TI T HC

Tc gi: Thu Giang Nguyn Duy Cn Nh xut bn: Khai Tr Nm xut bn: 1971 S trang: 383

nh my: Chanquangtu, Readman Sa li v b sung: Goldfish,Tuanz Thc hin ebook: Ngy hon thnh: MC LC
TA CHNG I: TH TM MT NH NGHA
A.TH NO L NGI HC THC? B. HC LM G? C. TH NO L BC THIN TI?

CHNG II: NHNG YU T CHNH

A. HC VN V THI GIAN B. CI HC V B RNG V CI HC V B SU C. C GNG: IU KIN U TIN CA S TIN B TINH THN D. C GNG M C BN B L NH C S HNG TH LM HU THUN . BIT T CHC S HIU BIT CA MNH E. C PH BNH G. BIT MNH L CI HC U TIN CA NGI TR THC H. HC THNH CNG TRONG CON NG X TH I. C TINH NHU K. BIT TUYN CHN A. THI GI B. TINH THN TN MC C. I SNG N GIN D. S TP TRUNG TINH THN

CHNG III: NHNG IU KIN THUN TIN CHO S T HC

CHNG IV: NHNG PHNG TIN CHNH

. C TNG QUT E. C NHN QU G. C T NH H. C THN THNG

A. C SCH 1. Th no l sch hay? 2. c sch tm hiu mnh B. PHI C SCH CCH NO 1.Tnh cch tn nghim ca s c sch 2. Ch c nhng tc phm hay 3. Sch gi u ging 4. Ung nc tn ngun 5. Sch qu nhiu ch gii 6. c sch cn phi c i c li nhiu ln 7. Cn c nhng sch cao hn tm hiu bit ca mnh 8. i vi bt c sch no, phi dnh cho n mt tm lng thin cm 9. Cn n li nhng g ta hiu bit hoc suy ngh v vn ca quyn sch nu ra 10. c sch cn phi ng ho vi n v phn ng li n 11. c sch cn t cho mnh trc mt vn hay mt cu hi tm kim, sn ui 12. Lm th no nghin cu mt h thng t tng? 13. Lm cch no hiu bit c hc thuyt mi? 14. Ci hi ca nhng sch tot yu 15. Vit li nhng g mnh c 16. c sch cn xem bn mc lc 1. C TIU THUYT TM L 2. C S 3. C BO 4. C NHNG SCH V THIN VN V A L A. HC VIT VN B. HC DCH VN A. C KHOA HC B. C TRIT HC C. BIT XC CM

CHNG V: C NHNG G?

CHNG VI: HC NHNG G

CHNG VII: BA YU T CHNH CA MT NN VN HO VNG VNG

CHNG VIII: MT VI NGUYN TC LM VIC

KT LUN PH LC: LI HAY P

1. Nguyn tc th nht: i t d n kh 2. Nguyn tc th hai: Lm vic u u khng gin on 3. Nguyn tc th ba: Khi u bng nhng yu t u tin 4. Nguyn tc th t: Bit la chn 5. Nguyn tc th nm: Qu thi gi lm vic v t cho n thnh mt k lut 6. Nguyn tc th su: Bit dng thi gi lm vic v tit kim tng pht mt 7. Nguyn tc th by: Lm vic g th lm cho hon tt 8. Nguyn tc th tm: C mt sc khe di do

TA
Ti cn nh mt cu chuyn ng ngn Rp rt ng nghnh sau y do vn s Anatole France thut li: C mt Nh Vua gi cc bc tr gi trong nc, bo tm ti v mang li cho ng s khn ngoan. Cc bc bc hc y su tm tt c sch v hay nht trong nc ch n cho Nh Vua. Nh Vua ang bn vui chi trong mt yn tic nn khng c ngy gi c: Nhiu qu! Lm sao c ht c? Sut i ta cng khng c ht. Cc ngi hy tuyn li trong ng sch y nhng quyn no hay nht v cn thit nht thi! Cc nh bc hc mi ngy m tuyn chn, cn c mt m sch hay nht, bn em ch n Nh Vua. By gi Nh Vua ang m mng bun ng, bn bo: Vn cn nhiu qu! Cc khanh c gng thm ln, c li tht k cc sch ny v tm tt li tinh hoa ca n, vit thnh mt quyn sch thi, ri ta s c quyn y thu thp s hiu bit ca nhng bc thng minh nht th gii t c ch kim, c phi tin hn khng? Cc nh bc hc uyn thm nht, cm ci c nm trng mi rt ng tinh hoa vo mt b sch duy nh Lng mng khp khi, v cao nin nht trong cc nh thng thi m b t. sch qu y vo n. Nh Vua cng vn ch l cn di dng lm: Khanh hy c gng rt tt c tinh hoa b sch ny lm thnh mt cu thi, nh th ta ch hc ly cu y bit c tt c ci bit ca con ngi t xa n nay, trong khp thin h. Nh thng thi tr v, v sau mt thng tr vo n, cm theo cu t tng tinh hoa ca tt c s hiu bit ca con ngi, vit trn mt tm la ng: Con ngi sinh ra, yu ui, trn trung. Cng ngy cng ln hn, v sc mnh cng nh v dc vng, nhng lng tham mun li khng bao gi tho mn. Ri tn t, ri tiu vong. Nh Vua ang bn sa son ra qun t v gin d ni: iu y c g m phi ni. Ta bit d ri! Chng anh ton l bn lo c!. * * * Cu chuyn ny mun ni g th? Theo Charles Baudoin, th trong nhng kin cc tr gi xa nay, kin sau ny ca Alain c l l ng nht: Vn ho l iu khng th truyn c m cng khng th tm tt li c. Ti cng nhn nhn li nhn xt trn y ca Alain l ng. Nh th, sao li cn vit ra quyn Ti t hc lm g? T hc l mt ngh thut. L ngh thut th khng th truyn c. Trang T cng c cu chuyn ng ngn sau y, gm rt l v. Hon Cng c sch trn lu. C ngi th mc ang o bnh xe nh di, nghe ting c, b trng, c, chy ln tha vi Nh Vua: C dm hi Nh Vua hc nhng cu g th?. Hon Cng ni: Ta c nhng cu ca Thnh Nhn. - Thnh Nhn hin cn sng khng?

- cht c ri? - Th th nhng cu Nh Vua c ch l nhng cn b ca c nhn y thi. - , anh th Ta ang c sc h, sao dm ngh lun. H ni c l th ta tha, bng ! c khng c l ta bt ti. Ngi th mc ni: Ti xin c ly vic ti lm m suy lun. Khi o bnh xe, rng, hp, va vn, ng mc th tht l t tm ti liu m ny ra tay ti lm, nh c php nh t nh, ch ming ti khng th ni ra c. Ci kho y, ti khng th dy c cho con ti, con ti khng th hc c ca ti. Bi vy, nm nay ti by mi tui ri m vn gi ngh o bnh xe. Ngi xa cht, th ci hay ca h kh truyn li c, tng cng nh cht c ri. Th th nhng cu nh vua hc, thc ra ch l nhng cn b ca ngi xa m thi. Tht c ng nh li ca Alain ni: Vn ho l mt ci g khng th truyn, m cng khng th tm tt li c. * * * Vn ho tuy khng th truyn c ci hay, nhng c th khu gi v gip cho ngi ta i n ch hay. Cng nh nguyn tc dy v, tuy khng truyn li c ci thin ti ca ha s, nhng cng gip cho ngi ngi c th c c nhng l li lm vic thnh mt nh ho s chn ti. * * * Tc gi l ngi trc y vt v rt nhiu trong con ng hc vn. Trc y, tc gi l ngi rt km v tr nh, li cng km c thng minh v sc kho, sau khi ra trng li cm thy mnh b v, ng ngc trc con ng hc vn mnh mng. Th tht, trng tc gi khng hc c g hn l nhng thc thng thng, nhng khng tiu ho c bao nhiu. L v chng trnh qu nng m thi gian tiu ho rt ngn. Cho nn ra trng c vi nm th dng nh qun gn ht nhng g mnh hc. S d sau ny m c c cht t hc vn, d nng cn n u cng u nh cng phu t hc c. Tc gi nhn thy cu ni ny ca Gibbon rt ng: Mi ngi u nhn c hai th gio dc: mt th do ngi khc truyn cho; mt th quan trng hn nhiu, do mnh t to ly. l trng hp ca tc gi. V, nh Bc s Gustave Le Bon ni, tc gi cng dng phn th hai ca i mnh ph nhng o vng, nhng sai lm v nhng np suy tng hp hi lc hu m mnh hp th c trong khong i th nht ca mnh nh trng. * * * Trc y v vn ny, tc gi c cho xut bn hai quyn c sng sut v Thut t tng. Quyn Ti t hc hm nay ch b tc hai quyn trc m thi. Bi vy, nu cc bn c nhn thy rng cp n vn hc hi m b qua vn luyn tr nh, tp quan st, luyn gic quan, cng nhng phng php suy lun l mt iu thiu st ln, th xin cc bn nn bit cho rng nhng vn y c bn rt rng trong hai quyn k

trn. Lm khi cng c mt vi vn em ra bn li, d nhin l vi nhiu ti liu phong ph hn, c bn rng v nhiu kha cnh hn. y l mt m nguyn tc, khng phi ch t mnh tm ra, m phn nhiu l ca nhng bc tin bi c kim, gip ch tc gi rt nhiu trong con ng hc vn. Nhng kinh nghim ca tc gi trong thi gian t hc thng ch dng tn rng v bnh phm nhng nguyn tc do cc bc n anh ch dn. D nhin l khi bin chp li, tc gi nhn nhn rng n gip c rt nhiu cho tc gi, v nh th cng c ngha l rt c th n s khng gip ch g cho nhng ai khc c nhng thin t cng nng khiu khc mnh. V vy mi c tn lm ta sch l Ti t hc m khng dm l T hc sung, nh cc sch cng loi xut bn. Nh vy, nhng thiu st, hoc vng v hoc sai lc u l do nhng kinh nghim cn nhiu b ng ca tc gi. Seignobos, Dsir Roustau, Marcel Prvost, Jean Guitton, Jules Payot, Gustave Rudler, l nhng hc gi m tc gi chu nhiu nh hng nht, khng phi v t tng, m v phng php t hc. * * * Hc l cho u c v tm hn cng ngy cng cao hn, rng hn C cao, c rng th mi trnh c ci nn thin kin, chp nht ca nhng u c hp hi. c hp hi, theo Charles Baudoin, l nhng u c khng thng thc ni nhng g mnh khng a thch. ng li ni: T s khng c vn ho n lng thin chp, ch c mt bc m thi (De linculture lintolrance, il ny a quun pas). Tht c nh vy. Ngi c vn ho cao l ngi m tm hn tht cao rng, dung np c tt c mi kin d ng, khng c nhng thnh kin hay t tng mt chiu, bao gi cng nhn thy tt c mi b mt v b tri ca s i. Bi vy, mun c c mt tm hn cao rng t ra phi c mt nn hc thc rng mi mt, kim c ng Ty Kim C. K no tin tng mt cch qu quyt rng ch c mnh nm c chn l tuyt i, l khng th c lng khoan dung rng ri. Nht l khng th l mt nh tm l su sc c. Hc rng s gip ta i t tuyt i lun qua tng i lun, bit vt ln trn nhng lp trng eo hp hn nh ca mt h thng t tng hp vi mnh thng cm vi nhng h thng t tng khc khng hp vi lng a thch ca mnh. Ngi hc thc rng l ngi bit thng thc tt c mi hnh thc vn ho bt lun ng Ty hay Kim C. u c hp hi, hay suy ngh c mt chiu, nn d sanh ra cung tn. Cung tn l tai ho gh tm nht ca thi i, bt c l thi i no. Tr bt n c cht no, may ra ch c Vn ho. Nh vy, phi chng Vn ho l phng tin tranh u duy nht em li Tnh Thng v Ho Bnh cho nhn lo l mc tiu cao nht ca Vn Ho: lm cho con i. ngi hon thnh s mng ca Con Ngi. Thu Giang NGUYN DUY CN Si thnh 22 thng 5 nm 1960

CHNG TH NHT

TH TM MT NH NGHA
A. TH NO L NGI HC THC?
L K c ni: Ngc bt trc, bt thnh kh; nhn bt hc, bt tri l. C ngi dch nh vy: Ngc chng mi, chng ra chi. Ngi m chng hc, tr tri u tng. Nhng th no l ngi c hc? C k hc u nm ba cp bng, c ngi u c nhn, tin s th m cng cn b ngi ta mng cho l v hc. Nh th th ngi c hc l ngi nh th no? Chc chn, n phi c mt nh ngha r rng, nhng thng c hiu ngm hn l ni trng ra. Ti c quen nhi u bn u k s in, th m trong nh c my in no h, phi i tm nhng anh th my in n sa Nu ta bo h ging ngha v in hc, th phi bit, h s lm cho ta ic c Ti c bit nhiu ng gio s trng s phm ra , th m trong khi dy hc, h khng bit p dng mt nguyn tc s phm no c; hc tr vn than phin l gi dy ca h bun ng mun cht, khng hiu c g c Ri h cn bo: Hc tr m hc d, khng phi li ti thy Ti cng c thy vi ng u bng tin s hay thc s trit hc, th m cch n vi i vng di nh mt ngi ngu, khng hiu cht g v tm l ca con ngi c. Ai ai, n quan st, cng s nhn thy nh ti S tnh y khng phi li g ni u nhng ngi y, h l nn nhn ca ch nh trng ngy nay, m ti s bn n mt ni khc. Ti ch mun ni, nhng ngi c nhng bng cp ni trn y, h c hn g k v hc khng? Nu c hn l h hn v l thuyt, nhng v phn thc t h u c hn g mt con Vt. Ni cho ng hn, h ch c hc m khng c hnh. Hc l bit. Bit, m khng thc hnh c, cng cha gi l bit. Tri v Hnh cn phi hip nht mi c gi l ngi c hc thc. Ngi xa c v: Con chin n c, u phi m nh c m l bin thnh nhng b lng mt p. Con tm n du, u phi m nh du, m l nh t . Hc m khng tiu ho, c khc no con chin nh c, con tm nh du Ngi ta ri cng chng khc no ci my thu thanh, ch lp li nhng g k khc ni Hc nh th, khng c li ch g cho mnh m cn h phm cch ca con ngi ngang hng vi my mc. Georges Duhamel c ni: ng s my mc ca bn ngoi hy s my mc ca ci lng (42). Mt x hi m con ngi ch cn l mt b my th s mng ca vn ho n ngy cng tn ri m tinh thn loi ngi ri cng n lc dit vong: c xc m khng hn Hc m a con ngi n tnh trng y, ti tng th ng hc c hn khng? Ci him trng ca x hi ngy nay phn ln phi chng mt phn no u do nhng b c hc thc na ma y gy nn? Th th, hc v hc thc khng th lm ln vi nhau c. Ta cn phi phn bit hai l y. Tht vy, c nhng s hiu bit ch bm ngoi da m khng th n su vo tm khm ca ta. N ch l mt nc sn bng nhong v ch l mt lp sn thi Ci hc ca ta khng c nh hng g n tm hn ta c. Tri li, cng c nhiu th hiu bit lin lc vi k c ta, vi t tng ta, vi tnh cm dc vng ta, n ho hp vi ci ngi tinh thn ca ta khng khc no kh huyt t inh tu i vi thn th ca ta vy. Gia nhng s hiu bit y

v ta, c mt thc tc ng v phn ng, xung t nhau, ho hp nhau thay i nhau v thay i lun c ci ngi ca ta na Ti mun ni: gia ta v nhng iu ta hc hi phi c mt s tiu ho, hay mun ni theo Kinh Dch, phi c mt vic thn ho (thn nhi ho chi) mi c. Vy, ta phi dnh ch hc thc cho nhng b c thng minh bit ng ho vi nhng iu mnh hc. Nh th th, hc nhiu v hc thc khng ging nhau. Phn ng chng ta th ng nhn lm vic y. Chng ta thng nh gi con ngi theo cp bng ca h, nhng cp bng y phn nhiu l nhng cp bng tr nh: k no nh gii th thi u. S nhn xt sai lm ny gy khng bit bao tai ho cho loi ngi hin thi. Tm li, ngi hc thc khng phi cn bit tht nhiu, m cn phi tht bit nhng g mnh bit. Tri chi vi tri chi, b tri vi bt tri, th tri d - Bit, th bit l mnh bit, khng bit th t bit l mnh khng bit, y mi l tht bit. Hc thc l mt vn thuc phm, ch khng phi thuc lng. Ci hc m c ng ho ri th khng cn ni l ci h bn ngoi na. C m b c chin n ri, khng cn l c na. Du m b tm n, khng cn gi l du na. Hc, cng nh n. * * *

B. HC LM G?
Hc lm g? V ti sao ta phi hc? Ta phi quan st chung quanh ta, ta s thy c hai hng ngi: hc v t li, v hc khng v t li g c, ngha l hc m hc, hc theo s thch ca mnh Hng hc v t li, chim mt phn rt ng. H hc mt ngh thut no, mt khoa hc no, mt ngh nghip no l tm mt k sinh nhai. Ci mun thit thc ny cng l ci mun chnh ca cc bc lm cha m khi tm thy cho con, hay khi gi chng n trng. M chnh cc h sinh, a s cng ch c mt mc ch y: nm ly cp bng tm ly c mt con ng sinh k. Tht ra, cng c nhiu k, i vi ngh nghip sau ny ca mnh, cm thy thch th lm. Cng c th rt sung sng khi ngh n sau ny s c lm k s, gio s, ngh s hay s quan Nhng, ci ngh nh kim a v, tin bc, danh vng, quyn tc cng lm cho tm hn mnh mt c ci sung sng tinh khit ca ci hc v t li Ci mng ca tui tr qua ri, ti thng thy c nhiu bc ph huynh khng mun cho con em mnh sau ny eo ui theo ngh nghip ca mnh. Hc tm mt ngh nghip lm k sinh nhai, c ci i ch ca n, khng mt ai c th chi ci c, nhng du thch hay l khng thch n ch l mt ci hc thnh cng, mt ci hc v li m i vi nhng ngi c u c thit thc, t l tng, cho l tho mn lm ri! Bn nhng nh tp s v li y, chng ta cng thy c nhiu k, ngay bui cn th, nht l lc m tr thc ng chng ny n, h ham hc m khng c mt ngh g dc li c: khng phi kim tin, khng phi tm a v, cng khng phi tm danh vng Chiu theo ca cha m, hoc v hon cnh bt buc m phi chn mt ngh no, k thc h khng cht tm hn no ni y c. H l mt cng chc s hi oi m h m say thi

ph hay m nhc. H l mt s quan m h m say lch s v vn chng. H l mt trng s m h m say ton hc. C k, ngoi gi phi lo lng gii mi ngh nghip ca mnh kim n, cng rn dnh mt vi gi tho mn tnh t m ca mnh, hc nhng mn khng li ch g cho ci i vt cht ca mnh c, khi th c trit hc, khi th c sch nghin cu v vn chng, lm khi tp tnh cm bt vit vn hay hi ho y cng l mt cch hc, mt ci hc hon ton khng cht v li. Nhng k hc nh th, h hc vn chng v vn chng, hc ngh thut v ngh thut, hc khoa hc v khoa hc. Hai hng ngi trn y, ai c l? ai v l? Tht cng kh m tr li. Ci thch ca ngi ny cha chc cng l ci thch ca ngi kia. Li cn c ngi h thch khng hc g c, th sao? H s ni: i ngi ngn ngi, hc cng khng hc th c khc g nhau. Anh thch khoa hc, to ho ban cho anh nhiu nng khiu, th anh thnh nh bc hc gip i Cn ti, khng c nng khiu g c, c m nhi vo s nhng ci hc hi ca k khc, c m sn xut nhng vn ngh phm khng hn g nhng bi lm ca hc sinh th phng c li g! Ta hy c tm ly nhng hnh phc r tin khng cn dng cng nhc sc chi c c hn khng! Anh c truyn Kiu, anh bit thch Ti, ti c Lc Vn Tin, ti cng bit thch vy. Anh, anh thch nhc ci cch, anh thch nhc u M. Ti, ti nghe vng c, ti xem ht hi ti cng bit thch vy. Anh c tiu thuyt ca u M, anh bit hay ; cn ti, ti c tiu thuyt kim hip ca Ph c ti cng bit m say Vy, th cng cha chc ci sng ca anh hn ci sng ca ti? Ta phi tr li vi h cch no? khng thiu g nhng quy n lun l tn c tr li vi h rt hng hn Nhng, u theo ti, m du c rt nhiu bi vn m ti hng bi n ca t c gi khng th chi ci c c ti thy cng cha sc cm ho hng ngi trn y. Ta hy can m nhn ngay s tht; c nhiu k h sng ht sc hnh phc trong s ngu dt v -khng-nhng ca h H ght c sch, h ght suy ngh, h ght lm vic bng tinh thn cng nh h ght gng cm t ti vy: mt vn hon ton thuc v bn cht Goethe, lc m danh vng ca ng ln n tt , ngy kia do trn b sng thnh Naples, gp mt tn n my nm ng phi mnh trong nh nng ng dng chn, t hi: Ta v anh n my ny, ai hnh phc hn ai? Tht, cng kh m tr li cho dt khot. Tuy nhin, ti ch chn, cc bn cng nh ti, chng ta thch sng trong hnh phc ca c Goethe hn. Andr Gide cng ni: Mt ci hnh phc m v tm, ti khng chu sng trong hnh phc y. Nu bn l ngi theo phi n ri nm nga nm nghing, c ai mn t, thi khing t v ngha l theo phi thch n khng ngi ri, t i thiu n lc v cho l h nh phc nht i, thi xin mi bn hy quyn sch ny xung. N khng phi vit cho bn. Th tht, ti khng ti thuyt phc bn. Sch ny vit ra, l cho nhng ai cng ng mt kin vi ti, cho rng hnh phc ca Goethe hn hnh phc ca anh n my, hay ni cho ng hn, Goethe cao trng hn anh n my. Theo ti, hnh phc l c lm ch hnh ng ta, t tng ta, tnh cm ta v mi ngy mi lm cho ci ngi ca ta thm sng sut hn, thm t do hn, thm to rng hn ngha l thm mi m hn. Cu nht tn, nht nht tn, hu nht tn. Mi ngy mt

mi, v ngy ngy cng m mi y l li khc trn bn tm ca vua Thnh Thang i ngy xa. V cng chnh l l tng ca Pasteur: Cao ln, cao hn ln, v cao ln mi Nh th, ta thy r mc ch ca s hc l g ri. Hc, l mu hnh phc, ngha l lm cho mnh cng ngy cng m cng ngy cng cao, cng ngy cng rng Hc, l i, tng gia s hiu bit ca mnh, l m rng tm hn ca mnh bng cch thu nhn s hiu bit cng nhng kinh nghim ca k khc lm ca mnh. C khc no m a tr mi t sinh, cn khng hai ba k Th m nh u cng ngy cng ln n nm su chc y k trong khong vi mi nm sau? Phi chng nh rt ly nhng vt liu chung quanh: khng kh, mn n, mn u ng m tin t nh n ln, t yu n mnh, ngha l cng ngy cng mi, cng ngy cng cao, cng ngy cng ln. Bi vy, trc y ti c ni: hc cng nh n. n m khng tiu, c h cho sc kho. Hc m khng ho, c hi cho tinh thn. C ca i con chin n m c tiu, khng cn gi l c na, m l b lng mt p ca n. Du ca con tm n m c tiu, khng cn l du na, m l si t mn mng ti tt ca n. Ngi c hc thc l ngi, thn ho nhng ci hc ca mnh. Bi vy, ngi c hc thc l ngi dng nh khng bit g c, m khng c ci g l khng bit. Hc m n mc dng nh qun ht c sch v ca mnh hc th ci hc y mi tht l nhp diu. Herriot ni: Hc thc l ci g cn li khi mnh qun tt c. Mt nh tm l hc c ni: Qun l iu kin cn thit ca ci Nh. Tht l ch l. Mt iu g hc m mnh cn c nh, l n cha c nhp vo tm. Ch khi no mnh khng cn nh m n vn t nhin hin hin trong tm tr mnh th mn hc y mi c gi l c tiu ho. Ngi hc nh my ch m cn tm tng nt ch, c nh v tr ca mi nt ch l ngi nh my cha tinh. Ngi hc i xe my m cn nh mnh cn ngi trn xe my, cn n bn p, cch p l ngi i xe my cha tinh. Ti cn nh, lc cn hc thi, gn n ngy thi, ti bn khon ni vi cha ti: Sao con hc nhiu qu m nay dng nh con khng nh g c. Lng con nh qun ht, khng bit c nh c g khng? Con s qu . Cha ti ci bo: y l con hc mi ri. Qun, tc l nh nhiu ri . Con hy yn tm. Tht ng nh li. Ngy thi, gim kho hi u, ti tr li lin , mt cch d dng ht sc. Trang T ni: Ngi bn cung m cn n vic bn cung ca mnh l ngi bn cha tinh. K li m cn n ci li ca mnh l ngi li cha gii. Phi bit qun th phi i, th ci tm mnh mi thng sut c ci l th phi (Tri vong th phi, tm chi thch d). Hiu c cu ni ny ca Trang T l hiu c ci diu php ca php Hc ri vy. * * *

C. TH NO L BC THIN TI?
Ni n nhng bc thin ti nhiu ngi tng tng h nh nhng k phi thng, c phong c t xa hn vi loi ngi. Thc ra cng khng c g l gia h v chng ta cho lm; c nhiu k cn t hn chng ta nhiu v vn th cht ln tinh thn na. H ch khc ta c mt iu thi: h c mt c tin vng vng v phng php lm vic ca h. H tin rng vi s cn c nhn ni v cch lm vic c phng php, h s t c mun cao xa ca h. Theo h thin ti ch l mt s bn b nhn ni lu ngy m thi.

Darwin, tc gi b Vn vt nguyn lai lun , ngi gy c mt cuc cch mng to tt trong t tng gii, l mt ngi c mt tr nh rt ti t, mt sc khe rt bc nhc. Spinoza th au bnh phi, cht vo khong 45 tui. Pascal th au mi v mt sm nm 39 tui. Montaigne c than vn mi v tr nh thm t ca ng cng nh v tr no chm chp v tm ti ca ng, cn Herbert Spencer th khng th no lm vic trong mt gi m khng au. C ai dm bo rng nhng ngi ni trn y khng phi l nhng bc v nhn trong nhn loi? S nghip tinh thn ca h u l nhng k cng bt h, nhng tinh hoa ca nhn loi. Th m vn th cht h cn thua ta xa, cn v vn tinh thn c khi cng khng hn g chng ta cho lm. Nu phi k ra cho ht, th c nm mi trang cng khng sao k tn tui ca cc bc v nhn m v phng din th cht v tinh thn khng c g l c sc hn nhng k tm thng. Th nhng h li cho i nhng k cng v i l nh u? V h bit cch lm vic c phng php, c ngh thut. Trong gii tr thc, cng nh trong cc hin tng khc ca t nhin: nhng hnh ng bo pht, hng h mnh lit nh a chn, thu tai ch l nhng hin tng bo pht m bo tn Nhng g c tnh cch v i kh thot khi yu t thi gian. Mun hc cho thm, mun gy to nhng cng trnh to tt cng phi cn n thi gi Nht l vn ho, khng th chp c thi gian. Mt git nc con, m vi thi gian iu khc di Honh Sn, Tuyt Lnh Nu cc bn xem k i nin thiu ca cc bc v nhn lm v vang cho t quc h v cho c nhn loi, cc bn s thy, khi cc ng y cn l hc sinh u phi lun lun l nhng hc sinh ng vo hng nht trong lp h. C khi h li l nhng anh hc sinh hng bt l khc. C nhiu k, chnh cc ng thy c a h cng khng n h na. Nhng, mt ngy kia, mt tnh c dun ri, bng dng cm khch nh Malebranche, sau khi c quyn Trait de lHomme ca Decartes, em ht ngh lc lao u vo s hc, nhn ni, c gng cho ti ngy ti hoa xut hin. Mt vic lm m thm, lng l, trong c tch nhng y hng hi, y kin nhn s l nhng cng vic c nhiu kt qu v vang v su sc nht. Trong khong m thm lng l, nghin cu hc hi, cc bn tm ra c lm ngh hay ho, nhiu t tng tn k, c th l nhng nn tng cho mt i sng tinh thn v pht minh sau ny ca bn. Trong lc y, trong lc m cc bn-tc ca bn, nhiu may mn hn, i vo cc trng cao ng tn mc tr lc ca h trong nhng cuc ua chi cp bng v a v cao sang quyn qu, th trong bng ti, trong im lng, tc phm ca bn nh ting sm m ng lm cho mi ngi kinh khng. Cng trnh s nghip ca bn chng khc no nhng hn o kia, t ln ct p bi, bng tri ln mt nc, mt cch vng vng nh non ni. Nhng bc v nhn u hin ln mt cch t t v lng l nh th. H nhn ni m i tng bc mt; nhng mt bc ca h l mt bc chc chn. Leo ni cao, cc ng tng tri u qu quyt rng nhng k no ho thng, vi vng s i khng bao gi i ti mc c. H s nhc mt, ui sc v b b li gia ng. Cc bc v nhn, h i t t m khng ngh, mt cch ht sc trt t v qui c. ng Newton ni: Nu ti c pht minh c mt i iu g, cng l nh ngh ngi mi mt vic v em vic y m quan st mi phng din. Nu nhng pht minh ca ti c

c cht ch li cho ng bo l do s cn c v eo ui mi theo mt ngh m khng thi vy. Gio s Duclaux, trong mt bi din vn ni v Pasteur c ni: Ti khng r nhng pht minh k v c phi l do thin ti sn xut, khng cn n s c cng gng sc khng? Ch trng hp Pasteur y, ti thy hn khng phi vy. Nu ng l mt nh pht minh lp ng rt nhiu k cng v i trong nhn loi, trc ht l nh ng l mt ngi lm vic rt nhn ni v lng l. Nht l h khng bao gi hiu danh, hi h trong cng vic hc hi v nghin cu ca h. Ngi ta bo rng lc Pasteur thi vo i hc, ch u hng ba hng t g . Nm y, ng khng chu vo i hc. Hc thm cho mt nm na, k thi nm sau ng ng u. ng t cho rng sc ng cn yu, nn cn hc li thm mt nm na, u c mun g, bi theo ng cn nht l phi c tht ti hn l hi h trong cng trnh hc vn. Tht c khc vi u c tm thng ca phn ng chng ta ngy nay, bao gi cng mun cp thi gian v thnh cng mau l. Tm li thin ti l mt s nhn ni bn b v lu di. Mun thnh nhng bc ti hoa, iu th nht l phi c l tng, c tin tng, v ch kin nhn thc hin l tng y; iu th hai l lm vic cho c trt t, c phng php, nhn ni v lng l, khng bn chn, khng vi v

CHNG TH HAI

NHNG YU T CHNH
A. HC VN V THI GIAN
Trang T ni: i sng ta c hn m s hc hi th v hn. i by gi m ng cn ni th, th sng vo i nay phi nh th no? Khoa hc i n trnh cc k phc tp v su rng, du l bc thng minh n u cng khng dm ni: c ti c th cha c tt c ci hc hin thi. Ngi nh Trang T m T M Thin bo l c mt ci hc thng kim bc c, vy m cn phi ni th. Ta c nhn k chung quanh tng ngnh hc, s thy s tng gia ca n trong my nm gn y m ngp. D cho ta c th u thai my ngn kip cng khng sao cha c ht ci hc ca con ngi, ngay trong mi mt ngnh hc no cng vy. S hc cng ngy cng tng, m thi gi con ngi cng ngy cng thu hp. ng ni thi gi ri ri ca ta ngy nay c nhiu Ly ngay mt ci ngh gio s cng thy ngy gi ca mnh mt ht. D ta b ht thi gi ca ta khng sao c nghin cu hc hi cho tinh chuyn. Ngh y s, ngh k s v bt lun l ngh no, mun hc n ch tinh vi ca n, u phi mt thi gi khng t. Th l s hc cng tng th thi gi thu thp n li cng hp. * * * Tht l mt s mu thun au n cho nhng ngi ham hc nh chng ta. Trc vn kh gii ny ta phi i ph cch no? Chc chn l chng ta khng nn gii quyt mt cch tiu cc nh hng dt kim thi ny: h vin l b hc mnh mng m thi gi khng c vy tt hn vic nh mnh mnh bit, gh mt vo vic nh k khc lm g? Hc lm g, rt cuc cng khng hiu bit g hn ngi khng hc Socrate h khng c ni: i m ta bit r nht l ta u khng bit g c! 1 hay sao? Hng dt ny, may thay, ch l mt phn t rt t trong x hi ngy nay. Ni th, u phi ch c i nay mi c hng ngi ny m thi. i no cng c c. Nhng c iu l hng dt kim thi ny h dt v bit bin h s dt nt ca h: h vin l, no l khoa hc ph sn, no l sc hiu bit ca tr no th hu hn cn s hiu bit ca loi ngi th v bin Ni cho ng, h l hng dt, c trit l. H l s lm v tm cch bin h s khut phc ca h trc vn hc hi. * * * Li cn c mt hng ngi phn i hng trn. H nht nh khng chu khoanh tay chu dt Nhng cn thn hn, h quyt nh chn mt vi s hiu bit no m h thch nht, ri bm ly, ngn tng p lu, em tt c thi gi v tm tr h nghin cu mt cch
1

Cu ny, ngha thm trm khng phi c ci ngha th thin nh trn. y chng qua l mt vin l ngy bin v xuyn tc ca hng ngi lm bing m thi.

su xa trit hn. y l gii php ca nh chuyn mn. Hng ngi ny hin thi rt ng. Bt c l i vo gii tr thc no ta lun lun ng chm vi nhng nh thng thi trong thp ng y. Mt ng k s cu cng khng bit g c n cc phong tro vn ngh trong nc, cng khng sc hiu bit mt bi th hay. Mt bc s y khoa khng bao gi c sch trit hc, hay vn chng. Mt kch gia sut i khng c mt quyn sch v khoa hc thc dng Ngoi cc ngnh chuyn mn ca h, h khng bun bit n vic g ngoi ch s trng ca h. H cng l hng ngi cng nhn s bt lc ca tr no con ngi trc vn mnh mng ca s hc hi. Nhng, thay v nh anh dt kim thi trn y b tay ch u dt, th h li quyt nh chn con ng c lp v chuyn mn. Tuy vy, hng ngi ny ng mn hn hng ngi trn y, nht l h d thng hn hng ngi ngy tr thc sau y. Hng ngi ngy bc hc hay ngy tr thc li cng l nn nhn ca vn nan gii trn y: ci h th v cng m thi gian th c hn. H khng chu dt, nhng h cng c khng c can m lm nh chuyn mn. H l hng ngi d d ng ng: ci g cng bit, nhng khng c ci g thc bit. y cng l li hc nh trng o to mt hng ngi bc hc na ma. Sch g h cng c nhng m h ch c pht qua nh con b gin hoa H bn n nguyn t lc, h ni chuyn Einstein v thuyt m tng i, h bn n V Vi ca Lo T, h lun v tam gio, snh chnh tr, kinh t khng c cu chuyn g l khng thy h ph bnh ch trch nh mt k chuyn mn. Nhng nh bc hc na ma ny hin thi chim gn hn chn mi phn trm nhn loi. Ch dn ch cho php h nghnh ngang ma mp trong khp cc ngnh hot ng x hi. Nhng bo ch, nhng sch ph thng vit mt cch hi h ca nhng hc gi na ma l nhng ti nhn o to ra hng ngi ny, nht l ci hc bch khoa ca chng trnh gio dc hin thi. Hng ngy tr thc ny tht l c mt tai v cho x hi hin thi. i vi hng dt v hng chuyn mn trn y, h l hng ngi bu xu s hc, hng ngi ng ght nht. Dn chng thi u hc thng b bn ngi ny lo b K no ma mi lo mp nht, p. thng c qun chng hoan nghnh V chnh h l k dn dn chng vo nhng con ng phiu lu tm ti ca lch s sau ny. * * *

B. CI HC V B RNG V CI HC V B SU
C hai th hc vn: hc v b su v hc v b rng. C mt th hiu bit do bn ngoi a n, c mt th hiu bit do bn trong m pht huy ra c. Ci hc bao qut m ngi xa ng Phng khuyn bo: thng tri thin vn, h tri a l, trung tri nhn s l mt ci hc ht sc cn thit tm bit c chn l trong i ny. Tht vy, mi s , mi vt trn i, rt lin quan mt thit vi nhau. C bit c nguyn nhn mi hiu rnh l s. Nhng ci nhn ny sanh ra ci qu kia, ri ci qu y li l ci nhn cho ci qu khc, tip tc nhau m n. S vic va xy ra trc mt ta hm nay, trc y c mt dc nguyn nhn m ta khng bit v c bit c chng, cng ch bit c mt vi nguyn nhn thin cn nhn tin m thi, cn li khng bit bao nhiu nguyn nhn khc n hu hnh c, v hnh cng c m ta khng lm sao bit ht a, c. Ngi tr s d khc c k ngu ch im ny: mt ng tm thy c nhiu

nguyn nhn su xa v r ng r i, cn mt ng ch khng nhn thy mt nguyn nhn no khc hn l s vic xy ra m thi. V vy ngi tr thc cn phi c mt ci hc rng ri khi phi b thin kin trong khi nhn xt v ph bnh. * * * Nhng cn nht l phi c mt ci hc chuyn mn, mt ci hc v b su. Victor Duruy ni: Phi c mt ci hc tng qut phng s cho ngnh chuyn mn ca mnh!. * * * Cu chuyn sau y chng t rng ci hc chuyn mn m c tn tm hun luyn, bt buc ta phi i n ci hc tng qut. Mt nh tin s vn chng c in ngy kia n ving ng Kerschensteiner, by gi ang lm hiu trng cc trng Munich, xin mt chn gio hc trng tiu hc ca ng. D nhin trong vic xin dy y, chc chn khng phi v vn sinh nhai, m chnh v ng ta mun t mnh nghin cu s t chc v phng php dy d cp i hc m ng s c phn s m nhim. Kerschensteiner, trc lng tha thit nhit thnh t c y, bng lng nhn cho ng y vo dy hc, nhng cng khng qun nhc ng rng ci hc chuyn khoa v ngn ng hc ca ng e s l mt tr ngi to tt cho cng vic dy d ca ng i vi cp s hc. ng ny cho bit rng s chuyn hc v ting La tinh v Hy lp u tin hng ng vo cng vic nghin cu v lch s thi c s. V nghin cu v lch s c thi li li ko ng i vo ngnh nghin cu ca thi tin s, v v th bt ng phi eo ui theo nhn loi hc. Chnh lc y ng cm thy ng cn phi c mt s hiu bit vng vng v vn vt hc v ng bt u nghin cu v thc vt hc v ng vt hc. Nhn ng cm thy ng cn thiu st rt nhiu v vt l hc cng nh ho hc, bi vy ba nm sau khi thi u bng tin s vn khoa, ng theo th gio nhng nh khoa hc tr danh Roentgen v Bayer (14). Cu chuyn trn y, u ph l mt cu chuyn c bit ring t g ca mt ngi: cc i nh hc thc chn chnh no cng i mt con ng nh ng tin s trn y c. Tht vy, khi mnh mun i tht su vo mt vn no, thng thng li phi cu cu n cc ngnh hc khc c lin lc n n. Nh ci hc v vt l bt ta phi snh ton hc, ci hc v a l buc ta phi c mt c s hc vn vng vng v a cht hc. Thnh ra, ch i su vo mt ngnh hc no, ngi ta rt cuc cng tm ra c ci hc bao la t ng qut, v s vt trong i chng cht dnh lu nhau, khng c mt s vt no l c n c lp c. * * * Ri ra, ci hc tng qut c ci hi ny, l ci g cng bit, nhng khng c ci g chuyn mn thc hin c c cho s tin b chung ca nhn loi. Tuy vy, n c nhng ci li to tt ny l n o to cho ta c c mt ci nhn bao qut, khng thin kin, tr c v tm hn rng ri, hiu c ngi chung quanh, khng c tinh thn qu khch. i sng tinh thn cng di do m hng th s sung sng cng rng ri. Th tng tng mt ngi c c thm m, hiu bit c ci hay ca m nhc hay hi ho, bt k l m nhc hay hi ho ca nc no. Ngi phi chng l ngi c mt ngun hnh phc tinh thn v tn khng? Tri li, nhng k ch bit ci hay ca Vng c m khng bit thng thc ci p

ca mt bn nhc Beethoven, bit ci hay ca mt tung ht bng u M m khng thng thc ni ci p ca mt tung ht bi ng th d nhin ngun cm hng m thut phi km nhiu, v b hn nh. Ci hc chuyn mn th c li nhiu cho x hi, khin cho cng vic lm cng ngy cng tr nn tinh tin, mau l, nhng n c ci hi l thng hay bin con ngi thnh b c hp hi, v b sai ngoa v ngh nghip. C nhiu nh chuyn mn h lm th i qu n nh l bch Nh nh y s kia b m nh v vi trng, ri th di con mt ng, ci g cng ct ngha bng vi trng Cho n tnh yu, h cng ct ngha l b vi trng yu. Di mt y s, in l mt chng bnh, nhng thin ti i vi cc ng cng l mt chng bnh. Thm ch c nh bc h n cho c Cha Jsus cng l mt ngi in, v l mt ngi phi c thng. Li na, nh chuyn mn cng thng b mang chng bnh sai ngoa v ngh nghip na. l mt tai hi ng lo ngi, cn phi trnh xa v n c tnh cch phn vn ha. * * *

C. C GNG: IU KIN U TIN CA S TIN B TINH THN

Mun c s tin b v vn ho, tc l mun cho s hc c b ch cho tinh thn, phi n yu t u tin ny, l s c gng. Mt c gng d nh bc no cng l iu kin cn thit tinh thn tr no ta tin b. Ngy nay, phn ng hiu mt cch sai lm rng: ng thy dy hay, khng phi ng thy bt ta lm vic, m l ng thy lm vic th cho ta. Cng nh sch hay khng phi l sch m tc gi bt ta suy ngh, tri li, l sch m tc gi suy ngh sn cho ta, c khi tc gi lm sn bi tm tt cng dn bi cho ta na nh nhng sch hc tr lp nm vy. Ngi ta li cn rt ngn v lc thut cc quyn sch ch ni i cng nh loi Digest ca M, v loi sch y rt c a s qun chng a thch Dng nh cng c trnh cho c gi phi nhc cng tm kim, v suy ngh c chng no hay chng ny, l ngi ta t c mc ch m h gi l ph thng K ra nhng cng vic lm y, v mt vn ho, khng gip ch g cho tinh thn bao nhiu. c gi ch ng mt vai tung th ng trong khi c sch, thnh ra, c sch th tht nhiu, m kt qu v vn ho th ch c l bao. c sch du lch, ving cc vin bo tng, i nghe m nhc, nghe din thuyt khng phi l i tm mn n tinh thn, gy dng c s vn ho cho mnh sao? Lm my cng vic u cn g phi c gng? Ta nn nh rng, ngi ta c th c sch rt nhiu, i du lch cng khp th gii m dt nt vn hon dt nt. L ti sao? c sch c nhiu cch. Nu c sch ch git thi gi, tm vui thch hoc tm qun lng trong nhng lc bun chn trn toa xe, hay c sch tm gic ng, th c sch khng c li g cho tinh thn c. c sch m c li cho tinh thn l khi no mnh bit vn dng tt c nng lc v nng khiu ca mnh, nhn thc c r rng nhng kin su thm ca lng mnh v em ra so snh vi nhng kin d ng ca tc gi, bit sp t li nhng k c ca mnh, bit trm ngm suy ngh, bit lm vic c phng php, tm li, bit tho lun v thng cm vi tc gi quyn sch mnh c, l bit cch c sch y. Du lch cng l mt ngun hc hi, nhng bit du lch mi l th dng, bng chng bit quan st, bit suy ngh th d c l chn sut i khp nm chu th gii cng chng ch g.

