EMAKUMEAKETAOSASUNAEAEkoLANDA EREMUETAN

NEKAZARITZA, ARRANTZA ETA ELIKADURA SAILA
DEPARTAMENTO DE AGRICULTURA, PESCA Y ALIMENTACIN
EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEko LANDA-EREMUETAN

Nekane Jausoro Santa Cruz (UPV-EHU, Soziologia 2. Saila) Andrs Davila Legeren (UPV-EHU, Soziologia 2. Saila) Eider Arrieta Langarika (IKT)
NEKAZARITZA, ARRANTZA ETA ELIKADURA SAILA
DEPARTAMENTO DE AGRICULTURA, PESCA Y ALIMENTACIN
JAUSORO SANTA CRUZ, Nekane Mujeres y salud en el medio rural de la CAE / Nekane Jausoro Santa Cruz, Andrs Davila Legeren, Eider Arrieta Langarika. 1 ed. Vitoria-Gasteiz : Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2006 p. ; cm. (Coleccin Lur ; 9) ISBN 84-457-2497-5 1. Mujeres en el medio rural-Salud e higiene-Euskadi. I. Davila Legeren, Andrs. II. Arrieta Langarika, Eider. III. Euskadi. Departamento de Agricultura, Pesca y Alimentacin. IV. Ttulo. V. Serie 613.99(460.15)
ORAIN ARTE ARGITARATUTAKOAK 1. Comercializacin de los productos cultivados en invernaderos en la Comunidad Autnoma Vasca. 2. Estructura agraria de la Comunidad Autnoma Vasca. 3. Aproximacin al Sistema de Derecho Alimentario. 4. Anlisis y diagnstico de los sistemas forestales de la Comunidad Autnoma del Pas Vasco. 5. De casero agrcola a vivienda rural: evolucin de la funcin agraria en la comarca de Donostia-San Sebastin. 6. La identidad reconstruida: espacios y sociabilidades emergentes en la ruralidad alavesa. 7. Variedades autctonas del tomate del Pas Vasco. 8. Coste de la no agricultura en el Pas Vasco. 9. Emakumeak eta Osasuna EAEko Landa-Eremuetan/Mujeres y Salud en el Medio Rural de la CAE.
Argitaraldia: Ale-kopurua: Internet: Argitanatzailea:
1.a, 2006ko urrian 1.000 Euskal Autonomia Erkidegoko Administrazioa Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Saila www.euskadi.net Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco Donostia-San Sebastin, 1 - 01010 Vitoria-Gasteiz Rali, S.A. Particular de Costa, 8-10 - 48010 Bilbao Estudios Grficos Zure, S.A. Carretera Lutxana-Asua, 24 A - Erandio-Goikoa (Bizkaia) 84-457-2497-5 BI-2525-06
Fotokonposizioa: Inprimatzea: ISBN: LG:
AURKIBIDEA
Orria
1. SARRERA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK . . . . . . . . . . . . . 2.1. Osasunak errealitate konplexu eta aldagarria adierazten du . . . . . 2.2. Osasuna, ongizate pertsonal moduan ulertuta . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Gorputz- eta emozio-oreka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Landa-sozialtasuna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.3. Bizi-kalitate naturala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Osasunean eragiten duten oinarrizko alderdiak: elikadura, ariketa eta bizi-erritmoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.1. Elikadura: osasun- eta prebentzio-iturri . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.2. Ariketa fisikoa: gai polemikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.3.3. Bizi-erritmoa: estresa eta harreman pertsonalak . . . . . . . . 2.4. Gaixotasuna: egunerokotasunean ezustean sartzean . . . . . . . . . . . 3. FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK . . 3.1. Norbere burua zaintzea, tarteko belaunaldiaren ikuspuntutik . . . . 3.1.1. Denbora propioa izateko zailtasuna . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1.2. Norbere burua zaintzea, etorkizunari begira . . . . . . . . . . . 3.1.3. Norbere burua zaintzea kontuan ez izatea . . . . . . . . . . . . . 3.2. Adineko emakumeak beraien burua zaintzen . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.1. Zaintza, gauza berri moduan hartuta . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2.2. Zainketa praktikak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Adinekoen zainketa, adinekoen ikuspuntutik . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.1. Zalantza eta kezka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 13 15 20 20 22 24 25 25 28 31 34 39 42 42 46 46 47 47 49 50 50
5
3.3.2. Zainduak izateko eskubidea eta egoitza eta eguneko zentroetara joan nahi ez izatea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3.3. Etxean geratzea kanpoko laguntzarekin . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Zaintzaileak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. 3.4.2. 3.4.3. 3.4.4. Adinekoak zaintzen dituzte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Familia zaintzen dute . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Norbere burua zaintzen al dute? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nola ikusten dute beraien zaintza etorkizunean? . . . . . . . .
51 55 56 56 65 71 73 75 77 79 79 81 82 83 83 85 86 86 86 87 88 88 89 91 97 106
4. SARE SANITARIOA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Ekipamendu eta zerbitzuen sakabanaketa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2. Hiru belaunaldien ikuspegiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Adineko belaunaldia: sendagilearen irudia eta zerbitzu sanitarioen erabilera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.2. Tarteko belaunaldia: sendagilearen irudia besteentzat da . 4.2.3. Belaunaldi gaztea: sistema sanitarioarekin noizbehinkako harremana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Arreta profesionala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1. 4.3.2. 4.3.3. 4.3.4. 4.3.5. 4.4. 4.5. 4.6. 4.7. Arreta onak duen garrantzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Erizainaren irudia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Etxez etxeko pertsonal sanitarioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pertsonal sanitarioaren telefono bidezko arreta . . . . . . . . . Osasun-arretako hizkuntza: euskara/gaztelania . . . . . . . . .
Ospitale-eremua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Osasun pribatua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Terapia osagarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Talde jakin batzuen berariazko gaiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. LABURPENA ETA NABARMENDU BEHARREKO ELEMENTUAK Metodologia-eranskina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia-erreferentziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. SARRERA
2005eko maiatza eta 2006ko otsaila bitartean landa-eremuko osasunari buruzko ikerketa bat egin zen, emakumeen ikuspuntutik. Ikerketa Euskadiko Landa Eremuko Emakumeen Batzordearen interesak eraginda abiatu zen, Mendikoiren koordinaziopean, eta Eusko Jaurlaritzako Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Sailak IKTri eskatu zion. Eta azken hori, emakumeek landa-eremuan bizi duten egoerari buruzko aurreko ikerketa bateko esperientzia dela eta1, UPV-EHUrekin harremanetan jarri zen ikerketa hau aurrera eramateko. Hori dela eta, ikerketa-dinamika moduan Batzorde horretako emakume-elkarteekin elkarrizketa informatiboak nahiz sintesi-bilerak eta bateratze-lanak egin dira, eta administrazioei nahiz gizarte-eragileei eta gizarte-aktoreei zuzendutako emakumeen beharrak nahiz eskaerak adierazteko orduan beraien ikuspegia eskaini dute. Aipatu, halaber, ikerketa hau egiteko IKTko proiektuaren arduradunaren Pilar Santamararen laguntza izan dela. Ikerketa honen helburua Euskadiko landa-eremuan bizi diren emakumeek beraien osasuneko praktika sozialak ulertzeko moduan sakontzea da. Baina ikerketaren emaitzak eman aurretik, EAEko landa-eremuko emakumeen ezaugarri batzuk aipatzea egokia iruditu zaigu; batik bat, ikerketa honen eremua ezagutzen ez duten irakurleengan pentsatuta. Horrela, bada, landa-emakumeei buruz hitz egitea beharrezkoa dela esan behar da, eta ez, aurreko ikerketan planteatzeko aukera izan genuen moduan, landa-emakumeari buruz; ez baitago landa-emakumeen profil bakarra, baizik eta asko. Landa-udalerriak EAEko udalerrien % 51 dira eta lurrazalaren % 59 hartzen dute, baina biztanleriaren % 4,6 baino ez da bizi bertan. Landa-mundukoa ez den biztanleria baino zaharragoa da, baina, hala ere, une hauetan EAE osoak baino hazkunde begetatibo handiagoa du, baita jaiotza-tasa handiagoa ere. Hazkunde hau oso lotuta dago hiri-eremutik datozen pertsonentzat landa-mundua bizileku moduan hartzen ari den garrantziarekin; izatez, landa-eremuan bizi direnak ohartzen dira gero eta zailagoa dela beraien herrian bertan etxebizitza bat erostea; izan ere, etxebizitzak garesti direnez, biztanle batzuek soilik daukate erosteko aukera, askotan hiri-eremukoek. Biztanleriaren dinamika horiek landa-eremuko berariazko sozialtasunean eragiten ari dira, eta landa-eremu hori bizikidetza-eremu moduan ikusten da albokotasunari begiratuta. Hau da, ohiko eremu hori aurrez aurreko auzotasuneko egoerek markatzen dute, eta horien oinarrian urtetako belaunaldi arteko jarraitasuna dagoenez, koherentzia
1 Santamara, Pilar; Arrieta, Eider; Jausoro, Nekane; Davila, Andrs eta Hernndez, Ana (2004): Las mujeres en el medio rural vasco-2004-Emakumeak euskal landa eremuan. Nekazaritza eta Arrantza Saila, Vitoria-Gasteiz.
EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN
eta egonkortasun propioa hartzen ditu. Emakumeen ikuspuntutik, auzoko sozialtasun hori, ordea, herrian bizi soilik egiteko funtziora aldatu denean, lekuaren idisionkrasia erlazionalak indarra galtzen hasi du, bai dimentsio pertsonalean, bai instituzionalean; Esate baterako hiri-logikan oinarritutako planteamenduek herriko auzo-lanak ordezkatzen dituztenean. Landa-eremu ugaritako maskulinotasun-tasa handiak ez dute arazo handirik sortzen EAEn, nahiz eta emakumeen portzentajea hiri eremuetan baino txikiagoa izan, aztertutako udalerrietan biztanleriaren % 48 dira (landakoak ez diren eremuetan biztanleriaren % 51 dira emakumezkoak). Isolamendua ere ez da EAEko landa-eremuko ezaugarrietako bat. Biztanleria lurraldean sakabanatuta dago, baina landa-nukleoen arteko eta horien eta hiri-nukleoen arteko distantziek ez dute beste landa-eremu batzuetan sor dezaketen arazorik sortzen. Hala ere, aipatzekoa da biztanlerianukleotik kanpo bizi den emakume-portzentaje handia, Gipuzkoan eta Bizkaian % 40 ingurukoa da, Araban, aldiz, egoera oso bestelakoa da eta emakumeen % 95 bizi da biztanleria-nukleoren batean. Euskadin mugikortasuna gehiago dugu isolamendua baino, eta, hain zuzen, horixe da gaur egungo landa-emakumeen ezaugarri bat. Adineko belaunaldiaren kasuan, mendeko mugikortasuna da, batetik bestera mugitzeko beste batzuen laguntza behar baitu; tarteko belaunaldiaren kasuan, aldiz, orokortutako mugikortasuna da. Belaunaldi horretako emakumezkoak baitira familiakoak, seme-alabak nahiz gurasoak zaintzearen eguneroko ardura bere gain hartzen dutenak; eta horri egiten dituzten jarduera eta lan guztiak batuta, egunero lanaldi anizkoitza (Pigalle, 2000) esango genuke. Landa-munduko emakumeek eginiko autoaren erabilerak distantziak erlatibizatzera garamatza, eta hori gero eta nabarmenago ikusten da belaunaldi gazteagoetan. Izatez, belaunaldi gazteen artean, aisialdia nahiz ikasketak edo lana dira landa eta hiri-mundua uztartzen dituen eguneroko zereginak. Garraio pribatuaren garrantzia (autoa) handia izan arren, emakumeen % 35ek uste du garraio publikoa hobetzea dela herriak aurrera egiteko ekimen garrantzitsuenetako bat. Ingurunearen arabera, egoerak aldatu egiten dira, baina, betiere, zailagoa da biztanleria-nukleotik urrun bizi direnentzat, bizilekuaren eta geltokiaren arteko distantziak handiak baitira. Hala ere, zenbait gaik eremu guztietan arazoak sortzen dituzte: esaterako, gazteenak ados daude asteburuetan garraio publiko gutxi dagoela esatean, eta eskola-adineko seme-alabak dituzten emakume askok derrigorrezkoa ez den hezkuntza-zikloetarako garraio antolaturik ez izatea salatzen dute. Halaber, beraien kabuz mugitzeko gai ez diren adinekoen egoerak kezka sortzen du, eta ildo horretan, zerbitzu gutxi daudela uste da.
10
SARRERA
Familia-nukleorik ohikoena seme-alaba bat edo bi dituen bikoteak osatzen du, eta seme-alaba hori adin jakin batera iristen denean, independizatu egiten da (etxebizitza gehienetan 3 edo 4 lagun bizi dira). Hiru belaunaldiko familiak ez dira ohikoenak, eta bakarrik bizi diren 65 urtetik gorako emakumeen kopurua nabarmentzen da: % 22, alegia. Emakumeen % 65 ezkonduta dago edo bikotekidearekin bizi da, % 1,2 bereizita edo banatuta, % 15 alarguna eta ia % 19 ezkongabe dago. Emakumeen % 38k 2 seme-alaba ditu, % 17k 1 eta % 23k ez du oinordetzarik. Emakumezkoen bizitzeko forma eta erritmoa baldintzatzen duen gauzetako bat mendeko pertsonak egotea da. Ildo horretan, % 22k dio seme-alabak dituela bere gain, % 8k adinekoak eta % 1ek beste mendekotasun egoerak dituzten pertsonak; hots, era bateko edo besteko gutxitasuna dutenak. Emakumeek hurbiltasun erlatibo batean ekipamendu eta zerbitzuak egoteari ematen dioten garrantzia oso lotuta dago inguruko pertsonen egoerak sortzen dien kezkarekin, eta horrek beraiei eragiten dien lanarekin. Hiri-eremuarekin alderatuta, antzemandako desberdintasunetako bat ekipamendu eta zerbitzu jakin batzuek lortzeko zailtasunean datza. Zailtasun horiek, batik bat, pertsonen zaintzarekin lotutako eskaeretan oinarritzen dira (eta horren ondorioz, generoaren araberako lan-banaketaren eredu tradizionalaren iraupenarekin oso lotuta daude; eredu horretan emakumeek etxeko lanak egiteaz gain, gurasoen eta oinordekoen zaintza beraien gain hartzen dute); baina, baita, positiboki baloratutako adinekoentzako programatutako aisialdi-jardueretan ere: gimnasia, tailerrak, hitzaldiak, dantza. Azken batean, alde batetik ekipamendu- eta zerbitzu-eskaintza hobetu izanaren pertzepzioa dago eta era berean, horiek sustatzeko eta hobetzeko eskaera. Emakumeentzat oso gai garrantzitsuak dira landa-inguruneak hiriingurunearekiko autonomia izan dezan, eta biztanleria inguru horretan gera dadin. Hizkuntzari dagokionez, nabarmentzekoa da soilik euskaraz hitz egiten duten gipuzkoarren portzentajea (% 86), eta hizkuntza hori erabiltzen duten emakumezko arabarren portzentaje txikia (% 3). Bizkaian portzentajea % 45ekoa da. Emakumezkoen % 10ek soilik ez du ikasketarik, eta horien artetik % 70ek 65 urte baino gehiago ditu. Emakumezkoen erdiak baino gehiagok oinarrizko ikasketak ditu (% 54k), baina gazteenen herenak baino gehiagok eta 26 eta 39 urte bitarteko laurdenak unibertsitate-ikasketak ditu. Oro har, emakumezkoen
EAEko landa munduko emakumezko biztanleen deskribapen orokorra egiteko erabilitako datuen jatorria hauxe da: Santamara eta beste batzuk, 2004.
2
11
% 15ek unibertsitate-ikasketak ditu. Datu horiek eta beraien bikotekidearenak ez dira oso desberdinak. Desberdintasun azpimarragarrienak adinean gora doazen emakumeetan antzematen dira, baita nekazaritzako lanbide-prestakuntzan ere, gizonezkoak emakumezkoak baino hiru aldiz gehiago baitira. Gaztetaldea azpimarratzekoa da, lehen mailako ikasketak dituzten gizonezko-taldearen pisuagatik (% 55), neskek, aldiz, prestakuntza-maila aurreratuagoak 2 dituzte, eta % 19k soilik du lehen mailako ikasketa . Bestetik, landa-emakumeen izaera eratzeko oinarrizko elementuei erreparatzen badiegu, baserri-jarduerarekin nahiz landa-inguruneko berariazko sozialtasunarekin dagoen identifikazioa nabarmenduko genuke. Bi elementu horiek elkartuta edo banatuta egon daitezke. Izan ere, zenbait emakumerentzat emakume baserritarra izateak automatikoki landa-emakume izatea eragiten du, eta, kasu honetan, bigarren identifikazio elementua bigarren maila batean geratzen da. Beste batzuentzat, aldiz, landa-mundukoa izatea baserriaren erreferentziatik kanpo dago (landakoa da, baina ez baserritarra). Landa-emakume baserritarren artean, beraien lanaren izaera profesionala azpimarratzen da (bertan, baserria lan-jarduera moduan hartzen da ordutegi, soldata, opor, baja eta abar dituen erregimen partikular moduan); eta, horrez gain, baserritarren jardueraren irudi soziala aldatu nahi da (inolako onarpen edo prestigiorik ez izatean belaunaldi gazteenentzat ez baita erakargarri) baserri-munduaren etorkizuna finkatzeko asmoz. Horiek dira emakumezkoen ezaugarri batzuk, eta hain zuzen, aurreko ikerketa batzuetan, 2004an egindakoan kasu, zaintzarekin lotutako zerbitzuak nahiz osasun-arretarako ekipamenduak eta zerbitzuak ezartzeko eta finkatzeko kezka azaldu zuten. Horrela, bada, oraingo ikerketa honetan landako eta Euskadiko emakumezkoek partekatutako jarrerak ezagutzen saiatuko gara. Jarrerok oso antzekoak dira, nahiz eta egoera bakoitzaren arabera abardura desberdinak egon (belaunaldi-artekoak, lan-mundukoak, familiartekoak eta abar).
12
2. OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK
Osasunaren alorrean espezializazio-, profesionalizazio- eta instituzionalizazio-prozesu asko bateratzen dira, eta horren ondorioz, azken bi mendeetan osasunaren alorra diziplina ugariren xede bihurtu da (zuzenbidea, biologia, antropologia, ekonomia eta abar). Beraz, ez da harritzekoa askotan osasunaren alorra kontraesankorra izatea, arrazoibide askotarikoen bidez (juridikoa, zientifikoa, filosofikoa edo politikoa) aurkeztu baita. Azken batean, talde eta erakunde askok nahiz era eta maila guztietako agenteek dute osasunarekin lotutako gaiak finkatzeko interesa, osasunaren izenean zer esku-hartze mota egin eta justifikatu daitekeen, hori egitea nori dagokion, nola eta noiz... Horrela, bada, Osasunaren Munduko Erakundeak eta farmazia-laborategiek, nahiz arlo horretan inplikatutako edozer instantziak (partikularra edo asoziatiboa, publikoa nahiz pribatua) parte hartzen du osasunari buruzko deklarazioa egiten; betiere, osasuna, gai mediko, moral, mediatiko eta abar moduan hartuta. Horrela, osasun-forma eta praktika batzuk zilegi bihurtzen dira besteen kaltetan; eta horren bidez, osasunari emandako definizio partikularra, kasu bakoitzean, definizio zilegi bihurtzen saiatzen dira. Pentsa dezagun, esaterako, Ipar Ameriketako arazo izan zen alkoholismoaren sorreran (Gusfield 1981 eta 1996). Mende bat baino gehiagoz, hainbat instantziak arazoaren mugak finkatu zituzten (forma eta oinarria, esanahiak eta adierazpideak), baita hori tratatzeko bitartekoak eta baliabideak ere: Elizak alkoholismoa arazo moraltzat (Salbazio-armada) hartuko du, Estatuak, aldiz, legezko arazotzat joko du (lege lehorra), eta, azkenik, medikuntzak, osasun publikoko arazo bihurtuko du (izaeraren arazoa). Definizio zilegiak, baina erakundeen arabera kasu bakoitzean oso desberdinak. Hori dela-eta, gizarte-talde bat edo bestea osatzen dutenek partekatutako zenbait irudikapenetan aipatutako definizioekin (indibidualak eta kolektiboak, aldi berean) batera aztertu beharko dira. Definizio sozialak dira gauzak ikusteko modu bat ezartzen duten heinean, edo, hobeto esanda, garai eta gizarte jakin batean gauzak erakutsarazteko berariazko modu bat da ezartzen duten heinean. Hurrengo orri hauetan ikerketa honetan parte hartu duten emakumezkoek (eta gizonezkoek) osasuna, orain eta hemen, nola ikusten duten jorratuko dugu. 2.1. Osasunak errealitate konplexu eta aldagarria adierazten du Osasuna eta gaixotasuna kontzeptuak, landa eta hiria kontzeptuak bezala soziohistorikoak dira. Horrek zera adierazi nahi du: horietako bakoitzak historia bat 3 edukitzeaz gain, gauzatzeko baldintza sozial jakin batzuk dituela, eta, horren ondorioz, gauden lekuaren eta unearen arabera, hainbat esanahi izan ditzakeela. ZerGauzatzeko baldintza sozialak orientazio-aldaketetan gauzatzen dira (politikoak, zientifikoak, estetikoak...), eta horiek zenbait lekualdaketa egiten dituzte horrela, zerbait mutur batetik erdi3
15
baitengatik osatzen da horietako bakoitza kontzeptu sozial edo proposizio konplexu eta aldagarri moduan: konplexua, hitz bakoitzak gauza asko esan nahi dituelako; eta, aldagarria, izendapen horrek espazio eta denboran zehar hainbat gauza esan nahi dituelako (Ibez, 1993:127). Horren ondorioz, osasunaren alorrak ezinegon, tolerantzia, mehatxu, jardunbide... berberak ezingo ditu adierazi, ez leku berean baina garai desberdinetan (XVIII. mendeko kosmetikoen eta XX. mende amaieran Europan eguzkia hartzen egotearen kasuak, esaterako), ezta garai edo une berean baino leku desberdinetan ere (esaterako, Europar Batasuneko kide batzuen arteko ikaragarrizko aldea, Holanda eta Frantziarena kasu, Estatu 4 batean eta bestean erditzeko moduari buruz) . Osasuna terminoak errealitate konplexu eta aldagarria adierazten duela erreparatzeko, nahikoa da azken hamarkadetan osasunari buruz emandako hamaika definizioak errepasatzea. Erantsitako taulan bildutako gutxiak alderatuz hedapen handiena izandakoak aukeratu dira, berrogeita hamar urtetan Ren Leriche zirujauaren bertsio begetatiboan izandako aldaketaren zirriborroa ezagut dezakegu: Osasuna organoak isilpean bizirik egotea 5 da , eta Osasunaren Munduko Erakundeak Alma-Ata deklarazioan lehen arretari buruz aurkeztutako bertsio programatikoan hau dio: Osasuna erabateko ongizate fisiko, buru-ongizate eta ongizate soziala izatea da, baita oinarrizko giza eskubidea ere. Ahalik eta osasun-maila altuena lortzea da mundu guztiko lehentasunezko helburu soziala, eta, horretarako, sektore askoren ahalegina behar da (OME, 1978:2). Izatez, erakunde horrek berberak hogeita hamar urte lehenago bere Sorrerako Gutunean aurkeztutako definizioaren birdefinizio edo zabalpena da.
gunera eramanez, edo hondo-hondotik lehen planora aldatuz; eta horren ondorioz, zerbait bat-batean ikus daiteke (Vigarello, 1993). Horixe gertatu zen, esaterako, XX. mendean minbiziek nahiz kardiopatiek (Skrabanek eta McCormick, 1992) eragindako berrikuntzarekin. Berrikuntzak ez ziren izan horiek ordura arte ezagutzen ez zirelako, baizik eta mikrobiologia pasteuriarraren bidez operatutako birkokapen eta lekualdaketek jo mugan jarri zituelako gaixotasunok ordura arteko infekziogaitzen ordez. XIX. mendean guztiaren ardatz ziren infekzio-gaitz horiek osasungaiztasuna (hirikoa, jendearena, miserablea...) lokalizatzeko eta garbiketa moralizatzeko (txiroaren higienea eguneroko gauza bihurtuz) erabiltzen ziren (Vigarello, 1991). Gainontzean, aldaketa esanguratsu horiek XIX. mendeko literatura ingelesean landa-komunitateak tratatzeko moduan (Williams, 2001), edo XX. mende erdialdean Ipar Ameriketako administrazioak pobrezia tratatzeko moduan (Gusfield, 1981) izandako aldaketen antzekoak dira. 4 Lehenengoen kasuan, oso laguntza tekniko gutxirekin erditze erdia baino gehiago etxean (% 33) edo osasun-zentroetan izaten den bitartean, bigarren kasuan, kontrakoa gertatzen da, erditzeen % 99,5 Frantziako ospitaleetan gertatzen dira, bertako laguntza tekniko guztia eskura izanik. Ildo horretan, mina tratatzeko moduan ere ikusten dira desberdintasunak (epidurala batean % 15ek hartzen du, eta bestean, % 70ek, hurrenez hurren), baina hala ere, heriotza-tasa nahiz jaiotza inguruko gaixotze-tasak antzekoak dira (Akrich eta Pasveer, 1996). 5 Lerichek 1936an De la sant la maladie Encyclopdie Franaise delakoaren VI. liburukian planteatutako definizioa (eta Canguilhem-en aipatua, 1986: 63).
16
OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK
1938 Osasuna gorputz-forma eta -funtzioaren oreka er- Perkins, W:H: latiboko egoera da, eta aldatzeko joera duten indarren aurreko organismoaren doiketa dinamikoaren ondorio da 1946 Osasuna erabateko ongizate fisiko, buru-ongizate Sampar (OMEk eta ongizate soziala izatea da, ez da gaixotasun Sorrerako Gutuedo gaitzak ez izatea soilik nean erabakitakoa) 1956 Osasuna organismoak egokitzeko lan egiten Dubos, R. duen egoera da, norbanakoaren osotasuna babestuz. Osasuna erlatiboki ondoez eta sufrimendurik gabeko egoera fisiko eta mentala da, eta norbanakoari bere inguruan ahalik eta hobekien funtzionatzen laguntzen dio. Osasuna duenak bere proiektua edo proiektuak aurrera eramateko aukera du, eta, horren ondorioz, kode genetikoan adierazi gabeko indar soziokulturalak sartzen dira indarrean 1966 Osasuna inguruneko desleialtasunen aurreko tole- Canguilhem, G. rantzia-marjina da (...). Osasuna segurtasun- eta aseguramendu-multzo bat da: orainaldirako segurtasuna eta etorkizunerako aseguramendua. () Gizakia osasun-egoera onean sentitzen da eta hori da osasuna normal dagoenean baino gehiago hau da, inguruneari eta bertako eskakizunei egokituta araututa dagoela sentitzean; hots, bizitzeko forma edo arau berriak jarraitzeko prest dagoenean 1975 Osasuna ongizate fisiko, mental eta soziala izatea Terris, M. da, baita funtzionatzeko gaitasuna izatea ere, ez da soilik gaixotasun edo ezintasunik ez izatea. (.) Osasuna ez da zerbait absolutua, baizik eta prozesu jarraitu bat, eta heriotzatik gaixotasunaren gailurra erabateko osasun-egoera izateraino zabal daiteke
Antologia labur horretan, definizioak hobetzeko grina antzeman daiteke, definizio batzuk besteak zuzentzen baitituzte. Lehenik eta behin, OMEk ez du nahi osasuna gaixotasunik ez izatea definizio negatibora mugatzea; bestetik, erabateko ongizate fisiko, mental eta soziala proposamena ezinezko iruditzen zaienak hori zuzentzen saiatzen dira eraginkortasunaren aldetik, eta aha17
lik eta hobekien funtzionatzeko gaitasunaren bidez proiektuak aurrera eraman ahal izateko aukerari deituko diote osasuna. Ibilbide horretan, erreferentzia biologikoa osasunari buruzko aipamenetan nagusitasuna galtzen ari da, eta 6 horren ordez, bizi-kalitatea terminoa ari da indar hartzen. Ildo horretan, laguntzako sistema sanitarioa osasunarentzat garrantzitsu diren beste alderdi batzuekin uztartzen hasi da esaterako, prebentzioa edo heziketa eguneroko bizitzan, osasungarria eta kaltegarria muga bata bestearengatik gertu dagoelako. Beraz, ez gaitu harritu behar ikerketa honetan parte hartu duten emakumezkoek nahiz gizonezkoek dituzten osasunari buruzko eguneroko bizipenak osasungarriaren eta sanitarioaren arteko harremanaren ondorio izatea. Osasunari onura eragiten dioten aztura eta portaerak edo osasunean eragin kaltegarririk ez dutenak izango dira osasungarri (aitzitik, kaltegarriak edo osasunaren kaltekoak izango dira osasunari kalte egiten diotenak; esaterako, erretzea, bizitza sedentarioa izatea eta abar), eta balizko gaixotasunen aurrean prebenitzeko eta osasuntsu jarraitzeko gaitasuna ematen du; beraz, baita ongizatea izatekoa ere. Halaber, sanitarioa hitzak ere antzekoa egiten du osasun-kontsultako eta -arretako (lehen mailako arreta, ospitaletakoa...) beste zerbitzu eta baliabide (baliabide material nahiz giza baliabide) batzuekin, eta, horien ardura da osasuna zaintzea (kontsultak, analisiak, probak, azterketak) nahiz osasuna suspertzea (tratamenduak, ebakuntzak eta abar). Halaber, komeni da azpimarratzea harreman hori noranzko batekoa, sanitariotik osasungarrira, nahiz bestekoa, osasungarritik sanitariora, izan daitekeela. Lehenengo kasuan, osasun-arreten medikalizazioari erreparatuko zaio; bigarrenean, aldiz, eman nahiz hartu daitezkeen osasun-zaintzen so7 zializazioari .
6 Bizi-kalitatearen ideiak ez ditu berrogei urte baino gehiago, lehen aldiz garai hartako Ipar Ameriketako Estatu Batuetako presidente Lyndon B. Jonsonek erabili zuen, gauza materialen ugaritasunetik haratago zioan bizimodu ona adierazteko irizpidea ezarri nahi izan zuenean. Izatez, kantitatearen eta kalitatearen betiereko oposizioaren forma berri bat baino ez da; oposizio horrek, bitxia izan arren, bizi-kalitatearen ikusmolde berari eragiten dio, sarritan bizi-kalitate hori adierazle batzuetara soilik mugatzen da, hain zuzen, populazio terminotan horren berri eman nahi den adierazleetara. Izatez, eta arestian adierazitako definizioetara egokituta, bizi-kalitatea mota bateko edo besteko pazienteek beren osasun-egoera (fisikoa, mentala eta soziala) nolakoa den ulertzeko modua dela esaten da, hori ahal den heinean neurtuta. Bizitza kalitatea murrizteak, haatik, bizi-kalitatea bizitzen den kantitatea baino garrantzitsuagoa izatearen joera bermatzea eragiten du (Annas, 1996:63). 7 Emakumeek osasunaren familia-zaintzaren (baita gaixotasunarena ere) ardura izatean, osasunari eta hori ohituren bidez prebenitzeari buruzko instituzioetako mezuak jasotzen dituzte, horren ondorioz, gizonezkoak baino kontzientziatuago daude esparru horretan (koipe onak arrain urdina, koipe kaltegarriak opildegia, prestatutako jakiak, barazkiak, fruta...).
18
O S A S U N G A R R I A
ZAINTZA
ARRETA
sozializazioa
medikalizazioa
S A N I T A R I O A
Bereizketa hori garrantzitsua da, genero arteko desberdintasun nabarmena islatzen baitu: emakumezkoak arduratzen dira zaintzez eta gizonezkoak, ahaz8 tu egiten dira horietaz . Horren ondorioz, gizonezkoek sare soziosanitarioko oinarrizko arreta terminotan ulertzen dute osasuna; emakumezkoek, aldiz, familiartekoek, lagunek, auzokoek... osatutako sare sozialak emandako osasunlaguntza moduan; hau da, osasuna egunero jarduten duten zaintza da eta eten9 gabe horretaz kezkatzeaz gain, aurretiaz lan-jarduna beteta izatea eragiten die . Zerbaitengatik du zaintzak arretak baino konnotazio zabalagoa eta osatuagoa. Zaintzak harreman horizontalak, simetrikoak eta parte hartzaileak izatea eragiten du; aitzitik, arreta bertikala eta asimetrikoa da, eta ez da inolaz ere
