DU HI NG

on Xun Kin

Nh trnh by trong mt bi trc y [1], mt t ting Vit ch mang mt trong s su thanh. Thanh l yu t nh bc cao thp trong thang m su bc ca ting Vit hin i, v l yu t cn v to thnh ngha khu bit ca mt t. Su bc cao thp c c th ho mt cch d hiu bng su ting sau y: ngang (hoc khng) huyn ng hi sc nng. Phn bit bn thanh khc khng c kh khn g, nhng hai thanh hi v ng th cn nhiu cng phu. T ngh v ngh chng hn, ch khc nhau mt du hi hay ng m lm nn s khc bit v ngha ca hai t . So snh hai cu di y thy s khc bit gia hai thanh hi v ng lm nn s khc bit ngha ca t: 1a 1b Thi, ng ngh ngi lm g cho mt xc ! Thi ch, ht gi ngh mt ri !

Cho nn lm ln du hi ng trong nhng trng hp nh th s thay i hn ngha ca t trong mt cu. Phn bit du hi v ng l mt vic tng i d dng i vi ngi ni ging bc, nhng li l mt vic cn thit cho nhng ai ni ging trung v nam ngha l ngi pht m ging ting Vit t pha nam Thanh Ho vo trong vng ty nam b. i vi nhng ngi ng trong th phn bit hi ng da trn pht m l chuyn kh chnh xc, v s t ng ting Vit mang du hi v ng l mt khi lng kh ln [2]. Do vy, nu nm c mt s nhng quy tc hot ng ca thanh hi v thanh ng th s gip gii quyt nhng kh khn v du hi - ng. Trong bi ny chng ti c gng h thng ho li nhng nt chnh ca chnh t du hi ng trong ting Vit. V vic phn bit hi ng c khc nhau gia hai loi t vng trong ting Vit, chng ti s chia bi thnh hai phn chnh: trc ht l phn bit hai nhm t vng trong ting Vit, sau mi tm hiu cch phn bit hi-ng trong tng nhm loi t vng ny. Nhn bit mt t ting Vit Chng ta bit rng t vng ting Vit l tp hp t nhng ngun khc nhau: ngun th nht l nhng t ng rt lu i ca cng ng ngn ng Vit c thuc h ngn ng Nam ; ngun th hai l nhng t ng vay mn t mt ngn ng khc, hoc l t ting Hn (tc l ting Hoa ni vo i Hn), hoc l t mt ngn ng phng ty gn y [3]. Nh vy th mt t ting Vit c th l mt t "thun Vit" (hay c khi cn gi l ting nm), cng c th l mt t Hn Vit, hoc l mt t mi vay mn t mt ngn ng khc. Mi loi t trn c nhng nt tnh cch khc nhau v thanh. Nhn bit c mt t l thuc nhm t nm hoc t Hn Vit s gip gii quyt c mt s kh nhiu nhng trng hp cn phn bit du hi ng. Nhng lm th no phn bit c u l mt t thun Vit v u l mt t Hn Vit hoc mt t vay mn ? (1) T thun Vit trc kia thng gi chung y l nhng ting nm, ni tri t ting nam, tc l ting ca ngi nc Nam phn bit vi ting ni ca ngi phng Bc, tc l ngi Hn. l nhng t c th chuyn i thanh theo quy lut hi thanh, hoc l nhng t ly