S d du lch gip ch cho s a vn qung kin cho nhiu bc vn ho trn th gii nh bng chng ni nhng tp du k ca nhng bc i vn ho H. de Keyserling, Aldous Huxley, R. Rolland, A. Gide l v nhng nhn vt y kho bit quan st, khng phi ci b ngoi ca s vt v con ngi, m l v h bit nhn xem ci ng c v hnh nho nn nhng s kin hu hnh di mt h kia. S du lch ca h khng c tnh cch th ng m hon ton hot ng, nhng khng phi hot ng nhc nhn chn nn nh mt th sinh dt thi mt cch au kh chn chng S c gng trong vn hc hi rt c th, tri ngc li, l mt c gng y hng th v hng hi nht i, nh s c gng ca nh nh vt hay banh trong m cuc tranh hng nhit lit, ho hng v sung t sng. Ta li cng c th so snh s c gng y nh s c gng ca nh thi s nn c mt vn th tuy v cng nhc mt, nhng cng v cng hnh phc. * * *

D. C GNG M C BN B L NH C S HNG TH LM HU THUN

Gio dc m c hiu qu ch khi no gy c ni ngi mt s c gng tinh thn. Nhng ng hiu lm rng li gio dc mi ngy nay ch trng s gio dc t do, ngha l khng p buc lm vic, tri li, cho hc sinh thch g hc ny, ng bao gi bt buc hc sinh hc nhng g n khng thch, m phi bit gy hng th cho vic hc, l li gio dc hu b s c gng. Hiu th l sai lm : li gio dc mi ngy nay khng bao gi ch trng hy b s c gng, m thc ra l tm cch gy hng th th s c gng mi bn b. Lng ham mun m say l mt ng c thc y v nui nng sc c gng khng ngng n cc . Bi vy, tm c hng th cho s hc, bt c l ci hc no, l iu kin u tin v cn thit duy tr s c gng c lu bn v c ng li. * * *

. BIT T CHC S HIU BIT CA MNH

Ngi hc thc khng phi l ngi hc nhiu m thi, m l ngi tiu ho c ci hc ca mnh, v bit t chc nhng ti liu m mnh thu thp thnh mt ci bit c c s vng vng v rng ri. T chc s hiu bit ca mnh khng phi em n g b vo mt h thng t tng no. ng hc theo thi cc nh c c cu n: bt c s kin no cng u em sp vo mt h thng t tng m mnh tn th. Ngi c mt trnh vn ho cao l ngi c mt u c rng ri, mt tm hn khong t, khng bao gi chu giam mnh trong mt hc thuyt hay mt ch ngha no. H bit rng trong i cn bit bao l iu hay chuyn l khc ngoi ci trit hc m h tn sng. Vng chn tri to rng ca s hiu bit ca h cu h thot khi ci nhn thin cn v n l ca tm hn. K c trnh vn ho cao rng l ngi c rt nhiu bc thy, nhng khng n l mt ng thy no c. Nh c Epictte m h thot khi nh hng c a Montaigne, cng nh nh c Montaigne m h thot khi Epictte. Nh c Lo Trang m h thot khi Khng -Mnh, nh c Vng Dng Minh m h thot khi ci hc ca Hn Nho. Tm li, nh h c rt nhiu Thy nn h khng l thuc mt ai c. H nh m bit quan st mt cch khng thin kin, bit nhn li cc vn quan trng bng nhng nhn quan khc nhau, bi t kim li t tng v nhng thnh kin ca mnh vi cp mt lun

lun mi m. H khng bao gi c nhng nh kin khng thay i, ngha l h c c hoi nghi tri t l (doute philosophique) thnh thong bit t li nhng vn m h thit tha tin tng nht. Mt bc thc gi xng ng vi ci danh t tt p y s d khc k tm thng trong i ch v mt ng th c nhng phn ng cc k uyn chuyn tu nghi thch ng, cn mt ng th ch c nhng phn ng hn nh mt chiu m bt c mt ai quan st u c th on trc c. H l k bit r ci o tin thoi tn vong, ngha l k bit lc no nn tin, lc no nn thi, lc phi gi cho cn, lc no phi lm cho mt. * * *

E. C PH BNH
nh rng, ngi hc thc khng th trnh c tt c nhng nh hng ngoi gii nhng h l ngi bit ph phn, bit la chn vi mt u c sng sut, c lp v t do. D nhin nhng danh t ny dng vi ci ngha tng i ca n. Hay ni mt cch khc, h l ngi c c ph bnh sng sut v linh ng. Mt ci hc m xng ng vi danh t chn chnh ca n, t ra cng phi c hai iu kin sau y: 1. Trc ht ci hc y ng phi l mt ci hc qu chuyn mn. Mt nh kho cu v cc loi bm hay cc loi tem bu in cha phi l mt nh c hc thc cao. 2. Ci hc y phi l mt ci hc do s suy ngh nghin ngm m c, ch khng nn l ci hc do k khc mang li cho mnh, sn sng trnh cho ta vn ng n c ph bnh, phn on hay suy ngh g c. Mt s hiu bit khng gip ta suy ngh thm, li lm tt hn c t m v gy to mt tinh thn th ng, khng ham thch tm ti g na c l mt ci hc cht. Nhng k t ho c mt ci hc nh mt ci n b chng c th dng gii quyt c tt c mi vn trong i mnh l nhng k ng thng hi nht. Loi th cng nh loi ngi u c thin tnh. Thin tnh l mt nng khiu m to ho ban cho tt c mi sinh vt trn i phn ng c vi tt c mi bin c trong i m khng cn phi dng n l tr, khng cn phi t vn . Tri li, vn ho lm cho ny sanh trong u c con ngi v s vn , bt phi lun lun suy ngh. Cp mt ca ngi c trnh vn ho cao, lun lun nhn i vi nhng kha cnh v mu sc mi l. V phi chng l tt c danh d ca con ngi? * * *

G. BIT MNH L CI HC U TIN CA NGI TR THC

S hc hi ca ta thng c th i vo hai chiu. Chiu hng ngoi, tc l c t m ca ta thin v ngoi gii, th i theo nhng vt g ng quan tip xc c nh mt thy, tai nghe, mi ngi, chn tay r m c m s nghin cu c l li phng php, ngi ta cho n ci tn chung l khoa h Hoc chiu hng ni, th i vo i sng tnh cm v tng c. ca ta, tc l i vo mt ci th gii m ch c tm t ta t n c m thi, ngha l i n ci hc v con ngi ca ta, khng phi v con ngi vt cht m l v con ngi bit suy ngh, bit t tng vi ci ngha rng ca n, tc l bit au kh, bit sung sng, bit ham mun, bit nhn thc, bit hiu bit, bit ph bnh, bit l lun, bit sng tc v bit t mnh nh ot quy tc cho hnh ng mnh, bit chn la s tn ngng ca mnh

v bit tr liu suy ngh n s phn ca mnh. S hiu bit v i sng ni tm ca mnh dng nh b nh khoa hc xem thng v cho l mt ci hc xa x phm dnh cho nh lun l, tri hc, tm l v vn chng thi s lo ngh m thi. i vi thng t nhn, cng ch l mt ci hc sng trong tng tng ch khng phi l ci hc trong thc t. Thc s, trong lch s t tng loi ngi bao gi cng khi u bng s ch n ngoi gii trc khi i v ci hc ni tm. Phi c mt trnh vn ho cao mi c th dng n khu hiu ny: Bit mnh l u mi ca s khn ngoan, v i su vo con ng quan st ni gii. * * * Ci hc cn thit cho con ngi l ci hc v bn thn. Tt c nhng ci hc khc u l ph thuc, u m phng s n, khng c quyn cp phn u tin. Mt nh hin trit ng Phng c ni: Tri nhn gi tr; t tri gi minh (Bit ngi l tr; bit mnh l sng). Hin gi Hy lp Socrate cng bo: Connaistoi toi-mme (Hy t tri). Cui th k th 18, Goethe khuyn ta: Ci hc v con ngi l ci hc hng v nht i vi chng ta, v c l l mc ch quan trng nht m ta nn ch trng. Tt c chung quanh ta ch l ci khung cnh chng ta sinh hot, hoc l dng lm dng c cho ta m thi. Nu chng ta li qu quan trng v ch n nhng hon cnh bn ngoi y, l ta lm gim mt ni ta ci chn gi tr con ngi ca ta v ca x hi na 2. V ng phi than: Ci m ngi ta bit th khng bit dng lm g; tri li ci m ngi ta khng bit th li chnh l iu m ta cn dng nht (Ce quon sait, on nen a que faire ; ce quon ignore, cest prcisment ce dont on aurait le plus besoin). Tht l mt cu ni ng cho ta ch , nht l thi bui ny, thi bui m ngi ta u u cng qu thin v ci hc trc vt. * * *

H. HC THNH CNG TRONG CON NG X TH

C k cho rng hc l c mt phng tin c lc thnh cng, - thnh cng trong con ng x th. Nh vn Vauvenargues ni: Ngi c mt tinh thn su sc cn phi t o to mt ci hc khm ph nhng t nh ca lng ngi, tuy i vi nh ton hc, n l mt ci hc m h, nhng chc chn n gip ta rt nhiu trong s thnh cng trong i. Theo ng Vauvenargues th s hiu bit mt cch thm su lng ngi l gip t a gy nh hng v ci hc x th phi chng l ci hc c s m chng ta cn phi c, c thnh cng trn i? Ngha l khng c ci hc no l ci hc xng ng vi danh t ca n, nu n khng gip ta iu khin c k khc? Hay ni mt cch khc, ni theo danh t ngy nay, hc l thnh cng. Thc ra, ci quan nim v s hc ny, c iu khng n tho. D rng, c vn ho cao, tc l ta c thm m yu t khut phc c k khc, nhng u phi n l yu t chnh, t yu t duy nht gy c uy tn cho mnh. Ngi ta s d c c uy tn l nh rt nhiu
2

Les Annes dApprentissage, p.59 (Traduction Porchat)

yu t khc na nh nhng yu t khch quan ny: ging ni chng chc, tng mo im m, hoc c c nhng thin t quyt nh l lng, can m dm nhn lnh trch nhim V li, vn ho cao tuy gip cho ta c thm nhiu phng tin ph c trng ch ca mnh, th mt khc n cng gip cho ta nng cao tm hn, v ng thi lm gim bt nhng dc vng ch k, khng em con ngi lm con vt hy sinh, ngha l sai s h v li dng h lm nc thang cho con ng danh li ca mnh. N gip cho ta c lng bit tn trng nhn phm k khc, nng cao tnh cng bnh v lng nhn o ca mnh. S hc hi khng cn phi l mt kh c ta ng tr v bc lt ngi ng loi, mt nng lc ta thnh cng trn s vng v ngu di ca k khc. Nhng, hiu ngc li cng l sai. Nu bo rng s hc khng gip g cho con ngi trn thc t, th hc lm g? Sng trong loi ngi, chng ta phi cn n mi ngi khc, khng c h ta cng khng lm g c c. Ta cn phi lm cho h nghe theo ta, ph lc vi ta Vy lm cch no cho h phc ta, em ngi th lm ngi bn, l ci hc x th rt cn Ci hc dng trong o x th khng cn phi l ci hc dng li dng bc lt ngi. D nhin, ci hc x th khng th cn dng n ton hc gii quyt nhng vn khc mc ca lng ngi. M tri li, phi dng n mt nng khiu khc hn l c khc chit: ti mun ni n c tinh nhu. * * *

I. C TINH NHU
Ngoi l tr, tc l c khc chit, ta cn phi lo o luyn c tinh nhu. Chnh c tinh nhu n gip ta trn con ng nghin cu nhng g m gic quan ca ta khng cn nhn xt c na, tc l gip ta hot ng trn nhng vng tinh thn rt t nh ca tnh cm v t tng: y ta ch c th cm c ch khng cn suy tnh ra c, ta c th nhn thy ngn mun si dy lin lc v cng t nh v chng cht m ta khng sao thy c du hiu g bc l bn ngoi c tinh nhu gip ta thy c ch khng th la ra ca s vt trn i, trong khi phn ng ngi ta thy ton l ri rc. Mun o luyn c tinh nhu, iu kin u tin l phi bit tp trung tt c s ch ca ta v ci con ngi su sc, phc tp m duy nht ca mnh y Trong tt c ci hc trn i ny, ci hc v mnh l quan trng nht. Cn suy ngh, nghin ngm n con ngi ni chung v c mnh ni ring, tm hiu mt cch su sc tinh t nhng tnh cm ca ta, a nhng cch suy ngh v hnh ng ca ta Phi quan st tm hiu ngha v tng c ng ca con ngi trong khi mnh giao thip vi h, t ci ting ci hay cu ni, trong ci lng thinh hay lic mt u c mt ci g biu l c ci su kn ca ci lng l phng php hiu qu nht mi gia c tinh nhu ca ta Mun cho c tinh nhu c thm t nh, ta cng cn rt kinh nghim ni nhng b tiu thuyt danh ting ca cc i vn gia u M cng nhng tung truyn c ting tm quc t. * * *

K. BIT TUYN CHN

Hc, cn phi bit tuyn chn. Tuyn chn, tc l ph phn, quyt nh v lc li trong m sch ngn ngang chng cht trong cc nh sch nhng sch no hp vi mnh v cn thit

cho nhu cu hin thi ca mnh. Khng la chn, ng u c , l lm tn mc tinh thn m cng khng hiu qu vo u c. Tuyn chn phi l cng vic u tin ca ngi ham hc. Chng nhng phi bit chn ring cho mnh nh ng sch m mnh thch nht, li cng phi bit tuyn chn trong mt quyn sch nhng chng no hay nht ta thnh thong c i c li. Tuyn chn cng c ngha l tuyn li mt trang, mt on hoc mt cu no hay nht c th l tinh hoa ca c mt chng, hay ca mt tit xem i xem li, hoc hc thuc lng hay ghi nh trong tm khm. Phi c nhng tp trch tuyn cc cu vn hay, nhng cu th p hoc nhng on sch c sc vi nhng t tng tn k cho ring mnh. Nhng cng phi c mt cun tp ring tm tt v ph bnh nhng sch hay m mnh c. y mi ngi u c mt phng php ring khng th bt ai phi theo ai c. Tp trch lc cc on vn hay nn sp theo th t vn v theo mu t. Ti thy c nhiu ngi cho dn vo nhng quyn s to lun c bi bo no hay na. Thi quen y cng rt hay, nhng ct yu phi sp t cch no mt khi ta mun dng n l tm c ngay lp tc. C ngi chp li nhng on vn hay trn nhng t giy ri, d nhin l chp trn mt mt m thi, - v b chung vo trong mt bao th ln c ta. Tm li, ta cn phi tuyn chn nhng sch hay nht trong nhng sch hay, nhng trang hay nht trong nhng sch hay nht. Phng php tuyn chn y d nhin l c tnh cch c nhn, nhng mi tht l phng php hay. Khi ta tm ra mt trang sch hay l v n l ting di ca lng ta v ta c th ni: y l tng v cm xc ca ti v nu ti vit ra, ti ch mun vit c nh th, ch tic v ti khng ti hoa miu t c thi. Ta nn dnh ring cho nhng sch ta tuyn chn y mt ngn c bi t trong t sch ta, v c ngi li khuyn ta nn em n m ng li, giu n i, v ng cho ai mn c, d l bn ch thn cng vy. S tuyn chn l mt phng php hay t mnh bit r ci chn tng ca mnh. C c nhng tp trch tuyn l bit khuynh hng v tm hn ca ngi trch tuyn y: h ng thanh mi tng ng, ng kh mi tng cu. Khi mnh cn t tui th tnh mnh cha nh , cha bit tuyn chn, nn s kt giao rt l ba bi. n khi c tui, th s kt giao bt u sit cht li vng dy: ta bt u tuyn chn. V vic hc cng th. Lc cn tr, mnh thng c nhiu cao vng mun bit tt c v nh tt c. V vy m tui y l tui kh hc nht, bi cha bit tuyn chn. Ngay khi vit sch cng th. C nhiu nh vn tr tui h khng bit t gii hn vn , khng bit tit kim li ni, h thao thao bt tuyt v ginh ht quyn sng tc ca c gi. Bi vy c ngi bo: Th no l quyn sch hay? L quyn sch m tc gi bit hn ch vn , tit kim li ni. Tri li, quyn sch d l quyn sch m trong tc gi khng cn thiu st ci g c, khng cho c gi cng bn gp thm phn c no kin ca mnh. Cn ni na li thi, nhng l nhng li ni khu gi. Phi bit gip cho ngi suy ngh, ng suy ngh th cho ngi. Sch hay, tc l sch bt ta suy ngh, bt ta thng-xc, bt ta hoi nghi v t li vn . Jean Guitton ni: Nh vn cn phi bit nn lng, ng ni ht ngh ca mnh v phi cho c gi c ch t ra s hiu bit ca h(15). Nh v nhng v tung hoc truyn hay l nhng v tung truyn nh v y, Rhasomon hay l ngc mn (Les p ortes de lenfer) ca Nht, hoc tiu thuyt ca a Andr Gide trong tc gi ch trnh by v t vn , ch khng gii quyt. Li dy hc ca Socrate cng mt th y: ng ch t cu hi. c sch m suy ngh th nn c nhng quyn sch y, v sch nh th mi l nhng quyn sch hay.

Ngi ta bo Pascal cht sm nn s nghip vn chng ca ng b gin on. Nhng, chnh nh ng cht sm m sch v ca ng c tnh cch gio dc nhiu hn c, bi mt l rt gin d l n b gin on v Pascal khng kp ni ht li Ting n hay l hay d m Li ni hay l li ni vn tt m hu thm trm v man mc K no cha bit t hn ch l ngi khng bao gi bit vit vn (Boileau) * * C hai cch tuyn chn: Cch th nht l lm lt tinh hoa ca tt c sch v bt c thuc v loi g, bt c thuc v thi no. Cch th nh l chn trc mt u ri sau ly lm trung tm nghin cu, tuyn chn nhng g lin quan mt thit vi n, v mi ngy mi i su vo vn , c chng no hay chng ny. Trong hai cch tuyn chn y, cch sau ny l th dng hn ht, nhng cch trc l l th hn ht. Cng cn tham bc c hai. * * * V s tuyn chn, c ngi khuyn ta: ng bao gi c nhng bi vn by gi, nht l va mi vit, do nhng ngi bt mi l. ng c sch mi xut bn. Phi cho thi gian o thi Ngy gi ta rt ngn ngi: ng thm c nhng sch cha chu ni th thch ca thi gian. ng c sch ca nhng nh vn cha c tn tui. Ch nn c nhng sch g c ti bn hay xut bn c trn ba nm l t nht. Ri hy la nhng sch no xut bn c trn ba mi nm, trn ba trm nm, trn ba ngn nm by gi bn s li gp vn ho Homre (16). Li cng nn tuyn chn nhng sch no lm cm xc c ta. Nhng ta nn hi u ch cm xc y khng c ngha l cm ng ngoi da bng mt th cm gic kch thch thn kinh ca ta gy ra do nhng tiu thuyt dim tnh hng r tin. Cm xc y l s cm xc su nng nh s cm xc ca Augustin Thierry khi c quyn Les Martyrs ca Chateaubriand, ca Malebranche khi c quyn Trait de lhomme ca Descartes: mt ngi th tm ra c ci khiu v s hc, mt ngi th tm ra c ci khiu v trit hc ca mnh. Quyn sch u tin lm cho ti xc c qu su nng v nh hng t m tng ca i ti khng nh l quyn La Conqute de lIllusion ca J.J. Van Der Leeuw. l nhng sch c th gi l hay, d nhin l i vi ring tng c nhn vy. *

CHNG TH BA

NHNG IU KIN THUN TIN

A. THI GI
Trong nhng iu kin u tin c th xy p cho mnh mt nn hc vn vng vng, ta phi k trc ht iu kin thi gian. Phn ng mun hc rt thi gian, hc mau, hc tt H chp thi gian. D l bc thng minh n u cng khng th chp thi gian m thnh cng trn con ng hc hi. Ta nn bit rng nhng k thng minh, nghe qua l hiu sut mi l l hng ngi rt him trn i. Bc tm thng nh chng ta, khng lm g chp thi gian m hc hiu su sc c. Ti cy, ngi ta cng ti t t, v phi c thi gian, nc mi c th thm nhun gc r. C thi gian, tri mi chn, hoa mi tr. Thiu thi gian, ci hc ca con ngi ch c c b rng, km b su hay cng ch c c mt nc sn bng long bn ngoi m thi. Chp thi gian l phn vn ho. * * *

B. TINH THN TN MC
Mun c c mt hc vn uyn thm, cn phi trnh nhng c hi lm cho tinh thn tn mc trong mt i sng qu phin phc. Tn mc v nhng x giao nhm nh: sng ny mnh nh nghin cu v mt vn m mnh m p t lu. Sau khi tm ra xong xui, mnh nh li bn vit c sch v lm vic. Nhng thc mc, mnh lt quyn s tay xem coi ngy hm nay c ha hn vi ai g khng? Cht cha! sut li qun mt, mnh ha i l ci con ca mt ngi bn Ph Nhun. Mi gi Th by gi cn sm chn Ngi li bn, ly sch ra c Nhng thnh thong y ny mnh c nhn ng h. Kt qu cng phu nghin cu ca mnh ch c g c v mnh khng cn tin t ng ni kt qu na, mnh bn ngh n ci pht m mnh bt buc phi dng li, thay o qun, ln xe i cho tht nhanh n ni k hn Ri cn phi x giao, min cng, vui ci gi di, chc mng, tn tng hoLi cn ngh mnh trc khi ra i hm nay, m b o g? Cn kh ni, y ri cn bt buc phi gp my thng c bn tri nh chuyn mn quy ri v lm mt thi gi ngi khc bng nhng ci tn nhm, nhng cu chuyn khng u m mnh c ln trnh t lu. Tht ra, bui sng ny chc chn ta s khng lm nn tr g c c ri! Thi th ngy mai c l ta s yn thn m lm vic v hc hi c kt qu hn. Nhng quyn s tay ca ta ghi nhng g? 8 gi sng i d i hi nghip on; 10 gi i d l khai mc phng trin lm hi ho; 11 gi a m tang ng ph ch tch hi Khuyn hc; ba gi chiu nghe din thuyt ti i hc ng Vn khoa v, 5 gi i xem chp bng Tha bn, nu thi dng biu y ging ta ta vi ci thi dng biu hng ngy ca bn, th bn ng mong i su vo con ng hc vn Hoc t ra, bn phi cng quyt t chc thi gi ca bn bng cch gin d ho n li. i sng bn, phin phc lm. Nu bn c thi gi, ti xin im ch cho bn quyn i sng gin d (8) ca Charles Wagner m nghin ngm. By lu nay chng ta i d khng bit bao nhiu m ci,

khng bit bao nhiu m tng, khng bit bao nhiu phng trin lm nhm nh, khng bit bao tung ht tm thng khng gi tr m tang th ch nn d vo nhng ai l ngi ch thn; nhng k n d cho c, khng nn n nhiu, lm rn tang gia. m ci m d cho ng, ton l c dp khoe khoang tn ho, khng li g thit thc cho i tn nhn l chn hnh phc ca tnh yu ca h. i d cc phng trin lm nhm, hoc i xem nhng v tung xong l mt s mt thi gi ng tic. Phi bit bnh vc ci thi gi qu bu ca ta. Bit t chi, l mt sc mnh ca tm hn. ng s lm pht lng k khc bng s t chi kho lo: mnh chng nhng lm li cho mnh m cng khng lm bn cho ngi. Nhng ngi thng minh, h rt hiu tm s ca cc bc hc gi cng nh ca cc nh ham hc. Phi tht can m, mi chng tr ni nhng d d ca cuc sng xa hoa ph phim chung quanh. Ngi quyt tm o to cho mnh mt i sng tinh thn, phi t ra c mt i sng n gin, mt np sng xa hn cuc sng xa hoa ca i no nhit bn ngoi, ngha l, nu c th c, nn c mt np sng ca mt ngi n dt * * *

C. I SNG N GIN
iu kin thun tin nht cho mt ngi c tm hc hi l phi c c mt i sng n gin nht. Sng n gin, u c ngha l sng ngho kh trong cnh mui da m bc, sng thiu tt c tin nghi v tr li sng ci sng ca ngi bn khai mc mc. S bn lng v qu thiu thn v vt cht, khng nhng lm cho i ta bc bi, li cn lm cho n thm phin phc hn na, ch khng gin d ho n c nh ta tng. Tri li, c mt s nghip to ln, tin ca nhiu cng lm bn thm tm tr: lo lm thm ra mi, lo thu c gi gn, lo t tranh u vi nhng k tranh thng vi mnh l c mt cng vic v cng phin phc. i sng nh th khng th no gy dng mt cng trnh vn ho g c cho ra hn. Ch c nhng i sng m gia t kha kh v mc trung mi c th c iu kin thun tin nht cho cng trnh t hc. Tuy nhin, y, ta nn n vn phm hn l lng. Khng phi ci s tin bc ti sn nhiu hay t l iu quan trng. Quan trng chng l ci quan nim ca mnh i vi tin bc. i sng n gin, tc l ci np sng t chc theo mt quan nim bit nhn thy ci g l chnh, ci g l ph trong i, bit qu ci cn thit m b qua nhng ci khng cn thit. Phn ng con ngi khng bit phn bit ci g l chnh, ci g l ph, ch loay hoay quan trng ha nhng ci ph thuc ca cuc i m qun lng nhng g ct yu. Ly ngay mt vic hn nhn th r: ngi ta lo ngh tt c, no l mn ng h i, no l chng r p trai, nng du kiu dim, no l tui tc i bn xng i va la, cha m i bn xng ng sui gia, no l sm l vt cng trao tng qu vt t gi, no l quan khch ng c ton l nhng bc quyn qu cao sang, no l xe hoa ng ly, chc tng l lng nhng Nhng ci iu ct yu, ci im chnh l tnh yu ca i tn nhn c thnh thc yu thng nhau khng, tnh tnh h c ho thun nhau chng v h phi lm cch no yu thng nhau mi v t mu hnh phc cho nhau Phn chnh , ngi ta khng bao gi n hay nhc n. Ngi ta n ci ph nhiu qu m qun mt ci chnh yu. Lm ci ph vi ci chnh, lm hnh thc vi ni dung, c th ni l ci thng bnh ca phn ng ngi i nay vy.

S sung sng vt cht, hc vn, t do, tt c nn vn minh ch l ci khung ca mt bc tranh. Ci khung u phi l bc tranh. Cng nh ci o chong u c lm thnh c nh tu, b qun phc u c bin con ngi thnh mt chin s Bc tranh y, tc l con ngi vi tt c nhng g thm su nht ca con ngi, tc l lng tm, tnh kh v ch ca mnh. Trong khi ngi ta chm lo sn sc v nh bng ci khung cho p , ngi ta qun mt, khinh thng v lm hng mt bc tranh. Cng nh, chng ta c tha thi v vt cht bn ngoi, nhng li ht sc ngho nn v ci i sng bn trong Chng ta c th thi tin ca m ta c th khng c cng khng cn, tri li, ta li rt a ngho thiu ci iu cn thit nht ca i ta. () Th no l mt cy n tt? Cy n tt u phi l cy n c ci dng ngoi rt p, c iu khc cu k hay c lm bng mt th kim kh qu bu. Mt cy n tt l mt cy n thp sng. Con ngi cng mt th (8). Ngi gin d nht l ngi bc l v thc hin c ci ngi tht ca mnh m khng b rng buc trong nhng iu ph thuc ca mnh nh tin ca, danh vng, s nghip ca mnh. Mt hin trit Hy Lp c ni: Nu anh c nga tt, hy ni: Con nga ti tt, ch khng phi ti tt. Ngi i phn ng khng phi u c c gin d nh th c. Phn ng c con nga tt, li cng tin tng tht rng mnh tt: h ng ho h vi nhng vt ngoi gii m h c. Bi vy, phn ng con ngi nh gi chnh mnh cng nh k khc bng nhng ngoi vt m mnh chim ot. C khi nh lu ca h rng, nhng con ngi ca h khng rng; a v ca h cao sang m chnh h khng cao sang. H lm ln ci chnh v ci ph, ci thc v ci h, ci chn v ci gi. C khi h c tin ca nhiu v c tin tng rng, h l ch nhn ng ca s tin y m trong thc t, h ch l k n l tin ti cng chc v ca h. H ly tin ca lm cu cnh trong khi n ch l phng tin thi. * * * i sng gin d l i sng ca phn ng cc bc v nhn. H l ngi chng li s tn mc tinh thn khng chy theo nhng ph thuc ca cuc i. i sng ca nh hin trit Spinoza c th xem l gng mu ca mt i sng n gin. Ngi th m yu, bnh hon v phi lm ci ngh mi king eo mt mu cho mnh mt i sng t do. ng quyt nh c La Haye, trong mt cn phng tng lu th hai. ng cho ngi bng cm ln phng v mit c hai ba ngy khng tip ai. V sau, ng cm thy sng nh th vn cn tn km, ng bn mn mt cn phng khc v t tay mnh sn sc ly ming n ming ung ca mnh. ng c ngy ch n c mt mn sp nu vi sa v cht b, ch tn ba xu v mt ve ru bia chng mt xu ri. Phi chng l ng sng kh hnh? Hay v ng chn i? Khng! Trit l ca ng l vui sng. ng cng khng phi ght i hay chn i: ng vn cho s giao thip vi i l cn thit cho s rng thy, xa nghe. ng cng u c khinh thng nhng tin nghi ca i. ng ni: Ngi khn ngoan bit hng th nhng khoi lc ca cuc i, phi bit n mc p, thng thc cc mi hng hoa, m nhc. Nhng, ng li t t cho mnh mt quy lut l khng bao gi v mt vi tin nghi v sung sng nhc thn n phi hy sinh cc do ca tm hn mnh. Ngi ta c ng mt chn gio s trit h t c Heidelberg. ng t chi: Khng khi no ti ngh n vic lm ci ngh y. Dy d thanh nin s lm tr ngi s nghin cu hc hi ca ti.... Nhiu bn li mun tng cho ng mt s bc tht to, ng cng t chi: Chnh ci hnh nh ca bc tin n m nh nhng tm hn tm thng. Nhng i vi nhng k bit dng tin v bit n xi theo ti tin ca mnh th h phi bit sng an phn v sng khng cn g n phi tin nhiu c.

 l ngi bit sng mt cch n gin, bit phn bit ci g l chnh, ci g l ph, ci g l cu cnh, ci g l phng tin. * * * Hc, cn phi lm nh con ong ht nhy, ng hc i theo con bm gin hoa. C ngi tng rng mnh s c c s vn hc hi va cn bn, va rng ri bng cch hng ngy c nm ba quyn sch, chn mi t bo, i xem ba bn phng trin lm, i nghe hai ba cuc din thuyt vn hc, chnh tr, trit l L v theo h, nh th h s c nhn xa thy rng, tt c mi nng khiu u s c khi pht mi kha cnh. H lm! Ti c thy nhiu ngi h c sch, c bo nh in Bt c gp g di tay l h c ngn, c nghin, h c c t sch ny n t sch kia, bt cn l sch hay, sch d Nu h l bc thng minh trit th ti chng dm ni, v l nhng ngoi l. Thc s, vi hng tm thng nh chng ta, ti qu quyt nhng ngi hc nh th y khng lm g o to cho mnh mt c s vn ho vng vng c c. Vi cch hc nh th, chc chn h ch c c mt ci hc ngoi da, mt ci ho nhong khng sao tiu ho c. Ci hc y c hi hn l c li cho c phn on ng n v mc thc. Chng cht khng th lp nhng s hc hi hiu bit ca ta, u phi l mc tiu ca vn ho. Ring ta, mi s kin t n khng c ngha g c: n ch c gi tr khi no n c sp t ngay vo v tr ca n, lin lc mt thit vi nhau nh mt t chc t nhin ca mt vt sng. Mt tng ri rc khng th dt dn g ta c trn con ng hnh ng. L v trong thc t, s vic trn i l mt ci g phc tp mun mu v mt khi mun em n ra thch ng vi s i, ta phi em tng ny sa cha li bng nhng tng khc, ch khng th theo mt chiu no c. V vy, s t chc li cc iu hc hi ca ta cn quan trng hn l nhng iu m ta hc hi. V chnh s t chc cho c h thng ng hong l quan trng nht, nn s tn mn y ca c t m ca ta nh trc y ni khng li g cho ta c, m tri li, l mt tr ngi to ln cho ci hc v b su ca ta vy. * * * Ci hc m v v b rng v b cn ngha l ci g cng bit, nhng khng c ci g l tht bit, l mi th s mt ca Vn ho. C ngi lt sch c m khng quan tm g n ci tn ca tc gi, ci ta ca quyn sch. H c ri l qun ri. C ngi, mi tun l, c c trn mi q uyn tiu thuyt, hoc mi quyn sch nghin cu ph thng hng r tin v trit hc hay khoa hc dnh ring cho nhng k khng thch c gng v suy ngh. khng phi l li c sch m hc. c sch gii bun trong nhng lc ngi khng trn toa xe th li l mt vic khc. c sch gii tr th nn c nhng tc phm cu vui, tri li, c sch m o to cho mnh mt ci vn hiu bit ng n, phi c mt cch chn lc nhng tc phm hm sc t tng v ngha, nhng tc phm khng th no c qua mt bn m lnh hi ht c ngha, nhng tc phm m ta cng c i c li cng thy thm trm. Vn ny chng ta s xem xt li mt cch rch ri hn sau y. c sch m hc, cn phi chn lc tht k. S gn gi thn mt vi nhng loi sch qu tm thng s cng ngy cng lm h thp tinh thn tr no ca ta. Gn mc th en, gn n th sng. * * *

D. S TP TRUNG TINH THN

Mun c c mt nn tng vn ho vng vng phi bit thng nht tt c s hiu bit cng hc hi ca ta vo mt chiu su no . Mt nh vn Php c ni: Tt c nhng trc tc danh ting ca nhng bc ti hoa vit ra, ton l nhng gii thch v chiu rng mt tng duy nht no , mt tnh cm v cuc sinh tn ang tm ng sng o mi mt ci l, l phng th duy nht i su vo lng t v khm ph c nhng b n ca n (1). Nh s tp trung tinh thn, ta ln ln tm ra mi dy lin lc duy nht ni lin nhng tng cng nhng s kin tp nhp m mi xem qua ta khng thy n chu vi nhau cht g c. Nhng chnh ci ch nht d qun chi y l ci b quyt ca tt c nhng danh tc bt h ca nhn loi. Khng t c ni: Ng o nht d qun chi (o ca ta trc sau ch c mt l m thng sut c mi vic). Ci mt y cng l ct t ca tt c ngh thut v t tng. Mt hc thuyt, mt quyn sch, mt bi vn hay mt bc hi ho u phi c im chnh dng lm tr ct. * * * Mt danh ho bao gi cng gi cho ta mt cm gic g. Cm gic y mnh hay yu cng nh ni kho la chn mt cch cn thn, cn nhc nhng chi tit va gy cho ta ci cm gic y. Nu tri li, ho s phung ph nhng chi tit vn vt khng n, hoc khng my n vo , th l mt bc ho thiu tnh cch nht qun, mt bc ho hng. Ngi ta xem n, khng hiu r n mun miu t ci g. ng trc n, ta cm thy hoang mang. S thun nht trong mt tc phm hi ho hay vn chng l iu kh th hnh nht. C g d bng chng cht mt cch hn n nhng chi tit rt hay, rt ng, nhng khng lin lc g vi chnh ca tc phm mnh. Trong mi tng hay cm gic hn tp do s kch thch ca ngoi gii a n cho ta, ta phi bit lc la, chn nhng g trng yu nht n st vo sp t li v trnh by mt cch kho lo, hu gy cho k khc mt cm tng thun nht mnh m. Khng khc no ngi trng nho: h ta nhng nhnh l khng cn thit hoc o t tng sinh lc cho nhng nhnh l khc c th tr sanh c nhiu tri hn: ho s hay nh vn cn phi bit hy sinh nhng chi ti t khng cn thit hoc cn bc nhc cho tc phm mnh thm nhiu sinh lc. C nhiu nh vn t tng h di do qu, h phung ph t tng h trn mt giy khng khc no nhng cnh l rm r ca m nho rng V th, vit mt bi vn hay, hoc v mt bc ho kho, u c d. Ngi vit n phi, trong khi gii by nhng ph, ng cho sa ra ngoi . Gi tr ca mt ngh s l ch bit gin lc nhng g phin phc rm r tng gia sinh lc cho ci cm gic chung, ngha l phi bit hy sinh. Mc du l nhng chi tit hay, hoc l nhng ti liu qu n bc no, nu thy khng lin lc mt cch cht ch vi u , hy c gan hy sinh n i. N l nhng th chm gi khng nn dung dng trong tc phm ca mnh. Vit vn m bit mnh thi hnh nguyn tc nht d qun chi y, l mnh tp cho tinh thn mnh bao gi cng c tp trung sng sut.

Taine c ni: iu kh khn nht trong khi nghin cu l tm cho ra ci im c bit v ch yu, do tt c u c th quy v mt mi 3 ng li by gii php lm vn ca mnh: Trong khi vit li mt tc phm no, ti lun lun lm mt ci bn mc lc phn tch tng vn . Ti lm bn y, khng phi lc mi khi tho, hoc sau khi vit xong bn tho, m l ln ln sau khi vit xong mi on. Ti tm li mi on bng mt cu ht sc gn gy v r rng. u phi d dng g tm ra c lin cu i lc y, nhng h mt khi tm ra c n ri th cu y ch cho ta thy trong on vn ny c nhng g d, nhng g thiu, nhng g khng n chu nhau, hoc khng u ui, bi thy u phi quy v cu tm tt y. Hn na, cu tm tt ny cng nhng cu tm tt khc ca cc on sau, gp chung li, gip ta thy ci yu im ca ton chng. * * * y chng nhng l phng php lm vn m cng l phng php c vn v rng hn na, n l tt c phng php hc hi bt c mn hc no. Mun c c lun lun mt u c sng sut phi bit tp cho mnh ci thi quen tm ngay ci chnh, bit phn bit lin ci g l yu im vi nhng g l ph thuc, nht nh khng bao gi mnh b li cun theo nhng ph mi khi c sch, xem tranh, lm vn, xem kch hay nghe din thuyt Nht l khi c sch. c sch l phng tin quan trng nht trong khi t hc. c sch m mun tm nm ly ci i ca ton tp, phi c n sut mt hi, ng bn nhng tiu tit v vn t cng nh v tng. V sau s c tr li vi ln mt khi nm c i . By gi ta s c k li tng thin, tng on, tng cu. Nhng bao gi cng phi bit n ch thun nht ca n. Nu ta thi hnh nguyn tc nht d qun chi ny mt cch trung thnh trong mi khi c sch hay lm vn, lu ngy ta s to cho ta mt thi quen rt tt l bt k ng trc mt vic g phin phc bc no cng khng bao gi tinh thn mnh b li cun vo nhng chi tit chi ly vn vt, khng phn bit c ci g chnh ci g ph Ngi xa thng dn: Tri k l gi, nht ngn nhi chung, bt tri k l gi, lu tn v cng. y no phi u ch l cng phu trong nhng khi c sch hay lm vn m thi u, ta phi ly n lm cng phu ca sut i, bt k l ng trc mt trng hp no 4 * * * Ci c im ca nhng bc v nhn l ni sc mnh ca s tp trung tinh thn ca h. Roederer bn v Napolon Bonaparte c ni: ng s d khc ngi l nh ni s tp trung tinh thn ca ng rt mnh v rt bn. ng l ngi c th lm vic lin tip mi tm gi ng h v mt cng vic Khng c ngi no bit ht tm t mnh vo cng vic mnh lm hn ng. C k hi Newton, nh i thin vn nc Anh, ci mt php ca s pht minh v s dn lc ca V Tr ca ng. ng tr li: C g l, ch v ti c ngh n n mi m thi! ng Darwin s d lm c cng nghip v i trong khoa hc gii l nh ng c ti eo ui mi theo mt vn sut nm ny n nm kia m khng bit nn, khng bao gi chy theo ci ph m qun ci chnh.
3 4

TAINE Correspondances, III, trang 320. Xem li quyn c sng sut trang 183 cng mt tc gi.

Khng T cng thng ni: Ta l ngi, h c vic g ngh cha ra, th ngh n qun n, ngh ra c th vui qun c lo, khng bit rng tui gi sp ti vy. Thin ti ch l mt s kin nhn lu di, kin nhn eo ui mi mt ngh, mt vic lm cho k c mi thi. Darwin, mi bui sng, lm vic t 8 gi n 9 gi ri, t 10 gi ri n 12 gi tra. Chiu, th lm vic t 3 gi ri n 5 gi ri, nhng khng phi lun lun nh vy, v l cng vic lm thm. Tuy lm vic rt t, m h lm th ng lm mt cch nhit thnh, em c tm tr chuyn ch vo v khng khi no ng lm m vic g m cn phi lm t li mt ln th hai na. Bn ng l nh cht tr danh Lyell cng ch lm vic c 2 gi lin tip thi. Herbert a Spencer, ngi bn ng hng ca ng, c mt sc khe rt ti t, ng ny khng sc tp trung tinh thn t tng lu c: thn kinh h ca ng rt suy nhc. Lm vic lin tip ba gi th ng ph c ngi, khng cn sc c mt quyn tiu thuyt na, ng ui sc ri. Th m v kho bit tp trung sinh lc vo mt cng vic su tm ca ng thi v bit hy sinh tt c nhng g ph cho ci chnh m sau cng ng li cho i mt cng trnh ht sc to ln. * * * * * Trng Ni i qua nc S, va ra khi rng, thy mt ngi tt bu bt ve bng mt cy so di, rt l v chc chn cng nh n bt bng tay vy. Trng Ni ni: Anh tht l ti. Xin cho ta bit ci thut ca anh. Tn tt bu ni: Thut ca ti l y: trong nm, su thng, ti tp vin n ng thng bng trn ngn so ca ti m khng h rt. Khi ti ng ng hai vin, th t con ve no thot khi tay ti. Khi ti ng c ba vin, th mi con trt c mt m thi. Khi ti ng ng nm vin, ti khng h trt mt con no ht. Ci thut ca ti l bit quy tt c tinh thn ca ti vo ch ch hng m ti mong t . Ti tr ci tay ti, c thn th ti cho n chng no thnh mt khc g, khng cn xao lng na. Tuy Tri t l ln, vn vt l nhiu, nhng ti ch thy c con ve m ti mun bt n thi. Khng chi lm cho ti xao lng ngoi ci ca ti mun , con ve lm g thot khi tay ti. 5 cng l ci b quyt ca php t hc na. * * * * Bt c lm vic g, chuyn tm ch , tp trung tinh thn l b quyt ca thnh cng.