8
Ikerketa honetako talde batean hiru gizonezkok izandako elkarrizketa jarriko dugu adibide-
tzat: Eta norbait zaintzeko orduan, zer moduz familiarteko sarearen laguntza? 1Nik uste dut hori ere lehen baino gutxiago, gauza guztietan bezala. 2Hori uste dut nik ere, leku guztietan bezala gehiago egin da. 1Gero eta independenteagoak gara, gero eta hotzagoak. 3Indibidualistak. 1Egoistak. 2Familiaren kontu hori, jo, nik nire andrearekin (kanpokoa da) hitz egiten dut, eta han eta hemen familiaren kontzeptu oso bestelakoa dugu, han askoz ere errotuago dago familia-kontzeptua, familia-laguntza eta horrelakoak. Niri hango kontzeptuari buruz hitz egiten didanean, bada, zer esango dizut ba, nik ez dut inoiz hauteman horrelako kontzepturik, baina horrez gain, orain askoz ere gutxiago. Bakoitza geure kasa bizi gara. Zerbait heredatu behar denean, familia guztia oso elkartuta edo haserretuta egoten gara, baina gainerakoan leku guztietan bezala. Nik makina bat kasu ikusten ditut ama gauza bat eta bestea esanez diharduena, baina inortxok ere ez dio kasurik egiten. Zer gertatzen da! 1Gai hori nik bizi izan dut. Ez ditut gurasoak zaindu, nire ama nire ahizpa gazteenekin bizi izan da, nire aita hil egin zen (2T) 9 Ildo horretan, egokia da lanaldi bikoitz (Artazcoz, 2002) terminotik haratago joatea eta lanaldi anizkoitza (Pigalle, 2000) terminotan hitz egiten hastea, baita horretan egunero diharduten emakumeen osasunean duen eraginagatik ere.
19
parte hartzailea, zentzu sozialari erreparatuta. Zaintza gehiago da sektore artekoa, arreta, aldiz, sektorekoa soilik izateaz gain, instituzionala edo isolatutako programa edo berariazko zerbitzuetara mugatzen da (Tejada de Rivero, 2003:5). Desberdintasun hori kontuan hartuta antolatu ditugu hurrengo kapituluak, familia-sareari eta osasun-sareari buruzko aipamenak egiten dituztenak, hurrenez hurren. Baina horretan buru-belarri sartu aurretik, hurrengo orrialde hauetan emakume horiek proposatutako osasunari buruzko definizio sozialak zein diren jorratuko ditugu xehetasunez. 2.2. Osasuna, ongizate pertsonal moduan ulertuta Ikerketa honetan aztertutako belaunaldi desberdinetako landa-eremuko emakumezkoen artean, osasuna ongizate pertsonal moduan ulertzen da, ongizatea, betiere, norbere buruarekin eta gainerakoekin ongi egotea dela ulertuta. Beraz, elkarketa hori gorputz- eta emozio-orekaren (norbere buruarekin ondo egotea...) eta landa sozialtasunaren artekoa (...gainerakoekin ongi egotea) izango da, eta, horiei, hirugarren dimentsio bat erantsiko zaie, bizi-kalitate naturala (inguruarena), alegia.
Bizi-kalitate naturala Landasozialtasuna
Osasuna = ongizate pertsonala norbere buruarekin eta gainerakoekin ongi egotea
Gorputz eta emozio-oreka
2.2.1. Gorputz- eta emozio-oreka Ongizate pertsonalaren lehenengo dimentsio horrek zeure buruarekin ongi egotea zer den adierazten du, sentsazioen (gorputz-gozamen eta gorputz-ondoez terminotan; garrantzitsuena, gorputzeko gauza guztiek funtzionatzea izanik) eta sentimenduen (eta horrek emozionala afektibo bihurtzen du zerbait mentala baino gehiago) alderdi bikoitza kontuan hartuta. Sentsazio eta
20
sentimendu horiek oreka irudi horren baitan elkartzen dira, beraz, orekak bi alderdi ditu aldi berean: gorputza eta emozioak10. Taldeetan nahiz elkarrizketetan azaldutako irudi horren bidez agerian geratzen da emakume horientzat osasun-kontzepzioak eguneroko praktikak kontuan hartzen dituela: lan- eta atseden-erritmoak, elikadura, bai norberaren nahiz ondokoen zaintza, norberarentzako denbora... Beraz, osasun fisiko eta mentalari egindako ohiko erreferentziatik haratago joaten dira.
2. Ba gorputza orekatu egotean, bere martxan egotean, sistema guztiak, behar duten egoeran egotean,eztakit hori izango litzateke osasuna, dena Zutakore be bai? 3. Bai, nik uste dut baietz,ondo sentitzean norbera, norbere buruakin Eta zuek ee jaramon egiten diozute horri, horren atzetik egoten zarie? 3. Ez gehiegi, nik ustet det ezetz,oseake 2. Nik garrantzia ematen diot horri eta saiatzen naiz hori horrela egon dadin eztakik, alegin bat egiten bai, ohitura batzuk ikasten eta ohitura hoiek mantentzen eta familiari erakusten, nik horri ematen diot garrantzia 3. bai hola da baina eztakit iten deun, hori da ez helburua eztakit iten deun ber dan bezela askotan gauz pila bat usten ditugu alderdi batea, gure osasungarri izango liratekeenak, denboragatikan edo (9E)
Bestetik, osasuna aipatutako oreka bidez planteatzean, osasuna egoera nahiz prozesua dela ulertzen dugu. Orekari eusteak alderdi onen eta ez hain onen arteko etengabeko konpentsazioa eskatzen du; horrela, bada, osasuna denbora berean eta beti martxan jartzen den zerbait bezala azaltzen da (Davila, 2004). Beraz, osasuna bizi-erritmoa da, oreka behin eta berriz egonkortzen den etengabeko prozesua, horrela agerian geratzen da horrek duen arriskua esku-hartze orotan eta osasuna zaintzea, tratamendu mediko kontzientea egitearen moduan, horrek baldintzatzen du (Gadamer, 1996:129). Adineko belaunaldiko emakumezkoak oso sentikorrak dira horri dagokionez; izan ere, gaur egun beraien zahartzaroa bizitzen ari dira egunerokotasunean erabateko ongizateaz disfrutatuz, baina gaur egun hain ohikoak diren prebentzio-praktiIkusmolde hori ikerketa honetan parte hartu duten emakume guztiek horrela ulertzen dute, bai landa-eremukoek, bai hiri-eremukoek. Horrela antzeman daiteke hiriko talde batean esandakoan: Osasuna zeure buruarekin ondo egotea da esparru guztietan () Ez oso euforiko sentitzea, ezta oso ozpinduta egotea ere. Osasuna neure buruarekin gustura egotea dela esango nuke, ez sentitzea, ez sufritzea, ez fisikoki, ezta psikologikoki ere, baizik eta moralki orekatuta egotea (3HT).
10
21
kak lehenago beraien bizitzara egokitu gabe, beraiek gazteak zirenean ez baitziren kontuan hartzen. Izatez, belaunaldi horretako emakumezkoen artean, osasuna gaixotasunik ez izatearekin lotzen da, baina gaixotasunik ez izatetik haratago, osasunak beste ezer baino lehenago dimentsio emozionala du eta lasaitasuna izatea azaltzen da ongi egotearen oinarrizko alderdi moduan. Ildo horretan, emakume horientzat ikaragarrizko garrantzia du familia-medikuak, horrek ematen baitie segurtasuna. 2.2.2. Landa-sozialtasuna Ongizate pertsonalaren dimentsio hori hiru belaunaldietako emakume guztiek nabarmentzen dute, eta guztiak ados daude auzoko eta belaunaldi-arteko eguneroko harremanek (ingurune horretako ezaugarriek, alegia) ingurune bereziki atsegina eratzen dutela esatean. Ingurune horretan, auzokoak elkar ezagutzeak egunerokotasunari lasaitasun handiagoa ematen dio mendekotasuna duten pertsonen (haurrak nahiz adinekoak, gaixotasuna dutenak edo ez) arretari dagokionez, horiek kalean daudenean guztien zaintzapean baitaude.
porque kalea urten dakun ba jentie ezautzen dabelako eta berarentzako inportantie de kalea urten dakun ba saludatie eta ene hola guapa ta hoi bera enkantauta joaten da eta aldamenea etorten barabe eta gero ezpaleki hori danak ezautzen dabe eta ekarriko luke etxea ta ordun aspetutik ni libriauana igual ezta? Klaro E.n [hirigunea] ba hori ezin dau ei () eta ba ondo jentik ondo iten dau jendik bakixe ze pasa hakon ez gaixotasune ailegakona eta ordun ba gertaten danin bueno guazen B., B. izena du gure amak pasita eta juten di pasiatzea eta zu eon trankil eta nahi dot esan ondo jentin alderditik bai sorpresa hartuitugaz (9E)
Gaur egun alderdi positibo hori nagusi den arren, horrek dakarren alderdi negatiboa ere azpimarratzen dute; hots, kontrol soziala (txutxu-mutxuak, bekaizkeriak...). Kontrol sozial horrek pertsonen oreka emozionala eta auzokoen arteko bizikidetza urratzeko arriskua sortzen baitu. Landa-sozialtasunaren berariazko alderdi bat, adineko emakumezkoen artean, gaixo daudenei eskaintzen dieten laguntza da deien eta bisiten bidez. Laguntza hori ez da ematen familia- eta adiskidetasun-loturak daudelako soilik, baizik eta beraiek sozializatutako auzotasun eta elkar laguntza loturak daudelako, eta, hain zuzen, lotura horien bidez jakiten dute norbait gaixo dagoela, edo gaixotasun horren bilakaeraren edo prozesuaren berri.
22
Landa-sozialtasunaren alderdi positibo horren kontra elkarrizketatu batzuek gaixotasun-egoera batzuen aurrean, kontrol sozialak berak zenbaitetan sortzen duen estigmazioa aipatzen dute; batik bat, gaixotasun jakin batzuetan (esaterako, buru-gaixotasunen kasuan). Hala ere, ez dago adostasunik guztien artean hori landa-ingurunean bakarrik edo hiri-ingurunean ere gertatzen dela esateko orduan. Hiri-ingurunean, ordea, anonimatu handiagoa dagoela diote, 11 onerako nahiz txarrerako .
Harremanen eta ingurunearen ikuspuntua kontuan hartuta, landa-emakumeek beraiek bizi diren ingurunea hiri-ingurunea baino sanoagoa dela uste dute osasunarekin lotutako bi ideia direla eta: batetik, landa-sozialtasunaren berezko ezagutzagatik, eta, bestetik, inguruneko bizi-kalitate naturalagatik.
Izatez, zenbaitetan, landa-ingurunetik hiri-inguruneko kontrol sozial txikia mitifikatu egiten da, eta ahaztu egiten dute kontrol soziala oso eskala desberdinetakoa izan daitekeela. Ikerketa honetako hiri-kontrasteko diseinutik aipa dezakegu zenbait gaixotasunek, eta ez bereziki buru-gaixotasunek, duten estigma horrek antzeko elementuak dituela landa-ingurunean nahiz hiri-ingurunean.
11
23
2.2.3. Bizi-kalitate naturala Osasunaren alorrean, naturala eta artifizialaren arteko tentsioa behin eta berriz azaldu da elkarrizketetan, bai elikagaien industrializazioarekin lotuta, bai landareen eraldaketa farmazeutikoarekin edo nekazaritzan fitosanitarioen 12 eta ongarrien erabilerarekin lotuta . Naturala gero eta gutxiago dago, gero eta ez ohikoagoa da, eta hori merkatuan ere islatzen da (begira, naturala nahi dugu osasunagatik, eta azkenean..., zerbait nahi baduzu, ordaindu beharra dauDesberdintasuna honetan datza: landa-ingurunean herri guztia ezagutzen dela, eta hiri-ingurunean, berriz, eremua murritzagoa da, horren ondorioz, harremanetako berariazko ingurune jakin batzuetan (lanekoak, soziala...) gertatzen da estigmazio hori. Horrela, bada, informazio guztia ez emateko edo informazioa ezkutatzeko estrategiak hirian ere gertatu ohi dira: lo pillaron muy a tiempo y tal. Joder, y que no, pues bueno, a su madre a duras penas, y ya por fin al crculo de sus hermanos, al crculo, pero cuando ya tena tratamiento y eso. Nos reuni a todos y bueno, que estaba muy contenta, con su peluca iba tambin super contenta, haba ido todo muy bien, y super con mogolln de solemnidad nos pidi que por favor no se lo dijramos a nadie. Ella en su trabajo y en su entorno lo haba disimulado. () O sea, tuvo que pedirlo por favor. Pero por ejemplo, que nadie se enterara del cncer como si fuera... (G.13). Itzulpena: denboraz konturatu ziren. Jo, eta ez dela, ba beno, bere amari ozta-ozta, eta gero ia anai-arreben zirkuluan, eta, zirkulu horretan ere, ba, beno, jada tratamenduan zegoenean. Guztiok elkartu gintuen, eta, beno, oso pozik zegoela, bere ileordea poz-pozik zeraman, eta guztia oso ondo irten zela, eta ikaragarrizko seriotasunez mesedez inori ez esateko esan zigun. Berak lanean eta bere ingurunean disimulatzea lortu zuen. () Hau da, mesedez eskatu behar izan zuen. Ez zezala inork jakin minbizia zuela, ez dakit zer izango balitz bezala... (13T). 12 Hori argi eta garbi geratzen da bi gizon baserritarren elkarrizketa honetan: 1.No, que s, que vosotros que andis echando ah toda esa mierda 3.Yo me acuerdo, mogolln del lindano, cuando te vena en granulado y bueno de hecho luego lo retiraron del mercado, pero haba, buf.. el que quera proveerse para cinco aos lo tena, cuando te estaban diciendo que aquello era veneno puro. 2.En el sector ganadero hemos andado con productos ms naturales, la verdad es esa. (3.Es distinto, en ganadera es distinto, yo noto por ejemplo) es completamente distinto. (1.Es totalmente distinto) Nosotros adems con el tema de la historia del registro siempre procuras no? Tienes que andar productos naturales 1.Nosotros tenemos adems otra ventaja, como te dediques a hacer el queso mismo los tratamientos y todas estas historias, tienes que llevarlos ms natural y menos tratamientos, porque al final repercute en tu economa, que aquello vaya bien o vaya mal controlado. 3.S, es distinto, tienes que controlar de otra manera. (1.es distinto) (3T). Itzulpena: 1.Ez, zera, zuek hor zerrikeriak botatzen jarduten duzue 3.Ni asko gogoratzen naiz lindanoaz, pikortatuta etortzen zenean, eta, beno, gero merkatutik kendu zuten, baina buf, ikaragarri zegoen. Bost urterako nahi zuenak lor zezakeen, eta, hori, hura pozoia baino ez zela jakitun zinenean. 2.Abeltzaintzan produktu naturalagoak erabili ditugu, hori da egia. (3.Desberdina da, abeltzaintzan desberdina da, nik igartzen dut, esaterako) erabat desberdina da. (1.Arras desberdina da) Gu gainera erregistroarekin gora eta behera ibiltzen gara, eta orduan beti saiatzen gara, ezta...? Produktu naturalak erabili behar ditugu. 1.Guk gainera beste abantaila bat dugu. Gazta egiten baduzu eta horri tratamenduak eta horrelakoak egiten badizkiozu, askoz ere modu naturalagoan eta tratamendu gutxiagorekin egin behar duzu, azken batean, hori ondo edo gaizki kontrolatuta egoteak zure ekonomian eragiten baitu. 3.Bai, desberdina da, beste modu batera kontrolatu behar duzu. (1.desberdina da) (3T)
24
kazu). Ezaugarri hori landa-ingurunean ere hautematen da, naturala landaeremuaren parte denean, hori ingurune osasungarritzat hartzen baita. Aipatu beharko litzateke, agian, ikerketa honetan parte hartutako emakumeek paisanaia (aipatutako landa-sozialtasuna) aipatzean, paisaia esan nahi dutela, horrela, hiri-logikaren arabera estetizatutako zenbait gozamenerako leku (basoak, bidexkak, zelaiak eta abar) murriztuz. Hala ere, landa-inguruneari ingurune natural (espazio ireki, berde, garbi eta abar izatea da bertako ezaugarri) moduan egiten zaizkion erreferentzietan paisaia ez azaldu arren, nolabait kontuan hartzen du, bertako jarduerak eta jarduera horien emaitzak (baserriko elikagaiak, kalitateko produktuak eta abar) barne hartzen ditu. Jarduera horiek, gainera, hiri-ingurunearekin alderatuta, egoera abantailatsuetan (zarata eta kutsadura gutxiagorekin) garatzen dira. Alderaketa hori kaltegarria da hiri-ingurunearentzat espazio- nahiz denbora-terminotan aztertuta (bizimodu bizkorra, osasunaren kalterako bizi-estiloa eta horren aurrez aurre lasaitasuna).
5.Ustet landaren ingurun ez?, lasaiago bizi gea beste inguru sanoagoa, beste bizimodu bat, ez da kaleko hiri baten 4.estrs 5.-estresa hori ez?. () 3.nik uste bizimodua askoz desberdina dala. Bai fisikoki ere juten zeanean herri haundi batera edo hiri batea ia ikusten dezu zarata, mugimendua jendea nola dabilen behintzat hemen gauzak honea etortzen danean herrira etortzen zarenean adibidez etxetikan inpresioa oso desberdina da ez, aurkitzen zara jendearekin, bueno pues agurtu egiten dezu, hitzegiten dezu eta hori leku askotan gaur egun ia galtzen ari da. 4.herri txikiko goxotasun hori ezta? (1T)
2.3. Osasunean eragiten duten oinarrizko alderdiak: elikadura, ariketa eta bizi-erritmoa Osasunari buruz egindako definizio orok osasunaren onerako nahiz txarrerako diren alderdiei egiten die erreferentzia. Aztertzen ari garen kasu honetan hots, EAEko landa-eremuan bizi diren emakumeen artean, erreferentzia hori elikadurarekin, ariketa fisikoarekin eta bizi-erritmoarekin dago lotuta bereziki. 2.3.1. Elikadura: osasun- eta prebentzio-iturri Tarteko belaunaldiko emakumeen kasuan, garrantzi handiagoa ematen zaio egunerokotasuneko ohitura osasuntsu batzuk ezagutzeari (horiek ika25
siz), baita ohitura horiei eusteari eta horiek familian irakasteari ere. Ikuspuntu horretatik, osasunaren terminotan hitz eginda, praktika onak mota askotako ezagutza-iturriekin egongo lirateke lotuta, horiek, ordea, elkarren osagarri izango dira: familia-tradizioa (amak), kontsulta pediatrikoa (semealabekin lotutako diskurtso mediko-zientifikoa), sare pertsonalak (beste ama eta lagun batzuk), hedabideak (telebista, irratia, aldizkariak, egunkariak eta abar), nahiz irizpide arauemaileak (haurtzaindegietakoak eta eskola-jangeletakoak, adibidez). Emakume horiek beraien eta familiartekoen osasunaren nahiz ohitura osasuntsuen arduradun sentitzen dira. Horren ondorioz, horientzat prebentzioa ez da sare sanitarioko azterketa medikoetara (ginekologia, odontologia, pediatria) joatea soilik, baizik eta, zaintzea ondo egoteko; betiere, hori osasunean eragiten duten eguneroko ohiturekin lotuta, ohitura horien artean dago, emakume hauentzat, elikadura. Garbi jatea emakume hauen ohitura osasuntsuen diskurtsoaren barneko ideia garrantzitsua da (osasunerako praktika onak erreferentzia esplizitua eginez zenbait gairi; esaterako, kolesterolari, tentsioari edo loditasunari). Garbi jatea barazkiak, fruta, gantz gutxi eta aurrekozinatutako gutxiago... jatea da; hau da, etxean sukaldean aritzea esan nahi du, eta horrek, denbora eta lana eskatzen du. Halaber, elikatze-produktuekiko konfiantza azpimarratzen da. Ildo horretan, landa-inguruneak konfiantza handiagoa ematen du kontsumitzen diren elikagaiekiko, horien jatorria gehiago ezagutzen dutelako (kate motzaren eragina: animalia eta baratze hurbilekoak edo ezagunak) produktu horien segurtasunarekiko gero eta kezka handiagoa dagoen testuinguru batean.
5.baratzarik ez dauket baino bueno, asteartetan plazan eostet o sea que ondo 3.nire kasuan gizona baserrian dago, bea oso ondo arduratzen da (Barreak) 3.baserritarra da, bea artzaia da baita ere eta ordun bai. 5.eta hori danakin haragiarekin ere bai, ahazten bazaizu baten bati eosten iozu, eta arkumak ere bai eta ogiya eta nere kasun 3.oilaskoak eta 4.beitu 5.jan aldetik beti ere bueno nahiz eta beti beti zeoze faltaezu baina dakazu aukera hori () 3. Badakizu nola hasita dagoen ()
26
5.Behintzat zuk hazten zu etxen bakizu ze ematen iozun, ordun kontrolatzen dezu gehiyo, zerbait txerri bat eo ardi bat edo aurkuma edo txahala badakizu ze ematen ari zean. Zuk aukazu aukera o ekologikoa ematia o pentsu on bat baino bueno behintzat haragitera jun eta 3.eta zuk ez baldin badaukazu badakazu ba bueno 4.bai 3.ba ondokoari hil zai eta orduan badakizu ondokoak ere nolako prozesua eramaten duen baita ere. 5.Hor txahala bat ematen baue dakazu aukera ba erdiya eo osoa eostea eo... Ordun beti, ba bueno hoi kalean ezin dezu ein, ezin dezu txahala bat sartu kongeladoren (Barreak) pues ba beazu igual gela bat,oi hemen daukazu konsejuko txerriya,eo erdibana eitezu eo, arkumak behintzat janari aldetik (1T)
Sukaldaritzako lanak horien artean daude elikagaien aukeraketa eta prestaketa emakume horiei emakume zaharragoek irakatsi dizkiete, eta haiek gaur egun sukaldean aritzen dira janaria prestatzen beraientzat eta familia zabalarentzat. Adineko belaunaldiko emakumezkoek ere elikadura garbiagoaren beharra azpimarratzen dute eta lehen jatorduetan nagusi ziren zenbait ohitura aldatu dituzte (gantz, azukre... gutxiago); hala ere, jatorduetan ohitura edo arau batzuk jarraitzeari (ordu berean jatea, kantitate egokitan, etab.) ematen diote garrantzirik handiena bizimodu ordenatua izateko alderdi osasuntsu moduan. Alabaina, belaunaldi gazteko emakumezkoen artean, garbi jatea ongi jatea da eta hori janariak prestatzeko familiako ohiturarekin lotzen dute rol hori amarekin lotzen da, etxean janariak berak prestatzen baititu, baina saiatzen dira presa nagusi den beraien eguneroko bizitzan hori nolabait txertatzen. Ongi jate horrek, gainera, nagusi diren elikadura-praktikei egin behar die 13 aurre; hain zuzen, neurriari beste zerbait baino lehenago begiratzen dien elikadura-praktikei. Praktika horien bidez, indarrean dagoen kanon estetikoa agerian jartzen da eta gorputzak berak kanon horretara egokitzeko gaitasuna izan behar du. Eta horrek, gehienetan, ezinegona sortzen du, gizarte-inposaketa moduan ikusten baita. Elkarrizketatu bakoitzaren bizipenen arabera, inposaketa hori modu askotara ulertu arren (hori onartzetik, nahiko aktiboki erantzutera), emakume guztiak ados daude irudia gehiegi zaintzearen ondorioz, osasuna gal daitekeela esatean.
Kanon estetikoaren eta neurriaren nahiz korolarioaren berariazko aipamena landa-eremuko emakumezko gazte hauen gorputzaren subjektibotasunaren elementu eratzailea da. Bestetik, nozio hori hiri-eremuko emakume gazteekin partekatzen dute (ikerketa honetan kontraste moduan egindako landa-lanean ikusi denez).
13
27
Emakumezkoen ikuspuntutik, janaria oso lotuta dago osasunarekin, horregatik kezkatzen dira ohitura osasuntsuak ikasteaz. Eta emakumeak beraiek arduratzen dira ohitura horiek eusteaz eta familiari irakasteaz. Sukaldeko lanak (jatordua prestatzea...), nahiz ordutegien ordena eta lehengaien kalitatea guztiak dira garrantzizko, nahiz eta belaunaldi bakoitzak gauza bati edo besteari garrantzi handiagoa eman. Kate laburra (hurbileko animalia eta baratzeak) oso preziatua da; izan ere, kontsumitzen ditugun janarien segurtasunaren alorrean gero eta kezka gehiago dagoen garai honetan, kate horrek konfiantza ematen du.
2.3.2. Ariketa fisikoa: gai polemikoa Osasuna zaintzeko ariketa fisikoa egunerokotasunean egitearen beharra asko azpimarratzen da, norbanakoaren nahiz herritarren osasunarentzat onak diren jarduerak sustatzera eta garatzera bideratutako programen eta proiektuen bidez. Baina gomendio horren orokortze abstraktua, edozeinentzat eta edozein tokitarako baliagarria, korapilatu egiten da praktika horren esanahi sozialari erreparatzen badiogu, bai genero-terminotan, bai belaunaldi-terminotan. Izan ere, ariketa fisikoa ez du egiten nahi duenak, baizik eta ahal duenak eta norberak aukeratzen duen eran. Desberdintasun horiek argi eta garbi ikusten dira belaunaldi gazteeneko emakumeek ariketa fisikoa ulertzeko moduari erreparatzen badiogu. Horientzat, kirola aisialdian egiten da; hau
28
da, ariketa (fisikoa) egiteko modu jakin bat izateaz gain, espazio espezializatu (gimnasio, zirkuitu...) batean egiten da horretara bideratutako denbora propioan (jolasteko edo aisia pasatzeko) batean; eta, eskuarki, tarteko belaunaldiko emakumezkoek baino denbora propio gehiago izaten dute horretara bideratzeko. Tarteko belaunaldiko emakumezkoek, osasunaren alorrean, ariketa fisikoa egiteari garrantzi handia ematen diote, baina, era berean, ariketa fisikoa egiteko nolabaiteko inposaketa soziala sentitzen dute.
3.hoi nitzako zaila. Nik janariakin da bai, janaria nik uste inportantea dala baina beno ejertzizio asunto hori nik neuretzako, hombre bai pixkat pixkat ona, baina hori gertatzea gero ba alde batetikan dago zuk gogua eukitze o sea, gustatzia, ez baldin bazaizu gustatzen eh eh ba nola esan, ba zeuk behartzea eh gustatu ez baldin bazaizu gauza hori,o sea que ejertzizioa adibidez 1.ein behar hori izaten da ez, ein behar hori 3.Ein behar hori, ein behar hori, hortako egin behar da, ba hori nonbaiten apuntau edo zeatu ez zela deitzen da, egun bat edo bitan o, eh zeuk zeure kabuz 1.Bai behartu 3.Zeure kabuz ez daukazu hori eiteikan, ordun ba ze gertatzen da hemen badau familia, umiak, lana kanpuan, etxia eta hor gero gainea esateizue ba oain gainea egin behar dezu ba banobaitten apuntau o igarileku batian edo ibili hiru ordu laureen (4T)
Ariketa fisikoa egitea osasuntsu egoteko ona dela dioten kanpaina instituzionaletatik bideratutako mezua onartu eta bere egin arren, mezu horrek beren egunerokotasunean libre duten denborarekin talka egiten du. Izan ere, jarduera anitz dituztenez, uneoro lanpetuta daude, baina ez egunean bertan bakarrik, hurrengo egunerako ere lana izaten dute; hau da, aurretiaz daude lanpetuta. Egoera hori askoz ere larriago bihurtzen da seme-alaba txikiak ardurapean dituzten emakumeen artean; izan ere, ariketa egiteko denbora hori seme-alabei eskaini beharreko denborari kentzen diotela uste dute14. Eta horrek guztiak ezinegon eta kulpa-sentsazioa sortzen die, denbora faltagatik ezin dutelako horrelakorik egin.
14 Egoera horretan, genero-bereizketa nabarmen bat ikus dezakegu. Belaunaldi horretako gizonezkoek, adin txikiko seme-alaben aitek, askoz ere errazago hartzen baitute denbora ariketa fisikoa egiteko, hala ere denbora-tarte hori, guraso izan aurrekoa baino gutxiago da.
29
Honbre, egin beharko nun (kirola), ahal ahal ba bai, nik uste izango nula posible, baina izan beharko zan, beste gauza batzuk utzita, ze ni oain adibidez saiatzen naiz etxea goizetan joaten naiz beatziterditako lanea, baina klaro, denbora hortan, zaharrena preparatzen det eta jeisten det hemen autobusa beatzik hogeigutxiako igotzen naiz gora, txikia hartzen det eta beran, umek jeiki, gosarik eman, nere amai etzaio gustatzen asko aldeten gauzak inda, etxetik ateatzea, gutxienez ohia, gauzak inda, ordun ba goizan ezingo nun. Atsalden etortzen naiz ba ordubik laurden gutxi ordubik, bazkaldu eta haurtzandegitik jasotzen det ia txikia, oain ia astelehenetik aurrea lauterditan etorriko da bestea, umeek zortzirak aldea hola, bean dutxa, retirada, ordun tarte hortan, eta umeekin baita noiz eonber naiz,ez, esan nahi dizut bueno (6E)
Bestetik, adineko emakumezkoen arteko ariketa esanguratsuena paseatzea da. Emakumezko horiek paseatzea eguneroko ohitura moduan hartzen dute, eta horrek ariketa fisikoa egitea nahiz ariketa hori egiten dutenen konpainiaz gozatzea adierazten du; hori dela-eta, bi aldiz osasungarriago bihurtzen da ariketa.
Paseatzean ariketa fisikoa egiteaz gain, adiskidetasun-harremanak eta ingurune naturalarekiko lotura sendotzen dira aldi berean; horren ondorioz, emakumeek asko preziatutako jarduera bihurtzen da, nahiz eta ez eduki beti paseatzera joateko behar adina denbora
30
2.3.3. Bizi-erritmoa: estresa eta harreman pertsonalak Eguneroko bizitzak kontrako bi alderdi azaltzen ditu: bata, negatiboa, bizimodu horrek eragiten duen estresa (batik bat, belaunaldi gazte eta tartekoarentzat), eta, bestea, positiboa, harreman pertsonalak. Estresa bereziki belaunaldi gazte eta tarteko belaunaldiko emakumezkoek aipatzen dute, nahiz eta azken horien kasuan, estresa estuki lotuta egon beren lan-jarduna osatzen duten jarduera anitzekin. Azken batean, beraiek arduratzen dira zaintza-mota guztiez (osasun-ohiturak eta gaixotasunak, besteak beste), beste hainbat lan egiteaz gain, lan ordaindua barne (halakorik egiten badute). Estresa hiriko goreneko faktorea dela aipatzen duen ideiaren aurrean, esan beharra dago landa-eremuan ere oso errotuta dagoela. Hala ere, emakume hauek hiriko estresa eta landako estresa bereizi egiten dituzte, eta landa-eremuko ezaugarriei esker, estresari hobeto aurre egin dakiokeela diote. Hiri- eta landa-eremuek gaur egungo bizi-erritmo propioa partekatzen duten arren, landa-eremuak estres hori zertxobait arintzeko elementuak (lasaitasuna, sakabanaketa, zaratarik eza...) eskaintzen baititu. Bestetik, harreman pertsonalak (lagunekin egotea, beste emakume batzuekin aisia-jardueretan parte hartzea...) oso faktore garrantzitsuak dira osasun emozionalaren alorrean. Hori elkarrizketatutako belaunaldi guztietako emakumezkoek azpimarratu dute. Bereziki, tarteko belaunaldiko emakumezkoak oso esplizituak dira beraientzako denbora propiorik ez dutela esatean, eta okupatuta daukaten denbora hori aldatzeko beharra azpimarratzean (emakumezkoek delegatzen ikastea eta gizonezkoek beren gain ardura gehiago hartzea). Alderdi horiek guztiek belaunaldi horretako ezaugarria agerian uzten dute, zentratu gabeko posizio sozialaren ideia, alegia. Ideia hori emakumezko guztiek partekatzen dute, eta leku egokian ez egotearen pertzepzioari egiten dio aipamena; hots, beste leku batean edo beste jarduera bat egiten egon beharrari, alegia. Aipatutako horrek intentsitate-maila desberdinak ditu tarteko belaunaldien eta belaunaldi gazteen kasuan. Tarteko belaunaldiaren kasuan, beren gain hartutako zaintza-lanekin dago lotuta, eta, belaunaldi gazteen kasuan, berriz, aurrera eramaten dituzten jarduerekin (lagunak, familia, ikasketak, aisia eta abar) eta gizarteak beraiei inposatzen diela hautematen dituztenekin (neurriak, lana, ikasketak...). Tarteko belaunaldiko hiru emakumezkok izandako hurrengo elkarrizketan argi eta garbi antzematen dira orain arte adierazi ditugun egitekoak, beharrak, kontraesanak eta abar:
31
