You are on page 1of 189

PHAM NH NGHIEM

OGIC HOC

NHA XUAT BAN AI HOC QUOC GIA TP HO CH MINH

LI NI U
Cun sch ny c bin son trn c s cc bi ging m tc gi thc hin nhiu nm nay cho sinh vin giai on o to i cng ca nhiu trng i hc Thnh ph H Ch Minh. Ni dung c bn ca sch bm st chng trnh hc phn Nhp mn logic hc do B Gio dc v o to ban hnh nm 1995. Bn cnh , nhm p ng yu cu hin i ha chng trnh ging dy i hc, tip cn gn hn vi chng trnh o to ca cc nc tin tin, chng ti a thm vo sch mt s ni dung mi. Cc ni dung mi ny c trnh by ch yu trong chng 2 Phn tch ngn ng t nhin. Ngn ng logic v t, chng 5 Phn on, chng 8 Tam on lun nht quyt n, chng 9 Suy lun vi tin phc. trnh by cc ni dung khoa hc va cht ch li va ngn gn, tc gi s dng rng ri cc k hiu logic v k hiu ca l thuyt tp hp (m sinh vin bit trong chng trnh ton hc ph thng). iu ny c th to nn cm gic e ngi i vi mt s ngi c. Tuy nhin ch l cm gic ban u m thi. Bn c s nhanh chng nhn ra rng s dng k hiu nh vy s lm cho vic trnh by vn tr nn r rng v d hiu hn nhiu so vi dng li l nh cch trnh by thng thng. sch c th phc v c nhu cu ca cc gii bn c khc nhau, chng ti c gng trnh by cc vn c lp vi nhau n mc c th. Tuy vy, v y l sch v logic nn cc chng mc vn gn kt vi nhau, v th bn c ch c th c sch theo nhng trnh t nht nh. C th, cch c tt nht l c theo trnh t trnh by ca sch. Nhng nu bn khng quan tm lm n nhng phn c tnh hnh thc nht ca sch m ch quan tm n nhng phn c tnh truyn thng th c th c theo trnh t sau : chng 3 Cc quy lut c bn ca t duy chng 10 Suy lun quy np chng 11 Suy lun tng t chng 12 Chng minh chng 13 Bc b chng 14 Ngy bin. Mc d tc gi c gng, nhng chc chn sch cn nhiu thiu st, chng ti rt mong nhn c kin gp ca bn c c th hon thin cun sch ny. Mi kin nhn xt, gp xin gi v a ch nghiemlogic@yahoo.com. Tc gi

MC LC

Chng 1 i tng ca logic hc.............................................................. 11


I. 1. 2. II. III. Khoa hc logic ......................................................................................... Cc c im ca t duy tru tng ........................................................ Hnh thc ca t tng v quy lut ca t duy........................................ S hnh thnh v pht trin ca logic hc................................................ Cng dng ca logic hc ......................................................................... 11 11 14 15 18

Chng 2 Phn tch ngn ng t nhin. Ngn ng logic v t ................. 20


I. 1. 2. 3. 4. II. Phn tch ngn ng t nhin ................................................................... Ngn ng - mt h thng k hiu ............................................................ Ngn ng t nhin v ngn ng hnh thc .............................................. Mt s tnh cht ca ngn ng t nhin................................................... Mt s loi k hiu v phm tr ng ngha ca ngn ng t nhin......... Ngn ng logic v t ................................................................................ H k t ................................................................................................... Hn t ...................................................................................................... Cng thc................................................................................................. Cc v d .................................................................................................. Biu th t tng bng ngn ng logic v t ............................................ Quy lut ng nht................................................................................... Quy lut khng mu thun....................................................................... Quy lut trit tam ..................................................................................... Quy lut l do y ............................................................................... 20 20 21 21 23 27 27 28 28 28 29 35 38 40 41

1. 2. 3. 4. 5.
I. II. III. IV.

Chng 3 Cc quy lut c bn ca t duy ................................................ 35

Chng 4 Khi nim.................................................................................... 43


1. 2. 3. Khi qut v khi nim ............................................................................ Khi nim - hnh thc c bit ca t tng............................................ Cc loi khi nim ................................................................................... Quan h gia cc khi nim..................................................................... II. nh ngha khi nim ............................................................................... 1. nh ngha khi nim l g? ..................................................................... 2. Cc loi nh ngha, cc hnh thc nh ngha......................................... 3. Cc quy tc nh ngha............................................................................. III. Cc thao tc logic i vi khi nim........................................................ 1. M rng v thu hp khi nim ................................................................. 2. Phn chia khi nim.................................................................................

I.

43 43 44 45 47 47 49 50 51 51 52

Chng 5 Phn on ................................................................................... 55


I. 1. 2. 3. II. 1. 2. 3. 4. III. 1. 2. 3. 4. I. 1. 2. 3. II. III. 1. 2. 3. I. II. 1. 2. 3. 4. I. II. 1. 2. III. 6 Khi qut v phn on ........................................................................... nh ngha .............................................................................................. Phn on v cu ..................................................................................... Cc loi phn on................................................................................... Phn on thuc tnh n ........................................................................ nh ngha v cu trc ............................................................................. Cc loi phn on thuc tnh n........................................................... Tnh chu din ca hn t trong phn on thuc tnh n....................... Quan h gia cc phn on thuc tnh n. Hnh vung, tam gic logic Phn on phc. Phn on ph nh ..................................................... Cc dng phn on phc ........................................................................ Quy lut v mu thun logic .................................................................... Cc phng php xc nh quy lut v mu thun logic ......................... Bin i tng ng .............................................................................. nh ngha v cu trc ca suy lun ........................................................ nh ngha ............................................................................................... Cu trc ................................................................................................. V d ................................................................................................. Suy lun hp logic (ng logic) v suy lun ng .................................. Cc loi suy lun...................................................................................... Phn loi cn c vo s lng tin ...................................................... Phn loi cn c vo vic s dng thng tin cha trong cu trc ch t-thuc t ca cc phn on thuc tnh n..................... Phn loi theo tin cy ca kt lun...................................................... nh ngha v v d .................................................................................. Cc loi suy lun trc tip ....................................................................... o ngc phn on .............................................................................. i cht phn on (cn gi l bin i phn on) ............................... t i lp v t ....................................................................................... Suy lun da vo hnh vung logic.......................................................... nh ngha v cu trc ............................................................................. Hnh v kiu ca tam on lun n........................................................ Hnh ca tam on lun n .................................................................... Kiu ca tam on lun n .................................................................... Cc tin v quy tc chung ca tam on lun n .............................. 55 55 56 57 58 58 61 64 67 69 69 72 73 83 86 86 86 87 88 89 89 90 90 92 92 92 93 94 95 96 98 98 99 99

Chng 6 Khi qut v suy lun ................................................................ 86

Chng 7 Suy lun trc tip....................................................................... 92

Chng 8 Tam on lun nht quyt n................................................. 96

1. 2. 3. IV. 1. 2. V. 1. 2. 3. I. 1. 2. II. 1. 2. 3. 4. III. 1. 2. 3. I. 1. 2. II. 1. 2. III. 1. 2. 3. 4. 5.

Tin ..................................................................................................... Cc quy tc chung ca tam on lun n............................................... Cc quy tc hnh ...................................................................................... Tam on lun n gin lc .................................................................. nh ngha ............................................................................................... Phc hi tin hoc kt lun trong tam on lun n gin lc ......... Suy lun vi nhiu tin l phn on nht quyt n (tam on lun phc hp) ........................................................................ nh ngha v cu trc ............................................................................ Cc loi tam on lun phc hp ............................................................ Tnh ng sai ca tam on lun phc hp............................................. nh ngha v tnh hp logic................................................................... nh ngha............................................................................................... Xc nh tnh hp logic (tnh ng) ca suy lun vi tin l phn on phc ...................................................................................... Suy lun t nhin vi tin phc.......................................................... Mt s dng thc suy lun vi tin phc ........................................... Cc v d ng dng ................................................................................. Mt s chin lc suy lun ..................................................................... H suy lun t nhin................................................................................ Hp gii................................................................................................... Cc quy tc hp gii................................................................................ Phng php hp gii ............................................................................. Cy hp gii. Hp gii tuyn tnh ........................................................... nh ngha v cu trc ............................................................................ nh ngha............................................................................................... Cu trc ................................................................................................... Mt s phng php nng cao tin cy ca kt lun quy np.............. Tng s lng trng hp ring xt lm tin ..................................... Cn c vo mi lin h gia tnh cht mun khi qut ha vi cc tnh cht khc ca cc i tng ....................................................... Mt s phng php xc nh lin h nhn qu ...................................... Phng php tng ng ........................................................................ Phng php d bit ................................................................................ Phng php kt hp............................................................................... Phng php phn d.............................................................................. Phng php cng bin i.....................................................................

100 102 111 112 112 113 113 113 114 114 115 115 115 116 116 122 129 131 132 132 133 134 137 137 137 139 139 139 140 141 142 143 145 145

Chng 9 Suy lun vi tin l phn on phc........................... 115

Chng 10 Suy lun quy np...................................................................... 137

Chng 11 Suy lun tng t..................................................................... 147


I. II. 1. 2. 3. 4. III. 1. 2. IV. I. 1. 2. II. III. IV. 1. 2. V. 1. 2. 3. I. II. III. 1. 2. nh ngha v cu trc ............................................................................ Tnh cht ca suy lun tng t .............................................................. Kt lun cha thng tin mi so vi cc tin ........................................ Kt lun khng m bo chc chn ng khi cc tin u ng......... Tnh thuyt phc cao................................................................................ Tnh gi cao .......................................................................................... Mt s bin php nng cao tin cy ca suy lun tng t ................. Tng thm s lng cc tnh cht ging nhau dng lm c s ca kt lun .............................................................................................. m bo mi lin h gia nhng s ging nhau dng lm c s ca suy lun vi tnh cht c ni n trong kt lun ........................... Vai tr ca suy lun tng t ................................................................. nh ngha v cu trc ............................................................................ nh ngha............................................................................................... Cu trc ................................................................................................... Mt s v d ............................................................................................ c im ca chng minh trong cc khoa hc x hi v nhn vn ........ Cc phng php chng minh ................................................................ Chng minh trc tip .............................................................................. Chng minh gin tip.............................................................................. Cc yu cu i vi php chng minh .................................................... Cc yu cu i vi lun .................................................................... Cc yu cu i vi lun c .................................................................... Cc yu cu i vi lp lun ................................................................... nh ngha............................................................................................... Mt s v d ............................................................................................ Cc phng php bc b mt mnh ................................................... Bc b bng cch chng minh rng mnh sai.................................... Bc b bng cch ch ra rng lp lun a n (tc php chng minh) mnh thiu c s........................................................................... Khi nim................................................................................................. Mt s loi ngy bin thng gp ........................................................... Ngy bin da vo uy tn c nhn ........................................................... Ngy bin da vo m ng, da vo d lun ...................................... Ngy bin da vo sc mnh................................................................... Ngy bin bng cch nh vo tnh cm ................................................. 147 147 147 148 148 148 148 148 149 149 150 150 150 151 153 153 153 154 155 155 156 158 160 160 162 162 163 164 164 164 165 165 166

Chng 12 Chng minh.............................................................................. 150

Chng 13 Bc b ........................................................................................ 160

Chng 14 Ngy bin.................................................................................. 164


I. II. 1. 2. 3. 4. 8

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. III.

Ngy bin nh tro lun .................................................................... Ngy bin ngu nhin .............................................................................. Ngy bin en - trng .............................................................................. Ngy bin bng cch da vo nhn qu sai ............................................. Da vo s km ci ................................................................................. Lp lun vng quanh................................................................................ Khi qut ha vi v ................................................................................ Cu hi phc hp..................................................................................... Ngy bin bng cch s dng nhng phng php suy lun c tnh xc sut ........................................................................................ Ngy bin bng cch din t mp m .................................................... Phng php bc b ngy bin................................................................

166 166 167 167 168 168 168 168 169 169 170

CU HI V BI TP .................................................................................. 171 TI LIU THAM KHO............................................................................... 180

Chng 1

I TNG CA LOGIC HC

Logic hc l khoa hc xut hin rt sm trong lch s. N xut hin vo th k th IV trc cng nguyn, khi s pht trin ca khoa hc ni ring v t duy ni chung i hi phi tr li cu hi: lm th no m bo suy ra c kt lun ng n, chn thc t cc tin chn thc? I. KHOA HC LOGIC T logic c ngun gc t Hy Lp Logos, c rt nhiu ngha, trong hai ngha ngy nay c dng nhiu nht nh sau. Th nht, n c dng ch tnh quy lut ca s tn ti v pht trin ca th gii khch quan. Th hai, t logic dng ch nhng quy lut c th ca t duy. Khi ta ni Logic ca s vt l nh vy, ta s dng ngha th nht. Cn khi ni Anh y suy lun hp logic lm, ta dng ngha th hai ca t logic. Theo quan im ph bin nht hin nay th logic hc l khoa hc v cc hnh thc, cc quy lut ca t duy. Nhng khc vi cc khoa hc khc cng nghin cu v t duy nh tm l hc, sinh l hc thn kinh, ..., logic hc nghin cu cc hnh thc v quy lut ca t duy m bo suy ra cc kt lun chn thc t cc tin , kin thc c, v a ra cc phng php c c cc suy lun ng n. hiu cn k hn v i tng ca logic hc, ta phi tm hiu cc c im ca giai on nhn thc l tnh v tr li cho cu hi th no l hnh thc v quy lut ca t duy. 1. Cc c im ca t duy tru tng Nu ni mt cch gin lc nht th nhn thc l qu trnh tm hiu, xc nh i tng. Trit hc Mc - Lnin hiu nhn thc l qu trnh phn nh thc ti khch quan. Nhn thc l hot ng phn nh c pht trin trong lch s, c m bo v quy nh v mt x hi. Qu trnh nhn thc bao gi cng bt u bi s tc ng trc tip ca thc ti khch quan ln cc gic quan ca con ngi. y l giai on u ca qu trnh nhn thc, gi l giai on nhn thc cm tnh, hay l giai on nhn thc trc tip. Trong giai on ny ta thu nhn c tri thc nh s tc ng trc tip ca i tng ln cc gic quan. Nhn thc cm tnh gm nhng hnh thc: cm gic, tri gic, biu tng.

11

Cm gic l s phn nh nhng mt, nhng kha cnh ring l ca i tng vo u c con ngi khi n tc ng trc tip ln cc gic quan. V d, ta thy mu trng ca vin phn, thy s mt m ca cn phng rng, ngi thy hng thm ca hoa hng, Tri gic l s phn nh thnh mt th thng nht, tng i trn vn nhiu mt, nhiu kha cnh, hoc ton b cc mt, cc kha cnh ca i tng vo u c con ngi khi i tng tc ng trc tip ln gic quan. Cc mt, cc i tng y khng phi c phn nh mt cch ring l nh trong hnh thc cm gic, m chng lin kt vi nhau thnh mt th thng nht, gip ta c c hnh nh kh trn vn v i tng. Tri gic khng phi l php cng n thun cc cm gic. V d, ta thy quyn sch nm trn bn, thy ci n, bn gh, ... Quyn sch, ci bn, ci n y c ta cm th mt cch nguyn vn, ch khng phi l ta mang cng bn ci chn bn, vi ci mt bn c ci bn. Cng vy, ta thy bng hoa hng, ch khng phi l cng tng nt ring bit ca n, nh s lng cnh, mu no, ln hay nh, ti hay ho, ... Biu tng l hnh nh c hnh thnh t nhng cm gic v tri gic vn c hnh thnh t trc, khi i tng tc ng trc tip ln cc gic quan, v lu gi trong u c con ngi. Khc vi tri gic l hnh nh ch c c khi c tc ng trc tip ca i tng ln gic quan, biu tng l hnh nh ca i tng khi khng c s tc ng trc tip . Biu tng c th bao gm c nhng hnh nh ca th gii khch quan, c nhng hnh nh do ta tng tng ra m, xt n cng, c ngun gc t thc ti khch quan. c im ca nhn thc cm tnh l tnh trc tip, c th v khng cn n ngn ng. giai on ny ta ch nhn thc c tng mt, tng kha cnh ring r hay hnh nh b ngoi ca i tng m khng thy c bn cht ca i tng, khng thy c cc quy lut vn ng v pht trin ca n. Tht vy, nu quan st mt chic my ang chy, ta s c hnh nh ang chy ca n, nhng khng th bit v sao n chy, thm ch tc chnh xc ca n ta cng khng bit. Thm vo , tnh khi qut khng cao. V d, ta khng th c tri gic v mt thnh ph, mt t nc c v n qu ln, bng gic quan ta khng th bao qut ht c. Logic hc khng nghin cu giai on cm tnh ca qu trnh nhn thc, m ch nghin cu giai on th hai ca qu trnh , l giai on nhn thc l tnh. Nhn thc l tnh l s phn nh gin tip thc ti khch quan. Nhn thc l tnh phn nh thc ti khch quan mt cch tru tng, ngha l bng cc khi nim, phm tr, phn on, suy lun, l thuyt, gi thuyt. Nh ta th nhn thc c nhng mi lin h bn trong, bn cht, nhng quy lut ca s tn ti v pht trin ca thc ti khch quan. V d: Bng gic quan ta ch c th nhn thy mu sc xanh, , tm, vng ... ca nh sng. Nhng bng cc phn tch su sc, cc nh vt l khm ph ra bn cht sng in t ca nh sng. V nhn thc l tnh ch c th thy c nh 12

cc khi nim, phm tr, gi thuyt, l thuyt ... l nhng hnh thc tru tng, nn n cn c gi l t duy tru tng. Nhn thc l tnh c c trng l tru tng v khi qut. T nhng d liu do hin thc khch quan cung cp, ta tch ring ra nhng nt, nhng tnh cht chung, ri khi qut chng ln, v nh tch ra cc i tng cng c tnh cht chung nht nh thnh mt kiu, mt lp ring. Trong qu trnh ny, cng vi vic tch ring cc tnh cht chung ca cc i tng, ta b qua nhng tnh cht khc ca i tng, v chnh l qu trnh tru tng ha. Mt c trng na ca nhn thc l tnh l n gn lin vi ngn ng. Ngn ng l phng tin ca t duy. Nh c ngn ng, t tng mi hnh thnh c v mi c cng c, c lu gi. Cng nh ngn ng, con ngi mi c th trao i vi nhau cc t tng ca mnh. Ngn ng y c hiu theo ngha rng: ngn ng l mt h thng k hiu. Chng ta s kho st vn ny k hn chng 2. Nhn thc l tnh phn nh hin tng khch quan mt cch tch cc. nhn thc, tm hiu mt vn , con ngi hng t duy ca mnh vo , chun b sn cc iu kin cho qu trnh nhn thc. V d, khi nh bc hc mun nghin cu cu to ca nguyn t, ng ta bn ph n bng chm ht nh Rutherford lm. Tnh cht ny gii thch ti sao cng nghin cu mt i tng nh nhau, m ngi ny nhn ra quy lut, ngi khc th khng. Nhn thc l tnh gm cc hnh thc c bn nh khi nim, phn on, l thuyt, suy lun, gi thuyt. Trong cc hnh thc ny ca nhn thc l tnh, ba hnh thc u l cc hnh thc hnh thnh v biu th tri thc, cn hai hnh thc sau l cc hnh thc thu nhn v pht trin kin thc t nhng kin thc c. Logic hc nghin cu cc hnh thc ca t duy. Trong chng trnh ny chng ta s nghin cu cn k tng hnh thc , v vy y chng ti ch nu ra nh ngha khi qut ca chng gp phn lm r i tng ca logic hc. Khi nim l hnh thc ca t duy trong phn nh mt lp cc i tng bng mt hoc mt s cc du hiu chung ca cc i tng thuc lp . rng lp cc i tng y c th ch bao gm mt i tng1. Khi nim l im bt u ca t duy tru tng. Trong qu trnh t duy tru tng, c th nhn bit, xc nh c i tng, ta tch cc s vt c cng mt s c im chung no ra khi cc s vt khc. Lp cc s vt c tch ring ra nh vy c biu th bng mt khi nim. V d: khi nim hc sinh biu th mt lp ngi c c im chung l i hc; khi nim ti phm biu th lp cc s vt c c im chung - theo B lut hnh s ca Nc Cng ha X hi ch ngha Vit Nam - l hnh vi nguy him cho x hi c quy nh trong b lut hnh s, do ngi c nng lc, trch nhim hnh s thc hin mt cch c hoc v ...2.
Logic hc v ton hc hin i cn nghin cu c nhng khi nim rng (cn gi l khi nim o, khi nim gi), l khi nim phn nh mt lp rng cc i tng. 2 B lut hnh s ca nc Cng ha X hi ch ngha Vit Nam, NXB Chnh tr Quc gia, tr.14, TP H Ch Minh,1995.
1

13

Qua hai v d trn y ta thy mi khi nim phn nh mt s c im chung ca mt lp cc s vt nht nh. Phn on phn nh quan h gia cc i tng vi nhau hoc gia i tng vi tnh cht ca n. Phn on c c nh lin kt cc khi nim. Mt phn on c th khng nh hay ph nh quan h gia cc i tng nht nh hay gia i tng vi tnh cht no ca n. V d, trong phn on nh sng c tnh cht sng khng nh tnh cht sng ca nh sng; phn on Ti sn, vn u t v li nhun hp php ca ch u t khng b quc hu ha3 ph nhn tnh cht c th b quc hu ha ca ti sn, vn u t v li nhun hp php ca ch u t. Suy lun l hnh thc ca t duy, trong t mt hay nhiu phn on c suy ra cc phn on mi. N l hnh thc nhn c cc kin thc mi t nhng kin thc c. Nhng phn on c gi l cc tin , cn phn on mi thu c gi l kt lun. Trong suy lun sau y Bt c phng trnh bc ba no cng c t nht mt nghim thc, phng trnh 6x3 + 3x2 - 4x + m = 0 l phng trnh bc ba, vy phng trnh ny c t nht mt nghim thc, hai phn on u l tin , cn phn on th ba, sau cng, l kt lun. Kt lun c rt ra mt cch tt yu t hai phn on tin . 2. Hnh thc ca t tng v quy lut ca t duy Khi xem xt mt t tng, logic hnh thc khng quan tm n ni dung ca t tng y, m ch quan tm n hnh thc ca n m thi. Hnh thc logic ca t tng l cu trc ca t tng, l phng php lin kt cc thnh phn khc nhau ca t tng li vi nhau, l th t sp xp trc sau ca cc thnh phn trong t tng. V d, xt cc suy lun: (1). Con ngi phi cht Socrate l ngi Vy Socrate phi cht; (2). Sinh vin l nhng ngi rt tch cc v sng to Quang l sinh vin Vy Quang l ngi rt tch cc v sng to; Ta thy rng ni dung cc suy lun rt khc nhau, th nhng cu trc ca chng li rt ging nhau. Nu suy lun th nht ta t con ngi = S, phi cht = P, Socrate = X th ta c (1) di dng: (1). S l P X l S Vy X l P

Lut khuyn khch u t trong nc, NXB Chnh tr Quc gia H Ni,1994, tr.7.

14

D thy l nu by gi thay S = Sinh vin, P = tch cc v sng to, X = Quang th suy lun (2) cng bin thnh (1) Ngi ta gi (1) l cu trc logic ca suy lun (1), r rng (1) cng l cu trc logic ca suy lun (2). V cc suy lun (1) v (2) c cu trc nh nhau, ngha l c hnh thc nh nhau, nn mc d chng c ni dung rt khc nhau, khi c ln ta vn thy chng ta ta nh nhau. R rng cu trc, hnh thc ca mt suy lun hay t tng khng h cha bt c ni dung c th no. V vy, ta c th coi rng hnh thc ca t tng hay ca mt suy lun l ci m ta thu c khi lc b nhng ni dung c th ca t tng hay suy lun . Quy lut ca t duy l nhng mi lin h ph bin, bn trong, bn cht, lp i lp li ca cc t tng trong qu trnh t duy. Khi xt cc mi lin h nh vy trong qu trnh t duy nu b qua ni dung c th ca n th ta c quy lut hnh thc. Cc quy lut ny cn c gi l quy lut logic. Tun theo quy lut logic l iu kin cn thit t ti chn l trong t duy. Mt qu trnh t duy, lp lun c gi l hp logic, hp l, cht ch (hay ngn gn hn l ng), nu n tun th cc quy tc logic. Logic hnh thc ch nghin cu cc quy lut hnh thc m thi. Cc quy lut ca t duy l s phn nh cc quy lut ca hin thc khch quan vo t duy. Chnh v vy m chng gip ta nghin cu, nhn thc c th gii khch quan. Con ngi pht hin ra cc quy lut ca t duy trong hot ng nhn thc thc tin ca mnh, hot ng thc tin ca con ngi phi lm cho thc ca con ngi lp i lp li hng nghn triu ln nhng hnh tng logic khc nhau, cho nhng hnh tng ny c th c c ngha nhng cng l4. i vi mi c nhn, cc quy lut ny khng phi bm sinh bit, m ch bit thng qua qu trnh hc tp - ngha l bit qua cc th h i trc -, hoc bit do t nghin cu hot ng nhn thc. II. S HNH THNH V PHT TRIN CA LOGIC HC Vi t cch l mt khoa hc, logic hc ra i vo th k IV trc cng nguyn. Ngi sng lp ra logic hc l nh trit hc Hy Lp v i Aristote (384 322 tr. CN). Mc d trc Aristote c nhiu nh trit hc - chng hn Pythagor, Democrite, Socrate, Platon - s dng v nghin cu mt s kiu suy lun, mt s kiu phn on, nhng chnh Aristote mi l ngi khai sinh ra logic hc nh l mt khoa hc. Aristote c coi l ngi khai sinh ra logic hc khng phi v ng l ngi u tin h thng ho c cc thao tc suy lun vn trc ng ch tn ti ring r, cha r rng, m chnh l v ng l ngi u tin lm cho cc thao tc tr thnh i tng nghin cu, lm thnh i tng nghin cu chnh cc thao tc suy lun , vi t cch l cc chnh th, ch khng ch l thnh t ny hay thnh

V. I. Lnin, ton tp, tp 29, NXB Tin b, Moskva, 1981, tr 202-203.

15

t khc ca suy lun5. Ngha l Aristote cc thao tc suy lun l cc i tng nghin cu c lp, ch khng ch c nghin cu trong mi quan h vi cc suy lun. ng nghin cu mt cch h thng v khi nim, phn on, php chng minh v bc b, ng nu ln ba quy lut c bn ca t duy. ng xy dng hon chnh l thuyt tam on lun. ng cng l ngi u tin phn loi cc sai lm logic. Vn trung tm trong logic hc ca Aristote l vn suy lun din dch, trong c cc php chng minh, c xy dng nh th no. Cc vn khc xoay quanh vn ny. Cc cng trnh ca ng v logic hc v sau c tp hp li trong b Organon. thi c i, logic hc ca Aristote c cc hc tr ca ng tip tc pht trin sau khi ng mt. Nhng ngi ta ch nu ra thm mt s quy tc suy lun vi tin l phn on iu kin v phn on la chn nghim ngt m thi. Cc nh trit hc thuc trng phi Megat v trng phi Khc k, c bit l Chrysippus (279-206 tr. CN) - ngi cho rng cc mnh ch c th ng hoc sai v l ngi nghin cu cc quy tc xc nh tnh ng sai ca mnh phc da vo tnh ng sai ca cc mnh thnh phn to nn n -, i xa hn. H nghin cu quan h suy din, ngha l quan h gia cc tin v kt lun ca suy lun. nghin cu vn ny, h a ra khi nim bao hm (implication). H a ra hnh thc u tin ca nh l din dch - nh l lm c s cho cc php chng minh trong cc h thng hnh thc ha: mt suy lun l hp logic khi v ch khi cng thc biu th n l mt cng thc hng ng. Cng thc biu th mt suy lun c c khi ta lin kt cc tin ca n vi nhau thnh phn tin bng cc du ton hi, ri lin kt phn tin vi kt lun bng du ton ko theo (du implication). Cc thnh tu quan trng nht ca logic hc thi La M c i l: h thng cc thut ng logic c s dng n ngy nay; hnh vung logic (sau ny c Boethius hon thin); l thuyt v tam on lun phc hp v tam on lun vi tin l phn on quan h. thi trung c, logic hc ca Aristote c nghin cu pht trin bi cc nh trit hc kinh vin. Cc thnh qu thi k ny ch yu l cc nghin cu v khi nim v ng ngha hc. Cc nh logic hc c ng gp ln nht thi k ny l P. Abelard (1079-1142) - ngi xy dng li logic Aristote, phn bit cc suy lun ng v hnh thc v ng v ni dung v cho rng ch cc suy lun ng v hnh thc mi l loi suy lun c gi tr tht s -, v W. Occam (1285-1349) ngi dnh mt s quan tm ln n logic hnh thi, xy dng hc thuyt v siu ngn ng (metalanguage), nghin cu ton din v tam on lun n ca Aristote, phn nh cc kiu ng v khng ng.

Z. N. Mikeladze, C s ca logic Aristote, trong sch Aristote ton tp, Moskva, 1979, tr. 5 (ting Nga).

16

Vo thi Phc hng logic hc truyn thng b ch trch mnh m. Mt s nh t tng tin b ca thi k ny buc ti logic hc l ch da cho t tng kinh vin. Nh trit hc ngi Anh F. Bacon (1561 - 1626) cho rng tam on lun ca Aristote hon ton v ch, v n khng cho php tm ra cc thng tin mi t cc tin c, vy nn khoa hc s dng n khng th pht hin c cc quy lut mi thng qua vic nghin cu cc s kin thc nghim bit. ng xy dng nn logic quy np. Logic ny v sau c mt nh trit hc v logic hc Anh khc l S. Mill (1806 - 1873) pht trin. V phn logic din dch th phi n th k XVII n mi c nh ton hc v trit hc nh R. Descates (1596 - 1650) ngi Php thanh minh v bo v. ng mun xy dng n thnh phng php nhn thc tng hp. Cng lao rt ln trong vic pht trin logic din dch thuc v nh trit hc, ton hc v logic hc ngi c Leibniz (1646 - 1716). ng c coi l ngi u tin t nn tng cho logic k hiu. ng a ra t tng s dng cc k hiu v phng php ton hc vo logic hc. ng ch ra rng khi s dng cc k hiu thay cho li ni, khng nhng chng ta lm cho t tng c tr nn r rng hn v chnh xc hn, m cn lm cho t tng tr nn n gin hn. ng mun xy dng logic hc thnh php tnh (calculus rationator) - ngn ng nhn to tng qut, trong cc suy lun c hnh thc ha ging nh cc php tnh c hnh thc ha trong i s vy. Thm ch ng cn m n mt ngy kia nu cc nh trit hc bt ng kin vi nhau th h khng cn phi tranh ci na, m ch cn s dng mt h thng logic nh vy m tnh ton xem ai ng, ai sai. T tng ca Leibniz v sau c cc nh ton hc v logic hc J. Boole (1815 - 1864) ngi Anh, v De Moorgan pht trin. H xy dng cc h i s logic. S pht trin ca logic hnh thc trong thi hin i gn lin vi tn tui ca cc nh bc hc ln nh G. Frege (1848 - 1925), Peano (1858 - 1932), B. Russell (1872 - 1970), Marcov, Peirce . Qu trnh pht trin ca logic hc k t Leibnitz, v c bit l t Russel tr v sau, lin quan rt cht ch vi ton hc. S lin quan cht ch gia hai ngnh logic hc v ton hc c Russel khc ha nh sau trong cun Nhp mn v trit hc ca ton hc ca ng: Ton hc v logic hc, v mt lch s l hai ngnh khc nhau, nhng trong qu trnh pht trin, chng st li gn nhau: logic hc ton ha hn, v ton hc logic ha hn. Ngy nay kh m vch ra mt ng ranh dt khot phn chia logic hc v ton hc. Trn thc t ngy nay chng gn nh l mt. Bng chng v s ng nht ca chng th hin trong nhng chi tit: xut pht t cc tin v cc phng php suy lun, ta ng trn mng t ca logic; nhng khi i n nhng kt qu bng phng php suy din ta ng trn mng t ca ton6. Trong cun sch ni ting Principia Mathematica ca mnh, cc tc gi A. Whitehead (1861 - 1947) v B. Russell cho rng c th quy gin ton b ton hc l thuyt
6

Dn theo: Phan Thanh Quang, Giai thoi ton hc, tp 2, NXB Gio dc, H Ni 1995, tr. 31.

17

v logic hc, ni cch khc, coi ton hc l mt phn ca logic hc. Ngc li, mt s nh ton hc khc li coi logic l mt ngnh ca ton hc. S pht trin ca logic hc k t Leibniz bc sang mt giai on mi hn v cht. Nu nh trong sut c ngn nm trc logic hc ch xc nh c mt s lng rt hn ch - tnh c bng hng chc - cc dng thc suy lun ng, v cc dng thc suy lun ny tm c ch yu nh phng php kinh nghim, th by gi, trong mt khong thi gian tng i ngn, logic hc xc lp c mt khi lng dng thc ng nhiu hn rt nhiu ln, v nhiu phng php hin i, nh phng php tin , phng php hnh thc ha, c p dng thay cho kinh nghim. Ngy nay logic hc hnh thc bao gm rt nhiu nhnh khc nhau nh logic c in, logic tnh thi, logic thi gian, logic kin thit, logic relevant, logic khng n iu, logic m, logic xc sut, logic quy np, logic lng t, logic a tr, Cui th k XVIII, u th k th XIX nh trit hc ngi c Hegel xy dng nn logic bin chng. Logic bin chng cng nghin cu cc hnh thc v quy lut ca t duy, tuy nhin, khc vi logic hnh thc, - l khoa hc nghin cu cc hnh thc v quy lut ca t duy khi t duy phn nh trng thi xc nh, n nh ca s vt v hin tng -, logic bin chng nghin cu t duy khi n phn nh s vt v hin tng trong s vn ng v pht trin ca chng, trong mi lin h ca chng vi cc s vt v hin tng khc. Logic hnh thc nghin cu cc hnh thc phn nh l tng ha trong t duy. Cc hnh thc phn nh hin thc khch quan trong t duy m logic bin chng nghin cu khng l tng ha nh vy. Logic bin chng ca Hegel l logic duy tm. C. Mc v Ph. ngghen xy dng li logic bin chng ca Hegel trn c s duy vt. V. I. Lnin v cc nh trit hc mc-xt nghin cu pht trin su thm logic hc bin chng. Ngy nay logic bin chng va l c s phng php lun, va l cng c nhn thc, cng c pht hin quy lut mi, tri thc mi ca cc khoa hc. III. CNG DNG CA LOGIC HC T duy ca con ngi bao gi cng din ra trong cc hnh thc nht nh v phi tun theo cc quy lut logic, d cho ch th t duy c bit iu hay khng. Th nhng khng phi bm sinh con ngi bit v cc hnh thc v quy lut . Mun bit, v quan trng hn, mun s dng chnh xc v sng to cc hnh thc v quy lut ny th phi nghin cu v ng dng thng xuyn. Con ng ngn nht thc hin iu l nghin cu logic hc. Nghin cu logic hc gip cho s hnh thnh, cng c v hon thin t duy logic. N gip hnh thnh thi quen lp lun tun theo cc quy lut, s dng khi nim v phm tr mt cch chun xc, gip trnh c cc sai lm trong t duy ca bn thn v pht hin nhanh chng sai lm trong lp lun ca ngi khc. Nghin cu logic hc l b ra mt khong thi gian tng i nh m c th nng cao c trnh t duy. Nh 18

logic ni ting S. Mill ni: Sau khi thy r l thuyt suy lun n gin n th no, thy c khong thi gian cn thit c c tri thc hon chnh v cc nguyn l, quy tc c bn ca n v thm ch cn c c nhng kinh nghim ng k trong vic s dng chng nh n th no th ti thy chng c mt l do no bin h cho nhng ngi mun hot ng tri thc c kt qu m li khng nghin cu logic. Logic hc l ngi truy ui v i i vi t duy nhm ln v en ti; n lm tan sng m bao ph s km hiu bit ca chng ta, lm cho chng ta ngh rng mnh hiu i tng trong khi tht ra khng hiu. Ti tin rng trong gio dc hin i khng g c th mang li nhiu li ch hn cho s hnh thnh cc t tng chnh xc, nhng t tng s dng chnh xc ngha ca cu ch v chng li cc thut ng khng chnh xc, nhiu ngha nh l logic hc7. Cng vi s pht trin ca khoa hc v cng ngh, logic hc ngy cng c ng dng rng ri. Ngi ta s dng logic hc gip gii quyt cc vn nan gii ca ton hc, ca iu khin hc, ca cc khoa hc my tnh, Ngi ta s dng logic v t lm cc ngn ng lp trnh cho tr tu nhn to (v d ngn ng lp trnh PROLOG - PROgraming in LOGic); ng dng logic m (Fuzzy logic) pht trin cng ngh m,

Dn theo: Iu. V. Ivlev, Bi ging logic hc, Moskva 1988, tr. 4-5 (ting Nga).

19

Chng 2

PHN TCH NGN NG T NHIN NGN NG LOGIC V T

I. PHN TCH NGN NG T NHIN T duy gn mt cch hu c vi ngn ng. Bi vy, hiu r cc hnh thc v quy lut ca t duy th khng th khng hiu ngn ng v mt logic. Vic phn tch ngn ng t nhin gip ta hiu v hnh thc ha c cc phn on v suy lun logic, thng qua m xc nh c chnh xc thng tin cha trong chng cn thit cho qu trnh t duy tip theo. 1. Ngn ng - mt h thng k hiu Trong k hiu hc (semiotics) v logic hc ngn ng c coi nh mt h thng k hiu. K hiu l mt i tng vt cht (vt th, qu trnh, hin tng, ) i din cho mt i tng khc trong qu trnh thu thp, lu gi, x l v chuyn giao thng tin. V d, c sao vng l k hiu thay th cho i tng l nc Vit Nam, mu xanh ca n iu khin giao thng l k hiu cho php i ca lut giao thng, t "quyn sch" l k hiu thay th cho quyn sch, Ngi ta phn bit hai loi k hiu: k hiu ngn ng v k hiu phi ngn ng. K hiu ngn ng l cc tn hiu mang ngha v ch ra s vt bn ngoi. Cc k hiu ngn ng khng c ngha mt cch c lp, m cng nhau to thnh h thng v ngha ca chng c quy nh bi cc quy lut hnh thnh (v d nh cc quy tc xy dng ngn ng) v s dng ca h thng . K hiu c c trng l i din cho mt i tng no . i tng m k hiu i din, thay th cho gi l ngha thc, ci biu hin (denotat) ca n. V d, thnh ph H Ni l denotat ca k hiu "Th Vit Nam". K hiu c th cho bit v tr ca denotat trong th gii vt th, xc nh mt s tnh cht ca n. Nhng tnh cht ca denotat ca k hiu c k hiu biu hin gi l ng ngha ca k hiu. Quan h gia k hiu vi ngha thc v ng ngha ca n c biu th bng tam gic Frege. Tam gic ny c th suy bin, c nhng k hiu va c ngha thc va c ng ngha, nhng cng c nhng k hiu c ngha thc nhng khng c ng ngha, hoc ngc li, c ng ngha nhng khng c ngha thc 8.

Xem thm: Hong Trinh, T k hiu hc n thi php hc, NXB Nng, 1997.