. C TNG QUAN
Nh ta thy trn y, s i tm ci l nht d qun chi ca mi s mi vt trn i, l cch o to cho mnh tinh thn tng quan. Nh th, c tng quan thc l khuynh hng chng li vi s tn mn tinh thn chng li vi s qu phung ph t tng vo nhng ci chi ly vn vt v ph thuc, ngha l bit em
5

Trang T (t Sanh thin)

nhng chi tit ph ghp vo ci chnh, bit nhn thy ci dy lin lc mt thit gia cc s vt ri rc nhau, bit tm hiu ci ngha thm su ca mi s mi vt trn i, nhng ch n khng c ngha l qun mt ci i ca cuc i, ci ngha thm su ca s sng m gin d ho n, m chuyn tm bo nht. Tp trung tinh thn cng khng c ngha l khp mnh trong chuyn mn. y l hai hot ng tinh thn khc nhau xa. Chuyn mn l hot ng bng t tng cng nh bng hnh vi trong mt khu vc hn nh no, khng khc no mt ngi th bt b lon, c bt b lon mi sut ngy, hay mt ngi th k nh my c nh my mi sut ngy Tp trung tinh thn, l bit trung thnh lun lun vi l tng. Tp trung tinh thn khng c ngha l t giam mnh trong mt phm vi cht hp no ca ngh nghip, m tri li, t mnh la chn mt trung tm hot ng ri tha h quyn bin m khng bao gi sai vi tn ch. * * *

E. C NHN QU
S vt trong i, khng bao gi ngu nhin m c, cng khng bao gi ngu nhin m khng. C hoc khng ch l ci qu, nguyn nhn n hoc gn hoc xa, chc chn l phi c. C bit ng nguyn nhn, mi bit rnh kt qu. Thy qu phi tm n nhn, l mt trong nhiu kha cnh ca tinh thn khoa hc. Cn phi to cho mnh mt khuynh hng lun lun ng trc mt s kin g u phi bit tm dy nhn qu th s hc hi ca ta mi chc chn vng vng. Tht vy, ch c nhng u c nng ni mi hay tin n s cng ng sinh tn v s tip tc ngu nhin trong s vt m thi. i sng phc tp, tn mc, gio dc hp tp vi vng, thi c sch s si ngoi mt l nhng nguyn nhn lm cho tinh thn ta thin bc li bing, thy sao, hay vy khng chu kh tm xem nguyn nhn s vt ni u. C bit ng nguyn nhn mi hiu rnh mi s Tin nhn, hu qu. Qu cng nhn tng tip tng tha. Dy nhn qu v cng v tn. Chn mt khong no th khong y l qu ca bao nhiu nhn trc, m l nhn ca c dc qu v sau. Vy th qu y, nhn n u? Ngi ta ct ngha lm mt s l v ch thy mt ci nhn ny m khng thy ci nhn khc ca s y, ch thy c ci nhn gn m khng thy c ci nhn xa ca s y. Mun hiu r mt s, phi bit cho tng tn ci dc nhn ng trc n l g? Song le c nhiu s khng phi ch c mt dc nhn lm ra n m c nhi u dc nhn lm ra. 6 Khng hiu c ht ci dc nhn, ngi ta cho s may ri . Bit tm c ci dy nhn qu trong mi s, mi vt trn i th t tng ta mi c y v cng kin thm ln. Khng c g ngu nhin c, thy u c ci l ca n. l ct yu ca tinh thn khoa hc. Vy, trc mt hin tng no, hy hi: Ti sao? V nu c ai qu quyt vi mnh mt iu g, phi lp tc i hi ly bng c! c bo, thy nh ph bnh ch hoc khen mt tc phm no, phi t hi tm ly ci nguyn nhn thm kn ca n: Ti sao khen? Ti sao ch?. Ta phi i hi ni nh ph bnh nhng bng c ng n trc khi nhn nhng li ph phn ca h.

Lun Tng trang 78 P. Vn Hm Tn Vit xut bn.

Nu mun hiu rnh mt iu nghe thy no, cn phi c cc dc nguyn nhn mi c. Nhng vic i phc tp m i ngi rt ngn, con ngi phi tm sng vi nhng kt lun tm. Th kt lun tm vi mt m nguyn tc thiu st, c phi cn qu hn l kt lun liu lnh m khng cn hiu n mt nguyn nhn cn con no c khng? c nhn qu, gip cho ta nhn thy c s mu thun trong cc hnh vi t tng ca k khc. C nhiu nh vn t cnh xun m li ni n sen n mai tn hoc l cnh ban m mng mt m vng trng vng vc, bng sao ngi ngi. Delacroix, trong bc ho Barque de Don Juan, v nhiu ngi cht i m cnh tay hy cn trn m no n. Nhng ngi vit ra, v ra nhng ci ng ngn y, v nhng k xem n li khng n, ton l ti thiu c nhn qu. C c mt u c nhn qu th cng phu hc hi ca ta mi mong c kt qu chc chn c.

G. C T NH
Li cng phi cn to cho mnh c t nh. Trong khi hc hi, quan st ngoi gii cng nh ni gii, ta cn phi quan tm n s ging nhau v khc nhau ca mi s vt. Khng th, ta ch c c mt m hc thc m h m thi. Phn ng chng ta hay c thi quen suy ngh theo loi v l li suy ngh th s nht. Phn bit c nhng ch khc nhau v bit nhn thy c nhng ch ging nhau ca s vt l mt cng phu khng phi d. Ngi v hc thng quan nim s i bng cch loi suy: h khng bit so snh. Nhng u c tinh nhu mi nhn thy c s khc nhau trong s vt, nhng u c tm thng ch thy ton l nhng s ging nhau thi 7. Anh lnh thu thin ngh, thong qua ni chn tri c th nhn c lin mt chic tu hng hay mt chin hm. Anh bn vi snh, thong qua l phn bit c th la gi, la thit. Nh trinh thm i ti, thong qua l phn bit lin c k gian ngi ngay. V ch ging nhau ca s vt, cng u phi d nhn thy. Thy cho ng ch ging nhau, nhn cho ng ch khc nhau, phi l mt u c tinh nhu sc so lm mi c. Phi c mt thin t xut chng mi thy c ch ging nhau hay khc nhau ca s vt. Nhiu vic b ngoi thy rt phin phc khc bit nhau m k trung li ging nhau nh mt. Cng c nhiu vic b ngoi ging nhau nh mt m k trung khc nhau nh tri vc. * * * Trong khi c sch, c bo hoc c cc bi din vn git gn ca nhng lnh t cc ng phi chnh tr, ta cn phi thn trng xem xt cho tht k nhng li so snh t lun ca h, nh ta thy trn y, nga s ngy lun. Hng ngy nn tp quan st s ng d gia s vt. Thy ch khc bit gia hai s ng tnh l kh, nhng nhn c s ging nhau gia hai s vt khng ng tnh cng khng phi d. Ngi ta thng ni Pht v Lo phng pht ging nhau. Nhng ging nhau ch no? Khc nhau ch no? Trong Pht hc, Pht gio c my tng phi? Cc tng phi ging nhau ch no v khc nhau ch no? Khng v Mnh, Lo v Trang ging nhau ch no v khc nhau ch no? Nu mi mi ta u quan st xem xt nhng ch ng d th l th khng bit chng no m th dng cng khng bit l ngn no.

Le esprits fins voient les diffrences des choses, les esprits mdiocres ne voient que de ressemblances.

Bt k gp mt c hi no cng ng b qua: h thy nhng vt ging nhau, cn phi tm nhng ch d ng ca n. Khng bao lu ta s thy s nhn xt ca ta cng ngy cng tinh mt mt cch ht sc mau l. By gi ta s c c ci bit ti rt qu bu ny l thy c nhiu kha cnh m thi. ng v mt thc t, th c nhn xt ny c rt nhiu li ch. N gip ta thy c s thc gi mt cch rt d dng trong cc s vt. Hy tp phn bit s thc gi ca ht xon, ca ht trai, ca giy bc l nhng iu rt cn thit trong i sng hng ngy. Tp cho mnh c c mt u c t nh l mnh c mt c s kh cng ct i vo con ng t hc. * * *

H. C THN THNG
Aristote ni: Tt c mi ngi u ao c c c nhiu hiu bit. Nhng mun hiu bit, iu kin u tin l phi bit nhn i vi cp mt ca a tr th: ci g cng mi l v lm cho ta ngc nhin c c. Bit ngc nhin bit nhn i bng cp mt mi l, gip cho Newton tm ra ci lc v tr hp dn trong khi ng nhn th qu bm rng. Denis Papin tm ra sc mnh ca hi y nc cng ch v bit nhn vi cp mt ngc nhin bnh nc si m ai ai c ng thng thy hng ngy. S quen thuc thng lm cho ta khng nhn thy ng nhng ci hay, ci p ca ch ta hng ngy. Ngi ngoi bang n x ta, thy bao nhiu l vic l m chnh ta khng d. Hy bit phn ng ngay vi nhng thi tiu cc y: phi bit xem xt chung quanh ta vi cp mt ca ngi x l. Ta s thy i ta i khc vi nhiu t tng bt ng m xa nay ta cha tng ngh n. Nh vn Lamennais c ni: Tt c mi ngi u bit nhn ci ti nhn, nhng h khng thy c ci ch ti thy (Tout le monde regarde ce que je regarde, mais personne ne voit ce que je vois). ng trong tr rng di i khng cn c g mi l v ci gi l mi l, ch l nhng g ngi khc nhn thy v ni ra ri. Ta phi tp nhn i vi mt cp mt mi m, vi gic quan tinh t ca mt k au lit trn ging bnh va mi khi, bt u tip xc vi nh sng v khng kh bn ngoi Ni th c hi nh ngy bin, nhng s tht cn phi qu quyt rng ci c u tin ca c thng minh l phi c cm gic mnh khng hiu bit g c. Mt b c thng minh m vic g cng cm thy khng c g l c, l mt b c t lit, bnh hon, khng cn c pht trin g c na. c Khng T c bt mn v Nhan Hi khi Ngi ni: Hi khng dy c ta g c. Ta ni ra iu g, n hiu lin v khng ham ct vn. Jules Lemaitre cng ni: a hc tr hay nht ca ti l a khng ng kin vi ti. V c hc tr gii hn na, c l s l a bit r rng n khng hiu g c. Phn ng, ta thng c ci khuynh hng hay tng tng rng mnh hiu r ri, nhng khi bt buc phi ging gii ra th mnh mi nhn thy mnh mi ch nhn thc mt cch rt l m Phi chng ta thng thy c nhiu k hot bt, qu thng minh nhng k tht ch l nhng u c thin cn v ch bng sng ln nh ngn la rm; tri li, c nhiu k mi xem th l m t tng li uyn thm H hiu chm, nhng n khi hiu th h hiu mt cch su sc thm trm. L ti sao? Nh h khng xem thng mt vic nh nht no c. Nhn

 ta c th phn bit r rng k no bit t tng vi k khng c t tng g c. Trc mt s kin huyn b, k khng t tng qu quyt l khng c g l m khng hiu. Tri li, d l ng trc mt s kin hin nhin, k bit t tng vn e d v t bo: Ti cng cha hiu r l ci g c!. V chnh y mi l ch su sc nht ca li ni ny: iu m ti bit r hn ht, l ti khng bit g c 8. Cng chnh Socrate ni: Khng c s dt nt no nhc nh bng tin tng rng mnh hiu nhng g mnh khng hiu 9. Phi chng bc u tin ca t tng l phi dm t nghi vn trc nhng vn m ngi ngi u xem thng hay tin tng l mnh hiu ri. Mt vn ho Php, Charles Pguy, c ni: Trong i ta, t ra cng phi c mt ln t li v kim sot li nhng t tng ca ta, nht l nhng t tng m ta thch nht v tn ngng nht. Ch c nhng ngi t c v nng ni mi dm qu quyt: i c c, mt mnh ta trong. i say c, mt mnh ta tnh. T mn trong s hiu bit ca mnh v tin tng rng khng cn c g phi suy xt li na l t hu hoi con ng tin th tinh thn ta ri. V vy, theo thi n , m trong nhng mt php ca mt nn gio dc su sc khng g t bng tp cho thanh thi u nin sm bit c ci ngh thut thn thng. Platon c ni: Bit ngc nhin, l nguyn nhn ca trit hc 10. Truyn Kim Vn Ki u ca Nguyn Du, s d c th xem l mt quyn sch hay v t tng, khng phi v n gii quyt sn cho ta mt vi quan nim v cuc i, m ch v n t thm cho ta nhiu vn m hin thi ta cha r phi gii quyt ra sao c. Tiu thuyt m hay khng phi nhng loi tiu thuyt c lun , trong ngi ta c nn bp th no cho mi s kin u i v mt chiu, mt hng nh Lc Vn Tin chng hn. Tiu thuyt ca Andr Gide s d lm chn ng d lun th gii, tu trung nh s bit t nhng nghi vn v tc gi bit nhng cho c gi ci phn sng to thm l tm hiu ly nhng nghi vn y, ch t tc gi khng bao gi gii quyt sn cho. Cng nh c Hng Lu Mng ca To Tuyt Cn, ai bit c dng ca pho truyn ny l chng minh quan nim g? Li vit truyn ny, tc cng l li vit truyn ca Andr Gide ngy nay vy. Gi y, chng ta th bn qua nhng phng php o to c thn thng. * * C hai cch thn thng: tiu cc v tch cc. Thn thng tiu cc l bit ngc nhin, bit thn thng mt cch t nhin khng cn c gng g c. Tc l trng hp ca nhng ngi ng qu vng v ln u tin ln n thnh s nguy nga v v cng no nhit. H ngh ngi, h b bt phi suy ngh v c nhng cm tng l lng. L nh ni u? Nh ni s so snh v s tng phn gia hai hon cnh khc nhau. Chn l l g? Phi chng chn l l s i chi v so snh nhng chn l tng i khc nhau? Phi c mt s khc nhau mi lm cho ta v suy ngh. Chnh nh c bng ti *

8 9

Ce que je sais le plus c'est que je ne sais rien. (Socrate) Il n'y a pas dignorance plus honteuse que de croire que lon connait ce que lon ne contait pas. (Socrate) 10 Letonnement est lorigine de la philosophie.

mi lm ni bt c nh sng. C sng trong n l ngi ta mi bit ngh n gi tr ca t do m tic ung. Tm li, ngi ta m c bit suy ngh, phn nhiu l nh c s tng phn ca hon cnh gy nn. S c mt ca mt s vt no mi mi bn ta s gy thnh thi quen. Thi quen s lm nhc c cm gic ca ta i vi s vt y. Bi vy, c mt nh vn ni: Ta sng nh ng ng trc, ta hiu nh ng li sau, ta cm nh c s vng mt. Hay thay! Ci g i qua m cn tr li s lm cho ta sung sng khng bit chng no! Ngy m ta thy thm cm c mi tnh su nng ca cha m ta, chnh l ngy m hnh bng y vng bt trn ci i. Khi m ta nm c hng v thn tin ca tnh yu thm trm y, chnh l ngy m ta cm thy qu mun mng khng cn phng g n n p ngha na. V v th m s vng mt gip cho ta suy g nhi u, ng thi n cng l mn n tinh m thn cho nhng tm hn a cm. Xa nhau thng l mi dy thing ling rng buc tnh cm cng thm bn cht. S sng chung ng hng ngy d lm cho ta nhm chn v xem thng. Cho nn mt trong nhng phng php nui dng tnh yu l thnh thong nn xa nhau cho tnh thng cng thm nung nu. Tm li, phng php gip cho ta c nhi sng kin v suy tng l phng php i u chiu, php dng mu thun. V nh ng hnh nh hay nht trong vn chung phi chng cng l nhng hnh nh do i chiu m ra. * * * Gi th bn n phng php tch cc kch thch c thn tng, tc l bit t vn , t nhng cu hi, m tin on hay d on nhng g ta sp c, sp nghe Rt c th mnh d on sai. Nhng ci khng my cu. Chnh ci ch khc nhau gia s thc vi vic ta d on mi l iu quan trng: n kch thch c t m v lm cho ta nh tht dai, ng thi bt ta suy ngh v lm c giu sng kin. Thit tng nhng gio s dy s cng nn dng n phng php ny dy hc tr, chc s linh ng lm. Khi ta trnh by nhng s kin lch s, n khi kt cuc ta nn dng li v hc sinh phi tm ly Hc sinh c th on lm v phn nhiu hay on lm l v s i nhiu khi rt v l. S xy n thng li khng xy n nh lng ta s nguyn: nhn nguyn nh th, thin l v nhin! Chnh y cng l phng php dy hc ca Socrate hay ca Khng T: bit t cu hi l c mt ngh thut ca php dy d, lm kch thch t tng. C ngi ngh php hc nn gm trong cu chm ngn ny thi: Nu mun hc thy hy bt mt li m tng tng trc bng mt vin tng trong tm hn; nu mun hc nghe hy bt tai li; nu mun hc cch c sch, hy xp sch li m phng on trc nhng g ta sp c l m lng nghe ci ting di ca tm hn. Platon ni rt su sc: Hiu bit, thc ra, l mt s nhn ra nhng g ta bit (Connatre, au fond, cest reconnatre). Ngha l, ci tht bit l ci bit do mnh tm ra . Ta ch thy c nhng g ta thy. Ta ch thch c nhng g ta thch. C ng mi c ng, khng ng khng ng. c sch m bit hay, chng qua v n l ting di ca lng mnh. Nhng tng m ta ngh qua, nhng tnh cm m ta tri qua, nhng v khng c hm dng ng mc nn ging nh ngn la than m trong y lng, nay bng gp c ngn gi thi ln nn n bng ln m chy li. Thc ra, ch c ng thanh mi tng ng, ng kh mi tng cu.

* * * Nhng vn gia i ti thng l nhng k bit khu gi v lm sng li nhng t tng p trong lng ngi. H l nhng k kho gieo vo lng ngi nhng cu hi, nhng thc mc, nhng hoang mang, nhng nghi vn H l nhng k bit thi vo lng ng i ngn gi hoi nghi, mt t h hoi nghi trit l m Andr Gide gi l hoi nghi ph hoi (doute destructeur) lm nghing nga tt c lu i t tng m v tnh li bing , ngi ta m thm xy dng trn nhng thnh kin lu i C th ni h l nhng nh i cch mng v cu thot tm hn con ngi ra khi gng xing ca nhng t tng hp hi lu nay giam hm con ngi trong nhng gi tr sai lm, khng ng. Thch Ca, Lo T hay Jsus phi chng l nhng nh i cch mng ca nhn loi v h dm ph tan nhng o vng ca con ngi. H l nhng ngi lm thc tnh ch khng phi l ngi lm ru ng nhn loi bng cch gi ch nga ca qun chng. V v th m h thng l nhng ngi b k ng thi i i mt cch c khi hn hc hay lnh lng nu h khng b em ln cy Thp c m hnh hnh nh c Gia-t. Tri li, mt Franoise Sagan, mt James Deans li c phn ng thanh nin sng bi nh mt v thn. l ch phn bit nhng bc v nhn, th chn v th gi. * * * Phng php ny ch ng nhng rt hi u nghim trong khi c sch, m n cng rt thc dng trong khi i nghe din thuyt, i xem bo tng vin hay cc cuc trin lm hoc i xem xi n hay din kch. N cng l php dng c thuyt ca cc nh bc hc, y s hay cc nh mt thm i ti 11. Cng cn c nhiu cch kch thch c thn thng v s ngc nhin l thng nn ln la vi ngi c nhng quan nim v cuc i khc ta, hoc chng i li vi ta. c sch cng nn c nhng sch c nhng chiu t tng nghch li vi ta. K ng ch vi ta l bn ta, m k th ca ta thng l thy ca ta, nu ta bit li dng s chng bng ca h kim im li nhng sai lm thiu st v nghin cu li cho tht k hn nhng l thuyt hay quan nim v nhn mng m ta hng ngy hng sng bi n cng ng y cng thm khi sc. Chnh y l ngh thm trm cu ni ca Jules Lemaire m ti nhc trc 12 y: a hc tr hay nht ca ti l a khng ng vi ti. Nhng ngi cn tr nn ln la nhng bc trng thng, nhng k tng tri cuc i nghe h ni chuyn. H l nhng ngi khng cn dc vng si ni ca tui tr, c nhiu kinh nghim v cuc i ca h s c nhiu bnh tnh hn. Tm li, k ln tui cng cn gn gi thanh nin khi b t lit tinh thn; cn thanh thiu nin cng nn gn gi vi ngi gi: h khng cn quyn li g la di ta na. ng la vi nhau, v s tranh ua vi nhau mi c s la di nhau, ch k khng cn tranh hn tranh km vi mnh, h u c li g la bp mnh na! S va chm gia hai th h l m t ngun kch thch t tng rt li ch cho hai ng. Li na, cng nn c gng m tr li mt cch thnh tht v ng n nhng cu hi t ngt ca tr th. Con tr thng gi c s thn thng t nhin: i vi chng thy u l nhng hin trng bt thng Chng thng c nhng cu hi bt ng nhng y v su xa, m ph n ng ngi ln khng sao tr li cho xui c. Nhng thng li l
11 12

Xem li quyn c sng sut cng mt tc gi Mon meilleur lve est celui qui nest pas de mon avis Jules Lemaitre

nhng cu hi y ngha ca trit hc nu ta bit n. ng b qua m la ry n p chng nh chng ta thng c thi quen khinh thng chng. C a tr n hi cha n: Ti sao Tri khng git nhng loi ma qu hi ngi, th lm sao ngi ta cn phi kh na? Phi chng l mt cu hi thuc v trit l, mt cu hi thuc v vn Thin c? 13

13

Theo Jean Guiton: Nouvel Art de Penser (Aubier-1946).

CHNG TH T

NHNG PHNG TIN CHNH

A. C SCH
Gio dc c mc ch gip cho tr em trong mt thi gian hn nh, vt qua con ng m nhn loi tri qua t thng c n gi, t lc cn n lng l n ngy vn minh ca hin i. Vy nh gio dc l k c phn s gip tr em phi sng li lch s ca nhn loi Nhng phi lm cch no thu ngn li con ng kinh nghim ca nhn loi? Ch c c sch, ngoi ra t c phng php no hn na. c sch l phng tin cn thit nht, hiu qu nht o to cho mnh mt c s hc vn vng vng. * * * Tht vy, du l bc thng minh n u cng nh c sch m kin vn ngy mt thm rng. c sch c li cho ng hc vn v t tng mnh th no, ci khi cn minh chng, khng cn mt ai l khng nhn thy. Nhng bc v nhn trong t tng gii, phn ng u nhn c mt quyn sch no ca ngi trc m ngh ra c nhiu tng hay l khc. Mt cu sch, hoc mt quyn sch c xong, c khi i c mt i t tng ca ta. Ci thng lm. Sch gip ta suy ngh, ch cho ta khi phi tn cng tm kim mt iu g m k khc tm ra c trc ta. l bt cho ta mt s ph cng v ch. Ta cn dnh sc, tm kim thm nhng ci m k khc tm, v nhn lm cho n thm sngt hn. Hoc n cng ch cho ta bit vn pht ra nh th no, v ngi ta gii quyt n nh th no, hoc ngi ta tm n ti u ri. * * * nh rng, xem tn mt, nghe tn tai qu hn xem bng sch Nhng, cc iu ta c th quan st ng sao c th snh kp vi nhng iu sch v li, bi n tm cho ta bit bao nhiu th k suy tm v kinh nghim m nu ta phi t mnh tm li, tui th ca ta khng lm sao cho php. Vy, ta phi t giai on l ch c sch l min c cho ta cng trnh khng l y m thi. Hc bng sch - rt quan trng th k ny - c th tm trong hai iu kin ny: - Ch c nhng sch hay m thi. - V phi bit cch c. * * *

1. Th no l sch hay? Th no l mt quyn sch hay? Lm cch no nhn ra n, v tm ra n? Sch hay, y l ni v sch hc trc ht. Tu theo loi, mi loi u c ci hay ca n v cch la chn cng nh gi cng khc nhau xa. Bt u bng cch loi tr. Loi tr u tin nhng th sch hc m di nhng nhng, m to ln nng n. Mt ngi c sch, nht l c sch hc, ngy gi ca h d nhin c hn, s chm ch, nng lc tinh thn cng nh tr nh vn c hn. Bi vy, mt quyn sch hc m di l th bt tn khng th thch nghi c. Tht ra, ngi no vit sch hc m vit l th bt tn l chng t s bt ti v bt lc ca mnh. Sch hc, cng ngn cng tt, cng gn cng hay. Loi sch Expliquez moi ca Les Editions Foucher rt ti tnh. (Hu ht nhng sch dy v s hc Trung hc thng l nhng sch qu di) Sch no qu di, t hn ng c. Hy i khi mnh c c mt lung mt thng t quan ri, by gi s c n nhng sch trng gian ca nhng nh nghin cu v chuyn mn. K nn loi tr nhng sch bun chn. Sch hc m trnh by mt cch bu n t kh khan l sch khng nn c. Mt th gi, mt hng th, tht khng kt qu g. V sau cng, hy loi tr nhng sch kh hiu . Sch kh hi u, l sch ca hng tc gi khng bit mnh ni ci g. Phn ng h l nhng k c u c m m, cho nn h lum thum, ni ci g cng ch ra ci g. Rt c th, tc gi l bc thng thi, nhng h qun h ang dy hc, dy hc cho nhng u c tm thng. H vit cho h hn l cho hc sinh. l ci tt ca phn ng cc nh vit sch hc hin thi. C khi v h mun cu k tng gi tr ca h. Nhng loi sch y khng nn giao cho hc sinh, v n s d lm chn nn v lm cho hc sinh mt c hng khi ca s hc. Tm li, cn phi loi tr nhng sch di l th bt tn, nhng sch bun chn, nhng sch c kh tiu. Tuy nhin, m quyn sch ngn, vui v v d dng cng rt d bin thnh t nhng th sch n s qu, thiu cn bn, thiu cng yu v l nhng th sch rng tuch, rt tm thng. Vy, cn phi lm mt cuc chn lc trong ng sch khng di, khng chn m cng khng kh c nh ni trn. Phi lm cch no chn la, trong khi mnh ch l tay ngang, mt ngi ang thi k tp s? Mun ph bnh cho ng n ng thy ca mnh, t ra mnh cng phi bit r ci khoa ca mnh hc. Nh th, th lm g chn la cho c! Th nh ni trn, chng ta hy cn c vo ba yu t trn: loi tr nhng sch di l th, nhng sch bun ng, nhng sch c kh hiu. Ch l mnh li khng quen bit c mt vi bc hc thc cao thm no m hi thm v cy h gii thiu sch hay m c. C ngi kia mun mua mt mn dng tht tt, nhng h khng phi ngi chuyn mn, h cng khng c kinh nghim c th phn bit mn hng no tht, mn hng no gi, h li khng c ai c th tin cy hi thm, - vy h phi lm cch no mua mn cn dng y m khng b lm? C g kh. H la mn ca hiu c danh ting quc gia hay quc t. Mua ng h tay m la hiu Omga, Longines hay Movado ca Thu s th t s lm th xu. Cng c th h mua lm c lm nhng t ra h thu hp c rt nhiu s ri ro lm lc.

Nhng ai khng c may mn gp c nhng bc thc gi cao thm gii thiu cho nhng sch hay, ti sao khng bit lm nh ngi i mua trn y m la nhng sch do nhng tc gi c tn tui vit ra? nh rng trong bui giao thi ny vng thau cn ln ln, nhng nhng ai chu c th thch ca thi gian, t nhiu chng minh c gi tr tng i ca tc phm mnh ri. * * * Andr Maurois khuyn ta: Chng ta nn tin cy ni s la chn ca cc th k qua. Mt ngi c th lm, mt th h c th lm, nhng c nhn loi khng th lm. Homre, Shakespeare, Molire, chc chn l nhng ngi xng ng vi danh ting ca h. Chng ta s chung cc tc gi ny hn l cc nh cha chu s th thch ca thi gian. * * * Mun c sch b tc cho tr thc, cn nht l phi bit cch c sch mi ng. C nhiu k c sch nh in, lun lun sch chng ri tay, nhng kt qu khng ch li g cho ng hc hi ca h c, l v h khng bit c sch. Trong ti h, ta thy lun lun y sch bo. H va ngi xung, bt lun l trn xe hay toa xe in, l ta thy h m sch bo ra m c. H c tiu thuyt, c nhng tin tc hng ngy, c lun c nhng ct qung co khng st mt ch. Sch th vin h c gn ht. Nhng h khng hiu h c nhng g, cng khng r tn tc gi l ai. l li c sch nguy him nht. Jules Payot ni: c sch l mt cch li bing nguy him nht, bi k lm bing m khng nhng, h cm thy nh kh chu vi lng tm. Tri li, nu h c c sch, h tin rng h c lm vic v nhn th, ci bnh li bing ca h khng cn th no tr ng na. Tht c ng nh vy. Li c sch ny ch lm ph thi gi m thi. Nu ta thnh thc vi ta, ta s thy sau mt tun l, ta s khng cn nh g na c. C mt hng c gi c sch m lo vic khc. H vn chm ch c hng ny n hng kia, nhng thc s tm t h i vo ch khc. l mt c tt, khng nn bt chc. Li cng c mt hng c gi, sch g cng c, nhng h ch c tng chng, khc u, khc ui ri xp sch li, tin tng rng mnh hiu c tt c tng ca tc gi. Ti dm qu quyt k c sch nh th, d l bc thng minh bc no, cng khng lm g hiu c tt c trong quyn sch. Nht l mt quyn sch thuc v loi sch hc, trong , mi cu c khi l m vn , s lin lc ca n khng th b qua mt on no m khi phi t hiu sai. Hng c gi ny, c y mt on, mt on h lt hnh ny xem, lt hnh kia xem c cu vui, c khng mc ch v c mi sut ngy. C ai hi h lm g trong ngy: h bo h c sch. Nhng thc s, tr h nh con bm chp chn ln vn t o hoa ny sang o hoa kia. Xong i, u c h vn trng trn, khng cn lu li mt r n tng g c. Cng c khi h nh, nhng ch nh nhng v lt vt khng u ui, khng thnh vn g c. Tr ln l li c sch khng b ch g cho tri thc c. K no mun li dng s c sch gip c suy ngh, phn on ca mnh v gip thm ti liu cho s hiu bit ca mnh, ng bao gi c sch nh nhng cch ni trn.

Goethe lc v gi, ni vi Eckermann: Ngi ta u bit rng phi tn bao nhiu thi gi, bao nhiu cng kh mi hc c cch c sch. Ti b cng v n, trn 80 nm, th m by gi ti cha th t ho l t c mc ch y ri vy. Ngh thut g m kh khn th? Ch lin lc gia ngi c sch v ngi vit sch phi nh th no? Ngi c sch phi gi thi g khi phi b sch u c, v tri li nh sch m lm giu thm kinh nghim? Phi c nhng sch g, v nht l phi c cch no? i vi nhng loi sch danh tc ta phi i x nh th no? Tri li i vi sch hng th, nhng sch ph thng c tnh cch nhp mn, nhng sch c tnh cch i lc hay trch lc ta phi s dng cch no? Li ch ca quyn sch phi chng cng ch c mt gii hn no v n phi dng li ni u? l mi k s vi phng din ca vn c sch rn luyn tr no m thi, ch tht ra c rt nhiu cch c sch: c k c sch tm ti li u , tin tc; cng c k c sch git thi gi v gii bun. Nhng y, chng ta ch nn ch trng n cch c sch t hc ngha l o to cho mnh mt c s vn ho tinh thn m thi, v l mc ch ca quyn sch ny. Nh vy th s c sch tm an i trong au kh, c sch tm mt sc mnh tinh thn, gip tm hn mnh thm nhn ni, can m m vt qua nhng thng kh ca cuc i, c sch tm hng th cho tinh thn cng u thuc v loi c sch t hc c, v phm ci chi hot khi c tm cm mnh, i mi c v khuynh hng chn, thin, m u b ch cho tinh thn tr no ca mnh. * * 2. c sch tm hiu mnh c sch m n mc cao thm, l c sch khng phi tm hiu ci ngoi ta, m l tm hiu ci ngi tht ca ta. Sch v, i vi ta, s ch cn l ci ngun khu gi m thi. Andr Maurois c khuyn ta m cu ny m ti cho l su c nht: Phi t lm cho t s mnh xng ng vi nhng t c phm mnh ang c (2) Thut c sch l ci ngh thut tm thy li cuc i ca mnh v hiu bit n hn, bng sch. ng li ni r rng hn: Khng c g cm ng hn l thy ngi thanh nin nm ngoi ch chu c nhng chuyn phiu lu, bng dng nay l i m ra ham mc nhng quyn nh Anna 14 15 Karnine hay Dominque , bi v by gi h nm qua th no l ci vui sng v au kh ca tnh yu. Nhng ngi a hot ng l nhng c gi thng thc Kipling, nhng nh chnh tr i ti l nhng c gi ca Tacite hay ca Relz.(12) Tht c ng nh th. on trng ai c qua cu mi hay. H ng thanh tng ng, ng kh tng cu. Nhng k thch c Lo, Trang hay Pht i tha l nhng hng c gi thuc hng hng ni nhiu hay t Phi chng c sch l mt ci th thm trm khi chng ta tm thy trong mt tc phm, gii by mt cch chu o v y nhng t tng m chnh mnh ngh qua, hoi bo lu ngy v bn khon tha thit Chng ta nhn thy nhng ngh kn o nht ca mnh c mt ngi khc cng nhn, li ni ra mt cch v vc th cn g th v bng! Phi chng ch c nhng ai tng sng gng xa ngi bn thn yu m hon cnh bt buc phi ti ci vi nhng k chung quanh m mnh khng cht tnh thng, mi cm thy ci hay v thm trm ca cu: Vui l vui gng ko l,
14 15

Tiu thuyt ca Tolstoi. Tiu thuyt ca E. Fromentin.

Ai tri m , mn m vi ai. (KIU) Mt cu vn m ta gi l hay, phi chng l cu vn lm vang ng tm hn tr no ta, ngha l khu gi nhng g su kn trong y lng ta Andr Gide c ni: Hnh nh nu ti khng c Dostoievsky, Nietzche hay Freud c l ti cng s ngh th. Ti ch tm thy h mt s khuyn khch hn l mt mm t tng mi m h tng thm cho ti, tht ra chnh h l nhng k dy ti ng e s, ng rt r v ng vc t tng ca mnh na (12) * * *

B. PHI C SCH CCH NO

1. Tnh cch tn nghim ca s c sch Ni n s tn nghim, tc l mun khuyn cc bn nn gy chung quanh nhng lc c sch ca ta mt khng kh trang nghim v trm lng thng bao bc nhng cuc ho nhc hay nhng bui l cao qu. Nn trnh ci cnh va c, va n, va ni chuyn, hoc c thong qua mt trang, th ngng li tr li vi my in thoi, hoc cm sch m tr ngh u u ri li b d v c ngi bn n ni chuyn kho, r nhau i n ung hay i do mt Ngi bit c sch phi bit dnh cho mnh mt bui no c sch trong yn lng v c tch. Nn dnh ring cho mt nh vn no mnh rt yu qu, mt bui chiu trong ngy ch nht trong tun, hay mt bui chiu th by no. Ring ti, sut mt on i t 21 tui n nay, ti dnh cho mi bui ti t nht l 2 gi ng h c sch khong t 20 gi n 22 gi khng bao gi sai chy. Gi y i vi ti cng nh gi cu kinh, nht nh khng cho ai quy ry Gi c sch ny l gi c sch hot ng. Tt c ngi trong gia nh u phi n ci gi pht thing ling ny ca ti ngoi ra, ti khng hi g hn l cho ti c quyn sng mt mnh i trong c ch v lng l. Ngo i ci gi y, ti cng c sch, cng xem bo nh mi t ngi nhng lm vic mt cch tiu cc, hoc su tm ti liu qua mt bn, i lc c sch chnh thc em ra m nghin ngm. D nhin l trong lc c sch trang nghim y, ti ch c ton nhng tc phm hay nht m thi. * * 2. Ch c nhng tc phm hay Jules Payot ni: Nu cho ti c sng li cuc i ca ti, ti t th trong lc tr tui, ch c rng sch hay, do nhng bc v nhn trong t tng gii vit ra thi. Ti mua rt t ci kinh nghim qua ca ti khi cn nh, lm phung ph sc lc ca ti rt v li v nhng tc phm v gi tr. Nu anh em mun c mt tng lai tt p v tinh thn, hy nghe theo ti, ng bao gi c sch nhm (25) Vy lm cch no nhn bit mt quyn sch hay? Trc y ni qua v loi sch hc. Nay xin bn n nhng sch c tnh cch o luyn tinh thn tr no con ngi. Sch hay ni y chng nhng hay v vn chng tao nh m hay v tng thm trm. C mt c im ny nhn thy ci hay ca mt quyn sch, bt c l mt quyn sch loi g, l cng c i c li chng no, cng thy n rng ri su xa chng ny. Mt *

quyn sch m thng ny c thy hay, thng sau c li thy bt hay hoc ht hay l mt quyn sch tm thng. C nhiu quyn sch mnh ch c qua mt bn l ht mun gi n bn mnh. Tri li quyn sch hay d cho mt nm sau, ba nm sau, hay mi nm sau na m c li vn thy thm trm man mc khng bit chng no. Trnh mnh cng ngy cng ln cao, mnh li thy n cng thm su hn na. Nhng sch tm thng khng sao chu ni th thch ca thi gian. l loi sch m ngi ta thng gi l sch bt tn. Cn la nhng sch y lm sch gi u ging. Nh ng sch nh quyn Ng lc 16 (Penses) c Pascal , Ethique ca Spinoza, Penses ca Epictte v Marc-Aurle, a Imitation de Jsus-Christ, Bible, Nam hoa Kinh, o c Kinh, Dch Kinh l nhng sch rt hay, c n cht vn thy cn lun lun su sc thm trm. Tuy nhin, sch hay c ng khng phi cn lun lun l sch bt tn mi c. Nhng quyn sch khu gi c ta nhiu ngh t ngt, l lng v mi m, d ta khng th nhn nhn t tng ca tc gi, ta cng khng sao trnh khi nhng bng khung v hoi nghi, hoc trong nht thi a n cho ta nhng vn m xa nay ta cha tng n, - u l nhng th sch lm giu thm cho ta v kinh nghim, v t tng v v ti liu. Nhng th sch y cng c xem l sch hay. * * 3. Sch gi u ging Tin y, xin ni qua v nhng sch gi u ging. Nhng sch gi u ging phi l nhng b sch m bt c hon cnh no u c th gip cho ta mt vi tng thch nghi v ani; nhng sch a ta ln cao bng nhng t tng thanh thot hay nhng gng mu ca nhng bc anh hng v nhn trong nhn loi; nhng sch gip cho ta bit hoi nghi suy ngh thm, bit t vn , bit lm cho lng ta nh nhng v phn khi, khn ngoan v trong s ch hn. C ngi ni rng: Quyn sch p nht c l l quyn sch vit ra khng phi m c, v ch in ra khi no tc gi qua i, v nh vy, n c tnh cch ca mt bn di th tinh thn, khng c mt n g chiu chung hay lm vui lng c gi (7). Tht vy, mt quyn sch vit ra, khng phi v tin, v danh m phi l mt quyn sch vit ra v mt nhu cu cn thit no ca tc gi. Ngi c sch phi cm thy c mt s ku gi khao kht th s c sch mi tht l hng th v c nhiu th dng, nu cm thy khng c g trong thm tm kht khao ku gi g c, th th ng c sch cn h n, cng nh nu mnh cm thy khng c g cn phi ni ra, th ng bao gi min cng m vit sch. Nhng bi th hay v cm ng nht phi chng l nhng bi th m thi s cm ng nht trong khi sng tc n? Hc cng nh n. Mi mt tm hn u c mt thc n ring. Phi bit nhn cho ra ai l nhng tc gi ca ring mnh. D nhin l nhng tc gi y s khc hn vi nhng tc gi ca bn b ta. Trong vn chng cng nh trong tnh yu ta thng phi ngc nhin v s chn la ca ngi khc. Chng ta cn phi trung thnh vi cc tc gi thch hp vi mnh. V vic la chn ny ch c chnh mnh mi l ngi xt on ng nht m thi (12) * * * C nhng sch gi u ging m ngi ta c mi ngy nh kinh nht tng. Nhng cng c nhng th ngi ta khng cn phi c, m nh hng ca n i vi ta rt ln:
16

Ng lc (Pense) ca Pascal: trong tit 5 sau, ghi l: T tng lc (Pense) ca Pascal (?). (Goldfish).

