TRNG I HC KHOA HC HU B MN X HI HC -------------------------------------

TRN XUN BNH

CNG HNG DN N TP X HI HC I CNG

( Ti liu lu hnh ni b )

HU, THNG 6 NM 2007

1. X hi hc l g? i tng nghin cu v mi quan h gia x hi hc vi cc ngnh khoa hc khc? 1.1. X hi hc l g? 1.1.1. X hi hc l mt khoa hc Cng nh tt c cc b mn khoa hc khc, x hi hc (XHH) l mt khoa hc c lp, c y cc tiu ch khng nh v tr ca n trong nn khoa hc th gii: Th nht: XHH c mt i tng nghin cu c th. N tr li cho cu hi nghin cu ai, nghin cu ci g?. iu c ngha l mt s vt hoc hin tng c t trong s quan tm ca mt mn khoa hc nh th no. Cng c th l i tng nghin cu ca nhng b mn khoa hc khc nhau, nhng mi khoa hc nghin cu i tng trn cc gc , kha cnh khc nhau. Th 2: XHH c mt h thng l thuyt ring tr li cho cu hi: Da trn c s no nghin cu x hi?. H thng l thuyt l cc khi nim, phm tr, quy lut, cc hc thuyt x hi c sp xp mt cch lgc v h thng. Th 3: XHH c mt h thng phng php nghin cu ring, tr li cho cu hi: Nghin cu nh th no? Bng cch no?. Mi khoa hc c mt h thng phng php c trng v cng gm 2 b phn phng php ring v phng php k tha t cc khoa hc khc. Th 4: XHH c mc ch ng dng r rang nhm p ng yu cu pht trin ca cuc sng v x hi. N thng tr li cho cu hi: Nghin cu lm g? Th 5: XHH c mt qu trnh lch s hnh thnh, pht trin v c mt i ng cc nh khoa hc ng gp, cng hin khoa hc pht trin khng ngng. 1.1.2. nh ngha v x hi hc C nhiu cch nh ngha khc nhau v x hi hc tu thuc vo hcaanjvaf cp tip cn. Sau y l mt s cch nh ngha thng hay gp trong nghin cu x hi hc: - X hi hc l khoa hc nghin cu v con ngi v x hi. (Arce Alberto, H Lan) - X hi hc l khoa hc nghin cu v cc quan h x hi thng qua cc s kin, hin tng v qu trnh x hi. (TS Nguyn Minh Ho) - X hi hc l khoa hc nghin cu c h thng v i sng ca cc nhm ngi. (Bruce J Cohen v cng s) 1.2. i tng nghin cu ca x hi hc 1.2.1. Khi nim x hi hc (Sociology) Thut ng Sociology (x hi hc) l mt t ghp bi hai ch c gc ngha khc nhau, ch Latinh: Societas (x hi) v ch Hy Lp: logos (hc thuyt). Nh vy x hi hc c ngha l hc thuyt nghin cu v x hi. Thut ng ny ln u tin c nh x hi hc ngi Php: Auguste Comte a ra vo nm 1839, trong tc phm Gio trnh trit hc thc chng (1830-1842). 1.2.2. i tng nghin cu ca x hi hc C nhiu cch nhn khc nhau v i tng ca x hi hc: - Theo Durkheim, i tng nghin cu ca x hi l s kin x hi. - Theo quan im ca M. Weber, x hi hc l khoa hc nghin cu v hnh ng x hi.

- i vi Auguste Comte, x hi hc l khoa hc nghin cu v cc quy lut t chc x hi.v.v. Tuy nhin, xem xt ton b lch s pht trin ca x hi hc th gii, c ba khuynh hng chnh trong cch tip cn x hi hc nh sau: - Khuynh hng tip cn vi m: Cc nh x hi hc theo khuynh hng ny cho rng hnh vi hay hnh ng x hi ca con ngi l i tng nghin cu ca x hi hc. - Khuynh hng tip cn v m: H thng x hi, cu trc x hi l i tng nghin cu ca x hi hc. - Khuynh hng tip cn tng hp: X hi loi ngi v hnh vi x hi ca con ngi l i tng nghin cu ca x hi hc. i din cho khuynh hng tip cn thc ba l Osipov (Bungari). Theo ng, X hi hc l khoa hc v cc quy lut v tnh quy lut x hi chung v c th ca s pht trin v vn hnh ca cc h thng x hi c xc nh v mt lch s, l khoa hc v cc c ch tc ng v cc hnh thc biu hin ca cc quy lut trong hot ng ca cc c nhn, cc nhm x hi, cc giai cp v cc dn tc (X hi hc v thi i, Tp 3, s 23/1992, tr. 8). nh ngha ny ca ng c s dng kh rng ri trong nhiu nc khi bn n i tng nghin cu ca x hi hc. 1.3. Mi quan h ca x hi hc vi cc khoa hc khc? X hi hc c mi quan h cht ch vi nhiu ngnh khoa hc nh trit hc,ton hc, lut hc, kinh t hc.v.v 1.3.1. X hi hc v trit hc Trit hc l khoa hc nghin cu cc quy lut chung nht v s vn ng v pht trin ca t nhin, x hi v t duy. Vy mi quan h gia trit hc v x hi hc l mi quan h gia th gii quan v khoa hc c th. Trit hc l th gii quan, phng php lun ca vic nghin cu, phn tch cc s kin x hi trong x hi hc. Ngc li, cc nghin cu x hi cung cp thng tin, d kin, cc bng chng v pht hin cc vn mi gip cho qu trnh khi qut ho l lun ngy cng phong ph v chnh xc hn. Cn phi trnh 2 khuynh hng lm cn tr n s pht trin ca x hi hc: + ng nht x hi hc vi trit hc hoc coi x hi hc l mt b phn ca trit hc. + Tch ri x hi hc ra khi trit hc, hay x hi hc bit lp vi trit hc. 1.3.2. X hi hc v tm l - Tm l hc l khoa hc nghin cu v hnh vi ca cc c th, v cc quy lut hnh thnh tm l (cm xc, tnh cm). Trong mi quan h ny, XHH cng nghin cu con ngi nhng l nhng con ngi x hi, nhng thnh t x hi ca con ngi, nghin cu xem ti sao con ngi ta li kt bn, li tham gia vo cc nhm, cc t chc x hi - XHH v tm l hc c mi quan h mt thit v kh gn gi vi nhau. V vy trong lch s pht trin ca XHH c lc TLH b c tut (Durkhem), hoc c s dng nhiu trong nghin cu x hi (Mead). S ging co gia XHH v TLH a n kt qu l s ra i ca chuyn nghnh Tm l hc x hi. Trong thc t mt s lnh vc tm l hc v x hi hc u s dng cc khi nim, l thuyt ca nhau. Tuy nhin s xc nh tht rch ri ranh gii gia XHH v TLH l ht sc kh khn, c bit l gia TLH x hi v XHH. 3

1.3.3. X hi hc v kinh t hc - Kinh t hc l khoa hc nghin cu qu trnh sn xut, phn phi,tiu dung cc sn phm hnh ho, dch v x hi. Ngc li x hi hc nghin cu bi cnh vn ho, cch thc t chc x hi, quan h x hi ca cc hin tng v qu trnh kinh t. - XHH v KTH c mi quan h cht ch vi nhau. KTH cng nghin cu nhng vn nh vic lm, tht nghip, lm pht, marketing. Cn trong lnh vc ny XHH ch yu nghin cu cc mi quan h gia con ngi trong kinh t ( trong sn xut, phn phi, lu thng), nghin cu nhng m hnh tng tc trong quan h kinh t. - Mt s khi nim v l thuyt ca kinh t hc c vn dng trong nghin cu x hi hc khi nim th trng, gi tr, li ch, qun l kinh tL thuyt trao i x hi Ngc li mt s khi nim, phng php v thnh tu nghin cu XHH c cc nh kinh t hc ht sc quan tm. S giao thoa gia KTH v XHH cho ra i ngnh kinh t hc x hi. 1.3.4. X hi hc v nhn chng hc i tng ca 2 nghnh khoa hc ny c nhiu im ging nhau. Ci khc l nhn chng hc thng nghin cu v ngun gc, c trng vn ho ca x hi loi ngi, nghin cu cc x hi hin i, cc x hi pht trin, v cc x hi cng nghip. 2. C cu, chc nng v nhim v ca x hi hc 2.1. C cu ca x hi hc: L mt ngnh khoa hc c lp, x hi hc cng c c cu ca n. Ni n c cu ca XHH cn phi hiu XHH gm nhng b phn no v mi lin h qua li gia cc b phn ra sao trong qu trnh nhn thc x hi. C nhiu cc trnh by khc nhau v c cu ca XHH. y s trnh by hai cc xem xt v c cu ca XHH da trn hai c s khc nhau: Th nht: Da trn cp ring- chung; b phn chnh th ca tri thc v phm vi nghin cu ca XHH, ngi ta chia ra thnh x hi hc i cng v x hi hc chuyn bit. X hi hc i cng nghin cu nhng quy lut v nhng c im chung nht ca cc hin tng v qu trnh x hi. N nghin cu nhng mi quan h, nhng c cu chung nht ca h thng x hi. XHH i cng l h thng khi nim, phm tr, l thuyt c bn ca XHH, l c s l thuyt cho cc nghnh XHH chuyn bit. XHH chuyn bit c pht trin trn i tng chung ca XHH. N nghin cu nhng mi quan h XHH c th, nhng kha cnh v nhng lnh vc khc nhau ca i sng x hi. N ch ra nhng quy lut cho s vn ng v pht trin ca cc i tng trong iu kin thi gian v khng gian xc nh. Trn c s ny, c th i tng l nhng c cu x hi theo khu vc, lnh th ca h thng x hi hay nhng ngnh ngh khc nhau nh nhng h thng con to nn c cu ca h thng x hi. Mi quan h gia XHH i cng v XHH chuyn bit l mi quan h ca vic nghin cu ci chung, ci tng th vi vc nghin cu ci ring ci b phn. R rang vic nghin cu cc hin tng, cc qu trnh x hi c th c kt qu ch trong trng hp nu n lin h hu c vi vic nghin cu cc quy lut ca x hi ni chung. Th hai: Cch phn chia ny lin quan n quan nim ca Ferdinand Tonies (1855- 1939) v c cu x hi. Cn c vo mc tru tng, khi qut ca tri thc XHH chia thnh 3 cp khc nhau: XHH tru tng- l thuyt, XHH c th- thc nghim, XHH trin khai ng dng.

+ XHH tru tng- l thuyt: l mt b phn ca XHH nghin cu mt cch khch quan, khoa hc v hin tng, qu trnh x hi nhm pht hin tri thc mi v xy dng l thuyt, khi nim, phm tr XHH. + XHH c th - thc nghim: L mt b phn ca XHH nghin cu hin tng, qu trnh x hi bng cch vn dng l thuyt, khi nim XHH v cc phng php nghin cu thc nghim. + XHH trin khai - ng dng: L mt b phn ca XHH vn dng cc nguyn l, tng vo vic phn tch v gii quyt cc tnh hung, s kin thc ca i sng x hi. N nghin cu c ch hot ng, iu kin, hnh thc biu hin ca cc quy lut XHH nhm ch ra gii php a tri thc XHH vo cuc sng. Ngoi ra ngi ta c th chia XHH lm hai b phn: XHH vi m v XHH v m. 2.2. Chc nng ca XHH XHH c 3 chc nng c bn: chc nng nhn thc, chc nng thc tin v chc nng t tng. 2.1.1. Chc nng nhn thc - Thc t XHH l mt h thng tri thc v lnh vc i tng m n nghin cu. XHH c vai tr ln trong vic lm cho tri thc nhn loi pht trin a dng, phong ph hn. c bit trong vic pht trin t duy, kh nng sng to, c phn tch, khi qut trong cc hot ng t duy ca con ngi. - XHH trang b cho chng ta tri thc v nhng quy lut khch quan ca s vn ng, pht trin ca cc hin tng, cc qu trnh x hi XHH gp phn h thng ho nhng hiu bit ca con ngi v x hi, gp phn sng to nn mt bc tranh hon chnh v x hi, cng nh cc b phn, cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi. - XHH vi c s l lun ca mnh gip chng ta nhn thc su hn v s pht trin tng lai ca x hi. - Thng qua cc nghin cu XHH thc nghim, XHH to c s khch quan cho vic nhn bit ng bn cht khuynh hng, tnh quy lut ca cc qu trnh v cc hin tng x hi ang hng ngy xy ra xung quanh ta. Tt c ci gip con ngi nhn thc ng v iu kin tn ti ca bn thn v p dng nhn thc vo qu trnh hot ng thc tin theo tinh thn ci to x hi. 2.2.2. Chc nng thc tin mc no c th xem chc nng ny nh mt chc nng c bn v ph bin ca XHH. XHH cung cp khi lng thng tin khng l cho cc hot ng thc tin ca con ngi. S phong ph a dng ca nhn thc XHH c mt l lun v thc nghim lm cho XHH tr thnh cng c quan trng trong qun l x hi. Cc tri thc ca XHH v s pht trin ca x hi, v xu hng pht trin ca cc hin tng v cc qu trnh x hi l c s quan trng cho vic ra cc quyt nh qun l. Cc ti liu thc nghim ca cc cuc nghin cu XHH khng nhng ch l nhng thng tin quan trng trong vic xy dng, a ra cc quyt nh qun l, m cn l phng tin hu ch kim nghim cc hot ng thc tin, hot ng qun l con ngi. XHH cn gip cc nh qun l hiu bit ng ngha cc hin tng, nhng qu trnh mi ny sinh trong i sng x hi, t c nhng quyt sch ng n ph hp vi yu cu khch quan ca s pht trin. 5

XHH cn c vi tr c bit quan trng trong vic d bo x hi nh vo h thng cc phm tr, khi nim nhng quy lut ca mnh m t nhiu phn nh thc t x hi, phn nh s tc ng ln nhau gia cc hin tng x hi. XHH cn gp phn vo vic nghin cu, ci thin chnh bn thn cng vic qun l, c quan qun l cng nh cc phng php qun l. 2.2.3. Chc nng t tng Thc t, cc giai cp khc nhau quan tm n XHH cng khc nhau. iu cho thy XHH c tnh giai cp v tnh ng. XHH Mc - Lnin phc v cho li ch ca giai cp cng nhn v ng o nhn dn lao ng. XHH trang b cho nhn loi nhng t tng v tnh ton din ca x hi, v tnh tt yu trong s pht trin ca x hi, t to cho h nim tin vo tng lai ca loi ngi v cng vng tin hn vo hnh ng ca mnh. XHH cn c vai tr ln trong vic t chc v qun l cc qu trnh t tng hng qua vic thng xuyn iu tra thc trng t tng ca qun chng, gio dc t tng cng nh cc kha cnh hot ng t tng ca nhn dn lao ng. XHH cn to cho con ngi thi quen suy ngh theo quan im khoa hc i vi cc hin tng ca i sng x hi, nng t duy thng thng thnh t duy khoa hc trn c s nhn thc su sc xu th pht trin ca cc hin tng v cc qu trnh x hi. T y XHH tham gia trc tip vo cuc u tranh chng t quan liu, mnh lnh, gio iu, duy tm trong suy ngh v hnh ng ca con ngi. 3. Ti sao ni: X hi hc vi t cch l mt b phn ca khoa hc thc nghim n ch ra i cc nc Ty u th k XIX? X hi hc vi t cch l mt b phn ca khoa hc thc nghim ra i cc nc Ty u th k XIX. gii thch c vn ny cn phi tr li vi nhng iu kin kinh t - x hi Ty u th k XIX vi t cch l tm hiu nhng tin quan trng cho s ra i ca XHH th gii. 3.1. Vo th k XIX cc nc Ty u tri qua nhng bin ng ht sc to ln, trc ht l nhng bin ng trong lnh vc kinh t. - Vo th k XVIII, cuc cch mng cng nghip din ra cc nc Anh, Php, c Thc cht ca cuc cch mng cng nghip ny l s thay th lao ng th cng bng lao ng my mc. Chnh v vy n em li nhng thay i to ln trong lng x hi chu u. + Cuc cch mng cng nghip lm tng nng sut, cht lng sn phm. + Kch thch xu hng t do ho thng mi, t do ho sn xut, t do ho lao ng lm cho th trng trong nc v th trng cc nc Ty u c m rng. + Hnh thnh nhng trung tm cng nghip mi v cc th mi. Nhiu nh my, x nghip, tp on kinh t ra i thu ht ngun lao ng t cc vng cn th v nng thn. + Hnh thi kinh t phong kin sp dnh ch cho s pht trin mnh m ca CNTB. + S bin i trong lnh vc kinh t to ra x hi cng nghip, l mt bc tin ln trong lch s chu u, nhng n cng ny sinh nhng vn kinh t - x hi phc tp nh: khng hong, lm pht, tht nghip