20

2. Ngn ng t nhin v ngn ng hnh thc Cc k hiu trong thnh phn cc ngn ng lm chc nng giao tip trong x hi gm c hai loi. Loi th nht l cc k hiu ca ngn ng t nhin, v d nh m, t, cm t, cu, . Loi th hai l cc k hiu ca ngn ng hnh thc. Nhu cu ca khoa hc dn n vic ngi ta tch ring ra mt s k hiu no trong ngn ng t nhin biu th cc khi nim, quy tc, phng php thao tc vi i tng khoa hc mt cch rt gn. Ngi ta s dng cc k hiu nh vy xy dng cc ngn ng hnh thc. Ngn ng t nhin l ngn ng ca cc dn tc, v d nh ting Vit, ting Anh, ting Php, Cc ngn ng ny hnh thnh dn dn trong lch s mt cch t nhin, thng qua hot ng nhn thc v ci to thc tin ca cc dn tc. Cc ngn ng t nhin hnh thnh v pht trin mt cch t pht, ngha l ngn ng t nhin khng phi l kt qu hot ng t gic nhm to ra chng ca mt ngi hay mt nhm ngi no . Cc quy tc hnh thnh ngn ng t nhin, chng hn quy tc ng php, c php , v th nhiu khi khng c xc nh dng tng minh. 3. Mt s tnh cht ca ngn ng t nhin a) a ngha. Mt t hoc mt cm t (t y v sau ta s gi ngn gn l mt biu thc ngn ng) trong ngn ng t nhin c th c nhiu ngha khc nhau, ty thuc vo ng cnh trong n c s dng. V d, t ngy mai c th c hiu l tng lai, m cng c th c hiu l ngy hm sau. V d khc, trong cu Diu bng hi diu bng sao em n vi ly chng (Li bi ht Ngu hng L Diu Bng ca Trn Tin) Diu bng c th hiu l Em, m cng c th hiu l mt thn t, kiu than Tri i!. Tnh a ngha l mt tnh cht rt ng qu ca ngn ng trong giao tip hng ngy, trong vn hc v ngh thut. Tuy nhin tnh cht ny li gy ra kh nhiu kh khn cho vic s dng ngn ng t nhin trong khoa hc, k thut, lut php, - nhng lnh vc c i hi u tin l trnh by vn mt cch r rng, chnh xc, trnh hiu nhm. b) Giu kh nng biu t. Tt c cc ngn ng t nhin u rt giu kh nng biu t. Ngi ta c th dng ngn ng t nhin trong rt nhiu lnh vc. C th dng chng tr chuyn, trao i thng ngy; c th dng chng lm th, vit vn, bn lun v thi s, v chnh tr, v lut php; c th dng chng nghin cu v trnh by cc t tng v cng trnh khoa hc, Ngoi ra, vi ngn ng t nhin, cng mt s vt hoc hin tng c th c m t, c biu t bng cc cch khc nhau, bng cc biu thc ngn ng khc nhau. V d: Cc cm t Ln xe hoa, i ly chng, biu th cng mt s vic. Cc cm t nh Cho i, Ra i, cng biu th cng mt s vic. c) ng v ng ngha. Trong ngn ng t nhin va c b phn t v cu ni v cc i tng bn ngoi ngn ng, ni v th gii bn ngoi ngn ng, v d, ni v thi tit, v kinh t, v cc vt dng, v c c nhng b phn t v 21

cu ni v cc i tng ca bn thn ngn ng, v d, ni v ng php, v c php, v danh t, ng t, cu, S c mt ca c hai thnh phn nh vy trong ngn ng c gi l tnh ng v ng ngha ca n. Tnh cht ny chnh l cc nguyn nhn gy nn cc nghch l v ng ngha nh nghch l k ni di sau y. C ngi ni rng anh ta ang ni di. Ta cn xc nh xem lc ni nh vy l anh ta ang ni di hay ang ni tht. Nu nh khi ni nh vy anh ta ang ni tht th ha ra anh ta ni tht rng mnh ang ni di, v ngha l anh ta ang ni di ! Ngc li, nu khi anh ta ang ni di th c ngha l anh ta ang ni di rng mnh ang ni di. Nhng nh th li c ngha l trn thc t anh ta ang ni tht ! Nh vy khng th ni rng anh ta ang ni di v cng khng th khng nh rng anh ta ang ni tht. Ta c nghch l y v mt cu ni khng nh v tnh ng sai ca chnh n. R rng l iu ny ch c th xy ra i vi cc ngn ng ng v ng ngha. d) C nhiu cp ngn ng. Trong cng mt on vn hoc mt cu ca ngn ng t nhin, t ng c th thuc v nhiu cp khc nhau. Chng hn, trong cu ni ca Socrate Ti ch bit rng mnh khng bit g hai ln xut hin ca t bit thuc v hai cp ngn ng khc nhau. T bit th hai l bit v ton b th gii khch quan, ngoi tr v kh nng hiu bit ca chnh mnh, n thuc cp th nht. T bit th nht li thuc cp th hai, bit v kh nng hiu bit ca mnh, ngha l bit v ci bit thuc cp th nht. Nu khng phn bit cc cp ngn ng khc nhau nh vy th ta s cho rng y l cu ni cha ng nghch l. e) Mt phn thng tin khng c biu t tng minh. Thng tin cha ng trong cc cu, cc on vn trong ngn ng t nhin c th ch c mt phn c biu t di dng tng minh, cn phn khc c ngm hiu. V d: cu Tr v nh, anh ta lc tung cn phng ca mnh tm tm nh cha ng nhng thng tin khng c biu th tng minh nh: anh ta mi i u ; c tm nh. V d khc: Con ch ny ch c hai chn c mt thng tin c ngm hiu l: bnh thng ch c nhiu hn hai chn. Phn thng tin c biu t tng minh ta gi l hin ngn, phn thng tin khng c biu t tng minh gi l hm ngn. Hm ngn c th l tin gi nh hay hm 9. suy lun ng n ta cn phi xc nh c ton b ni dung thng tin m cu hoc on vn cha, c hin ngn v hm ngn. Nh ni, ngn ng t nhin rt thun tin cho qu trnh trao i trong cuc sng hng ngy. N cng rt thun li cho cc hot ng vn hc ngh thut. Tuy nhin, nu dng ngn ng t nhin nghin cu v trnh by cc vn khoa hc k thut th ta gp phi nhiu kh khn v tnh a ngha ca n. Thm vo , v ngn ng t nhin ng v ng ngha nn n c th cha cc nghch l. iu ny khin ta khng th dng n xy dng cc l thuyt khoa hc cht ch bi l khoa hc khng c php cha ng cc nghch l.
9

Xem thm, v d, Nguyn c Dn, Lgch v Ting Vit, NXB Gio dc, 1996, tr. 191 243.

22

Nhng l do nu trn buc cc nh khoa hc phi sng to ra ngn ng hnh thc gii quyt cc vn ca mnh. Ngn ng hnh thc l ngn ng c ngi ta to ra mt cch t gic lm cng c gii quyt nhng vn nht nh no (ch yu l ca khoa hc v k thut). Cc quy tc xy dng ngn ng hnh thc, t nh quy tc c php, c xc nh ngay t u dng tng minh. Ngn ng hnh thc c cc tnh cht sau: a) n ngha. Mt biu thc trong ngn ng hnh thc bao gi cng ch c mt ngha duy nht. V d, t hm s trong ngn ng ton, hoc t program trong ngn ng lp trnh Pascal bao gi cng ch c mt ngha duy nht, khng ph thuc vo ng cnh. b) Ngho kh nng biu t. Mt ngn ng hnh thc ch c kh nng biu t, m t nhng i tng thuc v lnh vc m n c to ra phc v. N khng biu t c, hoc biu t rt kh khn nhng i tng ngoi lnh vc . V d, ngn ng Pascal rt thun tin cho vic lp trnh, ta c th dng n biu th cc bin, cc hng, cc th thut, nhng li khng th dng n trong cc lnh vc khc, v d, khng th dng n lm th hay vit vn. c) Ngn ng hnh thc m v mt ng ngha. Ngn ng hnh thc ch cha phn ni v cc i tng bn ngoi n, khng cha phn ni v chnh n. Chng hn, trong ngn ng lp trnh Pascal ta thy khng h c phn no ni v chnh n. Ngi ta phi dng ngn ng t nhin (v d ting Vit) ni v cc kh nng v cu trc ca ngn ng hnh thc ch khng th dng chnh n lm vic ny. Nh vy, ngn ng hnh thc s khng ni v tnh ng, sai ca cc mnh trong ngn ng . Tnh cht ny loi b kh nng xut hin nghch l. 4. Mt s loi k hiu v phm tr ng ngha ca ngn ng t nhin a) Tn gi Tn gi l t hay cm t dng ch, thay th, i din cho mt i tng hoc tp hp i tng no trong giao tip ngn ng. V d, t sinh vin trong giao tip ngn ng dng thay th, i din cho tp hp hc sinh i hc v cao ng - sinh vin l tn ca tp hp . H Ch Minh l tn ca ngi sng lp ra Nc Vit Nam Dn ch Cng ha, v tn ny c dng thay, dng i din cho Ngi trong giao tip ngn ng. Tn c th chia thnh tn chung v tn ring. Tn ring l tn ch mt i tng n l no , tn chung l tn ch mt tp hp i tng. V d, tn Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn Thnh ph H Ch Minh l mt tn ring, cn tn hc sinh i hc li l mt tn chung. Cng c th chia tn gi thnh tn n v tn phc (hay cn gi l tn m t). Tn n l tn khng c to thnh t nhng tn khc. V d, Vit Nam, Sng Lam, hc sinh, l nhng tn n. Tn phc, hay tn m t, l tn 23

c to thnh t nhiu tn khc. V d, con sng ln nht Vit Nam l mt tn phc, n c to thnh t cc tn con sng, Vit Nam. Tn gi l mt k hiu, v cng nh mi k hiu khc, tn gi c hai c trng quan trng l ngha thc, hay cn gi l s biu hin10, v ng ngha, hay cn gi n gin l ngha. Ngha thc ca tn l i tng hay tp hp i tng m tn ch. S biu hin ca mt t ng l thuc loi tt c nhng s vt c tht hay ang tn ti m t y thch nghi mt cch ng n Mt t ng khng ch ra mt ci g c tht l mang s biu hin s khng 11. V d, tn Thnh ph H Ch Minh c ngha thc, hay s biu hin, l thnh ph ln nht Vit Nam. Tn c th c hoc khng c ngha thc12. Cc tn S t nhin ln nht, Hnh vung trn13, Vua hin nay ca nc Php, khng ch bt c mt i tng no trn thc t nn khng c ngha thc. Cn cc tn nh Mt tri, Thi bnh dng ch nhng i tng tn ti trn thc t nn c ngha thc. Nhiu tn khc nhau c th c cng mt ngha thc. V d, cc tn Sao Hm v Sao Mai cng ch mt hnh tinh nn c cng mt ngha thc; cc tn Logic hc v Mn khoa hc nghin cu cc hnh thc v quy lut ca t duy ch cng mt b mn khoa hc nn c cng mt ngha thc. Trong ngn ng t nhin, v tnh a ngha nn mt tn c th c nhiu ngha thc khc nhau. V d, tn Vt cht c ngha thc l thc ti khch quan c a li cho con ngi trong cm gic (nu hiu theo ngha trit hc), li cng c ngha thc l cc vt th c th (nu hiu theo ngha vt l). Ng ngha ca tn l ton b nhng thng tin c trong tn, nh m c th xc nh c ngha thc ca n. Theo Frege th ngha ca tn l ci cha ng cc phng thc hin ra ca i tng14. Tn c th khng c ngha thc, nhng bao gi cng c ng ngha. Chng ta thy cc cu cha tn khng c ci biu hin vn c ngha l bi v cc tn vn c ngha. Hai tn c cng ci biu hin c th cha nhng thng tin khc nhau v, v vy, c ngha khc nhau. V d, i vi mt ngi khng am tng a l th cc cu SEA Games 23 s c t chc ti Manila v SEA Games 23 s c t chc ti Th nc Philippin cha nhng thng tin hon ton khc nhau v cc tn Manila v Th nc Philippin cha cc thng tin khc nhau.

Xem, v d, Hong Trinh, T k hiu hc n thi php hc, Nng, 1997, trang 39-41. C. Lewis, dn theo Hong Trinh, Sd, tr. 40. 12 Mt s tc gi cho rng nu cm t khng ch i tng no trn thc t th n khng phi l tn. Xem, v d B. Russell Qun t m t (description) trong sch Ci mi trong ngn ng hc nc ngoi, cun 13, Moskva, 1982, ting Nga. 13 T dng ca B. Russell. 14 Xem Hong Trinh, sd, tr. 40.
11

10

24

Cc ngn ng hnh thc thng c xy dng sao cho ng ngha ca tn xc nh duy nht ngha thc ca tn, tuy nhin iu ngc li khng bt buc phi c. Trong cc ngn ng hnh thc, vic s dng tn phi tun theo ba quy tc sau y: Quy tc hng i tng: Khi s dng mt tn l ta mun ni n i tng m tn ch, ngha l mun ni n ngha thc ca n, ch khng phi l mun ni n bn thn ci tn. V d, ni H Ni l thnh ph nm trn b sng Hng l ta mun ni v Th ca nc ta, ch khng mun ni n bn thn ci tn H Ni. Quy tc c ngha thc duy nht: Mi tn ch c ch mt i tng hoc mt tp hp i tng duy nht, ngha l ch c quyn c mt ngha thc duy nht. Tnh a ngha ca ngn ng t nhin lm cho n khng tun theo quy tc ny. Quy tc thay th: Hai tn c cng ngha thc phi thay th c cho nhau trong mi trng hp. Trong ngn ng t nhin cc tn c cng ngha thc c th thay th c cho nhau trong mt s trng hp v khng th thay th cho nhau trong mt s trng hp khc. V d, tn Sao Hm thay th c cho tn Sao Mai trong cu Sao Mai l mt ngi sao rt sng (khi thay ta c cu Sao Hm l mt ngi sao rt sng), nhng khng th thay th c cho n trong cu ng cha ta khng bit rng Sao Hm chnh l Sao Mai (khi thay ta c cu ng cha ta khng bit rng Sao Hm chnh l Sao Hm!). b) Hng i tng. Bin i tng. Hm i tng. Hng i tng l biu thc ngn ng ch mt i tng no khng i trong sut qu trnh t duy c kho st. Trong ngn ng t nhin hng i tng thng thng l tn ring. V d, Hoa hng l mt hng i tng trong cu Hoa hng p; Th l hng i tng trong cu Th l mt loi gm nhm. Bin i tng l mt biu thc ngn ng chy trn tp hp cc i tng, ngha l c th nhn nhng gi tr l cc i tng khc nhau. Bin i tng c th coi l s khi qut ha ca khi nim bin s trong ton hc. Trong ngn ng t nhin cc bin i tng khng c biu th mt cch tng minh, m thng gn lin vi biu thc ngn ng biu th tp hp cc i tng m chng c th nhn gi tr. Hm i tng l mt biu thc ngn ng (thng l mt tn chung) m khi dng kt hp vi mt hoc mt s hng i tng th xc nh mt hng i tng khc. Hm i tng cn c dng cp vi cc bin i tng. Hm i

25

tng dng cp vi n bin hoc hng i tng th gi l hm n ngi. Ta c th coi khi nim hm i tng l s khi qut ha ca khi nim hm s trong ton hc. V d: Biu thc i hc Quc gia l mt hm i tng. Khi kt hp n vi hng i tng Thnh ph H Ch Minh, ta c hng i tng mi l i hc Quc gia Thnh ph H Ch Minh, cn nu kt hp n vi hng i tng H Ni ta li c hng i tng mi l i hc Quc gia H Ni. c) V t (predicate). l nhng biu thc ngn ng biu th mt tnh cht no mt i tng hoc biu th mt mi quan h no gia mt s i tng. V d: Trong cu Logic hc l mt khoa hc quy phm th cm t khoa hc quy phm th hin mt tnh cht ca logic hc, nh vy n l mt v t. Trong cu 5 ln hn 3 cm t ln hn biu th mt quan h gia cc i tng 5 v 3, vy n cng l mt v t. V t ch tnh cht gi l v t mt ngi, v t ch mi quan h gia n i tng gi l v t n ngi. d). Lng t (quantifier) v cc lin t logic. Lng t l nhng t ch c trng v lng ca cu nh: tt c, mi, tn ti, mt s, c nhng, a s, thiu s, v nhng t hoc cu trc ngn ng tng ng. Lng t l cc tc t tr lng tc ng ln cc i m n chi phi15. V d, trong cu Mi sinh vin u hc logic th Mi l lng t. Lu . Khi nim lng t m ta dng y khng phi l khi nim s t m ta dng thng ngy. V d, khng c lng t trong cu: 120000 - l s lp hc cn thiu trn c nc16. e). Mnh n (proposition). Mnh l biu thc ngn ng c gi tr ng hoc sai. Mnh n l biu thc ngn ng khng nh hay ph nh mt tnh cht nht nh mt i tng, hoc khng nh hay ph nh mt mi quan h nht nh gia mt s i tng no . Mnh n l mnh m bt c thnh phn no ca n cng khng phi l mnh . V d, cu Mi s chn u chia ht cho 2 l mt mnh n. Cu Nu s a chn th s a chia ht cho 2 khng phi l mnh n, v thnh phn s a chn ca n l mt mnh n. Cn lu rng trong ngn ng t nhin mt biu thc ngn ng xc nh c th l hng i tng, l bin i tng, l hm i tng hoc l v t, ty thuc vo ng cnh. Ta xt mt s v d phn tch v mt logic cc biu thc ngn ng t nhin: V d 1. Sinh vin hc mn logic.

15 16

Nguyn c Dn, Lgch v Ting Vit, NXB Gio dc, 1996, tr.71. Xem Tui Tr, s 188/2005, ngy 17/8/2005.

26

Trong cu ny sinh vin l tn chung, tn n, v l hng i tng. Hc mn logic l v t. V d 2. V nh th T Xng l mt ngi ph n rt m ang. Trong cu ny nh th T Xng, v nh th T Xng l cc hng i tng; l mt ngi ph n rt m ang l v t mt ngi ch tnh cht; v l hm i tng. V d 3. Mi sinh vin u hc mn logic. y sinh vin v mn logic khng phi l cc hng i tng. Trong v d 1 sinh vin l hng i tng, v n ch mt tp hp i tng m ta coi nh mt i tng, v i tng xc nh, khng thay i trong qu trnh t duy ta ang xt. Sinh vin trong v d 3 c vai tr khc hn. y n khng ch mt i tng c th, m c th ch bt c i tng no t tp hp sinh vin v i sau lng t mi. V vy, sinh vin y l mt bin i tng. Hn na, bin i tng ny ch xc nh trn tp sinh vin, ngha l cc i tng m bin ny c th nhn gi tr u c tnh cht sinh vin. Bi vy, sinh vin trong v d ny cn l mt v t ch tnh cht. V d 4. 3 + 4 = 7. y 3, 4, 7 l cc hng i tng; = l v t hai ngi, + (chnh xc hn l + ) l hm i tng hai ngi, v v vy 3 + 4 cng l hng i tng. f. Lin t logic. C th kt ni hai hoc nhiu mnh n li vi nhau nh nhng t gi l lin t logic, kt qu vic kt ni gi l mnh phc hp. thng thng l nhng t v cm t v, hoc l ,hay l, nu th , tng ng, khi v ch khi, khng phi l, v nhng cm t hay t tng ng khc. II. NGN NG LOGIC V T Logic v t s dng ngn ng hnh thc cng tn. Vic hiu v dch cu ca ngn ng t nhin sang ngn ng logic v t da trn s phn tch ngn ng t nhin tin hnh phn trn. 1. H k t p, q, r, s, p1, p2, a, b, c, d, a1, a2, x, y, z, u, v, w, x1, x2, f, g, h, f1,f2, , , &, , , (, ), Cc k t ch mnh n; Cc k t ch hng i tng; Bin i tng; Cc k t ch hm i tng; Cc lin t (php ton) logic; Cc lng t; Cc du k thut. 27

Ngoi ra khng cn k t no khc. 2. Hn t (term) Hn t trong ngn ng logic v t c vai tr tng t nh danh t hoc cm t ng vai tr danh t trong ngn ng t nhin, n c nh ngha quy nh sau: Cc k t ch hng v bin i tng l cc hn t ; Nu t1, t2, , tk l cc hn t, fk l hm i tng k ngi (hm k bin, k i), th fk(t1, t2, , tk) l hn t; Ngoi ra khng cn hn t no khc. 3. Cng thc (WFF - Well Formed Formula) Cng thc trong ngn ng logic v t c vai tr tng t nh cu (hay mnh ) trong ngn ng t nhin, cng thc cng c nh ngha quy: Cc k t ch mnh n l cng thc; Nu Pk l v t k ngi, t1, t2, , tk l cc hn t, th Pk(t1, t2, , tk) l cng thc (gi l cng thc nguyn t - atom); Nu A v B l cc cng thc th (A), (B), A, B, A B, A & B, A B, A B l cc cng thc; Nu A l cng thc cha bin i tng x (khi ta vit A(x)) th xA, xA (hay vit x A(x), x A(x)) l cc cng thc; Ngoi ra khng cn cng thc no khc. 4. Cc v d V d hn t (term): Cho f l hm mt ngi, x l bin i tng. Khi f(x) l hn t. Nu a l hng i tng th f(a) cng l hn t. Gi s f l hm mt ngi, g l hm hai ngi, t1 v t2 l hai hn t. Khi : t1, t2 l hn t; g(t1, t2) l hn t; f(t1), f(t2) l hn t; f(g(t1, t2)) l hn t; g(f(t1), g(f(t2), x)) l hn t. a, b l cc hng i tng, bi vy l hn t; x l bin i tng, vy x l hn t; 28

f(a, b) l hn t; f(g(x), c) l hn t; Cc biu thc sau y khng phi l hn t: f(a, f(b)); a + x; P(f(x)); f(P(a)); xP(x); V d cng thc p & (q r);

x Q(x) P(a)
p & x R(x);

x y (P(x) Q(y)) x (p & R(x)); x P2(x, a) & x Q(x).


Cc biu thc sau y khng phi l cng thc: P & Q; P(P(a)); P(P(x, a)); f(P(a)); R Q(a, b, x); Q(a, b, c) f(a, b, c); Ngn ng logic v t m ta va xc nh, nh thy, rt n gin, nhng kh nng biu t ca n, tuy khng th snh c vi ngn ng t nhin, vn rt ln. Nu nh khng tn ti mt tiu chun c php hnh thc no xc nh mt biu thc trong ngn ng t nhin c phi l mt cu hay khng, th trong ngn ng logic v t ta thy r c th xc nh mt cch d dng mt biu thc ngn ng no c phi l cng thc hay khng. Cng tng t nh vy vi danh t hoc cm t ng vai tr danh t trong ngn ng t nhin v hn t trong ngn ng logic v t. Chnh v vy, vic s dng ngn ng logic v t thay cho ngn ng t nhin trong nhiu trng hp (c bit l trong cc h thng hnh thc, h thng my mc) thun tin hn rt nhiu. 5. Biu th t tng bng ngn ng logic v t Cc phn on v suy lun thng thng by gi c th c vit di dng cc cng thc trong ngn ng logic v t. Vic ny c ngha rt ln, v n gip xc nh r rng, chnh xc ngha ca cc phn on v suy lun, trnh c 29

s hiu lm, mp m hoc nhiu ngha ca cu. Hn th na, khi biu th t tng, suy lun, v.v., ta c th s dng logic v t kim tra c tnh ng n ca cc suy lun. Mun vy, trc ht phi dch cc suy lun t ngn ng thng thng sang ngn ng logic v t. Cu trc cc cu trong ngn ng t nhin v cng phong ph, v vy khng c cc quy tc chung bao qut c tt c cc trng hp cn dch. Sau y chng ti nu mt s quy tc hng dn dch mt s dng cu. Lu rng cc hng dn ny cha bao qut ht mi trng hp cn dch, v ngay c cc dng cu c cp cng khng loi tr cc trng hp ngoi l. Phng php dch cu (mnh ) t ngn ng t nhin sang ngn ng logic v t Vi mnh n cn thc hin cc bc sau: Phn tch cu xc nh v t v cc hn t tng ng vi n. Nu mt hn t c cu thnh t mt hm i tng v mt s hn t khc th n c biu din bng cch vit hm i tng trc, sau lit k vo trong cp ngoc n m ng cc hn t tng ng, nu s ny nhiu th dng du phy ngn cch chng. Vit v t, lit k cc hn t tng ng vo trong cp ngoc n ngay sau v t. Nu c nhiu hn t th dng du phy phn cch chng. Ta s gi cch biu th cu nh th ny l cch vit v t, hay dng v t ca cu. Thay th v t v cc hn t trong cch vit v t bng cc k hiu tng ng quy nh trong phn h k t ca ngn ng logic v t. V d: Cho mnh M Mai l bc s. Trc ht, cn phn tch cu xc nh cc thnh phn ng ngha ca n. R rng cu ny l cu n. y M l hm i tng, Mai l hng i tng, nn M(Mai) l hn t ; l bc s l v t (tnh cht l bc s v tnh cht bc s nh nhau, nn v sau ta s lc b l, ta cng lc b nh vy vi cc v t khc). V t bc s tng ng vi hn t M(Mai). Vy mnh ban u c vit dng v t thnh bc s (M(Mai)). Thay v t bc s, hm i tng M v hng i tng Mai bng cc k hiu c php nh quy nh trong h k t ca ngn ng logic v t. Kt qu ta c cng thc tng ng mnh cho: P(f(a)). Vi mnh c to thnh t hai hoc nhiu mnh n, ta thc hin cc bc: Xc nh cc mnh n thnh phn; Dch ring tng mnh n thnh phn. Lu , cc v t, hng, hm i tng xut hin trong nhiu mnh n thnh phn phi c thay th bng cc k t ging nhau ca ngn ng logic v t; 30

Dng cc du lin t logic thay cho cc cm t tng ng ni cc mnh n thnh phn vi nhau. V d: Cho mnh Hng l sinh vin v Hng vi Mai l ch em. y c hai mnh n thnh phn Hng l sinh vin, Hng vi Mai l ch em. Dch ring chng, ta c cc cng thc P(a), Q(a, b). Ni chng vi nhau bng du &, l du tng ng vi lin t v, ta c cng thc biu din mnh cho ban u: P(a) & Q(a,b). Vi mnh ph qut n gin: Chuyn cu v dng Mi S l P hoc Mi S khng l P. Mi S l P dch thnh Mi S khng l P dch thnh V d: Mnh Mi sinh vin u hc logic tng ng vi mnh Mi sinh vin u l ngi hc logic. Mnh ny c dng Mi S l P, trong S = Sinh vin, P = ngi hc logic. Vy n c dch sang ngn ng logic v t thnh cng thc

x(S(x) P(x)) x(S(x) P(x))

x(S(x) P(x)).
Vi mnh b phn n gin: Chuyn cu v dng Mt s S l P hoc Mt s S khng l P. Mt s S l P Mt s S khng l P dch thnh dch thnh

x(S(x) & P(x)) x(S(x) & P(x))

V d. Cu Mt s loi chim di c v Phng Nam tng ng vi cu Mt s loi chim l loi di c v Phng Nam. N c dng Mt s S l P, vi S = loi chim, P = loi di c v Phng Nam. Vy cng thc tng ng l x(S(x) & P(x)). Sau y ta xt thm mt s v d: V d 1. Th l mt loi gm nhm. Th - hng i tng, ta k hiu l a; l mt loi gm nhm v t mt ngi, ta k hiu l P. Kt qu: P(a). V d 2. Hng cao hn Mai. Hng v Mai - cc hng i tng, ta k hiu tng ng l a v b; cao hn - v t hai ngi, ta k hiu l P. Kt qu: P(a,b). V d 3. Hng cao bng ch ca Mai. Hng v Mai - cc hng i tng, ta k hiu tng ng l a v b; ch - hm i tng, ta k hiu l f ; cao bng - v t hai ngi, ta k hiu l P. Kt qu: P(a, f(b)).

31

Nu trong cu ny ta ly cc hng i tng Hng v ch ca Mai, k hiu chng l a v c, th kt qu l: P(a,c). V d 4. Mi sinh vin u hc mn logic. Mi - lng t, k hiu ; sinh vin - bin i tng, k hiu x; sinh vin - v t mt ngi, k hiu P; hc mn logicv t, k hiu Q. Kt qu: x (P(x) Q(x)). V d 5. Mt s sinh vin hc ngnh tin hc. Mt s - lng t, ta k hiu ; sinh vin - bin i tng, ta k hiu x; sinh vin - v t mt ngi, k hiu P; hc ngnh tin hc - v t, k hiu Q. Kt qu: x (P(x) & Q(x)). V d 6. Mi sinh vin hc gii ton u hc gii logic. Mi - lng t, k hiu ; sinh vin hc gii ton - bin i tng, k hiu x; sinh vin - v t mt ngi, k hiu P; hc gii ton - v t, k hiu Q; hc gii logic - v t, k hiu R. Kt qu: x ((P(x) & Q(x)) R(x)). V d 7. Mi ngi u c ngi yu mn. Mi - lng t, k hiu ; ngi - bin i tng, k hiu x; ngi - v t mt ngi, k hiu P; c - lng t , ngi bin i tng, k hiu y ;yu mn - v t hai ngi, k hiu Q. Kt qu: x (P(x) y (P(y) & Q(x,y))) Nu ch cp n nhng con ngi, v v vy khng s nhm ln, th cc thnh phn P(x), P(y) trong cng thc ny khng cn thit. Khi c th vit n gin:x y Q(x,y). V d 8. C ngi m mi ngi u yu mn. Phn tch tng t cu trn, kt qu:

y (P(y) &x (P (x) Q(x,y)))


Nu khng s nhm ln v ang ch cp n con ngi th ta c th vit cu ny n gin: y x Q(x,y). V d 9. Nu Nam l sinh vin tin hc th Nam hc mn logic. Nam l sinh vin tin hc: P(a); Nam hc mn logic: Q(a); Lin t nu th : Kt qu: P(a) Q(a). V d 10. Mt s sinh vin c hc bng, mt s sinh vin khng c. Mt s sinh vin c hc bng: x (P(x) & Q(x)); Mt s sinh vin khng c hc bng: y (P(y) & Q(y)); Du phy: & Kt qu: x (P(x) & Q(x)) & y (P(y) & Q(y)); 32

Nu ch s dng cch vit ca ngn ng logic v t m khng thay th cc hng, hm i tng, cc v t bng k hiu, vn gi nguyn chng dng ngn ng t nhin th ta c ngn ng logic v t ng dng. Trong tin hc ngn ng logic v t c s dng rt rng ri. N c s dng biu th tri thc trong cc h chuyn gia hoc tr tu nhn to, dng tng t vi n c dng lm ngn ng hi trong cc h qun tr c s d liu, ngi ta cng dng mt phn c bit ca ngn ng ny lm ngn ng lp trnh thun tin cho lnh vc tr tu nhn to (ngn ng Prolog), V d: Chuyn sang ngn ng ca logic v t ng dng mnh sau : Mi loi chim u bit bay. Trong cu ny Mi l lng t. loi chim va l bin i tng (k hiu x), va l v t tng ng vi x. bit bay l v t tng ng vi x. Vy cng thc tng ng trong ngn ng logic v t ng dng s l:

x(loichim(x) bit bay(x))


Cng thc v d 10 trn y c th vit thnh:

x(sinhvin(x) & chcbng(x))&


&y(sinhvin(y) & chcbng(y)); Vit di dng ny cng thc tr nn d hiu hn. Cng thc ny c th c l: vi mi x, nu x l chim th x bit bay. Bin t do v bin buc Trong biu thc x A(x), A(x) gi l vng tc ng ca lng t x. Nu bin x xut hin trong mt vng tc ng ca lng t x (trong mt cng thc lng t x c th xut hin nhiu ln, v v th c th c nhiu vng tc ng khc nhau ca x trong mt cng thc) th ln xut hin ca x c gi l xut hin khng t do (cn gi l buc). Ngc li th gi l xut hin t do. Mt bin c th xut hin t do trong cng thc, c th xut hin khng t do trong cng thc, v c th va xut hin t do, va xut hin khng t do trong cng mt cng thc. Vi lng t x (tn ti) cng hon ton tng t. Chnh xc hn, nu nhng iu va ni trn y v s xut hin t do v buc ca bin trong cng thc m ta thay lng t x (vi mi x) bng lng t x (tn ti), th nhng iu vn ng. V d v s xut hin t do v xut hin buc ca bin. Trong cng thc x((x) (y)) & (a) xut hin ca bin x l buc, cn bin y xut hin t do. 33

Trong cng thc x ((x, y) y (Q(y, x))) c hai ln xut hin ca x u l xut hin buc, bin y va xut hin t do (ln u), va xut hin buc (ln sau), v ln xut hin u ca bin y nm ngoi min tc ng ca cc lng t y v y, cn ln xut hin th hai, v nm trong vng tc ng ca lng t y nn l xut hin buc. Bin x t do trong cng thc nu n c xut hin t do trong cng thc. Nu x c xut hin buc trong cng thc th x l bin buc trong cng thc . Trong cng mt cng thc, bin c th va l t do, va l buc. Gi s x1, x2, , xk l cc bin, A - l cng thc. Khng quan tm n vic trong cng thc A cc bin t do hay l bin buc v ngoi ra c cn cc bin t do khc hay khng, ta k hiu cng thc A bng A(x1, x2, , xk) sau c th k hiu kt qu php th cc hn t t1, t2, , tk tng ng vo cc ch xut hin t do (nu c) ca cc bin x1, x2, , xk l A(t1, t2, , tk). Mt mnh khi dch sang ngn ng logic v t bao gi cng l cng thc khng cha bin t do.

34

Chng 3

CC QUY LUT C BN CA T DUY

Ta xt hai v d suy lun: Mi ngi u phi cht, Socrate l ngi, vy Socrate phi cht" V ti l n b, em l n b, vy em l v ti (1) (2)

R rng suy lun th nht ng, cn suy lun th hai th sai. Nhng cn c vo c s no m ta xc nh c nh vy? Tt nhin l c th cn c trc tip vo thc tin. Tuy nhin thc hin vic gp phi rt nhiu kh khn, v y sau khi kim tra thy kt lun ng ta cng khng th ni rng chc chn suy lun ng. Mt phng php khc thun tin v hiu qu hn nhiu l s dng cc quy lut ca t duy, tc l cc quy lut m mn logic nghin cu, lm c s cho vic xt on. Suy lun no tun theo cc quy lut th hp l, ng; suy lun no khng tun theo nhng quy lut th v l, sai. Nh bit, quy lut ca t duy l nhng mi lin h bn trong, bn cht, lp i lp li trong cc qu trnh t duy. Con ngi pht hin ra cc quy lut ca t duy thng qua hot ng nhn thc tri nhiu th k ch khng phi bm sinh bit n chng. Con ngi bit cch vn dng cc quy lut , bit suy lun tun theo cc quy lut l nh qu trnh hc tp v rn luyn ch khng phi c tnh cht bn nng. Trong s cc quy lut ca t duy c bn quy lut c bn. Cc quy lut ny c gi l c bn v: th nht, chng phn nh nhng tnh cht c bn nht ca cc qu trnh t duy; th hai, v bt c qu trnh t duy no cng phi tun theo chng; th ba, v cc quy lut khc c th rt ra c t chng, nhng khng th rt ra chng t cc quy lut khc. Cc quy lut c bn l: quy lut ng nht, quy lut khng mu thun, quy lut trit tam v quy lut l do y . I. QUY LUT NG NHT

Pht biu: A l A. Mt t tng, khi nh hnh, phi lun l chnh n trong mt qu trnh t duy. Quy lut ny phn nh tnh n nh, xc nh ca t duy. iu ny c ngha l, trong qu trnh hnh thnh ca mnh, mt t tng (khi nim, phn on, l thuyt, gi thuyt, ) c th thay i, nhng khi hnh 35

thnh xong th khng c thay i na. Nu n vn tip tc thay i th logic hnh thc s coi n l t tng khc. Tnh n nh nh vy l iu kin cn cho mi qu trnh t duy. Mc d t tng - cng nh mi s vt v hin tng khc -, lun lun vn ng v bin i, nhng nu tuyt i ha mt bin i ca t tng th khng th no t duy c. Mt kin c ni ra phi c ni dung khng i t nht l trong cng mt qu trnh tranh lun, trnh by kin, chng minh quan im, ngha l mt qu trnh t duy, th ngi ta mi c th cn c vo n xt on ng sai, hp l hay bt hp l, Ni dung ca quy lut ng nht c th c din gii c th hn thng qua nhng yu cu sau: 1. Mt t ch c dng trong suy lun vi mt ngha duy nht. Khng c php dng mt t hoc mt biu thc ngn ng ni chung lc th vi ngha ny, lc th vi ngha khc trong cng mt qu trnh suy lun. Cng vy, trong cng mt qu trnh suy lun mt khi nim, mt t tng, khng c thay i ni dung ca mnh. Nu mt t tng xut hin nhiu ln trong mt qu trnh t duy th tt c nhng ln xut hin n phi c cng mt ni dung, phi c gi tr chn l nh nhau. iu ny c ngha l cc qu trnh t duy khc nhau ta c th dng t vi nhiu ngha khc nhau, t tng c th c nhng gi tr chn l khc nhau, nhng trong cng mt qu trnh suy lun th t ng bao gi cng c dng vi mt ngha duy nht, t tng phi c cng mt ni dung duy nht, phi c cng mt gi tr chn l duy nht. Vi phm yu cu ny, t duy s khng nht qun, ln ln v ngi khc s khng hiu. 2. Nhng t ng khc nhau nhng c ni dung nh nhau, nhng t tng tng ng vi nhau v mt logic, ngha l bao gi cng c gi tr chn l nh nhau, phi c ng nht vi nhau trong qu trnh suy lun. Vi phm yu cu ny, ta khng rt ra c thng tin cn thit. V d: ngi ta cho bit rng, tc gi Truyn Kiu l ngi lng Tin in, huyn Nghi Xun, tnh H Tnh, v hi qu qun ca nh th Nguyn Du. Nu ta khng ng nht nh th Nguyn Du vi tc gi Truyn Kiu th ta khng tr li c cho cu hi ny. Ta cng khng th suy lun c. y l nhng yu cu dnh cho qu trnh t duy, nhng yu cu ny bt buc phi tun theo t tng c sng t, d hiu. Nhng trong cuc sng hng ngy, chng ta gp rt nhiu trng hp chng b vi phm mt cch v tnh hay c . V d, cc tr chi ch l nhng vi phm c : B gi i ch Cu ng Bi xem mt qu ly chng li chng ? Thy bi gieo qu ni rng: Li th c li, nhng rng chng cn. y, cng mt ch li nhng c hiu theo hai ngha khc nhau.

36

Yu cu ca quy lut ny rt n gin. Tuy nhin, tun th yu cu ny khng phi l d. ng nht nhng ci g v khng ng nht nhng ci g l da vo s hiu bit, da vo trnh vn ha ca ch th t duy, v da vo bi cnh t duy. Bi v, xt cho cng, quy lut ny i hi phi ng nht nhng th khng ng nht. Chnh iu ny gii thch ti sao khi nghe mt cu chuyn vui th nhiu ngi bt ci nhng mt s ngi khc th khng. Ngi ta ci v ng nht c nhng ci m ngi k mun ng nht, cn nu khng lm c iu th ngi ta khng ci. Nh trong v d sau y: Lp ang hc v truyn thuyt M Chu - Trng Thy, Cu To ng gt. Thy vy, thy gio hi: To, ai ly cp n ca An Dng Vng ?. Git mnh, Cu To vi p: Tha thy con khng ly, con khng ly, bn no ly con khng bit. Thy gio chn nn, em cu chuyn k li cho hiu trng nghe. Hiu trng nghe xong, trm ngm mt lc ri bo: Thi c, chuyn u cn c , tr con y m. Thy xem th ci n gi bao nhiu trng b tin ra mua mt ci khc thay th. R kh, dng dy hc th ang thiu t b!. Cu chuyn c em k li s gio dc v o to. Nhng ngi c mt b ln ra ci, ch mt ngi khng ci, l k ton trng. Mi ngi ngc nhin nhn b ta, b ta ni: Ti m l gim c s th ti s cch chc tay hiu trng . Tin u ra m ci g cng chi, ci g cng chi nh vy? (Theo bo Ngi lao ng) Quy lut ng nht l quy lut ca t duy hnh thc, khng nn nhm ln rng y l quy lut ca hin thc khch quan bn ngoi t duy. Quy lut ng nht, v vy, khng dn n vic ph nh nguyn l bin chng l s vt v hin tng lun lun vn ng v bin i, trong cng mt thi im mt s vt va chnh l n va khng phi l n. T duy hnh thc phn nh hin thc khch quan mt cch l tng17, phn nh hin thc khch quan trong s ng im tng i ca n, b qua s vn ng v bin i ca n, phn nh cc s vt v hin tng trong s tch ri ra khi cc s vt v hin tng khc. Mt s vt ca hin thc khch quan c th c t duy phn nh t nhiu gc khc nhau, to nn nhng i tng khc nhau trong t duy. Nu hai s vt trong hin thc khch quan A v B c chung mt tnh cht no th t duy c th phn nh tnh cht chung hai s vt nu v to thnh hai i tng khc nhau trong t duy. Hai i tng ny ca t duy ng nht vi nhau. Chnh v vy m mc d trong hin thc khch quan khng h c hai s vt hon ton ging nhau, nhng ta vn c th ng nht chng vi nhau. C th lm nh vy l bi ta ch ng nht chng trong mt mi quan h nht nh m thi. V d, Nguyn Tri v Nguyn Du l hai ngi khc nhau, tuy nhin,

17

Ch l tng y hiu theo ngha l y n gii hn, nh cc tru tng ha ton hc vy.

37

khi t duy phn nh cc ng t gc l nh th th to thnh hai i tng ng nht vi nhau trong t duy. V t duy phn nh hin thc khch quan nn thng qua quy lut ng nht ca t duy ta c th ni v ba loi ng nht khc nhau: ng nht t tng vi t tng, ng nht t tng vi i tng trong hin thc v ng nht i tng trong hin thc vi i tng trong hin thc. Cn lu rng y thng qua s ng nht t tng vi t tng ta mi c th ng nht i tng trong hin thc vi i tng trong hin thc. iu ny lm cho phm vi ng dng ca quy lut ny c m rng hn nhiu. Ta xt vi v d: V d 1. Trc Ta b Minh ni Ti ng bn nh gip con tr n nhng th k phin ta ghi Ti ng bn nh tr n gip con. Sai lm ny ca th k phin ta lm cho vic thi hnh n sau ny gp nhiu kh khn18. V d 2. C din gi ni: Hnh nh trn i c lut b tr. Ngi ta b m mt mt th mt kia s tinh hn. B ic mt tai th tai kia s nghe r hn, ..... Nghe vy, c thnh gi ku ln: Rt ng, ti cng thy rng nu mt ngi ct chn th y nh rng chn kia s di hn. Cu ni ny ca anh ta lm cho c thnh phng ci ln. Anh ta khng nhn thy rng khi din gi ni mt kia s tinh hn, tai kia s nghe r hn l tc gi so snh vi mt v tai bnh thng, cn anh ta th so snh chn kia vi chn ct. Quy lut ng nht l quy lut v cng quan trng ca logic hnh thc. Nu nh cc quy lut khc c th ng trong mt s h logic hnh thc v khng ng trong mt s h logic hnh thc khc th cho n nay cha ai xy dng c h logic hnh thc no c gi tr m trong quy lut ng nht khng ng. II. QUY LUT KHNG MU THUN

Pht biu: Hai phn on, nhn nh mu thun nhau, tri ngc nhau khng th no cng ng. Trong hai phn on, nhn nh nh vy c t nht l mt phn on, nhn nh sai. Quy lut ny phn nh tnh cht khng mu thun ca qu trnh t duy. Mu thun ph v qu trnh t duy nn trong t duy nht nh phi trnh n. T duy ca chng ta khng c cha mu thun v t duy phn nh hin thc khch quan, m trong hin thc khch quan th mi thi im khng th c trng hp mt i tng va c, li va khng c mt tnh cht nht nh no . V d, ti mt thi im, mt bng hng c th khng th no va c mu , va khng c mu . Cn lu rng, mu thun m chng ta ni n y l mu thun hnh thc, ch khng phi l mu thun bin chng. Mu thun hnh thc khng th c
18

Ly t t liu ca Th.S. L Duy Ninh.

