CH HN VIT (CH VIT GC TU NHM I)

Nhng ch vit tt s dng trong bi ny: VN = Vit Nam. TH = Trung Hoa hay Trung Quc; ngi Trung Hoa (cn gi l ngi Hoa), trong sch VN, cn gi l ngi Tu, (Tu), ngi Hn; ch TH = ch Hn, ch Tu, ch nho. HV = HnVit (ging c HV; ch HV = ch k m ging HV bng ch quc ng VN, v d in m = ni chuyn bng in thoi). Q = Qung ng, ngi Q. TC = Triu Chu, ngi TC cn gi l ngi Tiu. QT = Quan Thoi, cch c ting Hoa ging Bc Kinh. AD = Trc Thin cha; BC = Sau Thin cha. Khi chng ta gi nc TH hay ngi TH bng t ng Tu (vit hoa = capital letter) th ch l mt thi quen do lch s m thi. Trong vn ni hay trong vn vit, t ng TH v Tu thng c dng ln ln, khng h c no khc.

CH HN VIT V CH VIT TU
C hai nhm ch Vit gc Tu. Nhm I gm nhng ch Hn Vit (theo vn phm VN l ra phi gi l ch Vit Hn mi ng (nhng chng ta dng quen ri, nn dng Hn Vit lun vy). V d: Trit l, tru tng, in thoi, giao thng. C hng chc ngn ch Vit c gc HV hay bin th t HV. Do ch Hn Vit c nh hng su rng trong ngn ng Vit. Nhm II gm nhng ch Vit Tu. l nhng ch Vit gc Tu dch m. V d: H co, tim xm, honh thnh (xem phn Vn dch ngha v dch m ca ch Hn v Hn Vit tip theo bi ny). C nhiu ch Vit Tu rt thng dng, v cng c mt s ch ch dng gii hn trong s nhng ngi VN c tip xc vi ngi Tu. S ch thuc loi ny ch c vi trm m thi. V vy ch Vit Tu c rt t nh hng trn vn ha Vit. Ni khc hn, i khi c im khc bit chnh sau y gia HV v Vit Tu: Tu v nhng ngi VN bit ch Hn u c th ni chuyn vi nhau bng cch vit ch Hn (bt m), nhng khng th hiu nhau qua ting ni, v ngi Tu khng hiu ging HV v ngi Vit khng hiu ging Tu. Vi cc ch Vit Tu th ngc li. V d khi mt ngi VN (d khng bit ch hay ting Tu) ni ln mt ch Vit Tu (ging Qung ng) th ngi Tu Q c th hiu, mc d hai ngi khng th bt m c. Khi vo tim Tu n sng, mnh gi xu mi l ngi bi Tu nh hng Tu hiu ngay mnh mun gi mn g. Xu mi l ting Vit Tu loi dch m, v khng phi l ting Hn Vit.

-1-

Chng ti xin ni r hn mt cht v ch HV v ch Vit trc, sau s a ra mt v d khc v ch Vit Tu. V ch HV, chng ti dng bi th Trng tng t ca Lng Nng. Bi th ny ca ngi Tu vit bng ch Hn (Tu). Cc nh nho (ngi VN bit c ch Hn theo ging HV) ca chng ta s c bi th v dng mu t VN vit ra 4 cu gia ca bi th nh sau (ch m, bn phi): ( ) Qun ti Tng Giang u Thip ti Tng Giang v Tng t bt tng kin ng m Tng Giang thy.

Bn cu trn (bn phi) l 4 cu vit theo ging HV y. Ngi Tu chnh cng khi nghe chng ta c 4 cu trn h s khng hiu g c. a s chng ta u thy c vi ch quen thuc v c dng nhiu trong ting VN nh: ti, u, thip, thy. Nhng ch c mt s nhng ngi kh ch Hn Vit mi hiu c bn cu trn. Bi th trn c dch ra v vit bng ting VN nh sau: Anh u sng Tng Em cui sng Tng Nh nhau, khng thy nhau Cng ung nc sng Tng. Mt khc, ch Vit Tu khng phi l ch Hn Vit (HV), tuy rng c vi ch c ging ging HV (v ging HV hay ging Tu ngy xa ca ch , trng vi ging Tu hin ti). Sau y l v d v ging c vi ch Vit Tu (dch m) so snh vi ging HV: Hn Q HV Vit Dch, nht, mt - s mt. Ti xu, i tiu, ln nh = mt loi c bc. Honh thnh, vn thn, my nut = bnh l (bng) bt m gi nhn tht + nc lo .

Ni khc i ch Vit Tu hay ch dch m (phin m) l nhng ch m dn ta dng thng cch c ca ngi Tu hin ti, v dng m ca mu t VN vit li, ging hay gn ging, c khi hi tri i cch c ca Tu v khng c ging tng ng. Khi ta ni ln ting , ngi Tu lin h (c cng ging ni) c th hiu c.

GING HN VIT V CH HN VIT (HV)

Ting HV hay ging HV l mt ging c m cc nh nho (nhng ngi VN bit ch Hn) dng c ch Hn theo kiu gi l VN. Ni cch khc, y l li c ch Hn ca ngi Vit (5).