+ H thng t chc qun l kinh t theo kiu truyn thng b ph v, i hi s thay th ca mt phng thc qun l mi ph hp vi t chc x hi cng nghip. thit lp phng thc qun l mi cn c s h tr ca cc ngnh khoa hc trong c x hi hc. 3.2. Th k XIX l th k ca nhng bin ng chnh tr - x hi cc nc Ty u - Cuc cch mng Php 1789 l mt cuc cch mng t sn trit nht trong lch s . Thng li ca cuc cch mng ny em li vic thnh lp nh nc t sn Php, cc giai cp mi, cc quan h x hi mi c hnh thnh. Nn dn ch t sn c hnh thnh thay th cho ch chuyn ch c ti ca nh nc phong kin. Khu hiu t do, bnh ng, bc i to iu kin cho s t do pht trin ca cc c nhn v s pht trin ca cc ngnh khoa hc. - Bn cnh l nhng bin i to ln trong i sng x hi chu u di tc ng ca cch mng cng nghip v ca cc cuc cch mng x hi nh: s thay i th ch chnh tr, s tn li ca Thin cha gio v s cao o Tin lnh, s di dn, t nn x hi, nhim mi trng, nn tht nghip, vn nh , s hnh thnh li sng th vi cc c trng nhanh nhn, nhy bn nhng lnh lung, v danh, c n - Nhng s kin ni trn lm cho x hi chu u m c bit l cc nc Ty u thc s tri qua nhng bin ng d di. Nhiu nh khoa hc v nh chnh tr tm cch n nh x hi, v h tm n vi khoa hc nh nhng cng c sc bn n nh x hi. y cng chnh l nhng tin quan trng thc y s ra i ca XHH. 3.3. S pht trin v t tng, l lun v khoa hc chu u th k XVII, XVIII v XIX - Bc vo thi k khai sang, nhng t tng khoa hc v tin b pht trin mnh m, nht l cc t tng ca cc nh CNXH khng tng nh: Xanh-xi-mng, Vn-te, Rtx - c bit nhng thnh tu ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi trong cc th k 17 - 19 em li cho con ngi cch nhn mi v t nhin, x hi. + V khoa hc t nhin t c nhiu thnh tu v l thuyt v phng php: Niu-tn tm ra thuyt vn vt hp dn, L-m-n-xp tm ra nh lut bo ton v chuyn ho nng lng. Puc-kin-gi tm ra thuyt t bo + T nhng thnh tu ny, con ngi nhn thc rng: Gii t nhin vn ng v pht trin theo quy lut khch quan ch khng do mt lc lng siu nhin no quy nh s pht trin ca chng. V c th dung phng php khoa hc t nhin nghin cu v x hi. + Trong s pht trin ca khoa hc x hi, trit hc gi mt vai tr quan trng. S pht trin ca trit hc thc chng, v sau ny l h thng trit hc Mac - Lnin cung cp cho con ngi mt cch nhn khoa hc hn v cc s kin v hin tng x hi. - C th ni vo th k XIX, cc nc Ty u thc s bc vo x hi t bn vi s pht trin mnh m ca nn i cng nghip. S pht trin ca nn kinh t v nhng bin i v chnh tr - x hi, v t tng, l lun v khoa hc to ra nhng tin cn thit v y cho s ra i ca x hi hc. Vi nhng iu kin v tin y c th khng nh rng XHH vi t cch l mt b phn ca khoa hc thc nghim n ch ra i cc nc Ty u th k XIX. 4. Trnh by nhng ng gp ca cc nh x hi hc u tin trong lch s hnh thnh v pht trin ca nn XHH th gii. 4.1. ng gp ca A. Comte (1798 - 1857) - ng gp v l thuyt:

+ Auguste Comte l nh trit hc thc chng, nh XHH ngi Php. Nhng tc phm chnh c lin quan n XHH ca ng bao gm: * H thng thc chng lun * Gio trnh trit hc thc chng (6 tp) * Chnh tr thc chng + Theo ng, XHH l khoa hc nghin cu v cc quy lut ca t chc x hi v c nhim v p ng nhu cu nhn thc v gii thch s bin i x hi gp phn thit lp li trt t x hi. ng l ngi u tin a ra thut ng x hi hc v l ngi u tin cho rng trong nghin cu cc vn x hi cn phi dung cc phng php ca khoa hc t nhin, c bit l ca vt l. V vy lc u ng gi ngnh khoa hc ny l vt l hc x hi. + L thuyt XHH ca A. Comte v x hi th hin cch nhn v x hi v khoa hc ca ng. ng cho rng x hi lun lun 2 trng thi: tnh v ng v tng ng vi chng l XHH tnh v XHH ng. - XHH tnh: nghin cu XH trng thi tnh vi cc tiu ch nh: c cu x hi, trt t x hi, mi quan h c nhn, gia nh v x hi. c bit l trong quan nim ca ng v c cu x hi. Theo ng, c cu x hi ln c to nn t cc tiu c cu x hi. Do hiu c cu x hi l nm bt c cc c im, cc thuc tnh, cc mi lin h ca cc tiu c cu. C cu x hi pht trin theo con ng tin ho t thp n cao, t n gin n phc tp. Cch nhn ny th hin r quan im tin ho lun trong nhn nhn x hi ca Auguste Comte. - XHH ng: ng i tm xem ci g l ng lc pht trin x hi. ng cho rng ng lc ca s pht trin x hi l s pht trin ca t duy. ng chia lch s thnh 3 giai on (thn hc: l giai on thng tr ca tn gio; siu hnh hc: l thi k thng tr ca t duy l lun; v thc chng: l thi k cc nh khoa hc s thay th cc thy tu v cc nh quan s qun l x hi). Ngi ta gi s phn chia lch s nh vy l s phn chia theo quy lut 3 giai on. - ng gp v phng php lun v phng php: + Comte cho rng XHH c th pht hin, chng minh v lm sng t cc quy lut t chc v bin i x hi bng phng php lun ca ch ngha thc chng. ng coi XHH ging nh khoa hc t nhin (vt l, sinh hc), v vy ng sng lp ngnh vt l hc x hi. + ng s dng phng php quan st trong nghin cu x hi hc. Theo ng quan st phi gn vi l thuyt, phi c mc ch v tun theo quy lut ca hin tng. + ng cng s dng phng php thc nghim, ng cho rng thc nghim l mt phng php kh tin hnh nht l i vi c h thng x hi, nhng trong tng hin tng c th nh XHH c th can thip, tc ng vo hin tng nghin cu to ra cc iu kin nhn to xem xt tnh hung ca chng. + Ngoi ra ng cn s dng cc phng php nh so snh, phn tch lch s. So snh c ng coi l quan trng, v khi so snh vi x hi hin ti v x hi qu kh cng nh cc loi x hi khc nhau ngi ta c th nhn thy s ging nhau v khc nhau gia chng. 4.2. ng gp ca K. Marx (1818 - 1883) - ng gp v l thuyt: + K. Marx l mt lut s, mt nh trit hc, nh kinh t hc. ng cha bao gi tha nhn mnh l nh x hi hc, mc du vy K. Marx l ngi c nhiu ng gp trong XHH 8

c cc nh XHH phng Ty nh gi rt cao. Nhng vn l lun v phng php lun m Marx a ra c ngha to ln trong vic xy dng tri thc XHH. Nhng ng gp v l thuyt XHH ca ng th hin qua cc tc phm sau y: * T bn * Gp phn ph phn khoa hc kinh t chnh tr * Tuyn ngn ng cng sn * Gia nh thn thnh.v.v + ng gp quan trng nht trong l thuyt XHH ca ng th hin ch ng l ngi ch ra quy lut pht trin ca lch s x hi loi ngi thng qua vic xy dng hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi. Bng cc khi nim: hnh thi kinh t - x hi, phng thc sn xut, lc lng sn xut, quan h sn xut, Marx ch ra rng x hi lun lun vn ng v pht trin theo cc quy lut khch quan v tri qua cc hnh thi kinh t - x hi khc nhau. V s thay th ca cc hnh thi kinh t - x hi l mt qu trnh lch s - t nhin. L thuyt ca ng bc b cc nhn duy tm v s vn ng v pht trin x hi ca cc quan nim tn gio. + K. Marx cung cp cho XHH mt phng php lun trong nghin cu cc s kin x hi thng qua quan nim duy vt v bin chng ca ng. ng cho rng khi phn tch cc hot ng ca c nhn cc nhm x hi cn phi xut pht t iu kin thc t ca h gii thch v con ngi. + Khi nghin cu v x hi cn coi x hi l mt h thng c nhiu b phn c mi quan h cht ch vi nhau. C cu giai cp l mt hnh thc quan trng ca c cu x hi. XHH cn phn tch c cu x hi ch ra ai l ngi b thit, ai l ngi c li t cch thc t chc x hi v c cu x hi hin c. + Marx quan nim rng bn cht con ngi v x hi ca con ngi bt ngun t trong qu trnh sn xut thc ca x hi, trong hot ng lm ra ca ci vt cht. V vy cn phn tch con ngi sn xut ra cc phng tin nh th no? Nhng iu kin no cn tr nng lc sng to ca con ngi (Ch s hu t nhn, s phn tng x hi, bt bnh ng x hi). + Marx l mt trong nhng ngi c ng gp ln trong vic hnh thnh l thuyt xung t v ngun gc ca cc xung t x hi trong XHH thng qua hc thuyt giai cp v u tranh giai cp ca ng. y, Marx a ra mt quan nim mi v x hi l cch nhn duy vt v bin chng v giai cp u tranh giai cp: Marx xut pht t quan nim cho rng mi s bt bnh ng trong x hi, mi s phn chia giai cp, ngi giu ngi ngho, ngi c quyn, k khng c quyn xt n cng l do nguyn nhn kinh t, l do c s chim hu t nhn v t liu sn xut. gii quyt s bt bnh ng trong x hi ch c mt con ng l u tranh giai cp, xo b s chim hu t nhn v t liu sn xut. - ng gp v phng php: + ng s dng phng php quan st, phng php ton hc trong nghin cu XH. + c bit Marx l ngi s dng phng php phng vn nhm, dng bng t khai vit cc tc phm ca mnh nh b T bn. 4.3. ng gp ca H. Spencer (1820 - 1903) - ng gp v l thuyt:

+ Spencer l nh sinh hc, nh XHH ngi Anh. Nhng ng gp ca ng c th hin qua cc tc phm sau: * Nghin cu x hi hc * Cc nguyn l ca x hi hc * X hi hc m t * Tnh x hi hc + Theo Spencer, XHH l khoa hc v cc quy lut v cc nguyn l t chc ca x hi. X hi c hiu nh l cc c th siu hu c. X hi l mt c th c nhiu b phn hp thnh, mi b phn m nhim nhng chc nng x hi nht nh nhm duy tr s sng ca c th . Gia chng lun lun tn ti mi lin h, gn kt qua li vi nhau. Vi quan im nhn nhn x hi nh vy , Spencer l nh XHH theo trng phi c cu - chc nng. Tng t nh c th sng, x hi c hng lot cc nhu cu cho s pht trin v tn ti i hi phi xut hin cc c quan hot ng theo nguyn tc chuyn mn ho p ng cc nhu cu ca c th x hi. Theo ng, x hi ch c pht trin lnh mnh khi cc c quan chc nng ca x hi m bo tho mn cc nhu cu ca x hi. y l t tng chc nng lun u tin trong XHH. ng so snh c th sng vi c th - siu hu c (x hi), Spencer ch ra nhng im ging nhau v khc nhau rt quan trng gia chng: C hai loi u c kh nng sinh tn v pht trin, nhng x hi gm cc b phn c kh nng thc v tc ng ln nhau mt cch gin tip, thng qua ngn ng, k hiu. + Mt trong nhng nguyn l c bn nht ca x hi hc l nguyn l tin ho. ng cho rng cc x hi trong lch s nhn loi u pht trin tun theo quy lut tin ho t x hi c c cu nh, n gin, chuyn mn ho thp, khng n nh, d phn r n x hi ln, c c cu phc tp, chuyn mn ho cao, n nh, lin kt bn vng. iu ny th hin nguyn l tin ho x hi. + ng ch ra c 3 loi tc nhn i vi qu trnh tin ho x hi: Tc nhn ch quan (cc c im v tr tu, th lc v cc trng thi cm xc), tc nhn bn ngoi (c im kh hu, t ai, sng ngi), tc nhn t sinh (bt ngun t cc iu kin bn trong v bn ngoi nh quy m dn s, mt dn s, mi lin h gia cc x hi vi nhau). + Ngoi ra ng cn c nhiu ng gp khc nh nghin cu v loi hnh x hi v thit ch x hi, khuynh hng pht trin x hi.v.v - ng gp v phng php: + ng ch trng nghin cu nh lng (s dng nhiu loi s liu, thu thp nhiu s liu nhiu thi im v a im khc nhau). + nghin cu c hiu qu, cn phi tun th cc quy tc, cc tiu chun, cc k thut nghin cu. 4.4. ng gp ca E. Durkheim (1858 - 19717) - ng gp v l thuyt: + E. Durkheim l nh XHH ngi Php. ng c nhiu ng gp ln cho x hi hc th gii thng qua cc tc phm: * S phn cng lao ng x hi * T t * Nhng quy tc ca phng php XHH * Nhng hnh thc s ng ca i sng tn gio 10

+ Theo Durkheim, XHH l khoa hc nghin cu v s kin x hi. S kin x hi c hiu theo 2 ngha: Cc s kin x hi vt cht nh cc nhm dn c v cc t chc x hi. Cc s kin x hi phi vt cht nh h thng gi tr, chun mc, phong tc tp qun, cc s kin o c ng ch trng ly hin tng x hi ny gii thch cho hin tng x hi khc, ly tng th ny gii thch cho tng th khc. + ng coi x hi tn ti bn ngoi c nhn, c trc c nhn vi ngha l c nhn sinh ra phi tun th cc chun mc x hi. V vy XHH cn xem xt h thng x hi, c cu x hi, hin tng x hi vi t cch l s vt, s kin. X hi vn ng, bin i t n gin n phc tp. + ng nghin cu nhiu v mi quan h gia con ngi v x hi. Mi quan h y c th hin qua cc kiu on kt x hi. Theo ng c 2 loi on kt x hi: * on kt c gii: Xut hin trong x hi km pht trin, s phn cng lao ng cha cao, quan h c nhn cn ri rc, s khc nhau gia cc c nhn cha my r rng. * on kt hu c: Xut hin trong x hi pht trin, c s phn cng lao ng cao, con ngi nh mt mt xch lin kt cht ch vi nhau. + Khi nghin cu v hin tng t t, ng chia lm ba loi: * T t v k: Ch ngh n mnh. * T t v tha: Ngh n ngi khc. * T t v t chc: Tri qua bin ng trong i sng c nhn hoc x hi. ng bc b t t v nguyn nhn tm l, ng cho rng u lin kt x hi tt th s ngi t t gim. + V phng din khi nim ng a ra mt s khi nim nh: on kt x hi (hi nhp x hi), on kt c gii, on kt hu c. - ng gp v phng php: ng s dng cc phng php: quan st, gii thch s kin x hi, phng php chng minh (cch hi quy gia bin)/ 4.5. ng gp ca M. Weber (1864 - 1920) - ng gp v l thuyt: + ng gp trn phng din l thuyt XHH ca M. Weber c th hin qua cc tc phm sau: * o c tin lnh v tinh thn ch ngha t bn * Kinh t v x hi * X hi hc v tn gio * Tn gio Trung Quc.v.v... + Theo Weber, XHH l khoa hc v hnh ng x hi. ng vit: X hi hc l khoa hc c gng gii ngha hnh ng x hi v tin ti gii thch nhn qu v ng li v h qu ca hnh ng x hi. + Hnh ng x hi theo nh ngha ca ng l hnh ng c ch th gn cho n mt ngh ch quan no , l hnh ng c tnh n hnh vi ca ngi khc, v v vy c nh hng ti ngi khc, trong ng li v qu trnh ca n. Nh vy, mt hnh ng c tnh cht x hi khi n lin quan n nhng ngi khc.

