M U

Vng ca sng ven bin (Estuarine area) l vng chu s tng tc gia mi trng nc bin v nc ngt, hnh thnh mi trng nc l (brackishwater) vi s pha trn cc tnh cht ca mi trng nc bin v nc ngt ni a. Hot ng thy triu tc ng ln vng ny hnh thnh cc h sinh thi thy sinh v cng a dng v phong ph, c nh hng n hot ng sn xut v pht trin kinh t ca vng. Vng ca sng ven bin l ni tip nhn ngun dinh dng hu c di do bt ngun t cc con sng cng nh c b sung t bin, l ngun cung cp thc n di do h tr cho s sng ca nhiu loi sinh vt khc nhau. Thc t, vng ca sng ven bin c coi l vng c nng sut sinh hc cao vo loi bc nht trn hnh tinh.

H sinh thi in hnh ca vng ca sng ven bin bao gm cc thnh phn nh vng chu th (delta), vng ng bng ven bin, cc vng t ngp nc, cc bi bin v cn ct, cc rn san h, cc vng rng ngp mn (rng sc), m ph (lagoon), v cc c trng ven b khc. Chnh nhng khu h khc nhau ny cng s pha trn gia mi trng nc bin v nc ngt to ra ngun li thy sn v cng a dng v phong ph. Th nhng, y cng l vng v cng nhy cm, d b tn thng bi tc ng ca cc hin tng t nhin cng nh cc hot ng khc nhau ca con ngi nh s gy nhim v vic khai thc qu mc ngun ti nguyn thy sn. Vng duyn hi thng tp trung cc thnh ph ln (c n 22 trn tng s 32 thnh ph ln nht trn th gii nm trong vng CSVB) vi hn mt na dn s th gii sinh sng, v vy m phn ln cc hot ng v kinh t, x hi din ra vng ny s tc ng trc tip ln h sinh thi t nhin ca n. Rt nhiu hot ng pht trin th, cng nghip v nng nghip trn vng ven bin l nm trong vng t ngp nc ven bin c nng sut cao v cc d n pht trin ang lm bin i h sinh thi ven bin trn mt qui m rt ln. Nc thi t hu ht cc th v khu cng nghip trn th gii ra bin m khng c x l hoc x l cha t yu cu, trc tin s i qua vng ca sng v gy hi cho i sng sinh vt vng ny. Kt qu l mi trng b thoi ha, ngh c b sa st, t ngp nc b kh, cc rn san h b ph hy, cc bi bin b xung cp, cng nhiu bin i c hi khc na. V vy m qun l tt vng ca sng ven bin l rt cn thit bo tn cc h sinh thi t nhin, i i vi vic pht trin kinh t mt cch bn vng.

Mn hc h sinh thi ca sng ven bin s ln lt cung cp cc kin thc c bn v tho lun cc ni dung chnh sau y: Gii thiu v vng ca sng ven bin Cc khu h sinh thi in hnh Tc ng ca con ngi n cc h sinh thi ven bin Qun l ti nguyn bn vng vng ca sng ven bin

CHNG 1: CC KHI NIM V H SINH THI VNG CA SNG VEN BIN 1.1 Khi nim vng ca sng ven bin: 1.1.1 nh ngha ca sng ven bin (Estuary): C nhiu nh ngha khc nhau c dng din t mt ca sng ven bin (CSVB). nh ngha ca Pritchard a ra nm 1967 c dng rng ri nht, l: Ca sng ven bin l mt thy vc nc l bn kn ven b ni lin vi bin khi, trong gii hn ca n l ni m nc bin cn vn ti pha trn vi dng nc ngt bt ngun t ni a. Hn ch ca nh ngha ny l khng cp n tc ng ca thy triu mc d c cp s pha trn gia nc bin v nc ngt. Trong thc t cng c nhng vng bin khng c tc ng thy triu nhng c s pha trn nc ngt v bin nh vng a Trung Hi (Mediterranean sea), nn nh ngha trn d to s nhm ln. Ngc li, nh ngha trn cng b qua nhng thnh phn ca h sinh thi CSVB nh m ph ven b (coastal lagoons) hoc vng bin nc l (brackish seas). V d: m ph ven b khng thng xuyn ni lin ra bin khi v ch c cung cp nc bin trong nhng thi gian nht nh. Trong khi , vng bin nc l nh Caspian Sea, c th c mn tng t nh vi vng ca sng nhng khng c s bin i mn hng ngy do tc ng ca thy triu. Theo nh ngha ca Prichard th nhng vng vnh ven bin (coastal marine bays) do khng tha mn iu kin bn kn v h nc mn (saline lakes) khng tha mn iu kin ngun nc ngt cung cp t sng vo v ch c nc ma, nn chng khng c coi l cc b phn thuc vng CSVB. Do nhng thiu xt ca nh ngha Pritchard, nhiu nh khoa hc ngh s dng mt nh ngha ph hp hn ca Fairbridge a ra nm 1980, l: Mt ca sng l mt nhnh ca bin i vo mt dng sng n ni m mc nc cao nht ca thy triu cn vn ti, thng c chia thnh 3 phn khc nhau: a) phn bin hay phn ca sng thp, ni lin vi bin khi; b) phn ca sng trung, ni din ra s pha trn chnh ca nc bin v nc ngt; v c) phn ca sng cao, chi phi bi nc ngt nhng cn tc ng ca thy triu. Gii hn gia 3 phn ny khng c nh v bin ng theo lng nc ngt ra t sng. S khc bit c bn gia 2 nh ngha l vic xc nh gii hn trn ca CSVB. Theo nh ngha ca Pritchard th gii hn trn ca CSVB l vng thng ngun ni nc bin cn vn ti, cn theo Fairbridge th l gii hn vng cn chu tc ng ca thy triu d khng cn s pha trn nc bin na. Vng CSVB thng c mn trong khong t 0.5-35 v c coi l vng nc l. Tm li, vng CSVB l mt h sinh thi ng ni lin vi bin khi, qua nc bin thng
2