-2-

Ngy xa khi cha c ch quc ng (ch dng mu t La m ghi m ting Vit), nhng ngi hc ging Hn Vit ch c cch duy nht l hc thuc lng cch c nhng thnh phn ca mt ch Hn (gi l b) v hc thuc cch c khi rp cc phn y li. K t ngy c ch quc ng, ging Hn Vit c ghi m bng m quc ng. Th d 3 ch Hn , ging HV = tiu huynh . Ni khc hn, ch Hn Vit l ch quc ng ghi m ging Hn Vit. Ging Hn Vit l mt cch c c h thng r rng theo ging c m cc nh kho cu gi l ging Trung Hoa i ng bn Tu, (tc ging ni xa ca ngi Tu, khong th k th 9 v th 10, gi l ging Trng An. Trng An l a bn chnh ca dn Tu i ng). Ai c i hc ch Hn theo ging Hn Vit u c cch c ging nhau khi gp cng mt ch. Ni khc i, ting HV l ting c gc Tu, nhng l mt ging c ring ca ngi Vit, mt cch c c h thng r rng nhng ngi Tu nghe khng hiu. Trong sut 10 th k (t nm 111 BC n nm 939 AD), VN sng di s h ca ngi Tu. Tt c vn kin trong hnh chnh, lut php, vn chng, tn gio v.v. VN dng ch Tu lm ch chnh thc trong vic giao dch vi TH, v dng ging HV c ch Tu. C l vo thi xa xa , dn ta (ngi c hc ch Tu) v ngi Tu (ni ging Trng An) hiu nhau qua ting ni. [(iu cn bit l ngi TH c trn trm ging a phng, nhng h u dng cng mt loi ch vit. Do , tuy khng i thoi vi nhau c bng ting ni, h vn hiu nhau qua ch vit mt cch d dng. Li dng ch vit giao dch hay ni chuyn bng ch gi l bt m. Do , c thm mt nhm VN vo vic bt m l chuyn khng c g xa l v nh cm quyn TH khng th buc tt c nhng sc dn TH hay nhng nc b TH h ni cng mt th ting.)] VN ginh li c nn c lp vo th k th 10. T cho n u th k 20, gii c hc ca dn ta vn tip tc dng ch Tu v ging c HV hc c ca thi xa. Trong 10 th k c lp vi ngi Tu, gii c hc ca dn ta dy hc sinh nhng th h k tip nhng g hc c. Ch vit v ging HV, cch dy HV khng c thay i chi nhiu trong 10 th k ny. T u th k 20, khi ch quc ng ca VN (dng mu t La m k m ting Vit) pht trin, ging HV cng c k m bng ch quc ng VN. L d nhin l ngi Tu chnh hiu, khng bit ting Vit v khng hc ch Vit khng th c v d c nghe cng khng hiu ging HV. Nhng ngi Tu no c hc ht chng trnh trung hc Vit Nam, vi vn ch Tu c sn, th c th dng ging HV c ch Tu rt d dng. Trong lc , t th k th 10 n gi, ting Tu, t ch vit v ging c thay i rt nhiu theo thi gian v hon cnh. [(Ngi TH phi gnh chu 90 nm h ca ngi Mng C (nh Nguyn) v 267 nm ca ngi Mn Chu (nh Thanh)). Tuy vy h vn dng ch Tu khi giao dch vi VN. Cho n hin i, ngay c trong nc TH, chuyn bt m vn cn l chuyn quen thuc.)]

-3-

Ging ni Trng An thi nh ng, cng ngy cng xa ging ni hin i. Ni khc i, ging Hn Vit ca cc nh nho VN cng khc xa vi ging ni ca TH hin i. Nh va ni on trn, v c qu nhiu ging phng ng nn khi ngi TH ginh li c c lp (khi s cai tr ca Mn Chu) nh cm quyn TH ra lnh dng ging Quan Thoi (tc ging Bc Kinh) lm ging ni tiu chuNn trong trng hc v trong hnh chnh TH, mc du cc phng ng vn tip tc sng ng.

NHNG TH LOI C NHIU CH HN VIT

Trong Ngn Ng Vit Nam Ch HV Chim Phn Ln Trong Cc Th Loi Sau y: ** Cc ngnh hc mi pht trin theo vn ha u, M, trong khoa hc nhn vn hay khoa hc thc nghim. Th d cc ch: bnh trm ut (tm l), hin tng thoi ha trong a cht, dip lc t (cht xanh trong l cy), hn th biu (dng c o nng lnh) v.v. u l ch HV. ** Nhng ch din t mt iu tru tng nh nhng t ng dng trong vn chng tn gio din t cc nim trong gio l ca tn gio, cng nh cc phNm trt trong cc gio hi, Pht gio, Kit gio, v cc tn gio khc ca Vit N am, hu ht l ch Hn Vit. ** Nhng t ng dng ch nhng c quan, cng cng nh t, v nhng chc v trong cc c quan hu ht l ch HV. V d: s cng vn, nha kinh t, tng nha ti chnh, b k hoch; ty phi, gim c, c y trng, tng trng, tng thng. ** Nhng a danh, v nhn danh. Trong mt thi gian di chng ta chp nhn vic c cc a danh v mt s nhn danh ngoi quc bng cch mn nhng t TH dng sn v c theo ging HV. Cc hc gi Vit N am c trch nhim dch (c) cc a danh qua nhng t (ch) ngi TH vit v dng. L d nhin nhng bc thc gi ny phi gii ch nho. N i cch khc, h bit c ch TH bng ging HV. (Xem thm phn Vn dng ch HV phin dch ting ngoi quc qua ch quc ng, tip theo bi ny). Nhiu Ch HV Hon Ton Vit Ha C mt s ch gi y ging HV, c ch c bin i. N i khc i nhng ch ny tr thnh ch Vit. Chng ta dng nhng ch ny mt cch bnh thng, n gin, d dng v khng c ngh g v ngun gc HV (v a s chng ta khng bit). V d: u, cha, ng, ni, ngoi, v.v. ** Mt s ch ny c c y theo ging HV, v c dng lu i n ni a s chng ta khng h bit l nhng ch c gc HV. Th d nh cc ch: p (xm), bch (trnh tha), bi (thua), cao (ln), n (n), u (cha c), hng, hin, hiu (bit), hnh, khch, khao, lang (thy thuc), lo, ma, mt (ngt), ni, ngoi, ngc, phm (li), pht, phn, (mt) phn, phng (hng), qun (o), qu, suy (yu) nguyn (h), trn (h) v.v. (3) u l ch Hn Vit. N hng ch ch ma nh xun, h, thu, ng hay ch hng nh ng, ty, nam, bc, hoc ch con s nh vn, c, triu, v.v. u l ch Hn Vit thnh ch Vit hon ton. -4-