38

c v, nh bit, logic hnh thc nghin cu t duy vi t cch l s phn nh cc s vt v hin tng ca hin thc khch quan trong s ng im ca n, ngha l phn nh hin thc khch quan theo kiu l tng ha. Ni dung ca quy lut khng mu thun c din gii c th hn qua cc yu cu sau y: 1. Qu trnh t duy khng c cha mu thun trc tip. C th l khng c cng mt lc va khng nh va ph nh mt iu g . V d, khng th va khng nh rng Lin Minh Chu u s c c bn hin php ca mnh, li va khng nh rng Lin Minh Chu u s khng th thng qua c mt bn hin php nh th. Trong thc t i khi ta gp nhng cu ni c v nh cha mu thun trc tip nhng vn thy chp nhn c. V d, cu Gii v ch bng quc gia Vleage va qua va t, va cha t nhn b ngoi nh cha mu thun trc tip, nhng li vn chp nhn c. Vy phi chng y ta b qua yu cu ca quy lut khng mu thun? Tht ra th trong trng hp ny yu cu ca lut khng mu thun vn c tn trng, v t t trong cu ni trn c hiu theo nhiu cch khc nhau, v v vy y khng c mu thun. Nu tip tc lm r kin ca mnh th ngi a ra cu ni s gii thch t mt no v khng t mt no ( l cc mt khc nhau). Ngha l anh ta s cho bit hiu theo ngha no th chuyn tp hun c coi l t v hiu theo cch no th khng t. 2. Qu trnh t duy khng c cha mu thun gin tip. C th l khng c khng nh (hay ph nh) mt vn no ri li ph nh (hay khng nh) cc h qu ca n. V d, nu khng nh rng l thuyt tng i hp ca Einstein l ng th khng th ph nhn cng thc E = mc2 th hin mi lin h gia nng lng v khi lng ca ng. Nu nh mu thun trc tip d c nhn thy, v v vy d trnh, th mu thun gin tip kh nhn thy hn, v v vy kh trnh hn nhiu. V d 3. Li ni ca c Pht vi qu Mala: () Ta khng cn danh vng, Mala, mi hy thuyt nhng iu vi nhng k hm danh vng. () Thnh t, danh ting, danh d v vinh quang ch l s h o, s thng li ca k ny l tht bi ca ngi kia. () Ta tri c mn xa chin u vi ngi y. Ta th cht vinh trong trn chin, cn hn sng nhc trong u hng (Daisaku Ikeda Quan im ca ti v cuc i c Pht Thch Ca Mu Ni, NXB Chnh tr Quc gia, H Ni 1996, tr.91). Trong li ni ny ta thy cu cui cng ta th cht vinh trong trn chin, cn hn sng nhc trong u hng mu thun vi nhng cu pha trn. Khi rn luyn t duy nhiu ta s nng cao c kh nng pht hin mu thun trong cc suy lun ca chnh mnh v ca ngi khc, pht hin thy nhng ci khng n trong cc suy lun . Khi pht hin rng suy lun c iu g khng n, ngha l pht hin ra kh nng cha mu thun gin tip ca n, ta c 39

th tin hnh t lin tip cc cu hi ngi a ra suy lun tr li v bng cch ch ra mu thun trc tip. V d 4. Khi thy li khai ca ngi b tnh nghi phm ti c cha iu g khng n, cn b iu tra s t ra cho ngi hng lot cu hi cho n khi ngi khng tr li c na, v thy mnh gp mu thun r rng, trc tip. V d 5. Trong cu chuyn tiu lm v con rn vung, khi nghe chng k v mt con rn khng l, ch v lin tc t nghi ng v chiu di ca n. iu ny lm cho anh chng lin tc rt ngn chiu di ca con rn, v cui cng l c c con rn vung. Nh vy, mu thun cha l r hn gia s tn ti ca con rn khng l trong cu chuyn ca ngi chng vi thc t n lc ny tr thnh mu thun r rng gia s tn ti ca con rn vung vi thc t. Cu ni di hay cng chnh l ni v nhng trng hp nh th ny. Nm vng ni dung v p dng thnh tho quy lut khng mu thun gip ta trnh by t tng nht qun v d dng pht hin cc biu hin ngy bin trong suy lun. III. QUY LUT TRIT TAM Pht biu: Mt phn on, nhn nh hoc ng hoc sai ch khng th c mt gi tr th ba no khc. y l quy lut c trng ca logic hai gi tr - logic thng thng m ta vn s dng. Vi mt phn on, nhn nh nht nh, quy lut trit tam khng cho bit n ng hay sai, nhng cho bit rng n ch c th hoc ng, hoc sai ch khng th c gi tr no khc. V d, ta cha bit cu ni C ngi ngoi Tri t n thm Tri t ng hay sai, nhng quy lut trit tam khng nh rng hoc n ng, hoc n sai! Quy lut trit tam khng cho php ngi ta trnh n vn khi tr li cu hi. N khng cho php tr li lp lng, nc i, m i hi cu tr li dt khot. V d, khi mt thanh nin i kim vic lm c hi c bit ngoi ng hay khng th anh ta ch c th tr li c hoc khng, tt c cc cu tr li khc u khng c gi tr. Trong thc tin, ngi ta ng dng quy lut trit tam chng minh bng phn chng. i khi ta gp nhng cu ni rt su sc m biu hin trc tip l quy lut trit tam.V d, cui b sch Tam quc din ngha, sau khi k chuyn nh Tn thng nht Trung Quc, tc gi La Qun Trung vit, i : Lch s cc nc c nh vy, ht hp th tan, ht tan ri li hp. Hay, cui b sch Hng lu mng, sau khi k v Bo Ngc sinh con trai v gia nh h Gi bt u hng thnh tr li, 40

tc gi To Tuyt Cn vit, i : i c nh vy, ht thnh ri th suy, ht suy ri li thnh. Mt s tc gi cho rng quy lut trit tam l h qu ca quy lut ng nht. y l mt s nhm ln. Ta c th bc b iu ht sc d dng. Tht vy, nu quy lut trit tam l h qu ca quy lut ng nht th bt c ch no m quy lut ng nht ng th quy lut trit tam cng phi ng. Nhng r rng l trong cc h logic ba gi tr quy lut ng nht vn ng, trong khi th quy lut trit tam khng ng. Trong nhng suy lun nhm rt ra quy lut trit tam t quy lut ng nht m thnh thong ta gp trong cc ti liu logic cha sn vng trn logic. Tht vy, nhng suy lun kiu ny c thc hin trong khun kh ca logic hai gi tr v s dng cc tnh cht ca logic . Tuy nhin s d logic hai gi tr l logic hai gi tr l v n tun th quy lut trit tam. Nh vy c ngha l nhng tnh cht ca logic hai gi tr c s dng rt ra quy lut trit tam t quy lut ng nht ph thuc vo chnh quy lut trit tam! IV. QUY LUT L DO Y Pht biu: Mt t tng ch c gi tr khi n c y cc c s. Khc vi ba quy lut trn, - nhng quy lut c Aristote tm ra t thi c i -, quy lut ny c Leibnitz pht hin th k th XVIII. Quy lut l do y i hi cc t tng phi c a ra trn nhng c s nht nh. T duy ca chng ta cu thnh t mt chui cc t tng nh vy. Nhng t tng i trc lm c s cho nhng t tng i sau. Ch trong trng hp th t duy mi c coi l cht ch, c logic. Ngc li, t tng s lng cng. Ngi nghe s thy ngi ni nhy t vn ny qua vn khc mt cch ty tin. Trong thc t, i hi lm mt vic g hoc trnh by mt vn no theo mt trnh t nht nh chnh l i hi tha mn quy lut ny. Quy lut l do y da trn mt quy lut rt c bn ca t nhin l quy lut nhn - qu: Mi s vt v hin tng u c nguyn nhn ca n. Trong cng mt iu kin, cng mt nguyn nhn s a n cng mt kt qu. Nu nh t tng phn nh hin tng th c s ca n l ci phn nh nguyn nhn ca hin tng . Trong t nhin, nguyn nhn bao gi cng c trc kt qu. Nhng trong t duy ta li c th bit hin tng trc ri mi i tm nguyn nhn sau, nn th t y khng ging trong t nhin. Nguyn nhn m chng ta ni n y l nguyn nhn hin thc, ch khng phi l nguyn nhn siu nhin, thn thnh, ma qu. V d 6. Mt ngi li taxi no lun c thu nhp cao hn so vi nhiu ngi khc , mc du anh ta lm vic trong cng mt iu kin nh h. Khi , ngi ta hay ni rng s anh ta may mn. Nhng nu quan nim nh vy th ta s khng ci thin c tnh hnh ca mnh. Ngc li, nu hiu rng hin tng ny cng phi c nguyn nhn ca n, v nguyn nhn l nguyn nhn vt cht, ngha l nguyn nhn c th hiu v ng dng c, th ta s tm 41

hiu, phn tch nhng yu t a li thnh cng cho ngi kia, ri tm cch p dng, v nh c th nng cao thu nhp ca mnh. Tun th nghim cc quy lut c bn trnh by trn y s gip chng ta suy ngh v trnh by t tng ca mnh mt cch r rng, chnh xc, ngn gn, mch lc, d hiu. ng dng cc quy lut ny chng ta cng d dng pht hin cc sai lm trong suy lun ca ngi khc v ca chnh mnh phn bc, vch trn s ngy bin, hoc trnh sai lm.

42

Chng 4

KHI NIM

I. KHI QUT V KHI NIM 1. Khi nim - hnh thc c bit ca t tng a) nh ngha Thng thng ngi ta nh ngha khi nim l hnh thc ca t duy tru tng, phn nh mt lp cc i tng (s vt, qu trnh v hin tng) thng qua cc c trng, cc du hiu c bn ca cc i tng . Trong trng hp cn phn bit r hn khi nim vi cc hnh thc khc ca t duy cng phn nh i tng thng qua cc c trng c bn ca n - chng hn nh l thuyt khoa hc -, th nh ngha sau y chnh xc hn: Khi nim l hnh thc ca t duy tru tng, l kt qu ca qu trnh khi qut ha v tch bit (trong t tng) cc i tng thuc v mt lp no theo mt s du hiu c trng nht nh ca cc i tng ny19. Du hiu - l ci lm cho ta so snh c i tng ny vi i tng khc. l s hin hu hay thiu vng cc tnh cht nht nh no i tng, hoc l s hin hu hay thiu vng quan h no gia i tng vi cc vt th khc. Du hiu m i tng tt yu phi c, khng th thiu, gi l du hiu c bn. Du hiu m i tng c th c, cng c th khng c, gi l du hiu khng c bn. b) Kt cu ca khi nim V mt kt cu, khi nim gm hai yu t l ni hm v ngoi din (cn gi l ngoi din). Ni hm l tp hp tt c cc du hiu lm c s cho vic khi qut ha v tch ring ra thnh mt lp cc i tng phn nh trong khi nim. Nh vy ni hm ca khi nim chnh l tp hp tt c cc du hiu c bn ca i tng c phn nh trong khi nim. V d, ni hm ca khi nim "con ngi" l tp hp cc tnh cht: ng vt, bit ch to cng c lao ng v bit s dng cng c lao ng.

19

Xem : Bin chng ca nhn thc khoa hc, NXB Khoa hc, Moskva, 1978 (ting Nga), tr. 354 -

372.

43

Ngoi din ca khi nim l tp hp tt c cc i tng c cc du hiu nu trong ni hm ca khi nim. V d, ngoi din ca khi nim "s chn" l tp hp v hn cc s {0, 2, 4, 6, }. c) Khi nim v t Khi nim bao gi cng gn vi t. Th nhng t khng phi l khi nim. Tht vy, cng mt t nh nhau nhng c th biu th nhng khi nim khc nhau. Nhng khi nim khc nhau cng c th hin bng mt t chnh l ci m ta vn gi l nhng cch hiu khc nhau v t ny. Chng hn, t "Nit bn" c th c hiu nh t ch chn cc lc m nhng ngi c o c n , v cng c th c hiu nh l mt trng thi c bit ca linh hn, ca tm linh. Ngc li, nhiu t khc nhau li c th c hiu nh nhau, ngha l biu th cng mt khi nim. 2. Cc loi khi nim Ngi ta c th chia loi khi nim theo nhng c s khc nhau. Sau y chng ta xt mt s kiu chia loi quan trng nht. a) Cn c vo ni hm Cn c vo ni hm c th chia khi nim thnh khi nim c th v khi nim tru tng. Khi nim phn nh cc i tng tn ti c lp gi l khi nim c th. V d: ci bn, thnh ph, Khi nim ni v cc c tnh, tnh cht ca cc i tng - nhng th khng tn ti c lp -, cn bn thn cc i tng th c lng qun, l khi nim tru tng. V d: "lng dng cm", "ci p", b) Cn c vo du hiu theo khi qut ha Cn c vo du hiu m ta da vo khi qut ha v tch bit cc i tng trong qu trnh to nn khi nim c th chia khi nim thnh khi nim khng nh v khi nim ph nh. Nu du hiu c s hnh thnh khi nim l s hin hu ca tnh cht no (hay quan h vi i tng khc) ca i tng th khi nim l khng nh. V d, khi nim "ngi anh hng", "trng in t", Nu du hiu c s hnh thnh khi nim l s thiu vng ca tnh cht (hay quan h vi i tng khc) no ca i tng th khi nim l khi nim ph nh. V d, khi nim "s nguyn t", "cp ng thng song song" trong ton hc. c) Cn c vo ngoi din ca khi nim. Cn c vo ngoi din khi nim c chia thnh khi nim chung, khi nim n nht v khi nim rng (cn gi l khi nim o, khi nim gi). Khi nim c ngoi din cha t hai i tng tr ln gi l khi nim chung. Khi nim m ngoi din ch gm mt i tng l khi nim n nht. Trong logic hc truyn thng ch c hai loi khi nim ni. Nhng trong logic hc hin i (cn gi l logic ton) khi cc phng php ton hc c s dng rt rng ri th c 44

quan im tng qut hn. y xt n c cc khi nim m ngoi din l tp hp rng, ngha l khng cha bt k i tng no. V d, "hnh vung trn", "s t nhin ln nht", Cn c vo ngoi din khi nim cn c th hiu theo ngha tp hp v theo ngha phn lit. Khi nim c ngoi din cha t hai i tng tr ln nhng lp cc i tng trong ngoi din c suy ngh n nh mt chnh th thng nht gi l hiu theo ngha tp hp, hay ngn gn l khi nim tp hp. Khi nim c ngoi din cha t hai i tng tr ln v ni hm ca khi nim c th quy v cho tng i tng gi l khi nim phn lit. V d, khi nim "con ngi" c th hiu theo ngha tp hp, lc n tng ng vi khi nim "loi ngi", hoc hiu theo ngha phn lit, khi n khng tng ng vi khi nim "loi ngi". 3. Quan h gia cc khi nim biu din quan h gia cc khi nim c thun tin ngi ta dng cc hnh trn. Mi khi nim c biu th bng mt hnh trn. Thc ra hnh trn biu th ngoi din ca khi nim. i tng trong hnh trn l i tng thuc v ngoi din ca khi nim, ngc li, i tng ngoi hnh trn l i tng khng thuc v ngoi din ca khi nim. Quan h gia cc hnh trn s biu th quan h gia cc khi nim. a) Quan h so snh c v khng so snh c Cc khi nim thuc v cc lnh vc khc nhau gi l cc khi nim khng so snh c. Trong cc khi nim khng c du hiu chung no c th so snh. Cc khi nim c chung mt s du hiu no , v ngha l v cng mt lnh vc no , l cc khi nim so snh c. b) Quan h trng lp v khng trng lp * Quan h trng lp: Cc khi nim c quan h trng lp vi nhau l cc khi nim c ngoi din trng nhau ton b hoc mt phn. Quan h trng lp bao gm cc quan h ng nht, giao nhau v bao hm. Quan h ng nht. Hai khi nim ng nht khi chng c cng ngoi din. Ni hm ca chng khc nhau. V d: cc khi nim "s t nhin chia ht cho 3" v "s t nhin c tng cc ch s chia ht cho 3" ng nht vi nhau. Quan h giao nhau. Cc khi nim l giao nhau nu ngoi din ca chng c mt phn trng nhau. V d, cc khi nim "nh vn" v khi nim nh bo. Quan h bao hm. Hai khi nim l bao hm nhau nu ngoi din ca khi nim th nht l mt b phn ca ngoi din khi nim th hai. Chng hn, khi nim tam gic u c bao hm trong khi nim tam gic, khi nim ngi Vit Nam c bao hm trong khi nim con ngi. 45

* Quan h khng trng lp: Cc khi nim khng trng lp l cc khi nim c ngoi din khng trng nhau phn no. C ba loi quan h khng trng lp l quan h ng ph thuc, quan h tng phn v quan h mu thun. Ngang hng. Hai khi nim gi l ngang hng khi chng c quan h khng trng lp v c mt khi nim th ba m c hai khi nim cng ph thuc. V d, cc khi nim ngi dn tc Dao v ngi dn tc " cng c bao hm trong khi nim ngi Vit Nam nn l cc khi nim ngang hng. Quan h i lp (cn gi l tng phn). Hai khi nim l i lp nhau nu: chng cng c bao hm trong mt khi nim th ba; tng ngoi din ca chng nh hn ngoi din khi nim th ba ni; ni hm ca khi nim th nht gm cc du hiu p1, p2, , pn vi n l s t nhin, n 1; ni hm ca khi nim th hai cng gm cc du hiu ny, nhng mt du hiu no trong s chng, chng hn pi,, c thay th bi du hiu i lp vi n. V d, cc khi nim "sinh vin gii" v "sinh vin km" l cc khi nim i lp vi nhau. Ta thy c hai khi nim ny u c bao hm trong khi nim "sinh vin", nhng tng ngoi din ca chng nh hn ngoi din khi nim "sinh vin" v ngoi sinh vin gii v sinh vin km cn c sinh vin kh, sinh vin trung bnh, . Ni hm ca khi nim "sinh vin km" ch khc ni hm ca khi nim "sinh vin gii" ch tnh cht "gii" c thay th bng tnh cht i lp vi n l tnh cht "km". Quan h mu thun. Hai khi nim c quan h mu thun vi nhau nu: chng cng c bao hm trong mt khi nim th ba; tng ngoi din ca chng va bng ngoi din khi nim th ba; nu ni hm ca khi nim th nht gm cc du hiu p1, p2, , pi-1, pi, pi+1, , pn , th ni hm ca khi nim th hai l p1, p2, , pi-1, pi +1, , pn, vi i 1. V d: ci bn cao v ci bn khng cao, sinh vin gii v sinh vin khng gii. Quan h gia cc khi nim trnh by trn y c th biu din thng qua cc s :

46

II. NH NGHA KHI NIM 1. nh ngha khi nim l g? Thao tc logic xc nh, nu ln ni hm ca khi nim, gip xc nh c cc i tng m khi nim phn nh, gi l nh ngha khi nim. Nh trn kia ni, khi nim l kt qu ca qu trnh khi qut ha v tch bit cc i tng thuc mt lp nht nh. Mun nh ngha c khi nim, ngha l mun khi qut ha v tch c i tng ra khi nhng i tng khc, ta phi thc hin rt nhiu thao tc. Cc thao tc thng c s dng l so snh, phn tch, tng hp, tru tng ha, khi qut ha. So snh: l thao tc logic nh ta thy c s ging v khc nhau gia cc i tng (s vt v hin tng). Phn tch: l thao tc logic trong i tng c phn chia ra (trong t tng) thnh cc phn nh, cc mt ring bit v nghin cu cc thnh phn, cc mt mt cch c lp, nh vy c th bit c mt cch su sc cc tnh cht v c im ca chng. Qu trnh kt hp trong t tng cc thnh phn ca i tng c tch ra bi phn tch thnh mt th thng nht gi l tng hp. Trong qu trnh phn tch ta thu c tri thc su sc v cc mt ring bit ca i tng, song l tri thc khng ton din, m ch mt chiu, phin din, khng y . Qu trnh tng hp cho php ta kt hp cc tri thc v cc mt ring l ca i tng li thnh mt th thng nht, thnh tri thc ton din v i tng . Tng hp ch c th c c nu nh trc c qu trnh phn tch. Trong qu trnh tng hp cc mi quan h gia cc mt, cc thuc tnh khc nhau ca i tng, vn b ct ri, b phn chia trong qu trnh phn tch, s c ti lp li, ngha l y nhng mi lin h c n. Sau cc qu trnh phn tch v tng hp nh vy ta c tri thc va su sc va y ( mt mc nht nh) v i tng. Theo quan im ca Locke20, tru tng ha l qu trnh b qua cc du hiu, cc tnh cht khng c bn ca s vt v hin tng v ch gi li ( n) nhng du hiu, tnh cht c bn ca n. Quan im ny r rng l quan im duy vt. Tuy nhin s pht trin ca khoa hc ch r tnh hn ch ca cch hiu tru tng ha nh vy. Cc tru tng ton hc, chng hn, khng th xut hin nh lc b nhng tnh cht khng quan trng ca cc i tng trong thc t. V d, bng cch lc b ta khng th lm xut hin hay tm ra ng thng theo ngha ca hnh hc. Bi l, ng thng c kch thc v cng theo mt chiu v bng khng hai chiu cn li, trong khi th cc i tng trong thc t bao gi cng c ba chiu hu hn khc khng. Tru tng ha hiu chnh xc hn phi l s ng nht ha hoc s l tng ha. Tru tng ng nht ha l qu trnh so
20

John Locke (1632-1704) - nh trit hc, nh khai sng ngi Anh - l ngi xy dng hc thuyt kinh nghim trong nhn thc lun.

47

snh cc i tng vi nhau v rt ra nhng tnh cht chung ca chng, ngha l qu trnh ng nht cc i tng khc nhau theo mt s tnh cht no . Tru tng l tng ha l gn cho i tng nhng tnh cht tng tng, nhng tnh cht m i tng khng c trong thc t. V thc cht, tru tng l tng ha cng phn nh i tng, nhng l s phn nh khng ng i tng, l s phn nh i tng mt cch xuyn tc. Tru tng l tng ha, trong mt s trng hp, chnh l s y ti gii hn mt qu trnh no , b qua nhng hn ch v thi gian hoc kh nng thc hin. V d, phng trnh chuyn ng c hc ca mt i tng c khi lng m c kch thc cng nh th cng n gin. V vy ta c th tng tng l nn i tng c cng nhiu cng tt. Khi nn nh vy kch thc ca n ngy cng nh nhng khi lng m ca n th vn khng i. V vt c khi lng, nn hin nhin l khng th nn n n khi n c kch thc bng khng. Tuy nhin ta c th tng tng l y qu trnh ti gii hn, ngha l nn vt nh dn n v cng. R rng gii hn ca qu trnh l kch thc bng khng ca vt. Khi ta c vt khng c kch thc, nhng c khi lng. Vt nh vy c gi l "cht im". Khi qut ha l thao tc coi cc du hiu c bn trong cc i tng ring l l cc du hiu ca tt c cc i tng ca mt lp nht nh cc i tng. Thao tc ny th hin ra nh l tch mt s cc i tng ging nhau (c mt s tnh cht chung no ) thnh mt lp ring. Kt hp cc thao tc logic k trn theo mt trnh t nht nh, mt thao tc c th c thc hin nhiu ln, ta rt ra c cc tnh cht, cc c trng c bn ca i tng, v tch lp cc i tng c cc tnh cht ra khi cc i tng khc, ngha l ta c th to ra cc khi nim. a) nh ngha thc v nh ngha t (nh ngha duy danh) nh ngha thc l nh ngha tr li cho hai cu hi: T c ngha g ? v i tng m t ch l g ?. Nh vy, nh ngha thc l thao tc gip xc nh ngha thc v ng ngha ca t (tn). nh ngha tn (hay cn gi l nh ngha duy danh) l s tha thun s dng t vi ngha no. nh ngha tn nh l mt thao tc t tn, hoc t k hiu thay cho mt cm t. S khc bit gia nh ngha thc v nh ngha duy danh ch c th xc nh da vo ng cnh. Vi nh ngha duy danh cu hi n ng hay sai hon ton v ngha. Loi nh ngha ny khng ng v cng khng sai, v khi nh ngha nh vy, ngi ta khng i xc nh cc tnh cht ca i tng. V im ny nn c quan im cho rng y khng phi l nh ngha tht s. Nhng i vi nh ngha thc th cu hi li hon ton c ngha, v nh ngha loi ny l thao tc xc nh cc c trng c bn ca i tng, v cng l thao tc chun ha t ng, thut ng vn trc c s dng rng ri ch n mt i tng hoc mt tp hp i tng nht nh.

48

b) nh ngha tng minh v nh ngha khng tng minh. nh ngha tng minh l nh ngha c cu trc A l B, hoc A khi v ch khi B, v hnh thc l Dfd = Dfn, trong Dfd l vit tt ca t Latinh Definieridum, c ngha l khi nim cn nh ngha, v Dfn l vit tt ca t Definience - khi nim (hoc cc khi nim) dng nh ngha (trong cch vit "A l B" th A l khi nim cn nh ngha (Dfd) v B l khi nim dng nh ngha (Dfn)). Trong loi nh ngha ny ngi ta nu mt cch tng minh cc du hiu c bn ca i tng. nh ngha khng tng minh l nh ngha khng c cu trc nh ca nh ngha tng minh. Trong nh ngha loi ny ni hm ca khi nim c nu ph thuc vo vn cnh. 2. Cc loi nh ngha, cc hnh thc nh ngha nh ngha thng qua loi v hng. Qu trnh nh ngha ny gm hai bc: * Xc nh xem i tng thuc loi no, bng cch nu ln khi nim bao hm khi nim cn nh ngha. * Xc nh c im ring ca i tng m nhng i tng cng loi khng c. V d, xt nh ngha: "VN HA l mt h thng hu c cc gi tr vt cht v tinh thn do con ngi sng to v tch lu qua qu trnh hot ng thc tin, trong s tng tc gia con ngi vi mi trng t nhin v x hi ca mnh"21. Trong nh ngha ny ta thy trc ht ngi ta nu ln khi nim bao qut khi nim vn ha, l khi nim "h thng hu c cc gi tr vt cht v tinh thn", sau , nu ln c trng m VN HA c, cn cc "h thng hu c cc gi tr vt cht v tinh thn" khc khng c, l tnh cht "do con ngi sng to v tch lu qua qu trnh hot ng thc tin, trong s tng tc gia con ngi vi mi trng t nhin v x hi ca mnh". y l loi nh ngha quan trng nht trong nhn thc khoa hc. nh ngha thng qua ngun gc pht sinh: l vch ra cho thy i tng c ni n trong khi nim hnh thnh nh th no. V d, "Hnh cu l ci sinh ra trong khng gian khi ta quay na hnh trn quanh ng knh ca n". nh ngha quy l nh ngha trong lp cc i tng c khi nim ch c tch ra bng cch xc nh dn tng phn lp, v phn lp sau c xc nh da vo cc phn lp trc xc nh. V d, cc nh ngha v thut ng v cng thc trong ngn ng logic v t m ta nghin cu l cc nh ngha quy.

21

Trn Ngc Thm, Tm v bn sc vn ha Vit Nam, in ln th hai, NXB TP H Ch Minh, 1997, tr. 27.

49

nh ngha thng qua quan h vi ci i lp. Trong hnh thc ny ngi ta nh ngha ngay mt lc hai khi nim i lp vi nhau. Khi nim ny c nh ngha thng qua khi nim kia v ngc li. V d: Nguyn nhn l ci m trong nhng iu kin nht nh chc chn gy ra mt hin tng khc gi l kt qu. nh ngha bng h tin : Ngi ta a ra mt h tin , trong h tin ny c cc khi nim khc nhau. Quan h gia cc khi nim ny c xc nh bi h tin cho, v nh vy chng c coi l c nh ngha bng h tin 22. V d, cc khi nim "im", "ng thng" trong hnh hc Euclide c nh ngha thng qua h nm tin ca hnh hc . nh ngha thng qua vn cnh. Ngha ca t c xc nh nh vo vn cnh trong c s dng t ang xt. V d, qua cu th ca T Hu Bng khung ng gia hai dng nc, Chn mt dng hay nc tri c th hiu ngha ca t bng khung. nh ngha tr ra. Gii thch ngha ca t hoc cm t bng cch ch ra trc tip cc s vt, hin tng, qu trnh hay hnh ng m t hoc cm t ch. Ngi ta gi kiu nh ngha ny l nh ngha Ostensio (ch ra). y khng hn l nh ngha, v khng nu ln ngha ca t v cm t cn nh ngha. N c gii hn hn ch, nhng c vai tr to ln, v mt khi lng ln tri thc chng ta thu c hi cn b l thng qua loi nh ngha ny. 3. Cc quy tc nh ngha Quy tc 1: nh ngha phi cn i y . Ngha l ngoi din ca khi nim cn nh ngha v ngoi din khi nim nh ngha phi nh nhau. Nu ngoi din ca khi nim c nh ngha hp hn ngoi din ca khi nim dng nh ngha th nh ngha qu rng, ngc li, nu ngoi din ca khi nim cn nh ngha rng hn ngoi din ca khi nim dng nh ngha th nh ngha qu hp. thc hin c i hi ny, ta phi nu cc du hiu bn cht ca i tng c khi nim phn nh. V d, trong nh ngha con ngi ca Platon "Con ngi l con vt i bng hai chn v khng c lng v" ta thy nhiu du hiu bn cht ca con ngi nh bit ch to v s dng cng c lao ng, v. v. khng c nu, v chnh v vy nh ngha ny tr nn qu rng, chim vt lng cng l ngi theo nh ngha ny. Quy tc 2: Khng c c vng trn logic trong nh ngha. Ngha l khng c nh ngha Dfd thng qua Dfn, ri Dfn li c nh ngha trc tip hoc gin tip thng qua Dfd. Vi phm quy tc ny ta gi l nh ngha ln qun.
22

C quan im cho rng nhng khi nim c cho qua h tin nh vy l nhng khi nim khng c nh ngha.

50

Quy tc 3: nh ngha phi r rng, ngn gn. Ngha l t dng nh ngha khng i hi c nh ngha na. nh ngha phi c trnh by ngn gn, ch nu va cc c im c bn gip xc nh i tng m thi, nhng c im khc, d l c im c bn, nhng c th rt ra c t cc c im nu th khng cn nu na. V d, ta nh ngha "Tam gic u l tam gic c ba cnh bng nhau" m khng nh ngha "Tam gic u l tam gic c ba cnh bng nhau v ba gc bng nhau". Tuy nhin trong thc t, i khi t c nhng hiu qu no , chng hn v yu cu s phm, ngi ta vi phm mt cch c quy tc ny. Quy tc 4: Cc du hiu dng trong nh ngha phi l cc du hiu bn cht. V d, trong nh ngha khi nim "con ngi" ca Platon nu trn kia du hiu "khng c lng v" khng phi l du hiu bn cht ca con ngi. Quy tc 5: Khng nn nh ngha bng cc du hiu ph nh. Nu nh ngha bng cch nu cc du hiu ph nh th ta kh xc nh c i tng c khi nim phn nh. Nhng trong mt s trng hp, v d trong ton hc, nhng nh ngha nh th li hon ton cho php xc nh i tng. Quy tc 6: Khng s dng cc t ng hoa m hoc ngha bng, ngha n d ca t ng hoc ca cu nh ngha. Phi tun th quy tc ny v yu cu u tin v quan trng nht ca nh ngha khi nim l gip xc nh ni hm v ngoi din ca khi nim. Nu khng tun th quy tc ny th ngi nghe, ngi c c th hiu nh ngha khc vi ngi a ra n. III. CC THAO TC LOGIC I VI KHI NIM 1. M rng v thu hp khi nim a) M rng khi nim Thao tc logic i t khi nim vi ngoi din hp n khi nim vi ngoi din rng hn, bao hm n, gi l m rng khi nim. y l thao tc rt hay c s dng trong qu trnh nhn thc. Chng hn, sau khi nghin cu v xc nh c mt s tnh cht no mt s i tng thuc mt lp nht nh, ta tin hnh khi qut ha cho ton b cc i tng thuc lp nu. b) Thu hp khi nim Thao tc logic i t khi nim vi ngoi din rng n khi nim vi ngoi din hp gi l thu hp khi nim. c) Cng dng ca m rng v thu hp khi nim Trong qu trnh nhn thc ta thng s dng cc phng php i lp vi nhau, b sung cho nhau nh i t ci chung, ci ph bin n ci ring, ci c th, v i t ci ring, ci c th n ci chung, ci ph bin. Mt hnh thc ca cc 51

phng php va ni chnh l thu hp v m rng khi nim. M rng v thu hp khi nim cn gip ta xc nh ni hm v ngoi din ca khi nim c tt hn, to iu kin thun li cho nh ngha v phn chia khi nim. 2. Phn chia khi nim Thao tc logic xc nh nhng khi nim hng c bao hm trong mt khi nim loi cho trc gi l phn chia khi nim. Ta cng c th coi phn chia khi nim l thao tc to ra cc khi nim mi t mt khi nim cho ban u. Ngoi din ca cc khi nim mi ny l cc phn khc nhau ca khi nim cho ban u. Phn chia khi nim l mt thao tc c s dng rt thng xuyn trong qu trnh nhn thc. Khi nghin cu mt lp no gm nhiu i tng m tnh cht nghin cu phc tp v c lin h cht ch vi cc c im ring ca cc i tng th, cho n gin, ngi ta tin hnh phn chia lp cc i tng ang xt ra thnh nhiu phn lp ri tin hnh nghin cu tnh cht mnh quan tm cc i tng thuc cc phn lp nh vy. Lp cc i tng ban u chnh l ngoi din ca mt khi nim nht nh, cc phn lp ca n, n lt mnh, cng l ngoi din ca nhng khi nim no . Thao tc nh vy chnh l phn chia khi nim. V d, ta cn nghin cu cuc sng hin nay ca sinh vin ti Thnh ph H Ch Minh. y l mt vn kh phc tp, li ph thuc nhiu vo ch hin nay ca gia nh sinh vin, nn, cho n gin, ta chia s sinh vin ny thnh, chng hn, hai phn lp: phn lp cc sinh vin c gia nh hin ang TP H Ch Minh v phn lp cc sinh vin c gia nh hin khng sinh sng thnh ph ny. Nh vy ta phn chia khi nim "sinh vin hc ti TP H Ch Minh" thnh hai khi nim "sinh vin hc ti TP H Ch Minh c gia nh thnh ph ny" v "sinh vin hc ti TP H Ch Minh c gia nh khng thnh ph ny". Phn chia khi nim gip ta tm hiu tt hn v ngoi din ca n. Thng thng ta phn chia khi nim theo s bin i du hiu: Cn c theo mt du hiu nht nh, gi l c s phn chia, phn ngoi din ca khi nim ra thnh nhiu lp, to cc khi nim mi vi ngoi din l cc lp . a) Cc loi phn chia khi nim Phn i: Chia ngoi din khi nim ra lm hai phn sao cho cc khi nim tng ng v hai phn mu thun nhau. Phn i tng i d thc hin. Ta ch cn xc nh mt tnh cht no m mt s i tng m khi nim ban u phn nh c, cn mt s khc khng c, tch cc i tng thnh hai phn lp nh vy ri to cc khi nim mi tng ng vi cc phn lp . Phn loi: y l mt h thng phn chia khi nim lng vo nhau. Khi nim ban u c phn chia thnh cc khi nim con, ri cc khi nim con, n lt chng, li c em phn chia. Qu trnh ny c th tip tc qua nhiu giai on nh vy. H thng khi nim m ta nhn c cui cng chnh l kt qu ca phn loi. Phn loi c vai tr v gi tr rt ln trong khoa hc. Mi quan h gia cc khi nim trong mt h thng phn loi phn nh mi quan h trn thc t gia cc i tng. Phn loi ghi nhn cc mi quan h gia cc tp hp i tng 52

xc nh v tr ca chng trong h thng, v qua bit c tnh cht ca cc i tng ny. V d r rng nht v phn loi l h thng cc khi nim ca ng vt hc, hoc phn loi cc nguyn t ho hc. Phn loi c gi tr rt ln trong khoa hc. N gip h thng ho cc s kin thc nghim, kinh nghim v cc tri thc ring l thu nhn c v lnh vc nghin cu, v nh th t c s cho bc pht trin tip theo ca khoa hc v lnh vc ny. Chng hn, bng phn loi cc nguyn t ho hc ca Mendeleev h thng ho cc tri thc v cc nguyn t ho hc trc , m ra mt giai on pht trin mi ca ho hc - giai on l lun. ng thi, cn c vo bng phn loi ny m Mendeleev tin on c mt s nguyn t hi cha bit. Cn c vo mc bn cht ca tnh cht theo tin hnh phn loi ta c hai kiu phn loi khc nhau: phn loi t nhin - tnh cht ca i tng c s dng lm c s phn loi l thuc tnh bn cht ca i tng; phn loi hnh thc - tnh cht lm c s phn loi khng phi l thuc tnh bn cht ca i tng. Phn loi t nhin gip nghin cu c cc tnh cht ca i tng trn thc t. Phn loi cc nguyn t ho hc, phn loi trong sinh vt hc, thuc kiu ny. Phn loi hnh thc c tin hnh theo nhng du hiu bn ngoi, n khng gip nghin cu bn cht ca i tng, n gip sp xp cc i tng theo mt trt t nht nh. Phn loi sch theo tn sch, sp xp theo bng ch ci l phn loi thuc kiu ny. b) Cc quy tc phn chia khi nim Quy tc 1: Phn chia phi cn i y . Quy tc ny i hi tng ngoi din ca cc khi nim phn chia phi bng ngoi din khi nim em phn chia. Chng hn, nu khi nim em phn chia l A0 v cc thnh phn phn chia l A1, A2, , An th Ao = A1 A2 An ; Phn chia vi phm quy tc ny gi l phn chia thiu. Chng hn nu ta phn chia khi nim "ti hi l" thnh cc khi nim "ti a hi l" v "nhn hi l" l ta phn chia thiu, b st "ti mi gii hi l". Quy tc 2: Cc thnh phn phn chia phi loi tr nhau. Quy tc ny i hi ngoi din ca cc khi nim phn chia phi khng c phn chung. Nu Ai , Aj l hai thnh phn phn chia khc nhau th Ai Aj = . V d, nu ta chia khi nim "sinh vin Vit Nam" thnh cc khi nim "Sinh vin ngi dn tc Kinh" v "Sinh vin min ni" l vi phm quy tc ny, bi l c nhng sinh vin ngi dn tc Kinh min ni. Quy tc 3: Phn chia phi nht qun. Ch c cn c theo mt thuc tnh, du hiu c bn nht nh tin hnh phn chia. Ni cch khc, ch c phn chia khi nim theo mt c s duy 53

nht trong mt qu trnh phn chia. V d, nu cng lc ta phn chia khi nim "ngi mua m phm" theo hai c s la tui v gii tnh l ta vi phm quy tc ny. Quy tc : Phn chia phi lin tc, khng vt cp. Nu khi nim em phn chia A bao hm cc khi nim hng A1, A2, , An , trong khi nim A1 li bao hm cc khi nim hng ca n nh A11, A12 th ta ch c phn chia khi nim A thnh cc khi nim con A1, A2, , An m khng th phn chia n cc khi nim A11, A12.

54

Chng 5

PHN ON

I. KHI QUT V PHN ON 1. nh ngha Nh ta bit, khi nim phn nh i tng, ngha l phn nh mt s vt, hin tng, hoc mt lp cc s vt, hin tng no . Nhng trong th gii khch quan, cc s vt v hin tng khng bao gi ng ring r, chng bao gi cng c nhng mi lin h vi cc s vt v hin tng khc. Hn na cc s vt v hin tng khch quan cn c hoc khng c mt s tnh cht xc nh no . Nhng mi lin h gia cc i tng v tnh c hay khng c thuc tnh nht nh no ca chng to nn nhng tnh trng nht nh ca cc s vt v hin tng. Mun nhn thc th gii, th nhng tnh trng phi c phn nh. Hnh thc ca t duy tru tng phn nh nhng tnh trng nh vy ca cc s vt v hin tng c gi l phn on. Nh vy, phn on l hnh thc ca t duy tru tng khng nh hay ph nh mt tnh trng xc nh no cc s vt v hin tng.. Trong logic hai gi tr th mt phn on c th ng hoc sai. Gi tr ng (chn thc) v sai (gi di) ca phn on c gi l gi tr chn l ca phn on. Phn on c gi tr chn l l ng (chn thc) nu nh iu khng nh hay ph nh trong n hon ton ph hp vi thc ti khch quan. Gi tr chn l ca phn on s l sai (gi di) trong trng hp ngc li. Quan im v gi tr chn l ny ca phn on l do ngi sng lp ra mn logic hc - nh trit hc c i Hy Lp Aristote - a ra. Aristote vit: Ngi ni tht l ngi ni v s tch ri l tch ri, s lin kt l lin kt, cn ngi ni di l ngi ni ngc li vi hin trng ca s vt23. V d 1: (a) Mt trng l v tinh ca qu t. (b) Mt tri khng phi l ngi sao. (c) Tng ca 3 v 5 l 8. (d) Vi s ban phc ca Thng ton nng, ngn uc SEA GAMES 19 c thp sng bng nh nng mt tri vo ngy 9/10/97, ti Jakarta.
23

Aristote, Tuyn tp, 4 tp, Moskva 1975, T.1, tr.250.