m theo php ho phi ng m. Chng hn, t n, nng, hi l nhng t thun Vit, v chng c th to thnh nhng t ly m: n nang, nng ny, h han. Mt t nh , chng, du l nhng t thun Vit, v chng c th chuyn thanh iu m vn gi nguyn ngha: , chng, du. (2) T Hn Vit l nhng t vay mn t vn t vng ting Hn t c gn hai nghn nm trc y, khi nh Hn bn Trung Hoa sang h x mnh. S t Hn Vit chim qu na s vn t ca chng ta hin nay. C th nhn bit mt t Hn Vit hay khng l nh my cch nh sau: a) Nu mt ch hay mt ting c th ghp vi cc ting nh nht (mt), hu (c), v (khng), bt (chng), th t y phi l t Hn Vit. Vy th t nhn, ch, o, bnh l nhng ting Hn Vit v chng c th kt hp c ngha vi bn ting trn kia: nht nhn, hu ch, v o, bt bnh.[4] b) Nu mt ch hay mt ting c ngha nhng khng th ng mt mnh lm thnh mt t c m ch c th lm thnh mt thnh phn ca t m thi, th l mt ch Hn Vit. V d: nhng ting quc (nc), gia (nh), sn (ni), h (sng), nht (mt), nh (hai), thng ch ghp chng vi mt ting khc ch khng th dng ring r c. Chng hn, ni hai qu ni, ngi Vit khng th ni nh ni hoc hai qu sn; cng th, c th vit l nht gia, sn h, nh nhn nhng khng th ni mt gia, ni h, hai nhn. Vy th nhng ting quc, gia, sn h, nhn, nht, nh l nhng ting Hn Vit. c) Nu gp mt ch hoc mt ting m ta khng hiu ngha, nhng ta li bit rng chng c th ghp chung vi hai t m li c cng ngha, th l mt ting Hn Vit. V d: ta gp t trng sinh m ta khng bit ting trng l g, nhng bit l n ghp chung vi hai ting khc (trng d, trng k), th c th on bit l trng l mt ting Hn Vit c ngha l di; hoc l c n my ch tc nghip, ta khng hiu tc l g, nhng bit l c sng tc, tc gi, th on bit tc l mt ting Hn Vit, c ngha i khi l lm ra ci g . d) Nu mt ting no mc d quen dng ring r trong li ni hng ngy, nhng li thy chng thng ghp trong t nht l hai t Hn Vit, th ting hoc ch l mt ting Hn Vit. V d: ting hc l mt t quen dng. Ting ny c th gp trong nhng t Hn Vit nh hc sinh, i hc, hc v. Vy th ting hc l mt ting Hn Vit. Th d khc: ting chng c th gp trong cc t Hn Vit nh qun chng, chng sinh, vy th chng cng l mt ting Hn Vit. (3) T vay mn: l nhng t ng vay mn t vn t vng ca cc ngn ng khc, c th l cc ngn ng phng ty. T khi giao tip vi phng ty n nay, ting Vit a vo kho t vng ca mnh nhng ting nh x phng, (o) s mi, xi mng, (du) xng, cao bi, (tri) bom, phim, (xe) t, cuc (xe), (b) m, (bnh) quy, (nh) bng, kt (bc), (kinh) xng Nhng ting vay mn ny hoc c phin m trc tip t mt t ng phng ty (xi mng<cement, bom <bombe, phim <filme, t <auto, bng<banque), hoc c c tri m theo li pht m ca ngi Vit (x phng<savon, s mi<chemise, xng<essence, cao bi<cow boy, cuc<course, m<dame, (bnh) quy<biscuit, kt<caisse, (kinh) xng<chaland). Nhng ting vay mn ny c c gng Vit ho, cho nn cng mang tt c cc thanh ca ting Vit. Du hi ng i vi ting thun Vit Mt tnh cch rt ni bt ca ting Vit l tnh cch ho phi ng m gia hai thnh phn ca mt t kp m chng ta thng gi l t ly. Nhng t c hai m tit ly vi nhau khi mt hay nhiu thnh phn m tit ca hai m tit lp li ging ht m kia (gi l ip m), hoc kt hp vi m kia theo mt trt t no . Mt vi th d v t ly: vui v, xinh xn, kh khan, p Hin tng ly t c tc dng trc ht l s cn i, s hi ho gia cc m tit ca t. So snh hai cu di y:

2a 2b

Cn nh ny kh rng. Cn nh ny kh rng ri.