xm nhp nh tc ng ca thy triu; nc bin i vo ca sng c pha trn vi nc ngt t sng ra. Kiu pha trn ny thay i theo cc ca sng khc nhau v ty thuc vo lng nc ngt chy xung v vo bin thy triu, cng nh vo mc bc hi nc trong vng CSVB, v cng c th c dng nh nn tng phn loi cc loi CSVB khc nhau. 1.1.2 Phn loi CSVB theo kiu i lu nc C 3 loi CSVB l CSVB dng, m v trung tnh. Loi CSVB dng l loi c lng nc bay hi ca vng nh hn lng nc ngt vo n. Trong loi ny, nc ngt ra nm trn lp nc bin a vo, v nc dn dn pha trn theo chiu thng ng t tng y ln tng mt. y l loi in hnh nht ca cc vng n i. Loi CSVB m l loi ngc li vi loi trn, trong nc bay hi nhiu hn nc ngt vo. Loi ny ch yu c vng nhit i nhng cng c khi xut hin vng n i nu nc bin vo b hn ch v d nh vng ca sng Isefjord Denmark. Trong loi m, s bay hi nc lm cho mn b mt tng cao, nc b mt tr nn nng hn v chm xung. V th s i lu dng nc xy ra theo chiu t trn xung di. Thot u, c nc bin v nc ngt vo vng ca sng u b mt, sau s bay hi lm cho nc chm xung to s i lu t trn xung. i khi lng nc ngt vo CSVB bng vi lng nc bay hi, tnh hung ny lm cho mn ca vng khng bin ng, v ca sng ny gi l loi trung tnh. Tuy nhin tnh hung ny v cng him bi nc bay hi v nc vo hu nh khng bao gi bng nhau.

Hnh 1: CSVB loi dng

Hnh 2: CSVB loi m

Hnh 3: CSVB loi trung tnh

Vic phn loi nh trn c lc c coi l hu dng phn loi vng CSVB v phng din cn bng nc nhng ngy nay n khng cn c s dng nhiu na. Thay vo , ngi ta thng da vo hnh thi a l ca CSVB phn loi n. 1.1.3 Phn loi theo hnh thi a l:

m ph

C a sng ng b ng chu th

Hnh 4: Cc dnh hnh ph bin ca vng CSVB

3

Ty theo hnh dng a l, c th chia vng CSVB loi khc nhau sau: Ca nhng con sng ln, chu tc ng mnh ca thy triu ng bng thp trng thuc khu vc cc sng ln, chu nh hng ca thy triu Vng m ph ven b hnh thnh do tc ng sng v to ra g ct ngn cch vi bin Ni cao n ra tn bin, a hnh khng bng phng, cao hoc l nhng g st bin v t chu nh hng ca thy triu 1.2 c tnh ca vng ven b Vng ven b c s a dng ln v cc khu h sinh thi, gm c vng ca sng (estuary), rn san h (coral reef), thm c bin (seagrass bed), rng sc (mangroves), lagoon (m ph), v.v. Cc h sinh thi k trn c cc chc nng quan trng i vi h thng ti nguyn ven b. i vi cc vng t ngp nc, cc chc nng bao gm nng sut s cp v nng sut th cp duy tr khu h ng, thc vt; d tr trm tch v cc cht carbon hu c nng cao nng sut sinh hc; lin kt cc h sinh thi cn thit duy tr chui thc n, ng di c v gia tng sn lng thy sn. i vi cc rn san h, chc nng l hnh thnh nng sut sinh hc cao v s c nh carbon cao dn n s pht trin ng k cc rn san h; ngoi ra, ng hc ca khu h to s n mn vt l v sinh hc dn n s hnh thnh trm tch vi. Cc chc nng nh vy s sn sinh ra nhng sn phm c gi tr cho s s dng ca con ngi, bao gm sn phm thy sn, du kh, khong sn,... v cc h tr c ch nh chng li s xi mn b bin di tc ng ca sng gi v bo; to vng m c tc dng nh b lc sinh hc lm sch khng kh v mi trng nc. Cc sn phm hng ha v phi hng ha k trn u c tc dng tt trong nn tng pht trin kinh t, mt s c th trao i theo c ch th trng, nhng s khc khng th nh gi trc tip. V d tt nht l khi nh gi gi tr ca san h, n nh l ngi nh cho nhiu loi sinh vt bin khc; gi tr gii tr ca n l vng du lch thng ngon cnh p huyn o ca bin c, v cn nhiu gi tr hng ha v phi hng ha khc na. i vi rng ngp mn, cc ti nguyn hng ha gm c g, than ci, tm cua c v cc ng vt rng khc. Cc ngun ti nguyn ny i khi khng c bun bn m s dng trong gia nh, chng hn ngun dc liu, cht t trong gia nh, thc n trong nhng lc ngho i. Bn cnh ti nguyn hng ha, rng ngp mn cn c nhiu gi tr phi hng ha chng hn phc v nh vng c tr v ng tm c con, bi cung cp thc n i vi nhiu loi thy sn, vng nghin cu ng vt hoang d, vng m ngn chn gi bo tc ng vo thnh ph, v.v. Tuy nhin, nhng gi tr phi hng ha ny thng b b qua khi ngi ta xc nh gi tr ti nguyn ca rng ngp mn trong cc d n chuyn i khu vc ny thnh cc khu cng nghip hay m nui tm. Trong vng ven b, ni c s cnh tranh gia cc nhm cng ng khc nhau lin quan n vic s dng cc ngun ti nguyn, c coi nh l ti sn chung (common property) i vi
4