** Mt s khc l ch bin th ca ch HV, v cng c dng lu i, k nh ting Vit thun. V d (ch trong ngoc l HV) bc = anh ca cha (<b), bc = trng (<bch), chiu = hng i (<triu), dng (iu) (<dng), ng (= nh) (<ng); hp tp (<cp tc), ht (hi) (<hp), in (<n), knh (cng) (<knh), khc (<khp), (tr) li (<lai), loi (<loi), (tm) mn hay mnh (<mn), (mt) phen (<phin), tim (<tm), gan (<can), nm hay nm (<nam), (s ) phn (<phn), phi (<ph), qung (kim loi) (<khong), qu (gi) (<qu), s (<hi), tui (<tu), tut hay tut (ra) (<thot), thim (<thNm) v.v.(3) [(Bn no mun tm hiu nhiu hn v nhng ch Vit c gc Hn Vit, hay bin th t ch HV, c th dng quyn Tm nguyn T in Vit Nam, ca gio s L ngc Tr.)] Quyn sch ny c 2 phn loi: Phn loi Dn gm ba phn: a) nhng hiu bit tng qut v ngn ng v dn tc; b) s mn ch Hn Vit v vn bin thinh v m t ging HV sang ging Vit, cng nh vic Vit ha ch HV; v c) mt vi c im ca ting Vit. Phn loi th nh gm ba phn: a) N hng tng ng ngn ng gia VN v cc dn tc ln bang; b) T nguyn ting Vit (gm chng ting HV chuyn qua ting Vit, v chng ting Vit chuyn gc HV). V c) Ting mn ngoi ng nh ting Vit gc: Tu, Php, Khmer, n, v Anh v.v. Phn b) T nguyn ting Vit v phn c) N hng ting mn ngoi ng, l hai chng chnh ca quyn Tm nguyn T in Vit N am.)]

NHNG C IM CA CH HN VIT
a. Phn ln nhng ch Hn Vit trong cu vn hay cu ni, l nhng ch i [(hay ch kp (nhn loi, ng nghip, lin danh). Thm vo cn c mt s ch ba (phi hnh gia, quc v khanh, trc thng vn), v ch bn (hng khng mu hm, nguyn t lc cuc, ti cao php vin)]. b. Phn ln nhng ch HV n trong cu vn u l nhng ch tht thng dng hay c coi nh ch Vit ( c Vit ha). V d ci u, ung tr. c. Khi mt ch n HV c mt ch tng ng thun Vit, dn ta thng dng ch thun Vit. V d cc ch n nh lm (rng), mc (cy), tho (c) v.v., khng khi no c dng trong cu. Chng ta ni (9):