11

+ ng gii thch s nh hng ca hnh ng x hi thng qua vic phn chia hnh ng x hi lm 4 loi: * Hnh ng cm xc gn vi cc yu t tm l * Hnh ng theo truyn thng * Hnh ng thun l gi tr * Hnh ng thun l mc ch + ng nghin cu mi quan h gia tn gio vi kinh t v thng qua nhn nhn v vai tr ca tn gio v vn ho i vi s pht trin ca x hi. ng cho rng s pht trin ca x hi khng ch do ng lc kinh t m ngoi ra cn do yu t tn gio, vn ho + V quan im quyn lc x hi v bt bnh ng x hi, ng cho rng yu t kinh t khng phi l yu t quyt nh (khc vi K. Marx) m cc yu t nh uy tn, dng di, dn tc, chng tc, sc p cng l nhng nguyn nhn lm nn s bt ng v quyn lc trong x hi. Ngoi ra trong x hi hin i, cc yu t nh c may cuc sng v kh nng tip cn th trng ca cc c nhn c ngha ln trong vic xc nh a v x hi v to ra nhng bt bnh ng trong x hi. - ng gp v phng php: ng li nhiu kinh nghim trong vic s dng phng php quan st, gii thch, gii ngha v phng php thc nghim. 5. Tm tt nhng thnh tu c bn ca x hi hc Marx - Lnin? - X hi hc Mc - Lnin l mt b phn khng th tch ri ca nn XHH th gii. N c nhng ng gp ht sc quan trng cho s pht trin l lun XHH ni chung v nhng nghin cu XHH c th ni ring. + Karl Marx (1818 - 1883) l ngi c nhng ng gp quan trng nht trong vic hnh thnh XHH Mc - Lnin. Nhng ng gp ca K. Marx i vi XHH ngy nay c nh gi cao. Cng vi A. Comte. M. Weber, E. Durkheim, K. Marx c coi l mt trong nhng nh sng lp ra nn XHH th gii. (Xem thm phn ng gp ca K. Marx). Trc y cc nc ng u v Lin X c, nhng tng XHH ca Marx trong nhng tc phm kinh in ni ting nh: T bn, Tuyn ngn ng Cng sn, Ph phn cng lnh Gotha c cc nh XHH s dng xy dng h thng l lun XHH. ng gp ca Marx v phng php lun cng chnh l ng gp ca XHH Marx - Lnin i vi khoa hc th gii. Cc nh x hi phng Ty thc s ch n nhiu cc tc phm ca Marx t nhng nm 60 khi XHH tr nn nhy cm hn vi nhng vn chnh tr. Bi v Marx rt ch n nhng vn quyn lc v s thng tr kinh t. L lun ca Marx v s tha ho lao ng, v vn ho, v cc hnh thi kinh t - x hi, v giai cp cng thng xuyn c cc hc gi phng Ty nghin cu vi mt thi trn trng. + Ngi k tc s nghip ca Marx pht trin nhng quan nim ca ng l ng-ghen. Vi nhng tc phm: Tnh cnh giai cp cng nhn Anh, Bin chng t nhin, Ngun gc gia nh ca ch t hu v ca Nh nc ng gii thch thm v l thuyt hnh thi kinh t - x hi. ng nghin cu v c cu x hi thng qua x hi t sn v s khc nhau gia cc nhm x hi trong x hi y. + Vo u th k XX, Lnin ng u trong cuc u tranh chng li nhng t tng phn ng v x hi. ng ch ra cc nguyn tc l lun, nhng tiu chun trong vic nghin cu c cu x hi, c bit l c cu giai cp. ng pht trin nhiu quan im ca Marx v thch ng ho chng vi x hi Nga lc by gi.

12

ng cho rng phi ch ra cc giai cp ch cht trong x hi v trong mi quan h ca n. ng cng a ra nh ngha v s kin x hi, theo ng s kin x hi l hnh ng ca c nhn, l kt qu khch quan ca hnh ng con ngi. V vy nghin cu XHH v s kin x hi phi phn tch hnh ng ca con ngi. + Sau 1917, XHH Marx - Lenin phn ho thnh 2 khuynh hng: Khuynh hng XHH tn ti c lp vi trit hc v khuynh hng XHH l mt b phn ca trit hc. Mc du vy, nhiu trung tm nghin cu x hi hc ra i v c nhng ng gp ng k nh: Lin X, Ba Lan, Bungari c bit l nhng ng gp v phng php nghin cu c th ca cc nh XHH Lin X k c phng php nh tnh v phng php nh lng. + T sau nm 1991 n nay, XHH Marx - Lnin ho nhp trong tro lu ca XHH th gii. 6. Khi nim v th x hi, vai tr x hi? Ti sao ni mi quan h gia v th x hi v vai tr x hi l mi quan h ng thun? 6.1. Khi nim v th x hi v vai tr x hi 6.1.1. V th x hi + V th x hi l v tr x hi vi nhng trch nhim v quyn li gn km theo (a v x hi). Ni cch khc, v th x hi chnh l mt khi nim tng hp nhm ch v tr x hi cng vi nhng quyn li v ngha v tng ng. + Mi c nhn c nhiu v tr x hi khc nhau do h cng c th c nhiu v th x hi khc nhau. Khi v tr x hi ca h thay i th v th cng thay i. Mc du c nhiu v th x hi nhng cc c nhn lun c mt v th ch o xc nh r chn dung x hi ca h. + Cc loi v th x hi: * V th gn cho (v th ngi ph n) * V th t c (t mt hc sinh ngho tr thnh mt gim c) * V th va gn cho va t c (v th ca mt gio s) * V th ch yu - v th th yu 6.1.2. Vai tr x hi - nh ngha: Vai tr x hi l chc nng x hi, l m hnh hnh vi c xc lp mt cch khch quan bi v th x hi ca c nhn trong h thng cc quan h x hi hoc h thng cc quan h gia cc c nhn. Hay ni cch khc v th l ch ng ca vi tr. - c trng ca vai tr x hi: + Vai tr l s kt hp ca khun mu tc phong bn ngoi (hnh ng) v tc phong tinh thn bn trong (kin thc, s suy ngh). N khng phi bao gi cng l nhng c ch tc phong c on, cng rn, th ng (nh cc vai tr trong mt s nghi thc tn gio) m c tnh co gin (c th la chn, lm ln), ch yu chu s tc ng t pha ch th, phong cch thc hin vai tr, mc tch cc, mc nhn thc v vai tr . + Vai tr x hi m t cc tc phong ng nht c x hi chp nhn. N xut hin t nhng mi quan h x hi, nhng mi quan h qua li ca nhng ngi cng hot ng. Vai tr x hi bao hm cc quyn li v ngha v lin quan ti mt nhim v no . + Vai tr c thc hin trong s ph hp vi cc chun mc x hi ni chung, vi s mong i ca ngi xung quanh, khng ph thuc vo c nhn - ngi thc hin vai tr.

13

+ Cc c nhn chp nhn vai tr (vai tr ch ng, vai tr la chn) ch yu da vo mc ph hp ca chng vi nhu cu v li ch c nhn trong s tn ti pht trin ca mnh. Khi n khng cn ph hp na s b loi b. + Mt c nhn c th ng nhiu vai tr. Trong tnh hung y thng xy ra s xung t vai tr. V vy cn c s iu chnh vai tr ny ho hp vi vai tr khc (cha - con, ch - th, thy - tr). + Cc loi vai tr: Vai tr ch yu - th yu, chnh - ph. Vai tr then cht (l khi n c ginh nhiu thi gian, n lc v i din cho gi tr cao c nht ca x hi), vai tr khng then cht. 6.1.3. Mi quan h gia v th x hi v vai tr x hi l mi quan h ng thun + V th l c s xc nh vai tr ca c nhn. Nhiu v th s dn n nhiu vai tr, v th cng cao vai tr cng quan trng. V th nh th no th vai tr nh th y. V th quyt nh vai tr, hay v th l ch ng ca vai tr. Khi v th thay i th vai tr cng thay i theo. + Vic thc hin tt hay khng tt vai tr u c nh hng n v th x hi ca cc c nhn. Nu thc hin tt vai tr th s cng c v thng tin v th, nu khng thc hin tt vai tr s lm suy gim v th. 7. Khi nim hnh ng x hi? Cu trc v nhng c im ca chng? Phn loi hnh ng x hi? 7.1. nh ngha: C th nh ngha theo hai cch: - nh ngha v hnh ng x hi ca M. Weber (xem phn Weber). - Hnh ng x hi l mt hnh vi c th ca mt c nhn ny nhm thay i hnh vi, mc ch, s vn ln ca cc c nhn hoc cng ng khc, nhm ci to tnh hung x hi hin c cho ph hp vi cc nhu cu v mc ch ca n. 7.2. Cu trc ca hnh ng x hi 7.3. c im ca hnh ng x hi - Hnh ng x hi c tn gi nht nh, nh cc ch th nhn bit c ngha ca hnh ng, bit nn hnh ng n u iu khin v kim sot hnh ng. - Hnh ng x hi din ra trong mi lnh vc ca i sng con ngi v thng c coi nh mt phng thc c bit ca quan h gia con ngi vi th gii bn ngoi v hot ng c to thnh trong vic ci to th gii cho ph hp vi cc mc ch ca con ngi. - Hnh ng x hi thng nng cc thnh phn x hi hng ti s thay i t cch ca nhng c th khc. Khi im ca hnh ng x hi thng l nhu cu, quyn li, mc ch, s nh hng c gi tr ca cc c nhn. - Hnh ng x hi b quy nh bi mi trng x hi c th, n lin quan cht ch ti bi cnh x hi, chu s kim sot ca bi cnh x hi v s kim ch x hi (quy nh, php lut, chun mc, d lun cng nh s cng ch ca ch th hnh ng v nhn thc, nhn sinh quan ca ch th hnh ng. - Hnh ng x hi lun gn vi tnh tch cc ca c th. N l tp hp cc c ch c ch nh v khn ngoan t mc ch, nhm la chn cc phng php m bo cho vic t mc ch.

14

- Hnh ng x hi lun lun ph hp vi v th x hi. Chnh v vy, khi hnh ng cc ch th thng cn nhc nn hnh ng nh th no cho ph hp vi v th ca mnh. 7.4. Phn loi hnh ng x hi C th phn chia hnh ng x hi theo cc loi hnh sau y: - Phn loi x hi theo quan im ca M. Weber. - Cn c vo ni dung, mc ch, phng hng v mc r rang v quy tc hnh ng x hi, c th chia ra thnh 3 loi: * Cc hnh ng lp li hng ti s gn gi v ng h vic thc hin cc chc nng bnh thng ca th ch x hi. * Hnh ng ph nh x hi: th hin r s hu b cc thnh phn no ca i sng x hi. * Hnh ng sng to x hi: nhm to ra cc hnh thc mi ca cc quan h x hi v nhm pht trin x hi. - Pareto, nh x hi hc ngi Italia chia hnh ng x hi thnh hnh ng logic v hnh ng phi logic: + Hnh ng logic l nhng hnh ng hp l c nhng mc ch c thc mt cch r rang, cc c nhn hnh ng hng n mc ch . + Hnh ng phi logic l nhng hnh ng bn nng, nhng hnh ng khng c thc. Hnh ng phi logic c c s l mt t hp cc bn nng, ham mun, li ch Trong mi ch th hnh ng u c c hnh ng logic v hnh ng phi logic, nhng theo ng hnh ng phi logic l ct li thm ch l c s ca mi qu trnh x hi. - Ngoi ra cn c vo nh hng gi tr, ngi ta cn chia hnh ng x hi thnh cc loi hnh: Ton th - b phn; t ti - c sn; cm xc - trung lp; c th - phn tn; nh hng c nhn - nh hng nhm. 8. Khi nim tng tc x hi? Cc loi hnh tng tc x hi? Nu nhng ni dung c bn ca l thuyt trao i x hi? Ti sao ni khng c hnh ng x hi th khng c tng tc x hi ? 8.1. nh ngha Tng tc x hi l hnh thc giao tip x hi hay trao i gia x nhn v cc cng ng, trong mi quan h qua li ca chng c thc hin, hnh ng x hi c din ra v c s thch ng ca mt hnh ng ny vi mt hnh ng khc, qua cng tm thy ci chung trong s hiu bit tnh hung, ngha hnh ng, nhm t c mc hp tc nht nh hoc s ng tnh gia chng. 8.2 Cc loi hnh tng tc x hi - Cc hnh thc tng tc c th l: Trc tip - D thay i - C tnh c nhn - C hnh thc - c thit ch ho Gin tip - Bn vng - Mang tnh cng ng - Phi hnh thc - Khng c thit ch ho

15

Cc khun mu ch yu ca tng tc u c chun ho v bin thnh tp qun. Mt s kiu hnh tng tc da trn c s lin kt v bn ca lin kt tr nn c trng trong x hi l: + Phn ng lin kt: nhm kt hp, phi hp con ngi cht ch hn: hp tc, ho gii, ng ho, thch nghi. + Phn ng ly tn: lm con ngi xa cch, km on kt, xung t chng i, cnh tranh. 8.3. L thuyt tng tc biu trng v l thuyt trao i x hi 8.3.1. L thuyt tng tc biu trng - Cc c nhn trong qu trnh tng tc vi nhau khng phn ng i vi cc hnh ng trc tip ca ngi khc, m c gng c v l gii chng. Ngi ta thng hay tm nhng ngha gn cho cc hnh ng v c ch , tc l cc biu trng (biu tng). - hnh thnh nhng biu tng ca tng tc, trc ht c nhn phi thc mt cch r rng v mt hnh ng, c ch, pht ngn, ch vit hay hnh nh no . Sau c nhn s quy gn cho chng nhng ngha xc nh, dn dn nhng ngha quy gn ny s c nhiu ngi tha nhn v chng ta c mt biu tng tng tc. Trc khi tr thnh biu tng chung cho mt nn vn ho hay ca nhn loi, chng ch l biu tng tng tc ca mt nn tiu vn ho. - Cc biu tng c mt c im chung l chng mang nhng nha nht nh v to ra s phn ng ging nhau cc c nhn. ngha ca biu tng khng trng hp vi ngha trc tip ca nhng ci th hin chng. - Trong tng tc biu trng v phn tch mt m hnh tng tc biu trng cn ht sc ch n biu tng, k hiu, c ch khi c v gii thch v hnh ng ca ngi khc. H thng biu tng trong tng tc c th gm: c ch v hnh ng ca c nhn (c ch c hm v c ch khng hm ), ngn ng ni v vit. Theo l thuyt ny con ngi nh mt thc th sng trong th gii ca cc biu tng v mi trng k hiu, x hi thc hin s iu khin i vi cc c nhn thng qua cc biu tng. - c th hiu c ngha nhng hnh ng, c ch ca ngi khc chng ta cn nhp vai ca ngi , hay t mnh vo v tr ca h.Ch khi v tr ca h chng ta mi hiu ht ngha nhng pht ngn, nhng c ch, nhng hnh ng ca h. - Kh nng ca con ngi t mnh vo v tr, vai tr ca i tc v nhn nhn mnh nh mt i tc hnh ng l c s quan trng bc nht trong s tng tc ca h vi mi trng xung quanh. Chnh c ch ny gip con ngi to ngha cho cc s vt, hin tng v hnh ng xung quanh (biu tng). 8.3.2. L thuyt trao i x hi - Cc c nhn hnh ng tun theo nguyn tc trao i cc gi tr vt cht v tinh thn nh s ng h, tn thng hay danh d. Nhng ngi trao nhiu cho ngi khc c xu hng c nhn li nhiu ln, nhng ngi nhn nhiu t ngi khc s cm thy c s tc ng, hay p lc t pha h. Chnh tc ng ca p lc ny gip cho nhng ngi cho nhiu c th c nhn li nhiu t pha nhng ngi m h c trao nhiu. Ngi ta gi l s cn bng gia chi ph v li ch. - C 4 nguyn tc tng tc trong trao i x hi nh sau: + Nu mt hnh vi c thng, hay c li th hnh vi c xu hng lp li.

16

+ Hnh vi c thng, c li trong hon cnh no th c nhn s c xu hng lp li hnh vi trong hon cnh tng t. + Nu nh phn thng, mi li ln th c nhn s sn sng b ra nhiu chi ph vt cht v tinh thn t c n. + Khi nhu cu ca cc c nhn gn nh hon ton c tho mn th h t c gng hn trong vic n lc tm kim chng. 8.4. Khng c hnh ng x hi th khng c tng tc x hi - Khng c hnh ng x hi th khng c giao tip x hi. Hnh ng x hi l c s, l tin ca tng tc x hi. Ch c hnh ng x hi mi to ra tng tc x hi m thi. - Hnh ng x hi din ra lp i lp li mi to ra tng tc. Mc bn vng ca tng tc ph thuc s ln hnh ng x hi din ra trong khong thi gian m cc i tng giao tip x hi vi nhau. - Khuynh hng hoc tnh cht ca hnh ng x hi quyt nh khuynh hng ca tng tc x hi. 9. Trnh by khi nim quan h x hi? Cc loi hnh quan h x hi v cc yu t tc ng n chng? 9.1. nh ngha quan h x hi - Khi nim quan h x hi vn c dng trong trit hc, n ch mi quan h gia ngi v ngi trong mi lnh vc ca i sng x hi. - Cng c th hiu quan h x hi l quan h bn vng n nh ca cc ch th hnh ng. Cc quan h ny c hnh thnh trn nhng tng tc x hi n nh, lp i lp li 9.2. Mi quan h gia quan h x hi vi hnh ng x hi v tng tc x hi Quan h x hi khng tch ri khi hnh ng x hi v tng tc x hi. Hnh ng x hi to ra tng tc x hi, tng tc x hi lp i lp li to ra quan h x hi. Hnh ng x hi v tng tc x hi to ra mc nng, su, bn vng, km bn vng ca cc mi quan h x hi. Quan h x hi c xc lp s chi phi hnh ng x hi v tng tc x hi. Cc mi quan h x hi chng cht to ra mt mng li tng i n nh, mng li quan h x hi to ra c cu x hi. 9.3. Cc loi hnh quan h x hi - C nhiu kiu phn chia quan h x hi: + Quan h x hi s cp (mang t tnh x hi hn, ch yu l quan h tnh cm) v quan h x hi th cp (quan h mang tnh x hi). + Da vo nhng lnh vc c bn ca i sng x hi, ngi ta phn chia thnh cc loi hnh: quan h kinh t, quan h chnh tr, quan h vn ho x hi. + Da vo v th x hi ca cc c nhn, ngi ta chia thnh quan h ngi cng v th v quan h ca nhng ngi khc v th (quan cp trn v cp di, trung ng vi a phng). + Da vo tnh cht ca cc kiu quan h, ngi ta c th chia thnh quan h vt cht v quan h tinh thn. Xt cho cng s sn xut ra ca ci vt cht chnh l c s ca s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi. Do , trong cc cng trnh nghin cu v x hi, v x hi hc theo