ch mt ci ta sch, hoc ci tn tc gi m thi cng l mt khuyn l, mt v thin thn lun lun ng h che ch ta v nhc nh an i ta ri. Sau cng, cng cn gi bn mnh ta nhng sch c nhng t tng i lp vi ta dng lm sch gi u ging. Pascal l i c Montaig ne, Montaige l i c Senque. Ci ng i th vi t tng ta, thng li l ngi gip cho ta suy ngh nhiu hn tt c, v chnh h l k gip ta thy r nhng nhc im ca ta v bt buc ta phi tm thm bng c cho lp trng t tng ca ta. H l k nhn thy rt tm ti ch m ta nhn thy rt sng sa, v chnh h l k gip ta bit gi vng lp trng, bit hoi nghi v thn trng. * * 4. Ung nc tn ngun c sch hay, cn c ngay nguyn vn. Nu khng c c nguyn vn, th phi tm c sch dch. Nh th th s hiu bit ca ta cng k l hiu bit tm thi thi. Vn dch ch a n cho ta c mt phng din v t tng ca tc gi thi, bi ngi dch cng ch dch theo s hiu bit tm thi ca h. Cu nguyn vn, ta c th v nh mt bin rng thnh thang, cn cu vn dch khng khc chi l mt nc ao t. Vn dch, nu dch ng, ch em li cho ta mt phn no ci v ca nguyn vn thi. Bi vy, nu mun c sch cho ng n, cn phi c chnh vn. c mt trm quyn sch kho cu v Vng Dng Minh, Lo t, hay Trang t khng bng c ngay Vng Dng Minh, Lo t, hay Trang t. V vy, hc c nhiu ngoi ng chng no cng tt i vi ngi mun to cho mnh mt c s hc vn rng ri v su sc. C k tng cn kim nhng sch nghin cu v Lo t, Trang t hay Vng Dng Minh d thy i lc t tng ca cc ng y hn l phi c ngay cc ng y, kh khn hn. Tnh nh th tht sai lm. c sch nghin cu trc khi c mt tc gi no, c ci li l khi cn mt nhiu thi gi hiu tc gi y trong khi c ngi lm trc cho ta cng vic . Nhng ta s b ci hi ny l ta ch hiu bit tc gi qua s hiu bit v nhn xt ca nh nghin cu thi, ch kh lng bit c ci chn din mc ca tc gi. Mun bit Lo t m c cun Lo t ca Ng Tt T th ta ch bit c Lo t theo Ng Tt T ch chc chn khng lm g hiu c Lo t. Nhng thc ra, cng khng bit ta phi hiu cch no mi tht l hiu ng theo nh Lo t hiu, l v khng c mt danh t no m c mt ngha i vi hai ngi (acun mot na le mme sens pour deux hommes). Mi c gi i vi Lo t c mt cch nhn xt v phn ng ring, v vy, nh ta bit, khng bit bao nhiu l bn dch o c kinh hon ton khc nhau v nhng nh ch gii Lo t cng khng sao k xit. S d ti ni trc khi c ngay chnh vn ca Lo t, ng vi c sch nghin cu v Lo t, l ti mun cho cc bn i vi Lo t (hay bt c i vi mt t tng gia no) ng b mt thin kin no trc c, n s lm t lit c ph phn ca ta. i vi nhng hc sinh hay sinh vin khng ngy gi nghin cu nghin ngm th s c nhng sch nghin cu trc khi c chnh vn l mt s cn, bit m tr li cho gim kho. Vic y l mt s bt buc, khng th no lm khc hn c. Ch cn i h sau khi ra trng lm li cng cuc gio dc ca h s hay. Ch i vi ngi c cng t hc th vic i sau ui k khc, tm ly mt con ng mn theo k khc m i l mt iu khng nn c. D s phn on, ph bnh ca ta khng c xut sc bng nhiu nh nghin cu khc, nhng n l c ta n l ca trnh hiu bit hin ti ca ta Sau ny, ta s c li a *

cc sch nghin cu khc so snh v cha li hoc b tc thm nhng phn on sai lm hay thiu st ca ta, th cng phu t hc th dng khng bit chng no. S li ch ca sch nghin cu l gip cho ta so snh li nhng nhn xt ca nh nghin cu vi nhng iu ta quan st v suy xt, ch khng nn cho n quy nh trc l li t tng ca ta v lm mai mt tinh thn sng tc v t ch ca ta. c sch phi l mt s sng to. Ch khng phi l mt s n l. ng bao gi tm hiu bit mt ngi bng li gii thiu ca mt k th ba. S a ght, bao gi cng thin lch. a th ni tt, ght th ni xu u l nhng ph bnh ch quan c. ng vi ta, cho ta l phi; khng ng vi ta, cho ta l quy. Ci Phi Quy ca con ngi thng ch c th thi. Phn ng mt s sch nghin cu ngy nay nc ta l mt s nhai i nhai li nhng kin ca nhng ngi i trc v ch c th thi, nht l nhng sch gio khoa. V vy, mt ci lm lc ca ngi trc s c ngi ta tng i tng li mi nh con kt, tht ng thng hi khng bit chng no! * * 5. Sch qu nhiu ch gii C nhiu ngi tin tng rng c nhng sch c nhiu ch gii v ph bnh s gip cho mnh hiu tc gi mt cch rnh mch hn. Gia ta v quyn sch cn phi c mt s tip xc trc tip, khng nn c nhiu k xen vo ginh git s thng cm ca ring ta. C nhng quyn sch dch, va dch va ch gii qu rm r, k l ng ny b n ni g v ngha ca cu vn kia tri qua tng thi i. K ra cng phu th cng phu tht, nhng h lm mt c s hng th ca nhng cm gic hn nhin ca ta i vi tc phm. S bc hc ca nh ch gi i lm rn ta nhiu hn l gip ch cho ta C g bc mnh bng lc m nh th ang a ta vo ci mng m ly ca mt cu th tuyt p th nh ch gii bc hc ca ta ko git ngc ta li gii thiu ci nhc iu ca cu vn v cch dng ch nhng vn bnh thng bnh h, hoc ct ngha cho ta nghe ch dng kia ca nh th l mt ch c mt nguyn lai cc k l lng b him C khc no trong khi ta ang nghe mt khc nhc thm trm m mn ngi ta li bt ta dng li nghe din thuyt c mt bi hc v lut iu ho! Ta i hi ngi ta nn cho ta lng l m nghe ting vang trong ci lng thm kn ca ta khi tip xc vi tc phm y * * * c sch cn phi ung nc tn ngun ngha l tm chnh vn m c, ng vi i tm nhng sch v tc gi y do mt bn tay th hai vit li. Nh th ta li cng cn phi tip xc trc tip vi tc phm y lu chng no hay chng ny. Ti xin th ly mt th d. Cc bn mun c Pascal l mt i vn ho Php th k th mi by, nhng t trc n gi cha c c nghe ai ni n d b cho bn. Nhng sch ch gii v Pascal l c mt ci rng, thy u c gi tr c. Nh b sch Port-Royal ca Sainte-Beuve c th c xem l quyn sch ch gii rng nht v t n cng l mt tc phm ri. Vy, bn c cn phi khi u bng c sch ca Sainte-Beuve chng? Ngha l bn c bng lng c trc ba nghn trang sch, trc khi m ra quyn T tng lc (Pense) ca Pascal khng? D nhin l bn s khng phi lm mt vic lung cng v *

ch, d b Port-Royal l mt b sch rt phong ph, nghin cu rt k, thng quan v lch s t tng vn chng ca nc Php hi th k th mi by. Nhng mun gp Pascal m phi nh mt ci vng to rng nh vy, k ra cng kh qu, hung chi cng phu ca bn nu xong ri, bn cng ch nghin cu v Sainte-Beuve ch cng cha gp ng Pascal. M trong hai ng i y, bc v nhn hn ht c l cng ch l Pascal. nh rng Sainte-Beuve l mt ph bnh gia su sc lm, nhng vn cng khng sao qua ni Pascal l mt thin ti k v, uyn thm v rng ri lm danh d chung cho nhn loi. Bn nn i ngay vo Pascal ng din tr g c, d nhin l bn phi bit t ng vo hon cnh x hi ca ng trc c mt nim thng quan v nhng iu kin khch quan chi phi v cu to thin ti ca ng, ngha l bn cn phi bit qua v s hot ng ca nhm jansnisme cng nh s lc v i t ca ng. Nhng mun c c mt khi nim nh th, bn ch cn c li ba mi trang sch v mt ch vi gi l cng. Bn hy la mt quyn vn hc s ng n nh ca cc ng Gustave Lanson, hay ca Bdier v Hazard, hoc l trong mt bi t ngn nho nh u sch cc quyn Penses ca Pascal cng l y lm ri. D b c bao nhiu , hy i ngay vo tc phm ca Pascal. V sau khi c i c li nhiu ln v nghin ngm nby gi nu c thi gi, hy c thm Sainte-Beuve, hoc nhng bi nghin cu c ng phu c cc vn gia Brunsch vig, a Ravaisson, Ranh, F. Strowski, Petitot, Jacques Chevalier Nhng d sao, Pascal vn phi c quyn u tin (3). * * * 6. c sch cn phi c i c li nhiu ln c sch hay, khng nn c sch mn. Sch mn phi tr, khng nn gi n lu ngy n i ngi ta i. Ci thiu lim s. Vy c sch hay, phi c sch mnh mua, c th c i c li nhiu ln. c i c li nhiu ln, chng phi cho d nh, m l bi c nhiu th sch rt hm sc: nu ch c qua mt bn, khng ti no hiu n c ht. C nhiu quyn sch c n ln th ba, th t mi hiu c. Trc y ti c bn n sch kh c. Kh c y l kh c v vn t lng dng, cch cu to hn n m ngha th thc chng c g. Cn y, ti mun bn n nhng sch hm sc m vn t qu iu luyn, cn phi ch rt nhiu mi khm ph c nhng n hoc nhng t nh ca t tng. Nht l sch xa, vn t rt ngn, khng thch ging gii hay minh chng di dng, nhng hm cha nhng tng v cng su sc. Gp phi nhng th sch nh th, c nhiu k thn trng, nhng thiu kinh nghim, h nht nh khng chu b qua mt ch no cn nghi ng c. Nu h gp mt cu no kh hiu, h dng li, c tm cho ra ngha ca cu mi chu tin ti. Vi phng php , ti dm qu quyt h s khng bao gi c ht mi trang sch Trang T hoc ca Kant hay Hgel. Gp tr ngi m c ng l li, khng chu i ti na, theo ti l mt phng php sai lm. Hy c i ti mi v i cho i cng. By gi ta mi thng quan c ci i , nm t c ci ging mi. Bit c ci tng quan nim ca tc gi, mnh mi nhn m suy xt li nhng chi tit ca n. Ri nhng g mp m s ln ln sng t li. c ln u, cn phi i tht mau, xem ci l li i cng ca quyn sch, chng khc no xem trc ci ho ca mt th trc khi mnh i vo vy. c ln th hai, ta s ngc nhin thy nhng tr ngi trc kia tiu tan ln ln. T tng by gi lin lc tip tc nhau khng b gin on na, l v mnh bit c phng hng ca n ri.

ng ni l c ln th nh, c loi sch c i c li ba, bn ln m ngha n vn m ti. Nhng d sao mnh cng bit c i cng v phng hng ca n ri. Nhng ch m ti y thng thng lu ngy ri cng s c ngy hin l. Ta bit rng cu vn ca nh i t tng thng rt vn tt m hm sc lm. Kinh nghim ca ta cn t, t tng ca ta cn nng, mun hiu ht ngha ca n phi cn n thi gian. Khng phi h c lm cho t tng h m ti lm g. Ch v h c rt nhiu t tng phi ni vi ta, him g h phi dng n mt ting ni tm thng, khng th no biu din ht ngh ca h ng. Ai tng cm bt mi bit r ni thng kh ca ta khi biu din tt c ni lng ca ta m vn t khng sao biu din ni. D l bc vn ti n bc no cng cm thy ci ch thm su ca tm lng khng sao truyn vo cu vn cho ht c. Thnh nhn m cn ni: Th bt tn ngn, ngn bt tn thay! Vy, c sch m ti ci ch khng th ni c , nhn c ci m ngi ta gi l ti ngn ngoi, thi c sch mi tinh thn. Trang T ni: C nm v c. Mun ng c phi qun nm. C d v th, mun ng th phi qun d. C li v , mun ng phi qun li Pht t ngy kia ly ngn tay ch mt trng m bo cc t: Ka l mt trng! Cc t hy ng theo ngn tay ta th thy. Nhng, nn nh: ngn tay ta khng phi l trng. Nhng li ging ca ta v o cng vy. Cc con c nghe li ta ging m tm o. Nhng nn nh: li ging ca ta khng phi l o. * * * 7. Cn c nhng sch cao hn tm hiu bit ca mnh Mt nguyn tc trong vic t hc m ta khng nn qun l ch c nhng cng phu no c nhiu c gng mi c th c li cho s tin b tinh thn tr no thi. Khng c gng, khng sao tin b c. C nhiu ngi qu thn trng, qu rt r, khng dm c nhng sch cao qu trnh hiu bit ca mnh. c sch cng mt trnh t tng ca ta, cng nh c nhng sch cng ng mt ch hng ca ta chng khc no kt bn vi nhng bc ngang hng, ch c c ngi tn tng ph ho m khng c c ngi nng hoc gip ta t li vn cng suy ngh thm nhiu kha cnh bt ng khc. C ch g nhng sch cng mt trnh vi mnh, v h ch mang li cho ta c ci ting di ca nhng kin ca ta m thi. Tc gi khng cao hn ta s khng gip ch g cho ta. Tuy lm khi mnh khng theo kp h, nhng cng c lc mnh cng ln h, v nu cn, cng chng li vi h. Sau khi c xong quyn sch, mc d mnh khng t c ht t tng ca tc gi, mnh cng thy ch thay i trong ci ngi tinh thn ca mnh. Nhng ch ti tm kh hiu ca h lm khi cng gip cho ta suy ngh thm nhiu hn l khi h ni ra mt cch rch ri v vc. Nh t tng Joubert c ni i khi nh vy: Nhng tng r rng sng sa gip cho ta t tng; nhng chnh nhng tng mp m li gip ta hnh ng, chnh nhng tng y ch huy s sng ca ta. y chng ti mun ni v nhng quyn sch cao su, vt qu ci tm hiu bit thng ca ta, ch khng phi mun ni v nhng loi sch ti ngha ca nhng k mun lp d cu k m thc ra rt tm thng v nng ni.

Lm bn th nn lm bn vi nhng k cao hn mnh v ti c, c sch nn c nhng quyn sch cao hn trnh t tng ca mnh th mi mong tin b mau trn con ng tr thc. * * * 8. i vi bt c sch no, phi dnh cho n mt tm lng thin cm Trc khi ph bnh mt quyn sch no, phi cht hy vng v tin tng ni n. Mt ngi vit sch, d c d n bc no, cng lao kh nhiu vi tc phm ca mnh. H cng b nhiu thi gi suy ngh nghin ngm mi vit ra. Tht cng lao tm kh t vi n khng t. Nu trc khi c n, mnh li thin , hoc c knh ch, c , l t mnh lm mt mt c hi tt. Bit u trong khi cng m thm m lun vi quyn sch, n khng khu gi cho mnh nhiu ngh hay hay. C nhiu ngi vit vn rt khc mc kh c. C khi v h km ci ti n ni, khng biu din tng ca mnh c mt cch gin d r rng, hoc l tc gi c cu k lp d Nhng mnh cng khng v m khng rn cng vi h mt cht tm hiu h. C khi h s n p vi mnh rt hu. Cn nht l mnh phi c cht t thin cm, cng nhn xt v thng cm vi h. Thng ta c thi quen h ng vi ta l phi, khng ng vi ta l quy m mang theo mnh y thnh kin trong khi c sch. Nh th, c sch khng li ch g cho ta c. Hung chi c sch m c nhiu thin kin, nht l c cm, th chc chn khng lm g hiu c thm ca tc gi. * * * 9. Cn n li nhng g ta hiu bit hoc suy ngh v vn ca quyn sch nu ra Li na, mnh cn phi c hiu bit hoc suy ngh trc cht t mi c. n khi c sch l mnh tm coi tc gi s gii quyt hoc t vn y nh th no, c ng hoc khng ng vi kin ca ta chng, m nu c ng th ng ch no, i ng m tiu d, hay i d m tiu ng? Cn nghch vi ta, th tc gi nghch ch no? ng vi c lin quyn sch. Nn ch cho mnh nhn nh vn trc . Mun vy nn c trc bn mc lc hay bi ta c mt khi nim chung v ti ca quyn sch. Khng phi ring g vic c sch, i nghe din thuyt cng vy, cn phi n li nhng g m ta hiu bit hoc suy ngh v ti sp em ra trnh by mnh c th theo di cuc ni chuyn mt cch ho hng Bng khng mnh ch nghe n u hay n , ch khng sao nhn thy lin c nhng tng c bit tn k ca din gi. * * c sch l nui dng tinh thn tr no. n vo bao t m tiu ho c l nh cc cht tiu ho dch. Nhng iu hiu bit m mnh mi thu thp ng ni sch v s d b ch c tinh thn mnh l nh mnh bit so snh, i chiu vi s hiu bit ca mnh c trc. H mnh hiu bit c nhiu * 10. c sch cn phi ng ho vi n v phn ng li n

chng no, c sch s c b ch thm chng ny. Mt quyn sch m mnh thch c l v n vi mnh c nhiu ch cm ng mt thit vi nhau. Khi cho in quyn sch, bn tm son gi bao gi cng mun cng c gi san s t tng v mt vn no. Vy mun cng tc gi suy ngh th c gi cng phi mt phn kin mnh vo trong , ngha l nu mun hng ng cng tc gi mt cch thn mt, ngi c cn phi em t tng ca tc gi i chiu vi kinh nghim ca mnh. Ch c cch so snh v i chiu y mi gip cho mnh tm thy c mnh, ngha l gip cho chnh mnh nhn thy c khuynh hng thm kn v su xa ca ci ngi tinh thn ca mnh m thi. Trong cnh tnh mch m thm mt t tng ca tc gi lm rung ng c tm hn tr no ta, lm thnh mt ting gi xa xm m r r t. By gi ta mi sc tnh, nhn li mi hay l t tng ca thm tm mnh m by lu nay mnh khng d, hoc v mnh ngh n m cha tm ra c cu ni cho v l. C tm hn ta by gi rung ng sung sng nh mng gp ng ngi tri k lu ngy cch bit. Cng nh, i vi nhiu nh vit sch, ta khng th hng ng c, v ci ngi tinh thn ca h khng th no ho hp ng vi ci ngi tinh thn ca ta. Tuy vy, i vi h, mnh nn gi thi mt ngi bn hn mt k th. * * * c sch m tin c sch, cng nh c sch m bt c cu no cng phn i l hai thi khng nn c ca mt ngi ng n. c sch m phn ng li vi sch l ci quyn, hn na, l phn s ca mi ngi. Nhng, ta ch c ci quyn , ci phn s khi no ta lm ht sc ta ng theo quan nim ca tc gi. Nn nh k: phn i, chng li tc gi khng phi l bo tc gi phi b quan nim ca h nhn nhn quan nim ca mnh, m tri li, ch cho tc gi bit, ng trong trng hp ca tc gi, tc gi phi nn c quan nim nh th no khi phi c s mu thun, phi l hn hoc hay hn m thi. Nhng k c tnh a phn i cng kch ch phn i cng kch m thi, th tht l kh . H lm ln c ph bnh vi c phn bc. Hai thi y khc nhau rt xa. Nhng k ng u ph bnh , khng k g n lim s, thng li c bn ngi v hc a thch, v h tng lm hng ngi y l hng i ti, bi c ti mi ph bnh k khc mt cch d dng c. ng v phng din tm l m xt th phn ng k c c phn bc (hay a ni nghch), u c l v b ci tm cm t ty: h dm k khc nng cao mnh ln. Ngoi ra h khng cn c phng tin g khc nng cao gi tr ca h c. Ti thng thy h c mt cch cu th n th ny: gp bt c mt quyn sch no trn bn, h ly ln, lt cn ra mt trang no cng c, tm ly mt cu no u cng c, ri ly ring n ra m c ln v nho bng ma mai. M lm g khng ch nho ng? Trong mt bi c nhiu cu, cu ny n vi cu kia mi c ngha. Nu ly ri ra mt cu thi c khi nghe n v l v ngy ng l th no! Bo c ring n ln, v dng c tm m tha h gii thch n th khng lm tr ci cho k khc sao ng! H ct xn on mch ca bi vn, trong mt on h rt ra mt cu, thay i chnh, bt tc gi phi ni nhng iu h khng c ni, ch trch ph bnh c khi ma mai ch nho l khc. l mt vic lm thiu lim s m bt c mt nh vn no c lng tm khng th lm c. Mt nh ph bnh tr danh c ni: Hy a cho ti mt vi hng ch ca ngi no, ti s lm cho hn b x gio cho xem. (4)

* * * 11. c sch cn t cho mnh trc mt vn hay mt cu hi tm kim, sn ui Gp nhng sch hay, ng bao gi c n nh ta c tiu thuyt gii tr, ti u hay . Ta nn bit rng sch hay v t tng, bao gi cng cp rt nhiu vn . Ta khng cn phi bit tt c cc vn trong lm g. C ly ring ra mt vn no t ly cho ta mt cu hi, ri t mnh tm ly mt gii quyt tm tm trc khi i vo quyn sch. Ta s tm coi gii quyt ca tc gi s nh th no? Cch gii quyt ca tc gi c hp vi quan nim ca mnh khng? Nu khng hp, vy quan nim ca tc gi c ng vng chng, trc thc t? c sch nh th mi tht l th dng. Nu trc khi c mt tc phm no m ta li c c mt bi ph bnh no v n, th phi bit li dng ngay bi ph bnh , tm coi bi ph bnh y i vi quyn sch nu thm c vn no. Ly vn y lm cu hi cho mnh, ri i ngay vo quyn sch m quan st tm ti theo phng hng . T nh mun c Lun ng, ta th t trc mt trong nhng vn hay nhng cu hi sau y: - i vi Khng T quan nim v gio dc nh th no? - Sao gi l ngi qun t, theo Khng T? - Ngi qun t theo Khng T c sng c trong x hi ngy nay khng? - Nhn sinh quan ca Khng T nh th no? Quan nim y c khc vi Lo T khng? v khc ch no?... Ta c th nu ra khng bit bao nhiu l cu hi hay vn khc tu thch. Nhng cn phi nu ra tng vn mt v tm gii quyt ring tng vn , ch nu xem tt c mt lt th s khng thy g c. Tm ra m vn hay mt cu hi ri, by gi lt sch ra m c v c theo phng t hng m i, ta s thy l th v cng. Hoc nhn cu ny ca mt nh ph bnh: o trung dung bt thin bt , khng xu hng v cc oan, khng thi qu, khng bt cp tc l chit trung ch ngha vy. Nhn ta nu ln mt vn : o Trung dung ca Khng T c phi l ch ngha chit trung khng? Hoc nhn mt cu khc ny ca mt nh ph bnh khc: X hi nc ta chu nh hng ca thuyt trung dung m ho ra m ci x hi d d ng ng trng khng ra trng, t en chng ra en Trung dung ch l ci thai ra khip nhc v l ci cha gian t thi. Nhn ta s nu ra vn ny: o Trung dung c phi l ci thai ra khip nhc v l ci cha gian t khng? Thuyt Trung dung ngha n tht nh th khng? l cch l i dng nhng ph bnh ca k khc to cho mnh mt cu hi, dng lm phng hng trong khi c sch. * * *

Tm li, ti thng dng phng php ny: u tin, i vi quyn sch, ti ly ht sc thin cm c n. C thin cm mi c th tm hiu c tc gi. K , ti ly t cch i phng c n. Ti tm cch bi mc ch d ca n, ph bnh n mt cch ht sc nghim khc nh mt k th. Ri sau cng, ly t cch ca mt trng s, tm l l bnh vc n, k cho c l mi chu thi. Nh th, b mt, b tri ca n, ti thy r rng ht sc. S ph phn ca ti by gi mi c th nht nh ng. Phng php y gip ti t lu nay trnh khi mi ph phn cu th v bt cng. * * * 12. Lm th no nghin cu mt h thng t tng? Nu mun t mnh c c nim v mt lung t tng no, bt c thuc v xa hay nay, th ch c mt phng php duy nht ny: i ngay vo nhng tc phm chnh. Ly mt th d: nu ta mun c c mt nim v ch ngha khc k 17, ta phi lm sao? Tm thi hy tm gc mt bn nhng bi tm tt ch ngha y trong cc quyn trit hc s. ng bt chc li hc ca hc sinh nh trng. Phi dm i ngay vo nhng tc phm chnh ca phi hc y. Ngha l hy c ngay quyn Entretiens dpictte do Adrien su p v Courdaveaux phin dch (Paris , Perrin. 1908). t ng nghe theo phn ng m chn quyn Manuel dEpictte v quyn Manuel ch l b trch yu t tng ca nh hin trit ny, mt bn trch yu rt kh khan v khng cn g l hng v ca quyn trn. Ta ng c th c thm quyn Penses de Marc-Aurle. Quyn ny c c nhiu bn rt hay. Hoc l ta hy c quyn Lettres Lucilius ca Snque. Mt trong ba quyn trn y cng va cho ta c mt ti liu r rng v ch ngha trn y m khng mt nh ph bnh ch gii no gip ta hn c. (3) Phi bit v dm tin tng ni s ph phn ca mnh trc ht: ting di y s l ting di thnh tht nht v hn nhin nht. * * * 13. Lm cch no hiu bit c hc thuyt mi? D l i vi nhng l thuyt mi, phng php cng nh trn. V d i vi hc thuyt phn tm hc ca Freud. Bt c nh tr thc no cng mun bit qua n nh th no? Sch bo bn tn n n khng ngt, nhng thc s ngi ta cng ch thc bit n rt l thin cn. Mc d bit n hc thuyt Freud m ch c my quyn Introduction la Psychanalyse hoc quyn Science des rves th cng ch bit nh nhem thi, nhng m cn nht l phi khi u bng nhng quyn y. C nhiu ngi c hc thc kh, th m h ch c rng nhng sch kch bc hc thuyt Freud m cha ng bao gi c ngay tc phm ca Freud. Lm th l t mnh chu t khut phc ri, khng lm g c t cch v ti liu nhn xt nhng li ph bnh kia c ng n hay khng? Tm li, bao gi cng phi k cu ngay nhng tc phm do tay tc gi trc tc, hoc nu khng c th ch nn c nhng tc phm c gi tr. c nhng sch, d l c mt phn

17

Stoicisme

thi, ch khng c c ht tt c tc phm ca danh gia y, ta cng c c mt nim gi tr hn l c nhng sch tot yu ca n. * * 14. Ci hi ca nhng sch tot yu Dng n nhng sch tot yu rt nguy him cho nhng ngi mi hc. c mt bi tm tt mt l thuyt no hay mt quyn sch tot yu kiu Readers Digest ca M, u phi l li hc tt. N ch c ch gip tr nh cho nhng ngi bit r ri, nay ch cn mt vi cu nhc li nhng g mnh hc. Ch khi u hc m li dng n nhng sch tot yu th l c mt s sai lm di dt. Ngay khi mnh hiu ri m dng n sch tot yu cng vn cn nguy hi: nhng tng di do phong ph kia mt c s linh hot ca n v b nht vo mt vi cu vn cn ci kh khan, khng cn cht g l sinh kh, mch lc, t tng b t on, tr nh ch cn ghi li nhng danh t v ch l nhng danh t m thi. Sch tot yu ch cn l s to kt, s kh gy ca tr thc, n ch nhm vo mc ch nu cao li s hiu bit ca con ngi bin thnh mt chng bnh thin v ngh nghip ca mt s ngi chuyn mn dy hc. Thi gian rt ngn, m s hiu bit ca mt chng trnh khng l v tham lam bt buc ngi ta phi thu ngn li tt c ngnh hiu bit ca con ngi vo mt vi trang sch thng thi gian. Ngi ta qun rng vn ho l mt vn phm ch khng phi lng, v cng l mt vn thi gian. Ci li ca nhng sch tot yu i lc ch gip cho ta mt quan nim tng qut, d nhin thiu st v phn tinh vi su sc tc l phn cn thit o luyn phn thm thit nht ca tm tr con ngi. * * 15. Vit li nhng g mnh c c sch hc, cn phi c tht k, sau khi c xong phi bit nhn i nh th no. c sch cn phi suy ngh, v mun cho s suy ngh c thm su, tng khng c phng php no hiu qu bng vit li v tm tt nhng g ta c. Nhng chp li v tm tt cng vn cn l mt vic lm th ng. Ta cn phi bit bin li cm tng ca ta, hoc nhng kin ring ca ta chng i li vi tc gi, lc la nhng g nn gi, nhng g nn b. Tuy vy, trc ht ng c thi chng i m cn phi c s thng cm v l iu kin u tin tm hiu tc gi. Phi bit ci ngi ca mnh qua mt bn, ngha l phi bit qun tt c nhng thnh kin ca mnh, em mnh t vo hon cnh ca tc gi xem theo cp mt ca tc gi i su vo tnh cm v t tng ca tc gi. Nhng khi c xong, v nu c th c, sau khi c xong ln th hai hay th ba, phi bit tr v vi s phn ng ca con ngi tht ca mnh. Ta khng cn phi vit li mt bi lun nm, mi trang giy lm g m ch nn c gng trong mi hng tm tt cm tng ca mnh l nu tht tnh mnh mun thy r lng mnh. y l th d c sch ca Flix Pcaut, mt nh i gio dc nc Php. ng c vit mt quyn sch tr danh nhan l Quinze ans dducation 18. Quyn sch ny l kt tinh ca cng trnh c sch hng ngy ca ng. Mi bui sng, ngi li bn vit, ng tho s nhng ti tho lun cho sinh vin trng S phm Fontenay-aux-Roses trong ngy.
18

Mi lm nm gio dc

ti tho lun thng l ti ca mt quyn sch m ng va c c. Mc d l mt k rt snh si kinh nghim, ng vn khng chu chiu theo ci hng ca ng, ng t t cho mnh mt k lut gt gao l nghin ngm trong s tnh tm tch mch nhng yu im s lm ti cho cuc tho lun. Mi ngy ng bin chp thm mt vi trang ln ln tp k c bin thnh tp sch danh ting y, trong ng ch vit ra nhng cm tng dnh ring cho ng vi mc ch l kim sot li t tng ca ng v sp t n li cho c h thng. Thit ngh khng cn cch no hay hn na c sch cho c hiu qu. (3) * * * Tm li: Ta cn phi c nhng sch v i, nhng sch tht hay; c ngay n m ng i vng vo chung quanh n; c n t lm cng hai ln, ln th nht nhn thy tng quan v i , ln th hai, c li tht k tng chi tit; phi c can m c ngay nhng sch hay m kh bt ta c gng v suy ngh, v phi c n vi mt vn t mnh t ly v gii p trc ri sau kim sot li; phi c sch tht c gi tr, d ch c vi on mt, m c ngay chnh vn cn hn l c li nhng bn tot yu kh khan ca n: c xong nn ghi chp li cm tng ca mnh mt cch n gin v chn thnh. c sch m thiu lng hm m, nhit hng, c mt cch th ng l mt tt lm bing nn trnh xa. Nhiu k c sch t mnh khi phi suy ngh: c sch m tin c sch, m khng dm phn ng li vi sch, th th ng c sch cn hn. c sch nh th tc l t hu hoi t tng cng nhn cch ca mnh. c sch l khi pht ci lng thm su ca mnh, tm thy con ngi chn tht v su sc ca mnh tng cng i sng tinh thn ca mnh th mi nn c sch m thi. Nhc bng c sch n l sch v, c sch m bt chc suy ngh theo k khc th c sch rt l c hi. * * 16. c sch cn xem bn mc lc Ta quyn sch, ch cho ta tng quan ca n, cn bn mc lc gip cho ta thy trc ng li i vo t tng ca tc gi. Nh c n ta mi nhn thy c mau l mch lc ca quyn sch, bit trc cch gii quyt ca tc gi nh th no. c xong bn mc lc, bn mc lc r rng tinh t, ta bit trc quyn sch s gip ch ta v phng din no Nghin cu hc hi m gp phi nhng sch khng c bn mc lc tht l chn khng bit chng no. Nhiu nh vit sch lm bn mc lc cho c chng. Tht l mt iu ht sc s st. Sch v th nhiu, nu mi quy n mnh u phi lm li mt bn mc lc ring cho mnh thy r cch cu to ca n th tht l nhc cho mnh ht sc. l ti mun ni n nhng sch nghin cu t tng cng nhng sch thuc v loi sch hc. Ta c xem nhng sch nghin cu ca cc vn s u Ty s thy bn mc lc ca h m ham. H chng nhng lm bn mc lc rt t m, li cn lm thm bn mc lc theo th t t vn l khc. Ngi c sch c sn mt bn khng st m chi tit g c m b qua khng dng t c. c xong quyn sch, bn mc lc y li gip ta n li nhng i cng trong quyn sch v bt k vo bui no, mun cn dng n n, bn mc lc s gip ta tm li nhng iu ta c qua nh ta tm t in vy. Bn mc lc gip cho t tng ta t chc li ng hong. Thiu n, sau khi c xong quyn sch tr c mnh hoang mang khng h thng g c. *

CHNG TH NM

C NHNG G?
1. C TIU THUYT TM L
c tiu thuyt, nht l tiu thuyt tm l hoc kch, l xem ngi ta by gii tm trng con ngi qua nhiu kha cnh trong khi tip xc vi i gip cho ta suy ngh vic i mt cch su sc hn. Tiu thuyt v kch cng gip cho ta t li vn gi tr ca cuc i na, v i su vo tm l ca con ngi. Nhng lm cch no, do tiu chu no nhn thy m t tiu thuyt gia hay mt kch gia n snh si v tm l? Tiu thuyt gia hoc kch gia tm thng bao gi cng miu t nhn vt ca h c mt chiu thi, ngha l nhn vt ca h rt thun nht, trung hay nnh . S tht trong i, con ngi, d l bc hin hay ngu, qun hay tiu nhn, khng c mt tm hn no thun t nht c. Ngi cao ngha khng phi lun lun l ngi cao ngha, ngi qun t hay ngi anh hng. C nhng lc tm hn h b nhiu th thch v c nhng ci tm thng qu mc tm thng. B mt no cng c b tri ca n. Nhng nhn vt thun thanh cao hay tin l nhng nhn vt ngy to. Andr Gide c bo: Chnh nh ni nhng mu thun ca h m mt nhn vt lm cho ta lu v chng t s thnh tht ca y (Cest par ses contradictions quun tre nous intresse et tmoigne de sa sincrit). Pascal c ng c ni: Con ngi khng phi l mt v tin thnh, m cng khng phi l mt con vt. V k no ch mun lm bc thnh li tr lm con vt. Tm hn con ngi bao gi cng c hai mt: mt mt phm, mt mt thnh. Khng c mt bc anh hng v nhn no m khng c nhng lc tm thng v ti tin. Khng c mt bc thnh no m chng c nhng lc sa ng cng ti li. C iu l bc thnh hay bc hin l nhng k trong cuc tranh u vi ci lng h em ng thnh trong con ngi ca h thng c ci con vt trong lng h. i ngi tht l ht sc phc tp. Trn th, cha tng c mt ngi no m con ng i c lun lun phng phiu khng tr ngi. Ai ai cng phi hng ngy ng chm vi ngi v vt chung quanh. Cch phn ng phi c khi mm, bao gi cng cn phi bit chiu theo hon cnh, theo bit bao nhiu l s b buc ca x hi khng th no trnh c. Khi to mt nhn vt in hnh ym th ght i, mt nh vn vng v thiu tm l s lm th no? H s t nhn vt ca h trong nhng trng hp v hon cnh lun lun thun tin cho nhn vt y tha h thi th tm lng hiu t ca mnh khng gp g tr ngi c: h tha h ma mai ch trch thin h khng s th on, khng cht thc mc g c. Tnh tnh y vn lun lun khng thay i bt c vo trng hp no. Cch miu t y rt sai vi s thc. Thc ra, khng bao gi c hng ngi nh th trong i ny. D l mt ngi chuyn quyn c ti bc no cng phi c lc lo ngh v bit n ngi chung quanh mnh. Cng phi c lc bit s n d lun chung quanh, bit s n tri t thnh thn, v cng mun c lng ngi chung quanh mnh. Cho nn h cng phi bit chiu chung v nhn nhng. Chnh nhng lc y, gia s xung t ca bn

tnh v hon cnh l nhng lc gy cn v linh hot nht lm cho cu chuyn tr nn th v. Tht vy, mt nh tm l snh si nh Molire s trnh by nhn vt y nh th no? c v Misanthrope ca Molire cc bn hn thy kch gia i ti y dng nhng li no? Molire cho chng ght i Alceste trong nhng trng hp kh khn c bit lm cho chng ta khng lm sao tha h kch bc ch bai nh mun. Alceste rt ght nhng k lun lun ti ci v chiu i, xu thi nnh th. Anh ta rt b t bnh i vi chng Philinte, v anh ny mi va gp ngi l mt l nim n ngon ngt khng tic li. Ci cng c l do: anh va b kin tng bi mt g lu manh m tt c mi ngi u bit mt, nhng trc mt li c ngi ngi ti ci nim n. V vy, anh ta tc gin mun in. Qua mn nh, Alceste li gp mt anh nnh thn n c cho anh ta nghe nhng bi th ngi khng v. Alceste c ng mun ni tt trong mt ng ta s tht chua cay nhng lm sao m ni cho thng cho c, nht l a v ca anh ny k ra cng ng s. D sao mt ngi c gio dc ch l li ni thng mt s tht trng trn v khng p ngay trong mt mt nh th c m n c th ngi ta cho mnh nghe, cng nh ai n no ni trng trn s tht trc mt m t c gi lm dng r ng c y khng p cht no c v li v duyn l khc? Alceste bit r rng trng hp ny, anh ta phi bt buc khng c ni s tht V ng ta phi i ba ln thi thc khng dm ni thng mt s tht m ng bit s lm nng lng, d l i vi mt ngi xc xc hn lo. Lng nhn ca Alceste cng nh l bt buc anh ta khng ng quyn ni tht nhng s tht au lng v lm nhc ngi ta mt cch v ch. Ci hay ca tc phm l ch m tc gi kho t nhn vt chnh ca mnh trong nhng nghch cnh nh ta thng thy trong i sng hng ngy. Cng gp nhiu nghch cnh cng lm cho nhn vt cng tng lng cng quyt tranh u, cng lm cho v kch thm nhiu hng th. Nhng nhng k c mt tm hn nh Alceste, ght i, ght nhng thi i sim nnh, Molire li bt chng ta ng bun ci hn l phi b si tnh M si tnh phi mt c nh nhnh R l mt s phi l Nhng trong thc t li lun lun c nhng s tnh oi m v ngang tri, nu khng ni l phi l nh th. Ngi ta l mt ci g mu thun khng th gii c. Nhng nh o c, nhng bc v nhn thng li c rt nhiu tiu tt, nhng ci yu ui, nhng ci ngu di tm thng v bt ng (3). Nh bc h Newton l mt c bc thng minh xut th, nhng lm lc t ra n n bun ci: ng c nui hai con ch, mt con ch ln v mt con ch nh. Mun cho hai con ch ra vo khi phi m ca, ng bn khot cho mi con mt ci l trng ni chn vch. Thnh Benoit ni: Ngi tr s d khc thng nhn l trong ngy ch sng ngu c vi khc ng h thi. Khn ba nm, di mt gi l thng s m cng l may mn lm mi c th. * * * em nhng hon cnh tri ngc vi bn tnh ca nhn vt chnh trong truyn lm ni ln r rng hn tnh c sc y, l phng php chung ca nhng nh vn i ti v tm l su sc. Jean Valjean, trong v truyn Les Mis rables ca Victor Hugo, l mt nhn vt cng linh ng lm. ng l mt ngi c mt tm lng ho hip, cng ci, anh hng nhng gp ton l nghch cnh. Cng gp nghch cnh bao nhiu ng li cng t ra ho hip, anh hng by nhiu. Tuy vy phn ng cc nhn vt ca Victor Hugo khng c thc t lm.