55

(e) Cc hnh tinh trong h Mt tri quay quanh Mt tri theo qu o elp v cc qu o ca chng nm trong cng mt mt phng. Phn on (a) trong v d 1 l phn on chn thc, khng nh tnh cht l v tinh ca qu t ca mt trng. Phn on (b) sai, n ph nh tnh cht l ngi sao ca mt tri. Phn on (c) ng, n khng nh quan h bng nhau gia hai i tng l tng 5 cng 3 v s 8. Phn on (d) sai v khng ph hp vi thc t (tri nhiu my nn ngi ta khng thc hin c thp sng ngn la bng nh nng mt tri24). Phn on (e) ng, n khng nh mt tnh trng ca cc hnh tinh trong h Mt tri, c to thnh t hai s kin: th nht, cc hnh tinh c qu o hnh elp v, th hai, cc qu o ny nm trong cng mt mt phng. 2. Phn on v cu Phn on thng c biu th, din t bng mt cu. Nhng khng th ng nht cu vi phn on. Cu l ci v ngn ng ca phn on. Phn on nht thit phi c ci v ngn ng l cu, khng c cu th khng th c phn on; nhng cu khng nht thit phi biu t phn on. Quan h gia phn on v cu cng tng t nh quan h gia ru vi chic bnh ng ru. Ru nht thit phi c ng vo bnh, khng c bnh th khng th c ru (bnh hiu theo ngha rng, l bt c ci g ng), nhng bnh khng ng nht vi ru. Ngoi ra, cht lng ca bnh, cu to ca n cng c th c nh hng n cht lng ru. V cu cng vy, cu trc ca n, c trng ca n trong cc ngn ng khc nhau cng nh hng n phn on m n cha. Phn on c biu th bng cu, nhng khng phi cu no cng biu th mt phn on. Thng thng25, th ch c cu k, cu tng thut mi biu th cc phn on, cn cc loi cu khc nh cu hi, cu ra lnh, cu cu khin, cu cm thn ... khng biu th phn on26.

Xem Tin nhanh SEA GAMES, s 4, ra ngy 10/10/97. Ta ni thng thng v thi thong, c nhng cu dng khc cng th hin phn on. V d nh cc cu hi hng bin cu v hnh thc l cu hi, tuy nhin bn trong cha sn cu tr li. 26 Trong logic hnh thc, ngoi khi nim phn on ngi ta cn s dng khi nim mnh . nh ngha nu trn kia ng vi mnh , v cha hon ton ng vi phn on, bi v phn on cn hm cha ngoi nhng c trng nu trong nh ngha , mt s c trng khc: phn on th hin c quan im ca ngi a ra n, ngha l trong phn on, s khng nh hay ph nh tnh cht ca i tng hoc mi quan h gia cc i tng c a ra trong mt ci v tnh cm nht nh no . V bt c con ngi no cng khng th tch ri khi tt c cc tnh cm ca mnh, nn ch tn ti cc phn on m khng tn ti cc mnh trong thc t. Nhng logic hnh thc tru tng ha kha cnh quan im tnh cm ca phn on trong nghin cu, v mnh l kt qu ca s tru tng ha . Ngoi ra, ngi ta cn c cch hiu th hai v quan im gia mnh v phn on. y phn on c hiu nh trong nh ngha m ta a ra lc u. Phn on c cha ng trong cu, nhng khng phi l cu. Cn mnh c coi l th thng nht, gm c phn on v cu cha n. Trong chng trnh ny chng ta b qua s khc bit gia mnh v phn on, coi chng nh nhau.
25

24

56

phn bit cu c cha phn on v cu khng cha phn on ta c th xt xem cu c gi tr logic, ngha l c th (v nguyn tc) phn nh ng hay sai hay khng. V d, cu Tri t cn 250 triu nm i ht mt vng xung quanh tm ca gii Ngn H, cha ng mt phn on, v cu ny hoc ph hp vi thc t, hoc khng. Cn cu hi C tht s c cc th gii song song vi th gii ca chng ta khng?, khng khng nh hay ph nh bt c iu g, vic xc nh n ng hay sai l hon ton v ngha, vy n khng cha, khng biu th phn on. Cu Ti ang ni di y cng khng cha phn on, v v nguyn tc ta khng th xc nh n ng hay sai27. thun tin trong trnh by, t y v sau, trong nhng trng hp khng s gy nhm ln, chng ti s ng nht phn on vi cu cha phn on , v s s dng song song cc t phn on v cu. 3. Cc loi phn on Cn c vo cc tiu ch khc nhau ngi ta c th tin hnh cc cch phn chia phn on khc nhau. Sau y ta xt mt s cch phn chia phn on quan trng nht. a) Phn chia theo phc hp Phn on c th c cu trc n gin, cng c th c cu trc phc tp. Nu mt phn on c th tch c ra lm nhiu phn on khc th n c gi l phn on phc, ngc li th c gi l phn on n. Phn on n l phn on m bt c mt thnh phn con no ca n cng khng phi l mt phn on. Cc phn on (a), (b), (c), (d) nu v d 1 trn y l cc phn on n, v ta khng th tch chng ra thnh cc phn on n gin hn. Cn phn on (e) l phn on phc, v n bao gm hai phn on n: Cc hnh tinh thuc h mt tri quay quanh Mt tri, v Qu o quanh Mt tri ca cc hnh tinh thuc h Mt tri nm trong cng mt mt phng.

Phn on: chut l mt loi gm nhm v l mt ng vt c hi, cng l phn on phc, v c th tch ra c thnh hai phn on n gin hn nh sau: Chut l mt loi gm nhm. Chut l mt ng vt c hi. b) Phn chia theo thng tin cha trong phn on

27

y l nghch l K ni di ni ting. Xin xem thm Nguyn c Dn, Nhng nghch l ng ngha, trong sch Cc vn logic truyn thng, quyn I, NXB HQG TP H Ch Minh, tr. 62.

57

V d 2: (a) C voi nui con bng sa. (b) Chc chn c voi nui con bng sa. (c) C l c voi nui con bng sa. (d) chng minh c rng c voi nui con bng sa. (e) Ti bit rng c voi nui con bng sa. (f) C voi tng nui con bng sa. Xt cc phn on trong v d 2, ta thy chng u c phn C voi nui con bng sa. Hn na, d thy rng nu khng c phn th cc cu trn khng cn l phn on na. V vy, ngi ta ni rng lng thng tin cha trong phn cc phn on ang kho st l lng thng tin c bn. Tr phn on (a), cc phn on khc trong v d 2 ta ang xt ngoi lng thng tin c bn cn cha thm mt lng thng tin khc na. Lng thng tin c gi l thng tin ph. Cc phn on ch cha thng tin c bn gi l phn on thng thng. Cc phn on ngoi thng tin c bn cn cha mt lng thng tin ph gi l phn on tnh thi (hay hnh thi, hay m thi). D thy rng gi tr logic ca cc phn on trn khng ging nhau. Trong chng trnh ny chng ta ch xt cc phn on thng thng, cc phn on tnh thi, nu cn thit, ta quy v phn on thng thng xt. II. PHN ON THUC TNH N 1. nh ngha v cu trc Nh trn kia ni, phn on n l phn on khng c to thnh t cc phn on khc, ngha l khng th tch ra thnh cc phn on n gin hn. Nh vy phn on n ch khng nh hay ph nh mt tnh cht no i tng, hoc khng nh hay ph nh mt mi quan h nht nh no gia cc i tng. Phn on n c th phn nh s c mt hoc thiu vng mt tnh cht no i tng. Phn on loi ny gi l phn on thuc tnh, hay cn gi l phn on tnh cht. Phn on n cng c th phn nh s c hay khng c mt mi quan h no gia cc i tng. Phn on loi ny gi l phn on quan h. V d 3: (a) Mu thi gian khng xanh (b) Mu thi gian tm ngt (on Ph T - Mu thi gian) (c) Sn phm sn xut bng my c gi thnh thp hn sn phm cng loi sn xut bng tay; (d) Ph n quan tm n m phm hn nam gii; (e) Khu gic ca ln tt hn khu gic ca ch; (f) Vit Nam, Lo, Campuchia l lng ging ca nhau; 58

Cc phn on (a) v (b) trong v d 3 l cc phn on thuc tnh, cc phn on cn li u l cc phn on quan h. Trong phn on (a) ph nh tnh cht xanh i tng mu thi gian, phn on (b) khng nh ci tm ngt mu thi gian. Trong phn on (e), quan h tt hn gia hai i tng khu gic ca ln vi khu gic ca ch c khng nh. Phn on (f) khng nh quan h lng ging gia ba i tng l Vit Nam, Lo, Campuchia. Phn on quan h c th khng nh hay ph nh mt mi quan h gia hai, ba hay nhiu i tng. Nu s i tng l hai th mi quan h gi l quan h hai ngi, nu l ba th c quan h ba ngi. Tng qut, nu l n i tng th quan h l n ngi. Cn c theo s ngi ca quan h m ngi ta chia loi phn on ny ra nhiu phn loi. V d, trong phn on V din tch, nc Nga ln hn M khng nh mi quan h ln hn gia hai i tng l din tch nc Nga v din tch nc M. Quan h ln hn l quan h hai ngi. Phn on Nam, Hoa v Hi l bn hc khng nh mi quan h bn hc gia ba i tng Nam, Hoa, Hi. Mi quan h bn hc y l quan h ba ngi. ch khc quan h c th t (2 ngi) hoc nhiu ngi (4, 5, ) hn. Cn c vo vic trong phn on khng nh hay ph nh mi quan h gia cc i tng, m ngi ta chia phn on quan h theo cht, thnh phn on khng nh v phn on ph nh. Cc phn on quan h nu trn y l phn on khng nh. Phn on Sng Vonga khng ln hn sng Nil l ph nh. i khi ngi ta tch ring ra mt loi phn on n - phn on tn ti -, l phn on trong khng nh hay ph nh s tn ti ca mt hay nhiu i tng no . V d: Cha khng tn ti, C ngi nhng hnh tinh khc. Phn on tn ti bao gi cng c th coi nh l phn on thuc tnh (trong khng nh hay ph nh tnh cht tn ti ca i tng). V vy ta s khng xem xt ring chng. Ngoi phn on tn ti, phn on quan h, nu quan h l hai ngi th cng c th coi l phn on thuc tnh. V d, phn on 5 ln hn 3 l phn on quan h, v n khng nh quan h ln hn gia hai i tng 5 v 3. Nhng phn on ny cng c th coi l phn on thuc tnh, v n khng nh tnh cht ln hn 3 ca i tng 5. V d khc: phn on quan h Mai v Hng l bn c th coi l phn on thuc tnh, trong khng nh tnh cht l bn ca Hng ca i tng Mai. Nu phn on n ng thi cng l phn on thuc tnh th n c gi l phn on thuc tnh n. 59

V d 4: (a) (b) (c) (d) Vt cht quyt nh thc Rn l loi b st Mi ngi u c quyn mu cu hnh phc Khng ai c quyn lm nhng iu mnh khng mun cho ngi khc

l cc phn on thuc tnh n. Cc phn on (a), (b) trong v d 1 v (a), (b) trong v d 3 cng l cc phn on thuc tnh n. tm hiu cu trc ca phn on thuc tnh n, trc ht ta hy tm hiu hn t. Hn t (term) l biu thc ngn ng ch mt i tng no , hoc mt tp hp i tng no . Hn t c th lm nhim v ch ng hoc b ng trong cu. Chng hn, ti, loi chim, c, Socrate, l cc hn t. cho thun tin, tp hp i tng c hn t ch (trong trng hp hn t ch mt i tng duy nht th l tp hp ch cha i tng ) ta gi l ngoi din ca hn t. V cu trc, phn on thuc tnh n c cu thnh t bn thnh phn: ch t (k hiu S), thuc t (k hiu P), lng t v lin t (hay cn gi l h t)28. Ch t ca phn on thuc tnh n l t nu ln i tng m phn on ni ti. Thuc t l t nu ln tnh cht m phn on khng nh hay ph nh v cc i tng nu trong ch t29. H t (cn gi l lin t) l t biu th s ph nh hay khng nh . Cn lng t l t cho bit tnh cht nu trong thuc t c khng nh (ph nh) v mi i tng thuc ngoi din ca ch t hay ch c khng nh (ph nh) v mt s i tng thuc ngoi din ca ch t. Lu rng trong bt c phn on thuc tnh n no cng c y bn thnh phn nu. Nhng v mt ngn ng th lng t v h t c th n, ngha l khng c nu dng tng minh. Ch t v thuc t c gi l cc hn t 30 ca phn on. V d 5: (a) Nguyn Tri l tc gi Bnh Ng i Co. (b) Ra khng phi l th.
Thng thng ngi ta hay coi rng phn on thuc tnh n cu thnh t ba thnh phn l ch t, thuc t v lin t. Cch phn chia nh vy, theo chng ti, rt thun tin trong lnh vc l lun nhn thc. Tuy nhin, gii quyt cc vn thun tu logic th cch phn chia thnh bn thnh phn t ra tin li hn. 29 Mt s tc gi cho rng ch t v thuc t ca phn on l cc khi nim. Tuy nhin iu khng bt buc. Chng hn, trong phn on Nguyn Du l mt danh nhn vn ha th gii, ch t Nguyn Du khng phi l khi nim. 30 i khi cn gi l thut ng. Hn t v thut ng c cng gc ch Latinh l terminus gii hn, bin gii, biu thc, nh ngha. Nu ni tht cht ch th thuc t ca phn on chnh tc mi l hn t, cn trong phn on phi chnh tc th thuc t khng phi l hn t (xin xem thm Phm nh Nghim, Mt svn l thuyt tam on lun n, trong sch Cc vn logic truyn thng, quyn 1, NXB HQG TP H Ch Minh, nm 2004, tr. 141)
28

60

(c) Tri ma. (d) Mt s ngi rt thch ca c. (e) Ai cng c quyn c hc hnh. (f) Hu ht cc nc trn th gii l thnh vin Lin hp quc. Trong v d 5 (a) Nguyn Tri l ch t , tc gi Bnh ng i co l thuc t v l l h t. Lng t trong phn on ny n, l lng t vi mi. Trong phn on (b) Ra l ch t, th l thuc t, v khng phi l l h t, lng t tt c c ngm hiu. Trong phn on (c) tri l ch t , ma l thuc t, cn lng t vi mi v h t l c hiu ngm, tc c biu th bng cu trc cu. Phn on (d) c ch t ngi, thuc t rt thch ca c, lng t mt s, h t l c ngm hiu. Phn on (e) trong v d 5 c ch t ngi, thuc t c quyn c hc hnh, h t l, lng t tt c. Phn on (f) trong v d 5 c ch t nc (quc gia), thuc t thnh vin Lin hp quc, lng t hu ht (tng ng vi mt s), h t l. Lng t trong phn on thng c biu th bng cc t nh: mi, tt c, a s, thiu s, hu ht, mt s, c nhng, tn ti, ai cng, khng ai, v.v... Phn on thuc tnh c th c hiu nh l phn on v s bao hm hay khng bao hm ton b hay mt phn mt tp hp cc i tng trong mt tp hp cc i tng khc. Hoc c hiu nh l phn on rng mt i tng l phn t hoc khng phi l phn t ca mt tp hp cc i tng no . V d 6: (a) Sao Kim l mt hnh tinh trong h mt tri. (b) Mi loi th u nui con bng sa. Phn on th nht trong v d 6 ni ln rng Sao Kim l mt phn t ca tp hp cc hnh tinh h mt tri. Phn on th hai trong v d 6 khng nh rng tp hp cc loi th c bao hm trong (l tp hp con) ca tp hp cc loi nui con bng sa. Cch hiu ny c bit quan trng, n gip ta hiu r rng hn tin ca tam on lun chng sau. 2. Cc loi phn on thuc tnh n Cn c vo h t ca phn on thuc tnh n ngi ta chia chng thnh phn on khng nh v phn on ph nh. Ngi ta gi cch phn chia ny l phn chia v cht. 61

Phn on khng nh l phn on trong khng nh rng tt c hoc mt s i tng nu trong ch t c tnh cht nu trong thuc t. Trong phn on khng nh h t l t l hoc cu trc ngn ng tng ng. Phn on ph nh l phn on trong ph nh tnh cht nu trong thuc t i vi tt c hoc mt s i tng nu trong ch t. Trong phn on ph nh h t l t khng l hoc cu trc ngn ng tng ng. Cc phn on (a), (b), (c) v d 4, phn on (a), (c), (d), (e), (f) v d 5 l cc phn on khng nh. Phn on (d) v d 4, phn on (b) v d 5 l cc phn on ph nh. Cn c theo lng, ngi ta chia phn on thuc tnh thnh phn on ton th v phn on b phn. Phn on ton th l phn on trong tnh cht nu trong thuc t c khng nh hay ph nh v tt c cc i tng thuc ngoi din ca ch t. Ni cch khc: l phn on ni rng tt c cc i tng c phn nh bi ch t u l phn t, hoc u khng phi l phn t ca tp hp tt c cc i tng c phn nh bi thuc t. Cc phn on (a), (b), (c), (d) trong v d 4; (a), (b), (c), (e) trong v d 5 l phn on ton th. Phn on b phn l phn on trong ch khng nh hay ph nh tnh cht nu trong thuc t mt s i tng thuc ngoi din ca ch t. Cc phn on (d), (f) trong v d 5 l cc phn on b phn. Trong phn on (d) v d 5, tnh cht rt thch ca c c khng nh cho mt s ngi, trong khi ngoi din ca ngi - ch t - l tp hp ton b nhng con ngi. Trong phn on 5 (f) tnh cht l thnh vin Lin hp quc cng ch c khng nh cho mt s nc, trong khi ngoi din ca ch t bao hm tt c cc nc. Phn on n nht l phn on ton th nhng ch t l hn t ch mt i tng duy nht. Phn on n nht l phn on ton th v ngoi din ca ch t ch bao gm duy nht mt i tng nn bao gi tp hp tt c cc i tng thuc ngoi din ca ch t cng hoc l tp con ca tp cc i tng thuc ngoi din ca thuc t, hoc l nm hon ton bn ngoi tp hp ny. Tt c cc phn n nht u l phn on ton th nn ta khng kho st ring n na. Cc phn on (a), (b) v d 4; (a), (c) v d 5; (a) v d 6 l cc phn on n nht. Cc phn on cn li cc v d 4, 5, 6 u khng phi l phn on n nht. Ngi ta cn phn chia kt hp c cht v lng cc phn on thuc tnh. Phn chia nh vy, ta c bn loi phn on: khng nh ton th, khng nh b phn, ph nh ton th, ph nh b phn. Phn on khng nh ton th l phn on va ton th va khng nh. K hiu A hoc SaP, c cu trc Mi S u l P. Vit bng ngn ng l thuyt tp hp: S P Phn on ph nh ton th: l phn on ton th v l phn on ph nh. K hiu E, hoc SeP, c cu trc Mi S u khng l P . 62

Vit bng ngn ng l thuyt tp hp: S P = . Phn on khng nh b phn: l phn on khng nh v l phn on b phn. K hiu I, hoc SiP, c cu trc Mt s S l P. Vit bng ngn ng l thuyt tp hp: S P . Phn on ph nh b phn: l phn on b phn v l phn on ph nh. K hiu O, SoP, c cu trc Mt s S khng l P. Vit bng ngn ng l thuyt tp hp: S \ P . V d 7: (a) Mi loi chim u bit bay. (b) Mt s cht n ra khi ng bng. (c) Khng ai thch chin tranh. (d) Mt s loi th khng c nguy c tuyt chng. Trong v d 7, phn on (a) l phn on khng nh ton th, (b) l phn on khng nh b phn, (c) l phn on ph nh ton th, (d) l phn on ph nh b phn. Cc phn on dng A, E, I, O c th biu th bng s Venn nh sau:

Trong mt s trng hp c bit (chng ta s quay tr li vi chng k hn v sau), phn on cc dng A, I, O c biu din nh sau:

Trong cc s trn y phn c mu sm l phn cc i tng c ni n trong phn on. Ni dung ca cc phn on ton th c hiu ty thuc vic c chp nhn cc khi nim rng hay khng. Logic truyn thng khng chp nhn khi 63

nim v hn t rng, cn logic hin i li chp nhn khi nim v hn t rng, vi ngoi din l cc tp hp rng. Nu khng chp nhn khi nim v hn t rng, ngha l mi khi nim v hn t u khng rng, cc phn on dng A v E c hiu tng ng nh sau ( y v vi cc dng phn on khc trong phn ny sau y chng ta s dng ngn ng logic v t biu t): S a P x S(x) & x(S(x) P(x)) S e P x S(x) & x(S(x) P(x)) Ngc li, nu chp nhn khi nim v hn t rng th thnh phn x S(x) khng c na (v ngoi din ca S c th l tp hp rng, ngha l khng c phn t no). Cc phn on ton th c hiu chnh xc nh sau: S a P x(S(x) P(x)) S e P x(S(x) P(x)) Cc phn on b phn cng c hai cch hiu khc nhau, ty thuc cch hiu ca t mt s. Trong cch hiu th nht, khi mt s c hiu l ch mt s, ta c: S i P x(S(x) & P(x)) & x(S(x) & P(x)) S o P x(S(x) & P(x)) & x(S(x) & P(x)) D thy rng trong cch hiu ny hai phn on dng I v dng O tr nn ng nht vi nhau. y cng chnh l cch hiu ngi ta hay dng n khi s dng ngn ng t nhin. Tht vy, trn thc t, khi nghe ni: Mt s sinh vin c nhn hc bng ta thng hiu rng ch c mt s sinh vin c nhn hc bng, trong khi cn mt s khc khng c nhn hc bng. V khi nghe ni: Mt s sinh vin khng c nhn hc bng ta thng hiu rng ch c mt s sinh vin khng c nhn hc bng, trong khi c mt s khc c nhn hc bng. R rng hai cu ni nh vy c hiu nh nhau. Vi cch hiu th hai, cch hiu gip phn bit cc phn on dng I v dng O, mt s c hiu l mt s v khng loi tr tt c. Cm t ca ngn ng t nhin thch hp cho cch hiu ny l cm t tn ti, hay l c nhng. Khi ni: C nhng sinh vin c nhn hc bng, chng ta khng loi tr kh nng ton b sinh vin c nhn hc bng. Vi cch hiu ny ta c: S i P x(S(x) & P(x)) S o P x(S(x) & P(x)) 3. Tnh chu din ca hn t trong phn on thuc tnh n Tnh chu din ca hn t trong phn on cho ta bit thng tin trong phn on l thng tin ni v mt b phn, hay l ton th cc i tng ni n trong ch t hoc thuc t. Nu hn t chu din trong phn on th ta c thng tin (do phn on cha ng) hon ton xc nh v i tng bt k m hn t phn 64

nh. Tri li, nu hn t khng chu din trong phn on th ta khng c c thng tin (do phn on cha ng) xc nh cho mt i tng bt k no m hn t phn nh. Ni cch khc, nu phn on cha thng tin v mi phn t ca ngoi din khi nim th hn t c biu th bng khi nim chu din trong phn on. Ngc li, nu phn on ch cha thng tin v mt s phn t ca ngoi din hn t v khng cha thng tin v cc phn t khc ca n th hn t khng chu din. Ni dung ny cng c th hin trong nh ngha: Hn t c gi l chu din (c ngoi din y ) trong phn on, nu phn on ni v tt c cc phn t thuc ngoi din ca n. Ngc li th hn t c gi l khng chu din trong phn on. a) Tnh chu din ca cc hn t trong phn on dng A Phn on dng A c cu trc: Mi S u l P. Nhn vo cu trc ny, ta thy ngay rng ch t S chu din. iu ny r rng, v phn on ni v mi S, ngha l n cha thng tin v mi i tng thuc ngoi din ca S. Mt khc, t phn on ny, nu cho bit rng a l S, v hi lc phn on c ni v a hay khng, ta thy rng hon ton c th xc nh c. Ngha l phn on cho ta y thng tin xc nh. Cn thuc t th sao? T phn on ny, nu cho bit rng a l P, v hi lc c xc nh c phn on c ni v a hay khng, ta thy khng th xc nh c. Ngha l phn on khng cho ta y thng tin xc nh. Nh vy c ngha l thuc t trong phn on dng A khng chu din. Ngoi phn on dng A thng thng nh trn, ta cn gp cc phn on dng A c bit. Trong cc phn on ny ch t v thuc t l cc hn t c ngoi din nh nhau. Bi vy, v ch t chu din nn thuc t cng chu din. Phn on dng A c c ch t v thuc t u chu din cn gi l phn on c tnh cht nh ngha. V d, trong phn on mi dn tc u c quyn t quyt, ch t dn tc chu din, thuc t c quyn t quyt khng chu din. Trong phn on kiu nh ngha sn xut l qu trnh to ra sn phm, dch v th c ch t sn xut v thuc t qu trnh to ra sn phm, dch v u chu din. b) Tnh chu din ca cc hn t trong phn on dng E Phn on dng A c cu trc: Mi S u khng l P. Ta thy ngay rng ch t S trong phn on dng ny chu din, v phn on ni v tt c cc i tng m S phn nh. Xt v mt thng tin ta cng thy r iu . Tht vy, t phn on ny, nu cho bit i tng a thuc loi S v hi phn on c ni v n hay khng th ta hon ton c th tr li c. Tng t nh vy, ta cng xc nh c rng thuc t P chu din trong phn on loi ny. V d, trong phn on mi loi gm nhm u khng c ch, ch t loi gm nhm v thuc t c ch (hay loi c ch) u chu din. c) Tnh chu din ca cc hn t trong phn on dng I Phn on dng I c cu trc: Mt s S l P. Nhn vo cu trc ny, ta thy ngay rng ch t S khng chu din. iu ny r rng, v phn on ni v mt s 65

S, ngha l n ch cha thng tin v mt s i tng thuc ngoi din ca S, hn na, khng xc nh c l n ni v nhng i tng no mt cch c th. Chnh v vy t phn on ny, nu cho bit rng a l S, v hi lc c xc nh c a c nm trong s i tng m phn on ni n hay khng, ta thy rng khng th xc nh c, v khng bit chnh xc a thuc v phn S m phn on ni n hay khng thuc phn . Ngha l phn on khng cho ta y thng tin xc nh. Tng t nh vy, t phn on ny, nu cho bit rng a l P, v hi lc c xc nh c a c thuc phn ca P m phn on ni n hay khng, ta thy rng cng khng th xc nh c, v phn on ch ni n cc phn t ca P ng thi l phn t ca S ch khng ni v tt c cc phn t ca P, m ta li khng bit chnh xc a thuc v phn P m phn on ni n hay khng thuc phn . V d: trong phn on mt s nh khoa hc l nh th, c ch t nh khoa hc v thuc t nh th u khng chu din. Nhng phn on dng I cng c cc trng hp khc, vi ngoi din ca thuc t l tp hp con ca ngoi din ch t. Trong cc phn on ny, ch t S, tng t nh trc, khng chu din. Nhng thuc t P chu din, v ngoi din ca P lc ny trng vi phn i tng thuc S m phn on ni ti, v v vy, khi bit a l P ta bit ngay a thuc v cc i tng m phn on ni ti. V d, trong phn on mt s s t nhin l s hon ton ch t s t nhin khng chu din, nhng thuc t s hon ton chu din. d) Tnh chu din ca cc hn t trong phn on dng O Phn on dng O c cu trc: Mt s S khng l P. Cu trc ny cho thy ngay rng ch t S khng chu din, v phn on ni v mt s S, ngha l n ch cha thng tin v mt s i tng thuc ngoi din ca S, hn na, khng xc nh c l n ni v nhng i tng no mt cch c th. Chnh v vy t phn on ny, nu cho bit rng a l S, th khng th xc nh c a c thuc s i tng m phn on ni n hay khng, v khng bit chnh xc a thuc v phn S m phn on ni n hay khng thuc phn . Ngha l phn on khng cho ta y thng tin xc nh. Nhng thuc t trong phn on ny th chu din. T phn on ny, nu cho bit rng i tng a thuc ngoi din ca P th ta c th tr li c cu hi liu a c thuc v s nhng i tng m phn on ni n hay khng? V d, trong phn on mt s ngi khng thch tri su ring ch t ngi khng chu din, nhng thuc t ngi thch tri su ring chu din. Dng cc s Venn biu th phn on ta c th xc nh tnh chu din ca cc hn t tng i d dng. rng trong s venn ca phn on ngi ta gch cho phn biu th cc i tng c phn on ni ti. Khi mt hn t l chu din nu hnh trn biu th n hon ton khng b gch cho, hoc ngc li, hon ton b gch cho. Hn t b gch cho mt phn, cn mt phn khng b gch cho th khng chu din. Bng sau y tng hp cc kt qu v tnh chu din ca hn t trong phn on. Chu din c ghi bng du +, khng chu din ghi bng du tr -, khng ghi cc trng hp c bit. 66

Loi phn on Hn t Ch t (S) Thuc t (P)

A + -

E + +

I -

O +

Nhn xt: Ch t chu din trong phn on ton th, khng chu din trong phn on b phn; thuc t chu din trong phn on ph nh, khng chu din trong phn on khng nh. 4. Quan h gia cc phn on thuc tnh n. Hnh vung, tam gic logic. a) Cc phn on khng so snh c l cc phn on c ch t hoc thuc t khc nhau. Chng hn hai phn on, sau y l khng so snh c: Hng thi gian khng nng Hng thi gian thanh thanh (on Ph T - Mu thi gian) v tuy chng c chung ch t, nhng khc nhau v thuc t. b) Cc phn on so snh c vi nhau l cc phn on c chung ch t v thuc t. V d hai phn on: Mi ngi u yu ha bnh , v Mt s ngi khng yu ha bnh, c chung thuc t v ch t, ch khc nhau v cht v v lng nn so snh c vi nhau. Nh vy, khi ni so snh phn on thuc tnh l ta mun ni n vic so snh chng v cht hay v lng m thi. c) Hnh vung logic l hnh vung th hin quan h gia cc phn on thuc tnh so snh c v c dng l A, E, I hoc O. Hnh vung logic c cho hnh 4.1 bn di. Cc nh hnh vung logic l cc phn on dng A, E, I, O. Quan h gia chng c biu th bi cc cnh v cc ng cho. Hai phn on dng A v E tng phn trn vi nhau. Chng c th cng sai nhng khng th cng ng. V d, hai phn on A: Mi ngi u yu ha bnh v E: Mi ngi u khng yu ha bnh c th cng sai, hoc phn on th nht (A) ng, phn on th hai (E) sai, hoc ngc li, (E) ng, (A) sai. Nhng chng khng th cng ng. Hai phn on dng I v O tng phn di vi nhau. Chng c th cng ng nhng khng th cng sai, cng c th mt phn on trong chng ng, phn on kia sai. V d hai phn on:

67

I:

Mt s mnh ton hc c th chng minh c bng phng php quy np,

O: Mt s mnh ton hc khng th chng minh c bng phng php quy np, khng th cng sai. C th phn on th nht (I) ng, phn on th 2 (O) sai, hay ngc li, phn on th 2 (O) ng, phn on th nht (I) sai. Cng c th l c hai phn on cng ng.

Hnh vung logic

Tam gic logic

Phn on dng I ph thuc phn on dng A. Nu phn on dng A ng th phn on dng I chc chn s ng. Nu phn on dng A sai th phn on dng I c th ng, m cng c th sai. Nu phn on dng I ng th phn on dng A c th ng, cng c th sai. Nhng nu phn on dng I sai th chc chn phn on dng A sai. Hon ton tng t nh vy, phn on dng O ph thuc phn on dng E. V d: phn on dng (I) Mt s loi chim bit bay l phn on ng, n ph thuc vo phn on dng (A) Mi loi chim u bit bay. Nhng phn on sau ny sai. V phn on dng A: Mi s t nhin c s tn cng l s 0 hoc s 5 u chia ht cho 5 l phn on ng nn c th chc chn rng phn on ph thuc ca n: Mt s s t nhin c tn cng l s 0 hoc s 5 chia ht cho 5 cng l phn on ng. Tng t nh vy, v bit rng phn on dng E Mi ngi u khng mun sng trong mi trung nhim l ng, nn ta hon ton c th khng nh rng phn on: Mt s ngi khng thch sng trong mi trng b nhim l ng. Th nhng nu phn on loi E trn y l khng ng, th ta cha th ni rng phn on dng O ph thuc n l ng. N c th ng, m cng c th sai.

68

Cc phn on dng A v O, E v I mu thun nhau. Nu phn on dng A (E) ng, th phn on dng O (I) sai, v ngc li. Nu phn on dng A (E) sai th phn on dng O (I) ng v ngc li. V d: V bit rng phn on dng A Mi thy bi u ni m l ng, nn ta c th xc nh rng phn on (O) Mt s thy bi khng ni m l sai. Quan h mu thun gia cc phn on dng A v O, E v I c th hin r khi xem xt cch vit chng bng tp hp. (V S a P S P, t y S \ P = , trong khi S i P S P ; tng t vi cp phn on dng E v dng I). Quan h gia cc phn on dng A, E, I, O c biu th nh trong hnh vung logic trn y ch ng khi phn on S i P c hiu l mt s S, hoc tt c S l P (x (S(x) & P(x)), v phn on S o P c hiu l mt s S, hoc tt c S khng l P (x (S(x) & P(x)). d) Tam gic logic. Nhng trong thc t cn kh thng dng mt cch hiu th hai v cc phn on b phn. C th, phn on S i P c hiu l mt s S c tnh cht P, s cn li khng c tnh cht P ( x (S(x) & P(x)) & x (S(x) & P(x))). Phn on ph nh b phn S o P c hiu l mt s S c khng tnh cht P, s cn li c tnh cht P ( x (S(x) & P(x)) & x (S(x) & P(x))). Nh ta bit, khi S o P v S i P ng nht vi nhau. Vi cch hiu ny, hnh vung logic suy bin thnh tam gic logic vi ba nh l A, E v IO. Cc cnh A-IO v E-IO chnh l cc ng cho trong hnh vung logic, biu th quan h mu thun; cnh A-E vn gi nguyn nh trong hnh vung logic, biu th quan h i lp trn. III. PHN ON PHC. PHN ON PH NH Nh ni phn trn, phn on phc l phn on c to thnh t hai hay nhiu phn on n nh s dng cc lin t logic. Ni cch khc, phn on phc l phn on c th phn thnh hai hay nhiu phn on khc. Cc phn on c phn chia ra nh vy ca mt phn on phc c gi l cc phn on thnh phn (hay gi ngn gn thnh phn) ca n. 1. Cc dng phn on phc a) Phn on lin kt (phn on hi) Phn on hi c to thnh bng cch lin kt nhiu phn on nh php ton hi (Conjunction). Trong ngn ng t nhin php ton ny c biu th bng cc t v cm t v, va l va l, v cc cu trc ngn ng tng ng khc. V d 8: (a) ng Hai va l gim c, va l b th ng y ca x nghip. (b) Anh Nam l nh vn v anh y cn l mt phng vin. 69

Nu k hiu cc phn on ng Hai l gim c x nghip v ng Hai l b th ng y ca x nghip ln lt l A v B th phn on (a) v d 8 c vit thnh dng cng thc A & B. Tng t, nu k hiu cc phn on Anh Nam l nh vn v Anh Nam l phng vin ln lt l A v B th phn on hi (b) v d 8 cng c vit thnh dng cng thc A & B. Gi tr chn l ca phn on hi c xc nh bng bng nh ngha cho bn di. Phn on hi ch ng khi tt c cc thnh phn ca n u ng. Trong tt c cc trng hp khc n u sai. Phn on (a) v d 8 ch ng khi cc phn on thnh phn ng Hai l gim c x nghip v ng Hai l b th ng y ca x nghip u ng. Ngha l n ch ng khi trn thc t ng Hai l gim c ca x nghip, v trn thc t ng Hai cng l b th ng y ca x nghip. b) Phn on tuyn (phn on la chn) Phn on tuyn c to thnh t nhiu phn on khc nh php ton tuyn, cn gi l php ton la chn (Disjunction). Trong ngn ng t nhin php ton ny c biu th bng cc t v cm t hay, hay l, hoc, hoc l, v cc cu trc ngn ng tng ng khc. Cc cm t ny c th c hiu theo hai ngha khc nhau: nghim ngt v khng nghim ngt. V d 9: (a) Sinh vin c th chn hc ting Anh hay ting Php. (b) Hoc l c ngi hnh tinh khc, hoc l khng c. K hiu cc phn on sinh vin c th chn hc ting Anh v sinh vin c th chn hc ting Php l A v B th phn on tuyn (a) v d 9 c vit thnh dng cng thc A B. Phn on A hoc B hiu nghim ngt ch ng trong cc trng hp A ng, B sai, hoc ngc li, B ng, A sai. Phn on A hoc B hiu khng nghim ngt ng trong cc trng hp c t nht mt trong cc thnh phn A hoc B ng. N ch sai khi c hai thnh phn A v B u sai. Ngi ta hay k hiu php tuyn nghim ngt, cn gi l tuyn cht, bng du , v php tuyn khng nghim ngt bng du . Bng nh ngha cc php ton ny c cho di y. Hi Tuyn khng nghim ngt Tuyn nghim ngt A T T F F B T F T F A&B T F F F A T T F F B T F T F AB T T T F A T T F F B T F T F AB F T T F

70

c) Phn on iu kin (phn on ko theo) Phn on iu kin (cn gi l phn on ko theo) c to thnh t hai phn on khc nh php ton ko theo (Implication). Trong ngn ng t nhin php ton ny c biu th bng cc t v cm t nu th , ko theo , t suy ra , v cc cu trc ngn ng tng ng khc. V d 10: (a) Nu anh bn vo qu kh bng sng lc th tng lai s bn vo anh bng i bc. (Raxul Gamzatov agestan ca ti). (b) C nc th c c. Ngi ta k hiu php ton ko theo bng du . Vi nhng gi tr chn l no ca A v B th A B ng? Ta ch bit rng A ko theo B l sai nu nh A ng v B sai. Cn nu nh A sai th sao? Trong suy lun thng thng cng nh trong ton hc v cc khoa hc khc, thng ngi ta khng xt n trng hp . Nhng logic hc li mun nh ngha php ton ko theo sao cho n xc nh trn ton b tp hp phn on. N nh ngha php ton ny bng bng m bn thy pha di. Trong cc suy lun thng thng ngi ta ch xt php ton ny vi cc cp phn on A v B c quan h vi nhau v ni dung. Cn trong logic th, nh bn nhn thy t bng nh ngha ca php ton ko theo, cc phn on c th hon ton khng c quan h g vi nhau v mt ni dung31. d) Phn on tng ng A B nh l vit tt ca (A B) & (B A). Phn on A B ng khi v ch khi gi tr chn l ca cc phn on A v B nh nhau v sai trong tt c cc trng hp khc. Trong ngn ng t nhin phn on tng ng thng c pht biu nh cc lin t tng ng, iu kin cn v , ko theo v b ko theo bi, khi v ch khi. Ko theo A T T F F B T F T F AB T F T T A T T F F Tng ng B T F T F AB T F F T

31

Ta ang ni v logic c in. Trong mt s h logic khc (v d, logic relevant) ngi ta a vo cc iu kin m bo cho gia phn tin v phn kt lun c mi lin h v ni dung.

71

e) Phn on ph nh Phn on ph nh l mt loi phn on phc c bit. c bit, v khc vi cc phn on phc khc, l cc phn on c to thnh t nhiu phn on khc, phn on ph nh c to thnh t mt phn on v php ton ph nh. Trong ngn ng t nhin ngi ta c th ph nh mt phn on bng nhiu cch khc nhau. V d, phn on khng phi Nam l sinh vin v Nam khng phi l sinh vin l cc phn on ph nh ca phn on Nam l sinh vin. Nhng trong logic ngi ta ch dng mt cch duy nht ph nh mt phn on, c th l t php ton ph nh () ng trc n. Nu A l mt phn on th A l phn on ph nh ca A. Php ton ph nh c nh ngha bng bng chn l nh sau: Ph nh A T F

A
F T

2. Quy lut v mu thun logic Trn kia ni rng trong logic hai gi tr th mt phn on hoc l ng, hoc l sai. Nu phn on ph hp vi thc tin th n ng, nu n khng ph hp vi thc tin th n sai. Ni chung, xc nh xem mt phn on c ng hay khng ta phi i chiu vi thc tin. Th nhng c mt s trng hp khng cn i chiu trc tip vi hin thc khch quan ta cng c th bit c phn on l ng hay sai. V d, mt thi im nht nh th phn on tri ma hoc khng ma l phn on ng. Ta bit iu m khng cn phi xt xem tri ma hay khng ma thi im . Nguyn nhn y l phn on nu ng trong c hai trng hp tri ma v tri khng ma thi im . M ngoi hai trng hp ra th khng cn trng hp no. Nh vy phn on ny ng trong mi trng hp. Nhng phn on ng trong mi trng hp nh vy ta gi l phn on hng ng, hay quy lut logic. Tri li, thi im bt k, phn on tri ma v khng ma sai. N sai trong trng hp trn thc t tri ang ma, v sai c trong trng hp trn thc t tri khng ma. M ngoi hai trng hp ra th khng cn trng hp no khc. Ngha l phn on ny sai trong mi trng hp. Nhng phn on sai trong mi trng hp nh vy gi l phn on hng sai, hay mu thun logic. Cc khi nim quy lut v mu thun logic va nu c ngha rt quan trng. Mt suy lun ng v ch ng khi cng thc biu th n l quy lut logic, v n khng th no ng c khi cng thc biu th n l mt mu thun logic.

