S GIO DC V O TO THANH HA

TRNG THPT L VN LINH

SNG KIN KINH NGHIM

TI:
"PHNG PHP GII MT S DNG BI TP PHN DI TRUYN HC QUN TH "

H v tn tc gi: Trnh Khc Hi Chc v: Ph t chuyn mn T: L - Ha - Sinh - Cng ngh Mn: Sinh hc SKKN thuc lnh vc phng php

NM HC: 2010 2011

1

MC LC Ni Dung A. t vn B. Gii quyt vn I. C s ca phng php gii mt s dng bi tp phn di truyn hc qun th II. Cc dng thng gp Dng 1 Dng 2 Dng 3 III. T chc thc hin C. Kt lun Trang 1 2 2 2 2 15 17 21 22

A. T VN
2

Trong vic hc tp phn di truyn hc qun th SH 12, vic gii bi tp c mt ngha rt quan trng. Ngoi vic rn luyn k nng vn dng, o su v m rng kin thc hc mt cch sinh ng; bi tp cng c dng n tp, rn luyn mt s k nng v hc l thuyt, nm vng kin thc. Thng qua gii bi tp, gip hc sinh rn luyn tnh tch cc, tr thng minh, sng to, bi dng hng th trong hc tp. Vic la chn phng php thch hp gii bi tp li cng c ngha quan trng hn. Mi bi tp c th c nhiu phng php gii khc nhau cng nh c nhng dng bi tp c nhng phng php gii c trng. Nu bit la chn phng php hp l v nm vng cc dng bi tp c bn thng gp, s gip hc sinh nm vng hn bn cht ca cc hin tng, c ch sinh hc. Qua qu trnh ging dy i tr, qua dy bi dng hc sinh n thi i hc, bi dng hc sinh gii nhiu nm v vic tham kho nhiu ti liu, ti tch lu c mt dng bi tp v mt s phng php gii bi tp sinh hc. Vic vn dng cc cng thc c chng minh gii cc dng bi tp sinh hc phn di truyn hc qun th t ra c nhiu tc dng, c bit l khi cc k thi ngy nay chuyn i sang phng php TNKQ. Trong trng hp ny, vic nm c cc dng bi tp v cc cng thc tng qut th hc sinh s c phng php gii hp l, tit kim c rt nhiu thi gian. Mt s tc gi khc cng cp n cch lm ny trong mt s ti liu tham kho. Tuy nhin, cng mi ch dng li vic gii mt s bi tp n l m cha c tnh khi qut, cha c tnh a dng v cc dng bi tp. Chnh v vy, ti vit ti ny nhm khi qut vic vn dng cc cng thc gii mt s dng bi tp sinh hc phn di truyn hc qun th. Thng qua ti mun gii thiu vi cc thy c gio v hc sinh mt s phng php gii bi tp sinh hc rt c hiu qu. Vn dng c phng php v cc dng bi tp ny s gip cho qu trnh ging dy v hc tp phn di truyn hc qun th c thun li hn rt nhiu. ti c vit da trn c s a ra cng thc v mt s v d in hnh khc nhau. Trong vic vn dng cng thc c vai tr quan trng. T chc ging dy mt lp, nh gi vic vn dng, p dng phng php v cc cng thc ny sau khi c hc tp. So snh kt qu lm bi vi mt lp khc khng c gii thiu vn dng cc cng thc v cc dng bi tp in hnh trong hc tp. Trn c s kt qu thu 3

c, nh gi c u im v khi qut thnh phng php chung cho mt s dng bi tp sinh hc phn kin thc ny.

B. GII QUYT VN
I. C S CA "PHNG PHP GII MT S DNG BI TP PHN DI TRUYN HC QUN TH" C s ca phng php l cc cch xc nh tn s cc alen cc loi qun th, p dng nh lut Haci - Vanbec i cc cc gen trn nhim sc th thng v nhim sc th gii tnh cng nh xt s thay i tn s cc alen ca qun th di p lc ca cc nhn t tin ho. II. CC DNG THNG GP

Dng 1: Cch tnh tn s cc len, tn s kiu gen v xc nh cu trc di truyn ca cc loi qun th I. Xt 1 gen gm 2 alen trn NST thng 1. Cch xc nh tn s alen, tn s kiu gen v cu trc di truyn ca qun th Xt 1 gen gm 2 alen, alen tri (A) v alen ln (a)
Khi , trong QT c 3 KG khc nhau l AA, Aa, aa. Gi N l tng s c th ca QT D l s c th mang KG AA H l s c th mang KG Aa R l s c th mang KG aa Khi N = D + H + R Gi d l tn s ca KG AA d = D/N h l tn s ca KG Aa h = H/N r l tn s ca KG aa r = R/N (d + h + r = 1) Cu trc di truyn ca QT l Gi p l tn s ca alen A q l tn s ca alen a 4 d AA : h Aa : r aa