vic s dng t v bin thng dn n nhng xung khc mnh lit v ph hy s thng nht ca h thng ti nguyn. Cc hot ng vng ven b trong nhiu nc gp phn ng k vo GDP ca kinh t quc gia. V d nh Srilanka, vng ven b chim 24% din tch t c nc, nhng ng gp ti 40% GDP ca quc gia vi 50% dn s sng y. Nhiu cng ng trong vng ng Nam ph thuc vo cng nghip du la v tu thuyn, du lch ven b, khai thc v nui trng thy sn, ... da vo ngun ti nguyn thin nhin m vng ven b mang li. Vng ven b thng l ni nh c tp trung ca con ngi v l ni thch hp cho s th ha. Hu ht cc thnh ph ln ca cc nc vng ng Nam , cng nh cc nc khc trn th gii u nm vng ven b. Vng ven b s l tm im cho s pht trin trong thi gian ti vi s gia tng dn s v m rng cc ngnh cng nghip. Nhng s pht trin nh th s dn n s gia tng nhng xung t v mi trng v x hi, i hi cn phi c vic thc hin k hoch qun l tng hp. 1.3 Mi trng vng ven b 1.3.1 Kh hu Tn sut xut hin gi v bo cao, nht l vng ven bin nhit i, c ch gi ma v nh hng r ca ch ny. Bin nhit dao ng ngy v m khng ln nh lc a. Lng ma v m khng kh thng cao hn cc vng khc. y cng l vng d c cc s c mi trng nh bo lc, sng thn. 1.3.2 Mi trng t C th c cc dng t nh t nhim mn, t phn, phn mn hoc t ct, cn ct ven bin. t vng ny mn cm vi cc iu kin bin i ca mi trng nh d b xi l do tc ng ca sng gi. Mi trng t b nh hng mnh ca c mn trong nc bin v thy triu. Mi trng sinh thi y khng c tnh n nh, d pht trin nhng cng d b ph hy, thay i. 1.3.3. Mi trng nc 1.3.3.1 Tnh cht ha hc ca nc mn: mn ca nc vng CSVB nm trong khong t mn cho n l, mn gim t bin vo t lin. iu kin nc cng thay i theo ch thy vn cc ca sng ra bin. Ty vo mn m c th chia CSVB thnh cc vng khc nhau, nh trnh by bng 1. Bng 1: Phn loi CSVB theo mn (Theo McLusky, 1993) Khu vc nh hng triu River head Tidal fresh Upper Inner Middle Khng cn tc ng triu, l im cao nht m triu vng ti C tc ng triu C tc ng triu C tc ng triu C tc ng triu
5

mn () < 0.5 < 0.5 0.5-5 5-18 18-25

Theo Venice 1959 Limnetic Limnetic Oligohaline Mesohaline Polyhaline

Lower Mouth

C tc ng triu C tc ng triu

25-30 > 30

Polyhaline Euhaline

pH: pH ca nc vng CSNL thng nm trong khong t 7-9. Nc l c h thng m chng li s thay i ca pH rt tt v pH t khi gim di 6.5 hay tng trn 9.5. Do vy, nh hng bt li ca pH ln tm c thng khng ph bin, tr nhng vng t b nhim phn. iu ny c ngha pH ca t vng CSNL mi l ng lo ngi cho hot ng nui trng thy sn. pH t vng CSNL li thng rt thp, do vy cn lu trong qu trnh iu hnh tri nui thy sn trong vng ny. Mc d pH nc vng CSNL t bin ng nhng n cng thay i theo ngy m. iu ny ch yu do hot ng quang hp ca phiu sinh thc vt vo ban ngy v hot ng h hp vo ca sinh vt vo ban m. Oxy ha tan (DO): Oxy ha tan l yu t mi trng quan trng i vi thy sn. DO trong mi trng CSNL tng i cao v ng u gia cc tng nc. l do d lu chuyn thng xuyn ca dng nc vng CSNL. V d, iu kin nhit 28oC, p sut 1 atm v mn 30 th DO khong 6.6 mg/L. Khi theo di s bin ng hm lng DO v NO3- gn ca sng, ngi ta c nhn xt nh sau: gn ca sng DO v nitrogen vo c c th thay i ng k trong vng 24 gi. Nhiu bin ng lo lc vt l, chng hn khi nc bin ng do vic ln xung ca thy triu. V d, khi thy triu ang ln tng i cao th hm lng oxy ha tan tng i nhiu nhng thng thy nitrogen thp. Khi thy triu ang xung, nhng vng cn m ly c DO thp nhng ammonia (NH3) li cao. L do DO xung thp trong lc ny l do mc tiu th oxy cao ca chng qun sinh hc phong ph (h hp ca sinh vt v phn hy cht hu c hiu kh) ng thi sn phm thi dng NH3 cng v l do ny m tng cao. Ngoi ra bin ng DO cng theo qui lut ngy m. Do hot ng quang hp ca thy sinh vt, DO tng sut ban ngy, nhng ban m, hot ng h hp ca qun th sinh vt l cho DO thp. Ni chung, trong vng CSNL th hm lng DO s thng thp vng c mn thp so vi vng c mn cao hn. Bin ng NO3- theo v tr ca vng CSNL. Ti u ngun vng ca sng, NO3- c th cao hn 10 ln so vi ngay ca sng. Ngoi ra bin ng theo ma cng ng k vi NO3-, n cao hn nhiu vo ma ma so vi ma kh do dng nc ngt chy ra. Ni chung mc NO3- cao nht vo ma ma khi sng chy ra nhiu nht nhng NO3- gim cng vi s gia tng ca mn. iu ny c gii thch do s pha trn vi nc bin. Trong sut thi gian sinh trng cc im ca phiu sinh thc vt, NO3- thng bin mt hon ton. Nhng bin i oxy v nitrogen l kt qu ca c 2 qu trnh l hc v sinh hc xy ra khng ch trong ct nc m cn vng t m t bn b v c lp trm tch y. nh hng sinh hc ln hm lng O2 v CO3: Nhng bin i theo khng gian v thi gian ca hm lng O2 v CO2 ha tan c th c dng c lng sc sn xut sinh hc (nng sut sinh hc) v mc tiu th ca vt cht hu c trong h sinh thi thy vc. V khng o c CO2 ha tan trc tip, nn cn phi c lng bng cch o pH v p dng mi quan h l thuyt gia pH v CO2. Bin i oxy v pH c th c s dng biu th mc sn xut v tiu th vt cht. Vo ban ngy, oxy v pH tng (CO2 gim) cho thy nng sut sinh hc do quang tng hp to ra v gim vo ban m cho thy s o v hot ng h hp ca qun th.

