1

KHI NIM, I TNG NGHIN CU CA TM L HC

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c khi nim c bn ca tm l. 2. Trnh by c bn cht ca cc hin tng tm l . 3. Trnh by c cc phng php nghin cu c bn trong tm l hc

I. KHI NIM CHUNG V HIN TNG TM L

1 Bn cht ca hin tng tm l Trong i sng hng ngy ch tm l dng y mi c th mi c hiu theo ngha hp, ch thi , cch c s ca con ngui. hiu chnh xc v khoa hc tm l l g, tng hin tng tm l ny sinh v pht trin ra sao, vn hnh theo quy lut no, loi ngi phi tri qua mt thi gian di nghin cu, th nghim; phi chng kin bit bao cuc u tranh quyt lit gia cc khuynh hng khc nhau. Tm li tm l con ngi l s phn nh ch quan th gii khch quan, c c s t nhin l hot ng thn kinh v hot ng ni tit, c ny sinh bng hot ng sng ca tng ngi v gn b vi cc quan h x hi lch s. 1.1 Tm l l bn cht ca vt cht cao cp Ch ngha duy tm c i cho rng, hin tng tm l l bn cht siu hnh c bit ca sinh vt v c gi l linh hn. Theo nh trit hc duy tm c i Hy lp l Platon (427347 trc cng nguyn ), linh hn l siu hnh v c lp vi th xc; con ngi sng c l nh linh hn lin h vi th xc. Khi con ngi sng, linh hn l nguyn nhn sinh ra qu trnh sng ca c th v n truyn t tt c cc hin tng tm l vn c ca con ngi. Cc nh duy tm khch quan, nh G. Berkeley ( 1685 1753) cho rng, th gii nim ra vn vt, sinh ra th gii vt cht. Cn cc nh duy tm ch quan cho rng, vn d c th gii vt cht, nhng vt cht c th l do cm gic ca con ngi m c. Thuyt linh hn ca Platon phng ty, thuyt tm ca o khng phng ng u tuyt i ha thuc tnh tinh thn ca tm l, hon ton tch bit tm l khi vt cht. Nhng ngi theo trng phi nh nguyn lun nh Decarte ( 1596 - 1650), dng khi nim phn x gii thch cc hot ngca c bp n gin ca ng vt, ca con ngi v cho rng nhng hot ng ch nh, c thc ca con ngi v l do linh hn iu khin. Theo J.Lock tm l con ngi l nhng kinh nghim. Kinh nghim bn ngoi do tc ng bn ngoi vo gic quan m c; kinh nghim bn trong c sinh ra t thc bn trong, t n hot ng, ch t n mi bit c n. Quan nim nhi nguyn l s bin dng ca ch nghi duy tm. i lp vi quan im ca ch nghi duy tm l ch ngha duy vt. Theo h, trong v tr bao la ch c vt cht l tn ti mi mi v lun lun bin i, vi nhng tnh cht mun hnh mun v. Tm l khng tn ti ngoi vt cht. Quan im duy vt th s cho rng tm l l mt th vt hoc do cc vt cht khc sinh ra nh la, nc, khng kh... Dmocrit: No l ch tr ng ca linh hn, l trung tm hot ng ca tm thn. Aristot (384-322 trc CN): Cm gic do tc ng ca vt vo gic quan gy ra, tinh thn l chc nng ca thn th, th gic l chc nng ca mt.

Cc nh duy vt Trung Quc tng dng thuyt ng hnh gii thch ngun gc ca vt cht (Kim, Mc, Thy, Ha, Th). Tun T ( 315-230 trc CN) cho rng: Thn th con ngi sinh ra tinh thn v ci tt, ci xu ... u nm trong thn th con ngi. Quan im ca ch ngha duy vt bin chng cho rng tm l l biu hin ca vt cht, l sn phm di dng c bit ca vt cht c t chc cao l b no ca con ngi. S pht trin ca tm l lun gn vi s pht trin ca h thng thn kinh. Th gii vt cht vn ng v bin i khng ngng t v c thnh th hu c, t hu c thnh s sng . S pht trin lin tc, ngy cng phc tp, hon chnh dn v cui cng thnh s phn nh th gii khch quan ca nhng sinh vt c h thng thn kinh , c no b. Mt khc, s phn nh ca sinh vt vi th gii xung quanh cng ngy cng pht trin v hon thin. Nhng sinh vt u tin c bn tnh kch thch, bin i thch nghi vi mi hon cnh, nh cm gic pht trin, chnh l s bt u ca phn nh tm l. Nhng phn nh ban u mang tnh chung chung, n gin, sau pht trin dn thnh nhng cm gic chuyn bit ( th gic, thnh gic , xc gic). Nhng sinh vt cng tin ha, hot ng cng phc tp th phn nh tm l ca chng cng phong ph v hon thin, vi nhng hnh thc nh: tng tng, t duy, xc cm, tnh cm thc l hnh thc phn nh tm l cao nht ch c ngi. 1.2 Tm l c bn cht l phn x H thn kinh ng vt hot ng theo c ch phn x. Nhng phn x ny bao gm cc phn x khng iu kin v c iu kin.Phn x c iu kin l c ch hot ng ca h thn kinh cao cp, ca v no. Hot ng ca h thn kinh gn lin vi hot ng ni tit ca c th v v no l bn cht thc t bn cht tm l.V vy, tt c cc hin tng tm l u mang tnh cht phn x. Cc phn x c hnh thnh nhm p ng mi kch thch ca th gii bn trong hoc bn ngoi c th. 1.3 Tm l l s phn nh th gii khch quan Tm l c ni dung l s phn nh ch quan th gii khch quan. S phn nh ny l mun mu mun v v phc tp. Phn nh l mt qu trnh i t nhn thc cm tnh ti nhn thc l tnh rt phc tp nhn bit bn thn s vt hin tng t thuc tnh bn ngoi n bn cht. Phn nh l thuc tnh chung ca mi s vt hin tng ang vn ng trong khng gian v thi gian v thng li nhng du vt ca n.Phn nh tm l l nhng phn nh c bit to ra hnh nh tm l v th gii khch quan vo b c con ngi (l vt cht c bin vo con ngi, l bn sao sinh ng, sng to, mang tnh ch th, cc ch th khc nhau phn nh khc nhau) Trong mi quan h qua li vi th gii xung quanh, con ngi khng ch nhn cm, suy ngh, nh li hoc tng tng ra m cn thc hin nhng hnh ng khc nhau gy nn nhng bin i th gii xung quanh nhm tha mn nhu cu khng ngng tng ln ca mnh. 1.3 Tm l con ngi c bn cht x hi lch s y l im khc nhau gia tm l ngi v tm l ng vt. Con ngi khi sng trong x hi li ngi giao tip vi nhau, cng nhau lao ng v pht trin x hi.Tm l con ngi c bn cht x hi lch s, phn nh s hnh thnh v pht trin ca lch s x hi.Trong hot ng, nht l trong hot ng sng, con ngi chuyn cc hin tng tm l ca mnh vo nhng sn phm vt cht hoc tinh thn. Ngc li, khi con ngi s dng cc sn phm, cc cng c lao ng ... con ngi li bc tch nhng tinh ty tm l m loi ngi, x hi gi gm vo thnh hin tng tm l ca ring mnh. V vy, trong mi hin tng tm l ca con ngi u mang du n ca x hi m con ngi ang ssng v thay i theo lch s pht trin x hi m con ngi tri qua.Con ngi trn thc t nu thot khi

cc mi quan h x hi th con ngi s b mt bn tnh ngi. Tham gia vo s hnh thnh v pht trin tm l con ngi c nhng yu t c bn sau: bm sinh, di truyn v mt sinh hc hoc truyn li cho nhau qua cng c, vt, hot ng giao tip, gio dc v t gio dc, iu kin v hon cnh sng 2 c im chung ca hin tng tm l Hin tng tm l l hnh nh ca th gii khch quan trong c ngi. L hin tng ch quan nhng l hnh nh ca hin ti din ra th gii bn trong ca con ngi. Hin tng tm l c cc c im: 2.1. Tnh ch th S phn nh tm l khc vi s phn nh c gii vo sinh vt, bao gi n cng mang du vt ring ca ch th phn nh. Mi ch th phn nh hin tng tm l u thng qua kinh nghim, thi , xc cm ring ca ch th, phn nh trnh ngh nghip, tr thc v tm l ring ca ch th. Tnh ch th khin cho hin tng tm l ngoi ci chung ra, cn lun lun mang mu sc ring ca mi c nhn. 2.2. Tnh tng th ca i sng tm l Mi hin tng tm l khng ng ring l m lun lin quan ti mi hin tng tm l khc. i sng tm l ca c nhn l trn vn v mi hin tng tm l cng mang tnh ton vn, ch th.Mi hin tng tm l u c mi lin quan cht ch n nhau v chu s ch o tp trung ca no b. 2.3 S thng nht gia hot ng tm l bn trong v bn ngoi Tm l l hin tng thuc v th gii bn trong song c lin quan cht ch vi th gii bn ngoi qua nhng s vt, hin tng ca th gii bn ngoi m n phn nh. Thng qua bn th vt cht ca n l no b v nhng biu hin bn ngoi nh hnh vi, c ch, ngn ng v mt dng iu... chng ta c th xt on c tm l bn trong. Cng trong mt ting t ng Ngi ngoi ci n ngi trong khc thm (Nguyn Du) 3 Chc nng ca hin tng tm l Tm l phn nh th gii khch quan nhng khi hnh thnh th tc ng tr li th gii hin thc khch quan.Hin tng tm l lin quan cht ch vi cc hin tng khc trong i sng nh chnh tr, kinh t, vn ha x hi... Cng vi cc hin tng khc, hin tng tm l gip con ngi nh hng, iu khin, iu chnh mi hot ng ca mnh lm cho cc hot ng thch nghi vi th gii, tin ti ci to th gii, hon thin th gii v hon thin c nhn mnh. Hin tng tm l cn c vai tr lch s, vai tr gio dc nhm pht trin nhn cch. Trong y hc c vai tr chn on v cha bnh. 4 Phn loi cc hin tng tm l Hin tng tm l c th c phn thnh nhiu loi khc nhau ty theo du hiu ca hin tng tm l: 4.1 Chia theo thi gian tn ti ca cc hin tng tm l + Cc qu trnh tm l: Bao gm nhng hin tng tm l c m u, c kt thc v tn ti trong thi gian ngn (vi giy, vi pht) nh qu trnh cm gic, tri gic, t duy, tr nh, cm xc, ch. + Cc trng thi tm l: Bao gm nhng hin tng tm l din ra khng c m u, kt thc v tn ti trong thi gian tng i di (vi chc pht, c khi hng thng tri) lm nn cho cc hin tng tm l khc din ra: nh trng thi: lo u, bn khon, l ng, bun phin... + Cc thuc tnh tm l: Bao gm nhng hin tng tm l hnh thnh trong mt thi gian

tng i di, to nn nhng nt ring, c trng cho mi c nhn v chi phi cc hin tng tm l khc: nh cc thuc tnh tm l to nn xu hng, kh cht, tnh cch, nng lc... 4.2 Chia theo du hiu ca tng ngi hay nhm ngi + Nhng hin tng tm l c nhn + Nhng hin tng tm l x hi nh d lun x hi, tp qun, phong tc mt... 4.3 Chia theo chc nng hin tng tm l + Cc hin tng tm l vn ng - cm gic nh th gic, thnh gic, xc gic s co dui ca tay chn... + Tr tu: bao gm cc qu trnh tip nhn v s dng tri thc nh cm gic, tri gic, t duy, tr nh... + Nhn cch: bao gm cc thuc tnh tm l qui nh hnh vi, gi tr x hi ca con ngi. 4.4 Chia theo mc nhn bit ca ch th Cn c nhng hin tng tm l c ch th nhn bit c + thc: Bao gm nhng hin tng tm l c thc nhn bit, v d: ang suy ngh, ang tri gic, ang lin tng... + V thc: Gm nhng hin tng tm l ca bn thn m khng c c nhn mnh nhn bit nh: gic m, bn nng t v... + Tin thc: Gm nhng hin tng tm l nm gia vng thc v v thc, cn gi l hot ng tin thc. V d: Gic m bo hiu bnh tt,...

II. MT S VN V KHOA HC TM L
1.S lc lch s tm l hc T xa xa,ch bng quan st v t th nghim, con ngi c nhng nhn xt tinh vi, su sc v hin tng tm l. Tt nhin nhng cch l gii, m t lc by gi mi ch l nhng hiu bit kinh nghim. Th k XVII, cc khoa hc t nhin pht trin mnh. Nhng quan st ca khoa hc ny ch ra mi quan h gia hin tng tm l v mi trng bn ngoi. Mt lot khi nim khoa hc v phi khoa hc ny sinh ra trong thi k ny, nh khi nim v phn x, v l tnh ti cao v tm l hc kinh nghim, v s ny sinh hin tng tm l mt cch t nhin t vt cht n th k XIX, thuyt tin ha sinh vt ca Darwin ra i, gp phn gii thch nguyn nhn ny sinh, pht trin hin tng tm l t thp n cao, k c hnh vi bn nng. S pht trin ca sinh l hc gic quan v sinh l hc b no chng minh mi quan h gia hin tng tm l vi hot dng ca no v ca ton c th. Khoa hc t nhin pht trin gp phn tch cc vo s hnh thnh v pht trin cc khoa hc v tinh thn. Da vo khoa hc , ngoi ta i su nghin cu tm l ng vt, tm l tr em, tm l ngi chm pht trin tr tu Cui th k XIX, tm l hc tch khi trit hc thnh khoa hc ring vi tnh cch l mt khoa hc thc nghim, m t ca vt l hc v sinh l hc nghin cu cc hin tng tm l Cuc khng hong v phng php lun ca tm l hc truyn thng u th k XX lm ny sinh nhiu trng phi tm l hc. C trng phi dng quan im sinh vt hc nghin cu tm l ngi, nh tm l hc hnh vi ca Watson ( 1878- 1958) v mt s ngi khc. Trng phi phn tm hc ca Freud ( 1858- 1939) da trn quan im duy tm, quy tm l vo bn nng v thc v cia tm l lm ba phn: ci n ( l ci v thc, gm nhng bn nng) l phn quan trng nht, thc cht nht ca tm l; ci ti, l ci hot ng

nhm tha mn cc bn nng v thc; ci siu ti hay l ci ti l tng, l s rang buc ca x hi, ca o c Trit hc Mc lnin tc ng mnh m n tm l hc. L lun phn nh ca cc ng vch ra ngun gc, bn cht ca tm l , thc ca con ngi, ng thi ch ra i tng, nhim v v phong php ca tm l hc khoa hc. Lun im duy vt bin chng ca ch ngha Mc Lnin khng nh tm l l chc nng ca no v phi nghin cu tm l con ngi trn quan im x hi- lch s . Cng vi s pht trin ca khoa hc khc, tm l ngy nay ln mnh c v l thuyt ln thc hnh. Nhiu ngnh tm l hc mi ra i( nh tm l hc lao ng, tm l hc th thao, tm l hc y hc), mt mt nhm phc v tng lnh vc hot ng c th ca con ngi, mt khc gip con ngi tip cn bn cht ch thc ca hin tng tm l ni chung v ca bn cht tm l con ngi ni ring tt hn. 2. i tng, nhim v v phng php nghin cu ca tm l 2.1. i tng nghin cu ca tm l hc l hin tng tm l Tm l hc nghin cu xem con ngi nhn thc th gii bng con ng no (cm gic? tri gic? t duy? tng tng?) thi xc cm, tnh cm... ca con ngi i vi nhng ci mnh thy, nhng iu mnh ngh...? Nghin cu xem trng thi tm l, k nng, k xo, ch hot ng ca con ngi.Nghin cu tm l ngi, tm l ng vt, tm l c nhn, tm l x hi... Tm l hc gii thiu ni tm bng mt h thng cc khi nim, s kin, qui lut, cung cp nhng tri thc cn thit con ngi nhn thc, ci to th gii t nhin, x hi v chnh bn thn con ngi. 2.2. Nhim v ca tm l hc 2.2.1. Nhim v chung: Nghin cu nhng qui lut khch quan ca cc hin tng tm l, bn cht tm l c nhn v nhng c im tm l cc hot ng ca con ngi. 2.2.2. Nhim v ch yu ca cc ngnh tm l chuyn bit: - Tm l i cng: Nghin cu cc qui lut chung ca tm l - Tm l hc c nhn: Nghin cu c im tm l c nhn - Tm l hc x hi: Nghin cu s tc ng qua li gia tm l nhm v tm l c nhn. - Tm l hc la tui: Nghin cu c im tm l cc la tui. - Tm l hc s phm: Nghin cu tm l trong hot ng ging dy v gio dc -Tm l hc lao ng: nghin cu nhng c im tm l ca hot ng lao ng nhm mc ch hp l ha cc hot ng lao ng v t chc dy ngh. - Tm l hc y hc: Nghin cu nhng c trng tm l ca ngi bnh, ca nhn vin y t trong phng bnh v cha bnh. Ngoi ra cn nghin cu c im tm l trong cc hot ng c th khc nh tm l hc th thao, tm l hc ngh thut, tm l hc hng khng, tm l hc qun s... 2.3. Phng php nghin cu ca tm l hc 2.3.1 Nhng nguyn tc c bn trong nghin cu tm l hc - Nguyn l v s thng nht gia thc nhn cch v hot ng - Nguyn l v c s vt cht ca hin tng tm l l hot ng thn kinh cp cao v tm l ngi c bn cht x hi - lch s. - Nguyn l v s vn ng, pht trin ca hin tng tm l. - Nguyn l v mi lin h thng nht gia cc hin tng tm l vi nhau, gia cc hin tng tm l vi cc hin tng khc, gia ni tm v th gii thc ti khch quan.

2..3.2 Cc phng php nghin cu tm l thng c s dng - Phng php Quan st v t quan st. - Phng php m thoi, tr chuyn - Phng php iu tra - Phn tch sn phm - Phng php thc nghim - Phng php trc nghim - Phng php m hnh ha - Phng php chuyn gia Mi phng php u c u nhc im nht nh. Ty tng i tng nghin cu, ty mc ch nghin cu, iu kin v hon cnh m la chn cho thch hp. Cu hi nh gi: 1.Tm l l g ? Bn cht ca hin tng tm l. 2. Phn loi cc hin tng tm l hnh thnh theo thi gian. 3. Trnh by cc phng php nghin cu 4. i tng, nhim v v phng php nghin cu ca tm l

TM L I CNG CC HIN TNG TM L THUC QU TRNH NHN THC

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cch phn loi hin tng tm l hnh thnh theo thi gian 2. Phn bit c cc hin tng tm l thuc qu trnh nhn thc. 3. Trnh by c cc hin tng tm l c bn ca qu trnh nhn thc

I. PHN LOI HIN TNG TM L

1. Qu trnh tm l l nhng hot ng c khi u, c din bin, c kt thc nhm bin nhng tc ng bn ngoi thnh hnh nh tm l bn trong. Qu trnh tm l l ngun gc ca i sng tinh thn, xut hin nh mt yu t iu chnh ban u vi hnh vi con ngi (c c im TL, c kinh nghim sng, c kin thc, c bn lnh...) gm cc qu trnh: Qu trnh nhn thc: l qu trnh phn nh bn thn hin tng khch quan (cm gic, tri gic, biu tng, tr nh, tng tng, t duy,) - Qu trnh cm xc: l nhng rung cm ca ch th khi nhn thc th gii bn ngoi t biu th thi i vi khch quan bn ngoi. - Qu trnh ch: l qu trnh iu khin, iu hnh ng ca ch th nhm ci to th gii, tha mn yu cu c nhn v x hi (khng kh iu khin c nhn m c th gii bn ngoi) i sng tm l lun phi cn bng c 3 qu trnh trn y Nu thin v l tr con ngi s thiu tnh cm, tm hn kh khan. Nu thin v tnh cm con ngi s thiu sng sut. Thiu ch th tnh cm con ngi khng th bin thnh hnh ng. 2. Trng thi tm l - L c im ca hot ng tm l trong nhng khong thi gian ngn c gy nn bi hon cnh bn ngoi (hoc do cm gic con ngi nh hng ln hnh vi con ngi trong thi gian ) Con ngi thng trong nhng trng thi nht nh nh trng thi tp trung, l ng, tch cc, tiu cc, khng nh, ph nh, do d, quyt tm... 3. Thuc tnh tm l - L nhng qu trnh tm l, trng thi tm l thng xuyn lp i lp li trong i sng tr thnh c im tm l bn vng ca nhn cch c nhn. - L nhng nt tm l tng i bn vng v n nh c hnh thnh t qu trnh tm l v trng thi tm l bo m nht nh v s lng cht lng hnh vi v hot ng tm l. - Thuc tnh tm l to s khc bit c nhn, kh hnh thnh v cng kh mt i c tc ng ngc li vi qu trnh tm l v trng thi tm l. 5.Quan h gia cc hin tng tm l - Qu trnh tm l l nhng hin tng c khi u, din bin, kt thc; qu trnh din ra ngn; l ngun gc ca i sng tm l. - Trng thi tm l l nhng hin tng lun gn vi qu trnh tm l l ci nn ca tm l .

- Thuc tnh tm l l nhng nt c trng tm l ca con ngi hnh thnh t qu trnh tm l v trng thi tm l. Thuc tnh tm l gm tnh cm, xu hng, tnh cch ...to nn 2 mt c v ti. Cc hin tng tm l trn y c chi phi bi thc. thc l hin tng tm l cao cp nh hng rt nhiu n cc hin tng tm l.

II. CC HIN TNG TM L THUC QU TRNH NHN THC

1. Cm gic 1.1.Khi nim - Cm gic l qu trnh tm l phn nh mt cch ring l tng thuc tnh ca s vt, hin tng khch quan khi chng ang tc ng trc tip vo gic quan. - L qu trnh n gin nht, c tnh cht, cng v thi hn c vai tr m u cho cc hot ng nhn thc . - L phn nh ban u do tc ng ca th gii khch quan vo cc c quan cm gic, cm gic phn nh sao chp li cc thuc tnh ca s vt hin tng tn ti bn ngoi v c lp vi thc. Nh vy cm gic l ci c sau so vi hin thc vt cht. Trong thc t, mi s vt, hin tng l mt chnh th, trn vn, gm nhiu thuc tnh, cng tc ng vo con ngi. Do gii hn ca mnh nn cm gic ch phn nh c tng thuc tnh ring l v phn nh mt cch trc tip nhng thuc tnh ca s vt, hin tng. Tuy l hin tng tm l s ng, song cm gic l nn tng ca nhiu hot ng tm l khc ca c ngi v ng vt. Vi con vt, cm gic l hnh thc nh hng cao nht trong mi trng. Cn vi con ngi, cm gic ch l hnh thc nh hng u tin, song n gip tch cc con ngi trong vic iu khin, iu chnh hot ng trong mi trng. Gic quan ca mt s loi vt phn nh kh tinh vi v nhy bn, nh mt ca chim i bng, tai ca diGic quan ca ngi qua qu trnh pht trin lu di, qua rn luyn, nh kinh nghim, vn sng v hot ng ngh nghip m khng ngng hon thin, tr nn tinh vi v nhy bn hn nhiu so vi gic quan ca cc loi vt. 1.2. Phn loi cm gic Da vo nhng tiu chun khc nhau m c nhng phn loi cm gic khc nhau. Cn c vo v tr ca ngun kch thch v b my th cm, ngui ta chia thnh hai loi h thng: cm gic bn ngoi v cm gic bn trong c th. - Cm gic bn ngoi L nhng cm gic phn nh nhng thuc tnh ca th gii bn ngoi v nhng b my th cm mt ngoi v do nhng b my th cm mt ngoi c th thu nhn, bao gm: + Cm gic nhn (Th gic): c ny sinh do sng in t tc ng vo mt (khong t 380780(m) trong c # 90% cm gic l th gic. Loi cm gic ny cho bit nhng thuc tnh v hnh dng, ln, mu scca i tng. N cung cp 90% lng thng tin m con ngi thu nhn c t tt c cc gic quan. + Cm gic nghe (Thnh gic): ny sinh do sng m thanh tc ng vo tai, con ngi c th nhn bit m thanh c tn s t 16-20.000 Hertz. L nhng cm gic cho bit nhng thuc tnh nh cao, cng m thanh ca i tng. + Cm gic ngi (Khu gic): ny sinh do cc cht trong khng kh tc ng vo mi. L nhng cm gic cho bit thuc tnh mi ca i tng. +Cm gic nm (V gic): ny sinh do cc cht k c trong khng kh tc ng vo li. Loi cm gic ny cho bit nhng thuc tnh v ca i tng. C 4 loi thuc tnh nm c bn l chua, cay, mn, ng. S kt hp ca bn loi ny s cho a dng ca v gic.

+ Cm gic da (Xc gic): Ny sinh do cc cht k c trong khng kh tc ng vo da. L cm gic cho bit cc thuc tnh c hc hoc nhit ca i tng. C 3 loi cm gic da: cm gic tip xc da( ng chm, nn, rung ng, nga); cm gic nhit ( nng, lnh ) v cm gic au. Cm gic bn ngoi lin kt vi vn ng to nn sc mnh ca lao ng Bn tay ta lm nn tt c, c sc ngi si cng thnh cm. - Cm gic bn trong L nhng cm gic phn nh trng thi ca c quan ni tng v do b my cm th bn trong c th nhn kch thch, bao gm: + Cm gic vn ng: l cm gic do c khp, dy chng, b phn th cm bn trong c th kch thch tay, li, mi, rng hot ng. L nhng cm gic v s vn ng, v v tr tng b phn ca thn th, phn nh co, dui ca c, ca dy chng v khp xngCm gic ny cng vi cm gic bn ngoi, cho ta nhng thuc tnh nh: rn, mm, khi lng, co gin, x x, trn nhnca i tng. + Cm gic thng bng: Phn nh v tr ca c th trong khng gian, nh s kch thch vo cc kh quan th cm ca b my tin nh (c quan cm gic thng bng nm thnh ca 3 ng bn khuyn trong tai). + Cm gic c th ( cm gic bn th ): Cho ta bit tnh trng hot ng ca cc c quan ni tng(au, i, no, kht...) c lin quan ti cc qu trnh h hp, tun hon, gan mt, c bp... 1.3. Nhng thuc tnh chung ca cm gic Ngoi nhng thuc tnh ring, cm gic cn c cc thuc tnh chung: - Dng thc ca cm gic: Cc dng thc ny c dng phn bit cc loi cm gic ( v d nhn mu, ngi mi) v phn bit s bin i trong phm vi tng loi cm gic ( v d cm gic nm mn hay nht, ngt hay ng ). - Cng : y l thuc tnh phn nh sc mnh ca kch thch v trngthi ca b my th cm, v d ty cng cm gic khc nhau m ta nhn vt c r rng khc nhau. 1.4.Quy lut ca cm gic - Quy lut ngng cm gic v mi quan h gia ngng v nhy cm Mi gic quan c chuyn bit ha phn nh mt dng kch thch ph hp, v d mt phn nh cc song nh sng, tai phn nh cc song m thanhSong khng phi mi kch thch khi tc ng vo cc gic quan tng ng u gy ra cm gic. Mun gy nn cm gic, kch thch phi t t ti mt gii hn nht nh gi l ngng cm gic, c ngng tuyt i trn v ngng tuyt i di. + Ngng tuyt i Bao gm ngng tuyt i pha di ( l cng hoc tnh cht kch thch ti thiu gy ra cm gic) v ngng tuyt i pha trn ( l cng hoc tnh cht kch thch ti a m vn cn gy ra cm gic tng ng. Phm vi gia ngng trn v ngng di gi l vngcm gic. V d: C quan th gic c th tip nhn nh sng kch thch trong khong 380-780m c ngha l ngng tuyt i trn l 780mu(ti a) v ngng tuyt i di l 390m (ti thiu) vng tip nhn tt nht l 565m. C quan thnh gic tip nhn m thanh trong vng cm gic khong 16-20.000Hertz ngng tuyt i trn l 20.000Hertz v ngng tuyt i di l 16Hertz vng phn nh tt nht l 1000 Hertz + Ngng sai bit: l mc chnh lch ti thiu v cng hoc tnh cht ca 2 kch thc ta phn bit c gi l ngng sai bit.

10

Ngng sai bit ca th gic l 1% ( Nu 2 mu chnh nhau 1% v cng hoc bc sng tr ln ta mi phn bit c chng). Ngng sai bit ca thnh gic l 1/10 (Trn 2 nt nhc chnh nhau 1/10 cng hoc tn s tr ln ta mi phn bit c chng) Ngng sai bit ca cm gic trng lng, nn p l 1/30. Ngng tuyt i v ngng sai bit khng ging nhau gia cc loi cm gic v gia cc c nhn. Ngng cm gic c th thay i theo la tui, trng thi sc khe, trng thi tm sinh l, tnh cht ngh nghip, s rn luyn, kinh nghimca mi ngi. - Mi quan h gia ngng cm gic v nhy cm sai bit + nhy: Kh nng nhn cm khc nhau mc rt nh gia 2 kch thch gi l nhy (nhy cm). Kh nng cm nhn s khc nhau rt nh gia hai kch thch ( nhn ra ngng sai bit) gi l nhy cm sai bit, hay tnh nhy cm sai bit. Ngng cm gic pha di v ngng sai bit t l nghch vi nhy cm ca cm gic. Ngng di cng thp th nhy cm cng cao; ngng sai bit cng b th nhy cm sai bit cng cao. - Quy lut v s thch ng Cm gic c xc nh khng ch do vt kch thch m cn do nhng iu kin tm - sinh l na. m bo cho s phn nh tt nht v bo v h thn kinh, cm gic ca con ngi c kh nng thch ng vi kch thch. S thch ng ca cm gic l kh nng thay i nhy cho ph hp vi s thay i ca cng , tnh cht ca kch thch, quy lut chung v s thch ng ca cm gic l : + Tng nhy cm khi gp kch thch yu. V d vo bui ti, n trong phng ang sng, t nhin tt. Lc u ta cha nhn r vt, nhng sau vi giy, nhy cm tng ln, th gic thch ng v bt u nhn r vt trong phng hn. + Gim nhy cm khi gp kch thch mnh v lu. V d nh trong phng ang ti, n t nhin bt sng, mt ta la ln v khng nhn r ngay vt. Phi i vi giy, nhy cm gim xung, th gic thch ng dn v bt u nhn thy r. Ho mt v d khc, chng ta khng cm thy sc nng ca ng h eo tay, v do eo n lu ngy, nhy cmr v kch thch ca ng h gim i v ta thch ng vi n. S thch ng ca mi cm gic khng ging nhau.C nhng cm gic thch ng nhanh nh nhn, ngi, nng lnh...C nhng cm gic thch ng chm nh nghe, au, thng bng...Kh nng thch ng ca cm gic con ngi c th thay i ty theo s rn luyn trong qu trnh sng ca mi ngi. - Quy lut v s tc ng qua li gia cc cm gic Th gii khch quan tc ng vo con ngi bng nhiu thuc tnh, tnh cht v gy ra cho con ngi nhiu cm gic khc nhau. Mt khc con ngi l mt chnh th, thng nht, mi gic quan u quan h cht ch vi nhau tc ng qua li vi nhau. Kt qu ca s tc ng qua li gia cc cm gic l lm thay i nhy cm ca mt cm gic ny di mt tc ng ca mt cm gic khc.Quy lut chung ca s tc ng qua li gia cc cm gic l: + Kch thch yu ln c quan phn tch ny s lm tng nhy cm ln c quan khc. V d cm gic nm cht chua nh s lm tng nhy ca cm gic th gic. + Kch thch mnh ln c quan phn tch ny s lm gim nhy cm ln c quan khc. V d nhn nh sng gay gt, tai nghe s km hn. S tc ng qua li gia cc cm gic c th din ra ng thi hoc ni tip, c th gia cc cm gic cng loi hay khc loi. S tc ng qua li gia nhng cm gic cng loi

11

c gi l hin tng tng phn trong cm gic. l s thay i cng hay cht lng ca cm gic do nh hng ca kch thch cng loi din ra trc hay ng thi ( tng phn ni tip v tng phn ng thi) V d: 2 t giy xm nh nhau c t ln 2 nn khc nhau: nn sng t giy s ti v ngc li nn ti t giy s sng hn. y l s tng phn ng thi trong cm gic. Nhng 2 bn tay vo nc : Tay phi vo chu nc lnh Tay tri vo chu nc nng. Ri nhng c 2 bn tay vo cng mt chu nc m cm gic ca 2 bn tay khc nhau. l hin tng tng phn ni tip. Trong s tc ng qua li gia cc cm gic, i khi chng ta cn gp hin tng c bit l: kch thch vo gic quan ny th ng thi li gy ra cm gic gic quan khc. V d nghe ting dao co trn knh xut hin cm gic gh s. 1.5. Ri lon cm gic Do c th hot ng khng bnh thng, hoc do bnh l m thu nhn cc cm gic khng ng. - Tng cm gic: Tng kh nng thu nhn kch thch c tht. Khi ngng cm gic tuyt i di gim xung, bnh nhn p ng mt cch qu mn cm vi kch thch, nhiu khi nhng kch thch trung bnh hoc nh cng lm cho ngi bnh khng chu ni. V d: nhng bnh nhn suy nhc thn kinh, bnh nhn ln cn di rt kh chu vi nhng tc ng ca nh sng, ting ng...s gi, s nc.. - Gim cm gic: Gim kh nng thu nhn kch thch c tht. Khi ngng cm gic tuyt i di tng cao, ngi bnh khng tip thu c nhng tc ng c cng kch thch trung bnh hoc thp. Nhng ngi bnh thy xung quanh mnh nh m m, o o, mi ting ng nh xa xi, mi thc n tr nn nht nho. - Mt cm gic: Khng c kh nng thu nhn kch thch c tht. - Lon cm gic: Cm gic khng ng, ngi bnh c nhng cm xc khng bnh thng, k l hoc c s ln ln v cm gic. Trong ri lon cm gic bn th, bnh nhn thy au nhc, t bun, kh chu trong c th, trong ni tng mt cch v c kh hiu. Hoc ngi bnh tip nhn cc cm gic thng thng tr nn nng n hn, v d cm thy nng nc hn, lnh hn, cm gic nght th, cm gic nga ngy lm cho ngi kh chu. Trong nhng trng hp ngi bnh s b kch thch mnh, thiu kin nhn, c khi tr nn hung d. 2. Tri gic 2.1 Khi nim Tri gic l qu trnh tm l phn nh mt cch trn vn cc thuc tnh ca s vt, hin tng khi chng trc tip tc ng vo gic quan. L qu trnh phn nh trong thc con ngi v nhng s vt hin tng khi chng tc ng trc tip vo c quan cm gic. Tri gic hnh thnh t cm gic nhng c pht trin ln. Tri gic l s phn nh cao hn so vi cm gic, phn nh mt cch tng hp cc thuc tnh ca s vt hin tng cho mt hnh nh trn vn trn no b. Cm gic tri gic l nhng nhn thc cm tnh l nhng nhn thc ban u v c nhng c im chung: - Trc quan c th. - n l. - Trc tip bng cm gic 2.2 Phn loi tri gic

12

C nhiu cch phn loi ca tri gic. Thng thng s dng mt s cch phn loi sau y : - Da vo b my phn tch no gi vai tr chnh, trc tip tham gia vo qu trnh tri gic c th chia thnh : +Tri gic nhn . +Tri gic nghe +Tri gic ngi +Tri gic s m +Tri gic nm - Da vo tnh tch cc ca con ngi khi tri gic ( tri gic c mc ch, c k hoch hay khng) c th chia thnh tri gic c ch nh v tri gic khng ch nh. - Da vo hnh thc tn ti ca s vt hin tng c th chia ra ba loi tri gic sau: + Tri gic cc thuc tnh khng gian ca i tng nh hnh dng, ln, v tr, khong cch ca s vt hin tng . Trong tri gic ny c s kt hp ca nhiu yu t nh cc cm gic; trng thi tm l, kinh nghim ca ch th; iu kin v hon cnh xung quanh v c s sinh l thn kinh nht l c ch nhn bng hai mti khi gp nhng o gic trong loi tri gic ny, v d nhn ci tha trong cc nc nh b gy; nhn hai ng thng song song trn nn cc ng cho ct nhau, chng khng cn song song na. - Tri gic cc thuc tnh thi gian: cho bit din bin tn ti nhanh, chm, lin tc ca s vt hin tng.Chu s chi phi ca nhiu yu t nh qu trnh sinh hc , nhp iu sinh hc ca c th ( h hp, tun hon, i no, thc ng:). Chu s chi phi ca chu k thin nhin ca mi trng. Cc o gic thi gian : Ngy vui ngn chng ty gan Ba thu dn li mt ngy di gh Trong cng mt khong thi gian, nu s vt din bin mun hnh, mun v c nhiu hot ng hp dn th cm gic thi gian tri nhanh; tri li, nu cng vic bun t, hoc phi ch ith ta li thy thi gian tri chm chp. - Tri gic cc thuc tnh vn ng : cho bit s vn ng ca s vt hin tng, mi quan h gia thi gian v khng gian, phng hng, tc ca s vt hin tng . N quan h cht ch vi tri gic thi gian, khng gian v ph thuc vo s chuyn ngca i tng, ca ch th, ca th gii xung quanh. Cc o gic tri gic vn ng thng gp khi nhn 2 my bay cng tc nhng chic cao hn dng nh bay chm hn . Ba loi tri gic trn y thng c lin quan mt thit , b sung cho nhau gip con ngi tri gic trn vn s vt hin tng v th gii khch quan. S pht trin cc loi tri gic ny ph thuc vo kinh nghim v hot ng thc tin ca con ngi. 2.3 Quy lut tri gic - Qui lut tnh i tng: Hnh nh tri gic mt mt phn nh c im ca i tng, mt khc n l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. Con ngi to ra hnh nh tri gic bng nhng cm gic khch quan kt hp vi vn hiu bit ca mnh lm cho hnh nh tri gic mang y cc thuc tnh bn ngoi ca s vt hin tng. Tnh i tng gip con ngi nh hng, iu chnh hnh ng ca mnh trong th gii s vt hin tng. - Quy lut tnh trn vn: Tri gic c kh nng phn nh s vt hin tng mt cch trn vn bng cch tng hp cc thuc tnh ring l ca s vt hin tng theo mt cu trc hon chnh nht nh. - Quy lut tnh la chn:Tri gic c kh nng tch i tng ra khi bi cnh xung quanh

13

la chon i tng cn thit . Trong trng hp ny bi cnh xung quanh l nn ca i tung . S vt hin tng cn khc vi bi cnh tri gic th tri gic cng la chn d dng. Tnh la chn ca tri gic th hin thi tch cc ca con ngi i vi s vt hin tng ang c tri gic . Nh c tnh cht ny m hiu qu ca tri gic c nng cao v kt qu tri gic cng ph hp vi hot ng ca ch th. Bn cht ca qa trnh tri gic tch cc l qu trnh tch i tng ra khi bi cnh xung quanh. Tnh i tng ca tri gic ph thuc vo cc yu t khch quan nh c im vt khch thch (cng , nhp iu vn ng, s tng phn...) c im ca mi trng xung quanh ( nh sng, khong cch, tc ng ca ngi khc...) v cn ph thuc vo yu t ch quan nh nhu cu, hng th, tnh cm, xu hng, tm trng, kinh nghim sng, tui tc, sc khe, ngh nghip ca ch th...Tnh la chn gip tri gic khc phc cch nhn s vt hin tng mt cch phin din, nh kin. - Quy lut tnh c ngha ca tri gic: Kh nng gi tn, t tn s vt hin tng v sp xp chng c ngha.y chnh l tnh ngha ca hnh nh tri gic. Tnh ngha ny ph thuc vo vn hiu bit, kinh nghim, kh nng t duy, ngn ng ca ch th v lin quan n tnh trn vn ca tri gic ( tri gic cng y cc thuc tnh, b phn ca s vt, hin tng th vic gi tn, ch ra cng dng ca n cng c th, chnh xc). - Quy lut tnh n nh ca tri gic: Kh nng phn nh tng i n nh s vt hin tng ngay c khi iu kin tri gic c thay i nht nh. V d, trong nh sng trng hay nh sng , ngi bc s vn tri gic l ci ng nghe. Tnh n dnh ca tri gic khi ta tri gic ln, hnh dng, mu sc ca i tng. N ph thuc trc ht vo cu trc n nh ca i tng trong mt thi gian nht nh v ph thuc vo c ch t iu chnh c bit ca h thn kinh.Ngoi ra tnh n nh cn ph thuc vo kinh nghim, vn sngca ch th vo i tng tri gic. - Quy lut tnh tng gic: Kh nng s dng h thng cc gic quan, ton b cc hot ng tm l, c im nhn cch ca ch th khi tri gic. L nng lc nhn thc v hot ng thc tin ca con ngi gip nhn thc th gii ngy cng tinh vi, su sc v tng th. Cc quy lut tri gic c lin quan cht ch, b sung cho nhau v lm cho tri gic con ngi tr nn tch cc, nhy bn v sinh ng. 2.4 Ri lon tri gic - o tng: L tri gic sai lch v ton b mt s vt hin tng c tht ca th gii khch quan. V d: nhn on dy thng tng l con rn, nhn hnh nm tng con ngi. Trong lm sng thng gp nhng loi tri gic sai vi thc ti nh tri gic sai lch th gic, thnh gic, v gic...C nhiu loi tri gic sai lch gn vi trng thi cm xc, gn vi li ni (do lo u, trm cm, hng phn...) o nh k l l mt dng c bit ca tri gic sai vi thc ti, n thng xut hin ngoi ch, khng lin quan ti cm xc ca ngi bnh nh trong trng thi m sng, m mng...V d: bnh nhn nhn bc tranh hoc vo m my thy bin i dn dn thnh ngi c khun mt k d qui l. - o gic: L nhng tri gic nh c tht v mt s vt hin tng khng h c trong thc ti khch quan nh o thanh, o th, o gic xc gic...Nhng o gic ny xut hin hoc mt i ngoi mun ngi bnh v thng i km vi cc ri lon thc, t duy ca ngi bnh. C 2 loi o gic. + o gic tht: L nhng o gic c ngi bnh chp nhn nh nhng s vt hin tng c thc trong hin thc khch quan, khng phn bit c gia o gic v s tht. + o gic gi : L o gic m ngi bnh nhn ra nh nhng s vt hin tng l lng, khng ging vi hin thc khch quan v h c th phn bit c gia o gic v s tht.

14

- Ri lon tri gic: l nhng ri lon bnh l tri gic i km vi ri lon tm l khc ca ngi bnh lm cn tr s thng nht, trn vn v s vt hin tng trong hin thc khch quan . Ri lon tri gic c 2 loi: + Tri gic sai thc ti:Trong trng hp ngi bnh bit rng bn cht ca i tng tri gic khng thay i, m ch thay i mt vi chi tit thuc tnh nh vn thy ci nh nhng ci nh c v to hn bnh thng. + Gii th nhn cch: l nhng ri lon tri gic v s c th nh :Ngi bnh thy mnh hnh nh khng c tim, tay chn c th di ra, nh ngi nh bng... 3. Biu tng 3.1 Khi nim Trong qu trnh tri gic th gii bn ngoi, con ngi phn nh ch quan cc s vt hin tng xung quanh mnh di dng hnh nh ca cc vt th m nt tiu biu ca chng l tnh trc quan. Cc hnh nh nh th phn nh vo trong thc nhng c im bn ngoi ca nhng vt th c ta tri gic v lun tc ng ln cc c quan th cm khc nhau ca h thn kinh. Cc hnh nh trc quan c th ca cc s vt hin tng xut hin nh kt qu ca s tri gic th gii bn ngoi khng phi mt i khng du vt g, m l c duy tr mt thi gian ng k trong thc ca ngi ta. Biu tng l qu trnh tm l nhm phc hi cc hin tng ca s vt hin tng m con ngi cm gic v tri gic c, l nhng ti liu c th v sinh ng ca cc qu trnh k c, tng tng . Cc biu tng to nn c s cm gic ca nhn thc v th gii xung quanh: chng mang li cho ngi ta nhng hiu bit v cc c im ca cc vt th xunh quanh ta di dng m cc vt th tc ng ln cc c quan th cm. 3.2. c im - Tnh trc quan L kh nng cung cp v phn nh trc tip, c th s vt hin tng c ghi li trong no b thng qua cm gic v tri gic - Tnh khi qut Biu tng va thuc v nhn thc cm tnh nhng li va bc chuyn tip nhy vt sang nhn thc l tnh. V vy biu tng phn nh vt th, hin tng trn vn y bng cch khi qut nhng chi tit tiu biu nht, khi qut nht 3.3 Phn loi biu tng - Biu tng v k c L hnh tng s vt hin tng m tri gic c trc kia nay hin li trong c ta, mc du s vt hin tng khng cn na - Biu tng v tng tng L nhng hnh tng mi m, sng to ny sinh ra trong c trn c s ch bin nhng biu tng ca k c bng nhiu cch nh nho, nn, tng, gim, nhn mnh...) c ngh thut ha, nhn cch ha m thnh. 4. T duy 4.1. Khi nim T duy l nhn thc l tnh l qu trnh phn nh nhng thuc tnh bn cht , nhng mi quan h c qui lut ca s vt hin tng trong hin thc khch quan m trc ta cha bit. - mc nhn thc cm tnh con ngi mi phn nh c nhng thuc tnh trc quan c th, bn ngoi. Nhng mi quan h khng gian, thi gian v trng thi vn ng ca s vt

15

hin tng.L nhng phn nh trc tip nhng tc ng ca s vt hin tng . - mc nhn thc l tnh, con ngi c t duy. T duy i su phn nh nhng thuc tnh bn cht bn trong ca s vt hin tng. V d, qua t duy m chng ta bit c bn cht vt cht ca cc hin tng tm l; bit c bn cht ca s di truyn sinh vt l cc gen di truynT duy cn i su phn nh nhng mi quan h nhn qu, lin h mang tnh quy lut ca cc s vt hin tng,nh mi quan h nhn qu gia thiu iod v bnh bu c, gia vim gan siu vi v triu chng vng da, vng nim mc. - Mt khc, t duy cn c th phn nh nhng s vt, hin tng mi, khi qut, hin ti khng c, khng trc tip tc ng vo gic quan, v d nh, nh con ngui suy ngh thit k ngi nh mi, bc s tm phng php m ti u cho bnh nhn. - T duy ca con ngi mang bn cht x hi, sng to v c c tnh ngn ng. Nhng tnh hung t duy cua con ngi c t ra do nhu cu cuc sng, lao ng hc tp v hot ng x hi, c quy nh bi nguyn nhn x hi, nhu cu x hi. S pht trin cc hnh thc, thao tc t duy ca con ngi lin quan n s pht trin lch s - x hi. Trong qu trnh t duy, con ngui s dng phng tin ngn ng. Kt qu hot ng t duy ca con ngi l ng gp ln lao cho nhn thc, ci to v pht trin x hi loi ngi. Bn cht ca t duy th hin: + T duy ny sinh t i sng v hot ng sng. + T duy b qui nh bi x hi. + Nhn thc pht trin t thao tc.....> Hnh tng.....> Ngn ng.....>T duy tru tng....>T duy khi qut. T duy khi qut l hnh thc c bit ca con ngi. + Nh t duy m con ngi ng gp to ln cho x hi bng nhng gi tr vt cht v tinh thn. 4.2. Phn loi t duy C th phn loi t duy theo nhiu phng din khc nhau. Sau y l cch phn loi theo phng din pht trin chng loi c th ( phng din lch s hnh thnh v pht trin t duy), gm 3 loi: - T duy trc quan - hnh ng L loi t duy c ngi v mt s ng vt cao cp. Trong loi t duy ny, cc thao tc tay chn (c bp ) c s dng hng vo vic gii quyt mt s tnh hung c th, trc quan. - T duy trc quan - hnh nh L loi t duy pht trin cao hn, ra i mun hn so vi t duy trc quan hnh ng. Trong loi t duy ny, vic gii quyt vn da vo cc hnh nh trc quan ca s vt hin tng khch quan. - T duy tru tng L t duy pht trin cao hn v ch c ngi bao gm: + T duy hnh tng: kt qu ca loi t duy ny cho ta mt hnh tng.Mi hnh tng mang mt ni dung khi nim bn cht. Qua hnh tng, ta c th hiu c nhng khi nim c cha trong . V d : hnh tng ng ging ni ln sc mnh chng ngoi xm ca dn tc ta, hnh tng t linh, t qu... + T duy ngn ng - logic: L loi t duy pht trin mc cao nht. Trong loi t duy ny vic gii quyt vn da trn cc khi nim, cc mi quan h logic v gn b cht ch vi ngn ng, ly ngn ng lm phng tin.

16

Ba loi t duy trn y lin quan cht ch vi nhau, b sung cho nhau. T duy tru tng c thc hin da trn c s ca 2 loi t duy trc quan thp hn. ngi trng thnh, khi pht trin t duy tru tng iu khng c ngha l khng cn pht trin t duy trc quan - hnh ng v t duy trc quan - hnh nh na m tri li t duy t duy tru tng tc ng vo t duy trc quan thm c th, thm sinh ng. V t duy trc quan tc ng vo t duy tru tng thm su sc hn lm cho cc t duy tn ti, khng ngng pht trin v hon thin. Ngoi ra nu phn loi theo phng thc gii quyt vn cn c t duy thc hnh v t duy l lun. 4.3. c im ca t duy - Tnh c vn ca t duy + Tnh c vn ca t duy ch xy ra hon cnh c vn , tnh hung c vn . + Hon cnh v tnh hung c vn kch thch con ngi t duy.. + C nhu cu nhn thc, c nhu cu gii quyt cc mu thun ny sinh t duy. Khng phi bt k tc ng no ca th gii khch quan cng khin con ngi c t duy. Trong thc t t duy ch ny sinh khi gp hon cnh v tnh hung mi, i hi con ngi phi gii quyt, song bng vn hiu bit c, c ngi khng th gii quyt c. y chnh l hon cnh c vn hay cn gi l tnh hung c vn . hon cnh c vn kch thch t duy, con ngi phi nhn thc c mu thun cha trong vn , phi c nhu cu gii quyt, nhu cu nhn thc v phi c tri thc cn thit lin quan n gii quyt vn , ngha l con ngi phi thc c hon cnh c vn . Ch trn c s hon cnh c vn t duy con ngi mi ny sinh v din bin. Trong thc t hc t, nghin cu, cng tc khm, cha bnh, c rt nhiu tnh hung c vn khin ngi thy thuc phi t duy. V d: Trc ngi bnh mi cn c chn on v diu tr, trn c s hiu bit v l lun v kinh nghim thc tin ca mnh, ngi thy thuc phi t duy gii quyt tnh hung c th ny. - Tnh khi qut ca t duy T duy c kh nng i su vo nhiu s vt hin tng nhm vch ra cc thuc tnh chung, mi quan h ph bin c tnh qui lut gia chng. V vy t duy mang tnh khi qut, nh tnh khi qut ca t duy m con ngi c th nhn thc th gii, ci to th gii. - Tnh gin tip ca t duy T duy c kh nng phn nh mt cch gin tip s vt hin tng khch quan, phn nh bng ngn ng. Nh ngn ng v kh nng phn nh gin tip, khi qut ca t duy m con ngi tm ra c nhng thuc tnh bn cht, cc mi lin h, quan h c tnh quy lut, d on chiu hng din bin ca s vt hin tng nhn thc v ci to chng. Trn c s nm c quy lut ca th gii m con ngi sng to ra nhiu cng c tip tc nhn thc v ci to th gii tt hn. - T duy ca con ngi quan h mt thit vi ngn ng C nhiu quan im v s quan h gia t duy v ngn ng. Theo quan im duy vt bin chng th t duy v ngn ng quan h mt thit vi nhau nhng khng ng nht vi nhau m l mi quan h gia ni dung v hnh thc. Mi quan h gia t duy v nn ng th hin trong sut qu trnh t duy. Trong giai on m u, mun thc c, nhn nhn ra c hon cnh c vn , t ra c vn cn gii quyt, con ngi pha s dng phng tin ngn ng phn nh khi qut v gin tip, tin hnh cc thao tc t duy ( phn tch, tng hp, so snh, tru tng ha, khi qut ha). biu t kt qu, trnh by sn phm ca t duy ( nhng t duy phn nh bn cht, nhng quan h c tnh quy lut ca hng lot s vt, hin tng), con ngi phi s dng

17

ngn ng. Ngay c khi con ngi tin hnh cc hnh thc t duy thc hnh, t duy hnh nh vn phi chu s chi phi cht ch ca h thng tn hiu th hai ting ni v ch vit. - T duy l mt qu trnh Qu trnh ca t duy c ny sinh, din bin v kt thc, thng qua cc giai on : + Giai on xc nh vn : Khi gp mt tnh hung c vn , ch th t duy phi c thc chnh l tnh hung c vn i vi bn thn v nhim v ca t duy l cn phi gii quyt cc mu thun, cc nhu cu bng vn tri thc v kinh nghim c ca bn thn c lin quan n gii quyt vn , trn c s ra nhim v t duy. + Giai on huy ng tri thc, kinh nghim: Khi vn xut hin trong u, ch th huy ng mi tri thc mi kinh nghim ca bn thn to ra mi lin tng xung quanh vn cn gii quyt. + Giai on sng lc ca lin tng : Tc l ch th t duy gc b nhng ci khng cn thit hnh thnh gi thuyt v cc cch gii quyt vn c th i vi nhim v ca t duy. + Giai on thc hin nhim v t duy v tm ra kt qu. + Giai on kim tra Qu trnh t duy khng tch ri qu trnh nhn thc cm tnh. Qu trnh t duy bt u t nhn thc cm tnh. Qu trnh t duy bt u t nhn thc cm tnh v trong sut qu trnh ca mnh, t duy s dng cc ti liu ca nhn thc cm tnh. Mt khc nh kt qu ca qu trnh t duy m nhn thc cm tnh ni ring v cc phn nh tm l khc ni chung thm su sc v y . - T duy l mt hnh ng tr tu Trong qu trnh t duy, ch th tin hnh cc thao tc tr tu nhm gii quyt vn lnh hi, tip thu kin thc. Nhng thao tc tr tu ny tham gia vo qu trnh t duy nh l nhng thnh t ca mt hnh ng tr tu. Thng s dng cc thao tc c bn sau y: + Phn tch: L thao tc nhm tch s vt hin tng thnh nhng thuc tnh, nhng b phn c th v ch ra tng mi lin h, quan h gia nhng b phn, thuc tnh ny.Nh phn tch m con ngi nhn thc i tng t duy y hn, su sc hn. + Tng hp: Thao tc a cc thuc tnh, cc b phn c phn tch vo mt chnh th bao qut hn. Phn tch, tng hp l hai thao tc c bn, c quan h mt thit, b sung cho nhau trong qu trnh t duy thng nht. Phn tch l c s ca tng hp v tng hp din ra trn c s ca phn tch .. + So snh: Thao tc trong ch th xc nh s ging nhau, khc nhau gia cc s vt hin tng . +Tru tng ha: Thao tc trong ch th gt b nhng b phn, nhng thuc tnh, quan h khng cn thit, v mt phng din no khng phi l bn cht v ch gi li nhng yu t cn thit, nhng thuc tnh c bn nht. + Khi qut ha: Ch th s dng bao qut nhiu i tng khc nhau thnh mt nhm, mt loi, mt phm tr trn c s nhng thuc tnh chung, bn cht v c mi lin h c tnh qui lut. Kt qu ca khi qut ha cho ta mt ci g chung, cng loi ca nhiu s vt hin tng . Tru tng ha v khi qut ha l hai thao tc c bn, c trng ca t duy. Chng c quan h vi nhau mt thit vi nhau, b sung cho nhau tng t nh thao tc phn tch, tng

18

hp.Kt qu ca t duy l nhng sn phm ca tr tu i t khi nim n phn on, ri ti suy l (suy l l hnh thc tru tng ca t duy i t phn on) 4.4. Nhng phm cht ca t duy lin quan ti nhn cch - Mc su sc v khi qut ca t duy. - Tnh logic cht ch. - Kh nng c ng, linh hot, mm do. - Kh nng c lp. Ngi c kh nng c lp suy ngh l ngi lun t mnh tm ra cch gii quyt vn , t hnh thnh nn nhim vu t duy, mc cao hn, h cn t li vn theo s hiu bit ca mnh, t tm ra cch gii quyt mi, c tnh sng to. Phm cht c lp suy ngh ca t duy c quan h cht ch vi c ph phn, hoi nghi khoa hc, ham hiu bit tm ti, kin tr chu kh. Phm cht c lp khng mu thun vi tinh thn hp tc, tp th, cng ng. Thng qua tp th v cng ng m phm cht c lp ca t duy c xc nh v pht trin. 4.5. Sai st trong t duy Sai st trong t duy c khi l hin tng tm l bnh thng nhng cng c khi sai st do bnh l. L nhng sai st thuc v kt qu t duy (phn on, suy l khng chnh xc, s hiu bit khi nim khng y ..) hoc v hnh thc thao tc ca t duy ( khng bit t duy tru tng, sai st trong phn tch, tng hp vn , thiu mm do ...) Sai st ca t duy c quan h cht ch vi nhng sai st ca cc qu trnh tm l khc nht l thc, cm xc, ch , nng lc, vn hiu bit. Sau y l mt s sai st ca t duy c lin quan n qu trnh bnh l ca ngi bnh: - S nh kin L kt qu t duy v nhng s vt hin tng c thc nh ngi bnh c gn cho n mt ngha khc qu mc, khng ng nh vn c ca n v tng ny chim u th trong thc, tnh cm...ca ngi bnh. V d ngi bnh qu cng iu v khuyt im ca mnh, t ty - tng m nh: bnh nhn c nhng tng khng ph hp vi thc t khch quan. V d : Bnh nhn lun c ngh rng mnh c li hoc xc phm vi thy thuc... nhng trong thc t th khng phi nh vy . ngh ny c khi ngi bnh bit l sai v t u tranh xua dui n nhng khng c. tng m nh thng gn vi nhng hin tng m nh khc, nh lo s m nh, hnh vi m nh. - Hoang tng : L nhng ngh, phn on sai lm, khng ph hp vi thc t do bnh tm thn sinh ra. V d: Bnh nhn lun c ngh mnh b truy hi, b nhiu bnh hoc mnh l ngi v i... nhng ngh ny s mt i khi bnh khi hoc thuyn gim trong cc bnh tm thn. T duy nht l t duy tru tng l mt trong nhng hnh thc pht trin cao ca qu trnh nhn thc. Kt qu ca t duy c biu hin ra ngoi bng ngn ng. Qu trnh hot ng chuyn li thnh v chuyn thnh li rt phc tp c lin quan ti vic lnh hi kin thc, lnh hi th gii khch quan. 5. Tng tng 5.1. Khi nim v tng tng Trong thc tin, nhiu khi gp hon cnh c vn , nu ch bng t duy, con ngi khng th gii quyt c. Trong nhng trng hp ny, con ngi phi dng mt phng thc hot ng khc, l nhn thc bng tng tng. Tng tng l qu trnh nhn thc phn nh nhng s vt v hin tng cha c kinh nghim, bng cch xy dng nhng hnh nh mi trn c s nhng hnh nh c.