C hai cu ni u ng cch ni thng thng. Nhng khi ni rng ri nh trong cu 2b th nghe m i hn, d nghe hn, v do c chung hn. Xem th th ho phi ng m l s kt hp hi ho gia thnh phn ca mt t vi mt t khc to thnh s cn i nhp nhng. Ho phi ng m c th thc hin c bn thnh phn m tit ca t: Ly m u: lng l, l v, lng thng Ly m chnh: o , g gh, chm chm, nhng nho, Ly m cui: mm mm, hm hp, n t Ly thanh: thnh thang, vng vt, l li, ng ngn y chng ta ch ch n s ho phi ng m v mt thanh iu. S phn b cn phng ny c gi l lut hi thanh.[5] Lut hi thanh c th hin qua hai hin tng lin quan n hot ng ca thanh iu ting Vit: (1) Trc ht l s hi thanh gia hai m tit ca t ly: y l s phn b cn i gia cc thanh gia hai m tit ca mt t kp thnh tng i mt trong mi nhm di y: Nhm th nht (thanh bng): ngang hi sc Nhm th nh (thanh trm): huyn ng nng Theo bng trn y, hai t thuc nhm th nht c th mang mt trong ba thanh: Ngang hi: lng l, th thn, sang sng Hi - sc: l li, ng ngn, vng v, gng gi, Ngang sc: dim da, nghe ngng, mang mng, lu lo, thi tha Ba thanh thuc nhm th nh c phn b kt hp nh sau: Huyn ng: m , l lng, vi vnh, m , thn th, Ng nng: ku kt, nng nu, nho nhot, hm hnh, p Huyn nng: m mt, vng vt, lng l, mn m (2) Lut hi thanh cn th hin c trong hin tng chuyn thanh iu ca mt s t. Ting Vit c nhiu t bin i thanh m vn khng i ngha sang mt t khc. Hin tng chuyn i thanh trong ting Vit cng theo php hi thanh, ngha l cc t chuyn thanh theo hai nhm m L Ngc Tr (1959) tm li thnh hai m hnh m ng gi l tan tn tn v li li li. Php chuyn thanh ny nh sau: i thanh theo m hnh tan tn tn (nhm ngang hi sc). Di y l mt s trng hp thng gp: chng chng cha cha khng hng phn vn tan tn ln ln lm lm thong thong ham hm bu bu ry ri ta ta / to h ming h ming ni h ni h vnh mt vnh mt

i thanh theo m hnh li li li (nhm huyn ng nng). Di y l mt s trng hp thng gp: , li li du du cng cng (sng) Nh (sng) Nh ng ng ci ci ci ci u thng thng chm ri chm ri t m t m en sm en sm xo tc xo tc n rung n rung

(3) Ngoi ra, c mt s t Hn Vit v ting thun Vit dng nh c lin quan, gn gi vi nhau [6]. Nhng trng hp vay mn qua li nh th cng tun theo php hi thanh ca ting Vit, ngha l cng theo mt trong hai m hnh tan tn tn v li li li. Di y l mt vi th d v s giao tip ngn ng nh th: huyn ng nng cng gng v ma tr gi i i ngang hi sc phng phng thiu thiu th th x x

Bit c tnh cch ca lut hi thanh th chng ta c th nu ln thnh lut gi l lut hi-ng ca cc ting nm nh sau: Lut 1: khi hai ting c th ly c vi nhau th h mt ting mang du ngang (khng du) hoc du sc th ting kia phi mang du hi; ngc li, h mt ting mang du huyn hoc du nng th ting kia phi mang du ng. Lut 2: mt t c th chuyn thanh iu sang ngang hoc sc th chc chn l mang du hi (theo mu tan tn tn); ngc li, mt ting c th chuyn sang thanh huyn hoc thanh nng th chc chn l c du ng (theo mu li li li). Hai lut hi ng ny c th gip gii quyt c mt s kh ln cc trng hp m ngi vit ang cn phn vn khng bit nn b du hi hay du ng. Chng hn, khi phi vit cu di y, ngi ni ging ng trong c th phn vn khng bit b du hi ng th no: 3a *Ch m gi tht m ra ri ngao ngn th di.

C th dng php hi thanh (ngang hi sc-huyn ng nng) tm ra c rng: ting Vit c ni m mang (lm cho rng ra) theo lut ngang-hi-sc, v c m mng (c nhiu cht du, m) theo lut huyn-ng-nng; li cng c th than (than vn chuyn g) m khng c *th (vit vi du ng). Vy cu 3a b du hi ng nh sau: 3b Ch m gi tht m ra ri ngao ngn th di.

Mt th d khc l khi vit cu di y: 4a *a b a n no ri m vn cha chu i ngu.

Chng ta bit l t y phi b du ng v cng c th ni m cu vn khng i ngha. T vn mang du ng v ph t ny khng c th nhm ln vi t vn c ngha l cht cn bn, hoc t vn v (c ngha l tm trng khng dt khot) theo lut ngang-hi-sc. T ng cui

cu th ch c th ly thnh ng ngh theo lut ngang-hi-sc, nn phi mang du hi. Vy th cu 4a c vit hon chnh nh sau: 4b a b n no ri m vn cha chu i ng.

