v phi tuyn tnh cu mt m tit ting Vit. Thanh l mt sc thi cu m thanh cc m tit, qua khi pht m s nh bc cao thp khc nhau cu mi n v cu chui li ni. C su thanh lm tiu chun nh bc cao thp khc nhau, thng gi l ngang, hi, sc, huyn, ng, nng. Nh vy th mi m tit ting Vit y c ti a bn n v cu thnh. Ti thiu th mi m tit cng phi c hai thnh phn: m chnh + thanh. S di y c th tm tt v kt cu bn thnh phn cu mt m tit ting Vit:
Thanh m chnh }m v phi tuyn tnh }m v tuyn tnh

m u

m cui

Hnh 1 s kt cu m tit ting Vit (on 1999b) Tnh cch ng m cu thanh trong m tit Trong phm vi mt m tit, thanh c hai tnh cch nh sau: (1) Thanh c tnh vang ph thuc vo tnh cch cu cc nguyn m trong m tit. Cng bc thanh cao nht (thanh sc), nhng thanh sc cu nguyn m /u/ khc vi thanh sc trong nguyn m //. (2) Tnh cch c trng cu mi thanh t mc r rt nht khi m tit t n nh cao cu n. Mi m tit c mt nh cao v mt m lng, y l khi thnh phn m chnh ca m tit c pht ra trn vn.
nh m tit a i m

Hnh 2: biu mt m tit ting Vit / mai / Th hin thanh qua ch vit Ni n thanh l ch yu ni v mt pht m. Khi th hin ra ch vit th nhiu ngn ng khng th hin thanh -ni ring- v cc yu t ngn iu -ni chung. Ngay ting Vit chng ta cng c hin tng nh th. Khi xa ta vit ch nm, mi ch l mt khi vung ghi li mt ting l bng nhng nt vit cu ch Hn. Kt cu mt ch nm khng cho thy k hiu no ch thanh c. n khi

chuyn sang dng "ch quc ng" th chng ta dng mt h thng ch vit ghi m, nghi l mi n v pht m -gi l m v- c th hin ra ch vit bng mt k hiu ch vit gi l v. Mi v gm t mt hay nhiu ch ci ca bng ch ci Latin. Trc kia chng ta thng qu vo tng ch ci nn ngh rng ch quc ng c nhiu sai chch gi pht m v ch vit. Tht ra nu xt cp v th mi m v ting Vit u c mt v tng ng. (Phm et al., 1998). K hiu ghi thanh iu cng th: mi m tit khi ghi li bng ch vit u mang mt du thanh, gi l ' v thanh'. Ti sao li phi dng du thanh trong khi cc ngn ng khc trn th gii khng dng k hiu ch vit th hin n? ng l cc ngn ng dng bng ch ci Latin khng dng thm k hiu ch thanh, m ch ghi li cc m v tuyn tnh bng cc v l con ch. Nhng l mt c tnh loi hnh ca nhng ngn ng . Loi hnh ngn ng c thanh iu cng c tnh hnh l c khi khng c ghi thanh iu: ch vit khi vung nh ch Hn v ch Nm khng c k hiu ch thanh. Nhng trng hp ch quc ng c khc. Khi dng bng ch ci Latin, cc v con ch cha phn bit nghi mt t c vit ra, v c n su bc thanh cao thp phi phn bit. nh thanh ch l yu t ng m khng thuc v thnh phn m v tuyn tnh, nhng thanh ting Vit khng hn ch l mt yu t ngn iu mang tnh cch hoa m cho m tit, m l mt thnh phn khng th thiu c khi pht m mt m tit. Ni cch khc, m tit ting Vit cha hon chnh khi cha c nh bc thanh. C l cc nh sng ch ra ch vit theo bng ch ci Latin m ta thng gi quen l "ch quc ng" hiu rt r tnh cch bt kh phn cu thanh i vi m tit ting Vit, cho nn cc v dng n nhng k hiu ch th cc bc thanh tng ng. C th thy ngay l bng gi tn thanh ting Vit nh th c nghi rng cch gi tn cc thanh nh ngy xa ch l cch gi "tng thanh", nghi l mt th quy c khc m thi. Bn cht thanh th nm chng hn, l "thanh cao vt ln, mt bc thanh nhc cao nht trong s su thanh ting Vit", cho nn c th gi n l thanh sc, hay thanh vt (nh Nguyn Bt Tu), hay l thanh 5 (theo cch gi ca cc nh nghin cu theo trng phi Nga) th cng ch l chuyn gi tn. Vn t ra l khi nhn thy mt ch mang thanh 5 th phi nng m tit ln ng cao nht trong su bc thang thanh iu ting Vit. Tr li cch gi truyn thng (ngang hi sc huyn ng nng), chng ta c th nhn ra mt im li ln l li gi tn ny gi ngay ra bc cao thp cu chnh thanh v c gi tn. Nhng vn khng ch l nh danh, m cn l trnh by thanh th no di dng v. y, cch dng con s khng t ra thch hp n. Lm th cng chng khc g hnh vi cc oan khc trc kia, khi mt nh bo Vit Nam - ng Nguyn Vn Vnh- dng con ch ch th thanh iu trong khi vit. ng cho rng nh th rt tin dng cho nh my in, v chng cn c thm nhng k hiu ch thanh nh ch quc ng hin hnh. Th nghim cu ng nhanh chng i vo qun lng, v n khng c c s no c.