17

quan im Mcxt, ngi ta xem quan h kinh t l quan trng nht chi phi v quyt nh cc mi quan h khc. Quan h sn xut lun lun c vai tr quyt nh tnh cht cc quan h x hi khc nh quan h vn ho, quan h chnh tr, t tng, quan h php lut. Nghin cu cc vn x hi phi nm c s ph thuc y ca mi quan h x hi vi quan h sn xut mi c c s gii thch tin trnh pht trin ca lch s nhn loi. 9.4. Cc yu t tc ng n quan h x hi - Yu t li ch (chi phi mnh m n quan h x hi, c bit trong nn kinh t th trng) - Yu t tm l - Yu t phong tc, tp qun thi quen - Yu t v th x hi 10. X hi l g? M hnh x hi? Cc loi m hnh x hi c bn? 10.1. Khi nim x hi X hi l mt thut ng rt thng dng dung ch mt tp hp ngi c nhng quan h kinh t, chnh tr, vn ho, x hi cht ch vi nhau. Tuy nhin cho n nay nh ngha v x hi cn l mt vn c nhiu quan im khc nhau. 10.2. M hnh x hi - Trong hot ng x hi, cc ch th hnh ng tng tc vi nhau trao i vt cht, nng lng thng tin, to ra nhng mi lin h v quan h x hi. Nhng tng tc x hi lp i lp li c kt con ngi li vi nhau, c quy tc nht nh t t pht hn, c c cu on trc c hnh thnh nhng m hnh x hi. - M hnh x hi l mt kiu mu tng tc x hi, mt cung cch ng x, mt mu tng tc m ch th x hi bt chc, hc hi v tin hnh theo. - Mi mt m hnh x hi bao gi cng c cu trc: + Mc tiu ca tng tc x hi + Qu trnh tng tc ca hnh vi + H thng chun mc, gi tr nht nh hnh vi c truyn ti v bin i theo s hot ng ca con ngi. + C t nht 2 ch th hnh ng cng hot ng. - M hnh x hi c nhng chc nng x hi nht nh: cho ta bit c, on nhn c hnh vi x hi phi xy ra nh th no, cc ch th hnh ng cng chia s mc tiu v qua iu chnh nhau. Hn th m hnh x hi gip con ngi x hi tip thu nhng gi tr x hi, cc chun mc nh nhau m x hi i hi trong qu trnh x hi ho ca mnh. M hnh x hi khng cng nhc ngi ta c th hc hi v sng to ra m hnh x hi trong hot ng sng ca mnh. 10.3. Cc loi m hnh x hi c bn C th tm tt nhng m hnh ph qut ch yu nh sau: - M hnh hp tc v giao tip: Trong qu trnh cng nhau hot ng, ch th cng nhau trao i v vt cht hoc thng tin nng lng, iu chnh hnh vi cho nhau, s chia kinh nghim, cng nhau hp tc v duy tr s hp tc tip tc.

18

- M hnh xung t: l m hnh ny sinh mt khi s trao v nhn khng p ng mc ch, nhu cu ca mt bn i tc. Nhng ngi c li th c duy tr nhng li th ca mnh, kt qu l to ra s rn nt trong quan h x hi. Hnh thc cao nht l chin tranh. - M hnh trao i v quyn lc: y l m hnh biu t hnh vi thc hin ngha v (bt buc) ca mt c nhn x hi ang ng mt vai tr nht nh trn cng v x hi dnh cho. - M hnh trao i v cnh tranh: biu hin mnh trong hot ng kinh t, th hin s c gng t c mc tiu trong hnh ng x hi. - M hnh ganh ua - thi ua: Trong hp tc cng nhau hot ng, cc ch th thi ua vi nhau t c mc tiu trong hnh ng ca mnh. - M hnh vn ho cng l mt m hnh x hi: N c trng ring cho mt nn vn ho ca mt x hi c th, gip phn bit gia x hi ny vi x hi khc trong cung cch tng tc vi nhau ca cc ch th hnh ng ca mnh. D mun hay khng, mi nhn vt x hi l ch th hnh ng x hi, khi tng tc vi cc cc nhn vt x hi khc u phi thng qua mt cung cch (mt kiu mu) nht nh trong ng x v cc cung cch y thuc v mt m hnh no . Cng vi thi gian, nhng m hnh c th bin i, thay i v nhng m hnh mi s c ny sinh v cng c. Nhng nhng m hnh c bn ny tn ti, ang tn ti v s cn tn ti rt lu di. 11. Trnh by khi nim vn ho? C cu ca vn ho? Tiu vn ho v phn vn ho? Tnh x hi ca vn ho? 11.1. Khi nim vn ho - Trong ting Vit thut ng vn ho cng c nhiu ngha, c lc n dng ch nhng phong cch ng x gia cc c nhn m ph hp vi cc chun mc, gi tr ca cc x hi. Trong trng hp khc n ch nhng ngi c hc thc. Lc ny khi nim vn ho c hiu nh l trnh hc vn. Thut ng vn ho cn c dung ch cc loi hnh ngh thut nh phim nh, hi ho, iu khc, kch v cc loi hnh mang tnh cht gii tr khc. - C nhiu cch nh ngha khc nhau v vn ho. Mi ngnh khoa hc nghin cu v vn ho (nh XHH, tm l hc, s hc) c nhng cch nhn nhn khc nhau. Trit hc coi vn ho l ton b nhng gi tr vt cht v tinh thn do con ngi to ra trong qu trnh thc tin lch s x hi v c trng cho trnh t c trong s pht trin lch s ca x hi. Trong XHH vn ho c th c xem xt nh l mt ca cc gi tr, chn l, cc chun mc v mc tiu m con ngi cng thng nht vi nhau trong qu trnh tng tc v tri qua thi gian. 11.2. C cu ca vn ho - Chn l: l tnh chnh xc, r rng ca t duy hoc chn l l nhng nguyn l c nhiu ngi tha nhn, l s phn nh ng n th gii khch quan trong u c con ngi. - Gi tr: l ci m ta cho l ng c, m ta thch, ta cho l quan trng hng dn cho hnh ng ca con ngi. Gi tr cha ng mt s yu t nhn thc c tnh cht hng dn v la chn. - Mc tiu: c coi nh s d on trc kt qu ca hnh ng. L ci ch cn phi hon thnh, mc tiu c kh nng hp tc cc hnh ng khc nhau ca con ngi vo trong mt h thng, kch thch n kh nng xy dng phng n v t chc hnh ng. Mc tiu chu nh hng mnh m ca gi tr. Gi tr th no th mc tiu nh th y.

19

- Chun mc: l tng s nhng mong i, nhng yu cu, nhng quy tc ca x hi c ghi nhn bng li, bng k hiu hay bng cc biu tng hng dn v quy nh i vi cc hnh vi ca cc thnh vin trong x hi. 11.3. Tiu vn ho v phn vn ho - Tiu vn ho: Cc nhm, cc cng ng ca mi x hi u xy dng nhng khun mu hnh vi, cc quan im, cc gi tr c trng ca mnh. Thng thng chng ph hp vi cc chun mc, gi tr chung ca x hi. Khi tp hp cc gi tr ca cc chun mc, khun mu hnh ng ca nhm khc bit vi cc chun mc chung, nhng khng i lp vi chng th trong cc nhm x hi c mt nn tiu vn ho. - Phn vn ha: Phn vn ho c coi nh tp hp cc chun mc, gi tr ca mt nhm ngi trong x hi, m chng i lp vi cc gi tr v chun mc chung ca ton x hi. 11.4. Tnh x hi ca vn ho - Vn ho l sn phm ca loi ngi, v nu nh hnh vi ca con vt ch yu c chng trnh ho theo gen di truyn, hoc theo bn nng th hnh vi ca con ngi c c ch yu l do hc hi bng con ng chnh thc v khng chnh thc. Vai tr ca vn ho trong cuc sng con ngi cng nh bn nng trong cuc sng ng vt. - Vn ho c truyn t th h ny sang th h khc thng qua qu trnh x hi ho. Mt trong nhng tc nhn quan trng nht ca qu trnh x hi ho l ngn ng. M ngn ng l trong nhng biu hin c bn phn bit ngi vi cc ng vt khc. y ngn ng c nh ngha nh l mt h thng giao tip, s dng m thanh hoc cc biu trng khc nhau nhng c nhng ngha c quy nh. Nh vy cho d rt nhiu biu hin ca vn ho khng dung n li ni nh hi ho, ma cc thi quen vn c th c m t qua ngn ng. Chnh v vy ngn ng l cng c giao tip ch yu. Nh ngn ng m t duy con ngi c th chuyn giao v thu nhn cc gi tr, chun mc, vn ho, cc khun mu ca hnh vi c nhn. Ngn ng c tnh x hi, con ngi khng th hc c ngn ng bn ngoi x hi. 12. Trnh by khi nim x hi ho? Mi trng x hi ho v qu trnh x hi ho? 12.1. Khi nim x hi ho - X hi ho l qu trnh c nhn con ngi lnh hi mt h thng nht nh nhng tri thc, gi tr, chun mc cho php c nhn hot ng nh mt thnh vin ca x hi. L qu trnh con ngi tip nhn nn vn ho, qu trnh con ngi hc cch ng vai tr gia nhp vo x hi. - X hi hc l qu trnh m trong c nhn hc cch thc hnh ng tng ng vi vai tr ca mnh (N. Smelser). - X hi hc l mt qu trnh tng tc gia ngi ny v ngi khc, kt qu l mt l s chp nhn nhng khun mu hnh ng, v thch nghi vi nhng khun mu hnh ng (Fichter). 12.2. Cc c im ca x hi ho - X hi ho l mt qu trnh hai mt: Mt mt c nhn chu s tc ng ca x hi, mt khc c nhn vi tnh tch cc, sng to ca mnh tc ng tr li i vi x hi. - Ni dung, cp cc c ch c th ca x hi ho mang tnh lch s c th. Chng c quy inh bi c cu kinh t - x hi ca cc x hi . X hi ho khng phi l s p t c hc mt hnh thi x hi sn c cho c nhn. 20

- C nhn va l khch th va l ch th ca qu trnh x hi ho. - X hi ho ko di sut i v l qu trnh tt yu. - X hi ho lun tun th cc khun mu hnh vi ca cc nhm khc nhau. - Qu trnh x hi ho din ra nhanh hay chm l do s tc ng, nh hng ca khung cnh vn ho, ca gia nh v x hi ln tc phong ch khng phi do yu t bm sinh (nh hng sinh l, a l). - Qu trnh x hi ho l khng u i vi mi ngi do s i hi, yu cu ca x hi i vi mi ngi l khng ging nhau, n ph thuc nhiu vo kh nng x hi ca h. - Qu trnh x hi ho din ra nhanh hn nu c s khoanh vng, hn ch s la chn, hoc c s nh hng. - X hi ho c thc hin nh cc thit ch c sn nh gia nh, nh trng, cc doanh nghip, t chc x hi, cc phng thc giao tip cng cng. - Trong x hi ho c 2 khuynh hng tc ng: + Bn cht t nhin: Kh nng phn ng li cc nh hng bn ngoi. + Kh nng p ng, tun th theo khun mu m x hi mong i. 12.3. Mi trng x hi ho v qu trnh x hi ho 12.3.1. Mi trng x hi ho - Mi trng x hi ho chnh thc: Gia nh v nh trng l nhng mi trng x hi ho u tin v chnh yu. N nh hng mnh n sut i sng con ngi. Trong mi trng ny, x hi ho ca c nhn din ra c hoch nh v c ch nh theo mt chng trnh v ni dung nht nh. - Mi trng x hi ho phi chnh thc: l ton b mi trng x hi m c nhn sng v hot ng. C nhn t hp th v sng lc nhng g cn thit cho mnh v mc thc hin chng l khc nhau i vi cc i tng khc nhau trong mi quan h x hi chng cht, a dng, phc tp v khc nhau nhng u c ci chung. 12.3.2. Qu trnh x hi ho - X hi ho trong giai on th u - X hi ho trong thi k n trng - X hi ho trong thi k lao ng - x hi ho trong thi k sau lao ng 13. Khi nim c cu x hi? Mt s loi hnh c cu x hi cn bn? 13.1. Khi nim c cu x hi C nhiu nh ngha v c cu x hi: - C cu x hi l mi lin h vng chc ca cc thnh t trong h thng x hi. Cc cng ng x hi (dn tc, giai cp, nhm ngh nghip) l nhng thnh t c bn. V phn mnh mi cng ng x hi li c c cu phc tp vi nhng tng lp bn trong v nhng mi lin h gia chng. - C cu x hi l m hnh ca cc mi lin h gia cc thnh phn c bn trong mt h thng x hi. Nhng thnh phn ny to nn b khung cho tt c cc x hi loi ngi, mc du tnh cht ca cc thnh phn v cc mi quan h ca chng lun bin i t x hi

21

ny n x hi khc. Nhng thnh phn quan trng nht ca c cu x hi l v th, vai tr, nhm v cc thit ch. - C cu x hi l tng th cc nhm x hi c lin h tc ng qua li vi nhau, cng nh cc thit ch x hi v cc mi quan h ca chng. C ch tn ti v pht trin ca c cu x hi c cha ng trong h thng hot ng ca con ngi. S phn cng lao ng x hi nh ngun gc su xa nht ca cc khc bit x hi, l cha kho gii thch lch s cc mi quan h x hi, n mang tnh nguyn tc i vi qu trnh cu to nhm. * Khi ni n c cu x hi cn lu rng: X hi l mt h thng t chc a dng, phc tp ca cc mi lin h c nhn v cc t chc x hi. Trong quan h x hi l hnh thc vn ng ca c cu x hi, c cu x hi l ni dung v c s ca s tn ti v pht trin ca quan h x hi. 13.2. Cc loi hnh c cu x hi cn bn 13.2.1. C cu x hi - giai cp - Trong x hi c giai cp s phn chia cc thnh vin ca x hi thnh cc giai cp l c s ca c cu x hi. C cu x hi - giai cp l tng th cc giai cp trong x hi v mi lin h gia cc giai cp vi nhau. - Theo x hi hc Mc-xt, c cu x hi - giai cp l ht nhn ca c cu x hi. Chnh mi lin h giai cp v cuc u tranh giai cp xc nh phng hng c bn cho s pht trin ca x hi cng nh ca cc nhm x hi. - Nghin cu v c cu x hi - giai cp thng hng ti vic xem xt nhng giai cp no hin c trong x hi, a v ca cc giai cp trong h thng chnh tr v li ch m n thu c t v tr . Ngoi ra, ngi ta cn xem xt mi quan h ca cc giai cp trong h thng x hi. c trng ca cc mi quan h cng nh cc yu t chi phi cc mi quan h ca cc giai cp ny. - Nghin cu v s bin i ca cc giai cp v s lng, cht lng, a v x hi, li ch l mt khuynh hng ang c ch hin nay (nghin cu v s di ng x hi ca cc giai cp, cc nhm ngh nghip) 13.2.2. C cu x hi - dn tc, sc tc Dn tc l nhng cng ng ngi hnh thnh trong lch s da trn c s cng ng lnh th, cng ng sinh hot kinh t, vn ho, ngn ng v nhng yu t phong tc tp qun, thi quen tm l ca con ngi. Cn cc tp on sc tc l nhng dn tc t ngi thuc mt dn tc no sng trn lnh th hay thuc thnh phn ca mt dn tc no m vn gi bn sc vn ha, phong tc tp qun, cc c im ngn ng, tm l ca mnh. C cu dn tc, sc tc l tng th nhng mi lin h gia cc dn tc, sc tc trong x hi. Mt s quan im cho rng: Dn tc c hnh thnh trn c s ca nn sn xut hng ho v gn lin vi s hnh thnh v pht trin ca ch ngha t bn. C s kinh t cho qu trnh sinh ra ca cng ng dn tc l s mt tnh phn tn, ring r ca ch phong kin, s mnh ln ca cc mi lin h kinh t gia cc vng ring bit trong t nc, s thng nht ca cc th trng a phng vo th trng chung ca dn tc, s cn thit thng nht chnh ph v lnh th. Ngay t khi ra i, dn tc mang mt du n chnh tr x hi ca giai cp r nt. Bn trong dn tc ngy cng mnh ln cc mu thun x hi, cng th hin c tnh c lp gia cc giai cp trong x hi. to ra mt th gii bnh ng, vic xo b nhng khc bit gia cc dn tc, sc tc trong x hi l mt qu trnh tt yu khch quan.