19

Hnh nh mi ca tng tng l hnh nh c ca tr nh c gi l biu tng. Biu tng ca tng tng l nhng hnh nh mi, khi qut do con ngi t to ra. Cn biu tng ca tr nh l hnh nh ca s vt hin tng trc y tc ng vo no nay nh li, ti hin li. Biu tng ca tng tng c to ra trn c s nhng biu tng ca tr nh. Tng tung ca con ngi ph thuc vo nhng c im tm l ca c nhn nh tri gic, t duy, tnh cm, hng th, nng khiuV ph thuc vo thc tin ca cuc sng, kinh nghim chung ca x hi loi ngi. 5.2. Phn loi tng tng Cn c vo s tham gia ca thc, vo s chun b v mc ch, k hoch phng phpcho s tng tng, ta c th chia s tng tng thnh: - Tng tng khng ch nh y l loi tng tng khng tun theo mt mc ch, k hoch nh trc, c nhn khng c bt k mt s chun b c th no. S tng tng xy ra ngay khi tri gic s vt, hin tng ng vai tr kch thch tr tng tng c nhn. V d, nghe mt cu chuyn, t nhin tng tng ra khun mt ca nhn vt trong chuyn; nhn m my bay, tng tng ra hnh th mt con s t. - Tng tng c ch nh ay l loi tng tng theo mt mc ch t ra t trc, c k hoch v phng php nht nh nhm to ra hnh nh mi. Tng tng c ch nh th hin trn hai mc sau: + Tng tng ti to ay l qu trnh to ra hnh nh mi i vi c nhn ngi tng tng da trn s m t ca ngi khc, ca sch v, ti liuV d, khi tham gia hi chn, nghe pht biu ca cc thy thuc, ta hnh dung ra bnh tt ca ngi bnh v nhng phng php iu tr chnh m cc thy thuc nh p dng. + Tng tng sng to y l qu trnh xy dng nn nhng hnh nh mi chua c kinh nghim cu c nhn v cng cha c trong kinh nghim ca x hi. V d, cc nh khoa hc sng to ra tu v tr, my CT.scanerNh c tnh cht c o, mi m v gi tr thc tin m tng tng sng to tr thnh mt thnh phn khng th thiu ca hot ng sng to khoa hc, k thut, vn hc, ngh thut 5.3. Vai tr ca tng tng - Tng tng nh hng hot ng bng cch to ra m hnh tm l v sn phm cui cng ca hot ng v m hnh tm l v sn phm cui cng ca hot ng v m hnh tm l v cch thc i n sn phm . - Tng tng nh hng su sc n s hnh thnh v pht trin ton b nhn cch con ngi. Hnh nh mu ngi l tng ( ngi thy thuc c , ngi phu thut vin gii) m con ngi mun vn ti l kt qu ca qu trnh tng tng, trn c s m con ngi phn u theo hnh nh mu mc . 5.4.Cch sng to biu tng ca tng tng C nhiu cch sng to hnh nh mi ca tng tng. Thng gp mt s cch c bn sau: - Thay i kch thc, ln, s lng; thay i cc thuc tnh, cc thnh phn ca i tng lm tng ln hay gim i hnh dng ca n so vi hin thc. V d, hnh ngi khng l, ngi t hon, pht trm tay nghn mt. - Nhn mnh cc chi tit, thnh phn, thuc tnh ca i tng - Chp ghp

20

Biu tng mi c to ra bng cch chp ghp mt s b phn ca s vt ny thay sang s vt khc. - Lin hp Phng php ny c nhiu nt ging nh chp ghp, nhng khi tham gia vo vic to ra hnh nh mi, cc yu t ban u b ci t i v nm trong nhng mi lin h mi. V d, xe in bnh hi l kt qu lin hp gia tu in v t. - in hnh ha y l phng php to ra hnh nh mi trn c s tng hp, sng to cc thuc tnh in hnh, i din cho hng lot i tng. V d, xy dng nhn vt trong vn hc, ngh thut, hi ha bng cch to ra nhng nt in hnh ca mi loi ngi no trong x hi. - Loi suy ( m phng ) y l cch to ra hnh nh mi trn c s m phng, bt chc nhng chi tit, nhng b phn, nhng s vt c thc. V d, t hnh dng con chim bay m ngi ta to ra hnh chic my bay Trong thc t, khi con ngi tng tng, cc cch trn y kt hp vi nhau, b sung cho nhau, lm cho hnh nh mi ca tng tng phong ph v c o. 5.5.Tng tng v t duy y l hai qu trnh c quan h mt thit vi nhau. Chng u phn nh th gii khch quan mt cch gin tip v khi qut, u hng vo gii quyt hon cnh c vn , c lin h mt thit vi nhn thc cm tnh, vi ngn ng v ly thc tin lm tiu chun chn l.. Tuy vy, gia tng tng v t duy c nhng im khc nhau. Tng tng phn nh ci cha bit bng cch xy dng nn nhng hnh nh mi trn c s nhng biu tng c. Cn t duy th vch ra nhng thuc tnh bn cht, nhng mi quan h c tnh quy lut, ngha l i n nhng khi nim, phn on, suy l v th gii khch quan. Cu hi nh gi: 1. Phn bit cm gic v tri gic 2. Trinh by cc quy lut ca cm gic 3. Trnh by s hnh thnh ca trnh nhn thc 4. Trnh by cc ri lon ca cm gic, tri gic 5. T duy l g?

21

TM L HC THC
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c s hnh thnh v pht trin ca tm l, thc. 2. Trnh by c khi nim thc v vai tr ca thc trong ch th tm l. 3. Trnh by c cc cp ca thc.

I. S HNH THNH V PHT TRIN TM L

Xt v mt tin ha chng loi tm l, thc ny sinh v pht trin qua 3 giai on : -T vt cht v c thnh vt cht hu c ( t v sinh ti hu sinh ) -T sinh vt cha c cm gic pht trin thnh sinh vt c cm gic v cc hin tng tm l khc khng c thc. -T ng vt cp cao khng c thc pht trin thnh ngi, thnh ch th c thc 1. S hnh thnh v pht trin tm l 1.1.S ny sinh v hnh thnh tm l v phng din loi ngi -Tiu chun xc nh s ny sinh tm l : + Tnh chu kch thch l kh nng p li cc tc ng ca ngoi gii c nh hng trc tip ti s tn ti v pht trin ca c th sng, l c s u tin cho tnh cm ng, nhy cm xut hin .
+ Trn c s tnh chu kch thch , cc loi cn trng ( nh giun, ong...) bt u xut hin thn kinh mu (hch ) cc yu t thn kinh ny tp trung thnh nhng b phn tng i c lp gip c th c kh nng p li nhng kch thch c nh hng trc tip ln cc kch thch c nh hng gin tip ti s tn ti ca c th, tnh cm ng ( nhy cm ) xut hin .

Phn nh tm l u tin ny sinh di hnh thi nhy cm ( gi l tnh cm ng ) xut hin cch y khong 600 triu nm 1.2.Cc thi k pht trin tm l - Xt theo mc phn nh c 3 thi k : Cm gic..>Tri gic.> T duy : + Thi k cm gic : Thi k u tin trong phn nh tm l ng vt khng xng sng, thi k ny con vt mi ch c kh nng p ng nhng kch thch ring l. + Thi k tri gic : Thi k ny bt u xut hin loi c (C h thn kinh ng vi ty sng v v no ) gip ng vt c kh nng p ng mt t hp kch thch. + Thi k t duy : T duy bng tay xut hin cch y 10 triu nm. T duy bng ngn ng ch xut hin loi ngi - Xt theo ngun gc ny sinh th tm l c 3 thi k : Bn nng> K xo>Tr tu: + Thi k bn nng : T loi cn trng c bn nng. Bn nng l hnh vi bm sinh mang tnh di truyn c c s l nhng phn x khng iu kin ( vt n ra bit bi ) , Cc bn nng dinh dng, t v, sinh dc ...ca con ngi l bn nng c thc. + Thi k k xo : L hnh vi mi hnh thnh do c nhn t to ra trn c s luyn tp. Hnh vi k xo c lp i lp li nhiu ln tr thnh nh hnh trong no. So vi bn nng hnh vi k xo c tnh mm do v c kh nng bin i ln. + Thi k hnh vi tr tu : Hnh vi tr tu ca loi vn ch yu nhm gii quyt cc tnh hung c th c lin quan ti s tha mn nhu cu c th. Hnh vi tr tu ca con ngi sinh ra trong hot ng nhm nhn thc bn cht, cc mi quan h c tnh qui lut nhm thch ng

22

v ci to hin thc khch quan. Hnh vi tr tu ca ngi gn lin vi ngn ng, l hnh vi c thc. 1.3. Cc giai on pht trin tm l v phng din c th Cc giai on pht trin tm l theo la tui : - Giai on s sinh v hi nhi : + 0 n 2 thng u : Thi k s sinh + 2 n 12 thng : Thi k hi nhi. - Giai on trc tui i hc : + 1 n 3 tui : Thi k vn tr . + 3 n 6 tui : Thi k mu gio - Giai on tui i hc : + 6 n 11 tui : Thi k u tui hc ( nhi ng hoc tiu hc ) + 12 n 15 tui : Thi k gia tui hc ( thiu nin hoc trung hc CS ) + 15 n 18 tui : Thi k cui tui hc (Thanh nin hoc THPT ) + 18 n 23,24 tui : Thi k sinh vin. - Giai on tui trng thnh : t 24,25 tui n 55,60 tui. - Giai on ngi gi : 55, 60 tui tr ln.

II. S HNH THNH V PHT TRIN THC

1.Khi nim chung v thc 1.1. thc l g ? - thc l hnh thc phn nh tm l cao nht, ch c ngi. thc l nng lc phn nh cc phn nh tm l, l mt cht ng mi trong phn nh tm l ca con ngi. Theo C. Mc, thc l vt cht c chuyn vo trong no v c ti to li trong . i sng tm l ca con ngi v c bn l i sng tm l c thc. - Lao ng l yu t u tin lm ny sinh thc. thc l sn phm ca lao ng, ca giao tip, ng thi l sn phm ca x hi- lch s. thc tn ti thng qua ngn ng. - thc c ngha rng ng ngha vi tinh thn, t tng, thc t chc k lut.Ngha hp thc c dng ch cp c bit trong tm l ngi. - thc l tn ti c nhn thc : C th v thc nh cp mt th hai soi vo kt qu (hnh nh tm l ) do cp mt th nht mang li ( cm gic, tri gic, tr nh, t duy, cm xc...) Tm li: thc l hnh thc phn nh tm l bc cao, c trng cho con ngi. Nh ngn ng, con ngi bin hnh nh tm l va mi c phn nh thnh i tng khch quan tip tc phn nh v n, to nn trong v no hnh nh tm l, nh hat ng ca con ngi c nh hng cao hn, tinh vi hn, c mc ch r rng hn. 1.2. Cc thuc tnh ca thc - Kh nng nhn thc y l kh nng thc mt cch khi qut bn cht hin thc khch quan. Con ngi mun c thc y , su sc nh vy, cn phi c t duy khi qut bn cht v th gii khch quan. Mt khc, ngi c thc cng cao th cng lm cho t duy c chiu su v chiu rng. - Kh nng xc nh thi Con ngi cn phn nh hin thc khch quan bng cch t thi i vi n. Nhng thi mun mu, mun v l biu hin thc ca con ngi i vi hin thc khch quan. - Kh nng sng to

23

Con ngi khc vi ng vt ch, khng nhng bit thch nghi vi hon cnh m cn bit ci to hon cnh sng. Con ngi lun lun ci to hon cnh sng mt cch c thc. Nh c thc m con ngi c nng lc to ra nhiu gi tr vt cht, tinh thn mi, bt hin thc khc quan phc v nhu cu ngy cng cao ca mnh. - Kh nng t thc y l kh nng nhn thc v mnh v xc nh thi vi bn thn mnh. thc l nng lc ca con ngi hiu c cc tri thc v th gii khch quan v nng lc hiu c th gii ch quan trong bn thn mnh, nh m con ngi c th ci to th gii khch quan v hon thin bn thn mnh. 1.3. Cu trc ca thc thc c cu trc phc tp bao gm nhiu mt l mt chnh th mang li cho th gii tm hn ca con ngi mt cht lng mi. thc c 3 mt thng nht hu c vi nhau, iu khin hot ng c thc ca con ngi. 3 mt l : - thc cc qu trnh nhn thc y l s nhn thc ca nhn thc, hiu bit ca hiu bit. Nhn thc cm tnh mang li t liu u tin cho thc. Nhn thc l tnh mang li s hiu bit bn cht, quy lut, mi quan h ca s vt hin tng. thc cho ta bit mnh ang nhn thc ci g, mc d nhn thc n u. - thc cc xc cm, tnh cm thc xem s vt, hin tng tha mn nhu cu ca con ngi n u; thc v s cng thng v thc v s kch thch hay trn tnh, ngha l con ngi bit mnh c nhng rung cm g, mc rung cm n u - thc v hnh ng ca mnh y l bc cui cng ca thc, th hin chc nng ca thc. Hnh ng c thc l hnh ng thc hin mc ch t ra t trc, c k hoch, phng php nht nh, c thc kim tra, iu chnh thung xuynHnh ng c thc l biu hin tp trung nht tm l ca con ngi. Phn ln hnh ng ca con ngi l hnh ng c thc. Nhng hnh ng bn nng ca con ngi cng l nhng hnh ng b kim sot bi thc. thc c ny sinh v pht trin trong hot ng v giao lu. Cu trc ca hot ng quy nh cu trc ca thc. Trong thnh phn ca thc c cc qu trnh nhn thc, xc cm v hnh ng thc ca con ngi l s phn nh v cc hin tng tm l ny. 2.S hnh thnh v pht trin thc 2.1.Hnh thnh thc con ngi - Lao ng + Con ngi c thc v lao ng, S khc bit ca lao ng ca ngi v con vt l : con ngi trc khi lao ng xy dng cho mnh mt m hnh tm l v huy ng ton b vn hiu bit kinh nghim ca mnh lm ra sn phm . + S dng v ch to cc cng c lao ng thc hin cc thao tc lao ng. + i chiu sn phm lao ng vi m hnh tm l to ra v nh gi sn phm . - Ngn ng v giao tip : + Tn hiu th 2 gip con ngi c thc s dng cng c lao ng, gip i chiu nh gi kt qu lao ng. + Hot ng lao ng l hot ng tp th mang tnh x hi.Trong lao ng nh ngn ng v giao tip m con ngi thng bo, trao i thng tin vi nhau, phi hp ng tc vi nhau cng lm ra sn phm chung.

24

Nh c ngn ng v giao tip m con ngi c thc v bn thn mnh, thc v ngi khc v x hi. 2.2.Hnh thnh thc v t thc c nhn - thc c nhn hnh thnh trong hot ng v th hin trong sn phm hot ng ca c nhn v chnh hot ng to ra sn phm m c nhn hnh thnh, pht trin tm l thc. - thc c nhn hnh thnh trong mi quan h giao tip : S pht trin ca mt c th ph thuc vo s pht trin ca nhiu c th khc m n giao tip trc tip hoc gin tip. - thc c nhn hnh thnh bng con ng tip thu nn vn ha x hi, thc x hi. - thc c nhn hnh thnh bng con ng t nhn thc, t nh gi, t phn tch hnh vi ca mnh --- thc bn ng. 2.3.Cc cp thc - Cp cha thc Cp cha thc gi l hin tng v thc . L hin tng tm l tng bc cha c thc, ni m thc khng thc hin chc nng ca mnh ( nh mng du, say ru, b thi min, b ng kinh.. ) V thc bao gm nhiu hin tng tm l ca tng khng thc ( cha thc ) : + V thc tng bn nng : nh bn nng dinh dng, t v, sinh dc , tim tng tng su, di thc, mang tnh bm sinh, di truyn. + V thc di ngng thc ( tin thc ) : Cm nhn c mt ci g nhng khng r nguyn nhn. + Hin tng tm th : hin tng tm l di thc , hng tm l sn sng ch n, tip nhn mt iu g nh hng ti tnh linh hot v n nh ca hot ng. C khi tm th pht trin xm nhp vo tng thc ( tm th yu ng ca tui tr, tm th ngh ngi ca tui gi...) + Hin tng tm l vn l c thc do lp i lp li nhiu ln m chuyn thnh di thc nh k xo, tim thc thuc dng tim tng su lng ca thc. ( tim thc thng trc tip ch o hnh ng, li ni...ti mc khng cn thc tham gia ). - Cp thc , t thc + cp thc , con ngi nhn thc th gii, biu l thi ch tm v d kin trc c hnh vi ca mnh, lm cho hnh vi c thc. ( thc th hin trong ch, trong ch ). + T thc l mc pht trin cao ca thc, t thc bt u hnh thnh t tui ln 3 v biu hin : + C nhn t nhn thc v bn thn mnh ( hnh thc, ni dung, v th v cc mi quan h x hi...) + C thi i vi bn thn ( t nhn xt v nh gi mnh ). + C kh nng t gio dc v hon thin mnh. - Cp thc nhm v thc tp th pht trin dn n thc x hi ( thc gia nh, gia tc, thc dn tc, thc cng ng) 3. Mt s sai st v thc 3.1.Nhng sai st trong qu trnh phn nh bng thc gn lin vi nhng sai st ca cc hin tng tm l khc, trc ht l hot ng v nhn cch. Nhiu khi bnh nhn khng thc c nhng vic lm ca mnh, khng lm ch c thi , hnh vi ca mnh.

25

3.2. Trong lm sng, thng ch anh gi thc ca ngi bnh qua kh nng nh hng v khng gian, thi gianca h. 3.3. Nhng trng thi ri lon thc c th hin bng mt s hi chng in hnh nh: - Hi chng hn m: bnh nhn mt thc hon ton, mt cc phn x bnh thng, xut hin cc phn x bnh l, trn no ch cn hot ng ca mt s trung khu thn kinh thc vt - Hi chng m sng: Bnh nhn ri lon v nh hng v tri gic, c th c hoang tng v xc cm khng n nh.. - Hi chng l ln: bnh nhn c biu hin t duy ri rc, ri lon v nh hng, cc hin tng tm l khc nh xc cm, tri gic cng ri rc

III.CH - IU KIN CA HOT NG C THC

1 Khi nim Ch mt trng thi tm l, l s tp trung t tng ( thc ) vo mt c th hoc mt nhm i tng ( s vt hin tng) nht nh tng i thot ly khi cc i tng khc nhm phn nh c tt hn gip c nhn hot ng c kt qu hn. 2. Vai tr ca ch L iu kin cn thit cho mi lnh vc hot ng tm l.ch l cnh ca, qua tt c nhng g ca th gii bn ngoi i vo tm hn con ngi. Ch l trng thi tm l gn lin vi cc qu trnh tm l khc, lm nn cho s phn nh ca cc hin tng tm l khc. 3. C s thn kinh ca ch C s thn kinh ca ch l phn x nh hng trong c s din ra ng thi trn v no qu trnh hng phn u th khu vc ny hoc c ch khu vc khc dn ti lm c ch khu vc ny s hng phn khu vc khc 4. Phn loi ch Ch c phn thnh 2 loi : 4.1.Ch khng ch nh L loi ch ny khng nhm mc ch c th, nh trc, khng cn nhng bin php v c gng cng thng, khng cn mt nhiu thi gian.Tuy nhin loi ch ny khng bn vng. Nguyn nhn gy ra : - Do cng , tnh cht bt ng, mi l hp dn... ca tc ng c cc c im: + i tng tc ng vo c khc bit v hnh th, mu sc, mi v ...thu ht s ch ca ch th nhiu hn, nhanh hn + i tng c s tng phn r rt . + i tng lun c s vn ng, thay i hnh thc, mu sc v lp i lp li nhiu ln - Do c lin quan cht ch ti nhu cu, hng th, hiu bit, kinh nghim, trng thi ca ch th. 4.2 Ch c ch nh L loi ch din ra do mc ch ch th t ra hoc do thu mnh lnh t bn ngoi. Loi ny i hi c k hoch v bin php khc phc kh khn Ch c ch nh c th duy tr tng i di, song li gy cng thng, mt mi cho ch th Hai loi ch trn y c quan h cht ch, b sung cho nhau v i khi kh c th phn bit r rng . Ngoi ra cn c : + Ch bn ngoi : ch hng ti cc s vt hin tng thuc th gii bn ngoi . + Ch bn trong : ch hng ti s vt hin tng thuc th gii bn trong nh tnh cm,

26

ngh .. 5. Phm cht ca ch 5.1. Sc tp trung L kh nng bit tp trung n mt phm vi i tng hp, cn thit cho hnh ng v khng ti cc i tng khc Sc ch ln, tp trung cao th cng ch cng ln cng gip cho hnh ng ca ch th ng n, chnh xc C ngi bnh thng do tp trung cao biu th s thot ly hn i tng khc gi l ng tr bc hc 5.2 Khi lng ch L kh nng trong cng mt lc con ngi c th ch ti nhiu i tng. Thng thng khi lng ch ca con ngi t 4-6 mc tiu (c ngha l ng thi c th ch c 4-6 i tng ) 5.3 Sc bn vng ca ch L kh nng tp trung lu hay mau vo mt phm vi i tng ca hot ng. Sc bn vng ca ch c xc nh bng cng v thi gian tp trung ch vo mt i tng nht nh. Hin tng dao ng ca ch din ra theo chu k nht nh thng l 3 - 15 giy, trong khong thi gian s ch c th tp trung ln lt vo cc kha cnh ca i tng. 5.4 S di chuyn ca ch L kh nng chuyn s tp trung ch vo nhng phm vi i tng nht nh ca mt hot ng hoc nhiu hot ng k tip nhau L kh nng chuyn s tp trung c k hoch, c d nh, khng ty tin ( ty tin dn ti phn tn, ng tr) 5.5 S phn phi ch L kh nng cng mt lc tp trung ch hoc di chuyn ch rt nhanh n vi ba nhm i tng v phn nh tng nhm vi kt qu nh nhau. Cc phm cht ca ch lin quan mt thit vi nhau. chng khng nhng ph thuc vo c im, tnh cht ca cc i tng m cn ph thuc vo trnh hiu bit, nhu cu, kinh nghim... ca ch th v cc i tng. Mun c cc phm cht ch ti u, con ngi phi khng ngng rn luyn nng lc ch ca mnh mt cch cng phu 6. Ri lon ch L nhng sai st ca trng thi ch , thng gm c : 6.1 Sai st v ch c v khng c ch nh L sai st do tng qu mc ch khng c ch nh, hoc suy yu ch c ch nh dn n gim ton b hiu qu ch ca ngi bnh. 6.2 Sai st v sc tp trung ca ch C ngi bnh trong tnh trng tng qu mc sc tp trung ch , dn n mt mi, cng thng v tm l mt cch khng cn thit ( v phi tp trung ch ti c nhng s vt hin tng thng thng) Ngc li c ngi bnh gim mnh v sc tp trung ch , do h khng th tp trung tr tu, tnh cm, hot ng... hon thnh cng vic 6.3 Sai st v khi khi lng, sc bn v s phn phi ch - Trng hp tng qu mc bnh thng khi lng, sc bn vng v kh nng phn phi ch ca ngi bnh dn n s hao tn sc lc, tm l m kt qu b dn trikhng ng trng

27

tm, trng im - Tri li trng hp gim khi lng ch , gim kh nng phn phi ch ca ngi bnh dn n tr tr, chn nn, kt qu hot ng km, khng n nh . 6.4 Sai st v kh nng di chuyn ch Thng thng khi lm bnh, kh nng di chuyn ch ca ngi bnh b hn ch nn s mm do, linh hot trong hot ng tm l b gim v kt qu hot ng cng khng cao. Nhng sai st ca trng thi ch thng gn lin vi nhng yu km v cht lng, gim st v s lng, hn ch kt qu hot ng. Trong trng hp bnh l thc th hoc bnh l tinh thn th nhng sai st cng ln dn n ri lon ch Cu hi nh gi: 1.Khi nim, cc thuc tnh c bn v cu trc ca thc 2.Trnh by s hnh thnh v pht trin thc 3. V sao ni ch l iu kin hot ng ca thc

28

TM L HC NHN CCH
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cc khi nim v nhn cch. 2. Trnh by c cc cu trc nhn cch 3.. Trnh by c cc thuc tnh v phm cht ca nhn cch, nhn cch ngi thy thuc.

I. MT S VN CHUNG V NHN CCH

1.Khi nim v nhn cch Nhn cch l i tng nghin cu ca nhiu khoa hc (trit hc , x hi hc, o c hc, thm m hc, vn ha gio dc hc, tm l hc...). Vic nghin cu nhn cch l vn trng tm ca tm l hc Cc nh ngha v nhn cch hin nay trong tm l hc c nhiu kin khc nhau. thng nht, cn nm mt s khi nim c lin quan: Con ngi: l khi nim rng v chung nht dng ch mi c th t tr s sinh n ngi ln, t ngi c tr tu chm pht trin n nhng ngi thng minh li lc. Con ngi l mt thc th sinh vt bc cao nht ca s tin ha vt cht ng vt . C nhn: l c th i din cho loi ngi, bt k ngi no . C tnh: l c im c o ca c nhn, khng lp li cc c nhn, phn bit ngi ny vi ngi khc. Ch th: l c nhn thc hin mt hot ng c thc nht nh, c mc ch, c nhn thc ci to th gii xung quanh trong qu trnh hot ng Nhn cch: L ni v con ngi c t cch l mt thnh vin ca x hi nht nh ; l ch th ca cc mi quan h, ca giao tip v ca hot ng c thc ; l ton b nhng c im, phm cht tm l ca c nhn qui nh gi tr x hi v hnh vi x hi ca ngi . 2. Cc mc v c im ca nhn cch 2.1 Cc mc ca nhn cch - Mc thp nht :nhn cch c th hin di dng c tnh, phn bit gia ngi ny vi ngi khc . - Mc cao hn :nhn cch c th hin trong cc mi quan h gia cc nhn cch vi nhau (nhn cch l thuc, nhn cch k c, nhn cch b trn...) - Mc cao nht: nhn cch th hin nh mt ch th ang thc hin mt cch tch cc nhng hot ng nh hng ti ngi khc, n x hi. Cn gi l nhn cch siu c nhn Nhn cch ny nh mt tm gng ngi khc hc tp noi theo v c nhng tc ng ch ng, c du hiu lm bin i th gii xung quanh mnh 2.2 Cc c im c bn ca nhn cch 2.2.1 Tnh n nh ca nhn cch Phm cht nhn cch bao gi cng n nh trong thi gian v khng gian nht nh. S thay i phm cht trong gii hn cho php th nhn cch cn tn ti. Ngc li khi c nhng thay i ln, cc phm cht nhn cch bin i vt ngoi gii hn dn n s thay i nhn cch c khi mt nhn cch. 2.2.2 Tnh thng nht trn vn

29

Cc hin tng tm l trong nhn cch c mi quan h mt thit vi nhau, tc ng qua li vi nhau. Mt khc mi nhn cch li tao cho mnh nhng mi quan h thng nht vi hon cnh v mi trng xung quanh. S thng nht trn vn ca nhn cch to thnh mt h thng cn bng ng - thng nht trn vn trong s vn ng v pht trin. Khi h thng cn bng ng b ph v, nhn cch s b chia ct, mt tnh thng nht trn vn th nhn cch b tn thng, khng bnh thng hoc b mt nhn cch. 2.2.3 Tnh tch cc ca nhn cch Th hin kh nng ch ng tch cc ca ch th nhn cch nhm ci to th gii v hon thin bn thn. 2.2.4 Tnh giao lu Gia cc nhn cch c s tc ng v nh hng qua li. Thng qua giao tip v hot ng ch th nhn cch dn dn trng thnh v hon thin mnh, khng ngng pht trin. 3. Cu trc nhn cch 3.1. Cc quan nim v cu trc nhn cch Nhn cch c cu trc phc tp, nhiu ni dung linh hot. C nhiu quan nim khc nhau v cu trc nhn cch: - Quan nim nhn cch bao gm 3 lnh vc c bn l: + Nhn thc + Rung cm + Hnh ng (trong c c hnh ng ch v nhng k nng k xo, thi quen) - Quan nim nhn cch bao gm 4 tiu cu trc: + Xu hng + Kinh nghim (k c tri thc, k nng, k xo, thi quen) + c im cc qu trnh tm l ( ch, cm xc hnh ng...) + Cc thuc tnh sinh hc ca c nhn (kh cht, gii...) - Quan nim nhn cch bao gm cc tng khc nhau: + Tng ni: Gm cc hin tng tm l c thc v t thc. + Tng su: Gm cc hin tng tm l v thc v tim thc - Quan nim nhn cch bao gm 4 khi: + Xu hng: Qui nh tnh la chn ca cc thi v tnh tch cc ca con ngi. Bao gm h thng nhu cu, Hng th l tng, Nim tin v nhn sinh quan( th gii quan ) + Kh nng: l nng lc tng hp cc thuc tnh c nhn. Bao gm: nng lc chung, nng lc chuyn bit, nng lc ci to v sng to, nng lc hc tp v nghin cu .. + Phong cch hnh vi do tnh cch v kh cht qui nh. Tnh cch l h thng thi ca con ngi i vi h thng th gii khch quan v i vi bn thn. Kh cht l nhng thuc tnh c th ca tm l qui nh ng thi ca hot ng tm l ca con ngi qui nh sc thi bn ngoi ca i sng tinh thn, l mt mt ca bn cht con ngi. + H thng iu khin: Cn gi l ci ti ca nhn cch, t iu chnh, t kim tra v iu chnh hnh vi v hot ng ca c nhn C th y l quan nim bao qut y v hp l hn c 3.2.Cu trc nhn cch c v ti c v ti l cch ni quen thuc ca Vit nam ( ph hp vi quan nim cu trc nhn cch 4 khi ) v c sp xp thnh 2 mt thng nht c v ti. Theo quan nim ny th c v ti l phm cht v nng lc di s ch o ca thc "bn ng " tc l ci ti

30

c (phm cht ) 1.Phm cht x hi ( hay o c chnh tr ): Bao gm -Th gii quan, nhn sinh quan -Lp trng -Thi chnh tr, thi lao ng -L tng nim tin

Ti ( nng lc ) 1.Nng lc x hi ha -Kh nng thch ng -Kh nng sng to -Kh nng c ng, linh hot, mm do trong cuc sng x hi

2.Phm cht c nhn (hay o c t cch 2.Nng lc ch th ha ): -Kh nng biu hin tnh c o, biu hin -Cc tnh nt ,thi quen. ci ring -Ham mun, hng th -Sng kin -Bn lnh 3.Phm cht ch -Tnh k lut, t ch -Tnh mc ch, qu quyt -Tnh ph phn, hoi nghi khoa hc 4.Cung cch ng x -Tc phong, tnh kh -L tit 3.Nng lc hnh ng -Kh nng hnh ng c mc ch, c iu khin . -Ch ng tch cc 4. Nng lc giao lu: -Kh nng thit lp v duy tr mi quan h vi ngi khc

3.3.Gi tr nhn cch 3.3.1.Gi tr nhn cch th hin ba kha cnh - Gi tr l sn phm vt cht v tinh thn do con ngi, nhm ngi, cng ng dn tc v loi ngi to ra. - Gi tr l phm gi , phm cht ca con ngi, nhm ngi, cng ng dn tc v loi ngi . - Gi tr l biu hin mi quan h ca con ngi di gc li ch, nh gi i vi tn ti chung quanh. 3.3.2.H thng gi tr gm bn nhm - Nhm 1 : Cc gi tr ct li : ha bnh, t do, vic lm, gia nh, sc khe, an ninh, t trng, cng l, tnh ngha, sng c mc ch, nim tin, t lp, ngh nghip, hc vn. - Nhm 2 : Cc gi tr c bn : Sng to, tnh yu, chn l. - Nhm 3 : Cc gi tr c ngha : Cuc sng giu sang, ci p. - Nhm 4 : Cc gi tr khng c trng : a v x hi. 3.3.3.Thang gi tr l mt t hp gi tr hay mt h gi tr xp theo th t theo tng bc u tin. 3.3.4.Thc o gi tr l thang gi tr c vn dng nh gi v t nh gi mt hin tng x hi, mt c ch, mt cch ng x,hoc c s dng thuc hin mt hot ng, mt hnh ng, hnh vi. 3.3.5.nh hng gi tr l c s hng ti mt s la chn, mt cch nh gi, mt cch nhn, mt nim tin, mt mc ch tin ti. Cng vic ct li ca nh hng gi tr chnh l gio dc gi tr.

31

Nhn cch va l sn phm va l ch th ca hot ng.Thng qua mt tng ha cc quan h gio dc, thang gi tr, h thng gi tr, thc o gi tr v nh hng gi tr, con ngi tr thnh nhn cch. Nghin cu con ngi tm ra qui lut hnh thnh v pht trin NC con ngi v ngun nhn lc cho s nghip cng nghip ha - hin i ha t nc. 4. Con ng hnh thnh nhn cch Khi bt u bc vo cuc sng ca mnh, con ngi mi ch l mt c nhn cha phi l mt nhn cch .Trong qu trnh sng nhn cch dn dn c hnh thnh, pht trin v hon thin. Cc yu t gp phn hnh thnh nhn cch : - Yu t c th Bao gm yu t di truyn, bm sinh, c im sinh l gii phu ca c th v nht l h thn kinh, ni tit . Nhng yu t sinh vt ny chnh l tin , l c s vt cht cho s hnh thnh v pht trin nhn cch. - Yu t hon cnh sng Yu t t nhin ( t ai th nhng, sng ni kh tri...), yu t x hi ( dn tc, tn gio, kinh t, chnh tr...). Cc yu t ny gi vai tr quan trng, quyt nh s pht trin nhn cch. Trong s nhng yu t x hi, cho rng yu t gio dc ng vai tr ch o; yu t tp th v yu t giao lu ng vai tr c bn quyt nh s hnh thnh v hon thin nhn cch. - Yu t tm l c nhn thc hot ng ca c nhn ng vai tr trc tip quyt nh hnh thnh v pht trin nhn cch. Ngoi cc yu t trn, hnh thnh nhn cch l mt qu trnh lin quan ti vic gio dc, hot ng, giao lu v tp th ca ch th nhn cch. 4.1. Gio dc nhn cch Theo quan im tm l hc duy vt th gio dc l mt hot ng chuyn mn ca x hi gi vai tr ch o trong vic hnh thnh nhn cch theo nhu cu x hi trong nhng giai on lch s nht nh. Gio dc c tc ng trc tip ( trong trng hc ) v gin tip (ngoi trng hc) 4.2 Hot ng v nhn cch Hot ng c nhn l con ng trc tip hnh thnh v pht trin nhn cch. Hot ng ca con ngi l hot ng c mc ch, c thc, c tnh x hi v tnh tp th c th hin bng nhng thao tc cng c nht nh i hi con ngi phi c nhng phm cht tm l nht nh. Qu trnh tham gia hot ng ca con ngi hnh thnh v pht trin nhng phm cht nng lc cn thit theo nhn cch c hnh thnh, pht trin v hon thin. 4.3 Giao lu v nhn cch Trong giao lu ch th tc ng qua li vi tng th tm l phc tp sng ng c iu kin pht huy tnh ch ng, bn sc c nhn hnh thnh nhng phm cht ph hp vi x hi, vi cng ng, hnh thnh thc o c v nhn cch lnh mnh. -Vai tr ca giao lu: + Chia s ni bun vui v gn b vi con ngi vi x hi. + Khng giao lu con ngi tr nn c c. + Qua giao lu con ngi tip thu kinh nghim ca x hi, tip thu lch s vn ha, tinh thn hon thin mnh v x hi. 4.4 Tp th v nhn cch

32

Trong qu trnh sng con ngi phi giao lu trc tip vi ngi khc thng qua c nhn tip xc hoc nhm tip xc. Nhm l mt tp th ngi c thng nht li theo mt mc ch sau. Bt k ai cng sinh sng hoc hot ng trong nhng nhm nht nh ( gia nh, c quan...). C nhm theo s lng c nhn c nhm theo mc thn tnh theo cc nguyn tc v chun mc ring. Hnh thc pht trin cao nht ca nhm l tp th. Tp th thng xuyn thay i, pht trin v hon thin. 5. Phm cht c bn ca nhn cch thy thuc Phm cht nhn cch ngi thy thuc l s kt hp hi ha cc phm cht o c, phm cht ngh nghip, phm cht tm l c nhn. 5.1 Cc phm cht o c Bao gm cc phm cht c lin quan n ngh nghip, mt ngh ly hnh phc con ngi ln trn, ht lng hy sinh v s nghip bo v tnh mng bnh nhn. V vy thy thuc cn c: - Lng trc n, gin d, khim tn, ngay thng, chnh trc , t nh , yu lao ng , bit tn trng mi ngi. - t li ch ngi bnh ln trn. - Yu nc yu ch ngha x hi , ngoi cc chun mc o c cn c trong giai on hin nay thy thuc cn c tinh thn phn u cho s nghip cng nghip ha hin i ha v mc tiu dn giu nc mnh x hi cng bng vn minh. 5.2. Cc phm cht ngh nghip - Yu ngh say m lao ng ngh nghip, c kin thc su rng. - Lm ch k nng k xo, nng cao khng ngng trnh v nng lc chuyn mn, nng lc qun l, nng lc t chc. - C nng lc giao tip, x l tt cc mi quan h trong lnh vc ngh nghip(thy thuc -bnh nhn, thy thuc-ng nghip... ). - C tinh thn trch nhim, lng tm ngh nghip, tn trng ngi bnh. - Thc s cu th v gi gn b mt ngh nghip. 5.3 Mt s phm cht tm l khc - C tinh thn trch nhim ( trch nhim ngh nghip, trch nhim vi bnh nhn v nhn dn ni chung, trch nhim vi cp y chnh quyn v vi bn thn ), tnh trung thc, lng dng cm, tnh nguyn tc, tnh khim tn. - Ham hc hi nghin cu v cu tin. - Phong thi bn ngoi : nim n, khim tn, bnh tnh; n mc ng hong, sch s ng n, c sc khe tm hn gy cm tnh v s knh trng i vi bnh nhn. 6.Thuc tnh tm l ca nhn cch 6.1.Nng lc 6.1.1.Khi nim Nng lc l tng hp nhng thuc tnh c o ring bit v th cht v tm l c nhn,p ng c nhng yu cu ca mt hot ng nht nh, nhm m bo cho hot ng y t kt qu cao. Nng lc c nhn l tng th thuc tnh tm l to iu kin thun li cho c nhn hot ng tt trong nhiu lnh vc ca i sng. Nng lc bao gm cc khi nim v t cht, nng khiu, ti nng, thin ti 6.1.2 Cc mc ca nng lc - Mc nng lc thng thng: Biu th s hon thnh kt qu mt hot ng.

33

- Mc ti nng: Biu th mt nng lc cao hn, hon thnh sng to mt hot ng. - Mc thin ti: Biu th mc nng lc cao nht, hon chnh nht, y l nng lc kit xut ca mt v nhn. Nng khiu: L du hiu pht trin sm v mt ti nng khi con ngi cha tip xc mt cch c h thng, C t chc vi nhng lnh vc hot ng tng ng. Con ng t nng khiu ti ti nng rt quanh co, phc tp, lu di thm ch c trng hp nng khiu b mai mt. Bi dng nhn ti bt u t pht hin v pht trin nng khiu. 6.1.3. Phn loi nng lc - Nng lc chung v nng lc chuyn mn: + Nng lc chung: L thuc tnh tr tu ca c nhn, m bo cho c nhn nm c tri thc v thc hin nhng hot ng chung mt cch d dng, c hiu qu. + Nng lc chuyn mn: Bo m cho c nhn t c kt qu cao trong nhn thc v sng to v cc lnh vc hot ng chuyn mn. Trong thc t 2 loi nng lc trn y c quan h hu c v tc ng ln nhau. Mi lnh vc hot ng c th u cn c hai loi nng lc ny. - Nng lc l lun v nng lc hot ng thc tin: - Nng lc hc tp v nng lc sng to: Nng lc hc tp : th hin kh nng nm vng, nhanh chng v c kt qu nhng tri thc, k nng k xo trong hc tp. Nng lc sng to: th hin kh nng em li gi tr mi, sn phm mi cho nhn loi 6.1.4. iu kin t nhin v x hi ca nng lc - T cht l iu kin t nhin ca nng lc: L nhng c im v mt gii phu, sinh l v cc chc nng ca c th bao gm: Di truyn v cc yu t t to ca con ngi. T cht l c s t nhin cn thit hnh thnh v pht trin nng lc v nh hng n s khc bit nng lc gia ngi ny v ngi khc - iu kin x hi ca nng lc: Nng lc chu s qui nh ca nhng iu kin lch s - x hi nht nh. 6.2. Kh cht 6.2.1 Khi nim Kh cht l tng th cc c tnh bm sinh bn vng th hin r din bin phc tp ca ton b hot ng tm l c nhn. c im ca kh cht l vng chc, n nh v gn lin vi cc kiu thn kinh ca c nhn lin quan mt thit ti tnh cch v nng lc C 4 loi thn kinh : - Kiu thn kinh mnh, Cn bng, linh hot: Loi ny c th hin qu trnh hng phn cn bng vi qu trnh c ch nhanh nhn tng ng vi loi kh cht linh hot. - Kiu thn kinh mnh, cn bng, chm: Biu hin qu trnh hng phn cn bng vi c ch, chm tng ng vi kh cht im tnh - Kiu thn kinh mnh khng cn bng: Biu hin bng qu trnh hng phn mnh hn qu trnh c ch, chm tng ng vi kh cht si ni.

34

- Kiu thn kinh yu: Biu hin qu trnh c ch mnh hn hng phn tng ng vi kh cht u t 6.2.2.c im cc loi kh cht - Kh cht linh hot (hng hi, hot bt ): Tng ng vi kiu thn kinh mnh, cn bng, nhanh ( kiu a huyt - sanguin) Nhng ngi c loi kh cht ny thng c tnh linh hot cao, thch ng nhanh chng d dng vi mi bin i ca ngoi cnh; hot ng hng hi, xng xo tip thu nhanh v t hiu qu cao. Nhng ngi thuc kh cht ny l ngi lc quan yu i, vui tnh, ci m, quan h rng ri vi mi ngi. Song h c nhc im l hp tp, vi vng, thiu kin tr, tnh cm thiu su sc thiu bn vng, hay thay i . Nhng ngi thuc loi kh cht ny thng thch hp vi nhng cng vic i hi trng lc, cng hot ng mnh, phi x tr linh hot. Song trong hot ng cn ch rn luyn tnh kin tr, chu o, chu kh v bnh tnh - Kh cht im tnh (bnh thn,trm tnh) Tng ng vi kiu thn kinh mnh,cn bng ,yu (Kiu bch huyt Flematique). Ngi thuc loi ny l ngi tn tnh trong cng vic, tm l bn vng, su sc, bnh tnh, kin tr, tp trung, cn thn, t b nh hng bn ngoi. C nng lc kim ch,c tnh t ch cao,tc phong im m, nh c, gi c quy tc sng v giao tip. Nhc im : Thiu linh hot, chm thch nghi vi mi trng, di chuyn ch km, khng tho vt, t ci m. - Kh cht si ni ( nng ny ) Tng ng vi kiu TK mnh,khng cn bng (kiu mt vng Colerique.) Ngi thuc loi ny c sinh lc di do, c biu hin tm l mnh lit:si ni,hng hi,mnh m,dt khot,c ch xng xo to bo... Nhc im: thiu kin tr,gp kh khn vp vp d nng ny, d c phn ng gay gt. - Kh cht u t ( Kh cht yu ) Tng ng vi kiu thn kinh yu,(kiu Mt en- Melancolique). Ngi thuc loi ny thng biu hin y m, yu ui, hot ng tm l b kim ch, phn ng chm chp. Tnh cm thng bun ru lo lng, hin ha, kn o, mm mng, su sc, hay lo xa. 6.2.3 Bn cht x hi ca kh cht Kh cht ca c nhn khng phi ch do cc thuc tnh bm sinh ca h thng thn kinh quyt nh m thng xuyn b tc ng bi mi trng sng. Nhng du vt ca x hi c bit l cc chun mc v cc kiu hnh vi, c ch, cch n ni ca c nhn....nhng bin c xy ra trong i sng c nhn, tp th, cng ng... u c ghi vo kh cht c nhn mt cch r rng, su sc. V vy kh cht c nhn th hin r c im ca x hi, ca dn tc, ca a phng , ca cng ng ni c nhn sinh sng. Ngoi ra, c nhn l mt ch th c thc, nn h c th da vo kinh nghim ca x hi rn luyn, hc tp, iu chnh hnh vi ca mnh cho ph hp vi x hi v tin b ca x hi. 6.2.4 ngha ca cc kiu kh cht Kiu kh cht ph thuc ch yu vo s di truyn nhng cc tnh cht ring l ca n c th thay i di tc ng ca x hi v ca s gio dc, rn luyn.

35

Khng c kiu kh cht tt, kiu kh cht xu, chng b sung cho nhau v cn ph thuc vo tnh cch ca c nhn. t c mt con ngi ch c mt kh cht thun nht, thng thng l kiu kh cht hn hp c cc t l khc nhau. Trong tip xc vi bnh nhn, thy thuc cn nm c cc c tnh c bn ca cc kiu kh cht chn cch ng x tt nht gip vic cha tr thun li. 6.3. Tnh cch 6.3.1 Khi nim - Tnh cch v nt tnh cch + Nt tnh cch: l nhng thi ring v nhng hnh vi c ch, cch ni nng tng ng vi thi , tng i n nh, bn vng v c trng cho mi c nhn nhiu kha cnh khc nhau ( v d : khim tn , kiu ngo... ) +Tnh cch : l mt loi thuc tnh tm l phc hp, c trng, in hnh cho mi c nhn, phn nh h thng thi vi hin thc khch quan v th hin trong mt h thng hnh vi, c ch, cch ni nng tng ng ca c nhn . Tnh cch khc vi kh cht. Kh cht l thuc tnh tm l bm sinh cn tnh cch l hnh thnh t kinh nghim sng va c gio dc. Trong cu trc hon chnh ca tnh cch, nt in hnh ca thi , hnh vi o c gi vai tr ch o, Nt in hnh ca h thng tnh cm ng vai tr quan trng v nhng c trng v ch, hnh ng ch ca c nhn ng vai tr nng ct. - c im ca tnh cch +Tnh n nh v bn vng : Khng phi tt c mi thi , hnh vi c ch cch n ni ca c nhn u tr thnh nhng nt tnh cch. Ch c nhng thi mang tnh in hnh, tr thnh thuc tnh tm l v hnh vi, c ch, cch ni nng tng ng, chng c lp i lp li v tr thnh thi quen, n nh mi tr thnh nt tnh cch. Nt tnh cch l nhng thuc tnh tm l tng i n nh v bn vng. + Tnh phc tp v thng nht : tnh cch do nhiu thuc tnh tm l c nhn kt hp li, biu hin mt h thng thi v th hin trong hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn. S kt hp ny khng phi l do s cng li n thun m l s kt hp nhng thuc tnh ring bit thnh tng th sinh ng, thng nht , gn b cht ch vi nhau. +Tnh ring bit v tnh c o : hon cnh sng v hot ng ca c nhn khng hon ton ging nhau lm cho tnh cch ca mi ngi mang tnh ch th c o ring bit vi nhau.Trong mt khng gian thi gian c th, tnh cch ca mi c nhn hon ton khc nhau, khng ai ging ai. Tnh cch con ngi phong ph v a dng. Tnh cch c nhn c s thng nht gia ci chung v ci ring, gia ci in hnh v ci ph thng. C nhng nt tnh cch c bn chung cho mt nhm ngi, mt dn tc, phn nh nhng iu kin sng chung ca h. Song trong ci chung , mi ngi li c tnh cch ring bit hoc nhng cch biu hin tnh cch ring ca mnh. - Bn cht x hi ca tnh cch Con ngi l mt thc t ca x hi, gn b vi iu kin x hi lch s nht nh v vy tnh cch con ngi l sn phm ca x hi lch s. Tn ti x hi quyt nh bn cht v ni dung tnh cch ch yu ca con ngi. 6.3.2 Cu trc ca tnh cch - H thng thi v h thng hnh vi, c ch, cch ni nng + H thng thi Thi c nhn phn nh mi quan h ca h vi hin thc khch quan. H thng thi

36

tng i n nh, bn vng, do tnh cm, nhn thc, xu hng, ch ca c nhn to thnh. H thng thi bao gm : * Thi i vi x hi, cng ng : L thi ca c nhn i vi cc vn x hi ( quan h gia con ngi vi con ngi, con ngi vi cng ng, v quan h chnh tr, kinh t x hi...) * Thi i vi lao ng : L thi ca con ngi i vi cc quan h trong lao ng ( cc loi lao ng, phng tin, cng c ...ca lao ng ). * Thi i vi mi ngi. * Thi i vi bn thn. + H thng hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn : L s th hin bn ngoi ca thi cng nh ton b tnh cch c nhn. H thng ny biu hin mun mu mun v nhng gn b cht ch vi nhau, cng tng ng vi h thng thi ca c nhn. C th ni rng : h thng thi l ni dung, h thng hnh vi, c ch, cch ni nng l hnh thc biu hin ca tnh cch c nhn. Hai mt ny thng nht, khng tch ri nhau v quan h bin chng vi nhau. - H thng cc thuc tnh tm l trong cu trc tnh cch : + Cc thuc tnh xu hng : Thuc tnh quyt nh phng hng, ng c ca h thng thi v h thng hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn. Trong nhu cu v hng th quyt nh s chn lc ca h thng v lin quan ti nhn sinh quan, nim tin l tng, o c ca tnh cch . + Tnh cm: Th hin mt xc cm ca c nhn trong tnh cch v gp phn th hin cng ca h thng + ch: L thuc tnh tr ct ca tnh cch tt , c hnh thnh v th hin sc bn, su sc v cng cao ca tnh cch + Kh cht:l mt ng thi th hin tnh c o ca tnh cch .gia tnh cch v kh cht c mi quan h bin chng vi nhau. + K xo v thi quen : L nhng hnh vi, c ch,cch ni nng c lp i lp li tr thnh hnh ng t ng ha - thnh nhng k xo, thi quen trong tnh cch ca c nhn . 6.3.3 Nhng nt tnh cch c bn ca thy thuc XHCN - Nhng nt tnh cch c bn ca con ngi XHCN L s kt hp hi ha, bin chng gia h thng thi v h thng hnh vi, c ch, cch ni nng ca c nhn trong cc vn nh : + Kin nh mc tiu, nh hng XHCN + Kin quyt u tranh chng li m mu din bin ha bnh -yu nc, yu CNXH, c tinh thn quc t v sn v quan tm thch ng nhng vn ton cu, dn tc, quc gia. + Yu lao ng, cn c sng to trong lao ng. + Lng nhn o, tinh thn hp tc, on kt tng tr. + i vi bn thn: khim tn, gin d, t trng, trung thc, nguyn tc, dng cm... c tinh thn ph v t ph, khng ngng hc tp vn ln, c c th khe mnh... - Nhng nt tnh cch c bn ca ngi thy thuc XHCN : Ngoi nhng nt c bn ca con ngi XHCN ni chung. Nhng nt tnh cch c bn ca ngi thy thuc XHCN nhn mnh hn cc vn c lin quan ti phm cht ngh nghip:

37

v hnh phc ca ngi bnh, ht lng cu cha bnh nhn xem l hnh phc ca mnh: + Phi c lng nhn hu v khim tn v tnh mng ngi bnh. + T ch : Gp kh khn nguy him khng hoang mang dao ng , + Bnh tnh, c kh nng chu ng nhng cng thng ln tm cch cu cha vi tinh thn cn nc cn tt. + Kin nhn: khng li bc trc kh khn, tht bi quyt tm ginh li s sng cho ngi bnh ... 7. Phm cht tm l ca nhn cch 7. 1. Cm xc ca tnh cm 7.1.1 Khi nim - Tnh cm l nhng thi cm xc n nh i vi nhng s vt hin tng trong th gii khch quan ca con ngi, phn nh ngha ca chng trong mi lin h vi nhu cu v ng c ca h. - Cm xc v tnh cm l biu th thi con ngi trc s vt hin tng c nhn thc chng c lin quan ti nhu cu vt cht v tinh thn con ngi Cm xc tnh cm phn nh mi lin h gia s vt hin tng vi con ngi thng qua nhu cu ng c, mi lin h c biu hin bng thi (cm xc, tnh cm ). Phn nh xc cm v phn nh nhn thc c im tng ng v khc bit : im ging nhau : Nhn thc v xc cm u phn nh hin thc khch quan, u mang tnh ch th v u c bn cht x hi - lch s. im khc nhau - Xt v i tng phn nh : Qu trnh nhn thc phn nh bn thn s vt hin tng ( i tng) Qu trnh cm xc tnh cm phn nh mi lin h ca con ngi vi i tng, nhu cu ng c ( c c tha mn khng ) - Xt v phm vi phn nh: Nhn thc: Mi i tng tc ng vo gic quan u c nhn thc. Cm xc tnh cm: Nhng i tng no c nhu cu ng c mi c cm xc, tnh cm. - Xt v phng thc phn nh: Nhn thc l s phn nh hin thc khch quan di hnh thc hnh nh ( cm gic, tri gic), biu tng ( tr nh, tng tng ), khi nim (t duy). Cm xc tnh cm phn nh hin thc khch quan di hnh thc rung ng - Xt v mc phn nh: Tnh ch th trong cm xc tnh cm cao hn, m hn so vi nhn thc. - Xt v qu trnh hnh thnh : Qu trnh cm xc tnh cm lu di hn, phc tp hn v din ra theo nhng qui lut khc vi qu trnh hnh thnh nhn thc. 7.1.2. Phn bit cm xc v tnh cm Nhiu kin cho rng cm xc ng nht vi tnh cm v c s ging nhau tuy vy vn c s khc nhau trn 3 mt ln l tnh n nh, tnh x hi, c ch sinh l tm thn:

38

CM XC - C c ngi v ng vt - L mt qu trnh hoc trng thi tm l -C tnh nht thi, ph thuc vo tnh hung a dng -Lun lun trng thi hin thc - Xut hin trc .

TNH CM - Ch c ngi -L mt thuc tnh tm l. - C tnh n nh, xc nh. Thng trng thi tim tng. - Xut hin sau.

-Thc hin chc nng sinh vt( gip c th nh - Thc hin chc nng x hi vi t hng v thch nghi vi mi trng bn ngoi ) cch mt nhn cch -Gn lin phn x khng iu kin, vi bn nng. -Gn lin phn x c iu kin v vi ng hnh (nh hnh ng lc) thuc h thng tn hiu 2

7.1.3 Cc dng th hin ca tnh cm Tnh cm c th hin qua cm xc. Xc cm l s th nghim trc tip ca mt tnh cm no ty theo cng , tnh n nh v tnh thc. C cc dng cm xc : - Xc ng : L nhng cm xc c cng mnh nht, xy ra trong mt thi gian tng i ngn, thng con ngi khng lm ch c bn thn (khng thc c hu qu ca hnh ng ). V d : cn gin, cn ghen .. - Tm trng : L nhng cm xc c cng va phi hoc tng i yu, xy ra trong mt thi gian tng i di, con ngi khng c thc v nguyn nhn gy ra n . V th tm trng thng bao trm ln ton b cc rung ng thn kinh v nh hng r rt ton b hot ng ca con ngi trong mt thi gian kh di v nguyn nhn rt khc nhau (v tr, a v x hi ; iu kin kinh t ...ca con ngi ). 7.1.4 Biu hin ca tnh cm - Say m L dng c bit ca tnh cm c cng rt mnh, thi gian di, c thc r rng. C hai loi say m : say m tch cc v say m tiu cc ( am m) . - Tnh cm lun c i tng r rng + Tnh cm o c Nhm tha mn nhu cu o c, biu hin thi ca con ngi vi con ngi, con ngi vi x hi . +Tnh cm tr tu Tnh cm ny sinh trong qu trnh hot ng tr c, lin quan n qu trnh nhn thc, sng to. Biu hin thi con ngi i vi ngha, t tng ca hot ng tr tu. +Tnh cm thm m L nhng tnh cm lin quan ti nhu cu thm m, Biu hin thi ca con ngi v ci p v nh gi con ngi v ci p . + Tnh cm hot ng : th hin thi ca con ngi i vi hot ng x hi nht nh c lin quan ti s tha mn nhu cu thc hin hot ng . Cc loi tnh cm trn y lin quan mt thit vi nhau, tc ng qua li vi nhau v chng

39

khng tn ti mt cch ring l. 7.1.5. Nhng nt c trng ca i sng tnh cm - Tnh nhn thc Tnh cm pht trin trn c s cm xc, tc ng qua vi l tr trong qu trnh hnh thnh cc quan h x hi. Nguyn nhn gy nn tnh cm thng c ch th nhn thc r rng. - Nhn thc l yu t ny sinh tnh cm lm cho tnh cm c tnh i tng mt cch y chnh xc. - Tnh x hi Cc tnh cm c hnh thnh trong qu trnh con ngi lao ng ci to t nhin v x hi xc nh nhn cch ca mnh. Tnh x hi ca tnh cm gip cho con ngi iu chnh nhn cch ph hp vi yu cu ca x hi. - Tnh khi qut Tnh cm c tnh khi qut nht l tnh cm c th gii quan. Tnh khi qut ca tnh cm th hin : + Tnh cm con ngi i vi mt loi (phm tr loi ). + Tnh cm ca con ngi i vi cc i tng ( s vt hin tng ) ch khng phi ch i vi tng s vt hin tng . -Tnh n nh +Tnh cm l nhng thi n nh i vi bn thn v s vt . + Tnh n nh gip con ngi bit c nhn cch. - Tnh chn thc Tnh cm phn nh chnh xc ni tm c thc ca c nhn con ngi ( cho d c che giu, ngy trang bng li ni, hi th nhp tim ...) - Tnh i cc : Tnh 2 mt . Tnh cm lun mang tnh i cc ( phn cc ).- Tnh i cc ca tnh cm nh tnh cm tch cc- tiu cc, dng tnh, m tnh ... l do nhu cu ca con ngi c c tha mn hay khng hoc do con ngi c t kt qu hay khng. 7.1.6 . Qui lut ca tnh cm - Quy lut ly lan Cm xc tnh cm ca con ngi c th ly lan t ngi ny sang ngi khc. V d: hin tng hong lon, khng kh hc tp, lao ng chin u...ly truyn t ngi ny sang ngi khc. Quy lut ny l c s ca hot ng tp th, gio dc tp th ... - Qui lut thch ng Cm xc tnh cm c nhc i nhc li nhiu ln mt cch khng thay i cui cng s b suy yu, lng xung gi l hin tng chai dn ca tnh cm. V d : hin tng gn thng xa thng. - Quy lut tng phn (cm ng ): L s tc ng qua li gia cc cm xc tnh cm tch cc v tiu cc , m tnh v dng tnh V d: Gin cng gin m thng cng thng Bc s khm mt lot ngi c sc khe u km, kh xut hin mt ngi khe mnh bc s cm thy hi lng ( tuy rng ngi ny cha hn khe thc s ). - Qui lut di chuyn Cm xc tnh cm c th di chuyn t ngi ny sang ngi khc, t i tng ny sang i

40

tng khc. V d: Yu ai yu c ng i Ght ai ght c tng ty h hng Hoc Gin c chm tht - Qui lut pha trn Cm xc tnh cm con ngi c s kt hp m tnh vi dng tnh v sc thi m tnh l ngun gc, iu kin d ny sinh sc thi dng tnh . Tnh pha trn ny cho php 2 Cm xc tnh cm i lp nhau c th cng tn ti chung trong mt con ngi, chng khng loi tr nhau m qui nh ln nhau. V d : S ghen tung trong cuc sng v chng, s lo u v t ho khi chun b mt cng vic nguy him. - Qui lut v hnh thnh tnh cm t nhng cm xc Nhng cm xc ng loi c ng hnh ha, khi qut ha thnh tnh cm. V d: Tnh yu nc c hnh thnh do s ng hnh ha, Khi qut ha nhng rung cm xc ng cng loi nh : yu con sng, yu con , yu cnh ng qu hng .. Cm xc cng phong ph, a dng th tnh cm c xy dng nn cng su sc v rng ln. V ngc li tnh cm s lm cho cm xc ng loi thm hi ha, bn vng. 7.1.7. Sai st trong cm xc tnh cm - Gim v mt cm xc L trng hp do ngng hng phn cm xc cao, nn nhng kch thch c cng bnh thng hoc yu ch gy ra nhng cm xc yu hoc thm ch khng gy ra p ng cm xc. Nhng bnh nhn ny thng trong tnh trng gim kh sc ( bun ru, r ), th vi xung quanh v thm ch b li tn cm xc. - Tng cm xc Do ngng hng phn cm xc thp nn nhng kch thch c cng nh cng gy ra phn ng cm xc mnh m . Nhng bnh nhn ny thng c biu hin nh: Hay khc hay ci, ch cn mt tc ng nh cng lm cho h vui v hoc au kh bun phin. - Ri lon cm xc Du hiu bnh l ny c th hin nh: + Cm xc thin lch v mt chiu hng cm hoc trm cm. Cng c khi i vi mt hin tng, bnh nhn vui bun ln ln. + Cm xc tnh cm khng bnh thng. nhy cm xc tng cao mt cch bnh l, khng n nh, c nhng cn xc ng qu mc nh ht hong, s hi hoc hng h, v cm. + Bnh nhn c nhng thiu st trong tnh cm x hi, c nhng tnh cm phn x hi, hoc ri lon v tnh cm thm m, tnh cm o c, tr tu ...Cng c bnh nhn b m nh s ( s bnh tt, s vt nhn, s ph n !) 7.2. ch 7.2.1 Khi nim ch l phm cht ca nhn cch, ch th hin nng lc thc hin nhng hnh ng c mc ch i hi phi c s n lc khc phc kh khn ( ch l nng lc nh hng hnh ng ) ch l ni hi t ca nhn thc tnh cm trong hot ng ca con ngi, l mt nng ng ca thc, th hin nng lc thc hin nhng hnh ng c mc ch, c s n lc khc phc kh khn nht nh .