Phn ng oxy ha kh (redox reation) v cht trm tch (sediment): Cc qu trnh chuyn ha vt cht trong vng nc l c coi l quan trng. Nhng vt cht ny cung cp ngun nng lng s cp cho sinh vt sng trong mi trng. Tt c cc qu trnh chuyn ha thc hin thng qua cc phn ng ha hc gi l phn ng oxy ha kh (OXHK). Cc phn ng OXHK nh th c thc hin khi c s chuyn ha in t t cht ny sang cht khc. Cht oxy ha (OXH) dng kh (O2 phn t) l cht nhn in t quan trng nht. Ngoi ra, y ca ct nc su, pha vi ngun oxy khng kh cn c cht OXH ch yu l SO42-. Sn phm chnh ca cht kh b mt lp trm tch l H2S (hydro sulfide) lm cho t vng m ly nc l c mi hc. Thng thng nhng iu kin OXH nhiu hn gn lp tip gip mt trm tch v ct nc. Cng xung su iu kin kh cng nhiu. Ti cc phn tng khc nhau ca lp trm tch, c tnh OXH c qui nh bi nhng cht OXH khc nhau. Thng thng tc nhn oxy phn t l cht OXH quan trng nht b mt lp trm tch. Trong khi lp di (0-4 cm) th NO3- l cht OXH chim u th, tip theo l vng ca SO42- v carbonate (ch yu l CO2) trong khong 10-15 cm su. Sn phm d ha ca vi khun c vng hiu kh v k kh u cung cp thc n cho ng vt khng xng sng y. V sn phm h hp b kh (H2S, NH4+, CH4) l nhng ngun nng lng cho vi khun ha t dng (chemo-autotrophic bacteria), c kh nng chuyn ha carbon thnh nhng vt cht hu c. Vi cht ny i vo chui thc n vng ca sng. Phn ln cc cht OXH vng ca sng l sulphate (SO42-) b kh thnh sulfide (S2-). Mt s sulfide c th b gi li trong lp trm tch do s kt ta vi ion kim loi nh st. Hu ht phn cn li ha tan v phn tn vo nhng tng hiu kh trn mt. y qu trnh OXH li xy ra tc khc tr li SO42- mt cch t pht (khng c trung gian sinh hc), hoc qua s xc tc ca vi khun ha t dng hay quang t dng (photo-autotrophic bacteria). Mt t l ca pyrite (FeS2) hnh thnh trong qu trnh tch t s b OXH tr li thnh SO42-. Ni chung s ti to cht dinh dng bng con ng phn hy cht hu c c ngun gc t cc cht thi ng vt v t sinh vt sng hay nhng sinh vt b phn hy do vi sinh vt (vi khun hoc nm). Vi sinh vt ly cht dinh dng (nng lng) t qu trnh ny, cn cht phn hy c gii phng v ha tan vo nc dng cht v c, nu qu trnh phn hy xy ra hon ton. Mui khong v cht dinh dng ca sinh vt t dng: Nhu cu dng cht ca to v nhng sinh vt t dng vng CSNL rt nhiu, v d n khc nhau theo cc loi khc nhau nhng cng bao gm: C, N, P, Si S, K, Mg, Na, Ca, Fe, Mn, Zn, Cu, B, Mo, Co V cc vitamin nh Thiamine, Cyanocobalamin, Biotin Nhm 4 nguyn t u tin cn cho s pht trin ca to khu (diatom). Tt c cc nguyn t k trn u phong ph trong mi trng nc l, c coi l cung cp y cho nhu cu pht trin ca to tr N,P. Hm lng N, P trong vng CSNL bin ng thng xuyn theo thi gian v khng gian. S bin ng ny ty thuc vo s cung cp vt cht t nc ngt cng nh s i lu vt cht t bin. Ngoi ra n cn ty thuc vo s hnh thnh v thoi ha sinh hc. Cc cht ny thng c trong vng tun hon cc cht hu c v c, cng nh trong cc thnh phn hu c ca chui thc n.
7