22

13.2.3. C cu x hi - dn s - C cu x hi - dn s l s phn chia x hi thnh cc tp on ngi theo cc c trng v la tui, gii tnh, cng vi mi lin h gia cc tp on . - Khi nghin cu v c cu x hi - dn s, ngi ta thng nghin cu c trng v la tui v s phn chia dn s thnh cc nhm tui khc nhau m mi nhm tui thng gn vi cc c im tm sinh l khc nhau, cc loi hnh hot ng khc nhau. C nhiu cch phn chia dn s theo c trng nhm tui tu theo mc ch nghin cu. C th phn chia thnh: Nhm tui lao ng, nhm tui ngoi lao ng, nhm t 0 - 5 tui, 5 - 10 tui v 10 - 15 tui, nhm ngi trong tui sinh , nhm ngi ngoi tui sinh . Nghin cu v dn s theo nhm tui cho ta thy thc trng dn s ca mt quc gia l tr hay gi, t c nhng khuyn ngh v chnh sch x hi ph hp. - Nghin cu v t l nam n ca dn s cng l mt vn quan trng trong c cu x hi - dn s. Bi v nhng thng tin ny cho ta thy khuynh hng v s dng lao ng v chnh sch i vi lao ng n. - Vic nghin cu c cu x hi - dn s l mt vic lm rt quan trng trong x hi hc bi v s thay i ca c cu x hi - dn s lun lun dn n nhng thay i, bin ng trong qu trnh pht trin ca x hi ni chung cng nh ca tt c cc qu trnh khc. C th ni nhng thay i trong cc nhm la tui, gii tnh c nh hng r rt n cng , tnh cht ca di ng x hi, n c cu ngh nghip, n tnh tch cc x hi ca con ngi. 13.2.4. C cu x hi ngh nghip - L s phn cng lao ng x hi, l s chuyn mn ho theo ngnh ca cc tp on x hi nhm thc hin nhng chc nng lao ng ca mnh trong khun kh ca cc t chc sn xut x hi chung (t chc sn xut hay phi sn xut) trong nn kinh t x hi. C th ni c cu giai cp l s phn chia x hi theo tng lp theo chiu ngang ca c cu x hi. Cn c cu ngh nghip l s phn chia c cu x hi theo chiu dc ca x hi. - Mi mt x hi v mi mt giai on lch s u c mt thang gi tr ngh nghip khc nhau. Khi iu kin kinh t - x hi thay i th thang gi tr ngh nghip cng thay i theo. - C cu ngh nghip x hi chu tc ng mnh m ca c cu x hi - giai cp v c cu x hi dn s. S phn cng lao ng x hi l nhn t quan trng to ra s phn chia lao ng x hi. 14. Ti sao ni thit ch x hi l nhn t cn thit n nh x hi? Cc c trng c bn ca thit ch x hi? Cc chc nng ca thit ch x hi? Cc loi hnh thit ch x hi c bn nc ta hin nay? 14.1. Thit ch x hi l nhn t cn thit n nh x hi - Khi nim thit ch x hi: C nhiu cch nh ngha v thit ch x hi. y xin nu 2 cch nh ngha: + Thit ch x hi l mt h thng x hi phc tp ca cc chun mc v cc vai tr x hi, gn b qua li vi nhau, c to ra v hot ng tho mn nhng nhu cu v thc hin cc chc nng x hi quan trng. + Hay thit ch x hi l mt t chc hot ng x hi v quan h x hi nht nh m bo tnh bn vng v tnh k tha cho cc quan h .

23

* Tnh hai mt ca thit ch x hi: - L mt h thng x hi c t chc. - Cch thc, hnh thi, quy tc ca t chc x hi. * Cc chc nng ca TCXH: - iu tit cc quan h x hi trong nhng lnh vc khc nhau ca hot ng x hi. + Tc ng n s la chn ca cc c nhn. Nh TCXH m n x hi ho ngi hnh ng x hi chp nhn v lm theo nhng ngi khc trong x hi. + To s n nh v k tha trong cc quan h x hi. + iu chnh s hot ng ca nhm, c nhn. Duy tr s on kt bn trong nhm. - Kim sot x hi. + TCXH l h thng ca nhng quy nh x hi ht sc cht ch. thc hin nhng quy nh phi c nhng phng tin cn thit. Bn thn TCXH cng l mt phng tin kim sot x hi. + C 2 hnh thc kim sot x hi: - Kim sot c hnh thc - Kim sot phi hnh thc - Khi x hi loi ngi hnh thnh vi t cch l mt h thng c t chc th thit ch x hi cng ra i nh mt nhu cu tt yu n nh v duy tr trt t x hi, khng c x hi no l khng c thit ch x hi. 14.2. Mt s c trng c bn ca thit ch x hi - S ny sinh ca TCXH l do iu kin khch quan nht nh khng phi do yu t ch quan, chng biu hin tnh thng nht vi c s kinh t x hi. C s kinh t - x hi nh th no th hnh thnh TCXH nh th y. - Bn thn s tn ti ca thit ch x hi c s c lp tng i v c tc ng tr li i vi c s kinh t - x hi. - Trong x hi c giai cp, TCXH c tnh giai cp. - Trong nhng thi k pht trin bnh thng ca x hi, cc TCXH vn n nh v vng chc. Khi chng khng c kh nng t chc cc li ch x hi, khng vn hnh c cc mi lin h x hi th phi c nhng thay i nht nh trong vn hnh cc TCXH, hoc cn phi ci bin cn bn bn thn cc phng thc v c ch hot ng ca chng. S thay th TCXH hoc lm cho chng mang ni dung mi din ra trong thi k cch mng. - Khi TCXH cng hon thin th x hi cng pht trin. N xc nh v tr, vai tr ca c nhn v cc nhm x hi cng r rng. 14.3. Cc thit ch x hi c bn 14.3.1. Thit ch gia nh - Khi nim: Gia nh l mt nhm x hi c c trng l cng c tr, cng hp tc ti sn xut, n bao gm ngi ln ca c hai gii, c t nht hai ngi trong s h c quan h tnh dc c mi ngi chp nhn, h c mt hoc nhiu con ci do h sinh ra hoc nhn nui (Murdock). - Thit ch gia nh c nhng chc nng c bn sau y:

24

+ Chc nng sinh sn + Chc nng kinh t + Chc nng x hi ho tr em + Chc nng chm sc ngi gi + Chc nng tho mn nhu cu tnh cm ca cc thnh vin trong gia nh. 14.3.2. Thit ch kinh t - Khi nim: Kinh t l TCXH lin quan ti s qun l sn xut v phn phi sn phm. - Chc nng ca thit ch kinh t th hin trong vic t chc sn xut v kim sot, iu ho cc mi quan h sau y: + Quan h vi t liu sn xut + Quan h trong t chc, qun l sn xut + Quan h trong phn phi li ch 14.3.3. Thit ch gio dc - Khi nim: Gio dc l th h trc truyn li cho th h sau nhng kin thc v kinh nghim x hi, v th h sau lnh hi v pht huy nhng kinh nghim x hi tham gia vo i sng x hi ca mnh nh lao ng sn xut v cc hot ng khc. - Chc nng ca thit ch gio dc th hin cc mt sau: + Chc nng cung cp tri thc v hnh thnh nhn cch con ngi. + Chc nng kinh t - sn xut (rn luyn k nng k xo v ngh nghip). + Chc nng chnh tr, t tng v vn ho. 14.3.4. Thit ch tn gio - Khi nim: Mi khoa hc c cch nhn v cch nh ngha khc nhau v tn gio. C th coi tn gio l h thng nim tin v v tr c nhn trn th gii, n to ra mt trt t cho th gii v mt l do cho s tn ti ca n. - Tnh thit ch ca tn gio th hin cc kha cnh sau y: + L nghi tn gio v t chc tn gio + thc tn gio + Tm l tn gio + S iu tit v kim sot ca tn gio 15. a v x hi l g? Cc yu t to nn a v x hi? Khi nim quyn lc x hi? Ngun gc ca quyn lc x hi? 15.1. Khi nim a v x hi L mt ch s tng qut xc nh v tr ca mt nhm x hi v cc thnh vin trong h thng cc mi quan h x hi. C th hiu a v x hi l v tr ca con ngi trong th bc x hi cng vi nhng ngha v v quyn li ca h. B phn cu thnh a v x hi l nhng v th x hi, c xc nh trn c s nhng ch s gii, tui, hc vn, ngh, quc tch v qua s nh gi v cc v th th hin

25

qua uy tn, tnh vt tri, tnh trt t, s sp xp, s ph thuc ca chng. N bao gm c cc nhn t iu chnh nh chun mc x hi, tnh cm x hi, khun mu tc phong. a v x hi to ra s sp xp trt t v hot ng n khp cho cc quan h, hnh vi ca cc thnh vin trong mt nhm. 15.2. Cc yu t to a v x hi (ngun gc ca a v x hi) - Yu t khch quan (tui tc, ngh nghip, ng cp, dng di) - Yu t ch quan (nng lc c nhn, ti sn) 15.3. Quyn lc x hi 15.3.1. Khi nim - L nng lc c mt ngi hay mt nhm ngi s dng buc nhng ngi khc c mt hnh vi nht nh. Bn cht ca quyn lc l cc quan h lnh o, thng tr v phc tng. - Quyn lc l mt dng quan h x hi (theo chiu dc) biu hin kh nng mt c nhn hoc nhm iu khin hnh vi, thi , quan im ca cc c nhn khc, nhm khc. Ch th v khch th thc hin quyn lc x hi c th l mt c nhn, mt nhm x hi hay mt cng ng, mt x hi. 15.3.2. Ngun gc ca quyn lc - Ngun gc ca chng t cc yu t sau: Quan h trong s hu t liu sn xut (Marx), dng di, hc vn, tn gio, uy tn (Weber), cc v th ca mt cu trc x hi (Parson). 15.3.3. Cc loi quyn lc: C th phn chia quyn lc theo mt s loi hnh sau y: - Quyn lc kinh t, quyn lc chnh tr (quan trng nht) v quyn lc uy tn. - Quyn lc tuyt i - Quyn lc qun ch - Quyn lc thiu s - Quyn lc dn ch Cc phng tin thc hin quyn lc l ng li, chnh sch, quy ch php l, vn bn hnh chnh v cc c quan hnh php. 16. Trt t x hi, lch lc x hi v kim sot x hi? 16.1. Trt t x hi: l mt khi nim biu hin tnh t chc ca i sng x hi, tnh ngn np ca cc hnh ng hay h thng x hi. Khi nim ny bao hm nhng kha cnh khc nhau: - tng v tnh ch nh ca hnh vi x hi ca c th, v s tn ti ca mi quan h qua li, v s ng tnh, s b sung v tnh c sn trong cc hnh ng ca con ngi (h c th hnh ng mt cch x hi nu nh h bit c h ch i nhau ci g). - L khi nim v tnh bn vng v di lch s ca cc dng i sng x hi v vic hn ch bo lc trong TTXH l mt sn phm ca mt ch x hi nht nh. N c to ra v duy tr nhm t c cc hnh vi thng nht mi ngi. Cc TCXH duy tr TTXH. Trt t x hi l iu kin cc x hi lin kt vi nhau. 16.2. Lch lc x hi

26

16.2.1. Khi nim: l thut ng dng ch cc dng vi phm khc nhau trong h thng cc gi tr, chun mc ca x hi. Durkheim l ngi u tin nghin cu su v khi nim ny v sau nhiu nh XHH khc cng s dng chng gii thch mt s hin tng x hi. 16.2.2. Nguyn nhn ca s lch lc - S trng rng v thiu ht v chun mc gi tr. - Mc tc ng thp ca cc chun mc x hi ln cc c nhn. Vi t cch l cc cng c hnh vi iu chnh hnh vi x hi th nh hng ca chng l khng c hiu qu. - Mu thun gia cc chun mc xc nh mc nh hot ng v cc chun mc iu hnh phng tin t cc mc ch . * Lch lc tn ti trong cch phn xt ca ngi khc. Mt s quan im cho rng lch lc l do x hi to ra ch khng phi do ch nhn hnh ng to ra. * Lch lc x hi thay i theo thi gian v tu thuc vo quan nim ca cc nhm x hi. Lch lc x hi mang tnh cht tng i: khng c lch lc no b ln n mi ni, mi lc, v lch lc i vi mi ngi. * Lch lc c th dn ti phm ti. 16.3. Kim sot x hi - L c ch t iu chnh trong cc h thng x hi (tp on, nhm, tp th, t chc) v trong ton x hi ni chung. L vic tin hnh s iu chnh hnh vi con ngi thng qua chun mc, o c, php lut, hnh chnh - Chc nng ca kim sot x hi l to iu kin cho s vng chc ca h thng x hi duy tr n nh x hi v ng thi c nhng thay i tch cc trong h thng. iu ny i hi kim sot x hi phi rt linh hot, mm do, phi c kh nng nhn bit c nhng sai lch khc nhau c ngha i vi cc quy tc x hi. Nhng sai lch cn thit cho s pht trin x hi th cn c to iu kin v khuyn khch. - Kim sot x hi tc ng theo nguyn tc phn hi. - KSXH c thc hin trong qu trnh x hi ho: Khi c nhn nm vng cc chun mc, gi tr x hi, hnh thnh s t kim tra khi chp nhn cc vai tr khc nhau. N tc ng thng xuyn n cc c nhn thng qua nhng phn ng i vi cc ng x ca c nhn, qua c ch quyn lc, qua cc mi quan h qua li trong khi vn dng ng hng hoc t pht cc chun mc x hi. - L s ti sn xut cc quy tc, chun mc ng x to iu kin duy tr s n nh x hi. 17. Bt bnh ng x hi v phn tng x hi 17.1. Bt bnh ng x hi? 17.1.1. Khi nim: Bt bnh ng l khi nim ch s khng ngang bng nhau ca cc thnh vin trong x hi v a v x hi, v vic tho mn cc gi tr vt cht, tinh thn ca h. 17.1.2. Ngun gc ca bt bnh ng x hi - BB ch xy ra khi c mt nhm ngi ny c kh nng kim sot v chi phi mt s nhm ngi khc. S bt bnh ng r rt nht l ch: mt nhm nhng ngi c quyn lc, hay giai cp thng tr c kh nng iu hnh, chi phi ton b cc hot ng

27

trong x hi, bt nhng ngi khc phi phc tng d h c nhn thc hay khng nhn thc c iu . - Cc nh XHH cho rng: Trong x hi, nhm c c quyn c c nhng thun li c bn m nhng ngi khc khng c c. l: nhng c hi trong cuc sng, l a v x hi hay l v th x hi cao trong con mt ca ngi khc v kh nng chi phi ngi khc thng qua nh hng trong vic a ra cc chnh sch m h thng c hng phn u i. - Theo quan im ca K. Marx, BB bt ngun t ch chim hu t nhn v t liu sn xut. Theo M. Weber ngoi yu t kinh t cn c nhng yu t khc nh: sc p, c may, kh nng tip cn th trng 17.2. Khi nim phn tng x hi 17.2.1. Khi nim: L khi nim thng c dng trong XHH phng Ty, n biu th nhng khc bit c bn v x hi v s khng ngang nhau (BB) thuc v nhng nhm, giai cp, tng lp, x hi bi a v ca h trong h thng th bc x hi. Theo quan h ny, x hi c chia thnh mt cu trc theo khun mu ca nhng nhm x hi khng bnh ng v s bn vng t th h ny sang th h khc. Khi nim phn tng x hi v bt bnh ng x hi lun c quan h mt thit vi nhau. 17.2.2. Ngun gc ca s phn tng Nguyn nhn a n s phn tng trong x hi l do xut hin chim hu t nhn v t liu sn xut, s hnh thnh cc giai cp v xung t giai cp. Th na l do s phn cng lao ng a n s phn tng trong x hi mt cch t nhin. Ngi ta dng 3 cn c c bn ch s phn tng: theo a v kinh t (cn c theo ti sn v ca ci chia ra cc hng ngi trong x hi), theo a v chnh tr (quyn lc), theo a v x hi (uy tn). 17.2.3. Cc kiu phn tng - Trong x hi tng tn ti nhiu kiu phn tng khc nhau nh: + Phn tng theo ng cp: n c i l mt v d in hnh: v tr ca c nhn ph thuc hon ton vo ngun gc xut thn ca c nhn ch khng phi nhng g h t c trong cuc i. + Phn tng theo tui cng hon ton da trn ngun gc xut thn ( nhng x hi phn tng theo tui). Tuy nhin nhng phn tng theo kiu ny c thay i nhiu trong nhng x hi hin i. + Phn tng theo giai cp ch yu cn c theo s s hu ca ci v s chim hu t liu sn xut. 18. Bin i x hi l g? Khuynh hng bin i x hi v cc yu t tc ng n bin i x hi? 18.1. Khi nim: C nhiu quan nim v s bin i x hi. Mt cch hiu thng nht l s bin i c nh ngha vn tt nh mt s thay i so vi mt tnh trng x hi hoc mt np sng c trc. ( Cn phn bit hai khi nim bin i x hi v cch mng x hi). 18.2. Nhng sc thi ca s bin i - S bin i no cng phi c thi gian. Thi gian l iu kin quan trng c th c s bin i nhng thi gian khng t n to ra s bin i c. 28