Ta c:

p=

2D + H h =d+ ; 2N 2

q=

2R + H h =r+ 2 2N

VD1: Xt QT gm 1000 c th, trong c 500 c th c KG AA, 200 c th c KG Aa, s cn li c kiu gen aa . a. Tnh tn s cc alen A v a ca QT. b. Tnh tn s cc KG ca QT, t suy ra cu trc di truyn ca QT. Gii: a. Ta c S c th c kiu gen aa = 1000 (500 + 200) = 300 Tng s alen trong qun th = 2x1000 = 2000 Tn s alen A = Tn s alen a =
2 x500 + 200 = 0,6 2 x1000 2 x300 + 200 = 0,4 2 x1000

b. Tn s cc kiu gen - Tn s kiu gen AA = - Tn s kiu gen Aa = - Tn s kiu gen aa =

500 = 0,5 1000 200 = 0,2 1000 300 = 0,3 1000

=> Cu trc di truyn ca qun th l Tnh tn s cc alen A, a ca qun th Gii

0,5 AA : 0,2 Aa : 0,3 aa

VD2: Mt qun th c cu trc di truyn l 0,7 AA : 0,2 Aa : 0,1 aa

Ta c: Tn s alen A = 0,7 + 0,2/2 = 0,8 Tn s alen a = 0,1 + 0,2/2 = 0,2 VD3: Mt qun th sc gm 1050 sc lng nu ng hp t, 150 sc lng nu d hp t v 300 sc lng trng. Bit tnh trng mu lng do mt gen gm hai alen quy nh. Tnh tn s cc kiu gen v tn s cc alen trong qun th. Gii: Ta c tng s sc trong qun th = 1050 + 150 + 300 = 1500 5

Quy c: A: lng nu A: lng trng Tn s cc kiu gen c xc nh nh sau 1050/1500 AA + 150/1500Aa + 300/1500 aa = 1 Hay 0,7 AA + 0,1 Aa + 0,2 aa = 1 T suy ra: Tn s cc kiu gen AA, Aa v aa ln lt l 0,7, 0,1 v 0,2 Tn s alen A = 0,7 + 0,1/2 = 0,75 Tn s alen a = 0,2 + 0,1/2 = 0,25 2. Cu trc di truyn ca cc loi qun th 2.1. Cu trc di truyn ca qun th t phi (ni phi) QT t phi l cc QT thc vt t th phn, QT ng vt t th tinh, QT ng vt giao giao phi gn. a. Nu qun th khi u ch c 1 KG l Aa (P0: 100% Aa) S th h t phi 0 1 2 3 n Suy ra: T l th d hp Aa cn li 1 (1/2)1 (1/2)2 (1/2)3 (1/2)n T l th ng hp (AA+aa) to ra 0 1 - (1/2)1 1 - (1/2)2 1 - (1/2)3 1 - (1/2)n T l mi th ng hp AA hoc aa
0

[1 - (1/2)1] : 2 [1 - (1/2)2] : 2 [1 - (1/2)3] : 2 [1 - (1/2)n] : 2

- Sau mi th h t phi, t l th d hp Aa gim mt na so vi th h trc - Khi n th t l th d hp Aa = lim [(1/2)n] = 0 T l mi th ng hp AA = aa = lim [1 - (1/2)n] : 2] = 1/2 Cu trc di truyn ca QT th h xut pht P0 l : 0 AA : 1 Aa : 0 aa Cu trc di truyn ca QT th h n l Pn:1/2 AA : 0 Aa : 1/2 aa hay 0,5 AA : 0Aa : 0,5aa b. Nu qun th t phi khi u c cu trc di truyn l P0: d AA : h Aa : r aa S th h Aa (d + h + r = 1) T l mi KG trong QT AA aa 6

t phi 0 1 2 3 n Ch :

h (1/2)1. h (1/2)2. h (1/2)3. h (1/2)n. h

d d + [h - (1/2)1 . h] : 2 d + [h - (1/2)2 . h] : 2 d + [h - (1/2)3 . h] : 2 d + [h - (1/2)n . h] : 2

r r + [h - (1/2)1 . h] : 2 r + [h - (1/2)2 . h] : 2 r + [h - (1/2)3 . h] : 2 r + [h - (1/2)n . h] : 2

- Qu trnh t phi lm cho QT dn dn phn thnh cc dng thun c kiu gen khc nhau. - Cu trc di truyn ca QT t phi bin i qua cc th h theo hng gim dn t l d hp, tng dn t l ng hp nhng khng lm thay i tn s cc alen. VD: Cho 2 QT: QT1: 100% Aa QT2: 0,7AA + 0,2 Aa + 0,1 aa = 1 a. Tnh tn s cc alen A v a mi QT. b. Xc nh t l th d hp cn li v t l mi th ng hp to ra mi QT sau 5 th h t phi. Gii: a. - QT1: Tn s alen A = a = 1/2 = 0,5 - QT2: Tn s alen A = 0,7 + 0,2/2 = 0,8 Tn s alen a = 0,1 + 0,2/2 = 0,2 b. - QT1: T l th d hp cn li sau 5 th h t phi l 1/25 = 0,03125 T l mi th ng hp to ra l AA = aa = [1 - (1/2)5] : 2 = 0,484375 - QT2: T l th d hp cn li sau 5 th h t phi l 0,2x1/25 = 0,00625 T l th ng hp AA to ra l = 0,7 + [0,2 - (1/2)5 . 0,2] : 2 = 0,796875 T l th ng hp aa to ra l = 0,1 + [0,2 - (1/2)5 . 0,2] : 2 = 0,196875 * Ch : Nu qu trnh ni phi din ra yu th vic xc nh thnh phn KG ca QT c xc nh nh sau Gi H1 l tn s th d hp Aa b gim i do ni phi qua mt th h. 7