1.3.3.2 Tnh cht vt l ca mi trng nc c (turbidity): Nc vng CSNL thng cha nhiu vt cht l lng. Vt cht l lng gm cc ht st, ph sa, cc mnh vn hu c. Chng c gi l lng bi s khy ng ca dng nc. Nhng c ca nc khng ch gy ra bi vt cht l lng v sinh hc m cn c s gp phn ca cc thnh phn sinh hc nh s pht trin ca phiu sinh thc vt. Thng thng, c do yu t cht l lng thng mang li nhng nh hng bt li i vi vic nui trng thy sn trong ao cng nh trong lng, b. Do trong nc bin, nc sng v nht l nc l, hm lng cht dinh dng cao, c nhiu cht ph sa l lng v nhiu ht st mn, nhng vt cht ny s lng ng nhanh chng lm cho nn y b bin i mau l v to nn trm tch nhiu st. Ngoi ra c cao s cn tr s chiu sng qua ct nc xung y. Nhit : Nc l c s thay i nhit theo iu kin bn ngoi tng i nhanh (do c cc ion mui vi hm lng cao), tc mau nng v mau lnh. S chnh lch nhit trong mt thy vc tng i ln. Nhit nc bin t khi ln n 39oC, do nh hng bt li ln tm c t xy ra. 1.3.3.3 Cc thnh phn sinh hc vng CSNL Phytoplankton vng CSNL Phiu sinh thc vt (PSTV) c mt khp ni trong vng CSNL. Chng gp phn ng k vo sc sn xut s cp tng cng ca vng CSNL. Chng cung cp mt ngun thc n chnh v trc tip cho nhiu ng vt trong ct nc cng nh trong tng sa lng. Nhn chung, nhm to chim u th l to khu (diatom) v to Dinoflagellate. Nhng nhm quan trng khc gm to gip (Cryptophyte) v to lc (Chlorophyte), to vng nh (Chrysophyte) cng phong ph. Thnh phn loi ca nhng to k trn ph thuc vo cc yu t mi trng nh: mn, c, cht dinh dng, s xo ng dng nc v su. Chng khc nhau nhiu v hnh dng cng nh kch thc. Ngi ta chia PSTV thnh 2 nhm kch thc. Nhng to b gi li trn li lc kch thc chun (20 m) gi l netplankton hay microplankton, nhng to lc qua li c gi l nanoplankton. Mt nhm th 3 c gi l ultraplankton hay picoplankton c kch thc nh hn 2 m. Nhm nanoplankton thng chim u th v s lng trong hu ht ca sng, mc d netplankton chim phn ln v khi lng. Khi i t sng ra bin, PSTV c khuynh hng cng nhiu to nh hn. Nhiu tc gi cho rng, ch 2 n 10% to khu v to flagellate b gi li trn li (20 m) khi thu mu. Ngi ta thy trong thnh phn loi to vng ca sng ven bin, to chim u th l to khu Skeletonema costatum, n chim 81% tng s lng t bo PSTV trong sinh khi to ca vng. Ni chung trong nhng thng l, to lc v to lam pht trin phong ph trong cc thy vc nc l nht. To gip v to khu a sng ni c mn cao, nhng 1 s loi thch nghi vi nc l nht ven b. Nhng khu vc giu mui dinh dng, nht l cc ca sng ven bin v cc khu vc nc tri u l nhng ni PSTV pht trin rt mnh. Zooplankton vng CSNL Zooplankton c chia thnh 2 nhm da vo vng i l holoplankton v meroplankton. Holoplankton tri qua ton b i sng hnh thc phiu sinh. Meroplankton ch c mt phn i sng dng phiu sinh khi giai on u trng ca n. Holoplankton lun sng ni
8

trong mi trng v c tc sinh trng nhanh, c sc chu ng v mt sinh l rng v cc hnh thc c tr c bit cho php chng tn ti trong mi trng bin i. Meroplankton tri qua giai on ngn dng phiu sinh. Chng thng xut hin trong nhng thi gian no trong nm khi nng sut sinh hc ca thy vc cao v iu kin mi trng tt cho s tn ti v pht trin. V kch thc, chng c chia thnh hai nhm: net-zooplankton (mc li li 0,2 mm) v micro-zooplankton (lc qua li 0,2 mm). Nhm chn cho copepod chim s lng nhiu. Nhng nhm khng phi chn cho gm: gip xc (crustacean) v hm t Chaetognath (arrow worm). Trong nhm meroplankton, u trng dng ny l mt nhm sinh vt a dng vi nhiu i din ca cc lp khc nhau. Thng thng l cc dng cha trng thnh ca nhng ng vt khng xng sng y v ng vt c dy sng, trng, u trng, cc dng u nin (juvenile) ca nhng sinh vt bi li (tm, cua, c). Nhm microplankton phong ph hn nhm netplankton. Chng c th l nhng dng u trng metazoa rt nh, chng hn Acarta hay c th l mt s cc protozoa ca flagellate d dng. S phn b ging loi PSV thay i theo mn ca mi trng. V d: khi triu cao, mn tng, chim a s l ging Calanus, Podon v Evadne. Khi triu thp, nc ngt hn, c mt nhm Cladocera nc ngt chng hn Bosnia, Daphnia v Holapedium. Copepod nc ngt nh Cyclop v Diaptomus. Hai nhm ny, trong trng hp him hn, l i din cho nhng PSV khi nc rt mn v ngt (trong khong giao ng ca nc l). S phong ph ca phiu sinh ng vt cng bin i theo ma, do phytoplankton bin i theo ma, do zooplankton cng c khuynh hng bin ng theo. vng nhit i, ngi ta thy PSV ngho nn vo ma ng. khu rng sc, ngi ta thy sinh khi PSV cao nht vo ma ma v thp nht vo ma kh. Ni v s bin ng theo ngy m theo chiu thng ng, nhng PSV nh Copepoda, Cladocera, Chaetognatha v nhiu loi u trng ln gn mt nc khi mt tri ln. C l iu ny cho php vic tm kim thc n vo ban m c tng i an ton nh bng ti, gim ch hi. ng vt y vng CSNL Tng y ca CSNL cung cp mt ni cho nhng sinh vt sng chui rc, o hang, trng b v ngay c nhng sinh vt bi li. y l ni tang tr cht hu c, l ni cho nhng bin i ha hc cn thit cng nh nhng tng tc l hc. y ca mt vng CSNL iu chnh hoc b sung cho hu ht nhng qu trnh l ha, a cht v sinh hc thng qua ton b mt h thng CSNL. ng vt y lin quan trc tip ho gin tip n hu ht cc qu trnh l ha xy ra CSNL. V d, mt s ng vt lm sch nc bng cch lc nhng vt cht hu c, trong khi s khc li lm c nc do chng khy o lp trm tch. ng vt y ng vai tr quan trng trong vic ng gp thc n cho nhng sinh vt khc vc nc cn. Ngoi ra chng cng l nhng loi thc phm c gi tr cho con ngi (nh hu, vm, nghu, s, v.v.) Nhiu ng vt y lc nc ly thc n, nh vy chng cnh tranh thc n vi nhng con n lc tng nc. Tuy nhin, nhng sinh vt y ny sn sinh ra mt s lng ln trng v u trng hng nm, ng gp vo ngun thc n ni ca thy vc. Nhiu ng vt y to mi trng y mm bng cch to mt lp mn dy t cht thi ca chng, trong khi s khc lm mm nn y cng. Hu ht ng vt y u ly oxy t tng y nhng s trong nhm ny li dn oxy vo y bng cch bm nc vo lp trm tch.
9