Hamlet, trong v kch bt h ca Shakespeare, l mt thanh nin a cm, c tnh do d v th , ang sng mt i sinh vin li bing m m c. Bng tin cha cht v hn cha v mch cho bit l ng b m st m ngi m st y li l ch ca Hamlet. Hamlet ha vi hn ngi cht s tr th Nhng anh ta l mt tm hn u m nay gp vic cn phi cng quyt, anh ta tm mi cch din tr v thi thc. Tt c v truyn ton dt bng nhng do d, rt r ca chng Hamlet. Khi c hi n, chng thy r bng c chc chn tr th, lc y k st nhn kia ang qu c kinh Hamlet rt gm, nhng ri, ngng li do d v tm l l t nh: N ang cu nguyn git n, th l n ang sm hi v hn n s ln tri. Ta s i lc n ang ti li m git i th mi a hn n vo a ngc Th l bn tnh Hamlet vn cng ngy cng hin l ra r rng trong nhiu trng hp gy cn bt buc anh ta phi lm si li vi bn tnh ca anh ta. (2) em i chi hon cnh v bn tnh ca nhng nhn vt chnh bt buc n phi bc l ra mt cch tinh t v mun mt, l mt php chung ca phn ng cc nh tiu thuyt, cc kch gia ti gii. * * * Tm li, c tiu thuyt c ch cho s hc l gip ta hiu bit r hn ngha ca i sng ca ta v l ca i sng ca nhng ngi chung quanh ta thng b thi quen hng ngy che giu. Cn phi c t iu thuyt i su vo nhiu hon cnh x hi khc ta tm thy ch i ng ca bn tnh con ngi sng di hnh thc ca nhng phong tc khc nhau, v m nghin cu mi vn quan trng ca nhn sinh nh ti li, i tnh v s mng mt cch c th hn, ngoi s gii thch xuyn tc ca lun l, o c Nhng tiu thuyt hay bao gi cng t cho ta nhiu nghi vn v cuc i v bt ta suy ngh. Ngoi ra nhng tiu thuyt c mc ch khu gi nhng dc vng tm thng ca ta tho mn c t m bnh hon u l nhng sch cn phi vt vo l la. * * * V phng din ny, nn c tiu s cc bc danh nhn th gii. N s gip ta thy r tm l phc tp ca con ngi, v nhng bc phi phm cng ch phi phm nhng mc no thi. C nhiu lc h cng tm thng v li tm thng hn chng ta nhiu. * * * c tiu thuyt cn phi thn trng. K no c nhng loi tiu thuyt nhm s lm mt thi gi rt qu bu ca h v ng n hn hn, l ri h s mt ln c phn on v qun bnh ca tm tnh h na. Ngy gi cn phi dnh cho nhng sch chuyn mn, nhng sch tu luyn thn tm cng tr no. Nhng loi tiu thuyt dim tnh xa s thc dt dn nhng k u c non nt, nht l ph n a cm a tnh i vo con ng phiu lu lng mn ngoi thc t n i qun rng i l mt trng tranh u trng trn ca cc dc vng, quyn li ca con ngi, v ch c nhng k no tht khn mi sng ni. Lng mn ca nhng tiu thuyt nh T Tm, Werther lm h hng u c thanh thiu nin nam n khng phi t. Nhng tiu thuyt phi c l nhng tiu thuyt c tnh cch soi ng ch no, ct ngha i sng con ngi tri qua nhng giai on i tm con ng lp ch. Loi tiu thuyt y trong vn h gii rt t. Nhng quyn Les Annes dApprentissage de W. Meister ca c

Goethe; Jean Christophe ca Romain Rolland l nhng b sch khng th b qua c i vi nhng ngi t hc. Sch Vit d nhin l cha c loi ny. Nht Linh, trong quyn Vit v c tiu thuyt c ni: Th no l nhng cun tiu thuyt hay, c gi tr trong khng gian v thi gian v gip ch nhiu nht cho nhn loi? Nhng cun tiu thuyt hay l nhng cun t ng s thc c b trong ln b ngoi, din c mt cch linh ng cc trng thi phc tp ca cuc i, i tht su vo s sng vi tt c nhng chuyn bin mong manh t nh ca tm hn, bng cch dng nhng chi tit v ngi v vic lm hot ng nhng hnh vi, cm gic v ngh ca h. Nhng cun cn phi do s thnh thc ca tc gi cu to nn, vit bng mt li vn gin d, khng ging gii nhiu v khng phi hay ch v ct truyn. Bit c tiu thuyt l bit thng thc ci hay ca tiu thuyt. Mun bit thng thc ci hay ca tiu thuyt cn phi bit qua nhng quy tc cn thit vit mt quyn tiu thuyt hay. V sch gip cho ta c mt quan nim tng qut v tiu thuyt, cc bn nn c nhng quyn sau y: Kho v tiu thuyt ca Phm Qunh (1929), Kho v tiu thuyt ca V Bng (1951) v nht l Vit v c tiu thuyt ca Nht Linh (1961). Sch Php th nn c Dfense des Lettres ca Georges Duhamel, Comment un Romancier fait ses Romans ca Claude Farrre (Confrencia s 12, 5/6/1927), Pour quoi et Comment on crit un Roman ca Andr Maurois (Confrencia s 3, 20/1/1932), Rflexions sur le Roman ca Albert Thibaudet (Gallimard). Theo Georges Duhamel, trong Dfense des Lettres, th th vn tiu thuyt tuy khc nhau nhiu, nhng k v loi th ch c 2 loi: mt loi ct lm cho ta qun cuc i ang sng ca ta y, v mt loi khc c gng soi sng v lm cho i sng trong thc t ca ta tr nn c th hn . Hay ni m cch khc: C hai lo tiu thuyt, mt loi gip ta trn c t i cuc i hin ti v mt loi gip ta sng cuc i hin ti bng cch nhn thng vo thc trng ca n. Nhng d sao, d ti thuyt thuc v loi t chn, t thc, cng l t ra mt truyn u khc vi vic thng ca mi ngi, khin cho ngi ta trong ci khong di hay ngn, cm n quyn truyn trn tay, thot ly c ra ngoi ci i mnh m cng vi ngi trong truyn hoc vui hoc bun, hoc sng hoc kh, hoc i vin du nhng ni xa l, hoc ngi hi tng nhng vic xa xa. Tiu thuyt hay, ngi c trong lc c tng nh mnh khng phi l mnh na m l ngi trong truyn19. Ngi ta s d khc mun vt l c tnh khng chu an phn, khng chu mn nguyn vi hin ti ca mnh, bao gi cng ng ni ny trng ni n, tm cch thot ly cuc i bnh thng ca ta y m tng tng mt cuc i khc th v hn, ly k hn, sung sng hn. V vy, i vi phn ng, tiu thuyt l ngun an i duy nht ta c th an phn m vt qua nhng au kh trng trn ca cuc i y gi bi v ngang tri cng l s mng cao c nht ca n, mt s mng vn ho nu n ng huyn hoc ngi i n li ko h vo ci mng v khng cn bit phn bit u l Thc, u l Mng na. N l con dao hai li, nu s dng sai lm, n l mt tai ho cho ngi i khng nh. * * *

19

Kho v Tiu thuyt ca Phm Qunh

2. C S
c s c ch g cho s o luyn c phn on ca ta chng? Phn ng cho rng s l vic qua, s l hc nhng bi hc ca qu kh. Ni th c ng m cng c sai. Mun cho s hc gip ta nhng ti liu qua, hiu hin ti v d b cho tng lai th s phi trc ht c vit ra v thut li mt cch ng vi s thc xy ra, ngha l phi c thut li mt cch khch quan. Nhng lm g vit s c mt cch khch quan? Nhiu ngi cn rt hoi nghi ch . Ti nh c c c mt cu chuyn mang mng nh sau y do nh vn Anatole France thut: C mt nh bc hc quyt em ht i mnh vit li mt b s tng qut v nhn loi. ng tham kho hu ht sch v t c ch kim son b s y. Cng vic gn xong, th ng gi gn xung l. Ngy kia, vo mt bui sng, ng ng trn lu cao, trc ca s, chng kin c mt cuc ci ln v u ph trc t u n cui. Mt hi lu, ch nu bp dn n cho ng, vui ming thut li cu chuyn ci ln v u y cho ng nghe. Nhng ng ly lm l ti sao nhng chi tit u sai c vi nhng iu chnh ng nghe thy? ng suy ngh v khng bao gi ng n lng thnh thc ca ch nu bp v ng bit ch y thc th lm. ng bn xch gy i xung ng ph Khi ng va gp b gi ca, b y thut li cho ng nghe cu chuyn trn, hon ton khng gi vi nhng iu ng nghe thy, li cng khng ging vi ng nhng iu nghe thy ca ch bp na. ng t m i t u ph n cui ph th ng li c nghe bit bao chi tit ly k hn na khng ng vi nhng s nghe thy ca ng m li cn nghch nhau lung tung. ng tr v cm thy s mng manh ca chng c con ngi Cc chng c do cc s gia t th k ny n th k kia li ng cm thy cng ch l nhng chng c khng sao tin cy c na Bun chn, ng cho chng s ca ng vit vo l la * * * Hn cc bn cng c xem qua v tung Rashomon ca Nht v cc bn cng c dp ngh qua s mong manh ca nhng chng c ca con ngi. Hung chi nhng ci m ngi gi l nhng bi hc lch s li cng bt ta nn thn trng. Ngi ta thng c thi dng lch s lm nhng bi hc lun l, chnh tr. Thc ra, nhng s kin lch s thng ch c gi tr ca nhng ti liu lch s m thi ch t n khng c ngha dng lm bi hc. Ti xin n c mt ti liu lch s ny v trn gic Ploponse. Vo khong 431 trc ty lch k nguyn l khi u trn gic Ploponse gia hai ch quc Athnes v Sparte. Vo nm 404 trc ty lch k nguyn th Sparte thng Athnes v bt Athnes phi chu nhn mt chnh ph do ba mi v quan to cai tr thng gi l Ba mi v c ti (Les Trente Tyrans) phn ng l ngi Sparte. Ti sao li c s kt cuc nh th, em Sparte lm b quyn Ath nes? L v ng x i Athnes, ngh s, thng minh nhng khng k lut, rt ght giai cp v sng di ch dn ch v t do. Tri li, ch th ca h th tuy khng quan thit g n vn minh, nhng bit ly tnh kh lm cn bn, v sng di ch giai cp, kht khe theo truyn thng, theo k lut kht khe, bit em uy quyn t trn nhng nn tng vng chc v c ti. D nhin, Sparte phi thng Athnes. l bi hc ca lch s.

V ngi ta nhai i nhai li mi bi hc y t i ny sang i kia, v cho hc sinh ngm nga tng c. Nhng ngi ta li khng , cng chnh lch s cho ta bit, chnh Thrasybule li lt Ba mi v c ti kia trong my thng sau khi Athnes tht th, v hai mi bn nm sau, Plopidas, ngi Thbes ui qun Sparte ra khi thnh ny. Epaminondas, tm nm qua, cng l dn Thbes, thng dn Sparte trong trn Leuctres, v Mantine lm cho Sparte mt c tn tui trn lch s ngy xa. Ta nn nh rng Thbes l b ng minh c n a Athnes. Nhng anh hc sinh ngoan ngon u bit r nhng s kin lch s y v hc thuc lng n tr bi cho gim kho h, nhng cng lun lun khng qun nhc n ci bi hc lch s trn y v vic Sparte b quyn Athnes. Ta thy rng y lch s li b lch s ci chnh, nhng ri cng khng ai quan tm n, ngi ta ch lo nh c ci bi hc lch s v lun s ci chnh li n na, mi l ma mai! Cc bi hc lch s khc th cng mt th: phn nhiu u c mt tnh cch chung l dy cho ngi ta nhng g ngi ta bit, ngha l khng dy thm c vic g c. Khi ngi ta c s vi ci mng tm ni mt bi hc, th c khc no ngi ta gp phi tm trng ca mt lut s ang son bi bin trng ca ng ta. ng lut s y khng lm vic nh mt nh khoa hc i tm chn l m ch lm ci vic tm nhng chng minh cho mt nh kin sn c ca anh ta. Nhng s kin lch s ch l nhng bng c anh ta dng chng minh nhng c on ca anh ta: anh ta bit trc phi dng nhng s kin g ri. Thc ra, s kin khng chng minh g c (les faits ne prouvent rien). Phn ng ngy nay ngi ta qu m tn, qu tin tng ni n v cho rng t n c uy quyn bo m s tht. Ngi ta khng rng: cng thi nhng s kin y, ngi ta li c th dng m gii thch rt hp l nhng l thuyt tri nghch nhau nh nhiu nhm duy vt v duy tm lm. Nh vy, nhng s kin lch s t n khng th bo m rng n l mt chn l bt di bt dch, gi tr ca n c cng khng l do s gii thch ca nh vit s m thi. Mun vit s m c lim khit, nh vit s ch nn trnh by s kin lch s mi phng din nhng ng c gng rt ra mt bi hc lch s qu vi vng. Lch s v lch s cng nh ngh thut v ngh thut l quan nim rt cn thi. Ngy xa lch s trc tin l do chnh tr m ra, thng l cng vic ca nhng k chuyn mn ca tng chnh th, nhng k nnh thn, nhng nh lp php, ngha l ca nhng k phng s mt ch quyn no. c s cn phi bit trnh s xuyn tc ca nh vit s. * * * Tm li, vit s cho tht ng rt kh. Hung chi, nhn qu kh tm mt bi hc cho tng lai, thit tng ta cng cn phi ht sc thn trng mi c. Ta nn t hi nhng bi hc ca cuc i trong qu kh c th no gip ta gii quyt c nhng vn rt phc tp ca thi bui hin ti ny chng? Thi cung tn dao kim, nh gic th theo li a phng c th no gip ta hiu c nhng bin c hin ti ca thi nguyn t lc chng? Nhiu ngi li nghi ng rt c l nh ng kt lun tr con v ngy th c mt phn ng cc nh vit s vt qu s mng khoa hc ca nh k a chuyn sang qua ci ngh trit lun v l s C k ch trng rng b qua nhng bi hc ca lch s th c khc g trong khi du lch, t chi khng chu nghe li khuyn ca ngi dn ng: k y snh ng hn ta H lm nh ngi ta lun lun c th bit

trc c nhng tai nn s xy ra, h lm nh khng bit n nhng bt ng ca lch s, v h bit c vic trc tt s on c tng lai, dng i s lun lun chy xui m khng bao gi chy ngc H tin tng mt cch qu tht th rng nhng nguyn nhn ging nhau s to ra nhng hu qu ging nhau (les mmes causes produisent les mmes effets). Tng lai u phi l qu kh ti din li. Phi coi chng, trong cuc c ngi ta u phi ch chi mi mt nc c m thi u. Lm khi ngi ta c th ni theo Andr Gide rng: Lch s li cho ta nhiu bi hc c hi hn l c li. N to cho ta nhiu o vng sai lm... rt ng nguy him. Chnh v qu tin ni nhng bi hc ca trn gic va qua m phn ng c lm b tham mu phi chu tht bi nng n trc nhng chin thut ti tn ca qun ch. Andr Gide cho rng: Bi hc ca lch s nu c th ni l mt bi hc, l n dy cho ta bit rng qu kh khng th dng soi sng tng lai, v mun i ph vi nhng bin c hin ti v mi m, th c mt u c khng quan thit g n qu kh cn hn l c mt u c qu b m lo v nhng nh sng gi to ca qu kh. Tht l cu ni ng cho ta suy ngh m d dt v hoi nghi, mt th hoi nghi trit hc theo Descartes. Vi nhng d dt trc y, th c s mi c b ch m khng s b di hi. Nhng hc s cn nht l hc phng php vit s v phng php hc s. Hai phng php y u quy v mt mi: phng php ph bnh s hc . Mun c s m khng snh phng php ph bnh s hc, rt nguy him. Tht vy, mun cho hnh ng ta khi c s sai lm hay tht bi, cn phi thy ng s tht trong nhng vic xy ra chung quanh ta hng ngy. Vy phi lm th no nhn thy c s tht? C hai cch: t mnh tai nghe mt thy, hoc nghe hay c li nhng g k khc nghe, thy. Nhng i vi mt thy tai nghe, chc g ta nghe thy ng y nh s tht xy ra, hay ta ch thy nghe nhng g ta mun thy mun nghe v mong c n phi xy ra nh th no? V quyn li, v t dc, v thnh kin ta nghe thy sai c vi s tht. Ta hy nghe cu chuyn ci v ca hai ngi, ta s nhn thy r iu y: mi ngi mi nghe theo ring ca mnh, ch khng ai chu nghe nhng g h khng mun nghe. Hung chi s thy nghe y li do k khc thut li hay bin chp li, th qu quyt ta cn phi ht sc thn trng v hoi nghi trc khi tin n. Nhng nguyn nhn xi gic ngi ta mang n cho mnh nhng tin tc sai lm tht rt nhiu. V, cng nh ta, ai li l ngi khng eo theo mnh mt quyn li, mt thnh kin hay mt t dc L c nhin s nghe thy ca h kh c th khch quan c v khng nn tin h bng li m phi bit xem xt v ph bnh cn thn li. Mun c c mt b c ph bnh cho ng n, theo ti, khng cn phng php no hay bng dng n phng php ph bnh s hc * * * Phng php ph bnh s hc, (xem li quyn Thut T Tng) khng phi ch dng vo vic su tm ti liu vit lch s m thi, n li cn gip cho ta ph bnh tt c nhng iu ta nghe hay c, do bo ch, sch v hoc nhng li n i ca d lun em li cho ta hng ngy. Vy, trc mt cu chuyn no bt lun, ta phi t hi:

- Ai thut li chuyn ? - Ngi thut li chuyn c thut li r rng cu chuyn ca h thut chng? - Ngi c th tin cy c chng? - Ngi c phi l ngi hay qu quyt sung nhng chuyn vu v, v h lm th l thch ra mt snh chuyn hn ngi khng? - Ngi y c quyn li g di mnh hay di ngi chng? * * * Tnh t nhin ca con ngi l hay tin nhng iu k khc thut li. Vy ch ta khng thy, hng ngy, bt k l chuyn g ca ai thut li, ta sn sng tin theo mt cch d dng, khng i hi mt bng c no c hay sao? Tr ra khi no tin tc y quan h n quyn li ta nhiu, ta mi chu n m ph bnh, m gn lc bng khng, nu cu chuyn y khng n ng ngn hay phi thng th ta nhn n ngay, li cn em n m thut li cho k khc nghe v c khi li cn t im thm cho n c duyn hn l khc na. Bt c ai thnh tht vi mnh u phi cng nhn rng mnh thng c tnh hay li bing cu th nh th. Bi vy c ph bnh khng phi l tnh t nhin ca con ngi, m cn phi tp luyn n lu ngy mi thnh thi quen c. * * * Nhng s vt trn i m chnh tai ta nghe, mt ta thy rt t. Hu ht nhng iu ta hay bit u do k khc em li cho ta: hoc nhn ni chuyn m bit, hoc do c sch, c bo hay nghe i pht thanh m bi Nhng iu m k khc mang li cho ta, s gia gi t. chung l chng c. Chng c tht rt quan trng trong i sng ca ta khng phi nh, v khng c n, ta khng th bit c nhng iu g qua . V l ai thi cha c th bit c, ngi ta cn phi cn c ni hin ti mi c th m hiu trc c. Nhng hin ti lm sao hiu c, nu khng em so snh vi nhng g qua. Ngi ta bo: Qu kh l ngun gc ca s hiu bit ca con ngi. Nhng, nhng chng c y c nn tin c khng? V phi lm sao bit n c th tin ng? l vn quan trng m phng php ph bnh s hc gii quyt cho ta vy. Phn ng ai ai cng tin rng: mt ngi kia, nu khng c li ring g gt gm ta, t khng bao gi h ni di vi ta lm chi c. Ngh th l khng ng. Thng thng nhng iu h ni vi ta nu ng c trm phn trm, th c l l mt iu may mn bt ng. Nh ta thng thy xy ra hng ngy c lm chng c khng ng vi s tht gy ra khng bit bao tai ho. Mt chng c sai lm cho ngi lng thin hm oan trong ngc tht. Nu phi k ra nhng v sai lm ca cng l th khng bit phi bao nhiu quyn sch mi ni ra ht c. Ngay trong sng hng ngy ca ta y, c dan h d v hnh phc ta, c th do mt i chng c sai lm m tiu tan nh gi ra. Nguy him nht l c nhng li vu bng ti t nht li do nhng k thnh thc nht a ra. H khng phi v c tm m hi ta, nhng v h thy sai hoc nghe k khc thut sai m vi tin v lp li vi k khc. Chng ta cn phi n s mng manh ca chng c m khng bao gi vi tin lin. Hy bit thn trng ph bnh trc khi tm thi chp nhn n.

Ta nn bit rng tr no ta b lut t li chi phi, ch thy v nghe cng nh c c nhng g quan thit ch li n ta m thi, ngoi ra u b qua mt bn c, ngha l ta s khng thy g khc hn nhng g ta cn mun thy. Gia mt s vt ngoi vi ci tm nhn thc ca ta trong, c mt khong cch xa hoc nhiu hoc t, khng th no khng c c. Ta th th nghim nh vy th r: trn bn mt m thng dng nh cy vit mc, cy vit ch, mt ci kho, mt ci ly v trong m ta c th thm vo mt ci gh nh ( chi con tr) m thiu mt chn. Ta bo mt ngi no quan st k cc vt y. Ta cho h mt thi gian va ng qua mn. Ri bt h t li cc vt h thy, ta s thy h t ln xn c. Cy vit ch c kha, h cho l trn; ci ly trn, h cho l c kha. Nhiu mn h li k thiu, c khi c ci thiu h li k thm. Nu hi ci gh nh c my chn, h s ni c bn, trong khi s tht ch c ba. H khng quen quan st, nht l h khng bit cch quan st. M phn ng con ngi l th. Ta khng nn qu tin cy ni tr nh ca ta. Li na, ta cng cn n iu quan trng ny: Ta ch c th thy c nhng g ta bit thi. Nhng y s quen vi ci sc bnh nhn, h nhn ai l h nhn thy k y au bnh g ri m chnh ngi y soi mt hng ngy khng thy bit g c. Do ta nn hai iu ny: a. Trc mt s vt, ch nghe thy ca ta khng bao gi y ng. C nhiu vic v chi tit ta khng th nghe thy ng, mc d ta c hai mt m nhn, hai tai m nghe. b. S ngu to ca tr nh rt l tai hi. Thng ta hay thm vo nhng g ta khng nh cho s nh c y . Chnh l cch nhn lm ci bng en l k trm, si dy thng l con rn. Thy trong bng ti mp m mt si dy thng, v bi thy khng r, ta bn dng tr tng tng m thm vo v cho l con rn. Chng c sai khng phi lun lun do s thiu tr nh. Thng li do ni s nhn thc sai lm. Chnh ngay vo lc ta nhn thc s vt, bt u c s thay hnh i dng ri. y, ta li i vo ci th gii bao la ca tnh cm. Ta thy s vt, thng t khi no y nh n c tht m thng thng l theo ci chiu ca mun ca ta ao c n phi xy ra nh th no. Dc vng, yu ght, c phe ng, t li lm cho ta gi thch sai lm tt c i nhng iu ta nghe thy. Khng cn phi ni ra, ci kt qu tai hi ca nhng chuyn hiu lm rt ng tic thng xy ra gia ngi v ngi, hoc gia dn tc khc nhau, rt l nhan nhn, khng ai khng thy. Tai hi hn ht, l nhng k em li cho ta nhng chng c sai ngoa y, li l nhng k ht sc thnh tht. H khng c cht lng d tr g c, v chnh h tin tht nhng iu h i thut li cho mnh kia l ng c trm phn trm. H tin nh th, nn h mi qu quyt nh vy. mi tht l nguy him. Bi vy, i vi nhng k t co, thut li hay bin ra, ta phi ht sc thn trng d dt cho lm mi ng. Bt c l chng c no, hy ph bnh n ri s tin sau. Phi coi chng s di tr ca con ngi, nht l nhng nguyn nhn sai lm v tm l m ngi thng v tm sa vo nh ta thy trn. Ta nn iu ny: Nhng k c gt gm mnh th t, m nhng k v tm gt mnh th rt nhiu. V vy, nhng chng c thnh thc (sincres) rt d tm hn nhng chng c xc thc (vridiques). * * * Gi y xin bn qua phng php ph bnh s hc:

A. PH BNH NGOI B
1. Trc ht, nh lm s hay vit s phi n s tm ti liu cho y . Ti liu m thiu st th khng th no c c s ph bnh c. Tm ti liu l tm ra thc-s. Thc-s l g? L nhng s c thc xy ra. l ly theo ngha hp v c th ca n. Cn ly theo ngha rng v tru tng ca n th thc-s cng dng ch mt tng, mt trng thi ca tm hay mt kin. Nu ly theo ci ngha hp ca n, th ta phi k iu ny: c ti li u, cha t ta nm ngay c thc -s. Nh ta thy, ti liu l nhng hnh nh sai lm ca thc-s. Nhng chng c ca k khc mang li cho ta u phi l lun lun ng vi s thc trm phn trm. Tri li, c khi n ch l nhng phn on hay phng on ca k khc, trong pha phch t nhiu dc vng a ght ri. Tht vy, nhng iu k khc mang li cho ta ton l nhng iu m h mun cho ta thy nh h. Nu h a th h s thm tht hoc xi bt cu chuyn, sp t cch no cho cu chuyn y c d a. Tri li, nu h ght h s thm bt cu chuyn v sp t cch no m cho cu chuyn tr nn d ght. Bi vy, ta phi phn bit cn thn ci no l thc-s, ci no l phn on hay phng on v c nhin l phi dng thc-s lm ti liu v chng c m thi. Nhng ci sau th nu mun dng, cn phi lo ty sch ci mu ch quan ca n i, tm li ci thc din ca n, ngha l phi ph bnh n mt cch khng thin lch mi ng. ng dng phng php ny, tng khng g hay bng em nm, by t bo khc ng chnh tr vi nhau nhng cng thut li mt vic m so snh Ta hy so snh i nhng l iu cc bo y thut li, phn tch ra tng b phn sau y: a. nhng ch d ng, thuc v thc s; b. nhng cch thut li khc nhau, v chnh kin, v dc vng bin thin th cch; c. nhng phng on rt rng l phng on thi, ch khng dnh dp g n thc-s c. Bn Anh trong nh ng trng bnh dn cao ng, c nhng lp hc gi l lp hc bo ch. din vin mi tun gom gp li tt c bo ch trong nc, nghin cu v em ra din gii cho hc sinh thy nhng ch d ng v thc-s, phn tch nhng ch khc nhau v cch trnh by v gii thch nhng tin tc ca cc bo,v tm ct ngha l do ca nhng s sai bit y. Tht rt b ch cho c ph bnh khng bit chng no. * * Ph bnh lai lch ca n, phi hi coi: - n u m n? - n xy ra hi no? - ai thut n li ? Ph bnh lai ch ca s liu l ct kim sot li s chnh xc ca n, bi thng c rt l nhiu ti liu hon ton gi, do bn con bun gi mo bn cho nhng nh hiu c. Cng c nhiu cu chuyn ngi trc to ra, truyn tng li mt cch qu quyt nh vic c tht. Ta phi thn trng nhng th ngu to y. * 2. Tm c ti liu ri, hy ph bnh v lai lch ca n.

* * * 3. Ta l i cng phi bit phc hi li nguyn vn hay nguyn th nhng ti liu mnh ang nghin cu na. C nhiu ti liu truy ra, th tuy tht l mn ti liu chnh xc ri, nhng trong c y nhiu ch hoc nhiu ch, nhiu cu hoc nhiu on vn b k khc thm vo (sch xa thng b s thm tht y, v ngi chp sch hay thm ring ca mnh vo), hoc v k sau cho l ni khng h nn t vit tip theo m thnh ra tam sao tht bn . Li na t cng c khi quyn sch b n cng sp ln lm sai c nguyn vn, vy ta phi tm cch phc hi li nguyn vn mi ng. * * *

B. PH BNH NI B
Bit ng lai lch v phc hi li c nguyn th hay nguyn vn ca s liu ri, cng mi ch l cng vic ph bnh ngoi b m thi. Mun cho s ph bnh c y hn, phi i su vo ni b n m ph bnh. * * * Ph bnh mt chng c, theo ci ngha rng v hp ca n, cn phi phn ra lm hai giai on: 1. gii thch n; 2. tm s thnh thc v ch xc ca n. * * *

1. Gii thch ti liu

Trc ht, phi tm coi tc gi mun ni g? y l li ph bnh, tm li ci ngha chnh ca mt vn bn, t ci ton th n tng chi tit ca n. Nu t tng ca tc gi trong sng, vn chng ca tc gi r rng th c g l kh khn. Nhng thc th u phi lun lun gp c nh th mi. Phi coi s chng: nhiu khi tc gi (thuc v th h trc) dng mt th ting nh ta, nhng thc ra ch mt ngha khc hn ta ang hiu v ang dng by gi. c c vn thng gp nhng kh khn ny. Bi vy, c nhiu nh nghin cu h gn cho c nhn nhiu t tng tn thi m t c nhn khng bao gi ngh n. C khi tc gi li vit mt li vn t ring ca h, nht l nhng nh t tng trit hc. Vy ta ph bit cho tht r ci nh ngha ring ca vn t y. T nh c sch ca i Montaigne m thiu bn t v v nhng danh t dng ring ca ng v th h ng, th khng ti no hiu ni ng. c sch Lo, Trang m c hiu theo ci ngha vn t by gi th hiu sai n vn dm. Chng nhng vn t khc, m c n vn php cng khc na. Tm li c ci nguyn ngha ca bi vn xa tht khng phi d dng g.

C khi tc gi li dng mt li vn n d hay bng dng, hoc ma mai hay hi hc. Nu v tnh, ta li tng l li ni tht, th li cng b sai lm bit my. Seignobos v Langlois ni: Ci khuynh hng t nhin, d l nhng nh vit vn lm vic theo phng php cng vy, khi c mt bn vn no l ct tm ngay ti liu tham kho, ch khng chu tm hiu coi tc gi ni g trong . Li lm vic c th c i vi nhng ti liu thuc v th k th 19, do nhng k cng li t tng, cng mt li ngn ng nh ta. Tri li, nu gp phi nhng li vn chng t tng khng cng thi vi ta na, hoc ci ngha ca bi vn khng r rng v khng th d ngh c na th c tht l nguy him. K no c vn m khng lo tm hiu tc gi, c nhin l c n theo cm tng ca mnh; trong (bi vn dng lm) ti liu kia, h ch n nhng cu hoc nhng ch no thch ng vi quan nim ring ca h, hoc hp vi kin ca h c sn trc i vi s vt, h trch ring ra nhng cu hoc nhng ch y m h u c d, lm thnh mt bn vn ring theo tr tng tng ca h v em bn vn y m thay vo bn chnh ca tc gi. Nh vit s phi t lp cho mnh mt quy lut ny: Phi tm hiu bi vn theo ci chn ngha ca n trc ht, ri sau s t hi: n c th dng c ch no lm ti liu. (17) Vy, ta c th tm li trong mt cu, quy tc trng yu ny ca php lm s: Mt cu vn, ngha n thay i, chng nhng tu theo thi i v tu theo v tr ca on vn y trong bi; ta ch bao gi tch mt cu ra ngoi ci vn mch ca n, ngha l ngoi ci bi m n ch l mt cu hay mt on trch ra; v nu gii thch, phi gii thch n theo ci chnh v tng quan bao trm bi vn (17). Tht vy, trong mt bi vn, lun lun t tng ny cng vi t tng kia lin quan mt thit nhau, nu ch tch ra mt on hay mt cu, th t tng b tch ra kia ngoi bi vn c khi khng cn ngha g na, hoc c nhng ngha tri nghch vi t tng chung ca ton bi vn, c khi c nhng ngha tri nghch vi t tng chung ca ton bi cng khng chng. Thng nhng nh ph bnh m c c , hoc nhng ngi bt chin, h thch cht khc hoc trch ri mt on vn trong mt bi, mt cu vn trong mt on, hoc mt ch trong mt cu, thay i ci chnh ngha ca n i v c bt bn ch phi ni nhng iu m k y khng bao gi c ni Ci th on th b v v lim s y rt c phn ng cng chng v hc thc hoan nghnh v tn nhim lm, nhng n ch l mt s khip nhc m thi. Nh ph bnh thng cng c th v tnh sa vo ci lm ny nu h khng chu n vn mch. (4) Trch sai hay trch thiu mt nguyn vn l khng nn, hung h li trch nhng on vn trch ca k khc trch th li cng khng nn na. Phi c ngay nguyn vn, do tay u tin vit ra. Khng nn bao gi cn c ni nhng sch do tay th hai chp li. Nhng on vn hoc nhng cu vn ca h trch ra, ta cn phi xt xem li thn trong, khng nn ly dng lm ti liu: bit u h khng trch thiu hay trch sai? Vy, nu mun dng n, ta hy li vi chnh vn m kim sot li. c sch nghin cu khng nn t rn tin ni nhng cu chng dn ca h, tri li, phi lun lun d li chnh vn. Bi vy, nhng nh kho cu khi chng dn cn phi chua xut x mi ng php. * Nu ta ch mun bit t tng ca tc gi m thi th cng vic tm hiu bn ca h nh th l ri. Nhng, nhiu khi ch li mun tm coi ci vic h ni c tht khng? Cho nn, ch gii thch n m thi cha , cn phi ph bnh thm mt bc na tm s thnh thc ca tc gi v s ch xc ca ti liu.

* * *

2. Tm s thnh thc ca tc gi
Tc gi c thnh thc khng? Mun tr li cu hi ny, ta hy xt qua nhng nguyn nhn tm l khin tc gi ni sai vi s tht: a. Tc gi c phn v t li m ni di khng? Quyn li h buc h phi ni nh th v nu ni khc i, h s b thit. Hoc v a v h cn phi gn gi. ( y, cc cng vn, s sch ca nh nc thng hay sa vo ci t y). Hoc v l tng, v t kiu m h buc lng b qua hay thm bt s tht i, ng chm n tn ngng v danh d ring ca h? b. Tc gi c phi v hon cnh buc lng phi ni khng ng vi s tht mu s an thn khng? Nh ng nh vn cc triu i xa, u c dm ni ngay s tht, h phi quanh co p m Nhng nh vn cc nc c ti, sng trong nhng ch vn ho ch huy cng mt th. c. Tc gi c nhng a ght ring, i vi mt ngi no hay mt nhm ngi no? d. Tc gi c phi v mun m-chng ngha l chiu theo th dc ca qun chng, hoc v mun trnh s ng chm hay xung t vi lng tn ngng ca qun chng m ni sai vi s tht khng? . Tc gi c phi v thin v mt ch ngha no, thin v mt ng phi chnh tr hay tn gio no, thin v x s qu hng mnh, thin v giai cp x hi mnh m ni sai vi s tht khng? e. Hoc tc gi c phi v quyn li chung ca mt hi ng no m chnh mnh l phn t quan trng. D nhin v quyn li chung ca hi hay ng, tc gi buc phi lm thinh hoc khng c ni ngay s tht no c hi cho hi hay ng. g. Tc gi c phi v hiu danh m xng xut ra nhng iu khng ng vi s tht khng? h. Tc gi c phi v chung m thut vn chng hn s tht, mun cho cu chuyn c ly k, p m thnh ra ni khng ng vi s tht khng? Phn ng con ngi c tnh hay thut li mt cu chuyn khng phi y nh n xy ra, m l theo ci ng tng mun cho n phi xy ra nh th no Phn nhiu, nhng t ting ni lch s l do ton tr tng tng ca nh vit s to ra. H tiu thuyt ho hay thi v ho c mi s vic ca h nghe thy. * * *

3. Tm s ch xc ca chng c
a. Ch tm s thnh thc ca tc gi m thi, khng . V ngi thnh thc cha bo m iu h ni l ng vi s tht: h vn b sai lm nh mi ngi. Vy tm s thnh thc ca tc gi ri, cn phi tm coi iu h ni c ng vi s tht khng? Tc gi rt c th l ngi thnh thc lm, nhng b vo mt trng hp khng thun tin cho s quan st nn s nghe thy sai i.

Bt k l ai u khng bao gi chu tin nhng li ni ca ngi in. L v nhng iu h ni u do o gic m ra, khng sao c th dng lm bng c c. Nhng nu khng nn tin ni o gic ca ngi in th mnh cng phi coi chng nhng thnh kin v o tng v l nhng ci m nh trit hc gi l bn o gic. Chng ta thng xem s vt trong i theo lng s nguyn ca ta mun cho n phi xy ra nh th no, hoc, theo nh ta quen thy n xy ra. Nu tri li, n xy ra khng chiu theo mun ca ta th ta li cng p n phi chiu theo ta, ngha l ta s gii thch n theo thnh kin ca ta. Hoc nu n xy khng ging vi nhng iu ta quen thy th ta cng c cng gii thch n theo nhng iu ta quen thy, ch khng chu thot khi ci tm l eo hp ca ta, m hiu hnh vi ca k khc. Bi vy, nhng cu chuyn ca nhng nh du lch k li thng khng bao gi ng vi s tht, hoc v, h gp phi tm l cc dn tc khng ging vi tm l h, nn h khng th hiu c. * * * Tc gi sai lm v thy sai, nghe sai, hoc nh sai v quan st khng ng, nhn thy s vt theo thnh kin ca mnh, v tng rng mnh nh trong khi mnh ch c tng tng thi. Ty theo vi c, nu ngi thut li mt cu chuyn m mnh bit chc rng ngi y l ngi chuyn mn v snh chuyn th l c nhin mnh c th tin n gi hn. T nh, nu l mt y s m thut li v vic bnh hon, t nhin mnh tin h hn tin mt k tay ngang. V ch c nhng nh chuyn mn mi c th thy rnh c nhng chi tit trong mn chuyn mn ca mnh, ch nhng k khng bit g c trong , d h c m trao tro i mt, cng khng lm g thy trong c nhng g cho ng c. Bi vy, s d tc gi thnh thc nhng li h thut khng ng vi s thc l ti cu chuyn ca h thut li ngoi ci tm hiu bit ca h. Cc y s xem bnh c bao gi chu tin theo nhng li khai bnh ca bnh nhn hay ca ngi nh ngi bnh u. L v h bit rng nhng ngi y c hiu g c v bnh chng m thy r c n nh th no. b. Nhng ti liu, nu khng phi l nhng ti liu st do chp li lin sau khi quan st hay mc kch, m chp li sau mt thi gian lu, tt nhin phi thn trng. Ta nn bit rng: tr nh ca ta khng sao tin cy c, d mnh nh dai n bc no. Nhng thin hi k trong tc gi thut li nhng vic lm lc nh, khng th trn tin c. l cha k ci lng t c, thin v ca tc gi thng c thi che ci d, ci hay ca mnh. c. Tc gi v phn s ca ngh nghip buc phi bin chp nhng iu khng quan h g n mnh c. Hoc nh tr li cho mt bn iu tra ca nh chc trch, hoc lm phng vin cho nh bo, tc gi ch bin li nhng li ni ca k khc m tc gi nghe lm y ch khng phi t mnh quan st. Nu l mt anh thuc vin thut li cho ta nghe cu chuyn trong mt hi ngh c mt th anh y lm g thut li ng s tht? Chng qua anh y nghe lm mt vi mu ca cu chuyn ri th ch no thiu st, anh dng tr tng tng m b khuyt vo cho cu chuyn c u ui. l anh nhn lm s gii thch ca anh lm thc-s, thnh ra trong cu chuyn ca anh, ta khng bit ch no l thc-s, ch no l cu chuyn tng tng. Thng nhng vic xy ra trc mt ta, d nhn thy hn l nhng vic xy ra trong tm gii. Cho nn, mi khi c ngi qu quyt mt vic thuc v tm l ta phi bit cho ch l mt c on ch khng phi l mt thc-s. trong trng hp ny ta phi t hi:

ngi y c iu kin cn thit c on nh th khng? Ngi y c bit cch p dng nhng iu kin cn thit quyt on ng n khng? d. C ngi thut li cho ta nghe mt vic, nhng l mt vic do mt k khc thut li cho h: l th ti liu ca mt k th hai, hoc ca mt k th ba hay th t thut li cng khng chng. T ti liu do tay u tin thut li cho ta hm nay tri qua khng bit bao nhiu ln nghe i ni li, th s sai lc li cng to tt l chng no. Li na, nhng cu chuyn xa khi u bng cu: Xa kia, c tch rng hay C k ni rng u l khng th tin l thc s c. Nhng cu chuyn do thin h n, nhng khng bit ch xc l ca ai, u l nhng cu chuyn khng nn tin vi * * *

4. So snh ti liu
Nh ta thy, nguyn nhn sai lm rt nhiu, nn i vi mt vic xy ra m ch c mt ngi chng th chng c y khng ng k. Mun bit s thc, cn phi c chng c ca nhiu ngi so snh mi c th tin c. Nhng cc ch ng c cn phi c khc nhau, ch nu ngi ny ch chp li chuyn ngi kia th khng th gi l hai chng c, m phi k l c mt thi. D c c trm ngi thut li, cng ch nn k l c mt chng c thi. Tm li, nu hai chng c m ging ht nhau, ta khng c quyn xem nh hai chng c. Tht vy, d hai ngi cng ng trc mt vic, khi thut li h s khng bao gi thut li ging nhau tng chi tit. Trc ta nu c hai ngi chng thut li mt cu chuyn ging nhau tng chi tit, tng li n ting ni nh tr mt bi hc thuc lng, quan ta d nhin s khng th khng nghi ng rng y l mt s a ca ngi chng. Vy ta c th kt lun rng: Nhng ti liu so snh vi nhau, c nhn l ng nhau khi no n ging tng t nhau thi, ch khng ging nh khun. Tuy nhin, lm khi ta cng gp c nhiu chng c ging ht nhau v mt vic. l iu may mn l thng. Nhng ta cng ph i thn trng: con ngi m chm nhum cho tht ng thng hay b o gic chung 20 m ng thy ging nhau nhng sai vi s tht. o gic y c th do m th ca mt ngi thy sai u tin, ri th cng ng ngi s truyn nhim t tng v cm gic cng mnh, ngi ta b sai s theo mt m th sai lm khng d. Tri li, nu nhiu ngi khng cng mt phi ng, khng cng mt l tng li ng thanh chng nhn mt vic, th d nhin vic rt ng tin hn ht, v v l c thin h mt th h u a la gt mnh. * * * Mun bit mt vic l c tht khng, ngi ta hay ly nhng s hiu bit hin thi i chiu. Nu l mt vic qu quyt l c tht, nhng tri vi l thng, tri vi khoa hc th ta cng khng nn tin liu l c c. Tuy vy, i cng khng bit bao nhiu chuyn c tht m rt v l, li cng c khng bit bao nhiu chuyn rt hp l li khng c tht. Khoa hc cha phi t n mc ch
20

Hallucination collective

cui cng ca n: n cn ang d dm, tm kim b i mc nhng huyn vi ca to ha. Cho nn, bit u theo quan nim hin thi ca khoa hc, chuyn y l v l m vi ba chc nm sau ny, ch ng ni th k sau ny, khoa hc tin b s li cho l hp l. Cch vi trm nm nay ni n nhng lung in git ngi cch ngoi ngn dm ngi ta s cho l v l, m ngy nay chuyn y u cn l v l na. Ta li cng nn cu ny ca Dim Thit Lun: V khng trng thy m c khng tin th cng nh con ve su khng bit tuyt. Nh lm s cng nh nh ph bnh, thng cho nhng iu g hp vi l thuyt mnh, hp vi iu mnh a thch l c th ng m thi, tri li l khng th c, v mnh khng mun cho n c, mc d n c tht. Tm li, phng php ph bnh s hc m ti lc thut i cng trn y, khng phi ch dng trong vic nghin cu s m thi. Mt v thm phn mun tm th phm cng dng phng php ph b s hc. Thng nhng sai lm ca cng l l do s thiu c nh ph bnh m ra. Trong i sng hng ngy, bt lun l mt tin g k khc mang li cho ta , ta phi thn trng ph bnh gt gao mi c, nht l nhng cu chuyn thin h n i, hoc nhng tin tc ca bo ch a cho ta. Bo ch, thng l mt c s bun bn n di quyn iu khin ca tin bc hoc l nhng c quan tranh u chnh tr, thng d b dc vng chnh tr chi phi v li cun. i vi h, ta phi ht sc d dt cho lm mi ng. Bng khng, v tnh ta s l ci mi thm ca h rt d dng, v nhn th t mnh lm gim nhn phm ca mnh bin thnh mt con vt hi sinh v thc. * * *

3. C BO
y ti khng ni chung n s ch li ca bo ch m ch bn ring v s li ch ca n trong vn hc vn. Ngi khng thch c sch cng thng a c bo. C k mi ngy c nm by t bo, c t ci tin vt n m qung co thy bi thy khoa. Ngi ta c bo ty nhu cu: c k c bo sn tin, c k c bo theo di nhng tin th thao hay tin ta n v n mng, c k c bo theo di nhng thin tiu thuyt tnh t ly k hay trinh thm ngha hip, c k c bo theo di kch trng hay nhng cuc gii tr khc Nhng, bo c gip ch g cho ta v vn ha chng, l mt vn khc. * * * Ti chc chn rng bo ch khng gip c bao nhiu cho ngi t hc , tm cho mnh mt c s vn ha vng chc. Ti bit c nhiu t bo (phn nhiu l tp ch vn ha) rt ng n, v bo cng c nhiu ng bo. Nhiu t bo ng nhiu bi nghin cu v vn hc, khoa hc, kinh t, chnh tr rt hay, nhng ch c nhng bc tc hc, bc hc, hc gi mi c m thi K d nhng k hc thc tm thng khng thu rt c li ch l bao; h cn phi c mt s du dn t bc ban u. V vy, bo ch ng nhng bi nghin cu ch gip ti liu cho nhng nh c mt c s vn ha cao v vng vng, ch khng phi vit cho tay ngang, v vy t ngi c c v c c hiu qu. c mt bi nghin cu v kinh t, hay chnh tr ngi ta inh ninh rng ngi c bi y t ra phi c mt s vn hc thc kha kh v i cng. Bi vy i vi dng c gi t hc hoc cha c mt c s hc vn kh, cn phi c ngi ta ch dn vo bc u, mt cch nhn ni v

tun t, c phng php. H mun cho ta cm ly tay h m dt i tng bc mt, ch u c mun cho ta mi ngy mi thay i v theo con ng mi. Bo ch ch l c hi cho h tiu tn v tn mc tinh thn thi, ch thc ra khng gip g cho h bi p c s hc vn ca h l bao. Hm nay bo ch bn vi h v vn Dng T, cu chuyn cha ng ng l ngy mai h bn v nhng bc th tnh ca Hn Mc T. ti hn tp lm cho h bin thnh nh con bm gin hoa: ci g cng nm pht qua m khng c mt ci g l tht bit r. S thu thp hc vn cn phi c mt s c gng hng v mt chiu su v kho nht tr hn, ch bt h chng kin mi nhng cuc bn ci v s hc, v vn hc, v nhng tc phm m h cha tng bit n hoc bit mt cch m h v nhng l thuyt mi v khoa hc m ci ny chng bng ci kia, hoc cha sa ci kia, nhng l thuyt m h m tt khng r u ui g c. Cc bn hn cng c c qua nhng bi ph bnh sch ca mt vi tp ch m dng tm ca nh ph bnh khng phi c trnh by mt cch khch quan nhng quyn sch mnh ph bnh, m tri li , h ph bnh vi tnh cch hn hc, th ght v vu co ct dm k khc ng nng cao mnh ln, trong khi t mnh cng cha bit cch c sch l g c. H lm ln cng kch vi ph bnh. C khi h khng c ht tc phm, ch c m nhm, ct xn vn mch ri v a c nm, ph bnh v ln n li u lnh v cng, xuyn tc, vu khng, bt t c gi ni nhng g h khng ni. c gi thiu hc thc tin li v b h gt gm. Cng c nhiu nh ph bnh c c b ng, cao v khen tng qu li nhng tc phm ca b bn, bt chp lim s ca nh ph bnh chn chnh. Tuy nhin, cng c c mt s nhng nh ph bnh ng n, lim s gip cho ta rt nhiu trong vic chn la sch c. Nhng phn y tht rt t. D sao, mnh cng khng nn qu tin v cho k khc, du h l nh tc hc, a vn qung kin bc no, thay th ta m phn on suy ngh th cho ta. c sch m t mnh lm gim c phn on v suy ngh ca mnh l mt iu tai hi v cng cho tinh thn c lp v t do ca mnh. ng cho ai che ci nh mt tri ca mnh nh Diogne bo vi Alexander i . Ti c bit mt vi ngi sut i khng bao gi chu c mt quyn sch g cho k h ton c m nhm mt vi bi bo tp ch nh Nam Phong, Trung Bc ch nht, Tao n ri cng t tin l c sn mt hc vn uyn thm cho php h c mc h v nhn v xem ngi bng na con mt. Cn ni g c nhiu ngi c cht ty hc chuyn mn c bo ngoi quc, v c rng nhng bi bo ph bnh vn hc, chnh tr v.v ri tha h m du dt qun chng, dn o d lun K no mun c mt c s hc vn chc chn khng nn phiu lu theo di s du dt ca nhng nh dn o y. Ti c bit nhiu nh hc thc bn bc v Malraux, Jean Paul Sartre, Camus, Andr Gide, Romain Rolland v.v h ng n h l h k cho nghe nhng thuyt Phn tm hc, Siu nhin hc, Hin thc hc, hoc Pht hc v.v m thc ra, trong i h, h cha tng c k mt tc phm no ca Malraux, Jean Paul Sartre, Camus, Andr Gide, Romain Rolland, a c Freud hay mt quyn kinh Pht no c H s d bit c tn nhng ngi y l nh c ba bi bo phm bnh tc phm, lch s, ca nhng nh vn y trn tp ch hay trong nhng quyn vn hc s. Nhng bi nghin cu ng n cc bo ch trang nghim tht ra khng dng g c cho nhng k thiu cn bn hc vn . Nhng bi bo y ch c ch li cho nhng nh chuyn mn hay hc gi m thi, h theo di tnh hnh hin ti ca khoa hc hay vn hc trn th gii. Nhng bo ch c cao vng o luyn hc vn cho qun chng bng mt ci hc truyn b ph thng k ra tht l mng manh, v t n mun o to vn ha m min phi dng n s c gng tinh thn, li ch i tm nhng con ng tt th cng l sai rt xa vi nguyn tc u tin ca vn ha ri. Cho nn phn nhiu ci vn hc vn tm thy trong bo ch khng c l bao.