Mt vn n: thanh iu ting Vit l thnh phn m v phi tuyn tnh, nghi l thnh phn bao trm cu m tit, th thanh c th t trn bt c b phn no cu ch vit; h tt phi cu n m b du thanh vo mt v tr c nh? Trc ht, cn xc minh l, v mt ng m, ni thanh l m v phi tuyn tnh ch c nghi l thanh khng xut hin theo trt t trc sau cu cc m v tuyn tnh: m u m chnh m cui. Nhng thanh cn mt tnh cch quan trng khc l c tnh vang. Thanh th hin r nt nht l thnh phn m chnh cu m tit do nguyn m m nhn. Cho nn th hin cch vit cc du thanh theo quy c truyn thng t th k XVII n nay l mt iu xc ng. Cc nh sng ch ch quc ng tin n n nh v tr cu du thanh ting Vit l t trn nguyn m -tc l thnh phn m chnh cu m tit khi pht m. iu ny c th ch l cm nhn tinh t ban u, nhng t ra rt xc ng v mt ng m hc. C iu rng xa nay vic ghi du thanh cho cc t c hn mt mt nguyn m th thng thiu tnh cch nht qun, dn n nhng li ghi khc nhau. Nguyn nhn khng phi l t bn thn ting Vit hay l t h thng ch quc ng nh c ngi nhn xt, m chnh l v s thiu nht qun trong vic m t h thng nguyn m kp (dipthong) cu ting Vit. Cho nn tm hiu h thng nguyn m kp ting Vit s gip gii quyt ng vn "nh du thanh" khi vit. Nguyn m kp cu ting Vit Trc nay cc sch m t ng m ting Vit u chp nhn gii thuyt cho rng nguyn m kp cu ting Vit gm c ba n v nh sau: i (ia), (a), u. Cc nh ng m bin lun rt nhiu v kh nng kt hp cu cc nguyn m kp /i/, //, /u/ th nhn chng l nhng nguyn m kp mt m v (L 1948, Nguyn 1949, Emeneau 1951, on 1977). Tuy nhin cc tc gi trc y khng thng nht kin nhau v tnh cch cu cc nguyn m kp ting Vit, do vy m kin cu cc v cng rt phn tn. Ni v tnh cch ca ba t hp ny, cc tc gi thng a ra my im nh sau: (a) v mt ng m, c ba n v nguyn m v k u l mt m v, hoc c gi tr ca mt m v. Tnh cch ny c tha nhn rng ri, cho d cc tc gi c th khc kin nhau v vic nh danh chng: a s u nhn cc t hp trn l nguyn m kp, tr L Vn L (1948) xem chng l mt nguyn m ch khng phi nguyn m kp theo quan nim ca ng; (b) c ba nguyn m ny u c yu t nguyn m u mnh hn yu t sau. Ring tnh cch ny th L Vn L li khng th nhn, v ng nhn thy yu t sau nhim thanh mnh hn. Emeneau cng tha nhn iu ny khi ng m t cc nhm kt hp kiu nh uy, ui, oai, v ng cng thy l thanh nhim mnh hn nguyn m th nh. Nh vy th khng nh yu t th nht ca cc t hp i (ia), (a), u l yu t mnh l mt khng quyt cn cn bn li, v khng st vi tnh cch ca chng. Nhng tnh cch m v hc ni trn cu ba nguyn m kp trn cng tm thy su nguyn m kp-trt-trn mi khc