Cc ng vt y hp thc cht c v n sinh vt gy bnh trong ct nc v tch vo c th ca chng. Qu trnh ny gy s tch ly c cht trong nhng sinh vt n trn nn y. Phn b khng gian ca ng vt y thay i theo iu kin y. V d, y bn pha ct vng nc cn hay nhng vng c bn vi lu tc nc mnh, thng chim u th l nhng ng vt n cht l lng. tng lng ng mn hn ti nhng vng c che chn nhiu hn, c nhng ng vt n mn b. V d, c bn ly v cua bn ly. Dc theo dng chy thy triu trong nhng m ly nc mn v CSNL c nhiu rng sc c th c nhiu rn hu. Vng mn trn oligohaline ca nhng vng CSNL nhit i, c s nc l v u trng mui lc (Chironemus). Cc rn c hu, vm, v.v. H thng vi sinh vt v mn b hu c Vi sinh vt vng CSNL gm protozoa, fungi, virus, bacteria. S phn gii vt cht ca VSV gip cho cc vng tun hon vt cht c lin tc. Ngoi ra n cng hp th nhng cht hu c ha tan, c tc dng ngn chn s mt nng lng, v cui cng chng cng b n bi nhng sinh vt khc trong chui thc n. Ni chung, vi sinh vt nh l chic cu ni dinh dng gia cc sinh vt. Cc vng tun hon C,N,P,S u ph thuc phn ln vo hot ng ca vi sinh vt. Bn cnh nhng tc ng dng, VSV cng c nhng tc ng m n h sinh vt sng trong vng CSNL. C chng qun thc vt ln ng vt u b nh hng bi nhng mm bnh VSV, v n c tc dng iu khin bin ng hu ht cc chng qun sinh vt cao hn. Mn b hu c c coi l mt trong nhng ngun thc n quan trng trong CSNL. Nng sut thy vc cao hay thp, u c lin quan n mn b hu c, cng l phn ln ngun nng lng trong cc CSNL. Cc loi thy sn Vng CSNL di do cc loi thy sn, gm tm, cua, c, mc v cc loi th. Nhng ngun li ny c ngun gc t: Nhng loi c ngun gc t nc ngt, thnh thong vo vng nc l. Nhng loi thy sn nc l thc s, c ton b i sng trong nc l. Nhng loi sng bin v nc l, tri qua mt thi gian nc l nh nhng bi sinh trng, chng thng v sng phn ln i sng trng thnh bin, nhng hay tr v vng nc l theo ma. Nhng loi sng bin i vo nc l kim n theo ma trong giai on trng thnh. Nhng loi i qua vng nc l trong qu trnh di c xui dng v ngc dng. Nhng con xut hin nc l khng theo qui lut. 1.3.3.4 a cht vng CSNL V c hc: thng thng t vng nc l do qu trnh bi lng to nn. Qu trnh bi lng nhanh hay chm s quyt nh tnh cht c hc ca t. Bi lng l th thnh phn st cao v t chc, nh th rng sc khng c thay th nhiu ln nn thnh phn hu c t lm cho kt dnh cao. Ngc li, qu trnh bi lng chm th ht ct nhiu v cht hu c nhiu nn kt dnh thp. Tuy nhin i khi qu trnh bi lng l, di t cn mt lp nhiu loi v ca nhuyn th nn tuy thnh phn ht st nhiu nhng c th khng vng chc. Khi p , cn phi c cc thit b chng thm. V ha hc: do t mi c thnh lp nn ha hc ca t thay i theo qu trnh bi lng. Qu trnh bi lng nhanh hay chm s quyt nh tnh trng phn tim tng nhiu hay t. Nu qu trnh hnh thnh t nhanh chng th s khng c phn tim tng (FeS2). Ngc li, qu trnh hnh thnh t chm th phn tim tng nhiu.
10