2.Oixe bai denbora, nik ustet ba berez onena izango litzateke ba onena aurkitzea ba hauxe: preparau, eh pentsau, in baino bai askotan presaka ta korrika ta bueno, zeozer ein eta listo, nere kasuan adibidez, edo ze gorputza dauken. 3.Edo ba bestela beti zaude ba hori, pendiente ba zeure buruari zeau beharrian, eh beittu beharrian, ba beti, karo, umiak eta lenengo etxeko jira hori eta, zeuk denbora hori hartzen badezu, pentsatzen dezu: jo zeoze aizeala eitten gainea ez dakit nola esan baina, 2.Bai bihar ez bada gaur nola hala atea eiiten dezu nonbaitetikan 1.Utzi eitten duzula, beste zerbait ! 3.Hau egin beharrian, eon behar nun beste zerozer eitten, ordun ba horrek 2.Nik uste non, nei bakarrik gertatzen zidala hori. 3.Ez, (barre ironikoa) Askotan gertatzea 1.Jo bai baina 2.Bai beti aurrena umiak eta.. ama izatea asuntoa dela ustet hori. 3. Bai lana bai.. 1. Bai hori ni ia.., hor ez naiz sartzen, ni ez naiz ama (barre egiten du). Baina bai, nik hori kanpotikan ikusteet ikusteet. 3. Bai, bai 1. Karo ezberdina da zuk zeure burua zainddu behar baldin badezu eta denbora guztia daukazu zeuretzat! Ze egia da denbora asko daukazula zeuretzat, o lanetik etorri etxeko lana gehi umiak, ni pentsa, ni ere askotan butakan eseri eta han geldituko nitzakela 3. Klaro 1.Eta nei asko gustatzen zait iluntzian, gimnasioan apuntau naiz gehien bat, egia da, beste jende batzukin eh harremanetan eoteko ez. Ze egia da herri txiki batek ere hori asko mugatzeuela ez, askotan ez. Ze egia da, ba bueno astean zehar jendeak ia ez du ertetzen (4T)
Estresaren ideia orokor hori ongizate pertsonalaren terminotan ulertuta hain kaltegarria emakumezko hauen osasunerako oso lotuta dago leku egokian inoiz ez egotearen pertzepzioarekin; hau da, beste leku batean edo beste jarduera bat egiten egoteko pertzepzioarekin. Zentratu gabeko posizio sozial horrek intentsitate-maila desberdinak ditu tarteko belaunaldiaren eta belaunaldi gaztearen kasuan. Tarteko belaunaldiaren kasuan, beren gain hartutako zaintza-lanekin dago
32
lotuta, eta, belaunaldi gaztearen kasuan, berriz, aurrera eramaten dituzten jarduerekin (lagunak, familia, ikasketak, aisia eta abar) eta gizarteak beraiei inposatzen diela hautematen dituztenekin (neurriak, lana, ikasketak...). Emakumezkoen deszentramendu sozial hori gainditzeko giltzarri bat inolako zalantzarik gabe osasuna hobetzen lagunduko lukeena emakumezkoek beraien egitekoak delegatzea eta gizonezkoek beraien aldetik ardurak bere gain hartzea izango litzateke. Estres sentsazio hori, bizi-erritmo bizkorra eta horrek tarteko belaunaldiarengan sortzen duen deszentramendua hurrengo elkarrizketa honetan islatzen dira:
3 Ta presaka dana ta. 1 Ya 2 Ez geala zaintzen sin mas. 3 Ez gorputzez eta ez buruze ez gaude, danak zorauta, presaka bizi gea (Barreak) 2 Eta gero denbora daukaunian ez deu ezer eiten. 3 Telebisiyuen jarri ta etzan. (Isilunea) 3 Bakoitze bere era guez. 2 Bakoitza bere mundun. Nei inporta zaitena eta bestiaire inporta diyona. Baino hori sikologikoki (.) 3 geo astea pasau jutezea etxea ta nahi dezu dana eittie etzea ailatzen ezer eittea 2 Estresauta, modan zion da oain hori (Barreak) dena dela zer gura dozue egitea etxera ailegatzen zarenean 1 Jardute gea zeozertan. 3 Han ein einber. 1 Ia gaina geo nik uda pasa det lanian 3 Nike bai, astebukaeran lana, lana ez nahi dezu dirue, naezu lagunekin 2 Dana nahi dezu ein 3 Erropak erosi nahi dezu eztakit zer, dana naezu ta 33
1 Azkenian konklusiyua da dana dirua 2 Baina ez zaizu aileatzen, nire jutenaunian lana, lagunak, bestia familiyakin eon nahi txakurrakine pixkat bai eta ezin naun eta gero zeure buruakin hasarretze zea (Denak batera) 2 Ezin din ona izan hola presaka bizitzia, lasai bizi berko genuke (4T)
Adineko belaunaldiko emakumezkoek ondorengo belaunaldiak bizi direla estresatuta diote. Adinekoek bizi-erritmoa aktibo egotearekin lotzen dute; hots, ohiko harreman sozialei eustearekin (lagunekin egotea eta/edo norabaitera joatea, kartetan jokatzea, paseatzea...) eta ohiko eguneroko gauzak egitearekin (etxeko lanak, baratzea, familiakoentzako...). Hori guztia, betiere, norberaren autonomia galdu gabe; hau da, mendeko izan gabe edo ahalik eta mendekotasun txikiena izanez. Aktibo egote hori, beraz, lanarekin lotzen dute, baina lan jakin batekin soilik, bere inguruko pertsonen zaintzarekin lotuta dagoenarekin. Izatez, gaur egun egiten duten lana eta beren bizitzan zehar egindako baserri- eta zaintza-lanak (sozialki ikusi ere egin ez direnak) bereizi egiten dituzte. Horrelako lanek zenbateraino ondorioak (gorputz-jarreragatik, kanpoan egoteagatik, pisua jasotzeagatik...) utzi dituzten emakume askorengan aipatzen dute (konkortuta ibiltzen dira zuzenago ibiltzen diren hiriko emakumezkoekin alderatuta). Emakume horiek gazteenekin bat datoz osasunerako bizi-erritmo ordenatua izateak duen garrantzia azpimarratzean. Horrek antzeko ordutegi batzuk errespetatzea esan nahi du (bai jateko orduak, bai atsedenekoak). Hala ere, gazteenek ez dituzte beti errespetatzen ordutegi horiek (esaterako, jatorduak orduz kanpo egitean edo gauez kalera irtetean), nahiz eta jakin horrelakoak egitea ez dela batere osasungarria. 2.4. Gaixotasuna: egunerokotasunean ezustean sartzean Gaixotasuna inork nahi ez duen mendekotasun- eta muga-egoerekin (limitazio ikaragarria) lotzen da, eta oso esperientzia zaila dela diote. Zure bizitzan ezustean sartzen da eta bizitza aldatzen dizu, ez, gainera, gaixotasunak erasandako pertsonaren bizitza soilik, baita bere ingurune hurbilean bizi direnena ere (gaixotasuna berbera da guztiontzat, gaixotasun hori bizitzeko modua da desberdina).
hori ez da erosten gaixotasune, gaixotasune aila itxen da eta neuri, zuri hortxen dabil zei toka, itxuri danez primitibin morun batzui tokaten jaku beti primitibi eta gaixotasuna beste batzuei (9E) 34
Emakumeek beraiek nahiz ingurune hurbileko norbaitek gaixotasun larriren bat izatearen esperientzia bizi izan duten emakumeek gaixoa izatea mendekotasun edo mugatzen zaituen degradazioarekin lotuta eta gaixotasun bat izatea, mendekotasunik gabeko eguneroko bizitza (horrekin bizitzen ikastea, ahalik eta hobekien aurre egitea), bereizten dute. Ildo horretan, gaixotasun normalak (pasa beharrekoak), gaixotasun kronikoak (egokituta, onar daitezkeenak) eta azkenburuko gaixotasunak (pertsona aldatzen dutenak) bereizten dituzte. Zenbait kasutan, gaixotasun horren bizipenen artean, gaixotasunari aurre eta kontra egitea egon daitezke, eta, horrek, gaixotasunari berari lotutako hainbat irudi negatibo sortzen ditu (mina, sufrimendua, ondoeza, beldurra, bizirik 15 ez sentitzea) . Egia da kanpotik ikusita gaixotasuna zerbait estatikoa dela (egoera bat: gaixo egotea), eta barrutik ikusita, aldiz, gaixotasuna beste modu batera bizi da, baina kasu askotan zerbait dinamiko bezala (zuk parte hartzen duzun eta nolabait alda dezakezun prozesu moduan; horretarako, zaindu, informatu, profesional-sarearekin elkarlanean aritu, eguneroko ohiturak aldatu eta egokitu... egin behar duzu). Beraz, ez da harritzekoa belaunaldi bakoitzak gaixotasunarekiko pertzepzio desberdina izatea. Horrela, bada, belaunaldi gazteak gaixotasunaren aurrean babestu nahi du, zerbait puntual moduan; tarteko belaunaldikoek prebenitu nahi dute, horri aurre hartuz; eta, azkenik, adineko belaunaldiak kontra egin nahi dio, eta, hori dela-eta, protagonismo handia har16 tzen du osasungintzak . Gizonezkoei eta emakumezkoei generoa sozialki eraikita egoteagatik eman eta kentzen zaizkien rol, egiteko eta jarduera estereotipatuak, gaixotasunaren eta pertsona gaixoaren kasuan ere islatzen dira. Izatez, emakumezkoek gizonezkoak (horiek beraien buruagatik gaixo txarra eta paziente penagarria dela diote) baino gaixo hobeak direla diote, gehiago jasan eta pazientzia handiagoa izateaz gain, gaixoaren zaintzaile hobeak direla uste dutelako. Gizonek, aldi berean, emakumeek esandakoa partekatzen dute; hau da, beraiek baino gaixo hobeak eta beraiek baino indartsuagoak eta gogorragoak direla diote. Pertzepzio horrek, beste behin ere, zaintza-lanetan eta zaintza-sarean emakumeek berdintasunik ez dutela uzten du agerian. Emakumeek pairatu beGaixotasun horren tratamendu medikoan ere agerian dauden irudiak, Sontag-ek ongi erakusten duen moduan, 1980. 16 Komeni da gogoratzea gaixotasunen bat dagoenean, bakarrik bizi diren adinekoak direla kolektiborik zaurgarriena. Norekin bizikidetzeko, etxea partekatzeko, familiartekorik ez dagoenean, fisikoki ondo ez egoteak eragin dezakeen autonomia gabeziak beldurra eta segurtasunik eza sortzen du, bere burua zaintzeko gai ez izatean. Beldur eta ezinegon hori ez da konpontzen adinekoen egoitza batera joanda, hurrengo kapituluan ikusiko dugun moduan, etxea uztea deserrotze pertsonalaren sentimenduarekin oso lotuta baitago.
15
35
harreko berdintasunik gabeko egoera horrekin amaitzeko, interesgarria da jakitea gazte-belaunaldiak zer-nolako pertzepzioa duen generoak gaixotasunaren aurrean izan dezakeen eraginari buruz. Hala, belaunaldi horretako emakumeek gaixotasunari aurre egiteko (bai mina hobeto jasateagatik, bai komunikatzeko gaitasun hobea izateagatik) emakumeek gaitasun handiagoa dutela uste dute, ez, ordea, garai batean bezain nabarmen; izan ere, gazte belaunaldiko gizonezko batzuek jada belaunaldi zaharragoetako gizonezkoei atxikitako eredu berberarekin (maskulinoarekin) ez dutela funtzionatzen ikusten dute. Bestetik, hiri-nukleotik urrun bizi den kasuetan ondoeza sentitzen bada, ondoeza puntuala den edo ez ikusi arte dezente itxaroten dute osasun-zerbitzura joatea erabaki aurretik. Ildo horretan, baserrietan eta urruneko lekuetan lur orotako ibilgailuak izateak eragindako hobekuntza aipatzen dute, horri esker, mugitzea eta komunikatzea errazagoa baita. Garraio pribatuaren hobekuntza horrek, ordea, ez du mendekotasun-egoerarik konpontzen (batik bat, adineko pertsonen kasuan, eta are eta gehiago, bakarrik bizi badira), eta, bestetik, horrelako lekualdaketa egiteko orduan garraio zerbitzu publikoen urritasuna ezkutatzen du (horren ondorioz, lekualdaketetarako eskuarki alaben mende egoten dira). Hori dela-eta, emakumeok arlo horretan instituzioei interes handiagoa izatea eskatzen die. Landa-eremuan ekipamendu eta zerbitzu gutxiago izatea ikaragarrizko desabantaila da jarduera jakin batzuk egiteko beharra (esaterako, igeriketa, gimnasia edo antzekoak) duten gaixotasunen (edo muga-egoera) kasuetan. Hori dela-eta, garrantzitsua da egoera horiek aintzat hartzea baliabide soziosanitarioak kudeatzeko eta egokitutako irtenbideak planteatzeko unean. Gaixo dauden pertsonen eta haien familiartekoen elkarteak laguntza-irudi oso garrantzitsuak dira gaixotasun larriak nahiz gaixotasun kronikoak pairatzen direnean. Laguntza hori modu askotara ematen da: informazioa izan, besteen esperientziak ezagutu eta partekatu; gaixotasunaren, kronifikazio eta abarren arabera egoera bakoitza desberdina dela jabetu. Izatez, elkartearekiko harremana ez da hausten, nahiz eta une batzuetan besteetan baino partaidetza handiagoa edo txikiagoa izan. Elkarteek gaixotasuna duten pertsonaren dimentsio kolektiboa agerian jartzen dute, baita haien partekatutako esperientziak, beharrak eta eskaerak ere (Herzlich eta Pierret, 1991: 270-277). Landa-eremuko berariazko gaixotasun profesionalei dagokienez, adineko belaunaldiko emakume baserritarrek urteetan ustiapenean nahiz etxeko lanetan egindako lanaren ahalegin fisikoari egiten diote aipamena, eta diotenez, horien ondorioz dituzte egungo gaixotasun erreumatiko, artikular eta abarrak.
36
Emakume horien lana sozialki ez ikusia ez da onartua izan lanbide moduan. Gaur egun, emakume baserritarren elkarteak eta sindikatuak ez dira soilik kezkatzen ahalegin fisikoak (gehiegizko zamak, arrasteak...) nahiz ergonomiak osasunean izan dezakeen eraginagatik, baita fitosanitarioak eta ongarri kimikoak (nitrogenodunak, fosforodunak...) erabiltzeak izan ditzakeen ondoengatik ere. Ildo horretan, elkarrizketatutako landa-emakumezkoek ez dute kontuan hartu fitosanitarioak aplikatzeak osasunean eta ingurunean dauzkan eragin kaltegarriak edo izan ditzakeenak, eta, soilik, beste faktore batzuk esaterako, ergonomiak eta klimatologiak beraien osasunean utzitako eragina edo uzten ari direna aipatu dute.
el trabajar tanto, el coger patatas, siempre, yo he estado siempre toda la vida as, agachada Agachada Yo en la capital y digo, jo, pues, si vosotras vais ms tiesas!, vaya 17 son ms no s (E.3)
17 hainbeste lan egitea, patatak jasotzen..., beti, ni neure bizi guztian horrela egon naiz, makurtuta Makurtuta Ni hiriburura joaten naiz eta pentsatzen dut, jo, ba, zuek zuzen-zuzen ibiltzen zarete! ba, horixe, askoz ere... ez dakit (3E)
37
3. FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK
Ikerketa honetan parte hartu duten emakumeentzat, beren inguruneko pertsonak zaintzea eta osasuna banaezinak dira. Izatez, ikerketa aurrera zihoan heinean, zaintzaren dimentsioa garrantzia hartzen joan da; izan ere, emakumezkoen ikuspuntutik oso garrantzitsua da besteak zaintzea, norbere burua zaintzea, eta, zenbait kasutan, zaindua izatea. Zaintzarekin lotutako guztiak osasunari buruz hitz egiten dugunean horrelako garrantzia izatea, oso lotuta dago, aurreko kapituluan jaso den moduan, osasunaren ideia zabalarekin, hots, sanitariotik haratagoko kontzeptuarekin. Kapitulu honetan norberaren zaintzari buruz hitz egingo dugu; hau da, emakumezkoen ikuspuntutik norbere burua zaintzeari eta familia zaintzeari buruz. Aldi berean, mendeko adineko pertsonen zaintzarekin lotutako arlo guztietan sakontzen ere saiatuko gara, gai horrek bereziki kezkatzen baititu emakumezkoak. Zaintzari buruz hitz egiteak, familiari buruz hitz egitea esan nahi du, familia arduratzen baita zaintzaz. Alabaina, familia pertsona-sare horren barneko nodo bat da: besteak zaintzen dituzte, norbere burua zaintzen dute eta beraiek ere zaintzen dituzte. Sare hori ez dute osatzen familiako gizon-emakumezkoek soilik, baita auzoko, lagun eta profesionalek ere (sendagileak, erizainak, gizarte-laguntzaileak, egoitzetako, eguneko zentroetako eta tutoretzapeko etxebizitzetako profesionalak, barneko medikuak, hezkuntzan eta aisialdian esku hartzen duten irakasle eta gainerako profesionalak...). Hala ere, kasu bakoitzean sareko kide bakoitzak garrantzi handiagoa edo txikiagoa izango du; hau da, ama, aita, amama, aitona, sendagileak... ez dira berdin portatzen haur txiki bat zaintzeko orduan nahiz mendekotasun egoeran dagoen adineko emakumezko bat zaintzean (edo familiarik ez daukan bat, tarteko belaunaldiko bat, gaixo dagoen norbait...). Hori dela-eta, kapitulu honetan zehar, egoera bakoitzean emakumezkoek, gizonezkoek, profesionalek eta abarrek duten garrantziaren berri emango dugu. Azken batean, elkarrizketetan eta talde-eztabaidetan parte hartu duten emakumezkoen ikuspuntutik, sare horrek nola funtzionatzen duen azalduko dugu, eta bertako arazoak eta irtenbideak azaltzeaz gain, eguneroko bizitza eta zaintza nola uztartzen diren eta bateratze horrek osasunean, ongizatean eta bizi-kalitatean izan ditzakeen ondorio positiboen eta negatiboen berri ere emango dugu. Aipatzeko interesgarria den sarearen ezaugarri nagusi bat hau da: emakumezkoek, gaur egun, sare horretako kide izateaz gain, sare horri buruzko hausnarketak ere egiten dituzte; hots, ez dira sare horretan murgilduta itsu-itsuan bizi, sare hori hurbiletik aztertzen dute eta beraien burua ikusten dute sare horretan parte hartzen. Hori guztia, lan merkatuan, familian, sistema sanitarioan eta abarrean etengabeko aldaketak jazotzen diren bitartean, eta, hain zuzen, al41
daketa horiek dira zaintza-ereduen aldaketen oinarri. Izan ere, osasuna kontzeptua gizarte batetik bestera aldatzen den moduan, zaintzaren eredua ere aldatu egiten da. Eta emakumezkoek ere prozesu horiekiko duten ikuspuntua aldatu egiten da, batik bat, belaunaldiaren arabera. 3.1. Norbere burua zaintzea, tarteko belaunaldiaren ikuspuntutik 3.1.1. Denbora propioa izateko zailtasuna Tarteko belaunaldiko emakumezkoen kasuan, norbere burua zaintzea, eskuarki, oso garrantzitsua da. Hala ere, azpimarratu behar da emakume horietako askok ez dutela bere burua zaintzen, nahiz eta jakin egin beharko luketela, ez baitute denborarik bere buruaren zaintzaz arduratzeko. Hain denbora gutxi dutenez, emakume horientzat norbere burua zaintzea norberarentzat denbora izatea da.
3.neretzako bai, 2.bai 3.osasuna denbora eukitzia nahi dezuna egiteko 1.osasunik onena hori 2.bai dudik gabe HA,HA,HA (6T)
Denborarik ez izatearen edo denbora gutxi izatearen erantzule batzuk dira seme-alaba txikiak izatea, mendekotasun handia duten gurasoak izatea edo nekazaritza edo abeltzaintza jardueretan aritzea.
2. Oixe bai denbora, nik ustet ba berez onena izango litzateke ba onena aurkitzea ba hauxe: preparau, eh pentsau, in baino bai askotan presaka ta korrika ta bueno, zeozer ein eta listo, nere kasuan adibidez, edo ze gorputza dauken. 3. Edo ba bestela beti zaude ba hori, pendiente ba zeure buruari zeau beharrian, eh beittu beharrian, ba beti, karo, umiak eta lenengo etxeko jira hori eta, zeuk denbora hori hartzen badezu, pentsatzen dezu: jo zeoze aizeala eitten gainea ez dakit nola esan baina, 2. Bai bihar ez bada gaur nola hala atea eiiten dezu nonbaitetikan 1. Utzi eitten duzula, beste zerbait ! 3. Hau egin beharrian, eon behar nun beste zerozer eitten, ordun ba horrek 2. Nik uste non, nei bakarrik gertatzen zidala hori. 42
FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK
3. Ez, (Barre ironikoa) 3. Askotan gertatzea 1.Jo bai baina 2. Bai beti aurrena umiak eta... ama izatea asuntoa dela ustet hori... 3.Bai lana bai... 1. Bai hori ni ia.., hor ez naiz sartzen, ni ez naiz ama (barre egiten du). Baina bai, nik hori kanpotikan ikusteet ikusteet. 3. Bai, bai (4T)
Nik uste non, nei bakarrik gertatzen zidala hori esaldiaren bidez, agerian geratzen da denbora-gabezia hori emakumezkoek arazo indibidual moduan hautematen dutela, eta pentsatzen dute antzeko egoeretan bizi diren emakumezkoei ez diela eragiten. Horrela, bada, hein handi batean, soziala den kontu bat arazo indibidualtzat hartzen dute. Ildo horretan, ariketa fisikoa bakoitzak zaintzeko egin beharrekoaren, baina egiten ez duenaren ikur azaltzen da, horretan jardun beharreko berariazko denbora horretan emakumeek bere gain hartutako etxeko lan ugariak egiten baitituzte. Eta, horrelako lanak egiteak hainbeste nekatzen dituenez, gorputzak berak ez die eskatzen ariketarik egitea. Horren ondorioz, kontrako bi jarrera azaltzen dira: batzuek, ariketa norbere burua zaintzeko kanpoko instantzietatik ezarritakoa dela uste dute, eta ez dutela egiten, ez dutelako onartzen; besteek, berriz, ariketa egin nahiko lukete, baina ez dute egiten seme-alabak dituztelako (bere bikotekideak, aldiz, egiten du). Bi kasuetan, ordea, ez dago horretarako denborarik, eta, batez ere, ez litzateke hori egon beharreko lekua. Emakumezkoen zentratu gabeko posizio sozial horrek nahasmena sortzen du, eta horrek estresa eta leku egokian ez egotearen pertzepzioa eragiten du; hots, bakoitzak zaintzen egon beharreko pertsonarekin ez dagoen oro beste leku batean edo beste zerbait egiten egon beharreko sentsazioa: hau egin beharrian, eon behar nun beste zeozer eitten, orden ba horrek. Balorazio horrekin emakumezko guztiak ados daude, eta ziur aski, denbora propiorik eta zaintzeko denborarik ez izateko pertzepzioaren giltzarri da. Adibide garbi bat paseatzea da. Paseatzea gustuko ariketa da, baina horretarako denbora behar da eta emakumezko hauek ez dute, denbora propioa izateko eguneroko lanetan jardundako denboratik kendu behar baita (denbora gehien seme-alaben zaintzak eta enpleguak eskatzen die, eta bigarren mailan
43
geratzen dira gainerako etxeko lanak eta gurasoen zaintza. Haatik, aipatutako ordena hori kontrakoa izan daiteke, mendekotasun handiko gurasoak dituztenen kasuetan). Bikotekidearekin (haur txikiak daudenean asko botatzen da faltan) edo lagunekin egotea ere zaintzea da, jarduera horiek egiteko denbora norberarentzat hartzen delako. Zerbait egiteko denbora hori hartzeak denbora hori lagunekin afaltzera joateko izan daiteke, emakume batzuentzat antolaketa handia eskatzen du (etxeko lanak aurretik eginda uztea: seme-alabak bainatuta, guztien afaria prestatuta... nahiz eta bikotekideak egiteko aukera izan). Haatik, antolaketa hori lehenago jartzen dute martxan lagunekin irteteko ariketa egitera joateko baino. Beste hainbat arrazoiren artean, bi hauek nabarmendu daitezke: maiztasuna (bat noizbehinkakoa da, eta besteak, berriz, jarraipena eskatzen du) eta denbora gutxi dutenean, zerbaiti lehentasuna emateko orduan adiskidetasunak hartzea garrantzirik handiena denbora propioko jarduera moduan.
Tarteko belaunaldiko emakumezko zaharrenek ez dute kontuan hartzen norbere burua zaintzea, ez dute halakorik egiten eta ez dute faltan botatzen. Beste batzuk saiatzen dira zaintzen, baina ez da erraza ez baitute denbora propiorik (batik bat, tarteko belaunaldikoek). Denbora daukatenean, jarduerarik gustukoenetakoa lagunekin egotea da. 44
Gizonei gutxiago kostatzen zaie denbora propioa izatea, eta, hori, hein batean, sozializazioaren ondorioz da. Izatez, gizonezko gehienen sozializazio-prozesuan, jarduera propioei (lana nahiz aisia) lehentasun handiagoa eman zaie, eta jarduera propioen barruan ez dituzte sartzen zaintza-lanak (etxeko lanak, familiakoak, nahiz gaixotasun-egoerak edo beste edozer gauza).
Tarteko belaunaldiko emakumezkoei inbidia ematen die gizonezkoek denbora propioa izateko duten gaitasunak. Badakite beraiei askoz ere gehiago kostatzen zaiela denbora hori hartzea, batetik, jarduera anitz egiten dituztelako eta, bestetik, beste leku batean egon beharko luketen sentsazioa dutelako.
Gizonezkoen jarrerari dagokionez, belaunaldi honetako emakumezkoek beraien gurasoen belaunaldia eta beraiena alderatuta gizonezkoek etxeko lanekiko eta seme-alabekiko beste jarrera bat dutela sumatzen dute. Hala ere, zenbait emakumek gizonezkoen nahiz emakumezkoen jarreretan oraindik aldaketa handiagoak eman behar direla diote: gizonezkoek lanekoak ez diren eginbeharretan inplikazio emozional gehiago izanez, eta emakumezkoek, zaintza-lanetan duten ardura gutxituz. Ildo horretan, erabakigarria da lanekoa ez den ohiko ingurune horretan, DELEGATU AHAL izateaz gain, delegatzen JAKITEA (edo NAHI IZATEA). Hala ere, aipatu beharra dago zenbait emakumek aldaketaren beharra azpimarratzen duten bitartean, beste emakume batzuk egungo egoera justifikatzen saiatzen direla arrazoiketa emozional, biologiko, soziolaboral eta hezkuntzakoak erabilita (hain zuzen, zaintza-lanetan emakumezkoek inplikazio handiagoa izatea azaltzen dutenak).
45
3.1.2. Norbere burua zaintzea, etorkizunari begira Belaunaldi honetako zenbait emakumek norbere burua zaintzea, kalitateko zahartzaroa izatearekin lotzen du. Adineko belaunaldiko emakumezkoek bizikalitatea uneko bizipenekin lotzen dute beren gaztaroan eta heldutasunean ez baitzen garrantzizko balio soziala, tarteko belaunaldikoek, aldiz, bizi-kalitate hori etorkizunera proiektatzen dute, etorkizuneko beraien bizitzara (ondo edo egoera onean zahartzeko). Tarteko belaunaldiko emakumezkoentzat, denbora propioa beraien buruari dedikatzeko denbora ere bada, tarte horretan arretak eta zaintzak emanez, bizi-kalitate oneko zahartzaroa eduki ahal izateko hau da, min eta gaitz gutxiago izateaz gain, ahalik eta autonomia pertsonalik handiena izatea. Emakumezko horiek bizitza-zikloaren tartean, gaztaroaren eta zahartzaroaren artean, daude eta beren esperientzia kontuan hartuta bereizketa hau egiten dute: gaztea denean, osasuna bizi egiten dela (osasuna ez da ikusten, eta ez da osasunean pentsatzen), eta adinekoa zarenean, berriz, osasunari eusteko bizitzen dela diote (pilulak hartu, gatzik gabeko dieta jarraitu...). Azken aipamen hori adinekoen zaintzan duten esperientzia kontuan hartuta egin dute. Esperientzia bikoitz horretatik, emakumezkoentzat osasuna bizi-kalitate onean gero eta hurbilago duten zahartzaroaz gozatu ahal izatea da.
gazte batek urruti ikusteula asuntu hori, bueno ni neu jarrita, ba eztait hamasei, hemazazpi, gu ia hamalau urtekin ziarroa erretzen genun, erretzailea izan naiz. Oain dala urtebete utzi det eta zorionez utzi det, erretzaile izan naiz. Ordun zuk oso urruti ikustenzu osasuna, hamalau eta hamabost urtekin, ezta pentsaure eitten! Zea una vitalidad dana da zea, ez?. Zahar batek, hortako, hortakotxe bizi da, osasuna mantentzeko!. Eta gazte-heldu, izango geala gu, ni oaindik gazte-heldu hortan nao, ba bueno hasten zea beitzen osasuna. Ordun, nik ustet, nik e ezberdin bizi det ia osasun hori, ze nahi detelako azken finean, bueno nere zahartzaroa ba kalidade batekin izatia eta nahi nuke, ba bueno oain berrogetalau dazkatenian eta hirurogeita-lau dazkatenian ahal dan neurrian oain bezala eotia (4T)
3.1.3. Norbere burua zaintzea kontuan ez izatea Norbere burua zaintzeak tarteko belaunaldian garrantzia handia daukan arren, belaunaldi horretako zenbait emakumek, helduenek, ez dute kontuan hartzen norbere burua zaintzea, ez dute halakorik egiten eta ez dute faltan botatzen. Aurrerago ikusiko dugun moduan, gazteenek nahiz adinekoek zaintzeari garrantzia ematen diote eta belaunaldi bakoitzak garrantzi handiagoa edo
46
txikiagoa eman arren, guztiek hartzen dute kontuan. Hori dela-eta, nabarmentzekoa da tarteko belaunaldiko emakumezko helduenen taldea, batzuen eta besteen artean daude, eta ez dute kontuan hartzen beraien burua zaintzea. Agian, gazteenen garaian ez bezala, beraien garaian emakumezkoentzat existitu ere ez zen egiten norbere burua zaintzea, eta, bestetik, adinekoak ez bezala, oraindik ez dute osasun-arazo esanguratsurik. Baina emakume horiek beraien osasunagatik batere kezkarik ez izatea, agian, ez da uneko kontua bakarrik izango. Izatez, emakumezko horiek oso barneratuta daukate beraiek zaindu behar dituztela guztiak (Davila, 2005), beraiek gogorragoak direla uste dute, eta rol hori barneratuta daukate. Aldi berean, nork bere eginda daukate beraien alabak oso lanpetuta daudela eta ez dituztela beraiek zainduko hauek garai batean adinekoak zaintzen zituzten bezala. Zainketa horiek ez direla jasoko onartuta eta nork bere eginda egotea ez zaintzearekin lotuta egon daiteke; izan ere, hori muturrera eramanda, norberaren burua zainketak jasotzen dituen pertsona moduan desagertzea eragin dezake, eta horren barnean egongo litzateke norbere burua zaintzea. Ikusiko dugun moduan, adineko belaunaldiko emakumezkoek beste ikuspegi bat daukate. Horiek badakite zaindu beharra daukatela, baina, aldi berean, beraiek ere zainketak jasotzeko eskubidea aldarrikatzen dute, ez beraien arbasoak zaintzen ziren maila berean, baina zainduak, azken batean. 3.2. Adineko emakumeak beraien burua zaintzen 3.2.1. Zaintza, gauza berri moduan hartuta Norbere burua zaintzearen ideia oso barneratuta dago adineko emakumezkoen artean. Gainera, zainketa hori oso lotuta dago denbora eta informazioa izatearekin. Hala ere, denborak informazioak baino garrantzi handiagoa du, denbora (denbora gehiago daukate lan-zama txikiagoa dutelako) sine qua non baldintza baita zaindu ahal izateko. Hori dela-eta, adineko emakumezkoek uste dute orduantxe hasten direla zaintzen. Lehen baino lan gutxiago eta denbora gehiago, eta hainbat kasutan, baita informazio gehiago izateaz gain, zenbaitetan beraien seme-alabek emakumezko hauek zaintzeak ere garrantzia du. Azken batean, emakumezko horiek zainduak izatea merezi dutela sentitzen dute, eta seme-alabek zaintzarekin lotutako zenbait gauza (beraiek beste belaunaldi batekoak izateagatik ezagutzen ez zituztenak) irakatsi diezazkieketela uste dute. Adineko emakumezkoek uste dute zaintzea oraingo zerbait dela, eta ez lehengoa, lehen ez baitzen zaintzean pentsatzen:
47
Adineko emakumezkoentzat zaintzea disfrutatzea, aktibo egotea eta familiarekin egotea da. Hala ere, horietako zenbaitentzat zaintzeak lotura handiagoa du janaria zaintzearekin eta aldian behin profesional sanitarioengana joatearekin.
Zenbait kasutan, isolamendu-egoerak gertatzen dira eta elkarrizketatutako emakumezkoek dioten moduan egoera horiek ez dira ahaztu behar, babesik ez izate bakardade- eta tristezia-sentimenduak eragiten baititu. 48
1. Kolestorola aditu bez jentiek orduen bai 1. Eta hil eitxen zien derrepente eta inork etzekixen zegaitxik hiltzen ziren eta ikusi zer zer da ta autosiarik pere ez. eta gaur egun 1. Eta ordutik ona asko jo bueno ordutik ona aldeketa itzela egon da eh ez orain asko zaintzen da jentie eta lehen ez zan zaintzen norberan buruegaitxik ein bier da ze zeuk ez baduzu ikusten jateko ez paduzu zaintzen zer jaten dozun ez poduzu eh (4E).
