MOT AC IEM NG NGHIA CUA T LAY TRONG PHNG NG LUC TNH on Xun Kin

1 Tieng Viet co mot so lng t vng kha ln ma cac nha ng phap thng xep vao loai "t lay". ac iem chung cua loai t lay la chung thng dien ta nhng sac thai tnh cam cua ngi noi, ve y nghia th t lay thng la khuc xa khoi y nghia cua cac t phai sinh ra no. Ai cung biet la trong kho t vng tieng Viet co t thap va heo. Nhng khi Nguyen Du viet "Se se nam at ben ng, Dau dau ngon co na vang na xanh" th se se khong ch la "thap", va dau dau con ngu y g khac hn la ch dien y "heo". Noi chung th t lay tan dung nhng phng phap dien at qua am thanh e chuyen ch nhng an tng, cam xuc, hay y ngh chu quan cua ngi noi. V sac thai dien cam cua t lay ma mot hoc gia a goi chung la nhng "cam t" (impressifs). Phng thc dien ta y nghia t bang nhng an tng gi ra t chnh am thanh cua no, thng c goi la phng phap bieu trng hoa ng am. T lay la mot loai t vng ac biet cua loai hnh ngon ng cach the nh tieng Viet. V mot ac iem loai hnh cua no, t lay tieng Viet la mot phng thc tao t mi t nhng t a co san, ma cac nha ng phap goi la phng thc tao t phai sinh. Kha nang phai sinh cua t lay kha manh: t mot t n co the tao ra nhng t lay oi, lay ba, bon am tiet. Chang han: bung > bap bung > bap ba bap bung. Cac sach giao khoa ve t vng tieng Viet a noi nhieu ve cac phng thc lay t cua tieng Viet. Chuyen luan cua Hoang Van Hanh gan ay co the xem la mot nghien cu kha can ke ve hien tng lay t trong tieng Viet. 1 Hoang Van Hanh phan loai cac loi ket cau t lay qua mi dang nh sau (Hoang, 1985:40):
Bang 1: Cac kieu lay t Hoan toan Lay oi T lay Lay ba/ Lay bon Bo phan Hoan toan Bo phan (1) Lam lam (2) o o oi van: (3) Chum chm (4) Vang vac iep van: (5) Long thong (6) Kheo leo oi van: (7) o an (8) Lap loe iep+oi van :(9) Xop xom xop iep+oi van:(10) Bap ba bap bung iep van:

Cac tai lieu tm hieu ve t lay tieng Viet thng ch e y en cac phng thc lay t "co ien" trong tieng Viet pho thong va thng c ghi trong t ien. Chang han, du cho ta cac t lay du dang, du du, 2 nhng mot t lay nh du nhieu, du oat th ch tm thay phng ng "ang trong" 3. Do o ma tm hieu c che lay cua cac t lay thng gap phng ng ang trong cung la mot ieu ang lam.

2 Bang 1 tren kia cho thay nhng kieu ket cau ve mat ng am cua t lay, hay noi cach khac la nhng c che lay cua t lay tieng Viet. Neu nhn t lay trong phng ng luc tnh theo nhng mo hnh ke tren th chang co g ang noi, v t lay ang trong cung theo nhng phep lay nh trong cac phng ng khac ma thoi. ang noi chang la s kien nay: phng ng "luc tnh" co nhieu t lay ma ngi ang ngoai thay "la tai", "ngo nghnh". Cac t lay nay tao nen sac thai rieng cua chung, neu so sanh vi toan bo he thong t lay cua tieng Viet. Trc het, chung toi nhat ra mot so t lay trong muc t B va C cua Viet Nam T ien cua Le Van c, va dung lai chnh bang phan loai ket cau lay cua Hoang Van Hanh Bang 1 tren kia:
Bang 2: Mot so t lay trong phng ng luc tnh Hoan toan Lay oi T lay Lay ba/ Lay bon Bo phan Hoan toan Bo phan (1) B b (2) Chum nhum, bm xm oi van: (3) Chun chn (4) Chun chut iep van: (5) Be nghe (6) Bam nham oi van: (7) B bt, bo bu, ban dung (8) Cham ngoam iep+oi van:(9) Ba lang nhang iep+oi van :(10) Bong chanh boc chach iep van:

Xem the th t lay ang trong khong co g khac la neu xet t kieu ket cau ng am . Cung lam th chung ta ch thay la t lay ang trong hay dung ket cau Ca - X ma chung ta t thay xuat hien cac phng ng khac: Ca xoc, ca tng. iem ac sac cua t lay luc tnh nam c che y nghia cua chung. Ra t nhieu t lay nghe rat "la tai", nhng khong lam chung ta ng ngang, v chung van boc lo gia tr ng nghia t ng ngay lap tc. ay cung la ieu ma cong trnh nghien cu t lay cua Hoang Van Hanh a neu len khi ban ve c che lay: ong cho la "phep bieu trng hoa ng am" a lam bat ra nhng tnh cach rieng cua t lay: co tng quan gia am va nghia cua t lay, co lien he en ng nghia cua t goc, va co lam boc lo y nghia cac kieu t lay khac nhau (Hoang, op. cit., tr. 73). Theo phep bieu trng hoa ng am th cac t lay co the gom ba loai: (a) t lay bieu trng hoa ng am n gian: knh coong, thung thung, loc coc, ai ai, oai oai, i, nheo nheo; (b) t lay bieu trng hoa ng am cach ieu: am am, chom hom, lom ngom, bang khuang; (c) t lay va bieu trng hoa ng am va chuyen biet hoa ve nghia: chim choc, hoi he, cay coi, nc noi. Chung toi th ap dung cac mo hnh bieu trng hoa ng am neu tren cua tac gia, e tm hieu ac sac cua t lay luc tnh. Th dung lai cac d kien tai lieu trong Viet Nam T ien cua Le Van c noi tren kia, nhng sap xep lai thanh ba nhom, theo mo hnh cua Hoang Van Hanh:
Nhom: (a) Bai bai B b Bom bom Bch bch B beng Bang 3 (b) Ca tng Ca xoc Bo bu Be nghe Bm xm (c) Be bai Bai hai B bt Bam nham

Bong chanh boc chach Ban dung

Qua bang tren, chung ta thay: Nhom (a) la nhng t n c lap lai hoan toan, hoac ch thay oi thanh ieu theo luat bong tram cua thanh tieng Viet 4. Do o ma chang > chang chang, cup > cup cup hoac cum cup...; Nhom (b) la nhom ac trng nhat cua t lay "luc tnh", v gom nhng t kha "la tai", khong tm thay trong cac t ien tieng Viet pho thong. Cac t nay ch co the thay ghi trong cac t ien tieng ia phng mien nam, nh bo ai Nam Quac Am T V cua Hunh Tnh Paulus Cua, va Viet Nam T ien cua Le Van c: h hm, quan quen, b beng... Nhom (c) gom nhng t nguyen la mot t n nhng c lay bang cach them mot tieng th nh co am thanh gan gui vi no. ac biet la phng ng nam rat thng dung cac am tiet ca, hoac am au / l- / : ra > ca ra, thot > ca thot, ba > ba cha, bt > b bt, vun > lun vun, sng > lng sng... Nhom nay cung co the bao gom nhng t lay trong tieng Viet pho thong nhng c bien oi mot yeu to. Chang han, chap chng < chap chng, cham ham < ham ham, ru riet < ru liet, bai buoi < ai boi... en ay th co le a co the ket luan la t lay trong phng ng luc tnh cung khong ra ngoai quy luat chung cua t lay tieng Viet, v chung a khp vi ba mo hnh ng nghia cua t lay ke tren. Nhng nhn k lai nhom (b) th dng nh van con mot tnh cach nao o cha c neu len, v nhng t lay cua phng ng luc tnh, khi a vao nhom nay van khong hoan toan trung kht vi mo hnh ng nghia cac t lay ang ngoai. Chnh nhom (b) nay a khien chung toi ngh nen chon hng phan tch sao cho noi len tnh cach ac sac cua loai t lay "luc tnh", ch khong theo loi phan tch quen thuoc trong cac sach giao khoa ma nhn chung theo phng thc cau tao ng am. That vay, ve mat phng thc lay th t quan quen chang han, khong khac g t van ven ca, v cung lay theo phng thc lap lai am au / q / , am cuoi / -n/ va thanh lay theo luat bong tram (thanh huyen hoa phoi vi thanh nang); ch khac nhau am chnh, mot t co nguyen am chum moi / ua /, t kia co nguyen am / ue/. Cung the, t b beng co cau truc lay het nh b bo, v cung lap lai am au va thanh, ch khac nhau phan con lai cua am tiet. Nhom (b) trong bang tren noi len tnh cach rieng cua t lay mien nam, la eu lay theo phng thc lien tng ng am, va t chnh c che lien tng ng am ma gi len y nghia cua t theo phep bieu trng hoa ng am quen thuoc. Noi khac i, ac sac cua t lay mien nam la mat ng nghia cua chung. Chung toi cho rang lien tng ng am chnh la mot net rieng cua t lay phng ng mien nam. Ba mo hnh t lay tren ay la nhng kieu lay t pho bien trong phng ng mien nam. So sanh vi nhng t lay ma Ho Bieu Chanh - mot nha van co phong cach hanh van ac sac nam bo, qua cach dung khau ng rat nam bo. Nhng t xep trong bang di ay la mot so t lay rut t chng au tien cua tieu thuyet Ngon Co Gio ua cua ong:
Bang 4 (a) Lom lom Hu hu Vac vac Lup lup (b) Lut thut Lan quan Xang xm Xen len Com rom Du d Hung hiep H hm Xom xam (c) Oi op Ham h