lm thnh mt tp hp chn nguyn m kp thng vit ra di dng nh sau: i (ia), (a), u (ua), u, u, oe, oa (ua), uy, uy (uya). Khi loi b su nguyn m kp khc trt t m trn mi /u/ , // v /o/ ra khi h thng nguyn m ting Vit, cc tc gi i trc phi dng n khi nim m m v bn m / -u-/ v / -i- / gii thch kt hp ny. nh hng cu cch nhn nhn hin tng trn mi nh trong ng m cc ting n u khin vic m t nguyn m kp ting Vit tr thnh phc tp, khi cc tc gi em khi nim bn m v m m vo cu trc m tit ting Vit. V li, th nhn l c hai bn m /-i-/ v /-u-/, cch gii thch ny cng khng ct nghi c hin tng khng cn i gi cc nguyn m trt t bn m / -i-/ v bn m / -u-/. Tht ra, tt c cc nguyn m kp ting Vit ch l nhng nguyn m trt vi nhau t v tr ny sang v tr khc, v khi trt th tng dn cng : ba nguyn m bc cao nht l /i/ - // /u/ u trt sang cc nguyn m khc m lm thnh nguyn m kp. Hin nay, tt c cc tc gi ng m ting Vit u cng nhn l ba t hp /i/ - // - /u/ l ba nguyn m kp, v cc yu t u l nhng nguyn m thc th ch khng phi l bn m. Yu t / i / v / u / trong / i / v / u / khng phi l mt bn m th khng c l do g bo cc yu t trong nhng t hp nguyn m kp trt tng dn khc l s trt t mt bn m sang mt nguyn m. Do vy m iu hp l hn c l th nhn rng nguyn m kp ting Vit l nhng t hp nguyn m trt tng dn. Nhng kim nghim qua c liu thc nghim m hc gn y nht xc nhn hin tng trt tng dn cu cc t hp nguyn m ting Vit. Tm hiu hin tng trt cu cc t hp ny s thy rng chng u l nhng "nguyn m kp trt tng dn" t nguyn m th nht (I, U, ) sang nguyn m th nh. (on 1999a). Trong h thng nguyn m kp ting Vit, c mt nguyn m trt qua ba v tr cu m:/ui/. Mc d vy, ba nguyn m ny trt vi nhau vn ch to thnh mt nh m tit v tr nguyn m / /, do vy nguyn m ba ny vn ch c gi tr l mt m v trong thnh phn m chnh cu m tit. Cc nguyn m ting Vit c th kt hp vi nhau cho nhng nguyn m kp trt tng dn. Dng trt tng dn l nt c trng cu li kt hp nguyn m kp ting Vit. Tnh cch ny tri ngc hn vi tnh cch trt gim dn ca nguyn m kp ti ng Anh (Gimson 1980). Nguyn m trt tng dn l cc nguyn m kp lp thnh t mt trong hai trng hp nh sau: (a) hoc l mt nguyn m cng bc (hp, trung bnh, rng) nhng i lp nhau im pht m (trc, gi, sau) trt v vi nhau theo chiu: sau gi, sau trc ; (b) hoc l hai nguyn m khc bc v im pht m cng trt v vi nhau theo chiu cao thp, nghi l trt t v tr m hp sang rng hn.

Hnh 3: nguyn m kp ting Vit c hai nh cao v m lng (Phm et al. 1998) Cc nguyn m kp trt tng dn cu ting Vit u c tnh cch chung l m tit mang chng c hai nh, trong nh th nh [ ch nguyn m th nh ] cao hn v l nh cao cu m tit (Hnh 3). Nguyn m th nh ny s l yu t cm nhim thanh mnh hn trong b phn m chnh cu m tit. V th, v thanh c ghi trn cc v ghi m v mnh cu m tit: tu lu, ki, hu, qu, ho, qu, kho, ngoo, qu, mu, qun, kho, th... Tm li, nguyn m trt tng dn l mt c trng m v hc cu nguyn m kp ting Vit. l hai nguyn m trt sang bn nhau t mt trong hai v tr khc nhau: hoc l t v tr hp trt sang v tr rng hn bc thp hn, hoc l trt t v tr hng sau v hng trc hoc gi. Nhn ra tnh cch m v hc cu 9 t hp nguyn m kp ting Vit th vn thnh phn m chnh cu m tit ting Vit c gii quyt tho ng, v cu trc m tit ting Vit do vy m tr nn n nh, vi bn thnh phn. Khng c thnh phn gi l m m. Trn y l tnh cch m v hc ni bt cu cc nguyn m kp trt tng dn cu ting Vit. Tt c nhng nguyn m kp ting Vit ni trn u c nhng tnh cch chung sau y: l nhng m v lm ht nhn cu m tit nh cc nguyn m n; c di ngang vi mt nguyn m n th bnh thng; yu t th nh lun lun mnh hn yu t th nht; kt hp c vi cc loi m tit m (khi khng c m cui), v m tit khp (nghi l khi c m cui khp m tit). Nguyn tc vit du thanh ting Vit Trong cc tnh cch trn y cu nguyn m kp ting Vit c mt tnh cch lin quan trc tip n cch vit du thanh: ta bit rng trong nguyn m kp ting Vit, yu t nguyn m th nh lun lun mnh hn, lm thnh nh cao cu m tit. iu ny dn n quy tc vit du thanh ting Vit, trong cc ting c nguyn m kp, nh sau: du thanh lun lun t trn cc nguyn m ng sau .Khng c ngoi l. ng dng c th quy tc trn th c nhng trng hp nguyn m kp nh sau:

Nguyn m trt t I c i, ia. Th d: kin, min, tin, ki, mi, vi Nguyn m trt t c , a. Th d: di, mi, m, v Nguyn m trt t U c uy, uy/uya, u, oe, ua/oa, u, u . Th d: khuu, qu, qut, khuyn, nguyt, khuya, hu, ho, qu, ho, cuc, chuc, qu, thu Nhng nguyn m kp kt hp th ngn c mt s dng nh sau: u, o/ua. Th d: qut, chot, qut

Mt trng hp c th gy nhm ln Chnh t ting Vit c mt s trng hp cng vit vi hai v nguyn m, nhng tht ra bn cht cu chng khc hn nhng trng hp nguyn m kp-trt-tng-dn bn n phn trn. l trng hp cc nguyn m kt hp vi U, O, I, Y phi sau chng. Th d: su, o, nhi, thy Nhng trng hp ny u c mt kt cu ging nhau: m chnh + m cui. Trong kt cu m tit cu bn t su, o, nhi, thy trn y th au, ao, ai, y khng phi l nhng nguyn m kp, v l mt nguyn m kp lun lun ch l mt n v m chnh cu m tit, v n c th kt hp thm vi mt m cui. Ta bit rng ting Vit c 8 m v sau y m nhn thnh phn m cui trong m tit: m, p, n, t, ng (nh), c (ch), o (u), i (y). Bn t hp au, ao, ai, y khng th kt hp thm vi mt m cui no trong s 8 m cui k trn, v l chng c m cui ri. Chng hn, khng th c kt hp *au+n, *ao+n, *ai+n, *ay+n trong ting Vit. Khi pht m th kt cu ny khng trt tng dn nh cc nguyn m kp. Ngc li, chng "trt" gim dn theo ng quy cch khp m tit khi c thnh phm m cui. Nhng m U, O, I, Y trong trng hp ny chnh l nhng m cui khp m tit li. So snh hai t sau y: thu v thi. T trn c m chnh l nguyn m kp /uy/ trt tng dn t /u/ sang /i/; t th hai c nguyn m n /u/ l m chnh v m cui /i/ khp m tit li. Trong kt cu m tit kiu m chnh + /u/, /o/, /i/, /y/ ny, thnh phn m chnh c th gm mt nguyn m n hay mt nguyn m kp. Kt hp s nh sau: mt nguyn m + /u/, /o/, /i/, /y/: mu, so, nhi, li, vy mt nguyn m kp + /u/, /o/, /i/, /y/: khuu, ngoo, mui, nguy D trong trng hp no th du thanh cng khng t trn bn m cui /u/, /o/, /i/, /y/, m ch t trn nguyn m n hay trn nguyn m th nh cu t hp nguyn m kp ng trc cc m cui . Tm li, du thanh ting Vit c nguyn tc vit rt nht qun khi vit ra bng ch quc ng, v c th tm tt nh sau: (1) Du thanh t trn thnh phn m chnh cu m tit khi vit; (2) Thnh phn m chnh cu m tit c th l:

mt nguyn m n: du thanh t trn nguyn m; mt nguyn m kp: du thanh t trn nguyn m th nh. on Xun Kin Ti liu:

Tp san Din n (Paris) s 55 (1.9.1996). on Thin Thut (1977), Ng m Ting Vit. H Ni: Nxb. H & THCN. on Xun Kin (1999a) Xem li mt vn ng m ting Vit: nguyn m in Hp Lu, s 45 (th.2&3.1999), tr. 5-31. on Xun Kin (1999b) Xem li mt vn ng m ting Vit: cu trc m tit in Hp Lu, s 48 (th.8&9.1999), tr. 22-54. Emeneau, M.B. (1951) Studies in Vietnamese (Annamese) Grammar. Berkeley & Los Angeles: University of California Press. Gimson, A.C. (1980), An Introduction to pronunciation of English. (3e ed.) London: Edward Arnold. L Vn L (1948), Le Parler Vietnamien. Paris: Hng Anh. Nguyn Bt Tu (1949), Ch V Vn Vit Khoa Hc. Si Gn: Ngn Ng Phm Th T Minh, Nguyn Vn Th & on Xun Kin (1998), Hc K c ng - Sch Hng Dn I. (B sch dy hc c bc u cho tr song ng). Tilburg:Zwijsen.