F l h s ni phi Ta c F = (2pq H1)/2pq T suy ra Tn s KG AA = p2 + pqF = p2 (1 - F) + pF Tn s KG Aa = H1 = 2pq (1 - F) Tn s KG aa = q2 + pqF = q2 (1 - F) + qF 2.2 Cu trc di truyn ca qun th ngu phi a. Qun th ngu phi - L QT m cc c th trong QT la chn bn tnh giao phi mt cch ngu nhin. - QT ngu phi c th duy tr tn s cc alen v tn s cc KG qua cc th h duy tr s a dng di truyn. - QT giao phi to ra v s bin d t hp, v vy lm cho QT a hnh v KG, dn n a hnh v KH. b. Trng thi cn bng di truyn ca qun th Qun th t trng thi cn bng di truyn nu c tn s cc kiu gen tho mn cng thc p2AA + 2pq Aa + q2 aa = 1 Trong p l tn s alen A q l tn s alen a (p + q = 1) Hoc Qun th c cu trc di truyn dng d AA : h Aa : r aa s t cn bng di truyn nu tho mn biu thc dr = (h/2)2 VD1: QT no sau y t cn bng DT QT1: 0,36AA + 0,60 Aa + 0,04 aa = 1 QT2: 0,64AA + 0,32 Aa + 0,04 aa = 1 QT3: 0,7AA + 0,2 Aa + 0,1 aa = 1 QT4: 0,36AA + 0,48 Aa + 0,16 aa = 1 Gii: p dng 1 trong 2 cng thc trn ta thy QT c cu trc di truyn t cn bng l QT2 v QT4 VD2: Mt QT ngu phi cn bng di truyn c tn s cc alen A/a = 0,3/0,7. 8

Xc nh cu trc di truyn ca QT. Gii: Cu trc di truyn ca qun th l 0,09AA + 0,42 Aa + 0,49 aa = 1 VD3: Chng bch tng ngi do t bin gen ln trn NST thng gy nn. Tn s ngi bch tng trong QT ngi l 1/10000. Bit qun th t cn bng di truyn. Xc nh tn s cc alen v cu trc di truyn ca QT. Gii: T gi thuyt suy ra: Tn s ngi bch tng trong qun th l q2 = 1/10000 = 0,0001 --> q = 0,01 --> Tn s alen ln (b) gy bch tng = 0,01 --> Tn s alen tri (B) l p = 1 - 0,01 = 0,99 --> Cu trc di truyn ca qun th l 0,992 BB + 2x0,99x0,01 Bb + 0,012 bb = 1 Hay 0,9801 BB + 0,0198 Bb + 0,0001 bb = 1 c. nh lut Haci Vanbec - Ni dung: i vi qun th ngu phi, trong nhng iu kin nht nh th thnh phn KG v tn s cc alen c duy tr n nh qua cc th h. - Chng minh nh lut: Xt mt gen vi 2 alen, trong qun th c 3 kiu gen AA, Aa, aa vi cc tn s tng ng l d, h, r. Trong qun th, s ngu phi din ra gia cc c th c cng hay khc kiu gen vi nhau. Nh vy, trong qun th c nhiu cp lai khc nhau. Tn s ca mi kiu lai bng tch cc tn s ca hai kiu gen trong cp lai. V d: AA x AA = d.d = d2. Kt qu ngu phi trong qun th c phn nh bng di y Kiu lai AA x AA AA x Aa Aa x AA 9 Tn s kiu lai d2 2dh AA d2 dh dh Th h con Aa