Tm li nhng bo ch nghin cu ng n thng vit ra cho nhng ngi c mt hc vn kh cao. Bo ch vn ha v khoa hc ch l nhng mn n b tc, ch khng phi l nhng mn n cn bn. Mun c c mt mn n cn bn v xy dng, phi dng n nhng phng tin khc, ti mun ni n sch. Bo ch ch em li cho ta nhng ci c tha, nhng li cho ta thiu nhng ci g cn thit. (3) * * * thi bui ny, bo ch l hnh th c vn hc c truyn b rng nht: d l ngi dt cng nh ngi c hc, ngi giu cng nh ngi ngho u khng sao thot khi t nhiu nh hng ca n. Nhng bi x thuyt ca mi t bo thng khc nhau, nhng tu trung u a ra mt ti liu chung, ct nhi nn d lun theo mt chiu no. Bi vy, d bo ch c c gng trnh by s vic xy ra hng ngy mt cch ht sc khch quan, thc s bn trong bao gi cng c nhng kin ch quan, nhng ph phn i cng t ra nhng thi hn l nhng chn l. Bo ch l tiu biu l tng hoc nhng nhu cu ca mt hng c gi no. Ngoi ra, bo ch cng khng cn s mng no khc hn c na, ngha l khng lm sao v t khch quan c. Bi vy, cc s vic xy ra u c h trnh by theo nhng kha cnh thun li cho quyn li v chnh kin ca h, cn nhng g khng li cho h, h gi l b qua, hay ch ni pht qua cho c. Nh th, c bo m ch c cht mt t ch d c thin ch n bc no, c sng sut cng s c ngy m ti, c ph bnh cng s c ngy lch lc. Mun thy ng s tht, phi c bo nh c s, ngha l phi bit ph bnh nh ngi ta ph bnh s liu. * * *

4. C NHNG SCH V THIN VN V A L

a. Con ngi trong V tr Nh ta bit, ngi c cao vng xy p cho mnh mt c s hc vn ng n, khng th khng khi s bng nghin cu hc hi v mnh trc ht. Bit mnh l ci hc u tin ca ngi tr thc. Con ngi khng phi l mt sinh vt c lp trong hon v, m l mt sinh vt sng trong hon v. Ngi hc thc khng th sng giam mnh trong ly tre xanh, m phi c mt s hiu bit v nhng ci g xa xm trong khng gian v thi gian mi c. Khng c c s hiu bit y th c khc no k sng trong mt thung lng, khng bao gi vt ra khi nhng dy ni chung quanh, sut i giam mnh trong mt vng chn tri eo hp H cn phi bit vt thi gian v khng gian m nhn cao v nhn rng, bit r c hon cnh x hi ca mnh ang sng, bit t hon cnh x hi y trong mt khung cnh rng hn v bao bc n, em dn tc mnh snh vi dn tc khc, bit em nhn loi t trong mt khung cnh rng hn l vn vt trong v tr Mun c vy th cn phi nh n khoa thin vn m rng nhn quan ca ta ra ngoi v tr. Thin vn hc l mt ngnh hc rt cn thit cho ta nhn thy ci a v con ngi trong v tr l nh th no. a v ca thin vn hc phi c mt ch ngi xng ng v quan trng trong ci hc v con ngi.

C bao gi cc bn ngi trc mt b bao la, nhn thy ci mnh mng ca nhng ln sng trng dng mt m trc mt, bn c nhng cm tng nh th no? C bao gi bn nm ngoi bi c hay trn ni cao, mt nhn bu tri bao la vi hng triu c ngi sao lp lnh v khi bn bit rng mi v sao y c th l mt vng thi dng to ln my trm ngn ln thi dng h ca ta ang , khi m bn bit rng nh sng ca nhiu v sao, nh v sao Bc u, phi 36 nm tri mi n hnh tinh ta, m nh sng th i nhanh n mc 300.000 cy s mt giy ng h l cha ni n nhng tinh vn m mt ta thy c, nh tinh vn Andromde, nh sng t n ta phi c triu nm mi ti Th th khng gian qu l v tn m thi gian li cng v cng. Tm thn nh b ca con ngi vi trm nm l hn, v vi ci khng gian v tn, vi ci thi gian v cng ca V Tr th khng th cn so snh c na, khng th ni rng ta i vi V Tr ch l mt ht ct trong bi sa mc, mt git nc Thi Bnh Dng Cm tng bn nh th no gia cnh v bin v tn ca tri t? Pascal ni: S lng thinh ca nhng khong khng gian v tn ny lm cho ti kinh khng! . N l mi pht sanh nhng t tng thanh thot a con ng ra khi nhng cm tng nh nhen ti tin v cht vt ca cuc i vt i cht v gy cho mnh c nhiu t tng thm trm v ngha ca nhn sinh. Ni th khng phi bo ta phi c sch v nghin cu khoa thin vn nh nhng nh bc hc thin vn. Khoa hc ny i hi ni ta nhiu nng khiu c bit v hc vn su rng m khng phi ai ai cng lm c. Ta ch cn hc ni khoa Thin vn hc trc ht hai iu cng yu ny thi: - Nhn chn rng, c mt trt t thin nhin vnh cu trong tri t vn vt v bt di bt dch m ngi ta gi chung l lut ca to ha: Khng mt vt no trong V tr m thot khi nh lut t nhin y, t mt ci cc tiu n ci cc i ca tri t. - Qu a cu ta i vi v tr th nh b khng th ni, cng khng phi l trung tm ca v tr nh ngy xa ng ta tin. Khng bit rng v tr mnh mng v tn, cho i rng nhng con ng di chuyn ca mt tri, mt trng v cc ngi sao m ta thy y l nhng con ng di chuyn tht, l nhn sai c s tht. Mun c c mt nim tng qut v r rng v v tr ca qu a cu ta i vi cc v hnh tinh, tinh t trn khng gian vn, mt quyn sch v thin vn hc i cng t ri. Sch Vit ti cha th y c quyn no ng k 21. V sch Php, nn c cc quyn Initiation Astonomique ca Camille Flammarion (Hachette), Le ciel et lAtmosphre ca L. Houllevigne (A.Colin), quyn Le Destine des Etoiles ca Svante Arrhnius (Alan), hoc quyn De lEspace latome ca Carl Stormer (Alcan) Quyn Le Ciel ca Alphonse Berget (Larousse) l mt quyn ph thng rt hay, rt d c li c mt cch say sa cho bt c ai c mt ci hc ngoi ng c c nhn ngy nay, c trung hc nht cp ngy xa thi Php thuc. * * * Trc khi chm dt chng ny, ti xin trch dn li ni sau y ca Alphonse Berget, gi l tm kt lun: Khi bn n khoa thin vn hc ngi ta bo rt ng rng l khoa p nht. Tht vy, ch nh c n m thi; nh chim vng bu Tri m tinh thn ta c nng cao trn nhng quan nim cao c nht; trong khi n gip ta quen thuc vi nhng nim v s
21

C s Bo Ch v xut bn T Do mi va cho xut bn quyn T tinh vn n con ngi. Tc gi cha c hn hnh c quyn y nn cha c th c mt nim g v n gii thiu vi c gi.

v cng ca khng gian v s v tn ca thi gian, n ch cho ta thy r ci nh b khng ng k ca ta trong V tr, nhng ng thi cng chng minh rng u c con ngi to rng l bc no mi c th hiu bit c ni nhng k diu y 22 (On a dit trs justement, de lAstronomie, quelle tait la plus belle des Sciences. Elle seule, en effet, lve notre esprit, par la contemplation du Ciel, aux conceptions les plus hautes ; en laccoutumant ces deux notions de lInfini de lEspace et de lInfini du Temps, elle nous montre combien nous sommes peu de chose dans lUnivers, et, cependant, combien est grand le cerveau de lhommes pur avoir pu slever lintelligence de toutes ces merveilles). Hc c by nhiu cng l y lm ri. Ngi hc thc m thiu s hiu bit y l mt thiu st rt quan trng vy. b. Con ngi trong thi gian Sau khi t a v con ngi trong v tr, ta cng cn em ci i sng ta m t vo mt khung cnh co hp hn, l nhn loi. Vy, ta phi tm tr li trong thi gian ci ngun gc nhn loi, tc l tm m hiu bit s pht sinh u tin ca con ngi trn mt t v s tin b ca nhn loi trong tng giai on ca n trong lch s. t nhn loi vo hon cnh t nhin ca thu ban u, u phi ch tha mn c hiu k ca mt u c bit nhn li qu kh m l mt cn thit cho s hiu bit thm su ci ng li tin b ca con ngi trong thi gian v khng gian. Ti xin gii thiu cc bn quyn La Terre avant lhistoire ca Edmond Perrier. Quyn ny l mt ci thang ni li lch s v nhng khoa vt l. Mc sch tham kho rt y cho ai mun i su vo vn c th tm kim c d dng. Quyn La Vie et la Mort ca Dastre (Flammarion) rt hay v rt d hiu. c xong n, ta c th c c mt m kin thc cn bn c tip nhng quyn su sc v kh khn hn nh : La Gense des espces animals (Alcan), LAdaptation (Doin) ca Lucien Cunot, hoc nhng quyn nh: Le Transformisme et lExprience (Alcan), LHrdit (Colin), LEvolution et lAdaptation (Chiron) ca Etienne Rabaud, nht l quyn lments de biologie gnrale (Alcen) cng mt tc gi. Nh c nhng quyn trn y, ta c th i t tinh vn n s pht sinh con ngi trn qu a cu. * * * Mun truy tm n ngun gc ca nhn loi, chng ta cn phi quay v tin s. Trc ht chng ta l ngi ng Phng, tin s cc nc lng ging nh Trung Hoa, n , Nht Bn khng th b qua. C hc ca Trung Hoa li rt cn vi ta, phi c quyn u tin chn la 23. Mt ci vn hn hc c ni c vn l ti cn cho bt c ngi no mun c mt nn hc vn vng chc. K phi n cc nc Ty Phng, nht l v lch s thi trung c u chu. Nhng ci hc c in Ty Phng, cng nh ci hc c in ng Phng u l nhng ci hc rt kh khn v phi tn nhiu cng phu. c ni mt bi vn c u phi l d. Ngi hc thc Vit Nam ngy nay khng th l mt ngi ch bit c mt th ting m m thi, t ra cng phi c mt c s v sinh ng ti thiu v Hn
22 23

Le Ciel Prface dAlphonse Berget. (Larousse diteur). D nhin l u tin trong cc nc lng ging. Cn c s ca nc nh li l phn chnh. Ngi ta khng th quan nim ngi Vit Nam li khng r c s nc nh.

vn, Php vn hay l Anh vn. Nhng dn tc hu tin l nhng dn tc cn phi bit c nhiu ngoi ng chng no hay chng ny mi mong theo kp cc nc tin tin mi c th gi l a vn qung kin. * * c) Con ngi trong khng gian Mun r c v tr con ngi trong khng gian, tc l mun bit th gii chung quanh ta, phi cn n nhng sch v a l, du k. Nn c quyn Ce monde o nous vivons ca Lincoln Barnet (Hachette). Hnh nh rt p v bi v chn la, cch trnh by hp dn, tht l mt quyn sch qu. Cc sch gio khoa v a l, nht l quyn Gographie Gnrale Illustre (Quillet xut bn) di quyn gim c ca Maurice Allain vi s cng tc ca cc ng Elicio Collin, Hardy, Vallaux v Weulersse cn phi c trong t sch. Phi c mt quyn a y . Hin thi cc nh xut bn Quillet, Hachette, Colin c cho in ra nhiu quyn a rt y , quyn no cng dng c c. Cng cn c nhng quyn du k v nhng quyn sch bn v tm hn ca tng dn tc. Mun bit v dn tc Ty Ban Nha th nn c nhng quyn Essence de lEspagne ca Miguel de Unamuno (bn dch ting Php ca Marcel Bataillon, Plon, 1923), quyn LEspagne moderne vue par ses crivains ca Henri Guerlin (Perrin, 1924); - v dn tc Anh th nn c quyn Histoire de la litrature anglaise ca Taine (Hachette, 5 quy n), quyn Nouvelles tudes anglaises (1910), quyn LAngleterre et la guerre (1915) ca Andr Chevrillon (Hachette), quyn LAngleterre moderne, son volution ca Louis Cazamian (Flammarion, 1911); - v nc c th nn c quyn LAllemagne moderne, son volution (Flammarion) ca Henri Lichtenberger, quyn Panorama de la litrature allemagne contemporaine ca Flix Bertaux (Kra, 1928); - v nc Nht th nn c Socit Japonaise (Plon), quyn Nouveau Japon (Perrin) ca Bellesort, quyn Japon ca Emile Hovelaque (Flammarion). Khng nn b qua quyn du k Journal dun Philosophe ca Hermann de Keyserling (Stock). * Li cn c mt cch khc hiu bit tm hn ca mt dn tc l i su vo s nghin cu nhng tc phm tr danh ca mi dn tc, ngha l nghin cu vn hc ca dn tc . Mun bit v tm hn dn tc Anh th nn c sch v dch ca Shakespeare, nht l nhng quyn Hamlet (Fasquelle, bn dch ca E. Morand v Schwob, hoc ca Guy de Pourtals (Gallimard)), quyn Antoine et Cloptre (bn dch ca A. Gide), quyn Romo et Juliette (bn dch ca Koszul), Macbeth v Othello (bn dch ca Derocquigny), Jules Csar (bn dch ca Ch. M. Garnier), La Tempte (bn dch ca Aynard). Tiu thuyt ca Dickens th nn c David Copperfield (Hachette), Moel Flanders ca Daniel de Fo (bn dch ca Marcel Schowob). * * * Mun hiu v tm hn nc c th nn c sch ca Goethe nh Faust, Werther, Les Affinits lectives, Les Annes dApprentissage v Les Annes de voyage de Withelm Meister, Vrit et Posie (bn dch ca Porchat do Hachette xut bn), quyn *

Correspondance avec Schiller (Plon) bn dch ca Lucien Herr, quyn Conversations avec Eckermann (Charpentier) bn dch ca Emile Dlerot. c sch ca vn ho Heine, th nn c nhng quyn De lAllemagne, Lutce (Calmann Levy). c Hoffmann th c Contes fantastiques, bn dch ca X. Marmier (Fasquelle). c Schopenhauer th nn c Aphorismes sur la sagesse dans la vie, v nu c mt cn bn hc vn kh cao th nn xem c b Le Monde comme Volont et comme Reprsentation (bn dch ca Burdeau). V nh vn Nietzche, th tt c sch ca ng, c quyn no cng c c. Mun nghin cu hiu bit v tm hn nc th nn c trc ht nh vn ho Dante, quyn La divine comdie (bn dch ca Lamennais (Didier) l hay nht). Cng nn c tc phm Mmoires ca Benvenutto Cellini (bn dch ca Leclanch). Sch ca Annunzio th c nhng quyn Lenfant de volupt, Le Feu, Le Triomphe de la Mort, Les Vierges aux Rochers (Calmann-Lvy). V Ty Ban Nha, nn c Don Quichotte ca nh i vn ho Cervantes. Bn dch hay nht ca Viardot hoc ca Xavier de Cardaillac v Jean Labarthe (Toulouse, Edouard Privat 1927). V vn ho Lope de Vega th c Thtre (bn dch ca Damas Hinard). c ca Sainte Thrse quyn Vie crite par elle-mme (Beauchesne, 6 quyn). * * * V Nga, th nn c sch ca Tolstoi, nht l nhng quyn La Guerre et la Paix v Anna Karnine (Hachette). c sch ca Dostoiewki th nn c Crime et Chtiment bn dch ca Derly (Calmann-Lvy), Frres Karamazov bn dch H. Mongault v Leval (Bossard), Possds v Confession de Stravroguine, b dch ca Chuzeville (Bossare), LIdiot n (Plon), Humilis et Offenss (Plon) - V nh vn ha Kropotkine th nn c Autour dune vie (bn dch ca Martin v Leray, Stock). * * * y l s lc nhng sch m ta cn phi c c mt nim v vn ti cng nh v tm hn cc dn tc khc ta. D sao ta nn bit rng trn y ch ni v nhng tc phm c dch ra ting Php l ting ngoi ng m ngi vit c bit nhiu nht. Nhng ai khng c c ting Php hay ting Anh th nh phi chu vy m c qua mt vi tc phm ngoi quc c ngi ta bt u phin dch, nhng hin thi ti cha thy c mt bn dch no xng ng c th gii thiu cho cc bn c. * * * Ta cng cn phi quan tm nghin cu n nh hng ca a l i vi i sng vt cht ln tinh thn ca con ngi. nh hng ca thi tit, ca kh hu, ca th nghi, ca a cuc, ca cnh vt thin nhin i vi sc khe, tnh tnh, t tng ca con ngi rt l quan trng. Vn ny nn c quyn Gopsych ca bc s Willy Hellpach (bn dch ch Php ca bc s F. Gidon Payot) trong trnh by mt cch tinh tng nh hng ca a l i vi tm hn con ngi. Cng nn c La Gographie Humaine ca Maurier Le Lannou

(Flammarion), LHomme et le Sol ca Henri Prat (Gallimard), Gographie psychologique (Gallimard) ca Georges H ardy, LHomme et la Cte (Gallimare) ca Marcel Hrubel, Gographie dt Religions (Gallimard) ca Pierre Deffontaines, LHomme et le Vent (Gallimard) ca E. Aubert de la Rue, Gographie des frontires (Gallimard) ca Jacques Ancal v Esquisse de Gopolitique ca Ernest H. Short (Payot). Ngi xa khuyn ngi tr thc phi c mt ci hc thng tri thin vn, h tri a l, trung tri nhn s tht l chu o. Phi chng cng l cao vng ca tt c mi ngi hiu hc, mong mi c c mt nn hc vn rng ri v vng vng.

CHNG TH SU

HC NHNG G
Nh ta thy trc y, c sch m mun c c kt qu vn ha phi l mt cng trnh hc tp, ch khng th l mt cng vic gii tr ca nhng k nhn h. Hc, khng c ngha l ch ng dng lp tc, m trc ht phi l mt cng trnh vn ha, ngha l cng vic o luyn tr no v tinh thn. Vn hc vn v vn ha l vn m t lu ngi ta suy ngh v t ra khi lp ra chng trnh hc chnh cp trung hc. ng v phng din nguyn tc th chng trnh hc vn cc cp trung hc phi l mt chng trnh vn ha. * * * Nh chng ta i u bit : Cp tiu hc l cp ch lo dy cho tr em mt m kin thc cn thit v cp bch trong mt thi gian hn nh. D lm ngh g, mt ngi sng trong thi i vn minh ny cn phi bit c, bit vit, bit tnh ton, bit mt m kin thc v v sinh, v khoa hc thng thc, v vn phm v s k, a d. l iu m khng ai c th ci g c na. Cng nh ci hc ca cp i hc l lo o to nhng chuyn vin, nhng lut s, nhng y s, nhng nh l hc, ngn ng hc, s hc hay trit hc v.v... Cn v s mng ca cp Trung hc l nh th no? Nu ngi ta hiu rng cp Trung hc l cp lo d b cho hc sinh ln i hc tc l ngi ta hiu nghch li. nh rng, ty theo mi nc, gia cp Tiu hc, hc sinh ri trng li mi hai, mi ba hay mi bn tui, v cp i hc thu nhn sinh vin li mi by tui, mi tm tui, cp Trung hc thng l cp hc khong gia t mi ba n mi by ngha l bn nm hay nm nm. Khong y dng lm g ? Tip tc chng trnh hc ca cp tiu hc ? Nu mun tip tc th ngi ta lp thm cp Cao ng tiu hc m y gi sai lm l Trung hc nht cp. Cn bo n l lp d b vo i hc th cng sai, v ni th ngi ta li ch xem m hc sinh ny nh l nhng nh chuyn vin tng lai sao, v nh th th c m ra nhng lp d b hc chuyn mn cng ri, ngi ta s tit kim c mt cp Trung hc, rt c li cho ngn qu. D nhin l n phi c mt s mng ring ca n. S mng y nh th no ? Tt c cc nh gio dc trn th gii u ng vi nhau v im ny: Cn phi li dng thi gian cp Trung hc ny, gia cp Tiu hc v i hc, dy cho tr em mt ci vn hiu bit cn bn thun ty, dy cho chng bit s dng c thng minh v tnh cm tt p, to cho chng mt np sng tinh thn, mt phng php lm vic c l li v hc hi kiu mu, sa cha cho chng nhng sai ngoa v t tng v khuynh hng sai lm, ng thi tu b v khi pht nhng kh nng tt p cha c c hi pht trin ng ng li. Nh th, cp Trung hc c s mng l lo tu to, bi dng, nui nng ci tim lc ca con ngi. Vy ch nhng thi quen, np sng, cng nh nhng khuynh hng ca con ngi khng phi l nhng tim lc ang nm yn lng l trong y lng ca con ngi sao? Ni tt mt li, li dy d cp Trung hc phi bit lm sng li ci sng tim tng trong con ngi, tc l ci hc v b su, ci hc v con ngi su thm ca mnh.

nh rng ci hc Tiu hc hay i hc cng u c hon ton qun hn c cch o luyn nhng np sng cng nhng khuynh hng tt. Nhng cp Tiu hc, s truyn gio cho hc sinh mt m kin thc thc dng ra i, phi c thi hnh cp bch: a tr sp la nh trng ra i v sng vi ci vn hc thc y. Cn cp i hc th ch chuyn to nhng chuyn vin, tc ngi bit dng ti nng m trong mt ngnh hot nh ng hn nh theo ngh nghip mnh. D nhin l li gio dc cc nh chuyn mn cng phi o to cho h nhng np sng v khuynh hng ca mt nh chuyn mn, ngha l hn nh, lm thnh mt lut s, mt y s hay mt s gia gii thi. Thc ra, y ngi ta u c nhm vo s o luyn chung v tnh cm, c c thng minh v tnh kh ca mt con ngi ton din. Nh vy ta thy, chng trnh v phng php dy d cp Trung hc, theo nguyn tc, phi l chng trnh v cch dy d o luyn c thng minh, tnh cm v tnh kh con ngi, ngha l o luyn tinh thn ton din ca con ngi, hay ni mt cch khc, phi l mt chng trnh vn ha. Ni th l ti mun ni, nu ta mun lp mt chng trnh hc vn v vn ha l phi bt chc ly chng trnh vn ha ca cp Trung hc. Chng trnh y hin thi, v hon cnh x hi mt phn no, khng thc hin ng vi nguyn tc ca n, nhng li l mt vn khc. V v th m chng ta cn phi lm li hc vn vn ha ca ta. * * * Hin thi nu mun o to cho mnh mt c s hc vn v vn ha trung bnh, ta cn n mc ch v phng php gio dc ca cp Trung hc nhng nc tin tin nht. Ta thy nhng nh gio dc cao thm nht u dnh cho cp hc ny phn u tin vn hc v dnh cho nhng bi tp-luyn vn-hc thi gi nhiu nht, mc d s o to mt cn bn hc vn v khoa hc l cn thit. Gio dc v vn hc khng phi ch rng s hc hi k lng v ting m m li cng cn chuyn ch v nhng bi tp v dch thut nhng bi vn ngoi ng qua ting m , ngha l tp em t tng ca ngi ngoi quc m biu din bng ting m . Chng trnh Trung hc cng dnh cho nhng khoa v s hc mt a v khng km quan trng, nhng khng c tnh cch nhi s v bt u c ca hc sinh phi nh nhng s kin, nhng nin biu, nhng tn tui cc nhn vt lch s cng nhng cu chuyn vn vt, m n ch l mt phng th dy cho hc sinh ci ngha ca nhng g xy ra trong lch s. Ngi ta mun dng s tp cho ta c tng tng, l lun cng c dc, ng thi tp cho ta php ph bnh s liu. V nht l bn Php, chng trnh cui cng bao gi cng bt buc phi hc mt nm trit l, d l ban ton cng phi dy v trit l khoa hc v trit l o c. cc nc khc, trit hc l mn hc cao ng v dnh ring cho nh chuyn mn. Bn Php th trit hc l khoa b tc cho chng trnh vn ha tng qut.(3) l i cng nhng nt c bit nht ca nn hc chnh Trung hc, trong c th tm tt nh th ny: Hc vit, bit em tng ca ting ni nc ny sang qua ting ni ca mt nc khc, bit hng mnh trong thi gian v khng gian, bit phn bit c nhng g c th chng minh c bng l lun v thc nghim vi nhng g khng th chng minh c, bit o luyn c sng tc, bit t chc li t tng ca mnh cho c tr t t v nht tr bng trit lun. V phi chng l mt chng trnh k ra kh gi l y cho nhng ngi c cao vng to cho mnh mt c s hc vn c cn bn. Nhng chng trnh hc tp ny cn phi b tc bng hai iu kin ny na l:

1. Phi tm cch nhn thc ngay s vt bng mt thy, tai nghe, bng du lch; 2. o luyn cm gic v tnh cm bng cch sng trong cnh thin nhin v bng ngh thut. * * *

A. HC VIT VN
o luyn nhn thc, phng php mun i l tp lm vn 24. Tht vy, lm vn hay tc l t tng ng n mc thc, tc l bit phn tch tinh t tnh cm ca mnh, tc l bit dng danh t ng vi tnh v t tng ca mnh, ngha l bit so snh, cn nhc, bit d ng nhng cu vn sng sa m hm sc, gn gng v bng by, ch khng phi nh nhng k cu k phin phc, dng ton so ng m khng ni c mt ngh g tn k. Vit c mt bi vn hay tc l mnh o luyn cho mnh c ci khiu bit iu ha v mc , bit li dng nhng phng tin ngh thut biu din t tng tnh cm mnh, mt cch nh nhng. Ngi ta bo, ngoi php vit vn, c ng cn rt nhiu ngh thut khc c th gip ta o luyn nhn thc nh v, ha, nhc v.v Nhng, ngh thut vit vn c tnh cch thc dng hn. Nhc, th ta c th cm c hay khng cm c, nhng ni ra c ci cm ca mnh tht l kh m thc hin cho r rng c. Mt bi vn hay, xem qua c th bit lin v ta c th ni ra c cm tng ca mnh, ngi dy cng c th ging ra c ci hay ca n. * * Lm cch no tp vit vn? Trc ht cn phi vit cho thng. Ngi ta bo: C thng rn gia mi thnh anh th rn gii. C thng vit, ngi vit vn mi thnh nh vn. D nhin l khi lm vn, ta phi c c ph bnh ti thiu v ngh thut vit vn khi phi sa vo li vit vn tm thng ca nhng nh vn hng r tin, ch vit ba bi m khng bit mnh mun ni g. D nhin l cng phi c mt hc vn ti thiu v ngh thut vit vn, phi bit cch la chn ti liu, sp t t, trnh by hp dn, kt lut tn k. V ngh thut vit vn, sch Vit dng nh cha c quyn no y ng k ngoi b Luyn vn ca Nguyn Hin L. Thut vit vn ca Nguyn Vn Hu, do C s Bo ch T Do xut bn th qu n gin v ch dng cho hc sinh c Trung hc thi. Sch Php ng th nn c b LArt dcrire enseign en 20 leons, La Formation du Style v Le Travail du Style enseign par les corrections manuscrites des grands crivains, c Anto ine a Albalat, quyn LArt de la Prose, Conseils sur lArt dcrire ca Gustave Lanson, quyn LApprentissage de lArt dcrire ca Jules Payot. Quyn ny tht hay. * * * C mt nhm sinh vin trng i hc S phm bn Php dung n phng php ny tp vit vn. Mi ti, mt ngi trong nhm c ln ln mt bc th ca nh i vn ho
24

Xem quyn Thnh Nh Vn cng tc gi.

Voltaire, m mi ngi, qua ngy sau phi vit li bc th y. D nhin, l mi ngi mi vit mt cch. Tuy nhin, khi nghe c vn ca Voltaire, mt li vn cc k gin d, sng sa th khng mt ai l khng ngh rng c kh g m khng vit c nhng iu d dng v tm thng nh th! Nhng khi cm bt vit li, h mi cm thy kh khn vt v. tng mt ln s t nh, ging ma mai li mt s nh nhng C nhiu bi y dy chi tit nng n v phi vit c trn mi hng trong khi Voltaire ch vit vn tt c ba hng. By gi em li vi nguyn vn, mi ngi mi thy nhng li vng v ca mnh, by gi mi hiu bit th no l vn hay v gn gh. Chng y mi ngi mi bit rng li vn m ta thng gi l vn d dng gin d u phi l li vn d vit. (3) * * * l php lm vn b cch theo gng mu cc i vn ho. Cn phi tp vit li vn ng t nhin m hm sc, gin d v nh nhng, ch ng bt chc li vn tm ti, cu k, a oan gt mt. Vn lun th cn phi c d c lun xen nhau th vn mi c linh hot. Vn l ng Ngi m tm hn cht phc tht th th vn cng cht pht tht th. T i. tng m c hm dng, th li vn hm sc su xa. Cho nn hc lm vn, cn phi hc lm ngi trc. Vit vn hay rt kh v khng phi ai cng lm c, nhng vit vn ng cho d lm th ai ai cng c th lm c c, min mnh bit trnh li vit bng so ng v bit ni thng nhng g mnh nghin ngm lu ngy. * * *

B. HC DCH VN
Mun hc vit vn cn phi hc dch vn. l phng php hay nht vit vn hay, m cng l kin ca phn ng cc thc gi t xa n nay. L ti sao? Bt c ai cng nhn thy rng dch vn l kh. Th l mnh vit, th vit sao c vit, ch dch vn phi gi ca tc gi, la chn ch dng cho thch ng, khng c vit ba. Ta b bt buc phi tht hiu ca tc gi v nhng danh t, trng t, tnh t cng ng t m tc gi dng. l mt cch bt buc ta phi biu din cho tht ng mt tng, khng c min cng dng sai, dng tm. * * * Mun dch vn cn phi nh hai nguyn tc chnh ny: 1. Phi i t ci chung n ci ring, tc l i t ci chnh ca on vn m tm hiu ngha nhng chi tit, nhng t ng, nhng bt php ca tc gi dng biu din t tng ca mnh. V vy, ng c lt t tm t in m phi lo c trc cho tht k bi vn, c i c li i ba ln cho n khi no thong hiu c ci thm ca tc gi, t c ci chnh ca on vn, by gi s tm hiu ci vai tr ca mi cu trong on vn v ci ngha ca tng ch trong cu vn. Sau mi tm nhng danh t tng ng dch ra cho st . Ta nn nh rng mi danh t u c nhiu ngha, ty v tr ca n trong cu, ty tng chung ca on vn m n c mt ngha no . Nu c lt t in m tm ch tng ng dch cn dch bng, bt chp mch l c ca cu vn v on vn, bi dch s khng sao trung thnh c vi nguyn vn.

Hn na cng phi r bt php ca tc gi. Nh dch vn Anatle France m ch dch , bt chp cch hnh vn rt tro lng u mc, th cn hng v g na! 2. Ngi dch vn m c kinh nghim bao gi cng th theo ci l m dch, ch khng cn c vo s tng ng v hnh thc ca cu vn. C nhng t ng b ngoi ging nhau m trong thc s khng ng ngha vi nhau. Dch c vn li cng kh: danh t dng ngy xa vi ngy nay c khi khc nhau rt xa, nu c hiu theo ngha ngy nay th dch sai n vn dm. Ting Anh m dch qua ting Php cng rt kh. Nh ch To be agreeable u phi lun lun c ngha l tre agrable m thng li c ngha l consentir ; ch evidence ca ting Anh khng phi ng ngha vi ting vidence ca ting Php, m thng c ngha l preuve hay l tmoignage Mun dch vn Anh ra vn Php, nn xem quyn Les faux amis ou les trahisons du vocabulaire anglais ca Maxime Koessler v Jules Derocquigny (Vuibert xu bn). t Nhng t ng m nhng tc gi trn y gi l bn gi (faux amix), ting nc no cng c. Vy phi thn trng (3). Tm li, dch vn l phng php hu hiu nht tp cho ta bit tn trng l lun v bit biu din trung thnh t tng ca mnh trong khi biu din li mt cch trung thnh t tng ca k khc. * * * Nh ta thy trc y, chng trnh hc vn c th tm trong ba iu ny: 1. c mt kin thc rng ri v s hc, then vn v a l; 2. to cho mnh c c mt u c khoa hc, bit cch vt tr tri; 3. v c gng i ln n mt quan nim tng qut v cuc i, ngha l i n mt quan nim trit l v v tr v nhn sinh.

CHNG TH BY

BA YU T CHNH XY DNG MT NN VN HA VNG VNG

A. C KHOA HC
To cho mnh c c mt u c khoa hc l pht huy c ci khiu ham chng minh v l lun, ng thi phn bit c r rng th no l mt chng minh lun c, th no l mt thc nghim. * * * Chng minh lun c l em mt thc nghim chng minh, lp lun, - cn thc nghim l mt s kin v ch l mt s kin thi. Nh trc y c ni: nhng s kin khng chng minh g c (les faits ne prouvent rien). Ch ng minh lun c th c mu sc ch quan, tri li khng c cng em thc-s chng minh g c, l nhn xt khch quan. V th, c khoa hc c rt nhiu hnh thc khc nhau, nhng tu trung ta nn phn bit c ton hc v c thc nghim. Ngi c c ton hc (esprit mathmatique) th a l lun, a chng minh; - ngi c c thc nghim (esprit exprimental) th tri l i, khng tin ni l lun m ch dng thc nghim lm nn tng cho s hiu bit ca mnh. Thc ra hai khuynh hng y khng phi nghch nhau m thng bi b cho nhau. Cc bc v nhn trong gii khoa hc nh Henri Poincar, t mnh va l mt nh ton hc i ti, va cng l mt nh vt l hc i ti, ng khng chu hn ch mnh trong khu vc mt khoa hc no c. Nh ton hc cn phi nhn thy rng i rt l phc tp v nhng vn nhn sinh khng th nm ngoan ngon trong hnh thc ca nhng phng trnh ton hc. Cn nh sinh vt hc cng phi bit nhn ln trn nhng hnh thc phc tp ca cc ging sinh vt, cy c v th vt, tm ly mt ngha chung ca s vt trn i, tm m hiu bit v chng minh (3). Bi th, tinh thn khoa hc i hi ni ta mt hc vn kh cao v ton hc v bit rnh r nhng phng php thc nghim. Nhng, y ci phm qu hn ci lng cng nh bt c trong cc vn lin quan n vn ha. S hc vn ca ta nn ch trng v b su hn b rng. Hnh hc s ng cng cho ta nim c th no l mt lun chng. Khng c g gip ta thy r cch cu to mt khoa hc kht khao bng mt quyn hnh hc. Hnh hc l mt ci hc gip cho ngi ta tin bng cch ng dng mt ch. Tht vy, mi nh l mi u b quy v mt nh l c: lun chng tc l lp nh rng ci nh l mi chng qua l mi v hnh thc thi, thc ra n l kt qu d nhin ca nhng nh l c, nhng cng thc m ai ai cng phi nhn nhn khng cn chng gii, nhng th chn l tin thin. Cho nn mi ni rng hnh hc l ci hc ng dng mt ch(3). Tuy nhin, ln ln tinh thn ta nh s nghin ngm m tin ln, tin mt cch t t m ta khng d, v chn ng vng vng ri.

* * * Ton hc gip cho vt l hc phng tin biu din mt cch rch ri nhng qui lut ca thin nhin. Nhng, ta c ng nn nh rng l thuyt sung khng , cn phi thng hiu nhng phng php thc nghim. C c mt m hiu bit thc dng nh c c vi phng thc sn tr thnh mt anh th chp nh hay sa cha my xe, cha c th xem l mnh thng hi u c phng php thc nghim. Mt ci hc thnh lp ri thng li che lp khng cho ta thy ci hc ang thnh lp, nhng phng thc sn c thng lm cho ta lng qun nhng kinh nghim m ngi khc tri qua v d dm lu ngy ln m n chn l. V vy, t mnh tm ti v kinh nghim tuy khng l bao, nhng n gip cho s hiu bit ca mnh rt linh ng su sc hn l s thu nhn th ng mt s kin thc sn c do k khc pht minh sng to trnh by trong cc sch khoa hc. Bi vy, thay v nhi nht mt m hc thc sn v mt pht minh no, ta cn trnh by trc nhng d dm vt v ca nhn loi i t kinh nghim ny sang kinh nghim kia mi n kt qu y. C khi ch v mt s kin mi va c pht minh m tt c h thng hc thuyt an by kia cn phi kim sot li v nh gi li. Ngi ta s thy r s cn thit ca phng php thc nghim trong s i tm chn l. Cng phi ch cho hc sinh bit rng lm khi kt qu ca mt cuc tm ti khoa hc li i ngc li vi mc ch ban u, ngha l thc nghim thng chng i li vi c thuyt (3). * * * Hc khoa hc, cn phi tm bit bng cch no v bi nhng nguyn nhn no cc nh bc hc pht minh sng to c, tc l bit c l li lm vic trong cng trnh suy tm chn l ngha l hiu c nhng phng php thc nghim ca nhng bc v nhn trong khoa hc gii. i sng hng ngy ca ta khng cung cp cho ta phng tin t mnh thc hin c phng php thc ng him, th ta ch cn c mt cch l theo di nhng cng trnh tm kim ca nhng nh bc hc ng thi c ghi trong nhng tp trn thuyt ca h hay trong nhng tiu s do nhng k cng s ca h tng thut li. Nh sch Armand Colin c cho ra p s ch nhan l Classiques de la Science, trong t chnh cc bc bc hc vit ra nhng thc nghim ca h nh tp trn thuyt ca Augustin Fresnel v nh sng, ca Lavoisier v khng kh v nc. Cng trnh tm ti v pht minh khoa hc ca Pasteur c Ren Vallery Rodot miu t t m trong mt quyn tiu s ni v ng 25. Darwin li cho ta mt ti liu v cng qu gi v s cu to t tng ca ng ta trong quyn Voyage dun naturaliste autour du monde fait bord du navire le Beagle de 1831 1836 (bn dch ca Barbier, Paris 1883). T sch Bibliothque de Philosophie scientifique in ra d quyn gim c ca bc s Gustave le Bon i (Flammarion) cng nh t sch Nouvelle Collection scientifique sau ny xu bn di t quyn gim c ca Emile Borel (Alcan), c cho in nhiu quyn sch v khoa hc trong miu t rt r rng nhng phng php thc nghim ca chnh nhng nh pht minh khoa hc vit ra. Nh c nhng quyn sch y ngi ta mi quen thuc c vi nhng phng php thc nghim. l vai tr ca nhng quyn lch s khoa hc v trn thuyt khoa hc i vi s o to c khoa hc ca ta vy.
25

nh sch Hachette xut bn.