(4) Ngoi ra, cng nn bit thm l ngi Vit nht l ngi min Nam- hay ni gp cc ting hai m tit thnh mt trong nhng trng hp sau y: phi khng > phng, b y > b, bn ngoi y > ngoi, hm y > hm, nm y > nm, hi y > hi[7]. Tt c nhng ting ni gp trn y u mang du hi. Vy th c lut 3 nh sau: Lut 3: Cc ting ni gp m u mang du hi. (5) Trong kho t ng ting Vit hin i cn c mt nhm nh nhng t ng nc ngoi nhng c chuyn sang ging c ting Vit. Cc ting vay mn thng c phin chuyn sang thanh hi: mo (< moi), x lu (< lui), i rn (< ronde), s cm (< commissaire de police), lm c v (< corve). Vy c th nu thnh lut cho loi t ng ny nh sau: Lut 4: cc ting vay mn t ting nc ngoi v chuyn sang ging ting Vit, th thng vit vi du hi. Du hi ng ca t Hn Vit Nh ni trn, nhn bit c mt t Hn Vit s c li rt ln l phn bit c mt phn kh ln nhng t mang du hi ng thuc nhm t Hn Vit. Gi t in Hn Vit, ta c th thy l: (1) Nhng t Hn Vit bt u bng cc ph m d, l, m, n. nh, ng, v thng vit du ng [8]. C khong 180 t Hn Vit mang du ng. V d: Ph m d: d, d, d, d. Ph m l: lo, l, l, l Ph m m: mo, mnh, mn, m Ph m n: no, n, n, n Ph m ng: ng, ng, ng, ng Ph m nh: nh, nh, nh, nh Ph m v: vn, v, vin, v (2) Ngoi nhng trng hp k trn, cc t Hn Vit khc bt u bng cc ph m khc u vit du hi, tr nhng l ngoi s ni di. V d v cc t Hn Vit c du hi: Nguyn m: , o, n, yu, un, u. Ph m b: bo, b, bnh, bng, bu Ph m c/k/q: co, c, c, k, kiu, qu, qun, qung, qu Ph m u ch : ch, chiu, chun, chng, ch Ph m u : , u, , iu, Ph m gi: gi, gio, Ph m h: ho, h, h, h Ph m u kh: kh, khu, kh, khi Ph m ph: ph, ph, ph Ph m s: s, s, su Ph m t: t, to, t, t, t, t Ph m th: thi, th, th, thng Ph m tr: tro, trm, trin, trng

Ph m x: xa, x, xo, x, x Nhm th nh ny c khong 30 trng hp ngoi l, cn nh thuc lng. Di y l bng lit k cc t vi nhng th d v t ghp t trong ngoc: Ph m b: bi (bi th, bi ni), b (b vn), Ph m c: cu (linh cu), cng (cng ot) Ph m : ng (khong ng), (hiu ), ( th) Ph m h: hm (hm hi), hn (hn hu), hon (hon binh), h (mt ting m), h (h tr), hn (hn hp, hn mang), huyn (huyn mng), hu (bng hu) Ph m k: k (ca k, k thut, k xo) Ph m ph: phn (phn n), phu (gii phu) Ph m q: qun (qun bch), qu (qu o, qu tch, th qu) Ph m s: s (bc s, vin s), suyn (suyn tc, suyn yt) Ph m t: tin (tin bit), tnh (tnh mch), tun (tun tit) Ph m th: thun (mu thun), thng (ph thng) Ph m tr: tri, trm, tr (u tr), tr (d tr, lu tr, tch tr) Ph m x: x (x hi, x tc) T hai im trn, chng ta c th nu ln hai lut hi ng dnh cho ting Hn Vit nh sau: Lut 5: cc t Hn Vit c ph m u d, l, m, n, nh, ng, v u c du ng. Lut 6: cc t Hn Vit khc c thanh hi. Tr khong 30 trng hp ngoi l. Tm li, vit du hi ng ting Vit cho d phc tp nhng vn c nhng l lut t t thn ting Vit. Nhng mo lut m Nguyn nh v L Ngc Tr pht hin v c nhc n y chng qua ch l nhng pht hin nhng quy lut n du trong hot ng ngn ng m thi. c th p dng su lut hi ng trn y, cn n cng phu thc tp u n trong mt thi gian chim nghim nhng quy lut c th hin qua thc tin ra sao. Trong tnh hnh dy v hc ting Vit ti hi ngoi hin nay, vic phn bit du hi v du ng l mt cng vic kh khn. Nhng y cng li l mt vic cn thit v cng, v l mt trong nhng cng vic cn thit nng cao trnh hiu bit v chun mc ngn ng ca ting Vit. C th l chuyn vin vng khi ni n chun mc ngn ng hi ngoi lc ny, nhng y li l nhu cu chnh ng ca lp tr ngy cng i hi phi nhn li cho r u l chun mc ngn ng. cng chnh l mc ch ca chnh t [9] vy. on Xun Kin Ti liu
L Ngc Tr (1959), Chnh T Vit Ng. (bn in k 2). Si Gn: nxb. Trng Thi Nguyn nh (1939), Lut Ng Hi, tp ch Tao n (H Ni), b mi, s 8, ngy 16.6.1939 Phan Ngc (1982), Cha Li Chnh T Cho Hc Sinh. H Ni: nxb. Gio Dc