-5-

C nhiu cy trong rng; chng ta khng ni c nhiu mc trong lm; ni con b n c ngoi ng; nhng khng ni con b n tho ngoi ng. (N hng cng c trng hp nh cu trong rng c nhiu loi mc (dng ngha khc hn ch cy); hoc ni ti hi lm, (mt cch ni thng ngy Bc Vit); hoc n cm b, tht nng (b = da (heo); hay l mua vng th l, mua th th li (dng th thay v t, cho c vn vi ch l, nghe xui tai.) d. Chng ta dng ch n HV trong mt vi thnh ng, in tch. V d v thnh ng ton ch HV: Thin bt dung gian (tri khng dung tha cho k gian); hoc t v a tng (cht khng t chn). V d v thnh ng c c ch Vit thun v HV (9): Ca thin tr a; vo sanh ra t, bn sng bn cht; mua vng th l, mua th th li. (Thin, a, sanh, t, bn, th l ch HV; (bn = phn na, v d lm vic bn thi gian). e. Chng ta dng mt s ch i ba ri (mt ch Vit thun ghp vi mt ch Hn Vit). V d nng cn (HV nng = cn), n n (HV n = ngu n), s hi (HV hi = s), ng l (HV l = ng i). Trong bn v d trn, mi ch trong ch i u cng ngha vi ch th hai. V d khc v ting i loi ba ri khc loi cc ch trn: qun ru (qun l HV, ru l Vit thun) (9). f. Chng ta hon chuyn th t ca mt s ch i HV v vn dng ch cng mt ngha. V d nhng ch tranh u /u tranh; sinh t /t sinh; cao cp/ cp cao; t s/ s t* v.v. (* tht ra nu dng HV th phi dng t s mi ng). N goi ra khi c ch Vit v ch HV cng ngha, chng ta dng c hai th: Chng ta dng ch Vit theo vn phm Vit (ch nh t ng sau), v ch Hn Vit theo vn phm Trung Hoa (ch nh t ng trc). V d khi th vit theo VN : Ta Nh Trng; hoc theo HV: Ta Bch c (the White House = ni lm vic v l ni c tr trong thi gian ti chc ca Tng thng Hoa K); v d khc: con nga hay = con tun m. N i khc i, tt c nhng ch khc trong trng hp tng t u theo qui lut trn, tr nhng ch c dng trong trng hp o ngc bn trn. g. Ch Hn Vit khng c nhng m bt u bng mu t R v ch Hn v ting Trung Hoa khng c m R. Khi dng m Hn ghi li nhng ia danh hay nhn danh, ngi Trung Hoa th m R bng m L. V d h dng 3 m sau dy c ch Hungary: = m Tu l Hun ng l- = m Hn Vit l Hung nha* li. (*VN c tri thnh gia). Trong ch dch m Hungary = Hung ng l-, m hun k m hung, m ga k m nga, m ry c k m bng m l-. HV cng khng c m bt u bng ga, g, g, v gh (ch c m bt u bng gi thi), v khng c ph m no ng trc nguyn m e v ua (5). V d cc ch m ga, g v g v gh nh: gan, gnh gnh, gng, gng, gn, gn, gc v.v. u l khng phi ch HV (mc du c mt s l bin th ca HV). -6-

V d cc ch lin h n m e v ua: Ghe, ghen, ght, b, bn, ba, cua (cng) chua, cha, he, chn, de (= i lui, ting Vit gc Php), da (gom vo), he, h, ha, k, (mt) l, la, m (sng), ma, n, nhe, nh, nhen, quu, que, qu, quen, rau, re, r r, sau, se, tau (my), the, v.v. hu ht u khng phi l ch Hn Vit (mc du mt s c th l HV bin th nh ch ba do ch HV ph, cu = gin do ch HV cu = gy g, ch ghp do ch HV gip bin th). h. Ch Hn Vit bt u bng TR l mt trng hp c bit. Xin lp li l trong ngn ng Trung Quc khng c m R v m TR. Ging Hn Vit cng nh ch HV khng c m R. Do theo suy din thun l th ging HV v ch HV khng c m bt u bng TR. Vy ti sao li c nhng ch Hn Vit bt u bng m TR? Hu ht nhng ch Hn Vit bt u bng ph m tr m chng ta dng, ngi Trung Hoa u c bng m ch. Xin xem v d di y. Ging Quan thoi (QT) v ging Qung ng (Q) trong v d di y l do mt ngi Trung Hoa, bit ni ting Vit nhng khng bit vit ch Vit, c dm v chng ti c gng ghi li theo cch c ca ngi y bng m v ch quc ng. ng ta c dm 15 ch Hn ri rc (random) trong s ch thuc vn tr trong t in Hn Vit, chng ti ghi ra 6 ch sau y: HV vit Hn vit QT c Q c HV (Bc) c (H) Trn chnh chn chn Triu nh cho thnh chu thnh chiu nh Bo trng bo chung bu chng bo chng Bo tr bu ch bu ch bo ch Tr () ch chua ch Trng phng chng phng,chng phng, chng phng Trong ting ni v ch vit ca ting Vit, mt s ln chng ta, ngi min Bc v nhng ngi chu nh hng ging ni min Bc, chp nhn t lu nhng ch bt u bng tr u c tri ra bng ch. V d vit em b ngi trn lng con tru trng; nhng c l em b ngi chn lng con chu chng; hoc vit c kia c mun trng tri, s c c kia c mun chng chi. [(Chng ta u bit ging c VN c s khc bit gia ch = tr (c tri) v ch. V d bo ch (sponsor) v i ch (market), nhng s khc bit ny kh phn bit, v ti khng bit ghi m quc t, nn khng bit phi din t cch no cho thy s khc bit.)] N h vy c th suy ra theo thun l l t thu xa xa, cc nh nho c nhng ch HV bt u bng ch, ng nh m Trung Hoa. N hng khi VN dng mu t La m (ch quc ng) trong ch vit, cc c theo thi quen VN , dng tr vit (ghi m) nhng ch c ging ch. N goi ra, theo hc gi L N gc Tr (2) trong 36 t mu ca Trung Hoa c thanh ch (nhng khng c thanh tr). V d m ng a ra trong phn thanh ch l ch tri = ,