* * *

B. C TRIT HC
Con ngi m bit suy ngh, d lng c ham thch eo ui theo ci hc trc vt bc no, d c mun hn nh ngnh hot ng c a mnh trong m khu vc khoa hc no, trong t i cng khng sao c ln trch khi chm n nhng vn to tt ca nhn sinh, lin quan n ci s phn ca con ngi bit suy tng, bit cm gic, bit au kh, bit hy vng, ngha l bit php phng lo s tng lai, bit tic ung au bun v qu kh. Khi m ta bit thc mc t hi th no l ngha ca cuc i, u ta n, ni u ta , v trn con ng v nh sau ny, ta s i v u, sao l phi, sao l quy, u l cu cnh gi tr ca khoa hc, ca ngh thut, ca tn gio v u l ch s khi v dng li ca kip ngi trong khong mnh mng v tn, l ta bt u trit lun. Trit lun tc l tm hiu ci ngha ca mi s vt trn i, tc l tm ci ch thc v nht tr ca nhng g ri rc v thc, tc l bit dm li qu kh, nhn nh c hin ti v phng b cho tng lai. Trit lun l tm mt phng hng, mt thi trc s phin phc ca cuc i. Tm hnh phc, trnh au kh v tm hiu nhng nguyn nhn to ra ci kh, l mc tiu ca trit l. Thc ra, trong i sng hng ngy ca ta, mi ngi u , hoc v tm hay hu , nhn nhn thi trit l no ri. D l k khng tin n trit l v tm cch chng minh rng sng khng cn n trit l, s chng minh y t rng h cng trit l nhiu ri y ! * * * Mt th trit l, d tm thng v nng cn bc no, cng nh hng t nhiu n cch n , c x ca ngi nhn n, hoc gip cho mnh c thm nhiu can m, nhiu hy vng m chu ng mi au kh trn i. Ti nh c mt nh vn ni: C nhiu ngi m ti l mt trong nhm ngi y, - tin rng s quan trng nht v ch li nht cho ta l ng trc bt c mt ai, cn phi bit quan nim ca h v v tr nh th no nh rng ng ch t cn phi bit trc s hu li ca ngi mn t, coi h c iu kin tr tin thng cho mnh khng? Nhng quan trng hn na, l phi bit nhn sinh quan ca ngi y nh th no? Mt v tng trc khi giao chin nh rng phi bit tng s qun binh ca ch, nhng quan trng hn ht l phi bit trc trit l v nhn sinh ca qun ch nh th no. Cu ni ny thm thy v cng ! i vi mt k c nhn sinh quan nh To Tho : Th ta ph ngi hn ngi ph ta, th giao thip vi con ngi y l iu ng lo ngi vy. * * * Bt c mt th hc no m thiu nhng chn tri rng ri ca trit hc lm hu thun l nhng th hc cn thiu st v khng vng chc. Trit hc phi l cu cnh ca tt c mi ngnh hc ca ta, mi khoa l mi con ng, chung qui ri cng phi dn v mt mi, l Trit hc. Chn l l mt ci g duy nht, bao trm; khoa hc ch ct xn n ra tng mnh mn vn vt nghin cu ring v mt kha cnh no thi. Mi khoa hc ch nhn thy c mt kha

cnh ch khng sao thy c tht ton din, li cng thng thin hn v phn vt cht hn. S mng ca Trit hc l nhm vo s tha mn c thng quan ca con ngi, tng hp li nhng g ri rc, mu thun trong i. nhn cuc i mt cch cao xa v rng ri hn nh ngi ng trn ni cao m nhn khp chn triV vy, nh c trit hc, ngi ta thy c s lin lc gia cc s vt, v bao gi h cng c ci nhn bao trm. Khoa hc th thin v c phn tch hn, trit hc th chuyn v c tng quan hn. Tuy vy, c h thng (esprit de systme) khng phi l khng nguy him: c tng quan thng li d bin thnh c h thng, v vy chn l ch c mt m hc thuyt trit hc th mc ln nh nm, khin cho k no am m trit hc, c trit hc mit cng phi in u. Tm tr loi ngi khng th no nhn c c mt s mu thun, ci ny ph nhn ci kia, ci kia ph nhn ci n, v vy h tm cch h thng ha t tng ca h, chung qui ch v bn tnh ca loi ngi nh th: Khng th chp nhn c lut mu thun. V v th m sut i vn trit lun mi khng thi. D sao trit hc vn phi l ci hc cn bn ca con ngi, mt ci hc lm danh d cho con ngi. * Phi lm cch no to cho mnh c c mt c s tm vng v trit hc? y, nu c c mt bc thy ch dn cho th rt c li. Nhng nu mnh l k ch bit cy ni mnh m thi, khng c ci hnh phc c ngi gii, ngi hay ch dy cho, th bc u tin l ph nh n nhng sch trit hc i cng, loi sch gio khoa ang p dng i trong cc trng trung hc. Nhng nn nh k iu ny : nh n nhng sch gio khoa l m vt qua khi n. Ngha l ch c nhng nh trit hc mi c th truyn cho ta ci hiu bit v trit hc m thi. Vy c sch gio khoa trong ngi ta tm tt, lc thut li t tng ca cc nh trit hc sao bng c ngay tc phm ca cc nh i trit hc. D nhin l lc u, phi c s gii thiu ca mt ngi snh si trong trit hc gii ta lm quen c vi t tng cc bc i trit gia y, bng khng ta phi mt nhiu thi gi v ch. * * * Bt u cc bn nn khi bng Tm l hc, ri tip Lun l hc v Lun l hc. l h thng m ngi ta dng trong cc lp trit hc. V sch gio khoa th phn ng cc nh gio khuyn ta nn c b Trait de Psychologie ca Georges Dumas. Sch ny dy n hai nghn trang. Nh vy, mi hc trit hc m c n s b lc mt, v sch ny l mt b sch do nhiu tay chuyn mn vit. Sch m do nhiu tay vit, nht nh l thiu mch lc, n l mt b sch nghin cu su rng v nhng vn m sau khi ta bit r i cng, s tr li vi n l phi hn. Vy, tt hn l mnh hy tm c nhng sch do mt ngi vit ra, mt quyn sch vn tt hn, gn gy hn cho ta d nhn thy mch lc v i cng trc . Theo chng ti, th quy Prcis de Psychologie ca William James, bn dch ca E. n Baudin v G. Bertier (Marcel Rivire, 1909) l d c v linh ng hn ht. Gn y E. Baudin i cng c cho xut bn mt quyn Cours de Psychologie (Payot), v G. l Dwelshauvers, quyn Trait de Psychologie c v thng thi hn, nhng sch c D sir a Roustan th gn gy hn.

* * * Khi u hc trit l cn phi quan tm n ci ngha chnh xc ca nhng danh t chuyn mn. C phi mua nhng b sch ny : quyn Vocabulaire philosophique ca n Edmond Goblot (Colin, 1909) v nht l quyn Vocabulaire technique et critique de la Philosophie ca Andr Lalande vi s cng tc nhiu hi vin ca Soci t franaise de Philosophie (Alcan). Quyn ca Goblot th s lc lm, nhng rt c ch. Quyn ca Lalande l mt quyn sch rt hay v rt ng n. Trc khi hc trit l cn phi bit r nh ngha ca nhng t ng trit hc, bng khng chng ta khng sao trnh khi s hiu sai lm. * * * Hc v lun l hc th nhng b sch gio khoa ca Rabier (Hachette) v Liard (Masson) vn cn dng c tuy qu c. C nh ng quyn mi hn nh Leons de Logique et de Morale ca R. Horrticq (Delagrave), Philosophie scientifique et Philosophie morale ca Flicien Challaye (F. Nathan); Manuel de Philosophie ca A. Cuvillier (Colin). Nn c thm quyn Lectures sur la Philosophie des sciences ca A. Lalande (Hachette). Quyn Logique ca Goblot hay nht, nhng khng phi vit cho hng c gi mi bt u hc trit hc. * * * Nhn cc quyn ni trn ca Hourticq, Challaye, Cuvillier, chng ta nn bt qua khoa Lun l hc. V khoa lun l, ta khng cn phi l thuc cc sch gio khoa na v ti lun l khng kh g m m phi theo di nhng sch c tnh cch gio khoa. Ta nn thot ra y ngoi kim ta ca cc sch gio khoa m c ngay nhng b nh Justice et Libert ca Goblot (Alcan), Devoirs ca Jacob (Rieder). Mun hiu bit cc trit gia hin thi i vi vn lun l ra sao th nn xem quyn Le problme moral et la pense contemporaine (Alcan) v Les bases psychologiques de la vie morale (Alcan) ca Parodi. * * * Gi y ta hy i ngay vo trung tm trit hc. Cn hc qua nhng quan nim chnh ca cc bc i trit gia v nhng vn Tm, Vt v Tri. i vo siu hnh hc th nn c b Trit hc ca Cuvillier, nhng mun c c mt nim r rng v s lc v nhng danh t trit hc nh cc l thuyt v duy tm, duy vt, duy linh, v.v th phi c lch s trit hc mi c. Nn c Les Systmes philosophiques ca A. Cresson, quy La Philosophie Compare n ca Masson Oursel, quyn Histoire de la Philosophie ca E. Brhier. Nh ng quyn Initiation la Philosophie ca S. de Coster v Initiation philosophique ca A. Ponceau cn phi c k v nghin ngm, n s gip ta c nhiu tng hay l. Quyn Tour dhorizon philosophique (Gallimard) ca Matila C. Ghyka gip ta c c mt lung mt thng quan rt cn thit cho nhng ai bt u hc trit hc, mc d hi nng cn. *

V trit hc ng phng, th cn phi c trc ht nhng b lch s trit hc c s lc mt nim chung v cc lung t tng trit hc ca tam gio: Nho, Lo, Pht, ba h thng t tng cn bn ca trit hc ng phng. B Trung Quc trit hc s ca Phng Hu Lan, Trung Quc trit hc s cng yu ca Tng Duy Kiu, hoc ca H Thch, u c c c. B trit hc s ca Phng Hu Lan xut bn bng ting Anh c dch ra ting Php nhan Prcis dhistoire de la philosophie chinoise (Payot). Sch ca ngi Vit Nam vit, c b Lch s Trit hc ng phng ca ng Nguyn ng Thc. B sch ny gm 5 quyn, ni dung lng cng, phn nhiu chp li cc sch Trung hoa m khng c sng kin g. Vn m m, kh c. c xong, nu c can m, khng ai bit tc gi mun ni g. M c l chnh tc gi cng cha hiu mnh mun ni g na. Tc gi t ra khng hiu r rng Pht gio, Lo gio v c Nho gio hnh nhi thng. C th dng lm ti liu, v tc gi chp sch k khc rt nhiu. Nhng sch v trit hc ng Phng do cc hc gi Ty Phng vit ra nh ca Marcel Granet, Ren Grousset, H. de Glasenapp, Masson Oursel, Wiger, Brmond, Borel, Foucher, David Nel Linssen, Maspro, Jean Hbert, Docteur Benoit, Ren Gunon, Romain Rolland, v.v u cn phi c c. Tr ra mt vi hc gi su sc nh Ren Gunon (m ti xin c bit gii thiu vi cc bn) phn ng u t nhiu mang u c mt ngi Ty phng hiu bit ng phng, v vy c nhiu ch cha c th gi l khm ph. Tc phm ca Hermann de Keyserling nhan Journal dun Philosohpie cng xin c bit gii thiu vi cc bn. Phn ph bnh ca ng v cc hc thuyt ng phng rt l su sc. * * * c trit hc, khng nn c sch mt chiu. Nh trc y ti ni, ta nn tm m c nhng l thuyt chng i. Li cng khng nn tn mt t tng mnh trong nhng hc thuyt ny, hc thuyt kia v cng phin phc. Trong cc hc thuyt, cn phi chn lc ci no hp vi tm hn ta, by gi cng nh la bn m chi, ta hy quyt tm i cho tht su vo hc thuyt y tm ly mt con ng tu tm x th ng theo nguyn vng thm su ca lng mnh. Sch m c nhiu qu cng c hi, v n khng nh hng g ta c c. Ngi xa c ni: Ti s ngi ch c c mt quyn sch m thi. Di y, xin gii thiu cc bn mt s sch ca ngi Ty Phng vit v trit hc ng phng m tc gi c qua v cho l hay: A. Sch thuc v Trit ng i Quan: 1. Histoire de la Philosophie orientale ca Ren Grousset (Lib. Balois). Su sc. 2. La Pense Chinoise ca Marcel Granet (Renaissance). Cng phu. 3. Histoire de la Philosophie chinoise ca E. V. Zenker (Payot). 4. Philosophie de lOrient (trong b Histoire de la Philosophie) c Masson Ourse l a (Alcan). Nhiu kin tn k. 5. Les trois Religions de la Chine ca W.E. Southil (Payot). 6. LOrient et sa Tradition ca Alfred Le Renard (Dervy).

7. Les Cinq Grandes Religions du monde ca H. de Glassenapp (Payot). Quyn ny thm su. 8. Histoire des Croyances religieuses et des Opnions philosophiques en Chine, depuis lorigine jusqu nos jours ca Wiger. Cng phu. 9. Introduction gnrale lEtude des doctrines hindoues ca Rn Gunon (Chacornac). Rt hay. 10. Orient et Occident ca Ren Gunon. Cn c k. 11. La mtaphysique orientale ca Ren Gunon (Chacornac). 12. Trois courants de la Pense Chinoise antique ca A. Waley (Payot). B. Sch thuc v loi Tam Gio: a) Pht gio: 1. La doctrine suprme (2 quyn) ca bc s H. Benoit (Cercle du Livre). Tht hay. 2. Lcher-prise ca H. Benoit. Trong my quyn ny tc gi bn rt su v Thin tng (Zen). 3. Essais sur le Bouddhisme en gnral et sur le Zen en particulier ca R. Linssen (2 quyn). Vn tt v hm sc. 4. Le Bouddhisme ca A. David Nel (F. Alcan). Gn gy v xc ng. 5. Les Enseignements secrets dans les sectes bouddhistes tibtains ca A. Davil Nel (Adyar). Tht hay. 6. Le Mental Cosmique ca Hsi-Yun (Adyar). Sch nghin cu v thin tng. 7. Essais sur le Bouddhisme Zen ca Daisetz Teitaro Suzuki (A. Michel). B ny rt qu tuy kh c. 8. La Sagesse du Bouddha ca Georges Grimm (Lib. Paul Geuthmer, Paris, 1931). C th ni l tinh hoa ca Pht hc. 9. Sectes bouddhiques japonaises ca E. Steinilber Oberlin. Quyn ny tht hay, vn chng li bay bm. 10. LEssence du Bouddhisme ca Daisetz T. Suzuki (Cercle du Livre). Chng u l mt bi nghin cu ca C.G. Jung v Le Zen et lOccident. Rt thm. 11. La Religion du Bouddha ca Georges Grimm (A. Maisonneuve). Hay. 12. Le Non-Mental selon la Pense Zen ca D.T. Suzuki (Cercle de Livre). 13. Le Bouddhisme ca Entai Tomomatsu (F.Alcan). (Sch v Pht gio cn rt nhiu, nhng thit ngh nhng cun trn y u l la chn, nu c k, s gip ta c mt ci vn hiu bit kha kh v Pht gio). Sch Vit v Pht gio cng kh nhiu, ngoi nhng b sch ph thng ca Phm Qunh, Phan vn Hm, Thin Chiu, ta nn c tp ch Vin m (Hu) l tp ch v Pht gio kh nht trong nc t trc n gi. Sch Pht gio i quan ca Phm Qunh rt tm thng, ch dng ni lun l o c thng thng ca tiu tha. Sch Pht gio trit hc ca Phan vn Hm i khi dch sch Tu. Sch Pht gio Tinh Hoa ca Thu giang Nguyn duy Cn.

b) Lo gio: Sch Php: 1. Les Pres du Systme taoiste ca Leon Wiger (Cathasia). 2. La Sagesse Chinoise selon le Tao ca Ren Brmond. 3. Wu-Wei ca H. Borel (Ed. du Rochar). 4. LEsprit du Tao ca Grenier (Flammarion). 5. Le Taoisme ca Henri Maspro (Civilisations du Sud S.A.E.P - Paris). 6. Le Livre de la Voie et de la Vertu bn dch ca Stonislas Julien. (1812). Rt cng phu. 7. La Voie et sa Vertu bn dch o c kinh ca Houang Kia Tcheng v Pierre Leyris. (Bn dch kho gi c phn no kh vn ca nguyn tc). Sch Vit: 1. Lo T (1842) ca Ng Tt T - Nguyn c Tnh. Bnh lun sai lc nhiu v c nhiu thin kin ng tic. 2. Nam hoa kinh ca Nhng Tng dch. (Tn Vit H Ni). Bn dch ny ch dch ny ch dch st vn mt cch qu my mc m khng st . Khng cng d g c . Rt kh ng c. Dch sai nhiu. 3. o c kinh bn dch ca Nghim Ton (B QGGD). Sch c tnh cch gio khoa hn l ph thng. 4. Trang T Tinh Hoa ca T.G. Nguyn Duy Cn. (Khai Tr). 5. Trang T Nam Hoa Kinh bn dch c ch gii v ph bnh ca T.G. Nguyn Duy Cn. 6. Lo T Tinh Hoa ca T.G. Nguyn Duy Cn. 7. Lo T o c Kinh, bn dch c ch gii v bnh lun ca T.G. Nguyn Duy Cn. c) Nho gio: Sch Vit: 1. B Nho gio ca Trn Trng Kim. (Cng phu). 2. Khng hc ng ca Phan So Nam. Su sc nhng kh hiu. 3. Vng Dng Minh ca Phan Vn Hm (Tn Vit). Tm thng. Cha thu o phn hnh nhi thng ca hc thuyt. 4. i cng Trit hc Trung Hoa ca Gin Chi v Nguyn hin L ; cng phu, nhng thin v phn hnh nhi h, cha thng sut phn hnh nhi thng ca Trit hc Trung Hoa nh hai tc gi t th. Mt s nhn xt thin lch, v on v sai lm theo V ng. 5. Lch s Trit ng (5 quyn) ca Nguyn ng Thc. B sch kh cng phu. Tc gi bin chp rt nhiu, nhng ch chp qu nhiu m khng bit tm lc, cho nn kh c. Vn ti m m, l c tnh ca b sch ny. Tc gi li c ci bnh rt lng dng m khng bit tic li. Sch Php:

1. Textes Philosophiques ca L. Wiger 2. Les quatre livres ca Couvreur. 3. La Sagesse de Confucius ca Lin Yu Tang (Victor Attinger). Hay. 4. Le Yih King (texte primitive rtabli, traduit et comment) ca Ch. de Harlez (Bruxelles 1889). Nn tng trit hc Trung Hoa. Khng v Lo u Kinh Dch m ra. Sch Vit: Sch bn v DCH Vit Nam hin cng c mt s xut bn. Ti cng bit cn mt s cha xut bn, nhng c in rono v pht khng cho mt s thn hu. Dng nh hin trong nc c c mt phong tro nghin cu DCH, nhng cha c ng n nh cc nc u Ty. 1. KINH DCH, tc l CHU DCH I TON, do Ng Tt T dch (nh x.b. Mai Lnh). B sch ny gm 4 quyn, nhng ch in c 3, ri thi. Tc gi dch, khng phi v thch, m c l v li yu cu ca nh xut bn nn dch sai nhiu. Trong bo Tri Tn, ng Nguyn vn T im qua rt ng : tc gi cha hiu r DCH. l ci hi ca nhng sch dch thiu s say m v tm c (1944). 2. CHU DCH BN NGHA, do Nguyn Duy Tnh dch. Trung Tm Hc Liu xut bn. Dch sai ngha nhiu, thua xa bn dch trn y ca Ng Tt T. y l li dch ngha, ch khng dch vn. M ngha th ti m m. Khng r dch gi dch cho ai xem ? (1968). 3. DCH KINH, ca Nguyn Mnh Bo dch. Sai nhiu hn c 2 quyn trn. Sch khng cng dng g, nhiu sai lm to tt, mc d vn c Gii thng Vn chng Ton Quc. (1964). 4. MT NHN XT V KINH DCH, ca Nguyn Uyn Dim (V t x.b.). y ch l mt nhn xt, nh ta sch, nhng l mt nhn xt thin v : tc gi ph nhn vic m truyn thuyt gn cho Khng T san li Kinh Dch. Thi ca tc gi l thi ca mt chin s Duy Vt Bin Chng Lun cung tn. (1953) 5. THIN VN, ca Bi th Bch Trm, nh in Mirador (Hu) x.b. (1942). Tc gi dng khoa Thin vn hc Thi ty chng gii Tin thin v Hu thin Bt Qui. Nhng tc gi hi qu thin v khoa hc Thi ty, nn cho Dch l duy vt bin chng lun ca Trung Hoa. Dch khng duy g c, khng duy tm cng khng duy vt. N khng duy m hay duy Dng g c. N l mt th Nht Nguyn lun lm th, v Nh Nguyn lun lm dng, ngha l mt th Tng i lun, ly ch THI v TRUNG lm cn bn. 6. TM HIU KINH DCH, ca Bu Cm. Sch gm hai quyn, nh li ta ca tc gi cho bit. Sch xut bn tp I, nm 1957 nhng n nay tp II vn cha thy xut bn. Khng c g c sng nh tc gi loan, m mt phn quan trng ch li y ht t vn n t quyn sch ca Bi th Bch Trm trn y. 7. CHU DCH, do Phan So Nam dch v bnh ch. Sch dch theo mt li ring, khng dch vn m cng khng dch ngha, nhng trong khi bnh gii, ngi c hiu c r rng chnh vn. y l mt sch ch thnh ca mt hc gi uyn thm Dch hc, ring v phng din x th v chnh tr. Rt tic, phn H t thng h nhiu thin chng khuyt hm. Sch in khng c chm sc cn thn, nn c nhiu li chnh t quan trng. * * *

Nhng sch v trit hc ng phng ca n , ti xin gii thiu cc bn t sch Les grands Matres spirituels lInde contemporaine, Les trois Lotus, Boudhisme et Jainisme v Spiritualits Vivantes (Albin Michel). Cc bn hi ngay nh sch Adrien Maison-neuve, 11, Saint Sulpice, Paris (6).

Jean Herbert, Romain Rolland, Ren Gunon, Henri Maspro l bn hc gi uyn thm ng l nh hng dn ta trong con ng i tm nh sng ca trit hc ng phng. Tuy nhin, nn bit : l ci nhn ca Ty phng, rt cn cho chng ta l nhng ngi b ty phng ha kh nng n. Trit hc phi l ci hc cn bn cho cc th hc khc. Trit hc gip ta nhn chn c s tng i ca khoa hc, s hn nh ca khoa hc trong vn nhn sinh v nhc cho ta nh rng cn c nhiu gi tr khc na cng khng km quan trng. * * * Tuy nhin, hc trit l khng c ngha l lm con mt sch, nh vanh vch nhng g ca k khc ni, thuc lu lu nhng h thng t tng, nhng hc thuyt ca b gia, m em ra l e ngi. D l nhng k c cp bng tin s trit hc m ch l nhng k gii thuc lng t tng ca k khc, gii ci thut nh dai lp i ni li cho k khc nghe, ch khng bit suy ngh t tng theo mnh, k y cng vn l ngi cha c c trit hc. Hc trit hc l o to cho mnh ci khiu ham suy ngh, bit t tng, bit phn on, bit nhn xt vic i bng mt lung mt thng quan, bit tm hiu nhng ngh su kn bn trong cc s vt. Ti c nhiu ngi bn rt snh v trit hc, h li l ngi c nhng mnh bng cao. Mi khi ngi hu chuyn vi h, ti ht sc bc mnh v b gn l k mang u k khc m suy ngh. Bt c l mnh ni vi h nhng g th b h ct ngang v bo: l ca Hgel hay l ca Descartes. Tht l nhng ngi ng thng hi vi ci vn hc vn khng tiu ha ca h. ng Phan Vn Hm, trong bi ta quyn Pht gio trit hc c ni: Ti mun sao nh v ha thng 26 kia Trung K. Ngi sung sng ln vch cha bn cu tuyt diu: Kinh in lu truyn tm vn t, Hc hnh khng thiu, cng khng d. Nm nay tnh li: chng qun ht, Ch nh trn u mt ch nh. C hc, c hiu, ri c qun i ht, mi tht l nhp diu. Mi khng cu n ni sch. Mi thot c ln trn mt hc thuyt m iu khin nhng vn thuc v n, khng b iu khin bi hc thuyt hay bi vn . Jules Lachelier, chm v ca Emile Boutroux trng Normale Paris, lun v mt im n trong hc thuyt Spinoza c mt cu su sc: Pour comprendre un systme, la premire condition est dy entrer, mais, la seonde est den sortir. ( hiu ng mt hc thuyt, iu th nht l phi vo trong v iu kin th hai l phi ra khi n). Ngi c c trit hc khng phi l ngi cht trong cc chng sch trit hc, m l ngi bit thn ha ci hc ca mnh ri. Pascal ni: La vraie philosophie se moque de la philosophie. (Chn trit hc ch cn g n trit hc) *
26

Tc Ha thng Thch Phc Hu (1862-1949). (Goldfish).

C. BIT XC CM
Bit xc cm l iu kin ct yu to cho mnh mt c s vn ha su sc hn. Tht vy, ta thng gp bit bao k hc gii, bit t tng, bit phn on nhng dng nh c s hc vn vn mc tm thng miL ti sao? L v h thiu ngn la lng, h l nhng tm hn thiu hng hi, thiu say m v t thc mc v rt d di i vi bt k vic gS d h c cng hc hi ngy m l v phi tri qua nhng k thi kh khn. Bi vy, h phi hc go, ch hc v c nhng g c trong chng trnh thi m thi, nh ng mn no khng bt buc phi thi, th h dp li mt bn. Min cng v b bt buc nn h xem s hc nh mt phn s phi lm, khng g hng th c. n khi h tr thnh mt nh gio, h cng vn dy cho c dy. Khng phi bi dy ca h sai lm hay v thc, nhng h dy mt cch bun chn, lnh lng, h ch dy trong chng trnh, trung hc hay i hc, mt cch lt lo, khng gy c lng hng hi hm m ca hc sinh, cng khng truyn c cho hc sinh lng nhit thnh ham m hc hi g c. H thiu ngn la thing ca lng hng hi nhit thnh. * * * Ngi ta nhn xt rt ng: Thiu dc vng, kh m lm nn s . K thiu nhit i thnh l nh ng k tm thng . Hc m khng bit ham m, khng bao gi thnh cng. Lun ng c ni: Bit m hc, khng bng thch m hc, thch m hc khng bng vui say m hc. Lm sao to cho mnh mt tm hn nhy cm? Mt tnh cm di do? 1. Phng php th nht l sng cho ngi khc. Sng cho k khc l bit hi sinh cho k khc, ly hnh phc ca ngi lm hnh phc ca mnh, tc l bit cm v bit yu. K m khng bit yu ai c, khng bit thng thn phn ca nhng ngi khc ngoi ci thn phn ca mnh, tc l ngi sng mt i ch lo cho mnh thi, l ngi m tm hn cn ci, khng th l mt con ngi vn ha cao c. Ngi c vn ha cao l ngi c Tm v c Tr. Mt vn ho Php c ni : Nhng t tng cao c u do qu tim mnh m ra c. Chnh v lng yu nhn loi m Pasteur tm kim v pht minh v s phng thc cu nhn loi. Thch Ca, Jsus phi chng l nhng bc phi thng ch nh mt tm lng yu thit tha nhn loi hn ngi ? Ni th khng phi mun ni rng ch c lng yu nhn loi mi xui ngi lm nn nhng pht minh v i. C rt nhiu nh bc hc i ti li i phng s bc tin v quyn th th sao? Khng! Con ngi vn ha cao, trc nht phi l mt ngi xng ng danh hiu con ngi, ngha l trc ht phi l mt ngi Ti v c c, mt ngi qun t. Ngi ch c Ti m khng c c, chng phi l mt ngi ch c hi cho i m thi, t mnh li cng cha hon thin c s mng lm ngi ca mnh. 2. Phng php th nh to cho mnh mt mi cm xc di do, phi cy n vn ngh. Vn ngh lm tng gia xc cm ca ta bng cch khch ng n. Thi ca, kch, nhc, ha s gy cho ta nhng xc cm m thut di do. Thng ta gp mt cnh hon nn thng tm, ta hay em lng th ng cm, ri nhn ci au kh ca ngi, ta lin cm n ci au kh ca ta nh vy ta thy mnh bit cm v ra khi ci tm trng kh khan ca mt tm hn khng bit rung ng

Trn mn bc hay sn khu, kch s kho gy thng cm v lm cho lng ta bi hi xc ng n l ri l ch Nhng v tung hay l nhng v tung bt ta khc st mt, ta thy lng ta nh nhng v bit ng cm ci au kh ca k khc. C iu l k i xem kch m khc vn bit l mnh khc nhng cnh thng tm trong tng tng ch khng phi nhng cnh thng tm c thc. V th m ta a n hn nhng cnh thc ngoi i. Ta i hi ni ngh s ci ti to ra xc cm. Nhn loi u ngnh mt v pha cc ngh s l ti sao ? L v ai ai cng u mun sng trong mng, mun thot mnh ra khi mt ci i t nht, v v, chn nn bng cch lao mnh vo o vng. Ngh s s d c coi l cao qu ty ti ngh to xc cm ca h kho a ta vo ci mng n bc no v cng l mt s c thng tm thi ca ta i vi nhng au kh qu trng trn chn chng ca ci i thc t. Phi chng cu th hay l cu th lm cho lng ta xc cm. V truyn Kiu s d c a s a thch mt phn no phi chng cng v ct truyn cng nh vn chng tht l lm li cm ng? Trong chng trnh vn ha c ngi tr thc ngy xa c bn hot ng vn ngh l a Cm, K, Thi, Ha k ra cng rt l chu o. Theo ch ti bit, ngi hc thc ngy xa t thy c ngi no l khng bit lm th, khng thch ngm th. M th l mt ngh thut bao gm gn ht cc ngh thut. Thodore Bainville ni: Th l gm c m nhc, hi ha, iu tng, hng bin. V phi chng n l mt ngh thut bao gm y nht. V theo Lamartine, mt cu th hay phi gm 4 yu t sau ny: phi c cnh, c tnh, c t, c nhc. Ngha l n phi th hin c mt ci t cho tr no, mt ci tnh cho tm cm, mt hnh nh cho con mt v mt nhc iu cho l tai. Nh vy bn cu th sau y ca Nguyn Du: Bun trng ca b chiu hm, Thuyn ai thp thong cnh bum xa xa, Bun trng ngn nc mi sa, Hoa tri mang mc bit l v u. Bun trng ni c ru ru, Chn my mt t mt mu xanh xanh Bun trng gi cun mt ghnh, m m ting sng ku quanh gh ngi. phi chng l nhng cu th tuyt hay v n gm c bn yu t ni trn, c sc gi cm mnh lit. * * * Th hay l s khu gi, ch khng phi ch ni ht c mnh. Nhng ci mng lung, m mt cng kch ng c tng tng v lm cho cu th tr nn huyn o li k Ting n hay l hay d m Cu th hay l hay ch hm sc, li vn tt m hu thm trm man mc. Trong T B Hnh ca Bch C D c cu: Thy tuyn lnh sp huyn ngng tuyt, Ngng tuyt bt thng thanh tm yt. Bit hu u tnh m hn sinh, Th thi v thanh thng hu thanh.

Tm dch: Donh lnh ngt t mnh nh t, t chng thng tm ngt cung t Nh su nh ngn nh ng T ring hay gp ting t mun phn. (V Danh dch) Th, thuc v tm cm hn l l lun, v vy c k khuyn nn c th bng con tim hn bng khi c. Li khuyn y, k ra cng c l. * * * Con ngi u phi ch sng bng L, m cng phi sng bng Tnh. Mt i sng m ngi ta ch ngh n n, ng, lm vic m lng mnh khng bao gi bit n nhng xc cm mnh lit ca tm tnh, th d chn lm sao! Mt nh tr thc c vn ha cao m khng bit thch th, hoc khng bit lm th, khng bit th no l mt cu th hay v hay ch no ti cho l mt iu thiu st ng tic. C nhiu k vu cho Th l m mng, l huyn o, l l lng trn h khng Nh vn Ernest Bersot tr li: Ngi ta thng tin tng rng Th l gi di bi n bin th tt c nhng g n m n; ngi ta lm: Th, khng phi l gi di, n chnh l chn l y, nhng l th chn l mnh lit hn ci chn l trong i sng tm thng. 27 Theo Lamatine, Th l mt s an i tm hn mnh bng nhng ting khc nc n ca qu tim. N l ti ng ku thng, rn r ca tm hn. Bi vy Anatole France m ni: i Khoa hc khng quan tm g n vic lm vui lng hay lm bun lng ai c. V vy, n khng c lng nhn. Th lm cho ta say m ngy ng an i v v ta, cho nn n cn cn t, thit hn l khoa hc. 28 Nh bc hc Darwin, lc v gi, than th v mt hng th v m cm: T my nm nay ti khng th c c mt cu th no c Ti cng khng th c Shakespeare li cng khng cn a thch ha v nhc na Than i, mt nhng hng th y l mt mt ngun hnh phc c th rt nguy hi n s thng minh v tnh tnh ca mnh bng s lm gim mt cm xc ca tm hn. 29 * * * 3. Phng php thc ba l bit sng mt mnh trong c tch, gia cnh vt thin nhin. Sng trong x hi, ngi ta v n nhau m phi b bt buc sng trong gi di. C mt gin nghi l gi to bt buc ta phi dp tnh cm ta qua mt bn, t v lnh lng v c gi v trm lng b n. Chng nhng ta khng c quyn bc l bn tnh ca ta, li cn b phong tc, tp qun x hi lm thin i v li phi thay vo bng nhng c ng, nhng cm tng m x hi, thi thng chp nhn, d l tri vi tm cm ca ta. Ci sng phin phc, nhn nhp ca kinh thnh d lm kh ho tnh cm thanh cao ca ta. Sng trong c tch l dp hay mnh sng tr li trong s thnh thc vi ci lng.
27

On croit trop souven que la posie est un mensonge, quelle alire tout ce quelle touche, on se trompe: elle nest pas un mensonge, elle est la vrit mme, mais la vrit plus forte que celle de la vie vulgaire. 28 La science ne se soucie pas de plaire ni de dplaire. Ell est inhumaine. Cest la posie qui charme et qui concole. Cest pourquoi la poesie est plus ncessaire que la science. 29 Vie et Correspondantes de Charles Darwin p.104 (Trad. de Varigny).

Trong nhng lc m vn minh tr nn phin phc nht c l l nhng lc m lng ngi cm thy ham thch ci th sng trong nhng cnh thin nhin c tch nht. L v ci i sng qu gi di v rng buc trong mt cuc i qu nhn nhp khin lng ta cng khao kht s sng trong yn tnh, thnh thc v t do. Sng c nm ba ngy trong thn qu, ni mt lng mc xa xi ho lnh em li cho tm hn mnh mt liu thuc thanh lng v gii thot (12). Li na, nu cnh vt thin nhin cng g gh hng v th s tm b tinh thn li cng thm su mnh. Con ngi ng trc nhng cnh tng bao la bt ngt, trc nhng lng lng t nhin v cng v i dng nh lun lun lm le chm m ta trong vc su hay nghin nt ta nh tro bi th nhng bng gi tr sai lm ct cao bn ng ca ta m ta sng hng ngy, trong x hi ph phim xa hoa, bng bin ln v c khi mt hn ni tm hn ta. Trc cnh vt v cng hng v, con ngi cm thy nhng cao vng ca mnh u l ti tin khng u. Mt th tnh cm thanh cao su sc xm chim tm hn ta v nng n cao ln trn nhng vng cao nht ca tinh thn Kh tng nh chim phng hong trn my xanh th nhng li hi cn con khng cn ng c tm na Thnh Bernard c ni: Anh s tm c mt ci g rng ri hn v su thm hn trong nhng cnh rng hoang vu vng lng hn l trong sch v . V vy, ta thy, cc bc o hc cao thm thng l nhng k thch sng trong nhng cnh non cao rng thm, chng phi trnh i m l v hp vi tm hn thin v hng ni ca mnh hn. K no thch sng mt mnh, bao gi cng l n gi thm trm su sc hn k thch sng trong nhn nhp tng bng ca b bn, hi h nh hng ca thin nhin i vi tm hn tht l r rt nh ta bit qua khi bn n trc y nh hng ca a l i vi tm tnh con ngi. Ngi xa tin ni a l cng c mt phn no ng vi tm l ni trn. Hng Lnh sn cao, Song ng hi khot. Nhc ng minh thi Nhn ti t pht 30. Hoan Chu (Nguyn Thip) Vn ho Andr Maurois cng c ni: Nhng ngi lm vic nhiu, nn thnh thong sng mt i sng n dt H tm v nh qu, bn sn ni, hay nhng bi b vng v xa hn vi mi lin lc, t chi c s luyn i tm tnh cng b bn. Trong mt khung cnh rng ri bt ngt nh th mi thch hp vi tm hn ca h c. gia s nhn nhp tng bng ca cc th ln, th mt tung ht, mt bi bo, mt cu chuyn ngi l i mch cng s thnh ra iu quan trng, ln t c cng vic ca ta, c tnh cm ng n ca ta. Nhng di cnh tri sao mnh mng bt ngt, nh ng chuyn vn vt y phi ch m ln mt hn trong bng ti. Trong s im lng ban m v trong s im lng ca tm hn, trn nhng khong bao la man mc th m s ph phim v gi tr u b gt b ht, v ta c th xy dng c i nhng cng trnh lu di. S tnh mch khng bao gi lm hn yu con ngi u.(12)

30

Dch: Cht vt Hng Sn/ Mnh mng Ng Hi/ Trong sng gp thi/ Nhn ti bng pht. (Theo V Quang, Nghi Xun tnh t tnh ngi, http://www.bleudethuy.com.vn/nghi-xun-tnh-dat-tnh-nguoi/ .(Goldfish).

CHNG TH TM

MT VI NGUYN TC LM VIC
I
Nguyn tt th nht l i t ci d n ci kh, v phi tin s thnh cng. ng t mc ch ca mnh cao qu, qu ci kh nn g v phng tin ca mnh. t cho mnh mt mc ch qu cao ri khng th t c tht l mt vic lm chng nhng v ch li cn nguy him l khc. L v s tht bi s git mt lng tin v lm t lit sc c gng ca mnh i. Goethe th ng khuyn cc nh th tr tui nn lm cc bi th ng trc kh i vit n nhng thin anh hng ca. i vi mt tc phm to v phin phc, hy bt u vit nhng phn d nht trc. Nu con ng qu di, khng sao i mt mch c th tt hn l chia n ra tng on v thi hnh cho xong tng on mt . Ngi ng tr cho ci g cng d, ri b tht vng; ngi n hn cho ci g cng kh, ri khng chu lm g c; ch c ngi thng minh mi bit rng khng c g l d dng c, nhng vi s c gng v bit phn phi t chc, th ri vic g cng s tr nn d dng tt c. D nhin, u phi lm vic mi gi mt ngy m ta c th tr thnh mt i thi s. Phi c nng khiu. Nhng c gng mi th cng c khi thin ti ch l mt s kin nhn lu ngy m thnh.(12) * * *

II
Nguyn tt th hai lm vic c hiu qu l phi lm vic u u, khng nn gin on. Nh vn Emile Zola c cho kh trn phng ng cu ny : Nulla dies sine linrea c ngha l khng mt ngy no m khng vit mt hng. Tht s th mi ngy ng vit c c nghn hng ch, nhng cu chm ngn trn y l m khu hiu rt hay bt buc t mnh lm vic ng gi v u u khng gin on. ng bt chc vic lm ca nhng k lm vic sut ngy sut m, ri nm khng chng cng ng c hai ba tun l sau. y l mt nguyn tc lm vic rt hay cho bt c mt s hc hi hay lm vic no. C ngy no cng hc mi lm pht ng h thi, nhng ngy no nh ngy ny, khng bao gi sai chy. l mt thi quen rt tt cho nhng ai mun lm nn vic ln v cng l mt phng php luyn tp ch. Lng Khi Siu, trong m Bng Tht c vit: H Vn Trung khi trong qun, mi ngy u c Thng Gim mi t. Tng Vn Chnh khi ti qun mi ngy u vit nht k vi mc, c th vi bi, nh c mt bn. L Vn Trung mi ngy dy sm vit theo Lan nh mt trm ch. Sut i h, ly lm thng thng, ngi thng tnh thy th, h chng cho rng nhng s tiu tit y khng c lin lc g n vic ln sao? Nhng cc ngi y u hiu ng rng t ra cc php tc c chng mc v lm theo lun lun mt cch khng sai chy, tht l mt s to tt nht ca phm gi con ngi. K kho quan st u xem xt mnh lc tinh thn con ngi bng cch y.