[1] Xem on Xun Kin, Bn v nh du thanh trong ting Vit, tp san Vn Hc (USA) s 149 (th. 9.1998), tr. 41-48. [2] Ting Vit hin i c khong 2000 t mang du hi, v khong trn 1000 t mang du ng. [3] Ni v hin tng vay mn th cn ch ring n vn t ng mn t ting Trung Hoa do ngi Hn em sang t khi h h nc Vit c. Trong mt thi gian di c nghn nm, ting Hn tr thnh

mt th ngn ng chnh thc trong x hi Vit. n khi nc ta ginh li nn c lp (nm 939) th ting Hn vn l th vn t chnh thc trong hnh chnh v gio dc. V th m chng ta gi kho t ng Hn dng ti nc mnh l ting Hn Vit. Ch ng ca ting Hn Vit trong kho t ng ting Vit hin i rt l c bit, khc hn vi mt s nh nhng t ng mn t cc ngn ng phng ty v sau: t lu i ri, ngn ng vn ho ca ngi Vit khng th thiu vn t Hn Vit. Ch ng ca ting Hn Vit trong ting Vit trong chng mc no tng t nh ting Latin trong cc ngn ng n-u vy. Trc y, nh cm quyn cng sn Vit Nam toan loi b ch ng ca t Hn Vit. Nay th h li ri vo mt qu khch khc, l dng nhiu t Hn Vit n mc lm cho ting Vit nhiu khi ti tm, nng n. (Bo Nhn Dn c tha nhng dn chng c th v chuyn ny). Chng ta khng sng bi nhng cng khng th c thi k th i vi ting Hn Vit. V chng, s vn t vng Hn Vit trong ting Vit hin i chim n khong 60% t ng, th thi chnh ng ca bt c ai qu trng ting Vit l cn phi hc hi v trau gii vn t Hn Vit. [4] Cn lu l trong li ni thng thng hin nay c khi chng ta ni bt k nhng y l trng hp ni sai quy tc, v k khng phi l t Hn Vit. [5] Lut ny c mt nh gio tr tn l Nguyn nh- tm ra u tin. ng gi ng trn tp ch Tao n s 8 b mi (1939) mt bi bo m ng gi l lut ng hi. V sau ng L Ngc Tr pht trin thm v gi l lut bng trm (1943). Cng L Ngc Tr khai trin thm v nhng l li chuyn thanh m ca ting Hn Vit, v hon chnh cc mo lut chnh t ting Vit trong tp Chnh t Vit ng (1952). [6] Cc nh Hn ng hc (nh Vng Lc) d tm trong mt s t ng Vit rt gn vi ging pht m ca ngi Hn, v a ra gi thuyt l ting Hn c c th cng vay mn mt s t ca Giao Chu trong thi k ngi Hn sang h. [7] Gs. L Ngc Tr cho rng c mt ngoi l l hi (du ng), v ng cho rng l ni gp m ca "hi ny n gi". Cc bn min Nam ca chng ti th li cho rng khi ni hi, h ngh n "hi ti gi". Vy th c mt bit l y hay chng ? [8] cho d nh, c th hc thuc lng cu sau y: mnh nn nh l vit du ng , trong cc m u u mang ph m ca cc t Hn Vit c du ng. [9] Chnh t ngha l vit (t) cho ng (chnh), ngha l vit ng theo mt mu mc no c x hi cng nhn v quy nh lm mc thc cho mi ngi phi tun theo.