t phn c hnh thnh trong iu kin trm tch (tr t phn nhim), thnh phn ha hc c qu nhiu lu hunh. Lu hunh trong t phn thng dng sulphur, c bn l pyrite, cng thc chung FeS2. t phn tim tng (phn cha hot ng) l loi t trong tinh khong FeS2 cn gi nguyn trng. Trng thi ny c duy tr khi nc lun lun ngp trn tng t cha FeS2. Phu din t loi ny ch c tng mn v tng sinh phn. Phn hot ng l loi phn tim tng chuyn ha thnh. Hp cht sulphur (FeS2) trong phu din t, v mt l do no chuyn thnh hp cht sulphur, chng hn nh: FeSO4, H2SO4, KFe(SO4)2(OH)6, v.v. Phu din t loi ny c th gm: tng mn tng tch t tng sinh phn. Cc phn ng chuyn ha thnh phn hin ti: FeS2 + 7/2 O2 + H2O Fe2+ + 1/2 O2 + 2H+ Fe2+ Fe3+ + 2SO42- + 2H+ + H2 O

Fe3+ + 3H2O Fe(OH)3+ 3H+ _________________________________________ FeS2 + 4O2 + 3H2O Fe(OH)3 + 2SO4 + 3H+

1.4 Thy triu 1.4.3 nh ngha Thy triu (tide) l hin tng nc trong cc thy vc t nhin dng ln cao v h xung thp theo mt chu k no . C 2 nguyn nhn gy ra hin tng thy triu. Thy triu do cc thin th gy ra, tc ng bi lc vn vt hp dn, gi l thy triu thin vn. Thy triu do cc iu kin kh tng nh gi bo, hot ng ca sng v.v., gi l thy triu kh tng. Thy triu kh tng xy ra khng theo qui lut. Thy triu thin vn xy ra hng ngy v c qui lut. Cc hin tng kh tng c gii thch nh sau: gii thch, ngi ta gi s mt t c bao ph bi mt lp thy quyn (hydrosphere). Trong mt ngy c 2 ln nc ln v 2 ln nc xung R: bn knh tri t C: nm R, l tm quay ca mt trng r: khong cch gia tri t v mt trng Lc vn vt hp dn GF = (m1 + m2)/r2 vi (m1 v m2 l khi lng ca tng vt th) Tri t t quay quanh trc ca n, to ra lc ly tm ti mi im trn b mt ca n u bng nhau, gi l CF. Tng lc ti mt im: F = CF + GF2 Tng lc F ti im A v A l lc dng, nn nc ln ti 2 im ny, hay c th ni mi ngy s c 2 ln nc ln ti 2 im A v A. Nh vy, s c 2 ln nc km ti B v B nh hnh v.
11

B GF A CF B .

E
A

GF CF

Ngy thy triu di 24 gi 50 pht Trong thc t, thy triu ln n nh ngy hm sau chm hn ngy hm trc gn mt gi. Chng ta c th chng minh c iu ny. Tri t quay quanh trc ca n mt vng 360o trong vng 24 gi. Mt trng quay 360o trong vng 30 ngy. Nh vy, 1 ngy n quay 12o. Do , ngy hm sau, khi mt trng t im 1 sang im 2, tri t phi quay 360o + 12o c mt trng trn nh u ti im A, tc l cn phi quay 24h + 48 = 24h48. Hay ta lm trn 24h50. Nh vy, nc ngy hm sau s ln tr hn ngy hm trc mt khong thi gian gn bng 50 pht. iu ny c ngha l 1 ngy thy triu di 24h50.
B
1 12 ngy

M E
A CF GF
o

GF A CF

. B

Mi thng c 2 con nc cao (gi l nc rong) v 2 con nc thp (gi l nc km) Hin tng ny do tc ng cng hng ca mt trng v mt tri ln tri t. Mt tri tuy xa tri t nhng c khi lng ln nn lc F2 cng c ngha. Nh vy, 2 con nc rong l nhng ngy trng non v nhng ngy ti tri (m 30 m lch). Cn 2 con nc km l nhng ngy trng khuyt.

12

1.3.2 Cc dng thy triu: cn c vo chu k ngi ta chia thnh cc dng thy triu nh sau. Bn nht triu (semi-diurnal tide): trong 1 ngy thy triu c 2 ln nc ln v 2 ln nuc rng. y l hin tng ph bin cc vng bin v i dng trn th gii. Bin tng i ln. Ton nht triu (diurnal tide): trong mt ngy thy triu c 1 ln nc ln v mt ln nc xung. N t ph bin v c bin thp. Tp triu (mixed tide): khng phi l 2 dng trn, gm 3 dng l: + Tp triu thin bn nht hay bn nht triu khng u. Lun c 2 ln nc thp trong ngy. + Tp triu thin ton nht hay ton nht triu khng u. Lun c mt ln nc thp trong ngy. + Tp triu ng ngha. 1.3.3 S phn b cc dng thy triu Dc theo duyn hi Vit Nam, s phn b dng thy triu rt phong ph, n c tt c cc dng triu trn th gii nhng cng rt phc tp do c nhiu im ring. V d, trn th gii hin tng ton nht triu him v bin nh, cn Vit Nam th kh nhiu v bin cao. Bn nht triu th him c Vit Nam v bin thp. Tp triu Vit Nam rt nhiu. S phn b nh sau: T Mng Ci n Thanh Ha: nht triu vi bin tng i ln, khong 3-4 m. N hnh thnh vng nc l tng i rng. Cng chnh l Hn Du. c tnh thy triu trong vng ging Hn Gai.
13