41

7.2.2 Phm cht ch - Tnh mc ch L phm cht c bit quan trng ca ch, cho php con ngi iu chnh hnh vi hng vo mc ch t gic Tnh mc ch ca ch ph thuc vo th gii quan, vo ni dung o c v tnh giai cp ca nhn cch mang ch. Nh c tnh mc ch cao m con ngi tr nn kin nh, tp trung c tr tu v ti nng suy ngh v lao ng sng to. - Tnh c lp L phm cht ch cho php con ngi quyt nh v thc hin hnh ng theo nhng quan im v nim tin ca mnh. -Tnh quyt on l kh nng a ra nhng quyt nh kp thi, dt khot trn c s tnh ton cn nhc k cng, khng dao ng chn ch. Ngi quyt on l ngi tin tng vo quyt nh ca mnh, hnh ng c suy ngh, dng cm nhy bn, ng lc, khng hoi nghi. -Tnh bn b Th hin k nng t c mc ch ra cho d con ng i ti c lu di gian kh.Ngi c ch l ngi c kh nng khc phc tr ngi lun duy tr s n lc v nhng kh khn ch lm cho h tng thm lng mong mun tip tc thc hin cng vic . Tnh kin tr ( bn b ) khc vi l lm, ng ngnh, ng ngnh l lm l trng hp khng c kh nng t b cc quyt nh sai lm ca mnh. - Tnh t ch L kh nng lm ch bn thn duy tr s kim sot y hnh vi ca mnh chin thng c nhng thc y khng mong i. Ngi c ch l ngi bit ph phn mnh, bit trnh nhng hnh ng thiu suy ngh. Phm cht ny ca ch gn lin vi s iu chnh cm xc ca bn thn. - Tnh kin cng L phm cht ch rt quan trng ni ln tinh thn dng cm, mc khn trng, s i hi n lc ch cao v tiu hao nng lng ln ca con ngi trong hnh ng. Ngi c ch kin cng l ngi lun khc phc kh khn, khng s nguy him chu ng cng thng, chp nhn th thch t c mc tiu . ch c biu hin bn trong v bc l ra bn ngoi. Hnh ng bn trong rt phc tp. ch lin quan ti ng c, mc ch v phng thc hot ng. Trong ng c l ci ch yu v n m hot ng c tin hnh. ng c xut pht t nhu cu. Mc ch l kt qu m hnh ng phi t ti. Mc ch d thy cn ng c thng kh thy. 7.2.3.Nhng sai st trong ch Nhng sai st v ch lin quan mt thit ti qu trnh thc hin cc hnh ng ch - Sai st chung Gim hot ng ch thng do bnh l hoc do tm l hoang mang. Tng hot ng ch : thng do bnh l, lm tng trng thi hot ng qu mc v sau l suy nhc . - Sai st v phm cht ca ch

42

Bnh nhn thiu tp trung ch hoc tri li c bnh nhn li qu tp trung ch vo cng vic. C bnh nhn khng xc nh c mc ch hoc ngc li c bnh nhn li c nhng kht vng t c mc ch hnh ng k c nhng hnh ng khng bnh thng. a s bnh nhn thiu tnh c lp, t ch, sng ph thuc . Nhiu bnh nhn khng c tnh quyt on hay chn ch, do d. C bnh nhn thiu tnh kin cng, dng cm. Trong tnh hung kh khn, gay cn thng khng vt qua c c khi tht li, sng nhu nhc ... - Ri lon ch : thng biu hin bng cc hnh vi l lng, v l do, khng lm ch c bn thn. 8. Tm hiu nhn cch ca bnh nhn Nhng sai st v nhn cch rt a dng v phc tp. Nhng sai st ny c khi ch l s khng thng nht, hi ha gia cc thnh phn ca cu trc nhn cch, lm cho nhn cch mt tnh cht trn vn; cng c khi l nhng sai st ca tng nhm thuc tnh nh kh cht, tnh cch, nng lcca nhn cch. Bnh nhn l ngi b thng tn v chc nng sinh l rt d b thng tn v nhn cch. Nhng bin i nhn cch thng gp l: 8.1 Thng tn v xu hng nhn cch - C bnh nhn c nhu cu vt qu iu kin v kh nng ca mnh, song cng c bnh nhn c nhu cu chung chung, m h, thm ch khng c nhu cu bnh thng nht. Nhiu bnh nhn li c nhu cu thin lch v mt loi no ( nng v nhu cu vt cht hay tinh thn) - C bnh nhn gim hoc mt hng th trong cng vic, trong i sng. Tri li c bnh nhn tng hng th, thm ch c nhng hng th kh hiu, khc thng. i khi nhng hng th tr thnh trung tm ch cho mi hnh ng hoc toan tnh ca ngi bnh. - C nhng bnh nhn c nhng nguyn vng v c ao to ln, cng c nhng bnh nhn an phn, chp nhn thc ti ca mnh. - C sai st v th gii quan, nim tin, l tng dn n s nhn nhn sai lch bn thn, th gii xung quanh. 8.2 Sai st v thuc tnh tnh cch Bnh nhn i khi cng c nhng nt tnh cch khng y , khng ph hp, thm ch c nhng nt tnh cch c c, di tr m tn, d b m, th ph thuc, v tha mt cch k quc, th hn, lo s, a nghi... 8.3 Sai st v thuc tnh nng lc Bnh nhn c th c nhng sai st v nng lc chung, hoc c sai st v nng lc mt lnh vc chuyn mn no hoc mt loi nng lc no ( gim tr tu, gim st kh nng giao tip ) Trong thc t, chng ta thong quan tm n ch s pht trin tr tu ca c nhn. Ch s tr tu ny gn lin vi s pht trin nng lc tm thn ca c nhn. Nhng ngi chm pht trin tm thn nh c ch s tr tu t 50- 60, chm pht trin tm thn va, ch s ny l 35-49; chm pht trin tm thn nng, ch s l 20 34 v nhng chm pht trin tm thn trm trng c ch s tr tu di 20. 8.4 Sai st v kh cht v cc thnh t khc trong nhn cch - Bnh nhn bin i v kiu kh cht hoc ny sinh cc thuc tnh khc khng bnh thng ( nng ny v c, l khng ni, khng ci...) - C bnh nhn gim st hoc mt nt c trng gii tnh, cng c th bnh nhn sai st trong pht trin v nh hng gii tnh...

43

8.5 Sai st chung v nhn cch - Bnh nhn c sai st v nhng c im chung ca nhn cch nh mt tnh ton vn, mt tnh gn b, nhn cch b chia ct ... - Nhn cch bnh nhn c th bin i theo hng bnh l phn lit, hoang tng chng li x hi ... Cu hi nh gi: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Khi nim nhn cch trong tm l hc Trnh by c im v cu trc ca nhn cch Cc nhn t c bn ca hnh thnh v pht trin nhn cch Trnh by nhng tn thng nhn cch ca bnh nhn Nu phm cht tm l ca ngi thy thuc Nu phm cht nhn cch cn thit ca ngi thy thuc S hnh thnh v pht trin cc phm cht tm l - nhn cch ngi thy thuc

44

TM L HC Y HC
Mc tiu hc tp 1.Trnh by c i tng v phng php nghin cu ca tm l hc y hc. 2.Trnh by c cc nhim v ca tm l y hc

I. MT S VN CHUNG V TM L Y HC
T xa xua ngi ta quan tm n vn tm l ngi bnh v tm l ngi thy thuc.Nhng nm gn y, nh s pht trin ca tm l hc v y hc hin i m nhiu ngnh khoa hc mi ra nghin cu su thm v vn ny. Trong s nhng khoa hc c tm l hc y hc. Tm l y hc l khoa hc nghin cu tm l ngi bnh, tm l nhn vin y t trong qu trnh phng v cha bnh. N l khoa hc cn thit cho tt c cc thy thuc cc chuyn khoa v nh n nn nhu cu iu tr ton din, nhu cu khng ngng nng cao c sc khe th cht ln sc khe tm l ca con ngi ngy cng c p ng tt hn. 1. Cc quan nim khc nhau v tm l hc y hc 1.1. Cc quan nim nguyn thy Trong mt thi gian di, loi ngi c khuynh hng c bn l gii thch mt cch thn b cc hot ng tm l v bnh tm thn. Song bn cnh nhng quan nim thn b l nhng quan nim mang tnh khoa hc nh: Alkmon cp n mi quan h gia hin tng tm l v no; Hypocrate ni ti yu t dch th trong mi quan h gia tm l v c th.Nhng quan nim ht sc tin b ny tr thnh mt trong nhng c s cho s ra i ca tm l y hc sau ny. 1.2. Y hc v tm l hc thi trung c Th k XVI, ti Italia, c mt s quan nim v bnh tt thot khi s thn b.Mercurial cho rng trm cm c th do nguyn nhn thc th hoc do tn tht tnh cm gy ra. Platon l bc s u tin xut cch phn loi bnh tm thn theo bnh sinh v tnh n vai tr ca cc yu t di truyn, ni sin, ngoi sinh trong c ch ca bnh. Sang th k XVII th k ca Decartes, c c trng bi s xut hin khi nim phn x - khuynh hng duy vt trong trong trit hc Gobx v t tng quyt nh bt u thm nhp vo y hc. Th k XVIII, Pinel nh ci cch phng php iu tr bnh tm thn v i ngi php- cho rng, ngi lnh o bnh vin tm thn phi l mt bc s, mt nh tm l, nh qun l hnh chnh v ng l ngi u tin gii phng bnh nhn tm thn khi xing xch. 1.3. Tm l y hc th k XIX v u th k XX u th k XIX, nhiu tc phm t nn mng cho tm l y hc vi t cch l mt khoa hc c lp xut hin. Nm 1818, Reie - mt bc s, mt nh gii phu hc - vit cun Cung tng v phng php tm l trong iu tr nhng sang chn tm l. Tc phm ny ch ra y ngha c bn ca tam l y hc l s dng liu php tm l tch cc. Trong thi k ny i din cho trng phi duy vt la Jacobi - Gnisinger, khng nh rng tm thn hc l mt b phn thng nht ca y hc v coi no l c quan ca tm l. Gia th k XIX, Lotze vit cun Tm l y hc. n gia nhng nm 70, Tuhe vit cun Y hc tm l. .

45

Sang th k XX c nhiu chuyn ni r hn v i tng ca tm l y hc. Cng trong thi k ny xut hin nhiu hc thuyt tm l mi c lin quan n tm l y hc nh: Phn tm hc ca Freud; hc thuyt y hc tm thn - thc th ca Alexander; hc thuyt th tng - sinh vt trong tm thn hc v tm l hc ca Kreschner.Nhn chung, cc trng phi ny cha thy ht vai tr ca yu t x hi trong tm l, trong nhn cch con ngi. 1.4. S hnh thnh tm l y hc duy vt Quan im v s thng nht gia tm l v thc th chnh l quan im ca hc thuyt thn kinh ch o trong khoa hc. I.M Xetrenop sau khi vn dng nguyn l phn x vo hot ng ca no ngi t tin cho s hnh thnh hc thuyt phn x trong hot ng tm l. I.P.Pavlop phts trin quan im ca Xetrenop v ra phng php phn x c iu kin. Vi phng php ny, ng tm ra quy lut c bn v c ch hot ng ca no, khm ph ra vai tr ca h thng tn hiu th nht v h thng tn hiu th hai.Hc thuyt thn knh ch ol hc thuyt tm l - thn kinh ch o. Hc thuyt ny cng khng nh vai tr then cht ca thc trong hot ng ca con ngi. Da vo hc thuyt Mc- Lnin, chng ta c th nhn thc ng n hot ng tm l ca con ngi vi t cch l mt nhn cch, mt ch th ca nhn thc. 1.5.Mt s quan nim v phng Ty v tm l y hc phng ty, c bit M tuy hnh thnh quan im tha nhn con ngi l tng trng cho s thng nht gia c th v tm hn, song li qu nhn mnh vai tr ca cc yu t tm l trong bnh sinh ca tt c cc bnh, k c bnh chc nng v bnh thc th. Bnh tt, theo cc nh tm l thc th l hu qu ca s xung t gia hai nguyn l tha mn, hin thc v c nh sn trong tm l con ngi. Theo h, tnh trng lo s, phn n, b kim ch c biu hin trong bnhtim, bnh ngoi da. Cc nh tm l thc th cn cho rng, ph hp mi loi nhn cch l mt loi bnh. 1. V TR, I TNG NGHIN CU TM L Y HC Tm l y hc va l b phn ca y hc va l b phn ca tm l hc c i tng v nhim v nghin cu tm l ngi bnh, tm l nhn vin y t trong hot ng phng bnh, phng bnh gp phn khng ngng bo v v nng cao sc khe th cht tm thn con ngi v x hi. Tm l y hc l lnh vc khoa hc ng dng ca tm l hc v tm l y hc c quan h cht ch vi tm l hc i cng. Nhng nghin cu ng dng ca tm l y hc ch c th pht trin trn c s ca tm l hc i cng c nghin cu, xy dng v pht trin vng chc. Tuy nhin ngc li tm l y hc pht trin cng gp phn hon thin thm v l lun khoa hc cho tm l hc i cng.

II.I TNG, NHIM V CA TM L HC Y HC

1. V tr, i tng nghin cu ca tm l y hc Tm l y hc va l b phn ca y hc,va l b phn ca tm l hc. V i tng nghin cu v v tr ca tm l hc y hc, cho n nay vn cn nhiu kin khc nhau. C th tm tt nhng kin khc nhau ny thnh cc nhm sau: 1.2. Cung cp nhng tri thc tm l hc i cng v trn c s vn dng vo y hc, nghin cu nhng biu hin tm l tng loi bnh. 1.2. Nghin cu c im tm l ngi bnh v nh hng ca nhng c im ln sc khe, th lc, bnh tt. 1.3 Phn tch v mt tm l ca bn cht cc bnh thn kinh (theo Ekpectiep -l mt b phn hp ca tm l y hc)

46

1.4 Nguyn cu vai tr ca cc yu t tm l trong qu trnh iu tr, qu trnh xut hin v din bin ca bnh. 1.5 Nghin cu vai tr ca cc yu t tm l trong d phng, bo v v nng cao sc khe. 2. Nhim v ca tm l y hc 2.1 Nhim v nghin cu ca tm l ngi bnh - Nghin cu nhng biu hin tm l ca bnh. - Vai tr tm l trong pht sinh, pht trin ca bnh. - Anh hng ca bnh i vi tm l. - S khc nhau gia tm l thng v tm l bnh. - Nhng tc ng ca cc yu t t nhin, x hi ln tm l ngi bnh. - Vai tr ca tm l trong iu tr. - Vai tr ca tm l trong phng bnh v bo v sc khe. 2.2. Nhim v nghin cu tm l thy thuc v nhn vin y t - Nghin cu nhng phm cht, nhn cch ca thy thuc v nhn vin y t. - Y c hc v phm cht o c thy thuc v nhn vin y t. - Hot ng giao tip ca thy thuc v nhn vin y t. 2.3 Mt s nhim v chung ca tm l y hc - Nguyn tc, phng php nghin cu tm l hc lm sng. - Cc trc nghim tm l y hc. - Nhng vn tm l hc trong gim nh lao ng, qun s, php ... 2.4 Ni dung nghin cu ca tm l y hc Cc ni dung c bn gm: - Nhng quy lut c bn v tm l ngi bnh, tm l thy thuc v nhn vin y t, tm l giao tip, khng kh tm l trong cc c s iu tr. - Hc thuyt v tc ng tng h gia tm l v thc th. - Tc ng tm l ca cc yu t mi trng t nhin, x hi...i vi bnh. - Y c v phm cht o c ca thy thuc v nhn vin y t. - Nguyn tc, phng php nghin cu tm l trong lm sng. - Mt s vn tm l hc trong gim nh sc khe, lao ng, qun s... 3. Cu trc ca tm l hc y hc Tm l y hc gm cc phn chnh sau: 3.1 i cng tm l hc y hc. 3.2 Mt s nt c bn v tm l con ngi. 3.3 Tm l hc ngi bnh. - Tm l hc bnh sinh. - Tm l hc mi trng ngi bnh. 3.6 Tm l liu php, liu php phc hi sc khe. 3.7 Stress v v sinh tm l. 3.8 Mt s vn v tm l hc thn khinh v tm l bnh hc. 3.9 Tm l hc chn on v mt s trc nghim tm l trong lm sng. 4. ngha ca tm l y hc vi hot ng ca nhn vin y t

47

S tin b ca nn y hc hin i c c trng bng s pht trin ca hai khuynh hng: mt mt i su nghin cu c ch ca bnh; mt khc, nghin cu ngi bnh mt cch ton din, trong mi quan h tng h gia th gii bn trong v th gii bn ngoi. Kt qu ca s pht trin ny l lm ny sinh nhiu chuyn khoa y hc mi, trong c tm l y hc. y l mt chuyn khoa y hc c s, cn thit cho tt c cc nhn vin y t. Con ngui khi b bnh, tm l t nhiu u b bin i do tc ng ca bnh tt v ngc li, tm l khng bnh thng l mt trong nhng nguyn nhn pht sinh, pht trin ca bnh tt. Nhiu khi yu t tm l l ngun gc ca cc bnh thc th, hoc l yu t lm cho bnh bng pht. Cho nn tm hiu yu t tm l trong tin s bnh l quan trng ngn nga bnh tt cho ngi bnh. Quang cnh bnh vin, thi ca nhn vin y t, cch thm khm lm sng, cc thao tc k thut v c bit cc cuc phu thut c nh hng rt ln n trng thi tm l ngi bnh. Thc t chng ta gp nhng cn chong xc cm, thm ch dn n t vong. Coi trng yu t tm l trong iu tr l rt cn thit. Cc thy thuc thi xa coi li ni gi v tr hng u trong h thng cc phng php iu tr. Nhng li khuyn ca thy thuc ch trn c s nm vng i sng, tnh trnghin ti v qu kh ca ngi bnh. Li khuyn khng phi bao gm khng ch k hoch iu tr m cn phi ni r cho ngi bnh bit cc nguyn nhn h tr cho ngi bnh pht trin. Thy thuc phi gii thch r cho ngi bnh: iu tr ch to iu kin thun li cho c th tr li bnh thng, mun khi bnh lu di v ngn nga ti pht, khng th khng loi tr cc nguyn nhn gay ra n, tc l gii thch cho ngi bnh v v sinh c nhn. Nhiu nghin cu chng t rng, thuc c tc dng tt l nh s ng gp ca c ch m th. Nhng iu trn y cho thy, vn tm l trong y hc cn c nghin cu mt cch nghim tc. R rng l, khng c tri thc v tm l y hc, khng coi trng trng thi tm l v nhn cch ngi bnh th khng th ni n mt nn y hc tng lai. Xetrenop cho rng, ngi thy thuc khng nhng l chuyn gia v trng thi thc th m cn lf chuyn gia v tm l cho ngi bnh. 5. Phng php nghin cu tm l hc y hc Phng php nghin cu ca tm l y hc l cc phng php nghin cu tm l hc ni chung v ca tm l hc y hc ni ring. Phng php nghin cu c bit l tm l hc lm sng c dng nghin cu tm l ngi bnh. Phng php c th gm 3 phn nh sau: 5.1 Phn m u cuc khm - Thu nhp thng tin to iu kin cho mi quan h giao tip. - Khai thc bnh: Cn ch trng thi chung, s ri lon gic ng, bin i kh sc v trng thi tm l khc thng ca ngi bnh. - Khai thc tin s bnh: Hi bnh nhn v thi im xut hin bnh? bt u v din bin ? tin s i sng, mi quan h ca bnh nhn... nhm tm c hi thm nhp vo th gii ni tm ca ngi bnh, to mi quan h tt gia thy thuc v ngi bnh. 5.2 Phn khm cc triu chng khch quan Tm hiu trng thi tm l: tm hiu y trng thi tm l, thc, cc hot ng... ca ngi bnh, S b nh gi mc pht trin tr tu, kh cht, nhng nt tnh cch c trng, phn ng xc cm ca ngi bnh... 5.3 Phn kt lun

48

Trong phn kt lun, ngoi vic chn on bnh cn phi c cc chn on v nhn cch, v trng thi ngi bnh. Xem nhn cch ngi bnh hng ni hay hng ngoi, kiu kh cht chnh. Xc nh hnh nh lm sng bn trong ca bnh, trng thi tm l ngi bnh trong mi tng quan vi bnh v hon cnh mc bnh. xut ngh thut giao tip, k hoch thc hin tm l tr liu, v sinh tm l, vi ngi bnh. Tm li, tm l hc y hc nghin cu nhng vn v tm l ngi bnh, tm l thy thuc,tm l bnh hcbng nhng phng php c trng ca mnh. N c c s phng php lun l nhng quan im duy vt bin chng v hc thuyt thn kinh ch o. Tm l hc y hc thc s cn thit cho mt nn y hc hin i. Ch c nhng ngi thy thuc va c tri thc v y hc thc th, va c hiu bit su sc v tm l y hc mi c th phng bnh, cha bnh mt cch ton din v c hiu qu. Cu hi nh gi 1.Cc quan im v tm l y hc 2. Trnh by i tng v nhim v ca tm l y hc 3. Trnh by phng php nghin cu tm l y hc

49

STRESS V VN V SINH TM L
Mc tiu hc tp 1. Trnh by c khi nim stress 2. Trnh by c giai on trng thi stress 3. Trnh by c vn v sinh tm l

I. STRESS
Trong cuc sng hng ngy, chng ta thng gp nhng hin tng c gi di ci tn l chung l stress. Chng ta khng quan nim mi stress u xu, song nhng stress bnh l khng th khng c tc hi i vi cc hot ng tm l, sinh l v tp tnh, thm ch cn lin quan n bnh l tm l v thc th ca con ngi. C ch sinh bnh v biu hin lm sng ca ri lon stress rt a dng v phc tp. Nhng vn c bn ca stress nh: phn ng thch nghi v phn ng bnh l ca c th trc cc yu t gy stress; nhng yu t h tr cho stress; phn ng thn kinh - th dch ca c th vi stress; biu hin lm sng ca stress v.v. ang ngy c nghin cu mt cch y . Stress khng ch l i tng nghin cu ca y hc m cn l i tng nghin cu ca nhiu ngnh khoa hc khc nh tm l hc, x hi hc.. y chng ta tip cn vn stress t gc tm l y hc. 1. Khi nim v stress Nhng khi nim ban u ca stress Thut ng ban u ca stress c s dng trong vt l hc, ch mt sc nn m loi vt liu no phi chu ng. Sau nm 191, Walter Canon s dng thut ng ny trong sinh l hc ch cc stress cm xc. Nm 1935, ng i su nghin cu v s cn bng ni m ng vt c v khi chng lm vo tnh hung kh khn, nht l khi thay i nhit . ng cng m t cc nhn t cm xc trong qu trnh pht sinh, pht trin mt s bnh v xc nh vai tr ca h thn kinh c th i ph vi cc tnh hung khn cp. Trong y hc, ngi ta ch n vn l, ti sao nhng bnh nhn mc cc bnh khc nhau li c nhng triu chng ging nhau. Nhiu tc gi m t cc triu chng lot d dy v rut nhng bnh nhn b bng da( nh Svon 1823, Kerling 1842); hoc bnh nhn sau mt phu thut ln b nhim trng ( nh Brillrot - c )Vin Pasteur v vin Yersen m t tuyn thng thn ca chut lang b tng trng v xut huyt khi b nhim bnh bch hu Trong i sng, khi nim stress c dng ch cc hin tng mt sc hoc kit qu v sc lc sau mt thi gian lao ng nng nhc, ko di; sau mt thi gian b nhim lnh hay say nng, say nng, b mt mu nhiu, b nhim trng nng, sau nhng con s hi, cng thng, lo u hoc nhng nim vui, phn chn qu mc chu ng ca c th. R rng l nguyn nhn gy ra cc hin tng th khc nhau, nhng phn ng ca c th i vi chng th u ging nhau. Tt c phn ng ny u din ra theo ba giai on: - Giai on u, con ngi cam rthy kh khn - Giai on hai, con ngi thch nghi vi nhng kh khn - Giai on ba, giai on cui cng, con ngi khng chu ng c na. Ba giai on ca phn ng ny ging nh mt quy lut chung iu ha tp tnh ca

50

mi sinh vt trong iu kin c bit cng thng, ging nh mt phn ng thch nghi khng c hiu ca c th i vi nhng tc ng khc nhau nng n, t ngt ca mi trng. Chnh Hn Selye, nh nghin cu Canada, pht trin khi nim Stress hin i.Nm 1936, ng chit t dch tit ca bung trng ng vt c sng mt loi hormone v em tim n cho chut. Sau khi tim mt thi gian, chut c nhng biu hin nh: - V tuyn thng thn tng trng mnh v cha mt lng ln cc ht lipit bi tit - Tuyn c, cc ht lympho v cc cu trc cha lympho b teo nh li - Thnh d dy, t trng, rut b lot v chy mu. Nhng th nghim khc cho thy cc cht chit t tuyn thng thn, tuyn ty v mt s cht ccng gy ra bin i tng t. Lc du, nhng bin i ny c gi l triu chng c gy ra bi cc tc nhn khc nhau V sau, chng c i thnh triu chng thch ng chung, hay cn gi l triu chng stress sinh hc. V ba bin i trn tr thnh ba ch s quan trng ca stress v l c s pht hin mt khi nim y v stress. 1.2. Khi nim v stress Trong thc t, stress l thut ng i khi dng ch mt nguyn nhn, mt tc nhn gy stress ( nh ting n ca thnh ph, ci nng nng, bnh tt, s thay i ch , vic lm ), hoc i khi ch hu qu ca nhng tc nhn gy kch thch mnh (nh ht hong khi gp thin tai nng n, s cng thng khi gp kh khn trong cng vic...) . Nh vy, stress va ch tc nhn cng kch, va ch phn ng ca c th trc cc tc nhn . Hay ni nh Hans Selye l mi tng quan gia tc nhn kch thch v phn ng c th. - Stress nh mt p ng ca ch th trc mt nhu cu hoc mt s tng ng ca mi quan h gia con ngi vi mi trng xung quanh. - Stress l mt p ng thch nghi v mt tm l, sinh hc v tp tnh. Stress t ch th vo qu trnh dn xp thch nghi vi mi trng xung quanh, to cho c th mt cn bng mi sau khi chu tc ng ca mi trng. Ni cch khc, phn ng Stress bnh thng gp phn lm cho c th thch nghi. - Nu p ng ca c nhn vi cc yu t stress khng y , khng thch hp v c th khng to ra mt cn bng mi, th nhng chc nng ca c th t nhiu b ri lon, nhng du hiu bnh l c th, tm l, tp tnh s xut hin v s to ra nhng stress bnh l cp tnh hoc ko di. 2. Cc giai on ca trng thi Stress Theo Selye, phn ng stress, hay hi chng kch ng chung, c chia thnh bagiai on sau; 2.1. Giai on bo ng y l giai on biu hin bng nhng bin i c trng ca ch th khi tip xc vi cc yu t gy stress, nh: - Cc hot ng tm l c kch thch, c bit l qu trnh tp trung ch , tng cng qu trnh ghi nh v t duy. - Nhng phn ng chc nng sinh l ca c th nh tng huyt p, tng nhp tim, nh th v trng lc ca c bp. Giai on ny c th din ra rt nhanh hoc ko di vi gi , vi ngy...Ch th c th cht trong giai on ny, nu yu t gy stress qu mnh. Nu tn ti c, th phn ng chuyn sang giai on thch nghi. 2.2. Giai on thch nghi

51

Trong giai ny, mi c ch thch ng c ng vin c th chng v iu ha cc ri lon. Sc khng ca c th tng ln, con ngi c th lm ch c tnh hung stress, lp li cc trng thi cn bng ni mi v to ra s cn bng mi vi mi trng. Giai on ny cn c gi l giai on chng . Trong mt tnh hung stress bnh thung, ch th p ng li bng giai on bo ng v giai on chng . Nu giai on chng tin trin tt th cc chc nng tm l , sinh l ca c th c phc hi. Nu kh nng thch ng ca c th mt dn, th qu trnh phc hi khng xy ra v c th chuyn sang giai on kit qu. 2.3. Giai on kit qu Phn ng stress tr thnh bnh l khi tnh hung stress hoc bt ng hoc qu d di, hoc ngc li, quen thuc nhng lp i lp li, vt qu kh nng dn xp ca ch th.Trong giai on kit qu, cc bin i tm l, sinh l ca giai on bo ng xut hin tr li, hoc l cp tnh v tm thi, hoc l nh nhng hn v ko di. Chia stress bnh l thnh hai giai on nh sau: 2.3.1. Stress bnh l cp tnh Nhng tc nhn gy stress l nhng tnh hung khng lng trc c tnh cht d di. Trng thi stress bnh l cp tnh chia thnh hai loi - Cc phn ng cm xc cp xy ra nhanh , tc thi. Trng thi stress bnh l cp tnh thuc loi ny c c trng l ch th hng phn qu mc v mt tm l v c th. Nhng biu hin c th ca trng thi ny nh sau: tng trng lc c, ri lon thn kinh thc vt, tng qua mc phn ng ca cc gic quan, ri lon tr tu biu hin ch yu km kh nng tp trung suy ngh, trng thi lo u, kch ng nh. Loi phn ng stress cp ny ko di t vi pht n vi gi, ri m nht i, ty theo tnh cht v tin trin ca stress. S m nht cng r hn khi c mt ngi khc, lm ch th yn tm v khuy kha. - Nhng phn ng cm xc cp tnh, xy tra chm. Cc ri lon xut hin chm. Ch th c v nh chu ng v chng c tnh hung gay stress. Song h cng nhn thc c rng, mnh b cc tnh hung stress xm chim. C th tip tc chng , nhng ch to c mt cn bng khng bn vng, ko di trong vi gi hoc vi giy. Sau t nhin xut hin mt phn ng stress cp tnh, din ra chm. Biu hin v tin trin ca n cng nh phn ng cm xc cp, din ra tc thi. iu ny chng t ch th khng cn c th dn xp c vi tnh hung stress v mt tm l na. Ch th b suy sp v mt b mt cch chm chp. 2.3.2. Stress bnh l ko di - S hnh thnh stress bnh l ko di: Thng c hnh thnh t cc tnh hung quen thuc, lp i lp li nh trong nhng trng hp xung t, khng toi nguyn, hoc gp nhng phin nhiu trong i sng hng ngy... - i khi c hnh thnh t cc tnh hung stress bt ng v d di sau mt phn ng cp v khng thoi lui hoc sau mt lot cc phn ng cp thong qua. - Biu hin ca stress bnh l ko di + Cc biu hin v bin i tm l, tm thn: d ni cu, c cm gic kh chu, cng thng v tm l, mt mi v tr tu, ri lon v gic ng... + Cc biu hin c th: Suy nhc ko di, nh trng ngc, au vng trc tim, huyt p tng khng n nh, nhc u, au n a u... + Cc biu hin v tp tnh: C th c ch hoc kch thch nhng hnh vi ca con ngi.

52

Nhng ri lon chc nng thch nghi ca tp tnh c biu hin nhng ri lon hnh vi. + Trng thi trm cm: Khi nhng tnh hung stress ko di dai dng ngi bnh xut hin tnh trng lo u ko di v hn ch cc hot ng bnh thng ca h Tm li, khi nm trong tnh hung stress, con ngi c phn ng stress, hoc l phn ng stress bnh thng mang tnh thch nghi, hoc stress bnh l. Chng ta cn ch nhng bin i v tm l, c th v v tp tnh khi c phn ng stress bnh l cp tnh hay ko di. 3. Mt s dng c bit ca phn ng stress 3.1. Trng thi stress sau sang chn y l mt th c bit ca trng thi phn ng stress. S xut hin ca n lin quan n mt phn ng stress din ra chm, sau khi b chn thng bt ng v trm trng.Nu bnh khng thuyn gim mt cch t pht 9 t khi xy ra) hoc do iu tr, th s tin trin thnh nhng ri lon ko di vi cc c trng nh sau - Cc triu chng c hiu bao gm: + S git mnh mt cch t pht hay do mt ting ng bt k gy ra v ch th thc hin mt phng lc vn ng v cm xc. + Hi chng sng li cc cm gic trong tnh hung stress lc ban ngy hoc ban m. + Hi chng tr tr vi biu hin ch yu l gim kh nng hot ng tr tu v vn ng. - Cc triu chng khng c hiu: + Cc triu chng ging lo u, m nh s hoc m nh ngh. + Cc triu chng trm cm nh trong trng thi suy nhc nng. - Cc ri lon thch nghi Bao gm cc ri lon v tm thn, c th v tp tnh, thng kt hp cht ch vi nhau, to thnh s ri lon qu trinh thch nghi ca ch th. Tiu chun chn on ri lon thch nghi c Hip hi cc nh tm thn M nu ra nm 1994 nh sau: + Ch th xut hin phn ng trong vng ba thng sau tc ng ca mt hoc mt s tc nhn t gy stress tm l - x hi. + Tnh cht khng thch nghi ca phn ng biu hin trong cc du hiu sau: * C s tn thng trong cng tc, hc tp hoc trong cc hot ng, quan h thng thng. * S p ng vi cc nhn t stress tng qu mc bnh thng v ch th khng th d on trc c kt cc ca n. - C nhng ri lon khc khng n thun nh mt phn ng tng qu mc thng thng i vi cc nhn t gy stress va cng khng phi l mt cn kch pht ca mt trong nhng triu chng ri lon tm thn. - Phn ng khng thch nghi khng tn ti qu 6 thng. - C nhng ri lon khng ph hp vi cc tiu chun ca bt k dng ri lon tm thn c hiu no v khng phi l biu hin ca mt trng thi kh chu, song khng gy ra bt k bin chng no. 4. Cc thnh phn tham gia phn ng stress 4.1. Tnh hung stress Sng trong mi trng t nhin v x hi, con ngi lun lun chu ng nhng tc ng ca yu t mi trng. Song c nhng kch thch i vi ngi ny th gy ra phn ng stress, i vi ngi khc th khng; ngay i vi mt ngi, trong hon cnh ny th tc nhn c th gy ra stress, trong hon cnh khc th li khng. C ngi may mn t phi ng u vi cc tnh hung gy stress bt thng, khng lng trc ( nh mt thm ha,

53

mt s tn cng), song h li phi ng u vi nhng tc ng ca s g b, kh khn hay xung t lp i lp li trong cuc sng gia nh, trong cng vicTrc cng mt hon cnh nh nhau, mi ngi li c phn ng khc nhau. R rng, l mt yu t mi trng, mun kch thch ch th c phn ng stress, th kch thch phi nm trong tnh hung stress. Tc ng ca tnh hung stress ph thuc vo thi im gy ra stress, vo cng , thi gian lu hay mau, mc bt ng, s ln lp li v ph thuc vo tn cht ca stress. Nhng thng s ny c trng cho bin c v l nhng yu t quan trng. Song trong thc t cn c nhng yu t quan trng hn, ng vai tr ch yu ca phn ng stress, l l kh nng p ng ng nh kh nng lm ch tnh hung stress ca ch th.. Chng ta cng c khi gp nhng phn ng stress bnh l xut hin do nn bn trong, sau khi ch th nh gi sai tnh hung v nh gi kh cao kh nng ca mnh. Trong cng vic, c th xy ra s khng tng xng gia mt bn l yu cu cng vic v mt bn lf kh nng ca ch th, do ua n qu ti v tm l. y l oc xem nh mt nhn t bn ngoi ca stress bnh l. Tri li, c nhng tnh hung gy ra s mt thch nghi do lc ch th khng phi em ht kh nng ca mnh ra lm vic, nn gy ra s di ti v tm l. y cng xem nh l mt nhn t bn trong gy ra stress bnh l, do thiu cn i gia nhu cu, nguyn vng v s p ng ca ch th. 4.2. Hon cnh xung quanh Hon cnh xung quanh, nht l hon cnh x hi, chi phi, iu chnh mnh m cc kh khn, cc bin c gy ra stress. S nng ca nhng ngi xung quanh, s u t ca cc hot ng ngh nghips l nhng nhn t bo v ch th v gip h ng u vi hon cnh stress. Ngc li, mt hot ng ngh nghip t c u t ch th li lun lun c mi lo ngi b sa thi, tht nghip, hoc c nhiu kh khn v gia nh u l nhng tnh hung gy stress. 4.3. Nhn cch ca ch th Nhn cch ca ch th c vai tr hng u trong qu trnh thch nghi. Tt c nhng nt tnh cch nh: cm xc khng n nh, kh lm ch cm xc, lo u c xu hng b kch ha cc tnh hung, cao nhng kh khn hoc nh gi qu thp kh nng ca bn thnu gy kh khn cho ch th khi phi i ph vi cc tnh hung stress. Tri li, c mt s ch th c tnh cch mm yu, song c khi h li ng u c vi nhng tnh hung stress kh khn, bt ng, d di hn nhiu so vi nhng tnh hung stress hng ngy. Nhng ngi ny c mt kh nng thch nghi ng k. Cc loi nhn cch sau y thng d b tn thng trong tnh hung stress: - Nhn cch khng n nh v cm xc, vi tnh xung ng v thiu t ch. - Nhn cch phn l, vi biu l cm xc qu mc v tnh m th cao. - Nhn cch suy nhc tm thn, d b m nh, th ng, hoi nghi. - Nhn cch lo u, rnh n, vi nt c trng l cng thng cm xc, e s, ngi giao tip - Nhn cch l thuc, vi biu hin ch yu l th ng, bt lc v tm ni nng ta. 4.4. Nhng tp tnh ca ch th Chng ta c th chia tp tnh ca ch th thnh hai nhm, theo p ng vi tnh hung stress - Nhm A - nhng tp tnh c nguy c Tp tnh A c c trng bi ba tnh cht ch yu l: ch th nhanh chng trong hnh ng; quan tm n ngh nghip mt cch r rt; c tinh thn cnh tranh v chin u trn c s i hi ca s chu trch nhim, s c gng v s thnh cng. Cc ch th ny thng t nhiu c thc tm kim mt s ng u vi vi nhng tnh hung stress c tnh cht lp i lp li.

54

- Nhm B - nhng tp tnh c bo v Nhng ch th loi B c tp tnh ngc li vi nhng ngi loi A v h thng l nhng ngi chu ng. Trc nhng kh khn, h thng c phn ng qu mc v mt tp tnh v v mt sinh hc. Do , tp tnh nhm B c xem nh nhn t bo v trong mt s tnh hung stress. Nhng ch th mang tp tnh nhm B c ba c trng sau: c thi t ch trong cc tnh hung stress, c tinh thn trch nhim trong phm vi nhng vn lin quan n cuc sng v c kh nng thch nghi mt cch mm do trc nhng thay i bt thng. H thch nghi vi nhng thay i ca mi trng v cm thy chng khng c g l e da.Nh vy, cc tp tnh chu ng l mt nhn t thch nghi v bo v ch th trong cc tnh hung stress. 4.5. S nhy cm ca ch th Khi xy ra tnh hung e da, bt ng, khng kim sot c v thm ch c khi nguy him n tnh mng, th trong ch th xut hin tng nhy cm. Khi hi tng li cc bin c, ch th c th c nhng phn ng qu mc nh phn ng lo u cp v trng thi m nh sNhng phn ng git mnh ca nhng bnh nhn b bnh tm cn sau sang chn c th gii thch c bng s nhy cm ny. Nhng hin tng nhy cm cng c th xut hin trong cc tnh hung stress hng ngy nh ch th gim sc chu ng khi gp cc tnh hung stress ngh nghip, khi gp cc tnh hung xung t vi cp trn. Nhng ch th nhy cm thng t ng u vi cc tnh hung stress v c biu hin sm hn, d dng hn nhng triu chng stress bnh l. 5. Chin lc iu chnh v kim sot stress Trong chin lc thch nghi, ch th huy ng nhiu nhn t khc nhau i ph trc cc tnh hung stress Gp tnh hung xy ra, nu php th lm ch tnh hung ca ch th din ra mt cch d dng, th h s nhanh chng a ra mt chin lc ph hp vi kh nng ca mnh i ph vi tnh hung v s thnh cng ca chin lc s hu nh chc chn. S p ng stress v mt tm l, sinh l s thch hp, ch th s t tn cng sc v s p ng stress xem nh bnh thng. Trong nhng trng hp nh vy, kh nng kim sot v thch nghi d dng vi tnh hung stress ca ch th l nhn t trung tm ca chin lc thch nghi. Khi gp mt tnh hung stress i hi s n lc cao mi kim sot c, th phn ng stress ca ch th phi vt qua mc ca mt phn ng vi tinh hung nh gi l khng kim sot c, thm ch nguy him, lm cho ch th khng i ph c hoc phi nh vo mt s tr gip c hiu qu no . Nu trong l thuyt, ngi ta ch quan tm n nhn t nhn thc ( tr tu ) to ra chin lc thch nghi, th trong thc hnh, chng ta phi quan tm n nhiu yu t khc na, trong cc yu t cmr xc v cc s kin xy ra. Yu t nhn thc, cm xc s bin i theo s tin trin ca i sng tm l - cm xc, theo nhn cch, kinh nghimca ch th. Qua nhn t nhn thc trong chin lc iu chnh, chng ta xc nh c mt cch thun tin thi v s p ng ca ch th vi tnh hung stress. S kim sot bn ngoi cc bin c c th hin qua thi tch cc ca ch th nhm lm ch tnh hnh thc t v tm kim s tr gip ca x hi. S kim sot bn trong lin quan n s lm ch cc ngh ca ch th. S mt kim sot oc th hin bng cch s xa lnh, trn chy ca ch th khng phi ng u vi tnh hung stress. C khi ch th i n s dng nhng cht c hi cho c th, c bit l cht c hi cho c th, c bit l ru v thuc, i ph tiu cc vi cc tnh hung stress.

55

Cng c mt cch khc nh gi tnh hung l thng qua trch nhim m ch th gnh vc khi tnh hung va mi bc l hoc ngc li, ch th gn trch nhim cho ngi khc, cho s ngu nhin hoc s ri ro. Nhng nh gi v thi v s p ng ny ch th rt quan trng chng ta tin lng kh nng s dng liu php tm l phc hi, nhm gii quyt cc kh khn trong thch nghi vi stress bnh l. Theo gc tip cn tm l, trong qu trnh t v, nht l bo v sc khe trc mt cn bnh stress,cc ch th c nhng i hi khc nhau.C ngi i hi c bit chnh xc bnh tt ca mnh.S hiu bit ny gip h ch ng c s lo u v tnh hung stress. Ngc li, cng l nhm mc ch thch nghi, mt s bnh nhn khc li khng yu cu thy thuc gii thch v bnh tt, v h cho rng, h s khng chu ng ni khi bit r v bnh tt. H chp nhn song trong tnh trng bnh tt, vi s chn on khng r rng.Tnh trng ny gip ch th thot khi nhng phn ng stress v lm cho h c th cn bng v th cht-tm l lc b lm nguy. Chng ta phi tn trng nhng thi tm l trn y. iu ny gip chng ta hiu rng, khi nim thng bo s tht bnhcho bnh nhn cng ch l tng i v nhu cu, i hi ca bnh nhn s tin trin theo thi gian. Ngi thy thuc mt mt cn phi bit chnh xc chn on, tin lng bnh tt ca ngi bnh v mt mt khc, phi bit cung cp nhng lng thng tin ph hp vi nhu cu tm l thc s ca h. 6.iu tr stress Tnh hung stress tc ng ng thi hoc k tip nhau trn bn lnh vc ch yu ca ch th: t duy, xc cm, chc nng c th v tp tnh. Khi tin hnh iu tr stress, d bng phng php no, liu php tm l hay dng thuc, chng ta cng trc ht nhm gii ta tnh hung stress cho ch th trn bn phng din ny. 6.1.iu tr bng tm l liu php: 6.1.1.Cc liu php tc ng tp tnh i vi cc tnh hung stress lp i lp li hoc i vi cc biu hin stress ko di, chng ta c th iu tr bng phng php phn x c iu kin. Bt k bnh nhn no, khi phi ng u vi nhng tnh hung stress gy ra s mt n nh, h iu c nhng phn ng cm xc v hnh vi n trnh, khng i u vi chng. Nhng biu hin trnh n ny c th vn c duy tr, ngay c khi cc tnh hung stress chnh khng cn na. Liu php tp tnh bao gm vic nh gi cc ri lon chc nng v sut cc mc tiu, phng php iu tr hu hiu, v d nh, phng php gii ta cm ng mt cch c h thng v phng php hc tp x hi(qua cch i ph vi nhng tnh hung tng t nh tnh hung stress hoc qua cch i ph vi mt tnh hung tng tng ng vai tr l tnh hung stress). i vi nhng bnh nhn mang tp tnh c nguy c hoc nhng ngi kh thch nghi r rt trong cc tnh hung hng ngy, nhng c du hiu ca stress bnh l, chng ta c th c hai cch tip cn, hoc l da trn vic kim tra cm xc bng phng php khng nh bn thn, hoc da trn s sp xp li thi gian s dng mt cch tt hn. - Phng php iu chnh li sng i vi nhng bnh nhn khng bit s dng thi gian mt cch hp l, nht l nhng ngi c tp tnh nhm A v nhng ngi gp kh khn khi phi thch nghi vi cc tnh hung stress, chng ta cn phi lm cho h thc r rt v li ch ca vic lm tng sc khng ca c th vi stress, khi h s dng hi ha, cn bng thi gian cho vic th gin, chi th thao v thi gian cho cng vic ngh ngip. H cn phi sp xp nhng khong trng thi gian dnh cho cc hot ng khc nhau ny.

56

Mt khc, i vi nhng bnh nhn ny, cc tp tnh n ung cng cn phi thch hp, trnh lm tng trng lng c th mtt cch qu mc, gp phn lm cho h tng sc chng vi cc tnh hung stress. - iu tr bng s khng nh bn thn Chng ta cn bit rng, nhng thi khng nh s thch hp vi tnh hung stress v gip cho bnh nhn lm ch c tnh cm, trong khi , nhng thi th ng, th ch th thng gy ra nhng phn ng khng thch hp v qu mc. Nhng thi khng thch hp c th do ch th c nhng suy ngh lch lc hoc do nhng c ch x hi. y thng l nhng c ch c ngun gc t s lo u dai dng, t s km hiu bit v x hi hoc t s i x khng kho lo vi xung quanh ca ch th Chng ta cn phi luyn tp cho bnh nhn i ph vi cc tnh hung stress, bng cch a h vo nhng tnh hung stress c cng tng dn v thay i vai tr ca h t bnh nhn thnh nhng ngi tham gia iu tr. S tin b ca qu trnh t khng nh c nh gi qua vic bnh nhn thch ng vi cc vai din k tip nhau khi thc hin cc nhim v c th. S tin b ny cng c nh gi trong tnh hung thc t bng cch kim tra kh nng bnh nhn dn xp cc cm xc tiu cc v tr li hp l cc cu hi v chin lc iu chnh m h s dng. 6.1.2.Liu php nhn thc Liu php ny nhm tc ng vo nhng lch lc ca t duy, m v n, s p ng ca ngi bnh vi cc tnh hung stress tr nn khng thch hp. Liu php c bit ch n cch dnh gi ch quan ca ngi bnh v tnh hung stress, nht l cch x l thng tin ca h v qua , xc nh hon cnh dn n vic ngi bnh nh gi tnh hung stress l nguy him, cng nh xc nh kh nng ng u vi tnh hung stress ca h. S nghin cu cc mc ca qu trnh nhn thc, nht l qu trnh t duy t pht, cho php chng ta xc nh bn thn nhng sai lch trong t duy ca ngi bnh v xc nh chiu hng t duy bi quan ca h khi nh gi tnh hung stress. Khi xc nh c nhng lch lc ch yu, liu php nhn thc tm cch iu chnh chng theo tng giai on c th nh sau: -Trong giai on u, chng ta hng dn bnh nhn tm ra nhng suy ngh lch lc ca mnh khi nh gi tnh hung tress. Yu cu h ghi li nhng suy ngh t pht khi chng xut hin v nh gi phn ch quan, khch quan di mc thc t ca tnh hung stress. S nh gi ny c ngi bnh nhn xt, ph phn vi s tr gip ca thy thuc. ng thi v s nh gi v t duy, ngi bnh cn phi nh gi s lch lc ca cc qu trnh tr tu khc, c th do nguyn nhn lm cho h c nhng suy ngh t ng. -Trong giai on hai, gip bnh nhn xut nhng suy ngh, nhng nhn thc thch hp chng li cc suy ngh lch lc. -Trong giai on ba, nhng suy ngh mi, nhng nhn thc thch hp c ngi bnh em ra th thch trong thc t. Mc tiu bao qut ca liu php tr l chnh n li nhng nhn thc khc nhau, gip cho ngui bnh tin b trong cch x l cc thng tin trc mt tnh hung stress, qu trnh thch nghi ca h c tt hn. Nh kh nng thch nghi tt hn ny m ch th tng cng kh nng ng u, i ph ca mnh vi cc tnh hung stress. 6.1.3.Phng php tip cn c th Mt trong nhng biy hin quan trng ca bnh l stress v c th l ri lon thn kinh thc vt v cng thng c bp. Cc liu php c th ch yu nhm iu tr hai loi ri lon ny. y xin cp n nhng liu php th gin.

57

y l nhng liu php nhm to ra mt p ng sinh l c th i khnh li phn ng stress. Nh th gin m bnh nhn gim c nhp tim, nhp th, gim mc tiu th oxy, gim huyt p v gim lu lng mu ni tng tng lng mu cho cc c ngoi bin. ng thi, liu php ny cng lm gim cng thng ca c trn,c vng. Mt s liu php th gin thng thng l: - Liu php luyn tp t sinh ca Schultz Bnh nhn t th nm, tp trung suy ngh v nhng phn c th c gin c thoi mi. Li hng dn l nhng cu m th bnh nhn luyn tp nhng cm gic nh: tay phi nng ln; chn phi rt nng; hoc tim p chm v.v Thy thuc c th hng dn ngi bnh qua ghi m , ghi hnhBnh nhn s c kh nng t th gin sau nhiu thng luyn tp u n. K thut ny c ch nh cho nhng bnh nhn chu m th v t m th mc trung bnh. Qu trnh cnh tnh s gip h luyn tp v t c mt kt qu th gin va phi. - Liu php th gin c bp dn dn Phng php ny i hi mt s thm d khoa hc, theo mt trnh t nht nh v s co gin lin tip ca nhiu c bp khc nhau. Mc ch ca liu php l lm cho ch th c c mt s th gin, m trong ch th lm ch c mnh v s th gin dn dn xut hin mt cch thng xuyn, gip cho c th thch nghi mt cch tt hn cc tnh hung stress. Liu Php ny c s dng cho nhng bnh nhn lo u do nguyn nhn mt kh nng kim sot v h ch an tm khi thc hin mt qu trnh kim sot ca chnh h trn c th ca mnh. - Liu php tc dng ngc sinh hc Cc phng tin o lng ch s sinh hc ca c th nh in c, nhit das thng bo cho ngi bnh bit v cc trng thi sinh l ca c th. Cc thng tin ny cho php ngi bnh hc cch t kim sot v iu chnh cc qu trnh sinh l theo chiu hng p ng tt hn khi gp cc tnh hung stress. Trn y l mt s liu php tm l tc ng ln nhn thc, cm xc,c th v tp tnh, nhm nng cao kh nng t p ng ca ch th vi cc tnh hung stress. 6.2. Liu php dng thuc Liu php dng thuc ch c chp nhn khi kh nng p ng ca c th khng cn thch nghi, ngha l khi c cc biu hin stress bnh l. Ngoi ra liu php ny cn c s dng phc hi kh nng thch ng ca ch th v lm gim nh cc ri lon stress. iu tr stress bng thuc thng c ch nh phi hp vi cc liu php tm l.

II. VN V SINH TM L
Chng ta quan nim sc khe ca con ngi l trng thi thoi mi v c th, tm l v x hi.V sinh tm l l h thng cc bin php nhm cng c v tng cng trc ht la sc khe tm l v sau l sc khe th cht ca con ngi. Nhim v ca v sinh tm l l: - To iu kin cho con ngi pht trin nhn cch khe mnh, hi ha. - Pht trin kh nng lao ng, ngn nga s mt mi qu sc v cc tc ng ca stress. - Gio dc mi quan h ph hp gia ch v tnh cm... - Hng dn nhng thi quen c ch, ngn nga nhng thi quen xu. Ni dung ca v sinh tm l rt phong ph v phc tp. Nhng ni dung ny gn lin vi tng lnh vc hot ng, tng giai on trng thnh, tng hon cnh , iu kin sng c th ca mi ngi. Ni dung ca v sinh tm l lin quan cht ch vi nhng vn v sinh khc

58

nh v sinh lao ng, v sinh lao ng, v sinh mi trng v nht l vn phng v cha bnh cho con ngi.Sau y chng ta cp n mt s ni dung v sinh tm l c th: 1.V sinh tm l la tui 1.1. V sinh tm l tui nh S quan tm n sc khe tm l ca tr phi c bt u ngay t khi ngi m mang thai. Trng thi tm l ca m c nh hng nht nh n thai nhi, nht l nhng thng cui. Do , lc mang thai, ngi m khng nhng trnh nhng cng vic nng nhc v th lc, m cn phi trnh c nhng gnh nng v tm l, nhng tc ng stress bnh l cp tnh hoc ko di. Khi mi ra i, tuy v mt sinh hc, a tr l mt c th con ngi, song v mt tm l, nhn cch ca n, y mi l giai on u ca qu trnh hnh thnh v hon thin. Nh c nhng tin b ca khoa hc, i sng, x hi m ngy nay, nhiu b m bit cch nui dng v gio dc con ci, bit to ra mi trng thun li cho s pht trin nhn cch ca tr. Trong giai on pht trin ny ca tr, nhng bin php v sinh tm l an xen v lin h cht ch vi cc bin php gio dc khoa hc. Cn ht sc trnh to ra nhng thi quen xu cho tr. Nhng nhu cu thit yu ca tr cn c gng p ng y , kp thi, cn nhng nhu cu khc, cn p ng c chn lc v khng nn gy cho tr thi quen i g c ny. Cn dn dn hnh thnh thi quen t lp cho tr. c bit, khng nn dng nhng hnh pht nng n i vi tr, k c nhng hnh pht v tm l. V nhng hnh pht ny nhiu khi li nhng hu qu xu, nh hng nghim trng n pht trin nhn cch ca tr. i khi nhng hnh pht ny tr thnh nguyn nhn ca nhng bnh ri lon tm cn sau sang chn hoc bnh thi nhn cch ca tr. 1.2. V sinh tm l tui thiu nin la tui ny, nhn cch ca tr c pht trin mt cch mnh m,t thc bt u hnh thnh cc quan nim v cuc sng r rng hn v cc quan h x hi bc u c m rng.. Hot ng ch o ca tr lc ny l hc tp. Cc bin php v sinh tm l c an xen vi hot ng hc tp v t chc hc tp cho tr. Cn trnh to ra gnh nng tr tu v trnh thc p cc em hc qu sc c v vn ha, th thao, m nhc, hi ha... cui la tui ny,tr d c nhng khng hong tm l i km vi nhng bin i mnh m v sinh l. i vi tr em gi nu khng chun b chu o v tm l cho ln kinh nguyt u tin, cc em d b nhng mc cm nng n, tr em trai, s pht trin tm l gii tnh cng chuyn sang thi k mi. Cc bin php v sinh tm l i vi la tui ny gn lin vi cng tc gio dc ca nh trng, gia nh v x hi. 1.3. V sinh tm l la tui thanh nin v trng thnh La tui thanh nin c nh du bng s trng thnh v tt c cc mt ca con ngi. V mt x hi, h l mt thnh vin chnh thc, tham gia tch cc vo cc lnh vc hot ng khc nhau ca x hi. H c cng nhn l cng dn v v th h dn dn c nh hnh v thc cng nh cc quan nim x hi... giai on trng thnh, con ngi pht trin v hon thin hn cc nhn t tm l v c th ca mnh. i vi hai giai on pht trin ( tui thanh nin v tui trng thnh), v sinh tm l gn lin vi tng loi hnh hot ng c th m cc nhn tham gia nh hot ng lao ng, hc tp, sinh hot, vui chi.. 1.4. V sinh tm l ngi cao tui

59

Nhng ngi cao tui c nhng thay i ln v mt sinh hc v x hi. Sc khe ca h gim, cc h thng tun hon, h hp , min dch, ni tit...thay i theo chiu hng suy gim dn. V mt x hi, vic ngh ngi theo lut nh ko theo nhng thay i cc quan h x hi ca h. Nhng mi quan h cng tc ni cng s trc y chim t trng ln, by gi chuyn sang mi quan h bn b thi th u,thu hc sinh, ng hng..v quan h gia nh, h hng. Nhng thay i v sinh hc, v x hi li nhng du n m nt trn nhng bin i v tm l. H c trng thi thiu cn bng trong hot ng, c mc cm b b ri, l ngi tha, l gnh nng ca gia nh, x hi...Cng c ngi i hi s n b ca x hi, cao cng lao ca mnh. S quan tm chm sc chu o ca gia nh, x hi, c bit l s chm sc y t v m bo cc ch x hi..c mt ngha v sinh tm l rt to ln i vi ngi cao tui. 2.V sinh tm l lao ng Vn v sinh tm l lao ng bao gm v sinh tm l lao ng ni chung v v sinh tm l trong tng vc lao ng c th . iu quan trng u tin ca v sinh tm l lao ng l ngh nghip phi ph hp vi nng lc v hng th ca c nhn. C nh vy th nng sut lao ng mi cao, ngi lao ng mi lm vic mt cch sng to v mi m bo cho h duy tr c sc khe tm l. R rng l cng tc hng nghip cho thanh nin, hc sinh khng ch c li ch v mt kinh t m cn mang ngha thit thc v mt v sinh tm l. Bt k mt dng lao ng c th no cng phi tun theo nhng nguyn tc, nhng ch , k lut nht nh. K lut lao ng phi c ngi lao ng thc mt cch y v tr thnh nhu cu thit yu bn trong ca hot ng lao ng. K lut v quy trnh lao ng hp l khng nhng l c s nng cao nng sut lao ng, m cn to ra kh nng t iu chnh, thch ng i vi hon cnh v ngn chn nhng stress tm l khng ng c ca ngi lao ng. Nhng hot ng lao ng n iu, nh lao ng theo dy chuyn, gy ra mt s mt mi v cng thng tm l ng k. i vi nhng loi lao ng ny, nn c gng b tr, sp xp cho ngi lao ng c th thc hin cc thao tc vi nhng nhp iu v tnh cht khc nhau, trnh s n iu. Cn thc hin nghim tc cc quy nh v tiu chun v sinh lao ng nh ting n, nh sng, nhit ...ni lm vic v cc ch bo h lao ng. Trong bt k loi lao ng no cng u c nhu cu giao tip. y cng l nhu cu pht trin, hon thin nhn cch ngh nghip ca ngi lao ng. Vic xy dng mt tp th lao ng on kt, tng tr, gip ln nhau hon thnh ngha v v chc trch lao ng ca tng ngi, khng nhng c li v mt v sinh tm l m cn c li v mt sn xut. 3. V sinh tm l trong sinh hot Cc bin php v sinh tm l y nhm m bo mt mi trng lnh mnh cho s pht trin tm l nhn cch ca mi c nhn. Trong cuc sng hng ngy, mi c nhn mt mt phi tn trng nhng nguyn tc giao tip, ng x chung vi xung quanh, ph hp vi chun mc, o c, vn ha, x hi, mt khc phi tn trng s thch, hng th...ca cc c nhn khc. Trong thc t lm sng, chng ta c th gp nhiu nhng bnh nhn ri lon thn kinh, tm thn, thm ch c nhng bnh thc th, bt u t nhng xung t, va chm thng xuyn trong cuc sng hng ngy. Mt kha cnh ang ni ln trong v sinh tm l sinh hot l vn t chc vui chi, gii tr. Cn phi t chc cht ch, lnh mnh cc hot ng th thao, vn ngh, hi h. Cn phi trnh nhng sch bo, trang nh, phim video c ni dung kch ng bo lc hoc tnh

60

dc. Cn xy dng phong tro mi ngi thc hin chng trnh phng trnh cc t nn nghin ma ty, mi dm, c bc.. 4. V sinh tm l gia nh v i sng tnh dc V sinh tm l gia nh l nhm to nn mt mi trng tm l thun li cho s pht trin nhn cch hi ha ca cc thnh vin trong gia nh, nht l cho con tr. Vn v sinh tm l y bao hm c vn mi ngi trong gia nh quan tm, chm sc ln nhau v vn gia nh lm cng tc gio dc con ci. V sinh tm l trong i sng tnh dc l mt vn rt t nh, song l vn thc s rt cn thit . Phn ln nhng cuc ly hn, nhng trc trc trong gia nh l do cuc sng tnh dc khng ha hp. V sinh tm l trong lnh vc ny to ra mt sc khe tm l, th cht cho c v ln chng, to ra khng kh tm l ha hp, hiu bit ln nhau trong tnh cm cao p gia con ngi vi con ngi.

Cu hi nh gi: 1.Trnh by khi nim stress 2. Trnh by cc chin lc iu chnh stress 3. Ti sao cn quan tm n vn v sinh tm l 4. iu tr stress

61

VN GIAO TIP TRONG TM L Y HC

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c nhng khi nim, ni dung v i tng v giao tip. 2. Phn bit hot ng giao lu , giao tip. . 3. Trnh by c tm l hc giao tip l c s xc nh mi quan h ngha v v o c ca thy thuc nhn vin y t vi bnh nhn v cng ng.

