NHIU V TNG TC (CONFOUNDING AND INTERACTION)

L Tn Phng*

Nhiu (Confounding)
Khi nim
Nhiu lm thay i, lm sai lch mi lin quan thc s gia phi nhim v hu qu (exposure and outcome). Nhiu l vn rt quan trng trong dch t hc v n c th lm sai lch trong suy on nguyn nhn v hu qu.

nh ngha nhiu
Nhiu (confounding) l tc ng hn hp (effect mixing). Cc tc ng ny bao gm tc ng ca phi nhim i vi hu qu, v tc ng ca mt yu t th ba (gi l yu t gy nhiu: confounder) cng i vi hu qu . Ni cch khc: Nu gi x l tc ng ca phi nhim i vi hu qu, y l tc ng ca yu t th ba i vi hu qu, th nhiu l hn hp ca x v y. Nhiu xy ra khi 2 nhm phi nhim v khng phi nhim khng tng ng nhau v cc yu t khc. V d, khi so snh ung th phi (bnh) vi ht thuc l (phi nhim), nhiu c th xy ra nu 2 nhm c ht thuc v khng ht thuc khng tng ng nhau v tui, gii, ngh nghip, dn tc, ni sinh sng v.v... V d 1: Ngi ta quan st thy b m c cng nhiu con th c nguy c sinh ra mt a con b hi chng Down. Nh vy, mi quan h nhn qu gia c nhiu con v nguy c mc hi chng Down ca tr l mi quan h nhn qu thc s hay l do yu t th ba no khc gy nhiu? Trn thc t, b m cng c nhiu con th tui cng ln. Vy tui ca b m c th l yu t gy nhiu ln mi quan h gia s con v nguy c mc bnh Down ca tr. V d 2: Ngi ta quan st thy nguy c ung th ty tng cao hn nhng ngi ung c ph nhiu (nghin cu ca MacMahon v cng s, 1981). Nhng nhng ngi ht thuc l th cng thng km theo ung c ph nhiu. Vy c phi thc s l c mi quan h gia ung c ph v ung th ty tng, hay mi quan h ny b lm nhiu bi ht thuc l cng l mt trong nhng nguy c gy ung th ty tng?

Bc s, Thc s Y t cng cng. Email: letanphung@yahoo.com

Tiu chun ca nhiu

Mt yu t c gi l nhiu i vi mi quan h nhn qu gia phi nhim v hu qu khi c 3 tiu chun sau y: (1) N c mi lin quan vi phi nhim trong sut qu trnh nghin cu. (2) Mi lin quan ca n vi phi nhim khng mang tnh cch nhn qu. C ngha l phi nhim khng phi l nguyn nhn ca nhiu v ngc li. (3) N l yu t nguy c, yu t tin on (predictive) i vi hu qu. Cc tiu chun ny c th tm tt theo s di y:

Nhiu (Confounder)

Phi nhim (Exposure)

Hu qu (Outcome)

Cch nhn bit nhiu

Nhiu c nhn bit qua phn tch thng k, phn bit vi tng tc (interaction). Mt cch c in, phn tch c thc hin trn c s phn tng yu t gy nhiu. V d, nu tui l yu t nhiu th phn tng yu t ny theo tng nhm tui. Nu yu t nhiu l ht thuc l th phn tng theo mc ht thuc l (v d nh: ht < 10 iu, t 10 20 iu, >20 iu). Sau khi phn tng yu t nhiu, tin hnh phn tch, so snh gi tr OR (hoc RR) th v sau khi hiu chnh (Crude and adjusted), ng thi tm gi tr OR (hoc RR) ca tng tng. Nu OR th khc vi OR hiu chnh (Crude OR vs Adj OR) trn 10% th l nhiu. Trong trng hp ny, OR ca tng tng thng tng ng nhau. Nu OR ca tng tng khc nhau >10%, l tng tc.

Nhiu khng phi l sai st (errors) ca nghin cu. Ngc li, n c gi tr khi c m t trong nghin cu. Do , khng m t v gii thch cc yu t nhiu c th c trong nghin cu mi l sai st ca nghin cu.

Tng tc (Interaction)
nh ngha tng tc
Khi c s hin din ca 2 hay nhiu yu t nguy c cng tc ng m t l hin mc (incidence rate) ca mt bnh khc vi cc t l hin mc ca bnh khi ch hin din tng yu t nguy c ring l, th ta ni l c s tng tc gia cc yu t nguy c i vi bnh . Ni d hiu hn, trong iu kin c nhiu yu t nguy c cng tc ng n mt bnh, tng tc xy ra khi nh hng tng hp ca cc yu t khng tng ng vi nh hng ca tng yu t mt. Nu nh hng tng hp l ln hn, ta gi l cng hng (synergism). Nu nh hng tng hp l nh hn, ta gi l i khng (antagonism).

Tnh cht ca nhiu v tng tc

Nhiu Bt ngun t nghin cu OR th khc vi OR hiu chnh nhng OR cc tng th tng ng nhau Lm sai lch kt qu nghin cu Tng tc Do bn cht t nhin OR cc tng khc nhau C ch trong vic hiu bit c ch sinh hc

Kim sot nhiu

Kim sot nhiu c th c thc hin c trong thit k nghin cu v trong khi phn tch s liu.

Trong thit k nghin cu

Chn i tng mt cch ngu nhin. Ghp cp: V d, khi c mt i tng thuc nhm phi nhim nm trong tui 1830 v dn tc Raglai, th cng chn mt i tng khng phi nhim nm trong nhm tui ny cng thuc dn tc Raglai. p dng tiu chun hn ch hay loi tr (Restriction or exclusion) : V d, hn ch i tng tham gia nghin cu vi tui t 15-49, thnh ph... Hoc loi tr i vi nhng i tng mc cc bnh lin quan n ng tiu ho khc trong nghin cu v ung th d dy...

Trong phn tch

C 2 phng php c p dng phn tch, pht hin nhiu: Phn tch phn tng (stratified analysis): V d, phn tng theo tui v gii. Theo , c th phn tng theo nhm tui (v d nh 5 nhm tui) v theo 2 gii (nam v n). Nh vy, theo v d ny, ta s c 5x2=10 tng khc nhau tnh ton OR hoc RR.
3

Phn tch ny s tnh ton c OR (hoc RR) cho tng tng, OR (RR) th, v OR (RR) hiu chnh (adjusted) m ph bin nht l dng phng php Mantel Haenszel. im khng thun tin ca phng php ny l s to ra rt nhiu tng khc nhau khi c nhiu hn 2 bin nhiu cn phn tch. Phn tch hi quy (thng l multiple regression): Phng php ny ngy cng ph bin v thay th cho phng php phn tng, nht l khi phi kim sot nhiu bin nhiu khc nhau.

S PHN TCH PHN TNG PHT HIN NHIU V TNG TC

Phn tch th

Phn tng

OR cc tng khc nhau? (>10%)

Khng

ng

OR th khc vi OR hiu chnh? (>10%)

Khng

Tng tc

ng

Nhiu

TI LIU THAM KHO CHNH Ahrens, W., & Pigeot, I. (2004). Hand book of Epidemiology. Bremen: Springer. Leon, G. (2009). Epidemiology (4rd ed.). Philadelphia: W.B. Saunders Company.