-7-

thuc thit thng m (m li trn). Trong v d ny, r rng l m ch c ghi bng m tr. Vy phi chng v l do c tri ca VN m chng ta c nhng ch Hn Vit bt u bng ph m tr trong ngn ng Vit Nam? i. C nhiu ch Hn Vit ng m nhng khc ngha (c ngun t nhiu ch Hn vit khc nhau, nhng ging HV th li ng m). Mt khc cng mt ch nhng c nhiu ngha khc nhau, nhng ging HV vn nh nhau. V d ch HV c. C 23 ch ng m c do 23 ch Hn khc nhau v do c hn 23 ngha chnh khc nhau (v mt ch c th c hn mt ngha). Sau y l vi ch Hn c ging HV c: A:C = mua; B:c = c ti; C:c = 1) bnh ng ru, 2) ci th tre; D:c = tn mt loi chim; E:c = xng kh; v F:c * = 1) ngi con gi cha chng; 2) = ch hay em ca cha (*ch c ny hon ton Vit ha); v sau ht l G:c = 1) con c cha cht (con cht cha), = mt, mt mnh, 2) = ph phng, 3) = li ni khim nhng ca nhng bc qun vng thi xa. Trong v d trn chng ta thy cc ch c (C, F, v G) ch Hn vit khc nhau, ging Hn Vit ging nhau nhng mi ch li c hai ngha khc nhau. Hn na mi ch c cn c nhng ch km, thnh ra s phc tp cng gia tng. V d: C = mt mnh, chng ta c c nhi, c hn, c liu, c qu, c n v.v. j. Thm vo cn c rt nhiu nhng ch ng ngha nhng khc m. V d cc ch c (mt mnh), nht, c, v n c ging c khc nhau nhng cng lin quan n con s mt. Mi ch li c rt nhiu ch km. V d km vi ch c c c tu, c on, c lp, c chim v.v. Km vi ch n c n m, n c, n ci, n danh, n iu v.v. N hng v d trn cho thy nhng ch ng ngha khc m lm cho s phc tp gia tng. Ni khc i, v hin tng ng m khc ngha, v ng ngha khc m trong ting HV, nn ngn ng Vit tr thnh phc tp hn nhng do c tnh cch a dng v phong ph hn. k. Mt s ch Hn Vit c dng trong mt ngha khc vi nguyn ngha (ngha lc u, hay ngha ng), gi l ch HV bin ngha. V d ch khn nn c nguyn ngha HV: Kh khn, khn kh. N hng dn min ng bng Cu long dng nh mt ting mng (chi) tht nng n. V d v mt s ch HV khc th bin ngha (7): Bi hi , nguyn ngha: i li, (i ti, i lui, v nn nao); dn ta dng hai ch trn vi ngha xao xuyn, bn chn (tc l ngha th hai ca ch ny thi). Ca dao: Trng bu trng ng trng ngi, Trng ngi c ngha bi hi l gan. -8-

Gia binh , nguyn ngha binh lnh ring t dinh ca cc v quan (cng nh ch gia s = thy gio dy km t gia). Chng ta dng ch gia binh = gia nh binh s (tri gia binh). Giang h = sng h, nguyn ngha tng tri vic i (dng theo ngha khm phc). Chng ta dng ch nhng ngi khng theo lut chung (gi giang h = gi im) hay ngi c cuc sng ry y mai , khng c sinh qun c nh. Lch s , nguyn ngha l tng tri vic i, v chng ta dng trong ngha p hay xinh xn. Tiu tm , ngha HV: cNn thn, ch . Chng ta dng hai ch ny trong ngha nh nhen, nh mn, hn h. T t , ngha HV ng l: cNn thn, k cng; chng ta dng ch t t trong ngha tt bng, ng hong Vn t , nguyn ngha vn chng, ch ngha. Chng ta gi nhng giy t hay kh c mua bn nh t l vn t. V li , nguyn ngha khng ni nng ta. Chng ta dng trong ngha cn , ng im. [(Khng phi ch ring dn ta dng ch Hn theo kiu bin ngha. N gay c ngi Trung quc cng dng nhiu ch vi dng ngha mi. V d ch khoi v ch tNu (). Trong mt thi gian di, ch khoi c ngha l vui thch (nh khoi ch, khoan khoi v.v.) N hng ngy nay ngi TH thm ngha nhanh chng, mau chng cho ch khoi. Cn ch tNu (), xa kia c ngha l chy (nh bn tNu); nhng ngy nay ngi TH dng ngha i cho hu ht cc ng tc lin h n ch chy)]. l. Chng ta ch ra mt s ch HV i (kp) dng mc d bn ch Hn c nhng ch tng ng hay ngha gn ging nhau. V d trong Cng gio, Trung Hoa dng nhng ch i sau y ch cc ch: Catholic priest = thn ph , bishop = ch gio , archbishop = i ch gio , v Holy Child Jesus = Gia t Thnh Anh , (Gia t = dch m ca Jesus; anh = tr s sanh). Trong lc chng ta dng cc ch linh mc* , gim mc* , tng gim mc* , v Cha Hi ng* . [(*Cc ch i hay ch ba ny, do chng ta ch ra t nhng ch n HV. Ch n th c mt trong t in Hn Vit ca hc gi o Duy Anh, nhng khng thy s hin din ca cc ch i ny.)] N goi ra, mt s ch sau y (9) cng ging trng hp nhng ch bn trn, nhng li c th tm thy trong t in HV, tr ch truyn hnh: HnVit VN dng m nh HV Trung Hoa dng nhiu lon -9-

an tr (giam cm) ngoi truyn hnh

cu cm giao ngoi in th

Dn ta c ch i c bit gm mt ch Vit v mt ch HV ch building c nhiu apartments. l ch chung c hay c x . TH dng ch cng ng ch building loi ny. [(Ch chung c c l phi vit l cng c , hay ng c v ch cng hay ng (HV) c ngha l chung nhau, nh ch cng hng = cng chung hng li; hoc tng thm nh hng (resonance). Cn ch chung = cng nhau, nh chung nh, hay chung (c) l ting Vit bin th ca ch ng. N goi ra HV cn c nhiu ch chung khc nh chung c ngha 1: = cui cng nh chung cuc hay chung kt, hay 2: sut i nh ch chung thn.)]