I. MT S VN V TM L HC GIAO TIP
1. Khi nim giao tip Giao tip l qu trnh thit lp v pht trin tip xc gia c nhn vi nhau xut pht t nhu cu phi hp hnh ng v hot ng. - Giao tip bao gm hng lot cc yu t nh trao i thng tin, xy dng chin lc hot ng thng nht, tri gic v tm hiu ngi khc. - Giao tip c ba kha cnh chnh : giao lu, tc ng tng h v tri gic. Mt giao lu ca giao tip gn lin vi vic tm hiu nhng nt c th ca qu trnh trao i thng tin gia ngi vi ngi trong danh ngha l ch th tch cc, c ngha l kho st thi ca c nhn, tm th, mc ch, nh ca h nhm thit lp khng ch vn ng n thun ca thng tin m cn b sung, lm giu thm nhng tri thc, vn sng cn thit cho cc thnh vin trong qu trnh giao tip. Ngn ng l phng tin giao lu ch yu. Cng vi ngn ng l h thng quang hc vn ng ( nt mt, iu b c ch, li n ting ni...) cc yu t ngn ng v siu ngn ng ( ging ni , s ngt on...), cu trc khng gian v thi gian ca hon cnh giao tip, h thng tip xc bng mt . - Mt kha cnh quan trng khc ca qu trnh giao tip l s nh hng, tc ng ln nhau gia cc thnh vin, xy dng hnh nh tinh thn ca mi ngi trong quan nim ca nhng ngi khc ( nhn cch ha ). Trong trng hp ny ngn ng thng nht v s hiu bit v hon cnh xy ra l iu kin cn thit m bo hiu qu tc ng ln nhau. - Hai xu hng giao tip thng thy nht l s hp tc v cnh tranh, tng ng vi chng ta l cc hin tng quen thuc nh ng tnh hay xung t. - Kha cnh ca tri gic ca giao tip bao hm qu trnh hnh thnh hnh nh v ngi khc, xc nh cc thuc tnh tm l v c im hnh vi ca i tng thng qua cc biu hin bn ngoi. - ng nht ( m phng ) v phn tnh ( t hnh dung ) bn thn mnh trong con mt ca mi ngi. S hiu bit v nhn thc cc hin tng tm l trn y cho php lm sng t ni dung tm l ca qu trnh tc ng ln nhau din ra trong giao tip. Xem xt ng thi ba kha cnh ca giao tip ( giao lu, tri gic, tc ng tng h ) trong mt chnh th thng nht l iu kin quan trng nhm hp l ha hot ng chung v mi quan h nhn cch. Thit lp cc bin php phi hp nng cao cht lng giao tip , pht trin cc k nng giao tip l mt trong nhng nhim v ca tm l hc x hi v tm l hc ngh nghip v tm l hc y hc. Phng php o to nhm l mt trong nhng bin php ph bin nht. 2. Giao tip l c s x hi ca tm l 2.1.Quan h x hi, nn vn ha x hi v tm l con ngi

62

Quan im duy vt bin chng v duy vt lch s khng nh : tm l ngi c bn cht x hi v mang tnh lch s. - Mc khng nh : Cc quan h x hi to nn bn cht con ngi ...Bn cht ca con ngi khng phi l ci g tru tng, tn ti vi tng c nhn ring bit, trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ha cc mi quan h x hi . Hot ng tm l ca con ngi chu s tc ng ca cc quy lut x hi trong gio dc gi vai tr quan trng v ch o. Ch c sng v hot ng trong x hi con ngi mi thc hin c chc nng phn nh tm l. - C ch ch yu ca s pht trin tm l con ngi l c ch lnh hi nn vn ha x hi. c im c bn ca qu trnh lnh hi l to ra con ngi nhng chc nng tm l mi, nhng nng lc mi. L qu trnh ti to nhng thuc tnh nhng nng lc ca c th hay ni mt cch khc thng qua c ch lnh hi m con ngi tng ha cc mi quan h x hi, nn vn ha x hi thnh bn cht ngi, tm l con ngi. 2.2.Hot ng v tm l 2.2.1.Khi nim chung v hot ng Hot ng l phng thc tn ti ca con ngi .Hot ng bao gm cc qu trnh bn ngoi ( ch th tc ng vo i tng bn ngoi) v qu trnh bn trong ( tc ng vo qu trnh tinh thn, tr tu). Trong con ngi tc ng qua li vi nhau vi t nhin, x hi v vi chnh mnh, bin cc phm cht tm l thnh hin thc nhm ci to t nhin x hi v hon thin c nhn mnh. Ngc li ch th c th bc tch chim lnh cc thuc tnh ca s vt v hin tng khch quan bin thnh tm l ring, thnh vn ling v kinh nghim hnh thnh nhn cch c nhn mnh. 2.2.2 Nhng nt c trng ca hot ng - Hot ng c i tng - Hot ng do ch th con ngi tin hnh . - Hot ng vn hnh theo nguyn tc gin tip thng qua cng c ( cng c k thut, k hiu tm l ) - Hot ng bao gi cng c mc ch nht nh . 2.2.3 Phn loi hot ng - Phn theo quan h ch th v i tng hot ng : C hot ng lao ng ( ngi vi vt ), hot ng giao tip ( ngi vi ngi ). - Phn theo s pht trin ca c th : l nhng hot ng pht trin k tip gm hot ng vui chi, hot ng hc tp v lao ng. -Theo mt s cch chia khc: + Hot ng l lun v hot ng thc tin + Hot ng bin i + Hot ng nhn thc + Hot ng nh hng gi tr + Hot ng giao lu 2.2.4 Cu trc ca hot ng

63

Cu trc theo s sau : Cc n v hot ng Ni dung i tng hot ng Hot ng Hnh ng Thao tc Dng cc hot ng Ch th Khch th ng c Mc ch iu kin Phng tin

Hot ng c th

ng c

Hnh ng

Mc ch

Thao tc Sn phm

Phng tin

2.3.Giao tip v tm l - Giao tip l s tip xc tm l gia ngi vi ngi thng qua con ngi trao i vi nhau v thng tin, v cm xc, tri gic, tc ng qua li vi nhau ...Hin thc ha cc quan h x hi gia ch th ny vi ch th khc.. - Cc loi giao tip : + Theo phng tin giao tip c : * Giao tip vt cht Thng qua hnh ng vt cht c th. Khi giao tip con ngi c th s dng nhng cng c, sn phm vt cht ca lao ng, nhng k vt, tng phm. Trong tng vt th c s hi nhp vn ha, x hi, tr tu, cm xcca loi ngi. Khi giao tip bng vt cht c th, con ngi ch cho nhau bit nhng tinh ty m li ngi gi gm trong , trao i cho nhau nhng thng tin, rung cm, kinh nghimv vt th , t ch th v khch th thc hin mc ch, ni dung giao tip. * Giao tip bng tn hiu phi ngn ng ( thng qua c ch, iu b...) Khi giao tip, con ngi s dng nhng c ch, iu b, nh mt, nt mt th hin s ng tnh hay phn i, thn thin hay kh chu, hiu bit su sc hay nng cnNgoi ra con ngi cn s dng nhng k hiu quy nh chung cho tng nhm x hi, nh bin bo giao thng, k hiu thng tin bng tay cho nhng ngi cm ic, nhng k hiu dnh ring cho hai ngi. * Giao tip bng ngn ng

64

Mt trong nhng u th ca con ngi so vi con vt l ngn ng. Ngn ng l sn phm tin ha ca x hi loi ngi v tr thnh cng c giao tip c bn ca con ngi. Bng ngn ng trong giao tip, con ngi c th trao i vi nhau tt c nhng hiu bit, tnh cm thi m mnh thy cn thit + Theo khong cch * Giao tip trc tip Ch th v i tng giao tip mt i mt vi nhau, trc tip pht v nhn thng tin ca nhau. Khong cch gia ch th v i tng rt gn nhau. * Giao tip gin tip Khi ch th v khch th xa nhau, h phi dng nhng phng tin c th giao tip vi nhau, nh qua th t, bo ch, qua ngi khc, bng tnh cm. * Giao tip trung gian y l loi giao tip va trc tip, va gin tip, nh ni chuyn, trao i vi nhau qua in thoi, truyn hnh. + Theo qui cch : * Giao tip chnh thc Giao tip gia cc thnh vin trong nhm chnh thc. S giao tip ny c thc hin theo chc trch, nhim v, theo quy ch, quy nh ca lut php, ca phong tc, ca d lunV d nh, giao tip trong gia nh, trong qun l, lnh o, rong hot ng ngh nghip: dy hc, gio dc, khm cha bnh. * Giao tip khng chnh thc y l giao tip trong nhm khng chnh thc, gia nhng ngi thn nhau, phc nhau, cng c nhng ham mun, s thch nh nhau. - Quan h giao tip v hot ng : Giao tip v hot ng l hai mt khng th thiu c ca li sng ca hot ng sng ca con ngi trong thc tin : + Giao tip l dng c bit ca hot ng, giao tip din ra bng hnh ng v thao tc c th bng vic s dng cc phng tin khc nhau t mc ch, thc y ng c. + Giao tip v hot ng l hai phm tr ng ng c quan h qua li trong cuc sng ca con ngi. C khi giao tip l iu kin ca hot ng v cng c khi hot ng l iu kin ca giao tip - Tm l ngi l sn phm ca hot ng v giao tip : Ch ngha duy vt bin chng khng nh : Tm l con ngi c ngun gc t bn ngoi, t th gii khch quan chuyn vo trong no mi ngi. Trong th gii th quan h x hi, nn vn ha x hi l ci quyt nh tm l ngi. Tm l ca con ngi l kinh nghim x hi - lch s chuyn thnh kinh nghim ca bn thn thng qua hot ng v giao tip trong gio dc gi vai tr ch o. Tm l l sn phm ca hot ng v giao tip. Mi quan h gia hot ng v giao tip l qui lut tng qut hnh thnh v biu l tm l ngi.

65

S tng qut v s hnh thnh v pht trin tm l ngi :

Xa hi ( cac quan h xa hi )
Giao tip Con ngi tng giao tip (Tm ly - Nhn cach ) Chu th H - GT Hoat ng tng hoat ng i

II. MI QUAN H GIA THY THUC, NHN VIN Y T VI BNH NHN V CNG NG
1. Qu trnh giao tip 1.1. c im qu trnh giao tip Giao tip l qu trnh v iu kin tt yu hnh thnh v pht trin tm l. L hot ng xc lp v vn hnh cc mi quan h gia ngi v ngi ( bnh nhn v thy thuc), gia con ngi vi x hi.. nhm thc hin tt cc mi quan h v mc ch phc v con ngi v s tin b ca x hi. - c im ca giao tip : + i tng giao tip l ngi ny vi ngi khc. + Nhng ngi tham gia vo qu trnh giao tip thng tc ng ln nhau v chu nh hng ca nhau v mt tm l v thc. 1.2.Cc hnh thc giao tip + Cn c vo ni dung . * Thng bo thng tin * Thay i h thng ng c nim tin. * Kch thch thay i hnh vi + Cn c s lng i tng giao tip : * Giao tip nhn cch hai ngi,ba ngi vi nhau * Giao tip bng du hiu li ni. 2. Vai tr s giao tip trong s hnh thnh nhn cch Con ngi giao tip vi nhau nhm chia s nim tin, ni bun, gii ta tm l v trao i kinh nghim sng. Khng giao tip con gi tr nn trng tri. Thng qua giao tip con ngi tip thu c kinh nghim sng pht trin v hon thin bn lnh, nng lc nhm hon thin mnh. 3. Kha cnh giao tip trong tm l cng ng Cuc giao tip vi cng ng thng c th chia lm ba giai on : - Giai on mt hnh thnh bu khng kh hiu bit ci m, thoi mi. Yu cu giai on ny lm cho cng ng sn sng ni v nhn vin y t ( thy thuc ) sn sng nghe - Giai on hai : giai on thng tin nhn vin y t gii thch nhng iu cn thit v nhng vic cn lm cho cng ng.

66

- Giai on ba : giai on nh gi thng tin. Thng qua cc thng tin v thi ca nhn vin y t cng ng quyt nh h phi lm g. K nng giao tip rt cn cho mi thy thuc, i vi thy thuc cng ng cng cn thit v khng ch p dng tip xc vi bnh nhn m cn thng xuyn tip xc vi cng ng, da vo cng ng. Giao tip cng ng l iu kin quyt nh hiu qu cng tc ca thy thuc cng ng. 4. Mi quan h gia thy thuc, nhn vin y t vi bnh nhn 4.1. Cc yu t nh hng n mi quan h giao tip 4.1.1.Nhng yu t thuc v nt c trng chung ca giao tip - Loi hnh giao tip ch yu gia thy thuc v bnh nhn v giao tip chnh thc. V c bn, mc ch, chc nng, phng hng, nhim vca hot ng giao tip c xc nh trc v p ng vi yu cu ca hot ng khm, cha bnh. Cng th ni y l loi giao tip cng vic. - Ch th v khch th giao tip l nhng c nhn hoc nhm x hi nht nh. H c nhng vai din khc nhau trong qu trnh giao tip, song phn ln l quan h gia mt bn l nhn vin y t v mt bn l bnh nhn. - Cc phng tin giao tip c s dng mt cch tng hp, song phng tin ch yu vn l ngn ng. Uy tn, phong cch cng tc ca thy thuc i khi ng vai tr quyt nh n kt qu giao tip. 4.1.2. Nhng yu t thuc v bn thn ch th v i tng giao tip - Vn hiu bit chung, trnh hot ng chuyn mn, nng lc chung ca ch th v i tng giao tip s lm nn cho qu trnh giao tip. - S thng nht mc tiu, nhim vgiao tip ca ch th v i tng nhm t n mt kt qu ti u trong phng v cha bnh thng lm cho s giao tip khng chch hng, khng b cc ri nhiu chi phi. - Nhn cch ca c nhn hoc nhng c trng v uy tn, v khng kh tm l trong nhm s l nhng iu kin thit yu to nn hiu qu ca giao tip. - K nng, k xo, kinh nghim s dng cc phng tin, hnh thc giao tip cng nh kh nng duy tr s lin tc qu trnh giao tip s nh hng trc tip n kt qu cui cng ca giao tip. - S linh hot, sng to v ngh thut giao tip ca c ch th v i tng s lm cho qu trnh giao tip t kt qu ti u. - Nhng c im, th cht ca c nhn ( khun mt, nh mt, n ci), nhng hnh thc t chc, quy m, v tr trong h thng ca nhms nh hng khng nh n kt qu giao tip gia thy thuc v bnh nhn. 4.1.3.Nhng yu t thuc v mi trng, iu kin giao tip - Trnh pht trin kinh t, vn ha, x hi ni chung, trnh pht trin y hc, tm l hc ni ring. - S nh hng ca c im phong tc, tp qun, dn tc, tn gio.. - Chc nng, nhim v, cht lng cng vic chuyn mn ca nhm v cc thnh vin trong nhm. - a im, khng gian, thi gian ( nh thi tit, nh sng, s trang tr, ting n, mi v) khi giao tip. 4.2. Mt s quy tc giao tip gia thy thuc v bnh nhn 4.21. Cn xc nh r rng, c th mc ch giao tip nhm pht hin bnh tt mt cch chnh xc, cha bnh mt cch c hiu qu v thy thuc lun ch ng tm c hi dt dn hot

67

ng ca bnh nhn hng vo thc hin mc ch ny. 4.2.2. Bc u tin ca giao tip l thu thp thng tin: Mun c nhiu thng tin, cn tip xc vi nhiu ngi trong nhiu hon cnh khc nhau. 4.2.3. Cn chun b k cng thi gian, a im, khng kh tm l , bi cnh ca cuc giao tip. 4.2.4. Khng nn giao tip ging nhau gia cc bnh nhn. Phi bit i phng c nhn cch hng ni hay hng ngoi c nhng phng php giao tip hp l. 4.2.5. Quan st k hnh ng, nt mt, dng vngi bnh c th hiu su thm bn cht bnh tt ca ngi bnh v thy r hn con ngi h. 4.2.5.Phong cch n mc l mt trong nhng cch th hin mnh. 4.2.6. Hy t gii thiu mnh 4.2.7. Cn to cho bn nhn nhng n tng tt p v mnh 4.2.8. Thi quen nhn nhng bnh nhn khi giao tip l rt quan trng 4.2.9. Bit duy tr trng thi cn bng tm l trong giao tip 4.2.10 T mnh o din cuc giao tip 4.3. Thi ca bnh nhn Bnh nhn (ngi bnh) l ngi b thng tn thc th hay c nng mt b phn hay nhiu b phn c th, lm nh hng ti sinh hot bnh thng do au n, kh chu. C nhng bnh t qua khi nhng cng c nhiu bnh nu khng chy cha ng mc s dn n t vong hot tn ph. Nghin cu thi bnh nhn thy thuc cn ch quan st : - Bnh nhn mun g: Khi b bnh, bnh nhn rt lo u cho mnh v cho gia nh ... mong mun c cha khi bnh mt cch nhanh chng tr li cuc sng bnh thng. H s nht l phi nm vin, s mc bnh nng khng cu cha c hot li di chng, hoc tn ph. Thy thuc cn gii ta tm l bnh nhn, to cho h nim tin s c cha khi bnh. - Bnh nhn sn sng trnh by bnh ca mnh cho thy thuc bit v lo s, v bnh hnh h au n v v khng phi lc no cng c tip xc, gn gi vi thy thuc. Thy thuc cn kin nhn lng nghe, nghe mt cch chu o. - Bnh nhn rt r, e thn : Trc thy thuc, bnh nhn thng c tm l phc tp, va mun trnh by mi iu vi thy thuc nhng cng c khi li e thn, rt r nht l nhng ngi mt cc bnh truyn nhim do li sng . Thy thuc cn thng cm v t nh gi nhng iu kn o cho h nu h c yu cu. - Bnh nhn quan st v nhn xt : Khi vo vin , bnh nhn b tch khi i sng bnh thng tip xc vi mi trng mi , h bt u quan st , theo di cc hot ng ca thy thuc v nhn vin y t, quan st hot ng ca bnh vin trc tip hoc gin tip thng qua giao tip nhng n tng tt xu ca ngi bnh nh hng rt ln ti qu trnh cha bnh, c th lc quan tin tng, cng c th nh kin mt nim tin. Thy thuc phi li cho ngi bnh nhng n tng tt bng chnh thi n cn v ht lng v ngi bnh, quan tm thc s ti hnh phc ca ngi bnh. - Lng tin ca ngi bnh : Thng thng bnh nhn nm bnh vin , hoc tm n thy thuc h u c nim tin s c

68

cu cha, c cu sng v lun c n tng tt p vi thy thuc v bnh vin, lun knh trng thy thuc. Nu gp phi nhng c ch thi thiu t nh, thiu trch nhim, thiu quan tm n h, hoc vp phi nhng sai st trong chuyn mn , trong qun l u dn n s nghi ng mt nim tin i vi thy thuc vi bnh vin nh hng xu ti qu trnh cha bnh. V vy thy thuc lun ch cng c thng xuyn lng tin ca ngi bnh v mi mt, lun ch li n ting ni v thi cng nh thng xuyn nng cao tay ngh v trnh chuyn mn, trnh qun l ca mnh. - V sao bnh nhn phn ng vi thy thuc ? Bnh nhn thng biu hin s bit n vi thy thuc. Khi bnh nhn phn ng vi thy thuc vic u tin thy thuc phi t xem xt mnh. Bnh nhn phn ng thng thng do : + Cm thy khng c quan tm ng mc, khng c tn trng, hoc thm ch b bc i. + thi thy thuc v nhn vin y t khng ng n gy xc phm h, cng c khi thi ca cc thy thuc, ca nhn vin y t i x vi nhau khng ng mc. + Vic thm khm hc tp phin phc ca sinh vin trn c th bnh nhn qu nhiu trong lc thy thuc thc s li qu t. V vy thy thuc cn phi trnh mi thiu st trong giao tip trong chm sc phc v lun t tnh mng ngi bnh ln trn, sn sng xin li bnh nhn gii ta tm l h nhng ng thi cng t gii ta tm l ca mnh. 4.3. Thi v li ni ca thy thuc Con ngi bit dng li ni din t t tng, thi , ngh tnh cm v s hiu bit ca mnh vi nhng ngi xung quanh. c bit li ni ca thy thuc khng nhng biu l nhng phm cht trn y m cn c ngha rt quan trng v tc ng su sc vo tm l bnh nhn v vo qu trnh cha bnh ca h. - Li ni biu l ni tm bn trong ca con ngi, v vy thy thuc cn phi c li ni ng n t nh, din t y s quan tm ca mnh trc bnh nhn gy cho h mt nim tin tng lc quan. Thi ng n v t tin ca thy thuc tng s knh trng v yn tm ca bnh nhn. Thy thuc phi c thi tht th khim tn, thng yu v thng cm vi nhng bt hnh ca ngi bnh quan tm ti hnh phc ca h, gn gi v lng nghe kin ca h. Trnh thi ban n, xa lnh kh chu gay gt vi h. 4.4. Tranh th tnh cm v lng tin ca bnh nhn Bnh nhn sn c nim tin, tnh cm v s knh trng i vi thy thuc. Cn tranh th tnh cm v lng tin ca h. Thc s quan tm ti hnh phc ngi bnh, ch cc c im tm l ngi bnh, lng nghe kin ca ngi bnh, yu ngh v c tm hn, khc phc mi kh khn gn gi v cun ht h n vi mnh s tranh th c tnh cm v nim tin ca bnh nhn. 3.4.4. Bit tip xc vi bnh nhn Tip xc tt vi bnh nhn l iu kin quan trng bit c tnh trng v din bin ca bnh. Mun tip xc d dng thy thuc phi nghin cu v bit c tm l ngi bnh ( tnh cch, kh cht ), bit cc biu hin ri lon tm l do tnh trng bnh gy ra, bit c mi quan h ca h, nm c tm t nguyn vng ca h c thi c x, giao tip khi dy nim tin v cun ht h. 4.5 Bit tc ng vo tm l bnh nhn -Tc ng c mc ch vo tm l bnh nhn to nhng iu kin thun li cho qu

69

trnh cha bnh l vic rt quan trng cho mi thy thuc. Phi bit tc ng tch cc vo tng i tng, l cng vic i hi thy thuc phi c kin thc tm l x hi y v ton din. - Cc phng php tc ng vo tm l m ngi thy thuc cn quan tm : + Phng php trc tip: * Li ni *m th bng li ni. *Thi min (Am th trong gic ng ) * iu tr nhm. *Tm kch (iu tr bng ng kch) *Dng ch phm placebo. *Cha bnh khng dng thuc *Tm l tr liu . *B Mt . *Thi v quan im phc v ngi bnh: *Trnh chuyn mn, trnh qun l v uy tn ngh nghip * S quan tm chm sc v phc v bnh nhn +Phng php gin tip : * Tm l mi trng Quang cnh, cy xanh bng mt ,mu sc m thanh. *Kh hu, thi tit *Tm l x hi *Gia nh, tp th, x hi. * thc k lut, tinh thn thi phc v. Cu hi nh gi 1. Giao tip l g ? c im giao tip trong ngnh y 2. Ti sao ni tm l ngi l sn phm ca hot ng v giao tip 3. Khi nim, cc loi hot ng 4. Mi quan h gia thy thuc, nhn vin y t v bnh nhn

70

TM L HC V BNH L
Mc tiu hc tp 1.Xc nh c mi quan h gia tm l v bnh l 2.Trnh by c mi quan h gia tm l v bnh l

I.KHI NIM
1.Tm l hc v y hc c mi lin h mt thit vi nhau. Phi chng s pht hin vi khun gy lot v dng thuc hp l s min cho Bc s quan tm n tm l ca bnh nhn. Ct ht cn au d dy l thy thuc lm ht nhim v hay cha? C th ni rng nu thy thuc ch bit nm vng cc yu t sinh bnh l, dc l m khng h ngh n nhng yu t tm l x hi cng l lc hu v b qua nhng yu t quan trng gip vic cha tr mt cch ti u. Y hc ngy nay rt pht trin : +S pht trin v k thut y hc tm ra yu t sinh bnh l +Hng tin b th hai l chm sc v phng nga ngoi phm vi c th bng cch tm hiu nhng tc ng nhiu mt trong cuc sng con ngi. i su vo sinh l ng thi cng phi iu tra k v tm l x hi gip cho vic cha tr tt nht cho ngi bnh. 2.Cc mt cn tm hiu mt con ngi Tm hiu mt con ngi cn nhn v 3 mt: - Sinh l (S): Con ngi l mt sinh vt cn tm hiu v sinh l : n ung, khng kh, vn ng, tnh dc v giao tip vi ngi khc. Tui tc v gii tnh, qu trnh trng thnh qua cc la tui - X hi(X): Con ngi l mi tng ha cc quan h x hi, thnh phn v tr , vai tr trong x hi quyt nh nhiu c im. Cn tm hiu nhiu mt nh nhng hot ng c bn: Lao ng, hc tp, vui chi... - Xut x v sinh sng trong mi trng t nhin no, mi trng x hi no, Giai cp, dn tc, tn gio, quan h quc t, nhng s di chuyn mi trng. Gia nh ni c tr, ni lm vic... -Tm l(T): mi ngi u c mt ci tm vi c cu v c ch hot ng nht nh. Nhng c cu v c ch tm l c bn: +Cm gic, tri gic, nhn thc +Tp luyn, hc tp, tr nh, thi quen, np sng +Tr lc, biu tng, suy lun, hc vn. +Tn ngng, tn gio, o l. +Kh nng thch nghi vi bin ng mi trng, bin c cuc sng +ng c, cm xc, tnh cm +Nhng ri nhiu tm l v c ch ri nhiu y. V d nhin trc thy thuc nh gi sc khe chung, th tng con ngi ri kt hp vi mi thng tin v tng hp li nh gi nhn cch tnh trng ca ng s

71

V x hi th hiu c nhng c cu v bin ng ln, nhn ra nhng nhm dn c c nguy c cao. Hiu r nhng nt ln v cc mi trng lao ng khc nhau nht l trong cc ngnh m k thut cng nghip thng xuyn b thay i Ba yu t ny tc ng ln nhau , kh phn bit mt no l quyt nh v quan trng nht. V d: Mt em b cha bit i th trm s u phi nh vo ngi ln, khi bit i t mnh lm mt s vic tc l quan h x hi thay i, v t ny sinh ra mun t lp, tc l tm l thay i. Nn tm hiu c 3 mt S, X, T mt cch ton din, khng th ni mt no l quan trng hn mt no. Trong mt trng hp c th cn phn tch c 3 mt ri t xc nh vai tr ca tng mt quan trng n mc no v t vn dng nhng bin php. Chng hn khi cn cp cu phi m khng cn ni g n tm l x hi, khi m xong ri vo giai on phc hi sc khe, li phi t vn tr li vi ngh nghip c hay phi thay i ngh nghip? y l lnh vc tm l x hi. Lm ngh thy thuc, cng nh dy hc, lnh o, t chc, tn gio l tm cch tc ng trc tip ln con ngi, cn c mt cch nhn ton din, nu khng s khng trnh khi nhng sai lm ng tic. C th pht ha mi quan h S,X.T nh sau:

Ba mt c quan h tc ng qua li.Khi cha bnh nn ngh n c 3 mt. C khi ch tc ng ln S l ch yu, cha cn ch T v X, trong trng hp khc phi ch c 3 mt. V d: - Mt ca lot d dy thng, phi m cp cu, lc y m bo iu kin S l ch yu ( gy m, v trng...) nhng sau cn X v T. Chng hn bnh nhn ny v hon cnh lm vic khng ph hp, mu thun c quan, gia nh.. Cn c gip gii ta tm l y. -Khi a ra nhng chng trnh tim chng, sinh c k hoch... cn phi tm hiu c im tm l dn c tng a phng, nu khng kt qu s rt hn ch. Tm li thy thuc cn tm hiu khng ch nhng ca bnh m phi tm hiu nhng ngi bnh. +Tm hiu ngi bnh ang mong c g, ch i g thy thuc v bnh vin gip h, trong cuc sng c vp vp g, kh tm g? +Thy thuc v cn b y t c nhim v gp phn vi gia nh v x hi to iu kin ti u cho cuc sng ca ngi bnh ch khng n gin ch k n hay lm phu thut xong l ht bn phn. +c bit trong nhng trng hp bnh mn tnh ngi bnh khng ch da vo thuc men m cn mt ch da tinh thn, v vy thy thuc khng ch tc ng bng thuc men, k thut

72

m bng tm lng ca ngi thy thuc: Li ni, c ch ca thy thuc u tc ng su sc ti tm l ngi bnh. Ngc li bnh nhn cng tc ng ln tm l ca thy thuc, nhiu khi gy ra nhng phn ng bt li. Thy thuc v y t phi hiu trnh nhng phn ng bt li y. +T chc v nhng quy nh trong cc bnh vin, c s y t, tc phong cn b, nhn vin u tc ng n tm l ngi bnh. Thng phi kim tra xem c ph hp vi tm trng cc bnh nhn hay khng. +Y hc ngy cng chuyn su, dng nh mi thy thuc ch thy mt kha cnh m qun mt ton b con ngi. Tm l phi tr thnh nhng khoa hc c bn ca Y hc. Thy thuc phi ng thi l mt nh tm l hc.

II. MI QUAN H TM V TH
1.Nhng quan nim v tm v th Con ngi l mt th thng nht gm th v tm, l 2 vn khng tch ri theo quan im ca y hc c truyn. - Nhng vi s pht trin ca vt l c hc v ha hc, th th cht c xem nh l chic my c th gii thch c mi hin tng bnh thng hay bnh l gip gii thch c mi hin tng n tm t bo phn t. - i vi hin tng tm l c hai thi : +Hoc xem l nhng hin tng ph khng cn quan tm n +Hoc xem l th cht v tm l tch ri nhau khng nh hng ln nhau. Trong y hc c 2 suy ngh trn dn n ch tp trung cho tm ra nhng nguyn nhn thc th m b qua nhng hin tng tm l v cho l v hnh. - Nhng quan nim trn tri ngc vi nhn xt mi hin tng tm l, c bit l nhng cm xc mnh hay ko di tc ng r rt n tnh trng th cht v ngc li v nht l nhng thy thuc theo xu hng ny bao gi cng vp phi nhng bnh chng m khng th no tm ra vt tch th cht v thng cho rng: +n mt lc no s tm ra nhng thng tn r rt +Hoc cho l bnh tng tng, bnh chc nng, khng cht ai. Trong y hc xut hin t bnh thn kinh (neurosis) y l mt khi nim m h, ch nhng ci g khng r. "Neurosis" tr thnh mt ci st cha mi hin tng bnh l khng c tn thng thc th, v t thy thuc khng cn quan tm n. in hnh l nhng ca hysteria: Lit tay chn, triu chng khng n khp vi mt khu vc nht nh lin quan n mt dy thn kinh no, tin trin bt thng, trong chc lt c th lnh hn. Trong nhng nm qua Y hc cng nh tm l hc c nhng tin b ng k, to iu kin hiu r thm hin tng tm v th lm cho y hc c th bao hm c c nhng tri thc sinh l v tm l thnh mt khoa hc thng nht v con ngi. Nhng phng php phn tch tm l nh cc test, phn tm hc, nhn chng hc kt hp vi ton hc thng k lm cho tm l hc ngy cng xch gn cc khoa hc thc nghim. Trn c s y y hc ngy nay khng ch khng nh chung mi quan h tm - th m tm cch xc nh trong mi bnh chng, mi ca bnh, phn no thuc v th cht, phn no thuc v tm l, lc no cn tc ng ln th cht hay tm l. 2.Mi quan h tm- th Tc ng sinh l ca nhng cm xc lm chn ng h thn kinh thc vt v ni tit c phn tch r: Nhp tim v th nhanh, tng huyt p, d dy rut ngng co bp...i

73

chiu vi nhng phn ng ca ng vt , v d con mo khi gp con ch th ch, con vt hoc chin u hoc b chy ( To fight or to flight) tc l c nhng hot ng dng sc, vn dng c bp cng cao. Chin u xong hoc chy thot nguy c, cc hot ng sinh l, tim phi tr li bnh thng sau mt thi gian ngn. Trong thi c xa con ngi cng tng t nh vy. Nhng trong x hi vn minh th khc, trong nhng tnh hung nh vy do nhiu nguyn nhn tm l x hi gy ra, thng t m hay chy trn m ngc li nhiu khi bn trong sc si m bn ngoi thn tht ni ci. Huyt p tng, co mch, trng lc c tng ln nhng khng cn dng n, phi nn li. Tnh hung gy ra cm xc qua ri nhng hu qu sinh l vn ko di mt thi gian lu mi n nh li c. Khng l g nu cm xc qu mnh hoc c lin tip, ht bc bi ny n bc bi khc, hot ng ca mt b phn no b ri nhiu m gy ra loi chng bnh b phn ny hay b phn khc. Trong trng hp ko di thnh mn tnh, thy thuc v bnh nhn tp trung chm cha chng bnh thc th, ung thuc au d dy, nhc u, to bn...Nhng ri chng bnh li ti pht, chy cha lung tung. Cn nguyn tm l x hi s gy ra mt s bnh chng, bnh chng mi ngi mt khc nhau, cng c ngi khng sinh bnh, nhng bnh chng ny phi kt hp iu tr tm l. Nhng iu kh hin nay a s thy thuc t quan tm n tm l x hi, y bnh nhn vo con ng thuc men, xt nghim, tn km nhng bnh khng lnh to ra tm l lo hi v nhng bnh tt m trc y khng c, gi l bnh y sinh Ni chung tm - th c mi lin quan, xc nh bnh chng tm - th c cc tiu chun sau: - Mt hay nhiu cn nguyn tm l ng vai tr hin cn hay khi cn - Bnh nhn c mt kiu nhn cch ring, v d bnh nhn lot d dy, hen i i vi mt c tnh c bit. - Dng tm php c tc dng r rng. Trong nhiu trng hp vic ung thuc hay tp th dc tng nh l tc ng v sinh l nhng thc cht l tc ng v tm l: v d nhng cu ni c tc ng tm l: y l thuc mi t Php gi v, y l mt thuc gia truyn... tr em rt hay gp bnh chng tm th nh khi phn ng vi mt ngi no lin co tht thc qun nn e; thy thuc, b m tm cch i thc n l lc hng m i lc ch thay i ngi khc cho n l ht. ngi ln vi nhiu tin cn to ra mt tin s phc tp, cuc sng x hi ri ren, th cn nguyn tm l kh pht hin v g ri hn. Vi kinh nghim lm sng v mt s trc nghim tm l, theo di lu di cng d nhn ra mt s bnh chng tm - th thng gp. Nhng nhng bnh mn tnh tm l l phng thc ti u gii ta, khi bnh nhn khng ngh lc th thy thuc l ch da, thy thuc cn thc v vai tr ca mnh ng qu lm dng thuc men, xt nghim hin i m cn m th cho bnh nhn, nhng khng th xem thng bo bnh nhn l bnh tng v ht hi ngi bnh. 3.Tm l hc v bnh l Trn c s 2 phn tch bit ca con ngi "th " v "tm" . C th ni sau mt thi gian di c xu hng xem nh ci tm, th cui th k 20, y hc hin i quay v vi lun im th vi tm l mt, con ngi l mt khi ton vn, phi quan tm n nhng yu t tm l trong l lun y hc cng nh trong thc tin. C xu hng ngi thy thuc tng lai khng nhng nm vng kin thc y hc hin i m phi nm vng kin thc tm l. iu tr bnh tt da vo tm l, sinh l nh th no l vn c bn ci gay gt khi t ra nhng cu hi: - C tht nhng bnh tt ch do nhng cn nguyn tm l gy ra khng? Da trn tiu chun

74

no xc nh? - Nhng yu t tm l tc ng nh th no gy bnh, c ch cha bnh theo tm l liu php l g? Cuc tranh ci vn cn gay gt v nhng ngi xut khi nim y hc tm- th u thuc trng phi phn tm hc. i vi cc trng phi khc, th phn tm hc c nhng nhc im c bn: + Nhng khi nim a ra c rt t lm sng nhng khng c c s thc nghim no c. + Phn tm hc khng ch hon cnh x hi hin hu ca bnh nhn, ch bit v m t nhng c cu v c ch ni tm nh l mt cuc sng tch ri x hi v phn tm hc cng khng gn lin vi nhng tin b ca khoa hc khc. - Mt s tiu chun bnh l tm - th + C cn nguyn tm l + Bnh nhn thng c mt tnh cch nht nh, phn tch nhn cch c th gip cho chn on. + Nhng phng php tr liu tm l c tc dng cha bnh. 4.Stress v bnh tm th 4.1.Khi nim Khi nim yu t tm l thc y hoc gy ra bnh bt ngun t xa. Gn y Alexander(1950): ng a ra cc yu t tm l lin quan n 7 thc th bnh l: Lot d dy t trng, Vim lot i trng, u nng gip, vim rut non cc b, vim a khp dng thp, tng huyt p v cn v hen ph qun. Ngi ta cho rng mi xung t l c s cho mi bnh k trn. Theo Dunbar xung t khng mang tnh c hiu, thay v nhn cch l yu t quan trng v bnh cn. Tuy vy c 2 tc gi u thng nht l yu t tm l c hiu gy ra hoc l bn cht ca cc bnh c hiu. Chng ta thy rng mt s bnh chu nh hng tm l d dng hn cc bnh khc, nhng kch thch tm l ty cng m tc ng n bnh. Yu t gien v kinh nghim sng ca tng ngi s lm thay i tc ng ca cc yu t cn nguyn.Yu t thi gian hoc giai on pht trin cng nh hng n vai tr kch thch tm l x hi i vi bnh. 4.2.Bnh nhim trng : Mt hin tng tm th. Vai tr tm l trong bnh nhim trng khng phi l mi. Dubos(1955) nhn mnh rng: Tc nhn nhim trng ring mnh n khng gy ra bnh, m phi xem xt nhiu yu t khc na nh l: Tnh min dch, tnh trng dinh dng ca vt ch, s hin din ca cc bnh khc v cc loi yu t gien hc. Tuy nhin cn nhn mnh liu lng tc nhn gy bnh c ngha quan trng c bit trong vic hiu mi lin quan gia tc nhn nhim trng vi m hnh tm sinh hc x hi ca ngi bnh. V d liu virus thp khng gy bnh trong bt k tnh hung no. Tri li liu cao th gy bnh. 4.3.Bnh nhim trng h hp tr em v nh hng ca iu kin gia nh. Trong hn mt na s bnh nhim trng h hp (NTHH) ngi ta hon ton khng tm c nguyn nhn vi sinh. Ngc li 30% hc sinh c lin cu A nhng bnh li khng xut hin, v 3/4 s tr trc khi ti trng c nhim Mycoplasma pneumoniae m khng c triu chng v 42 % nui cy ng h hp trn ca tr khe mnh li phn lp c ph cu. Ngoi ra cha c cch l gii tha ng no ct ngha s th mt s tr c bm cht d mc NTHH v mc bnh nng v ngi ta tm n nh hng tm l x hi i vi cc a tr ny. Nhiu cng trnh nghin cu ca W.Thomas Boyce v cng s (i hc tng hp Bc 1977), Heisel J.S v cng s 1973, cui cng a ra kt lun rng: - Cc a tr sng trong gia nh c l thi nghit ng th d b stress nu xy ra mt bin c nghim trng v tri li cuc sng hng ngy thoi mi th li c tc dng bo v khi c

75

nhng bin c khng hong tip theo.Liu c c ch no hnh thnh gia cc bin c tm l hc v qu trnh pht sinh bnh. 4.4 Bnh au u ti din tui thanh thiu nin Ngi ta c lng tui 15 c ti 75% s tr em sm mun cng phi qua au u. C nhiu gi thuyt gii thch c ch bnh sinh au u nhng cha c gi thuyt no hon ton thuyt phc c . Trong bnh sinh nhc u th tin s gia nh nhc u, cc yu t ni tit v tit ch ng vai tr t hn so vi au na u, m cc yu t tm l x hi li t ra quan trng hn. Sau khi loi tr nguyn nhn thc th ( U no, vim xoang, ...) th vic nh gi y cc kha cnh tm l x hi, s l mt c gng em li kt qu. Mt s yu t lin quan c th l vn trong gia nh, lo hi, trm nhc...Song quan trng hn vn l tm cc tc nhn stress t mi trng hay ni tm. Mt s trng hp c th ch nh liu php tm l v tn dc, song em li hiu qu nhiu hn l tr liu tm l nh th gin, t m th, k nng ng ph vi stress.

III. MI TRNG X HI V BNH L

1.Sc khe v bnh tt cc nc pht trin v km pht trin T sau nhng nm 50 gia cc nc pht trin v cc nc km pht trin c s khc bit v sc khe v bnh l v s lng cng nh cht lng. c im tnh hnh sc khe T vong chung t vong do tai nn T vong tim mch T vong nhim trng v KST T vong tr em T vong do SD D & nhim trng / tng s t vong T l sinh T l ngi gi trn 60 nc pht trin 1% 80% 50% 1-3% <2% <10% <2% 20% km pht trin 2% 15-20% 10% 30% >6% >50% 5% 5%

2. Bnh tt lin quan vi s pht trin x hi nc ta hin nay tn ti hai mi trng kinh t x hi, va lc hu vi nhng bnh suy dinh dng, nhim trng, k sinh trng, va hin i vi nhng bnh vn minh khc. C nhng khu nhiu thnh ph bao gm c 2 loi m hnh bnh tt hin i v lc hu. Bnh l vng ng Thp Mi khc vi bnh l thnh ph H Ch Minh hay H Ni...Bnh l ca nhng gia nh kh gi khc vi nhng gia nh ngho kh sng khu chuc, dc rch nc. Ngi thy thuc cha bnh khng th khng bit n vn tm l x hi ca vng mnh ang hnh ngh, tin b y hc phi hng v hai mt v khoa hc t nhin hin i, v khoa hc x hi. 3.iu kin x hi v tnh hnh sc khe i a s hc gi u cng nhn cuc sng hin ti to ra nhiu stress lm cho con ngi khng cn thch nghi vi mi trng na. Theo Selye nh ngha stress l phn ng

76

khng c hiu ca c th i vi nhng kch thch bn ngoi. Bt k kch thch no u gy ra nhng phn ng c hiu v khng c hiu, c nhng stress gy tn hi, c stress khng gy tn hi. Thn kinh con ngi b tc ng n mc cao , ci tm ca con ngi b xo ng, kh m gi cn bng: Con ngi hin i phi lao tm nhiu hn lao lc v t lao tm dn n tm bnh hoc bnh tm th. Nh vy mt bnh chng l tng hp ca cc yu t gy stress do nhiu nguyn nhn khc nhau gy ra, khc nhau nhng ngi khc nhau, lc ny, lc khc, thnh th cn nghin cu cc yu t to tin bnh pht ra v tin trin. C ch sinh bnh sau stress l ri lon ni tit. Theo hc thuyt Selye trc nhiu loi kch thch khc nhau, c th thch nghi tt nht hay mt cn bng, trn c s tm ra cc bin php iu tr v phng bnh, lm sao gim i cc stress. Selye cng khng nh vai tr ch yu ca h thn kinh, c bit ca thn kinh giao cm trong cc phn ng khng c hiu ca c th. Cu hi nh gi 1. Trnh by mi quan h tm - th 2. Trnh by tm l hc va bnh l 3. Stress v hin tng tm th

77

TM L NGI BNH
Mc tiu hc tp 1. M t c cc c im tm l chung khi b mc bnh. 2. M t c cc yu t nh hng n tm l bnh nhn trong qu trnh khm cha bnh, chm sc sc khe. 3. Trnh by c cc phng php tc ng tm l ngi bnh

M U Bt k mt bnh g d nh hay nng u cng c nh hng n tinh thn ngi bnh, cc hin tng tm l b nh hng do ngi bnh thng lo u , bun phin , nhn cch b thay i, thng th vui v, d gn gi nhng khi b bnh tr nn kh tnh.. ,n cu cu thy thuc trong trng thi khng vui, yu cu i hi cao, thy thuc phi bit tm l bnh nhn, v cc yu t nh hng tm l ca h, phi bit cch giao tip trong qu trnh khm v cha bnh, ng thi phi c phng php hiu qu tc ng tt tm l ngi bnh gp phn cha bnh mt cch ti u.

I. KHI NIM SC KHE V BNH TT

1.Th no l sc khe? Ti tuyn ngn Alma-Ata khng nh li khi nim sc khe ca t chc Y t Th gii: "Sc khe l mt trng thi thoi mi hon ton v th cht, tm thn v x hi. Sc khe khng ch l khng c bnh tt hoc tn ph, m l s ton vn v cu trc v chc nng ca cc c quan v h thng con ngi, l kh nng thch nghi cao nht ca c th i vi iu kin bn trong v bn ngoi" 2.Th no l mt bnh? - Khi nim v bnh: Bnh l nhng tn thng thc th hay c nng mt b phn hay nhiu b phn c th nh hng n sinh hot bnh thng ca con ngi, lm cho con ngi kh chu, au n. C nhiu bnh t qua khi nhng c nhiu bnh nu khng cu cha ng mc th bnh cng pht trin dn n nhng hu qu tai hi nh hng n sc khe, i sng v c n tnh mng ngi b bnh - Tnh cht ca bnh: Bnh c th l mt tn thng thc th mt c quan, b phn c th: gy tay, sng phi, vim tai.. cng c th l c nng gy ri lon cc chc nng sinh l lm cho ngi bnh au n, kh chu nhng thy thuc khng tm ra du hiu bnh l: Ri lon thn kinh chc nng, Hysteria. T nhng bnh chc nng nhng ko di c th tr thnh bnh thc th c th dn n t vong: cao huyt p, nhi mu c tim, lot d dy t trng.. - Tnh ton din ca bnh tt: Khi b mt bnh no th khng ch b phn mc bnh b tc ng m c nh hng n cc b phn khc, thm ch c ton thn. V d: Lot d dy t trng do toan ca dch v ri lon, tiu ha b nh hng, bnh nhn bun bc kh chu, mt ng, n mt ngon...V vy v mt tm l y hc ngi ta ni " iu tr ngi bnh, ch khng phi iu tr bnh", chnh l iu tr ton din. 3.nh hng ca bnh n bnh nhn - Bnh nh hng n tinh thn nhn cch bnh nhn: Bt k mt bnh g d nh hay nng u cng c nh hng n tinh thn ngi bnh, cc hin tng tm l b nh hng do

78

ngi bnh thng lo u , bun phin , nhn cch b thay i, thng th vui v, d gn gi nhng khi b bnh tr nn kh tnh.. ,n cu cu thy thuc trong trng thi khng vui, yu cu i hi cao, thy thuc phi bit tm l bnh nhn, khi b bnh th thn kinh nh hng sm nht v nng n nht. - Bnh nh hng n ngi xung quanh:Trc nht l gia nh v ngi thn rt lo u cho bnh tt v tnh mng ngi thn, bnh nhn th lo bnh c th ly cho ngi thn ,lo nh hng kinh t, sinh hot, hnh phc gia nh,.... i vi x hi c s nh hng x hi, thng tic lo lng cho mt thnh vin ca x hi

II.QU TRNH NHN THC V PHN NG CA BNH NHN

1. Nhn thc l g? Nhn thc l mt trong ba mt c bn ca i sng tm l con ngi ( nhn thc, t duy v hnh ng) c trng ca hot ng nhn thc l s phn nh hin thc khch quan. Hot ng ny bao gm :cm gic, tri gic, t duy v tng tng. Qu trnh nhn thc gm hai giai on quan h cht ch vi nhau: 1.1.Nhn thc cm tnh Gm c cm gic v tri gic, l giai on nhn thc s ng, phn nh nhng thuc tnh bn ngoi, biu hin quan trng ca nhn thc ny trong tm l ngi bnh l thit lp cm tnh ban u gia ngi bnh vi mi trng t nhin v x hi, v d: khi vo vin bnh nhn thy bnh phng sch p, thy thuc nim n... 1.2. Nhn thc l tnh Gm c t duy v tng tng l giai on nhn thc cao hn, phn nh nhng thuc tnh bn trong ca s vt, nhn thc ny th hin c bn cht ca s vt v hin tng, v d: cht lng iu tr tt, bc s rt gii v rt tt bng. 2.Cc loi nhn thc Do mc bnh tt m tm l, tinh thn v nhn thc ca ngi bnh c khi bnh thng, c khi b ri lon. C 4 loi chnh: 2.1.Nhn thc ng n bnh thng - Loi ny c qu trnh hng phn cn bng vi qu trnh c ch. S bnh nhn ny chu nh hng rt tt i vi thy thuc ca mnh, phn bit c ci ng , ci sai. - Do nhn thc ng n nn bnh nhn nhn bit c bnh ca mnh, bnh s tin trin ra sao? cn cu cha th no? bn thn mnh nn t c gng , t iu tr cho mnh th no? thy thuc phi lun lun c tc ng tm l to nim tin cho bnh nhn. - i vi bnh nhn ny thy thuc khng nn ha sung, ni sao lm vy, li ni phi c trng lng, i vo lng ngi, ni sai phi sa kp thi cho bnh nhn yn lng, khng b hoang mang lo s, chng minh bng thc t, thi , phong cch v ti nng ca mnh. - i vi bnh nhn ny khi tin tng th rt vng chc, kh ph c nim tin ca h v ngc li nu mt lng tin th cng kh m ly li c thm ch c nh kin v xa lnh thy thuc. - c bit bnh nhn ny c th pht huy c vai tr thng tin gio dc sc khe t thy thuc n cc bnh nhn khc cng c c lng tin ca bnh nhn khc .Trong s bnh nhn nhn thc ng n c mt s c kiu thn kinh cn bng nhng chm, bnh nhn ny thng hay cn nhc, suy t c chiu su, phi qua thi gian mi khng nh cho mnh nim tin. 2.2.Nhn thc cng iu qu mc - Bnh nhn kiu ny c qu trnh hng phn mnh hn c ch, bnh nhn d b kch thch, nhy cm vi au cho nn thng la li om sm d ch au nh, nghim trng ha vn sc

79

khe ca mnh, d ni nng, d phn ng th hin qua li ni, nt mt, i hi Bc s gii, khm bnh ngay, iu tr ngay v nn nng mun lnh bnh ngay nn rt tch cc cha bnh, thc hin y tch cc cc ch dn ca Bc s , bnh nhn thng qu , qu mc, qu ng trong c x. - i vi bnh nhn ny thy thuc cn ch gp nhng suy ngh qu tm, nhng lo lng v cn c, thy thuc phi ng n thn trng, khng t i, khng vi vng hp tp trong chn on iu tr, th hin c kh nng, khm cha bnh m bnh nhn ang mc. Vn ny khng phi ch ring Bc s lm c m i hi c s tham gia ca iu dng, h l v k c thn nhn bnh nhn. Gp bnh nhn v k lut, cn quy thy thuc phi cng quyt nhng thoi mi, n ha mm mng thuyt phc. 2.3.Nhn thc yu Nhng bnh nhn ny thng coi thng bnh tt, nh gi thp tnh nguy kch ca bnh l, t quan tm khm v iu tr. Thy thuc lun c gng gip tinh thn lc quan ca bnh nhn, nhng khng nghim trng ha vn lm cho bnh nhn lo lng qu ng, cao cng tc iu dng gip bnh nhn. 2.4.Nhn thc khng n nh, lon nhn thc - Loi bnh nhn ny thc hay thay i, lc th coi thng xem nh bnh tt, lc li lo lng s hi, s cht, s bin chng. T ch khng tin mnh b bnh n khng tin thy thuc, nhn xt chn on v iu tr ca thy thuc, cho nn i tm ht thy thuc ny n thy thuc khc, mun c mt thy thuc chn on theo mnh. - Ty trng hp, ty loi bnh, ty trng thi tm l, la tui , nhn cch bnh nhn m thy thuc c cc bin php tc ng tm l thch hp gp phn iu tr bnh nhn. Rt nhiu loi nhn thc khng n nh, mi loi i hi cch gii quyt khc nhau, ty lc cng hay nhc nhn thc ca bnh nhn m p dng thch hp, thy thuc phi tnh to, kin tr nghin cu tm l bnh nhn nht l lc bnh thng cng nh thi k tin bnh l. l 4 loi nhn thc ch yu ph thuc vo c im tm l c nhn v tng la tui. Vn la tui rt quan trng, mi la tui trong qu trnh cuc sng, tc ng ca cc qu trnh bnh l, nh hng rt ln ti nhn thc ca bnh nhn. - i vi la tui tr em hc sinh thng hoang mang lo s, d phn ng, s au. - i vi tui thanh nin thng coi thng bnh , nh gi cao sc khe ca mnh, ch nhiu thm m, s xu ngi... - i vi ngi trng thnh th nt tm l chng chc hn, cc c im tm l n nh hn nn phn ng i vi bnh tt v nhn thc ca mnh i vi bnh mang du vt nhn cch hnh thnh vng chc - i vi ngi ln tui th kiu cng nhn thc thng chim u th v ph bin. Bnh nhn thng bi quan vi tc hi ca bnh tt, nh gi thp sc khe, kh nng chng ca mnh, bnh nhn d lo s, hoang mang kh tnh, i hi cao, yu cu gii p tng tn, khoa hc. 3.Cc loi phn ng T nhn thc khc nhau c phn ng khc nhau i vi bnh tt, vi thy thuc , vi bn thn mnh. 3.1.Phn ng hp tc y l loi bnh nhn c nhn thc bnh thng, khi b bnh thng lng nghe kin thy thuc, v hp tc vi thy thuc trong qu trnh iu tr, quan h tt vi nhn vin y t v tin tng chuyn mn.

80

3.2.Phn ng ni tm Bnh nhn tip thu c nghin cu kin ca bc s, khng phn ng lung tung, pht biu ng lc, c t chc, khi c kin c nhn xt th kh thay i, trm lng kh tnh. i vi loi ny nu thy thuc c uy tn, tc ng tt tm l bnh nhn s c bnh nhn tin tng mt cch chc chn , nu sai st vi bnh nhn s kh khi phc lng tin 3.3.Phn ng bng quan Ngi bnh coi thng bnh tt, mc k ti u hay , th vi tt c, thy thuc ni sao nghe vy khng phn i cng khng qu st sng, h cho l bnh khng quan trng ri s khi do mt cnh gic, bnh c th trm trng hn, loi bnh nhn ny thng t ku la m m thm chu ng. i vi bnh nhn ny cn ch ng vin thng xuyn bnh nhn c thc quan tm ti sc khe ca mnh 3.4.Phn ng nghi ng Lun lun nghi ng, thiu tin tng, nghi ng thy khng gii, thuc khng tt, nghi ng chn on, nghi ng kt qu XQ, XN...chy cha lung tung. i vi loi bnh nhn ny thy thuc cn nu nhng bnh nhn in hnh chn on v iu tr c kt qu tt gy n tng mnh m. 3.5.Phn ng tiu cc Lun lo lng cho bnh tt ca mnh khng cha c, s tn ph, s cht. D c thy thuc gii , thuc tt cng chng gip ch g, nht l khi b bnh mn tnh kh cha khi nh i ng, suy tim, ngi bnh lun c t tng ch cht. i vi bnh nhn ny thy thuc cn gii thch cho bnh nhn hiu v bnh tt ca mnh, v chng minh bng nhng bnh nhn mc bnh tng t nhng vn sng v sinh hot bnh thng, mt s bnh gy au n nh K... th cha triu chng, gim au kp thi s c tc ng rt tt n tm l bnh nhn 3.6.Phn ng ht hong D ch mc bnh nh nhng ht hong, lo s. Thng thng thy thuc phi dng thuc an thn nu gii php tm l bng li ni khng hiu qu. g. Phn ng ph hoi: Bnh nhn khng tha mn mi ci vi ngi xung quanh, d phn ng, c nhng hnh ng tiu cc nh khng chu ung thuc, khng chu nhn vin y t chm sc, thm ch phn i vi nhn vin y t, gy g, ci v hnh hung. Loi ny thng gp cc bnh nhn c nhn cch bnh l, bnh tm thn. Thy thuc phi thng yu gip , nhng cng phi cng quyt vi nhng hnh ng sai tri.

IV.TM L CHUNG KHI MC BNH

Bnh tt l mt s c khng ai mun v vy khi c bnh tt mi ngi u c s lo lng nht nh, mc lo lng ph thuc vo tnh cht ca bnh. Thng thng mi lo xoay quanh cc vn sau: 1.Bnh nng hay nh Nu bnh nh th ni lo tt nhin t, nu bnh nng, c tnh, kh nng t vong cao, th tt nhin lo lng nhiu thm ch tuyt vng. Nhng bnh nhn khng phi l ngi am hiu v chuyn mn nn h khng phn bit c bnh nng hay nh. V li trong thi gian u bnh cha xc nh c chn on, th khng c c s tin lng bnh. Vi tm trng lo u sn d thy thuc c gii thch bnh nhn cng khng th tin hon ton, chnh trong hon cnh bnh nhn thng hay tm hiu bnh nhn khc, d hi cc nhn vin y t khc hoc tm c cc ti liu chuyn mn.

81

Trong bnh l hc khng phi tt c mi vn u c hiu bit mt cch r rng, bn cnh cc bnh in hnh cn cc bnh khng in hnh vi nhng din bin phc tp kh lng trc. C nhng bnh lc u tng l gin n d cha, tin lng tt nhng dn dn din bin phc tp v nguy him v ngc li c bnh lc u tng rt nng nhng v sau li din bin tt. S d nh vy v bn cnh nguyn nhn gy bnh cn c c a tng ngi, tui tc , cc bnh phi hp, phng php iu tr v cng cn c c tm l ca tng ngi. Trong bi cnh nh vy vic xc nh bnh no l nh, bnh no nng i khi cng khng d dng. ng trc thi thn trng i khi phn vn ca thy thuc, nhiu bnh nhn on gi on non v l t nhin l c tm l bn khon. Nu bnh nh th s khi sau mt thi gian ngn tt nhin bnh nhn s tin tng lc quan, nhng khng phi trng hp no cng kt thc tt p, kh khn nht trong cng tc t tng ca thy thuc i vi bnh nhn l nhng trng hp ti i ti li nhiu ln, c mi ln khi bnh, bnh nhn hy vng ri li tht vng khi bnh ti pht. C mi chu k nh vy nim hy vng ca bnh nhn gim i, qua nhiu ln h s khng cn tin g na, trc y tin tng bao nhiu nay h cng bi quan by nhiu, thm ch cn c suy din en ti. Y hc i khi cng ch mc v vy thy thuc phi kho lo ni th no bnh nhn ng qu tin tng khi thy bnh hi , hoc ni th no bnh nhn t rt ra kt lun l c nhng bnh nh th , vi mc khoa hc y hc hin nay vic cha tr cn c khim khuyt, du sao cng ng bnh nhn tuyt vng qu sm, s tht trong y hc cng c nhng yu t bt ng. 2.Bnh phi cha lu hay mau Tm l ca bnh nhn khi mc bnh ai cng mun mau lnh, gp trng hp mau khi, tm l t b nh hng. Nu lu khi hay mn tnh th nh hng tm l khng phi l nh. Ngoi vic lo lng bnh c th chuyn bin nng hoc c tnh th nhng trng hp phi iu tr lu di c th nh hng n cng n vic lm, tn km tin bc , o ln mi sinh hot ca gia nh, mc sng gia nh gim st. S thay i lm cho bnh nhn suy ngh mnh lm phin gia nh v tr thnh gnh nng ca gia nh, c bit khi ngi thn v tnh ni nhng iu xc phm hoc phn nn ca cm, v th mi bin php u t ra bt lc. Chnh v vy nhng ngi mc bnh lu di cn c c bit ch v mt tm l, cn c s quan tm su sc n h, n hon cnh v cng i hi c ngh thut trong cng tc t tng 3.Ai l ngi chy cha cho mnh Mi bn khon ny kh ph bin nhiu ngi bnh, tt nhin mc khc nhau, do mun khi bnh, mun khi nhanh do vy h mun c thy gii v thuc tt. Theo tm l chung h mong mun l c thy thuc va gii, va tt chm sc. Trc ht thy gii ngha l chn on bnh ng. Khng g lm cho bnh nhn nn lng bng thy thuc loay hoay, lng tng tm mi khng ra bnh nn khng th iu tr c. Chng ta khng ph nhn l c nhng bnh kh him , tuy vy phi c hng v tm cch tip cn chn on c phng php, khng nn chn on qu hi ht, dng mc nu triu chng. Cng khng nn lm cc xt nghim lin tip, cc xt nghim khng c ch nh lm cho bnh nhn mt, lun lun thay i chn on, t h km tin tng v kh lng chp hnh y y lnh, c bit nghim trng i vi bnh ngoi khoa phi m nhng bnh nhn thiu tin tng ngi s m mnh. Bnh nhn khng nhng mun thy thuc gii m phi tt , tt c ngha l c lng tm v trch nhim, tt c ngha l thng cm su sc vi ngi bnh. Thy thuc va gii va tt chc chn tm l ngi bnh c n nh hn, chnh lng

82

tin tng ny l mt tr lc ng k chng li bnh tt. Cng tc tm l tt nht i vi ngi bnh l gii quyt c nguyn vng su xa nht l cha khi bnh nhanh nht, tt nht v c i x chn thnh nht. 4. Khi phi nm vin Tr trng hp c bit khng my bnh nhn mun nm vin, nm vin l mt s kh tm i vi ngi bnh. Cng kh tm hn khi bnh vin khng sc m ng mi vic m phi cn ngi nh vo chm sc, t lo vic n ung , t lo chy thuc khi c ch nh ca thy thuc, ngi bnh cm thy mnh lm phin lng qu nhiu ngi, ngh ngi khng an tm iu tr, trong iu kin hin nhin l iu tr t kt qu v phn no tri vi nguyn tc iu tr. V vy tuy cn kh khn nhng phi phn u gim mc ti a nhng bn khon lo lng ca ngi bnh v n ung, chm sc v chy thuc men. Khi vo vin ty theo hon cnh ca mi ngi m c bn khon lo lng ring. V d ngi dn tc thiu s khi n cc bnh vin nht l thnh ph ln thng lng tng , t ty, h cng ng ngng trc cc my mc hin i v phong cch lm vic ca nhn vin y t. l cha k thi lnh nht, ni nhiu ting nc ngoi, danh t chuyn mn m h khng hiu ca mt s bc s lm cho h ngi gn. Nhng bnh nhn vng nng thn ln cng c nhng mc cm nht nh, cn xua tan t bui u tip xc mi mong t c yu cu mong mun trong iu tr. Bn cnh tm trng chung cng c mt s hin tng khng ng mc trong tm l mt s i tng b bnh khi vo vin, cn c s un nn kho lo nhng kin quyt nu khng cng khng th t c mc tiu iu tr. Mt s t bnh nhn ngoi i chim cng v quan trng trong x hi khi vo vin c t tng coi thng thy thuc, s t c thi hch dch cng thn, i hi v khng chp hnh yu cu chuyn mn, ni quy bnh vin. Cng c s t bnh nhn c tin ca quen sng trong iu kin sung tc khi vo vin t kh chu vi iu kin ca bnh vin, i hi tin nghi, ngi phc v sut ngy, yu cu phi khi bnh ngay v hon ton, lun ca cm. Mt i tng na ng ch l ngi trong ngnh hoc thn nhn cng c mt s c nhng yu sch rt kh tha mn v mt chuyn mn v cng thng l ngi kh tnh nht, so snh ni ny vi ni khc v khng yn tm iu tr. Tt nhin nhng hin tng ni trn khng phi l ph bin nhng trong thc t khng phi l khng gy tr ngi n cng tc phc v bnh nhn. V mt t tng t trc n nay ta thin v gio dc mt chiu, yu cu thy thuc , nhn vin phi phc v bnh nhn v iu kin, nhng ngc li cha lm cho bnh nhn thy c y hn thi cn c ca h i vi thy thuc, nhn vin y t v li ch ca chnh bn thn h.Tuy vy cng cn hiu rng khi b bnh tnh tnh v tm l ca nhiu bnh nhn thay i v sau khi khi bnh tm l tr li bnh thng v cng c nhiu ngi cm thy n hn v thi ca mnh khi nm vin. V vy nhiu thy thuc lu nm trong ngh h thng t ra thng cm vi hin tng tri tnh tri nt ca ngi bnh v mi suy ngh hnh ng ca h u tp trung vo cha chy sao cho c hiu qu tt nht.