aa

AA x aa aa x AA Aa x Aa Aa x aa aa x Aa aa x aa Tng

2dr

2dr

h2 2hr

1/4h2

1/2h2 hr

1/4h2 hr

r2 (d+h+r)2 = 1

(d+1/2h)2 = p2

r2 2(d+1/2h)(r+1/2h)=2pq (r+1/2h)2 = q2

T bng trn ta thy, phn th h con c sn sinh ra t mt trong 9 kiu lai tng ng vi tn s ca mi kiu lai, v d: Aa x Aa = h2 th th h lai c c 3 kiu gen AA, Aa, aa vi cc tn s tng ng l 1/4h2, 1/2h2, 1/4h2. Qua bng trn cn cho thy th h con, t l ca AA l p2, ca Aa l 2pq, ca aa l q2. Nh vy, qua ngu phi tn s cc kiu gen qun th khi u l d, h, r thnh p2, 2pq, q2 tng ng th h tip theo. T tn s ca cc kiu gen c th xc nh c tn s alen th h sau: Gi thit p1 l tn s ca alen A th h con th: p1 = p2 + 1/2(2pq) = p2 + pq = p (p+q) = p Vi tn s ca alen a cng xc nh tng t nh trn. Qun th p2 : 2pq : q2 khi ngu phi tip theo th (pA+qa)x(pA+qa) = p2AA : 2pq Aa : q2 aa T cho thy tn s tng i ca mi alen v tn s cc kiu gen c khuynh hng khng i qua cc th h khi c s ngu phi din ra. - ng dng nh lut Haci - Vanbec + Xt 1 QT c cu trc di truyn trng thi cn bng l P0: 0,36 AA : 0,48 Aa : 0,16 aa Suy ra: pA = t l % s loi giao t mang A ca QT = 0,6 qa = t l % s loi giao t mang A ca QT = 0,4 10

 th h ngu phi tip theo, cu trc di truyn ca QT c xc nh nh sau 0,6A 0,4a 0,6A 0,36 AA 0,24 Aa 0,4a 0,24 Aa 0,16 aa

cu trc di truyn ca QT vn l: 0,36 AA : 0,48 Aa : 0,16 aa thnh phn KG v tn s alen khng thay i so vi th h trc. + Xt 1 QT c cu trc di truyn khng t cn bng l P0: 0,68 AA : 0,24 Aa : 0,08 aa Suy ra: pA = t l % s loi giao t mang A ca QT = 0,8 qa = t l % s loi giao t mang A ca QT = 0,2 th h ngu phi tip theo, cu trc di truyn ca QT c xc nh nh sau 0,8A 0,2a 0,8A 0,64 AA 0,16 Aa 0,2a 0,16 Aa 0,04 aa

Cu trc di truyn ca QT th h tip theo t cn bng di truyn l: 0,64 AA : 0,32 Aa : 0,04 aa Nu th h xut pht QT khng t trng thi cn bng di truyn th ch qua 1 th h ngu phi QT s t cn bng (L giao phi n nh). VD: Cho QT c cu trc DT l 0,7AA + 0,2 Aa + 0,1 aa = 1 Xc nh cu trc DT ca QT sau 6 th h ngu phi. Gii: Ta c: Tn s alen A = 0,7+0,2/2 = 0,8 Tn s alen a = 0,1+0,2/2 = 0,2 Cu trc di truyn th h th nht (P1) l 0,64 AA + 0,32 Aa + 0,04 aa = 1 P1 t cn bng di truyn nn P6 cng c cu trc di truyn nh P1 * iu kin nghim ng nh lut Haci - Vanbec + QT phi c kch thc ln. + Cc c th phi ngu phi. + Sc sng v kh nng sinh sn ca c KG khc nhau phi nh nhau. + Khng c B (hoc B thun = B nghch), CLTN, di nhp gen 11

II. Xt gen a alen nm trn NST thng V d: Gen quy nh tnh trng nhm mu ngi gm 3 alen l IA, IB, Io. Trong IA = IB> Io. Gi p, q, r ln lt l tn s ca cc alen IA, IB, Io. (p + q + r = 1) S ngu phi to ra trng thi cn bng di truyn v tnh trng nhm mu nh sau (pIA : qIB : rIo)2 = p2IAIA : 2pq IAIB : q2IBIB : 2qr IBIo : r2IoIo : 2pr IAIo Kiu gen IAIA IAIo IBIB IBIo IAIB IoIo Tn s alen Io = r 2 = o Tn s alen IA: Ta c: p2+2pr+r2 = a + o (p+r)2 = a+o p=
a+o - r = a+o o

Tn s kiu gen p2 2pr q2 2qr 2pq r2

Kiu hnh Mu A Mu A Mu B Mu B Mu AB Mu O

Gi a, b, o ln lt l tn s kiu hnh ca cc nhm mu A, B, O

Tn s alen IB = 1 p r hoc c th tnh tng t nh tnh tn s IA q2+2qr+r2 = b + o (q+r)2 = b+o q=

b+o - r = b+o o

Do p + q + r = 1 a + o - o + b + o - o + o = 1 T , suy ra cng thc p = 1 - b+o q = 1 - a+o r= o VD1: Mt qun th ngi t cn bng di truyn. Xt gen quy nh tnh trng nhm mu gm 3 alen l IA, IB v Io. Bit tn s cc alen IA , IB, Io ln lt bng 0,3; 0,5; 0,2. Xc nh cu trc di truyn ca qun th. Gii: Tn s cc kiu gen ca qun th c xc nh qua bng sau pIA = 0,3 qIB = 0,5 rIo = 0,2 12