Horrela, bada, esan dezakegu zaintzearen ideia gaur egun belaunaldi guztietan (gehiago edo gutxiago) presente dagoela. Beste garai batzuetan, ostera, zainketa ez zen kontuan hartzen, ezta zainketa gehien behar zutenen artean ere. 3.2.2. Zainketa praktikak Osasun-arazorik ez duten adineko emakumezkoentzat zaintzea bere inguruneaz gozatzea da; osasun-arazoak dituztenentzat, aldiz, ohitura batzuk zaintzeak (batik bat, janaria edo profesional sanitarioengana aldizka joateak) garrantzi handia du, eta horren ondorioz, gozatze horren indarra erlatibizatu egiten dute zaintzea definizioaren barnean. Beste zenbait egoeratan gaixotasun- edo mendekotasun-egoeratan pairatutako min eta beldurrak hainbesteko indarra hartzen duenez, gozamenarekin edo ohitura osasuntsuak izatearekin (jatorduak, paseoak...) lotutako zainketaren ideia baztertu egiten da, eta, horrelakoetan, zainketa medikuarengana joatera eta azterketak egitera mugatzen da. Familiarik ez duten adineko emakumezkoen kasuan, gaixotasunak edo gaixotzeko arriskuak egunerokotasunean hainbesteko beldur eta ziurgabetasuna eragiten du, ezen beste emozio eta sentimendu batzuk ordezkatzen baititu. Gozatu, umore ona izan eta pozik bizitzen saiatzeko ahalegin hori emakume batzuentzat besteentzat baino garrantzitsuagoa da, baina, hala ere, guztiek garrantzia handiena norberaren jarrerari ematen diote, hori baita garrantzizkoena norbere burua zaintzeko eta osasuntsu eta ongi sentitzeko. Informazioa oso garrantzitsua da, emakumezko hauek uste baitute lehen gauza asko jakin ere ez zirela egiten. Hala ere, gainerakoak zaintzeak hainbesteko garrantzia duenez, sarritan, norberarentzat hain garrantzitsua den ezagutza hori bere inguruko pertsonen osasun-arazoak sendatzeko orduan eskuratu dute. Bakoitza49
ren egoerara egokitutako ohitura osasuntsuak eta egokiak jakiteko bide horretan, emakumeek gehiago aipatzen dituzte hedabideak (batez ere, telebista eta zenbait aldizkari), pertsonal sanitarioa baino. Zehazkiago esanda, bizitza osasuntsua izateko telebistako dibulgazioko magazin-programei egiten die erreferentzia eta horrelako programa bat euskaraz egoteko aukera iradoki dute. Azkenik, garrantzitsua da aipatzea pertsonal sanitarioarengana joatea oso zaintza-praktika ohikoa dela adineko emakumezkoen artean. Praktika horren esanahiak nahiz formak hurrengo kapituluan landuko ditugu, osasunaren dimentsio sanitarioaren atalean, alegia. 3.3. Adinekoen zainketa, adinekoen ikuspuntutik Aipatu dugu jada zainketa-ereduak aldatzen ari direla. Seme-alaben zainketaren eredua aldatu egin da, eta mendeko adineko pertsonen zainketaren ereduarekin gauza berbera gertatu da, eta aldatzen jarraituko dute, gainera. Atal honetan hiru belaunaldietako emakumezkoek mendeko pertsona nagusien zainketaren eredu-aldaketaren aurrean duten ikuspegia jorratuko da. Zainketa-eredu tradizionalean, sarea ez zen hain konplexua eta zaintza-lanak, batik bat, familiako emakumezkoek egiten zituzten. Gaur egun, erabakiak hartzeko orduan, beste protagonista batzuen esku-hartzea eskatzen den honetan, beste eragile berri batzuk azaldu dira zainketa-lanetan inplikatuta. Emakumezko profesionalek garrantzi handiagoa hartu dute (ez hainbeste gizonezko profesionalek, gizonezko gutxi baitabiltza zainketa-lan profesionaletan), baina baita familiako gizonezkoek ere. Haatik, garai batean hain garrantzitsu zen auzo-sareak gaur egun ez dauka hainbesteko garrantzirik (gauza berbera gertatzen da seme-alaben zainketarekin). Halaber, zainketaren alorrean, gazteen garrantzia erlatiboki txikia da, baserrietan bizi diren gazteena salbu. Azken horiek, aurrerago ikusiko dugun moduan, zainketaren alorrean, bestelako jarrera daukate. Azkenik, gaur egun, adinekoen jarreraren inguruan eztabaidatzen ari da, eta haien autonomia baloratzearen eta sustatzearen garrantzia azpimarratzen da. Aldaketak gertatzen ari diren arren, funtsezkoa da kontuan hartzea emakumezkoek familiakoek nahiz profesionalek hartzen dutela bere gain zainketaren ardura garrantzitsuena. 3.3.1. Zalantza eta kezka Adineko emakumezkoek zainketa-ereduaren krisia maila askotako zalantza eta kezkaz bizi dute, agian, etorkizun hurbil batean, ezingo baitute beren burua zaindu.
50
Emakumezko horien ikuspuntutik, zainketa-ereduaren aldaketak tarteko belaunaldiko emakumezkoak aldatu izanaren adierazle da, diotenez, jada ez dira lehengoak bezalakoak. Aurrerago ikusiko den moduan, diagnostiko hori ez dator bat zenbait alderditan tarteko belaunaldiko emakumezkoek egindakoarekin, horiek, maila sozialean izandako aldaketez hitz egiten baitute, eta horren ardura ez baitiote emakumeei egozten. Nork zainduko nauenari buruzko zalantza eta kezka agerian daude adineko pertsonengan, baina egoeraren arabera intentsitate-maila desberdinetan azaltzen da: Seme-alabarik gabeko emakumeek badakite mendekotasun-egoera batean, ez dutela inor izango zaintzeko, eta horrek kezka eta ezinegon (segurtasun gabezia) handia sortzen die, etorkizun horren hurbiltasunagatik. Oso bestelakoa da seme-alabak dituzten emakumezkoen egoera, nahiz eta horiek etxean bizi ez izan edo etxetik laster joateko prest egon. Kasu horietan kezka ere handia da, baina ez dago hainbeste beldur: Ez dakit gure kargu egingo diren, ez dakit, batera bizi ez garenez (E3). Azkenik, seme-alabak eta hiru belaunaldi etxe berberean bizi diren kasuetan, kezka-sentsazioa askoz ere txikiagoa da, eta emakume horiek askoz ere lasaiago sentitzen dira etorkizuneko balizko mendekotasun-egoera baten aurrean. Beraz, kezka eta zalantza adineko emakumezko guztiek izan arren, askoz ere gehiago bizi dute ondorengorik ez dutenek, guraso ez diren familiako adinekoak (osaba-izebak...) ez direla zaintzen erabat barneratuta baitago, badakite ez dela halakorik gertatuko. 3.3.2. Zainduak izateko eskubidea eta egoitza eta eguneko zentroetara joan nahi ez izatea Krisi eta eredu-aldaketaren testuinguru horretan, gurasoen zainketa dago jokoan, eta seme-alabak dituzten adineko guztiek jarrera berdina ez izan arren, guztiek barneratuta daukate, abardurak abardura, zainduak izateko eskubidea. Eskubide horren oinarrian beraien historia dago, hots, beraiek egindako eta emandako lan eta zainketa daude. Historia horrek indar handia dauka emakumezko horien gaur egungo egoera ulertzeko orduan: beraiek eta belaunaldi hartako beste emakumezko batzuek bikotekidea, seme-alabak, gurasoak, aitaginarreba-amaginarreba, osaba-izebak eta familiako beste ahaideak zaindu dituzte. Eta horren ondorioz, ama diren emakumezkoek familiakoek zaintzeko
51
eskubidea daukate. Beraientzat, norbaitek zaintzea, batez ere, egoitzara ez joatea da, eta, ahal bada, ezta eguneko zentrora ere. Izatez, horientzat egoitzak tristezia eta abandonatzea hitzen sinonimo dira; eta aukera hori familiakoek zainketa-lana bere gain hartu nahi ez duten adinekoentzat dira. Egoitzak dira adineko pertsonen zainketa-sarea osatzen duten elementuetako bat, eta, zainketa-lanak kanpoan egitearen ikur adierazgarriena dira, zainketa-lan horiek familiatik kanpo egitearena, alegia. Ildo horretan, egoitzak dira mehatxurik nabarmenena. Etxetik kanpoko zaintza terminoak tradizionalki familiak egindako zainketak kanpoan egitea esan nahi du; hots, familia-eremutik kanpo. Ildo horretan, egoitza guztiak, nahiz eguneko zentroak edota etxez etxeko laguntza kanpoko zaintza horren adierazle dira, hurrengo grafikoan islatzen den moduan:
z a i n t z a r e n a r d a t z a > EGOITZAK / (Tutoretzapeko apartamentuak)
E t x e t i k K a n p o k o
EGUNEKO ZENTROAK
ETXEA (norberarena) + Etxez etxeko laguntza
ETXEA (norberarena) <
Gizarte bakoitzari zaintza-eredu bat dagokio. Gurean aldaketa-egoeran bizi gara, mendekotasuna duten adineko pertsonak familiakoek zaintzearen eredua krisian baitago, eta ez dago egoitzen, eguneko zentroen eta, batez ere, etxez etxeko laguntzaren sare sendorik, ez, behintzat, beste herrialde batzuetan adinakorik.
Adineko belaunaldiko emakumezkoen ikuspuntutik, familiak adineko pertsona zaindu beharra dauka; hori dela-eta, adinekoak horrela nahi badu edo adinekoak familiarik ez badu soilik onartzen dute emakumezko hauek egoitzetara joatea. Osaba-izebak egoitzetara joatea ere onartzen da. Garai batean etxe guztietan zeuden osaba-izebak, gaur egun ez (hala ere, gaur egungo baserrien kasuan, belaunaldi bat baino gehiago bizi direnetan, zenbait kasutan, osa52
ba edo izeba ezkongabea bizi da). Adineko belaunaldiko emakumezko batekin izandako elkarrizketan, arlo horretan gertatutako aldaketen aurrean adineko emakumezkoek daukaten ikuspegia agerian geratzen da:
pentsatu zazu badaudela pertsonak oporrak pasatzeko, ama eman zaharetxe horietako batera D.ra eta gehiago ez dia azaldu bila zuk esango diazu neri? eta y yo no voy a hipotecar mi vida por mi madre ya le he solido decir yo a una, y tu madre cuantas veces ha hipotecao por ti bai por tiuna madre, eta holaxe, bai gaur egun hori, hori, aldaketa hortan e bai baino txaharrea netzako behintzat eh? bai garai baten izaten zien, aiton-amanak etxien, izebaren bat edo osaba bat solteroa, matematiko, etxero izaten zan, baserritan behintzat, mm eta gero andre-gizonak beren umekik, bai eta ez diela kabitzen esaten due, kabitu? bai, bai, bai, nik egingo nuke tokie kabitzeko (1E)
Edonola ere, egoitza batean egoteko modu asko daude eta muturreko modua (negatiboki hautemana eta adierazia) egoitza batean bisitarik jaso gabe egotea da. Eguneko zentroekiko jarrera ez da egoitzekikoa bezain garbia. Ez da hainbeste gaitzesten. Diotenez, ohitura faltagatik ez da joaten jendea eguneko zentroetara, eta ez bertako baldintzak txarrak izateagatik; izan ere, baldintzak hobetu egin dira duela zenbait urtetakoekin alderatuta. Leku horietan, ordea, adinekoak ez dira eroso sentitzen eta leku horiek jarduerarik ez egitearekin lotzen dituzte (eta hori oinarrizko kontua da; izan ere, adinekoek jarduera, lana eta bizitasuna ongizatearekin zuzenean lotzen dituzte): ez dizute egiten uzten, eta niri egitea gustatzen zait. Halaber, eguneko zentroan ezin da familia elkartu, eta etxean, berriz, bai, gainera horrexetara bultzatzen du. Zainduak izateko eta eguneko zentroetara, eta, batik bat, egoitzetara joan nahi ez izateko berrespen horrekin batera azaltzen da gaur egungo testuingurua eta garai batekoa desberdinak izatearen ikuspegia. Adineko emakumezko horiek tarteko belaunaldiko emakumezkoak eta belaunaldi gaztekoak lanarekin (etxekoa nahiz etxetik kanpokoa), ikasketarekin edo denbora librean egiten diren zenbait jarduerarekin oso lanpetuta daudela sumatzen dute. Alabak eta bilobak lanpetuta izate horrek, maila askotan eragiten du: Batetik, zainduak izateko eskubide hori erlatibizatu egiten du, hein batean. Horrela, bada, familiakoak oso lanpetuta daudenez, zenbait gauza ezin zaizkio familiakoei egiteko eskatu; esaterako, hitzaldi edo
53
ikastaro batera autoz eramateko. Emakume horien ezaugarri nagusia gauzak sakrifikatzeko beren jarrera da (horrela sozializatu dira), eta horregatik uzten dituzte beraien interesak bazterrera, beren seme-alabenen mesedetan. Ildo horretan, gidatzeko baimena izatea eta autoa izatea ikaragarrizko aldea dira, horiek oso lotuta baitaude dependen18 tzia izatearekin . Bestetik, emakume horien zaintzaile-jarrera indartu egiten da (jatorduak prestatu seme-alabentzat, bilobak eta etxea zaindu). Eta, azkenik, mendekotasunik ez izateko norbere burua zaintzeko ideia ere indartu egiten da (horri dagokion atalean landuko dira adineko emakumezkoek zaintza-sarean duten lekua eta beraiek norbere burua zaintzea nola ulertzen duten).
Adineko emakumezkoek haien alabak lanarekin (etxekoarekin eta etxetik kanpokoarekin) oso lanpetuta daudela uste dute, eta zainduak izateko eskubidea erlatibizatu egiten dute. Horrela, bada, batetik adinekoak zaintzen ez dituen gizartea ez da justutzat hartzen, baina bestetik, ulertu egiten da. Horrela, bada, horren guztiaren ondorioz, zure seme-alabek zaindu nahi zaituzten ideia nagusitzen da, testuingurua, ordea, korapilatsua da.
18
Cf. Santamara, Pilar; Arrieta, Eider; Jausoro, Nekane; Dvila, Andrs eta Hernndez, Ana: 2004. Landa-emakumeen mugikortasuna agerian geratzen da ikerketa horretan, eta landa-eremuan bizi arren, eguneroko zereginak egiteko autoa erabiltzen duten emakumezkoei egiten die aipamena. Adineko emakumezkoen kasuan, mugikortasun hori erabat mendekoa da.
54
Gainera, adineko emakumezkoek testuingurua ere berbera ez dela hautematen dute, jada ez baitira etxean hiru belaunaldi bizi: tarteko belaunaldia beste etxe batean bizi da eta horrek zaintzeko erabaki hori norberaren seme-alabena izateaz gain, haien bikotekideena izatea ere eragiten du. Baserrian egoera bestelakoa da; izan ere, belaunaldi bat baino gehiago bizi dira elkarrekin, eta horrek, adinekoak zaintzeko ardura belaunaldi gazteak ere izatea eragiten du. Azken batean, elementu horiek erabiltzen dituzte adinekoek zaintza-ereduetan izandako aldaketak azaltzeko. Beraiek ere ulertu beharra baitaukate maila sozialean, eta, batik bat, beraien familietan zer gertatzen ari den. Hala ere, ezin dute azaldu, ez eta ulertu ere, adinekoak abandonatzen diren zenbait egoera. Kasu horietan, adinekoak behar bezala zaintzeko gai ez den gizartea kondenatzen da. Azkenean, kondena hori gizartera bideratzen da, eta norberaren egoera ulertu egiten da: norberaren seme-alabek zaindu nahi izatearen ideia nagusitzen da, testuingurua, ordea, korapilatsua da. 3.3.3. Etxean geratzea kanpoko laguntzarekin Bestetik, garrantzitsua da aipatzea zaintza ulertzeko beste modu batzuk esaterako, tutoretzapeko etxebizitzak ez direla aipatzen (nahiz eta aukera horrekiko nolabaiteko ukapena egon, etxea uztea eragiten baitu eta hori utzikeria eta tristezia irudiekin lotzen da, eskuarki, ez dituzte horrelako aukerak ezagutzen). Hala ere, oso modu puntualean izan arren, adinekoa etxean geratu ahal izateko kanpoko zaintza jasotzeko aukera jakin batzuk onartzen dira. Etxea ez uzteko helburua izanik, zenbait adineko emakumezkok etxeko laguntza publikoa edo pribatua ideia aipatzen dute, baita barne zaintzaile irudia ere (Hego Ameriketako emakumeak aipatuz, batik bat). Bakarrik bizi direnek zenbait ekipamendu eskuratzeko aukera ere aipatzen dute; esaterako, telealarma. Horrelako zerbitzuek segurtasuna ematen baitute. Eredu berri horretan, sortuberria, zaintza-sarearen beste konfigurazio bat ikusten da, oinarrizko bi ezaugarrirekin: Adinekoa etxean geratzen da. Familiako emakumezkoek nolabaiteko berariazko garrantzia galdu dute, eta hori profesionalek (instituzio publikoetakoek nahiz pribatuetakoek) bere gain hartu dute, eta zenbait kasutan, baita adineko emakumezkoek ere. Alabaina, familiako gizonezkoek ez dute bere gain hartu emakumezkoek galdutako garrantzia hori; gizonezkoek lagundu egiten dute.
55
Eredu hori horrela ikusten duten emakumezkoek uste dute adineko askok ez dutela eredu horretan murgildu nahi, nolabaiteko, kontrako jarrera daukatela.
zergatiken hemen bertan dauzkagu saiatu direnak eta lehen esan detan bezala emakume bat lanak egitea eta ez, ez, ez, ez det nahi, moldatuko naiz neoni eta halakok e badaude, mentalidade lehengo mentalidadeakin, eta holakok e badaude, kanpoko bat nahi ez duenak -mm -sartzeak lanak eitera,holakoak ere badaude (1E).
Aldaketak motelak izaten dira eta adineko oso emakumezko gutxik hitz egiten du balizko etorkizuneko mendekotasun-egoeraz lasai edo horren aurrean aukera desberdinak aztertuz. Etxeko laguntza, zenbait herrialdetan oso zabaldua, interesgarria izan daiteke egoitzetan sartu nahi ez den testuinguru honetan; egoitzetan sartu nahi ez izate hori, abardura gehiago edo gutxiagorekin, adineko belaunaldikoek nahiz tarteko belaunaldikoek azaldu dute. Mendekotasun-egoera jakin batzuetan erabateko irtenbidea izan daitekeen laguntza horrek ez dauka zerikusirik gaur egungo hemengo etxeko laguntzarekin gure ingurunean oso mugatuta baitago. Zerbitzu-mota horri buruzko ikusmoldea hurbilago egongo litzateke gaur egun beste zenbait herrialdetan, esaterako, Suedian, duten funtzionatzeko moduarekin. Egoitzekiko onarpen-maila ere areagotu daiteke, baina horretarako beharrezkoa da antolaketa-aldetik zenbait aldaketa ematea, beste zenbait faktoreren artean, autonomia pertsonala kontuan hartzeko. 3.4. Zaintzaileak 3.4.1. Adinekoak zaintzen dituzte Aurreko atalean adineko emakumezkoek mendekotasun-egoeren aurrean beraien orainaldia eta etorkizuna nola ikusten duten aztertu dugu. Atal honetan, tarteko belaunaldikoek gai berberari buruz daukaten ikuspegia bildu dugu. Zaintza-ardura norbere gain hartzearen eta zaintza-lanak egitea zailtzen duen testuinguru sozialaren artean dago gurasoekiko maitasuna. Zaintza-beharrei emandako erantzunak anitzak diren krisi-testuinguru horretan, tarteko belaunaldiko emakumezkoek ez daukate diskurtso egituraturik. Gaia jorratzeko zailtasun hori da gurasoen zaintza-gaiaren aurrean emakumeek daukaten ezaugarrietako bat. Tarteko belaunaldikoentzat adinekoen zaintza, hein handi batean, gai tabua da, hitz egitea kostatzen den garrantzizko gaia, baina ezinegona sortzen duena.
56
Hau da ezinegon horien testuingurua: adinekoak zaintzearen ardura gradu desberdinetan barneratuta izatea, eta aldaketak gertatzea, bai bizi-formetan, bai bizi-esperantzan (gaur egun handiagoa), bai gaixotasun kroniko larrietan (gehiago daude). Tarteko belaunaldiko emakumezkoek egindako gaur egungo egoeraren diagnostikoak adineko emakumezkoenak baino abardura gehiago ditu. Ez dute adineko emakumezkoek bezainbeste azpimarratzen emakumezkoak aldatu izanaren ideia, hauen ustez aldaketak bizi-forma eta -erritmoetan gertatu dira, baita iraupen luzeko gaixotasun kroniko gehiagoren sorreran ere. Tarteko belaunaldikoek, gainera, aldaketa horiez gain, familian zainduak izateko adineko belaunaldikoek egindako aldarria ikusten dute: emakume horiek besteak zaindu dituzte eta oraindik zaintzen jarraitzen dute, baina beharrezkoa denean, beraiek ere zainduak izatea eskatzen dute; familiak zainduak izateko eskubidea eskatzen dute. Eta horren ondorioz, testuingurua aldatu arren, tarteko belaunaldiko emakumezkoek zaintzaren ardura bereganatzeak bere horretan jarraitzen du, ez da aldatu. Hori dela-eta, gurasoen zaintzari dagokionez, erabaki bat edo beste hartu arren, edo oraindik hartzeke egon eta kezka eta ezinegona izan arren hau da, krisi-testuingurua horretan edozein egoeratan egon arren, guztiek elementu bat dute komunean: hor egon behar dutela sentitzen dute. Zaintzaren ardura-barneratze hori, gainera, genero-kontua izateaz gain, belaunaldi-kontua ere bada, gazte belaunaldiko emakumezkoak ardura horretatik kanpo geratzen baitira. Hala ere, esan beharra dago baserrian egoera bestelakoa dela, belaunaldi gazteak zaintza-lanetan inplikazio handiagoa azaltzen baitu. Nahiz eta adineko bat zaintzeak, mendekotasuna ez izan arren, dedikazio handia eskatu (sendagaiak kontrolatu, sendagilearenagana eraman, ondoan egon, berarekin denbora pasa eta abar), oso ohikoa baita arazo kroniko bat izatea eta horren ondorioz atzera-aurrera ibili behar izatea, emakumezkoek kezka handiagoa daukate adineko pertsona gaixoa binomioan. Lehenengo kasuan, naturaltasun-gradu handi batekin onartzen da kontua; bigarrenean, aldiz, adineko pertsona gaixoa denean, duda eta ezinegon gehiago sortzen dira, edo gaiari buruz hitz egiteko erreparo gehiago azaltzen da: Adineko pertsona gaixoa zaintzeari dagokionez, zenbait kasutan ezinegon oso handia eragin dezake eta horrek tarteko belaunaldikoak mendekotasuna duen adinekoa zaintzeko heziketarik jaso ez dutela
57
hausnartzea eragin dezake, bai eta horrelako egoerak ukatzearen oinarrian heziketa hori dagoela pentsatzea ere: neretzako gogorrena da benetan barruan ez detela nahi Halaber, adineko pertsonen zaintzari dagokionez, gizarteak, oro har, erantzun behar diola planteatzen da. Beste zenbait kasutan, adineko pertsona gaixoa binomioa mugak jartzeko erabil daiteke, familiak adineko pertsona gaixo bat ezin duela zaindu argudiatuz. Denbora luzeko mendekotasun-egoerak zilegi bihurtzen du adineko pertsona familian zaindua ez izatea. Azkenik, adineko pertsona gaixoa gai-tabua izan daiteke, izan ere, aipatzen genuen moduan, zenbait kasutan emakumeek gaia saihestu egiten dute eta horrelako egoera bat sortzen bada, zer egingo den hitz egitea kosta egiten da. Hurrengo testuak argi uzten du pertsona gaixo bat egoteak sor ditzakeen tristezia- eta inpotentzia-sentsazioak, eta ez egoitzara eramatea, ez etxean geratzea bi aukerei ez zaie jakiten ongi aurre egiten:
neretzako gogorrena eta eiten zaiten gogorrena da, benetan barruan eztetela nahi, hoi da nik nere familia eztet utzi nahi, nere gizona eta umiakin egon nahi det eta bigarren bat euki nahi badet askatasun osoa sentitu nahi det, eta hori da nik nahi detena, baina behartuta nago bestet hori ere egitera, eta da konflikto bat eske zure ama da eta eztezu nahi eztezu nahi baina, zure ama da, orduan nere barruan sortzen da hor, burruka bat, azkenian nik neuk gaizki pasatzen det, nik sentitzen detenagatik, baina nola ba, nola sentitzen dezu eztezula nahi zure amarekin egon, nahi dezu, nahi dezu, baina nik behintzat, ikusten det zu bezela, ez nago prestatuta, ez nago prestatuta, ta gero sortzen dia, beak esan duna, karapilo hoiek, eta pagatzen dituzu ba ingurun zure gizonakin, zure umeakin, pagatzen dituzu hoiek danak, zure zea hoiek azkenian (6T)
Egoitzak, eguneko zentroak eta etxeko laguntza Esandakoa esan ondoren, ez da zaila pentsatzea tarteko belaunaldiko emakumezkoek egoitzak ez dituztela adinekoentzat aukera egoki moduan hartzen. Emakume horiek egoitzak ez dituzte aipatzen edo, bestela, konnotazio negatiboak sortzen dizkiote tristezia eragiten dietelako; ildo horretan, adineko be58
launaldikoek zuten irudiaren oso antzekoa dute, nahiz eta abardura jakin batzuk izan19: bisiten garrantziaz hitz egiten da eta ongi ala gaizki zainduta dauden eztabaidatzen dute. Batzuek langile gutxi dagoela aipatzen dute, eta beste batzuek arazoa ez dela arreta-gabezia diote, baizik eta arazoa ingurunearena dela, egoitzetan buru-argitasun gradu ugaritako pertsonak bizi baitira elkarrekin. Opor-garaian, egoitzak zaintza-sarearen zati izateko aukera ere aztertzen da, mendekotasuna duen pertsona bat urte-sasoi guztian zaindu den kasuetan, egoitza pribatuetako arreta hobea dela baieztatzen da, edo hori bakarrik egotea baino aukera hobea dela eztabaidatzen da (adineko belaunaldikoek duten oso bestelako jarrera). Azken batean, abardurak abardura, tarteko belaunaldiko emakumezkoen artean egoitzetara joatearen aukera ez da ongi ikusten, eta egoitzetara eraman aurretik, ahal bada, hobe dela sakrifikatzea esaten dute. Baina adineko belaunaldiaren kasuan gertatzen ez den bezala, egoitzek erabateko bazterketa-sentipena sortu beharrean, hein batean, horri buruzko hausnarketa ere eragiten dute. Eguneko zentroei dagokienez, bi belaunaldien ikuspegien arteko aldea handiagoa da egoitzen kasuan baino. Tarteko belaunaldiko emakumezkoek gai hauek nabarmentzen dituzte: Mendekotasuna duen pertsonak jardueraren bat egitea eragin dezake. Eta ildo horretan, garrantzitsua da gogoratzea adineko belaunaldikoentzat, eguneko zentroa jarduerarik ez egitearekin lotuta dagoela. Heziketa arazo batengatik adinekoak, zenbaitetan, ez dira ondo barneratzen. Traba direla sentitzen dute. Zaintzaileari denbora librea ematen dio. Ikasketa-mota horiek egin dituzten gazteentzat, lan-aukera moduan ikusten da. Hala ere, lan-baldintzak aldatu egin behar direla uste dute, bai langileengatik, bai adinekoen ongizateagatik. Zenbait enpresa ez dira eremukoak bertakoak, eta tokiko emakumeek sustatutako enpresa txikiak sortzen dira. Kasu horietan, hiriko enpresa handien aurrean lehiakortasun-arazoak sortzen dira. Familiarengatik hurbil egon behar du. Adineko belaunaldiaren kasuan gertatzen den bezala, tarteko belaunaldikoek ere ez dituzte tutoretzapeko etxeak aipatzen, eta etxeko laguntzari dagokionez, aipatzen dute, baina, betiere, egoitzak eta eguneko zentroak baino gutxiago. Azken bi horiek kanpoko zaintzaren irudi nagusiak dira, emakume
Gazte belaunaldiaren kasuan ere, egoitza irudi negatiboekin lotzen dute eta ez dute adinekoentzat etorkizuneko aukera moduan ikusten.
19
59
horientzat. Etxeko laguntza aipatu ere ez egitea oso esanguratsua da eta ez da ezagutzen ez dutelako, baizik eta zerbitzu horiek gauza gutxiegi eskaintzen dutela iruditzen zaienez, hori ez dutelako aukera moduan kontuan hartzen, ez baitute irtenbide osoa eskaintzen20. Beraz, gaur egun familia zaintza-sarearen erdigunean jartzen da eta hori abiapuntutzat hartuta askotariko erantzunak ematen dituzte: denboraldi batzuetan seme-alaben etxean bizi diren adinekoak, gurasoen etxean denboraldi batzuetan bizi diren seme-alabak edo gurasoen etxe ondoan etxea erosi edo baserria zenbait etxebizitzetan zatitzen dutenak (horrela, bertan daude, baina ez daude.) Gainera, baserrian bizi diren emakumeen berariazko egoera azpimarratzea garrantzitsua da; hots, etxea aitarekin, amarekin, amaginarrebarekin edo aitaginarrebarekin partekatzen duten edo herrian seme-alaba bakarra geratu den kasuak. Kasu horietan, egoerak arazo izateari uzten dio, eta jada ez dago hainbat aukera erabakiak hartzeko; kasu horietan, aukera bakarra dago. Horrelako egoerak tarteko belaunaldiko emakumezkoek karga moduan hautematen dituzte. Premia larriak eta eskaera ahulak Emakumezkoen eskaerak askotan oso ahulak izaten dira zaintza-ereduaren krisiaren eraginez, baina baita oraindik oso barneratuta dagoelako generoaren araberako lan-banaketa (horrek gaur egungo zainketa-sarea naturalizatzen laguntzen du) ere. Eta horren eraginez, emakumezkoak sortutako arazo jakinei irtenbideak emateaz arduratzen dira, eta, ez, eskaerak egiteaz. Horrek ez du esan nahi eskaerarik ez dagoenik. Eskaerak badaude. Eskaerarik garrantzizkoenak erakunde publikoei zuzendutakoak dira, neurri txikiagoan, gizonezkoei, eta askoz ere neurri txikiagoan, belaunaldi gazteei zuzendutakoak. Eskaerak, hein handi batean, mendekotasuna duten adineko pertsonen zainketa familiaren barnean erraztearekin lotutakoak dira: etxea birgaitzea, eguneko zentroak (horietan jarduerak kontuan hartuta) eta egoitzetan arreta hobetzea, opor-garaian atseden hartu ahal izateko. Baina baita egoitzetako arreta hobetzera bideratutakoak ere (jarduerak egitea, oso bestelako egoeretan dagoen jendea ez nahastea, arreta pertsonalagoa izatea...).
Kapitulu honen amaieran aipamen labur bat egiten da beste herrialde batzuetan zerbitzu horiekiko duten bestelako planteamenduari buruz.
20
60
Eta gutxienez ba hori deskantsua artu deun hilabete horretan, ba ikusi izan bagenu emakumea zainduta eta, dignidade pixka batekin ez, baina ikustezu horrelako zentruak ere ez dutela funtzionatzen, eta bueno ba 11 hilabete berriro pasakoiteu bearekin eta gaizki pasako deu, eta berriro ere ingo deu hilabeteko deskantsu hori, porque behar degu, ezke behar da, bainan oso gaizki atendituta daude gure zarrak, eee (ixiltasuna ) eta ez nere ama bakarrik nik beste guztiak ere ikusten nitun, bainan triste,triste,triste,triste, desiatzen haur bat hurbiltzeko hara eta alaitasun pixkat jartzeko beraiei, bestela sentaus junto al poste eta (6E)
Gerta liteke egoitzek etorkizunean oso bestelako abardurak izatea, norberak bere autonomia galduko ez duen leku izateko aukera moduan hasi baitira ikusten gazteak. Hau da, gaur egungoak ez bezalako beste egoitza batzuk mendekotasunik ez duten adineko pertsonen beharretara egokitu daitezkeela uste dute, horiei autonomia eta laguntza emanez, nahi izanez gero, eguneroko zereginetan (garbiketa, sukaldea, zerbitzu medikoak...). Mendekotasunik ez duten adineko pertsonen egoera hobetzeko eskaerak ere luzatzen zaizkie administrazio publikoei. Batik bat, aisia-jarduerak eskatzen dira, garraioa barne. Eta horrelako kontuek adineko pertsonen osasun emozionalean asko eragin dezaketela uste dute. Landa-eremuko emakumezkoen elkarteak: premiak eskaera bihurtuz. Jada aipatu da tarteko belaunaldiko emakumezkoen ezinegona, gurasoekin egin beharrekoari buruzko erabakia hartu beharra daukate, edo, bestela, erabaki hori hartzeko unea oso hurbil dute. Uste dugu ezinegon horrek (gaiari buruz argi hitz egitea eragozten duenak) eta arazo jakinak konpontzeko presak, premiak eskaera bihurtzea zailtzen duela; hots, norberaren eta inguruko pertsonen edo erakundeen betebeharrekiko eta eskubideekiko jarrera hartzea zaildu egiten du. Ildo horretan, landa-emakumeen eta emakume baserritarren elkarteak eta sindikatuak lan handia egiten ari dira. Landa-emakumezkoen eguneroko errealitatea beraien azalean (edo oso zuzeneko norbaiten bidez) bizi duten emakumezkoek hainbat eskaera landu dituzte. Horien artean, bi alderdi nabarmentzen dira: Landa-ikuspegia oso kontuan izateak berariazko beharrak eta aukera jakinak aztertzea eragiten du; besteak beste, baratzeak dituzten eguneko zentroak eta adinekoaren eguneroko ingurunearekin lotutako jarduerak; Zaintza sozialki eta ekonomikoki balioestea.
61