- S bin i phi c th hin trong mt khung cnh c th, va vt cht va vn ho. - Bt c s bin i no cng c sc thi nhn bn. Con ngi to nn s bin i v cng chu s nh hng ca s bin i. 18.3. Cc khuynh hng ca s bin i a) Bin i c hoch nh: l s bin i gy ra bi s kim sot x hi ca s hoch nh hp l, bi s ch ca nhng ngi lnh o, nhng nh pht minh, nhng nh ci cch, nhng chiu hng theo h mun cho x hi v vn ho bin i v h c gng a ti s bin i mong mun. b) Bin i khng hoch nh: l s bin i khng bit trc. N l kt qu ca thin tai nh: l lt, hn hn, ng tv mt s bin i v sinh l khng nh trc nh cc bnh tt mi, nhng bin i v sinh sn 18.4. Nhng nhn t tc ng n bin i x hi 18.4.1. Dn s - S bin i v dn s (tng, gim) dn ti s bng n dn s v bin i v c cu x hi, bin i v vn ho v bin i v thit ch x hi. - Di c: Di c din ra ch yu di tc ng ca cc yu t kinh t - x hi, n va chu tc ng ca cc quy lut khch quan v chu tc ng ca chnh sch dn s. 18.4.2. th ho - Khi nim: C th c nhiu cch pht trin da trn cc kha cnh v li sng, dn s, quy hoch th (x hi hc th) V d: th ho l qu trnh m dn s sng cc thnh ph ngy cng tng ln. - S th ho ko theo s bin i x hi. + Quan h x hi th thay i tnh cng ng yu i, tnh c nhn tng ln, tnh truyn thng gim. + Li sng thnh th kch thch cnh tranh, sng c lp lm yu quan h gia nh v x hi, nhng cn bnh th pht trin. 18.4.3. Cng ngh Mt s tc ng ca qu trnh cng ngh ti s bin i x hi: - Bin i gia nh - Bin i c cu x hi - Bin i vn ho v cc thit ch x hi 18.4.4. Cc nhn t ngoi x hi - Mi trng t nhin - Chin tranh xm lc 19. i tng, nhim v x hi hc th? Qu trnh th ho? Mt s lnh vc nghin cu trong x hi hc th? 19.1. i tng v nhim v ca x hi hc th 19.1.1. Khi nim th (thnh th)

29

C nhiu cch nh ngha, y xin nu 2 cch: 1) th l mt kin to lnh th - x hi, mt hnh thc c tr mang tnh ton vn lch s ca con ngi c trng bi cc ch bo sau: - S lng dn c tp trung trn mt lnh th hn ch (mt cao) - i b phn dn c lm cc hot ng phi nng nghip - L mi trng sng trc tip to ra nhng iu kin thun li cho pht trin x hi v c nhn. - Gi vai tr ch o vi cc vng nng thn xung quanh v ton x hi ni chung. 2)Thnh th l mt chnh th khng gian - x hi biu hin mt s thng nht ca mt t chc x hi dn c, ca nhng iu kin a l - t nhin v mi trng do con ngi to nn. 19.1.2. i tng v nhim v x hi hc th * i tng X hi hc th l mt chuyn nghnh ca x hi hc nghin cu v ngun gc, bn cht v quy lut chung cho s pht trin v hot ng ca th nh mt h thng cc miquan h x hi c trng cho mt kiu c tr tp trung cao trn mt lnh th hn ch. * Nhim v - Nghin cu tt c cc lnh vc thuc x hi hc trn a bn thnh th nh: gia nh, tn gio, i sng, dn tc, d lun x hi,cng nh nhng vn x hi hc chuyn nghnh. - X hi hc th nghin cu c cu phn b dn c trn a bn th. th hin nay bao gm nhng n v lnh th nh phng - l ni dn c th sinh sng, mua bn, gii tr, hc tp v c khi cn l ni lao ng, lm vic, ch yu din ra trn lnh th phng. - X hi hc th nghin cu cc giai cp, cc tng lp, cc nhm x hi hp thnh cng ng dn c th v mi quan h qua li gia chng. - X hi hc th nghin cu qu trnh th ho, biu hin v thc cht ca qu trnh , s nh hng ca n i vi cc qu trnh kinh t x hi. - Nghin cu qu trnh xch li gn nhau (qu trnh xo dn s cch bit) gia th v nng thn. 19.2. Qu trnh th ho 19.2.1. Th no l qu trnh th ho - L qu trnh tp trung ngy cng ng dn c sng trong nhng vng lnh th hn ch v a l gi l cc th (du hiu v lng). - Cng vi qu trnh tp trung dn c, cn l qu trnh pht trin kinh t - x hi mang tnh quy lut trn quy m ton cu: l qu trnh hnh thnh li sng th, l qu trnh chuyn th nhiu kiu mu i sng x hi mang c trng vn ho th khc bit vi vn ho nng thn (du hiu v cht). 19.2.2. th ho trn th gii - th ho xut hin l mt qu trnh tt yu ca s pht trin kinh t - x hi ca nhn loi. Trong lch s loi ngi hnh thnh 2 kiu cng ng dn c: nng thn v

30

th. Cng ng dn c th hnh thnh trong lch s vi cc dng th nh th hnh chnh, th thng mi, th sn xut. - Cuc cch mng th ln th nht din ra vo khong 8000 nm trc Cng nguyn, khi c s phn cng lao ng gia cc ngnh ngh, ngh th cng v bun bn ra i th cng l lc cc th c i ra i. N l cc trung tm sn xut th cng v thng nghip ca cc b lc. Tht ra cc trung tm y cha th gi l th c, v quy m cn rt nh b v tnh khng n nh ca n. Nhng nhng im dn c tp trung ln u tin hnh thnh mt kiu cng ng dn c mi ca nhn loi c s i lp vi nng thn. Cc th hnh thnh trong thi k chim hu n l v phong kin ni chung cn lng lo v t chc. Cc cm dn c th tn ti c lp bn cnh nhau theo kiu t cp t tc. - Cuc cch mng th ln th hai din ra vo cui th k XVI u th k XVII l lc bt u qu trnh cng nghip t bn ch ngha th cng xut hin cc th ln. Cc th thi k ny khng ch l cc trung tm cng nghip, m cn l mt tng th hi ho ca nhiu yu t, nhiu lnh vc ca i sng kinh t - x hi ca cc nhm dn c. - Hin nay ngi ta ang ni n cuc cch mng th ln th 3 ang din ra cc nc ang pht trin (cc nc th gii th 3) ni m t l dn s thnh th cn rt thp khong 30% dn s. Cuc cch mng th ln th 3 dng nh lp li cuc cch mng ln th 2, nhng c nt c o ca nhng iu kin khng gian, thi gian ca thi i ngy nay nh: + Cc dng ngi di c t nng thn vo thnh th lm cho th qu ln, dn s th tng nhanh, s lng th ngy mt nhiu. + i sng dn mang tnh cht th nhiu hn nng thn. + th xm ln, bnh trng thn tnh nng thn. Nh vy, cc nc ang pht trin qu trnh th ho tp trung ch yu trn b rng, tc l tng dn s th, tng s lng th. Cn cc nc pht trin th ngoi vic m rng th tr thnh cc quc gia th , h cn ch pht trin th theo chiu su, tc l nng cao cht lng, iu kin sng ca th bng vic p dng nhng thnh tu khoa hc k thut hin i nhm tho mn nhu cu ngy mt tng ca dn c th, lm cho con ngi c th sng thoi mi trong mt khng gian sinh tn ht sc hn ch ca th. 19.2.4 Cc lnh vc nghin cu trong x hi hc th - V tr ca th trong x hi v trong h thng c tr - C cu x hi cng nh cc vn ny sinh v vic chuyn x hi th. - Nghin cu nhng c im li sng vn ho v cc vn ca cng ng dn c th. Li sng th c cc c im sau: Tnh c ng ngh nghip - x hi, khng gian x hi cao (kh nng chuyn i ngh nghip, chuyn i ni , s thng tin x hi). S ph thuc ca cc hot ng sng, nht l sinh hot gia nh vo dch v cng cng. N ph v v i lp li sng t cung t cp nng thn. Nhu cu vn ho gio dc cao, vic s dng thi gian nhn ri rt phong ph v a dng. Phm vi giao tip rng, cng giao tip cao, c nhiu mi quan h x hi phc tp, nhiu chiu. Cc giao tip truyn thng suy gim, cn giao tip theo nhm s thch, nhm vai tr th tng ln. Con ngi th c tnh nng ng cao, c ch tin th mnh, trong cuc sng con ngi t do hn, c tnh v nhn cch pht trin mnh nhng cng d lm cho con ngi tr nn phng tng, t do v k lut. * Mt s c im cn ch trong li sng th nc ta: + Trc ht do trnh th ho cn thp, trong li sng th ho ca thnh ph Vit Nam cn nhiu du vt ca cng ng lng x nng thn. Cc quan h x hi vn cn 31

da trn nhiu quan h s cp hn l quan h chc nng biu hin r trong li sng cc chung c, c x, cc khu nh tp th. + Cc chun mc hnh chnh x hi cn cha mang tnh cht th cao, phn no cn b nng thn ho, do thnh phn dn c th phc tp, nhiu ngi l dn nng thn mi nhp c vo thnh ph th h u tin. + Vn ho th cng chu nh hng nhiu ca cc dng vn ho khc nhau trong lch s. - Nghin cu v mi trng th. - Nghin cu v qu trnh qun l th - Nghin cu v nhng cn bnh th: 1) Tc nghn huyt mch giao thng. y l cn bnh ph bin do quy m pht trin th khng p ng tc gia tng dn s v c s h tng khng theo kp mc gia tng qu nhanh ca phng tin giao thng c nhn. 2) nhim mi trng: nhim khng kh, nhim ting n, nhim ngun nc, nhim cng rnh knh rch, nhit trong th ngy cng nng hn. 3) Gia tng v t chc cc t bo x hi: l hin tng dn s trong th tng qu nhanh, nht l tng c hc. Mc gia tng vt qu s kim sot ca cc cp qun l. 4) Ri lon nhp p l cn bnh phn nh s khng ho nhp c gia cc li sng khc nhau ca cc nhm c dn khc nhau. Mi mt nhm c dn c mt kiu sng khc nhau do ngun nhp c khc nhau, do tn gio, dn tc, mc sng phong tc tp qun khc nhau. Chnh v l m cc nhm dn c trong mt th khng th cng chung nhau mt nhp p trong i sng x hi v s mu thun xung t i khi kh trnh khi. 5) Bnh to u (Macrocephalous). l hin tng pht trin mt cn i khu vc hay quc gia. C mt vng rng ln ni ln mt thnh ph pht trin cc k s ht nhn ti, tin ca, tim lc ca c vng, trong khi cc vng xung quanh ngy cng tr nn kit qu, ngho i v lc hu. y l tnh trng kh ph bin cc nc chm pht trin trong qu trnh th ho v cng nghip ho. 20. Trnh by i tng nghin cu ca x hi hc nng thn? Lch s hnh thnh v pht trin ca x hi nng thn? c im c bn ca x hi nng thn ni chung v nng thn Vit Nam ni ring? Cc lnh vc nghin cu ca x hi hc nng thn? 20.1. i tng nghin cu ca x hi hc nng thn 20.1.1. Khi nim chung v x hi nng thn v s pht trin ca x hi nng thn * Khi nim chung v x hi nng thn: - Nng thn l mt kiu cng ng lnh th - x hi nht nh c tnh cch lch s hnh thnh trong qu trnh phn cng lao ng x hi. Nng thn c c im l dn s khng ng, mt dn s tng i thp, quy m nh, lao ng nng nghip ng vai tr ng k, phn ho ngh nghip t. - Ngi ta thng phn bit gia thnh th v nng thn bng cc tiu ch sau: Nng thn - X hi nng nghip - X hi nng dn Thnh th - X hi phi nng nghip - X hi th dn

32

- Cng ng xm lng - L lng - Li sng nng thn - Vn ho dn gian truyn ming 20.1.2. i tng nghin cu

- Cng ng ng ph - Php nc - Li sng th - Vn ho bc hc, truyn thng i chng

X hi hc nng thn l mt chuyn ngnh ca x hi hc. Phm vi nghin cu ca n c xc nh theo lt ct lnh th. V th, khch th nghin cu ca x hi hc nng thn l ton b x hi nng thn. C th, x hi hc nng thn ly cc hin tng x hi, cc vn x hi, quan h x hi, ch th x hi cc qu trnh x hi nng thn lm i tng nghin cu ca mnh. 20.2. Lch s hnh thnh v pht trin ca x hi nng thn? Nhng c im c bn ca x hi nng thn v cc c trng ca x hi nng thn Vit Nam? 20.2.1. Lch s hnh thnh v pht trin ca x hi nng thn - Khi con ngi bit trng trt th dn dn nh c, nng thn hnh thnh. Nn vn minh sn bn, hi lm chuyn sang nn vn minh chn nui, trng trt, cng x nng thn ra i thay th cho cng x th tc. Cng x nng thn to iu kin thun li cho ngh trng trt v chn nui pht trin. Trng trt v chn nui pht trin li i hi phi trao i nhng sn phm lm ra, i hi phi c nhng cng c sn xut. Do , t cng x nng thn dn dn xut hin x hi th v sau l nn vn minh cng nghip ra i. - Mt s quan im cho rng: X hi th hnh thnh da trn c s ca x hi nng thn nhng khi n pht trin li tr thnh lc lng bc lt nng thn, y nng thn xung lc hu, i ngho. n mt mc nht nh s lc hu, chnh s i ngho ca nng thn km hm s pht trin ca nng thn. Ngy nay, s pht trin hi ho ca nng thn v th i cng vi s pht trin ca vn minh tin hc. Trong tng lai x hi nng thn v x hi th khng c ranh gii ngn cch. - S xch li gn nhau gia nng thn v th l qu trnh lm cho nng thn pht trin c v kinh t v x hi ln ngang vi s pht trin chung ca x hi th, l qu trnh lm cho cc yu t tch cc tt p ca th xm nhp vo nng thn v ngc li. 20.2.2. c im ca x hi nng thn ni chung v nng thn Vit Nam ni ring * c im ca x hi nng thn - Sinh thi nng thn mang nhiu yu t t nhin: Nh, vn, ao, rung. Chng thng gn vi nhng iu kin a l sn c, t c ci to nn cha thun tin cho sinh hot giao lu kinh t vn ho - Kinh t nng thn ch yu l kinh t nng nghip (thng chim t 50% lao ng tr ln). Trng trt v chn nui l hai ngnh chnh, ngoi ra cn c cc ngh th cng, ch bin lng thc, thc phm, bun bn nh theo h gia nh. - Chnh tr nng thn: Ngoi h thng chnh quyn x, p, thn do Nh nc iu hnh trn c s php lut cn c h thng cng v chc sc trong dng tc, gi lng, thn thuc, tn gio iu chnh hnh vi ca cc thnh vin bng tc l nhng quy c ngoi php lut (php vua thua l lng). S cng ch vic thc hin chun mc l uy tn, danh d, d lun x hi. H thng chnh quyn php lut nhiu khi khng c hiu lc bng h thng dng tc, tn gio, v cc chun mc c tnh quy c trn.