IV.CC YU T NH HNG TM L NGI BNH

1.Qu trnh giao tip gia thy thuc vi bnh nhn i vi ngnh Y: hot ng ca thy thuc khng nhng l hot ng mang tnh x hi, m cn l quan h x hi, mt loi giao tip khng nhng gia con ngi vi con ngi m cn gia ngi bnh v thy thuc. V vy giao tip khng ch ng vai tr quan trng i vi vic hnh thnh v pht trin nhn cch ngh nghip cho cc nhn vin y t m cn l mt b phn cu thnh ca hot ng ngh nghip, mt thnh phn quan trng trong cu trc nng lc ngh nghip ca h. S giao tip thun li ng hng ca cc nhn vin y t vi ngi bnh khng ch l iu kin c bn tt yu tc ng n iu tr, cu cha ngi bnh, m cn l phng tin,

83

phng thc thc hin mc ch ca hot ng ny. Chnh v vy cng c th coi giao tip l mt trong nhng yu t quyt nh hiu qu hot ng ca ngi thy thuc. Tc gi DI Pisarep ni :" thi t nh nh nhng v su sc ca cc nhn vin y t i vi bnh nhn, vic t b hon ton nhng ci lm tn thng tm l, n lng tin ca ngi bnh c mt ngha rt quan trng. Nu c th d kin ht cc sc thi tm l trong mi quan h gia Bc s v ngi bnh, gia y t vi bnh nhn th iu ny cng nm trong qu trnh tin trin ca bnh, t ra cng ng vai tr khng km g vic dng cc loi thuc". S giao tip thnh cng hay tht bi i vi ngi bnh nhm mc ch khm v cha bnh ty thuc vo ngh thut giao tip ca ngi thy thuc, i hi phi nm vng v vn dng c cc kiu giao tip, cc phng tin giao tip v tun th cc giai on ca qu trnh giao tip . 2.Mi quan h thy thuc bnh nhn 2.1.Tm quan trng ca mi quan h thy thuc- bnh nhn - Ngha v ca ngi thy thuc l trong bt k hon cnh no cng em ht hiu bit, sc lc v kh nng ca mnh cu cha ngi bnh, v bnh nhn cng nh bt k ngi no cng u c nim v ngi thy thuc l cao c , trong sng. Cao c ca ngi thy thuc l ch qun mnh v li ch ca ngi bnh, v khoa hc, xy dng mi quan h tt gia thy thuc v bnh nhn l khng nh mt c tnh cao qu ca ngi thy thuc, l c tnh thng yu ngi bnh nh anh em rut tht, coi h au n nh chnh mnh au n - Mi quan h bnh nhn tt c tc dng iu tr bnh tt: +To nim tin cho bnh nhn i vi thy thuc +C tc dng tm l ca thuc v phng php iu tr ngoi tc dng tht +Hp tc tt ca bnh nhn trong qu trnh iu tr - Quan h thy thuc bnh nhn khng tt c tc dng xu n qu trnh iu tr. +Bnh nhn thiu tin tng do mc d iu tr ng thuc, ng bnh, ng phng php nhng tc dng iu tr gim. +Quan h thy thuc bnh nhn khng tt s pht sinh bnh do thy thuc gy ra, gi l bnh y sinh ( Iatrogenia) 2.2. Mi quan h thy thuc bnh nhn ang b c ch th trng chi phi, k c trong cc c s y t nh nc v y t t nhn. Kinh t th trng to nn s tng trng kinh t, nhng mt khc gy ra s phn tng x hi, phn ha giu ngho, lm th no thy thuc gi c thi " iu tr theo bnh ch khng phi theo bnh nhn giu hay ngho" khi ng tin c t ra gia thy thuc v bnh nhn. Mt hin tng lm suy i y c tuy khng phi l ph bin l :'' ph ngm" c chm sc tt hn, c thy thuc nim n vi ngi c tin, lnh nht vi ngi khng tin, c thy thuc k n vi nhng loi thuc t tin khng cn thit kim tin hoa hng.... 3. Mi trng v tm l ngi bnh Mi trng v tm l ngi bnh l mi quan h mt thit gia ngi bnh vi mi trng xung quanh. Tm l mi trng l nhng vn tm l v hon cnh sng ca ngi bnh trong mi trung t nhin v x hi. - Mi trng x hi bao gm cc mi quan h gia ngi v ngi, con ngi vi x hi. Nhng yu t ny c nh hng rt ln ti c th con ngi, lm thay i trng thi tm l, kh sc, sc khe, c im tin trin ca bnh.

84

- Mi trng t nhin bao quanh con ngi, th gii sinh vt, mu sc, m thanh, thi tit, kh hu, nhit v nhng yu t a l khc. nh hng tm l ca mu sc l mt i tng rt hp dn i vi cc nh bc hc, mu sc c bc sng trung bnh, mu xanh l cy l mu thch hp nht i vi mt, s thch hp ca mt ngi c xp theo th t: Xanh da tri , xanh l cy, , xm en, mu trng,... C mu gy phn chn, khoan khoi nhng ko di u gy nh hng c ch i vi tm l, c mu gy c ch bun ng (xm en), bc tc, kch thch hay c ch tiu ha. Ty thuc bnh nhn thch mu g m chn on bnh, s dng mu sc trong iu tr bnh gi l liu php mu sc (colortherapy), trong iu tr ngi ta cho bnh nhn tm trong th nc mu khc nhau, hay tm trong nh n mu khc nhau. M mi nm gn 30.000 ngi b vng da cha khi bng nh n mu xanh da tri. Lin x mt s trung hc dng bng n tm thay cho bng mu trng do mu tm gip pht trin tr lc hc sinh. 4.Nhng c im thi ca bnh nhn 4.1.Bnh nhn mun g Khi b bnh ngi bnh rt lo u cho mnh v gia nh v mong mun chng khi bnh tr li cuc sng gia nh v x hi. Khi b bnh nghim trng h thng rt s b bin chng, s cht, s tn ph,...c trng hp suy ngh tng qun m t st. 4.2. Bnh nhn sn sng trnh by bnh tt Tm l chung ca bnh nhn l mong mun gp Bc s, iu dng trnh by cn k bnh tt ca mnh sau 24 gi qua, Bc s hiu ht bnh tt ca mnh v vy i khi di dng v chim nhiu thi gian. Tm l chung ca thy thuc l phi kin nhn lng nghe, chn lc ci tinh, va nghe va suy ngh tr thnh ti liu cho chn on v iu tr, khng nn cu gt, ngt li bnh nhn. 4.3. Bnh nhn rt r e thn Bnh nhn thng rt r, e s, thiu t tin trc thy thuc, c bit l ph n. i vi nhn dn ta c phong cch ng thng e l kn o khng mun ni r bnh tt ca mnh nht l bnh ngoi da, bnh ly, bnh ng sinh dc v vy trong khm bnh thng ngi ci o qun. Ngi thy thuc cn thng cm, t nh, bao gi cng chun b tht tt tm l cho bnh nhn khi khm cng nh khi lm th thut iu tr bnh nhn tin tng s ng n ca thy thuc v sn sng hng ng cc kin ca thy thuc, ca iu dng. Khi ci o, ci qun khm ngi thy thuc lu lun c ngi iu dng gip vic, gip , tip cn vi bnh nhn, 4.4. Bnh nhn lun lun quan st nhn xt Bnh nhn vo vin, thay i hn mi trng: khung cnh bnh vin, c bit l mi quan h gia ngi v ngi thay i. Bnh nhn b cch ly khi gia nh, lng xm, bn cnh thi rt r bnh nhn lun lun quan st tinh thn thi , li ni, tc phong ca Bc s, iu dng, h l.. v cng tm hiu, lng nghe kin ca bnh nhn bn cnh c n tng u tin ca mnh v nhng iu va v khng va . i vi nhng bnh nhn vo vin hn mt ln c iu tr khi bnh, thng c tm l hy vng tin tng, i vi nhng bnh nhn ny thy thuc cn to iu kin bnh nhn gip thy thuc ni chuyn vi bnh nhn khc gy nh hng tt cho iu tr. C bnh nhn vo iu tr trc kia nhng cha tt, ch sn sc cn thiu st, quan h thy thuc bnh nhn c iu cha tt cn ht sc quan tm lm tt cng tc tm l

85

cho bnh nhn, lm sao cho bnh nhn thng cm v tin tng bnh vin sa cha nhng mt thiu st t trc, khng v th m cn b y t i x lnh lng vi h, hu qu s rt tai hi n kt qu iu tr 4.5. Lng tin ca bnh nhn Khi bnh nhn vo vin, nht l khi mi n bnh vin ln u rt tin tng vo bnh vin, c n tng tt vi s cao qu ca ngnh y v sn sng giao ph tnh mng mnh cho y t, cn b y t cng pht huy tt thun li phc v tt bnh nhn, iu tr khm bnh c cht lng cng c lng tin ca bnh nhn. Khi c nhng c ch , li ni khng tt p, phm thiu st trong tinh thn thi phc v cht lng iu tr khng m bo th d mt lng tin, s mt lng tin hay ly lan n ngi nh v bnh nhn khc, bnh nhn gi n tng cho n khi ra vin v nhng ln m au sau ny phi n iu tr bnh vin c, thng th bnh nhn khng mun n bnh vin. V vy trong thi gian iu tr bnh vin chng ta lun cng c lng tin v mi mt, c bit khi ra vin cn gii quyt mi tn ti lm cho bnh nhn thng cm v c n tng tt khi v nh. 4.6. V sao bnh nhn phn ng vi thy thuc Bnh nhn thng rt hin v lun lun t lng bit n thy thuc, nu bnh nhn phn ng vi thy thuc th thy thuc phi t xem li mnh. C th bnh nhn thy mnh khng c tn trng, i x khng bnh ng , chm sc thiu tn tnh chu o, i khi b bc i, coi thng, thy thuc thiu ng n lm tn thng n nhn phm bnh nhn. Trong nhng trng hp ngi ph trch phi trao i, thng cm vi bnh nhn. 5.Li ni v thi ca thy thuc 5.1.Li ni Con ngi bit dng li ni din t t tng ngh, tnh cm, mong mun i vi ngi xung quanh. c bit li ni ca thy thuc rt quan trng i vi bnh nhn. Tuy vy mun li ni c sc din t tt cm ho ng vin c bnh nhn th trc ht phi c tch lu kinh nghim, tri thc, vn sng, o c ca ngi thy thuc . 5.2.Thi Thi t tin rt cn thit i vi thy thuc, nu khm bnh cha bnh m khng t tin mnh th khng th khm cha bnh tt c. Tuy vy ngi thy thuc phi ht sc khim tn hc tp, hc thy, hc bn, hc bnh nhn, y t. Gio s Tn Tht Tng thng ni: "Trong i ti c ba ngi thy quan trng! Thc t, bnh nhn, v y t ". Trong khi khm bnh thy thuc phi nghim tc, ng n nhng khng gay gt , g b; thn mt gn gi nhng khng lum thum xu xa mt ranh gii bnh nhn v thy thuc; vui v thn mt bit bng a nhng khng qu trn xc phm n bnh nhn. Ni chung thy thuc cn c nhng thi sau: - Bit lng nghe: + i thoi tr liu: Cuc i thoi gia bnh nhn v thy thuc phi lun lun trong khng kh thn mt tn trng, ngi thy thuc phi ch lng nghe mi li ni, mi t tng, mi suy ngh, lng nghe nhng su kn ng sau nhng li ni ca bnh nhn. Bn cnh li ni bnh nhn c th dng c ch, thi , nt mt, ci nhn...trong i thoi, v vy thy thuc phi nghe bng mt hiu c nhng iu su kn ca bnh nhn. + Ngn chn kin ch quan theo quan im ca mnh: Thng khi nghe kin ca bnh nhn chng ta d c phn ng tc thi theo cm ngh ch quan ca mnh m khng hiu ni dung, nguyn nhn, tc dng ca li ni . Phn ng ch quan chng nhng khng c ch g m cn lm cho ngi ni b "di" ra v thy ci ti ca thy thuc v h b ct hng khng

86

mun tip tc bc l cm ngh ca mnh. V vy thy thuc cn gt b phn ng ch quan tp trung ch nghe ngi bnh ni. - Bit tranh th tnh cm lng tin Bnh nhn sn c tnh cm v lng tin i vi thy thuc v bnh vin, bao gi cng coi thy thuc l v cu tinh ca mnh, khng bao gi thy thuc c lm mt lng tin , v phi cng c lng tin mun v th thy thuc phi c lng thng yu bnh nhn, tin tng gn b vi bnh nhn khng s bnh nhn khng tin mnh, thiu tnh cm vi mnh m ch s thy thuc nh mt tnh cm , lng tin trong lng bnh nhn. - Bit tip xc bnh nhn: Mun cha bnh tt thy thuc phi tip xc , gn gi vi bnh nhn, mun vy thy thuc phi nghin cu tm l bnh nhn, cc biu hin ri lon cc qu trnh tm l, bit trng thi bnh nhn trc khi vo vin v trong lc nm vin nh th no ? Phi nghin cu k tm l bnh nhn mt cch ton din. Tip xc vi bnh nhn phi bt u t cng bnh vin, n phng nhn bnh ri n cc khoa phng, phi lm tt ch tm l tip xc bnh nhn t ngi bo v, h l n Bc s, Gim c lun vui v, nim n, tip n bnh nhn nh tip n ngi nh, to khng kh m cng, lm du cm gic lng tng, rt r, lo lng ban u ca bnh nhn khi n bnh vin. Ngay t u phi bit tm t nguyn vng v i su vo tm hiu trc tip tm l, tinh thn ca bnh nhn. l thi im thun li nht bnh nhn ni ht vi thy thuc. Trong tip xc thy thuc phi t nh trong khi hi bnh s v cn bnh nhn t gic trnh by. Ngoi thng yu qu trng bnh nhn, bnh vin cn phi ch cng tc phc v ngi bnh, trc ht l v sinh sch s, trt t , trnh cc mi ca bnh vin: mi thuc st trng , mi hi thi... - Bit tc ng tm l Mun tc ng tm l bnh nhn th phi lm cho bnh nhn thy s quan tm chm sc ca thy thuc i vi mnh. Bc s, bnh nhn v iu dng phi c quan h cht ch v tc ng qua li ln nhau. + Phi nghin cu tm l bnh nhn xem bnh nhn ngh g, cn g, au n , lo lng ra sao? Phi tm hiu ri lon cc qu trnh tm l, trng thi ca bnh nhn khi vo vin, trc y v tng thi gian c thay i din bin th no? Phi nghin cu gii tnh , la tui, thnh phn x hi , kinh t , vn ha , hnh phuc gia nh , nh hng ca bnh tt i vi bnh nhn, tm khu no cn thit phi gii quyt trc, phi gii quyt tm l bnh nhn. + Qu trnh tc ng tm l bnh nhn phi t t, lin tc t khi vo vin n khi ra vin, khng th mt lc m tc ng tt c tm l bnh nhn. V d : bnh nhn c tip n t t phng tip n, v sinh sch s, phng khm nh nhng thn mt, quan tm su sc bnh nhn bnh phng , ngoi thuc men phi ch n n mc, gii tr, tt c nhng iu tc ng tm l bnh nhn rt ln. i vi cc bnh nhn du bnh, bt hp tc, thy thuc phi bit khu gi ni lng ca bnh nhn, gip bnh nhn nhng vic ring t v qua khai thc c bnh s, c im tm l bnh nhn + Gy cho bnh nhn phn khi, vui v dng thuc vi lng thn phc bit n, bnh nhn n ch tng pht tc dng ca thuc, ch i bc s n khm bnh cho mnh hn c ngi thn. Mt s bnh nhn c th hiu thch dng loi thuc no , nu v hi thy thuc c th cho bnh nhn dng, lm cho bnh nhn vui v, tin tng trnh chuyn mn k thut ca bnh vin, tin tng nht nh s lnh tr v vi gia nh, khng bao gi lm cho bnh nhn bi quan chn nn, phi nui nim hy vng trong lng bnh nhn, khng bao gi bnh nhn tuyt vng, gieo rc cc bi quan hi hng , cht chc v bnh nguy kch.

87

+ i vi bnh nhn tr thc thng tm c sch y hc, nht l v bnh ca mnh v d c kin, thy thuc phi lng nghe, suy ngh, nghin cu tr li ng mc cho bnh nhn, ci g chp nhn ci g khng, ci g khoa hc, ci g phn khoa hc, ci g l thc t, ci g l sch v, cng bn bc bnh ng vi bnh nhn, khng p t, khng ph nhn, khng ci v, khng lm cho bnh nhn coi thng , nh gi trnh thy thuc - Trong khi tip xc thy thuc c th v tnh gy bnh cho bnh nhn ( bnh y sinh) v vy phi lun lun ch li ni trong tip xc khng v li ni m lm cho bnh nhn lo lng thm, bi quan chn nn thm ch tuyt vng c khi t st v bnh khng cha c.. chn on sai, iu tr khng ng. - Hng ngy bnh nhn tip xc vi bnh nhn khc v vy kin bnh nhn xung quanh tc ng rt ln tm l ngi bnh v vy bc s, iu dng phi lm tt cng tc tm l i vi tt c cc bnh nhn, hun luyn bnh nhn tham gia xy dng khoa phng, khng ni iu g gy hoang mang cho bnh nhn khc. - i vi cc bnh nhn c bit b x hi rung b, hoc b phn bit i x, b t ti h lun c mc cm su sc , lun lun t du mnh, chng ta phi quan tm ti h, khuyn khch nhng yu t tch cc, nui dng nim tin v hy vng, tt nhin phi tnh to khng b lng on , li dng gy kh khn.

Cu hi nh gi 1.Mi quan h gia thy thuc v bnh nhn 2. Cc yu t nh hng n tm l bnh nhn 3. c im v thi ca bnh nhn 4. Thy thuc tip xc bnh nhn?

88

TM L HC TRONG KHM BNH V IU TR

Mc tiu hc tp 1.M t c nhng c im tm l trong khm bnh. 2.Trnh by c nhng phng php tc ng tm l ngi bnh. M U Trong qu trnh khm v chn on bnh, ngi thy thuc c kin thc tm l hc nhn nhn ngi bnh mt cch ton din, gip cho vic iu tr mt cch ti u. Nhiu bnh tt do cc cn nguyn tm l th khng th iu tr khi bnh ch n thun bng thuc men, m phi s dng phi hp cc phng php tm l hc tc ng ln ngi bnh. Ni chung tt c cc ngi bnh u c nhng ri lon tm l chung, lo lng chung khi mc bnh, ngi thy thuc phi hiu c nhng c im tm l chung ca ngi bnh vn dng trong khi i thoi, thm khm v tc ng tm l bn cnh vic s dng cc phng php iu tr khc. I.KHM LM SNG TM L Ngi thy thuc phi p dng tm l hc gp phn hon thin phng php chn on, iu tr ng thi hon thin cc phm cht tm l v uy tn ca thy thuc. V vy thy thuc phi c kin thc v tm l v phi rn luyn phm cht ca ngi thy thuc. 1.Khi nim Khm lm sng tm l thc cht l m rng lm sng y hc, ch thm nhng c im tm l. C l tt nht ngi thy thuc ng thi l mt nh tm l hc. Lm sng y hc bt u vi s quan st ton b, ri hi triu chng, sau thm khm cc b phn v lm sng v cn lm sng i n kt lun cui cng. Khm lm sng tm l cng khng khc bao nhiu, ban u ngi thy thuc lm sng n mt th cht l ch yu, th ngi thy thuc tm l quan tm n c tnh nhn cch. Lm tm l phi nhy cm trc tng con ngi, nhn on c tnh hnh, xc nh c mt s nt c bit, nhng d nhin khng th ngng cch nhn xt trc gic cm tnh m phi c phng php, bi bn. 2.Cch hi bnh Trong khm bnh bc u phi ch phn hnh chnh qua m thoi trc tip vi ngi bnh nhng thng tin v tn h, tui, qu qun, tr qun, quan h gia nh, kinh t vn ha , ngh nghip ca ngi bnh gip ch rt nhiu cho thy thuc tm hiu ngun gc c im tm l bnh nhn to iu kin thun li cho s hnh thnh mi quan h tt v tm l vi ngi bnh trong qu trnh iu tr, gp phn khm cha bnh c kt qu ton din. Ngi c bnh thc th d t quan st mnh mt cch tng i khch quan, cn ri nhiu tm l th li hiu mnh mt cch tng i sai lch, nn cn hi thm ngi thn , bn b, nhng cng cn cnh gic. Ngi thy thuc cn thng cm nhng khch quan cho bnh nhn t nhn xt, khng p t kin ca mnh. Thng thng nn hi trc v tin s, nh vy d hiu hn nhng g mi xut hin. Khai thc tin s bnh rt quan trng trong tm l hc chn on v iu tr, khai thc tin s gip chng ta bit bnh bt u lc no, din bin ra sao, bnh nhn suy ngh, tng tng v bnh mnh ra sao, nh gi nguyn nhn v tin lng bnh.
3.Khai thc tin s

89

3.1.Tin s c nhn C ngha quan trng trong nghin cu nhn cch ngi bnh, ngi thy thuc lm sng phi nh gi lch s i sng ngi bnh tht t m v ghi vo h s bnh n khng b st, nghin cu lch s i sng cho php i su v lng ngi, thm nhp vo th gii ni tm con ngi, nh qu trnh m thoi ngi thy thuc xy dng quan h tm l kh tt, khng kht vi bnh nhn, mi quan h ny h tr tt trong qu trnh iu tr. Qu trnh m thoi phi xy ra nhiu ln mi c th nm chc c c tnh, gip ta khi nim y v mt con ngi cho ta bc tranh hon chnh v bnh nhn . Trong m thoi cn to iu kin cho bnh nhn k v tin s ca mnh, thy thuc cn ch tnh tnh, ham mun , tnh cm, nguyn vng...Cn ch khai thc trng thi sc khe chung, ri lon gic ng, tnh tnh, bin i kh sc, tnh nt. Nhng iu ny c bit quan trng i vi cc bnh ni khoa, thng nhng bin i ny xut hin rt sm trc khi c cc biu hin, cc triu chng thc th bnh l

Nhng ngi mc tm bnh thng thch k chuyn v bn thn v n li cuc i, qua cu chuyn c th quan st cch ni, cch suy ngh v phn on...Nn ghi chp li li ni ca bnh nhn v t c hng theo di tip. 3.2.Tin s gia nh Cn i su vo tin s gia nh, ngoi cc biu hin tm l r nt, nn hiu qua c tnh cc thnh vin trong gia nh, y l vn t nh v ngi ta thng hay che y nhng chuyn ni b ca gia nh, hay dng nhng ngn t ngy trang v cng t di bn thn. Nh cc trng hp sinh i, s quan tm c bit qu trnh my nm u, mt khc quan st cch bnh nhn k li tui th ca minh, thi k hc sinh , c bit l nhng ri nhiu thi k tui dy th.Mt triu chng c th ch nht thi hay ko di, c khi ngi ny l mt phn ng bnh thng, ngi khc l bo hiu mt bnh nng. tui thanh nin cn hi r ngh nghip chn theo s thch hoc b ng, chc v, tnh n nh hay khng trong cng vic, nng lc, tnh tnh, quan h v chng gia b m v con ci, nhng s c xy ra trong thi k c thai v nui con u c tc ng su sc. 3.3.V tin s bnh tt Khng ch ch n bnh nng, m nhiu khi nhng triu chng c xem l nh kiu au u, au xng , u oi, n kh tiu thng li l triu chng ngy trang ca nhng ri nhiu tm l. Mt im rt kh xc nh l nhng triu chng hin hu c phi trc kia biu hin di mt hnh thc no chng. Nhiu khi i tng khng t xem mnh l c bnh m li than phin vi ngi thy thuc l v hay chng mnh b ri nhiu, c khi trong mt cp v chng ngi khm bnh li b bnh nh hn, m ngi khng t nhn l mnh c ri nhiu li b nng.

III.C IM TM L TRONG KHM BNH

1.Thy thuc v bnh nhn 1.1.Thy thuc:Trong x hi, cng vi b m, cn b nh nc ( ngy xa gi l ng quan) cn c nhng ng thy: Thy gio, thy thuc, thy tu( thy cng, thy mo..) c im ca ngi thy l: -Khng c quan h huyt thng vi i tng. -Khng s dng quyn lc nh nc nh ng quan -Khng tc ng ln vt cht nh ngi th m tc ng ln con ngi tc ng ln con ngi, ngi thy phi: - Nm c mt hc thut nht nh. "Thut" tc l cch lm, "hc" l vn kin thc c h thng, c bng cp hay chc v - Khng c quyn lc nhng c 2 bn tha thun cho nn c th tm hiu nhng tnh tit thm kn ca con ngi nh c th ci o qun khm, hi v tm t ring, quan h ni b, v vy ngi thy phi gi b mt ngh nghip, khng c ph bin nhng g thm kn pht hin. - Cn c tinh thn trch nhim, lm ht kh nng i vi ngi bnh. - Phi i x bnh ng vi mi ngi, khng phn bit giu ngho, dn tc, tn gio.

90

- Trnh t ngi bnh vo th th ng, ch bit nh vo s gip ca ngi khc. Cn lu v kha cnh tm l tnh ch ng ca ng s l rt quan trng. Tc ng c v mc thc v v thc. Tc ng thng qua ngn ng v c nhng tn hiu phi ngn ng. V vy mt c tnh cn thit l ngi thy cn cm nhn c nhng phn ng phi ngn ng v v thc ca bn thn khi ng trc ngi ny, ngi khc, ng trc nhng thi hay hnh vi ny khc. Khng c c tnh ny, khng th lm thy c. 1.2.V pha bnh nhn - C quyn i hi s gip ca ngi thy v t tn nhim vo s tn tnh v hiu bit ca ngi thy. - C nhim v lm ng theo nhng ch nh ca ngi thy nh cn ngh ngi, cch ly. - Cn tch cc hp tc vi ngi thy v c nhng c gng bn thn. Nh vy mi quan h gia ngi thy, l bc s hay l nh tm l vi bnh nhn l mt mi quan h c bit, da trn nhiu yu t tm l x hi, v phn no php l. Cha ni n thuc men, hay bt k bin php tr liu no c xut, ch ring vic tip xc vi ngi thy, mi quan h qua li gia hai bn trong qu trnh khm v cha c tc dng tr liu. Trong y hc thng ni bn thn ngi thy thuc l mt v thuc, nhiu khi cn quan trng hn mt ha cht no . C th din ra nhng tnh hung: - Bnh nhn hn m, ln cn cung ng, trong tnh trng cp cu hon ton b ng, ngi thy hon ton ch ng. - Ngi thy ch ng chn on v ch nh cch cha, bnh nhn hp tc. - Bnh ko di qua nhiu giai on hay bc ngot i hi nhiu s thay i trong tm t hay cuc sng ca ngi bnh. y l trng hp phc tp, nhiu khi chnh ngi thy cng m ra lo hi ri vin l ny l khc thoi thc nh thiu th gi, nh trch nhim sang cho mt chuyn khoa khc v chuyn n thy ny hay thy khc. 2.Nhng c im tm l trong khm bnh Phng khm yn tnh khng c ai ra vo trong lc khm, trong nhng trng hp phc tp khng sinh vin tham d, ngi thy khng ngi gn qu cng khng xa qu, thng khng nn trc din, mt i mt m ngi n mt bn. C khi cn khm vi s c mt ca ngi thn, c khi ch cn c mt mnh bnh nhn, khng nn khm hi qu vi vng cng khng ko di qu. Khi khm ngi thy vn dng mt s thao tc : Quan st, hi han, khm v th nghim, ba thao tc ny quyn vo nhau, khng nht thit ci trc, ci sau theo mt trnh t nht nh. Khi hi bnh nn ngi bnh t ni ra nhng khng bnh nhn ni thao thao bt tuyt, v cui cng hi mt s cu vo nhng im cha c ni n hoc cha r rng. Hi bnh l mt "k thut" cn c tin hnh cht ch, va l mt "ngh thut" cn c tin hnh mt cch linh ng. Trong lc khm thng qua nhng cu hi, i p lm cho ngi bnh yn tm v cng c dp tm s nhng iu thm kn ca mnh gii ta bt. Ngi bnh thng bt u ni triu chng hin ang lm ri nhiu cuc sng: Mt triu chng hoc mang tnh th cht, nh au nhc hay ri lon mt chc nng sinh l no , hoc mang tnh cht tm l nh qun, thay i tnh tnh hoc xung t trong cuc sng x hi. iu u tin l phn tch k triu chng trn c s hiu bit nht nh v cc loi bnh chng v ri nhiu tm l, mc d s phn tch triu chng u tin cha nht thit dn n chn on. Cn tm hiu tnh cht ca triu chng nh thi im xy ra v nhng tnh hung, tnh tit c lin quan v d: u oi xy ra vo bui sng sau khi ng dy hay bui chiu sau khi lao ng v.

91

Khm nghim tm l c th tin hnh sau , trc hay cng mt lc vi khm y khoa. Bc s Y khoa va ng thi bit tm l l rt thun li. Khng phi lc no khm y khoa cng cho nhng kt qu r rng, trong nhiu trng hp, thy thuc khng tm ra mt tn thng thc th no, ri gi l triu chng chc nng, i vi thy thuc cha hc tm l iu ny ni ln s bt lc ca y hc, ri hoc b qua, hoc a y bnh nhn n chuyn khoa tm thn. Nhng ri nhiu tm l c th gp tt c cc chuyn khoa, nhng triu chng thc th dn n thy thuc nh: nhc u, nhc xng, ri lon tim mch, nhiu khi ch l mt cch v thc ku cu mong c s gip v tm l, ng sau nhng triu chng l nhng ni kh, nan gii trong cuc sng.. Tm li: Ngay t lc u trong qu trnh khm quan st theo di dng mo, t th , cch ng ngi, c ng, nt mt, np nhn trn, i mt qung en, nt mt bi?n ng, nhn thng hay trnh n, nhn xung t hay ngng u. V ngn ng c th mt lun hay ngp ngng, t ni hay ch tr li cu hi, rt r, ging ni cao thp, ngn ng th l, t nh... Quan st t th, vn ng , ngn ng c th thc hin trong lc tip xc gia hai bn. Ngi thy c kinh nghim sau bui tip xc thu thp nhng thng tin c gi tr (con mt tinh i) hoc vn dng mt s trc nghim vn ng, ngn ng. 3.Chn on tm l Sau khi tp hp c cc thng tin thu c trong khm nghim cn v ra c ton b nhn cch ca ngi bnh vi nhng mt nh th trng, tr nng, vn ha, c tnh. -Trong phn chn on bnh cn ch chn on phn nhn cch v trng thi tm l ngi bnh trn nhng nt tm l i cng. C loi ngi nghi bnh, trm cm , bi quan, ngc li c loi ngi lc quan v t qu mc hoc mc k coi thng bnh tt v vy vic xc nh nhn cch v trng thi tm l ca ngi bnh trong mi lin quan vi bnh tt v hon cnh gy bnh, hnh nh bn trong ca bnh v c im nhn cch bn ngoi ca ngi bnh l iu rt cn thit. Da vo s nh gi nhn cch v trng thi tm l ngi bnh ra ngh thut tip xc, chn on tm l , iu tr tm l. Tm li thy r "con ngi " ch khng phi nh trong y hc ch thy "ca bnh, t hn na ch thy mt triu chng, mt c im no (Huyt p, in no, in tm ...) Cu hi u tin l: Con ngi ny khe hay yu. Khe cn hiu theo ngha l c kh nng thch nghi vi mi bin ng trong mi trng, p ng vi nhng i hi v thch thc trong lao ng v cuc sng. Thch thc khng nhng v th lc m c v tm tr. Cu hi th 2 l: Con ngi ny di hay khn, c th t cc cu hi, gi k chuyn v nh gi qua nhng yu t c bn: -Tr nh -Kh nng ch vo mt im no -Kh nng nh hng trong khng gian -Kh nng nh hng thi gian -nh gi kh nng suy t -nh gi kh nng suy lun phn on

IV. CC PHNG PHP TC NG TM L

92

1.Mc ch - Vn dng kin thc v phm cht tm l y hc vo cng tc iu tr - Vn dng tm l y hc tc ng ln bnh nhn cc qu trnh tm l, trng thi tm l, c im tm l c nhn. - p dng tm l y hc tham gia tch cc vo cng tc iu tr ton din, iu tr bng tm l rt ngn ngy iu tr. 2.Yu cu - Ngi thy thuc l mt nh tm l hc, c kin thc y hc v tm l hc, c phm cht o c y hc ca ngi thy thuc X Hi Ch Ngha - Lun rn luyn phm cht tm l, p dng tm l hc hai chiu ( tc ng cho bnh nhn v cho chnh mnh) 3. ngha -iu chnh cc ri lon hin tng tm l ( cm gic , tm trng, nhn cch, ...) -Bnh thng ha nhn thc v bnh tt khng hoang mang lo s. -Thch nghi vi mi trng bnh vin cng nh nh -Nng cao nhn thc phng bnh, t phn u loi tr cc bnh chc nng do nguyn nhn tm l. -Cng c tm l bnh nhn qua cc giai on bnh l -Chun b cho bnh nhn v sng hi ha vi gia nh v x hi 4.Cc phng php tc ng tm l bnh nhn 4.1.Phng php gin tip - Tm l mi trng t nhin: Quang cnh , cy xanh, vn hoa, bng mt, phng bnh, trang thit b, kh hu , nhit , mu sc ( ty theo bnh l c mu sc thch hp c tc ng tm l bnh nhn (en xm c ch gy bun, bnh nhn tim mch lo s mu , 60% bnh nhn cng gip thch mu tm ....) - Tm l mi trng x hi:S tc ng ca gia nh , c quan, xm lng, tinh thn thi Bc s , y t , h l.. 4.2.Phng php tc ng trc tip - Li ni: Nh nh , du dng, khuyn khch an i bnh nhn - m th bng li ni : Thy thuc m th bnh nhn bnh nhn tin tng, an tm iu tr, - Thi min ( m th trong gic ng): Bc s cho bnh nhn i vo gic ng bng li ni, m th , hoc nhng kch thch n iu u u. Bnh nhn c ng khng hon ton c khong tnh dnh cho bc s thi min iu khin, bnh nhn ch nghe theo hng dn ca thy thuc v cha bnh v lm theo li bc s. Trong thi min ngi bnh chu nh hng rt ln ca thy thuc . Cha bnh thi min c kt qu i vi nhng bnh ri lon chc nng. - iu tr nhm: Thy thuc iu khin mt nhm bnh nhn trao i ln nhau cha bnh - Dng ch phm thuc Placebos. - Cc phng php khng dng thuc: Dng sinh thi cc quyn, yoga, gii tr, th thao, du lch.. - Tm l hc iu tr trong iu tr ton din - Gi b mt cho bnh nhn: Bnh nhn no cng c ni nim ring khng mun cho ngi khc bit thy thuc phi gi b mt cho bnh nhn nu iu khng nh hng n an ninh x hi. i vi b mt c hi thy thuc phi bit phn tch vn ng bnh nhn x th

93

ng n. Nhng b mt c hi cho x hi thy thuc phi ngn chn v ng thi bo cc ngnh hu quan. - Phi c lp trng giai cp trong phc v bnh nhn: Trong khm cha bnh khng phn bit i x giu ngho, gi tr, xu p.. i vi ngi lao ng , ngi c cng, cn c quan tm,th hin tnh cm giai cp , gn gi h - Ch cng tc truyn thng GDSK trong thi gian iu tr - Chng au n cho bnh nhn: Chng au l vn ht sc quan trng trong tm l y hc, thy thuc phi ch iu tr bng tm l kt hp vi cc loi thuc an thn , chng au.., khng nn iu tr chng au ko di m ch yu iu tr bng tm l hoc dng thuc th phm (placebo) lm cho bnh nhn yn tm tin tng - iu tr bng tm l : Cc nh khoa hc u thy trn 80% bnh c th t khi m khng cn iu tr, v vy trong iu tr phi p dng iu tr bng tm l. Trong thc tin c nhiu bnh do nguyn nhn tm l nu khng cha khi bng tm l bnh c th chuyn t c nng thnh thc th, tn ti sut i. iu tr tm l c th kt hp thuc, xoa bp... - Gii quyt tt cc khu i vi bnh nhn ra vo vin: T phng bo v n phng tip n n phng khm n bnh phng cc khu phi hon chnh, chm sc chu o. Khi chuyn khoa phi thng v c cn b a i. Khi ra vin phi c hng dn c th nu c thnh thong c th n thm li bnh nhn. Khi bnh nhn hp hi phi tch cc ht lng cu cha, nu bnh nhn cht phi lm tt quy ch i vi ngi bnh t vong: t nht c hai Bc s chng kin, vut mt, thay o.. v a n nh vnh bit th ch phong tc tp qun tn gio, theo yu cu ca gia nh.

94

TM L HC BNH NHN CC CHUYN KHOA

Mc tiu hc tp 1.M t c nhng c im tm l ca bnh nhn ni khoa, lo khoa, nhi khoa 2.Trnh by c thi ca thy thuc tc ng tm l bnh nhn ni khoa, lo khoa v nhi khoa . M U Tuy vy mi chuyn khoa bnh nhn c nhng c im tm l ring. Bnh ni khoa v lo khoa thng l nhng bnh mn tnh, kh cha, d ti pht, do ngi mc bnh ni khoa, thng c nhiu ri lon tm l. c bit l cc bnh nhn gi c nhng bin i sinh l v do c nhiu bin i v tm l. Thy thuc cn phi c thi ng n, nng cho ngi bnh ni khoa v lo khoa bi v i vi cc bnh mn tnh i khi thuc men t ra v hiu, m cn c s nng v tinh thn.

I. I VI BNH NHN NI KHOA

1.Nhng ri lon v tm l chung bnh nhn ni khoa c im ca bnh nhn tn thng ni tng thng biu hin trm lng, lo lng, suy ngh v cc ri lon chc nng sinh l nh : au u , mt ng, n km, i khi bnh nhn t cch ly mnh, t th l vi ai. C nhng bnh nhn st rut mun mau lnh bnh mun thy thuc nhanh chng tm ra bnh nn pht hin cc ri lon lung tung ci g cng cho l bnh l. Tuy vy thy thuc phi kin tr lng nghe. C bnh nhn mun chng li bnh tt, khng tha nhn bnh tt do thy thuc trc chn on, m t cho l mnh b bnh ny bnh khc.. thch thy thuc chn on theo mnh, ngoi ra mt s b m tn o gio chy cha lung tung. Do bnh ti i ti li cho nn nghi ng tnh chnh xc ca xt nghim v chn on, nhiu bnh nhn ngh rng bnh vin cha lm y cho h nhng vic cn phi lm, d nh kin thc mc nhn vin y t. 1.1. Nguyn nhn nhng ri lon tm l Nu kt qu th bnh nhn vui ti, thay i kh sc, tin tng lm c s iu tr tip tc c kt qu tt. Nu dai dng, hin tng suy nhc r rt th lo lng hoang mang, do qu trnh hng phn st gim qu trnh c ch chim u th hai bn cu i no nn bnh nhn d u t, lo lng ng thi vng di v pht sinh hng phn biu hin s cht, mt n, mt ng. Nhn xt ca h khng c chinh xc nh bnh thng, khng gi c trng thi bnh thng 1.2.Thi ca thy thuc i vi cc bnh ni khoa thi ca thy thuc c tc dng rt ln i vi bnh nhn. Thy thuc quan st cn thn pht hin cc ri lon tm thn do cc bnh ni tng gy ra. Cc bnh nhn ni khoa c phn ng khc nhau, c ngi phn ng mnh lit, c ngi m thm chu ng.

95

Ty theo cc ri lon tm l khc nhau mt s bnh l ni khoa khc nhau m thy thuc cn c thi c th cho tng bnh nhn 2.Tm l v sc khe ca ngi gi - Ngi gi khe mnh, khng bnh tt, c luyn tp, mi hot ng tm l , t duy nh lc cn tr. Nhng ngi ny h c s lin h mt thit vi x hi, vn lao ng sng to.v d: I.V Mitsurin th 80 tui, I.Goethe v Huygo 83 tui, F. Voltaire 84 tui, Nguyn bnh Khim 96 tui. Guenio lc 102 tui vit:" Bn s thy n tui 90 ngi ta thng minh bit bao", Charle Fiessinger trong sch Tr thng minh ca ngi gi vit:" Trn c th suy tn, nh ca tr tu bng sng huy hong hn bao gi ht, nh nh la ca hong hn trn cnh ng tr tri" - Ngi gi bnh tt th khng t c mc hot ng tm l tinh thn nh vy. Hn 985 ngi qu 65 tui qun 13 thnh ph Paris ( Phap) c khm k lng v th cht v tm thn, thy c 407 c bnh thc th hoc tm thn nng, 509 c bnh thc th, tm thn nh, ch c 69 l khng c bnh. Vai tr ca bnh tt i vi tm l ngi gi l r rt 2.1.Bin i gii phu sinh l v tm l - Bin i gii phu: Bnh thng ngi gi t chc thn kinh c vi bin i gii phu mc v s lng t v no v vng trc thy trn, cc vng khc t chc thn kinh vn gi c cu trc gii phu bnh thng. Nu nhng bin i khng ln, khng lan rng nh gi gn sc khe, luyn tp th thn kinh hot ng b tr, bo m chc nng nh lc cha gi. + V i th trng lng no c gim : Nam nng 1400g lc 20-25 tui cn 1350g lc 50 tui v 1180g lc 85 tui N: 1260g lc 20-25 tui cn 1250g lc 50 tui v 1060g lc 85 tui + V vi th: khng gp tn thng g ng k, hoc ch gp tn thng rt nh mt s t neuron x ha nh cc ng mch nh - Bin i v sinh l Mt s bin i sinh l nh hng hot ng tinh thn tm l, trc tip hay gin tip. C hin tng gim tnh linh hot trong dn truyn xung ng, gim tc dn truyn cc dy thn kinh vn ng, gim kh nng th cm( tai, mt , mi...)dn n gim khi lng thng tin, gim ngun kch thch cu trc li . -V hot ng thn kinh cao cp c hin tng gim c ch sau gim hng phn. Tnh linh hot do cng gim v mt dn s cn bng gia hai qu trnh c ch v hng phn. Gia v no v b phn di v, gim s lin h nh lc cn tr, nu khng c luyn tp v thi quen tt th phn x c iu kin kh xc lp v cng kh thay i. Do s kim sot ca v no gim cho nn cc trung tm di v hot ng bt thng gy nhiu ri lon thn kinh thc vt, gy hi chng ngoi b thp nh hng khng nh n tm l ngi gi - nh hng hng n tm l Hai bin i quan trng l gim tc v gim sinh ng. V tnh tnh Nhng ngi gi c th khng khe mnh c nhng bin i v tnh tnh nh sau: m nt ha nhng tnh tnh c trc y, v d trc y cn thn th khi gi tr nn a nghi. Trc chan ha th khi gi ba hoa, ni khng cn nhc. ngi gi c th suy yu c hin tng th vi mi ngi xung quanh, quay v vi cuc sng bn trong, vi k nim c. Cm xc v tnh cm c nhng p ng khc lc tr, i khi ch mt kch thch nh cng lm cho h kh chu, phn ng qu mc. V tr nh

96

H thng nh chuyn c tt hn, v thch th vi nhng k nim c v bao gi cng p hn hin ti. Tr nh ca nhng ngi t hot ng tr c i vi nhng vic mi va trnh by , vn tru tng thng km i 2.2.Nhng ri lon tm l khi ngi gi mc bnh Ngi ln tui c nhng thay i c bit v tnh tnh cm xc trong thi gian mc bnh, mt s ngi c thi trm lng, c ngi km t ch trong cm xc d t i , bc dc, d gin hn, hung d qu mc, lo lng cho c nhn, a nghi s mt mt. V ni tm bnh nhn cao tui thng lo ngh din bin ca bnh tt, ngh n ci cht ang i ch mnh, vnh vin ngi thn gia nh con chu, bao nhiu vic cha lm, c bit khi c s c v tnh cm gia nh, bn b s lm suy yu thm c th vn suy yu, v ngy cng khng th b tr ni. Ngi gi lun ngh n thn phn ca mnh, nn d bi quan thm lng. 2.3..Thi ca thy thuc Thy thuc cn phi th hin tn trng v thng yu chn thnh trong li ni, thi v vic lm ca mnh. i vi bnh nhn c tui cn ch mt s im: - Khm bnh ngi gi: Khm bnh ngi gi khng ging ngi tr v bnh l tui gi c mt s c im ch : +.Ngi gi mc nhiu bnh mn tnh v c th mc thm bnh cp tnh i hi khm bnh phi t m +.Triu chng khng in hnh do tnh phn ng ca c th gi i vi tc nhn gy bnh thay i, tin trin bnh khng in hnh +.Tm l ngi gi khc vi ngi tr do cch tip xc v cch hi bnh cn ch : Tip xc vi ngi gi cn ch thi v tc phong. i vi ngi gi sc khe cn tt, vic hi bnh khng c g khc ngi bnh thng thng. i vi ngi suy yu vic tip xc, hi bnh kh khn hn, cng tc ng vin tinh thn tranh th ti a s cng tc ca ngi bnh l rt cn thit. i vi ngi c th suy kit do qu gi, hoc bnh tt lu ngy, vic hi bnh thm khm rt kh khn, cn tranh th s gip ca gia nh, ngi thn khai thc tin s, triu chng bnh. Trng hp ny thy thuc cn c tinh thn trch nhim cao, ht lng v ngi bnh, mi trnh c sai st d gp trong chn on v iu tr. Cn ch trong tip xc phi th hin tnh thng yu, lng knh trng, t cch xng h n cch chm sc hng ngy. Ngi gi d t ty v d c t tng cho mi ngi t quan tm n mnh v vy khi h trnh by cn lng nghe, khng nn vi ngt li. Nu h ni lan man qu lc s li kho v trng tm, trnh tc phong vi v, lnh nht. - Nhng im cn ch i vi bnh nhn gi: + Tuyt i gi b mt, khng ni b mt bnh tt ca h cho ngi khc ngay c v bnh s, hon cnh gia nh , i t, nhng iu m bnh nhn th l vi thy thuc, nu tit l nhng iu su kn ca h s lm chn thng tm thn , mt lng tin. + Phi ng hn, ng gi, chu o t m v chnh xc, gii thch r rng, nhng thay i phi thng bo trc. + Tc phong gin d, chn thnh, khng b tha, nghim tc lng nghe kin bnh nhn v bit tn trng kin . + Thy thuc cn ch rng ngi c tui l ngi tri qua bao th thch, qu trnh lao ng, chin u, c kinh nghim cuc i, c kin thc su rng, tng l ngi lnh o, ngi cha, m nn tnh cm rt su m, nhiu ngi c quan h vi nhiu thy thuc, ra vo vin nhiu ln v vy tip xc phi khim tn thc th, thn trng, thn tnh nh i vi ng b cha m mnh. Nu bnh nhn mun bit bnh ca mnh thy thuc c th cho h bit

97

nhng iu v hi, cn nhng iu nh hng tm l , bnh tt th tuyt i khng c tit l. + i nhng bnh nhn c din bin xu , nhng bnh tin lng xu, cha c phng php iu tr hiu lc lm cho bnh nhn suy mn th bn cnh iu tr bo tn nng cao th tng cn phi dng thuc an thn , chng au v ng vin tm l liu php. + S chm sc chu o tn tnh hng ngy lm cho bnh nhn thy rng mi ngi khng b ri mnh , thit tha vi mnh. + i vi cc bnh nhn ch quan v sc khe, khng chu thc hin cc yu cu iu tr, phi gii thch thuyt phc nhng cng phi c thi cng quyt.

III.TM L HC BNH NHN NHI KHOA

i vi tr em, tr s sinh khi ra i l mt sinh vt x hi, c nhy cm v c thc, tuy cha hot ng v cha bit ni, n tri gic c th gii chung quanh theo cch ring ca n. Do vy mi ngi lm nhim v chm sc tr phi chm sc tr nh mt ngi hiu c ngn ng, mt ngi ng tn trng, phi c tm lng quan st n v cn nhn ra n nh mt k ngang hng. 1.n tr nh mt con ngi ng tn trng - Ln n tip khi u Gii thiu: Cn phi bit tn a tr cho tr v gii thiu cho tr bit mnh l ai, vai tr g trong bnh vin, v i vi tr. iu ny gip cho tr cm nhn c ngay thi ca ngi ta i vi n. Chnh gio s Robert Debre, gio s nhi khoa ni ting ca Php biu l s tn trng nh vy ng xng ti vi anh ch, ng gi tn cc tr khi ng ni vi chng. Nu tr c vo vin th gii thiu khoa iu tr v bung nm ca n trong thi gian iu tr, cc vt xung quanh v cui cng ni cho n bit l n khng b c c bnh vin u. - Tn trng khng gian sinh hot Sinh hot vi tr nh ngi trng thnh vy, ngi ln khng chp nhn ai khng tn trng khng gian sinh hot ca mnh. Tr em cng vy, th nhng bnh vin hay cnh ging iu tr ngi ln thng gi, ci nhau om sm v chuyn khng lin quan g n tr. Tng t nhiu m ngi t tp xung quanh tr - Tn trng nhn phm ca tr Trc mt tr trnh ngh hoc thi xem thng tr, bao ln nhiu a tr c n tip bng nhng cu i loi nh :''i n xu qu, ti hy vng ln ln ri s u vo y thi". Thm ch" Lm sao mt a tr bnh tt nh th ny cn sng lm g". Ni nh vy gia cc nhn vin vi nhau trc mt a b, ph phn hoc nhc m a b l khng th chp nhn c. Tng t nh vy, bt k li ch trch no trc mt a tr ca b m l vi phm quyn c sng ca a tr - Tn trng tp qun sinh hot Ngay t lc ra i mi a tr c tnh cch ring, iu b ring, v sau n c chi, qun o ring ca n. iu quan trng l khi bnh vin phi cho n gi li ci" mc " then cht ca n c t khi nh. Do khi nhp vin nn chng b m n cn in mt phiu v nhng s thch ca tr, t phiu ny c em tham kho ngi chm sc tr nht l y t, iu dng, h l, nhn vin dinh dng... Trong qu trnh chm sc tr cn c s trao i gia cc nhn vin trong khoa v nhng kh khn ca tr mi ngi c hiu bit y hn cc tr v c thch nghi tt hn. - Tn trong thn th, cc nhp sinh hot ca tr

98

+Gic ng ca tr: Khng cn thit nh thc mt a tr ang ngon gic khm hoc ly mu nghim khng cn thit, +S ngon ming ca tr:Nhng tr nh nm vin khng nn cho n vo nhng gi tri khuy hoc p phi n. Vic p n hin gi kh ph bin khng nn xy ra bnh vin. n gin l khng nn p tr phi n khi n t chi ba n, chuyn ny thng xy ra ti bnh vin, khi a tr b xm kch nn n c quyn chng i. - Lm du ni au Cn au tr thng c x tr tch cc. Huyn thoi v a tr khng bit au l g hu thun cho ch trng khng cn gy m khi can thip cc gii phu tr, nhng bng chng v cc trng hp ct amian cho tr m khng gy m l bng chng v nhng hu qu nghim trng do cc th thut kiu gy ra. Sng by gi nhiu trng hp tr s sinh khng gim au y khi lm cc th thut. Nhiu kp nghin cu chng minh s cn thit tuyt i phi gy m cho tr s sinh mt cch c bi bn. Kp ca bc s Anand (1992) khi so snh 2 nhm m nng v m su chng minh nhm m su c tnh trng gim p ng sinh l vi stress, gim cc bin chng hu phu ( nhim trng, ng mu ni mch ri rc...v nht l gim t vong v nghin cu ngi ln cm gic au lm tng nguy c do cuc gii phu gy ra). - Tip xc c thc Theo P.Wallon nhn mnh "Khi tip xc thn th vi a tr th iu quan trng l phi theo mt tin trnh no y. Trc khi ng n vng nhy cm xc gic th cn thit lp trc mi quan h giao tip vi a tr qua nh mt ri qua li ni.Trnh t ny cn c tn trng nghim ngt nu khng bt k mt c ch no c xem nh mt s xm kch i vi a tr. - An i bng li Nu ta mun an i mt a b th trc ht phi bng ngn ng vi cc t ng chnh xc. Tr tri gic c trong ging ni, trong iu b, trong c ch, ni dung thng tin v lng khoan dung ny. Francoise Dolto c k li mt cu chuyn v mt thy thuc ni tr c mi n bn ging mt a tr 18 thng va mi nhp vin ban ngy, n chy nh mt k ln cn in trong khoa v va la ht, va m ht tt c cc ca. Ngi y t thng trc i tim mt mi lm du. Th nhng vi thi rt t nh, c bc s ni tr n hi chuyn a b v gii thch cho n hiu l n phi vo vin v ang m v rng b m th mi tr v nh , song c bc s m bo rng b m rt nh n. Chng bao lu a tr tnh li v ln ging ng. 2.n tip tr nh mt ngi hiu c ngn ng - Ni vi tr tt c mi iu Nn ni vi tr ht thy mi iu l v tr nh thng hiu c hn ta tng, nht l ni nhng iu lin quan n n. Do vy, iu c bn l bnh lun ci g ang xy ra chung quanh n, ci lm thc tnh tnh t m ca n.. Hy c gng tr li ht thy mi cu hi n c th t t ra. V d ni cho n bit b m n ang u, v sao vng mt, khi no h s tr li... - Phi gii thch cho tr tt c mi iu Ti sao n y, mc bnh g, ngi ta s lm g cho n, lm nh th no, c gy au hay khng. Chng hn c y t ni nh th ny vi em b gi 6 thng:"Ny chu Mai,b m chu a chu vo bnh vin v chu st cao qu v b m chu rt lo lng, c phi ly mu nh th ny lm xt nghim, tuy c lm chu hi au mt cht nhng s bit r hn con vi trng no lm chu st cao v th thuc no tt hn cha cho chu.

99

Ci g cng c th ni vi tr: bnh c chn on, k c bnh nng, d tt..iu quan trng l a tr cn c bit sm n mc bnh g - Ni trc iu s lm vi tr Tht d dng khi ni vi bnh nhn ngi ln, gii thch cn k khi cn lm th thut. Vi mt a tr cha bit ni th li ni cha din t ht c, trong tnh hung ny ta c th s dng phng tin khc gii thch cho tr, chng hn ta thao tc trn hnh nm cho tr nhn thy an tm. Phn ln cc bnh vin thnh ph Paris c nhng b tranh, biu hoc th nhi bng gii thch m t tin trnh th thut s thc hin cho a tr, c th em gii thch cho bnh nhi rt nh. Bng cch ni trc vi tr nhng g s xy ra, ta c th gim i mt phn iu huyn b v vic a tr c a ti bnh vin v phi sng , cng ng thi gim i ni lo hi c th pht sinh. Ni trc cho tr gip cho tr, gip cho n thch ng, n c ch da v t c phng cch phng v. Tesi bergmann k li vic chun b cho mt b gi 3 tui tn l Sanne, c tin hnh phu thut hng trc khi phi bt ng trong nhiu tun trn mt chic ging chnh hnh, c b c m t tt c din bin n s tri qua, qua vai tr trung gian mt con bp b, Jane, n vn thng m p. Nh vy l Janne c ch bng t n mt bnh vin khc. n c t trn mt chic ging ri ng thip i. Chnh c b thc hin vic b bt cng chn cho con bp b nhiu ln mi ngy v t ra rt hnh din v vic lm trc mt bc s. theo li k ca ngi m th trong thi gian nm ti khoa c b t ra mu mc. Cu chuyn cho thy vic chun b vic chun b mang li li ch nh th no. 3.Chun b tm l tr em trc khi m Gii phu v gy m thng gy ra stress nng cho c cha m ln tr em. Do vy thy thuc gy m tr em , ngay tuyn c s cng nn m bo cho bnh nhi trnh khi cc hu qu ni trn c tm l ln sinh l. 3.1. Cc yu t cm xc ca tr Thng c 4 ni lo s a tr phi qua khi nhp vin: - S phi tch khi b m - S au n hay b thng tich - S s phm li lm v b trng pht v hoang mang khng bit ng x th no lm va lng nhn vin. - V s hoc lo hi mt quyn t ch, mt nng lc v mt quyn ring t. Khng phi tt c tr u tri qua ni lo hi nh vy, song p ng mi nhm tui l c kh nng on trc, do vy nn tip cn vn theo tng la tui: + Tr cn b di 6 thng tui: C nhng rc ri cho gy m, cn nhng rc ri tm l khng ng k, tc ng tm l thng vo cc bc cha m + Tr cn b 6 thng v la tui trc khi n trng: Tr 6 thng - 4 tui : thuc nhm c bit nhy cm v hu nh bao gi cng tri qua 3 ni s hi u tin lc nhp vin-S tch m, s au v s ngi l, vt l. Song chng khng th l gii hoc chp nhn li gii thch ca thy thuc m ch ku khc m thi + Tui hc tr v tui thiu nin: Qu trnh ln ln gip tr hc tnh thch nghi vi cc tnh hung mi. Song vo vin vn to ra tnh hung mi n m a tr cha c chun b g, do vy a tr sinh ra mi th lo hi do mi th xa l, lo lng khng bit ng x th no cho ph hp vi mi trng bnh vin. La tui ny vn s b au , s b thng tch, tn ph Chun b trc m

100

Cuc gp trc m vi bnh nhi v gia nh khng ch l trch nhim ca thy thuc, m cn l mt c hi quan trng , chng ta c th bit nhiu iu cn thit. Ngoi ra n cn cng c lng tin vi bnh nhi v cha m. 4.Bnh vin cho tr em trong tng lai ci thin vic tip n tr nh ti bnh vin th nht thit phi tng thm kh nng sn sng ca cc nhn vin phc v. V y khng phi ch l cng vic ca cc nhn vin lm nhim v chm cha m cn ca ht thy mi ngi - Gy thc cho ngi chm sc tr v gng mt mi ca tr nh: Thai nhi cng nh chng ta mt con ngi nhy cm cn c tn trng, mt sinh vt c ngn ng s tin ha trong s gn b ha mnh vi m, chnh v vy cn phi ging dy cho nhng ai c nhim v tip xc vi mt a tr khi nm vin. Thang o lng gi ng x ca tr s sinh c Brazelton xut ( xem ph lc) l mt v d v iu c th lm c gy thc cho cc nhn vin phc v v cc bc cha m rng a tr mi l c quan h tng tc vi nhng ngi xung quanh ri. +Gy thc cho nhn vin phc v v tm quan trng ca vic n tip, tip xc u tin; *Giao nhim v n tip cho sinh vin nm th 2 hoc th 3, n h sinh nm th nht...: Lm cc th tc hnh chnh, gii thiu cc khoa phng, ni quy bnh vin, thp tng bnh nhn - Ci thin vic n tip ti bnh vin l cng vic ca mi ngi +Cc bc cha m: cc bc cha m c th gip a con nm vin nh th no? Mi chuyn phi ging nh cc nhn vin y t v cn hn th na +Cc ngh s, m nhc +Kin trc s, nh thit k v cc k thut gia: nhng chi tit v kin trc, trang tr bnh vin ng vai tr th yu nhng cng khng c xem thng bn cnh tinh thn sn sng ca nhn vin y t. H thng ca s thong, trang tr cn phng p thn quen nh nh, to ra cc khng gian xanh, nhng c thch nghi cho tr nh, phng tin k thut thng tin( my nh, my ghi m, h nghe nhn...) - Chc nng tm l: S c mt ca cn b tm l ti cc khoa iu tr ti bnh vin tr em Php t hn ba chc nm nay to ra mt s ci thin cn bn. Gi y khng ch l kha cnh bnh tt m c v phng din cuc sng l vai tr ca cn b tm l. Thng qua nhng sinh hot quen thuc hng ngy, lc thc v nhng tr chi, a tr c tha nhn l mt con ngi lnh mnh, th m bn trong n ang cm thy au kh, ang hy vng v ang mun cha khi bnh, nh vy vai tr ca cn b tm l l mt b phn tng hp trong i ng nhn vin chm sc v vai tr tr liu ca n khng th xem nh. Phng chi ca tr cng l mt ni u tin quan st, ni c th d dng nhn ra ni au kh thc s ca a tr hoc mt quan h gia m con b xo trn. Nh vy cn b tm l d dng lng nghe nguyn vng ca a tr v cha m n. Chc nng tm l l gi ca s lng nghe, ca iu kin cho s trao i, thu hiu v sau cht l gi c nim tin gia nhng a tr v cha m chng v vi nhn vin phc v. Cu hi nh gi c im tm l bnh nhn ni khoa v thi ca thy thuc Ti sao n tr nh mt ngi hiu c ngn ng? Ni dung cc cng vic cn thc hin? Tm l bnh nhn nhi khoa Tml bnh nhn lo khoa

101

TM L HC BNH NHN CC CHUYN KHOA ( tip theo)

Mc tiu hc tp: 1.M t c nhng c im tm l bnh nhn Ngoi khoa v thi ca thy thuc. 2.Trnh by c nhng c im tm l b m trong thi k mang thai, trong cuc e, sau v cc bin php d phng nhng ri lon tm l. M U Ni chung tt c cc ngi bnh u c nhng ri lon tm l tm l. Ri lon tm l c th hoc l nguyn nhn ca bnh hoc l l hu qu ca bnh. Ty theo mc bnh tt, trng thi tm l ca ngi bnh, c im nhn cch ring ca ngi bnh m ngi bnh c nhng ri lon tm l khc nhau khi mc cng mt bnh l. Tuy vy nhng bnh nhn ca mi chuyn khoa c nhng c im ring m nhng thy thuc ca chuyn khoa phi nghin cu, c c s tm hiu nhng ri lon tm l ca ngi bnh theo chuyn khoa v ng dng trong khm cha bnh ton din.