Mendekotasuna duten pertsonen zaintza-eredua birdefinitzea Ez da harritzekoa zaintza-lanak sozialki eta ekonomikoki baloratu gabeko testuinguru sozial horretan, familiartekoen mendekotasun-egoerei aurre egiteko zailtasunak sortzea. Une honetan, administrazio publikoak egoera ugaritasun hori oso kontuan hartu behar du egoera bakoitzera egokitutako irtenbide malguak proposatu eta ahalik eta emaitzarik onena lortzeko. Zenbait interpretazioren arabera, gizonezkoek, modu naturalean, zaintza-lana beraiengan hartuko dute eta zaintza-eredu berria sortuko da. Zenbait autorek, ordea, interpretazio horiek ez direla batere zuzenak diote. Autore horientzat gaur egungo egoera, batik bat, faktore hauek eragin dute: gertatutako aldaketa sanitario eta demografia-aldaketek (gaixotasun kronikoak ugaritzea eta bizi-itxaropena handitzea); emakumezkoen lan-egoeran eta egoera sozialean izandako aldaketek; eta, azkenik, bizikidetza-formetan, familietan, emandako aldaketek. Aldaketa horien aurrean, ezin da egon gizonezkoak zaintza-lanetan naturalki barneratzearen zain, eta beharrezkoa izango da erakundeak interpelatzea eta emakumeen kontzientziazioa sustatzea; hots, erantzunak oinarrizko bi zutabe horiek izan beharko ditu (Esteban, 2005). Hurrengo gakoetako batzuk horretan lagun dezakete (egia esan, batik bat, mendekotasuna duten adinekoei buruz hitz egin dugu mendekotasunkasu ohikoenak direlako, baina jarraian aipatuko ditugun gai hauek beste mendekotasun-egoera batzuetan ere, esaterako, gaixo daudenengan, aplika daitezke): Zaintzaile ez-profesionalentzat konpentsazio ekonomikoak: diru-laguntzak eta desgrabazioak, lizentziak. Zaintzaile askok egoera hori naturaltzat hartu arren hau da, ordainsari ekonomikorik ez egotea normaltzat hartzen dute, hori kolokan jartzen hasi dela ere esan behar da. Tarteko belaunaldiko emakumezkoek mendekotasuna duten pertsonak zaintzeak sor ditzakeen arazo ekonomikoak aipatzen dituzte, horrek soldatarik ez izatea esan nahi baitezake. Diru-laguntzarik ez izatea adineko emakumezkoek ere aipatu dute. Eta emakume batek gaixo dagoen norbait zaintzeagatik baserriko gizarte-segurantza ordaintzeari utzi eta estaldurarik gabe geratu den kasua aipatzen dute adibide moduan. Hala ere, horrelako egoerak aipatu arren, ez da ohikoa emakumezkoen artean norbait zaintzeagatik laguntza ekonomikoak eskatzea, emakumeelkarteek, ordea, bideratu dituzte horrelako eskaerak. Aitzitik, onarpen sozialari dagokionez, zaintza-lana onartzeko eta baloratzeko eskaera egiten da.
62
Zaintzaile profesionalen lan-baldintzak hobetzea. Gaur egungo profesionalizatze-prozesu horrek bi ezaugarri nagusi ditu: Hein handi batean, emakumezkoak ari dira murgiltzen profesionalizazioaren bidetik zaintza-sarean. Oso egoera prekarioak ari dira gertatzen: - Diru-sarrera txikiak. - Hiri-ikuspegia kontuan hartuta lan egiten da: hiriko enpresek egiten dute lan landa-eremuan eta ez dituzte kontuan hartzen inguruneko berezko ezaugarriak; esaterako, batetik bestera mugitzeko behar den denbora. - Prestakuntzarik eta informaziorik ez izatea. Baldintza horiek kontuan hartuta, zaila da landa-eremuko gizon-emakumeak horrelako lanak egin nahi izatea arlo profesionalean. Eta, agian, oso aukera interesgarria izango litzateke tokian tokiko horrelako enpresak sustatzea eta horiek administrazio publikoarekin lankidetzan aritzea, tokian tokiko enplegua sustatzeko, nahiz lan-baldintzak hobetzeko. Prestakuntza eta informazioa profesionalentzat eta ez profesionalentzat. Zenbait emakume-zaintzailek informazioa izatearen eta zaintzeko eta beraien burua zaintzeko trebetasun jakin batzuk garatzearen garrantzia azpimarratzen dute: beste egoera batzuk ezagutu, jakin etorkizuna nolakoa izango den eta aurre egin behar dioten egoera horren balizko eboluzioak nolakoak izango diren... Ildo horretan, gaixo dauden pertsonen eta haien familiartekoen elkarteak oso lan garrantzitsua egiten ari dira, baita zenbait profesional sanitario eta hedabide jakin batzuk ere. Haatik, oraindik lan asko egin behar da. Zaintzaile guztiek ez diote garrantzia berbera ematen prestakuntza eta informazioa izateari, nahiz eta bi horiek izan dituztenentzat horiek edukitzea funtsezkoa izan. Garrantzitsua da, halaber, oro har zainketarekin lotutako baliabideei buruzko informazioa eskura izatea; batik bat, baliabide publikoei dagokienez. Ez da lan erraza; batez ere, horrelako gaiak administrazio publikora jo gabe konpontzen ziren testuinguruan sozializatu diren adineko pertsonei buruz hitz egiten badugu. Horri, gainera, gizarte-laguntzaren zerbitzu-sareari buruz ia ezer ez jakitea gehitu behar zaio, eta hori bereziki kezkagarria da Euskadiko herririk txikienetan (EHNE, 2002). Gizonen inplikazioa, familiarteko eta profesional moduan: gizonak gero eta gehiago ari dira inplikatzen familiarteko eta profesional moduan, eta
63
bi eremutan oraindik generoaren eragina antzematen da zaintzaren alorrean. Garrantzitsua da gizonezkoa bi eremutan inplikatzea. Familiaren kasuan, beharrezkoa da lana eta ardura birbanatzea, eta, horrek, gizonezkoei nahiz belaunaldi gazteenari eragingo lioke. Etxez etxeko laguntza: elikadura (prestatzea eta laguntzea), norberaren higienea, mugitzeko laguntza, etxe- eta arropa-garbiketa, erosketak, konpainia egitea, batetik bestera mugitzea eta kudeaketak egitea eta abar. Etxez etxeko laguntza Europako zenbait herrialdetan oinarrizko elementua da. Hurrengo testu honetan aukera horrek sortzen duen interesari buruzko ideia bat hautematen da: Nire lagunarekin, Suediako Osasun eta Gizarte Gaietarako ministroarekin, afaltzen ari nintzela hauxe esan zidan: Vicen, Suediak zerbitzu horiek (izatez udalerriek kudeatzen dituzte) zure amaginarrebari hiru arrazoiengatik ematen dizkio: bat, ospeagatik; bestea, zure amaginarreba etxean izatea ekonomikoagoa delako instituzio batean izatea baino; eta, hirugarrena, enplegua sortzen delako (Suedian biztanleria helduaren % 18k Ongizate Estatuko zerbitzuetan lan egiten du, esaterako, osasunean, hezkuntzan eta familiarentzako laguntza-zerbitzuetan. Espainian, berriz, % 5ek egiten du lan horrelako zerbitzuetan). Nire emaztea suediarra da eta nire amaginarreba ere suediarra da. Duela zortzi urte 84 urteko nire amaginarreba erori egin zen eta femurra hautsi zuen (oso ohikoa aiton-amonen artean). Ia aste berean, Bartzelonan bizi zen nire ama erori eta hark ere femurra hautsi zuen. Orduan izan nuen aukera bi gizarteek aiton-amonak nola zaintzen zituzten ikusteko. Suedian, nire amaginarrebak suediar izate hutsagatik (nolako errenta-maila zeukan eta etxean familiartekorik zuen edo ez begiratu gabe), egunean bost aldiz artatua izateko eskubidea zeukan familiarentzako laguntza-zerbitzuen bidez. Goizeko bisitak esnatu, garbitu, prestatu eta gosaltzen ematen zion; eguerdiko beste bisita batek jatordua prestatzen zion; arratsaldekoak liburuak ekartzen zizkion entretenitzeko; gaueko bisitak afaria egin eta ohea prestatzen zion, eta, azkenik, beste bisita goizeko ordu bietan joaten zitzaion komune21 ra joaten laguntzeko . Egoitzetako eta eguneko zentroetako baldintzak hobetzea irudi sozial positiboagoa izateko. Horrek, besteak beste, antolaketaren malgutasun handiagoa eskatzen du, baita autonomia pertsonala izatea errazteko au21
Navarro, V.: La familia en Espaa in http://usuarios.lycos.es/politicasnet/articulos
64
kera ere; betiere, autonomia hori adineko pertsonek izan dezaketen mendekotasun-graduetara egokituta. Osasun emozionala norberaren osasunaren oinarrizko dimentsioa dela kontuan hartzea oso garrantzitsua da. Batik bat, adinekoak etxean dauden kasuetan. Emakume-talde eta sindikatuetan parte hartzen dutenek, emakumezkoek ikastaroak eta jarduerak egitea eta egiten jarraitu ahal izatea bermatzearen garrantzia azpimarratzen dute, horrelako topaketek osasun emozionalean dituen onurak kontuan hartuta (harreman pertsonalak, esperientziak partekatzea, norberarentzako denbora izatea...). Administrazioaren esparru askotako arduradun eta kudeatzaileekin sarean lan egitea (landa-garapenaren sustatzaileak, gizarte laguntzaileak, profesional sanitarioak, elkarteak, etxez etxeko laguntzaileak eta abar). Sareko lan hori funtsezkoa da isolamendu, bakardade eta arazo soziosanitarioak dituzten pertsonen kasuetan. Planifikazioa landa-ikuspegitik. Etxeko arreta-zerbitzuak nahiz egoitzak, eguneko zentroak eta antzeko zerbitzuak landa-eremuko ezaugarrietara egokitu behar dira (kontuan hartuta, landa-eremua ez dela espazio bakar bat, bertan errealitate ugari daudela eta ezin dela ahaztu herri txikienen eta baserririk aldenduenen errealitatea; hori horrela egiteak, zenbakien logika aplikatzea ekarriko bailuke, eta horrek landa-mundua baztertzea hiriaren aurrean). Ildo horretan, emakumezkoek eguneko zentroak eta egoitzak herri txikietan egotea aldarrikatzen dute, eta horiek etxearen edo baserriaren luzapen gisa diseinatzea (baratzeekin, leku egokian...). Inguruneko berariazko ezaugarriak kontuan hartzea ere garrantzitsua da ekipamendu eta zerbitzuen eskaintza jakitera emateko orduan. Azken batean, proposatutako neurri guztiak elkarren artean lotuta daude, zaintza-lanak ekonomikoki eta sozialki baloratzeak profesionalen lan-baldintzak hobetzea eragingo bailuke, baita familiako kideek inplikazio handiagoa izatea eta mendekotasuna duten pertsonen egoera hobetzea ere. 3.4.2. Familia zaintzen dute Tarteko belaunaldiko emakumezkoen artean, ohikoa da seme-alabak izatea haien zaintzaren erdigune (osasun terminotan) eguneroko ohiko elikadura eta kirol ohituren bidez, nahiz harreman eta jolasaren bidez. Elikadura: Saiatzen dira seme-alabek opil eta litxarreria gutxi jaten. Hala ere, diotenez, landa-eremuko haurrek horrelako produktu gutxiago
65
jaten dituzte hiri-eremukoek baino, han horrelakoak eskuratzea errazagoa baita. Halaber, aurrez prestatutako elikagaiei (pizzak edo hanburgesak) buruz negatiboki hitz egiten dute, eta, aldi berean, kezkatuta daude haur obesitatea areagotzearen aurrean. Kirola: Kirol-jarduerak eguneroko bizimoduan sartuta daude, bai alabenean, bai semeenean, haien osasunerako oso onak baitira, bai osasun fisikoari begira, bai harreman sozialak izateari begira. Hala ere, aipatzen dute haurren eguneroko agenda oso beteta dagoela, kirol-jarduerei eskolaz kanpoko beste mota askotako jarduerak (artistikoak, hizkuntza...) gehitu behar baitzaizkie. Eta bizi-erritmo horrek eraginda haur-estresa sor litekeela aipatzen dute. Harremanak eta jolasak: Beste haurrekin harremanak izaten ikastea oso garrantzitsua da norberaren seme-alaben ongizaterako. Ildo horretan, baserrian edo hiri-nukleotik kanpo bizitzearen ondorioz, amek (eta zenbait kasutan amonek) etengabe harat-honat ibili behar dute, isolamendu handi hori konpentsatzeko asmoz, topaketa horietara joatea errazteko.
Osasuna eguneroko ohiturekin estuki lotuta dagoenez, emakumezkoek garrantzia handia ematen diote haien seme-alaben ohiturak zaintzeari, jatorduei, ariketa fisikoa egiteari eta beste haurrekin jolasteari, alegia. 66
Halaber, seme-alaben zaintzari dagokionez, termino sanitariotan, pediatria zerbitzura joatea kasu aurrez jakinda edo puntuala, emakumeek gizonezkoek baino gehiago hartzen dute bere gain ardura hori beren eguneroko agendan. Alabaina, gaixotasun larriren bat dagoenean, gizonezkoen presentzia areagotu egiten da. Eta batik bat larrialdi-egoeretan ugaritzen da. Hala ere, gaixotasuna luzatzen den eta eguneroko zaintzak behar diren kasuetan, emakumeen presentzia handiagoa da, emakumea baita antolatzailea eta gizonezkoa laguntzailea. Horrek guztiak emakumeek zaintza-sarearen duten garrantzia berresten du. Eta aurreko ataletan aipatu den moduan, tarteko belaunaldiko emakumezkoen kasuan hor egotearen behar hori azaltzen da. Osasunarekin eta zaintzarekin lotutako gaiei buruz hitz egitean, sentsazio hori emakumeen artean oso agerian dago, eta sentsazio hori beraiek gaixotzeko aukeraren aurrean ikusten da nabarmenki, ez baitute aztertu ere egiten beraiek gaixotzeko aukera:
Oso konplikatua da funtzionatzeari ustea o sea, gu ohean sartzen gara eta zer? O sea es que hombre pues ez baldin badago beste erremediorik egiten duzu beste erremediorik geratzen ez danean baino bestela hemen nik pentsatzen det denok dauzkagula edo seme-alabak edo baita ere gurasoren bat baita ere edo beste senideren bat etxean eta klaro hori esaten da emakumearen liberazioa eta hori eta lan domestikoaren zea eta hori oso erlatiboa da (2T)
Garrantzitsua da aipatzea bikotekidearekin etxeko lanak partekatzeari dagokionez, ez dagoela eredu bakar bat, ezta horrelako egoeren aurreko interpretazio bakar bat ere emakumezko guztien aldetik. Izatez, komeni da nabarmentzea: Zenbait emakumek uste du beraien bikotekidea salbuespena dela etxeko lanen banaketari dagokionez. Emakume horientzat gauza bat gai horiekiko gizarteko funtzionamendu orokorra da eta oso bestelako kontua beraien bikotekidearekin familiaren zaintza partekatzen duten berdintasunezko egoera. Zenbait emakumek uste du inplikazio-mailak berdinak ez izan arren, banaketa justua dela; inplikazio desberdin hori enplegu desberdintasunaren ondorio (soldata desberdina, ordu-dedikazio desberdina...) baita. Azaldutako beste planteamendu bat gizon eta emakumezkoen inplikazio desberdintasuna nabarmendu eta nahi gabe egiten dugu esatea da; hots, sozializatu direneko jarreren naturalizazioa (emakume zaintzaileak bai eta gizonezkoak ez). Azkenik, zenbait emakumek genero arteko desberdintasun-egoerak nabarmendu eta horien jatorria emakumezkoen eta gizonezkoen hezkun67
tzan dagoela diote. Horietako zenbait emakumezkok gizonezkoek emakumeengandik ikasi behar dutela eta alderantziz diote: gizonezkoak etxeko lanetan gehiago inplikatzen, eta emakumezkoak etxeko lanekiko nolabaiteko distantzia hartzen. Edonola ere, tarteko belaunaldiko emakumezkoek zaintza-lanetan gizonezkoen inplikazio-graduan eboluzioa egon dela diote, beraien bikotekidearen jarrera eta haien aitena oso bestelakoa baita. Emakumezkoen artean ezinegona ari da sortzen: osasun-arazoei (batzuetan larriagoak besteetan baino) dagokienez, edo zaintzari oro har dagokionez, gizonezkoak distantziak jartzeko gaitasun handiagoa daukate eta emakumezkoek gutxiago (distantziak jartzeko gaitasuna duten gizonezkoen irudi hori belaunaldi gazteko emakumeetan ere azaltzen da). Egiaztapen horrek beraiek distantziak zergatik ezin dituzten hartu jakin nahi izatera eta horrek erantzun bat edo beste (biologikoa nahi gabe egiten dugu, enplegua, heziketa...) bilatzera alde batera utzita, distantziak jartzeko zailtasun horrek tarteko belaunaldiko emakumezkoen artean ezinegona sortzen du eta oso lotuta dago norberarentzako denbora aurkitzeko zailtasunarekin. Ezinegon-sentsazio hori oso lotuta dago beste leku batean egon beharko luketen sentsazioarekin; batik bat, denbora propioaz gozatzen ari direnean, baina baita etxetik kanpo lan egiten ari direnean ere. Edonola ere, ezinegon, eztabaidagai eta galdera horiek ez dira beti gizonezkoei zaintza-lanetan beraien inplikazio-maila areagotzeko eskaera bihurtzen. Orain arte azaldutako ideiek hiru ondorio dituzte genero bakoitzaren eginbeharrekiko (eginbeharrak sozialki ezarritakoak dira): Aipatutako ezinegonak izan eta gizonezkoek baino zaintza-lan gehiago egin arren, gizonezkoei zuzendutako eskaerarik ez egoteak garbi adierazten du une hauetan zaintza-lanen ardura genero bakoitzak egin beharrekoan oinarritzen dela. Bestetik, zaintza-lanak gaur egun lehen baino banatuago daudela adierazteak beraien aitak haien bikotekideak baino gutxiago inplikatzen zirela, alegia, genero bakoitzak egin beharrekoa egun eta haien amen garaian desberdina dela berresten du. Gainera, lehen ez bezala, genero bakoitzak egin beharreko horrek forma (eta praktika) ugari ditu, eta horietako bakoitza diskurtso jakin bati dagokio. Horrela, bada, zenbait emakumek genero arteko desberdintasun-egoerak nabarmentzen dituzte, eta, beste batzuek, berriz, gauzak horrela direla naturaltasun-gradu desberdinetan onartzen dute. Berdintasuna lortzeko desberdintasunak daudela jakitera emateak duen garrantzia kontuan hartuta, interesgarria da aipatzea, tarteko belaunaldi68
ko emakumezko gazteenen artean, gizon eta emakumezkoen arteko portaerak eta jarrerak orokortzeko erreparoak daudela, eta pertsona bakoitza desberdina dela nabarmentzen dute. Erreparo horiek, eskuarki, indar handirik ez izan arren, interesgarria izango da ikustea etorkizunean nola funtzionatzen duten, horrek eragina izan baitezake berdintasunean eta genero bakoitzak egin beharrekoaren bilakaeran. Emakumeek badakite zaintza-sarearen erdigunean daudela, eta horrek kezka eragiten die beraiek gaixotuz gero gertatuko litzatekeenaren aurrean. Kezka horren oinarrian beraiek eta beraien inguru hurbileko pertsonak nork zainduko lituzkeen dago. Kezka hori, batik bat, oso hurbileko norbaitek gaixotasun larri bat izan duen emakumezkoen artean azaltzen da; izan ere, horrelako esperientzia batean lehen hautematen ez ziren hainbat behar sumatzen dira.
Zaintza-sarean gizonezkoek duten inplikazioari dagokionez, aipatu behar da aita edo senarra inplikatzen dela, batez ere, eta beharrezkoa bada, semea. Oso gizon gutxik dihardu lanean zaintzaren alorrean lanbide-moduan. Zenbait emakumek gizonezkoen inplikazio hori nahikoa dela diote, hala ere, gehienek uste dute oraindik asko dagoela egiteke esparru horretan. 69
Zaintza-sarean gizonezkoek duten inplikazioari dagokionez, aipatu behar da batez ere aita edo senarra inplikatzen dela, eta beharrezkoa bada, semea. Familia zabala batez ere emakumezkoak, gizonezkoak gutxiago norbait ospitalera joaten denean inplikatzen da. Bestetik, lan-alorrean, gizonezkoak ere ez dira ari zaintza-sarean sartzen ez kanpoko lanen bidez, ezta profesionalizazioaren (oraindik emakumezkoak dira nagusi eremu horretan) bidez ere. Familia zabalak zaintza-sarean duen garrantzia aurreko beste garai batzuetan baino txikiagoa da; hala ere, familia batetik bestera aldatu egiten da eta
Bestetik, adineko belaunaldiko emakumezkoek funtsezko egitekoa dute familiaren zaintza-sare horretan, emakumezko horiek egindako zaintzek familiaren egunerokotasunean garrantzia dutelako, eta aldi berean, adineko emakumezko horien egunerokotasunean oinarrizko direlako. 70
mesede modura gehiago ulertzen da, gaur egun, familia zabala zaintzeko betebeharra gero eta txikiagoa dela ulertzen baita. Bestetik, adineko belaunaldiko emakumezkoek funtsezko egitekoa dute familiaren zaintza-sare horretan, emakumezko horiek egindako zaintzek familiaren egunerokotasunean garrantzia dutelako, eta aldi berean, adineko emakumezko horien egunerokotasunean oinarrizko direlako. Emakumezko horiek familiarekin etxe berean bizi direnean, zaintza-lanak bere gain hartzen dituzte, osasun-arazorik ez badu behintzat. Zenbaitetan, gainera, emakumezko horiek kontratatua izan zitekeen, baina kontratatzen ez den norbait (oso zaila baita etxera lanera, eta are eta zailagoa baserrira, joango den norbait aurkitzea) ordezten dute. Emakumezko horiek sukaldean aritzen dira (eta hori osasunarekin estuki lotuta dago, arestian aipatu den moduan) eta jaten ematen dute, txikienak zaintzen dituzte, arropa lisatzen dute...; eta semealabekin bizi ez badira ere, seme-alabak bazkaltzera amaren etxera joaten dira. Azkenik, aipatu behar da herria ere zaintza-sarearen zati dela, batez ere, txikienen eta adineko pertsonen zaintzaren zati, horien zaintzari dagokion atalean aipatu den moduan. Azken batean, elkar ezagutzeak inguruneko pertsonekiko kezka eragiten du eta zaintza-sare hori zabaltzen laguntzen du, herri osoa izateraino iritsiz. Edonola ere, auzo-sareak garai batean baino garrantzi txikiagoa dauka, nahiz eta hiri-eremuan baino presentzia handiagoa izaten jarraitu. Sare sanitarioak ere garrantzia dauka zaintza-sarearen baitan. Gai hori, ordea, hurrengo kapituluan jorratuko da. 3.4.3. Norbere burua zaintzen al dute? Aurreko ataletan norberaren zaintzaren gaia jorratu dugu, baita hori belaunaldiaren eta bizi-egoeren arabera nola aldatzen den ere. Atal honetan, emakume zaintzaileek bere burua nola zaintzen duten aztertuko dugu. Norbere burua zaintzeko berariazko egoera bat gaixotasun kronikoa duen familiarteko bat zaintzen duten emakumezkoena da. Haiek aipatzen dutenez, ez da dieta, ezta kirola egiteko garaia ere, beste lehentasun batzuk dituztelako; esaterako, lagunekin egotea. Horrelako egoera batean, nork zaintzen du zaintzailea? Zainketa fisikoa bigarren mailan geratzen da, osasun emozionalari ematen baitzaio garrantzia. Zenbait zaintzaile ez dira zaintzen, eta gerta liteke zenbait kasutan, zaintzailea bere burua zaintzeaz arduratzea gaizki ikusia egotea. Baina adinekoen
71
zaintzari erantzuteko edo horiek zaintzeko eta norbere burua zaintzeko moduei buruzko egoera berriak eta askotariko egoerak sortzen ari direnez, interesgarria da zaintzen ez den zaintzaile irudi horren aurrean, zaintzen den zaintzailea dagoela aipatzea. Zaintzaile horrek ezaugarri hauetako batzuk izan ditzake: Egoera ezagutzen du eta defini dezake: gaixoak zurekin nahi du beti eta kontrolatzen zaitu. Horren aurrean garrantzitsua da norberaren espazioa bilatzea, hori baita bizitasunari eusteko modu bakarra. Kasu honetan, norberaren espazioa lanean eta lagunekin egon daiteke. Gaixo dagoen pertsonaren aurrean isiltzeko joera dago, baina norberaren espazioa bilatzen dute: sarritan gaixuan esango notzake e agobixata nakazu. Garrantzitsua da, halaber, lagunei kontatzea: kalera irten eta ahaztu, barre batzuk ei, disparatik esan. Emakumezkoei lagunekin dituzten harremanek emozionalki deskargatzen laguntzen diete (egoera hori oraindik berria da gizonezkoetan eta haien lagunarteko harremanetan). Denbora propioa (inoiz ez gaixotasun baten hasieran) eta informazioa (gaixotasuna ezagutzea) oinarrizkoak dira egoera onartzeko. Gaixotasuna ezagutzea oso garrantzitsua da kasu honetan, zaintzailearentzat, lasaitasuna ematen baitu. Ildo horretan, gaixo dauden pertsonen eta haien familiartekoen elkarteek laguntza handia ematen dute: esperientziak ezagutzeko, barruak askatzeko, barre eitxi, near eitxi. Hurrengo testuan agerian geratzen da zenbait zaintzailek norberarentzako espazioa bilatzeko duten beharra eta horrek osasun emozionalean duen eragina; norberaren osasuna zaindu ahal izateko zaintza-lanetan laguntasuna izateak duen garrantzia, alegia:
eta zelan zaintzen zea? Ni? Ba esangotzut biarra itxen dot ezta eta gero arreglaten na neu neure bizimoru nere espazixo bat eukitxeko neutzako. Neure launakin buelti emon iluntzin eta zaindu osasune ez naiz zaintzen asko jan da eta itxen dot ederto ez takat horretako problemaik eta nitzako inportantiena da ba ordubete ero orduterdi ero ba gixonik pez eta amaik pez eta umeik pez eotie aurrekoaldin nere lagunekin eta ahaztu ama zelaik ahaztu ez esakera bat da ez ahaztu porque han daz gero be neutzako darez han da, bae oixe pixkat barre batzuk ei da lagunakin eta disparatik esan ontxe ta hurrengo bueltan malku beixetan dakatela eta bae ortxe nitzako inportantina hoxe nere launakin eta e neure buelti ez kentzie iork. Hortxe pixkat txarto ibiltzen naz kentzen baz ezin barot e eunen baten (9E).
72
3.4.4. Nola ikusten dute beraien zaintza etorkizunean? Adineko pertsonen zaintzaren alorreko atal honi amaiera emateko eta etorkizuneko zaintza-ereduaren zenbait giltzarri antzemateko garrantzitsua da tarteko belaunaldiko emakumezkoek, adineko emakumezko bihurtzeari begira, beraien buruaren zainketari buruz dituzten oinarrizko ideiak jasotzea: Adineko belaunaldikoek aldarrikatutako zainduak izateko eskubide hori, jada ez da sentitzen, ez eta adierazten ere berdin belaunaldi honetako emakumeengan. Nolabaiteko mendekotasun-egoera duten kasuetan, egoitzak aukera-moduan aztertzen dituzte, eta mentalitate-aldaketaz gain, egoitzetako baldintzak hobetzea beharrezkoa dela diote (ordutegiaren antolaketan malgutasuna egotea eta norberaren autonomia sustatzea). Etorkizunean zaintza etxetik kanpokoa izatea (egoitzak) ohikoa bihurtuko dela argi ikusten duten arren, ziurrenik norberari halakorik ez zaiola gertatuko uste dute, seme-alabek zainduko baitute. Emakume horiek egungo egoerari buruz egindako diagnostikoari beste ideia bat erantsi behar zaio: etorkizuneko familiak txikiak izango dira, eta horrek zaintza familia-ingurunean bermatzeko zailtasunak eragingo ditu.
73
4. SARE SANITARIOA
Azken kapitulu honetan, belaunaldi desberdinetako emakumezkoek EAEko sare sanitarioa zenbateraino erabiltzen duten eta horri buruz dituzten pertzepzioak jorratuko dira. 4.1. Ekipamendu eta zerbitzuen sakabanaketa Landa-sareko ekipamendu eta zerbitzu sanitarioen ezaugarria sakabanaketa da. Gaur egungo sakabanaketa hori landa-eremuko gizon-emakumezkoek normaltasunez onartu dute. Bertan, arreta jakin bat lortu ahal izateko mugitu egin behar dutela barneratuta daukate. Zenbait kasutan, normaltasun hori gehiago indartzen da garai bateko egoerak eta egungoak konparatzean; hau da, zerbitzu sanitarioak garai batean gaur egun baino sakabanatuago zeudela nabarmentzean. Hemen datza landa-eremuan eta hiri-eremuan bizi diren emakumezkoen pertzepzio-desberdintasunetako bat. Azken horientzat, sakabanaketa eta mugitu beharra ziurtasun-gabezia faktore dira, hiri-eremuan zerbitzu sanitarioak eskura izateak eragindako lasaitasunaren kontrako. Bestetik, landa-eremuan bizi diren emakumezkoek hurbiltasun hori positiboa dela azpimarratzen dute, baina landa-eremuan hurbiltasun hori beti erlatiboa izango dela badakite. Aitzitik, osasungintzako instantzia publikoetatik hurbiltasun erlatibo horretan zerbitzu horien integrazioa hobetzeko lan egin behar dela diote. Hurbiltasun erlatibo hori landa-eremuko eguneroko bizitzaren ezaugarri da22. Izatez, garraioaren (berrikuste-protokoloak garraioa barne, anbulantzietan batetik bestera joatea, anbulantzia medikalizatuak eta abar) eta komunikazio sanitarioen (GPS xehatuak, telealarmak, telefono bidezko arreta...) alorrean irtenbide zehatzak emateak sakabanaketa hori hobeto onartzea eragingo luke. Halaber, landa-eremua berez osasunari begira hiria baino hobea dela ulertu arren, gaixotasun-egoeraren bat dagoen kasuan, ekipamendu eta zerbitzu soziosanitario jakin batzuetara iristeko distantzia horrek desabantailak sortzen dituela diote.
baina hori nola ez dakit esan nahi dut zerbait gertatzen bada hemen 3.pues elikoteroz edo ez dakit bueno baina ez dakit nork baina ez duzue informazinorik bueno zerbait gertatzen baldin bada badakit elikoteroz etorriko dela 3.112, 112, 112 (barreak)
Cf. Santamara, Pilar; Arrieta, Eider; Jausoro, Nekane; Davila, Andrs eta Hernndez, Ana: 2004:40-43.
22
77
2.ni goatzen naiz leno etxez etxeko lanian lanian jarduten nitzanian ba adibidez A.n bat gaixotu zan atake epilektikok eman zizkion eta behar genun anbulantzi anbulantziri deitu giondun B.tikan gora ezintzan etorri gu baserrira joan ginan ba ez dakit nola jaitxi ginan kotxekin ez dakit nola jetxi ginan porque zeuan elurra ba anbulantzi gelditu zen hemen zeaian erdibidian gora iyoezinik ezintzan hua etxetik atea gu kotxen bera jetxi ginan baino gora ezin giun atea eta ordun berriz deitu genun bonberota deitu eta patrol espezializatutako kotxe bat biali zuen porque ezin gendun aitona hua atea eta juxtu goiko kruzea anbulantzi juxtu juxtu aileatu zan eta atea behar izan zuen patrulla batekin. Baina haber esaiazu ba atake epiletiko batek eman eta buelta eman ziolako ba ez dakit ze gertatuko zen bestela ondo ateazan eta kitto. Beino hoi dena pasatzeko juxtu nik hamarretan hartu nun abixua eta hua handikan atea zaneako ordubata ordubataterdik zan. Ordun ba. 3.Bai arlo hortan, arlo hortan gero klaro nere gizonak por ejemplo gauzak igual bea etxean dago eta gauzak beste filosofia batekin hartzen ditu ez ni klaro ni etorri naiz C.tik [hiria] ordun ni erretzen naiz o sea nik ikustetenian ezin detela bueno lehendabizi klaro elurra da niretzat o sea en fin (barreak) no se eta kotxekinda eta orduan ni kabreatu eiten naiz o sea hasten naiz baino bueno haber hau gertatzen da D.n, D.n [hiria] bertan gertatzen da hau eta bueno o sea ezinezkoa da herri bat inkomunikaturik egotea eh zea ez ez o sea eta zergatikan eta hori ez baino esan nahi det porque hor ba bueno ba komunikazioak eta porque nik uste ez dala hainbeste udalaren kontua zeren hori gertatzen da herri guztietan herri txiki guztietan orduan klaro jode diputazioa la leche o seaz bidesareak eta gatza eta hauta eta bueno zer ez bakarrikan errepide nagusiak eta geuk pe ez al o sea honbre nik igual ez det exijituko prestazio berdina eta momentu berdinean baina bai minimo batzuk eta minimo hoiek momentu honetan ni desde luego o sea nago esan da (barreak) eta klaro lanea joan behar dezu eta eske gainea ez dizute sinesten txarrena da ez dizutela sinisten baino nola inkomunikaturik? Pero ze esaten ai zea baino o sea ez dizute sinisten eta nik ustet hor e minimo batzuk behar direla o sea inkomunikazio egora hoiek bueno ez dakit 24 ordu 48 ordu bueno (1T)
Gaur egungo egoerarekin gustura dauden arren, herrietan ohiko kontrol jakin batzuk egiteko aukera aditzera ematen dute; batik bat, haur osasuntsua kontrolatzeko (profesionalak landa-nukleo bakoitzera joatea pazienteak hirira joan beharrean), eta neurri txikiagoan, kontrol ginekologikoak egiteko. Bestetik, auzokoen arteko distantziak kontuan hartuta, profesional sanitarioak etxera bisitatzera joateko orduan (bisitak ohikoak edo une jakin batekoak izan daitezke), distantzia horiek kontuan hartzeko eskatzen dute, batetik bestera joateko denbora terminotan.
78
SARE SANITARIOA