Co le phep tao sinh t lay theo lien tng ng am a thanh mot net ca tnh ngon ng ia phng. Nhng t lay tren ay co the bat gap lai ay o trong cac ban van viet ra

tai cac ia phng mien nam. Chang han, mot so t di ay trch ra t quyen tieu thuyet Ven Rng Tram cua Anh ong xuat ban tai Ca Mau (1978), cung viet da tren ngon ng hang ngay tai miet vn: (a) (b)
Bang 5

Tr tr Lam nham Chang chang Cum cum Ngoay ngoay Bau bau Ran ran Cup cup B l bang lang

Bam ham bo ho Ri ri Vut vat Dap di Lat tat Bu rn Lng ng Lt kht Bong chanh boc chach Nhun nhi Lang lu Hech hac Lnh bnh

Lup xup Tem lem Lng sng Cham ham Bai oai Cum num Chem nhem Bai buoi Lum luyen Bang xien bang nai

(c)

So lng cac t lay kieu (a) va (b) chiem so lng nhieu hn ca. Bang di ay cho thay t le so t gia bon nhom:
Tai lieu trch Tong so t Viet Nam T ien 83 Ngon Co Gio ua 34 Ven Rng Tram 117 Bang 6 Nhom (a) 19 (23%) 7 (21%) 26 (22%) Nhom (b) 39 (47%) 17 (49%) 56 (49%) Nhom (c) 25(28%) 10 (30%) 35(29%)

Nhom (a) c a chuong th a anh, v lay lai nguyen ven mot am tiet, hoac la dung mot tieng tng thanh e nhai theo am thanh t nhien. ay la mot phng thc lay co ien, v van ban cu con lai cho thay kieu lay nay a co t rat sm, co the la t the k XIII. Cac t lay trong mot so van ban cac thi k xa xa cho thay kieu lay (1) chiem khoi lng hau nh tuyet oi: ..."Nhan biet lau lau long ban, chang ngai be th tiet nhan duyen; Chui cho vac vac tnh gng, nao co nhiem can tran huyen nao. ...Li y thc ch chap trng trng; Nen niem vong ma con xoc xoc."... (Tran Nhan Tong, C Tran Lac ao Phu) ..." Ngan cay phi canh phng, vn thng uyen dang tot rn rn; Hang nc mieng ham rong, ra li chau hat san moc moc. Gac ve tieng bo lao thuc,gio vat nh nh; ien ngoc phien boi diep che, ma tuon toc toc." (Huyen Quang, Vnh Hoa Yen T Phu)5 en cac t lay kieu (b) cung co the la a co mat t rat lau roi. Co bang chng cho thay la tieng Viet thi Nguyen Trai (the k XV) co s dung cac t lay loai nay: " Ca quyen hiem hoc ngai chon chan " (Bai 27) " Dng trng ng hiem khuc co que" (Bai 73) " Y con bu rn lay chi vay " (Bai 75) " Khong khay thai bnh i thnh tr " (Bai 188) (Nguyen Trai, Quoc Am Thi Tap )6