33

- Vn ho nng thn ch yu l vn ho dn gian, thng qua l, hi, ca ht, h, v, k chuyn truyn nhng gi tr thm m, o c, li sng, kinh nghim sng, kinh nghim sn xut t th h ny sang th h khc. Vn ho nng thn bo tn c nhng gi tr qu bu mang tnh truyn thng, nhng n cng cha ng nhng yu t khng c li cho s pht trin. * c im ca nng thn Vit Nam: - Hin nay nc ta c 85% dn c sng vng nng thn. X hi nng thn Vit Nam l x hi nng thn vng ng Nam . N va mang tnh cht ca x hi nng thn vng ng , va mang tnh cht x hi nng thn vng Nam . X hi nng thn vng ng chu nh hng nhiu ca vn ho Trung Quc v n . Lng xm qun t trn mt mnh t nh, xung quanh l ng rung. Trong lng mt vi dng h sng vi nhau t lu i, vi nn kinh t t cung t cp, vi h thng ca nhng quy c ring c trng cho cng ng dn c . - X hi nng thn vng Nam phn ln l min t x p ri theo b knh, ng b gm nhiu gia nh nhiu ni khc nhau qun t thnh, t gn b vi tc l, dng h m gn b vi nhau bng cng vic lm n, vi mt nn sn xut hng ho c nhng tin pht trin. Nng thn Vit Nam cng c nhng c trng . - Nng thn min Bc v min Trung cn mang nhiu c im x hi nng thn ng . X hi nng thn min Nam cn lu li nhng c im ca x hi nng thn ng nhng ch yu l nhng c trng ca x hi nng thn Nam . 20.3. Cc lnh vc nghin cu ca XHH nng thn - Nghin cu v v tr, vai tr ca nng thn trong x hi v trong c cu cng ng lnh th. - Nghin cu v cng ng c dn nng thn: Cc mi quan h ch yu ca x hi nng thn v ngh nghip, v cc nhm x hi, v quan h gia cc vng nng thn vi nhau. - Nghin cu v cc c trng vn ho v li sng nng thn. - Nghin cu v s bin i ca mi trng nng thn di tc ng ca cc yu t phi t nhin. - Nghin cu v hot ng qun l nng thn 21. i tng nghin cu ca x hi hc thng tin i chng? c trng v chc nng ca thng tin i chng? Cc hng nghin cu trong XHH TTC? 21.1. i tng nghin cu ca thng tin i chng - Khi nim TTC: TTC l nhng thng tin truyn i mt cch h thng thng qua cc phng tin k thut n mt m ng cng chng rng ln v phn tn nhm mc ch duy tr, cng c hay thay i hnh vi ca cc c nhn hay ca cc nhm cng chng. - i tng nghin cu ca XHH thng tin i chng: XHH TTC l mt chuyn ngnh ca XHH nghin cu v qu trnh TTC, cu trc ca n, v tr, vai tr v chc nng ca TTC i vi i sng con ngi v cc t chc x hi.21.2. 21.2. c trng v chc nng ca TTC 21.2.1. c trng ca TTC - Tnh gin tip ca TTC - Tnh gin on ca TTC 34

- Tnh i chng - Tnh cng nhc ca vai tr giao tip trong TTC - Tnh phn tn ca cng chng - Tnh nh k ca TTC - Tnh v nhn xng ca cng chng - Tnh tp th ca ngi truyn tin - Tnh nh hng ca TTC - Tnh thng mi ho ca thng tin - Xu hng phi i chng ho ca TTC 21.2.2. Chc nng ca TTC - Chc nng gii tr - Chc nng tm l x hi - Chc nng nh hng d lun x hi - TTC nh mt tc nhn ca x hi ho 21.3. Cc hng nghin cu v XHH thng tin i chng - Nghin cu knh dn truyn: Hiu qu ca knh dn truyn, t chc v bi tr trong khng gian ca cc phng tin TTC, h thng ph song ca pht thanh v truyn hnh, cch thc t chc v bi tr thng tin. - Nghin cu v ngun pht: Tm ra chn dung x hi ca ngi pht tin, c im tm l v lng tin ca ngi lm tin. - Nghin cu v cng chng: Chn dung x hi ca cng chng, mi quan h gia cng chng vi ngi pht tin, s gn gi tm l ca cng chng. - Nghin cu ni dung thng tin, - Nghin cu hiu qu thng tin: S thay i hnh vi, li sng, lng tin ca cng chng i vi thng tin, cch truyn t thng tin c hiu qu cao i vi cng chng. 22. i tng nghin cu ca XHH d lun x hi? Chc nng ca DLXH? Cc hng nghin cu v DLXH? 22.1. i tng nghin cu ca DLXH * Khi nim d lun x hi: DLXH l mt trng thi c trng ca thc x hi, n cha ng s nh gi, phn xt ca ng o qun chng i vi nhng vn x hi t nhiu c ngha i vi h. * i tng nghin cu ca XHH DLXH: DLXH l mt chuyn ngnh ca x hi hc chuyn nghin cu v s hnh thnh ca DLXH, ni dung ca DLXH, chc nng ca DLXH, v mi quan h gia DLXH vi TTC. 22.2. Chc nng ca DLXH - Chc nng nh gi - Chc nng iu ho quan h x hi - Chc nng kim sot x hi

35

- Chc nng gio dc v t vn 22.3. Cc hng nghin cu trong XHH d lun x hi - Nghin cu v chc nng ca DLXH - Nghin cu cc yu t c th v yu t chung ca x hi c nh hng n qu trnh hnh thnh DLXH - Nghin cu ni dung pht ngn ca DLXH - Nghin cu v khuynh hng pht trin ca DLXH 23. Bng hi l g? Cc loi cu hi v cc loi thanh o trong bng hi? K thut iu tra bng bng hi? 23.1. Bng hi l g? Bng hi l mt tp hp gm nhiu cu hi c sp xp theo mt trt t da trn nhng nguyn tc logic, tm l v ni dung ra. Vi s gip ca bng hi ta c th thu nhp c thng tin p ng mc tiu nghin cu ca ti. * Vai tr ca bng hi trong nghin cu nh hng: - L cng c ch yu cho nghin cu nh lng trong x hi hc thc nghim. - Bng hi l s th hin b ngoi ca chng trnh nghin cu: + L cng c lu gi thng tin v thc hin vic o c cc hin tng x hi. + L c s d liu ta tin hnh x l thng tin. 23.2. Cc loi cu hi trong bng hi v cc loi thang o trong bng hi ? Cc loi cu hi : C th phn chia cu hi theo nhiu dng khc nhau: Cu hi ng, cu hi m, cu hi hn hp, cu hi chc nng * Cn c vo s c sn hay khng c sn cc phng n tr li trc ngi ta chia cu hi thnh cu hi ng v cu hi m v cu hi hn hp. - Cu hi m: l loi cu hi khng c sn cc phng n tr li trc, ngi tr li n thun ch nhn cu hi. V d: - Trong v ma va qua, ng (b) s dng nhng loi phn bn no? - Theo anh (ch) d lun nh gi v nng lc lnh o ca th trng n v anh (ch) nh th no? i vi cu hi ny thng ph thuc vo trnh hc vn, mc hiu bit, tm trng c nhn, thc ngi tr li m ta nhn c cu tr li rt khc nhau c v ni dung ln hnh thc. + u im: Ngi tr li khng b ph thuc vo cc phng n c tr li trc, h t do tr li nhng g m h mun hoc h ngh n. V th chng c kh nng ch ra c cc kha cnh ca cc hng x hi m i khi tc gi nghin cu cha ngh n. V l do ny m cu hi m thng s dng trong nghin cu pht hin hay nghin cu th kim tra v cht lng cu hi . + Nhc im: Kt qu tr li rt khc nhau iu gy kh khn ln cho vic x l thng k, i khi ngi ta khng th x l c (ngi tr li dng cc t a ngha), mun x l bt buc phi thm thao tc phn tch ni dung. - Cu hi ng: l loi cu hi c sn cc phng n tr li trc.

36

308. Anh ch c nhn c 1. C thng tin no v cc bin 2. Khng Chuyn n 309 php trnh thai ang dng 3. Khng cn nhn thm Chuyn n 309 khng? thng tin 308a. Anh ch nhn thng 1. Phng khm tin ny t ngun no? 2. Trung tm y t x/ phng IU TRA VIN C 3. Trung tm BVSKBMCU TR LI TE/KHHG 4. Cc i KHHG lu ng 5. Cng tc vin KHHG 6. Hiu thuc/ bc s t 7. Gia nh bn b 8. Khc (ghi r) - u im: Cc cu tr li chun b trc, gii thch v b sung cho cu hi, nh hng mi ngi hiu cu hi theo mt ngha. Tnh khuyt danh m bo cao hn cu hi m (rt quan trng trong nghin cu x hi hc thc nghim, thng tin rt khch quan). D tr li v rt thun tin cho vic x l thng k. - Nhc im: Ngi tr li thng b b hp trong phm vi cu tr li trc, hn ch kh nng t duy v nh gi ca h. Ch : Trong cu hi ng cc phng n tr li phi l mt h thng y tt c cc kha cnh ca hin tng nghin cu phi c mt trong cc phng n tr li, ngi tr li d dng xc nh cu tr li. Trong a s cc trng hp, cc phng n tr li cn phi loi tr ln nhau. i vi loi cu hi m ch c 2 cu tr li loi tr ln nhau, trong trng hp ny nht thit khng nn t cu hi di dng ph nh. V d: Anh ch c ht thuc khng? - C - Khng

- Cu hi hn hp: l loi cu hi v hnh thc l cu hi ng, nhng v ni dung thc cht l cu hi m. C ngha l cu hi ny lun lun c sn mt vi phng n tr li trc, song phng n cui cng bao gi cng l cc ci khc (xin nu ra, xin ch ra). Loi cu hi ny thng c s dng cho nghin cu vi cc hin tng chng ta cha bao qut ht cc kha cnh ca n hoc cn nghi ng mt kha cnh mi no . Cn c vo chc nng ca cu hi ngi ta c th chia cu hi thnh: Cu hi lc, cu hi kim tra. + Cu hi lc: l cu hi c mc ch chia i tng nghin cu ra thnh cc nhm khc nhau v sau ta tip tc tm hiu su hn tng nhm mt. V d: Anh ch c ht thuc khng? - C Nu c - Tip tc tr li cc cu hi sau. 37

- Khng

- L do no - My iu/ngy 1 -1-10 iu 2 -10-20 iu 3 - Trn 20 iu 4 - Khng ht

+ Cu hi kim tra: Thng nhng cu hi ny c chc nng kim tra tnh khch quan ca cc thng tin m ngi tr li cung cp. Ta c th hi v mt ci g h cu nhng v hnh thc l gn lin vi vn thc tin. V d: - Anh (ch) c c tc phm Tt n khng? (cu hi hin thc) - C - Cha - Anh ch nhn xt v nhn vt Ch Pho nh th no? (cu hi h cu) Hoc t mt cu hi v hin thc ri yu cu ngi tr li chi tit hn. V d: Anh ch nhn xt g v nhn vt Ch Du trong tc phm ? Cu hi kim tra thng c trong bng hi v ni dung cc cu hi trong bng hi u lin quan nhau v kim tra ln nhau. Lu : C gng trnh c s xc phm, tnh t i ca ngi tr li. 23.3. Cc loi thang o trong bng hi - Thang o theo h thng s: L thang o bng s thc vi mt im 0 v cc khong cch bng nhau gia mi mc o. V d s nm i hc, thu nhp bng tin, s con sinh, s ln no thai ca ph n c phng vn, v.v Khi thit k cu hi cho nhng bin s c thang o theo h thng s, ta khng cn m ho cu tr li m thng cc trng iu tra vin in ng cu tr li. V d khi hi s con tng sinh, c th thit k cch ghi nh sau: Cu hi Cu tr li 304a. Bao nhiu chu trai ang sng vi Anh/Ch? 304b. Bao nhiu chu gi ang sng vi Anh/Ch? 305a. Bao nhiu chu trai khng cng Anh/Ch? 305b. Bao nhiu chu gi khng cng Anh/Ch? 306a. Bao nhiu chu trai sinh ra sng nhng sau cht? 306b. Bao nhiu chu gi sinh ra sng nhng sau cht? - Thang o theo th bc:

38

Thang o theo th bc l thang o sp xp theo th t t thp n cao, nhng mi im trn thang o l tu , khi hi v kin ca ngi phng vn v nhn nh hay thi i vi mt vn ca sc kho sinh sn, ta c th thit k thang o th t sau: Cu hi M tr li Xin bn cho bit c ng hay khng vi nhng kin sau y - Ch cn nhn gi lm tin l c th 1. RT NG bit c y c b SIDA khng? 2. NG 3. KHNG NG 4. RT KHNG NG 5. KHNG BIT - Khng dng bao cao su vn an 1. RT NG ton nhng nh cha sch s, 2. NG khng c bnh. 3. KHNG NG 4. RT KHNG NG 5. KHNG BIT - Thang o nh danh: Thang o nh danh l thang o phn thnh cc nhm khng nht thit theo sp xp no, chng hn thang o ngh nghip, bin php trnh thai ang dung v.v Mt s bin m t c hay khng c c trng no c th dng cu hi m hoc cu hi ng. 202. Xin anh/ch cho bit 1. Hin c gia nh tnh trng hn nhn hin 2. Cha c gia nh nay? 3. Sng cng ngi khc 4. Ly thn 5. Ly hn 6. Go 205. Cng vic c th hin nay ca anh/ch l g? (iu tra vin ch ghi y cc cu tr li) 403. Cc cn b y t c 1. C ph bin hoc ni cho anh/ch bit (t vn) v s 2. Khng dng cc BPTT khng? 405

Cu m cho php ghi c th cu tr li. V d ngh nghip l ch tiu rt phc tp, nu m sn mt s cu tr li c th s khng ng thc t, nn cn trng cu tr li. Khi tng hp s lit k cc ngnh ngh c th v nhm gp tu theo yu cu ca nghin cu. Cng c nhng cu tr li s thy ngay kt qu tr li nm trong mt s t la chn nht nh. Khi ta c th m sn cc cu tr li, chng hn tnh trng hn nhn.

39

V d mt s cu hi trong nghin cu nh gi cht lng dch v KHHG v SKSS do Trung tm nghin cu thng tin v t liu dn s ca U Ban Quc Gia Dn S KHHG tin hnh. 24. Mu l g? Cc giai on ly mu? Cc phng php chn mu? 24.1. Mu l g? L mt s lng no cc n v ca tng th c chn ra vi s gip ca cc phng php c bit. c tnh c bn ca mu l i din cho tng th, kch thc t hn tng th. (Tng th l tp hp ngi hay nhm ngi m c xc nh theo mt vi du hiu no , ph hp vi mc tiu nghin cu ca ti. Cc n v nghin cu: c th l tng ngi hoc l nhm ngi no , s lng nghin cu y chnh l kch thc ca tng th). 24.2. Cc giai on chn mu - Xc nh tng th (khung ly mu) v thit lp c cu ca mu trn c s nhng c im ca tng th c ch ra trong mc tiu ca ti nghin cu. - Lm chnh xc hn c cu ca mu trn c s nhng thng tin ban u ca ta thu c qua nghin cu th (nghin cu s b). - Xc nh cch chn mu v tnh ton kch thc mu thng qua vic thng k cc n v nm trong tng th. - Ly mu ra khi tng th. u im: Tit kim thi gian v chi ph m bo c tnh thc s ca thng tin. Trnh c nhng sai st trong nghin cu tng th. V vy thng tin c cht lng cao hn. Thng tin m bo tnh i din. Tuy nhin chn mu nh th no kt qu nghin cu thu c c tnh i din v tin cy cao l mt vn kh khn. Cn xc nh kch thc mu bao nhiu th c tnh i din. Thng thng tng th cng phc tp th kch thc mu cng ln v ngc li nhng khng phi ln bao nhiu cng c m n lun ph thuc vo a dng ca tng th. 24.3. Mt s cch chn mu trong nghin cu x hi hc * Chn mu theo t l: S n v chn mu (kch thc mu) c xc nh trc 1000-1500, 2000, 3000 v.v m bo ln nht nh v chn. Trn c s mt vi du hiu no (gii tnh, tui, trnh hc vn) ta c th to nn m hnh mu ph hp vi c cu tng th theo du hiu ca mu . Ni cch khc vic chn mu y cn xy dng c m hnh m trn c s ta c th to nn c c cu ca tng th theo dng t l. * Chn mu theo s hng ng: - Da trn nguyn tc t ngun ca ngi tr li, thng c t chc thng qua cc phng tin i chng (i bo, ti vi) bng hi c thng tin qua cc phng tin ny v thng c gi n mt nhm khan gi nht nh. - Vic tham gia nghin cu phng php ny thng mang tnh t nguyn, phm vi tng th khng c xc nh mt cch r rng i khi cn c s tham gia ca c nhng ngi khng c chn trong mu tng th.

40

- i vi loi nghin cu ny thng tham gia l nhng cng dn tch cc, m nhng cng dn trung bnh v nhm khc li rt ng v h t tham gia do khng mang tnh i din. * Chn mu ngu nhin: l phng php s dng rng ri nht cho php ta t n i din ca thng tin cao. Trong thc t phng php ny c coi l phng php khoa hc nht trong phng php chn mu. - iu kin c bn cho vic chn mu ngu nhin: Mi mt n v trong tng th nghin cu u c kh nng nh nhau ri vo s la chn. - C nhiu cch chn mu ngu nhin: Chn theo bc thm, chn ngu nhin da vo bn hoc chn ngu nhin theo h thng. Sau y l cch chn ngu nhin theo h thng. - Chn ngu nhin theo h thng: Cc n v c chn phi tun theo h thng v khong cch nht nh. Trc khi chn mu, cc n v ly mu c tp hp trong mt danh sch c xp ngu nhin theo vn A,B,C,, sau ngi ta chn khong cch rt mu. K c tnh theo cng thc:

Trong : K = Khong cch ly mu N = Tng th n = Kch thc mu V d: Tng th c: 100 ngi Chn mu: 20 ngi K = 5 Nh vy c 5 ngi ly 1 ngi v ngi u tin phi chn ngu nhin (rt thm, bc s). Nu mu l trong tng chn th chn nh th no? V d: 100 ngi chn 30 ngi. C 10 ngi ly ngu nhin 3 ngi. - u v nhc im ca chn mu ngu nhin c h thng: Thng tin thu c theo cch ny l khch quan, tin hnh nhanh gn, m bo tnh i din ca thng tin. Tuy nhin s dng phng php ny kh khn nhiu trong cng tc t chc v ta phi bit khi lng thng tin rt ln v cc n v tng th. * Chn ngu nhin hai mc : - Phn lp (phn tng): + Trong qu trnh quan st ta thy c s phn lp trong tng th thnh cc phn kh ng nht khng c s khc bit nhau nhiu theo cc du hiu. + Trc ht tm cc du hiu theo lp. Sau phn thnh cc lp khc nhau, tip n l tin hnh la chn tng i cn i theo mt t l no . - Chn cm - t: + Cch chn ny khc phn tng ch: Mi mt cm bao gm tp hp cc n v kh khc bit nhau trong khi y gia cc cm tng i ng nht theo mt du hiu no . + Cch chn: - u tin coi cm nh mt n v tng th sau chn ngu nhin thun tu ly ra mt s cm nghin cu. 41