4.2. Hiru belaunaldien ikuspegiak Puntu honetan, belaunaldi bakoitzak zerbitzu sanitarioekin duen harremana kontuan hartu behar dugu, horietako bakoitzak bizi-zikloaren une bakoitzean, osasun- eta gaixotasun-terminotan, dituen ezaugarriak kontuan hartuta. 4.2.1. Adineko belaunaldia: sendagilearen irudia eta zerbitzu sanitarioen erabilera Belaunaldi bakoitzean sendagilearen irudia aldatu egiten da, eta oso desberdin ikusten dute sendagilea adineko emakumezkoek tarteko belaunaldiko emakumezkoekin alderatuta. Adineko emakumezkoen artean, sendagilearen irudiak oso leku garrantzitsua hartzen du. Sendagilearengana mina sentitzen denean edo gaixo dagoenean joan behar da, eta, ez, bestelako egoeretan. Hauek uste baitute sendagileari ez zaiola molestatu behar. Sendagilearekin duten harremanean hauek dira 23 ezaugarririk adierazgarrienak : Distantzia handiagoa, hori errespetu terminotan ulertuta. Emakumezko horiek sendagilearen eta pazientearen arteko harremana hierarkikoki ezarrita dagoela ikusten baitute, eta sendagilearen estatusari nagusitasuna ematen diote hark duen ezagutza profesionalagatik (pertzepzio hori tarteko belaunaldiko emakumezkoen kasuan aldatu egin da aurrerago ikusiko dugun moduan). Komunikazio zailtasun horiek areagotu egiten dira mediku espezialisten kasuan.
no s, no s es que yo no he sido nunca pa decirles o no s, no s24 (3E)
Bai sendagileak ez duelako argi azaltzen, bai norberak ez dakielako sendagileari daukana nola azaldu eta galderak nola egin. Halaber, gerta daiteke sendagileak eskainitakoaren aurrean pozik ez egotea eta, zenbait kasutan, autozaintzara (autozaintzeko aukera oso lotuta dago zenbait irrati- eta telebista-programek eskainitako informazioa izatearekin) nahiz medikuntza pribatura jotzea, baita, neurri txikiagoan, teKapitulu honetan ikusiko den moduan, sendagilearen irudiari aipamen berezia egiten zaio, osasungintzako beste irudi batzuk (esaterako, erizainak) ez baitituzte kontuan hartzen elkarrizketatutako askok. Genero-desberdintasunaren azterketarekin lotuta, erizainaren irudia ikusi ere ez da egiten eta protagonismo guztia sendagileak hartzen du, oso interesgarria da Maria Jess Izquierdoren hausnarketak ezagutzea (1995). 24 ez dakit, ni ez naiz inoiz izan gauzak esatekoa, edo, ez dakit, ez dakit (3E)
23
79
rapia osagarrietara ere. Disgustura edo pozik ez dauden egoera horiek tarteko belaunaldikoen artean, medikuntza bera zalantzan jar dezakete ez daukate eragin berbera adinekoen artean. Eskuarki, disgustu hori sendagileak nola zaindu ez azaltzearekin dago lotuta, batik bat, eguneroko ohiturei dagokienez. Egunerokotasun horri buruzko azalpenik ez emate horrek talka egiten du adineko emakumezkoek ohitura horiek eta osasuna estuki lotuta daudela barneratuta izatearekin. Edonola ere, aipatu beharra dago adineko zenbait emakumezkoren artean, distantziaren ideia indarra galtzen ari dela. Gaur egun, konfiantza handiagoa ematen da, beste zenbait arrazoiren artean, medikuntzako profesionalen belaunaldi arteko txanda horrek sendagilearen eta pazientearen arteko hartu-emana planteatzeko beste modu bat eragiten duelako. Hartu-eman horretan, hurbileko harremana eta pazienteari protagonismo handiagoa (ezaguntasun, entzuteko arreta eta abar) ematen zaio.
Ba ba bai, honekin konfiantza gehigo beharbada, hue ere edade gehixaokua zan, nik nola esango nizuke ba, mediku, mediku bezala, hau ia lagun bezela hartzen duzu, hure (1E)
Horren ondorioz eskatu dute belaunaldi honetako zenbait emakumezkok tratu ona jasotzeko eta, areago, arretan goxotasuna jasotzeko aukera. Gainera, gaixo dagoenak egoeraren arabera jokatzen jakin behar duen moduan, garrantzitsua da sendagileak ere paziente bakoitza ondo tratatzen jakitea. Zerbitzu sanitarioen erabilerari dagokionez, adineko belaunaldiko emakumezko asko familia-medikuaren kontsultara bakarrik joaten dira, nahiz eta beharrezko izanez gero, nork lagundua izan. Eskuarki, emakumezkoek (alabak, errainak...) laguntzen diote kontsultara; kasu batzuetan, ordea, gizonezkoa (semea edo senarra) ere izan daiteke, baina normalena kontsultara ez sartzea da. Hiri-eremuko adineko emakumezkoek uste dute zerbitzu medikoak landaeremutik urrun egoteak urduritasuna sortzen diela eremu horretako adinekoei, sendagilea hurbil izateak segurtasun handia ematen diela igartzen baitute. Zerbitzu horiek urrun/hurbil izateak zerbitzu horietara joateko orduan eragina dauka. Izatez, zerbitzu eta ekipamendu sanitarioetatik bereziki urrun bizi diren adinekoak egoera hauetako batean egon daitezke: norbere osasuna zaintzeko gaitasun handiagoa. Horixe azpimarratu dute elkarrizketatutako pertsonal sanitario batzuek, eta oso modu positiboan balioesten dute zerbitzuen erabilera nahiz adineko pertsonek beren osasuna zaintzeko duten gaitasuna;
80
SARE SANITARIOA
zenbait kasutan, norberaren osasunari kasurik ez egitea eta osasungintzara ez joatea. Egoera horiei aurre egiteko garrantzitsua da garraioa oso kontuan hartzea. Egoera oso jakinetan, mamografienean kasu, azterketekin lotutako garraio-ekimenek oso eragin positiboa izan dute. Formula hori beste eremu batzuetara hedatzea interesgarria izan liteke. Azkenik, eta adineko emakumezkoek egindako zerbitzu sanitarioen erabilerari dagokionez, batzuek zerbitzu horiek intentsiboki erabiltzen dituzte, nahiz eta ez izan ohikoena, eta egoera horiek eremu soziosanitarioan konpondu gabeko gai zabalagoekin (segurtasunik eza, bakardadea...) lotuta daude. Ildo horretan, garrantzitsua da arretako sare soziosanitarioa osatzen duten eragile bakoitzaren eskumenen definizioari buruzko hausnarketa bat egitea gai horietako bakoitzari gero eta erantzun osatuagoa eman ahal izateko. 4.2.2. Tarteko belaunaldia: sendagilearen irudia besteentzat da Osasunari buruz hitz egitean, tarteko belaunaldiko emakumezkoentzat sendagilearen irudia ez da adinekoentzat bezain garrantzitsua; izan ere, horientzat osasunak ez du hainbesteko loturarik sanitarioarekin, gaixotasuna da sanitario terminoarekin lotura duena. Belaunaldi horretako emakumezkoentzat sendagilearen irudia inguruko pertsona baten min edo ondoez egoerekin lotuta dago, egoera horietan joaten baitira, eskuarki, sendagilearengana. Beraiei dagokienez, berriz, gehiago jasan ezin dutenean joaten dira kontsultara.
3.Ezin dugunean, 2.oso derrigorra etortzen zaigunean, 5.Eon behazu en plan oso gaizki, baino oso -oso gaizki. 2.Honbre nor bea, adibidez inguruko norbait ikusten baezu ondoezik daola 4.Bai, bai 2.harekin azkar muitzen zea baina norbere burukin ahalik eta beanduena eta 5.ingurukok denak muitzeituzu lehenengo egunen baino zuk ez, pasakoa ta. (barrez) (1T) 81
Zaintza guztiaren erdigune beraiek izatearen ondorioz gertatzen dela hori diote: beraien ardurapean baitituzte seme-alabak, gurasoak, familiartekoak... Ezin diote funtzionatzeari utzi, ez dute horretarako aukerarik, beraien ardurapean baitaude eguneroko zereginak. Sendagilearengana inguruko pertsonen ondoez-egoeretan joaten direnez, ez da harritzekoa emakumezko horiek gehiago eskatzen dutela aipatzea pertsonal sanitarioek. Osasungintzako profesionalekin tratuan ibiltzeko gaitasuna beraiek daukate, baita horren dibulgazioarekin lotutako guztia jakiteko edo ezagutzeko kezka ere. Inguruko norbaitek behar duenean sendagilearengana joaten diren testuinguru horretan, erreferentziazko profesional sanitariorik egotekotan pediatra da. Pediatrarengana ez da joaten osasuneko arazo jakinengatik bakarrik, baizik eta haurrak hezteko egoera berri horri aurre egiteko; batik bat, haurra txikia denean. Zehazkiago esanda, haurrak hilabete batzuk dituenean, eta are eta gehiago ama berria denean, pediatrak funtsezko lekua betetzen du. Bera baita esperientziaz ikasitako ezagutzaren (amonen) eta amaren esperientzia gabeko ezagutzaren artean sor daitezkeen gatazkak konpontzen dituen bitartekaria amak emandako ezagutza legitimoaren (profesionalaren) ondorioz. Segurtasunak bilatzen direnez, duda- edo zalantza-egoerek (txerto jakin batzuen inguruan adostasunik ez egotea) ezinegona sortzen dute. Bestetik, ordea, osasuna terapia naturalekin lotuago dagoen ikuspegia duten amen artean, ezinegon hori osasungintzak pediatraren bidez proposatutako txerto-kanpainek sortzen dute. Tarteko belaunaldiko emakumezkoak sendagilearengana bakarrik joaten dira beraien osasun-arazo bat denean. Hori da ohikoena. Gaixotasun-egoeretan, gizonezko bikotekidea laguntzen hasi dela ikusi da, eta hori emakumezkoek oso positiboki baloratzen dute. Gainera, emakumezko bat gaixotasun larriren bat pairatzen ari denean, bere bikotekideak behar bezala ez erreakzionatzea edo egoera 25 horren aurrean ezkutatzea ohikoa dela salatzen dute . Bestetik, familiako beste emakume batzuek edo lagunek hartzen dute bere gain gaixoari laguntzeko betebeharra. 4.2.3. Belaunaldi gaztea: sistema sanitarioarekin noizbehinkako harremana Belaunaldi gazteko emakumezkoentzat sistema sanitarioa eta bertako profesionalak ez daude beste belaunaldi batzuetan bezain presente, harremana
25 Genero-desberdintasuna agerian geratzen da egoera horietan. Emakumezko bikotekideak gaixotasun larria (minbizia, esaterako) duen kasu jakin batzuetan gizonezkoek egoera ez dute jasaten edo ahulak dira; kontrako egoera gertatzea, berriz, ez da hain ohikoa.
82
SARE SANITARIOA
noizbehinkakoa delako eta, eskuarki, harremana une jakin batzuetara mugatzen delako. Edonola ere, oso interesgarria da jakitea zer-nolako praktikak dituzten eta horiei zer esanahi ematen dieten; izan ere, instituzio sanitarioek kontuan hartu behar dituzte gazteenen joerak arreta eta zerbitzuak planifikatzeko orduan. Ildo horretan, bi elementu nabarmenduko ditugu: Osasun ona dagoenean eta arazo jakin, ez larri, bat pairatzen denean, sendagilearengana ahalik eta gutxien joatea gomendatzen da, eta zenbaitetan, diagnostikoa jakiteko soilik joaten dira. Badirudi, joera horren oinarrian sendagaiekiko konfiantzarik eza dagoela; izatez, ez da arraroa diagnostikoa jakin ondoren, eta hori larritzat hartzen ez bada, sendagairik gabe norbere burua zaintzen hastea. Gaixotasun kronikoa pairatzen den zenbait egoeretan, pertsonal sanitarioak pazientearen aurrean komunikazio-gaitasuna hobetzeko beharra azpimarratzen da, baita pazientearen eskura beharrezko baliabide guztiak jartzea ere, pazienteak bere gaixotasunak ezagutzeko, ohiturak egokitzeko...; hau da, gaixotasun-egoera horren aurrean jarrera aktiboa hartzeko. Laburtuz, belaunaldi gazteko emakumezkoen artean, nork bere burua zaintzeko (osasuna autokudeatzeko) ikuspegiak indar hartzen du aurreko belaunaldiko emakumezkoekin alderatuta (horiek osasunaren zaintzan ardura handiagoa daukate), eta, azken batean, sendagileak horretan lagundu baino ez du egiten. 4.3. Arreta profesionala 4.3.1. Arreta onak duen garrantzia Garrantzi handia ematen zaio arreta ona jasotzeari. Arreta ontzat hartzen da norbaitek zu ikustea (ondo begiratzea), entzutea eta gauzak azaltzea (komunikazio ona); hau da, arreta jartzea, hitzak berez zer esan nahi duen kontuan hartuta. Kasu batzuetan, emakume horien ustez ez dute arreta ona jasotzen osasun publikoko espezialisten eskutik. Hala ere, ez zaie iruditzen espezialisten profesionaltasun tekniko eskasaren errua denik, baizik eta arreta komunikatiboaren deskuidua dela uste dute. Neurri handi batean, osasun-erakundeek espezialistei ezartzen dizkieten lan-baldintzen errua dela iruditzen zaie, zehatz-mehatz kontsulta egiteko denbora eskasaren errua. Horregatik, bai kexa, bai eskaera erakundeari berari egiten diote (E ), eta ez hainbeste profesionalari (P +).
83
BEGIRATU (aztertu)
Profesionaltasun Teknikoa P (+)
ENTZUN/ ESAN (komunikatu)
E (-)
Arreta onaren ideiari dagokionez, nabarmendu behar dugu espezialisten kasuan daudela batez ere nahigabeak; izan ere, lehen arreta oso ondo baloratuta dago. Profesional sanitarioek beraiek azpimarratzen dute kupoarengatik (hiri-eremukoa baino kupo txikiagoa) eta landa-eremuko berariazko sozialtasunarengatik (hurbileko harremana, eta paziente bakoitzaren ingurunea ezagutzeko eta inguruko beste eragile batzuekin koordinatzeko aukera), landa-eremuko lehen arretako tratua adeitsuagoa eta pertsonalizatuagoa da. Ildo horretatik, kontsultan sartzeko denbora askoan zain egon behar izatea arazotzat jotzen da, baina gustura hartzen dute kontsultan arreta on pertsonalizatua jasotzen dutelako. Komunitateko medikuntzaren kontzeptuak gero eta garrantzi handiagoa du gaur egun, eta eztabaida ere sortu da profesional sanitarioak beste eragileekin (gizarte-eragileekin, irakasleekin, gizarte-hezitzaileekin eta abarrekin) harremanetan jartzeko moduei buruz, denek batera sentsibilizazio-, informazio-, prestakuntza-programak... garatuta. Landa-eremuak oso baldintza onak ditu alderdi horretan aurrera egiteko.
la pediatra tiene mucho contacto con los Agentes Sociales, con las Escuelas de la zona, entonces tiene mucho contacto y a nada que ellos tambin detecten algn problema enseguida se los notifican y ya vamos haciendo un abordaje global26 (5.EP).
Arreta onari ematen dioten garrantziari dagokionez, emakumeek honako iritzi hauek nabarmentzen dituzte:
26 pediatrak harreman handia du gizarte-eragileekin, eremuko eskolekin, harreman handia du, eta arazoren bat sumatzen badu, berehala jakinarazten du, eta, horrela, denok esku hartzen dugu (5.EP).
84
SARE SANITARIOA
Arreta ondo baloratuta dago, baina pazienteak medikua aldatu nahi duenean ez da hiri-eremuan gertatzen dena gertatzen; izan ere, beste profesionalak urrun daudenez, zaila da aldatzea. Gaixotasun kronikoak dituzten pertsonek garrantzi handiagoa ematen diote pertsonal sanitarioak entzuteari; izan ere, beraien esperientzia ezagutzen dute jada, eta horrek asko balio du (batez ere ohiko medikua ez dagoen kasuetan, baina baita beste kasuetan ere). Osasun-egoera ahuleko kasuetan, pazienteari laguntzen dion pertsonak edo zaintzaileak ere eskatzen dute arreta ona. Bestalde, azpimarratu behar dugu arreta ona, bereziki arreta onaren komunikazio-alderdia hau da, esatea, azaltzea eta entzutea, egoera jakinetara egokitu beharreko alderditzat jotzen dutela. Ildo horretatik, garrantzia ematen zaio adineko pertsonei, gaixotasun gogorrak dituztenei eta beste kultura batzuetatik etorritako pertsonei27 ardura handiagoarekin tratatzeari. Sendagilearen eta pazientearen arteko harremanak aldaketa handiak izan ditu denborak aurrera egin ahala. Harreman horretako irudien estatusa eta praktikak aldatu egin dira (Herzlich eta Pierret, 1991). Hain zuzen, harreman desberdina dute tarteko belaunaldikoek eta adineko belaunaldikoek pertsonal sanitarioarekin. Komunikazio-arreta hobea bilatzeko bidean, neurri handiagoan edo txikiagoan, emakumeek azalpen gehiago eskatzen dituzte, beraien ezagutzak kontuan har ditzatela eskatzen dute eta erabakiak hartzeko gaitasuna errespeta diezaietela. Horrez gain, parez pareko elkarrizketa eskatzen da profesional sanitarioekin, eta elkarrizketa horretan alderdi bakoitzak bere baliabideak (ezagutzak, esperientziak...) mugitzeko aukera izatea. 4.3.2. Erizainaren irudia Orokorrean, erizainaren irudia ikusezina da ia-ia, osasun-arloa sendagilearen irudi menderatzailearekin identifikatzen baita ia automatikoki. Gaixotasun kronikoak dituzten pertsona batzuen ikuspuntutik, hala ere, erizainak ondo definitutako lana du, eta oso ondo baloratuta dago, hainbat eremutan sendagileari laguntzen dion profesional gisa. Horrez gain, aholkularitza praktikoa ematen du hainbat alorretan, zenbait ohitura (elikatzeko, zaintzeko...
Aunque no hay lugar en esta publicacin para profundizar sobre el tema, no dejaremos de sealar la importancia que tiene una buena gestin de la distancia cultural si se pretende que las personas procedentes de otras culturas reciban una atencin sanitaria adecuada.Argitalpen honetan ez dago tokirik gaiari buruz gehiago sakontzeko. Hala ere, adierazi nahi dugu garrantzitsua dela kulturen arteko distantzia ondo kudeatzea, beste kulturetatik datozen pertsonek osasun-arreta egokia izan dezatela nahi badugu.
27
85
ohiturak) aldatzen laguntzen du eta informazioa ematen du gaixotasunaren alderdi osagarriei buruz (elkarterik badagoen, esaterako). 4.3.3. Etxez etxeko pertsonal sanitarioa Etxez etxeko jarraipen- eta arreta-programak oso ondo baloratuta daude, baina bultzada handiagoa eskatzen da programa horientzat. Programak diseinatzeko garaian, landa-ikuspuntutik bideratzea eskatzen dute; izan ere, programa horien funtzionamendua baldintzatzen dute landa-eremuko auzoak eta baserriak sakabanatuta egoteak. Ildo horretatik, mota horretako arreta bereziki kontuan hartzea eskatzen da, aintzat hartzea toki batetik bestera joateko denborak eta distantziak. Zerbitzu hori oso ondo baloratzen dute baserrietan eta herrietako auzoetan bakarrik bizi diren adineko pertsonei arreta emateko. Osasun-arlotik baloratzen da zerbitzua, batik bat, baina, horrez gain, kontuan hartzen da arreta soziosanitarioa falta duten pertsonekin harremanetan jartzen direla sanitarioak, eta, horrela, pertsona horiei hautematen dizkieten premiak dagozkien profesionalei bidera diezazkioketela. Etxez etxeko arreta jasotzeko aukerak segurtasun handia ematen die arreta jasotzen dutenei eta haien familiakoei. 4.3.4. Pertsonal sanitarioaren telefono bidezko arreta Gaixotasun luzeen kasuan, telefono bidezko arreta-zerbitzua oso ondo baloratuta dago; izan ere, unean bertan argitzen ditu zalantzak, ez du inora mugitzea eskatzen eta segurtasun handia ematen du. Gaixoari (edo zaintzaileari) bere egoera kudeatzen laguntzeko tresna da, eta tresna hori ez dagoenean hutsunea sumatzen da. 4.3.5. Osasun-arretako hizkuntza: euskara/gaztelania Pertsona bakoitza bere hizkuntzan bai euskaraz, bai gaztelaniaz komunikatu ahal izatea da egokiena. Hala ere, kasu batzuetan zaila izaten da euskaldun asko dauden eremu soziolinguistikoetan. Izan ere, batzuetan ezin izaten da euskaraz komunikatu profesional sanitarioekin, eta arazoak sortzen dira bereziki haurren eta adinekoen kasuan, norbaitekin joan behar izaten baitute itzulpenak egiteko (ezinbestekoak dira itzulpenak elkarri ondo ulertzeko). Horrela, traba handiak egoten dira profesionalaren eta pazientearen arteko harreman zuzenean. Profesional horiek euskaraz hitz egiteko gai badira, konfiantza handiagoa izaten dute paziente euskaldunek eta hurbilagokotzat hartzen dute. Alde horre86
SARE SANITARIOA
tatik, azpimarratu behar dugu eremu soziolinguistiko euskaldunetan profesional euskaldunak egotea interesgarria eta garrantzitsua dela. 4.4. Ospitale-eremua Orokorrean osasun-zerbitzu eta -ekipamendu publikoekin gertatzen den bezala, oso natural ikusten dute batetik bestera mugitu behar izatea. Aurretik esan dugu tratu ona jasotzea (esatea, azaltzea, entzutea) garrantzitsua dela, eta kasu honetan ospitaleratzeari buruz ari garenez, garrantzi handiagoa du oraindik. Ildo horretatik, azpimarratu dute ospitale-sistemak ez dituela behar adina kontuan hartzen paziente mendekoaren irudia eta pazientea zaintzen duenaren irudia. Ez dago erantzun sistematikorik bi irudi horien egoerentzat, eta, beraz, ospitale bakoitzaren eta erizaintzako profesionalekin sortzen den harremanaren araberakoa izaten da tratamendua. Emakume batzuek zerbitzuak eskatzen dituzte mota horretako egoeretarako, batez ere ahaideak ospitaleratuta izan eta zaintzen dabiltzanek edo ibili direnek. Izan ere, iritzi sendoa dute pazienteek norbaitekin egon behar dutela, eta, neurri handi batean, emakumeen ardura izaten da azkenean. Larrialdiak gaizki erabiltzea ez dute ondo ikusten, baina kasu batzuetan larrialdiak erabiltzen dituzte zerbitzu azkarra izateko modu onena iruditzen zaielako, eta unean bertan azterketa osoa (analisiak, erradiografiak...) egiteko bidea delako. Larrialdietan ospitalera eraman beharreko kasuetan, interesgarria iruditzen zaie anbulantziek eta zentro koordinatzaileek informatika-programak eta informazio eguneratua izan dezatela auzoetara eta baserrietara nola joan jakiteko. Landa-emakumeen eta emakume baserritarren elkarteek garrantzi handia ematen diote gai horri; izan ere, beraien ustez, ez litzateke ahalegin handirik egin beharko sistema horiek jartzeko, oso erraza delako, eta, gainera, oso eragin positiboa izango lukeelako. Etxean ospitaleratzeko zerbitzua ez dute askorik ezagutzen, hiri-eremuan bakarrik ezarri izan delako, kasu mugatu batzuetan. Hala ere, oso interesgarria iruditzen zaie landa-eremurako28.
28 Hiri-eremuan, mota horretako ospitaleratzea badagoen tokietan, adineko belaunaldietako emakumeek etxean ospitaleratzeari buruzko esperientzia positiboak kontatzen dituzte. Alde batetik, esaten dute etxean bertan daudela (ezagutzen eta kontrolatzen duten gustuko tokian), eta, beste alde batetik, zeregin horretaz arduratzen den talde sanitarioak zainduta eta kontrolatuta egotearen segurtasuna izaten dela.
87
4.5. Osasun pribatua Oro har, osasun pribatuak emandako zerbitzua ez da osasun publikoak emandakoa baino hobetzat hartzen. Hain zuzen, osasun publikora joatea da ohikoena. Hala ere, osasun pribatura ere jotzen dute, batez ere honako kasu hauetan: Azterketa ginekologikoak egitera, osasun publikoko sarean itxaronzerrendak luzeak direlako, hobeto begiratzen dutela iruditzen zaielako (ez dakit rebisio konpletuago egiten dizue) edo konfiantza handiagoa ematen dietelako. Espezialitate jakin batzuen kasuan; besteak beste, oftalmologian eta estomatologian. Dentisten kasuan, asko kostatzen direla azpimarratu dute. Bigarren iritzi espezializatua jaso nahi denean. Osasun pribatua asko kostatzen den arren, aseguru pribatua ez dutenak funtsezko hiru arrazoi hauengatik joaten dira azken finean osasun pribatura: diagnostikoaren edo tratamenduaren prozesua azkartu ahal izateko (itxaronzerrendan ez zain egoteko), ordutegi malguagoak dituztelako (arratsaldeak, asteburuak...) eta komunikazio-tratua lortzeko (hobeto begiratzen zaituzte eta hobeto azaltzen dute). Azken hau, hala ere, argi esan dute, baina errezeloak ere badaude; izan ere, osasun publikoko profesionalen irudia ondo baloratuta dago. 4.6. Terapia osagarriak Homeopatia (eta neurri txikiagoan beste terapia osagarri batzuk; besteak beste, masajeak, osteopatia eta naturopatia) honako egoera hauetako batekin lotuta erabiltzen dira batez ere: Gai jakin batean, medikuntza ofizialaren bidetik konpondu ahal izan ez den osasun-arazoren bat egotean (gaizki zaudenean edonora joaten zara, eta ni halaxe joan nintzen), arazo larriak adineko pertsonen kasuan edo ez horren garrantzitsuak haurren kasuan (seme-alaba txikiekin errazago joaten da). Seme-alaben osasuna beste era batera bideratu nahi duten amak, medikuntza ofizialaren osagarri gisa. Prebentzioarekin lotuta dago, eta osasunarekin harreman handiagoa du gaixotasunarekin baino. Kasu hauetan, elementu kritiko bat sumatzen da medikuntza ofizialak osasunaz eta gaixotasunaz duen kontzepzioari buruz. Ikuspuntu horiek erritmo batzuk ekartzen dituzte atzetik beraiekin, eta erritmo horiek eguneroko bizitza-erritmoarekin bat ez etortzeko arriskua egoten da; izan ere, egune88
SARE SANITARIOA
roko bizitzan (elikaduran, ikasitako ohituretan...) eragina izan dezaketen terapia integralak dira. Azpimarratu behar dugu emakumeak inguruko pertsonen osasuna interesatzen zaielako joaten direla, batik bat, terapia osagarrietara, batez ere seme-alaben osasuna interesatzen zaielako, eta ez hainbeste beraien osasuna interesatzen zaielako. Terapia osagarriak erabiltzean, kasu batzuetan zalantzan jartzen da medikuntza ofiziala. Hala ere, medikuntza ofizialak zilegitasun sozial handia du: Terapia osagarriak lehenengo aukera izaten dira kasu batzuetan, baina medikuntza ofizialera pasatzen dira terapia horiek ez dutela funtzionatzen ikusiz gero. Gainera, bigarren mailan geratzen dira gaixotasun larrien kasuan. Beste kasu batzuetan, terapia horiek zilegitasun-maila txikiagoa lortu dute. Terapia horien funtzioa plazeboaren antzekoa dela aipatzen dute neurri batean edo bestean (On egiten du, baina litekeena da psikologikoa izatea, on egiten dit eta hori da garrantzitsuena), eta, kasu batzuetan, terapiak sinesmen- edo fede-kontuak direla adierazten dute. Bestalde, erosteko ahalmenaren araberakoa izaten da terapia horien erabilera. Izan ere, kasu guztietan ezin izaten zaio aurre egin terapia horiek sortzen duten etengabeko gastuari. 4.7. Talde jakin batzuen berariazko gaiak Enpresa batean lan-harremanik ez duten emakumeek desabantaila nabarmenak dituzte lantokiko azterketei, higiene- eta segurtasun-arauei... dagokienez. Hori da zaintzaileen, etxeko langileen (langile profesional eta ez profesionalen) eta nekazarien kasua. Emakume batzuek osasunarretako berariazko programak abian jartzea aldarrikatzen edo eskatzen dute mota horietako lanetan. Emakume baserritarren elkarteek eta sindikatu-erakundeek laneko osasunean azterketak egiteko protokolo sanitario bat egiteko interesa eta premia erakutsi dute, eta protokolo horrek jarduera horiengatik beraien osasunean eragina duten berariazko alderdi hauek kontuan hartzea eskatu dute: gainkarga fisikoak, fitosanitarioen erabilera...
89
5. LABURPENA ETA NABARMENDU BEHARREKO ELEMENTUAK
Elkarrizketatutako emakumeek ongizate pertsonaltzat hartzen dute osasuna, eta hori ez da inondik eta inora profesional sanitarioei esker bakarrik lortzen. Osasuna pertsona bakoitzaren eta bere ingurunearen bai ingurune naturalaren, bai sozialaren araberakoa da, bizi-erritmoaren, harreman pertsonalen, norberarentzako edukitzen den denboraren... araberakoa. Osasunaren definizio horretan, dimentsio emozionalak oso garrantzi handia du. Horregatik, jarduera soziokulturalen eskaintzari buruz garraioa barne eskaerak egiten dituztenean, kontuan hartzen dute jarduera osasunerako ona izan dadila; hau da, dimentsio emozionala zaintzen dute. Hain zuzen, zaintzea garrantzitsua da gaur egun belaunaldi guztientzat, baina batzuk zain daitezke eta beste batzuk, berriz, ez. Izan ere, zaintzeko beharrezkoa da norberarentzako denbora izatea, eta, kasu askotan, denbora gutxi edukitzen da edo ez da denborarik izaten. Landa-emakumeen ikuspuntutik, beraiek bizi diren eremua osasungarriagoa da hiri-eremua baino; izan ere, auzoko eguneroko harremanek, paisaiak, garbitasun eta lasaitasunak, oso ingurune atsegina egiten dute. Horrez gain, eremu honetako elikadura ere osasungarriagoa dela iruditzen zaie, katea laburragoa baita, eta, beraz, segurtasun handiagoa ematen baitie bai gizonei, bai emakumeei. Alor horretan, lehengai osasungarriagoak dituztela nabarmentzen dute, baina baita osasunerako egokiagoak direla landa-eremuan janariak prestatzeko modua eta otorduen erritmoa ere. Dena dela, kontuan izan behar da estresaren, janariak azkar eta artifizial prestatzearen, auzoan harremanik ez izatearen eta hiriko beste hainbat irudiren kontra landa-eremu osasungarriarekin lotzen ditugun irudiak desagertzeko eta landa-eremuan hiriko irudiak jartzeko arriskua dagoela. Hain zuzen, emakumeen ustez, neurri batean egon da aldaketa hori. Kontua ez da landa-eremuaren irudi idilikoa ematea. Gaur egungo testuinguruan, landa-eremuak hainbat elementu eskaintzen ditu eguneroko estresa eta elikadura-segurtasunarekin dagoen kezka hobeto kudeatu ahal izateko. Bizi-erritmoei dagokienez, adierazi behar dugu belaunaldi gazteko emakumeek eta tarteko belaunaldiko emakumeek badutela alderdi komun bat osasunarekin oso lotua. Zentratu gabeko posizio sozial deitu diogu guk alderdi horri. Posizio horrek eragin txarra du osasunean hau da, ongizate pertsonalean, inoiz toki egokian ez egotearen pertzepzioa izaten baita, eta, horren ondorioz, estresa, emakume horiek mota guztietako lan eta jarduera ugari hartzen baitituzte beren gain. Tarteko belaunaldiko emakumeen kasuan, besteak zaintzeko hartutako ardurarekin lotuta dago pertzepzioa. Belaunaldi gazteagoko emakumeen kasuan, berriz, ez dago egiten dituzten jarduerekin bakarrik lotuta; izan ere, gizarteak hainbat egiteko inposatzen dizkiela iruditzen zaie.
93