3 Co the co moi lien he nao gia nhng hien tng ngon ng hai v tr qua xa nhau trong khong gian (tieng Viet ang ngoai va ang trong), cung nh trong thi gian (tieng Viet thi trung co va tieng Viet hien ai) ? Chung toi ngh la co. Ngc lai lch s, co the thay dau vet cua cuoc di chuyen ngon ng theo bc nam tien cua ngi Viet. The k XVI en the k XVIII co nhng bien ong xa hoi co tam quyet nh en nhng thay oi nhieu mat trong xa hoi noi chung va trong sinh hoat ngon ng noi rieng. Nhng t di dan t ang ngoai vao vung at phia nam trong thi k nay a di chuyen theo nhng tap quan ngon ng cua ang ngoai vao, va c quan chung duy tr cho en ngay nay. Co quan tam en s kien di chuyen ngon ng nay mi hieu c la tai sao ngay nay nhieu ni ngi dan luc tnh hay con noi "cai go", "i ga", trong khi tren khap nc chung ta noi "cai ro", "i ra". L do la ong bao nhng ni o von la nhng hau due cua lp ngi di dan t Nghe Tnh vao lap nghiep ong bang song Cu Long, theo ke sach trong ngi cua chnh quyen chua Nguyen thi bay gi. 7 Hien tng t lay trong phng ng luc tnh cung co the la mot dau vet cua hien tng di chuyen ngon ng va noi tren. Ngi mien nam co the ang gi gn nhng t lay ma to tien ho a em theo tren bc ng di dan, hoac gia ho a tao ra nhng t lay mi theo nhng mo hnh co san ma ho tha ke t tap quan ngon ng cha ong. Nh a noi tren, cau tao t lay trong phng ng luc tnh khong ra ngoai nhng quy cach chung cua t lay tieng Viet. Vay th ban sac cua nhng t lay luc tnh nam au ? Trc het la xu hng. Trong khi phng ng ang ngoai noi chung co khuynh hng bao thu cac t lay a c on nh, th phng ng ang trong co khuynh hng a chuong loai t lay mi me, "la tai", lam khi c tao ra tc th trong li noi. T lay trong phng ng luc tnh thng tao nen nhng an tng thu v v nhng net bat ng va ti tan cua no. Trong cac t ien tieng Viet pho thong co ghi t lay phap phong, phap pheu, nhng phap phom, phap phenh th phai tm trong t ien cua Le Van c -la bo t ien co ghi rat nhieu tieng ia phng mien nam. Cung tan k nh vay la kieu cat bo mot thanh to cua t lay quen thuoc e tao thanh mot t n: hau hau > hau (mat), bon bon > bon (i). Loi tao t nh vay ke la khoang at, thoat sao - hieu theo nghia la khong i theo nhng khuon phep tao t a thanh "co ien" trong tieng Viet. Tren kia a nhac en phng phap lien tng ng am dung e tao ra t lay mi trong phng ng mien nam. ay cung co the goi la mot ban sac khac cua t lay luc tnh. Khi oc t lay luc tnh rung ray e lam trac nghiem vi mot nhom ngi nghe, chung toi ghi nhan hai loi hieu nghia cua t nay nh sau: (a) s hai + run ray; (b) rung ong, khong vng. Loi hieu (a) a da tren lien tng ng am vi t lay run ray, trong khi loi hieu th hai a da theo t ghep rung ong va t lay lay bay. Ca hai loi hieu eu khong xa vi y ngi noi, v rung ray trong ng canh cua cau noi co y ch dang i tung tay nh chim ! Mot trac nghiem khac vi t hech hac cho thay rang ngi nghe lien tng ng am vi henh hech, cang cac, nhech nhac; va " ci hech hac " la ci toac mieng, ci don da. Vai th du ke tren cho thay hien tng lien tng ng am qua mot so s gan gui, quen thuoc gia cac bo phan cua am tiet cua moi t. Ta biet rang moi am tiet tieng Viet gom bon thanh phan: am au + am chnh + am cuoi + thanh ieu. Moi thanh to nay eu co the gi lien tng: b beng co am / b / va thanh ieu gi lien tng vi t b bo va khuon van /eng/ gi lien tng vi t leng keng. Nhng hien tng lap i lap lai khien chung ta ngh en mot mo hnh nao o cua moi tng quan ng am - ng nghia cua mot t. Da tren s lien tng ng am, chung ta co the lap moi quan he ng nghia cua mot so t lay di ay qua s lien he vi am thanh cua cac t lay gi len: nhong nhanh < [ong anh + nh nhanh] hup hi < [tc ti + h hup] phap pheu < [phap phong + leu beu] ru ru < [rn rn + rao rao]

nhun nhi < [(mem) nhun + ru ri] be nghe < [e am + bai hoai] lap ngap < [long ngong + lap cap]

dap di < [dap, ap +tc ti] quan quu < [quan quyt + xoan] lum luyen < [lum + lung lieng]