- Cch chn n v trong cm: Tip tc chn ngu nhin thun tu cc n v trong cm hoc nghin cu cc n v trong cm c chn ra. Ch : Mi mt n v ca tng th cn phi c nhm vo trong mt cm no . Cc cm phi cng mt loi. Trong mi cm cc n v thng l khng ng nht. Kch thc mu gia cc cm phi tng ng. * Chn ngu nhin nhiu mc : Thng ng chm n tng th phc tp m chn trc tip rt kh khn do ta phi s dng phng php ny. V d: Nghin cu cng nhn cc ngnh cng nghip phi tri qua cc bc chn nh sau: - Bc 1: Ta chn mt s doanh nghip nghin cu (chn ngu nhin cc doanh nghip). - Bc 2: Chn mt s phn xng trong cc doanh nghip c chn. - Bc 3: Chn mt s cng nhn trong cc phn xng c chn nghin cu. i vi nghin cu nh lng nht thit phi chn mu m bo tnh i din v tin cy ca thng tin. (Tnh i din l thng tin thu thp c t vn nghin cu c gi tr cho ton b tng th ca i tng nghin cu. Mc i din ca thng tin c o bng mi quan h gia c trng tng hp ca tng th v phi lun lun ph hp vi ti nghin cu. tin cy ca thng tin l vn thng tin thu c t cc n v nghin cu c phn nh ng vi thc t khch quan hay khng. tin cy ca thng tin thng lin quan n c tnh ca thng tin c bit m ta ghi nhn c qua iu tra. tin cy ny thng gn lin vi cng vic iu tra thc t. Tnh i din v tin cy thng tin gn cht ch vi nhau, mi quan h ny to nn tnh khoa hc ca thng tin v n quy nh s thnh cng hay khng thnh cng ca ti nghin cu. Khi ni n tnh i din ca thng tin l ni n s so snh gia thng tin thu c vi tnh tng th. Khi ni n tin cy l ni n tnh khch quan ca thng tin c bit. 25. Trnh by phng php quan st trong nghin cu x hi hc ? 25.1. Quan st l g ? Quan st l phng php thu thp thng tin ca nghin cu x hi hc thc nghim thng qua cc tri gic nh nghe, nhn, thu nhn cc thng tin t thc t x hi nhm p ng mc tiu nghin cu ca ti. * u v nhc im ca phng php quan st: - im mnh nht ca phng php quan st l t c n tng trc tip v s th hin ca c nhn c quan st, trn c s n tng m iu tra vin ghi chp li thng tin. - Hn ch: Ch s dng cho cc nghin cu vi i tng ch xy ra trong hin ti (qu kh v tng lai khng quan st c). Tnh boa trm ca quan st b hn ch, bi v ngi quan st khng th quan st mu ln c. i khi b nh hng tnh ch quan ca ngi quan st. Do u v nhc im ca phng php quan st m phng php ny thng s dng cho nghin cu i din, nghin cu th, hay nghin cu lm chnh xc cc m hnh l thuyt, kim tra, nh gi kt qu nghin cu. 25.2. K thut quan st * Phi chun b mt k hoch chu o trc khi quan st. Bao gm: - Xc nh r mc tiu quan st ( tr li cho cu hi nghin cu no?) 42

- Phi xc nh i tng quan st (quan st ai?) - Xc nh thi im quan st (quan st u th hp l?) - Cc thc tip cn quan st. - Xc nh thi gian quan st (quan st khi no?, bao lu?) - Hnh thc ghi li thng tin quan st ( ghi chp bng g? ghi m, chp nh, quay camera). - T chc quan st: phi t chc cht ch, phi hp gia cc quan st vin. * La chn cc loi quan st: tu theo vn nghin cu v i tng nghin cu m la chn hnh thc quan st cho ph hp. - Theo mc chun b: + Quan st c chun b: L dng quan st m ngi i nghin cu tc ng nhng yu t no ca hng nghin cu c ngha cho ti v t tp trung s ch mnh vo yu t . Thng s dng cho vic kim tra kt qu cho thng tin nhn c tu phng php khc. + Quan st khng chun b: L dng quan st trong cha xc nh c cc yu t m ti nghin cu quan tm, thng s dng cho cc nghin cu th. - Theo s tham gia ca ngi quan st: + Quan st c tham d: iu tra vin tham gia vo nhm i tng quan st. + Quan st khng tham d: iu tra vin khng tham gia vo nhm i tng quan st m ng bn ngoi quan st. - Theo mc cng khai ca ngi i quan st: + Quan st cng khai: ngi b quan st bit r mnh ang b quan st. Hoc ngi quan st cho i tng bit mnh l ai, mc ch cng vic ca mnh. + Quan st khng cng khai: ngi b quan st khng bit r mnh ang b quan st. Hoc ngi quan st khng cho i tng bit mnh l ai, ang lm g. - Cn c vo s ln quan st: + Quan st mt ln + Quan st nhiu ln: c kh nng nhn thc ln hn nhiu 26. Trnh by phng php trng cu kin (Ankt) 26.1. c im ca phng php - y l phng php m ngi c hi, tr li vi hnh thc t vit vo bng hi a cho anh ta di dng Ankt (bng hi). - Ngun thng tin l thc ca ngi hi. - S tc ng qua li gia ngi hi v tr li theo cch trc tip, nh dng phng vn trc tip. Bng hi ng vai tr l ngi i phng vn. Chnh v vy ni dung ca bng hi, li ch dn, li gii thch l phng tin duy nht hng dn hnh ng ngi tr li, to nn s quan tm, hng th ca anh ta. V vy, xy dng bng hi phi c bit ch hn nh cu hi tm l, chc nng , hnh thc bng hi Trng cu kin thng s dng trong nghin cu vi cc chng trnh nghin cu chi tit v ch trng nghin cu nh lng. 43

26.2. u v nhc im ca phng php Ankt * u im: y l phng php rt thc nghim m bo trong mt thi gian ngn chng ta thu c nhiu thng tin. Phng php ny m bo tnh khuyt danh cao v thng tin khch quan. * Nhc im: Vic thu hi bng hi thng khng y v cc cu tr li trong bng hi thng khng thu c ht, do nh hng tnh i din ca thng tin v s cu hi trong bng hi thng khng c nhiu. 26.3. Phn loi * Trng cu nhm: iu tra vin tp trung mt nhm t 10 n 40 ngi vo mt a im thun tin no cho vic trng cu. - u im: iu tra vin c iu kin gii thch hnh lot cc vn lin quan n vic nghin cu, sau c iu kin gip mt vi trng hp c trnh thp v yu cu mi ngi tr li ht cu hi. Phng php ny rt tit kim kinh ph, thng s dng tt trong nghin cu c t chc tp trung. - Nhc im: Bng hi khng c qu nhiu cu hi. * Trng cu qua bu in bo ch: Qua bu in, ta gi bng hi ti ngi tr li. Trong phng php ny cn lu n bin php thu nhp (c phong b, tem th, a ch thu thp). Phng php ny khng tn km nhiu v nhn lc v kinh ph, nhng thng s bng hi khng c tr li (thu hi) rt ln, khong 50 - 60% tht lc. Tnh i din khng cao (v bit a ch). * Trng cu ti ni lm vic, ti nh: iu tra vin phn pht bng hi ti cng s hoc nh ring, sau i thu thp hoc qua con ng bu in. - u im: iu tra vin c iu kin gii thch cho ngi c hi nhng vn m h cha r v yu cu h tr li cu hi. - Nhc im: Vic thu hi bng hi kh khn Thng tin thu c mt s cu hi thng l kin ca mt nhm ngi. 27. Trnh by phng php phn tch ti liu? 27.1. Khi nim ti liu - Ti liu l nhng hin vt mang li cho con ngi nhng thng tin v vn m nh nghin cu quan tm. Ti liu cn dung truyn tin hoc bo lu thng tin. - Ti liu gm c hai loi: Ti liu vit v ti liu khng vit. + Ti liu vit: Bt k, th t, sch bo, cc bng thng k, bo co + Ti liu khng vit: Cc hin vt, cng c sn xut, phim nh, bng ghi m, n phm ngh thut, di tch lch s - vn ho 27.2. Nhng vn cn quan tm khi nghin cu ti liu - Tn gi ca ti liu - Xut x ca ti liu - Tn tc gi - Tnh xc thc ca ti liu - Ni dung v gi tr ca ti liu 44

- nh hng x hi ca ti liu 27.3. Cc phng php phn tch ti liu - Phn tch nh tnh: L tm ra nhng ni dung t tng c bn ca ti liu, tm ra nhng vn c lin quan n ti nghin cu v xc nh xem nhng vn g c gii quyt v nhng vn g cha c gii quyt. - Phn tch nh lng: L cch thc phn nhm cc du hiu v tm ra nhng mi quan h nhn qu gia cc nhm ch bo. Phng php ny c s dng trong nhng trng hp phi x l mt lng thng tin ln. * Yu cu i vi phng php phn tch ti liu: i hi phi phn tch c h thng. Phi phn loi, la chn, khi qut, so snh thng tin t ti liu. 27.4. Nhng u, nhc im ca phng php - u im: S dng ti liu c sn, t tn km v cng sc, thi gian kinh ph, khng cn s dng nhiu ngi. - Nhc im: Ti liu t c phn chia theo nhng du hiu m ta mong mun, do kh tm c nguyn nhn cng nh mi quan h qua li ca cc du hiu. S liu thng k cha c phn b theo cc cp x hi khc nhau. Nhng ti liu chuyn ngnh i hi phi c chuyn gia c trnh cao. 28. Phng vn l g? Phn loi cc phng php phng vn? Trnh by phng php phng vn su v phng vn/ tho lun nhm tp trung. 28.1. Phng vn l g? L mt phng php thu thp thng tin x hi hc thng qua vic tc ng tm l x hi trc tip gia ngi i phng vn v ngi c phng vn trn c s mc tiu ca ti nghin cu. Ngun thng tin trong phng vn l tt c cc cu tr li ca ngi c phng vn th hin quan im, thc, trnh ca tr li v ton b hnh vi ca h. Ngi i phng vn cn cn c vo hai ngun thng tin ny xc nh chnh xc cu tr li v sau tin hnh ghi chp. Khi c mu thun gia tr li v hnh vi th ta phi a ra cu hi ph xc minh chnh xc ca thng tin. 28.2. Phn loi phng vn - Phng vn su - Phng vn theo bng hi - Phng vn qua in thoi - Phng vn nhm 28.3. Phng php phng vn su v phng vn/tho lun nhm tp trung - Phng vn su c thc hin i vi tng c nhn tm hiu kin ca mi ngi khc nhau i vi cng mt vn ang c nghin cu. - Khc vi phng vn su, phng vn/tho lun nhm tp trung l thu thp cc kin ca cng mt nhm i tng i vi cng ch ang c quan tm. 28.4. Phng php tin hnh - Tho lun nhm tp trung thng c tin hnh theo mt nhm 5 - 6 i tng c cng c trng nghin cu gn ging nhau v i nghin cu gm 2 ngi: ngi hng dn 45

tho lun v ngi tr gip. Thng thng nu chn nhm tho lun qu ng th mt s ngi rt r thng hay ngi yn v khng c kin g. Nhng nu mt nhm qu t thnh vin tham gia th khng phn nh ht c nhng quan nim v cc mi quan h x hi phc tp cn bit. Cc thnh vin tham gia phng vn ni chung nn c c trng khng khc nhau ng k. V d, phng vn ph n ln tui cng vi nhm ngi mi lp gia nh nh gi hiu bit trnh thai v cht lng dch v th ngi ta mi lp gia nh c th s khng tham gia tch cc trong qu trnh tho lun. - kin ca tng c nhn trong nhm c th thng nht vi nhau, nhng cng c th tri ngc nhau. Ngi ta hng dn phng vn nhm khng nu ra quan im ca mnh m ch gi cc thnh vin trong nhm nu r cc kin tri ngc thu c khng ch cc quan im ring l m cn c nhng quan im tranh lun xung quanh nhng vn phc tp t nh. Thng qua tho lun nhm tp trung nh nghin cu c th m t su hn hin tng cn nghin cu v nhng mi quan h x hi phc tp ng sau nhng hin tng. - Cng c v chun b phng vn su v tho lun nhm. Cng c ch yu l bn hng dn phng vn. Hng dn phng vn khng phi l bng bng hi c xy dng trn h thng bin s c xc nh m n thun l gi cc cu hi. Ngi ta hng dn phng vn v tho lun nhm da trn bng hng dn phng vn gi tho lun v cn c vo cc tnh hung tr li m pht biu thm cc cu hi cn thit khc. Bng hng dn cn c xy dng da trn cc mc tiu nghin cu v cc gi nh nghin cu nhm pht hin nhng mi quan h v nhng nguyn nhn su xa ca hin tng cn nghin cu. + Mt khung s lc thnh vin tham gia phng vn/tho lun. M t c tnh ca nhng i tng c mi tham gia tho lun v phng vn su. + Bng hng dn xc nh cho nhng ngi thc hin phng vn su. Hng dn tho lun nhm cng a ra cc yu cu: - Gii thiu mt ni dung v yu cu nghin cu. Gii thch cho nhng ngi tham gia phng vn/tho lun bit rng nhng quan im trao i s c gi b mt. - Gii thiu tn cn b nghin cu v yu cu cc thnh vin tham gia gii thiu v mnh. - Gii thch v ngh cho php ghi m nghe li. Trong mt s tho lun nhm c th xy dng mt cu chuyn mang tnh thm d. Chun ny c chun b nh l mt cu chuyn gip tho lun su v thm d cc kin v ni dung nghin cu mt cch khi qut nht v thm d cc quan im khi chng ta khng hi v h m hng ch ca cc thnh vin vo cu chuyn ca ngi khc h ni ln quan im ca mnh. - Khc vi phng vn su ch cn mt cn b trc tip phng vn, tho lun nhm tp trung cn hai cn b nghin cu tham gia. Mt cn b nghin cu chnh lm ngi hng dn v mt ngi tr gip. + Hng dn phng vn cn phi c phn linh ng cho php ngi iu hnh ch ng trong cng vic ca mnh. Nhng nhng hng dn cng phi tht chnh xc m bo cho cc cuc phng vn nhm khc nhau u thc hin nh nhau c th so snh c. + Tin hnh phng vn su v tho lun nhm tp trung i hi rt nhiu k nng v tnh bn b. Nhng ngi iu hnh gii thit lp mi quan h vi nhm v gip h thy thoi mi ngay t u cuc tho lun. Ngi iu hnh cn bit y v cc vn s tm 46

hiu nhng khng nht thit phi l nh khoa hc x hi. Ngi iu hnh tt l ct yu cho s thnh cng ca phng vn nhm, anh ta chc chn cn c o to v nh gi trc khi vo cuc. Nhim v ca ngi ghi chp bin bn tho lun l chun b ban u cho ngi iu hnh. Ngi ghi chp lm vic vi my ghi m v sp xp ch ngi cho mi ngi n d, thu bng ngi ni v ghi chp vi li chuyn tip sau ny bit ai ang ni. Thnh vin n d mi nhm nn cng trnh . 28.5. K thut phng vn S c mt ngi hng dn v mt ngi gip vic mi nhm. C hai s c gii thiu trong phng vn/tho lun nhm. Vai tr ca ngi hng dn l t cc cu hi, s dng chng dn dt tho lun v lm sao c th d dng tm c cc quan im ca thnh vin tham gia tho lun. i vi phng vn su, ch cn mt ngi hng dn trao i kin vi i tng ang c phng vn v ghi bng. Vai tr ca ngi tr l l iu chnh my ghi m, thc hin ghi m v thnh thong c th nhc khi ngi hng dn qun i mt no . Nhng li ct ngang ny ca tr l nn cng t cng tt. Nu c bt k mt ngi quan st no, h nn gii thiu v gii thch s c mt. C cng t ngi quan st cng tt i vi cuc tho lun thc s, thnh vin tho lun nhm khng th tp trung vo tho lun nu c ngi quan st ngi phn xt nhng iu h ni. - Khng kh tho lun nhm/phng vn su: iu quan trng l lm th no nhng ngi tham gia tho lun hoc phng vn su nhit tnh tr li cu hi. Nhng giy pht u tin l thi gian quan trng cho vic to dng khng kh thoi mi cho phng vn/tho lun nhm. C gng lm cho ngi tham gia thy d chu, coi h nh khch m bn mi n nh. S rt hu ch khi ni chuyn mt cch bnh thng bt u cuc tho lun. - Gii thiu ngha nghin cu cho ngi tham d phng vn/tho lun. Nu ln mc ch, vai tr v ngha ca cuc phng vn v tho lun m bn cn thu thp thng tin. Ch : Bn khng c a ra quan im ca mnh trong cuc tho lun. - Ghi chp: + Ghi vn bn: Ghi chp y cc thng tin, c th tp trung ghi li nhng tng v cc t kho quan trng. Vit nguyn vn ci g ngi tham gia ni. + S dng my ghi m: Kim tra my trc khi ghi m (pin, bng), tt nht c 2 my ghi m. - Khuyn khch ngi tham gia tho lun tr li ht kin: + Thc hin linh hot cc ch dn tho lun nhm + Duy tr giao tip bng mt + ng h mt cch tch cc + S dng ngn ng c ch + Cc c gng khng s dng t ti sao? - iu chnh cuc phng vn: + Thay i t ca cc cu hi chnh + Thay i trt t ca cu hi chnh + Thm d + Gi yn lng + Nhc li li + Gi ngy ng + Cc v d + Hi v xc cm v cm gic 47