Emakumeek lanak eta ardurak delegatzeak eta gizonek ardura horiek hartzeak eta, horrez gain, zaintzako lan jakin batzuetan erakundeek inplikazioa handitzeak, emakumeen zentratu gabeko posizio sozial horien gainditze prozesuan lagunduko lukete eta, horren ondorioz, osasuna ere hobetuko litzateke. Bestalde, landa-eremua ingurune osasungarriagoa denez, abantaila handiagoak ditu osasun egoeratan, baina ez da hori gertatzen gaixotasunen bat izatean, eta, neurri batean, ezta osasunaren jarraipen sanitarioa egin behar denean ere; esaterako, ez dago arratsaldean medikua izateko aukera, ez dago pediatra, eta, gainera, pertsonal sanitarioarekin gustura egon ezean, profesionalez aldatzeko aukera dago, baina arazoak ematen ditu, beste eskualde batera joan behar baita horretarako... Azken finean, gauza batzuk hobetu litezke zerbitzuak landa-eremuko errealitatera egokituko balira, eremu horretako ezaugarrietara moldatuko balira. Izan ere, landa-eremuko berezko eskala eta sozialtasuna kontuan hartuta, errazagoa da hainbat eragile sanitariok eta laguntza-eragilek sarean lan egitea, hiri-eremuarekin konparatuta. Landa-eremuko ezaugarrietara moldatu beharreko beste alderdi batzuk honako hauek izango lirateke: larrialdietako anbulantzia-zerbitzua hobetzea anbulantzia medikalizatuen bitartez eta informazio geografikoko sistema aurreratuagoen bitartez, auzoak eta baserriak bilatu ahal izateko. Herria sakabanatuta dagoela aintzakotzat hartzeko modua izango litzateke. Hori ere kontuan hartu beharko litzateke jarraipenprogramak, etxeko arretako programak eta kontroleko eta prebentzioko beste programa batzuk (haur osasuntsuaren kontrola eta azterketa ginekologikoak, esaterako) diseinatzeko garaian. Ildo horretatik, garrantzitsua da osasunaren arretarako berariazko programak abian jartzea enpresa batekin lan-harremanik ez duten pertsonentzat, batez ere egoera horretan dauden emakumeentzat (zaintzaileak, etxeko langileak profesionalak eta ez profesionalak, nekazariak...). Laneko osasunaren ikuspuntutik, emakume nekazariek informazio gehiago nahi dute nekazaritza- eta abeltzaintza-jarduerek beraien osasunean izan dezaketen eraginari buruz (fitosanitarioen aplikazioa eta ergonomia gaixotasun erreumatiko, artikular eta traumatologikoetan eragina duelako, besteak beste), eta, horrez gain, lan jarduerak beraien osasunean dituen eraginen azterketa-protokoloa. Landa-emakumeek osasunari buruz duten kontzepzioan, sanitarioak eta osasungarriak erlazioa dute, nabarmentzekoa da emakumeek zenbateko garrantzia ematen dioten inguruko pertsonen zaintzari, batez ere ondorengoen (seme-alaben) eta adinekoen zaintzari. Zaintza hori une jakin bateko arretatik haratago doa; ohitura eta praktika osasuntsuen irakaskuntza eta ikaskuntza ere hor sartzen dira.
94
LABURPENA ETA NABARMENDU BEHARREKO ELEMENTUAK
Seme-alabak eta adinekoak mendekoak direnean, eguneroko bizitza baldintzatzen dute. Seme-alaben kasuan, naturaltasunez hartzen da, baina adineko gurasoen eta pertsona gaixoen kasuan, arazo gehiago sor dezake. Gaixotasun bat azaltzean, guztiz alda dezake eguneroko bizitza, bai pertsona gazte baten kasuan, bai adineko baten kasuan ere. Une horietan, familiako emakumeek hartzen dute gehienbat pertsona horren ardura, eta beste emakume profesional batzuekin eta familiako gizonekin batera zaintzen dute. Inplikazio hori handiagoa da seme-alabaren bat bada gaixoa. Zaintza, beraz, estuki lotuta dago genero arteko desberdintasunarekin. Hala ere, tarteko belaunaldiko emakumeek ikusten dute beraien bikotekidea gehiago inplikatzen dela garai batean beraien aita baino. Mendeko adineko pertsonen zaintza-eredua krisi larrian dago. Bai adineko emakumeei, bai gazteei ere kosta egiten zaie gai horretaz natural mintzatzea. Adinekoen kasuan, semeek, eta, batez ere, alabek zaintzeko eskubidea dutela sentitzen dute, eta horiek oso lanpetuta daudela ikusten dute. Tarteko belaunaldiko (batez ere belaunaldi horretako gazteenen) kasuan, berriz, gurasoenganako maitasuna, zaintzeko ardura eta zaintzeko arazoak sortzen dituen gizarte-testuingurua nahasten dira. Adineko pertsonak zaintzeko ereduak aldaketa handiak izango ditu hurrengo urteetan, eta elkarrizketatutako emakumeek hainbat arrasto eman dizkigute eredu berri hori berriz definitzeko: alde batetik, etxeko arretaren eredua berriz diseinatu beharko litzateke, egoitzaren edo eguneko zentroaren alternatiba izan ahal izateko; beste alde batetik, funtsezkoa da aldaketak egitea egoitzen eta eguneko zentroen kudeaketan, adineko pertsonen autonomia errespetatu eta sustatzeko. Autonomia pertsonalaren kontzeptuak gero eta toki handiagoa du. Aukera horietan guztietan ez dugu ahaztu behar landa-eremuaz ari garela. Egoitzen eta eguneko zentroen kasuan, landa-ikuspegia kontuan hartzea gune txikietan egoitzak edo eguneko zentroak abian jartzea izan liteke, eta, horrela, adineko pertsonari familiako eta auzoko giroan egoteko aukera ematea. Zentro horiek landa-etxearen edo baserriaren luzapen gisa diseinatuko lirateke (baratzeak, sutondoak, nagusiei interesatzen zaizkien jarduerak...). Etxeko laguntzaren kasuan, kontuan izan behar da adineko pertsonak etxean izateko ikuspegiari hainbat belaunaldik duten ikuspegiari egokitutako eredua dela, eta, horrez gain, lanpostuak sortzeko bidea ere badela. Hala ere, lan-baldintzen hainbat alderdi asko aldatu beharko lirateke, aukera hori aintzat hartzeko landa-eremuko gizon-emakumeek.
95
METODOLOGIA-ERANSKINA
1. IKERKETAREN HELBURUAK Ikerketaren helburuek elkarrekin lotuta gure ikergaia osatzen duten alderdien berri ematen dute. Ikerketa honen kasuan, Euskadiko landa-eremuan bizi diren emakumeek osasun-praktika sozialei emandako esanahia aztertzea da helburua, alderdi hauek ezagutzea: landa-eremuan osasunak dituen definizio sozialak, eta, era horretara, osasuna bizitzeari eta gaixotasuna bizitzeari buruz dituen ezaugarriak aztertzea; zaintza-sareak (familia, auzoa, sanidadea...) nola sumatzen diren eta bakoitzari zer garrantzi ematen zaion: zer toki duten eguneroko bizitzan, osagarriak edo kontrajarriak diren eta zer eratara... landa-eremuan osasun-arretako zerbitzuen zer pertzepzio dagoen, zer eratako erabilera ematen zaien (medikuntza ofiziala publikoa edo pribatua, medikuntza alternatiboa/osagarria...), eta, horretarako, gaixotasun larriak eta kronikoak kontuan hartuta; gai horrekin lotuta egokiak ikusten diren aldaketa-proposamen eta -eskaerak, hobekuntzak eta premiak. 2. JUSTIFIKAZIO METODOLOGIKOA Gizarte-ikerketa kualitatiboa dinamika irekia da, eta honako hauek egiteko aukera ematen du: Prozesuan bertan sortzen diren berrikuntzak barneratzeko aukera. Ikergaiarekin lotuta dauden eragileekin lan egiteko aukera. Gaiari lotuta, azaltzen diren jarrerak egiaztatzeko eta barneratzeko aukera. Elkarrekin berariazko egoera profesionalak, gizarte-arazo jakinak... osatzen dituzten hainbat motatako logikak aztertzeko aukera.
Hain zuzen, ikuspuntu kualitatiboa ikerketako oinarri sozial batzuetan oinarritzen da, eta oinarri horiek oso desberdinak dira ikuspuntu kuantitatiboak dituen oinarrietatik. Ikuspuntu kuantitatiboaren oinarrietara ohituago gaude hala ere. Ikuspuntuen arteko bereizketa hori aski ezaguna dugu, eta, beraz, ez genuke zertan bereizketa horretara berriro itzuli beharrik izango. Hala ere, itzuli egingo gara; izan ere, ikuspuntu kuantitatiboa gehiago erabiltzen da, eta, horrekin batera, oinarri distributiboen (hau da, oinarri kuantitatiboen) transposizio orokortu bat ere azaltzen da, nahiz eta asmoa beste planteamendu batzuk egitea izan (kasu honetan, planteamendu kualitatibo-estrukturalak). Osasunaren alorrean, mota honetako ikerketak egitean, horren adibide argia ikusten dugu biztanleria aipatzen baitugu gehienetan, gizarte-talde batzuk edo besteak aipatu ordez. Horregatik,
99
labur-labur bada ere, ez zaigu iruditzen gaizki datorrenik berriro azaltzea bereizketa hori, ikerketa honek zer egin nahi duen hobeto ulertzeko. Kuantitatiboaren eta kualitatiboaren arteko aldea aspalditik dator, kopuruekin edo ezaugarriekin osatutako magnitudeen arteko bereizketatik, alegia. Latineko quantus (galdetzailea denean: zenbat?, zenbateko handia? edo korrelatiboa: adinakoa, bezain handia) eta qualis (galdetzaile gisa: zein?, zer eratakoa?, nola? edo erlatiboa: bezala, bezalakoa, gisakoa) hitzek argi erakusten digute zer ondorio duen kasu bakoitzean bat edo beste hartzeak. Komeni da hori gogoan izatea; izan ere, gaizkiulertu asko egoten dira ikerketa bati izaera kualitatiboa eman nahi zaionean teknika bat edo azterketa-mota berezi bat ezarrita, guztiz alde batera utzita elementuen azterketa ezartzen duten hasierako oinarriak (zenbat?) eta elementuen arteko harremanak (zeintzuk?), ikuspuntu bakoitzaren metodologia-oinarri gisa. Oinarri horietatik abiatuta du zentzua mota bateko ikerketa-teknikekin lan egiteak edo beste mota batekoekin jarduteak (Davila, 1994). Kuantitatiboa edo kualitatiboa izateak ez du tekniketan eragiten, baizik eta teknika horiek ezartzen diren ikerketa-prozesuetan. Elkarrizketaren teknikak, esaterako, galdeketaren edo hizketaldiaren itxura hartuko du, pertsona guztiei galdera berak eta modu berean egitea beharrezkoa bada (galdeketa erdiegituratuaren kasua) edo ez bada. Alde horretatik, azpimarratu behar dugu ikerketa sozial kualitatibo batean, ikerketa prozesu irekia izatea dela bere bereizgarria, bai diseinuari dagokionez, bai azterketari bai eta teknikei dagokienez ere. Azken finean, Jess Ibezek esaten digunez, ikuspuntu kualitatiboko ikerketa sozial batean, diseinua aldatu egingo da prozesuan zehar sortzen diren ezusteko gertakarien arabera, azterketak beti sor ditzake diseinuan aurreikusi gabeko informazioak eta teknikak, berriz, erdibideratuak edo ez bideratuak izan daitezke horregatik izena du elkarrizketa irekia eta ez sakoneko elkarrizketa- (Ibez, 1986:78). Prozesu ireki horren ezaugarria da aldi berean hainbat lan egitea, eta, horrela, datuen azterketak joan behar du beti elkarrizketekin batera [edo taldeekin edo gainerako teknikekin]; izan ere, sortutako datuek eratuko dituzte arazoak; datuak ez dira ezinbestean bukaeran idazteko utziko, baizik eta ikerketa egiten ari den bitartean idatzi ahal izango dira, azterketa egokitzeko modu bat izan baitaiteke; plangintza eta prestaketak, berriz, etengabe egingo da, ezinbestean (Plummer, 1989:97-98). Datuak ekoizteko prozesua, beraz, eta ez datuak jasotzekoa; ikerketa sozialean leku komun bihurtzen da nozio hori, aurretik aipatutako oinarrien transposizioaren bitartez, ikuspuntu kuantitatibotik eta norabide bakarreko prozesuaren aldarrikapenetik, argibideen pakete itxi batek osatua, ekintza-eskema lehenetsi gisa.
100
Transposizio horren beste ondorio nagusi bat ikerketaren diseinua plangintzaren fase batekin bat etortzea da, gauzatze-fase baten aurretik. Aurreko guztia kontuan hartuta, erraz ondorioztatuko dugu faserik ez dagoela ikuspuntu kualitatiboko ikerketa sozial batean. Hain zuzen, ikuspuntu kualitatiboko ikerketetan prozesu osoan dago diseinua. Bestalde, diseinuan, bi une bereizi behar dira: alde batetik, metodologikoa, egiten ari garen ikerketa jakin horretarako metodologia eta teknika egokiak aukeratzeaz mintzatzen delako, eta, bestetik, teknikoa, kategoria ematearen, saturazioaren eta triangelaketaren unea biltzen dituelako. Ikuspuntu kualitatibo-estrukturalaren kasuan, hasieratik zati edo lagin bat mugatu behar da: bai ikerketaren espazio sozialarena, bai landuko diren eremu horretako posizioena. Kontuan hartu beharreko izaera orokorreko gauza horiek guztiek orain egiten ari garen ikerketaren berariazko plangintzan azaldu behar dute. Ikuspuntu kualitatiboaren izaera irekitik hasiko gara, kasu honetan justifikatuta dago-eta osasunaren gizarte-kontzepzioekin lan egin ahal izateko interesarengatik, batez ere Euskadiko landa-eremuan bizi diren emakumeek zer esanahi ematen dioten osasunari interesatzen zaigu, tartean a priori, aurreiritzi eta aukera guztiak kontuan hartuta, osasunaren irudikapen ofizialdu eta mediatuenean (publizitatearen bitartez, osasunaren farmazia-irudikapena, esaterako) transmititzen direnak barne, baina horien mende jarri gabe. Ildo horretatik, elkarrizketa-teknikekin (eztabaida-taldeak eta elkarrizketa irekiak, besteak beste) lan egitea interesatzen zitzaigun eta ez galdera-erantzunekin (galdeketa itxiaren bitartez egiten den elkarrizketa). Hain zuzen, galdera-erantzunen bitartez, kontzepzio jakin batzuk zenbateraino dauden hedatuta neur daiteke, baldin eta aurretik ezarri badira kontzepzio horiek. Aitzitik, aurretik zehaztu gabeko kontzepzioak ezagutzea interesatzen zaigu ikerketa honetan, elkarrizketatuek adierazitako gertaeren eta egoeren bidez jakin dezagun osasunaz zer esaten duten eta esatean zer egiten duten ikustea. Ikerketa sozialaren barruan dauden elkarrizketa-teknika batzuk konbinatuta lan egitea erabaki genuen: eztabaida-taldea, talde pertsonalizatua eta elkarrizketa irekia. Eztabaida-taldea eztabaidak sortzeko berariazko teknika da, eta, horregatik, irekia izan behar du ezinbestean. Eztabaidan parte hartuko duten 7 edo 8 kideen elkarrizketak izan behar du nagusi, bai informazioa, bai esanahia sortzeko. Talde pertsonalizatuan, berriz, oso dinamika bizia egoten da 3 parte-hartzaileren artean. Era horretara, eguneroko praktikei dagokienez, oraindik garatu gabeko alderdiak edo sozialki oraindik gauzatu gabeak azter daitezke. Elkarrizketa irekiari dagokionez, aldiz, banan-banako teknika da, eta alderdi edo profil jakin batzuk zehatz-mehatz landu nahi ditu. Hiru teknika horiek osagarriak dira. Mota honetako ikerketa diseinatzean, posizioak, jarrerak eta balorazioak saturatzen dira, erreferentziako gune sozial batean. Hautatzeko irizpideak, beraz, ez
101
dira hedapenekoak izan ere, hemen ez du esku hartzen estatistikak, baizik eta egokitasun eta egokitzapenekoak. Irizpide horiek multzoekin, beraien egitura eta sorrerarekin lotuta daude. Irizpide horiek hautatzean, eztabaidaren bitartez lotura garrantzitsuak sortzen dituztenak kontuan hartu nahi dira. Hain zuzen, inkesta bidezko azterketetan, unitate bakoitza hautatzeko probabilitatea zehaztasun estatistikoz mugatu behar da, eta izaera kualitatiboko azterketen kasuan, berriz, partehartzaileen aukeraketa ikuspegi-kontu bat da: hautaketa zenbat eta bideratuago dagoen, orduan eta zehaztuago egongo dira emaitzak. Egiturazko eredua denez eta ez eredu estatistikoa, ikerketa jakin bakoitzak behar duen gutxieneko saiokopuru egokia zehazten saiatzen gara, saio horietan erregulartasun adierazgarri batzuk egoteko, eta ez erredundantzia errepikakorra. Ikerketa honen diseinuan landa-eremuko emakumeak dira ardatza, baina, hala ere, landa-eremuko gizonei ere egin dizkiegu elkarrizketak eta taldeetan ere bildu ditugu, kontraste gisa. Izan ere, landa-eremuko emakumeei eta osasunari buruzko ikerketak generoaren ikuspuntua ere badu bere barnean, honako oinarri hauen arabera: generoa eraikuntza soziala da hainbat lan, jarduera, jarduteko gune... ematen eta kentzen zaizkie gizonei eta emakumeei, baita nortasun subjektiboa eta nortasun subjektiboa denez, subjektuen autoidentitate prozesua du bere baitan, eta pertsonen subjektibitatea dakar berarekin eta dinamika erlazionala ere horrek berekin dakar hierarkia bat, eta hierarkia horretan emakumeak mendeko egoeran daude eta gizonak, berriz, menderatzaile (Lpez, 2005:14-16); osasun kontuetan, generoen arteko harremanetan, desberdintasunak daude 29 emakumeen eta gizonen artean . Desberdintasun hori nabaritzen da esaterako zaintzeko ardura sozialki zer eratara bereizita dagoen ikustean (kasu honetan, feminizatuta dagoela ikustean: ama, emaztea, alaba, ahizpa/arreba... horiek izaten baitute gainerakoak zaintzeko ardura); osasunaren eta gaixotasunaren definizio sozialaren barruan ez da sexudesberdintasuna soilik sartzen (gizonei edo emakumeei eragiten dieten kontuez arduratzen diren zerbitzu sanitarioak), genero-desberdintasunak ere sartzen dira (osasuna eta gaixotasuna ez daude berdin eraikita sozialki gizonen eta emakumeen kasuan. Horrela, mugatuta geratzen da kasu bakoitzean banaka edo taldean hartzen duten garrantzia). Ikerketa honen diseinu teknikoa egiterakoan erabili ditugun ardatz nagusiak honako hauek izan dira: belaunaldia adinekoak, tartekoak eta gazteak, hiri-nuXVIII. mendetik mendebaldeko kulturan nagusi den generoaren sexualizazioaren arabera (Laqueur, 1990).
29
102
kleotik urrunago edo gertuago bizitzea, eta, bigarren mailako aldagai gisa, ondorengoak edota aurrekoak izatea, gaixotasuna hurbiletik bizitzea ala ez bizitzea, lanbide-motak eta eremu soziolinguistikoa, dagozkion gizarte-kategoriekin. Belaunaldien ardatzari dagokionez, belaunaldien arteko bereizketak (adinekoak, tartekoak eta gazteak) erreferentzia kronologikoa ematen dute (adinekoen belaunaldia 65 urtetik aurrerakoak; tarteko belaunaldia 35 urtetik 55 urtera arte, eta barruan mutur gazteagoa eta helduagoa eta gazteen belaunaldia 18 urtetik 28 urtera artekoak). Ez da adin-taldeen banaketa soila, bizimoduak azaltzen ditu, bakoitzaren bizitzako ibilbidearen arabera emakume batzuek eta besteek izandako esperientziak, zereginak eta jarduerak. Gainera, kontuan hartu behar da bakoitzak bere premiak eta bere egoerak dituela eremu soziosanitarioan, bere bizi-zikloan dituen mota askotako uneen arabera. Hiri-nukleotik urrunago edo gertuago egoteari dagokionez, kontuan hartu dugu oinarrizko bereizketa sortzen duela distantzia horrek, aztergaiaren pertzepzioan eta esperientzian. 3. DISEINU TEKNIKOA Era horretara, ikerketaren amaierako diseinua honako ezaugarri hauen arabera eratu da:
+ H i r i n u k l e o t i k d a g o e n -
7.T G
d i s t a n t z i a
8.T E
1.T E 7.E E
2.T G 6.E E 4.T E 5.T E
1.E E 2.E G
10.E E
11.E E 9.T E Gaztea
3.T G 6.T E
8.E E 9.E E
5.E E 4.E E
3.E E
Tartekoa Belaunaldia
Adinekoa
103
Diseinuaren profilak [BG: belaunaldi gaztea, TB: tarteko belaunaldia, AB: adinekoen belaunaldia] 1. Taldeak 1. T: emakumeak, TB, seme-alabak, aurrekoak, hainbat lanbide (besteak beste, nekazariak eta abeltzainak) (eremu euskalduna: Gipuzkoa) 2. T: gizonak, TB, seme-alabak, aurrekoak, hainbat lanbide (Araba) 3. T: gizonak, TB, seme-alabak, aurrekoak, nekazariak eta abeltzainak (Araba) 4. T: emakumeak, TB, seme-alabak, aurrekoak eta etxetik kanpora eta etxe barruan lan egiten dutenak (Gipuzkoa) 5. T: emakumeak, TB, seme-alabak (hainbat adinetakoak), nekazaritzarekin eta abeltzaintzarekin lotutako lanbideak (eremu euskalduna: Bizkaia) 6. T: emakumeak, TB, 5 urtetik beherako ondorengoak, hainbat lanbide, aurrekoak (Gipuzkoa) 7. T: gizonak, BG, hiri-nukleotik urrun, ikasleak eta batzuk lanean/langabezian (Bizkaia) 8. T: emakumeak, BG, hiri-nukleotik urrun, ikasleak eta batzuk lanean/langabezian (Gipuzkoa) 9. T: emakumeak, BG, hiri-nukleotik urrun, lanean/langabezian (Araba) 2. Elkarrizketak 1. E: emakumea, AB, hiri-nukleotik urrun, seme-alabak (Gipuzkoa) 2. E: gizona, AB, hiri-nukleotik urrun, seme-alabak (Bizkaia) 3. E: emakumea, AB, hiri-nukleotik gertu, seme-alabak (Araba) 4. E: emakumea, AB, hiri-nukleotik gertu, seme-alabarik ez (Bizkaia) 5. E: gizona, TB, hiri-nukleotik gertu, gaixotasuna gertutik bizia, semealabak (Bizkaia) 6. E: emakumea, TB, hiri-nukleotik urrun, gaixotasuna gertutik bizia, seme-alabak (Gipuzkoa) 7. E: emakumea, TB, hiri-nukleotik urrun, gaixotasuna gertutik bizia, seme-alabak (Bizkaia) 8. E: emakumea, TB, hiri-nukleotik urrun, gaixotasuna gertutik bizia, seme-alabarik GABEA (eremu erdalduna, Araba) 9. E: emakumea, TB, hiri-nukleotik gertu, gaixotasuna gertutik bizia, seme-alabak (eremu euskalduna: Bizkaia) 10. E: emakumea, BG, hiri-nukleotik urrun, gaixotasuna gertutik bizia, seme-alabarik ez (Araba)
104
11. E: emakumea, BG, hiri-nukleotik gertu, gaixotasuna gertutik bizia (Gipuzkoa) Horrez gain, kontraste gisa eta informazio osagarria eskuratzeko, hainbat talde pertsonalizatu egin dira hiri-eremuan. Gainera, zenbait elkarrizketa egin zaizkie landa-eremuko profesional sanitarioei: I. Hiriko kontrastea 1. HT: emakumeak, BG, hiritarrak; ikasten eta lanean/langabezian (Bizkaia) 2. HT: gizonak, TB, hiritarrak, seme-alabak eta aurrekoak (Araba) 3. HT: emakumeak, TB, hiritarrak, seme-alabak eta aurrekoak (Araba) 4. HT: emakumeak, AB, hiritarrak, seme-alabak eta seme-alabarik gabeak (Gipuzkoa) II. Profesionalak: 1. eta 2. EP: lehen arretako medikuntza (1 eremu euskaldunean eta 1 eremu erdaldunean) 3. eta 4. EP: erizaintza (1 eremu euskaldunean eta 1 eremu erdaldunean) 5. EP: pediatria 6. EP: ginekologia. Elkarrizketak eta taldeak non egin hautatzeko, ikerketa honetan landa-eremuaren honako definizio hau erabili dugu: biztanleria-parametroa (< 2.500 2 biztanle), biztanleriaren dentsitatea (< 85 biztanle/km ) eta lehen sektorearen 30 garrantzia (> % 10 udaleko BPGd) . Udalerri gutxik betetzen zituztenez hiru baldintzak, gutxienez bi baldintza betetzen zituztenak ere kontuan hartzea erabaki zen, baldin eta lehen sektoreko BPGd ez bazen EAEko batez bestekoa (% 1,4) baino txikiagoa. Horrez gain, baldintza bakarra betetzen zuten udalerri 31 batzuen kasuan ere, ikerketan sartzea komeni zen, zituzten ezaugarriengatik .
Eustatek 2000. urterako egindako udalen BPGdaren adierazleak hartu dira abiapuntu. Irizpide horien azalpen zehatzagoa nahi bada, metodologia-eranskina kontsulta daiteke (Santamara eta beste batzuk, 2004).
31
30
105
Bibliografia-erreferentziak Adam, Philippe eta Herzlich, Claudine (1994): Sociologie de la maladie et de la mdecine. Nathan, Paris. Akrich, Madeleine eta Pasveer, Bernike (1996): Comment la naissance vient aux femmes. Les techniques de laccouchement en France et aux Pays-Bas. Synthlabo, Le Plessis-Robinson. Amezcua, Manuel eta Glvez Toro, Alberto (2002): Los modos de anlisis en investigacin cualitativa en salud: Perspectiva crtica y reflexiones en voz alta in Revista Espaola de Salud Pblica 76. zk.: 423-436. Annas, George J. (1996): Changer nos mtaphores pour mettre la qualit de vie au centre de la pratique mdicale in Jasmin, Claude; Levy, Jay A. eta Bez, Gabriel [zuz.]: Cancer, SIDA...la qualit de vie (55. orritik 64. orrira). Synthlabo, Le Plessis-Robinson. Artazcoz, Luca (2002): Doble presencia, doble jornada in Revista Zaintzen de Salud Laboral. LAB. Barthes, Roland (1961) Pour une psychosociologie de lalimentation contemporaine in Annales ESC, iraila/urria, 16. zk.: 977-986. Boddington Joyce, Charles Richard (1996): Lvolution de la qualit de vie in Jasmin, Claude; Levy, Jay A. eta Bez, Gabriel [zuz.]: Cancer, SIDA...la qualit de vie (37. orritik 46. orrira). Synthlabo, Le Plessis-Robinson. Canguilhem, Georges (1983): Lo normal y lo patolgico. Siglo XXI, Mexiko. Dagognet, Franois (1996): Pour une philosophie de la maladie. Textuel, Paris. Davila, Andrs (2005): La familia y sus metforas: familistas (seguridad, solidaridad) o de familiarizacin (disponibilidad) in Arregi, Begoa eta Davila, Andrs [editoreak]: Reproduciendo la vida, manteniendo la familia. Reflexiones sobre la fecundidad y el cuidado familiar desde la experiencia en Euskadi (263. orritik 303. orrira). EHUko Argitalpen Zerbitzua (Euskal Herriko Unibertsitatea), Bilbo. Davila, Andrs (2004): Golem, Pokemon, Quimera Pertinencia social de la imaginera monstruosa en relacin a una biotecnologizacin en proceso in Inguruak (Soziologia eta Zientzia Politikoaren Euskal Aldizkaria) 40. zk.: 141-158. Bilbo. Davila, Andrs (1994): Las perspectivas metodolgicas cualitativa y cuantitativa en las ciencias sociales: debate terico e implicaciones praxeolgi106
BIBLIOGRAFIA-ERREFERENTZIAK
cas in Delgado, Juan Manuel eta Gutirrez, Juan [koordinatzaileak]: Mtodos y Tcnicas Cualitativas de Investigacin en Ciencias Sociales (6983. orriak). Sntesis, Madril. Daz Mendez, Cecilia (1997): Estrategias familiares y juventud rural. Una aproximacin al caso de Asturias. Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioa, Madril. Dodier, Nicolas (1993): Lexpertise mdicale. Essai de sociologie sur lexercise du jugement. Mtaili, Paris. EHNE (2002): Adinekoak: gizarte zerbitzuak landa inguruan. Gasteiz. Esteban, Mari Luz. De la obligacin de cuidar al derecho a ser cuidadas: una campaa renovada. Hika, 169. 2005eko iraila. Fassin, Didier (1998): Politique des corps et gouvernement des villes. La production locale de la sant publique in Fassin, Didier [zuz.]: Les figures urbaines de la sant publique. Enqute sur des expriences locales (7. orritik 46. orrira). La Dcouverte, Paris. Feinstein, Alvan R. (1996): Les problemes de dfinition de la qualit de vie in Jasmin, Claude; Levy, Jay A. eta Bez, Gabriel [zuz.]: Cancer, SIDA...la qualit de vie (47. orritik 53. orrira). Synthlabo, Le Plessis-Robinson. Foucault, Michel (1987): El nacimiento de la clnica. Una antropologa de la mirada mdica. Siglo XXI, Mexiko. Foucault, Michel (1985) La poltica de la salud en el siglo XVIII in Saber y verdad (89. orritik 106. orrira). Los Libros de la Piqueta, Madril. Gadamer, Hans Georg (1996): El estado oculto de la salud. Gedisa, Bartzelona. Garca de Len, M Antonia (1996): La ciudad y el campo: las imgenes opuestas de el otro in Garca de Len, M Antonia [editorea]: El campo y la ciudad. Sociedad rural y cambio social (201. orritik 220. orrira). Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioa, Madril. Gonzlez Alcantud, Jos Antonio (1996): El campo de los antroplogos. De la representacin a la interpretacin cientfico social in Garca de Len, M Antonia [editorea]: El campo y la ciudad. Sociedad rural y cambio social (201. orritik 220. orrira). Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioa, Madril. Gusfield, Joseph R. (1996): Contested meanings. The construction of Alcohol Problems. University of Wisconsin Press, Wisconsin.
107
Gusfield, Joseph R. (1981): The Culture of Publics Problems: Drinking-Driving and the Symbolic Order. University of Chicago Press, Chicago. Herzlich, Claudine eta Pierret, Janine (1991): Malades dhier, malades daujourdhui. Payot, Paris. Ibez, Jess (1993): El discurso de la droga y los discursos sobre la droga in Las drogodependencias: perspectivas sociolgicas actuales (129. orritik 138. orrira). Ilustre Colegio Nacional de Doctores y Licenciados en Ciencias Polticas y Sociologa, Madril. Ibez, Jess (1986): Del algoritmo al sujeto. Perspectivas de la investigacin social. Siglo XXI Editores, Madril. Illich, Ivan (1975): Nmesis mdica: la expropiacin de la salud. Barral, Bartzelona. INFAC (2005) Editorial in Boletn, 13. liburukia, 7. zk., uztaila-abuztua. Izquierdo, M Jess (1995): Sistema sexo/gnero y valores: perspectiva materialista in Gnero y valores (17. orritik 52. orrira). Emakunde, Gasteiz. Jasmin, Claude; Levy, Jay A. eta Bez, Gabriel [zuz.] (1996) Cancer, SIDA...la qualit de vie. Synthlabo, Le Plessis-Robinson. Laqueur, Thomas (1990): Making sex, body and gender from the Greeks to Freud. Harvard University Press, Cambridge. Lois, Rubn Camilo eta Santos, Xos Manuel (2004): Planificacin y espontaneidad en el desarrollo rural in Rodrguez, Romn eta Prez, Edelmira (koordinatzaileak): Espacios y desarrollos rurales (131. orritik 156. orrira). Trea, Gijon. Lpez Mndez, Irene (2005): Gnero negado, vivido y la poltica de desarrollo. El concepto de gnero y sus implicaciones para el desarrollo. Working Papers Munduan, Bilbo. Mart, Jos Luis (2004): De la enfermedad a la fbula. Apariencia e imagen de la salud. Anthropos, Bartzelona. Mrquez, Dominga (2002): Bases metodolgicas del desarrollo rural in Mrquez, Dominga (koordinatzailea): Nuevos horizontes del desarrollo rural. Universidad Internacional de Andaluca / Akal, Madril. McDowell, Linda (2000): Gnero, identidad y lugar. Ctedra, Madril.
108
BIBLIOGRAFIA-ERREFERENTZIAK
McKeown, Thomas (1990): Los orgenes de las enfermedades humanas. Crtica, Bartzelona. McNeill, William H. (1984): Plagas y pueblos. Siglo XXI, Madril. Mercado, Francisco J.; Gastaldo, Dense eta Caldern, Carlos (2002): Paradigmas y diseos de la investigacin cualitativa en salud. Una antologa iberoamericana. Universidad de Guadalajara, Mexiko. Murillo, Soledad (1996): El mito de la vida privada: de la entrega al tiempo propio. Siglo XXI, Madril. Mondragn, Jasone eta Trigueros, Isabel (1999): Manual de prcticas de trabajo social en el campo de la salud. Siglo XXI, Madril. Osasunaren Munduko Erakundea (1978): Atencin Primaria de Salud. Informe de la Conferencia Internacional de Alma-Ata 1978. OME, Geneva. Osasun Saila (2004): EAEko osasun zerbitzuen erabilera eta balorazioa / Utilizacin y valoracin de los servicios de salud de la CAPV. Eusko Jaurlaritza, Gasteiz. Pigalle, Cline (2000): Femmes au Travail. De qui se moque-t-on?. Prat Editions, Issy-les-Moulineaux. Plummer, Ken (1989): Los documentos personales. Introduccin a los problemas y la bibliografa del mtodo humanista. Siglo XXI, Madril. Salleras, Lluis (1991): La salud y sus determinantes in Anthropos: Boletn de informacin y documentacin, 118-119. zk., gai honi buruzkoa: Sociedad urbana y salud: nuevas ideas y planteamientos, 32-38. orriak, Bartzelona. Sampedro, Rosario (1996): Mujeres del campo: los conflictos de gnero como elementos de transformacin social in Garca de Len, M Antonia [editorea]: El campo y la ciudad. Sociedad rural y cambio social (79. orritik 101. orrira). Nekazaritza, Arrantza eta Elikadura Ministerioa, Madril. Santamara, Pilar; Arrieta, Eider; Jausoro, Nekane; Davila, Andrs eta Hernndez, Ana (2004): Las mujeres en el medio rural vasco-2004-Emakumeak euskal landa eremuan. Nezakaritza eta Arrantza Saila, Gasteiz. Skrabanek, Petr eta McCormick, James (1992): Sofismas y desatinos en medicina. Doyma, Bartzelona. Sontag, Susan (1980): La enfermedad y sus metforas. Muchnik, Bartzelona.
109
Taylor, SJ eta Bogdan, R (1990): Introduccin a los mtodos cualitativos de investigacin. Paids, Bartzelona. Vega-Franco, Lepoldo (2002): Ideas, creencias y percepciones acerca de la salud. Resea histrica in Salud Pblica en Mxico, 44. liburukia, 3. zk.: 258-265. Vigarello, Georges (1991): Lo limpio y lo sucio. La higiene del cuerpo desde la Edad Media. Alianza, Madril. Vigarello, Georges (1993): Le sain et le malsain. Sant et mieux-tre despuis le Moyen ge. Seuil, Paris. Williams, Raymond (2001): El campo y la ciudad. Paids, Buenos Aires.
110