S lm vic, c ngy ta hng hi, c bui ta u oi, b ph Nhng kinh nghim cho ta bit rng, d c hng hay khng c hng, phi t mnh cng quyt t cho mnh mt k lut l phi ngi ti bn vit, cm cy vit ln ri th ci my ca ta bt u m li v m my chy nh thng. ng bao gi t nh: Hm nay thy trong mnh kh ng mun lm vic Vy hn ngy mai!. l cch nui dng ci tnh li bing ca ta m thi. Bn vit ca ti bao gi cng sn sng giy mc c. Vit ca ti lun lun y mc. Thi dng biu cng chng trnh lm vic ghi r chiu hm qua nhng g ti lm sng hm nay Tt c u sn sng ch i ti. Ch ch c ti n ngi l tt c gung my bt u lm vic theo mun. * * *

III
Nguyn tc th ba l bt c hc mn no phi khi u bng nhng yu t u tin ca mn hc y, ngha l khi hc li nhng cn bn s ng v ng bao gi nhy giai on. Phn nhiu nhng tht bi v tinh thn u do s khng bit xy p vng chc cho nn tng hc thc u tin ca ta. Mt phn ng chng ta ngy nay thch h nhy giai on, hc tt. H mun nghin c cu n cc khoa hc phc tp v nhng vn ht sc gay go trong khi h khng hiu g ro v hnh hc v i s hc s ng. C nhiu c cu bn lun n Einstein m cha hiu ni Euclide! (13) * * *

IV
Nguyn tc th t: Bit la chn. Bit la chn, l bit la chn nhng cng vic no hp vi kh nng ca mnh. V mt khi la chn xong th hy can m thc hin cho k c mn mnh la chn. Ta ch c th l mt nh vit tiu thuyt, hoc mt nh i thng gia hay mt nh chnh tr, nhng ng cao vng mnh s kim lun c ba, tr ra nhng k phi thng. Tuy nhin, nu ta qu chm ch vo mt vic g th ta cng phi thnh thong bit gii tr bng cch thay i cng vic lm. Ignace de Loyola khuyn cc tu s dng Gia T u tin ng bao gi lm qu hai ting ng h vo mt cng vic. nh trng thi dng biu khng bao gi cho dy lun mt mn sut ba ting ng h. l mt nguyn tc lm vic rt hay. Trong i ta phi c mt trung tm hot ng duy nht v t ra cng c vi trung tm hot ng ph thuc.(12) * * *

V
Nguyn tc th nm l phi bit qu thi gi lm vic ca ta v t cho n thnh mt k lut i vi ngi lm vic, cn phi c bn phn l gt b nhng k lm mt thi gi ca mnh, tc l nhng k ph quy ta. L , nhn nhc i vi h u l nhng li lm nng. Phi ht sc gt gao i vi hng ngi ny, n rc h tc l mnh t ph hoi i mnh . Goethe khuyn ta: Phi tuyt i sa dy nhng k n quy ry ta cho h mt ci thi n lm rn mnh m khng cho hay trc. H ch n bt ta phi nghe chuyn ca h Ai mun lm vic ch li cho i phi coi chng ng b k y n quy ri. Khi gp phi trng hp c k xng vo phng ng lm vic mt cch trn tro, th thi s gi mt thi ht sc lnh lt lm cho h phi tht vng ngay: Goethe ch chp tay sau lng, khng ni mt ting g c. Nu khch l mt ngi danh gi th Geothe ch lm b ho hen v thnh thong: H! H!... cho qua, th l cu chuyn t ngang. i vi th t, thi s chia ra lm hai loi: th xin x cu cnh th ng ling vo st giy, ch th no gip ng c c c hi tin thm th ng mi chu tr li. ng li thng ni: A, thanh nin! Cc anh khng bit gi tr ca thi gi ! (12). K ra cch c x y c th xem l tn nhn tht, v cng c khng bit bao bc v nhn sn sng lun lun tr li cho tt c mi ngi cn dng n mnh, trong c rt nhiu k ng thng h v ng nng ch . Nhiu ngi cho rng cc h c x ca Goethe i thiu hn lng nhn, nhng s thiu lng nhn y gip cho ng li cho hu th nhng tc phm nh Faust v Wihelm Meister. Thc s, k no t mnh cho k khc xm chim s b xm chim, v rt cuc ri cng s khng li c cho i mt cng trnh g ng k. K no ham m lm vic phi bit t khc tt c mi vic nhm, lm ph thi gi qu bu ca mnh, nh nhng cuc hi hp, tr chuyn, tn ho v khng u. Goethe li cn khuyn ta ng quan tm n thi s, nu t mnh khng c phn s g thay i c cuc din x hi. Nu mi sng u ph mt mt vi gi ng h theo di tin tc chin tranh ngoi tn xa xm mt bn kia th gii, suy ngh vn v v nhng hu qu tai hi ca thi cuc c th xy ra trong khi chng ta chng phi l mt nh chnh khch, mt v tng lnh hay mt k gi hoc khng phi l g g c th liu chng ta c lm vic g c cho x s khng, li cn lm mt thi gi qu bu mt cch rt v ch trong mt cuc i sng ngn ngi v ch c sng mt ln thi (12). K lut qu thi gi ny bt ta cng ng cho tnh cm khng u lm ph tn thi gi kh kim ca ta trong khi ta ang lm mt cng vic quan trng. Ci ngha cao c v i sng ca mt bc nam nhi khng phi trong nhng mi tnh cm cn con, ch lm tn mt thi gi v ch. Ngi quyt tm lm nn i nghip cn phi bit hi sinh. C nhiu bn trai y nha sng, y thin ch, y kh nng lm vic v hc hi li b mt thi gi qu bu ca mnh bn n nhng mi tnh u li ca cc bn gi lng mn. Ngi n b l mt cm by, k no sa vo u hng c cuc i mnh. C bao k hc thi li v nhng tnh cm khng u, nh phi lm hi c mt i mnh v mt vi c nh nhnh! Phi dm hy sinh tnh cm mnh cho nhng cng trnh quan trng hn. c tiu s cc bc v nhn anh hng ta thy r rt iu ny: h khng bao gi i tnh h trn s nghip. Nhng bc nam nhi m i h ch bit nung chiu theo tnh cm, ph thi gi lm vui lng ngi n b, sut i s khng lm nn i nghip g c v c khi v th m tan nt c tng lai mnh l khc. Bi vy, ngi n b, s lm nn s nghip cho chng, gip cho chng t thnh s nguyn bng s hi sinh, khng i hi ni ngi n ng phi v

mnh m lm m nhng thi gi qu bu trong khi lm vic. B v ca Edison l gng t mu mt ngi n b ca mt bc v nhn. B knh cn tn trng nhng gi pht lm vic ca chng nh mt ci g thing ling bt kh xm phm, v sut i khng bao gi i hi chng phi chiu chung mnh m lm mt thi gi qu bu ca chng. * * *

VI
Nguyn tc th su: Bit dng thi gi lm vic v tit kim tng pht mt. Thi gian i vi mt k li bing th di l th bt tn, h tm cch git thi gi m git khng sao cho ht. Tri li, i vi nhng k ham lm v ic v hc hi th ngy gi rt eo hp v cng. Mt i sng nh ca Pascal hay Spinoza tuy rt ngn ngi nhng tht l phong ph l; tri li c nhng cuc i di l th m v v kh khan nh bi sa mc. Thi gian lm vic rt l ngn. Nu k 60 nm l hn, m phi tr li tui ca lc u th, nhng gic ng th ch cn li bao nhiu nm? Ba mi nm l cng. Th m nu li tr bt trong s 30 nm y nhng thi gi tm ra, n ung, tiu ha, au m, mt mi, nhng cuc ving thm, x giao, tn nhm, th t, ngh h cng nhng thi gi b k khng nhng n quy ri th cn li bao nhiu nm lm vic bng tr? Mi hoc mi hai nm l nhiu nht! Kinh khng cha? Nhng k b ngh nghip rng buc, u tt mt ti th d nhin khng sao cn c thi gi nhn ri. i vi h, i sng tri chy mt cch lnh lng t nht v khng g gi l c t tng c! Nhng gi s bn l mt sinh vin, bn l ngi c phc hn nhiu v c nhiu u i v bn c c thi gi t do lm vic v hc hi, bn th tnh li ngy gi lm vic tht ca bn c l bao? Nht l trong nhng gi bn lm vic, thi gi lo tm t in, chp bi, ni chuyn kho, c sch nhm hay nht bo thi gi lm vic ca cc bn thc s cn c l bao? Gii lm l hai mi pht trong mt gi l cng. Nhng hai mi pht y cn phi m suy ngh, nghin ngm, em tt c ngh lc vo vic lm khng xao lng. Trong thi gian hai mi pht lm vic ca ta trong mt gi y, ta c mt n na khng? Thiu g c hi bt thng n lm cho ta b xao lng m b ngng cng vic. Mt con rui rt trong bnh mc cng l mt c hi ta b xao lng. Con mo ku trn mi nh Cnh ca b gi p mnh Mt chic xe hi u li trc nh m my vn chy u cng l c hi ta b xao lng. Trong khi i tm mt ch no t in li cng c khi b quyn r m lic mt xem my ch k bn, hoc nu l mt quyn t in c hnh nhiu lm sao trnh khi khng xao lng m nhn sang cc hnh bn cnh Ri n lt c mt t bo n nh, mnh cng ngng i mt cht xem qua cc tt C g u ch vi pht thi l xong! l cha ni n nhng m mng phiu lu theo s khu gi ca vi danh t quen quen ! (10) Littr 31 lc ban mai, khi ng ch ngi bi phng lm xong cng vi c dn dp, ng vit bi ta cho b t in khng l ca ng. C nhng pht ng h k l b m ngi bit tit kim thi gi li dng n lm c nhiu cng trnh to ln. ng dAguesseau thay v ry r, bt bnh b v c tnh chm chp bt ng lun lun ch i lc gi n, ng li dng

31

Son gi b T in tr danh: Dictionaire de la langue francaise.

nhng pht i ch y m vit mt quyn sch. Ngy kia, ng a cho b quyn sch y v ni: y l nhng mn n u ba ca ti y (11).

* * *

VII
Nguyn tc th by l h lm vic g th hy lm cho hon tt, ng phi tr li mt ln th hai. l mt thi quen rt tt cho tt c mi cng vic. Chesterfield trong mt bc th gi cho con c ni: Khng c g d bng, min l ch nn lm mt vic thi v ng bao gi qua ngy mai vic g ta c th lm ngay by gi.(13) Vic g cng vy, hy t t m lm, ng lm hi h, vt chc, lm mt cch tc trch m phi lm mt cch ng hong dt khot vi tt c tm hn. Phi tp quen ci tnh ny: khng bao gi chu lm mt vic g m lm cho c, min cng, cu th v phi lm li mt ln th hai. Khng T c ni: Hc cho rng, hi cho k, phn bit sng r, lm cho ht sc. C iu khng hc, nhng hc iu g khng hay, khng thi. C iu khng hi, nhng hi iu g m khng bit, khng thi. C iu khng phn bin, nhng phn bin iu g m khng minh b ch, khng thi. C iu khng ngh, nhng ngh iu g m khng ngh n ni, khng thi. C iu khng lm, nhng lm iu g m cha tn lc, khng thi. Ngi ta dng cng mt, ta dng cng mt m khng c th phi dng cng gp trm, ngi ta dng cng mi, ta dng cng mi m khng thnh th phi dng cng gp nghn n k c mi thi. Nu qu theo c o y th tuy ngu ri cng thnh sng, yu cng thnh ra mnh. (Trung Dung) 32 . * * *

VIII
Nguyn tc th tm l mun lm vic cho n hiu qu phi c mt sc khe di do. Mt thn th trng kin l iu kin ct yu cho mt tinh thn sng sut. Bnh hon l mt tr ngi to tt cho s lm vic bng tr c. Ti c nhiu bn vn, ngy nay ra ngi thin c v lm vic khng nguyn tc, khng bit gi gn sc khe. H lm vic ban m vi ch tu v c ph, thuc l Sng trong nhng cn phng ti tn, khng khng kh, v vy, bnh tt dy ln v cp mng sng h trong lc tui mi va ba mi, tng lai ang y ha hn C ngi bo: Ba iu kin c thnh cng l: Ti hoa, sc khe v may mn!. Li ni y gm cng ch l. Epicure c ni: Mt thn th khng au, mt tinh thn khng lon, l chn hnh phc ca con ngi. Tht vy, c c mt tinh thn khng lon

32

Bn dch ca trn Trn Trng Kim (Nho Gio 1).

cng nh mt phn no ni mt thn th khng au. nh hng ca sc khe i vi tnh tnh v t tng ca ta u phi l thng! Nh vy, iu kin u tin ca s thnh cng l c mt thn th trng kin. V mun c nh th, d nhin l phi c nhng iu kin sau y: n ung y , b dng, nh nhn; vn ng thn th va va, ng nng nhc lm; thng sng ngoi tri c gi, nng v nht l c c nhng gic ng ngon lnh. S vui v cng l mt liu thuc b nht. Gic ng l quan trng hn ht. Nhng ng ng thi qu, nht l ng nng. Ng nhiu qu lm cho mu chy chm li, lm cho cm gic nht ln v c thng minh thm nng n u oi. Nhng, ng va ly li sc khe l cn nht. V s gi phi ng th khng sao nh c, n ty ma, ty cng vic lm nng nh, ty s mt mi nhiu t Chnh mi ngi ty nhu cu m t nh ot ly. Nhng nu mnh cm thy mt ng, th phi ngng lp tc cc cng vic lm bng tr c, v hy i ra ngoi ch thong kh . S mt ng, nu khng phi do s dng cht kch thch thn kinh nh ru, tr hay c ph cng thuc l hoc v n qu no, th l triu chng ca s lm vic qu . Khi no ng li c th mi nn bt u lm vic li. Nhng lo u, cng l ngun kch ng lm cho ta mt ng. Ngoi tri rng, i bch b, gip cho mu chy mnh, rt c li cho s trm t mc tng. Nh nhc s i ti Beethoven thng thch lu ng ngoi ng rung, c khi i sut ngy qun c gi n. Trong khi , ng bin chp tt c nhng g hay hin ra. Cicron cng thch lm vic bng cch i chi ngoi tri. Spencer cng ni: Ti thng lm vic bng cch i rong ngoi rung. Trong khi ti i th u c ti lm vic mnh lit. Stuart Mill thut rng phn ln quyn sch Logique ca ng c nghin ngm trong nhng lc i lm vic m phi i bch b n s. Lm vic ban m l nguy him nht. ng bao gi thc khuya, sau 10 gi m l phi ngng lm vic ngay. Khng c g nguy hi bng ngh ngi cng vic lm bng cch tiu pha sc khe mnh trong cc tim nc hay cc rp xin. Nhng gi ngh, cn tm cch tiu khin ngoi tri tt hn, nhng cng ng qu phung ph sc mnh trong cc cuc th thao qu nhc mt.

KT LUN
Ngi hc thc, tc l ngi th bit t m tht bit nhng g mnh bit, cn nhng g mnh khng bit, th cng bit r l mnh khng bit. Khng c s dt nt nhc nh bng tin tng rng mnh bit trong khi mnh cha bit. Vn ha l mt vn thuc phm ch khng phi thuc lng. Tuy nhin, cng bit rng cng hay, cng bit su cng qu. Mt ci hc v b rng m km v b su, l mt ci hc nng ni ph phim. Mt ci hc v b su nhng km v b rng, l mt ci hc cu chp hp hi. C hai u l thiu st c. C c mt ci hc rng ri th trnh c nn thin kin chp nht. C c mt ci hc chuyn mn th ci hc ca mnh mi bin thnh thc dng. iu ha c c hai li hc y l thc hin c mc cao nht ca cng trnh vn ha ca mnh. c sch v bit c sch rt cn, nhng chnh mt thy tai nghe, bit nhn xem v quan st, bit suy ngh v ph bnh nhng s vic chung quanh ta hng ngy li cng cn hn. Ci li ca sch l gip cho mnh suy ngh, ch khng phi suy ngh th cho mnh. Hc khoa hc v trit hc rt cn, nhng o to cho mnh mt tinh thn khoa hc v trit hc li cng cn hn. Mi ngi, ty kh nng, ty phng tin, ty tnh kh, ty khuynh hng phi bit t mnh tm thy mt phng php thch ng cho ring mnh. Tht vy, s d khng ai gip ai c l v khng ai ging ai c nh Jules Payot ni (11). V cng v tin tng nh th nn ti ch nu ln nhng nguyn tc m khng dm a ra nhng th nghim ca bn thn. Ti li cn mun ni thm: Khng ai bt chc ai c, v khng ai ging ai c. Socrate ni rt ch l : Ti khng dy ai c c, ti ch khu gi m thi. Hc cng nh n. Tuy l cn thit cho tt c mi ngi, nhng khng phi mn n no cng hp cho tt c mi ngi. C k n mau tiu, c ngi n lu tiu: sc tiu ha ca mi ngi mi khc. Ln n khc, nh n khc; mnh n khc, au n khc; x nng khc, x lnh n khc. C phng php hc, li cho ngi ny, nhng khng li cho ngi kia. Ai tng i dy hc u bit rng phng php dy phi ty tng c nhn m p dng. Nh gio dc phi nh ngi trng cy. Cho nn ngi Ty phng dng ch culture 33 ch v vn ha. Mi loi cy u c nhng nhu cu khc nhau, cn s chm nom sn sc khc nhau. * * * Ni th d nhng lm c by nhiu thi, u phi cn d na. Tri d, hnh nan hay tri nan, hnh d? Theo ti, c hai u kh c. Hc u phi l cng vic ca mt thi k cp sch v trng, thp nin ng ha m thc ra, phi l cng phu thc hin ca sut mt i ngi. Hc l mt vn khng bit lc no l cng. Cn sng gi no, cn phi hc gi ny. Nhng, hc m khng ha c hi cho tinh thn, cng nh n m khng tiu, c hi cho sc khe. Ngi c hc thc l ngi thn ha ci hc ca mnh. Bi vy, hc m n
33

c ngha en l trng trc

mc gn nh qun ht c sch v ca mnh hc y mi gi c l ci hc tinh ngha nhp thn. Vn ha khng l quy s hu ca bt c mt dn tc no : nhng quyn Bible, Koran, n Bhagavad Gita, o c Kinh, Dch Kinh, Hoa Nghim Kinh khng phi l ca ring ca mt mu da, mt dn tc, mt th h no c. N l kho tng chung ca nhn loi. V ngi vn ha cao cng khng phi l ngi ring ca mt mu da, ca mt dn tc hay ca mt th h no c, m l mt ngi hon thnh s mng con ngi ca mnh, trong nhn loi.

PH LC

LI HAY P
1. Thin ti, chng qua l mt s nhn ni lu ngy. (A. DE VIGNY) 2. Khng c ci g l d nhng ci g ri cng s tr nn d, nu ta bit tr ch kin tm. , (ANDR MAUROIS) 3. iu m ti bit chc hn ht l ti khng bit g c. (SOCRATE) 4. Bit m hc, khng bng thch m hc; thch m h khng bng say m m hc. c (LUN NG) 5. Mi ngi iu phi nhn hai th gio dc: mt th do k khc truyn cho; mt th, quan trng hn, do chnh mnh to ly. (GIBBON) 6. S dt nt l m ti ca tm hn, mt m khng trng m cng khng sao. (CICRON) 7. Gi tr ca mi ngi u ty l tng cao thp ca mnh theo ui. (P. HYMANS) 8. c sch m tin c sch, th ng c sch cn hn. (MNH T) 9. S phu ba ngy m khng c sch th soi gng mt mi ng ght, ni chuyn lt lo kh nghe. (HONG NH KIN) 10. Hc m cha thy vui th cha gi l hc. (T M QUANG) 11. c sch m con mt khng tinh, th l vi dp ci kh tm ca ngi xa. (C NGN) 12. Mun cho thn khng bnh, trc phi cho tm khng bnh. (TUN SINH TIN) 13. Ta c tai, mt, ta nghe, ta trng; ta c tm t, ta suy, ta ngh; i vi ngi xa, c lc ta th nh thy, c lc ta knh nh bn, cng c lc ta knh ch khng chu. Ta theo l, nht quyt khng lm ti t c nhn. (LNG KHI SIU) 14. Tui tr khng gng sc, gi c phi ngm ngi. (C THI) 15. Ngi khng c ch nh thuyn khng li, nh nga khng cng: tri git, lng bng khng ra th no c. (VNG DNG MINH) 16. Bit khng phi l kh. Lm mi l kh. (KINH TH) 17. Kh quyt khng vn dng th bnh. Tinh thn khng vn dng th ngu. (LC CU UYN) 18. Ngi ta ngu n u cng cn dy c; M khng n u cng phi dy thm. (TRN HONG MU) 19. ng tuy gn, khng i khng bao gi n; Vic tuy nh, chng lm chng bao gi nn. (TUN T) 20. Ti cao m khng hc, vn cha l hon ton. (THIT UYN) 21. i chng c vic g l chng phi kh nhc m lm nn. (VN TRUNG T)

22. Trm ln nghe, khng bng mt ln trng thy. (TRIU SUNG) 23. Vic i, c vic khng nn bit; C vic khng nn qun; C vic khng nn khng qun. (NG TUY) 24. Nn khng chc, m tng cao: s h hi nm sn . (HU HN TH) 25. C yn tnh mi ny ra tinh thn; C tinh thn mi ny ra tr lc. (H LM DC) 26. Ngi i hc ng lo khng c ti, ch lo khng c ch. (DIM THIT LUN) 27. Khng g ngho bng khng c ti, khng g hn bng khng c ch. (UNG CCH) 28. Khoa hc m khng c lng tm l s bi hoi ca tm hn. (RABELAIS) 29. Bt c s hiu bit g cng u do quan st v kinh nghim m bit. (SAINT BEUVE) 30. K no t mnh cam lm thn phn con trn, c nn than th v sao b ngi ch p trn u mnh khng? (KANT) 31. H mun, l c. (C NG) 32. Vi thi gian v kin nhn, l du s thnh si t ng nh. (TC NG BA T) 33. La sch m c cng nh la bn m chi: Phi coi chng bn gi. (DAMIRON) 34. Ch nn c sch gip ta t tng m thi, ng c sch khi phi t tng na. (GIBBON) 35. Qu kh khng khc no cy n ni ngng ca tng lai, lm tan bt mt t bng ti bao ph n. (LAMENNAIS) 36. C ba th dt: Khng bit nhng g mnh phi bit; Bit khng rnh nhng g mnh bit; V bit nhng g mnh khng nn bit. (LA ROCHEFOUCAULD) 37. Chnh nhng g chng ta bit cn tr khng cho ta hiu nhng g chng ta cha bit. (A. DAULES) 38. Tinh thn khoa hc chng nhng l mt tnh tt, n l mt c hay. y l s lim s ca tinh thn v t. (E. GOBLOT) 39. Ph bnh, khng phi l chng i. (REN LALOU) 40. Ci hc lng chng, ho nhong v cha tiu ho cn t hi hn l s ngu dt: n lm suy nhc c phn on v gim bt lng o c. (ANDR LALANDE) 41. Nh ph bnh l ngi bit c sch v ch dn cho k khc bit cch c sch. (SAINT BEUVRE) 42. Phn s u tin ca nh ph bnh u phi l ng vai mt bc thy m sa tr nhng a hc tr kh dy, m l phi phc v, v c th tm tt trong ba danh t ny: thng cm, soi ng v truyn b. (LOUIS LE SIDANIER) 43. Ti vit l cho t tng ca ti c sng t thm. (R. DE GOURMONT) 44. Ngi khn, kho la chn s hiu bit m khng chng cht s hiu bit. (B DE LAMBERT)

45. S ng tn thng ca mi ngi cha hn l mt s m bo thit thc cho s trng tn ca mt tc phm. Nhng nh vn nht n c ngi ta a thch thng li l nhng nh vn mau b lng qun nht. (A. GIDE) 46. C loi sch ch cn c pht qua thi; C loi nn c ngu c nghin; C mt s rt t cn phi c mt cch nghin ngm v suy t. (FRANCIS BACON) 47. Thi gi ngi ta dng bn chuyn phim, c c mt tc phm mi ngy. (PRAGNER) 48. Gi tr ca tui cao rt cn cho bn iu sau y: 1. G gi bn la; 2. Ru c ngon ming; 3. Bn c nn tin; 4.Tc phm c nn c. (FRANCIS BACON) 49. C hc vn m khng c o c, l ngi c; C o c m khng c hc vn, l ngi qu. (LA T PHC) 50. V khoa hc hy chn nhng tc phm mi nht; V vn chng nn c nhng tc phm c nht. Vn chng c in bao gi cng vn tn k. (EDWARD BULWER LYTTON) 51. Nu ti c quyn th, ti s em sch m gieo rc khp mt a cu nh ngi ta gieo la trong lung cy vy. (HORACE MANN) 52. S gn gi vi sch an i ti trong cnh gi c c. (MONTAIGNE) 53. Trong con ng hc vn, h khng tin l li. (M. ROUSTAN) 54. Tin vn t vo cng vic g cng khng li bng t vo vic mua nhng sch hu ch. (H. N. CASSON) 55. c sch l ni chuyn vi nhng ngi thnh tht nht ca nhng th k qua. (DESCARTES) 56. C gng m vit ra t tng ca mnh l phng php hay nht suy tng. (MIGUEL DE UNAMUNO) 57. Nhng iu chng ta bit snh vi nhng g chng ta cha bit ch l mt git nc i vi i dng. (NEWTON) 58. Gp mt quyn sch hay, nn mua lin d c c hay khng c c, v sm mun g cng s cn n n. (WINSTON S. CHURCHILL) 59. Gm tuy tt, khng mi khng sc; Ti tuy hay, khng hc khng cao. (TC NG) 60. K s cn phi c kh ln lao, v kin thc rng ri. (BI HNH KIM) 61. Ti c chng nhng cho tr thc m mang m cn cho tm hn thanh thot na. (EUGNIE DE GURIN) 62. C nhng quyn sch m phn p nht ch l ci ba v ci lng. (CH. DICKENS) 63. Hc rng iu g, khng bng bit phn ct yu ca iu y; Bit phn ct yu ca iu y, khng bng thc hnh iu y. (CHU HY)

64. Sm nghe c o; Chiu cht cng vui. (Triu vn o, tch t kh h). (LUN NG) 65. Trit lun l ngh thut t vn hn l gii p nhng vn t ra. (K. JASPERS) 66. Ci g cng nhm chn c, tr ra hc hi. (VIRGILE) 67. S hiu bit ca k tm thng th ri rc khng thng nht; S hiu bit ca nh khoa hc, l mt s hiu bit c thng nht mt phn no thi; Cn s hiu bit ca nh trit hc l s hiu bit hon ton c thng nht. (H. SPENCER) 68. Ta hiu c Chn l chng phi ch nh b c, m cn nh con tim. (PASCAL) 69. c sch l m t tng. (GIBBON) 70. Cn phi trch ra nhng g mnh c qua. (HRAUT DE SCHELLES) 71. Mt khc ng h m suy ngm nhng g ta c m rng tm hn tr no ta hn l c nhiu m khng suy ngh. (B DE LAMBERT) 72. em ci iu mnh a thch chng i li vi ci iu mnh khng a thch, l cn bnh trm trng nht ca tm hn. (TNG XN) 73. Chn l nh ht kim cng: n chiu mun mt, ch khng phi ch chiu c mt mt. (GOETHE) 74. K ui, lm g tin c nh sng ca mt tri. (C NG) 75. Ci thi thch ph bnh ch trch lm tt hn lng bit ham m thng thc nhng g tt p trn i. (LA BRUYRE) 76. Hc t, nhng m hc k. (M. FAUCONIER) 77. Bit nghe tc l bit suy tng. (HENRY MAVIT) 78. K no khng c tham vng tr nn cao trng hn ci ngi ca mnh hin thi, khng xng ng chim mt ch ng di bng mt tri. (E. F. BERRY) 79. K no ch bit rnh mt vic no v thc hnh c ngay vic l k c vn ha cao hn k vic g cng bit, nhng ch bit na chng. (GOETHE) 80. Khng c s dt nt no nhc nh bng tin tng rng mnh bit nh ng g mnh cha bit. (SOCRATE) 81. Bit th bit l mnh bit; Khng bit th bit l mnh khng bit; mi tht l bit. (LUN NG) 82. Hiu bit, phi chng l hiu bit ti nhng nguyn nhn cc s vt? (GUSTAVE LEBON) 83. Gi pht no m ngi thanh nin ch bit cm ci hc tp lm tin l gi pht en ti nht ca cuc i thanh xun. (GREELEY) 84. Mt vn bao qut bao gi cng kh gii quyt hn l mt vn c hn ch. (H. MAVIT)

85. Mn n tinh thn cng nh mn n vt cht. Chng phi nhng mn ta n nui dng ta m chnh nhng g ta tiu ho mi nui dng c ta thi. (GUSTAVE LEBON) 86. Ngi c hc khng phi l ngi bit nhiu vic, m l ngi bit r nhng g mnh phi bit v hiu r nhng g mnh bit. (MARIUS GROUT) 87. Hc l mt vn khng bit u l cng. Cn sng gi no l cn phi rn hc gi ny. (BEAUGRAND) 88. Phi to thm nhiu th vin, chng phi tho mn nhng t m d di tm thng m l p li nhng kht vng cao thng ca qun chng. (MAURICE PIN) 89. c nhiu sch khng bng c sch nhiu. (ROLLIN) 90. ng bao gi l c gi ca mt t bo nu mun thy c s tht mun mt, nu mun l mt ngi c mt c s vn ha vng vng. (MAX LECLERC) 91. Hc, tc l hc cch hiu. (PIERRE MILLE) 92. c sch nhiu v ng u c lm tn mt tinh thn; c t m c k, nht l c m suy ngh s gip ta tm c chn l ca s vt. (ROGER MUNSCH) 93. c hp hi l nhng u c khng th hiu c hoc khng chu tm hiu nhng g mnh khng a thch. (MASSON OURSEL) 94. Ch c nhng ai khng bit lo ngi n s thnh cng ca mnh mi dm ni thng nhng chn l nghch vi thi i. (J. J. ROUSSEAU) 95. Hy hnh ng theo nh t tng, v t tng nh nh hnh ng. (H. BERGSON) 96. c sch khng nhiu th khng ly g lm chng cho s bin ho ca L. c sch nhiu m khng cu Tm th li l tc hc. (HONG L CHU) 97. Ngi vn ha cao l ngi pht trin c y mi nng khiu ca tinh thn. (R. VETTIER) 98. Ta khng bao gi c th tr nn thng thi c nu ch chu c hay chu hc nhng g ta a thch m thi. (JOUBERT) 99. Tt c mi ngi u l nh vn c khi no h c iu mun ni. Vit ra, khng kh g c; ci him c, ci kh khn l phi c trong u c nhng cu chuyn g k, nhng tng g ng ni m ni ra. (JRME v JEAN THARAUD) 100. Hai iu lm ln: - Bt chp n L; - V ch chp nhn c L m thi. (BLAISE PASCAL) 101. c sch l hai ngi cng sng tc. (H. DE BALZAC) 102. Khi mt tc phm nng cao tinh thn ta ln v khu gi cho ta c nhng tnh cm cao qu v can m, ta khng cn i tm mt nguyn tc no khc nh gi n na: n l quyn sch hay y, v do mt ngh s vit ra y. (LA BRUYRE) 103. Thnh thong cn du lch dp bt lng t i v m rng kin thc. (SAINT BEUVE) 104. c hp hi d i n s cung tn. (H. MARION) 105. c chm bi l chng bnh ca mt tm hn b t ti mc cm. (M ARYSE m CHOISY)

106. Nc chy mn. (TC NG) 107. n gin l iu kh khn nht trong i: y l ting ni cui cng ca kinh nghim v ti hoa. (GEORGE SAND) 108. K no khng cn bit ngc nhin g na c, nn k nh ngi y cht; mt h m tt ri. (ALBERT EINSTEIN) 109. Nhn ln cao, Hc rng thm na, Tm cch ln cao mi. (PASTEUR) 110. Ti cha tng gp mt ngi no m ti khng hc c ni h mt ci g. (A. DE VIGNY) 111. S lng l c tch l ni t nhin ca nhng tm hn cao thng. (LACORDAIRE) 112. Lch s chng minh c tt c nhng g mnh mun. N cng khng dy ci g thc s c, v n cha ng tt c, em v d v gng mu cho tt c. (PAUL VALRY) 113. Chng ta khng t do, thy u b l thuc trong qu kh. (HENRI BARBUSSE) 114. Qu kh xing tri v ct cht ta li vi n; trong khi chng ta tng gii thot c n, th chnh n li ch huy c t tng hnh ng ca ta. (JRME v JEAN THARAUD) 115. K Cht ng tr ngi Sng. (AUGUSTE COMTE) 116. Qu kh lun lun c mt ni hin ti. (M. MAETERLINCK) 117. n li ci xa m bit c ci nay. (C NG) 118. Nhn kin phi mi lc mi mi! Ngi khn ngoan l k m ci g cng thy mi l. (ANDR GIDE) 119. c sch mau qu hoc chm qu, s khng hiu g c. (BLAISE PASCAL) 120. Tt c mi s hiu bit u do hoi nghi m nn c. (ANDR GIDE) 121. Ch c ci g trng cu l cn phi ni, ch khng nn ni nhng ci tm thi. (ANTOINE BOURDELLE) 122. i l trng hc ca ti. (ANTOINE BOURDELLE) 123. Trong i sng hng ngy, trong khi giao t vi ng loi, ngi ta cn phi dng n Tr, nhng ta s t lm li hn nu ta bit nghe ting ni ca Lng ta. (P. LECOMTE DU NOUY) 124. Khng c mt quyn sch no hay i vi mt ngi ngu; cng khng c mt quyn sch no d i vi mt ngi tr. (DIDEROT) 123. Bim nh l s cn ci ca tinh thn. (LA BRUYRE) 125. Bim nh l s cn ci ca tinh thn. (LA BRUYRE) 126. Nhng t tng thanh cao u do ci tm ca mnh m ra c. (VAUVENARGUES) 127. Bit tt c m yu tt c. (F. CHALLAYE) 128. Phi dm t tng theo mnh, d l ang hc php t tng cho ng. (F. MASSON OURSEL) 129. Cng hiu bit nhiu, cng t dm qu quyt. (CCH NGN )

130. Bc tht khn ngoan khng ci c g vi ai c, cng khng bnh vc g cho mnh c. H ni, hoc h lng lng m nghe. H ni thng ra, hoc h tm m hiu nhng ngha thm su. (H. DE KEYSERLING) 131. Rt t ngi c thi gi c sch mt cch chm ch. (VOLTAIRE). 132. Ph bnh bng cch ch trch mt tc phm, rt d. Tm m hiu ci hay ca n, rt kh. (VAUVENARGUES) 133. c sch m suy ngh; ng c sch m khi suy ngh. (GIBBON) 134. Ti hoa ch thnh tu ni c tch ca tm hn. (GOETHE) 135. Ngi ta lun lun c khen hay ch, nhng khng ai c hiu c. (F. b NIETZCHE) 136. Nhn thy nhng ci p kh hn l nhn thy nhng ci xu. (CHATEAUBRIAND) 137. Hc v c cng dng vn ha cao hn l m nhc. (ANDR GIDE) 138. Phi c mt ci hc tng qut phng s cho ngnh chuyn mna mnh. c (VICTOR DURUY) 139. Bit mnh l u mi ca s khn ngoan. (SOCRATE) 140. Bit ngi l Tr; Bit mnh l sng. (LO T) 141. K c trnh vn ha cao rng l k c rt nhiu bc thy, nhng khng n l mt ng thy no c. (DSIR ROUSTAN) 142. Ng o nht d qun chi. (KHNG T) 143. Ta l ngi, h c vic g ngh cha ra th ngh mi n qun c n; ngh ra c ri th vui qun c lo; khng bit rng tui gi sp ti vy. (KHNG T) 144. Nhng u c tinh nhu mi nhn thy c s khc nhau trong s vt; Nhng u c tm thng ch thy ton l nhng s ging nhau thi. (X) 145. Khng c s dt nt no nhc nh bng tin tng rng mnh hiu nhng g mnh khng hiu. (SOCRATE) 146. K ng ch ca ta l bn ta; K nghch vi ta l thy ca ta. (X) 147. Phn tch m phn tch git cht t nhin: ht thc m nghin thnh bt khng cn ny mng c na. (AMIEL) 148. Nhng bc thng thi m ng trc thin nhin cng khng khc no nhng a tr ng bn b b, ly v c m lng nc b. (NEWTON) 149. Bc thng thi no m ch bit kinh s trc s dt nt ca mnh l mt k ngu thng thi. (THIAUDIRE) 150. Ch c bc tht thng thi mi bit r mnh l ngi ngu dt m thi. (VICTOR HUGO) 151. Ci m ta gi l khoa hc ch l s m mn trong bng ti. (VICTOR HUGO) 152. Ch c k no khng bit g c mi khng hoi nghi g c. (X)

153. a hc tr hay nht ca ti l a khng ng vi ti. (JULES LEMATRE) 154. Ngi ta bt th rng bng ch sn, bt ngi n b bng bc tin v bt bn ngu si bng nhng li khen lo. (TC NG C) 155. Khng bao gi c vn ha nhng u khng c t do tinh thn, khng c ph bnh t do, khng c s cao nhn phm. (ANDR GIDE) 156. S pht trin c nhn tr thnh mt con ngi y phi l mc tiu chnh ca tt c mi c gng ca ta hin thi. Vn minh loi ngi ch xy c mt cch vng vng trn nhng con ngi y thi. (ALEXIS CARREL) 157. Tin tng m khng l lun, l ci mnh ca k yu; Ph nhn m khng bit phn bit, l ci yu ca k mnh. (X) 158. Ngi bc hc cha t l ngi c vn ho. (D. ROUSTAN) 159. ng qua ngy mai, nhng g ta lm c ngy nay. (B. FRANKLIN) 160. Ma nh th ma lu, ma to th mau dt. (W. SHAKESPEARE) 161. Ph bnh k khc l t ph bnh mnh. (W. SHAKESPEARE) 162. Hy suy ngh trc khi ni; Hy cn nhc trc khi lm. (W. SHAKESPEARE) 163. Ming vi xu l ming vi th m ngi ta nhn bn ny thy r bn kia. Theo ti, sch d cng mt th : nhn trang u bit trc c trang cui. (HENRY FIELDING) 164. Thng thng c khi s di tr ct ngha r tm hn ta hn l s chn tht. (MAXIM GORKI) 165. Ngi mnh nht th gii l ngi dm sng mt mnh mnh. (HENSI IBSEN) 166. Chn l, nh nh sng, lm m c mt. S gi tr, tri li, nh bng hong hn lm ni bt ln c mi vt. (ALBERT CAMUS) 167. Bit bao k c sch v hc hi, khng phi tm chn l, m l tm cch tng gia ci tiu ng ca mnh! (JULIEN GREEN) 168. T tng th bay nh gi, cn ngn ng th chm nh ra l thm kch ca nh vn. (JULIEN GREEN) 169. n tui trng thnh, tc l n tui sng mt mnh. (JEAN ROSTAND) 170. Chng ta khng th no sng chung nhau: ti, th c tt xu kin h khng; cn anh, th cng c nhng tnh tt khng th chu c. (ANDR MIRABEAU) 171. ng s my mc bn ngoi. Hy s my mc ca lng mnh. (GEORGES DUHAMEL) 172. Mc ch ca khoa hc l m d phng, ch khng phi m hiu bit. (PIERRE LECOMTE DU NOUY) 173. S trm lng l yu t chnh lm ny sinh nhng cng trnh v i. ( MAURICE MAETERLINCK) 174. Ti yu s tht trn tt c. Ti tin rng tt c mi ngi cng u cn n n. Nhng theo ti, nhn loi cn cn n s gi di hn nu n an i ta, n ngt ngo b ta, n

em li cho ta nhng hy vng tuyt vi. Khng c s gi di, nhn loi s cht mn trong tuyt vng v bun chn. (ANATOLE FRANCE) 175. Cht g m ti bit c cng nh s dt nt ca ti m c c. (SATRA GUITRY) 176. Khoa hc khng quan tm g n vic lm vui lng hay lm bun lng ai c. V vy, n khng c lng nhn. Th lm cho ta say m ngy ngt, an i v v, cho nn n cn thit hn l khoa hc. (ANATOLE FRANCE) 177. Phi tn sng c ph bnh. (LOUIS PASTEUR) 178. Ngi ta nn cam, ri ling v. (VOLTAIRE) 179. Khi tnh yu phi ln ting, th l tr phi ngm cm. (J. F. RGNARD). 180. Kinh nghim l khi im ca s khn ngoan. (ALEMAN) 181. Hnh phc thay k khm ph c ngun gc su kn ca vn vt. (VIRGILE) 182. Khng c ci g v i m thnh cng c nu khng c nhit tnh. (HGEL) 183. Bit tm thy c ch i ng trong nhng tiu d, bit tm thy s khc nhau gia nhng s vt ging nhau, l t n tinh nhu ri vy. (H. ARTHUS) 184. Hc, tc l bit nhn thy c s lin quan gia khng gian v thi gian, gia nhn v qu trong mi s mi vt. (HENRI ARTHUS) 185. c ph bnh khng phi l c phn bc, c chng i dm k khc nng cao mnh ln. (JACQUES ROCAFORT) 186. Khoa hc, k ngh v thi vn u p ng vi ba i hi t nhin ny ca con ngi: i hi chn l, i hi tin nghi, i hi l tng. (X) 187. Ti thch mi ngnh khoa hc; mi mt ngnh l mt p dng tt p ca mt phn no tm tr con ngi; nhng vn hc , chnh l tt c tm tr con ngi. (NAPOLON 1er) 188. ng thy hay nht l ng thy bit d b cho hc tr ca mnh khng cn n mnh na; hay ni mt cch khc, y l ng thy khng lo nhi nht s hiu bit m lo truyn dy phng php t hc cho chng. (LAVARENNE) 189. Nh vit s chng qua l ngi nhn thy s i lun lun thay i v tm hiu ti sao n thay i. (HENRI PIRENNE) 190. Mt ci thi quen nh hng i ngi mt cch mnh m hn tt c mi l phi. (POPE A. SWIFT) 191. Ngi ta ph phn bng b c thng minh, nhng ngi ta t iu khin bng tnh kh ca mnh. (GUSTAVE LEBON) 192. Tin tng rng mnh c l, v ch c mnh l c l m thi, l ngun gc ca c ti, mt tai ho gh gm cho nhn loi. (CHARLES BAUDOIN) 193. V khng trng thy m c khng tin, th ng nh con ve su khng bit tuyt. c (DIM THIT LUN) 194. S d ngi ta phn bit c nhng bc v nhn khng phi ni s tn k ca h m l ni lng rng ri bao la ca h. (R. W. EMERSON) 195. Nhng quyn sch m i gi l v lun l phn nhiu l nhng quyn sch t co s v lun l ca i. (OSCAR WILDE)

196. Ta c th chng minh c tt c nhng g ta mun chng minh, nhng ci iu kh nht l phi bit r nhng g ta mun chng minh. (ALAIN)

II GHI CH Trc y c nhiu trang c nh s m khng c chua di trang, l s th t ca nhng sch tham kho di y : 1. Henry MAVIT : Introduction la Culture personnelle. Paris 7e, 1952. Ed. Oliven. 2. Pierre TIBERGHIEN : Comment se cultiver. Paris 14e, 1937. 3. Dsir ROUSTAN : La Culture au cours de la vie. Paris, Institut Pelman. 1930. 4. Gustave RUDLER : Les Techniques de la Critique et de lHistoire Littraire. Oxford, 1923. 5. Marcel PRVOST : LArt dApprendre. Paris, Flammarion. 1922. 6. Docteur P. CHAVIGNY : Organisation du Travail Intellectuel. Paris, Lib. Delagrave, 1928. 7. Jean GUITON : Le Travail Intellectuel. Paris, Aubier, 1951. 8. Charles WAGNER : La Vie Simple. Paris Armand Colin. 9. Max FAUCONNIER : Voulez-vous tudier seul ? Paris, Ed. Scientifiques et Littraires. 10. Jules PAYOT : LEducation de la Volont. Paris, F. Alcan, 1925. 11. Jules PAYOT : Le Travail intellectuel et la Volont. Paris, F. Alcan, 1925. 12. Andr MAUROIS : Un art de vivre. Paris, Plon, 1939. 13. Andr MAUROIS : La Jeunesse devant notre temps. Paris, Flammarion, 1937. 14. Elizabeth HUGUENIN : Education et Culture daprs Kerchensteiner. Paris, E. Flammarion, 1928. 15. Jean GUITTON : Apprendre vivre et penser. Paris, Arthme Fayard, 1957. 16. Jean GUITTON : Nouvel Art de Penser. Paris, Aubier, 1946. 17. Emile BOREL : De la Mthode dans le Sciences. (1re et 2e srie). Paris, F. Alcan, 1911. 18. Roger COUSINET : La Culture Intellectuelle. Paris, Les Presses dIle de France, 1954. 19. Jean ELORY : Simples conseils pour tudier. Paris, Lib. Vuibert, 1926. 20. J. BEZARD : De la mthode littraire. Paris, Lib. Vuibert, 1926. 21. Docteur TOULOUZE : Comment former un esprit. Paris, Hachette, 1913. 22. Paul NYSSENS : Comment lire. Belgique, Lib. de la Culture humaine, Belgique, 1936. 23. Pierre MILLE : Le Bel Art dApprendre. 24. Paul BERNARD : Comment devenir un homme cultiv. Paris, Fernand Nathan. 25. V. HONNAYS : Humanisme et livres de choix. Paris, Ed. Descle de Brouwer et Cie. 26. Jules PAYOT : La Faillite de lEnseignement. Paris, F. Alcan, 1930. 27. R. VETTIER : Culture et Dmocratie. Paris, F. Nathan, 1958. 28. Benigno CACRS : Regards neufs sur autodidactes. Paris, Ed. du Seuil, 1960.

29. Marcel et Andr BOLL : LElite de demain. Paris, Calman-Lvy, 1946. 30. Julien CAIN : Le Livre de la Civilisation. (Encyclopdie francaise, tome XVIII, fondee par M. de MONZIE). 31. Romain MOTIER : Trait de lIntolrance. Paris, Ed. de la Couronne, 1948. 32. Jacques MARCIREAU : LArt de composer un livre. Paris, J. Marcireau Editeur, 1947. 33. Gonzague TRUC : Savoir Lire. Paris, E. Albin Michel, 1946. 34. Ren LALOU : Dfense de lhomme. Paris, Ed. Rieder, 1937. 35. Docteur Henri ARTHUS : Comment acqurir une culture individuelle. Paris, Ed. Oliven, 1950. 36. Georges DUHAMEL : Dfense de Lettres. Paris, Mercure de France, 1937. 37. Basile JOSEPH : La formation culturelle des cadres et des dirigeants. Paris, 1965, Marabout service.