72

3. Cc phng php xc nh quy lut v mu thun logic a) Lp bng chn l Theo nh ngha mc trn, phn on l quy lut logic nu n ng trong mi trng hp. rng mi trng hp tng ng vi mt phn b gi tr chn l ca cc phn on n. Tht vy, chng hn, vi trng hp tri ma th cc phn on n tri ma, ng t c gi tr ng; trong khi cc phn on tri nng, c gi tr sai. Ni cch khc, trng hp tri ma ng vi phn b gi tr ng, ng, sai, cho cc phn on n tri ma, ng t, tri nng tng ng. Nh vy phn on l quy lut logic khi v ch khi ti tt c cc dng trong bng chn l ca cng thc ca n u c gi tr T (ng). Tng t nh th, phn on l mu thun logic khi v ch khi tt c cc dng trong bng chn l ca cng thc ca n u c gi tr F (sai). Chnh v vy lp bng chn l ta c th xc nh xem phn on c phi l quy lut logic hay khng. Khng nhng th, bng bng chn l ta cn c th xc nh xem phn on c l mu thun logic hay khng. Cho trc mt cng thc. Cn c vo cc php ton bit, ta c th lp bng chn l ca cng thc nh sau. Bc 1. Trc ht ta xc nh xem trong cng thc cho c bao nhiu phn on n khc nhau. rng nu mt phn on n no xut hin nhiu ln ta cng ch tnh mt ln. Nu trong cng thc c n phn on n khc nhau th bng chn l ca cng thc y c 2n dng. Mi dng ca bng cha mt s phn b gi tr chn l ca cc phn on n trong cng thc cng vi gi tr chn l ca cc cng thc xut hin khi xy dng cng thc kho st, v tt nhin, c gi tr chn l ca cng thc kho st na. Ta k ngay bn di cng thc mt bng gm 2n dng v mi phn on n, mi du ton u tng ng vi mt ct. Bc 2. Vi phn on n th nht (th t c th chn ty ) ta chia bng thnh hai phn trn di u nhau. Ti ct ca phn on cc dng thuc phn u ta ghi gi tr T (ng), cc dng thuc phn sau ghi gi tr F (sai). Vi phn on n th hai, hai phn ca bng li c chia i. By gi ta c bn phn. Ti ct ca phn on ny, cc dng phn l ta ghi gi tr T, cc dng phn chn ghi gi tr F. Vi cc phn on n cn li lm tng t: cc phn c ca bng c chia thnh hai phn trn di, cc dng phn l ghi gi tr T, cc dng phn chn ghi gi tr F. y l bc gn gi tr cho cc phn on n. rng trn cng mt dng ca bng th mt phn on n d c th xut hin nhiu ln nhng bao gi cng c cng mt gi tr. Bc 3. bc ny ta tnh gi tr ca cc cn li trong bng, y chnh l gi tr ca cc cng thc c to thnh t cc phn on n c mt trong cng thc ta ang kho st. Gi tr chn l ca cc cng thc to thnh t cc phn on n xt trong khun kh cng thc kho st c xc nh ti mi dng cn c vo gi tr cc phn on n trong dng v cc php ton logic ca n. Lu rng 73

cc cng thc nm trong ngoc n trong cng phi c xc nh trc, ri sau cn c trn gi tr chn l ca chng xc nh gi tr chn l ca cc cng thc c cha chng. Th t thc hin cc php ton l , &, , , , , nu cc php ton c cng u tin th chng c thc hin t phi sang tri. Ct gi tr c thc hin cui cng l ct gi tr ca cng thc kho st. Cn c vo ct ny c th bit cng thc c l quy lut logic hay khng, nn n c gi l ct i din. Du ton tng ng vi ct i din gi l du ton chnh ca cng thc. Dng c gi tr T ct i din gi l dng ng, dng c gi tr F ct i din gi l dng sai. Mt cng thc l hng ng (hay cn gi l quy lut logic) nu trong bng chn l ca n, ct i din n c gi tr T tt c cc hng. Ni cch khc, cng thc l hng ng nu tt c cc dng trong bng chn l ca n u l dng ng. Hay, cng thc l quy lut logic nu bng chn l ca n khng c dng sai. Cng thc l hng sai (hay mu thun logic), nu ct i din trong bng chn l ca n c gi tr F ti mi dng, ngha l khi tt c cc dng trong bng chn l u l dng sai. Hay cng vy, cng thc l mu thun logic khi trong bng chn l ca n khng c dng ng. Cng thc c th va khng phi l quy lut logic, va khng l mu thun logic. Cng thc va xt trn y l mt cng thc nh vy. V d, bng chn l ca cng thc (p q) & ( r) nh sau:

V d sau y minh ha tng bc lp bng chn l ca mt cng thc. Trong v d ny chng ti nh s cc php ton c trong cng thc theo th t gim dn u tin bn c d theo di trnh t thc hin chng (cc s c ghi trn u cc du ton tng ng). Cng thc kho st: ((p q) & (p r)) ( p r) ( q & r) u tin thc hin cc php ton s l (s cng nh u tin cng cao):

74

1
((p q)

2
& (p

1
( q

2
&

1
r)

r)) ( p

r)

Cc php ton c cng u tin c th thc hin theo th t tu . Trong cng thc ny c ba mnh n khc nhau l p, q v r. Vy bng chn l ca n c 23 = 8 dng. K bng v gn gi tr cho cc mnh n (coi p l mnh n th nht, q th hai v r th ba), ta c: ((p T T T T F F F F q) & (p T T F F T T F F T T T T F F F F r)) ( T F T F T F T F p T T T T F F F F r) T F T F T F T F ( q T T F F T T F F & r) T F T F T F T F

Thc hin cc php ton c u tin 1, ta c bng sau: ((p T T T T F F F F T T F F T T T q) & (p T T F F T T F F T T T T F F F F T T T T T F T F r)) ( T F T F T F T F F F F F T T T T p T T T T F F F F F T F T F T F T r) T F T F T F T F ( q F F T T F F T T T T F F T T F F & r) F T F T F T F T T F T F T F T F

75

Thc hin cc php ton c u tin 2, ta c: ((p T T T T F F F F T T T T T T F F q) & (p T T F F T T F F T T T T T F F F T T T T F F F F T T T T T F T F r)) ( T F T F T F T F F F F F T T T T p T T T T F F F F F T F T T T T T F T F T F T F T r) T F T F T F T F ( q F F T T F F T T T T F F T T F F & F F F T F F F T r) F T F T F T F T T F T F T F T F

Trong bng trn gi tr ti mi ct nh bng m nhn c cn c vo gi tr ti hai ct nh bng m hn hai bn n. Thc hin php ton tip theo, ta c: ((p T T T T F F F F T T T T T T F F q) & (p T T F F T T F F T T T T T F F F T T T T F F F F T T T T T F T F r)) ( T F T F T F T F F F F F T T T T p T T T T F F F F F T F T T T T T F T F T F T F T r) T F T F T F T F F T F T T T T T ( q F F T T F F T T T T F F T T F F & F F F T F F F T r) F T F T F T F T T F T F T F T F

Kt qu mi nhn c trong ct nh bng m ca bng ny cn c vo cc ct nh bng m hn.

76

By gi thc hin php ton cn li, tc php ton chnh, ta c: ((p T T T T F F F F T T T T T T F F q) & (p T T F F T T F F T T T T T F F F T T T T F F F F T T T T T F T F r)) ( T F T F T F T F F T F T T T T T F F F F T T T T p T T T T F F F F F T F T T T T T F T F T F T F T r) T F T F T F T F F T F T T T T T ( q F F T T F F T T T T F F T T F F & F F F T F F F T r) F T F T F T F T T F T F T F T F

Ct i din - ct nh bng m, nhn c cn c vo cc ct nh bng m - cho thy bng c 2 dng sai v 6 dng ng. Nh vy cng thc kho st khng phi l quy lut logic, cng khng phi l mu thun logic. Chng ta va thy vic lp bng chn l rt n gin. Vi cng thc no ca logic phn on cng u c th lp bng chn l xc nh n c phi l quy lut hay mu thun logic hay khng. Bng chn l cn c s dng gii quyt nhiu vn khc. S dng trong bng chn l ca mt cng thc ph thuc vo s lng phn on n khc nhau to nn n v tng theo gp i khi s phn on n tng ln mt. Vi cng thc cha 3 phn on n th s dng l 23 = 8, cha 8 phn on n th s dng l 28 = 256 ! Bi vy, ngi ta phi tm cch gim khi lng tnh ton c th gii quyt c nhiu bi ton logic hn. y ta nghin cu mt trong nhng phng php nh vy. l phng php lp bng ng ngha, cn gi l bng chn l rt gn. b) Lp bng ng ngha (bng chn l rt gn) y l phng php xc nh xem cng thc cho trc no c phi l quy lut logic hay khng bng cch tm xem trong bng chn l ca n c th c dng sai hay khng, mc d khng lp bng chn l ca cng thc. Nu khng c dng sai no trong bng chn l ca n th cng thc cho l quy lut logic. Cn nu c th cng thc cho khng phi l quy lut logic. Nu nh trong phng php lp bng chn l ca cng thc ta i t ch bit gi tr chn l ca cc cng thc thnh phn n vic xc lp gi tr ca ton b cng thc, th y, ngc li, ta i t ch bit gi tr ca ton b cng thc n vic xc nh gi tr ca cc cng thc thnh phn ca n. nghin cu phng php ny ta xem xt vi v d. 77

V d 1. Xt cng thc ((p q) & p) q Bc 1. Nh ni trn, ta bt u bng cch gi nh rng cng thc ny khng phi l quy lut logic. Vy th, theo nh ngha, n phi c gi tr F t nht mt dng trong bng chn l ca n. Ta vit gi tr F vo ct tng ng vi cng thc cho ban u. cc bc tip theo ta s c gng xc nh xem mt dng nh vy c tn ti khng? Bc 2. Tip theo, theo nh ngha php , ((p q) & p) q ch c th c gi tr F khi cc cng thc (p q) & p v q c cc gi tr tng ng l T v F. V vy ta ghi cc gi tr vo nhng v tr tng ng. Bc 3. (p q) & p ch c th c gi tr T khi c (p q) v p u c gi tr T. Ta ghi cc gi tr vo ch ca chng. bc 3 ny ta cn ghi thm gi tr F ca phn on n q bit bc 2 (ni chung bc th bt k ta ghi c gi tr ca tt c nhng phn on n bit t cc bc trc n). Bc 4. Cng thc (p q), vi gi tr T ca p, ch c th c gi tr T khi q c gi tr T. Ta ghi cc gi tr va tm ra vo bng. Ta cng ghi thm, nh ni pha trn, tt c cc gi tr chn l bit cc bc trc ca cc phn on n. Bc 1 2 3 4 T T T T T T ((p q) & p) F F F F q

n y ta xc nh c gi tr ca tt c cc ln xut hin ca cc phn on n trong cng thc. Bng lp xong. Dng cui cng ca bng cho bit iu kin m mt dng trong bng chn l ca cng thc phi tha mn gi tr ca cng thc trong dng l sai. dng cui cng ca bng trn y ta thy phn on n q va ng li va sai. Nh vy iu kin m ta xc nh c l mt iu kin mu thun nn khng dng no trong bng chn l ca cng thc c th tha mn c. Ni cch khc, cng thc l quy lut logic. Bng gi l ng nu dng cui cng ca n c nghch l. Chng hn nh c nhng cng thc va c gi tr ng va c gi tr sai. V d 2. Xt cng thc ((p q) &

q) p

Bc 1. Ta gi nh rng cng thc ny khng phi l quy lut logic. Vy th, theo nh ngha, phi c gi tr F t nht mt dng trong bng chn l ca 78

n. Ta vit gi tr F vo ct tng ng vi cng thc cho ban u. cc bc tip theo ta s c gng xc nh xem mt dng nh vy c tn ti khng? Bc 2. Tip theo, theo nh ngha php , ((p q ) & q) p ch c th c gi tr F khi cc cng thc (p q ) & q v p c cc gi tr tng ng l T v F. V vy ta ghi cc gi tr vo nhng v tr tng ng. Bc 3. ( p q ) & q ch c th c gi tr T khi c (p q ) v q u c gi tr T. Ta ghi cc gi tr vo ch ca chng. bc 3 ny ta cn ghi thm gi tr F ca phn on n p bit bc 2. Bc 4. Cng thc q ch c th c gi tr T khi q c gi tr F. Ta ghi cc gi tr va tm ra vo bng. Ta cng ghi thm, nh ni pha trn, tt c cc gi tr chn l bit cc bc trc ca cc phn on n. Bc 5. Cng thc (p q ) c th c gi tr T trong hai trng hp: Khi p c gi tr T v khi q c gi tr T. biu th iu ny, ta phn i bng, mi bng con tng ng vi mt trong hai trng hp nu trn: Bc 1 2 3 4 5.1 5.2 ((p q) & T T T T X X T q) p F F F T F F F F Bng con th nht F F Bng con th hai F F

X trong bng ny c ngha l gi tr bt k. C hai bng con ca bng ban u u ng, ta ni rng bng ban u l bng ng. Nh thy cc bc 5.1 v 5.2, c hai trng hp p c gi tr T v q c gi tr T u dn n kt qu v l. Nh vy c ngha l khng tn ti bt c t hp cc gi tr chn l no ca cc phn on n tho mn iu kin gi tr ca cng thc cho ban u l F. Vy, ta c th kt lun gi nh ban u ca ta rng cng thc (p q ) & q ) p khng phi l quy lut logic l mt gi nh sai lm. V nh vy, n phi l quy lut logic. Bng theo kiu bng m ta va xy dng c nh trn cho mt cng thc no gi l bng ng ngha ca cng thc .

79

Qua hai v d trn ta thy rng bng ng ngha ca cng thc c th phn thnh cc bng con (nh trong v d 2), hoc khng phn thnh cc bng con ( nh trong v d 1). Bng ng ngha ca cng thc cn c th phn chia thnh cc bng con, ri cc bng con , n lt n, cng li phn thnh cc bng con nh hn na, ... Khi no th bng phi phn chia ra thnh cc bng con? Nhng suy lun nhm tm ra cc gi tr ca cc cng thc trong hai v d trn y cho ta thy rng iu xy ra khi ta t gi tr xc nh ca mt cng thc c gng xc nh gi tr ca cc cng thc thnh phn ca n. V c phi phn chia bng hay khng l tu thuc vo dng ca cng thc c cc cng thc con thnh phn m ta ang mun xc nh gi tr. Ch : v d 2 trn y, nu ta s dng gi tr bit t bc th 2 ca bin p, hoc nu ta s dng gi tr bit t bc s 4 ca q cng vi gi tr bit ca cng thc p q tin hnh xc nh gi tr ca cc bin cn li th ta khng cn phi phn chia bng ra thnh cc bng con. Bng ng ngha ca cng thc v d 2 khi c dng nh sau: Bc 1 2 3 4 5 6 ((p q) & T T T T T T F q) F F F F F F p F F F F F

F F

dng s 6 ta thy bin q va c gi tr T va c gi tr F. iu ny chng t rng khng c dng sai no trong bng chn l ca cng thc kho st. Ni cch khc, cng thc m ta kho st l mt quy lut logic. Bn c nhn thy rng trong v d trn y bc s 5 ta c th s dng gi tr bit ca bin p, m cng c th s dng gi tr bit ca bin q. Tng qut hn, khi bit gi tr ca cng thc dng A B (vi l mt trong cc php ton phn on , &, , ) v gi tr cc cng thc thnh phn A v B ca n th vn t ra l nn chn gi tr no trong cc gi tr bit v c th s dng ng thi c hai gi tr hay khng? Da vo bng nh ngha ca cc php ton phn on ta c cu tr li nh sau cho cu hi ny: * Nu vic s dng c hai gi tr ca A v B khng mu thun vi gi tr bit ca A B th ta dng c hai gi tr . * Nu vic s dng c hai gi tr ca A v B mu thun vi gi tr bit ca cng thc A B th ta dng mt trong hai gi tr . V phi s dng gi tr ca thnh phn no m nh cng vi gi tr bit ca A B c th xc nh c gi tr ca thnh phn kia. Nu mi ch bit gi tr ca mt trong hai thnh 80

phn th ta s dng n kt hp vi gi tr ca ton b cng thc xc nh (nu c) gi tr ca thnh phn cn li. * Ta cng c th coi nh gi tr bit ca A v B nh cha bit v khng s dng gi tr no trong s chng (nh trong v d 2 trn y). Lin kt nhng iu trnh by trn y vi nh ngha cc php ton logic, ta rt ra cc quy tc chung sau y v cch xy dng bng ng ngha ca cng thc: 1. A A = F T 2. A A = T F 3. A&B A = T, B = T T 4. AB A = F, B = F F 5. AB F 6. A&B T F 7. A&B F T A =F T 14. B=F T A B b) B = T, A = X 13. 12. A = T, B = F F A B b) B = T, A = X a) A = F, B = X TF A&B b) B = F, A = X a) A = T, B = X a) A = F, B = X 11. TT AB A=F 10. T F AB B=T 9. F T A B A=T 8. A B B= T

Cc quy tc t s 1 n s 5 to thnh nhm quy tc I, nhm II gm cc quy tc t s 6 n s 11, nhm III gm cc quy tc cn li. Khi lp bng ng ngha ca cng thc, mc d khng bt buc, nhng s thun tin hn nu trc ht p dng cc quy tc nhm I, nu cc quy tc khng 81

p dng c mi p dng cc quy tc nhm II, v ch khi khng th p dng cc quy tc thuc hai nhm u mi p dng cc quy tc nhm III. cho cht ch, ta a ra mt s nh ngha. nh ngha 1. Mt bng con tn cng (l bng khng c bng con, bng m ca bng con ny c th cng l bng con ca mt bng khc) trong bng ng ngha ca cng thc bt k c gi l ng nu nh n cha dng trong c mt (hoc nhiu) nghch l (chng hn nh tn ti phn on n va c gi tr T va c gi tr F, hoc cng thc dng A & B c gi tr F, trong khi c A v B u c gi tr T, ) . Bng m c gi l ng, nu nh tt c cc bng con ca n u ng. Bng ng ngha ca cng thc bao gi cng hoc l mt bng con tn cng hoc l mt bng m, nn nh ngha 1 trn y cng cho ta khi nim v bng ng ngha ng ca cng thc. D dng chng minh c rng mt cng thc l quy lut logic bao gi cng c cc bng ng ngha ng v ch cc quy lut logic mi c bng nh th. V vy, nu s dng thut ng va a ra ny th ta c: nh l 1. Cng thc A l quy lut logic khi v ch khi A c t nht mt bng ng ngha ng. So snh vic xy dng bng ng ngha vi vic xy dng bng chn l ca mt cng thc xc nh xem cng thc c phi l quy lut logic hay khng th ta thy xy dng bng ng ngha phi tnh ton hn rt nhiu. Ta xt thm mt v d ng dng phng php lp bng ng ngha. V d 3 Theo truyn thuyt, ngi t th vin Alecxandre l Omahr suy lun nh sau: Nu sch ca cc ngi ng vi kinh Koran th sch ca cc ngi tha. Nu sch ca cc ngi khng ng vi kinh Koran th sch ca cc ngi c hi. Sch tha hoc c hi th cn phi t b. Vy sch ca cc ngi cn phi t b. Hy xt xem suy lun ca Omahr c ng khng. Gii: Suy lun ca Omahr c th vit di dng cng thc thnh: (((p q) & ( p r)) & ((q r) s)) s Nu cng thc va dn trn y (ta gi l cng thc Omahr) l quy lut logic th suy lun ca Omahr ng. Ngc li th suy lun ca Omahr l sai. Ta lp bng ng ngha ca cng thc Omahr.

82

(((p

q) & (

r))

& T

((q

r)

s))

s F

T T T T T F F F F F F T T T T T F F F F F F F F F F F F

T T F F F F F F

F F F F F F F

Cc du mi tn trong bng cho ta bit cc gi tr m mi tn ch nhn c t u. dng cui cng ca bng ta thy phn on n p va c gi tr F, va c gi tr T (cc gi tr c in m trong bng). Vy bng ng, ngha l suy lun ca Omahr ng. 4. Bin i tng ng Ta cng c th pht hin ra quy lut logic bng cch bin i tng ng cng thc v thnh mt cng thc khc m ta bit r c l quy lut logic hay khng. Ngoi vic ng dng xc nh quy lut logic, bin i tng ng cng thc cn gip pht hin cc cng thc tng ng vi nhau. Nh bit, cc cng thc tng ng vi nhau l cc cng thc c gi tr logic nh nhau vi bt c phn b gi tr no ca cc phn on n thnh phn ca chng. Trong phn ny ta nghin cu phng php bin i ca i s boole. Trong i s boole, cc php ton logic c k hiu nh sau: A & B k hiu l A B k hiu l A k hiu l A . B , (hoc AB) gi l php nhn logic; A + B gi l php cng logic; A 1; 0; A + B. (lut ng nht, lut nut); (lut ng nht, lut nut); 83 gi l php b logic;

Quy lut logic k hiu l Mu thun logic k hiu l T y A B c vit thnh D thy rng: 1. 2. A + A = A; A.A = A;

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

A + B = B + A (tnh cht giao hon ca php cng); A + (B + C) = (A + B) + C (tnh cht kt hp ca php cng); A.B= B.A (tnh cht giao hon ca php nhn); A . (B . C) = (A . B) . C (tnh cht kt hp ca php nhn); A . (B + C) = A.B + A.C (tnh cht phn phi ca php cng i vi php nhn); A + (B . C) = (A + B) . (A + C ) (tnh cht phn phi ca php nhn i vi php cng); A + (A.B) = A A.(A+B) = A A+A A.A A A+B A.B =1; =0; = A = A . B = A + B (lut gin lc); (lut gin lc); (nh ngha s 1); (nh ngha s 0); (lut hon nguyn); (lut De Moorgan); (lut De Moorgan);

Trong bt k mt ng thc logic no, nu thay mt biu thc (tc l mt cng thc) no bng mt biu thc khc tng ng vi n th ng thc vn xc lp. Cc v d: 1. A + 1 = A + (A + A) = (A + A) + A =A+A = 1. 2. A + 0 = A + (A .A) = A. 3. A.1 = A . (A + A) = A. 4. A.0 = A.(A.A) = (A.A).A 84

= A.A = 0. 5. ((A & B) (A & B)) A = (A B + AB) + A = A(B + B ) + A = A.1 + A = A + A = 1, 6. ((A B) & ( A B)) A = ((A + B) . (A + B)) A = ((A + B) . (A + B)) A = (A + B) . (A + B) + A = (A + B) + (A + B) + A = A.B + A.B + A = A. (B + B) + A = A . 1 + A = A + A = 1. 7. A . B + A . B = B Chng minh: A . B + A . B = B (A + A) = B . 1 = B. 8. A + A.B = A + B A + A . B = (A + A ) . (A + B) = 1 . (A + B) = A + B. Chng minh: l quy lut logic.

85

Chng 6

KHI QUT V SUY LUN


n nay chng ta nghin cu cc hnh thc biu th t tng c bn nh khi nim v phn on. Ngoi nhng hnh thc biu th t tng, t duy cn c cc hnh thc sn sinh ra t tng mi t cc t tng c, rt ra cc tri thc mi t tri thc bit. Hnh thc gi l suy lun. Suy lun c mt vai tr v cng to ln trong nhn thc v trong i sng. Trong c hai lnh vc ny con ngi ch c c mt cch trc tip (nh quan st, lm th nghim, tri nghim, ) mt lng nh thng tin m thi. Lng thng tin hon ton khng cho hot ng ca con ngi. c th hot ng hiu qu, con ngi phi rt ra nhiu thng tin khc t cc thng tin c, tc l phi suy lun. Nghin cu suy lun l vn trng tm ca logic hc. I. NH NGHA V CU TRC 1. nh ngha Suy lun (cn gi l suy din logic) l hnh thc ca t duy, trong t mt s tri thc c rt ra tri thc mi. 2. Cu trc Suy lun gm c hai thnh phn l tin v kt lun. Tin l nhng tri thc bit, hoc c tha nhn, lm c s cho suy lun, cn kt lun l tri thc c rt ra. Tin c th c to thnh t nhiu tri thc, s kin khc nhau. Mi s kin hay tri thc trong phn tin cng c gi l cc tin . Cng tng t nh vy, kt lun c th bao gm nhiu t tng, tri thc khc nhau. Mi tri thc hay t tng trong phn kt lun cng c gi l cc kt lun. Trong suy lun thng c cc t ch th tin , cho bit phn no ca n l phn tin ; hoc l t ch th kt lun, cho bit phn nht nh no ca suy lun l kt lun. Cc t ch th tin trong ting Vit rt a dng. Mt s t trong l : v, bi, do, . Cc t ch th kt lun cng rt a dng, mt s t thng gp l : do , vy, bi vy, v vy, t , suy ra,

86

3. V d V d 1. Ton cu ha l kt qu pht trin ca lc lng sn xut, l mt qu trnh tt yu. Tuy vy, ton cu ho hin nay c nh hng hai mt i vi cc nc ang pht trin. V vy, nc ta khng th quay lng li vi tin trnh ton cu ho, nhng phi bit khai thc nhng thun li m qu trnh ny em li v ng thi phi hn ch nhng nh hng tiu cc ca n. Phn in nghing trn y l mt suy lun. Phn t u n t "v vy" l tri thc bit, c tha nhn, hoc c gi nh, l phn tin . Phn cn li l phn kt lun, c rt ra t phn tin . Trong suy lun ny t "v vy" ngn cch hai phn tin v kt lun. C th coi hai cu trong phn tin l hai tin . Cc phn "nc ta khng th quay lng li vi tin trnh ton cu ho", "phi bit khai thc nhng thun li m qu trnh ny em li" v "phi hn ch nhng nh hng tiu cc ca n (ton cu ho)" l cc kt lun ca suy lun ang xt. V d 2.Tha cc ng s, Chng ti ku gi cc bn hy xem xt ti mt trin vng khc v tnh hnh VN. gn 10 nm k t khi hai nc bnh thng ha quan h. Trong sut thi gian , t nc chng ta thc y mi quan h mi ny da trn s tn trng v hiu bit ln nhau. Mt s nhng tin trin tch cc bao gm: - Thng 5-2004, M v VN hon thnh chuyn cng tc th 93 v tm kim ngi M mt tch vi kt qu n nay l khai qut 822 hi ct, trong nhn dng v trao tr hn 500 hi ct lnh M v gia nh. - Sau gn nm nm k t khi k Hip nh thng mi song phng (BTA), M hin tr thnh i tc thng mi ln nht ca VN. - Cp cng TP HCM thng 11-2003, tu Vandergrift tr thnh tu hi qun u tin ca M thm VN sau gn 30 nm. Con tu hi qun th hai ca M d kin thm Nng, thnh ph ca huyn thoi bin Trung Hoa - vo cui nm nay. Nhng chuyn thm ny ang thc y quan h qun s vn c ci thin gia hai nc. - Vo ngy 23-6-2004, Tng thng Bush thng bo VN c a vo danh sch 15 nc tiu im trong k hoch khn cp phng chng HIV/AIDS. Tng thng tuyn b: Gi y, sau nhng phn tch k lng t cc nhn vin, chng ti tin rng VN xng ng c nhn s tr gip c bit ny. Chng ta ang li sau lng lch s cay ng. Tng thng tip tc: Cng nhau, chng ta s chin u chng li dch bnh. Cc bn c thm mt ngi bn mi chu M. 87

- Jerry Jennings, ph tr l b trng ngoi giao v POW/MIA, thm VN u thng 6-2004 v tr v M vi mt tin ni bt lin quan ti vic VN cho php pha M tip cn vi cc h s lu tr quc gia. ng tuyn b: Ti rt hi lng vi kt qu cc cuc tho lun ti VN. Cam kt t cc quan chc chnh ph cp cao nht mang ti cho chng ta c hi t c nhng kt qu quan trng. Nhng v d ny minh ha cho tin trin tht s trong pht trin quan h vi VN. Vi t cch l nhng ng ch tch ca nhm ngh s M - Vit c thnh lp thc y mi quan h ang thng tin ny, chng ti ngh qu v hy cng chng ti b phiu Chng cho ngh quyt HR 1587"32. on vn trn y l mt suy lun, trong , t nhng tin l cc v d v s pht trin trong quan h gia hai nc Vit Nam v M, cc tc gi rt ra kt lun rng mi quan h ang c tin trin tch cc (v v th khng nn ph hoi n, hy b phiu Chng cho ngh quyt HR 1587). y on vn nh cui cng l kt lun ca suy lun, ton b phn trn l cc tin , cm t nhng v d ny minh ha cho l phn ch th c tin v kt lun ca suy lun. II. SUY LUN HP LOGIC (NG LOGIC) V SUY LUN NG Khng phi suy lun no cng c chp nhn. Ch c nhng suy lun tha mn nhng yu cu nht nh mi c chp nhn m thi. Nhng yu cu nh vy ph thuc vo cc loi suy lun c th v s c nghin cu trong cc chng tip theo ca sch ny. y chng ti ch nu cc khi nim suy lun hp logic (cn gi l suy lun ng v logic) v suy lun ng m thi. Suy lun hp logic (valid) l suy lun tun th cc quy tc logic. Ngay c khi suy lun c cc tin v kt lun sai th n vn hp logic, nu n tun th cc quy tc logic. Chng hn, suy lun: Mi loi chim u bit bay, iu l loi chim, Vy iu bit bay ; c tin u tin sai, kt lun cng sai, nhng v tun th tt c cc quy tc logic nn n l suy lun hp logic. Ngc li, d suy lun c tt c cc tin v kt lun u ng, nhng vi phm cc quy tc logic th suy lun khng hp logic. Chng hn, suy lun:
32 y l bc th c tiu Hy cng chng ti ng h mi quan h ang tin trin tch cc vi VN do hai ngh s M Rob Simmons v Lane Evans gi ti ton th thnh vin h vin trc gi b phiu ti H vin M v o lut nhn quyn VN 2003 (HR.1587) c Tui Tr Online gii thiu (xem Tui Tr Online, Th Su, 16/07/2004, 08:29 (GMT+7)).

88

Trong thi i ton cu ha, cc nc ang pht trin cn phi tham gia tch cc vo cc din n a phng bo v quyn li ca mnh, Vit Nam ang tham gia tch cc vo cc din n a phng, Nh vy Vit Nam l mt nc ang pht trin ; c cc tin v kt lun u ng, nhng khng tha mn cc quy tc logic, nn l suy lun khng hp logic. Suy lun hp logic, tc l suy lun tun th cc quy tc logic, chnh l loi suy lun trong cc tin to thnh c s y cho kt lun. Nhng suy lun khng hp logic l nhng suy lun m tin hoc khng lin quan n kt lun (xt v mt logic) ; hoc c lin quan n, nhng cha c s rt ra kt lun; hoc l tng hp ca c hai trng hp . Suy lun Mi s vt v hin tng xy ra v tn ti trong th gii ca chng ta u tun theo nhng quy lut nht nh v to nn mt s hi ha tuyt diu. Nh vy chc chn c Cha Tri" r rng c tin ng, tuy nhin tin cha phi l c s y c th rt ra c kt lun. V th y l suy lun khng hp logic. Suy lun ng (sound) l suy lun hp logic v c cc tin v kt lun u ng. Suy lun v iu trn y l suy lun khng ng, v n c mt tin v kt lun sai. Khi nim suy lun ng c mc tru tng ha thp hn khi nim suy lun hp l. Nu xc nh xem mt suy lun l hp logic hay khng ta ch cn c tri thc logic thi th xc nh mt suy lun c ng hay khng ngoi tri thc logic ra, ta cn phi c tri thc v lnh vc m suy lun ni ti. Chng hn, phi c tri thc vt l nguyn t v ht nhn mi c th xc nh tnh ng sai ca suy lun: Tt c cc trng vt l u c ht truyn tng tc. Trng hp dn cng l mt trng vt l. Nh vy trng hp dn cng c ht truyn tng tc". Chnh iu ny lm cho khi nim suy lun ng c gii hn ng dng hp hn nhiu so vi gii hn ng dng ca khi nim suy lun hp logic. Logic hnh thc khng quan tm n ni dung c th ca cc hn t, khi nim, phn on, nn, i vi n, khi nim hp logic (ng logic) c vai tr quan trng hn khi nim ng ca suy lun. Trong sch ny chng ti dng t suy lun ng ni n suy lun hp logic, tc suy lun ng logic. III. CC LOI SUY LUN 1. Phn loi cn c vo s lng tin Cn c vo s lng tin ca suy lun, ngi ta chia chng ra thnh suy lun trc tip - suy lun c mt tin , v suy lun gin tip - suy lun c t hai tin tr ln.

89

V d 3: (a) V c mt s ngi ng h vic p dng k thut sinh sn v tnh vi con ngi, nn khng th ni rng mi ngi u phn i iu ny. (b) Khi hip nh thng mi vi M c k kt, c hi xut khu hng ho ca cc cng ty nc ta tr nn ln hn nhiu nh c c mt th trng rng ln. Ngy 14/7/2000 Hip nh Thng mi Vit Nam - M c k kt. Nh vy cc cng ty nc ta c c c hi ln hn nhiu xut khu hng ho. Trong v d 3, (a) l suy lun trc tip, cn (b) l suy lun c hai tin , l suy lun gin tip. 2. Phn loi cn c vo vic s dng thng tin cha trong cu trc ch tthuc t ca cc phn on thuc tnh n. Suy lun trong khng tnh n thng tin cha trong cu trc ch t thuc t c mt trong cc tin c gi l suy lun vi tin phc, hay l suy lun trong logic mnh . Suy lun trong c tnh n loi thng tin nu trn gi l suy lun trong logic v t. Mt dng ca loi suy lun ny m chng ta s xt n gi l tam on lun n. V d 4: (a) Nu th trng vn ngn hn ca nc X hon ton b th lng, khng kim sot, th nn kinh t ca nc X c th gp phi nhng chao o d di. Th trng vn ngn hn ca nc X b th lng, khng kim sot. V th nn kinh t ca nc X c th gp phi nhng chao o d di. (b) Mi sinh vin hin nay u phi bit s dng thnh tho my vi tnh. Minh l mt sinh vin. Vy Minh phi bit s dng thnh tho my vi tnh. v d 4 ny (a) l suy lun vi tin phc, cn (b) l mt suy lun trong logic v t. 3. Phn loi theo tin cy ca kt lun Nu suy lun m bo t cc tin ng kt lun s chc chn ng th loi suy lun l suy lun din dch. Cn nu cc tin ng, nhng suy lun khng m bo kt lun l chc chn ng th loi suy lun l suy lun quy np. y l cch hiu hin i ca cc thut ng suy lun din dch v suy lun quy np. Cn trong logic truyn thng ngi ta cho rng suy lun, trong t tin l tri thc khi qut rt ra kt lun l tri thc ring l, th gi l suy lun din dch. Suy lun trong t cc tin l cc tri thc ring l ta khi qut ho ln thnh kt lun l tri thc chung, khi qut, th gi l suy lun quy np. Ngoi hai loi ny cn 90

c dng suy lun th ba l tng t, hay cn gi l loi suy, l loi suy lun, trong t tri thc v mt i tng hay mt mi quan h no , da trn s tng ng ca i tng hay quan h ny vi mt i tng hay quan h khc nhn c tri thc v i tng hay quan h th hai ny. Cc tam on lun n dn trn y l cc v d suy lun din dch. Nu trong v d 4(b) ta thy c tin l quy lut chung, khi qut Mi sinh vin hin nay u phi bit s dng thnh tho my vi tnh, t ngi ta rt ra kt lun l tri thc v mt i tng sinh vin ring l Minh phi bit s dng thnh tho my vi tnh theo ng nh quan im truyn thng v din dch, th v d 4(b) kh ni rng tri thc trong cc tin khi qut hn so vi tri thc c trong kt lun, v cng u ni v cng mt i tng (nc X). R rng l y quan im hin i v din dch hp l hn. Sau y l mt suy lun quy np (theo c hai quan im truyn thng v hin i. V d 5: Aristote, Descartes, Newton, Leibniz, Poincar, Einstein, Bohr, Heizenberg u l cc nh khoa hc t nhin v i v u l cc nh trit hc ln. Vy cc nh khoa hc t nhin v i u l cc nh trit hc ln. Trong v d ny ta thy t cc trng hp ring Aristote, Descartes, Newton, Leibniz, Poincar, Einstein, Bohr, Heizenberg nu trong tin , ngi ta khi qut ha thnh quy lut chung v tt c cc nh khoa hc t nhin v i trong kt lun. V d 6 sau y l suy lun tng t. V d 6: Nhng git nc ln khng bn, chng b phn r thnh cc git nc nh hn. Cc nguyn t ln cng ging nh git nc. Vy cc nguyn t c nguyn t lng ln, tc l c kch thc ln, cng khng bn, s b phn r thnh cc nguyn t nh hn. Trong v d trn y cn c vo s ging nhau ca git nc v nguyn t m t s phn r ca nhng git nc ln ngi ta i n kt lun v s phn r ca cc nguyn t c nguyn t lng ln. Trong sch ny chng ta s dng quan nim hin i v din dch v quan nim truyn thng v quy np v loi suy. Ta s xt mt s dng suy lun din dch v suy lun quy np, suy lun tng t.

91

Chng 7

SUY LUN TRC TIP (Suy lun mt tin )


I. NH NGHA V V D Suy lun trc tip l loi suy lun din dch, gm c mt tin v mt kt lun. Suy lun trc tip vi tin v kt lun l cc phn on phc s c xem xt trong chng 9. Trong chng ny chng ta ch xt n suy lun trc tip vi cc tin v kt lun u l phn on thuc tnh n. V d 1. T tin Ngi Vit Nam yu ha bnh ta rt ra kt lun Ngi Vit Nam khng thch chin tranh. Trong v d 1, "Ngi Vit Nam yu ha bnh" v "Ngi Vit Nam khng thch chin tranh" u l cc phn on thuc tnh n. V d 2. Mt s ngi sao hin nay ta ang nhn thy tt t lu. T y ta c kt lun Mt s ngi sao tt t lu hin nay ta ang nhn thy. Cng nh v d trn, trong v d 2 c tin v kt lun u l phn on thuc tnh n. V sau chng ta s thy trong cc suy lun trc tip thng thng tin v kt lun l cc phn on tng ng vi nhau (tr trng hp o ngc phn on dng A). Trong cuc sng, suy lun trc tip l dng suy lun c s dng rt ph bin. L do ca vic ny l, th nht, khi cn nhc li mt t tng, mt cu ni no , ngi ta thng khng mun nhc li nguyn vn, m ch nhc li ni dung tng ng, cn li vn khc i trnh nhm chn; v th hai, mc d phn on ban u (tin ) v phn on thu c (kt lun) tng ng nhau v mt logic, nhng hiu qu ngn ng, tm l i vi ngi nghe th khc nhau, nn c th s dng suy lun trc tip nhn mnh no , hay lu mt no , II. CC LOI SUY LUN TRC TIP 1. o ngc phn on o ngc phn on l i ch ch t v v t ca phn on ban u cho nhau, gi nguyn cht (khng nh hoc ph nh) ca phn on. 92

V d, phn on Mt s sinh vin hc logic o ngc thnh Mt s ngi hc logic l sinh vin. Trong v d ny ta thy phn on tin ch t S l "sinh vin", thuc t P l "ngi hc logic". Cn phn on kt lun "ngi hc logic" li l ch t S, cn thuc t l "sinh vin". o ngc phn on l suy lun din dch nn ta khng th thu c kt lun vi nhiu thng tin hn phn on tin . iu ny c ngha l t khng chu din trong phn on tin s khng chu din trong phn on kt lun. Cc dng phn on thuc tnh n o ngc nh sau: S+ a P - P - i S V d 3. Mi loi chim u bit bay Mt s loi bit bay l chim S+ a P + P + a S + V d 4. Mi s chn u chia ht cho 2

Mi s chia ht cho 2 u l s chn S+ e P + P + e S +


V d 5. Ngi Vit Nam khng thch chin tranh

Ngi Vit Nam yu ha bnh S- i P - P - i S V d 6. Mt s loi th sng di nc Mt s loi sng di nc l th S- i P + P + a S V d 7. Mt s loi ng vt l loi n c Mi loi n c u l ng vt
S- o P + khng o ngc c. Phn on S+aP - o ngc thnh P - i S -, m khng thnh P a S , ngha l khng bo ton v lng, l v trong tin hn t P khng chu din nn nu kt lun l P a S th P chu din trong kt lun, tri vi i hi ca suy lun din dch. Phn on dng O khng o ngc c v l do tng t. Trong trng hp ny phn on tin dng O, nn nu o ngc th kt lun l phn on ph nh, s c thuc t S chu din. Tuy nhin S trong tin li l ch t ca phn on dng O, nn khng chu din. iu ny tri vi yu cu ca suy lun din dch. Lu Trc khi o ngc phn on, phi chun ha n (nu n cha dng chun). 2. i cht phn on (cn gi l bin i phn on) i cht phn on l bin phn on t khng nh thnh ph nh v ngc li. 93

V d, phn on Ngi Vit Nam yu ha bnh l phn on khng nh, i cht thnh phn on Ngi Vit Nam khng thch chin tranh, l mt phn on ph nh. i cht mt phn on c thuc t P nh trong v d trn ta thy, trc ht phi tm khi nim P mu thun vi khi nim P. Trong v d trn y thuc t ca phn on ban u l "yu ha bnh", th khi nim mu thun vi n l "thch chin tranh". Cc dng phn on thuc tnh n i cht nh sau: S aP S eP V d 8. Mi ngi u mong mun hnh phc

Mi ngi u khng mun bt hnh SeP SaP


V d 9. Mi ngi u khng mun sng c n

Ai cng mun sng c bu c bn SiP SoP


V d 10. Mt s nc th gii th ba i theo con ng XHCN Mt s nc thuc th gii th ba khng i theo con ng t bn ch ngha. SoP SiP V d 11. Mt s thanh nin ngy nay khng thch lp gia nh

Mt s thanh nin ngy nay thch sng c thn. SiP SoP


Ch : *) Nu i cht phn on th nht ta c phn on th hai no th khi i cht phn on th hai ny ta c li phn on th nht ban u. **) i cht phn on ch nn thc hin khi ta tm c biu thc ngn ng khng cha t "khng" biu t khi nim mu thun vi thuc t ca phn on ban u. Chng hn, ta khng i cht phn on mt s sinh vin l on vin, v khng tm c biu thc ting Vit biu th khi nim mu thun vi khi nim "on vin", m li khng cha t "khng". 3. t i lp v t t i lp v t l dng suy lun thu c bng cch thc hin ln lt hai thao tc (suy lun) i cht v o ngc phn on. V d, phn on Ngi Vit Nam yu ha bnh c t i lp v t thnh Nhng k thch chin tranh khng phi l ngi Vit Nam. Cc dng phn on thuc tnh n c t i lp v t nh sau: SaP PeS 94

Xem v d trn y. SeP PiS V d 12. Mi k bun v kh u khng thch ha bnh

Mt s k hiu chin l ngi bun v kh.


SoP PiS V d 13. Mt s cn b nh nc khng kin quyt u tranh loi tr tham nhng

Mt s ngi cn nhu nhc, tha hip vi tham nhng l cn b nh nc


Phn on dng S i P khng t i lp v t c (v dng S o P khng o ngc c). 4. Suy lun da vo hnh vung logic Khi c tin l mt phn on thuc tnh n, da vo cc quan h c xc nh bi hnh vung logic ta c th rt ra mt s kt lun nht nh. Chng hn, nu cho tin S a P, ta rt ra theo cnh bn (quan h ph thuc) phn on S i P, theo cnh trn (quan h i lp trn) phn on (SeP), theo ng cho (quan h mu thun) phn on (SoP). Cho phn on "Mi sinh vin u phi bit tin hc", ta rt ra c cc kt lun "Mt s sinh vin phi bit tin hc"; "Khng phi l mi sinh vin u khng cn bit tin hc". Bn c hy t rt ra cc kt lun t cc tin l phn on thuc tnh n cc dng E, I, O.