EMAKUMEAKETAOSASUNAEAEkoLANDA EREMUETAN

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

EMAKUMEAKETAOSASUNAEAEkoLANDA EREMUETAN

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NEKAZARITZA, ARRANTZA ETA ELIKADURA SAILA

DEPARTAMENTO DE AGRICULTURA, PESCA Y ALIMENTACIN

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEko LANDA-EREMUETAN

NEKAZARITZA, ARRANTZA ETA ELIKADURA SAILA

DEPARTAMENTO DE AGRICULTURA, PESCA Y ALIMENTACIN

Argitaraldia: Ale-kopurua: Internet: Argitanatzailea:

Fotokonposizioa: Inprimatzea: ISBN: LG:

5. LABURPENA ETA NABARMENDU BEHARREKO ELEMENTUAK Metodologia-eranskina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia-erreferentziak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

2. OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

Osasuna = ongizate pertsonala norbere buruarekin eta gainerakoekin ongi egotea

Gorputz eta emozio-oreka

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

OSASUNARI BURUZKO DEFINIZIO SOZIALAK

3. FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

ETXEA (norberarena) + Etxez etxeko laguntza

ETXEA (norberarena) <

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK

EMAKUMEAK ETA OSASUNA EAEKO LANDA-EREMUETAN

Navarro, V.: La familia en Espaa in http://usuarios.lycos.es/politicasnet/articulos

FAMILIA-SAREAK: OSASUNA ETA ZAINTZA BANAEZINAK