I. TM L SN PH
1.Tm l sn ph cc nc phng ty tm l ph sn c nghin cu t lu. Vit Nam, ch vi nm gn y lnh vc ny mi c tm hiu, khai tm cho cc nh sn ph khoa, nhi khoa v nh tm l cng tip cn chn on, phng v iu tr cho sn ph v s sinh. Lch s din bin tm l ca sn ph trong thi k thai nghn, kh nng s trng ca s sinh, quan h sm m con, nhng yu t nguy c ri nhiu tm l, thi nhn vin y t trong ng x nh th no h tr cho sn ph c nhiu chuyn gia gii thiu. 2.1.Nhng c im tm l sn ph qua tng thi k - Thi k thai nghn Song song vi nhng bin i sinh l dn ti vic thay da i tht ngi ph n v cn c nhng din bin tm l a ngi ph n ri b cuc sng thi th u, con gi v ch i cuc sng lm m. Thai nghn c coi l bc ngot ca qu trnh pht trin tm lcm xc ca ngi ph n. l thi k khng hong bnh thng, mt bnh bnh thng, c gii quyt bng nng n thun, nhng cn bao gm cc mt sc khe, kinh t , tm l v vn ha x hi. Trong thi k ny , ngi ph n d nhy cm hn bao gi ht vi cc biu tng v thc dn n t . Nhn chung, cc tc gi (nh Bibring v cng s) chia thi k ra 3 giai on, mi giai on c c im ring nh sau: - Giai on u: 3 thng u: +Chp nhn hay khng chp nhn ci thai. nc ta vi nhng bin php sinh k hoch th a s c thai l theo mong mun, nhng cng c trng hp l lm ( hoang thai, con ngoi gi th,v k hoch) v c nhiu vn trong i sng gia nh. Du sao lc c thai sn ph khng khi khng c lc lng l n o +Va mun c con t c nguyn nh chng, ngi chng, c nim sung sng c lm m, vi a con trai ni di tng ng, m bo tui gi c ngi chm sc...

102

+Va khng mun chp nhn ci thai, thm ch cn lo hi, khc t n, lo lng cho kinh t gia nh nui con, a con khng nh mun, phong tc tp qun ngt ngho, c nhiu con gi li sinh thm mt a na s sao y. Khi chn on siu m thy mt ci g khng bnh thng c th dn n nhng xung t ni tm dn ti tnh kh bt thng, lm nng thm cc biu hin tm l c sn do nguyn nhn ni tit. Nhng ri lon thc vt: gai gai rt, sn gai c, nn ma,... - Giai on th hai: 3 thng gia +Sang giai on ny thai bt u my v ngy cng mnh, thai ph i vo th n nh hn. +Trung tm mi quan tm ca thai ph chuyn dn sang a con trong bng: Theo di tin trin ca thai, qua kt qu cc t khm thai. B m s c tng tng v a con mnh s ra sao, mnh hay yu, hin hay nghch ngm, trai hay gi...Ri lin tng cc ln sinh n trc ca bn thn hoc ca b m mnh. Cho ti khi sinh b m xy dng hnh nh a con tng tng t nhng c m c thc (85% n 95% theo iu tra ca Phm Bch Nhung), quan tm n gii ( 80% theo V Th Chn v CTV) Trong thi gian ny ch cn mt li ni v tnh ca b , BS Siu m, hoc bt c ai khin sn ph phn chn, sung sng hoc bn chn lo lng cho nhng iu khng bit. - Giai on th 3: 3 thng cui Giai on chun b lm t v mong mi s ra i ca a tr. Giai on ny nng nhc hn, chn ph n, 90% b m lo lng, s nhng iu khng bit, au hoc tai bin sau , rch tng sinh mn, bng huyt, phu thut...V vy giai on ny sn ph cn c ch bm vu v a s b m mong chng n ngy thot nhng vt v ca cc tun cui. 2.Cuc v sinh con Cuc din ra vo lc trnh trng ngi m qu mn cm v d yu i v th xc v tinh thn do c nhiu vn nu khng c chun b trc v khng c s nng . V sinh l l do s thc y khng cng li c ca thai nhi v do vy b m khng chn c thi im cng khng cm nhn c c th din ra ngoi tm kim sot v ch ca sn ph cho d c c chun b mt phn no . V tm l, s mt ch ng bin sn ph thnh i tng hon ton th ng a ngi ph n tr v vi s lo hi. Theo Phm Bch Nhung (1994) bnh vin HiPhng t l c lo hi sn ph khi vo : 68,5% , ph n con so 76%, con r 62%, s cht 3,7% ( sn ph ln tui, c n, c tin s m ly thai). "Mang nng au" l nh gi ca nhiu th h ph n tri qua hoc chng kin qu trnh thai nghn v sinh con. iu c truyn tng li t v thm s chu ng ca ngi ph n Khi sinh t cung co bp theo s ch huy ca trung tm t ng nm trong lp su ca v no. Nhiu cng trnh nghin cu chng minh trn lm sang v thc nghim l nhng can thip tm l nh hng n co bp t cung. Khng k nhng trng hp p dng nhng bin php v cm bng thuc khng gy nguy him cho thai nhi v b m v phng php chun b sn ph khng au do Lamaze ph bin t nm 1952; theo Arlette Carpentier:"C t 5 - 10% sn ph sinh t nhin khng au n. lu trc thi k c chun b kin thc cho sn ph, vn c ch khng au". Theo Phm Bch Nhung c ti 31% ph n bc vo khng lo hi. Hin tng thng

103

gp trn cc b m trong hon cnh thun li, sinh con d mt vi ln, c kinh nghim. Khi mong mun c con ngay th au n li li pha sau, do sc mnh ca hy vng lm gim thm ch mt ht au n. Ngc li, s hi, ni c qunh cng vi mt th gii xa l khng thin cm ( nhng ngi mc o qun bnh vin, bn cnh phng sinh ting ku la, rn r ln ting dng c ) lm cho sn ph mt ch ng v b nhn chm trong qun qui au n. " Phn ng qu mc do nguyn nhn trung tm c th lm pht sinh c mt dng thc tm sinh l gy hng phn t cung v chuyn d sm" Trong iu tra ca Phm Bch Nhung, trn 54 ca th 42 sn ph rt s, 20 % s khng dm na, c b th: c cho 10 cy vng cng khng na. Do vic chun b tm l cho sn ph t lc mang thai nht l khi chuyn d v t ra rt cn thit. 72 % sn ph ( 80% vi con so, 65% vi con r) mong c ngi thn ( 48% l chng) bn cnh lc . Trong hu ht 150 nn vn ha c cc nh nhn chng hc nghin cu u thy c mt b m, mt ngi thn hoc bn, thng l ph n, c mt bn sn ph trong sut thi gian chuyn d v . Ti cc nc Chu u, trong 10 nm gn y, ngi ta cho php cc ng chng hoc ngi thn, bn c vo trong phng . C nhiu nghin cu ngha quan trng ca nng x hi vo thi im , chuyn d ngn hn, cc vn can thip trong lc chuyn d thy t hn cc b m c h tr tinh thn ( thi gian chuyn d ngn bng na nhm thc nghim, M ly thai 19% nhm thc nghim, 27% nhm chng), s tr a vo hi sc cp cu cng gim i. Trong x hi c truyn , m vn khng c hun luyn, nhng trong thn xm rt quen vi sn ph ( tng cho m sn ph), nn sn ph thy yn tm trong tay b (tt nhin l ch nhng ca thng). Qua iu tra sn ph cc thnh ph, tr nhng trng hp kh h u cm thy thoi mi hn nu c ti nh h sinh qun, cho php ngi nh cnh, n h sinh tng thm thai cho h, xung quanh c nhng gng mt quen thuc. Nhng h tr n gin t tn km, c th lm c gip cho sn ph qun i cm gic au, rt ngn thi gian chuyn d v . 3.Sau Sau theo kinh nghim ca mt s b m cho thy sau c mt thi k trm nhc nh, mt trng thi u bun sau (Post partum blues). l mt biu hin bnh thng ngn ( 248 gi), xy ra 50 % ph n mi sinh ( 30-80% theo cc tiu chun c chp nhn), xut hin ngay sau , vi mt cao im vo ngy th 3 v th 6, thng c cho l do mt mi sau . Thc cht l mt trng thi bun b, chn nn, mt nhc, l , m m, c sn ph m t mt cch m h v mi chuyn s qua i v u s vo y. Nguyn nhn l do nhng bin i ni tit v tm l: -Sinh l: do nng hoc mn nh estrogen, progesteron, prolactin v cortison qu cao hoc qu thp sau , hoc nng thay i qu nhanh hay khng mnh ging nh cc ri lon tnh kh khi hnh kinh hoc thi k mn kinh. -Tm l:Nhiu tc gi cho thy c mi lin quan ca u bun trm nhc vi nhng s kin gy trm nhc vi nhng s kin gy stress trong cuc sng (Stressful Life Events SLE), c bit gia quan h hn nhn i vi u bun trm nhc sau . Ngi ta tm thy vai tr ca s mt mt trong trm nhc: a con khng ng mong c, d tt bm sinh. ng thi lo lng trc trch nhim mi. Mt s trng hp trng thi u bun trm nhc c th ko di, trm trng hn, lm ti din nhng trm nhc c t trc, hoc do nhng yu t nguy c ( bnh tt, non, d

104

tt, cht chu sinh...) lm tr ngi cho quan h sm m con. U bun trm nhc sau lm nh hng v tc ng ti quan h ny. 4.Quan h sm m con Nhng gi u sau l mt thi k ngi m rt nhy bn bt quan h vi con, thit lp c cu ni (bonding), s gn b m con (attachment) (Anna Freud, Melanie Klein, Sitz Bowlby). Cc iu tra sn ph c tin hnh ti bnh vin BVBMSS H Ni v bnh vin ph sn Hi Phng, cho thy khi ngi ta giao a b mi lt lng cho m n nhn ri mt lc sau t n nm st cnh m, th b m khng cn lo ngh n l trai hay gi na, m u ni ln mt xc ng mi m gn nh chong vng v ln tip xc u tin . C sn ph ni: "Ti mng run ngi ln" hoc "Mng khng t c" Li mt cm gic na khi ln u tin cho b: Nhn thy, s thy con khin ngi m qun i mi au n kh s, tho g ht nhng lo hi v c th a con khng lnh ln( tt nhin nu a tr bnh thng). Sn ph ni : "Ti ht au ngay". S gn b m con gip m con ha mnh vo nhau, quan h tng tc pht trin. Nhiu nghin cu cho thy rng: a tr sinh ra khng ch l mt ng tiu ha m c nhu cu x hi, tr khn ca tr c hnh thnh va do tri gic va do x hi (Lecuyer) b m l ci v bc tm l gip cho tr pht trin nhn thc v cm xc tt p. Mi nhiu lon trong tng tc m con u do: -Kch thch qu mc khng tn trng tn hiu ca tr ( Trnh n, nhm mt, quay mt i..) -Kch thch yu t ni nhng b m trm nhc, c ch. - non, d tt bm sinh. -Chm pht trin thai nhi dn ti thiu tha mn b m so vi a con v km tng tc. -Kh khn thi th u ca m. Mt cch tng qut th ngi ph n trong thi k thai nghn v sinh n phi tri qua mt giai on tu to su sc v tm l v sinh l, mt thi im khng hong, song l mt khng hong : Sn ph vt qua chng ng vi mi lo hi v nhng xung t n tng, ng thi nng lng cng c huy ng tham gia vo qu trnh hnh thnh mt bn sc, mt cn tnh mi, do sn ph phi tri qua qu trnh thch nghi tm l ph thuc nhiu yu t: -Lch s bn thn -Quan h tnh cm vi b m -Thi ca ngi tnh, ngi chng -Cht lng quan h hn nhn -Thi ca i tc nam c ngha quyt nh i vi thch nghi ca sn ph. -Thi ca bn thn i vi a con: mong mun, t chi hay ng -Mi trng gia nh -iu kin kinh t, vn ha, x hi. -Thi ca nhn vin y t. (S nng x hi nm trong 3 yu t cui) 5.Tip cn d phng v tr liu 5.1Tip cn d phng

105

Tip cn d phng mt ri lon l hot ng bn cnh nhng sn ph, nhng em b phi ng u vi ri lon . Lm sao cho kh nng ri nhiu xy ra gim bt, v nu c ri nhiu cng s gii hn hn. D phng 3 cp : -D phng cp 1 tng ng vi nh ngha trn nhm gim t l mi xut hin trong dn c. -D phng cp 2 nhm gim tng s ngi mc, ngn chn v rt ngn thi gian mc. -D phng cp 3 nhm gim nhng bt lc mn tnh, ti pht, hn ch ti a nhng tn ph chc nng do bnh tt. D phng da vo cc ch bo nguy c: -Thi k tin sinh l khuyt tt ca b m, nhng thai nghn trc y khng c theo di, tui b m di 18, tnh cnh c n nht l ct t quan h vi ngi b ca a tr. -Thi k chu sinh l non, lon tm hu sn, thi gian li bnh vin phi ko di v vic a tr vo mt n v chm sc chuyn bit... D thi k no iu kin kinh t x hi thp km cng l mt yu t nguy c trn bnh din pht trin tm l x hi v nhn thc. T chc d phng tng thi k thai nghn nh th no? -Trong thi k thai nghn: nhiu c gng d phng cp 1 nh l: nh k khm thai, trnh cc nhim trng gy tn thng cho h thn kinh trung ng v gic quan ca tr, ngn nga non. i khi nhng tin b trong chn on siu m , bn cnh nhng ng gp v mt y t c th tng s huyn tng ca b m tng lai.Nh trng hp di y do cng tc vin bnh vin ph sn Hi phng k: " Ln ny ti ch ng c thai, chu u l con gi, nn rt mong sinh c mt chu trai. Vo 2 thng cui thai k, i siu m c bit l con gi, ti rt bun chn, khc nhiu, khng thit n. Khi vo ti bun b lo lng. Khi bit chc l ra con gi ti v cng tht vng v rt kh tm. Ti bun chn ti mc khng mun nhn con na. B con ch l ngha v. Ch khng cm thy c cm xc g. Cho b m cm thy ht sc bnh thng, "N i th phi cho b thi". Cn c hp tc nhiu chuyn khoa ( gia cn b y t sn khoa, nhi khoa v tm l cng vi gia nh sn ph) m trung tm l BVBMTE ni khm thai v nng qu trnh thai sn. -Ti nh h sinh: Vic chun b tm l cho cuc sinh n theo Lamaze ( Phng php: khng au) s gip sn ph lm ch c lo hi trc v trong thi gian , trnh c t nht s tng au n do lo hi. Trong vic chun b mi quan h gia sn ph v NHS thc hin vic chun b c mt vai tr quan trng. +Vic cho php cc ng b, ngi thn vo phng gip cho vic nng sn ph c hiu qu. Theo iu tra ca vin BVBMTE v S sinh (1993), t l sn ph mun c chng cnh khi l 78%. Theo Phm bch Nhung bnh vin Ph sn Hi Phng (1994), t l sn ph sinh con so mun c ngi thn bn cnh lc l 80%, sn ph con r l 62%. +Tr s sinh sau sinh c nm ngay vi m hnh thnh sm quan h m con +Nhiu ti liu ca t chc Y T Th Gii khuyn co cho b m, b theo yu cu l iu kin b m tip xc cht ch vi con ngay t nhng ngy u. Vi sn ph sinh con so phi hng dn cho b khi u v ngn, b tt vo, hoc au v nt c g, ng vin b m t tin, khng h thn... -Khi tr v nh: Khi ri nh h sinh v nh sn ph c nhng kh khn c bit. Theo iu tra ti Vin Bo v B m v S sinh: 71% sn ph sau khi ra vin mun m con v nh ring v 65% c chng c th gip hoc lm ch da. Vai tr ngi chng l c bit quan trng t khi thai nghn, cn c pht huy khi v v sau sinh.

106

+B ngoi ca a tr cng l ch da, 23% sn ph sau khi ra vin mun v nh m mt thi gian. -Cn hn ch s ngi xung quanh tr, tr c c may to c nhng quan h tht s. Mt tr c lun thay ngi b, khng nhng lm vo tnh trng mt an ton m cn khng pht trin c nhng quan h su sc.( M.d'Agostino). -Mt li khuyn cui cng l cn gip cc cha m v nhng ngi chm sc tr, h lu ti nhu cu c tip xc ca s sinh v tr b. Nhng nhu cu cng s ng v cng khng km quan trng nh nhu cu n ng, v sinh thn th... thit lp mi quan h sm m con m tnh phong ph ca cc phng tin cng c ngha quan trng hng u. Cht lng tip xc, trao i cng khng km ( nhn, mm ci, vut ve, ni nng..) 5.2.Tr liu Trong cc xu hng tip cn tr liu, nn quan tm ti phng php t vn tr liu v tip cn tr liu phn tm bng li ni +T vn tr liu: T vn tr liu nm trong hot ng lm sng ca nhiu tc gi (L.Kreisler, S.Lebovici. Mazet Php, B.Cramer, Palacio Espana. J.Manzano Thy s) T vn tr liu nhm vo quan h (b) m, con, thng qua tc ng ln cc i tc bng bin i theo hng ci thin quan h sm m con. Qua cc bui tip xc trao i( c khi ch mt i ln) ngi thy c kinh nghim, mt lc no "chp" c nhng li ni, hoc thi ca b m, tng tc m con c ngha v vi mt ci nhn c ngha l gii. Ngi thy i ti dn dt b m t tm ra mnh v con mnh, ng thi t tm ra c cch thch nghi vi con tng tc c hiu qu +Tr liu phn tm bng li ni: F.Dolto nh phn tm php ni ting v tr em v cc mn ca b miu t cch h theo di, nghe hiu ngn ng c th ca b v cch chm cha c hiu qu nhiu ri nhiu tr ch bng li ni. V d: Khi con khc v i, ngi m ni :''i t thi m s cho b ngay y" hoc l:''Hm nay con ng mun nn gt ng, m xin li" "Sao hm nay con khc th nh? hay l do b khch ban ny, m s t va b y l n ngay thi". Nhng li ni lm m du nhanh chng s cng thng ca tr, gip n th dn ly c th cn bng. Bn thn m th th vi con, nhiu lc cng vi i ni lng nng tru. Giao tip vi tr l mt s trng m b m v nhng ngi ln phi t ti qua mt qu trnh tp thch nghi, cho khp vi tr. Lnh hi kh nng i hi khng ch thi gian m c mt cng lao u t tnh cm quan trng. l nhim v kh khn cn nhiu c gng nhng li c n b bng nhiu tnh yu ca tr( M.d'Agostino). 6.Nhng yu t tm l trong chuyn d sm cc nc phng Ty c chng 5%-15% l non v chng chim phn ln t vong tr em. Nhiu nghin cu cho thy nhng s kin trong cuc sng gn vi non. Gunter dng mt bng phng vn so snh din bin ca cuc sng xy ra trong sut c cuc i qu kh ca b m. Ch c nhng din bin gy stress quan trng (Nh mt ngi thn, ly hn, nhng bnh nng ca bn thn hoc ngi thn trong gia nh) l c k trong . nhm non th cc din bin xy ra nhiu hn. Schwatz so snh cc din bin trong thi k mang thai v trong 2 nm ri trc . Nhng ph n non cng thy gp nhiu cc s kin hn. Newton chia nhm non thnh 2 nhm ph: mt l nhm rt sm (trc 33 tun) v nhm sm (33-36 tun). nhng ph n rt sm c nhiu s kin hn so vi

107

nhm sm, nhm ny li c nhiu s kin hn so vi nhm thng. Nhng khc bit ca cc nhm ch yu l do cc s kin din ra trong tun l cui cng ca k thai. William li thy rng 1/3 s ph n non li c vn y hc nh nhim c thai v rau tin o chng hn. Tm li, c nhiu cng trnh nghin cu, mc du cn thiu st, song phn ln cc pht hin gi ra rng stress mn tnh hoc stress lp i lp li ( i lp vi stress cp tnh) gp phn gy non.

II. TM L BNH NHN NGOI KHOA

1.c im tm l bnh nhn ngoi khoa Bnh ngoi khoa c bit l bnh cn can thip phu thut thng c nh hng ln n tm l bnh nhn v ngi nh bnh nhn, bnh nhn v ngi nh thng rt lo lng: M c nguy him khng , ai m, sau m c lnh bnh khng, c li di chng, bin chng, tn ph khng...V vy vai tr ca thy thuc, iu dng khoa ngoi l ht sc quan trng, ty theo trng hp bnh nhn c tc ng tm l thch hp 2.Tc ng tm l i vi bnh nhn ngoi khoa -.i vi bnh nhn tnh to mc bnh ngoi khoa cn can thip phu thut thy thuc phi chun b t tng tht chu o v bnh nhn thng s au n, v lo s kt qu ca cuc m tt hay khng. -.i vi bnh nhn c loi thn kinh cn bng mnh, ng vin gii thch lm cho h an tm -.i vi bnh nhn thn kinh khng cn bng hoc yu th vic chun b tht chu o trc m l rt quan trng ngoi ng vin gii thch cn phi nng cao th trng iu tr an thn...Kinh nghim bnh vin Macarop Ucrain Lin x ngi ta c nhng bnh nhn c m kt qu tt n ni chuyn vi bnh nhn mi, bn thn thy thuc mi bnh nhn n gii thch phn tch bnh tt, gii thiu v s cn thit phi m , khi m c tin m , thuc t bnh nhn khng thy au n l g. -.i vi bnh nhn b bnh cp tnh ang au qun qui phi m cp cu mi cu sng c bnh nhn , tuy vy bnh nhn vn rt s m, thy thuc phi phn tch tht t m bnh nhn thy s nguy him ca bnh tt ang e da tnh mng. Trong khi m phi m bo m su bnh nhn khng b au n. Trong giai on hu phu, bnh nhn cn c chm sc iu dng c bit. 3.Tc ng tm l i vi ngi nh bnh nhn i vi thn nhn bnh nhn cng cn c chun b t tng y , khng c hong ht, khc lc trc mt bnh nhn, iu lm cho bnh nhn d suy din cho l nguy him n tnh mng nhng thy thuc v ngi nh khng ni cho bnh nhn. Kinh nghim v trn nghin cu khoa hc cho thy bnh nhn c chun b tinh thn chu o th chu ng cuc phu thut tt hn, s hi th t l t vong cao ln do s hi, chn ng tinh thn. Cu hi nh gi: 1. Tm l sn ph 2.T chc d phng cc ri lon tm l sn ph trong thi k mang thai, ti nh h sinh v sau sinh? 3. Tm l bnh nhn ngoi khoa

108

KHI NIM, NGUN GC, BN CHT CHC NNG CA O C HC

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c cc khi nim v o c. 2. Trnh by c cc im c bn ca cc dng o c

I. KHI NIM V O C X HI
o c l mt hnh thi thc x hi, l tng hp nhng nguyn tc, chun mc ca x hi, nh con ngi t gic iu chnh hnh vi ca mnh sao cho ph hp vi li ch, hnh phc ca con ngi, v s tin b ca x hi trong mi quan h gia con ngi vi con ngi, gia c nhn v x hi. Quan nim o c hon ton khc nhau khi x hi c giai cp, c u tranh giai cp, quan im duy vt lch s v o c ca ch ngha Mc i lp hon ton vi ch ngha duy tm v tn gio. Cng quan im, nhng gc khc nhau ca i sng, cch nhn nhn o c cng khc nhau. Quan nim o c theo l lun duy vt lch s: o c l nhng hnh thi thc x hi, xut hin sm nht trong lch s loi ngi. o c l tng hp nhng quan nim v thin, c, trung thc, gi di, ng khen, ang ch, ... cng vi nhng quy tc ph hp vi nhng quan nim , nhm iu chnh hnh vi ca con ngi i vi x hi, i vi giai cp, i vi ng v i vi ngi khc. Quan nim ph thng: o c l nhng php tc, cn c vo ch kinh t, ch chnh tr m t ra, quy nh quan h gia ngi vi ngi, gia c nhn v x hi ct bo v ch kinh t, ch x hi. Quan nim ca Duberstin v Linchevski: o c l hnh thi ca s nhn thc x hi, l tt c nhng nguyn tc, nhng quy nh, tiu chun m mi ngi tun theo trong hnh vi ca mnh. o c x hi c chc nng gio dc, iu chnh v nhn thc. T nhn thc v cc quy lut, bn cht, khi nim o c nhn thc li o c ca mnh. o c ch xut hin ni no c mi quan h (quan h gia c nhn-c nhn, c nhn-tp th,...), hnh vi iu chnh cc mi quan h lun t gic, mi quan h ca o c l mi quan h gia ch quan v khch quan ca con ngi nhng o c bn thn c ngha nhn sinh quan. cng chnh l quy lut ca o c v ni dung ca o c do tn ti x hi quyt nh. Bn cht ca o c x hi l mt hnh thi c bit ca thc x hi, l s iu chnh mi quan h x hi, l bin php gii quyt v khc phc cc mu thun x hi lm cho x hi pht trin, tin b. II. CC DNG O C X HI

109

1. o c x hi cng x nguyn thy Hnh thi kinh t x hi cng x nguyn thy l hnh thi kinh t x hi u tin ca loi ngi. thc x hi bt u xut hin t thc by n n thun tin ti thc x hi nguyn thy. Thng qua lao ng, ngn ng , con ngi biu l c nhng mi quan h tnh cm gia c nhn v cng ng. ch th tc, thc o c gn vi cuc sng tinh thn t tin l tn gio nguyn thy, sinh ra t cc biu tng mng mui, ti tm ca con ngi vi thin nhin, h tm vt t (t tem) th cng, o c th hin di kinh nghim, truyn thng, phong tc tp qun v cc iu cm k. Ch cng x nguyn thy thc c th ng nht vi thc tp th (ha tan lao ng v li ch c nhn vo tp th). Li ch ca cng ng th tc do lao ng tp th quy nh, l nhn t c bn to ra o c nguyn thy. Vy thc cht o c cng x nguyn thy l s phn nh thc cht quan h li ch gia c nhn v tp th - li ch ng nht. Du hiu ca o c nguyn thy cha tr thnh quan h ring bit, ch nh n gin, biu hin bng tnh cm truyn thng th tc, nn tng ca o c cng x nguyn thy chnh l s hp tc v cng bng. o c ng ngha ch xut hin v tn ti trong x hi c u tranh giai cp, nh vy o c xut hin cng x nguyn thy ch trng thi m. Nhng du hiu ca o c hin thc v thc o c x hi l qu trnh lao ng tp th dn dn tr thnh cc chun mc o c x hi. Nhng du hiu c tc dng cho n by gi (tnh cm, nn tng ca o c x hi, o c th tc). 2. o c x hi chim hu n l (CHNL) X hi CHNL l x hi bt u xut hin giai cp, c u tranh giai cp, nhng quan nim o c khng ng nht v mu thun, chc nng u tin ca o c chnh l bin php khc phc mu thun giai cp nhm bp ch ca giai cp b tr (n l) bo v quyn li giai cp thng tr (ch n). Sn xut CHNL l c s ca o c CHNL. - o c x hi CHNL c tnh cht i khng. - Quan im o c CHNL c hiu trng kht vi l lun, tp tc, quy tc v ch t tin (Logos: theo Hraclit l quy lut v tr, l chun mc o c). - Quan nim phm hnh l mt cuc u tranh cho phm gi, v vy m xut hin lng nhn o. Platon chia cng dn theo ba c tnh: c tnh thng minh thuc loi ngi trit gia, c tnh dng cm thuc v cc th lnh, c tnh n ha thuc v tng lp cng dn t do. Cn n l khng c xp l cng dn, l giai cp ng o trong x hi CHNL khng c bo v v mt lut php cng nh quan nim o c. u tranh cho s bnh ng, t do l nguyn tc o c cao nht ca cc nh t tng tin b, phm hnh gip con ngi vn ti hon thin tnh cch, l o c. Tuy nhin cc quan nim tin b u khng c ch ng cho giai cp n l! 3. o c x hi phong kin (PK) X hi phong kin tn ti ng thi nhiu kiu o c: o c ca chnh giai cp phong kin (a ch, qu tc, quan li thng tr), o c ca giai cp nng dn v nhng ngi lao ng. T tng quyn uy tr thnh nguyn l o c, t x hi di s iu khin ca giai cp phong kin thng tr. Quyn uy l ch ca giai cp PK, p t bt buc mi tng lp nhn dn phi phc tng v iu kin Quyn uy ly s phc tng lm tin - Englels v vy o c phong kin l nhng tiu chun, chun mc h khc i vi nng dn v nhn dn lao ng.

110

Lch s t tng o c ca nhn dn Vit Nam qua u tranh vi giai cp thng tr v ngoi xm hnh thnh tng bc, lc u l theo t tng Pht gio, tin ti theo t tng Nho gio, Lo gio, ri tam gio ng nguyn v cui cng l Nho gio c tn, tr thnh t tng o c thng tr x hi Vit Nam. Ni dung c bn ca o c phong kin l Tr, Nhn, Dng. Quan nim Khng T cho rng: o l mi quan h ng lun (1. qun thn, 2. ph t, 3. phu th, 4. Huynh , 5. bng hu, trong 1, 2, 3, l tam cng). Ngi c c (c tr, nhn, dng) s gii quyt tt cc mi quan h ng lun, c bit l tam cng. Ni dung o c phong kin t tr,nhn, dng sau ny thnh: Nhn, l, ngha, tr, tn,...Ch phong kin rt coi trng rn luyn l. L l ton b quy tc ln nh trong i sng, l yu cu hng ngy ca trt t l gio phong kin bt mi ngi phi tun theo. V vy nng dn, nhn dn lao ng,... lun b ch p, s xung t t tng o c phong kin vi nhn dn lun xy ra trong cc mi quan h tam cng, ng thng. Ngha trung qun khng c ngha l s m qung vi tn vua tn bo, xm lc (vua coi b ti nh chn tay th b ti coi vua nh rut tht; vua coi b ti nh ch nga th b ti coi vua nh ngi dng; vua coi b ti nh c rc th b ti coi vua nh cu th)... Lch s t tng o c ca nhn dn Vit Nam cng th: Khi vua l ngi ht lng v dn v nc th nhn dn trung vi vua l trung vi nc: L Lai liu mnh cu cha; D Tng v Yt Kiu qun mnh cu Trn Hng o; hng vn qun Ty Sn xng ln trc u voi bo v ch; nhng khi vua cha thi nt th nhn dn vng ln chng li. 4. o c trong x hi t bn Ch ngha t bn lm cho lc lng sn xut pht trin, trnh x hi ha cao, sn xut tp trung, nng sut lao ng c hiu qu r rt,... l mt tch cc, nhng chnh giai cp t sn li cho x hi nhiu hiu qu tiu cc v o c. ng v mt lch s pht trin th ch ngha t bn vi ch ngha c nhn t sn ng vai tr tch cc trong bui bnh minh ca n th qu trnh tch ly t bn chnh l bc suy i v o c, bng s bc lt gi tr thng d mt cch tn bo i vi giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Chnh giai cp t sn to nn mt lp ngi kin cng i trng vi ch ngha t bn l lc lng x hi tin b trong cng nhn, nhn dn lao ng, c t tng o c i lp vi o c t bn. Tuy nhin cc nc t bn ch ngha pht trin, o c x hi ca giai cp t sn vi ch ngha c nhn v k thng tr l ch yu, c nh nc v php lut t bn bo v, ngc li o c v sn, o c ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng khng c nh nc v lut php bo v. Phng thc sn xut t bn ch ngha vi quy lut gi tr ca n lm cho o c t bnch ngha l thuc vo ng tin. ng tin c th thc y x hi t bn pht trin nhng ng thi cng tr thnh uy lc mnh m c th kch thch mi ng c, mi dc vng thp km v hn h nht. V vy c s o c ch ngha t bn l ch ngha c nhn T sn v k, quyn s hu t nhn v t liu sn xut l bt kh xm phm, xm phm quyn s hu t nhn l ph v nguyn tc o c. Cnh tranh ca ch ngha t bn lm cho sn xut pht trin nhng th on ph bin ca n ngy cng gay gt, c lit, trng trn c khi mang tnh cht bo lc,... tr thnh nhn t e da c s o c nhn cch. Tnh gi di bn trong c che y bi hnh thc quan h ho nhong bn ngoi, ging cao ngn c ch ngha c nhn t sn chnh l ngy to mt nn dn ch t sn, ngy

111

to mt ch ngha thc dng t do tuyt i,... sn sinh ra nhng lp ngi hng th khoi lc trn s au kh ca ngi khc, v trch nhim vi x hi... Khoa hc k thut v cng ngh pht trin vi nhng thnh tu k diu to iu kin cho loi ngi xy dng mt th gii vn minh tin b, bnh ng, hu ngh, khng c chin tranh, i ngho vi mt nn o c tin tin nhn vn,...nhng mt khc cng cha ng nguy c cc th lc en ti, phn ng chng li con ngi, gy xung t sc tc a nhn loi tr thnh nn nhn ca nhng cht chc au thng ngy cng tinh vi v c c hn. Tm li. o c t bn ch ngha khng phi l hnh thi thc x hi thun nht m gm nhiu ni dung o c ca giai cp t sn, ca cng nhn ca nhiu lc lng tin b khc. Cc kiu o c o an xen nhau, u tranh vi nhau m rng cho kh nng pht trin o c tng lai l o c x hi ch ngha. 5. o c trong x hi x hi ch ngha o c x hi ch ngha xut hin v hnh thnh trong lng t bn ch ngha, quan nim o c x hi ch ngha i lp vi t bn ch ngha. cc nc x hi ch ngha bn cnh vic hnh thnh mt h x hi ch ngha l giai on thp ca o c cng sn ch ngha va thot khi o c t bn ch ngha v vn cn tn d ca o c phi x hi ch ngha khc. 5.1.o c XHCN c cc c im - o c XHCN l nn o c tin b nht trong qu trnh pht trin ca lch s x hi loi ngi: + Qu trnh pht trin i ln ca cch mng l qu trnh ngi lao ng c gii phng v lm ch v kinh t, x hi. V th o c XHCN c biu hin bng qu trnh gii phng XH, gii phng con ngi. + XHCN tn ti nhiu thnh phn kinh t do nh nc iu hnh di s lnh o ca ng cng sn, lm cho nhn dn lao ng thc s lm ch t nc. L nn tng o c thng nht gia l tng ca dn tc v l tng thi i, con ngi pht huy lao ng sng to phc v cho tin b x hi v mc tiu con ngi. + S tin b o c XHCN ch phm vi ng dng lun l khng ngng m rng, thm nhp vo mi lnh vc i sng. - o c XHCN l nn o c c gi tr ph bin v nhn o: Cc x hi c, o c tr thnh phng tin, cng c giai cp thng tr n p bc lt nhn dn lao ng. Di ch XHCN, khi giai cp cng nhn i din cho li ch ca nhn dn lao ng nm c chnh quyn th li ch ca ngi lao ng v ton x hi thng nht vi nh nc. Nh nc XHCN l nh nc ca dn, do dn v v dn, l iu kin thun li mi gi tr o c, mi phm cht cao p ca nhn dn, ca dn tc pht huy. x hi c, mi gi tr sng to ca nhn dn lao ng hoc khng c bit n, hoc b vi dp, trong XHCN ngi lao ng c tham gia v pht huy sng to, gi tr mi ngy cng nhiu, cng ng o, nhn dn lao ng va l ch th, va l ng lc, va l mc tiu sng to mi gi tr tinh thn vn ha. 5.2.Nguyn tc o c XHCN Do c im trn m o c XHCN c cc nguyn tc c bn: - Lng trung thnh vi l tng XHCN l nguyn tc o c cao c: l x hi con ngi c gii phng, c hon thin, c pht huy mi tim nng sng to c nhn ngi lao ng. Lng trung thnh vi ch ngha yu nc: Trong tnh yu nc ca nhn dn lao ng hm cha l tng gii phng con ngi, gii phng x hi. Ch ngha yu nc chn chnh chng li ch ngha dn tc hp hi, ch ngha phn bit chng tc v thng nht vi tnh cm quc t.

112

- Lao ng sng to nhm cng hin ngy cng nhiu cho x hi l nguyn tc o c: Lao ng t gic mong cng hin cho x hi t hon thin mnh tr thnh nhu cu thi thc ca x hi /v c nhn. o c cng dn ( H ch Minh ton tp ) : - Tun theo php lut - Tun theo k lut lao ng - Gi gn trt t chung - Np thu ng k ng s xy dng li ch chung - Hng hi tham gia cng vic chung - Bo v ti sn cng cng - Bo v t quc

III. O C NGH NGHIP (DONTOLOGIC)

o c ngh nghip l mt b phn ca o c x hi, l o c c th trong o c chung ca x hi. o c ngh nghip xut hin l tn gi khoa hc v cch s dng ngh nghip ca con ngi (Don: bn phn cn phi lm, logos: hc thuyt - Dontologic c nh trit hc Anh Bentam s dng c ngha l ngha v lun, o c ngh nghip). o c ngh nghip l nhng yu cu o c c bit, c lin quan n vic tin hnh mt hot ng ngh nghip no . L tng hp ca cc quy tc, cc nguyn tc chun mc ca 1 lnh vc ngh nghip trong i sng, nh m mi thnh vin ca lnh vc ngh nghip t gic iu chnh hnh vi ca mnh cho ph hp vi li ch v s tin b ca n trong mi quan h gia c nhn vi c nhn, c nhn vi tp th vi x hi,... Tun theo cc tiu chun o c ngh nghip s to iu kin cho vic nng cao cht lng lao ng trong lnh vc ngh nghip. Phm cht o c c nhn trong x hi u c nt chung, nhng o c trong lnh vc ngh nghip c nhng c th v yu cu ring bit. Thy thuc phi c lng trc n Thy gio phi l ngi m phm Nh bo phi trung thc Nh chnh tr phi c lng nhn hu c bit vi nhn dn....

113

CC PHM TR C BN CA O C HC
Mc tiu hc tp 1. Trnh by v vn dng c ni dung v ngha ca cc cp phm tr o c.

I. PHM TR O C
1. Khi nim Phm tr l nhng khi nim chung nht, phn nh nhng c tnh c bn, nhng phng tin v mi quan h ph bin nht ca hin tng trong i sng thc t Cc phm tr o c cng ging nh cc phm tr ca khoa hc khc v tnh khi qut, tnh ph bin v cc mi lin h xc nh vi nhau theo nhng quy lut nht nh. Bn cnh , phm tr o c c mt c im c tnh ring bit. 2. Cc c im ca phm tr o c 2.1. Cc phm tr o c ngoi vic thng bo nhng ni dung, cn biu hin thi ca con ngi v s nh gi (phm tr o c phn nh ni dung khch quan nh cc phm tr khc, nhng phn nh khng bng phng, mang yu t cm xc, c ngha nhn sinh quan). 2.2. Cc phm tr o c thng c tnh phn cc, phm tr o c quan tm n min gii hn r rng ca thang gi tr, khng bn n cc gi tr trung gian. 3.1. Thin v c - Thin: Thin l ci tch cc, ci tin b, ci c ch, ph hp vi lch s, ci thin l ci o c. - c: L ci tiu cc, ci lc hu, ci c hi, khng ph hp vi lch s, ci c l ci phi o c. - Cc quan nim v thin v c: Quan nim trc Mc: Nhng quan nim trc Mc c khuynh hng quy ci thin v ci c vo bn cht vn c ca con ngi m khng hiu bn cht x hi v tnh lch s ca ci thin v c. + Bn cht con ngi l thin (Mnh T) + Bn cht con ngi l c (Tun T) + Con ngi hng ti ci thin (Platon) Quan nim ca o c hc Mc-Lnin: Mc quan nim thin v c c tnh lch s x hi v quan h cht ch vi tnh giai cp. thc ca con ngi v ci thin v ci c l kt qu phn nh nhng iu kin kinh t x hi ca thi i v ph thuc vo v tr ca giai cp. - Quan nim v thin: + Thin l ci tt p, l li ch ca con ngi ph hp vi tin b x hi. Theo , thin trc ht l s gii phng con ngi khi p bc bc lt, khi mi ni kh au do s bc lt em li. + L ci thin hin thc ch khng phi ch l c mun nh nhng quan nim trc , ci thin gn vi s u tranh cho hnh phc con ngi. + Ci thin bn thn c s sng to v cha ng chn l, ci thin khng ch trong thc t tng m phi c th hin trong hnh ng. - Quan nim v ci c:

114

+ Ci c l ci ang gh tm, cn gt b ra khi i sng x hi (tuy nhin ni dung ca n v mt i lp n mang tnh lch s khng phi vnh vin). + Ci c l ci gy nn ni au kh bt hnh cho con ngi. Cng vi nhng bin i lch s, theo chiu hng tin b, th ci bnh thng ca thi i ny c th tr thnh ci c ca thi i sau (cn ci thin c th tr thnh bnh thng). + Con ngi phn u gt b ni au kh cng xem l s chin u chng ci c. Ci thin ci c l s thng nht gia mc ch v kt qu, gia ng c v phng tin. Gia mc ch v kt qu khng bao gi cng ng nht. V vy trong nh gi, cn coi trng ng c. Mt hnh ng c mc ch tt, nhng kt qu khng tt, chng ta khng coi l c, nhng nu xut pht t mc ch xu xa, th d kt qu c tt cng vn coi l c, bi l ci tt khng ph thuc vo ch th hnh ng m do nhng ngu nhin bn ngoi khc chi phi. Gia ng c v phng tin cng vy. Nu phng tin bao hm ng c th mc ch thin khng th dng cc phng tin tn c. Tuy nhin iu khng hon ton loi b vic thc hin nhng mc tiu thin, nhng i hi phi vt qua kh khn vt v k c ni au kh n vi ci thin. Ch hon thin ca con ngi khng phi l quyn lc, ch hon thin ca con ngi chnh l lng phc thin ca mnh (Tago). 3.2. Ngha v v lng tm - Ngha v: Ngha v c hiu nh l mt tt yu ca nhim v m c nhn y c thc hin trc x hi, l s phc tng li ch x hi, l mnh lnh t bn ngoi. + Quan nim trc Mc cho rng ngha v l ng lc thc y hot ng ca con ngi (Democrit). Democrit l ngi u tin a phm tr ngha v vo o c hc. Cc tn gio th cho ngha v l thc trch nhim ca con ngi trc thng . Kant l ngi c nhiu cng trnh nghin cu v ngha v, cho rng ngha v l ci hon hon khng nhn thc c, ng xem ngha v nh mnh lnh tuyt i m con ngi phi tun theo. + Quan nim ca o c hc Mac-Lnin cho rng: ngha v l trch nhim ca con ngi trc li ch chung ca x hi (giai cp, dn tc) v ngi khc. L thc v ci cn phi lm v mong mun c lm v li ch chung ca x hi. Ni dung ca vic thc hin ngha v o c: * Thc hin hon ton t gic. * Hnh ng phi ph hp vi tiu chun tin b x hi, c sng to ra gi tr cao p. *Hnh ng hon ton t do, khng b rng buc bi li ch vt cht v li ch c nhn no,... Gio dc thc ngha v o c l mt qu trnh lu di, tng bc. Ngun gc ca thc ngha v l lng bit n i vi x hi, l thc trch nhim trong vic bo v nhng li ch x hi, l tnh cm yu thng on kt gia con ngi v con ngi. - Lng tm: Lng tm l mt t do bn trong ca ngha v, l thc t gic hnh ng ca c nhn theo mnh lnh t bn trong, theo mt nim tin, theo mt nh hng m c nhn la chn. Lng tm l c trng ca i sng o c, nh c lng tm m con ngi t iu chnh hnh vi ca mnh. + Quan nim trc Mc: Trc Mc ngi ta quan nim lng tm l s mch bo ca thng (Platon) l s xu h ca con ngi trc ht l vi bn thn mnh (Dmocrit). + Quan nim ca o c Mc-Lnin cho rng: Lng tm l cm gic hay l thc trch nhim o c ca con ngi i vi hnh vi ca mnh, l s t nh gi v phn x nhng hnh vi ca mnh trong mi quan h gia con ngi

115

vi con ngi, gia con ngi vi x hi. Ngun gc ca lng tm l s nhn thc v ngha v o c ca mnh. N xut pht t hot ng x hi theo cc bc: * thc v ci cn phi ln v s b trng pht. * thc v ci cn phi lm v xu h trc ngi khc. * thc v ci cn phi lm v s xu h trc bn thn. Cm gic t xu h l bc u ca lng tm. Xu h trc mi ngi l tnh cm tt, nhng xu h trc bn thn mnh li cn tt hn nhiu (Tonstoi) Lng tm biu hin hai trng thi: * Trng thi ph nh: l s cn rt ca lng tm, gip con ngi t phn xt hnh vi sai tri ca mnh, gip con ngi thc tnh, hi ci v tm cch khc phc li lm. *Trng thi khng nh: l trng thi lm cho lng tm thanh thn, nng cao tnh tch c ca con ngi, tin tng vo hot ng ca mnh. Trng thi lng tm lun gi vai tr nh hng gip con ngi un nn nhng sai tri v l ng lc thc y hnh ng ng n. 3.3. Hnh phc v l sng - Hnh phc: Hnh phc l mc ch, l l tng ti cao cho mi cuc sng c ngha. Hnh phc l mi quan tm ln ca moi thi i, bi l quan nim ca con ngi v hnh phc quyt nh thi sng, quyt nh ton b hot ng ca con ngi. + Quan nim trc Mc v hnh phc thng nhn mnh n cc yu t tinh thn, cc quan im t sn c khuynh hng cho ni dung hnh phc l s tha mn nhng nhu cu vt cht c nhn. Aristt nhn mnh hnh phc l cuc sng tr tu. Dmocrit: Tr tu ch ng au kh Phbach: Tr tu l hnh phc Hghen: Hnh phc ch c ngi giu, ngi ngho v lao ng khng c hnh phc. + Quan nim o c Mc-Lnin cho rng hnh phc ch thc l s tha mn cao nht nhng nhu cu o c x hi. L yu t tm l cm xc mt cch t gic cc nhu cu o c cao c (tnh yu, tnh bn, gia nh, kht vng p gii phng con ngi,...) t hnh phc trong mi quan h lch s c th va c mt ch quan va c mt khch quan. Mt khch quan ca hnh phc l nhu cu pht trin x hi, mt ch quan l nhng n lc c gng v iu kin pht trin ca c nhn. S thng nht ch quan v khch quan trong thc t to nn hnh phc cho con ngi. Con ngi cng c nhng c gng vt bc, n lc cao thc hin cc nhu cu x hi th h cng c iu kin to nn hnh phc cho mnh. Hnh phc c nhn c lp vi ch ngha c nhn.Ch ngha c nhn khng gip con ngi vn ti hnh phc ch thc m ngc li, lun e da con ngi ti bt hnh au kh. Hnh phc ca mnh c th l bt hnh cho ngi khc. - L sng ( ngha cuc sng) : L sng em li c s trit l cho vn hnh phc n ch cho ta thy th no l hnh phc chn chnh, hnh phc l tng. + Quan nim trc Mc v l sng: Trc Mc c nhiu trng phi v l sng. *Trng phi hnh phc lun cho rng: l sng ca con ngi l tm cho mnh hnh phc trong s giu c, quyn th, danh vng, sc khe v s thanh thn.

116

*Trng phi ngha v lun cho rng l sng ca con ngi l tm nim vui trong vic thc hin ngha v ca mnh trc x hi. + Quan nim o c ca Mc-Lnin cho rng: L sng l s thng nht gia ngha v v hnh phc. Trong qu trnh hot ng, con ngi thc hin ngha v ca mnh trc x hi, s thc hin ngha v lm cho con ngi pht trin, hon thin. Ngc li, x hi cng tt p cng to cho con ngi nhng iu kin vt cht phong ph... nh vy l sng l s n lc, ch quan t hon thin o c ca mnh, l s cng hin ca mnh cho x hi, em li hnh phc cho x hi v cho chnh mnh. L sng v vy em li c s trit hc cho hnh phc, ngi c hnh phc nht l ngi em li hnh phc cho ngi khc, cho x hi trong c mnh. L sng chnh l ngha cuc sng mang ngha x hi, mang ngha u tranh. Hnh phc l u tranh (Mc). - Ngi c l sng cha m phi c l sng ng n mi thc y hot ng tch cc. Ngi c cng hin cho x hi cng ln th ngha cuc sng cng cao p. - L sng l nn tng ca l tng, sng c l tng sng mi c ng lc vt qua kh khn nguy him, vn ln nh cao ca c ti.

117

I CNG V O C Y HC V O C NGI THY THUC VIT NAM

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c o c y hc v li th Hyppocrat. 2. Trnh by c o c y hc qua cc thi k 3. Trnh by cc s kin chnh trong lch s o c y hc Vit Nam.

I. O C Y HC (DONTOLOGIE MDICAL)
- o c y hc l mt b phn ca o c ngh nghip, l yu cu c bit c lin quan n vic tin hnh cc hot ng nhm em li sc khe cho con ngi. - L cc quy tc, nguyn tc chun mc ca ngnh y t, nh m mi thnh vin y t (t h l n b trng,..) phi t gic iu chnh hnh vi ca mnh sao cho ph hp vi li ch v tin b ca ngnh y t. - L khoa hc v l lun, phm cch ca ngi cn b y t v bn cht giai cp ca vn y. L hc thuyt v ngha v ngi thy thuc v c trch nhim cng dn ca ngi y, khng nhng trn bnh nhn, trn ng nghip m c ton th nhn dn. - Nhng quan h ring bit, c bn ni ln tnh cht lun l ca o c y hc l: Quan h gia thy thuc vi bnh nhn Quan h gia thy thuc vi cng vic Quan h gia thy thuc vi khoa hc Quan h gia thy thuc vi ng nghip - Lnh vc ngh nghip ca ngnh y c hai phm vi nguyn tc chun mc: lut php hnh ngh y t, v tiu chun o c ngi thy thuc. Lut php v o c c mi quan h hu c khng kht, lut php b vi phm th bu khng kh o c b thoi ha. Ngi thy thuc s b tc danh hiu cao qu ca mnh nu xm phm lut php nh hng n sc khe v tnh mng con ngi, ngi thy thuc s b lng tm dy v dn vt au kh v cha ht lng v ngh nghip v hnh phc ca ngi bnh. Hng trm cuc i c cu sng khng lm du i nim cay ng ca mt tn tht (Cuprianob)... o c hnh thnh v pht trin cng vi s pht trin ca x hi loi ngi. Thng qua s pht trin ca cc hnh thi kinh t x hi, ni dung o c c hnh thnh v pht trin t n gin n phc tp v phong ph. o c y hc cng vy, o c y hc hnh thnh v pht trin cng vi lch s y hc. Nhiu nh t tng v i c nhiu cng trnh nghin cu v o c, tuy nhin nghin cu v o c y hc cn cha nhiu. Cc nghin cu v o c y hc hu ht l do cc nh t tng cc trit gia v mt phn rt t l ca cc thy thuc tin hnh. Chng ta ghi nhn nhng nt lch s o c c bn v y hc bt u t thi k o c x hi pht trin. T thi k chim hu n l, l thi k m o c xut hin v tn ti thng qua u tranh giai cp, cn trc , x hi cng x nguyn thy mi ch l trng thi m ca o c, tuy nhin li nhiu du hiu c tc dng cho ti ngy nay.

II. THI K CHIM HU N L (CHNL)

(T 4000 nm trc cng nguyn n 500 nm sau cng nguyn) 1. Thi k Sumerien Babilon

118

Cng vi s xut hin nn y hc c lng h, 3000 nm trc cng nguyn, b tc Sumerien c v vua l Hamourabi, (vua ca b tc) t ra b lut ly tn Hamourabi. B lut Hamourabi c quy nh tiu chun hnh ngh y mt cch n gin: Ngi thy thuc c ly tin khm v cha bnh (10 ng tin nu l ngi ch n, 2 ng tin nu ngi bnh l n l- n l do ch n tr). 2. Thi Trung hoa c i - Thn nng 3000 nm trc cng nguyn th trn bn thn cc cy c tm v xc nh cc cy thuc v cc phng php cha bnh (ti liu bn tho cng mc). - C nhiu sch ni v thin nhin v cuc sng, trong mt cun sch cng tn quy nh r nguyn l hnh ngh c bn ca thy thuc, v yu cu thy thuc phi c o c, thy thuc phi bit khuyn bnh nhn t cha bnh, hy bit gi gn tri tim trong lng ngc. - Thy thuc Hoa thi Chin quc (TKII trc cng nguyn) nu cao o c ht lng v ngi bnh. L danh y cao o c trong lc hnh ngh, bit php tm l tr liu, bit dng kh cng cha bnh, l ngi tm ra thuc m v s dng n nh l mt phng php nhn o. Khuyn mi ngi gi gn sc khe: Y hc khng cu ta khi cht nhng gip ta sng lu. 3. Thi n c i C nhiu sch ni v o c y hc, cun i sng ni ln tiu chun ngi thy thuc: t ngnh y phi l ngi nh th no? + p c hnh thc: L ngi o mo, i mt, ming, mi p, ct sng thng, li thon, rng v mi u. + Xut thn t mt giai cp quyn qu hoc t mt gia nh thy thuc. + T cht v tnh cm: c ging ni thanh thot, tnh tnh cng ngh, thng minh, khng v li, c l tr, khim tn, thng ngi, khng khuyt tt, c kh nng v l thuyt v thc hnh. Ai c tiu chun y th hy lm ngh thy thuc. - Kinh Veda Harak nu cch la chn, o to v c im thy thuc: + Chn lc ngi hc ngnh y phi t 16 tui tr ln, c phm cht, c th lc, c mc ch tt v phi xut thn t mt gia nh tt. + Khi nhp hc, phi c cam kt hy sinh c cuc i cu cha bnh nhn, khng c ng n ca ci ca h, khng c lm pht lng h. + C quyn c vo nh bnh nhn vi mc ch trong sng v cha bnh v c cch x th ng hong. + Tiu chun hnh kim ca thy thuc: 1. Lng trc n 2. S nim n 3. Nhn ni, ch ng, bnh tnh, lc quan hy vng i vi bnh nhn thy thuc l cha i vi ngi ang bnh phc thy thuc l ngi bo v i vi ngi khe thy thuc l bn - Kinh Veda Bachatta yu cu thy thuc v bnh nhn phi c o c v nim tin: + Thy thuc phi c lng nhn o, lng nhn o phi tr thnh mt tn gio i vi thy thuc. + Bnh nhn phi tin tng thy thuc, bnh nhn c quyn nghi ng ngi khc v c b con rut tht ca mnh nhng khng c nghi ng thy thuc.

119

+ i vi bnh nhn cp cu sp cht thy thuc phi ht lng cu cha ti cng, cu bnh khn trng nh cu ha. - Nn y hc Brama nu nhng chun mc: + Thy thuc phi mc qun o trng, thm tho, mng tay phi ct cn thn v sch s. + Thy thuc khi ra ng phi lun mang v gy. + Trnh ci a vi ph n + C lng trc n v nhn hu + Khm bnh k, ng hn, gi b mt. 4. Thi Hy lp c i Thi k Hy lp c i ch xy dng o c thy thuc trn c s nhng mi quan h gia ngi v ngi. Cng vi La m c i, Hy lp c i c nhiu nh t tng ln, hc gi ln tm n o c hc. Aristot cho rng ch c con ngi mi c kh nng thu nhn mt cch nhy cm nhng khi nim v tt, xu, cng bng, bt cng v nhn mnh: Con ngi khng c ci gc o c th ch l mt con vt xu xa v mi r nht, mt con vt thp hn vi bn nng sinh vt v hng th ca n. Ngi ta cao phm cht con ngi c tr thc cao, o c trong sng, lng nhn o, tinh thn dng cm nh l mt l tng, l mc tiu gio dc thanh nin. Li th khi nhp mn v ra trng xut pht t mc ch hnh ngh: + Khi nhp mn phi nghe li hun th trc bn th: phi sng trong sch, khng c c nhng ham mun qu , nh s hn th, dm , ghen t, t kiu, th bo, tham lam xo quyt,... m phi sng khim tn, cn c, yu i, t b c thc n c tht,... + Li th ra trng ca phi Asclpiat l nhng chun mc, nguyn tc hnh ngh, o c ca thy thuc: Ti xin th rng, trc v gio th l Apollon, Esculape, Hygie, v Panace, trc tt c thn linh nam n, xi cc v chng kin cho l, ti s em ht kh nng, sc lc v tr tu thc hin li th nay ca ti v ha vit trn giy ny, i vi thy dy ti ngh thut, ti knh trng nh cha m v chia s vi thy mi phng tin sinh sng v chm lo mi nhu cu ca thy; i vi con ca thy ti xem nh anh ch em rut v h mun theo ngh ny ti s truyn th li khng ly tin v khng mc c trc. Nhng n thuc v mi hc thuyt cn li, ti s truyn li cho con ti, con ca thy ti v cho hc tr ca ti, vi nhng ngi ny s c mt giy cam kt ph hp vi lut l y hc, ngoi nhng ngi ny ra ti s khng truyn cho mt ngi no khc na. Ti s c gng ht sc lc v tr tu xy dng li sng cho bnh nhn theo li ch ca h v s ngn nga cho h mi tn hi v thiu st. D cho c van ni n my, ti cng khng cho bt c th thuc c cht ngi, v cng khng ch bo cho ai v th thuc . Cng nh dt khot l ti khng bao gi cho mt ngi ph n no phng tin ph thai. Ti s gi gn cuc sng v hc thut ca ti mt cch thnh knh v trong sch. Ti s khng bao gi lm th thut m x bng v ginh cc th thut ny cho cc chuyn gia khc lm. Ti khng vo bt c nh no, v ch ti khi cn cu cha bnh nhn m thi, v khng c bt c mt no lm hi bnh nhn hoc c tham vng nhc dc i vi ph n hay nam gii, i vi ngi t do hay n l. Khi hnh ngh ti phi gi im lng nhng iu c xem l b mt hoc nhng iu tm phc m ti bit. Nu ti thc hin c li th m khng bi tn, ti c xem nh l ngi c th hng hnh phc trong cuc sng, trong hc thut v lun lun c mi ngi knh trng, v nu ti lm sai li th th s phn ca ti ngc li.