CH HN VIT V S PHT TRIN CA NGN NG VIT

Lc S V S Gia Tng Ca Ch Hn Vit Trong Ngn Ng Vit. iu cn nu ra l c th ni khong t 50 n 60 phn trm nhng ch trong ting Vit l ting Hn Vit*. Trong s khong mt na c VN ha v chng ta dng hng ngy t lu i ri, nn khi ni khng ch chng l ting HV na (th d nh in thoi, giao thng, tm l, tinh thn, tng tr, du lch, huynh v.v.) * Theo Tu Dinh v Vo Cao, (Vn phm v ngn ng Vit N am) (6) nu khng m nhng ch HV hon ton VN ha, th t l HV trong ngn ng VN nh sau: Truyn th Ch Nm: 21%; Th Ch Nm: 9%; Nghin cu & bin kho na u th k 20: 24%; Truyn u th k 20: 12%; Th tin chin: 17%; Ca dao:1%; Truyn na u th k 20: 8%; Truyn na sau th k 20: 9%; Th na sau th k 20: 11%; Nghin cu & bin kho na sau th k 20: 30%. C ba nhn xt v cc con s thng k trn: 1) N u khng k nhng ch Hn Vit hon ton Vit ha th trung bnh ch c 15.54 phn trm ch Hn Vit trong cc th loi vn chng Vit N am. 2) Ca dao l th loi c t ch Hn Vit nht. 3) Bo ch v bin kho na sau ca th k 20 (thp nin 1950 > thp nin 90-99) c t l cao nht: 30 phn trm. N i khc i, trong nhng nm gn y, nhu cu pht trin ting Vit cng ngy cng nhiu (do nhng mn hc mi trong cc ngnh nghin cu, gio dc, khoa hc nhn vn v khoa hc thc nghim & in t, tin hc v.v), vic mn nhng ch chuyn mn t ngun Hn Vit cng gia tng. Nhng L Do Khin Chng Ta Mn Hay Dng Nhng Ting Hn Vit a. Chng ta c mt s nhng ngi gii ch Hn c th c c hu ht nhng ch trong t in Trung Quc bng ging Hn Vit, v vit ra ging y bng ch quc ng. -10-

b. Quc ng vo nhng thp nin 1940-1960 pht trin nhiu, trong ting Vit c nhiu ting Hn Vit. Dn ta quen vi s c mt ca ting Hn Vit. Do nu thnh thong thy thm ting mi, ch vic tm hiu thch ng ch khng ng ngng. c. Cng vo nhng thp nin trn, khi nn gio dc VN dng ting Vit v ch quc ng lm chuyn ng thay th Php ng, chng ta c lp ra U Ban in Ch Vn T (UBCVT), gm nhiu nh khoa hc, hc gi, v nh Hn Hc (gii ch Hn v ting Hn Vit, v ch quc ng). y Ban ny mn hay dng nhng thut ng mi m N ht Bn v Trung Hoa dng trong vic dch nhng thut ng ngoi quc ra ting Hn (= Trung Hoa; sau ny khi di ch cng sn, nc Trung Hoa mang danh hiu mi l Trung quc). iu khc bit duy nht l chng ta c cc thut ng y bng ging Hn Vit v k m bng ch quc ng. y l khong thi gian VN c nhiu ting Hn Vit mi xut hin do nhu cu gio dc quc gia (dng quc ng lm chuyn ng cng c tinh thn dn tc). D mt vi nm sau khi c thnh lp, UBCVT khng cn hot ng na, vic mn ch tr thnh mt truyn thng, hay mt thi quen cho nhng ai mun dch ch Anh hoc ch Php, ch N ga v.v. ra ch Vit. Trong ngnh truyn thng cng nh trong mi ngnh chuyn mn i hc hay trung, tiu hc, nhng chuyn vin t mn ch v ph bin. Ch no c dng quen, do thng dng, th tr thnh ch Vit mi trong ngnh. N hng quc gia khc cng trong trng hp phi sng ch ra nhng ch mi dng, v cng c tnh trng mn ch hay rp nhng ch mi dng. d. Trong nhng thp nin gn y, s pht trin ca lin mng li (internet) v k thut thng tin qua nhiu pht minh tn tin, chng ta cng cn nhiu ch mi dng. Chng ta gp kh khn nhiu trong vic dch thut. V vic mn ting Hn Vit l mt trong nhng gii php tng i d dng nht, nht l khi chng ta c nhng cun t in in ton v nhng nhu liu (software) lin h n vic dch thut hay tra cu ngha ca nhng ch ng m d ngha hay ngc li (ng ngha d m). Dng Hn Vit Phong Ph Ha Ngn Ng Vit L Mt S Kin T Nhin. Qua nhng l do va nu bn trn, vic mn hay dng nhng ch Hn Vit cho nhng thut ng chuyn mn mi l mt vic nn tip tc v l do thun tin. Nu c th dng thm nhng m thun Vit th cng tt v chng ta cn v s m cha dng n [(Do nhng nguyn m thun Vit a, , ; e, , i; o, ; u, , cng thm 5 du ging v nhng ph m i u (hay cui) nh ch, gh, kh, ng, nh, ph, th, tr(6)]. Trn th gii, vi chiu hng ton cu nh hin nay, khng c mt lut l no cm vic pht trin ngn ng qua hnh thc mn ch. V chng ging Hn Vit, ngi Tu nghe khng hiu; ch Hn Vit h c khng c, vit khng c (v vit bng ch quc ng) th coi nh khng c g bn ci na v vn mn. Tht s chng ta khng mn g c v ch Vit Hn l mt kho tng v gi do ng cha chng ta li. Chng ta v con chu, khng cn bit ch Hn hay ch Tu (nu