Tom lai, trng hp nhng t lay trong phng ng luc tnh cho thay mot phong cach rieng ve loi tao t cua mot vung at. Khuynh hng s dung phng thc lien tng ng am a tao nen sac thai rieng ve mat tao t lay. Tat nhien la lay t trong tieng Viet a hnh thanh nhng quy tac on nh da tren nhng quy tac bien am ma moi phng ng eu phai tuan theo. Nhng cach thc bien am mot so t e tao t mi trong phng ng luc tnh a khong chu i theo con ng quen thuoc la ch bien oi am thanh mot t n, ma con triet e khai thac am hng do lien tng ng am em lai. T o dan en he qua ac sac la t lay trong phng ng luc tnh rat nhieu khi la nhng t hoan toan mi la, cha he c a vao t ien. Chung ta co the a nghe quen ben len hoac e then, then thung, then thua; nhng xen len la mot t cung co net nghia gan nh nhng t ke tren, th co le ch mi c nghe, c biet trong t v cua Hunh Tnh Paulus Cua, hay trong van Ho Bieu Chanh. 4 Cung qua trng hp t lay trong phng ng luc tnh, chung ta co them mot chng c e lam sang to ieu nay: t lay khong ch la mot cau truc cua nhng yeu to co quan he thuan tuy ng am, ma cac thanh phan t lay co the la nhng yeu to t than no co mang mot net nghia cua t lay o. Trc nay a co nhieu e thuyet ve net nghia cua cac bo phan cau tao t lay noi rieng va cac t dien cam noi chung. Chang han, Maurice Durand cho rang nhng bo phan cua am tiet tieng Viet co the co mot so net nghia nao o; ong tm thay rang nhng t co am au / k / chang han thng mang net nghia "cong cong", "uon ln": cung, cong, cong, co, co, com com, com coi..., va nhng khuon van nh ep/ep chang han thng mang net nghia b nen xuong, b e bep xuong... 8 Nhng gi y nh the a dan en nhng y kien cua Trng Van Chnh & Nguyen Hien Le trong thien khao luan ve ng phap tieng Viet cua cac v, nh sau: " Nhng ieu nhan xet tren (ve net nghia cua cac am tieng Viet) tuy khong phai la luon luon ung, nh ng cung u lam cho ta phai suy ngh e nghie n cu them."
9

Trong so cac tac gia Viet Nam th co am Quang Hau va Le Van Sieu co le a e tam tm hieu cac net nghia cua cac bo phan cua am tiet tieng Viet. Chang han, y kien cua am Quang Hau c tac gia Khao Luan Ng Phap Viet Nam trch va nhan xet de dat tren. Con Le Van Sieu tm hieu nhng net nghia cua am chnh trong cac t dien cam cua tieng Viet. Ong cho rang "am U ch nhng g ng bang phang ma vong len. U au la co mot mieng tht au loi len. Cai mu rua hnh giong nh mieng tht u au ngi ta. ng khi khong ma khoc to len nh lam loi tieng khoc ay tren cai yen lang, goi la khoc chu len. Loc non tren mot cai cay mi oi vo sap troi ra la nhu nhu ra..." 10 May trang viet cua hai tac gia ve nhng net nghia cua mot so "khuon am" tieng Viet nh the co le a la e tai e mot tac gia khac phe phan la "at van e theo chieu hng an tng va cong dung cua no co chang cung ch lamot phan nao o trong lanh vc th van" 11 Nhng mot tac gia khac lai nhn nhng trng hp nh the di khia canh dang v hoc (morphology) va cho rang tieng Viet co nhng yeu to di am tiet mang y nghia. Chang han, dang v /s-/ trong se va sap, dang v / ch-/ trong chang, cha, cha/cha, ch, ch, dang v /t-/ trong tao, toi, t, ta co le la nhng yeu to nao o trong mot he thong dang v ch khong phai la tnh c, v tac gia cho rang co dau vet nh the trong mot vai hien tng lap i lap lai trong tieng Viet, nh dang v tiep au /b-/ ch s chu quan: beo leo, bon chon, ban than, bop chop, dang v tiep au / l-/ ch s giam thieu: l th, lan than, lam cam, lon xon.12