120

- Hyppocrat (466-377) ni bt nh mt ng t ca ngh thut y hc v o c y hc, l ngi c nhiu ng gp cho ngnh y vi nhng chun mc o c v nhn sinh quan trong sng v ngh nghip. Li th Hyppocrat sng mi v c nhiu tc dng tch cc cho thy thuc mi thi i sau ng noi theo. Li th cha ng cc chun mc o c c gi tr. ng ghi nh l cc nguyn tc chun mc v quan h thy tr, quan h vi bnh nhn, ht lng v ngi bnh v trnh mi bt cng; Xy dng nhn sinh quan v cuc sng ngh nghip; tt c v hnh phc ngi bnh; b mt ngh nghip,...(xem phn li th Hyppocrat) - Thi Hy lp c i xut hin tiu chun o c ca ngi . Yu cu ngi phi l ph n, bit ch, khn ngoan, linh hot, ng n, c th lc, bit v sinh, c c v bnh tnh; cm ph thai, khng c m tn (tp ch ph khoa Efeskin Sorai-TKII) 5. Thi La m c i L vng trung tm vn minh ca th gii, cng nh thi Hy lp c i, thi La m c i li nhiu cng trnh v chun mc o c. - C hi thy thuc nhn dn (Archiatri popularis) c thng vin b nhim, bt buc thy thuc phi hnh ngh nhn o, cha bnh khng ly tin i vi ngi ngho. - C quyn c nhn tin thng ca ngi bnh (Khi h bnh phc) nhng nghim cm hi l, mc c, nu pht hin s b tc quyn. - Senaka ni ln s nh gi ca x hi i vi thy thuc: Thy thuc l bn ca ta ch khng phi l ngi lm thu v s cng hin to ln ca thy thuc chng ta tr cho thy thuc tin cng? khng u, v h cng hin cho chng ta, khng ch lao ng ca h m c tri tim ca h na. H ng c trng vng v yu mn. - Galien (131-201) l thy thuc v i c ng gp vo lnh vc y c; ngha o c ca Galien c th hin: + C hng y hc d phng v th dc cha bnh. + C xu hng ch cha bnh v cha c ngi mc bnh (anh ta ch cho ti mt trng hp sa rut v ch thy sa rut ch khng thy bnh nhn. Cn ti, ti mun xem khng phi ch bnh sa rut m chnh l ngi c bnh sa rut). + Yu cu ngi thy thuc phi c lng nhn o, thng ngi, t nh, khn ngoan, mm do,... Khng c kch ng bnh nhn, gi c phm cch ca mnh. + Ch trch mnh m thy thuc ch quan tm ngi bnh giu sang quyn th, dng dng t c khi cng i vi h ngoi ng, cng d nhng cuc hnh lc v cng lm b lm tch nh thng in. III. THI K PHONG KIN (TK 5 - TK 17) 1. Avicnne (980-1037) l nh khoa hc, nh trit hc, nh th, mt danh y ni ting c nhiu cng trnh y hc v o c y hc (ngi bin son y in Canon of medecine 5 tp; quy tc khoa hc y hc; o c, ...). - L ngi c c , c lng nhn o v nhy cm trc ngi bnh, lun t tin kin thc mnh s gip cho ngi i bt au kh. - Tiu chun ngi thy thuc c th hin: Thy thuc phi c: Mt ca chim i bng Bn tay ca ngi con gi Tr khn ca con rn Tri tim ca con s t - Bit mnh lm bnh v s cht, Avicnme bn c gia ti ca mnh phn pht cho ngi ngho, c thnh kinh Coran cho n khi cht.

121

- Ln u tin mn o c y hc c ging dy i hc Salerne (TK 9 - TK 13). Cng vi tp th cc thy thuc, gio s Arnold son v vit b lut Salerne v sc khe. B lut Salerne c trnh by bng th ni ti vai tr y hc trong i sng, phng php d phng, cha bnh v c bit quan tm ti o c ca ngi thy thuc: Nu anh mun sc khe tr v v khng mc bnh Th trnh vic lm qu nng sc Cu gin coi l khng xng ng Nn n ung thanh m v qun ru Nn bit rng sau ba n m i bch b s rt b ch V trnh ng ngy,... ...Thc hin nhng iu trn anh s sng lu Ba cm chiu n bi thc chng li g Cho d dy chng ta Mun ngon gic trc khi ng Ch n nhiu Nu khng c thy thuc Th ba iu sau y s l thy thuc ca bn Vui tnh, yn tnh, n ung iu "... B lut Salerne l mt di sn ln v vn hc v y hc tn ti gn 1000 nm. 2. Arkhimat (TK 13) thy thuc ni ting vi lun im Khi no cng lm cho ngi bnh tin tng l h nht nh khi bnh; v ni vi nhng ngi xung quanh l bnh h rt nng Lun im s c li, v nu bnh nhn khi bnh s ca ngi thy thuc tn tnh, nu khng may m ngi bnh cht th nhng ngi xung quanh s ni thy thuc sng sut. 3.Thi k phc hng, y hc tr li nhng nt o c trung c, ch c mt s t thy thuc c vn bng c hc cc trng i hc, cn li a s c coi nh ng lang, cc thy thuc tp nham. Alidi Mundeli (1561) vit: Trong thi i chng ta c bit bao nhiu l loi ngi v lim s lm ngh thy thuc, no l cc b m vn, no l anh bn thuc rong, no l anh th co, no l anh rao hng ch, no ng tu s, tt c ch mang li tc hi ln cho bnh nhn m thi.

IV.THI K CH NGHA T BN PHT TRIN

- o c x hi t bn ch ngha ni chung tin b nhiu so vi thi k trung c. L mt cng hin ln khi ch ngha t bn lm cuc cch mng gii phng con ngi, t con ngi vo v tr trung tm, th sau chnh ch ngha t bn vi ch ngha c nhn ca mnh bc u ph hoi nghim trng cc gi tr o c, xc lp quyn s hu t nhn l ph v nguyn tc o c. - Cc nhn vt c chinh kin o c y hc ng ch : + Francis bacon (TK 18) ch cc iu kin sinh sng ca con ngi, cc iu kin nh hng n qu trnh bnh. L ngi quan tm cc phng php cha bnh bng dinh dng. + Sydenham cho rng thy thuc l cng bc ca lng t thin thing ling. Ngi thy thuc phi phc v tn tm v to iu kin cho ngi bnh lc quan tin tng khi cha bnh. + Helvetius (1715-1771): Con ngi o c khng phi con ngi hy sinh nhng thi quen v nhng ham mun mnh m nht ca mnh v li ch chung, khng th c con ngi nh th c m con ngi c s ham m nht tr vi li ch chung...

122

T th k 19, t bn cng nghip pht trin mnh, hnh thnh thy thuc TBCN th kh nng ca thy thuc b hn ch, h tri qua tm bi kch ngh nghip khi ngh rng lao ng ngh nghip ca mnh khng th gip ch c my cho qung i qun chng nhn dn.

V. BN CHT O C Y HC XHCN
Tiu chun o c y hc c nhng c s v yu cu chung ca o c x hi. Nhng di nhng x hi khc nhau, yu cu o c y hc cng khc nhau. Bn cht o c y hc XHCN c nhng c im yu cu ring. 1. o c ngi thy thuc trc ht phi c o c ca mt cng dn XHCN Ngi thy thuc c o c khng bao gi b lut php tc quyn cng dn. 2. Ngi thy thuc XHCN lun coi trng trch nhim ngh nghip v o c thy thuc. C hai b sung cho nhau (v trch nhim ca thy thuc trc bnh nhn, khin ngi thy thuc phi khng ngng vn ln nh cao o c y hc v ngc li v trch nhim o c m ngi thy thuc khng ngng hc tp nng cao tay ngh,..). Trch nhim v o c thy thuc lun hng ti nhng iu kin thun li nht cho sc khe ngi bnh. Sc khe ngi bnh l trn ht. o c y hc c mc ch cu ngi, trch nhim ngh nghip yu cu ngi thy thuc phi c tr thc khoa hc, ngh thut cha bnh v chuyn mn su. Ngi cn b y t khng th so snh vi nhng ngi lm cng tc khc c, nhng c tnh m cc ngh khc cn i hi cha i vi ngi cn b y t. Cn c tnh va cho ngi lao ng khc t c kt qu tt th li cng t i i vi cn b y t. 3. Phi c lng nhn o i vi bnh nhn. Lng nhn o ca ngi thy thuc XHCN xut pht t bn cht ch , trch nhim ln lao cao c ca thy thuc bt ngun t bn cht XHCN. Bn cht nhn o XHCN l lm cho con ngi c gii phng, c lao ng sng to, c pht huy trong iu kin t do, c nh nc bo v. Nhn o, v con ngi c xem l nhn t pht trin quan trng ca x hi. Quan h nhn o i vi ngi bnh l yu cu c bn ca thy thuc XHCN, thy thuc phi quan h rng ri vi mi tng lp nhn dn lao ng, hiu h, thy h l mt con ngi vi y c im v quy lut i sng,... Hy trnh mi s sai lm ca thy thuc, mt s sai lm ca thy thuc dn n hu qu tai hi cho cuc sng. 4. Thy thuc XHCN hnh ngh v mc ch trong sng Thy thuc XHCN ht lng v ngi bnh, khng v li. Nguyn l y t XHCN to tin cho thy thuc va thc hin ngha v v l tng ca mnh, va l iu kin nng cao o c. Thy thuc XHCN xem ng tin l phng tin pht trin ngh nghip, ng thi khng phi l mc ch.

VI. O C Y HC VIT NAM

o c y hc Vit Nam t lu mang mu sc t bi, bc i, cc thy thuc thng sng hoc nng nh ca pht lm iu thin nh nui trng cy thuc, bc thuc cha bnh khng ly tin cho ngi ngho. 1.Th k 13 Phm cng Bn l mt thi y lnh nhng v nh th cha bnh cho dn ngho khng ly tin, t b tin lm nh cha bnh v nui dng ngi ngho ngi tn tt ,k m ci, nu cao tinh thn trch nhim ngi thy thuc . Chu vn An (1292-1370) l thy thuc, thy gio c bn lnh, trong sng, c c v ti nng. Chu vn An qu lng Thanh lit, huyn Thanh Tr, H Ni ngy nay, u Thi hc

123

sinh (tin s) c b nhim lm quan t nghip quc t gim nhng t quan v nh m trng dy hc, nghin cu y hc, vn dng ng y sng to ch nhiu phng thuc mi, tng kt nhiu bnh n v bin son nhiu sch (trong quyn hc ch gii tp ch bin). V o c Chu vn An rt coi trng Nhn, Minh, Tr, trong mu cht ca ngh lm thuc l nhn. Phi c Nhn ri mi c Minh, Tr. c l iu cn nht ca thy thuc. 2. Th k 14 c Tu Tnh (Tu Tnh 1330-1339) + Tu Tnh nu cao tinh thn dn tc Nam dc tr Nam nhn. + C c phng hng phng bnh v cha bnh nhn o. + C l tng lm cho dn bt au kh. 3. Th k 15 c b lut Hng c (triu l) c quy nh quy ch hnh ngh y, trng pht k v li c tnh cha bnh dy da hoc dng thuc mnh gy cht ngi,... 4. Th k 18 c Hi Thng Ln ng L Hu Trc (1720-1791) Hi Thng Ln ng qu cha lng Liu X, Yn M, Hi Hng, qu m Sn qun, Hng Sn, H Tnh. Hi Thng Ln ng tng tham gia qun ng mt thi gian ngn sau v chn ght chin tranh n p nng dn m b v qu m lm ngh thuc. Thi by gi phn ng s phu u c t tng cu danh li, ham quan trng m xem nh ngh y. Tri li Ln ng ch c mt m c Lm sao cho ngi i khng c bnh v ch c mt l tng cao qu Bo v sc khe cho ngi ngho. + Quan im x th ca Hi Thng Ln ng: 1. Lm ngh thuc l mt nhn thut (lo ci lo ca mi ngi, vui ci vui ca moi ngi, gip ngi lm phn s ca mnh m khng ham li k cng) 2. Chng t tng v li. 3. Nu gng sng trong vic i x vi bnh nhn (bnh gp th phc v trc,...). 4. Khng xu nnh k giu sang quyn th (khi nhn qu ca ngi khc thng ny sinh ra n nang, hung chi k giu sang quyn th tnh kh khc thng m mnh cu cnh thng hay b khinh r; khng c tng bc cu li). 5. Ht lng gip ngi ngho (v ngi giu th khng thiu g thy thuc, cn ngi ngho th kh lng kim c lng y,...) 6. Nu cao o c thy thuc, tn ty phc v ngi bnh. 7. Thn trng t m trong k thut cha bnh v tnh mng ca con ngi. + Hi Thng Ln ng nhc thy thuc phi trnh tm ti: 1. Ti li:C bnh, xem xt ri mi k n, bc thuc, nu ngi m ma vt v, khng chu ti thm m cho phng l ti li. 2. Ti bn xn: C bnh, nn ung thuc th no mi cu c nhng s con bnh ngho tng khng tr c tin nn ch cho loi thuc r tin, l ti bn xn. 3. Ti tham: Khi thy bnh cht r, khng bo thc li ni l m lm tin, l ti tham. 4. Ti la di: Nh thy bnh d cha li di l kh, l li, cau my da cho ngi ta s ly nhiu tin, l ti la di. 5. Ti bt nhn: Nh thy bnh kh ng l bo tht ri ht sc cu cha nhng li s mang ting, khng bit thuc cha chc thnh cng m e ri s khng c hu li nn cng quyt khng chu cha ngi ta b tay chu cht, l ti bt nhn. 6. Ti hp hi:C trng hp, ngi bnh ngy thng bt bnh vi mnh, khi mc bnh

124

phi a n mnh lin ngh ra ngh on th khng chu cha ht lng l ti hp hi. 7. Ti tht c:Li nh thy k m ci, ga ba ngi hin con m m ngho i, m au th cho l cha mt cng v ch, khng chu ht lng cu cha, l ti tht c. 8. Ti dt:Li nh xt bnh cn l m, sc hc cn nng m cho thuc cha bnh, l ti dt. Thy thuc phi c 8 c tnh : 1. Thng ngi. 2. Sng sut. 3. Khn ngoan. 4. Rng lng. 5. Thnh tht. 6. Lim khit. 7. Sing nng. 8. Khim tn. Suy ngh cho cng, ti hiu rng thy thuc l ngi bo v tnh mng con ngi, sng cht trong mt tay mnh nm, phc ha trong mt tay mnh gi; th th u c th kin thc khng y , o c khng trn vn, tm hn khng rng ln, hnh vi khng thn trng m dm hc i lm ci ngh cao qu chng.

VII. O C Y HC VIT NAM T 1945 N NAY

T nm 1945, o c thy thuc Vit Nam l gi vng truyn thng tt p cao qu ca y c dn tc, c bit, c pht huy mnh m trn c s o c hc Mc-Lnin v t tng H Ch Minh nu cao quan im lng y nh t mu Trong nhng iu kin kh khn nht ca t nc, cc thy thuc Vit Nam nu cao y c Vit Nam phn u hy sinh v s nghip bo v sc khe nhn dn t nhiu thng li. Khi t nc bc vo thi k i mi, cng vi s hnh thnh c ch th trng di s iu khin ca nh nc XHCN, o c ngi thy thuc Vit Nam ng trc s thch thc ln nhanh chng la chn v xc nh ch ng ca mnh, tip tc gi vng o c tt p ca thy thuc Vit Nam thc hin lng y nh t mu ht lng v s nghip sc khe nhn dn. Cc thy thuc Vit Nam XHCN nu cao phm cht o c thy thuc xng ng c rt nhiu, trong s c: 7.1. Thy thuc Phm Ngc Thch (1909-1968) sinh ti Phan Thit trong mt gia nh kh gi, cha m mt sm, c anh ch nui n hc. bc s y khoa Paris 1934, v Si gn m phng khm cha bnh lao cho nhn dn lao ng. Gic ng cch mng trong phong tro dn ch ri tham gia tng khi ngha Si gn-Ch ln, lm ch tch c khu Si gn-Ch ln. Nm 1954 l trng ban y t trung ng, vin trng vin chng lao, b trng b y t. Hy sinh ti chin trng B2 nm 1968. - Ht lng v ngi bnh: Tuy l tng lp trn nhng thy thuc Phm Ngc Thch rt thng ngi ngho kh, cha bnh theo y o. D bt c v tr no cng lun nh mnh l thy thuc ca nhn dn. - C nhiu cng trnh nghin cu v sng to y lng nhn i, gin d, thc t, cu cha hng ngn bnh nhn l ngi lao ng: + Sana x: Nm 1954 min Bc c 560.000 ngi mc bnh lao,... sng kin thnh lp sana x tp trung c 280.000 bnh nhn cp tnh v iu tr, sau 10 nm min Bc c bn gii quyt xong bnh lao.

125

+ Cc cng trnh nghin cu: T chc mng li y t, ba cng trnh v h x hai ngn, vacin, subtilis, BCG u xut pht t hon cnh v sc khe con ngi Vit Nam d dy, d hc, d nh, d lm. - Lm vic tn tm, su st thc t: lm vic v n ti phng, ti bnh vin khng k gi gic v ngi bnh v ng nghip. T mnh li xe, i cng tc khi cn thit, i bt c u, kim tra bt c vic g k c vo chin trng, vo tuyn la,... lun t li ch ca nhn dn, ca ngh nghip ln trn li ch c nhn... Thy thuc Phm Ngc Thch l thy thuc nhn dn, anh hng lao ng, ngi lnh o ngnh y t Vit Nam vi tm lng nhn o cao c cng hin trn i mnh cho s nghip bo v sc khe nhn dn. 2. Thy thuc ng vn Ng(1910-1967): Thy thuc nhn dn, anh hng lao ng, gio s bc s ng vn Ng sinh ti Hu, trong mt gia nh ng con. vo i hc y H Ni nm 1930 tt nghip bng lun n p xe gan v l ngi u tin i vo chuyn khoa k sinh trng.Nm 1943 c c sang Tokyo nghin cu. Nm 1949 t Nht tr v tham gia khng chin. Hy sinh ti chin trng B4 (Tr Thin-Hu) trong lc ang nghin cu tiu dit bnh st rt c tnh cho chin s (1967). - L thy thuc c tm hn v o c cao thng, lun ngh lm cho con ngi c sc khe l mt hnh phc ln ca mnh, v vy m lun lun suy ngh, nghin cu sng to c o: + Nghin cu sn xut thnh cng nc lc Penicilin v streptomycin cu cha thng bnh binh. + Nghin cu c gi tr v giun sn, mui, b cht gy bnh v cc k snh trng. Nhng nm 1966-1967 bnh st rt c tnh chin trng min Nam lm hao mn sc khe chin u ca qun gii phng. Thy thuc ng vn Ng t nguyn xin vo nghin cu v hy sinh v bom B52 vi cht ti ch. 3. Thy thuc Tn Tht Tng (1912-1982) - Thy thuc nhn dn, anh hng lao ng, gio s, vin s Tn Tht Tng qu Hu. Vo i hc Y H Ni nm 1931, tt nghip bc s nm 1938, lm cng tc ging dy v nghin cu ti b mn Ngoi ca trng. Tham gia cch mng 1945, nm 1948 c c lm th trng b y t, tham gia chin u cu thng binh nhiu mt trn, mt nm 1982 to H Ni. - L thy thuc, Nh khoa hc c lng nhn o cao qu, qun mnh v ngh thut y hc v nhn thut, mong mun cha c cc bnh him ngho em li s sng cho nhn dn, l nguyn nhn l ng lc o luyn nn ngi thy thuc c bn tay vng, b c thng minh, tc phong khim tn, lng v tha ht lng v s nghip bo v sc khe nhn dn. + Nghin cu lm vic nghim tc, bn b, cn thn v t m, thng xuyn trau di ngh thut ngoi khoa nn t 1935-1939 sau 200 ln m gan ngi cht phn tch phi trn cc mch mu ca gan tm ra phng php ct gan c k hoch v mi cas khng qu 10 pht. + Nm 1961 ct gan mi cas trong 6 pht + Nm 1974 ti Lunz (Thy in) trc s chng kin v kinh ngc ca th gii thy thuc Tn Tht Tng ct ton b gan phi trong thi gian 4 pht. Tm li chin cng ca thy thuc Vit Nam l nu cao o c y hc Vit Nam, ht lng hy sinh phn u v s nghip bo v sc khe nhn dn v vy lp nn nhiu chin cng xut sc trong cng tc nghin cu, cha bnh, phng bnh pht trin nn y hc Vit Nam ngang tm th gii.

126

RN LUYN O CNGI THY THUC VIT NAM X HI CH NGHA

Mc tiu hc tp 1. Trnh by c t duy ngi thy thuc v k thut mi 1. Trnh by v vn dng c cc phng php rn luyn o c tr thnh ngi thy thuc Vit nam XHCN. 2. Trnh by c cc ni dung v ngha li th thy thuc Vit nam v li th Hyppocrat

I. T DUY NGI THY THUC V K THUT MI

1. Khi nim T duy ca ngi thy thuc l s p dng c thc t duy khoa hc (bao gm t duy chnh tr, x hi, trit hc duy vt, nhn vn,...) vi l lun v thc hnh y hc. Yu cu ngi thy thuc phi hiu r v tr ca con ngi trong x hi, bit c cc yu t, cc quy lut chi phi hot ng con ngi. Bit c cc qu trnh xy ra trong c th, cc chc nng hot ng ca b my, cc bin i ca qua trnh hot ng trong c th,... T duy thy thuc trong iu kin khoa hc cng ngh pht trin l quan tm thc s v tr ca con ngi, con ngi l trung tm, l ng lc, l i tng,... quan tm n con ngi l quan tm n s u t v pht trin x hi, quan tm con ngi l o c chn chnh ca khoa hc. 2. Bn cht ca chn on hin i - Trong chn on hin i, con ngi (ngi bnh) lun l mt quan tm hng u, thy thuc phi bit con ngi trc mt mnh khng ch l bnh ngoi m c bn trong mi mc t mc khi qut n c th chi tit (mc t bo, phn t,...). Ngoi ra phi bit con ngi trong hon cnh x hi thin nhin, tin s gia nh bnh tt,... - Bn cht ca chn on hin i v cn bn khc vi ci m ngi ta hiu th k 19: chn on trong thi i chng ta l chn on mang tnh cht bnh hc v sinh bnh hc (cn chn on th k 19 v cn bn l chn on triu chng hc). Thy thuc khi chn on v iu tr phi quan nim bnh nhn l mt th thng nht gia ci chung v ci ring. - Hin nay c nhiu quan nim v cha bnh, hnh thnh 2 nguyn l cha bnh khc nhau v quan im: + Nguyn l cha bnh m khng cha ngi bnh. Nguyn l ny nhn mnh vic s dng cc phng tin khoa hc k thut, cc trang b my mc cn thit l chnh cng vi tay ngh ngi thy thuc. Nguyn l ny xem nh vai tr con ngi v o c tm l ngi thy thuc. Nguyn l cha ngi bnh m khng cha bnh nguyn l ny c quan im ngc li, nhn mnh vai tr con ngi vai tr ngi thy thuc vi o c tm l ca h. Nguyn l ng n nht m ngi thy thuc cn tun theo l nguyn l chung c quan im :c bnh th c bnh nhn bnh v ngi bnh khng th tch ri, thy thuc phi cha bnh cho bnh nhn, quan nim bnh nhn l mt th thng nht gia ci chung v ci ring. 3. D kin trong t duy lm sng - Trong chn on v iu tr thy thuc khng nn c d kin trong t duy lm sng, khng c ngh vic chn on vi trc d dn n sai lm.

127

Cn phi quan st xem xt chn on ton din khch quan. - Khng nn nh gi qu cao kt qu cc xt nghim. Xt nghim ch m rng kh nng chn on, ch c ngha gip cho thy thuc t duy quyt nh. Hy bt u tip xc vi bnh nhn mt cch khch quan ton din, bit r cc xt nghim v phng tin khoa hc, soi sng cc vn chn on, quyt nh phng php chn on v iu tr ph hp nht. 4. Hi bnh nhn v lm bnh n - Chn on l mt cng trnh khoa hc, lm bnh n tt s gip chn on tt v iu tr tt. - Lm bnh n phi ch tm l, trnh , hon cnh ca bnh nhn, bit cc mi quan h ca bnh nhn, tin s bnh nhn v nhng vn lin quan. Hi bit l mt ngh thut, khng th hi nh s cht vn ca quan ta. - Hi bnh nhn lm bnh n yu cu thy thuc phi vn dng kin thc, k nng, t duy, thi v khoa hc cho con ngi l a dng, phong ph. Ch khi vn dng: + Khng c t ch tiu khm bnh + Khng lm dng kt qu xt nghim + Phi bit t duy bin chng + Khng c lm dng trc gic ca mnh (ch s dng nh l mt kinh nghim c tch ly trong qu trnh hnh ngh) 5. S pht trin khoa hc k thut v o c - Chng ta ang thi k KHKT pht trin, vi s bng n thng tin, vi thnh tu ca tin hc v my tnh, tin vng s gip con ngi tin xa hn v mi lnh vc chn on, iu tr bnh. Tuy nhin d c pht trin mnh m n th no, th my mc l sn phm ca con ngi v b c ca n sng to nn phc v cho chnh con ngi. My mc khng th no thay th cho v tr con ngi, v tr ngi thy thuc v nht l thy thuc c o c. - Khng th t du ngang bng gia b c ang suy ngh vi ci my in t lm cng vic m b c giao ph (Bergue). - Ti tin chc rng, ta khng cn mt ng lang k s vi my mc (thc o, bng logarit) m cn mt thy thuc c lng tt, t nh, nhn ni, yu ngh v yu bnh nhn ca mnh (Simolin). - My mc v khoa hc pht trin phi c tnh nhn vn, khng nn quan nim bnh tt theo iu khin hc m Drogendik (Bc hc c) ni: Bnh tt l s sai lch tiu chun, c pht hin mt cch khch quan hoc c tnh tiu cc D my mc trang b c pht trin th yu t tm l, x hi, nhn vn v vai tr thy thuc khng th b xem nh. 6. Khoa hc k thut pht trin xut hin cc quan nim mi v o c - Khoa hc k thut pht trin, cng ng th gii ang ng trc nhiu vn hon cu, cn phi c cng ng gii quyt l cc bnh tt him ngho v nhng quan nim v n, l mi trng b ph hoi, l dn s bng n,... mi lo chung ca loi ngi l him ha ca mi trng do con ngi v tnh hoc c tn ph. - Xut hin o c sinh hc: o c sinh hc xut hin trong tnh trng quan h con ngi vi con ngi, con ngi v x hi c nhng mi khc bit o c truyn thng: nhng a tr c sinh ra t trong ng nghim; nhng a con sinh ra khng phi t bu sa m t bung trng ca chnh mnh. - L thy thuc, tnh cm, o c ca mnh khng th tch ri tnh cm o c gia nh v

128

truyn thng dn tc. Quan nim v ci sng v ci cht: c nhng quan nim cho rng cn tm cho bnh nhn ci cht khng au n. l thi thiu trch nhim ca thy thuc (v n bnh vin Lainz - Ao 4 n y t c bc s cho php h tm ci cht cho 42 bnh nhn, l th phm git ngi, theo quan nim ca chng ta) i vi thy thuc, chng ta vn mi mi nh rng d KHKT pht trin n my vai tr ngi thy thuc chn chnh s khng bao gi c thay th v i vi ngi bnh phi ht lng ht sc tm cch cu cha, cn nc cn tt, cu bnh nh cu ha.

II. GIO DC V PHNG PHP O C CHO THY THUC

Phn u tr thnh ngi thy thuc l kh, nhng kh hn nhiu l lm ngi thy thuc thc s cn phi hc tp v rn luyn khng ngng. 1. Nng cao trnh mi mt cho thy thuc l yu cu ca x hi, l yu cu ca ngh nghip - Khng hc tp, ngi thy thuc s lc hu Ngi thy thuc sau 5 nm khng c mt tp ch no th ngi thy thuc tr li thi k (Noel Fissenger),... - T hc bng nhiu hnh thc tr thnh bt buc i vi thy thuc. 2. Phi c kin thc ton din Khoa hc v con ngi a dng, cuc sng ngh nghip chng minh ngi thy thuc yu ngh y li c nhiu ti trong cc lnh vc khc ca cuc sng. Thy thuc c kin thc ton din c li nhiu cho ngi bnh. (Botkin trc khi thnh thy thuc l mt nh ton hc, cng nh Botkin, Philatob l mt ha s, Pasteur mt nh ha hc, Teeloro Binrro l mt ngh s v cm ni ting,...) 3. Tip xc rng ri vi nhiu tng lp, nhiu ngnh ngh, c nh vy ngi thy thuc mi hiu bit cc nhu cu v bo v v chm sc sc khe cho mi tng lp, cho cng ng, thy thuc bit c cc bnh c trng cho cc ngh nghip, cch cha v d phng v y hc v v x hi. 4. T chc hc tp v lm vic c s Vic hc tp ca thy thuc khng dng li nh trng, trong bnh vin, trong cc c s nghin cu m phi c tip tc bng nhiu cch, bng t hc, bng xm nhp thc t cng ng,... C s cng ng l mt thc tin cng tc v hc tp cn thit cho thy thuc, l ni cui cng ca mt chnh sch y t c thc hin, v l ni u tin chng t chnh sch ng hay sai,... Thy thuc v nhn dn khng qun ngi v vi bn lng, thn, xm. C s y t x, phng, thn, xm, bn, lng cn c ch khng nhng th hin chnh sch ca ng li y t ng m cn l ni o luyn thy thuc ng. 5. Rn luyn c quan st L yu cu tr thnh ngi thy thuc tt. Quan st l mt kh nng phn tch tng hp nhn nh cp tc nhng li n tng lu di v cn thit cho t duy thy thuc c kin thc c kinh nghim. C nhng thy thuc nhn nhng khng quan st. Hy noi gng quan st ca Hyppocrat, ca Pavlob v nhiu thy thuc tn ty khc. 6. Xy dng tinh thn lm vic tp th Thy thuc s sai lm ln hoc n c khi xa ri tp th. Tp th mt nhm t, mt phng khoa bao gi cng c nhng iu kin pht hin ch sai tri ca ng nghip, vun p v to iu kin cho thy thuc lm vic v hc tp tt. Lm vic v ha mnh vo tp th l mt nhn thc y trch nhim v t gic khi c nhn l mt b phn ca tp th, tp th l tm gng ca c nhn, quyn li ca c nhn phi c tp th quan tm, tp th

129

khng bt c nhn phi ha tan vo mnh. Ngi thy thuc thng phi ng u mt tp th y t d ln d nh, cn rn luyn thc tp th, lm vic v li ch tp th, l tm gng ca tp th s to nn s hot ng ng u v tt p ca tp th. 7. Quan tm v i x tt vi ngi gi Ngi gi l b phn quan trng ca dn c, l lp ngi c cng sinh thnh nhiu th h con chu, n lc cn c x hi v con chu n p ngha sinh thnh. Tm l ngi gi phc tp, cn phi quan tm ngi gi v tui gi cn c chm sc. Quan tm ngi gi l quan tm n sc khe, n lao ng, n nim vui ca h. Trnh cho tui gi nhng tm l s st, s bnh, s gi yu, s c n, s mc cm vi x hi (l gnh nng ca x hi v gia nh) Thy thuc rt cn cho ngi gi, gip cho h gim bi stress, gip h cha bnh, phng bnh, gip h c nhng quan nim ngh ngi, hu tr ng n. Trong khoa hc, khng c tui gi, khng c tui gii hn, cng nh khng gii hn tui i vi nhng nh t tng ni chung (Bacuplp). Tuy nhin cng c tui gi, c mt cuc sng n ci, leo lt mt nim vui trong lao ng, mt tinh thn v on i trc d dn n bi quan. 8. Quan tm n hnh phc ngi bnh Bnh nhn rt nhy cm vi cc yu t tm l c bit trc thy thuc, ngi m h gi c nim tin v cuc sng cho h. n vi thy thuc h cn c mt nim vui, mt sc khe, c sng c ngha hn v qu thc khi au m con ngi mi thc s thy sc khe l hnh phc. Thy thuc phi quan tm n sc khe ca ngi bnh, s quan tm phi t trong lng, trong ngha v lng tm v trch nhim n sc khe ca bnh nhn. Thy thuc ng ngy trang nhng li o c trc bnh nhn gy mt n tng gi di bt bnh vi bnh nhn. Quan tm thc s n hnh phc ca ngi bnh l yu cu o c cao p i vi thy thuc. 9. Nng cao tinh thn trch nhim, lng tm ngh nghip Trch nhim ca thy thuc trc bnh nhn va c ng lc bn ngoi (x hi) l ngha v, va c ng lc bn trong l lng tm. Trch nhim, ngha v, lng tm ngh nghip l nhng phm tr o c cn c thy thuc nhn thc su sc. Lng tm, trch nhim ngh nghip thy thuc phi i t gc ci thin, ci c. Ngi thy thuc lun lm vic thin. tuy nhin trong lng mi ngi u c ci thin, c ci c Ta phi bit lm cho phn tt trong mi con ngi n nh hoa ma xun, v phn xu b mt dn i (Bc H). Quan nim ca H Ch Tch v thin c lng tm mang tnh cch dn tc phng ng: Tm gng sng c gi tr hn 100 bi din vn Vic ng d nh my cng phi lm Vic tri d nh my cng phi trnh iu g mnh khng mun ai lm cho mnh th khng nn lm cho ai (K s bt dc vt thi nhn) 10. Giao tip vi bnh nhn

130

Quan nim thy thuc-bnh nhn l quan h c bit ca ngh nghip cu ngi. i vi ngh thut y hc th bnh nhn lun l i tng, l trung tm, l ng lc, mc tiu quan tm ca thy thuc. Mi quan h phi tt p trong mi iu kin, trong mi ni, mi lc, thy thuc ch cn thiu thc c khi s dn n nhng hu qu tai hi. Thy thuc tip xc vi bnh nhn mt cch chn chn, t nh, thn trng trong li ni, trong hnh vi v trong mi giao tip. Ngi bc s tr t nhn l mt nh phu thut phi nh rng, mt ngi c th l mt ha s ti, mt vn s d, mt ngh s sn khu km, nhng khng th l mt phu thut vin ti, v ngi ta giao ph cho phu thut vin ci qu nht ca con ngi l tnh mng (Piraxep) Ngi thy thuc phi to cho bnh nhn c lng tin trong khi giao tip, li cun h, thu ht h v mc ch ngh nghip; lun lm cho bnh nhn hy vng, lc quan, lng tin ngh nghip, lng knh trng i vi thy thuc. 11. B mt ngh nghip B mt ngh nghip l nguyn tc hnh ngh quan trng ca thy thuc. Nguyn tc ni r b mt ca thy thuc c 2 loi: B mt v ngi bnh v quan h ca h m thy thuc c bit khng cho php tit l ra x hi. B mt ca ngi bnh m thy thuc khng c php cho bnh nhn bit. V mt l do no , m nguyn tc b mt b vi phm c th dn n hu qu xu cho bnh hoc gy mt phn n thc s i vi ngi bnh l iu khng nn. Tuy vy quan nim v b mt ngh nghip cng cn thng nht: Thy thuc c ngha v gi gn s b mt ca bnh nhn tin cy y nhim cho mnh, nhng nu s gi gn b mt e da quyn li ca nhng ngi xung quanh, ca tp th th ngi thy thuc khng th b rng buc vo b mt y B mt khng c mt cng thc rp khun m cch i x c phn bit i vi tng bnh nhn, v bao gi ngi thy thuc cng t li ch ngi bnh ln trn ht ( l nguyn tc) v vy c khi thy thuc phi bo cho gia nh, ngi thn, c quan bnh nhn bit iu b mt nhng khng c thng bo cho bnh nhn,... B mt ngh nghip ca ngi thy thuc l tiu chun o c v cch x s ca thy thuc v nhn mnh thy thuc hy v cuc sng v hnh phc ca ngi bnh, cn suy ngh v s phn ngi bnh ch khng th suy ngh v uy tn ca bn thn.

III. O C Y HC V TM L TR LIU
Tm l tr liu l phng php iu tr xy dng trn c s sinh l hc v tm l hc duy vt. Phng php i hi ngi thy thuc phi li ko bnh nhn tham gia mt cch tch cc trong qu trnh cha bnh, i hi thy thuc phi p dng cc phm tr o c v ht lng v ngi bnh. Phng php ny p dng cho mi thy thuc ch khng phi ch thy thuc thn kinh. Yu cu ca phng php tm l tr liu 1. Li ni Pablob nh gi cao tm quan trng ca li ni. Li ni ca ngi thy thuc c th lm cho bnh nhn bi quan hoc lc quan. Bnh t ming n vo Ha t ming ni ra (L Qu n) .2. Ch c im nhn cch ngi bnh. Cn phi bit ci g lm cho ngi bnh s hi, bn chn, lo lng, cm ng.

131

3. Lm cho bnh nhn cm thy mnh c quan tm, chm sc mi mt, iu ny phi c th hin trong c s cha bnh qua tip xc, qua qun l, t chc.... 4. Nhn ni ngi nghe mi iu than vn ca ngi bnh qua tm ra nguyn nhn du hiu bnh tt ht sc trnh ct ngang li ni ca bnh nhn mt cch thiu t nh 5. C kh nng li cun mi ngi n vi mnh. Mun vy thy thuc phi c kin thc ton din, c uy tn nht nh v c thi ng n. Ngi thy thuc cng cn c tm hn. Dy hc v cha bnh i hi phi c lng yu con ngi, v v yu con ngi m yu ngh nghip. Ngh thy thuc l vnh cu khi cn loi ngi. ngha lao ng ca ngi thy thuc khng nh gi c, khng o lng c, l cuc u tranh cho sc khe con ngi.

IV. O C Y HC V THM M BNH VIN

Thm m bnh vin l khi nim v ci p ca bnh vin bao gm ci p t bn trong v bn ngoi, bao gm s giao tip ng mc ca con ngi vi con ngi, bao gm cng tc qun l t chc, cht lng khm, cha bnh v trang thit b ca bnh vin,... Nhm mt mc ch duy nht l to iu kin thun li cho bnh nhn c chm sc iu tr, cho thy thuc pht huy c ti ca mnh cu cha bnh nhn. V vy ch n thm m bnh vin l ch n o c y hc. y l cng vic chnh ca cc nh qun l bnh vin, va c nng lc ngh thut va c nng lc t chc iu hnh v va c nng lc ngh nghip. Cc vn quan tm ca thm m bnh vin: 1. Thi giao tip ng x lch s, ng n, tip xc ci m n cn, tt c v bnh nhn l iu quan trng nht trong giao tip. Khng c g r hn v cng khng c g t hn l thi lch s (Cerventes) 2. Ngoi cnh v tm l bnh nhn: Phi lm cho ngoi cnh sng dy, phn chn gy nim tin i vi ngi bnh: - p nh cng vin, yn tnh, khng n o. - Hng ro bnh vin v cng ra vo phi l mt cng trnh - Nh xc ng qu lnh lo, rng rn. - Hnh lang thong p, v sinh... - Trnh tt c nhng cm xc gy n tng xu i vi ngi bnh,... 3. Ch cng tc t chc, qun l, n tip bnh nhn, sp xp khoa phng, cht lng khm, cha bnh, cht lng v cng sut s dng trang thit b,... 4. Mu sc trong bnh vin: Mu sc bao gi cng gi ln t cc t bo no mt phn ng nht nh. Cng phn ng ca mu sc rt nhy cm i vi ngi bnh cng nh tnh cch con ngi. nh sng l nng lng tc ng vo trng thi tm l con ngi. Thin hng tip nhn nh sng ca mi ngi rt khc nhau. Mu sc l tm gng phn chiu tnh cch ca c nhn : Ngi thch mu gam lnh thng lm ch c bn thn, t c kt qu cao trong cc k thi. Ngi thch gam nng d xc ng, d c mt trong nhiu mu thun, gy phin h cho ngi khc. Ngi b bnh tim s mu vng v da cam ca vin thuc v thch mu xm ca n,... Mu kch thch h thng thn kinh lm ng t gin, huyt p tng, tim p nhanh,... mu xanh ngc li mu . Mu chng t nht, mu xanh chng bt an, mu vng chng ni bun....

132

V vy cn la chn mu sc thch hp , phi c c thm m v nng lc ngh nghip. 5. m thanh trong bnh vin - Cng v s cm nhn m thanh khc nhau cho tng ngi. m thanh ha hp to thnh m nhc c quan h mt thit vi ngi nhn cm, c th lm cho ngi vui bun, chn ght, bi ai, rng rn... - Ting ng rng rn (dao co trn knh) nghe gh rn... V vy m nhc, m thanh c tc dng cha bnh. c nhiu cng trnh nghin cu dng m thanh v m nhc cha bnh. + Ht cng cha c bnh: ai thch ht cha lnh vt thng chng hn, tuy vy khng phi ai cng bit ht, ngi ta khuyn ht cha bnh bng cch: ko di m I mt m nht nh v ngng li trc khi ht hi s ci thin hot ng ca c v thn.... Khi ni ko di m bng v trn mi n n ci c th thay th mt bi ht. Ko di m i - i - i mt m nht nh & ch ngng li mt t thi gian trc khi th ht hi s lm cho u c v thn lm vic tt hn. Ko di m E c tc dng tt i vi hot ng ca tuyn ni tit . Ko di m O-i...Oi...c li cho tim. Ko di m A lm thng bng khoang ngc. Ko di m O mn trn c hng & tuyn gip. m nhc c tc dng tt nhng khng phi bt k nhc no m phi l nhc c in. Thc nghim cho thy: + Bn Symphonie s 5 ca Bttoven ci thin hot ng ca tim. + Bn nhc Claire de lume ca Bettoven lm du s cng thng. + Bn Mazourka ca Sopin v Van ca Johanstrau lm ngi hng phn... Ngoi ra phim nh pht thanh cng cn chn lc thch hp.

V. BC S V TP TH C QUAN Y T
o c thy thuc XHCN i hi ngi thy thuc phi c thc tp th, phi bit t c nhn trong tp th, l mt b phn ca tp th c quan y t. Tri li tp th c quan y t phi quan tm li ch c nhn, pht huy ti nng ca c nhn khng c ha tan c nhn vo tp th. 1. Quan h ng nghip L quan h ca thy thuc vi thy thuc, l quan h bnh ng, tn trng ln nhau cng nhau pht huy ti nng. Ngi thy thuc cn qu trng tnh ng nghip v yu qu ln nhau v mc ch ng nghip, i hi c s khoan dung lng. Cn trnh thi kiu cng, lng t i qu cao, xc phm lng t trng ca nhau, qu xem nng uy tn ca mnh, nhiu khi bn ng nghip l ngun gc ca nhng xc ng v nhng au kh khng cn thit. Bn ng nghip-y l ngi m anh ta khng chu ni anh l mt nh chuyn khoa xut sc, anh rt thng minh nhng anh mun giao dch vi ngi ta th hy qun iu ny i (Telesevskaia). 2. Nguyn tc ph bnh v t ph bnh Trong tp th c quan y t cn s thng nht ch v mc ch ngh nghip. Cc thnh vin phi thng xuyn cng c khi on kt. S ph bnh v t ph bnh phi thng xuyn thc hin nh mt nguyn tc. u tranh thng nht quan im, thng nht ch, ht sc trnh ph bnh v t ph bnh l hnh thc hoc li dng cng kch, xc phm ln nhau. Ngi ng u quipe lun l ngi gng mu, c nng lc, c phm cht s lnh o tp th thc hin tt.

133

3. Quan h ng nghip lun v mc ch ngi bnh s nh gi v nhn xt t cch thy thuc ca bnh nhn l li nh gi trn trng. Bn ng nghip phi cao tc phong gng mu, m phm, nim n ln nhau (v vi ngi bnh cng vy). 4.Cn xy dng tnh bn thn i, l ch da ca nhau trong cng vic. 5. Cn quan tm gip cho mi ngi trong tp th tin b, ngi thy thuc phi m phm, gng mu cho i ng nhng ngi gip vic. Ch trng v quan tm vai tr ca y t, y t trng v cc thnh vin ca mnh. 6. Trnh th bo v phi t nh trong giao tip vi ng nghip. 7. Gio dc rn luyn tr thnh ngi thy thuc c quan h tt vi tp th l mt qu trnh thc hin ngh nghip ca mnh. L ng nghip tt s l thy thuc ht lng v ngi bnh, bit cn bng l tr v tnh cm trong tp th, v iu kin c bit no , thy thuc phi bit t li ch tp th ln trn.

VI. LI TH THY THUC

c li th v thc hin li th ngi thy thuc l truyn thng o c ngnh y c t lu i. C nhiu li thy mang ni dung thi i khc nhau v ni dung quc gia khc nhau, nhng li th Hyppocrt l li th thing ling sng mi qua mi thi i v mi quc gia. c v thc hin li th Hyppocrt ngi thy thuc phi gi nguyn tc trang nghim thing ling, khi thc hin c s la chn ph hp, pht huy nhng ni dung tch cc, vn dng v loi tr cc ni dung li thi lm cho ni dung ca li th Hyppocrt sng mi. Mi quc gia, qua mi thi k u c li th thy thuc thch hp. Vit Nam coi trng cc quan im x th ca Hi Thng L ng, xem l mt chun mc cn c vn dng hnh ngh. Trc khi ra trng, cc thy thuc Vit Nam phi c li th Thy thuc Vit Nam v phn u thc hin li th ngi thy thuc Vit Nam. 1. Li th hyppocrt Ti xin th trc Appolon thn cha bnh, trc Esculape thn y hc, trc thn Hygie v Panacc, v trc s chng gim ca tt c cc nam n thin thn, l ti s em ht sc lc v kh nng lm trn li th v li cam kt sau y: Ti s coi cc thy hc ca ti ngang hng vi cc bc thn sinh ra ti. Ti s chia s vi cc v ca ci ca ti, v khi cn ti s p ng nhng nhu cu ca cc v . Ti s xem con ca thy nh anh em rut tht ca ti, v nu h mun hc ngh y ti s dy cho h khng ly tin cng m cng khng du ngh. Ti s truyn t cho h nhng nguyn l, nhng bi hc truyn ming v tt c vn hiu bit ca ti cho cc con ti, cc con ca thy dy ti v cho tt c cc mn cng gn b bi mt li cam kt v mt li th ng vi y lut m khng truyn cho mt ai khc. Ti s ch dn mi chi tit c li cho ngi bnh ty theo kh nng v s phn on ca ti, ti s trnh mi iu xu v bt cng. Ti s khng trao thuc c cho bt k ai, k c khi h yu cu v cng khng t mnh gi cho h; Cng nh vy, ti s khng trao cho bt c ngi ph n no nhng thuc sy thai. Ti sut i hnh ngh trong s v t v thn thit. Ti s khng thc hin nhng phu thut m bng quan m dnh vic cho nhng ngi chuyn. D vo bt k nh no, ti cng ch v li ch ca ngi bnh, trnh mi hnh vi xu xa, c v i bi nht, trnh cm d ph n v thiu nin t do hay n l.

134

D ti c nhn hoc nghe thy g trong x hi, trong v c ngoi lc hnh ngh ca ti, ti s xin im lng trc nhng iu khng bao gi cn l ra v coi s kn o trong trng hp nh mt ngha v. Nu ti lm trn li th ny v khng c g vi phm ti s c hng mt cuc sng sung sng v s hnh ngh trong s qu trng mi mi ca mi ngi. Nu ti vi phm li th ny hay ti t phn bi, th ti s phi chu mt s phn kh s ngc li. 2.Li th tt nghip ca ngi cn b y t Vit Nam Sau nhiu nm hc tp di mi trng x hi ch ngha, c cc thy c gio ht lng dy d, du dt, c cc bn ng nghip chn tnh gip . Trong bui l tt nghip trng th ny. Di l c thing ling ca T quc, Trc cc thy gio, c gio v cc cn b CNVC knh mn, Trc cc bn ng hc thn thit. Ti xin th Mt : Tuyt i trung thnh vi T quc Vit Nam XHCN, phn u ht sc mnh bo v v xy dng t nc thn yu. Sn sng i bt c ni u*, lm bt c vic g khi t quc cn n. Hai : Lun lun tn trng hin php v lut php ca Nh nc, thc hin nghim chnh cc quan im v quy nh ca ngnh y t Vit nam, khng bao gi c nhng hnh ng lm nh hng n truyn thng nh trng, tri vi lng tm ca ngi cn b y t nhn dn. Ba : Gi gn b mt ngh nghip, tn trng phm cht ngi bnh, ht lng ht sc phc v sc khe nhn dn, lm ng li dy ca H Ch tch:Lng y nh t mu Bn : Khim tn, on kt v hp tc chn thnh vi cc ng nghip, yu ngnh, yu ngh, t ho chnh ng vi cc cng vic ca chnh mnh. Nm : V s nghip to nn sc khe v em li hnh phc cho nhn dn, ti nguyn tch cc lao ng v hc tp, phn u khng mt mi nng cao trnh chnh tr khoa hc k thut, gp phn xy dng nn y hc Vit Nam. Ti nguyn gi trn li th trong bt c hon cnh no xng ng vi cng n to ln ca ng, ca nhn dn, nh trng v gia nh. Cu hi nh gi o c l g? Bn cht, chc nng ca o c. Nu cc c im v nguyn tc ca o c x hi ch ngha. nh ngha o dc y hc. Nu v phn tch nhng quan h c bn ca o c y hc Nu cc quan im x th ca Hi Thng Ln ng. Gio dc v phng php o c cho ngi thy thuc bao gm nhng ni dung no? 6. Nu v phn tch mt vn tn ti ph bin hin nay trong cc quy nh v y c do B y t ban hnh ngay 6/11/1996 1. 2. 3. 4. 5.

135

Y HC TRONG X HI NGUYN THY V X HI CHIM HU N L

Mc tiu hc tp 1. Nu c cc c im pht trin ca y hc trong x hi nguyn thu. 2. Nu c cc c im pht trin ca y hc trong x hi chim hu n l. I.M U T xa n nay, cc nh nghin cu khoa hc hay vn hc u nhn thy rng mun hiu thu mt mn, mt khoa no trong khoa hc t nhin hay khoa hc x hi u phi hiu r mn, khoa pht trin nh th no, tri qua nhng giai on g mi n c mt trnh nht nh, trong mt giai on, mt hon cnh nht nh. Aguste Comte, ngi sng lp ra l thuyt v h thng Thc nghim ch ngha (Positivisme) ni: Ngi ta bt u c th bit r v mt khoa hc no ch mt khi nm c lch s pht trin ca khoa hc . Ngnh y hc khng phi l mt mn khoa hc thun ty; y hc va l mt ngh thut, va c tnh cht khoa hc. - i vi tr tu: Y hc l mt mn khoa hc, phi c l lun, c thc tin. - i vi x hi: Ap dng l lun y hc l y t . Y t v y hc lin h hu c vi nhau. Trc nhng hiu bit ngy cng y v ton din v khoa hc v y hc - y t, ngi ta li cng thy hc Lch s y hc tht rt cn thit cho ngi hnh ngh y, mang li nhiu hng th , gy hng say v khim tn hc tp, tm ti trong th h tr. Lch s y hc chnh l lch s con ngi, l c mt qu trnh con ngi chng li bnh tt v qu trnh con ngi u tranh giai cp dn dn c c mt cuc sng d dng, vui ti, khe mnh, hnh phc hn. Nghin cu v hc tp Lch s y hc mang li cho chng ta mt s im rt quan trng v cn thit cho con ngi ni chung, v ring cho mt ngi thy thuc ng tiu chun, hiu c mt s im c bn v v cng cn thit. Trc ht, c hc Lch s y hc mi nm c mt s im c bn trong khoa hc, v nht l trong y hc : l tnh cht tng i, tht s tng i ca nhng hiu bit ca con ngi, nht l v bnh tt. Da trn nhng ti liu k thut v nhng t liu x hi mi cng lm ni bt ln mt tnh cht chung, c bn nht l tnh cht lin tc, chuyn tip, k tha ca t tng con ngi. C hc Lch s y hc mi cng r con ng tin ln hiu bit, con ng i ca hiu bit khng phi l d dng, tri li, tht s v cng kh khn, y gian kh. Hiu c qu trnh kh khn, gian kh ca ngi lm cng tc khoa hc v thm nhun c mt c tnh c bn ca con ngi lm khoa hc k thut l khim tn, bit tn trng nhng suy ngh v kin ca ngi khc, v cng thy bn thn ca s hiu bit tht rt c hn, phi lm th no bn thn hiu bit c v lm cho mi ngi c th hiu c, bit c nh mt ngi c vn ha phi hiu bit. Do , li cng thy r s on kt lin quan gia con ngi, t th h ny n th h kia, t nn vn minh ny vi nn vn minh kia.

136

Khng c mt kin thc no l ring l, tt c u do lao ng v sng to ca con ngi, ca cc thi i, cc dn tc, cc x s, n tr thnh mt s lin kt tht thing ling khng ngng, qua khng gian v thi gian. Hiu su sc c s lin kt gn b , mi ngi thy thuc mi r, khi vo ngh, nhn c bao nhiu, chu n truyn li ca bao nhiu ngi, bao nhiu th h, bao nhiu ging ni, mt cng n rt su nng v khoa hc k thut. T bn thn mi ngi thy thuc xc nh cho mnh bn phn, nhim v xng ng vi nhng cng n mnh nhn c. II. Y HC TRONG X HI NGUYN THY. ( 3.000.000 nm n 4.000 nm trc cng nguyn) 1.S xut hin ca con ngi v s ra i ca y hc 1.1 S xut hin ca con ngi Pht hin xng ha thch ca ngi vn ng Phi cho thy loi ngi xut hin trn tri t cch ngy nay khong trn 3.000.000 nm l iu chc chn. Theo pht hin khoa hc ng Phi, lao ng sng to ra chnh con ngi v x hi loi ngi. 1.2. S ra i ca y hc Ngi ta tm thy nhng mm mng, du vt ca hot ng y hc qua cc cng c khai qut ni c tr v mai tng ca ngi nguyn thy, tranh v, iu khc, dng trong hang ng, m c, ngn ng, truyn c tch...Chnh sn xut, s lao ng ca ngi nguyn thy lm cho nn kinh t nguyn thy pht trin, t y to iu kin cho s pht trin ca cc hot ng y hc, ch khng phi do thn thnh, tri pht, mt ng thn linh, thng no ban cho. Lch s y hc bt u cng mt lc vi lch s pht sinh ra bnh tt v lch s ngi thy thuc iu tr. Vo khong 17.000 nm trc cng nguyn, ngi ta tm ra c mt hnh v ngi ph thy cha bnh trong hang 3 anh em trn ni Pyrenes Php. Nh vy lch s y hc bt u cng mt lc vi lch s pht sinh ra bnh, tc vo thi k ngi hin i xut hin, c th vo khang 17.000 nm trc cng nguyn, cng trong thi i c hu k (40.000 nm - 12.000 nm trc cng nguyn). 2. Cc hot ng y hc trong x hi nguyn thy 2.1. Con ngi thi tin s dm th phu thut nguy him c m xng s, ch yu lm bt au, ma qu ra khi u, ch khng phi gii quyt vt thng trong s, v khng c vt thng no c. ( y l s kt hp gia tn gio vi y thut) 2.2 V v sinh phng bnh Hnh ng v sinh phng bnh ra i rt sm, tuy cn th s, gip cho ngi nguyn thy chng vi thin nhin nh ly l che mnh, che u chng nng ma, ly v cy, da th lm chn, k sn cao chng m t... c bit khi ngi nguyn thy tm ra c la, gip cho con ngi si m, chng m thp, bit n chn... 2.3 Sn sc b m v tr em v sn sc tr em l nhng hot ng y hc lu i do ngi ph n lao ng, tch ly kinh nghim trong nui con v truyn t i ny sang i khc. 2.4 V cha bnh Trong hot ng lao ng sinh tn, con ngi nguyn thy dn dn nhn thy c cy, hoa qu c nhng th cha c bnh no .

137

Ngi nguyn thy coi nguyn nhn gy nn bnh tt l nhng hin tng thc t trong thin nhin nh cy, , sc vt v h cha bnh bng nhng th c trong thin nhin nh cy, c.... y l quan nim y hc th s ca ngi nguyn thy. III.Y HC TRONG X HI CHIM HU N L ( Th gii c i : 4000 nm trc cng nguyn - 500 nm sau cng nguyn) Thi gian ny xut hin trn tri t 3 nhm quc gia: - Nhm quc gia c i Trung ng: Lng h, Ai Cp. - Nhm quc gia c i Vin ng: n , Trung Quc. - Nhm quc gia c i Phng Ty: Hy Lp v La M. 1. Y hc trong cc quc gia c i phng ng ( Trung ng v Vin ng). 1.1 Y hc c vng Lng h ( Lu vc sng Tigre v Euphrate) 3000 nm trc cng nguyn, nhng ngi Sumrien vit trn t th, c thnh khun ni ln nhng ch hnh ba, ni ln c mt t chc cc thy thuc vi mt trnh nghip v rt cao, li c cc loi dao phu thut. H cho gan l c quan iu ha quan trng nht, tim l trung tm ca tr tu, tai l trung tm ca ngh lc, mng l ti mu, mu i mi bi tiu th thc n. 2000 nm trc cng nguyn ngi Sumrien tan bin mt. K tc ngi Sumrien l ngi Babylone. Thi k ny c nhiu ti liu v y hc hn l y hc Sumrien. C mt b lut Hammourabi c quy nh cc iu v y t nh thy thuc c tr 10 ng bc nu cha c mt con mt khi nht cho ch n, 2 ng cho n l, 5 ng nu cha c khi bnh xng hay ph tng, nu gy cht ngi hoc mt mt sau khi m th b trng pht bng cch ct ct 2 tay. Thi k ny cn bit: - Rui l vt truyn mt s bnh. - Bnh au rng v thuc cha rng. - Cc th thuc m, ru, du, mt ong, sa. - Thuc cha bnh khc: ti, ht ci, mp ng, lu hunh, c c dc. - Dng thuc c: sc, cao, bt * Hrodote: S gia Hy Lp 484- 420 trc cng nguyn c ghi rng Babylone, s hiu bit ca ngi dn v bnh tt kh ph bin, ngi bnh c nm mt ch gia ch, ph, ni cng cng cho mi ngi qua li thm hi v khuyn bo theo kinh nghim c nhn hoc kinh nghim gia nh ca h v cch cha bnh. Thi k ny vai tr ca ngi thy thuc mang tnh cch mt gio s rt r nt, cn phu thut vin chim mt a v thp hn. Bnh tt c xem l hu qu ca mt ti li, ca s gin d ca cc thn linh hoc kt qu ca mt s m nh do qu qui. 1.2 Y hc thi c Ai cp Nn vn minh Ai Cp l mt trong ba nn vn minh ln nht thi c. Thi k ny y hc cng mang tnh cht tn gio. Trc khi cha ngi bnh thng c t l, sau m bp c th, hoc cho ung thuc gy nn ma. Thi k ny mt ngi kim nhim va lm gio s v thy thuc ( sau vi th k mi tch). Ngi Ai Cp cho rng ngi b bnh hay b cht l do c mt ma lc hung c lm cho con ngi m v cht. Nhng dn dn y hc t thut c thay bng y hc chn chnh hn v c tc dng ca cc thuc cha bnh. Thy thuc Ai Cp bit dng cc loi thuc nh thuc phin, mui ng, du thu du. c im ca y hc c Ai Cp:

138

- T chc thnh cc chuyn khoa: Mt, rng, u. - C thy thuc cha nhng bnh khng nhn thy ( bnh ni khoa). - Chn thng hc c pht trin sm ( do tai nn trong lao ng xy dng, chin tranh...) - Ngoi khoa cn n s ( ti liu ca Ebers c t lm sng cc khi u, ti liu Edwin Smith c nu cch iu tr cc vt thng, vt bng, nn xng, sai khp). - K thut p xc tt. - C trng Y Sais ( h lu sng Nil) 525 nm trc cng nguyn. - Cha bnh bng cc loi thuc nc, vin, m, bt, mp ng, hoa he, gan b, cht st, r lu ty giun, bm vo m o axid lactic trnh thai, cha mt bng sulfat ng, cm mu bng st nung . - Cha bnh bng vt l tr liu ( th dc, xoa bp...) - V sinh v t chc y t phng bnh t c mt trnh kh cao. Nhng quy tc v v sinh c p dng nghim ngt t vic tm git, ct tc n vic cm n tht sc vt c vt l bm vo, ty giun c nh k c i vi ngi khe. C nhng thy thuc chuyn lm vic kim tra m bo nhn lc trong cc cng trnh xy dng v nhng cuc hnh qun: c th l mt nn y hc lao ng v y hc x hi hnh thnh. 1.3 Y hc c n Nhng hiu bit v y hc n kh hn ch thi k ny. Nhng ti liu xa nht tm thy trong b kinh Rig Veda ( 1500 trc cng nguyn) v b kinh Yajur Veda ( 700 nm trc cng nguyn). B kinh Rig Veda cp nhiu v trit l v khoa hc t nhin hn l y hc. B kinh Yajur Veda t mt h thng tun han mu, bnh dch hch do chut, mui t gy ra st rt, bnh lao c ho, st, khc ra mu, k 700 tn tho mc cha bnh, cng thc xng, xoa, nn, bp. Thi k ny c SUSRATA l phu thut vin ni ting t 100 loi dng c th thut thng dng, th thut m t cung ly thai, m si bng quang. Ngoi khoa c pht trin vi trnh kh cao: to hnh mi ( thi k ny ph n ngoi tnh s b ct mi). Gii phu cn ngho nn do tn gio cm mi tip xc vi xc cht. SUSRATA c ni n c th gm c 300 xng, 90 gn, 500 c. Ngi n gii v m mt, mi, mi, tai, hng, bit dng thuc gim au, thuc ng khi m x. H ni n dng c m th, ht thuc m khi m x, v sinh v trng trong phu thut: phu thut vin phi ct tc ngn, mng tay ngn v o qun trng tht sch s. Y hc c n ch triu chng hc nh triu chng st. Nm nc tiu tm bnh i ng. Ngi n cng rt ch n v sinh. Lut Manu rt nghim ngt v tm ra, ty u. Mt cuc khai qut kho c Ty Bc n cho thy nhng thnh ph c 2000 nm trc cng nguyn c h thng dn nc trong thnh ph, mi gia nh c nh tm ring, c c b tm ln. V thuc men, Y hc c n dng n ch gai, ph t, b u, thuc phin, thch lu. Bn kinh Susrata k 760 loi thuc. H cn dng cc loi thuc gy nn, ty v bt gy ht hi, trch mu, gic, dng cc loi cao. Thi k V , 1500 - 800 nm trc cng nguyn, bnh tt c coi l do thn thnh phn pht v c cha bng ba php, thn ch. Thi k B La mn, 800 nm trc cng nguyn v 1000 nm sau cng nguyn l thi k rc r ca y hc n , y hc xa dn o thut v i vo quan st, miu t.