pIA = 0,3 qIB = 0,5 rIo = 0,2

0,09IAIA 0,15IAIB 0,06IAIo

0,15IAIB 0,25IBIB 0,10 IBIo

0,06IAIo 0,10 IBIo 0,04 IoIo

Qun th c cu trc di truyn trng thi cn bng l 0,09IAIA : 0,3 IAIB : 0,25IBIB : 0,2 IBIo : 0,04IoIo : 0,12 IAIo VD2: Tn s tng i ca cc nhm mu trong QT ngi l: Mu A: 0,45; B: 0,21; AB: 0,3; O: 0,04. Bit qun th t cn bng di truyn. a. Tnh tn s cc alen IA, IB v Io. b. Xc nh cu trc di truyn ca qun th. Gii: a. Gi tn s cc alen IA, IB v Io ln lt l p, q, r Ta c p = 1 - 0,21 + 0,04 = 0,5; q = 1 - 0,45 + 0,04 = 0,3; r = 0,04 = 0,2

b. Cu trc di truyn ca qun th trng thi cn bng l 0,25IAIA : 0,3 IAIB : 0,09IBIB : 0,12 IBIo : 0,04IoIo : 0,2 IAIo III. Xt gen trn NST gii tnh 1. Xt gen trn NST gii tnh X (Khng c alen tng ng trn Y) Xt 1 gen trn NST gii tnh X gm 2 alen A v a Qu trnh ngu phi to ra 5 kiu gen nh sau: Gii ci: XAXA, XAXa, XaXa. Gii c: XAY, XaY. Gi N1 l tng s c th ci N2 l tng s c th c D l s lng c th mang kiu gen XAXA R l s lng c th mang kiu gen XAXa H l s lng c th mang kiu gen XaXa K l s lng c th mang kiu gen XAY L l s lng c th mang kiu gen XaY Gi p l tn s alen A, q l tn s alen a (p + q = 1) Ta c: p=
2 xD + R + K 2 xN1 + N 2 2 xH + R + L 2 xN1 + N 2

q=

13

- Cu trc di truyn ca qun th trng thi cn bng l 1/2(p2 XAXA : 2pq XAXa : q2 XaXa) : 1/2(p XAY : q XaY) 2. Xt gen trn NST gii tnh Y (Khng c alen tng ng trn X) - Xt 1 gen trn NST gii tnh Y gm 2 alen A v a Qu trnh ngu phi to ra 2 kiu gen gii c nh sau: XYA v XYa Gi N l tng s c th c K l s lng c th c mang kiu gen XYA L l s lng c th c mang kiu gen XYa Gi p l tn s alen A, q l tn s alen a (p + q = 1) Ta c: p=
K N L N

q=

- Cu trc di truyn ca qun th trng thi cn bng l 1/2XX : 1/2 (p XYA : q XYa) 3. Xt gen nm trn vng tng ng ca NST X v Y Xt 1 gen gm 2 alen A v a nm trn vng tng ng ca X v Y. Gi p, q ln lt l tn s cc alen A v a. Khi cu trc di truyn ca qun th c xc nh nh trong trng hp gen nm trn NST thng. Ta c cu trc di truyn ca qun th trng thi cn bng di truyn l p2 (XAXA + XAYA) : 2pq (XAXa+ XAYa+ XaYA) : q2 (XaXa+ XaYa) VD1: loi mo nh, cp alen D v d quy nh tnh trng mu lng nm trn NST gii tnh X. DD: lng en; Dd: lng tam th; dd: lng vng. Trong mt qun th mo thnh ph Lun n ngi ta ghi c s liu v cc kiu hnh sau: Mo c: 311 lng en, 42 lng vng. Mo ci: 277 lng en, 20 lng vng, 54 lng tam th. Bit qun th t cn bng di truyn. a. Hy tnh tn s cc alen D v d. b. Vit cu trc di truyn ca qun th. 14

Gii a. p dng cng thc trn, ta c Tn s alen D = Tn s alen d =

2 x 277 + 54 + 311 = 0,871 2 x351 + 353 2 x 20 + 54 + 42 = 0,129 2 x351 + 353

b. Cu trc di truyn ca qun th 1/2(0,8712XDXD +2x0,871x0,129 XDXd +0,1292 XdXd)+1/2(0,871 XDY+0,129XdY) = 1 Hay 0,3793205 XDXD + 0,112359 XDXd +0,0083205 XdXd+0,4355 XDY+0,0645 XdY = 1 VD2: Bit gen nm trn NST gii tnh v trng thi cn bng di truyn. Bit tn s cc alen A/a = 0,7/0,3. Xc nh cu trc di truyn ca qun th. Gii: - TH1: Gen nm trn NST X khng c alen tng ng trn Y Cu trc di truyn ca qun th l 1/2(0,72 XAXA + 2x0,7x0,3 XAXa + 0,32 XaXa) + 1/2(0,7 XAY + 0,3 XaY) = 1 Hay 0,245 XAXA + 0,21 XAXa + 0,045 XaXa + 0,35 XAY + 0,15 XaY = 1 - TH2: Gen nm trn NST Y khng c alen tng ng trn X Cu trc di truyn ca qun th l 1/2XX + 1/2 (0,7 XYA + 0,3 XYa) = 1 Hay 0,5 XX + 0,35 XYA + 0,15 XYa = 1 - TH3: Gen nm trn vng tng ng ca X v Y Cu trc di truyn ca qun th l 0,72 (XAXA + XAYA) + 2x0,7x0,3 (XAXa+ XAYa+ XaYA) + 0,32 (XaXa+ XaYa) = 1 Hay 0,49 (XAXA + XAYA) + 0,42 (XAXa+ XAYa+ XaYA) + 0,09 (XaXa+ XaYa) = 1 Dng 2: S cn bng di truyn ca qun th khi c s khc nhau v tn s alen cc phn c v ci Xt 1 gen vi 2 alen l A v a. Gi s, th h xut pht (Po) Tn s alen A ca phn c trong QT l p' Tn s alen a ca phn c trong QT l q' 15