Cac soan gia tap Ng Phap Tieng Viet cung tha nhan la t lay co nhng yeu to mang net nghia, ma tac gia goi la co gia tr hnh tng. V du: khuon van -um mang net nghia "thu nho lai, tu lai": xum xt, chum chm, khum num...; khuon van -ap bieu th trang thai khong on nh, trang thai chuyen ong co tnh cach chu k: thap tho, thap thom, khap khieng, hap hay...13 i tm net nghia cua cac bo phan am tiet thc chat la tm hieu hnh v trong tieng Viet, tc la nhng yeu to cua am tiet mang net nghia. Co hay khong nhng hnh v cap di am tiet th hay con tranh luan, nhng cac tac gia eu co khuynh hng tha nhan gia tr bieu at y nghia cua nhng thanh to trong t lay, va xem la mot hien tng ac thu cua ng he Nam A. Hien tng lien tng ng am ma co tac gia goi la "suy phong ng am" a c ghi nhan o ay trong nhng cong trnh nghien cu cau tao t tieng Viet. o Hu Chau cho rang " co the mieu ta cac t lay suy phong nh sau: ngi noi hoac ngi viet can c vao hien tng ng nghia ma cac t lay e lai trong cac bo phan trong am thanh cua chung, lay bo phan ng am cua t lay nay ghep vi am thanh cua t lay kia nhng van theo kieu lay e dien at cai hieu qua y nghia mong muon." Ong co dan mot vai th du trong van hoc hien ai va co a ra mot cach suy phong ve y nghia cua nhng loi dung t oc ao cua nha van: " (Nhng canh tay) nhua nhua" (To Hoai) la do / nh-/ cua nhon nhp, nhon nhao, nhao nhao... ghep vi / -ua/ nh trong tua tua. T vam vap trong ng oan" mot ong lao vam vap" (Nguyen Hong) la do /v-/ trong vam v ghep vi van /-am/ va /-ap/ trong map map. 14 Trong mot so sach ng phap, co mot loai t lay cau tao theo kieu cum cum, ngoay ngoay, lup lup, thng c xem la nhng t ghep nen t nhng ng to "rong" - nghia la nhng am tiet vo nghia. Nhng nh the th ngi da vao au e lien tng -hay suy phong- e tao ra nhng t mi va hieu c t mi ay ? Lay lai nhng t lay nhom (1) tren kia, nhng t n c lap lai nguyen ven ay co the la nhng t co y nghia thc (nghia la ch mot s vat, mot trang thai hay ong tac cu the) nh vong (ch hnh tron), bom (tieng nc ri xuong), ham (trang thai gian d). Nhng cung co the la nhng t co y nghia tiem tang (nghia la nhng yeu to co y nghia ch hien ro len trong mot to hp t nhat nh). Chang han, t cum ham cha y nghia co cum, thu tron lai (nh la cac t khum num, lum cum, lum cum eu co y nghia nay), ngoay dien ta y nghia mot chuyen ong ng cong khong on nh (ngo ngoay, loay hoay, quay quat... co net nghia nh the), va lup lai dien ta mot net nghia thu kn lai (lup xup, chum hup, lup xup eu dien ta nhng y gan nhau). e hieu t lay tieng Viet, khong the bo quen hoat ong lien tng ng am. ieu o noi len tnh cach bieu a t y nghia cua nhng ng to trong mot t lay. Cho nen rup rup cho ta hnh dung mot ong tac nhanh va gon nh mot tieng ong kho khoc nh tieng cac bup cua vien an, hay tieng rung bat li khi phat am / r /. Cung the, oat oa oat oai cho ta an tng gan gui vi "quan quai", "ue oai", "bai hoai". Va khi nha van viet "con song dap dua, vat nhao" th ngi oc co the hnh dung con song tung bot trang xoa khi ap vao b a, va tung bot day dua tren iem song v trc khi tan i. Nhn chung th nhng tm hieu ve nhng net nghia cua t lay cha phai la a c nghien cu can ke, ma mi ch nhng bc au. Cac tac gia i sau van ch bang long lap lai nhng gi y cua nhng ngi tien phong t nhng nam 60 ma thoi. T cach anh gia rang loi at van e nh the la mang mau sac "duy tam", "chieu hng an tng". "chu quan" en s tha nhan rang co hien tng "suy phong ng am","lien tng ng am", a la mot bc tien dai. Nhng e co the nhn ro hn hien tng lien tng ng am, thiet tng con can en viec mo hnh hoa nhng phng htc lien tng ng am trong pham vi cac t lay noi rieng va cac cam t noi chung. 5 Bai viet nay khong nham muc ch mo ta cac phng thc tao t lay cua phng ng mien nam, ma ch cot neu len mot phong cach ac sac cua cac t lay nay e chng