139

1.4 Y hc c Trung Hoa Trung Quc l mt trong nhng nc c nn vn minh c nht th gii. Ngay t xa y hc c nhng thnh tu ln. Trong x hi n l, nn y hc Trung Quc c nhng tin b: - Chm cu, xoa bp ( nhn dng chm). - Bit bnh k sinh trng ng rut, bnh rng li. - Ch v sinh n , v sinh han cnh. Thi k Xun thu chin quc x hi Trung Quc c nhiu bin i v chnh tr, kinh t, vn ha, t tng, hc thut cng c nhng tin b r rt. B Ni kinh ra i, phn nh l lun v kinh nghim y hc thi , l ngun gc l lun v c s pht trin ca y hc Trung Quc; gm 2 phn ( T vn v Linh khu), tinh thn c bn ni v: - Lin quan gia ngi v t nhin ( thin nhn hp nht) - m dng ng hnh: hc thuyt ny l l lun v phng php ca cc nh y hc Trung Quc dng nhn thc v khi qut mi hin tng sinh l, bnh l ca con ngi. - Ph tng, kinh lc: hc thuyt kinh lc c lin quan mt thit vi vic iu tr bng chm cu. Ni dung ca Ni kinh rt phong ph, nh hng su sc n ton b nn y hc Trung Quc. Bin Thc thi Xun Thu c coi l ngi u tin c cng tng hp php xem mch v chm cu, xng cch quan st tinh thn, da tht, nghe ting th, hi han ngi bnh. 2.Y hc thi c Hy lp v La m Cc quc gia Hy lp v La m ra i mun hn cc quc gia c i phng ng 2030 th k, lch s c i Hy Lp v La M c xem l lch s ca nhng x hi chim hu n l in hnh. 2.1 Y hc thi c Hy Lp Quan nim v t nhin thi i ny c nhiu nh hng n y hc. Cc quan im v ngun gc s sng: - Thals ( 640 - 548 trc cng nguyn ) nc l khi nguyn ca mi vt. - Anaximandre ( 610 - 547 trc cng nguyn) con ngi xut pht t loi c, ra khi nc ri ln t lin. - Hraclite ( 576 - 480 trc cng nguyn) la l khi nguyn. - Anaximne ( 480 trc cng nguyn) : khng kh l nguyn t c bn. - Pythagore ( 576- 496 trc cng nguyn ) coi con s l bn cht ca mi vt. - Leucippe v Dmocrite ( 499 - 404 trc cng nguyn ): th gii xut hin ra t nguyn t. - Almeon phu tch sc vt, m t cc ri lon chc nng no, xc nh vai tr cc mng mt, pht hin ng vi d ci. Thi k ny gii phu ngi mi bt u. Theo huyn thoi th Hy Lp coi Appolon l v thn sng lp ra thut cha bnh. Appolon khng nhng lm cho thn th c thanh sch m cn lm tan bin c nhng u m trong tm hn, em ci p ti trc cc thn nhn. Appolon cng lm du bt nhng ni thc mc trong t tng con ngi v khin cho tm tnh ca con ngi tr nn ha du hn Esculape: con ca Appolon v Coronis, con gi ca Phlgyas, vua x Thbes. Phlgyas ni ngi v Etocle cht i khng c con k t. Trong mt cuc vin chinh ca

140

Phlgyas ti min Nam Hy Lp, Coronis c i theo cha. Nhn dp ny Coronis bng tr d sinh ra mt a con trai, nhng Coronis trt linh hn trc khi trng thy mt a nh. Esculape bn tnh a quan st v ln ln gia vng thin nhin, nhn ra cc ging cy c dc tnh cha c bnh hay cu ngi sng li c. C truyn thuyt ni rng mt hm Esculape ti chi nh mt ngi quen ang m, gp mt con rn. Esculape a cy gy ra trc ming con rn, con rn p ly cy gy ri qun quanh. Esculape p cy gy xung t th con rn ln ra cht. Esculape li thy mt con rn khc ming ngm mt cy c leo ti dng cy c lm cho con rn kia sng li c. Esculape cht thu hiu rng trong thin nhin c nhiu cy c c th dng lm thuc c nn t chuyn tm nghin cu tm ti cc loi cy c trong ni cha bnh. Esculape c coi nh thn bn mnh ca cc thy thuc v c th t ti cc vng rng ni bn nhng ngn sui hay trn ngn ni cao. Ti khp Hy Lp u c n th Esculape. ng thc s c coi l thy t ngh y. Khi i cha bnh Esculape thng mang theo con rn qun trn chic gy. Ngi Hy lp c thng coi con rn l biu tng ca s khn ngoan, c quyn lc, bit tin tri v cha bnh. Thi k ny cc thy thuc thc hnh dng cc phng php tr liu ni khoa, ngoi khoa, xoa bp, tm, vn ng... giai on trc Hippocrate, trong bn trng ca Iliade nh th ln Homre vit: Khng c mt bnh no do ma qy lm c m tt c mi bnh u c mt nguyn nhn ring, Khng c thn thnh mang bnh cho ngi m chnh con ngi truyn cho nhau, Thin nhin l thy thuc cha bnh tt, Chnh thin nhin hnh ng v hon tt nhim v ca mnh, Nhim v ca thy thuc l h tr cho thin nhin hn l cn tr. Sau Esculape, c 2 trng phi y hc hnh thnh: - Trng phi KNID nng v l lun nn pht trin km. - Trng phi COS a quan st, coi trng kinh nghim thc t. T trng phi ny sinh ra Hippocrate v Galien. * Hippocrate ( 460- 377 trc cng nguyn ) sinh o Cos gn b bin Tiu . l th k ca Pericls, mt thin ti lnh o quc gia, lm cho Hy Lp ni ting lng ly. l thi k vng son ca nn vn minh Hy Lp v tp trung mt s nhn ti kit xut nh Socrate, Platon, Hrodate, Theucydide... Qua tr tu, da vo lao ng v o c cao c ca mnh, Hippocrate l mt trong nhng con ngi v i nht, ln ti mc kh m phn bit c truyn thuyt vi lch s. ng l mn ca Esculape, ng du hnh khp ni trn t Hy Lp, Ai Cp, Tiu , Libye... ng l ngi thy thuc v i thi c, c nh hng n tan b nn y hc phng Ty, c thy thuc mi thi i tn lm thy. ng vit cc sch: quan im, li th, lut php, ngi thy thuc ngh thut, tnh cht con ngi, khng kh, ni , nc, ch n v sc khe, chm ngn, cc bnh dch, tin lng, nhng cn au, y hc c, vt thng u, gy xng, sai khp, dc hc thai nhi, tnh cht ca xng rng, s king k, cc vt thng v vt lot, tr...Sau khi mt ng li mt s nghip ln lao l trc tc Corpus Hippocraticum gm 72 cun. Hippocrate l mt ngi c lng tm ngh nghip, c t tng ln, o c cao c. Li th Hippocrate c mt ni dung rt cao p, nu ln mt s tiu chun o c ca ngi thy thuc: Knh thy, yu ngh, c thc trch nhim i vi ngi bnh, ch dn chu o, gi lng tm trong sch, c quan im phu n ng n, thc gi gn b mt. Nhng quan im v thc tin c bn ca Hippocrate v y hc nh sau:

141

* Tch ri tn gio v y hc, xy dng y hc trn c s vt cht, da v quan st c th, t m nhng du hiu ca bnh. Bnh tt l mt hin tng t nhin ca c th, khng c ma lc huyn b g gy nn. * Nguyn tc c bn cha bnh ch yu l tr lc cho sc khng t nhin ca c th, phi trnh tt c nhng g cn tr kh nng t cha v sc khe t nhin ca bnh nhn. Cch iu tr ca Hippocrate rt thn trng Khng c lm bt c iu g mt cch to bo. i khi cn phi ngh ngi hoc chng lm g ht. Nh vy tuy anh khng lm c g cho bnh nhn, nhng anh cng chng tc hi g h. ng ra thuyt mi trng, con ngi sng khng c lp m d mun hay khng vn phi tun theo cc quy lut t nhin. Vai tr ca ngi thy thuc l khng c i lp t nhin m phi to iu kin thun li cho t nhin, cho c th chng li bnh tt. Vic n ung c ng nghin cu rt k, cc ch n ung c ghi r rng. ng cn l mt nh tit ch nui dng, nh v sinh hc. * Hippocrate bit bnh lao, ung th, thiu mu, bu c, bnh xanh lt ca ph n, si mt, mu, ng kinh, cc chng lit, hysterie, ri lon tm thn, bnh ng h hp, tiu ha, gan, lch, thn, tit niu, sinh dc, xng, da, tai mi hng, d ng do thc n (gi l bnh c ng). * Hippocrate l mt nh phu thut, m v cha gy xng, nn sai khp, cha vt thng u. Dng c phu thut rt phong ph: dao m, que thm, no... * Phng php xem bnh ca ng l tm hiu tin s gia nh v c nhn ngi bnh, nhng s vic v han cnh xy ra, quan st k trc khi kt lun. ng ra phng php hi chn ( phi gi thm thy thuc khc n khm, cng xem bnh chn an c r rng, khng nn tp trung thy thuc ci c v nho bng nhau). * C th ngi cng nh vn vt c cu to bi 4 nguyn t: khng kh, la, nc, t. Coi con ngi c 4 loi dch: mu, nc mi, mt vng, mt en to ra sc lc. Mt cn bng to ra bnh tt. * V dc: Dng thuc phin, c c dc, thuc ng, an thn, mui ch, mui acid, mui ng, thuc m. * Kin thc gii phu b hn ch nn khng phn bit c ng mch v tnh mch...vv * V sinh c coi l nguyn tc c bn cho sch s c th. Th dc rt ph bin. Sau khi Hippocrate mt, c nhng ngi k tc s nghip ca ng l 2 ngi con trai ca ng l Thessalos v Dracon v 2 nh trit hc khc l Platon v hc tr l Aristote. Sau Hrophile v Erasistrate thnh lp trng phi Alexandrie. + Hrophile ( 320 nm trc cng nguyn ) c coi l cha ca gii phu. ng l ngi u tin m x, nghin cu c th ngi v th, t r i no, tiu no, no tht, phn bit thn kinh v c, chia dy thn kinh cm gic v vn ng, t gan, ty, tuyn nc bt, b phn sinh dc, phn bit ng mch v tnh mch, nhp p ca mch lin quan n nhp p ca tim, t tn vng mc ca mt. + Erasistrate ( 310 nm trc cng nguyn ) c coi l cha ca sinh l hc. ng cho rng mi c quan c nui dng bi mt ng mch v mt tnh mch, mt dy thn kinh. ng bc b thuyt 4 th dch ca Hippocrate, cho rng mch mu c khng kh, t cc van ng mch ch, ng mch phi, ng mch gan. V y t, ng nhn mnh vai tr ca tit ch dinh dng, th thao v tm ra. Nhng ngi thuc trng phi Alexandrie m tc rut, that v nghn. Ammonius l ngi u tin cha si mt, lm vn si trc d ly ra.

142

Nn y hc Hy Lp cui cng ri vo tay nhng ngi kinh nghim ch ngha, thiu khoa hc v y hc La M k truyn nn y hc Hy Lp. 2.2 Y hc thi c La M quc La M ra i vo khong th k th 8 trc cng nguyn. Nhng khi nim v khoa hc, k c y hc u c truyn li t ngi Hy Lp. Ngi La M quan nim rng l cng dn La M th khng cn g hc, nht l hc thuc, v s hc b coi nh l b mt phm gi, do trnh y hc thi La M xung rt thp. * Asclpiade ( 128-96 trc cng nguyn ) lm vic Hy Lp trc khi ti La M, hnh ngh gii v kho, ph nhn cc cht dch ca Hippocrate. Theo ng: - Thn th c cu to bi nhng nguyn t cch nhau bng nhng l nh trong c nhng nguyn t nh lun di chuyn. Bnh l do s ri lon v tng quan gia nguyn t v s b tc cc l nh. - Thy thuc phi lm ch thin nhin. - C bnh cp tnh v mn tnh. - Coi trng cha bnh cho ngi gi. - H hp a khng kh v phi ri vo tim v cui cng ti cc mch mu. - Dng phng php cha bnh gin n: nc, ru vang, xoa bp. Ch cha bnh phng bnh, cha bnh sm, ng l au thm ngi kh v bnh m phi lm cho au, tm l tr liu, tp luyn thn th, ci nga, tm, c nhng quy tc v sinh. * Celse ( Aulus Cornelius Celsus), trong cc nm u ca cng nguyn, khng phi l thy thuc, nhng ng gp rt ln cho ngnh y. ng l mt ngi c s hiu bit bch khoa: ng vit v nng hc, v chin lc, v lut php, v trit hc. ng vit cun Ngh thut y hc. V ngh y ng c nhng quan im: - Y hc phi c xy dng trn nhng cn nguyn nhn thy. - o c cn c ca phu thut vin ng c lm nhiu phu thut v khuyn m ung th v lc mi b, mc lu khng nn m v s cht. * Dioscoride ( 40-90 sau cng nguyn ), l thy thuc trong qun i ca Nron. ng vit cun Materia Medica gm cch pha ch, liu lng, hiu lc ca cc th thuc, t 600 cy thuc v dc phm ha hc, ng vt, trong c thuc phin, an thn, lm t. ng l ngi u tin dng t Anesthesia. ng m t cy l hi, dng x c. * Galien ( sinh 131 sau cng nguyn ). Cha ng, mt kin trc s theo ui ngh y sau mt gic m trong c c thy Esculape xut hin. Galien bt u hc ngh y t nm 17 tui v nghin cu c trit hc. Nm 29 tui ng l thy thuc ca cc v s, kho lo trong phu thut. ng c chn lm ng y ca Hang Marc Aurele. ng mt nm 200, danh vng chi li, c uy tn khp quc La M. ng l mt nh gii phu: m trn ng vt, m t, m t k, chia xng dt v di, t tn mm, mu, phn bit gn v c, m t ng mch v tnh mch. ng nghin cu v sinh l: dy thn kinh, ct ty sng tng on khc nhau, trnh by s vn ng v cm gic tng vng khc nhau ca c th, c coi l ngi sng lp ra y hc thc nghim. ng vn da v thuyt 4 th dch, thng tr c chu u thi Trung c, chn khoa hc khng pht trin. V iu tr, ng ch v cc triu chng, cha bnh cc b ( khc Hippocrate coi bnh tt gy ri lon tan b con ngi).

143

ng mc phi sai lm nng n, tin rng c s n thng gia 2 na phi v tri ca tim, lm t lit thnh tu y hc kh lu, khin Harvey b ra bit bao cng phu lm cho s tht c cng nhn. Galien cn khng nh tt c quan im ca mnh l ng c ri. Cho nn c ngi cho Galien l mt thy thuc v i nhng li l mt ng thnh ti ca y hc. Galien khng truyn li c g cho ngi k tha, khng xy dng c mt trng phi g. Tm li, cc quc gia c i Hy Lp, La m sng to nn mt nn vn ha rc r. Cng vi tan hc, vt l hc, y hc cng c nhng thnh tu xut sc lm c s cho s pht trin ca y hc phng Ty sau ny. 3. Y hc thi c Vit nam Cch y khang 4000-5000 nm, Vit Nam, bc vo thi i ng. Ngi Vit sng thnh tng cng x, i sng cn n s, cn nh sn. - V tr quan cn th s vi khi nim Tri trn, t vung. - Cn tn ti cch n ti, n sng, nng trn la. - Ngi cht c chn ct gn ni ca ngi sng. - Vic sinh : con ra ly l chui lt cho nm. - Bit dng nc ging, ch bin thc n, n ghp nhiu th cho d tiu, gi bnh chng cho sch s v c lu... - Giao lu y hc vi Trung Quc. Ngi Trung Quc thng sang ly thuc Vit Nam nh qu giun, vi, nhn, d, nm hng, qu, t gic, u khu, cnh kin...Mt s thy thuc Trung Y cng sang ta cha bnh nh ng Phng, cha bnh co cng cho S Nhip, Lm Thng cha bnh c trng cho v An Kin, Thi V cha bu c. Y hc Vit Nam v Trung quc giao lu t th k 2 trc cng nguyn.

144

Y HC TRONG X HI PHONG KIN

Mc tiu hc tp 1. Nu c cc c im pht trin ca y hc trong cc quc gia phong kin phng ng. 2.Nu c cc c im pht trin ca y hc trong cc quc gia phong kin phng Ty. 3. Nu c cc c im pht trin ca y hc Vit Nam trong x hi phong kin. I. Y HC A RP DI CH PHONG KIN Tt c mi s gia u cng nhn rng ngi A Rp gi mt vai tr quan trng trong vic lu truyn kinh nghim y hc ca Hy Lp. Nn y hc A Rp l ci gch ni gia y hc Hy Lp, k tha s khn ngoan ca ngi xa, v y hc hin i, bt ngun t thi phc hng. Ngi A Rp dch hu ht cc ti liu ca Hippocrate v Galien. Cc danh y trong giai on ny: - Rhazes ( 850 -923), danh y ni ting A Rp, vit cun Lc a, mt pho bch khoa ton th trong ng phin dch cc trc tc ca c nhn v c thm mt bi m t bnh u ma rt hay. - Abulcasis ( 913 - 1013) l mt phu thut vin gii, ng m t bnh bu c v bnh Pott. - Avicenne ( 980- 1037) l mt con ngi trc tuyt v tr tu v hc vn, c mnh danh l vua khoa hc . C th coi ng l mt v danh y ln. ng cn l mt trit gia v l mt nh vt l hc. Tc phm Canon ca ng c thi k c coi l Thnh kinh ca y hc , 500 nm sau vn cn c ging dy i hc Vienne (). Tc phm gm 1 triu ch v c th hc, sinh l hc, chn on v iu tr. T ng bnh vim mng no, vim thn mn tnh, lit dy thn kinh mt, lot d dy, vim gan. Trong tc phm ca Avicenne cn c nhng li khuyn cho sn ph, sn sc s sinh, nn gy xng, cha bnh bng mui khang, bo ch tng hp cc th thuc. Avicenne qu quyt trn mt t c thuc cha khi tt c cc bnh. Trong tc phm ca Avicenne, ng nu ln nhng t tng rt mnh dn v tin tin i vi thi by gi. ng ngh mi ngi phi lm vic c ch cho x hi v x hi phi chm sc con ngi khi h b bnh hoc mt sc. Hc thuyt ca ng ph hy c s ca quan nim tn gio v th gii. Nhng kinh nghim v nghin cu y hc ca ng c c ng li trong b Quy tc y hc Avicenne thuc phi Hippocrate, chp nhn thuyt v cc dch. Tm li y hc A Rp di ch phong kin c nhng im cn ch : - Tip tc v b sung cc bi m t ca nn y hc Hy lp. - iu tr hc l phn thu c nhiu tin b hn c. - Dng thuc rt ph bin, nhiu thuc tng hp. - Sch v dch thut pht trin. - Trng ging dy y hc pht trin nh Zundishapur, Bagdad, Cordoba. - Bnh vin pht trin : Bagdad c 60 bnh nhn, Cordoba c 50. - Phn ngnh y v dc. II. Y HC TRUNG QUC DI CH PHONG KIN Ch phong kin Trung Quc din ra khi nh Trn c thnh lp (221 trc cng nguyn ), pht trin v ko di n th k III trc cng nguyn v n th k XIII sau cng

145

nguyn. Di ch phong kin, Trung quc xy dng c mt nn vn ha rc r. - V dc hc: + Cc danh y i Hn ( u cng nguyn ) son ra b Thn nng bn tho. Sch gm 365 v tuc b, thuc cha bnh c hoc khng c. + Quyn Bn tho cng mc ca L Thi Trn c cng hin to ln cho nn dc liu ( 1518 - 1593) gm 1892 v thuc. l b sch ni ting c dch ra ting La Tinh, Nht , Php, Nga, c, Anh. - V y hc : + Nng cao l lun y hc : c nhng tc phm mang tnh cht tng kt nh mch hc, chm cu v nhng tc phm v ngoi khoa, ph khoa, nhi khoa. + Thi y s i ng l mt trng y sm nht. + Pht trin cc phng php cha bnh trong nhn dn nh co gi, gic. Thi k en ti ca Trung Quc l sau nhng nm 1840, di ch na thc dn na phong kin, y hc tr tr. B my y t thiu thn, lng lo, bnh tt honh hnh. Trung y c chiu hng b dit vong. + Cui i Hn, Trng Trng Cnh ( 150-219) son ra 2 b Thng hn lun bn v cc bnh truyn nhim v Kim quy yu lc bn v ni khoa v tp bnh, chn on v tr liu. Trng Trng Cnh c coi l mt trong nhng danh y ln nht ca Trung Quc. + Vng Thc Ha ( th k III sau cng nguyn ) vit mch kinh bn v 6 b mch. Vo th k XIII, XIV, Trung Quc c nhiu trng phi y hc li nh hng ln v sau: + Phi Hn Lng ca Lu Hon T cho rng c th chu nh hng ca kh hu sinh ra nhit. Dng thuc thanh nhit gii c, lm bt nng, bt sng. + Phi b t ca L ng Vin cho rng t v tn thng sinh ra bnh tt. ng ch trng b t v. Y hc Trung Quc ch pht trin hc thuyt kinh lc v chm cu. + Hong Ph Mt ( 215 - 282 sau cng nguyn ) son cun Gip t kinh l mt b sch chm cu trnh by r kinh lc v vit v. + Vng Duy Nht c tng bng ng c ghi Kinh lc v Vit v nm 1026 v v mt tp hnh chm cu. + Rn luyn thn th phng bnh v cha bnh l c im ca y hc Trung Quc. + i Tam quc c Hoa ( 112 - 207) gii v ngoi khoa. Theo s sch, l ngi u tin dng thuc m m bng. Thuc y tht truyn. ng t ra php Ng cm h bt chc ng tc ca 5 ging vt ( h, hu, gu, vn, chim) rn luyn thn th. Hoa b To Tho git nm 95 tui. - So Nguyn Phng: Kh cng v xoa bp. - Thi y Thng Phng m t thi u tin Trung Quc. Y hc Trung c s giao lu vi n . Dch sch ca n . Nm 562 c thy thuc Trung Quc mang sch chm cu sang truyn b Nht Bn. C s trao i vi ngi A Rp, Triu Tin. Sau chin tranh Nha phin, Trung Quc b tht bi vi Anh ( 1842). Ty y trn vo ln p lm nn Trung y kh pht trin. Mi n cch mng thnh cng ( 1949) vi ch trng pht trin Trung Y ca ng Cng sn Trung quc, nn Trung y mi t c nhng thnh tu rc r.

146

III. Y HC CHU U TRONG X HI PHONG KIN Chia ra 2 thi k r rt: - Thi Trung c: th k V- XV. - Thi Phc hng ( Renaissance) th k XVI- XVII : tan r ca ch phong kin v xut hin mm mng ca ch t bn ch ngha . 1. Y hc Ty u thi Trung c -. c im chung ca thi k ny: + S thng tr ca Trit hc Kinh Vin : hu nh khng c sinh hot vn ha, bn lnh cha phong kin ch ch qun s, ko qun xm chim ln nhau. + Gio dc l c quyn ca nh th, gio l nh lm m mui ngi dn. Khng ch khoa hc. + S xut hin cc trng i Hc: trng Salerne min Nam nc . Trng i hc y Salerne c m gia th k IX, rc r va th k XI n th k XIII th tn t. y ging dy cc ti liu ca Hippocrate, Galien, y hc A Rp. C cun sch Ch sc khe Salerne ( Jean de Milan vit ) ni ting. i cun sch ny ni: - Mun mnh khe sng lu th trnh lm vic nng qu sc, khng nn cu gin, n ung thanh m, sau khi n m i bch b th rt tt, ng ung ru, ng ng ngy, vui v, bnh tnh v n ung iu l thy thuc tt. - Thy thuc phi mm mng, gn gi mi ngi. - n mc chnh t. - Thi k ny cc bnh dch lan trn v gy cht chc khng khip. - Bnh dch hch: bng n Sicile; u thng 10 nm 1374 c 2 thuyn b ca ngi thnh ph Gnes p vo o Sicile. Ngi Gnois mang mm bnh n. Bnh nhn t nhin khi nhim bnh c thn th au nh xin, nhi but, au l i, ri xut hin i, k vai nhng mn nht bng ht u, thng dn gi l ht mn la. Bnh nhn nn ra mu ri cht, cht nhanh n ni khng ai kp lm t di chc. Thy thuc nh b tay, h khuyn nn nhn i, ht sc bnh tnh th tai qua nn khi. Nghe m nhc du m, ngm nhn vng bc, chu bu cho tinh thn vui v...vv n khi bit bnh do b chut truyn sang th cc phng php iu tr qu tht v hiu. Nhng c ch cch ly 40 ngy ( quarantaine) do mt nc cng ha nh b Ragusse trn b bin Adriatique t ra mt quy ch hiu nghim. Ngy nay vn dng t Quarantaine trong phng dch quc t. Chu u cht my trm ngn ngi. Thnh ph Florence ( ) cht mt na s dn. Tn gio thng coi v dch hch nh cuc trng pht ca thng . - Bnh Hystrie tp th: c khi mt nhm, sau nhiu nhm, c khi c mt lng u ln cn in ku go, t pht roi, th ti tht hay do tng tng, gia m ng ngi ng xem, ri nhng ngi ng xem cng ln cn in, c bn a i khp ni la ht m nh an th d. Ni chung, qua cc bnh dch, ta hiu c trnh y hc, y t thi trung c, mt giai on kh khng khip trong lch s chu u thi . - Thin cha gio ngn cm phu tch lm cn tr vic nghin cu gii phu hc. - Ging dy mang tnh cht l thuyt, cha thy khi nim thc tp bt buc trong cc bnh vin. - Bnh nhn hu nh chng c thm khm g ht. Tri li rt coi trng th nc tiu. Hay dng trch huyt.

147

- Phu thut khng tin ln mt bc no. - Bnh u ma, bnh phong lan ra khp Chu u. - Khc t th nghim, khng c kh nng quan st. - Ngi thy thuc nhn cc s kin qua nhng tn iu sai lm. C s ln ln gia y hc v khoa hc thn b. - Thi Trung c khng c thuyt no r rng, khng c h thng l thuyt no, khng c s phn loi cc bnh tt. C mt vi cun sch vit nhng bn k cc cy thuc, nhng ch gi sc khe, phng theo ch ca Salerne, mt tp gii phu hc. C th ni rng ngi ta loi b 10 th k trong lch s y hc. Khng c mt thi i no sng bi c nhn nh thi Trung c. 2. Y hc Ty u thi Phc hng: ( th k XVI - XVII) Danh t Phc hng ( Renaissance) tc l sng li, v trong thi Trung c, sinh hot tinh thn gn nh ngng tr do s km hm ca o gio v phong kin. Phong tro vn ha Phc hng c sc sng mnh lit, chng li th gii quan duy tm, thn b ca o thin cha, ch da v t tng ca ch phong kin. Khoa hc t nhin pht trin: thi k ny ln u tin con ngi khm ph ra tri t ( Copernik 1473 - 1543), chng minh qu t quay xung quanh trc ca n v chuyn quanh mt tri, chng li trit hc ca gio hi cho Thng sng to ra th gii. C nhiu nh bc hc kin thc rt rng, xut sc v nhiu mn, bit nhiu th ting. * V y hc : * Khm ph ra h thng tun hon: - Michel Servet ( 1509 - 1553) bc s Ty Ban Nha, u tin tm ra tiu tun hon, khng nh trong mu c khng kh. - Sau William Harvey ( 1578-1657) trnh by y ton b h tun hon: mu i mt vng ch khng rp rnh nh thy triu, van tnh mch hng cho mu chy v tim, van ng mch bt mu phi i that xa tim. Sau Harvey c Malpighi ( 1628 - 1694) pht minh h thng mao mch. * Pht trin gii phu: - Lonard de Vinci ( 1452- 1519) i tin phong trong ngnh gii phu. ng l mt nh bc hc am hiu nhiu mn: ha, iu khc, m nhc, vt l, tan, thin vn, a cht, gii phu... ra phng php thc nghim ca khoa hc, a khoa hc ra y li m tn d oan thi Trung c, cao gi tr con ngi. ng m khang 30 t thi, t ng i ca tnh mch, c nhiu tranh gii phu li mi ti ngy nay. - Andr Vsale ( 1514- 1564), ngi B, nu ln nhng sai lm ca Galien. Nm 29 tui ng pht hin hn 200 im sai lm trong sch ca Galien. Vsale c coi l ngi cha ca gii phu hc hin i. ng vit cun sch cu trc c th ( Humani Corporis Fabrica) c gi tr. * Pht trin phu thut: - Ambroise Par ( 1510 - 1590), ngi Php, nh phu thut ln thi k ny. Bit tht ng mch khi cha cc nhm ng mch, lm gim au khi m x, iu tr bo tn, phu thut chnh hnh, lm chn tay gi, ng sng ch ra nhiu dng c m x, trong iu tr ch iu tr ton din, trng nom c th, ch tm t. Cu bt h ca A. Par: Ti bng b v Thng lm khi. Phu thut tai mi c Gaspard Tagliacozzi ( 1546-1599). Caire Roesslin ( 1513) cho xut bn cun sch u tin v sn khoa, Mercurie ln u tin gii thiu th thut Csar.

148

Mauriceau t nn mng k thut sn khoa ( v d th thut Mauriceau xoay chn thai. Chamberlin ( 1601-1683) sng ch Forceps. * Ha hc v Y hc - Paracelse ( 1493- 1541), sinh Thy S, lang thang mt thi gian di chu u, thu lm kin thc chng nhng trong cc trng i Hc m c nhng ngi c kinh nghim v cc ph thy. ng kch quan im ca Galien v Avicenne, coi thuyt nguyn t l v l. Quan im ca ng v cha bnh: + Phi quan st. + Phi tm hiu nguyn nhn. + Phi tm mi bin php gip c th tng cng sc khng. ng l ngi u tin a nhng kt qu th nghim ha hc v y hc, sng lp ra khoa khang dc, iu ch thuc c cha Fe, S, Hg. ng ni n c hi ca cc kim loi. V y ha c Van Helmont ( 1577 - 1644) ngi B, nghin cu cc cht kh, tm ra CO2 , dch v v qu trnh ln men. * Vt l v Y hc : - Descartes ( 1569 - 1656) l nh khoa hc v trit hc Php. V vt l, ng cho th gii vt cht vn ng theo quy lut c hc, l s di chuyn ca nhng ht nh vt cht: nguyn t. ng bc b trit hc duy tm Trung c, ph nhn uy quyn ca gio hi. ng l nh vt l hc v tan hc ni ting thi . ng quan st n gii phu, sinh l, m nhiu xc. ng coi c th nh mt l xo, khi kch thch th gy ra phn x. C gng dng vai tr c hc gii thch qu trnh sng, chng li quan im duy tm ca tn gio coi s sng l thng ban cho. - Robert Boyle ( 1627-1691), ngi Anh, nghin cu v vt l v ha, c nh hng ln n y hc, l ngi u tin chng minh khng kh c trng lng v ra nhng quy lut gia khi lng v sc p. - Santorio ( 1561-1636), ngi Y, cho ngi vo mt lng treo trn mt u cn cn ghi nhng bin ng v trng lng. ng ngh ra mt nhit k o thn nhit, mt ng h o mch ( tin thn ca mch k, huyt p k ngy nay). - Bernandino Ramazzini ( 1633- 1714) l nh lm sng hc , vit v cc bnh nhim c, v v sinh c nhn, v bnh ngh nghip, v bnh l lao ng. - Borelli ( 1608-1679) coi c th l mt ci my tun theo nhng quy lut nht nh, ng trnh by s co bp ca cc c, t nh hng ca c lin sn v c honh trong h hp. - Antoon Van Leauwenhoek ( 1632-1723) H Lan, sng ch ra knh hin vi u tin vi phng i 270 ln. ng nhn thy roi trng ( 1675) v tinh trng ( 1677). - Fracastor ( 1478-1553), ngi thy thuc , ngi i u v dch t hc hin i. Ngi gi ng l ngi cha ca bnh hc hin i. ng bn lun ngun gc ca bnh tt, m t bnh st Rickettsia, ni v s ly truyn ca u ma, si, dch hch, di, giang mai, hi, gh...ng cho nhim trng l do nhng vt ht sc nh m gic quan ta khng thy c ch khng phi l do s thi ra. - Thomas Sydenham ( 1624-1689), ngi Anh, m t t m bnh u ma, tinh hng nhit. V thuc, ng thch nht l thuc phin, chng v Saint Gay tn l ma git Sydenham. - Leopold Anenbrugger ( 1722-1809) Vienne, ra phng php g. ng t ting g bnh thng, khi c nc trong mng phi, c nc mng tim v tim ph i.

149

- Malpighi (1628- 1694), ngi , ni ting v nghin cu tun hon mu mao mch, xy dng ngnh bo thai hc ( cng Harvey), t cc lp trong da, hch bch huyt, niu cu thn. - Jean Pecquet ( 1622- 1674) ngi Php, tm ra ng ngc, ng ny mang bch huyt v tnh mch ch trn. IV. Y HC VIT NAM TRONG X HI PHONG KIN Sau chin thng Bch ng ( 938), nhn dn ta di s lnh o ca Ng Quyn, kt thc hon ton thi k mt nc hn 1000 nm, m ra thi k pht trin ca quc gia phong kin c lp v thng nht. Cc triu Ng- inh - Tin - L ( 939- 1009) tnh hnh y hc khng c ti liu ghi chp. * i nh L: ( 1010- 1224) c nhiu thy thuc. - C Ty Thi Y, Ng Y cha bnh cho nh Vua. - Cn cha bnh bng ph ch ( nh s T o Hnh, Sn Ty), Minh Khng thin s cha bnh cho L Thn Tng bng cch dng li ni tc ng tinh thn. - 1070 Trng i Hc u tin Vit Nam c dy kin thc ngnh Y. * i nh Trn: Y hc c iu kin pht trin do c phong tro chng m tn d oan ( Trng Hn Siu v Chu vn An xng). - Nng Ty Thi Y ln Vin Thi Y, trng nom sc khe cho vua quan. - M khoa thi tuyn dng Lng y cho Ty Thi y. - chng nh Nguyn, c k hoch chun b thuc men khng chin: Trng thuc nam t tc thuc ( ng Triu, Ch Linh) gp phn bo v sc khe ca nhn dn chin thng qun Nguyn ( 1288). - 1362 Vua Trn D Tng t chc trng thuc nam sng T Lch, thc trng thuc nam bt ngun t y. ng thi cha bnh bng chm cu. - Trn Canh: Dng chm cu cha Trn D Tng lc nh b cht ui sng li. - Phm Cng Bn gi chc Ng Y triu Trn Anh Tng ( 1293-1313). Ngoi vic chm sc sc khe cho vua, cn cha bnh cho dn ngho. ng khng phn bit sang hn, bnh nguy th ng cha trc. - Chu vn An ( 1292 - 1370) u Thi hc sinh nm 1304, t b chc t nghip trng Quc T Gim 1341 v n c Ch Linh, Hi Hng chuyn dy hc, vit sch v nghin cu ngnh Y. Bin son cun Y hc yu gii tp ch di bin gm l lun c bn, chn on, tr bnh, v mt s phng thuc. - Nguyn B Tnh ( th k XIV) i tu, ly php hiu l Tu Tnh. ng son: B Nam dc thn hiu mt trong nhng b sch y dc sm nht ca ta, 11 quyn gm 580 v thuc, 3879 phng thuc dn tc tr 184 loi bnh chia lm 10 khoa. B Hng ngha gio t 2 quyn th Nm ni v l lun ng Y, dc hc dn tc v bin chng lun tr. Tu Tnh ra phng php lun tr l: B tinh, dng kh, tn thn, thanh tm, qu dc, th, chn, luyn hnh. ng ra phng chm Thuc Nam cha ngi Nam , t chc trng thuc, kim thuc, ph bin cch phng bnh, cha bnh cho nhn dn, dng phng php n gin nh xng h, xoa bp, chm cu. * i nh H: M rng cha bnh cho nhn dn bng cch chm cu, t chc cc Y Ty cc Trn, Tnh cha bnh cho quan li v nhn dn.

150

Nguyn i Nng Hi Hng bin son cun Chm cu tip hiu din ca bng th Nm. * i nh L: C lut Hng c t quy ch ngh Y, trng pht nhng thy thuc v li, c tnh cha bnh dy da, cm bn tht thi thiu, quy ch php y khi khm n mng, t thi..., cm ph thai, chng to hn. Pht hnh sch Bo sinh din th ton yu truyn b phng php v sinh, h hp, vn ng cho nhn n. C Thi Y Vin Trung ng, c kho thuc d tr cc Tnh. cc Huyn c nhng ni bo dng ngi tn tt, gi yu, tr m ci... C chng dch ( vua trng dng cc thy thuc), pht trin trng thuc Nam. M khoa thi Y Khoa, xy dng Y miu Thng Long v khuyn khch pht trin y hc. Danh y c: - Phan Ph Tin u Thi hc sinh nm 1396 ng bin son cun Bn tho thc vt ton yu ( 1429) gm 392 v thuc Nam dng lm thc n phng bnh, tr bnh, ch trng tit ch, dinh dng. - Nguyn Trc: ( 1416-1473) bin son cun Bo anh lng phng v nhi khoa, xoa bp. - L Hu Trc: ( Hi Thng Ln ng) 1791 Hi Hng, khng trong qun i Trnh, b v nghin cu ngh thuc. ng ghi chp bnh n k lng, i chiu bin i thi tit khi hu vi c th ngi bnh. Quan tm n o c ca ngi thy thuc, ht lng v ngi bnh. ng son Hi Thng y tng tm lnh 28 tp, 86 quyn y c, v sinh phng bnh, chn on, mch hc, bin chng lun tr bnh hc, dc hc, bnh n v ni ngoi, ph, nhi, chn thng, cp cu. Pht hin thm 300 v thuc nam, tng hp thm 2854 phng thuc dn tc. cao phng php dng sinh ( xa gi l nhip sinh), khuyn nn hn ch sinh . ng bin son 2 tp Dng n k li mt bnh n kh nhng cha khi v m n trnh by 12 trng hp bnh kh cha khng khi mc du ht lng cha chy. ng son tp Hnh gin trn nhu tng hp khang 2200 n thuc kinh nghim gia truyn cha 126 loi bnh khc nhau. Cc ti liu y hc ca Ln ng va c tnh l lun cao, va c gi tr thc tin, tiu biu cho nn y hc c truyn Vit nam. * Triu Ty Sn ( 1788-1802): Duy tr t chc Thi Y Vin, t chc Nam dc Cc, m rng nghin cu thuc nam. - Nguyn Gia Phan: ( 1748-1847) sau 12 nm cng tc Thi y Vin v nh lm thuc, t chc cu sng rt nhiu ngi trong 2 v dch ln nm 1789 - 1791. Nm 1792 vua Quang Trung triu vo Ph Xun lm vic Thi Y Vin, ph trch i chng dch cc a phng, ng c kt cc kinh nghim trong cc tc phm: Liu dch phng php ton tp ni v bnh thi kh, n dch chung kh ( st rt), ni tc hi mi trng bn, ra phng php v sinh. H sinh phng php tng lc v nhi khoa. L m phng php thng lc v ph khoa.

151

Y HC TRONG X HI T BN CH NGHA V X HI X HI CH NGHA

Mc tiu hc tp 1. Nu c cc c im pht trin ca y hc trong x hi t bn ch ngha. 2. Nu c cc c im pht trin ca y hc trong x hi x hi ch ngha. 3. Phn tch c nhng kt lun rt ra t lch s y hc.

I. S PHT TRIN CA Y HC NC NGOI 1. Chng u 14-5- 1796 Jenner ( 1749-1823), thy thuc nng thn Anh thc hin u tin vic tim chng u ma. Jenner thy rng ai mc bnh u ca b th khng mc bnh u ma na. Jenner ly m mt ngi chn b mc bnh u ca b chng cho mt a tr. Mt nm sau ng li chng cho a tr y bng m ca ngi mc bnh u ma, bnh u khng xy ra tr . Tim chng c p dng t u th k XIX chu u cu nhn loi thot khi bnh dch gy nhiu cht chc. 2. Gii phu v lm sng - Benevieni c coi l cha ca gii phu bnh. ng m khong 20 t thi vi mc ch tm nguyn nhn t vong v ct ngha cc triu chng lm sng. - Morgagni ( ngi ) mi thc s m u cho mn gii phu bnh da vo m t thi so snh tn thng vi cc triu chng khi bnh nhn cn sng ( m khang 700 t thi). Nm 24 tui, xut bn cun gii phu u tin ca mnh, nm 79 tui vit cun sch cui cng v bnh l ( t r bnh l giang mai, teo gan vng cp, sng phi c, ung th v let d dy, si ti mt, vim mng tim, hp van 2 l...) - Rokitansky ( 1804- 1874) nh gii phu bnh ni ting, m 30.000 t thi. Cun gii phu bnh ca ng l mt tc phm v i. - Skorta ( 1805-1881) ( ngi Ao) thc hin phng php g v nghe. Nm 1839 xut bn cun Khi nim g v nghe. - Bichat ( 1771- 1802) ( Php), cht nm 31 tui, mt thy thuc li lc, m ng cho gii phu lm sng . ng xng vic nghin cu cc c quan gn lin vi chc phn, bnh l gn lin vi sinh l. Sng lp ra gii phu bnh hin i. Chia gii phu bnh i cng v gii phu b phn. - Laennec ( 1781- 1826) nh gii phu lm sng vi phng php nghe. ng nghe thy cc tn thng phi. Pht minh ra ng nghe, mt ng bng g rng gia v lm 2 u. ng m t cc loi ting thi, ting rn. ng t bnh lao. ng c coi l nh lm sng hc Php ln nht. - Pirogop ( 1810- 1881) ngi Nga, thin ti v gii phu, thc nghim, lm sng v gii phu bnh. ng l nh phu thut ln c ting trn th gii. Nhn thc ng hng y hc d phng: Tng lai thuc v y hc d phng. - Virchow ( 1821-1902) nh sinh hc c li lc, sng lp ngnh bnh hc t bo. Nm 1858 ng vit cun Bnh l t bo - Cohnhein ( 1839-1884) tc gi ca thuyt vim. - Metchnikoff ( 1845-1916) m t hin tng thc bo, tm nhng bin php chng

152

ca c th, mt trong nhng ngi u tin i vo lnh vc min dch hc. .3. Y hc thc nghim - Claude Bernard ( 1813- 1873) sng lp y hc thc nghim, thng nht sinh l hc, bnh hc v iu tr hc. ng nghin cu thn kinh giao cm, chc phn to ng ca gan, vai tr ca dch ty trong tiu ha. V quan im v phng php ca mnh, ng vit: Bit v cha bit l 2 thi cc khoa hc cn thit. ng cng nhn mnh mi lin quan gia c th v mi trng. 4.Chng vi khun - Louis Pasteur ( 1822- 1895) nh ha hc, nh vi khun hc u tin. nm 1879, Pasteur c lp v nui cy lin cu khun. Tm ra bnh di, m ra giai on chng nhim khun. - Davaine ( 1812- 1882) v Rayet ( 1793-1863) 1950 tm ra trc khun than. 1882 Elberth tm ra trc khun thng hn. - Robert Koch ( 1843-1910) nm 1882 tm ra trc khun lao mang tn ng. 1884 tm ra t cu khun v trc khun phy bnh t... - Neisser nm 1879 tm ra lu cu. - Fraenckel nm 1886 tm ra ph cu. - Ducrey nm 1889 tm ra trc khun h cam. - Schaudin nm 1905 tm ra xon khun giang mai. - Calmette ( 1863- 1933) v Gurin nm 1921 tm ra vaccin BCG chng lao. 5. Tm ra thuc m - Davy nm 1880 tm ra tnh cht mt cm gic au ca Protoxyt dazote. - Jackson nh ha hc v thy thuc M nm 1846 tm ra tnh cht gy m ca ete sulfuric. - Simpson ( 1811- 1870) s dng ln u tin chloroforme trong mt phu thut sn khoa. Gy m gip phu thut bc vo giai on to bo. 6. Tm thn hc - Phillipe Pinel ( 1745 - 1826) tho xch cho mt ngi in mt nh cu t Paris. Tm thn hc tr thnh khoa hc tht s vo nm 1793. - Charcot ( 1825- 1895), mt nh lm sng ln ngi Php v bnh thn kinh v tm thn. ra bin php gic ng cha Hysterie. 7.Di truyn hc ( 1865) Mendel ( 1822-1884) th nghim v lai thc vt. 8. Y hc nhit i - Laveran ( 1845 - 1922) gii thng Nobel 1907 tm thy k sinh trng st rt trong hng cu ca mt ngi lnh Algrie b st rt nm 1880. - Manson ( ngi Anh) nm 1883 chng minh mui truyn giun ch. - Ros ( Nobel 1902) nm 1895 chng minh mui truyn bnh st rt. - Yersin ( 1865-1945) ngi Thy S, tm ra c t bch hu, vi trng dch hch. - Owen ( 1804-1892) tm ra giun xon. 9. Roentgen ( 1845- 1923) tm ra tia X ( ngi c)

153

- Pierre Curie v Marie Curie ( 1859- 1906) v (1869-1904) tm ra tnh cht phng x ca Poloni v Radi. Joliot Curie v Jrem Curie ( con r v con gi ca P. Curie v M. Curie) tm ra cht ng v phng x. 10. Danh t Hormon C t nm 1905 . Banting, Macleod ( Nobel 1923) tm ra Insuline chit xut t ty. 11. Sulfamid v khng sinh Fleming ( Anh) 1928 tm ra Penicilline. Scharz, Bugie, Waskman ( Nobel 1952), 1944 tm ra Streptomycine. Cc Sulfamid: Domagk ( 1935) Kendall v Reichstein tm ra Cortisone v ACTH ( Nobel 1956). Khi xut hin cc Sulfamid v Penicilline dn ti vic phn lp v tp hp mt s ln nhng hp cht c hot tnh vi vi khun. S xut hin khng sinh gii quyt mt lot cc bnh nhim trng nhng ngi ta cng khng phi t qu nhiu hy vng vo n m cn phi d chng nhiu hu qu ca n, v rng vic thanh tan bnh tt khng c th ch da vo thuc men. 12. Sinh hc phn t n th k XX, ngi ta nghin cu hiu thm v cc quy lut c bn v di truyn. Morgan ( 1910) cho rng nhim sc th l mt th mang cc yu t di truyn. Nh cc thnh tu ca vt l, khoa hc sinh hc, tan hc, ngi ta i su vo siu cu trc t bo, chc nng ca cc i phn t, cc acid nucleic, thnh phn ch yu ca nhim sc th. Watson ( M) ( 1928) nm 1955 v Crik ( M 1916) tm ra m hnh cu trc xon kp ca phn t ADN, qu trnh tng hp Protein trong t bo...T y ngi ta cng bit su sc hn bn cht cc hot ng sng . ng thi nghin cu su nhng bnh phn t ( maladie molculaire). c bit l nhng bnh do ri lon chuyn ha bm sinh. Hiu r c ch min dch, cu trc khng th, khng nguyn, c ch hnh thnh khng th v c tnh di truyn ca chng. II. Y HC VIT NAM DI CH THUC A Php xm chim nc ta v chim Nam B nm 1867. Nn y hc c truyn b chn p. Y hc phng Ty xm nhp v nh hng ln n nn y hc Vit Nam trong giai on lch s ny. Tnh hnh y hc Vit Nam lc : - 1936-1939-1943: cm ngnh ng y: v d ch cho lm bng tay (ch thuc ), khng cho lm vin trn, vin dt. - 1903 t chc cc c s y t do bc s qun y Php iu khin. - 1936 c mt s bnh x hng thn. - 8-1-1902 lp trng i hc Y H Ni ( cho c ng Dng), s lng hc sinh t. - Thy thuc coi r nn y hc dn tc. Coi nh phng bnh, coi ngi bnh l i tng bc lt. - C Vit Nam ch c 51 bc s, 21 dc s i hc. - T chc y t ch c thnh th, nng thn hu nh khng c. - C nc c 47 bnh vin vi 3000 ging, 9 nh h sinh. - Y bc s/ 180.000 dn, 1 ging bnh/ 10.000 dn. - Khng c t chc chm lo b m tr em, sinh nh m vn. - T l cht sn ph 20%, tr di 1 tui 30%.

154

- Tui th trung bnh 30 tui. - Lch to do st rt min ni 80%, mt ht 80-90% - Sau cch mng thng tm , 98,8% ngi ln v 60% tr di 5 tui b nhim lao. - Khng c cng nghip dc phm, khng c c s nghin cu g. III. Y HC TRONG X HI X HI CH NGHA 1. S pht trin y hc di ch x hi ch ngha - Cc ngnh y hc pht trin tan din da trn thnh tu cc ngnh khoa hc k thut khc: y hc lm sng, v sinh, vi sinh, dch t... y hc v tr ( Bc s Egorop u tin bay vo v tr) - 1977, Lin X c 893.000 bc s ( bng 1/3 th gii ) - 121 ging/ 10.000 bnh nhn, t l t vong chay 1,8%, tui th trung bnh 70. - 290 Vin nghin cu y hc, 94 Trng i hc Y. - Bogomoletz ng gp ln cho sinh hc bnh l hc. - Filatov vi thuyt cc cht kch thch sinh. - Thnh tu ln v t bo, gen, c ch di truyn, sinh ha t bo, min dch trong ung th. - M tim, ghp thn, 15 trung tm ghp, thu nhiu kt qu. ang ch to v s dng cc c quan nhn to trong ghp. 2. Y hc Vit nam trong x hi x hi ch ngha Thng 12 - 1946 gic Php tr li, tan quc khng chin. Trng i Hc y khoa tip tc hot ng vng khng chin, thm 2 trng o to qun y s v y s dn y. Trong 9 nm khng chin, ta o to c 288 bc s, y s v 78 dc s. Ngnh ngoi khoa pht trin nhanh chng. Ly phng chm d phng lm nn tng cho nn y t Vit Nam tuy cn non tr. 1954 khng chin chng Php thnh cng. Cc c s cha bnh, phng bnh, o to cn b, sn xut thuc men, nghin cu khoa hc c pht trin rng ri. Mng li y t nhn dn c m rng xung cc bn lng min ni, hi o xa xi. - Tp trung gii quyt mi trng : 3 sch. - Phng chng cc bnh x hi: mt ht, st rt, phong, giang mai, lao. - Bo v b m tr em. - Pht trin cng tc o to cn b. Cn b y t khp cc xm lng, y s xung tn x, c x c bc s. - Kt hp y hc hin i vi y hc c truyn. - Pht trin mnh cng tc nghin cu khoa hc. - T l t vong chung trc cch mng 2,6% h xung 0,56%. - T l t vong tr em trc cch mng 30-40% nay 4,2%. - Tui th trung bnh: nam 65t, n 67t. - Cng tc sinh c k hoch h t l pht trin dn s trn 3% xung 2%. - T chc y t c han thin dn, chuyn su v ph cp. - Bao anh hng, lit s qun mnh trong s ngip bo v sc khe nhn dn. + Bc s Phm Ngc Thch c cng rt ln trong vic vch ra phng hng ca nn y t nhn dn, xy dng i ng y t cch mng, gp phn c bit vo cuc khng chin chng M, cu nc. Ni bt l cng tc cha v phng bnh lao. T 1954 ng nhn nhim

155

v trng ban y t ca ng, ri sau gi chc B trng B Y t. ng mt ti chin trng min Nam ngy 7-11-1968. + Gio s ng Vn Ng c nhiu cng hin ln chng nhng ring cho nn y hc Vit Nam m c cho nn y hc chung ca th gii. ng pht hin c nhng loi mui mi nh Anopheles tonkinensis, xc nh c chu k ngc chiu ca giun ln, phn lp c loi Penicillium c tc dng khng sinh cao. + Gio s Tn Tht Tng vi cc nghin cu khoa hc a n phng php phu thut ct gan m nhiu nh phu thut trn th gii tha nhn v p dng. Ngoi ra gio s cng nghin cu nh hng ca cht c ha hc Dioxin n sc khe con ngi v tc hi n th h sau. IV. NHNG KT LUN RT RA T LCH S Y HC 1. Y hc pht trin qua cc giai on lch s, d phng thc sn xut x hi no u gn lin vi thc tin sn xut v i sng ca con ngi. ng nhin ty thuc vo hnh thi x hi m giai cp thng tr s s dng cc thnh tu v y hc phc v cho li ch ca giai cp mnh. 2. Nhng hot ng v kin thc phng bnh l ni dung khng tch ri y hc t bui s khai cho n giai on hin ti v ngay c tng lai. 3. T nhng quan im duy vt th s n ch ngha duy vt bin chng, y hc dn dn that khi nhng quan im duy tm v mc bnh v cha bnh i n dng nhng bin php khoa hc k thut t s khai n hin i phng bnh v cha bnh cho con ngi. 4. Hi phc chc nng tr thnh mt trong 3 mt hot ng phc v cho sc khe ca loi ngi, t thi xa xa cho n nay nh cha bnh bng kh cng, xoa bp, dng sinh, thi cc quyn, th dc tr liu... 5 Lch s pht minh y hc l lch s mt qu trnh mang tnh cht k tha cng vi s tham gia ca tp th rng ln ca qung i qun chng v ca s sng to c nhn, pht trin nh s pht trin ca bao nhiu ngnh khoa hc khc. 6. Cng c lao ng trong y hc ngy cng pht trin lm phong ph cho vic khm bnh v cha bnh ca ngi thy thuc. Nhng cng c lao ng d c tinh vi n u cng khng thay th c vai tr ca ngi thy thuc vi o c cao c ca mnh. 7. Lch s y hc l lch s ca ch ngha nhn o. Y hc khng nhng nhm vo i tng ngi bnh m trc ht l nhm vo i tng ngi khe, phng bnh trc ht l phng bnh cho ngi khe. Y hc khng ch phc v cho mt s ngi m phc v cho tan b x hi. 8. c m ca con ngi l mnh khe, sng lu. Khoa hc y hc s dng cc thnh tu ca cc ngnh khoa hc, c bit l khoa hc c bn cng ngy cng i su khm ph nguyn nhn gy nn bnh, tc nhm mc ch ngn nga bnh tt, cha bnh khng chu khut phc trc bnh tt, em li cuc sng hnh phc cho con ngi. Cng ngy con ngi cng c sc khe vi y ngha ca n, l mt tnh trng han tan thoi mi v th xc, tm thn v x hi, ch khng ch l khng c bnh tt hoc tn ph. Nhng ch c di ch x hi ch ngha con ngi mi t n yu cu sc khe nh vy. Cu hi nh gi : 1. Y hc Ty u thi Trung C 2. Y hc Vit Nam trong x hi phong kin 3. So snh s pht trin ca y hoc Vit Nam di ch thuc a v Y hc Vit Nam trong x hi x hi ch ngha

156

c im y hc thi c Ai Cp v Y hc c n . Nhng quan im v hot ng thc tin c bn ca Hyppocrate v yhc. Y hc Trung quc di ch phong kin So snh s pht trin y hc Chu u thi Trung c v phc hng. Nhng hot ng y hc ca danh y Nguyn B Tnh v L Hu Trc So snh s pht trin ca y hc Vit Nam di ch thuc a v ch x hi ch ngha 10. Phn tch nhng kt lun rt ra t lch s y hoc. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

157

TI LIU THAM KHO

1. V Vn Bn, Ri lon gic ng, Cc chuyn v tm thn hc, H Ni 1993 2. B mn Tm l- Gio dc( Tiu ban tm l): cng bi ging tm l hc. Trng i hc s phm I - H Ni 1975. 3. B mn Tm thn v tm l hc: Mt s chuyn tm thn hc. Hc vin Qun y -H Ni 1996 4. A.G. Cvalip: Tm l hc c nhn, tp 2. NXB Gio dc H Ni 1971 5. Trn Kim Hi, Trn Hi Vn. 2005. Bin kho v ngi tin s. NXB Tng hp Thnh ph H Ch Minh. 6. Phm Minh Hc: Tm l hc Lin X. NXB Tin - Matxcva 1978 7. L Phng Hong, Nguyn Th Kim Dung, H Bch Lin, Tng Phi Ng, Ng Minh Oanh, Trn Phi Phng, Nguyn Vn Sn, Nguyn Th Th, Trnh Tin Thun. 2005. Lch s vn minh th gii. NXB Gio dc, H Ni. 8. Nguyn vn Khang, ng Th Hnh. 1998. Cc nn vn minh v i trn th gii. NXB Vn ha. H Ni. 9. Trn Hu Khnh, Trn Lng Hang, i Phu, H Lai Hoa. 2000. Ngn ngun khoa hc k thut. NXB Tr. Thnh ph H Ch Minh. 10. L Hng Lm, Nguyn i Bng. 1980. Bi ging lch s y hc. Trng cn b qun l y t. H Ni. 11. A.N. Leonchiep: Hot ng- thc-nhn cch. NXB gio dc - H Ni 1983 12. N.. Lvitp: Tm l hc tr em v tm l hc s phm, tp 2.NXB Gio dc - H ni 1971 13. Lng Ninh, inh Ngc Bo, ng Quang Minh, Nguyn Gia Phu, Nghim nh V. 2003. NXB Gio dc. H Ni 14. Nguyn Vn Ngn, Nguyn Vn Nhn, Nguyn Sinh Phc: Tm thn hc i cng v tm l hc y hc. Hc vin qun y - H Ni 1998 15. Nguyn Vn Nhn, Nguyn Thanh H, Qun Thnh Minh: Bc H v vn xy dng nn y hc VitNam, gio dc, rn luyn ton din i ng thy thuc qun, dn y. Trong cun H Ch Minh vi s nghip gio duc qun s, NXB nhn dn - H Ni 16. Tm l hc. NXB. Qun u nhn dn - H Ni 1974 17. Trn Trng Thy, Khoa hc chn on tml, Nh xut bn gio dc, H Ni, 1992 18. Hon Vn Tun: Cc quy tc hay trong gioa tip. NXB Thanh Nin - H Ni 1996 19. Trn Hu Tc. 1980. Lch s y hc ( phng Ty). NXB Y hc. H Ni. 20. Thi Lin Trng. 2002. Lch s th gii. Tp 1. Thi c i. NXB Thnh ph H Ch Minh. 21. Trn nh Xim v cs, Tm thn hc, trng i hc y dc thnh ph H Ch Minh 22. A.A. Xmiecnop ( ch bin chnh): Tm l hc, tp 2. NXB Gio dc- H Ni 1975