Tn s alen A ca phn ci trong QT l p'' Tn s alen a ca phn ci trong QT l q'' Khi cu trc DT ca QT th h sau (P1) l P1: (p'A + q'a) (p''A + q''a) = p'p''AA + (p'q'' + p''q') Aa + q'q'' aa = 1 Lc ny, tn s alen A v a ca QT P1 c tnh bng Tn s alen A = pN = p'p'' + (p'q'' + p''q')/2 Thay q = 1 p vo ta c pN = p'p'' + [p'(1-p'') + p''(1-p')]/2 = (p'+p'')/2 Tng t, ta tnh c Tn s alen a = qN = (q+q)/2 Khi cu trc DT ca QT th h tip theo (P2) l p2N AA + 2 pNqN Aa + q2N aa = 1 KL Nu QT c tn s cc alen phn c v phn ci khc nhau th s cn bng DT s t c sau 2 th h ngu phi - th h th nht din ra s san bng tn s cc alen 2 gii. - th h th 2 t c s cn bng di truyn. - Tn s cn bng ca mi alen bng na tng tn s ca alen trong giao t c v ci. VD1 Gi s QT khi u (Po)c p' = 0,8; q' = 0,2; p'' = 0,4; q'' = 0,6 Khi P1 s c cu trc DT l P1: 0,32 AA + 0,56 Aa + 0,12 aa = 1 (P1 cha t cn bng DT) T cng thc trn (hoc t P1) ta xc nh c pN = 0,6; qN = 0,4 P2: 0,36 AA + 0,48 Aa + 0,16 aa = 1 (P2 t cn bng DT) VD2: th h th nht ca mt qun th giao phi, tn s ca alen A c th c l 0,9. Qua ngu phi, th h th 2 ca QT c cu trc DT l: P2: 0,5625 AA + 0,375 Aa + 0,0625 aa = 1 16

Nu khng c B, di nhp gen v CLTN xy ra trong QT th cu trc DT ca QT th h th nht (P1) s nh th no? Gii: Theo gi thuyt, phn c c tn s alen A v a l p'A = 0,9, q'a = 0,1 Gi tn s alen A v a phn ci l p'' v q'' Ta c pN = 0,5625 + 0,375/2 = 0,75 M pN = (p'+p'')/2 => p'' = 2pN - p' = 2x0,75 - 0,9 = 0,6 Tng t tnh c qN = 0,4 Vy cu trc di truyn th h P1 l (0,9A + 0,1a) (0,6A + 0,4a) Hay P1: 0,54 AA + 0,42 Aa + 0,04 aa = 1 VD3: mt loi ng vt ngu phi, xt 1 gen gm 2 alen A v a nm trn NST thng. Tn s alen A ca gii c l 0,6 v ca gii ci l 0,8. Xc nh cu trc di truyn ca qun th trng thi cn bng di truyn. Gii: Tn s alen a gii c l 1 - 0,6 = 0,4; gii ci l 1 - 0,8 = 0,2 Cu trc di truyn ca qun th F1 sau ngu phi l (0,6A : 0,4a) (0,8A : 0,2a) = 0,48 AA : 0,44 Aa : 0,08 aa F1 cha t cn bng di truyn Tn s cc alen ca F1: p(A) = 0,48 + 0,22 = 0,7; q(a) = 1 - 0,7 = 0,3 Cu trc di truyn ca qun th F2 : (0,7A : 0,3a) (0,7A : 0,3a) = 0,49 AA : 0,42 Aa : 0,09 aa F2 t cn bng di truyn. Dng 3: S thay i tn s alen, tn s kiu gen ca qun th di p lc ca cc nhn t tin ho. 1. S thay i tn s cc alen ca qun th di p lc ca qu trnh t bin Qu trnh t bin v CLTN thng xuyn xy ra lm cho tn s ca cc alen b bin i, B i vi mt gen c th xy ra theo 2 chiu thun hoc nghch. Gi p0 v q0 l tn s ca cc alen A v a trong QT ban u. 17

Gi u l tn s B gen tri thnh ln (A a) Gi v l tn s B gen ln thnh tri (a A) - Nu u = v th p lc ca qu trnh B = 0 tn s cc alen khng thay i. - Nu u >0, v = o th tn s alen A gim, alen a tng Sau n th h, tn s alen A cn li trong QT l Pn = p0 (1 - u)n - Nu u v, n>0, v>0 v sc sng ca A v a l ngang nhau Sau 1 th h, tn s alen A l p1 = p0 up0 + vq0 Lng bin thin tn s alen A l
p = p1 p0