minh rang co hien tng bieu at ng nghia qua loi "bieu trng hoa ng am" . Bnh thng th moi mot am tiet tieng Viet la mot tn hieu am thanh ve mot khai niem nao o lien quan en mot oi tng (s vat hay mot s trang). Nhng cung co nhng am tiet la nhng tn hieu am thanh gi len y nghia t ban than chung. Th so sanh t ao (ch khoanh at trung sau lang que co cha nc) va t ao (o vat mac phan tren mnh) khong co quan he ng am vi nhau, v le hai am tiet nay ch la nhng vo am thanh cua mot khai niem ben ngoai chung. Nhng ao ao, lao xao, rao rao, x xao, cung co khuon am -ao, nhng khong bieu th mot s vat, mot hien tng nao; trai lai khuon am nay gi ta y nghia tiem an trong chnh no (tieng ong nho nhng don dap khong ngng, khong co g chan lai). Xem vay th, trai vi cach luan giai cua mot so tac gia trc ay, chung toi ngh la khong co nhng "t lay nghia" va "t lay am" hieu nh hai loai t lay rieng re, v t than moi t lay tieng Viet a co y thc ro rang o la bien phap dung am thanh e dien at y nghia bieu hien cua t. Nha th a "chi" am thanh e the hien tnh cach gian nan vat va cua con ng oan trng: Vo cau khap khenh banh xe gap ghenh. (Nguyen Du, Truyen Kieu) hoac la y nghia lang lang bay bong trong long rieng, khi lac trong khong gian sng m lang man: Sng nng theo trang ngng lng tri Tng t nang long len chi vi (Xuan Dieu, Tng t chieu) Y nghia bieu trng cua am thanh trong nhng trng hp tren ay khong khac g nhau: du la t lay hay khong, am thanh cua cac t a the hien y nghia cua chung. Khi noi lun vun th ngi noi khong ch co y thong bao cho ta y "vun" (nat, nho), ma con muon them sac thai tnh cam cua ngi noi vao trong t nay, co the ham y mia mai, hoac la che trach.o la an tng ghi nhan c qua s truyen thong ngon ng cua ngi ban ng ma mot ngi nc ngoai kho cam nhan c het. T lay trong phng ng luc tnh a c cau tao theo quy tac nao e ngi luc tnh chap nhan s dung, va ngi oc ngi nghe cac vung khac van nhan hieu c ? Nh a trnh bay, ve mat cau tao, nhng t lay ghi trong cac bang tren kia eu theo ung cac phng thc lay am chung cua tieng Viet, nghia la chung tuan theo nhng nguyen tac hoa phoi ng am "co y nghia", "hp quy luat" ma he thong t tieng Viet cho phep. Thang hoac, co nhng trng hp bien am mot t lay, th van oi hoi cac the bien trai cung phai "hp quy luat", "co y nghia". V du: t lay troc loc cua ta hien nay co the la the bien cua t troc loc (nghia la au tron nhan nh hon loc, theo Viet Nam T ien cua Hoi Khai Tr Tien c), nhng cach noi troc loc van c chap nhan mac du no a lam thay oi cau truc cua t (troc loc la mot t ghep, trong khi troc loc la mot t lay), va cung lam thay oi y nghia ban au cua t; v du sao th loc cung bien am theo nguyen tac thuan thanh am vi troc. 15 Mot t lay "la tai" bao nhieu i na cung can phai phu hp vi nhng phep ket hp co y nghia, nghia la "hp quy luat" lay t. Nhng ieu ang ke hn la y nghia nhng t lay nay. Y nghia cua chung khong gay gon dang t ien ma oi hoi cam quan ben nhay do tap quan lien tng ng am. Noi cach khac, trong moi t lay luc tnh noi rieng va trong t lay tieng Viet noi chung, quan he am thanh va y nghia la moi quan he gan bo. T o, co the noi them rang t lay tieng Viet la mot minh hoa cho tnh cach ieu am thanh trong ngon ng. Khong bao gi ngon ng la s bat chc may moc tieng ong t nhien. Neu ghi am that chnh xac th tieng ga gay khong phai la o o o o, tieng chim cu khong keu cuc cu, tieng suoi khong roc rach, tieng gio khong r rao. T tng thanh ch la nhng t gi len mot cach tng trng nhng am thanh cua t nhien ma thoi, nh y nghia cua tieng "tng thanh" a noi u. Xem the, trong c cau y nghia cac t lay cua ta

khong thieu vai tro cua hoat ong lien tng ng am, hieu nh mot yeu to th t them vao trong mot s o ch moi quan he ng nghia ma trc nay chung ta ch lu y en ba yeu to ma thoi.
t lay