95

Chng 8

TAM ON LUN NHT QUYT N

Tam on lun nht quyt n (sau y ta gi ngn gn l tam on lun n) l mt dng suy lun din dch thng dng trong mi lnh vc ca cuc sng thng ngy. Dng suy lun ny c nh trit hc c i Hylp Aristote nghin cu k lng t th k th IV trc cng nguyn33. Ngy nay, trong logic hc ngi ta dng nhng phng php hin i nghin cu loi suy lun ny, v a ra nhng h thng chun ha khc nhau v n34 . c bit, c nhiu chng trnh v tam on lun n c vit cho my tnh. C th ni rng thi hoi nghi hay thm ch l ph nhn i vi tam on lun n tng c lc ng tr trong logic hc vnh vin li vo d vng. Trong t duy hng ngy tam on lun n vn c mt gi tr khng g c th thay th. I. NH NGHA V CU TRC Tam on lun n l suy lun din dch gm c hai tin v kt lun u l cc phn on thuc tnh n (ngha l cc phn on dng A, E, I, O m ta nghin cu), vi ng ba thut ng khc nhau. Thut ng (hay cn gi l hn t35, t) ng vai tr ch t trong phn on kt lun gi l tiu thut ng (hay tiu t ), thut ng ng vai tr thuc t ca phn on kt lun gi l i thut ng (hay i t), v thut ng c mt trong c hai tin nhng khng c mt trong kt lun th gi l thut ng trung gian (hay l trung t). Ngi ta hay k hiu i thut ng bng ch P, tiu thut ng bng ch S v thut ng trung gian bng ch M. Tiu thut ng v i thut ng c gi chung l cc thut ng bin. Thut ng trung gian c vai tr cu ni gia hai thut ng bin, da vo mi lin h gia i t vi trung t v gia tiu t vi trung t m ta xc nh c mi lin h gia i t vi tiu t. Tin cha i thut ng gi l i tin . Tin cha tiu thut ng gi l tiu tin . V d 1: Trong tam on lun n c in:
33 34

Xem Aristote, Tuyn tp 4 tp, tp 2, NXB T tng, Moskva, 1978 (ting Nga), tr. 117-347. Xem bn lit k vn tt cc cng trnh logic hin i din gii nghin cu v tam on lun ca Aristote trong sch dn, tr. 616-617. 35 Tht ra hn t v thut ng khc nhau, y dng hn t chnh xc hn. Tuy nhin v trong sch bo logic ting Vit nhiu ngi s dng thut ng nn chng ti dng song song hai t ny to thun li cho bn c.

96

Mi ngi u phi cht Socrate l ngi Vy Socrate phi cht

(1) (2) (3)

thut ng Socrate lm ch t trong kt lun nn l tiu thut ng. Thut ng phi cht lm thuc t trong kt lun, nn l i thut ng. Thut ng ngi c mt trong c hai tin , nhng khng c mt trong kt lun, nn l thut ng trung gian. Phn on (1) cha i thut ng phi cht, nn l i tin . Phn on (2) cha tiu thut ng Socrate, vy n l tiu tin . V d 2 : Trong tam on lun : Mi loi chim u bit bay iu bit bay Vy iu l chim (1) (2) (3)

ta c iu l tiu thut ng, chim l i thut ng , bit bay l thut ng trung gian. Phn on (1) cha i thut ng, vy n l i tin . Phn on (2) cha tiu thut ng, vy n l tiu tin . L u : * Trong tam on lun n ngi ta thng vit i tin trc, tiu tin sau. Nhng khng phi bao gi cng nht thit phi nh vy. V th, xc nh mt tin l i tin hay tiu tin th ta khng th cn c vo v tr ca n trong tam on lun n, m phi xt xem n cha i thut ng hay l tiu thut ng . * Cc t i thut ng, tiu thut ng, thut ng trung gian d lm ta lm tng rng i thut ng l thut ng c ngoi din ln nht, tiu thut ng l thut ng c ngoi din b nht v thut ng trung gian l thut ng c ngoi din trung gian trong tam on lun36. Tht ra khng phi vi tam on lun n no ta cng c th sp xp cc thut ng theo ln ngoi din ca chng. Bi vy, xc nh mt thut ng l i hay tiu thut ng, hay l thut ng trung gian, phi cn c vo vic n c mt hay khng trong kt lun, v nu c th ng vai tr g trong kt lun. V d 3: Trong tam on lun n sau y: C khng bit bay (1) Chim bit bay (2) Vy c khng phi l chim (3)
36 Cc thut ng i thut ng, tiu thut ng, thut ng trung gian c Aristote nh ngha theo ln ngoi din ca chng. Nhng cn rng Aristote nh ngha nh vy khi ng nghin cu hnh I ca tam on lun n (xem Aristote, Tuyn tp 4 tp, tp 2, NXB T tng, Moskva, 1978 (ting Nga), tr. 124 ) .

97

Ta c (1) l tiu tin , mc d n ng trc (2). (2) l i tin mc d n ng sau (1). C l tiu thut ng, chim l i thut ng, bit bayl thut ng trung gian. R rng y ta khng th ni rng ngoi din S nh hn ngoi din P c. II. HNH V KIU CA TAM ON LUN N 1. Hnh ca tam on lun n Trung t trong cc tin c th chim cc v tr khc nhau. Trung t c th l ch t hoc thuc t trong i tin , c th l ch t hoc thuc t trong tiu tin . Cn c vo v tr ngi ta xc nh cc hnh ca tam on lun n. D thy rng c tt c bn loi hnh khc nhau. Cc hnh c biu din nh sau:

Trong cc tam on lun n thuc hnh 1 trung t l ch t trong i tin v l thuc t trong tiu tin . Trong cc tam on lun n thuc hnh 2 trung t l thuc t trong c hai tin . Trong cc tam on lun n thuc hnh 3 trung t l ch t trong c hai tin . Trong cc tam on lun n thuc hnh 4 trung t l thuc t trong i tin v l ch t trong tiu tin . Tam on lun n v d 1 thuc hnh 1. Tam on lun n cc v d 2, v d 3, thuc hnh 2. Tam on lun n trong v d 4 sau y thuc hnh 3: V d 4: Ngi da sng trong rng Ngi da khng cht ph rng Vy mt s b tc sng trong rng khng cht ph rng. Tam on lun n thuc hnh 4 rt gng p, t khi gp trn thc t. Suy lun sau l tam on lun n thuc hnh 4. V d 5: Cc loi chim di c u sng phng bc

98

Cc loi chim sng phng bc u c bn nng nhn bit ma ng sp n Mt s loi c bn nng nhn bit ma ng sp n l loi chim di c. Aristote coi hnh 1 l hnh quan trng nht, cc tam on lun n ng thuc hnh ny ng coi l hon thin. Tnh ng n ca cc tam on lun n thuc cc hnh khc c ng chng minh bng cch bin i v tam on lun n thuc hnh 1, bng cch p dng cc suy lun din dch trc tip nh o ngc thun tu, bin i phn on, t i lp v t , v/hoc i ch cc tin cho nhau37. V tnh gng p ca cc tam on lun n thuc hnh 4, Aristote khng nghin cu loi hnh ny. m bo tnh y v mt logic, loi hnh tam on lun n ny c cc nh logic v sau nghin cu b sung thm. 2. Kiu ca tam on lun n Cc phn on tin v kt lun trong tam on lun n c th l cc phn on n dng A, E, I, hoc O. Kiu ca mt tam on lun n l khi nim cho bit cc phn on tin v kt lun ca n c dng no. V c 4 dng phn on n, nn c tt c 43 kiu tam on lun n. Nu phn bit kiu tam on lun n theo cc hnh khc nhau th c th ni n 64 x 4 = 256 kiu tam on lun n tt c. Ngi ta s dng ba ch ci Latinh in hoa biu th kiu ca tam on lun n. Ch ci th nht cho bit dng ca phn on i tin , ch ci th hai cho bit dng ca phn on tiu tin , ch ci th ba cho bit dng ca phn on kt lun. V d, AEO l mt kiu tam on lun n c i tin l phn on dng A, tiu tin l phn on dng E, kt lun l phn on dng O. Mt tam on lun n l hon ton xc nh khi bit hnh v kiu ca n. Ngha l khi bit hnh v kiu, ta hon ton c th xc nh c tam on lun n c ng hay khng. III. CC TIN V QUY TC CHUNG CA TAM ON LUN N D dng nhn thy rng cc tam on lun n cc v d 1, 3 l ng, cn cc tam on lun v d 2 v v d 6 sau y l sai: V d 6: Mt s ngi sao m nay ta ang nhn thy tt t lu. Mt s ngi sao tt t lu l l en. Vy mt s ngi sao m ta ang thy l l en.

Chng hn, v cc phn on PeM v MeP l tng ng (theo php o ngc phn on), nn tam on lun thuc hnh 2: PeM, SaM SeP c th chuyn thnh tam on lun: MeP, SaM SeP.

37

99

Tin v quy tc ca tam on lun n l c s ta c th phn bit c tam on lun n no l ng v tam on lun n no l sai38. 1. Tin Tin ca mt l thuyt l mt mnh c tha nhn - thng thng l nh tnh cht hin nhin ca n - v khng th chng minh hay bc b c39. Tin ca tam on lun l mnh c tha nhn lm c s cho hc thuyt v tam on lun, v khng th chng minh hay bc b c n trong khun kh ca chnh hc thuyt ny. Ni dung ca tin c pht biu nh sau: - V ngoi din: khng nh hay ph nh ton b mt loi i tng l ph nh hay khng nh tng i tng thuc loi y. - V ni hm: Thuc tnh ca thuc tnh ca i tng l thuc tnh ca bn thn i tng. Ci g khng thuc v thuc tnh ca i tng th cng khng thuc v i tng. Hai cch pht biu tin nh trn l tng ng vi nhau. Ta nhn thy rng tin ca tam on lun n gm c hai phn. Ta hy xem phn mt trong cch pht biu thng qua ni hm. Nu nh i tng S c thuc tnh l M, v M li c thuc tnh P. Ngha l P l thuc tnh ca thuc tnh M ca i tng S. Khi P chnh l thuc tnh ca S. V d 7: Mi khoa hc (M) u c phng php nghin cu ring (P) Logic hc (S) l khoa hc (M) Vy logic hc (S) c phng php nghin cu ring (P). y thut ng c phng php nghin cu ring l thuc tnh ca khoa hc, m khoa hc li l thuc tnh ca logic hc. Vy nn logic hc c thuc tnh l c phng php nghin cu. Phn th hai ca tin trong cch pht biu ny ni rng: nu P khng thuc v bt c thuc tnh M no ca i tng S th P cng khng thuc v S. V d 8: Mi s nguyn t (M) u khng chia ht cho 3 (P) S 31 (S) l s nguyn t (M) Vy s 31 (S) khng chia ht cho 3 (P).

38
39

Nh ni chng 6, trong sch ny suy lun ng c ngha l suy lun hp logic.

Nu ni cht ch th tin khng th chng minh hay bc b c trong khun kh ca l thuyt c tin . N c th c chng minh hay bc b trong nhng l thuyt khc, bao qut hn.

100

Cch pht biu tin thng qua ngoi din c th biu din bng s Venn (Cch biu din ny chng ta cn dng chng minh cc quy tc chung ca tam on lun sau ny. V thc cht, cch biu din ny da trn l thuyt tp hp). Phn u ca tin c biu th nh sau: Nu ta c hai s h1 (hnh 1), h2 (hnh 2) v quan h gia cc cp thut ng M, P v M, S nh c biu din sau y:

th bt c cch kt hp hai s hnh 1 v hnh 2 no tha mn iu kin cc hnh trn M trong hnh 1 v hnh 2 chng kht ln nhau cng u cho ta hnh trn S nm hon ton trong hnh trn P (xem hnh 3). S hnh 1 ni rng M c tnh cht P, hay cng vy, mi i tng loi M u l i tng loi P. Ni bng ngn ng l thuyt tp hp: tp hp M l tp hp con ca tp hp P. S hnh 2 ni rng S c tnh cht M, hay cng vy, mi i tng loi S u l i tng loi M. Ni bng ngn ng l thuyt tp hp: tp hp S l tp hp con ca tp hp M. S hnh 3 cho thy S c tnh cht P, hay cng vy, mi i tng loi S u l i tng loi P. Ni bng ngn ng l thuyt tp hp: tp hp S l tp hp con ca tp hp P.

Xt phn sau ca tin . Nu ta c hai s biu th quan h gia S v M, P v M nh hnh 4 v hnh 5 th bt c cch no kt hp hai s ny thnh mt s , sao cho hnh trn M chng kht ln nhau, ta cng u c s nh hnh 6, ch r rng S v P nm hon ton bn ngoi nhau, ngha l mi i tng S u khng c tnh cht P, hay, cng vy, mi i tng loi S u khng l i tng loi P. 101

2. Cc quy tc chung ca tam on lun n Trc tip s dng tin xc nh tnh ng sai ca tam on lun n rt khng thun tin. Bi vy, t cc tin ngi ta rt ra cc quy tc v dng cc quy tc ny gii quyt vn . Cc quy tc chung ca tam on lun n c th chia ra lm hai loi. Loi th nht l cc quy tc v t (hay thut ng), loi th hai l cc quy tc v tin . Trc ht ta xt cc quy tc v t. Quy tc 1: Trung t (M) phi chu din t nht l mt tin . Nu trung t khng chu din trong c hai tin th quan h gia cc i tng c cp thut ng M, P v M, S phn nh s hon ton khng xc nh. C th l khi bit i tng a c tnh cht M, ta hon ton khng bit i tng a c tnh cht S v tnh cht P hay khng. V vy, M khng lm c vai tr trung gian gia S v P. Nu trung t M khng chu din trong c hai tin th ta c cc trng hp sau y: Trng hp 1: C hai tin u l phn on dng A v M l thuc t trong c hai tin . Trng hp 2: C hai tin u l phn on dng I v M l t bt k trong cc tin . Trng hp 3: C hai tin u l phn on dng O v M l ch t trong cc tin . Trng hp 4: Mt trong hai tin l phn on dng I, M l t bt k trong n, tin kia l phn on dng O v M l ch t trong tin . Trng hp 5: Mt trong hai tin l phn on dng A vi M l thuc t, tin kia l phn on dng I vi M c th l ch t cng c th l thuc t. Trng hp 6 : Mt trong hai tin l phn on dng A vi M l thuc t. Tin kia l phn on dng O vi M l ch t. Ta ch ra rng tt c cc trng hp nu khng c tam on lun n ng, ngha l t cc tin khng th rt ra c kt lun chc chn. Trc ht ta xem xt trng hp 1. Tht vy, c th biu din hai tin bi s nh sau:

102

Kt hp hai s ny li sao cho cc hnh trn M hon ton trng nhau, ta nhn thy c th thu c cc kt qu sau (cn c vo tin ca tam on lun):

Cc phn on vi hai thut ng (S), (P) tng ng vi cc kt qu a, b, c, d, ln lt l: a. Tt c S u l P, b. Mi S u khng phi l P, c. Mt s S khng l P, d. Mt s S l P. Bt c kt qu no trn y cng c th xy ra, nhng khng kt qu no l chc chn xy ra. Bi vy, khng c kt lun. Hay ni cch khc, mi kt lun u khng tha ng. Bng cch tng t, ta d dng kim tra cc trng hp cn li v i n kt lun rng trong tt c cc trng hp khng th rt ra kt lun chc chn t cc tin . V d 9: Xt tam on lun n V ti l n b Em l n b Vy Em l v ti. Tam on lun ny n c hnh thc nh sau:

P+ a M S+ a MS+ a PTrong P l v ti, S l Em, M l n b. Suy lun ny sai, v trung t khng chu din trong c hai tin . Quy tc 2: Mt t khng chu din trong tin th khng th chu din trong kt lun. V trung t khng c mt trong kt lun nn quy tc ny ch ni v cc thut ng bin S v P. Quy tc 2 th hin i hi c bn ca suy lun din dch trong suy lun din dch, thng tin cha trong kt lun khng th no nhiu hn thng tin c trong cc tin . Nh bit phn phn on, khi mt t chu 103

din trong phn on th lng thng tin m phn on cho bit v cc i tng m n phn nh l y . Ngc li, khi mt t khng chu din trong phn on th lng thng tin m phn on cho bit v cc i tng m n phn nh l khng y . V vy, t yu cu ca suy lun din dch d dng suy ra quy tc 2. Ta cng c th suy ra quy tc 2 (v cc quy tc 3, 4) bng cch s dng s nh lm vi quy tc 1. Vic lm ny khng kh, tuy nhin kh di dng nn chng ti khng trnh by y. V d 10: Xt tam on lun n Cc hnh tinh thuc h Mt tri quay xung quanh Mt tri, Sao Bc u khng phi l hnh tinh thuc h Mt tri, Vy sao Bc u khng quay quanh Mt tri. Tam on lun n ny c hnh thc nh sau:

M + a PS+ e M + S+ e P+
Trong quay xung quanh Mt tri l P, sao Bc u l S, hnh tinh thuc h Mt tri l M. Suy lun ny sai, i t P khng chu din trong tin , nhng chu din trong kt lun. Lu : Cc tam on lun n c hn t chu din trong tin nhng khng chu din trong kt lun khng vi phm quy tc 2. Chng hn, tam on lun n trong v d 5 c cu trc :

P+ a M M+ a SS- i Pc i t P chu din trong tin , nhng khng chu din trong kt lun, v khng vi phm quy tc 240. Sau y l cc quy tc v tin . Quy tc 3: C t nht mt trong hai tin l phn on khng nh. Khi c hai tin l phn on ph nh th phn i tng M c ni n trong cc tin hon ton khng c quan h g vi cc phn i tng tng ng ca S v P. Chnh v vy M khng th ng vai tr cu ni cho S v P c, nn khng th c kt lun.
40

Mt s tc gi pht biu quy tc ny dng nghim ngt hn. C th l i hi tnh chu din ca cc thut ng trong tin v trong kt lun phi ging ht nhau, ngha l nu mt t khng chu din trong tin th n phi khng chu din trong kt lun, v nu n chu din trong tin th trong kt lun cng phi chu din.

104

V d 11: T cc tin Tip th khng phi l bn hng rong; V: Tip th khng phi l cng vic d dng; ta khng th rt ra bt c kt lun no v quan h gia vic bn hng rong v tnh kh khn hay d dng ca cng vic. Quy tc 4: Nu mt trong hai tin l phn on ph nh th kt lun phi l phn on ph nh. V d 12: T cc tin Mi k ti phm u khng trnh khi b trng tr; v K hnh hung ngi khc l k ti phm; Ta ch c th rt ra kt lun ph nh K hnh hung ngi khc khng trnh khi b trng tr. Quy tc 5: T hai tin khng nh khng th rt ra kt lun ph nh. V d 13: T cc tin Cc loi ong xy ngn t ca mnh theo hnh lc gic u; v Ong b v cng l mt loi ong; khng th no rt ra c kt lun ph nh. H thng nm quy tc va xem xt l cc iu kin cn v mt tam on lun n l hp logic, l ng41. Ni cch khc, tam on lun n tha mn c nm quy tc trn y l tam on lun n hp logic, ng, v ch nhng tam on lun n tha mn c nm quy tc trn y mi l tam on lun n hp logic, ng, nhng tam on lun n vi phm cc quy tc ny (d ch vi phm mt quy tc) l khng hp logic, l sai. Khi bit kiu v hnh ca tam on lun n, p dng cc quy tc bit, ta c th xc nh tnh hp logic, tnh ng sai ca n. Chng hn, xt tam on lun n kiu AEE, thuc hnh I. V tam on lun n thuc hnh I, i tin l phn on dng A, nn i tin l MaP. V tam on lun n thuc hnh I, tiu tin l phn on dng E, nn ta c tiu tin SeM. Kt lun l phn on dng E, vy kt lun l SeP. Xc nh tnh chu din ca cc thut ng trong tin v kt lun, ta c cu trc ca tam on lun n cho:

M + a PS+ e M+ S+ e P+

41

Ngi ta cng c th xy dng cc h thng quy tc khc. Mt tam on lun c th hp logic trong h thng quy tc ny v khng hp logic trong h thng quy tc khc.

105

i t P khng chu din trong tin , nhng li chu din trong kt lun. Nh vy quy tc 2 khng c tha mn nn tam on lun n xt sai. V d khc, tam on lun n trong v d 3 c cu trc :

P+ a M S+ e M+ S+ e P+
Nhn vo cu trc ny ta thy cc quy tc chung ca tam on lun n u c tha mn. Tht vy, quy tc 1 tha mn v trung t M chu din trong tiu tin ; quy tc 2 tha mn, v c i t v tiu t u chu din trong tin nn khng p dng quy tc 2; quy tc 3 tha mn v c i tin l phn on dng A, dng khng nh; Quy tc 4 tha mn, v c tiu tin ph nh th kt qu cng l phn on dng E, dng ph nh; quy tc 5 tha mn, v n khng p dng cho trng hp ny, ni c mt tin ph nh. Nh vy, y l tam on lun n ng. Ta xt thm mt s v d. V d 14 : Xt xem tam on lun n AII-3 ng hay sai ? Gii : Tam on lun n AII-3 c cu trc l

M + a PM- i SS- i PM+ i tin nn quy tc 1 c tha mn. i t P i tin khng chu din (P-), kt lun n cng khng chu din (P ); tiu t S tiu tin khng chu din (S-), kt lun n cng khng chu din (S-), nh vy quy tc 2 c tha mn. C hai tin u l phn on khng nh, vy cc quy tc 3 v 4 c tha mn. C hai tin u l phn on khng nh (dng A v I), kt luncng l phn on khng nh (dng I), vy quy tc 5 cng c tha mn. C nm quy tc u c tha mn, vy tam on lun n AII-3 ng. V d 15: Hy xt xem tam on lun n kiu AEI, c trung t l thuc t trong c hai tin ng hay sai ? Gii : Tam on lun n ang xt thuc hnh 2, c dng:

P+ a M S+ e M+ S- i P106

Vi phm quy tc 4! Tiu tin l phn nh ph nh m kt lun l phn on khng nh. Vy tam on lun n ny sai. V d 16 : Xt suy lun "Ngi hay gip ngi khc thng c nhiu ngi yu mn. Ngi tt l ngi hay gip ngi khc. Vy ngi tt thng c nhiu ngi yu mn". Gii : Ta thy suy lun ny l tam on lun n vi i t P thng c nhiu ngi yu mn, tiu t S ngi tt, trung t M ngi hay gip ngi khc. Tam on lun n ny c cu trc:

M+a P S+ a MS+ a P Xt cc quy tc, ta thy tam on lun n ny : Tha mn quy tc 1, v trung t "ngi hay gip ngi khc" chu din trong i tin . Tha mn quy tc 2, v khng c t no khng chu din trong tin m chu din trong kt lun. Tha mn quy tc 3, v c hai tin u l phn on khng nh. Tha mn quy tc 4, khng c tin no ph nh khi kt lun khng nh. Tha mn quy tc 5 v c hai tin l phn on khng nh th kt lun cng l phn on khng nh. Nh vy tam on lun n ny tha mn tt c cc quy tc ca h thng, n l suy lun hp logic. Ta c th s dng thm nhiu quy tc khc xc nh tnh hp logic, tc l tnh ng ca tam on lun n c nhanh hn. Chnh xc hn, s dng thm cc quy tc khc ta c th, trong mt s trng hp, xc nh nhanh hn xem tam on lun n c sai khng. Sau y ta nu hai quy tc nh vy. Quy tc 6: Phi c t nht mt tin l phn on ton th (chung). Quy tc 7: Nu mt trong hai tin l phn on b phn th kt lun phi l phn on b phn. S dng cc quy tc 1, 2, 3, 4, ta c th chng minh c hai quy tc 6, 7 va nu. Chng ti chng minh quy tc 6, cn quy tc 7 dnh li cho bn c thay bi tp. Chng minh quy tc 6: Gi s ngc li, c hai tin u l phn on b phn. Khi cp phn on tin phi l II, OO, hoc IO. Nu c hai phn on 107

tin u dng I th trong chng khng c thut ng no chu din. Nh vy trung t khng chu din ln no trong tin , mu thun vi quy tc 1. Vy trng hp ny khng th xy ra. Trng hp OO cng khng th xy ra, v khi c hai tin u l phn on ph nh, mu thun vi quy tc 3. Vi trng hp IO th trong hai tin ch c mt lt t (v trung t xut hin hai ln, mi thut ng bin xut hin mt ln, nn ta ni lt t) chu din trong tin . V c tin dng O (ph nh), nn, theo quy tc 4, kt lun phi l phn on ph nh. Nh bit, trong phn on ph nh, thuc t chu din, ngha l i t chu din trong kt lun. T y, theo quy tc 2, ta thy i t phi chu din trong i tin . Kt hp iu ny vi i hi ca quy tc 1, phi c t nht hai lt t chu din trong tin . Nh vy, iu kin ny khng th c tha mn! Vy, c ba trng hp nu u khng th xy ra. Gi nh ban u ca chng ta sai. Quy tc c chng minh. Cc quy tc 1, 2, 3, 4, 5 c lp vi nhau. Ngha l khng th rt ra bt c quy tc no trong s t cc quy tc cn li. Nu mt quy tc c th rt ra c t nhng quy tc nht nh no th vi mt v d suy lun bt k, nu n tha mn nhng quy tc ny th n cng phi tha mn quy tc m ta xt. Nh vy, chng minh khng nh v tnh c lp ca cc quy tc 1, 2, 3, 4, 5, ta ch cn ch ra cho mi quy tc trong s mt v d m n b vi phm trong khi cc quy tc cn li u c tha mn. Chng ti dn ra v d chng minh tnh c lp ca cc quy tc 1, 2, 3: Tam on lun n

M- i P S- i MS- i P khng tha mn quy tc 1, nhng tha mn cc quy tc 2, 3, 4, 5. Tam on lun n M+ a P

M+ a SS+ a P -

khng tha mn quy tc 2, nhng tha mn cc quy tc 1, 3, 4, 5. Tam on lun n

P+ e M + S+ e M+ S+ e P +
khng tha mn quy tc 3, nhng tha mn cc quy tc 1, 2, 4, 5. 108

Bn c hy t tm v d chng minh tnh c lp ca hai quy tc 4 v 5. (Gi : Khi c gng rt cc quy tc ny t cc quy tc cn li, bn s gp nhng kh khn khng th vt qua. Nhng kh khn ny xc nh v d ta mun tm). Ch : Chng ta c th gp cc quy tc sau y trong mt s gio trnh, ti liu: * Trong mt tam lun n phi c va ng ba t. ** Trung t khng c c mt trong kt lun. Chng ti khng nu hai khng nh ny thnh quy tc, v, th nht, chng khng th suy ra c t tin ca tam on lun n, v th hai, hai khng nh ny l mt phn ni dung nh ngha v cu trc ca tam on lun n m ta ni n trn kia. Khng nh (*) c rt ra t nh ngha ca tam on lun n. Khng nh (**) l mt phn nh ngha v trung t ca tam on lun n. Ta khng th s dng hai khng nh ny nh l cc quy tc xt tnh ng sai ca tam on lun n. Khi gp mt suy lun gm c hai tin v mt kt lun u l cc phn on thuc tnh n nhng cha hn ba t th ta khng th kt lun rng suy lun sai42. Ta ch c th kt lun rng suy lun khng phi l tam on lun n. V v vy, cc quy tc ca tam on lun n khng th p dng xc nh tnh sai ca n. V d 17: Trong suy lun sau y : Con ngi bit lm thuc cha bnh (1) Hi Thng Ln ng l con ngi (2) Vy Hi Thng Ln ng bit lm thuc cha bnh c bn thut ng, v thut ng con ngi trong tin (1) v thut ng con ngi trong tin (2) khc nhau. Thut ng con ngi trong tin (1) c th c thay th bng thut ng loi ngi, cn tin (2) th khng th. Nhng khng v vy m ta c th kt lun rng suy lun trn sai. Ta ch c th kt lun rng suy lun khng phi l tam on lun nht quyt n m thi. p dng cc quy tc trn y ta xc nh c 24 kiu tam on lun n ng sau y:

42

C th suy lun vn ng.

109

Hnh I II III IV

Kiu ng AAA, AAI, EAE, EIO, AII, EAO AEE, EAE, AOO, EIO, AEO, EAO AAI, AII, IAI, EAO, OAO, EIO AAI, AEE, IAI, EAO, EIO, AEO

Hai kiu tam on lun n c gi l yu v mnh tng ng l hai kiu thuc cng mt loi hnh, cng c cc tin ging nhau, kt lun ca kiu yu l phn on l thuc kt lun ca kiu mnh (kt lun ca kiu mnh l phn on dng A th kt lun ca kiu yu l phn on dng I; kt lun ca kiu mnh l phn on dng E th kt lun ca kiu yu l phn on dng O). Cng s dng h thng gm nm quy tc {1, 2, 3, 4, 5} (hoc h thng gm by quy tc xt, l h thng tng ng vi n) xt cc kiu ng ca tam on lun n, ri loi b i cc kiu yu nu c cc kiu mnh tng ng, th ta c 19 kiu ng truyn thng - thng gi l cc kiu ng Aristote. l: Hnh I II III IV Kiu ng AAA, EAE, EIO, AII AEE, EAE, AOO, EIO AAI, AII, IAI, EAO, OAO, EIO AAI, AEE, IAI, EAO, EIO

Ngoi h thng cc quy tc chung m ta xt, ngi ta cn n mt h thng khc, nhn c bng cch b sung vo h thng xt quy tc sau y: Quy tc 8. T hai tin ton th khng th rt ra kt lun b phn. Vi h thng ny, ta c 15 kiu tam on lun n ng sau y: Hnh I II III IV Kiu ng AAA, EAE, EIO, AII AEE, EAE, AOO, EIO AII, IAI, OAO, EIO AEE, IAI, EIO

Vic tha nhn quy tc 8 l cn thit nu tha nhn cc khi nim rng. Trong trng hp khng tha nhn khi nim rng - nh trong logic truyn thng th vic chp nhn quy tc 8 s loi b mt s kiu tam on lun n ng t quan im ca l thuyt tp hp v logic v t. 110

Trong phn ny, v tha nhn quan im khng chp nhn khi nim rng, chng ta khng tha nhn quy tc 8. 3. Cc quy tc hnh Ngoi cc quy tc chung, khng ph thuc vo loi hnh, cc hnh khc nhau cn c cc quy tc ring cho mnh. Cc quy tc ca cc hnh c th rt ra c t cc quy tc chung, ngha l tam on lun n tha mn cc quy tc chung th nht thit tha mn cc quy tc hnh. Hnh 1 c hai quy tc: Quy tc 1.1. i tin l phn on ton th. Quy tc 1.2. Tiu tin l phn on khng nh. Chng minh quy tc 1.2. Gi s ngc li, tiu tin l phn on ph nh. Khi , theo quy tc 4, kt lun phi l phn on ph nh. V vy, i t chu din trong kt lun (l thuc t ca phn on ph nh). Tiu tin l phn on ph nh nn, theo quy tc 3, i tin phi l phn on khng nh. Nhng khi , v i t l thuc t ca phn on khng nh, nn n khng chu din trong i tin . Vy l i t khng chu din trong i tin , nhng chu din trong kt lun, vi phm quy tc 2, tam on lun n sai. Vy, tiu tin khng th l phn on ph nh, phi l phn on khng nh. Chng minh quy tc 1.1. Tam on lun n thuc hnh 1, vy tiu tin l S - M. Theo quy tc 1.2 tiu tin l phn on khng nh, vy trung t khng chu din trong tin ny, v l thuc t trong phn on khng nh. Nh vy, trung t phi chu din trong i tin . Trong i tin , trung t l ch t nn n ch chu din khi i tin l phn on ton th. Vy i tin l phn on ton th. Chng minh xong. Hnh 2 cng c hai quy tc : Quy tc 2.1. i tin l phn on ton th. Quy tc 2.2. Mt trong hai tin l phn on ph nh. Chng minh quy tc 2.2. Tam on lun n thuc hnh 2 c trung t M l thuc t trong c hai tin . Trung t phi chu din t nht mt ln, vy phi c tin ph nh th trung t mi chu din c. Cng ch c th c nhiu nht mt tin ph nh m thi, theo quy tc 3. Nh vy, tam on lun n thuc hnh 2 c mt tin ph nh. Chng minh quy tc 2.1. Theo quy tc 2.2, tam on lun n thuc hnh 2 c mt tin ph nh. Khi , theo quy tc 4, kt lun ca n cng phi l phn on ph nh, v v th i t P chu din trong kt lun. Nh th n cng phi chu din trong i tin . Trong hnh 2 i t P l ch t ca i tin , n ch c th chu din khi i tin l phn on ton th. Vy i tin l phn on ton th.

111

Cc quy tc cho cc hnh 3 v 4 chng ti dnh cc bn t chng minh, nh l cc bi tp. Hnh 3 c hai quy tc: Quy tc 3.1. Tiu tin l phn on khng nh. Quy tc 3.2. Kt lun l phn on b phn. Cc quy tc hnh 4: Quy tc 4.1. Nu c tin l phn on ph nh th i tin l phn on ton th. Quy tc 4.2. Nu i tin l phn on khng nh th tiu tin l phn on ton th. Quy tc 4.3. Nu tiu tin l phn on khng nh th kt lun l phn on b phn. Lu : Cc quy tc hnh l iu kin cn, nhng khng phi l iu kin tam on lun n ng. Ngha l khng tha mn cc quy tc hnh 1 th tam on lun n thuc hnh 1 sai ; tuy nhin tha mn tt c cc quy tc hnh 1, tam on lun n thuc hnh 1 cng cha chc ng. Chng hn, tam on lun n thuc hnh 1 : Mi sinh vin u hc tin hc. Mai l sinh vin. Vy Mai khng hc tin hc r rng l sai (i t khng chu din trong tin , nhng chu din trong kt lun, vi phm quy tc 2), mc d n tha mn c hai quy tc ca hnh 1. Vi cc hnh khc cng tng t. IV. TAM ON LUN N GIN LC 1. nh ngha Trong nhng tam on lun n m ta xt cho n nay c hai tin v kt lun lun c nu r. Tam on lun n nh vy gi l tam on lun n y . Trong thc tin suy lun ngi ta c th khng nu r mt tin no , hoc khng nu r kt lun. V d, thay v nu tt c cc tin v kt lun nh v d 1, ngi ta c th ch ni: Mi ngi u phi cht Vy Socrate phi cht. Hoc ch ni: Socrate l ngi Vy Socrate phi cht. V cng c th ch ni: Mi ngi u phi cht M Socrate l ngi. 112

Nhng suy lun nh vy gi l tam on lun n gin lc. Ngi ta c th lc b tiu tin (nh cch ni u tin v d trn y), hoc i tin (nh cch ni th hai v d trn y), hoc lc b kt lun (nh cch ni th ba v d trn y). 2. Phc hi tin hoc kt lun trong tam on lun n gin lc xc nh xem mt kt lun no ca suy lun l ng hay sai ta phi bit c suy lun c tun theo cc quy tc hay khng, v cc tin c ng hay khng. Trong tam on lun n gin lc, cc tin hoc kt lun c lc b, nn mun xc nh c tnh ng sai ca kt lun, ta phi phc hi li chng. phc hi li tin hoc kt lun b lc b ta cn c vo cc quy tc chung ca tam on lun n. V d, cho bit tam on n lun n gin lc c tin cn li l MaP v kt lun l SaP, ta xc nh tin cn li nh sau: R rng tin b lc b l tiu tin . Nh bit, trong tiu tin lun c hai thut ng S v M. Ta cn phi xc nh kiu ca phn on ny v xc nh xem trung t l ch t hay thuc t ca n. Kt lun l phn on khng nh, v l phn on chung. Vy cn c vo cc quy tc 4 v 6 suy ra tiu tin l phn on khng nh chung, ngha l phn on dng A. Xt hai phn on SaM v MaS ta thy ch phn on SaM c S chu din v v vy tha mn quy tc 2. Vy tin cn phi phc hi l SaM. V. SUY LUN VI NHIU TIN L PHN ON NHT QUYT N (TAM ON LUN PHC HP) 1. nh ngha v cu trc Tam on lun phc hp l suy lun hp thnh t hai hay nhiu tam on lun n, trong kt lun ca tam on lun n ng trc lm mt trong hai tin cho tam on lun n k tip. Kt lun ca tam on lun n cui cng l kt lun ca tam on lun phc hp. V d 18: (1) (2) (3) (4) (5) Kim loi l cht c cu to mng tinh th Cht c cu to mng tinh th dn in tt Vy kim loi dn in tt ng l kim loi Vy ng dn in tt.

Trong suy lun trn y cc phn on (1), (2) v (3) hp thnh tam on lun n th nht, (1) v (2) l cc tin , (3) l kt lun. Cc phn on (3), (4) v (5) to thnh tam on lun n th 2. (3) v (4) l cc phn on tin , (5) l phn on kt lun. Phn on (3) va l kt lun ca tam on lun n th nht 113

va l i tin ca tam on lun n th hai. Phn on (5) va l kt lun ca tam on lun n th hai va l kt lun ca tam on lun phc hp. 2. Cc loi tam on lun phc hp Tam on lun phc hp thng c chia thnh hai loi chnh. Nu kt lun ca tam on lun n ng trc lm i tin cho tam on lun n tip theo th ta c tam on lun phc hp tin. Ngc li, nu kt lun ca tam on lun n ng trc lm tiu tin cho tam on lun n tip theo th ta c tam on lun phc hp li. S phn chia ny ch tin li khi suy lun c to thnh t hai tam on lun n thnh phn. Trong trng hp suy lun c to thnh t ba hoc nhiu tam on lun n thnh phn hn c th xy ra tnh trng kt lun ca tam on lun n th nht l i tin ca tam on lun n th hai, nhng kt lun ca tam on lun n th hai li l tiu tin ca tam on lun n th ba. Nh vy th khng th ni suy lun l tin hay li. 3. Tnh ng sai ca tam on lun phc hp V tam on lun phc hp c cu thnh t cc tam on lun n nn tnh ng sai ca chng cng c xc nh cn c vo tnh ng sai ca cc tam on lun n thnh phn ca n. C th l tam on lun phc hp ng v ch ng khi tt c cc tam on lun nht quyt n to nn n u ng, Cng nh tam on lun n, trong tam on lun phc hp ngi ta cng c th lc bt mt s tin v kt lun. Khi suy lun c gi l tam on lun phc hp gin lc. V d, tam on lun phc hp cho trn y c th c gin lc thnh: Kim loi l cht c cu to mng tinh th Cht c cu to mng tinh th dn in tt ng l kim loi Vy ng dn in tt.

114

Chng 9

SUY LUN VI TIN L PHN ON PHC

I. NH NGHA V TNH HP LOGIC 1. nh ngha Suy lun vi tin l phn on phc (t y v sau trong nhng trng hp khng gy hiu lm ta gi ngn gn l suy lun vi tin phc) l suy lun c mt s tin l phn on phc, hoc tt c cc tin l phn on phc. Trong cc dng suy lun khc (din dch trc tip vi tin l phn on n, tam on lun n, tam on lun phc hp) ngi ta c tnh n cu trc ch t - thuc t ca cc phn on tin . Suy lun vi tin l phn on phc, cn gi l suy lun trong logic mnh , khng s dng n thng tin cha trong cu trc y, m ch quan tm n cc thng tin cha trong cc lin t logic kt ni cc phn on n thnh phn on phc. Trong logic hc hin i nhng dng suy lun ny c kho st cn k bi logic mnh . Tht ra, trong thc tin nhn thc, con ngi cng thng s dng nhng suy lun vi tin phc c s dng n thng tin cha trong cu trc ch t - thuc t ca cc phn on n l tin hoc l thnh phn ca tin phc trong suy lun43. Tuy nhin v gii hn ca chng trnh nhp mn logic v khun kh c hn ca sch ny chng ti khng xem xt loi suy lun nh vy y. Chng ti gii hn nh vy cn v loi suy lun va cp c th coi l dng tng hp ca cc suy lun vi tin n v suy lun vi tin phc trong khng tnh n cu trc ch t - thuc t, v nh th khi nghin cu cc dng suy lun va ni th ta cng tng hp c dng suy lun . 2. Xc nh tnh hp logic (tnh ng) ca suy lun vi tin l phn on phc Suy lun vi tin phc l suy lun din dch, v cng nh mi dng suy lun din dch khc, nu suy lun vi tin phc hp logic v tt c cc tin u ng th kt lun ca n chc chn s ng. Ngi ta chng minh c rng nhng h thng logic mnh thng dng m bo c tnh cht: nu kt lun ca suy lun ng trong mi trng hp m cc tin u ng th suy lun tun th cc quy tc logic ca h thng, tc l hp logic l ng. V vy, vi suy lun phc ta c:
43

V d nh cc suy lun trong h thng logic v t, l h logic hm cha logic mnh .