-11-

bit cng tt hn) vn c th tip tc khai thc kho tng ny, min l chng ta cn tm hiu v s dng tht ng nhng ch cn thit thi, khng dng ba bi. N i khc i, chng ta phi cNn thn khi gp hoc mn (dng) nhng ch Hn Vit mi v c qu nhiu ch ng m khc ngha hay ng ngha khc m, hoc nhng ch c th hiu lm ngha nu khng hiu r. V d cc ch quan trng/ quan h, nhc im/ yu im (ch nhc im v yu im l hai ch hon ton ngc ngha nhau; yu = quan trng, chnh, khng phi ngha km). Mt S Ch Hn Vit Mi N m 1954 hip nh Geneva dng v tuyn th 17 (sng Bn Hi) chia VN ra hai Min. Min Bc (tn Vit N am Dn Ch Cng Ha) theo ch cng sn, chu nh hng ca Lin bang S vit. Min N am theo ch dn ch (tn Vit N am Cng Ha), chu nh hng ca Hoa K. Trung Quc (tr o i Loan) tr thnh mt x cng sn t 1949. Ch Tch nc Trung Quc ra lnh cho hng ngn hc gi vit li t in Trung Quc, n gin ha cch vit ch Hn, (gi l ch gin th phn bit vi ch Hn c gi l ch phn th), v dng th vn bch thoi, loi vn ph cp n gin v sng hn loi vn c. T nm 1954-75, nhiu ting Hn Vit mi trong vn bch thoi du nhp vo Min Bc VN do s lin h v kinh t, qun s, chnh tr, khoa hc, k thut, v vn ha gia Bc VN v Trung Quc. Trong lc Min N am, sau khi Vit nam ha nhiu ting Php v vit ra bng ch Vit theo kiu dch m, dn Vit N am Cng Ha mn v dng nhiu ting Anh do nhng lin h vi Hoa K. Hin tng mn ch l mt vic t nhin khi c giao lu vn ha v c nhu cu dng nhng t ng mi di hnh thc dch ngha, dch m, hay mn nguyn ch dng cho c tin li trong vic giao dch v vic truyn thng, v vic tm hiu nhau khi thng lng trong bt c vn g. Sau nm 1975, vi s st nhp hai Min di th ch cng sn, nhng ch Hn Vit thuc loi bch thoi, m Min Bc thng dng, i vo vn chng v ngn ng Min N am**. V mt s bo ch, v sch v ca dn Vit hi ngoi cng bt u bng s trch dn bo ch trong nc v sau dng mt s nhng ch Hn Vit mi ny trong nhng bi bo mi vit sau ny. [(**Thc s trong khong 1955-1975 Min N am c nhng bn dch cc sch kim hip thuc loi vn bch thoi. Do a s nhng ch Hn Vit mi m Min N am dng lin h n kim hip m thi.)] Sau y l v d ca mt s ch Hn Vit thuc loi ch mi t Min Bc du nhp vo Min Nam. a) V d v ch cng m nhng dng trong ngha khc, hoc cng ngha nhng dng ch khc: Khn trng: Trc kia dng theo ngha cng thng, gng (2), nh trong cu tnh hnh chnh tr c v khNn trng. Vi ba mi nm gn y, ch khNn trng (theo ch HV mi loi bch thoi) = vi v, gp rt. -12-

Cng loi va ni, chng ta c: Bt ng/ t xut; k ngh/ cng nghip; k s/ cng trnh s; nguyn nhn/ s c. b) V d v nhng ch vit hoc o ln, hoc ch khc mt ch trong ch kp nhng dng cng ngha: (ch dng VN / ch mi dng theo HV mi bch thoi): Cng bng/ cng o; i bc (sng)/ i pho; n gin/ gin n; khai trin/ trin khai; ngn ng/ ng ngn; ngh s/ ngh nhn (9). [(N goi ra mt s ln nhng ch HV mi khc, cng nh mt s ch ba ri (na HV na thun Vit), hoc ch thun Vit cng c du nhp vo Min N am, hay mi c ch ra nh: bin ch, b tr, bi dng, ci ni (ngi trn ci cc), cn h, chy trng, danh thng, o c, ng k, hnh dn, ht nhp (lip synch), h khu, khu trang, kiu hi, lu dung (khng phi lu dng), liu php (phng php tr liu), phc cm (phc tp), quy hoch, rt rut, tp ca hay cm ca (hp ca), tr l, tuyn (= l trnh xe ), tham quan, x l, xng (8) v (9). Thm vo cn c rt nhiu nhng tn ca cc c quan cng quyn rt mi l vi Min N am nh Vin Kim St N hn Dn (thay v Bin L Cuc)].