khai niem lien tng ng am

oi tng dien at

Hnh 1: t giac ng nghia cua t lay

Bieu trng hoa ng am trong t lay la mot hoat ong tam l gan gui vi tam l sang tao cua nha th khi chat loc y nghia cua s vat vao he thong hnh tng th, vao ngon ng th. o la mot hoat ong sang tao. ieu o cat nghia tai sao kho phien chuyen y nghia ham suc cua nhng t lay sang tieng nc ngoai. Net te nh cua tieng Viet trong trng hp nay xem ra kho tm c ngi ong hanh. Khong la, v tnh cach ieu am thanh trong ngon ng An-Au khong c triet e so vi loai hnh ngon ng n lap nh tieng Viet hay cac ngon ng Mon-Khmer khac trong ho ngon ng Nam A, cho nen loai t gi ta bang am thanh nh t lay la mot ac trng cua ngon ng n lap vay. 6 T lay trong phng ng luc tnh cung nh bao nhieu di san van hoa khac cua vung at mi nay, hien ang can c quan tam tm hieu. Co nhieu t lay nghe kha "la tai", v co the nhng t nay la tieng ia phng, v vay chung cha xuat hien trong cac t ien tieng Viet pho thong. Nhng co mot ieu ang noi la tnh cach tan k, thoat sao cua nhng t lay ia phng nay. That the, tnh cach ieu am thanh tieng Viet a la yeu to giup phat huy phep bieu trng ng am trong t lay tieng Viet. Phng ng luc tnh sang tao nhng t lay cho mnh da tren quy luat chung cua phep lay t, nhng nhng t mi lai i rat xa khoi nhng khuon phep cu. Ve mat ngon ng th nhng t lay trong phng ng luc tnh ay sc tre trung, ti tan. Nh tnh cach chung cua vung at tao sinh ra chung. on Xun Kin

Xem Hoang Van Hanh (1985) T lay trong tieng Viet. Ha Noi: Nxb. KHXH. Ben canh cac t lay co the co cac t ghep, chang han muc t du trong T ien Tieng Viet (Ha Noi: Nxb. KHXH,1988) co ghi du ngot, du hien, em du. Nhng loai t ghep khong thuoc pham vi bai nay. 3 Ten goi "ang trong" dung ay la mot ten goi a t lau i, t thi k Nam Bac phan tranh di thi cac chua Trnh va Nguyen. Ten goi nay ve sau ch vung at Nam Bo ngay nay. Vung at nay con mot ten goi khac na, la "Nam K Luc Tnh" (sau tnh mien nam) nh cach goi trong sach ai Nam Nhat Thong Ch soan di i T c. 4 Luat bong tram cua thanh tieng Viet la: cac thanh hoa phoi vi nhau theo bac bong (thanh ngang - hoi sac) hoac bac tram (thanh huyen - nga - nang). Do o mot t lay co mot t thanh sac th t con lai phai la thanh ngang hay thanh hoi, v cung bac bong. 5 Trch theo inh Gia Khanh et al.(1976) Hp Tuyen Th Van Viet Nam - the ky X-the ky XVII. (Ban in lan th nh). Ha Noi: Nxb. KHXH. Chung toi co sa vai cho. 6 Theo ban phien am cua Paul Schneider (1987) trong Nguyen Trai et son Receuil de Poemes en Langue Nationale. Paris: Centre National de la Recherche Scientifique.
1 2

Ngi dan mot so ni vung Nghe Tnh hay con noi am / g / trong nhng trng hp chung ta noi / r /. Ban Chinh Phu Ngam cua Phan Huy ch ra i au the k XIX con viet "Ha Lng chia ghe ng nay " (Ch nom viet ch han k oc la ghe, theo quy tac chuyen am /k/ (han viet) > /g/(nom), nh k > ghe, cac > gac... Chung toi a noi en mot vai he qua ve mat van hoa cua hien tng di dan nay trong bai " Ca dao miet vn - san pham cua hoan canh lch s ac biet". Cf: The Ky 21 so 32 (th.12.1991), tr. 10-15. 8 M. Durand " Les impressifs en vietnamien " Bulletin de la Societe des Etudes Indochinoises. T. XXXVI, N: 1 (1er Trimestre 1961), pp 8 & 6. 9 Trng Van Chnh &Nguyen Hien Le (1963) Khao Luan ve Ng Phap Viet Nam. Hue: Nxb. ai Hoc, tr. 115. 10 Le Van Sieu (1964) Van Minh Viet Nam. Sai Gon: Nam Chi Tung Th, tr. 318. 11 Nguyen Phu Phong (1977) "Vai chuyen bien trong phu am au tieng Viet va cac hien tng la y t lien he" in trong Tap San Khoa Hoc Xa Hoi so 3 (th. 11.1977), tr. 80. 12 Tran Ngoc Ninh (1974) C Cau Viet Ng t. 2. Sai Gon: La Thieng, tr. 149-150. 13 Uy Ban Khoa Hoc Xa Hoi (1983) Ng Phap Tieng Viet. Ha Noi: Nxb. KHXH, tr. 54. 14 o Hu Chau (1986) Cac Bnh Dien Cua T va T Tieng Viet. Ha Noi: Nxb. KHXH, tr. 197. 15 Nguyen Phu Phong, bai a dan, tr. 79.
7