Thay p1 vo, ta c
p = (p0 up0 + vq0) p0 = vq0 up0

Tn s ca alen A v a s t th cn bng khi s lng B thun v nghch b tr cho nhau, ngha l p = o vq up, m q = 1 p T suy ra p=
v u v q = u+ v v+u

VD1: Trong mt QT, tn s B gen ln thnh tri l 10-6, tn s B gen tri thnh ln gp 3 ln so vi tn s B gen ln thnh tri. Xc nh tn s cc alen A v a khi QT t cn bng. Gii: Theo gi thuyt, ta c Tn s B gen ln thnh gen tri: v = 10-6 v tn s B gen tri thnh gen ln: u = 3v Cn bng mi s t c khi tn s alen a = q = Tn s alen A = q = 1 0,75 = 0,25 VD2: QT ban u ca mt loi TV c 301 cy hoa , 402 cy hoa hng, 304 cy hoa trng. Hy xc nh t l KG v KH ca QT sau mt th h ngu phi bit rng trong qu trnh pht sinh giao t xy ra B gen A thnh a vi tn s 20% v QT khng 18
u 3v = = 0,75 u+v 3v + v

chu tc ng ca CL, sc sng ca alen A v a l nh nhau v hoa tri so vi hoa trng. Gii: Cu trc di truyn ca qun th ban u l 301/1007 AA : 402/1007 Aa : 304/1007 Hay 0,3 AA : 0,4 Aa : 0,3 aa Tn s alen A = 0,3 + 0,2 = 0,5 --> tn s alen a = 1 - 0,5 = 0,5 T gi thuyt ta c: Tn s alen A b t bin thnh alen a l 0,5.20% = 0,1 Sau t bin, tn s alen A = 0,5 - 0,1 = 0,4; Tn s alen a = 0,5 + 0,1 = 0,6 Cu trc di truyn ca qun th sau 1 th h ngu phi l (0,4A : 0,6a) (0,4A : 0,6a) = 0,16 AA : 0,48 Aa : 0,36 aa T suy ra t l cc loi kiu hnh ca qun th sau 1 th h ngu phi l 16% cy hoa : 48% cy hoa hng : 36% cy hoa trng. 2. S thay i tn s cc alen ca qun th nu c di nhp gen Gi M l tc di nhp gen p l tn s ca alen A QT nhn. p' l tn s ca alen A QT cho. Ta c - M = s giao t mang gen di nhp / s giao t ca mi th h trong QT Hoc M = s c th nhp c / Tng s c th ca QT nhn - Lng bin thin tn s ca alen A trong QT nhn sau mt th h l
p = M (p p)

VD: Tn s ca alen A QT I l 0,8 cn QT II l 0,3. T l s c th nhp c t QT II vo QT I l 0,2. Sau 1 th h nhp c, lng bin thin tn s alen A trong QT I l bao nhiu? Gii: Sau 1 th h nhp c, lng bin thin tn s alen A trong QT nhn (I) l
p = 0,2 (0,3 0,8) = - 0,1

Gi tr ny cho thy tn s alen A trong qun th nhn (I) gim i 0,1, ngha l cn li p = 0,7. 3. S thay i tn s cc alen ca qun th di p lc ca qu trnh CLTN 19

Trong qu trnh lm thay i tn s cc alen trong QT, p lc ca CLTN ln gp nhiu ln so vi p lc ca qu trnh B. VD1: Xt mt gen gm 2 alen A v a, A tri hon ton so vi a. Trong QT cn bng di truyn, tn s cc alen A v a ln lt l 0,01 v 0,99. Nu sau mt thi gian chn lc, ch cn 20% cc c th mang tnh trng tri v 10% cc c th mang tnh trng ln cn sng st v sinh sn. Tnh tn s cc alen A v a cn li sau chn lc. Gii: Ta c, cu trc di truyn ca QT ban u l 0,0001 AA + 0,0198 Aa + 0,9801 aa = 1 Tn s cc KG cn li sau CL l 20%(0,0001 AA : 0,0198 Aa) : 10% . 0,9801 aa <-> 0,00002 AA : 0,00396 Aa : 0,09801 aa Sau chn lc S alen A cn li = 2 . 0,00002 + 0,00396 = 0,004 S alen a cn li = 2 . 0,09801 + 0,00396 = 0,19998 Mt khc, tng s alen ca QL sau CL l 2 . 0,00002 + 2 . 0,00396 + 2 . 0,09801 = 0,20398 Vy, tn s cc alen sau CL l Tn s alen A = 0,20398 = 0,02 Tn s alen a = 0,20398 = 0,98 VD2: Mt qun th c cu trc di truyn l 0,49 AA : 0,42 Aa : 0,09 aa. Do iu kin sng thay i nn tt c cc c th c kiu gen ng hp ln aa khng c kh nng sinh sn. Xc nh cu trc di truyn ca qun th sau 3 th h ngu phi. Gii: p dng cng thc: qn = 1 + nq
q 0,19998 0,004