TM LC V CH HN VIT (HV)
Ting HV l ting c gc Tu, nhng l mt ging ni, mt cch c c h thng r rng theo kiu Vit Nam. Cch c ny dng ging c Trung Hoa i ng bn Tu, (tc ging ni xa ca ngi Tu, khong th k th 9 v th 10, gi l ging Trng An). Ai c i hc ch Hn theo ging Hn Vit u c cch c ging nhau khi gp cng mt ch. V ch Hn Vit l ch quc ng ghi li ging Hn Vit. N gy xa, v s ch Vit thun tng i t, nn trong vic giao lu ngn ng vi ngi Tu, chng ta mn ting HV dng trong nhng thut ng chuyn mn hay tru tng. Vic mn ch ny lin tc din tin nhiu ngn nm. Mt s ch HV rt ln tr thnh ting Vit. Do nhu cu pht trin ngn ng trong nhng ngnh hc mi, chng ta vn tip tc mn nhng ch t kho tng Hn Vit, v s tin li, v s chnh xc trong vic din t c thut ng mi ca u M, dng trong ngn ng Vit. Ch Hn Vit tuyt nhin khng c nhng ch bt u bng m r. N hng ch Hn Vit bt u bng m tr l mt trng hp c bit, c l do thi quen c tri ca VN gia m tr v ch, v do m ch khi vit ra c dng m tr k m. Chng ta c th hc c, vit gii ting Vit m khng cn bit ch Hn, v cng khng cn bit phn bit ch Hn Vit v ch Vit thun. Mun gii ting Vit l ng nhin phi cn bit ngha ca nhng ch, Vit thun hay Hn Vit, dng cho ng. Vic nhn din nhng ch Hn Vit mi trong ch Vit tng i d dng v hu ht nhng ch ny l ch i (hoc ch ba, ch bn) c nghe l tai v chng ta khng r ngha. Cch n gin l nh ngi no ang dng n, gii thch dm. Cn nu ang c sch th cch duy nht l tra t in. Vic hc hi thm hay c thm bit v nhng im c bit ca ch HV, v vai tr ca ch HV ni chung trong ngn ng Vit, l mt iu hay v s hc hi thm no cng tt. -13-

N u bit thm ch Hn cng tt, nhng tht ra khng cn thit cho mt ngi cn gii ting Vit (y nh trng hp ca mt ngi cn gii ting/ch Anh hay ch Php, ngi khng cn phi gii ting La tinh mc du ngn ng Anh, Php u c gc La tinh). Trc khi qua phn ch Vit Tu, nhn dp xun inh Hi, chng ti chp thm mt bi th c tn l Xun T ca L Bch, l d nhin vit bng ting Tu, c gio s Lu Khn ghi ra bng ch Hn Vit. Gio s Lu Khn cn c bi dch v bi dch th bng ting Vit (5). Ghi li bi ny qu c gi tr thy r mt ln na nhng ch gi l Hn Vit: HV: Xun t Yn tho nh bch ty Tn tang lc chi ng qun hoi qui nht Th thip on trng th Xun phong bt tng thc H s nhp la vi. Dch ra ting Vit: xun C t Yn trng t t bic Du t Tn tru nng cnh xanh Lc chng ngh n ngy tr v Chnh l khi lng thip tan nt nh t tng on* rut Gi xun* khng cng nhau quen bit Vic g li vo trong mn l? (*mt vi ch nh on, xun, tht ra l ch HV hon ton Vit ha; Yn v Tn l a danh HV, khng dch ra ting Vit; ch thch ca N guyn hu Phc). Dch th ting Vit: xun C Yn bic nh t Du Tn nhnh pht ph Chng mong ngy tr li Thip au su ngNn ng Gi xun chng quen bit Sau vo mn ngNn ng __________________________

TI LIU THAM KHO

Sch 1. o Duy Anh (1957). Hn Vit T in. N xb Trng Thi, Sign, VN . 2. L Vn c & L N gc Tr (1970). Vit N am T in. Khai Tr Si gn,VN . 3. L ngc Tr (1993). Tm nguyn T in Vit N am. N xb Thnh ph HCM, Sign, Vit N am. -14-

4. Lu Khn (1965). T hc ch Hn. N xb Xun Thu, California, USA. 5. Phm Vn Hi & L Vn ng (2005). Ch Hn v ting Hn Vit. N xb Qunh Anh, Falls Church Virginia USA. 6. Tu Dinh, Vo Cao (2002). Vn Phm v ngn ng Vit N am. N xb SEACAEF, California, USA. 7. V Th N gc (1989). N ghin cu ch Hn Vit v ting Hn Vit. N xb Eastwest Institute, Hawaii, USA. T Liu

8. Chn V, (2003). Ting Vit chng ta rt phong ph. Bi trn Internet, di 40 trang, do mt bn gi gi n chng ti, nhng li khng c ghi tn web site. Anh bn gi ny ni:c tn tc gi l may ri, ng hi li thi na v anh ta nhn c bi ny t mt bn gi khc cng khng rnh v e-mail hay web site g c. 9. Vo Cao, 2003. Ch Hn Vit v ch Vit thun, t liu email ca tc gi Vo Cao gi n chng ti).

-15-