115

Suy lun hp logic - tc l ng - khi v ch khi kt lun ca n ng trong mi trng hp m tt c cc tin ca n cng ng. p dng nh ngha va nu, ngoi phng php kim tra tnh hp logic bng cch kim tra s tun th cc quy tc logic, ta cn c th tin hnh nh sau: i) Vit cc tin v kt lun ca suy lun di dng cc cng thc. ii) Ni cc tin vi nhau bng du hi (&) c phn tin , ni phn tin v phn kt lun bng du ko theo . Khi ta c c cng thc biu th suy lun. iii) Xc nh xem cng thc biu th suy lun c phi l cng thc hng ng hay khng. Nu cng thc l hng ng th suy lun hon ton hp logic, hon ton ng. Ngc li th suy lun khng hp logic, hay c th ni ngn gn l sai. xc nh xem mt cng thc no c phi l cng thc hng ng hay khng ta c th dng cch lp bng chn l, hoc bng ng ngha nh nghin cu trong bi phn on. II. SUY LUN T NHIN VI TIN PHC 1.Mt s dng thc suy lun vi tin phc Vi A, B, C, D, A1, A2, , An (n l s nguyn dng) l cc phn on bt k, trong phn ny ta xt mt s dng suy lun n gin nht, thng c s dng trong thc tin. tin theo di v sau, chng ti nh s cc dng ny thng nht trong c chng. a) Suy lun vi tin l phn on ko theo (ngn gn: Suy lun ko theo).

y l suy lun vi tin phc c tt c cc tin hoc mt s tin l phn on ko theo. Nu suy lun loi ny c hai tin th i khi ngi ta cn gi l tam on lun ko theo44. *). Suy lun ko theo thun nht. Dng thc 1: AB

B A
(Nu c A th c B, vy nu khng c B th khng c A.) Biu th di dng cng thc: (A B ) (B A) Dng thc suy lun ny ch c mt tin nn l suy lun din dch trc tip.
44 Thut ng tam on lun ko theo c s dng khng thng nht, nhiu tc gi coi MP (dng thc 3) v MT (dng thc 4) l cc tam on lun ko theo.

116

V d: Nu tam on lun n c tin l phn on b phn th kt lun cng l phn on b phn. T y suy ra nu tam on lun n c kt lun l phn on chung th c hai tin ca n u l phn on chung. Dng thc 2: A1 A2 A2 A3 An An+1 A1 An+1 trong n l s t nhin, n > 1. (Nu c A1 th c A2, nu c A2 th c A3, nu c An th c An+1 . T suy ra: nu c A1 th c An+1). Biu th di dng cng thc: ((A1 A2 ) & (A2 A3) & & (An An+1)) (A1 An+1) Dng suy lun ny th hin tnh cht bc cu ca quan h ko theo v quan h suy din logic. N cn c gi l tam on lun ko theo2. V d: Nu ph rng th s b xi mn. Nu b xi mn th t s b bc mu. Nu t b bc mu th nng sut cy trng gim. Vy, nu ph rng th nng sut cy trng s gim. **). Suy lun ko theo-thuc tnh n. Tn ca dng suy lun ny ta gi theo dng thc n gin nht ca n - l dng thc suy lun vi hai tin trong c mt tin l phn on ko theo, cn tin kia l phn on thuc tnh n. Dng thc 3: A B, A B (Nu c A th c B. C A, vy c B). Biu th di dng cng thc: ((A B) & A) B Dng thc ny gi l dng thc khng nh. Ngi ta thng gi l quy tc Modus Ponens, k hiu MP. Lu rng trong trng hp tng qut y A v B l cc phn on bt k ch khng nht thit phi l phn on thuc tnh n. V d: Nu tri ma th ng t, tri hm nay ma, vy ng hm nay t.

V d khc: Nu anh bn vo qu kh bng sng lc th tng lai s bn vo anh bng i bc. Anh bn vo qu kh bng sng lc, vy tng lai s bn vo anh bng i bc.

117

Ch : Suy lun Nu c A th c B. Khng c A, vy khng c B l suy lun sai. V d: Suy lun Nu tri ma th ng t, tri hm nay khng ma, vy ng hm nay khng t l suy lun sai (r rng khng ma nhng c ngi ht nc ra ng th ng vn t). Dng thc 4 (dng thc ph nh): A B, B

A
(Nu c A th c B. Khng c B, vy khng c A.) Biu th di dng cng thc: ((A B ) & B) A Dng thc ny c gi l Modus Tollendo Ponens, ngn gn hn : Modus Tollens, k hiu l MT. V d: Nu mi trng khng b nhim nng th Tri t khng b m dn ln. Tri t hin nay ang b m dn ln, vy mi trng b nhim nng. V d khc: Nu ngi Ai Cp c i khng c nn vn minh pht trin cao th h khng xy dng c nhng cng trnh v i nh cc Kim t thp. Ngi Ai Cp c i xy dng c cc cng trnh v i nh cc Kim t thp, vy h c nn vn minh pht trin cao. Ch : Suy lun Nu c A th c B. C B, vy c A l suy lun sai. V d: Suy lun Nu s a l s nguyn t th s a khng chia ht cho 9. S a khng chia ht cho 9, vy s a l s nguyn t l suy lun sai. (Tht vy, s 10 khng chia ht cho 9, nhng s 10 khng phi l s nguyn t). b) Suy lun vi tin l phn on la chn (ngn gn: Suy lun la chn). y l suy lun vi tin phc c tt c cc tin hoc mt s tin l phn on la chn. Nu suy lun loi ny c hai tin th ngi ta cn gi l tam on lun la chn. *) Tam on lun la chn y l suy lun vi tin phc c mt tin l phn on la chn, mt tin khc l thnh phn hoc ph nh thnh phn ca phn on la chn . Dng thc 5: A B , A B (C A hoc / hay c B. Khng c A, vy c B). 118 Dng thc 6: A B , A B

Biu th di dng cng thc:

((A B) & A) B

v: ((A B) & A) B. V d: c bit c ngi rc khch ti khch sn Phng ng. Ch c Nam hoc Hi c th lm vic ny, v Nam khng n rc khch ti khch sn nu trn, vy Hi lm vic ny. Tng qut ha cc dng thc 5 v 6 ta c cc dng thc 7 v 8 sau y. Dng thc 7: A1 A 2 An , A1 A2 A3 An Dng thc 8: A1 A2 An , A1 A2 A3 An Dng thc 9: AB,A

B
(C A hoc c B. C A, vy khng c B). Biu th di dng cng thc: ((A B) & A) B Lu : Ch hoc trong dng thc ny phi c hiu nghim ngt. V d: Hoc Nam hc i hc, hoc anh ta ang thi hnh ngha v qun s. Bit rng Nam ang hc i hc, vy khng phi Nam ang thi hnh ngha v qun s. Tng qut ha dng thc 9 va kho st, ta c dng thc sau y. Dng thc 10: A1 A2 A3 An, A1

A2 & A3 & & An


(C A1, hoc c A2, hoc c A3, , hoc c An. c A1, vy khng c A2, khng c A3, , khng c An,). Lu : Ch hoc trong dng thc ny phi c hiu nghim ngt. Dng thc 11: A1 A2 A3 An, A1

Ai

(i = 2, 3, , n)

(C A1, hoc c A2, hoc c A3, , hoc c An. c A1, vy khng c Ai (i = 2, 3, , n) Dng thc 11 l phng thc tch ri ca dng thc 10. **) Song quan lun Dng thc 12: A B , A B B (Nu c A th c B. Nu khng c A cng c B. Vy chc chn c B.) 119

Biu th di dng cng thc: ((A B) & (A B)) B . V d: (Suy lun ca Omahr) Nu sch ca cc ngi ph hp vi Kinh Koran th sch ca cc ngi tha nn cn t b. Nu sch ca cc ngi khng ph hp vi Kinh Koran th sch ca cc ngi c hi nn cn t b. Vy chc chn nn t b sch ca cc ngi. Dng thc 13: A C , B C, A B C (Nu c A th c C. Nu c B cng c C. c A B, vy c C.) Biu th di dng cng thc:((A C) & (B C)& (A B)) C. V d: Nu chn thi khi A th c th thi vo cc trng i hc khi kinh t. Nu chn thi khi D cng c th thi vo cc trng i hc khi kinh t. Bit rng bn chn thi khi A hoc D, vy bn c th thi vo cc trng i hc khi kinh t. Dng thc 14: A C, B D, A B C D (Nu c A th c C. Nu c B cng c D. c A B, vy c C D.) Biu th di dng cng thc: ((A C) & (B D)& (A B)) (C D). V d: Nu hc cc ngnh k thut th bn cn nhiu tri thc ton hc. Nu hc cc ngnh ngoi giao, ngoi thng th bn cn bit nhiu ngoi ng. Bn s hc cc ngnh k thut hoc cc ngnh ngoi giao, ngoi thng, nh vy bn cn nhiu tri thc ton hc hoc cn bit nhiu ngoi ng. c) Suy lun theo cc cng thc De Moorgan. Trong phn phn on phc chng ta lm quen vi cc cp phn on, c biu din di dng phn on tng ng, gi l cng thc De Moorgan:

(A & B) (A B) (A B) (A & B)
T cc cng thc ny ta c bn dng thc suy lun. Dng thc 15: Dng thc 16:

(*) (**)

(A & B) A B
(A B

(A & B)
120

Dng thc 17: Dng thc 18:

(A B) A & B A & B (A B)

d) Suy lun Modus Tollens - De Moorgan y l dng thc suy lun c th tng hp c bng cch kt hp cc suy lun theo cng thc De Moorgan v Modus Tollens. Tuy nhin trong thc t ngi ta thng s dng chng m khng ng n suy lun theo quy tc De Moorgan. Dng thc 19: (A B) C, C

A & B
(Nu c A hay B th c C. Khng c C, Vy khng c A, cng khng c B). Biu th di dng cng thc: ((A B) C) & C) (A & B) V d: Nu bit ting Anh hay ting Php th anh y c c thng tin y v vn cng ngh cng ty ang quan tm. Nhng trn thc t anh y khng c c thng tin y v vn cng ngh cng ty ang quan tm. Nh vy anh y va khng bit ting Anh, va khng bit ting Php. Dng thc 20: (A & B) C, C

A B
(Nu c A v c B th c C. Khng c C, vy khng c A, hoc khng c B). Biu th di dng cng thc: ((A & B) C) & C) (A B) V d: Nu vn v kinh nghim trong kinh doanh th doanh nhn Vit Nam khng thua km g doanh nhn cc nc khc. Th nhng d nhn thy l hin nay cc nh kinh doanh ca chng ta vn thua km doanh nhn nc ngoi kh xa. iu chng t hoc l cc nh kinh doanh ca ta thiu vn, hoc l h cha tch ly kinh nghim. Ngoi cc dng thc trn y, trong cuc sng thc t ngi ta cn s dng cc dng thc rt n gin khc. Mt s dng thc thng khng c nu r, mc d rt thng c s dng. Chng ti nu ln hai dng thc nh vy di y. Dng thc 21: A&B A

A&B B 121

Trong dng thc ny ta tch ring cc thnh phn A, B t phn on hi A & B, ngi ta cn gi l quy tc gin lc (Simplification, vit tt : Simp). V ngc li, nu c cc mnh A v B ring bit, ta c th lin kt chng thnh mt mnh duy nht A & B , l Dng thc 22: Dng thc 23: A, B A&B A AB B AB

y l dng thc b sung thnh phn tuyn. Chng ti nu ln cc dng thc thng dng ny vic trnh by cc suy lun c cht ch. Cc dng thc suy lun xt trn y l nhng quy tc rt hay s dng trong thc tin suy lun. Mun suy lun tt, ta phi s dng hng lot cc quy tc nh vy k tip nhau. Cc suy lun ca chng ta thng thng c to thnh t vic p dng nhiu quy tc, trong mt s quy tc c th c p dng nhiu ln. Khi tin hnh suy lun, cng vi phng php rt ra kt lun t cc tin bng cch ln lt p dng cc dng thc suy lun, ngi ta cn c th a ra cc gi nh, ri t i n mt nghch l, v nh vy c ngha l iu gi nh sai, mnh mu thun vi gi nh ng. Mnh ng ny sau c th s dng rt ra kt lun cn thit. Trong nhiu trng hp, vic s dng thm gi nh lm cho suy lun tr nn d dng hn. Ngi ta cng thng s dng thm gi nh khi cn rt ra kt lun dng mnh ko theo. Trong phn cc v d ng dng di y chng ta s thy mt s trng hp s dng cc gi nh nh vy. 2. Cc v d ng dng Trong phn ny chng ta xem xt mt s v d suy lun, trong c p dng lin tip nhiu dng thc suy lun. Trc ht l cc v d s dng cc cng thc m khng gn ni dung c th, sau l cc v d vi cc suy lun bng li ni c chuyn sang dng cng thc tng ng. V d 1. T cc tin p (q r), p q, p, hy rt ra kt lun r. Gii. Ta c 1. p (q r) 2. p q 3. p 4. q 5. q r 6. r 122 gi thit gi thit gi thit 2, 3, mp 1, 3, mp 4, 5, mp. y chnh l kt lun cn thit.

Trong cc suy lun s dng cc dng thc xt phn trn, phn bn tri ca mi dng ta ghi cc cng thc nhn c, pha bn phi ch r cng thc ti dng l gi thit hay nhn c t cc cng thc khc. Nu cng thc nhn c t cc cng thc khc th phn bn phi cho bit n nhn c t nhng cng thc dng no, v nhn c theo dng thc suy lun no. Trong suy lun trn y, cc cng thc ti cc dng th 1, 2, 3 (t y v sau gi ngn gn cng thc dng th i l cng thc i) l cc gi thit (tin ). Cng thc 4 nhn c bng cch p dng modus ponens (dng thc 3) vo cc cng thc 2, 3. Cng thc 5 nhn c bng cch p dng modus ponens vo cc cng thc 1, 3. Cng thc 6 nhn c t cc cng thc 4, 5 bng cch p dng modus ponens. V d 2. T cc tin u s w, (s r) t, u p, p & w, hy rt ra t. Gii. Ta c 1. u s w gi thit 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. (s r) t up p&w p gi thit gi thit gi thit 4, dt. 21 4, dt. 21 3, 5, mt 1, 7, dt. 6 6, 8, dt. 6 9, dt. 23 2, 10, mp. y chnh l kt lun cn thit. q, u q, u s, u q

w u sw
s

10. s r 11. t V d 3. T cc tin p (q r), p u, u hy rt ra r & s. Gii. Ta c : 1. p (q r) 2 p u 3 uq 4. u q 5. u s 6. u q 7. u 8. q 9. q

gi thit gi thit gi thit gi thit gi thit gi thit gi nh 3, 7, mp 4, 7, mp 123

10. u

11. 12. 13. 14. 15. 16.

p qr q r s r&s

8 v 9 mu thun, vy gi nh 7 sai. T y cc cng thc 7 - 9 b loi b. Cc bc 7 - 10 to thnh suy lun ph tr gip rt ra u. 2, 10, dt 6 1, 11, mp 6, 10, dt 6 12, 13, dt 6 5, 10, mp 14, 15, dt 22 y chnh l kt lun cn c.

Trong suy lun trn y bc th 7 ta a ra mt gi nh, l u, t tm ra u. Ta dng mt ng k dc bn tri nh du phn suy lun tm u sinh ra t gi nh u. bc 13, ta thy li cn tm q, mc du cng thc ny tng c bc 8. S d nh vy l v bc 8 c c nh s dng gi nh 7, m gi nh ny sai, b b i t bc 9, vy cng thc bc 8 vn ph thuc n cng phi b loi tr, v v sau khng th s dng tip. V d 4. T cc tin p r, q s, p q hy rt ra r s Gii. Ta c: 1. p r tin 2. q s tin 3. p q tin 4. (r s) gi nh 5. r & s 4, DeMorgan 6. r 5, dt 21 7. s 5, dt 21 8. p 1, 6, mt 9. q 3, 8, dt 6 10. s 2, 9, mp 11. r s 7, 10 mu thun, vy gi nh 4 sai, iu ngc li ng y l kt lun cn tm. Trong suy lun trn y ta cng dng mt suy lun tr gip. Kt lun ca suy lun tr gip ny cng chnh l kt lun m ta cn tm. Nh vy, v trong suy lun ny, tm kt lun r s ta gi nh iu ngc li vi n, ri t i n kt lun thng qua nghch l, nn suy lun ny thc hin theo phng php phn chng. V d 5. Cho cc tin p q, p r. Hy rt ra kt lun p (q & r). Gii. Ta c : 124

1. p q tin 2. p r tin 3. p gi nh 4. q 1, 3, mp 5. r 2, 3, mp 6. q & r 4, 5, dng thc 22 7. p (q & r) Vic s dng gi nh trong v d 5 khc vi vic s dng gi nh m ta quen thuc trong cc v d trc. y gi nh c s dng khng phi i n iu ngc li vi n nh trong cc v d xt, m rt ra kt lun dng ko theo. Ta bit rng phn on dng A B ch sai trong trng hp A ng, B sai. Vy by gi ta s chng minh c bng cch gi nh A ng, tc c A. Khi nu ch ra c B cng ng th c ngha l A B ng, v ta ch ra c nu A ng th B ng. V d 6. Theo truyn thuyt, ngi t th vin Alecxandre l Omahr rt ra kt lun cn t sch t cc tin nh sau: Nu sch ca cc ngi ng vi kinh Koran th sch ca cc ngi tha. Nu sch ca cc ngi khng ng vi kinh Koran th sch ca cc ngi c hi. Sch tha hoc c hi th cn phi t b. Omahr c suy lun ng khng ?. Gii. Gi sch ng vi kinh Koran, sch tha, sch c hi, cn phi t b sch ln lt l p, q, r, s. Ta c: tin tin tin gi nh rng khng cn phi t sch t 3, 4, theo dng thc 14 t 5 tch ra, theo dng thc 21 t 1, 6, theo Modus Tollens t 5 tch ra theo dng thc 21 t 2, 6, theo Modus Tollens t 4, 7, 9, v 7 v 9 mu thun vi nhau nn gi nh 4 sai. Cn t sch. y chnh l kt lun cn tm. Gi nh s bc 4 dn n nghch l va c p ( bc 7), li va c p (bc 9), nn iu ngc li vi gi nh mi ng, ngha l c s - cn t sch. Trong suy lun ny suy lun ph tr a li chnh kt lun m suy lun chnh cn. Nh vy suy lun ca Omahr hp logic. 1. p q 2. p r 3. (q r) s 4. s 5. q & r 6. q 7. p 8. r 9. p 10. s

125

V d 7. C ba v thn Tht Th, Khn Ngoan v Di Tr trong mt ngi miu n. Thn Tht Th lun ni tht, thn Di Tr lun ni di, cn thn Khn Ngoan th lc ni tht, khi ni di. C ngi khch hi thn bn phi : Ai ngi cnh ngi ? Tr li: l thn Di Tr. Sau hi thn ngi gia: Ngi l ai ? c cu tr li : Ta l thn Khn Ngoan. Hi thn bn tri: Ai ngi cnh ngi ? v thn tr li rng l thn Tht Th. T hy xc nh cc v thn l thn g. Gii. Gi cc v thn bn tri, ngi gia v bn phi ln lt l a, b, c. Cc v t tht th, di tr, khn ngoan c k hiu ln lt l T, D, K. Cc v t ba ngi ch quan h ai ni rng ai l g l N. N(a,b,t) ngha l a ni rng b l thn Tht Th. N(a,b,k) ngha l a ni rng b l thn khn ngoan. N(a,b,d) : a ni rng b l thn di tr. V mt s k hiu khc tng t nh cc k hiu sau cng. Khi ta c : 1. T(a) T(b) T(c) 2. D(a) D(b) D(c) 3. K(a) K(b) K(c) 4. T(a) K(a) D(a) 5. T(b) K(b) D(b) 6. T(c) K(c) D(c) 7. N(a, b, t) 8. N(b, b, k) 9. N(c, b, d) 10. T(b) N(b, b, k) tin tin tin tin tin tin tin tin tin tin (Nu b l thn Tht Th th b khng ni b l Khn Ngoan) 8, 10, mt (b khng phi l Tht Th)

11. T(b)

12. (T(a) & T(b)) N(a, b, T) Tin (Nu a l Tht Th v b khng phi l Tht Th th a khng ni b l Tht Th) 13. (T(a) T(b)) 14. T(a) 15. T(c) 7, 12, dt 20 13, 14, dt 6 1, 11, 14, dt 5 (p dng lin tip 2 ln)

126

16. (T(c) & N(a, b, d)) D(b)

Tin (Nu c l Tht Th v c ni b l Di Tr th b l Di Tr ) 9, 15, dt 22 16, 17, mp (b l thn di tr) 2, 18, dt 11 4, 14, 19 dt 7 (p dng lin tip 2 ln)

17. T(c) & N(a, b, d) 18. D(b) 19. D(a) 20. K(a)

Nh vy, ta tm ra T(c) - thn bn phi l thn Tht Th, D(b) Thn ngi gia l Di Tr, v K(a) - thn bn tri l thn Khn Ngoan. Nhn xt: 1. Trong v d 7 cc tin thng c ngm hiu khi suy lun bng li c nu ln r rng. l cc tin 1 - 6, 10, 12, 16. 2. Khi c c cng thc dng tuyn A B C, mun xc nh xem thnh phn no ng trong s A, B v C, ta th loi b dn tng thnh phn. Thnh phn cn li cui cng chnh l thnh phn ng. Bng cch ny ta tm ra T(c) So snh cc suy lun trong v d 6 v v d 7 vi cc suy lun tng ng vi chng nhng c trnh by bng li ni (v d, bng ting Vit), ta d dng nhn ra rng n r rng v d theo di hn nhiu. Nguyn do l, th nht, khi suy lun bng cng thc mi tin u c nu r, trong khi th khi suy lun bng li rt nhiu tin khng c nu r, m ngm hiu; th hai, khi tin hnh suy lun bng li, cho ngi nghe hoc ngi c hiu c, ta bt buc phi nhc li mt s iu ni, cn khi trnh by bng cng thc khng cn phi nhc li iu ni. Nhng u im quan trng nht ca vic trnh by suy lun bng cng thc nm ch n cho php ta tm kim li gii d dng hn. Hn bn c cn nh cch gii bi ton c: Va g va ch, B li cho trn, Ba mi su con, Mt trm chn chn. Hi c my g, my ch? nu khng dng n phng php lp phng trnh th kh khn nh th no; v ngc li, nu dng phng php lp phng trnh th d dng nh th no. Dng cc cng thc tin hnh v biu th suy lun cng lm cho vn tr nn d gii quyt hn, ging nh s dng phng trnh trong ton hc vy.

127

V d 8 : Trong v d ny chng ta s dng ngn ng t nhin trnh by mt tr chi logic ni ting v rt c ch cho vic pht trin kh nng t duy. l tr chi on mu. Ni dung nh sau. Cho cc vin bi thuc su mu xanh, , tm, vng, nu, cam. Mi loi mu y u c rt nhiu vin. Ngi ta giu bn vin bi trong s theo mt th t nht nh, mi loi mu c th giu mt vin, nhiu vin, hoc khng vin no. Nhim v ca ngi chi l phi on ra c mu sc ca cc vin bi giu v th t ca chng. Ngi chi c on nhiu ln (s ln on cng t cng tt), sau mi ln on u c cho bit ln on ng mu v v tr (k hiu bng ch X) c my vin, v on ng mu nhng sai v tr (k hiu bng ch Y) c my vin. Chng hn, cc vin c chn ln lt l : Xanh Tm Xanh vng cam xanh tm cam tm cam tm tm xanh vng XY XYY X Khi cc ln on v kt qu tng ng c th nh sau

Sau y l li gii mt tr chi on mu vi cc vin bi chn trc. Trong bng sau y cc dng l cc ln on v kt qu tng ng ca chng. a 1 2 3 4 5 xanh vng tm vng b tm cam vng tm c tm xanh cam tm d vng cam xanh cam kt qu XY XX XY XYY XXXX

Dng 1- ln on 1 - v khng h c thng tin no nn chng ta ly ngu nhin bn vin bi nh trong bng. Ln on th 2 ta thay vin bi vng bng vin bi cam tm hiu xem bi vng v bi cam c mt trong s bi c chn khng. thu c cc thng tin cho vic xc nh v tr cc vin bi, chng ta i v tr ca chng so vi ln on trc. Kt qu s vin bi ng mu khng i so vi ln trc, iu ny c ngha l c hai vin vng v cam cng ng mu, hoc ngc li, cng sai mu. xc nh c phi bi vng v bi cam cng ng mu hay khng, ta on ln 3 nh trong 128

bng, c c bi cam v bi vng. Kt qu hai vin ng mu khng gip tr li c cu hi nu, v c th bi cam v bi vng cng ng, khi c bi xanh v bi cng sai; nhng cng c th ngc li, c bi cam v bi vng cng sai, khi c bi xanh v bi cng ng. Dng 4 cng c mc ch tr li cho cu hi nu. Kt qu ba vin ng mu cho php kt lun c hai vin bi vng v cam u ng, v v lc xanh v sai, nn vin bi ng mu th 3 y l vin mu tm. Kt hp kt qu va rt ra vi kt qu dng 2 ta bit chc chn vin b l bi tm, vin d l bi cam. Dng 1 c mt vin ng mu v ng c v tr. Vin hin nhin ch c th l vin mu tm hoc l vin mu vng. Nhng vin mu vng khng th v tr d. Vy vin tm c l ng. T y ta rt c kt lun rng vin cui cng, vin vng, phi v tr a. Dng 5 l kt qu cui cng. 3. Mt s chin lc suy lun Chin lc 1. Lun bt u qu trnh suy lun bng c gng xc nh xem trong s cc tin c mnh kt lun khng. Chin lc 2. tm kt lun A, gi nh A, sau c gng ch ra mt nghch l. V d: T cc tin p q, p q cn rt ra p. 1. p q 2. p q 3. p 4. q 5. q 6. p tin tin gi nh 1, 3, mp 2, 3, mp 4, 5 mu thun, gi nh p sai

Chin lc 3. tm kt lun dng A & B, tm tng thnh phn A v B ring r, ri lin kt chng bng dng thc 22. V d: T cc tin p r, q s, p, q, cn rt ra r & s. 1. p r 2. q s 3. p 4. q 5. r 6. s 7. r & s gi thit gi thit gi thit gi thit 1, 3, mp 2, 4, mp 5, 6, dt 22

129

Chin lc 4. Kt lun c dng A B. Trng hp n gin, c gng tm mt trong hai thnh phn A hoc B. Trng hp phc tp, gi nh A v t , kt hp vi chin lc 1, tm ra B, t y c A B. Hoc gi nh B v tm ra A, t y cng c A B. V d: Cho cc tin p, p q, hy rt ra q r. 1. p gi thit 2. p q 3. q 4. p r gi thit 1, 2, mp 3, dt 23

V d khc: T cc tin p q, p r hy rt ra q r. gi thit 1. p q 2. p r 3. (q r ) 4. q 5. p 6. r 7. q r 8. q 9. q r 10. q r gi thit gi nh gi nh 1, 4, mt 2, 5, mp 6, dt 23 3, 7 mu thun, gi nh q sai 8, dt 23. 3, 9 mu thun, gi nh (q r) sai.

Chin lc 5. Kt lun dng A B. Trng hp n gin, c gng s dng dng thc 2 c kt lun. Trng hp khc, gi nh A v c gng tm B. V d : Cho cc tin r s, s q, (p r ) s. Cn kt lun (p r) q. gi thit 1. s q 2. (p r) s 3. r s 4. (p r) q gi thit gi thit 1, 2, dt 2

V d khc: Cho tin p q, hy rt ra p q. gi thit 1. p q 2. p 3. q 4. p q gi nh 1, 2, dt 6 2, 3 nu p ng th q ng, vy p q.

130

Chin lc 6. Nu kt lun l phn h qu ca mt tin ko theo, hy c gng s dng modus ponens tm. V d: Cho cc tin p q, p r, p. Hy tm q. 1. p q 2. p r 3. p 4. q gi thit gi thit gi thit 1, 3, mp

Chin lc 7. Nu kt lun l ph nh ca phn tin ca mt tin ko theo, hy c gng s dng modus tollens tm. V d: Cho cc tin p q, r q, r . Hy tm p. 2. p q 3. r q 4. r 5. q 6. p gi thit gi thit gi thit 3, 4, dt 6 2, 5, mt

Chin lc 8. Nu kt lun l mt thnh phn ca tin dng tuyn th hy c gng s dng cc dng thc 5, 6, 7 hoc cc dng tng qut ha ca chng tm. V d: Cho cc tin p q, p r, s r, r. Hy tm q. 1. p q 2. 3. 4. pr sr gi thit gi thit gi thit gi thit 2, 4, mt 1, 5, dt 6.

5. p 6. q

Cc chin lc trn y khng nhng p dng tm ra kt lun cui cng ca cc suy lun, m cn p dng tm cc kt qu trung gian, tc l cc cng thc ti cc dng khc trong suy lun. 4. H suy lun t nhin Cc suy lun chng ta va xt trn y v nhng suy lun kiu nh vy c gi l suy lun t nhin. Vic s dng gi nh trong cc suy lun v php chng minh phi hnh thc i khi c th gy ra nhm ln, coi iu gi nh nh l ci c. Chnh v vy cn phi c cc quy tc quy nh cht ch vic s dng gi nh. Hn na, trong suy lun ca Omahr nu trn, ngoi cc gi thit, ta ch a vo c mt gi 131

nh v sau , v i n mt nghch l, nn ta bc b gi nh a vo. Trong trng hp cn a vo nhiu gi nh ri ln lt bc b chng th tnh hnh tr nn phc tp hn rt nhiu. Chnh v vy, ta phi chun ha phng php nhm lm cho n cht ch hn. lm vic , ta s dng mt h thng quy tc quy nh vic s dng cc php ton logic v cc gi nh. H thng nh vy gi l h suy lun t nhin. y l mt h thng hnh thc cht ch, v khun kh ca chng trnh nhp mn chng ta s khng xt n phn ny y. III. HP GII (RESOLUTION)

Hp gii l mt phng php logic hin i rt ra kt lun t mt tp hp cc tin cho trc45. Phng php ny c nh logic ngi M J.A. Robinson xut vo u nhng nm 60 ca th k XX. Hin nay phng php ny c s dng nhiu trong tin hc, c bit l trong lnh vc tr tu nhn to. N cng l nn tng logic ca ngn ng lp trnh PROLOG. y chng ti ch trnh by mt dng n gin ca phng php ny, n s c trnh by y hn trong phn 2, phn logic chuyn ngnh. 1. Cc quy tc hp gii Vi cc cng thc A, B, C bt k :

A B,
BC

AC

A ,

A B, A B
B

T cc tin A B v A C ta c th rt ra kt lun B C. Kt lun ny c gi l resolvent. Trong trng hp khng c thnh phn B v C th c resolvent rng, k hiu bng hnh vung nh . Nh vy resolvent rng xut hin khi c hai tin mu thun vi nhau. Sau y l mt s v d p dng cc quy tc hp gii.

V d (i) p q r, q s p r s

(ii) p q r pr

q r

(iii) Khng p dng c quy tc hp gii i vi cc cng thc pqr v ps

45

Chnh xc hn th y l phng php cho php kim tra xem c th rt ra kt lun nht nh no t tp tin cho trc hay khng, v l phng php chng minh nh l t ng.

132

(iv)

pqr

pr

qrr
Lu : Trong v d (iv) trn y chng ta cng c th rt ra kt lun l p q p, nhng khng th rt ra kt lun q. 2. Phng php hp gii Thc cht ca phng php hp gii l chng minh bng phn chng. chng minh rng t mt tp tin {A1, A2, , An} cho trc c th rt ra kt lun B, ta thm B vo tp tin ny, c tp mi {A1, A2, , An, B}. Khi nu trong tp mi nhn c c mu thun th php chng minh hon tt. Nu tp mi khng c mu thun th khng th rt ra c B t {A1, A2, , An}. Phng php hp gii p dng quy tc hp gii xc nh xem tp cng thc c mu thun hay khng. xc nh xem tp cng thc cho trc {A1, A2, , An, B} c mu thun khng, ta p dng quy tc hp gii cho cc cp cng thc ca tp ny. Cc resolvent nhn c s c thm vo tp cng thc, nu chng cha c trong tp cng thc . C p dng nh vy mi cho n khi c c resolvent rng, cho bit tp cng thc mu thun, hoc n lc bit rng khng th tm ra c resolvent rng, ngha l tp cng thc khng mu thun. V d (i): Xt xem t tp tin {p q, p r, s, q r} c th rt ra kt lun r khng? Gii: Thm r vo tp tin , ta c tp cng thc {p q, p r, s, q r, r}. p dng quy tc hp gii cho cp cng thc p q v p ta c resolvent q. Thm n vo tp cng thc c, ri p dng quy tc hp gii cho phn t mi q v q r, c r. Li thm n vo tp hp. Resolvent rng c c khi p dng quy tc hp gii cho cp cng thc r v r. Nh vy tp cng thc mu thun. ngha l c th rt ra kt lun r t tp tin {p q, p r, s, q r} .

V d (ii): Xt xem t tp tin {p r s, p} c th rt ra kt lun r khng? Gii: Thm r vo tp tin , ri p dng cc quy tc hp gii, ta ch c thm c cc cng thc r s, p s, v s. Ni cch khc, tp cng thc cui cng ca chng ta s l: {p r s, p, r s, p s, s}. 133

Resolvent rng khng xut hin, nh vy, tp cng thc ny khng c mu thun, ngha l khng th rt ra r t tp tin { p r s, p}. 3. Cy hp gii. Hp gii tuyn tnh Phng php hp gii nh trnh by trn y c nhc im l cc bc c th xut hin nhng resolvent khng cn thit i vi vic i n kt lun. Khi p dng quy tc hp gii vo tt c cc cp cng thc c th p dng c, s lng cc resolvent tng ln rt nhanh chng, c th bng n t hp. trnh iu ny, R.A. Kowalski a ra phng php hp gii tuyn tnh. y, khc vi hp gii thng thng, trc ht ta xc nh mt cng thc t tp {A1, A2, , An, B} c th cng vi B p dng quy tc hp gii. c resolvent B1 , thm n vo tp cng thc c, li xc nh mt cng thc t tp {A1, A2, , An, B, B1} c th cng B1 p dng quy tc ny. C tip tc nh th cho n khi c resolvent rng, hoc khng th tip tc v khng tm ra cng thc cn tm, hoc vic tip tc ch lp li cc kt qu c. Kowalski chng minh c nh l: T tp tin khng mu thun {A1, A2, , An} v kt lun B phng php hp gii tuyn tnh lm xut hin resolvent rng khi v ch khi phng php hp gii thng thng lm xut hin resolvent rng. Ngha l hon ton c th dng hp gii tuyn tnh thay cho hp gii thng thng. Cc li gii bi ton bng phng php hp gii c th biu din di dng hnh v dng cy, trong ch nu ra cc cng thc cn thit i n kt lun, nhng cng thc khc khng cn nu ln. Chng hn, li gii trn y v mt li gii khc ca v d (i) c biu din di dng cy thnh:

Dng biu din cy ca cc li gii nh th c gi l cy hp gii. Mi li gii ca bi ton tng ng vi mt cy hp gii. V d (i) trn kia c cc cy hp gii tuyn tnh sau :

134

tm li gii ca bi ton, ngha l xy dng cy hp gii tuyn tnh, ngi ta s dng k thut quay lui (backtracking). Dy lin tc cc resolvent trong hp gii tuyn tnh gi l mt nhnh. Nhnh ny gi l nhnh ct, hay nhnh tht bi, nu n kt thc bng mt cng thc no khc . Nhnh ny gi l nhnh tun hon, nu n mt lc no bt u lp li cc resolvent c t trc. Nhnh tun hon cng l nhnh tht bi. Nhnh kt thc bng gi l nhnh thnh cng. Gi s vic p dng quy tc hp gii vo cp cng thc Bi-1 vi mt cng thc khc cho ta kt qu Bi. Khi t tp cc cng thc ang kho st bc ny xc nh mt tp con cc cng thc c th cng vi Bi to thnh cp p dng quy tc hp gii. Ta chn trong tp con ny mt cng thc, p dng quy tc hp gii cho cp cng thc va chn v Bi, c resolvent Bi+1. Vi Bi+1 li xc nh tp con cng thc c th to cp p dng quy tc hp gii. Qu trnh c vy tip din. Nu tt c cc nhnh con bt u t Bi+1 u tht bi th quay tr li vi Bi. By gi ta chn cng thc khc to cp vi Bi p dng quy tc hp gii. Nu tt c cc nhnh con bt u t Bi cng u tht bi, th tip tc quay lui n Bi-1. Bng cch ny s tm c nhnh thnh cng, tc l xy dng c cy hp gii tuyn tnh, nu n tn ti. V d 4. Xy dng cy hp gii tuyn tnh rt ra r t tp cng thc { s r, p q, q r, p, u r, w s } Gii. S tm kim li gii nh sau, trong s ny cc du chm chm vng cung ch cc quay lui.

135

S trn y cho thy lc u ta i t r n u. y l nhnh ct, v th quay tr li r. T y i n s, t s i n w, ri li quay v s v l nhnh ct. T s i theo hng khc n u, y cng l nhnh ct, nn quay v s. V cc kh nng khc i t s ht, nn quay tip v r. T y i n q. T q i n p, i tip n , y l nhnh thnh cng. Cy hp gii tuyn tnh cn xy dng c biu din bng cc ng k lin trong hnh. Lu : V cc quy tc hp gii ch p dng cho cc cng thc dng tuyn (cc cng thc ch cha du ph nh v du tuyn, khng c du no khc, hn na, khng c ph nh ca cc cng thc tuyn) nn p dng phng php hp gii, cc cng thc trong tp {A1, A2, , An , B} trc ht phi c a v dng tuyn. (Cng thc dng A & B c tch thnh cc cng thc A, B, cc dng khc bin i nh bit).

136

Chng 10

SUY LUN QUY NP

I.