T Ngh Tnh n Hm Tn: nht triu khng u vi bin 1-2 m (tr vng xung quanh bin Thun An-Hu). Din tch bi triu tng i nh. Cng chnh l Nng. Bin Thun An-Hu: bn nht triu tiu biu. Bin tng i nh. Hm Tn n Mi C Mau: bn nht triu khng u v c 2 ln nc ln xung rt d lm vi bn nht triu. Bin tng i ln, 3-4 m. Din tch bi triu kh ln. Cng chnh l Vng Tu. Mi C Mau-Mi Nai: nht triu khng u bin nh di 1 m. Cng chnh l H Tin. 1.3.4 Qui lut phn b bin thy triu Bin thy triu tng i ln i vi nhng ni c thm lc a tng i rng, nhng ni tn cng ca vnh c ming m rng v nhng eo bin. V d: vng bin Nam v Bc b. Bin trung bnh ng vi nhng b bin tng i thng, v d bin min Trung Vit Nam. Bin nh ng vi ni c vnh kn, v d vnh Thi Lan. 1.3.5 Thy triu v ngh nui thy sn nc l: Ni chung, vng triu c chia thnh 3 khu triu: + Khu triu cao: l khu ch b ngp nc thy triu nh ch m hu nh khng b ngp thy triu nh phn. + Khu triu trung: l khu gii hn bi mc nc ln ca thy triu nh phn n nc thp ca thy triu nh phn. khu ny, nc ln thng thng hng ngy th ngp v nc rng hng ngy th cn (gi l ngp theo chu k thng). + Khu triu thp: l khu gii hn bi mc nc thp ca thy triu nh phn n mc nc thp ca thy triu nh ch. Khu ny ch phi cn khi nc thy triu rng xung thp (hay rng st). Thi gian ngp nc trong nm nhiu v thi gian cn t.

* Lu : - Nh ch l 2 ln tri t gn mt tri hn, gm ng ch (22/12) v h ch (23/6). Nh phn l 2 ln tri t xa mt tri hn, gm xun phn (21/3) v thu phn (23/9). - Khng mt hi (chart datum): c th c tnh l mc nc bin thp nht trong nhiu nm v c tr i mt khong no (khong 10-20 cm), tc l mc nc rng khng bao gi xung ti 0 m hi (tnh theo h thng Php); hoc tnh bng mc nc bin thp nht trong nhiu nm v 0 m hi l mc thc t, do mc nc c th xung di 0, v c th l s m (theo h thng Anh).
14

Mt tri Tri t

Ch thy triu v cng triu c nh hng mnh n tnh cht nc h sinh thi vng CSVB. Cng thy triu cng khc nhau nhiu ty tng vng a l, v c th chia thnh cc mc khc nhau nh trnh by bng sau: Bng 2: Tn gi vng triu theo cng triu Loi triu Bin triu V d Microtidal <2m Vng bin ty Vit Nam-Vnh Thi lan (1-2 m) Mesotidal 2-4 m Bin Bc b v Nam b (3-4 m) Macrodidal 4-6 m Vit Nam khng thy c bin ny Hypertidal >6m Vit Nam khng thy c bin ny

1.3.4 Mi trng khng kh Thng cht lng khng kh cc vng ven bin rt tt nu khng c cc hot ng cng nghip. Nhng vng hot ng cng nghip ven bin th mi trng khng kh s b nh hng. Hm lng mui trong khng kh cao d gy n mn kim loi, cc cng trnh xy dng v vt liu. 1.3.5 a dng sinh hc Xt v tnh a dng sinh hc, vng CSVB c th c chia lm hai phn: phn di nc v trn cn. Phn trn cn gm c nhng sinh vt vng cao v sinh vt vng ngp v bn ngp. Phn di nc chia ra sinh vt tng mt, sinh vt tng nc nng v sinh vt tng nc su. Nhn chung a dng sinh hc vng ven bin rt phong ph v a dng. Tnh a dng ny ph thuc nhiu vo iu kin mi trng t nhin nh nhit , ch nc, mi trng t. i vi vng t cao, t ngp triu v khng c nc ngt, t d nhim mn v kh hn th a dng sinh hc ngho nn. i vi vng ngp nc v bn ngp triu hay cn gi l t ngp nc, th a dng sinh hc phong ph hn nhiu. 1.3.6 nhim mi trng vng ven bin Ngy nay vi tc pht trin kinh t mnh m, hot ng sn xut v sinh hot ca con ngi a tc ng mnh m n mi trng sinh thi ven bin theo hng ngy mt xu i. Nguyn nhn ca nhim xut pht t: cht thi t sinh hot thnh ph; cht thi t cc khu cng nghip; cht thi t hot ng sn xut nng nghip bao gm c nui trng thy sn. 1.3.7 Cc dng nng lng trong mi trng ven bin Nng lng sng bin: v cng ln nhng n nay con ngi ch mi khai thc, s dng c khong 1-2%. Mt s nc trn th gii a s dng mt phn nng lng sng bin pht in, tuy nhin vn ny cn c nhiu kh khn trong thit k, x l cng trnh.
15

Nng lng gi: l loi nng lng c tim nng rt ln dng pht in, bm nc, quay cc ng c,... Tuy nhin ngun nng lng ny cng cha c khai thc nhiu. Nng lng nh sng mt tri: sinh vt s dng nng lng ny cho quang hp, sinh trng v pht trin, con ngi s dng sy kh nguyn liu, lm mui, v.v.

16