Trong , qn l tn s alen a th h n, q l tn s

alen a trc chon lc, n l s th h ngu phi. 20

Ta c : qn = 1 + 3.0,3 = 0,16 --> pn = 1 - 0,16 = 0,84 --> Cu trc di truyn th h th 3 l 0,7056AA : 0,2688Aa : 0,0256aa III. T CHC THC HIN Vi ni dung phng php nh trnh by trn, ti p dng ging dy bi dng cho hc sinh kh cc lp khi 12 trong 8 tit v thu c kt qu rt tt. i tng p dng l hc sinh cc lp 12 trng THPT L Vn Linh. Nm hc: 2010 - 2011. Hc sinh lp 12 nhm I c p dng cng thc v gii cc dng bi tp nh trn, cn nhm II khng c gii thiu v p dng. Kt qu nh sau
Tng HS S lng Gii % S lng Kh % 66,7 22,2 S lng TB % 20,0 62,2 S lng Yu % Km S lng %

0,3

Nhm I Nhm II

45 45

5 0

11,1

30 10

9 28

1 5

2,2
11,1

0 2

0 4,4

Ngoi nhng ln kim tra, nh gi ly kt qu so snh nh trn, ti theo di, so snh trc tip trong bi kim tra trn lp v qua cc bi ging thng qua cc cu hi vn p. Mc nm vng bi, bit vn dng kin thc ca hc sinh 2 nhm u c kt qu tng t nh bi kim tra. Nh vy, vi vic vn dng phng php gii mt s dng bi tp phn di truyn hc qun th vi cc cng thc v mt s dng bi tp nu chc chn l mt trong nhng kin thc b ch, mang li hiu qu cao trong qu trnh ging dy cng nh hc tp phn di truyn hc qun th sinh hc 12 CTC v NC.

C. KT LUN
Qu trnh ging dy nm hc va qua, c bit l khi vic kim tra, nh gi hc sinh chuyn sang hnh thc kim tra TNKQ, ti nhn thy: 21

- Kin thc ca hc sinh ngy cng c cng c v pht trin sau khi hiu nm vng c bn cht ca cc cng thc hc. - Trong qu trnh t hc, hc sinh t tm ti, pht hin c nhiu phng php khc nhau trong gii bi tp sinh hc v tm thy s a dng trong cc bi tp phn di truyn hc qun th. - Nim hng th, say m trong hc tp ca hc sinh cng c pht huy khi bit s dng kin thc ton hc, c bit l kin thc v phng php gii cc bi tp phn di truyn hc qun th. - Hc sinh nhanh chng c c kt qu tr li cu hi TNKQ m trnh c vic b st cc trng hp khc nhau. - S dng phng php ny trong ging dy, cc thy c gio s khng phi mt nhiu thi gian trong vic m t hin tng, cc kin thc l thuyt v khi lm c bi tp l hc sinh bit vn dng l thuyt v hiu su sc hn v l thuyt. Do nng lc v thi gian c hn, ti c th cha bao qut ht c tt c cc loi dng bi tp. Cc v d c a ra trong ti c th cha thc s in hnh nhng v li ch thit thc ca phng php trong cng tc ging dy v hc tp nn ti mnh dn vit, gii thiu vi cc thy c v hc sinh. Rt mong s ng gp kin b sung cho cho ti thc s gp phn gip hc sinh hc tp ngy cng tt hn. ti c tham kho kin ca cc ng nghip sau 1. C L Th Lin - GV sinh hc trng THPT L Vn Linh. 2. Thy Nguyn Trng Nm - GV sinh hc trng THPT Quan Sn. 3. Thy Hong Vn Thn - GV sinh hc trng THPT H Tng Hun. 4. Thy Chu Vn on - GV sinh hc trng THPT L Vit To. 5. Thy L Thnh Thng - GV sinh hc trng THPT Lng c Bng. 6. Thy Thiu Vit Dng - GV sinh hc trng THPT 4 Th Xun. 7. Thy L Vn Tho - GV sinh hc trng THPT Yn nh I. 8. C Hong Th Oanh - GV sinh hc trng THPT Trn n Chim. 9. Thy Nghim Mnh Thng - GV sinh hc trng THPT Yn nh III. 10. C o Th Hng - GV sinh hc trng THPT cm Thu III. TI LIU THAM KHO 22

1. Sch gio khoa sinh hc Lp 12 CTC v NC - NXB GD 2008. 2. Sch Bi tp sinh hc Lp 12 CTC v NC - NXB GD 2008. 3. Sch gio vin sinh hc 12 CTC v NC - NXB GD 2008. 4. Sch hng dn thc hin chng trnh sch gio khoa lp 12 mn sinh hc. 5. Sch hng dn phng php gii bi tp sinh hc - NXB i hc quc gia Thnh ph H Ch Minh nm 2004. 6. Sch hng dn gii cc bi tp phn di truyn hc qun th ca tc gi Trn c Li 7. thi tuyn sinh vo cc trng i hc v Cao ng cc nm. 8. thi chn hc sinh gii mn sinh hc cp Tnh cc nm.

Xin chn thnh cm n. Th xun, ngy 26/03/2011 Ngi vit TRNH KHC HI

23