NH NGHA V CU TRC 1. nh ngha

Suy lun quy np l suy lun trong t vic nhn thy s lp i lp li ca mt tnh cht no mt s i tng thuc mt lp nht nh ngi ta rt ra kt lun chung rng ton b cc i tng thuc lp u c tnh cht nu. Trong suy lun quy np ngi ta i t nhiu ci ring n ci chung. iu ny gip con ngi c th khi qut c cc trng hp ring r quan st thy trong khoa hc v trong cuc sng thnh cc quy lut chung, ngha l pht hin ra cc quy lut khch quan sau khi quan st thy nhiu biu hin c th ca chng. Suy lun quy np v suy lun din dch khng loi tr nhau, m chng b sung cho nhau. Vai tr ca suy lun quy np c bit quan trng trong cc khoa hc thc nghim, chng hn nh sinh vt hc, vt l hc, ho hc, x hi hc, tm l hc, . Ngay c trong ton hc, ngnh khoa hc bao gi cng s dng din dch chng minh cc nh l ca mnh, th suy lun quy np cng c mt v tr quan trng. C nhiu kt lun c cc nh ton hc tm ra nh s dng suy lun quy np, v ch sau h mi chng minh chng bng din dch. 2. Cu trc Suy lun quy np c cu trc nh sau: i tng a1 c tnh cht P i tng a2 c tnh cht P i tng an c tnh cht P Cc i tng a1, a2, , an thuc lp S Vy mi i tng thuc lp S u c tnh cht P Trong cu trc trn y, nu ngoi cc i tng a1, a2, , an ra lp S khng cn i tng no khc, th suy lun l quy np hon ton. Ngc li, nu ngoi cc i tng ni lp S cn c thm cc i tng khc th suy lun l quy np khng hon ton. Trong quy np hon ton ta thy kt lun khng nu ln iu g mi m so vi cc tin , cc thng tin c trong tin c pht biu li kt lun di 137

dng gn hn m thi, y khng c s khi qut ho, khng c s vt ra bn ngoi cc thng tin c. Chnh v vy m quy np hon ton cn c gi l quy np hnh thc. Cng v tnh cht ny nn quy np hon ton cn c mt s nh trit hc v logic hc cho rng v thc cht khng l quy np, m l din dch. Trong suy lun quy np hon ton nu cc tin u ng th kt lun chc chn ng. Vi quy np khng hon ton th tnh hnh khc hn. y kt lun khi qut ho cc thng tin c trong cc tin , lm cho n tr nn phong ph hn. C nhng thng tin c trong kt lun m khng h c trong cc tin . V d 1: Tri t quay quanh mt tri theo qu o hnh elip Sao Ho quay quanh mt tri theo qu o hnh elip Sao Mc quay quanh mt tri theo qu o hnh elip Sao Thy quay quanh mt tri theo qu o hnh elip Vy tt c cc hnh tinh trong h mt tri quay quanh mt tri theo qu o hnh elip V d 2: 6 = 3+3 ( = tng ca hai s nguyn t l) 8 = 3+5 (= tng ca hai s nguyn t l) 10 = 5 + 5 (= tng ca hai s nguyn t l) 12 = 5 + 7 (= tng ca hai s nguyn t l) 14 = 3 + 11 (= tng ca hai s nguyn t l) 16 = 3 + 13 (= tng ca hai s nguyn t l) 6, 8, 10, 12, 14, 16 l cc s chn khng phi l s nguyn t, cng khng l bnh phng ca mt s nguyn t Vy mi s chn khng phi l s nguyn t, cng khng l bnh phng ca mt s nguyn t u biu din c di dng tng ca hai s nguyn t l Trong suy lun quy np khng hon ton (t y v sau, cho ngn gn, ta ni quy np thay v ni quy np khng hon ton), khc vi suy lun din dch, cc tin ng v suy lun hp quy tc cha m bo kt lun chc chn ng. Chng hn, suy lun trong v d 1 m bo tnh ng n ca kt lun, trong v d 2, mc d cc tin u ng, nhng cho n nay vn cha bit kt lun c ng hay khng. Trong khi suy lun sau y theo ng cc quy tc logic v c cc tin u ng, nhng kt lun vn sai. V d 3: H con Mo con Nga con 138

B con Chut con H, mo, nga, b, chut u nui con bng sa Vy tt c cc ng vt nui con bng sa u con II. MT S PHNG PHP NNG CAO TIN CY CA KT LUN QUY NP Nh ni, kt lun trong suy lun quy np khng m bo chc chn ng ngay c khi tt c cc tin ca n u ng. Bi vy, cn thit phi tm cc phng php nng cao tin cy ca kt lun trong suy lun quy np. 1. Tng s lng trng hp ring xt lm tin Kt lun trong suy lun quy np l s khi qut ho cc trng hp ring trong tin . Nu trong tin nu ln c nhiu trng hp ring lm c s cho kt lun th kh nng gp trng hp ngc li vi iu ta mun kt lun, nu c nhng trng hp nh th, s cao hn. Chnh v vy, khi c nhiu trng hp ring c kho st trong tin m vn khng gp trng hp ngc li vi iu mun khi qut ho, th kt lun ng tin cy hn. Chng hn, trong v d th hai nu trn, nu nu nhiu tin hn na ta c th gp trng hp ca th m vt, mt loi ng vt nui con bng sa, tuy nhin li trng, v v vy khng i n kt lun sai lm. 2. Cn c vo mi lin h gia tnh cht mun khi qut ho vi cc tnh cht khc ca cc i tng Vic tng thm cc trng hp ring c kho st lm c s cho suy lun quy np trn thc t c gii hn nht nh. Hn th na, trong nhiu trng hp, s lng cc trng hp ring c xt d c ln bao nhiu i na th cng khng m bo kt lun quy np ng. V vy cn b sung thm cc phng php khc. Mt trong cc phng php nh vy l cn c vo mi lin h gia s kin cc i tng c xt n thuc v mt tp hp i tng nht nh, ngha l c chung nhng tnh cht nht nh no , vi tnh cht mun khi qut ho trong suy lun quy np. Chng hn, trong v d th nht trn y khng nn a ra kt lun v qu o hnh elip ca cc hnh tinh trong H Mt tri ch da vo s lp li tnh cht mt s hnh tinh nh Tri t, Sao Mc, Sao Thu, Sao Ho. Ngoi s lp li gin n ni cn phi xc nh thm xem tnh cht l hnh tinh ca H Mt tri c mi lin h g vi qu o hnh elip hay khng. Nu xc lp c nhng mi lin h nh vy th kt lun quy np da trn c s v tnh lp li ca tnh cht qu o hnh elip ca mt s hnh tinh s tr nn vng chc hn nhiu. Quy np, trong s khi qut ho c thc hin ch da trn s lit k gin n, c gi l quy np thng thng. Quy np, trong ngoi s lit k cn c thm vic xc nh mi lin h gia tnh cht c khi qut ho vi cc tnh 139

cht khc ca cc i tng c lin quan, c gi l quy np khoa hc. Cc mi lin h chng ta cp trn y c th gm nhiu loi khc nhau. c th l mi lin h hm s, cng c th l mi lin h nhn qu, . Mi lin h ng quan tm nht y chnh l mi lin h nhn qu. III. MT S PHNG PHP XC NH LIN H NHN QU

Hai hin tng A v B c mi lin h (hay quan h - y chng ta b qua s khc bit gia cc t ny) nhn qu vi nhau, nu nh tc ng ca hin tng A sinh ra hin tng B, quy nh hin tng B, ko theo hin tng B hoc l lm thay i hin tng B. Hin tng A trong mi lin h ny l nguyn nhn (nu chnh xc hn th phi ni rng tng tc gia A vi B l nguyn nhn, tuy nhin, vi yu cu ca chng trnh logic hnh thc ta c th chp nhn cch ni A l nguyn nhn), B l kt qu. V d, sc ht ca Tri t ln cc vt th trn Tri t lm cho cc vt th ri xung t trong trng hp khng c g ngn cn. y sc ht ca Tri t l nguyn nhn, hin tng ri ca cc vt th l kt qu. Lin h nhn qu c cc tnh cht sau y: Th nht, mi lin h nhn qu c tnh khch quan. Mi lin h ny c thc gia cc hin tng, n khng ph thuc vo thc v kh nng nhn thc ca con ngi. Th hai, mi lin h ny c tnh cht ph bin. Trong t nhin khng hin tng no khng c nguyn nhn. Trnh nhn thc ca con ngi tng giai on lch s c th bao gi cng b hn ch, v vy c nhng hin tng con ngi cha xc nh c nguyn nhn, chng hn nh nguyn nhn ca s tch t vt cht ti mt khong khng gian rt hn hp trong v tr ngay trc khi xy ra v n ln (Big Bang), nhng c nhng hin tng ny cng c nguyn nhn ca chng. Th ba, mi lin h nhn qu c tnh tt yu. Tnh cht ny th hin ch: trong cng mt iu kin, cng mt nguyn nhn bao gi cng sinh ra cng mt kt qu. Nh tnh cht ny m con ngi c th pht hin ra mi lin h nhn qu gia cc hin tng khi nhn thy s lp i lp li ca n. y cng chnh l c s khch quan ca php quy np. Th t, nguyn nhn c trc kt qu v mt thi gian. Khong thi gian gia hai hin tng ny c th rt di, v d, khong thi gian gia vic khai thc v s dng khng hp l ti nguyn thin nhin vi hin tng thay i mi trng sinh thi kt qu ca s bt hp l - ko di hng nm, hng chc nm, v thm ch n hng trm nm. Khong thi gian ny cng c th rt ngn, chng hn nh thi gian gia hin tng bn ph ht nhn nguyn t vi kt qu lm xut hin nhng ht c bn no , li ch l mt phn rt nh ca giy. Hin tng A khng th l nguyn nhn ca hin tng B nu A xy ra sau, hoc xy ra cng lc vi B. Tuy nhin nh vy khng c ngha l nu hin tng A xy ra trc hin tng B th A chc chn l nguyn nhn ca B. Ni cch khc, xy ra trc kt qu l iu kin cn, nhng khng phi l iu kin ca nguyn nhn.

140

1. Phng php tng ng Kho st mt lot trng hp m hin tng nghin cu xy ra, mi mt trng hp nh th c cu thnh t mt s yu t nht nh, ta nhn thy rng cc trng hp ny ch ging nhau duy nht mt yu t. Khi ta c th kt lun rng yu t ging nhau duy nht nu chnh l nguyn nhn ca hin tng nghin cu. Phng php tng ng l h thng cc hot ng nhm xc nh yu t ging nhau duy nht trong tt c cc trng hp m hin tng ngi ta ang cn tm nguyn nhn xy ra.

V d 4. trng ph thng n, sau mt bui lin hoan, mt lot hc sinh b ng c thc phm. Mai, Bnh, Hnh, Hoa, Kim l nhng hc sinh trong s b ng c. Cc em cho bit Mai n cc mn cm, canh ci, tht b, tht g v mn bnh ngt trng ming. Bnh n cc mn cm, rau ci, nem, bnh ngt, tht b. Hnh n cc mn bn, rau ci, nem, bnh ngt. Hoa n cc mn bn, tht b, rau ci, bnh ngt. Cn Kim n cc mn cm, tht b, bnh ngt. Mn n no gy ra ng c ?
K hiu du * ti mt cho bit ngi dng ca n mn ct tng ng, du - trong trng hp ngc li, khi ta c bng sau y: Trng hp Cc yu t (mn n) Cm bn Rau ci * * * * tht b * * * * Bnh ngt * * * * * nem Hin tng (ng c) * * * * *

Mai Bnh Hnh Hoa Kim

* * *

* * -

* * -

Cc trng hp ca Hnh v Hoa cho thy cm khng phi l nguyn nhn gy ra ng c, v h khng n cm m vn ng c. Cc trng hp ca Mai, Bnh v Kim cho thy bn khng phi l nguyn nhn gy ra ng c. Tng t nh vy, trng hp ca Hnh cho thy Hnh khng n tht b m vn ng c, vy tht b khng phi l nguyn nhn gy ra ng c. Cc trng hp ca Mai, Hoa v Kim cho thy nem cng khng phi l nguyn nhn gy ra ng c. Xt nh vy, ta thy ch cn li mn bnh ngt, 141

mn c mt trong tt c cc trng hp b ng c nu trn, l mn gy ng c m thi. Trong phng php tng ng trn y ta tm cch xc nh yu t lm iu kin cn hin tng nghin cu xy ra, tc l iu kin m nu khng c, khng c tho mn th hin tng khng xy ra. Trong v d nu, vic n bnh ngt l iu kin cn hin tng ng c xy ra. Nu khng n bnh ngt s khng b ng c. Tuy nhin, iu kin ny khng phi l iu kin , ngha l s c mt ca n cha m bo chc chn l hin tng phi xy ra. C th trong cng bui lin hoan ny c ngi n cng mn bnh ngt nu m vn khng b ng c (c th nh kh nng chng c cao ca c th). Kt lun rt ra nh phng php tng ng trn y khng m bo chc chn ngv cc l do sau y. Th nht, rt c th c mt s iu kin, yu t no khng c n, b b qua, mc d chnh yu t ny l nguyn nhn cn tm. Chng hn, trong v d ca chng ta bnh ngt c th khng phi l nguyn nhn gy ng c, m s khng m bo v sinh ca tha da dng n mn ny mi l nguyn nhn, th nhng yu t ny li khng c n. Th hai, rt c th hin tng sinh ra khng phi do mt yu t ring l no , m l kt qu ca s kt hp mt s yu t nht nh. Chng hn, trong trng hp ca chng ta Mai b ng c v c s kt hp ca bnh ngt vi rau ci, Bnh b ng c do s kt hp ca rau ci v nem, . Phng php tng ng c hn ch trong vic p dng. N ch c p dng trc tip cho cc trng hp m ta lit k trong bng m thi, khng th em p dng cho cc trng hp khc d h cng l hc sinh v b ng c trong bui lin hoan ni trn. Nguyn do l c th nhm hc sinh ta kho st bng trn b ng c bi mn bnh ngt, trong khi li c nhm khc b ng c bi mn khc m cc hc sinh ta kho st khng n, chng hn h n mn tht ln quay khng m bo v sinh. Kt lun m phng php ny rt ra c tin cy t l thun vi s lng trng hp c kho st. 2. Phng php d bit Phng php d bit l mt h thng cc thao tc nhm xc nh yu t khc bit duy nht gia hai trng hp, trong trng hp th nht hin tng ang nghin cu xy ra, trong trng hp th hai hin tng ny khng xy ra. T rt ra kt lun yu t khc bit duy nht xc nh trn kia chnh l nguyn nhn gy ra hin tng ang nghin cu.

V d 5. Hai ngi Bnh v Ton c th coi l nh nhau v kh nng min dch n ti ti mt nh hng. Bnh n cc mn cm, tht b, c, rau, nm. Ton cng n cc mn ging Bnh, ngoi tr mn nm. Sau Bnh b ng c thc phm, nhng Ton khng b.
Ta c bng sau: 142

Trng hp

Cc yu t (mn n) Cm Tht b * * C Rau Nm

Hin tng (ng c) * -

Bnh Ton

* *

* *

* *

* -

Cc mn cm, tht b, c, rau khng phi l nguyn nhn gy ra ng c, v c Bnh v Ton cng n m mt ngi b ng c, ngi kia kho mnh (lu rng kh nng min dch ca hai ngi ny nh nhau). Mn cn li, mn nm, - yu t khc bit duy nht gia hai trng hp ny -, chnh l nguyn nhn gy ng c. Nu nh trong phng php tng ng ta xc nh iu kin cn ca hin tng th phng php khc bit ta xc nh iu kin ca n. Trong v d xt, n nm th chc chn b ng c. Tuy nhin khng phi khng n nm th khng b ng c, bi c th ngoi mn nm cn c cc mn gy ng c khc. Kt lun rt ra nh phng php d bit cng ch c mt tin cy nht nh, khng m bo hon ton ng. L do ca iu ny l khng th m bo hon ton s ging nhau gia hai i tng khc nhau, ngoi tr duy nht mt yu t. Trong v d xt, ta khng th khng nh c rng ngoi vic khc nhau trong s kin n mn nm hai ngi ny hon ton nh nhau, hay t nht l hon ton nh nhau v phng din min dch. Phng php d bit rt c ch trong nghin cu cc phng th nghim khoa hc, ni c th kim sot nghim ngt cc yu t to nn mt trng hp nht nh v nh vy m bo c s ging nhau, ngoi tr duy nht mt yu t gia hai trng hp trong hin tng nghin cu c xy ra v khng xy ra. Hn th na, y ch cn xt hai trng hp nh vy l . 3. Phng php kt hp y l phng php kt hp hai phng php tng ng v d bit. Phng php kt hp l mt h thng thao tc nhm xc nh yu t tng ng gia cc trng hp m hin tng nghin cu xy ra v ng thi xc nh yu t khc bit gia nhm cc trng hp trong hin tng nghin cu xy ra vi nhm cc trng hp trong hin tng ny khng xy ra. Nu hai yu t ni trn l mt th n chnh l nguyn nhn gy ra hin tng. V d 6. Ta quay tr li vi vic nhiu hc snh b ng c sau bui lin hoan ni trn kia. Ln ny ta xt hai nhm hc sinh. Nhm th nht gm cc em b ng c Mai, Bnh, Hnh. Cc mn m cc hc sinh ny n ging nh trong v d trc. Nhm th hai gm mt s hc sinh khng b ng c Hong, Thi, Mnh. Hong 143

n cc mn cm, bn, rau ci, tht b. Thi n cc mn cm, rau ci, tht b v nem. Mnh n cc mn bn, tht b, nem. Ta c bng sau: Trng hp Cc yu t (mn n) Cm Bn Rau ci * * * * * Tht b * * * * * Bnh ngt * * * Nem Hin tng (ng c) * * * -

Mai Bnh Hnh Hong Thi Mnh

* * * * -

* * *

* * * *

Bng trn cho thy tt c nhng ngi b ng c c yu t ging nhau (duy nht) l h u n bnh ngt. y cng l yu t khc bit duy nht gia nhm b ng c v nhm khng b ng c. Yu t ny chnh l nguyn nhn cn tm. Phng php kt hp xc nh iu kin cn v ca hin tng ang nghin cu. Trong v d trn y, n bnh ngt th chc chn b ng c, v khng n bnh ngt th chc chn khng b ng c. Phng php ny a ra kt lun ng tin cy hn cc phng php tng ng v d bit, v n khc phc c mt s nhc im ca chng. Trc ht, nh ta bit, phng php tng ng xc nh iu kin cn ca hin tng nghin cu, nhng khng phi l iu kin , nn khng th loi b cc trng hp trong c iu kin cn nhng hin tng nghin cu khng xy ra, trong khi th phng php tng ng li khng th p dng cho mt tp hp gm c cc trng hp hin tng xy ra ln cc trng hp hin tng khng xy ra. Th hai, nu trong phng php d bit ta thy kh khn v phi m bo hai trng hp so snh hon ton ging nhau mi im cn quan tm, ngoi tr duy nht mt im, th s m bo khng cn i hi nghim ngt nh vy na phng php kt hp. V y xem xt nhiu trng hp trong hin tng xy ra v nhiu trng hp trong hin tng khng xy ra. Phng php kt hp cng khng m bo kt lun chc chn ng. y l h qu ca nhng kh khn trong vic m bo cc yu t to nn cc trng hp kho st c lp, khng tng tc vi nhau, v kh khn trong vic khng b st yu t no c lin quan trong cc trng hp kho st. 144

4. Phng php phn d Vi cc nghin cu trc ngi ta xc nh c rng nguyn nhn ca hin tng X l cc yu t A1, A2, A3. Phng php phn d l phng php tch X ra thnh cc hin tng con X1, X2, X3 , hn na bit A1 l nguyn nhn ca X1, A2 l nguyn nhn ca X2 , t y rt ra kt lun A3 - phn cn li, phn d - l nguyn nhn ca X3. A1, A2, , An l nguyn nhn ca X1, X2, , Xn A1 l nguyn nhn ca X1, A2 l nguyn nhn ca X2, l nguyn nhn ca Xn-1, An-1 An l nguyn nhn ca Xn. V d 7. Nhm nm ngi Hong, Bch, Qunh, Thanh, Hng thc hin nghin cu v phng php hc tp ca sinh vin i hc Quc gia TP H Ch Minh. Mi ngi trong s h phi thu thp d liu v phng php hc tp ca sinh vin mt trng hoc khoa thnh vin ca i hc Quc gia TP H Ch Minh. Bit rng Hong thu thp d liu v phng php hc tp ca sinh vin Trng i hc Bch khoa, Qunh thu thp d liu v phng php hc tp ca sinh vin Trng i hc Khoa hc T nhin, Qunh - i hc Quc t, Hng - Khoa Kinh t. Vy c th kt lun Thanh thu thp d liu v phng php hc tp ca sinh vin Trng i hc Khoa hc X hi v Nhn vn. Cng ging nh cc phng php xt, v kh m bo chc chn rng cc yu t A1, A2, , An khng tc ng ln nhau, mt khc, kh m bo chc chn rng khng b st yu t no l nguyn nhn gy ra X hoc mt phn ca X, nn kt lun rt ra nh phng php ny cng ch c xc sut ng no m thi. 5. Phng php cng bin i Cng nh phng php trc, vi cc nghin cu trc ngi ta xc nh c rng nguyn nhn ca hin tng X nm trong s cc yu t A1, A2, , An. Tuy nhin yu t no tht s l nguyn nhn ca X th cha r. Phng php cng bin i l phng php cho thay i mt trong cc yu t , chng hn A1 , gi nguyn cc yu t cn li. Khi , nu hin tng X cng thay i theo th A1 l nguyn nhn ca X. Ngc li, nu A1 thay i m X khng h thay i th A1 khng phi l nguyn nhn ca X. V d 8. Khi chiu chm sng thch hp vo b mt ca mt l kim loi, chng hn l km, ngi ta nhn thy c cc in t b chm sng lm bt ra khi l kim loi. Vt l hc bit rng nng lng 145

ca cc in t ny ch c th ph thuc vo di bc sng ca cc tia sng hoc cng ca chm sng chiu vo kim loi nu. Khi thay i cng ca chm sng, gi nguyn di bc sng ca cc tia sng, ngi ta ch thy s lng cc in t bn ra khi b mt kim loi thay i, nhng nng lng ca cc in t b bn ra th khng thay i. Nh vy, nng lng ca cc in t nu khng ph thuc vo cng ca chm sng. Ngc li, khi gi nguyn cng ca chm sng, thay i bc sng ca cc tia sng, ngi ta thy di bc sng ca tia sng cng gim th nng lng ca cc in t b bn ra cng ln. Nh vy, nng lng ca cc in t trong th nghim ny ph thuc vo di bc sng ca tia sng lm chng bn ra khi b mt kim loi . Phng php cng bin i c ng dng rt rng ri v rt hu hiu trong cc nghin cu trong phng th nghim, ni c th to ra v kim sot cht ch s thay i ca cc yu t quan st. Cc phng php xc nh mi lin h nhn qu gia cc hin tng ta xt trn y thng c s dng kt hp vi nhau trong khoa hc v l thnh t ca cc suy lun quy np. Trong logic hc hin i c nhiu cng trnh nghin cu nhm hnh thc ho suy lun quy np. Trong cc h thng suy lun quy np mi c pht trin kt lun c tin cy rt cao.

146

Chng 11

SUY LUN TNG T

I. NH NGHA V CU TRC Suy lun tng t, hay cn gi l loi suy, l mt dng suy lun c s dng rt ph bin c trong khoa hc v trong i sng. y l dng suy lun, trong kt lun c rt ra nh s ging nhau (tng t) ca cc i tng. Suy lun tng t c cu trc nh sau : i tng a c tnh cht p1, p2, , pn, q i tng b c tnh cht p1, p2, , pn Vy, i tng b cng c tnh cht q V d 1. Cng ty n nm trc tuyn mt c nhn kinh t tt nghip loi kh khoa qun tr kinh doanh Trng i hc Kinh t Thnh ph H Ch Minh. Sau mt thi gian ngi ny lm vic ti cng ty ngi ta thy anh ta lm vic tt, sng to v c tinh thn trch nhim cao. Nm nay li c mt c nhn kinh t cng tt nghip loi kh khoa qun tr kinh doanh Trng i hc Kinh t Thnh ph H Ch Minh n xin vic lm ti cng ty. Phng nhn s ca cng ty ny cho rng c th nhn anh ta vo lm vic, v anh ta ging vi ngi nm trc m h tuyn, nn c l cng lm vic tt nh th. Cc i tng a v b trong cu trc trn y c hiu theo ngha rng. Chng c th l nhng vt th, qu trnh, hin tng, cc tru tng ton hc, cc l thuyt, khi nim, chng cng c th l cc mi quan h, II. TNH CHT CA SUY LUN TNG T 1. Kt lun cha thng tin mi so vi cc tin Khc vi suy lun din dch, kt lun ca suy lun tng t c th cha thng tin vn khng c sn trong cc tin ca n. Trong cu trc trn y chng ta thy r rng cc tin khng cha thng tin v tnh cht q ca i tng b, th nhng kt lun li cha thng tin . Trong v d 1, cc tin hon ton khng cha thng tin v vic ngi xin vic hin nay liu c lm vic tt hay khng, nhng kt lun li khng nh iu . 147

2. Kt lun khng m bo chc chn ng khi cc tin u ng V kt lun ca suy lun tng t cha thng tin mi hn so vi cc tin , nn n khng m bo chc chn ng ngay c khi cc tin u ng, cho d suy lun c thc hin theo ng cu trc. Suy lun trong v d 1 c th cho kt qu sai lm, ngi n xin vic nm nay khng lm vic tt nh ngi m cng ty tuyn nm trc, mc d cc tin u ng v suy lun c cu trc chun. 3. Tnh thuyt phc cao Mc d kt lun ca n khng phi lc no cng ng, nhng suy lun tng t c tnh thuyt phc rt cao. Khi s dng din dch rt ra mt kt lun no th ni chung chng ta vn nm trong khun kh l lun, vn c tnh tru tng cao, v v th kh nm bt, kh hiu vi nhiu ngi, h qu l tnh thuyt phc b hn ch. Trong khi , suy lun tng t da vo s ging nhau gia i tng ang c kho st vi i tng khc, thng l i tng c bit r, bit rt c th, nn d hiu, d nm bt i vi nhiu ngi, v v th d thuyt phc h. V d 2. Khi ngi ta thuyt trnh cho nhng ngi dn mt vng bin n v ci li ca vic nui tm trn ct th khng my ngi nghe theo, mc d ngi ta lp lun rt cht ch, tnh ton chi li tng khon tin phi u t v mc li nhn c c. Nhng sau , khi cho nhng ngi dn ni trn tham quan m hnh nui tm thnh cng trn ct ca nhng ngi dn mt a phng khc, ri lp lun : iu kin ca h nh chng ta, h lm n c li ln, nn nu lm, chng ta cng s c li ln, th ngi dn nghe theo. Tnh thuyt phc cao cng chnh l mt trong cc l do lm nn s ph bin ca suy lun tng t. Thi Chin Quc Trung Quc cc nh du thuyt rt hay dng suy lun tng t thuyt phc vua cha. 4. Tnh gi cao Suy lun tng t c tnh cht rt ng qu l c tnh gi , gi m rt cao. S ging nhau gia cc i tng gi cho ngi ta lin tng v i n nhng khm ph mi. V d 3. Cc nh vt l thy nguyn t ging nh git nc. M git nc nu ln qu th khng bn, b v. T h cho rng nguyn t c nguyn t lng ln cng khng bn. V iu c khoa hc kim chng. III. MT S BIN PHP NNG CAO TIN CY CA SUY LUN TNG T 1. Tng thm s lng cc tnh cht ging nhau dng lm c s ca kt lun Trong cu trc ca suy lun tng t trn y, s n cng ln th suy lun cng ng tin cy. v d 1 trn kia, nu ngoi nhng tnh cht ging nhau ca hai 148

c nhn kinh t nu h cn ging nhau cc mt khc nh sc khe, tnh cch th kt lun h c l s lm vic tt nh nhau ng tin cy hn. 2. m bo mi lin h gia nhng s ging nhau dng lm c s ca suy lun vi tnh cht c ni n trong kt lun Suy lun trong v d 1 c tin cy tng i cao, v cc tnh cht nh ngnh ngh hc, khoa, trng tt nghip v hng tt nghip c lin h mt thit vi kh nng lm vic ca mt ngi. Nu trong suy lun ny thay v s ging nhau v hng tt nghip ta li ni n s ging nhau v qu qun hay s thch m nhc - nhng iu khng lin quan mt thit vi kh nng lm vic - th tin cy s gim i nhiu. V vy, suy lun tng t c c kt lun ng tin cy th nn da vo nhng s ging nhau ca cc tnh cht c quan h mt thit vi kt lun mun rt ra. IV. VAI TR CA SUY LUN TNG T Mc d khng m bo kt lun chc chn ng ngay c khi cc tin u ng v suy lun tun th ng quy tc logic, nhng suy lun tng t vn c mt vai tr rt to ln trong i sng hng ngy v trong khoa hc. Loi suy lun ny c rt nhiu ng dng. Trong i sng v trong ging dy ngi ta thng da trn suy lun ny gii thch, ging gii, thuyt phc ngi khc. i vi khoa hc, ng dng ln nht ca suy lun tng t l phng php m hnh ha. Trong phng php ny ngi ta khng nghin cu trc tip i tng, m nghin cu trn m hnh ca n. M hnh ca i tng c th thuc hai loi khc nhau l m hnh vt l (thc th) v m hnh t tng (l thuyt). M hnh vt l ca i tng l mt vt th vt l ging vi i tng v phng din m nh nghin cu quan tm. Chng hn cc m hnh chui xon kp ADN trong cc phng th nghim di truyn hc, hay m hnh h mt tri trong cc phng hc vt l. M hnh l thuyt ca i tng thng thng l nhng cu trc l thuyt m t i tng. V d nh mt h thng cc phng trnh ton hc din t cc tng quan gia cc yu t ca nn kinh t l mt m hnh kinh t. V m hnh ging vi i tng v phng din m nh nghin cu quan tm, nn vic nghin cu trn m hnh gip rt ra kt lun - da trn suy lun tng t - cho i tng trn thc t.

149

Chng 12

CHNG MINH

I. NH NGHA V CU TRC

1. nh ngha
Chng minh mt mnh l chng t s ng n ca mnh bng cch da vo cc tri thc, s kin, chng c bit. Trong cc h thng logic hnh thc ha php chng minh c hiu l mt chui cc mnh (cng thc) k tip nhau, trong mi mnh (cng thc) hoc l mt tin ca h, hoc l mt mnh c chng minh t trc, hoc c th rt ra t mt s mnh (cng thc) ng trc trong chui theo mt quy tc ca h, mnh cui cng ca chui l mnh c chng minh. Php chng minh trong ton hc cng tng t nh vy: l mt chui cc mnh ton hc, trong mi mnh hoc l mt tin ca mt h thng ton hc nht nh, hoc c chng minh t trc (ngha l mt nh l), hoc nhn c t cc mnh ng trc n trong chui theo cc quy tc logic din dch nht nh. Chng minh hiu nh trong cc h thng logic hnh thc v trong ton hc nu trn y ta gi l chng minh theo ngha hp. Trong php chng minh hiu theo ngha rng, ngoi cc suy lun din dch cn s dng cc suy lun khc (quy np, tng t, xc sut, ) rt ra cc mnh mi t cc mnh c sn. Trong logic hc c mt ngnh, c th l l thuyt chng minh, nghin cu php chng minh hiu theo ngha hp. Cc php chng minh trong ton hc cng l chng minh hiu theo ngha hp. Nhng khi mt lut s chng minh s v ti ca mt b co; khi mt nh kinh t chng minh s ng n, tnh hiu qu ca mt k hoch kinh doanh; khi mt nh x hi hc, bng cc con s thng k ca mnh, chng minh s tn ti ca mt xu hng pht trin nht nh ca x hi; khi mt nh tm l hc, thng qua cc th nghim ca mnh, chng minh s tn ti ca mt kh nng t duy no kh t, th nhng php chng minh ny thng thng l chng minh theo ngha rng.

2. Cu trc
Php chng minh bao gm ba thnh phn: lun , lun c v lp lun. Lun l mnh mun chng minh. Lun c l cc s kin, quy lut, l thuyt, m ngi ta da vo lm r tnh ng n ca lun trong qu trnh chng minh. Lp lun l vic s dng cc quy tc logic v trnh t sp xp cc lun c trong qu trnh chng minh. Ni cch khc, lp lun l cch tin hnh chng minh.

150

II. MT S V D V d 1. "Lch s tt c cc x hi cho n ngy nay ch l lch s u tranh giai cp. Ngi t do v ngi n l, qu tc v bnh dn, cha t v nng n, th c ca phng hi v th bn, ni tm li, nhng k p bc v nhng ngi b p bc, lun lun i khng vi nhau, tin hnh mt cuc u tranh khng ngng, lc cng khai, lc ngm ngm, mt cuc u tranh bao gi cng kt thc hoc bng mt cuc ci to cch mng ton b x hi, hoc bng s dit vong ca hai giai cp u tranh vi nhau. Trong nhng thi i lch s u tin, hu ht khp mi ni, chng ta u thy x hi hon ton chia thnh cc ng cp khc nhau, mt ci thang chia thnh tng nc a v x hi. R-ma thi c, chng ta thy c qu tc, hip s, bnh dn, n l; thi trung c th c lnh cha phong kin, ch hu, th c, th bn, nng n, v hn na, hu nh trong mi giai cp y, li c nhng th bc c bit na. X hi t sn hin i, sinh ra t trong lng x hi phong kin b dit vong, khng xa b c nhng i khng giai cp. N ch em nhng giai cp mi, nhng hnh thc u tranh mi thay th cho nhng giai cp, nhng iu kin p c, nhng hnh thc u tranh c m thi. Tuy nhin, c im ca thi i chng ta, ca thi i ca giai cp t sn, l n gin ha nhng i khng giai cp. X hi ngy cng chia thnh hai phe ln th ch vi nhau, hai giai cp ln hon ton i lp vi nhau: giai cp t sn v giai cp v sn."46 Trong on vn trn y, Mc v ngghen chng minh lun "Lch s tt c cc x hi cho n ngy nay ch l lch s u tranh giai cp". thc hin php chng minh ny, cc ng dn ra cc chng c lch s nh s phn chia thnh cc ng cp nhng thi i lch s u tin, R-ma thi c, thi trung c, v s phn chia thnh giai cp trong x hi t sn cng vi cuc u tranh trong nhng hnh thc khc nhau trong cc thi i lch s y. Suy lun m cc ng dng y l suy lun quy np. V d 2. "Cuc cnh tranh sinh tn l kt qu khng th trnh c ca tin trin mau l theo mi vt hu c sinh si ny n. Trong cuc sng t nhin, mi vt ny sinh sn nhiu trng hay nhiu ht, phi chu ng nhng cuc tn ph vo nhng thi k, nhng
46

C. Mc, Ph.ngghen, Tuyn tp, tp 1, NXB S tht, H Ni, 1980, tr.540-541.

151

ma, nhng nm no . Nu khc th, theo nh lut sinh sn theo cp s nhn, trong mi loi, s c nhn s nhiu n ni khng mt vng no rng cha ng ni. V s c nhn sinh ra nhiu hn s c nhn c th sng, vy phi c mt cuc cnh tranh gt gao hoc gia cc c nhn ca cng mt loi, hoc gia cc c nhn thuc cc loi khc nhau, hoc sau ht mt cuc tranh u chng li nhng iu kin vt cht ca i sng. l mt cuc tng qut ha cc nh lut ca Malthus, p dng vo ton th gii hu c, vi mt sc mnh gp mi; v, trong gii sinh vt, khng th c mt phng tin no gia tng thc phm hay mt cch king c thn trng no trong cc cuc hn phi. Du hin thi vi loi ang gia tng mt cch mau l, nhiu hay t, nhng khng th l nh lut chung cho ton th, v th gii c l khng cha ng ni."47 Lun phi chng minh trong on vn ny chnh l cu u ca n. V d 3. "Xin dn thm vi v d na chng minh s khng hm sc v km hiu qu ca ph nh. Cc nh s phm bit rng, nu ch cm tr em lm mt vic g th tht l v ch - by cho n mt hot ng c th hu ch khc mi l sng sut hn. Cng v l do , cc bc s tm thn trnh nhng t ph nh trong thc hnh m th i vi bnh nhn; thay vo , h c to ra cho bnh nhn mt khi nim dng tnh c kh nng loi tr khi nim c. Ta cng bit rng, trong mt s trng hp ri lon hot ng tm thn, ngi bnh kh m hiu c nhng cng thc ph nh ca ngn ng - chnh l v ng sau nhng cng thc ny khng h c mt hnh nh c th no c th cm th bng ng gic. Hon ton tng t, trong vn hc php ph nh him khi to c cho c gi khi nim dng tnh. Hy th vit: "anh ta tc khng vng, mt khng xanh, khng " - hnh nh nhn vt s b nhe thnh mt mng khng nh hnh."48 Nh chnh tc gi ni, on vn trn dy tc gi dn "vi v d na chng minh s khng hm sc v km hiu qu ca ph nh". Lp lun m chng ta gp y l quy np, t nhiu v d cho thy tnh khng hm sc v km hiu qu ca ph nh i n kt lun tng qut v tnh khng hm sc v km hiu qu . V d 4. "Cng gp kh khn, cng bi ri, th bn vua Nh Nguyn li cng ng vc chn tay ca chng. Chng ng v git Nguyn
Charles Darwin, dn theo Trit vn trch dch, NXB TP HCM, 1992, tr.459-461. G. A. Glixn Thng tin - Logic hc - Th ca, trong sch Ton hc trong thi vn, NXB Mir, Moskva, tr.37.
3 47

152

Vn Thnh, chng trng tr chn tay ca L Vn Duyt. Bn vua nh Nguyn nghi ng nhiu nht nhng cu thn nh L hay con em ca h. i vi h, vua nh Nguyn thy rng khng dng th khng c, m dng th cng khng yn. Cui cng nh Nguyn dng cu thn nh L, nhng li dng bng nhng th on tn nhn ch ng bn kia lm cho bn kia kh s, iu ng, chm ni trong b lon. Cao B Qut nguyn b nh xung cui bng, ra lm quan cha c bao lu b cch chc, ri c phc chc cui cng b git vi cc h hng. Nguyn Cng Tr b ln voi xung ch khng bit bao nhiu ln. Nguyn Du, Phm Qu Thch ch c dng mt cch d dt ."49 III. C IM CA CHNG MINH TRONG CC KHOA HC X HI V NHN VN Khc vi php chng minh trong ton hc v logic hc, cc php chng minh trong cc khoa hc khc, c bit l cc php chng minh trong cc khoa hc x hi v nhn vn, l chng minh theo ngha rng, l php chng minh khng ch da vo cc suy lun din dch, m cn da vo cc suy lun quy np, xc sut, tng t, - nhng suy lun ch m bo kt lun c c s tin cy, nhng khng m bo chc chn ng - nn khng c tnh cht ch tuyt i, m ch m bo mt mc cht ch tng i, c th chp nhn c. Nu php chng minh mt mnh trong ton hc hoc logic hc m bo chc chn mnh ng, khng th phn bc c, th php chng minh mnh trong cc khoa hc x hi v nhn vn (v nhiu khoa hc khc) khng m bo chc chn tnh ng n ca mnh . Php chng minh y ch c tnh thuyt phc nhiu hay t m thi. Chnh v vy cch tin hnh chng minh, s lng v cch s dng cc s kin v tri thc bit c mt tm quan trng rt ln trong cc php chng minh ny. nhng php chng minh trong khoa hc x hi v nhn vn, cc lun c thng c dn ra cng vi s l gii, gii thch nguyn nhn (xem v d 2, 3 trong mc II). IV. CC PHNG PHP CHNG MINH Cc phng php chng minh c th chia thnh hai loi: chng minh trc tip v chng minh gin tip. 1. Chng minh trc tip Chng minh trc tip l php chng minh trong t tnh chn thc ca cc lun c rt ra tnh chn thc ca lun m khng dng n phn lun .

49

Vn Tn, Nguyn Hng Phong, Nguyn ng Chi, dn theo H Xun Hng, B Huyn Thanh Quan, Sng Nguyt nh, NXB Vn Ngh TP HCM, tr. 43.

153

V d 5. C su ngi, trong hai ngi bt k no cng hoc l bn ca nhau, hoc l k th ca nhau. Ta chng minh rng trong s su ngi ny c 3 ngi l bn ln nhau, hoc c 3 ngi l k th ln nhau. Gii. Gi A l mt ngi trong s 6 ngi nu. Trong 5 ngi cn li phi c t nht 3 ngi bn ca A, hoc c t nht 3 k th ca A, v nu c s bn v s th ca A u nh hn 3 th tng s ca h nh hn 5. Vi trng hp 1, ta gi 3 ngi trong s bn ca A l B, C, D. Nu trong s ny c mt cp no l bn ca nhau th cng vi A h hp thnh nhm 3 ngi bn ln nhau. Ngc li, nu trong 3 ngi B, C, D khng ai l bn ca ai th h chnh l nhm 3 ngi th ln nhau. Vi trng hp c t nht 3 k th ca A chng minh tng t. Phng php chng minh trc tip ch s dng thng tin c trong cc lun c nn kh tin hnh, thng hay lc hng. 2. Chng minh gin tip Chng minh gin tip l php chng minh trong t tnh chn thc ca cc lun c rt ra tnh gi di ca phn lun , ri t y rt ra tnh chn thc ca lun . Trong php chng minh gin tip, v c s dng thng tin cha trong phn lun nn t khi b lc hng, d thc hin hn. Hai phng php chng minh gin tip thng gp l chng minh bng phn chng v chng minh phn lit. Khi chng minh bng phn chng mt lun , ngi ta xut pht t gi nh n sai, ngha l phn lun ng. T y, cng vi cc lun c ngi ta i n mt nghch l. Nghch l ny chng t iu gi nh l sai, v nh vy iu ngc li vi n - tc l lun - ng. Chng minh bng phn chng c s nh sau. Gi B1, B2, , Bn l cc lun c, A l lun , C l mnh no , khi : A, B1, B2, , Bn A, B1, B2, , Bn A Trong s ny nu t gi nh phn lun A v cc lun c B1, B2, , Bn va c th rt ra mnh C no , va c th rt ra ph nh ca C, tc l C, th c th rt ra lun A. V d 6. Nu 7n + 3 l s l th n l s chn. Chng minh: Gi s lun cho sai. Khi 7n + 3 l s l, nhng n l s l. V n l nn n = 2k - 1, vi k l s t nhin no . Khi 7n + 3 = 7(2k - 1) + 3 = 14k - 4 = 2(7k - 2). Nh vy 7n + 3 l s 154 C C

chn. iu ny mu thun vi gi nh 7n + 3 l. Vy khng th ni lun cho sai, hay ni cch khc , lun cho ng. Chng minh bng phn chng l phng php chng minh rt thng c s dng trong ton hc v cc lnh vc khc. Tuy nhin trong logic kin thit v ton hc kin thit, ton hc trc gic, phng php chng minh ny li khng c chp nhn. iu ny lin quan n quan im v s tn ti ca cc i tng l tng, trong cc ngnh khoa hc va nu, i tng c coi l tn ti khi v ch khi c th ch ra phng php xy dng n qua mt s bc hu hn. Chng minh phn lit l chng minh mt mnh tuyn c cha lun v loi b tt c cc kh nng, ngoi tr kh nng ca lun . Ni cch khc, y l php chng minh da trn quy tc tam on lun la chn: A B1 B2, B1, B2 A V d 7. C mt v chy trong thnh ph. C quan iu tra chng minh rng nguyn nhn gy ra v chy ny l bt cn khi un nu. V qu trnh iu tra trc ht cho thy rng nguyn nhn ca v chy ny l do bt cn khi un nu, hoc do s c v in, hoc do c k c tnh t. Sau xc nh c thm rng lc xy ra v chy ny khng h c s c v in no, nguyn nhn c k c tnh t cng b loi tr, vy ch cn li kh nng chy do bt cn khi un nu. Khi p dng phng php chng minh phn lit trong cc lnh vc ca i sng cn phi c bit lu n tnh chn thc ca tin dng tuyn. Chnh v trong cuc sng thc t nhiu khi khng th m bo tnh chn thc tuyt i ca cc mnh dng ny nn tnh thuyt phc ca chng minh phn lit b hn ch. y cng chnh l l do lm cho chng minh phn lit ch c chp nhn mt cch hn ch trong hot ng t php. Chng hn, ta n khng th chp nhn php chng minh phn lit buc ti cho mt b co trong cu chuyn sau y. Trn mt hn o n ch c 3 ngi A, B, C. Ngi C b git cht. Th phm git ngi ch l A hoc B. C quan iu tra xc nh c rng A khng phi l th phm, vy chc chn B l th phm. V. CC YU CU I VI PHP CHNG MINH Cc chng minh ch cht ch v c gi tr khi chng tun th nhng yu cu nht nh. V php chng minh c ba thnh phn nn ta c th chia cc yu cu ny thnh ba loi: cc yu cu i vi lun , cc yu cu i vi lun c, cc yu cu i vi lp lun. 1. Cc yu cu i vi lun

Lun phi r rng, xc nh.


155

Nh bit, cu v on vn bng ngn ng t nhin m chng ta s dng trong cuc sng thng ngy, v c trong khoa hc, nhiu khi khng r rng. Cc t ng c th c nhiu ngha khc nhau, ngha ca cu cng c th hiu khc nhau, Chnh v vy, khi nu ln mt lun bng ngn ng t nhin c th ni dung ca lun c nhng ngi khc nhau hiu khc nhau, hoc thm ch cng mt ngi cng hiu n khc nhau, khng nht qun trong cc giai on khc nhau khi chng minh. Trn thc t lc ny ngi ta khng bit mnh ang chng minh ci g. Vi cc ngn ng khoa hc, vic nhm ln ngha ca ngn t xy ra t hn, tuy nhin khng phi c loi tr hon ton. V vy, khi chng minh nht thit phi nu lun mt cch r rng.

Lun khng c t mu thun.

Nu lun l mt mnh t mu thun th khng th chng minh c. a ra mt lun mu thun c v nh l mt iu khng bao gi c th xy ra trn thc t, tuy nhin li khng hn nh vy. V vic xc nh tnh mu thun ca mt tp hp mnh ni chung l mt vn khng n gin, nn trn thc t ta c th gp nhng c gng chng minh lun c cc phn l nhng mnh mu thun vi nhau.

Lun phi gi nguyn trong sut qu trnh chng minh.


Nu lun thay i trong qu trnh chng minh th iu chng minh c khng phi l lun ban u. Trong cc qu trnh chng minh lun c th b thay i v ngha ca t ng, ca cu b ln ln. iu ny rt d xy ra khi s dng ngn ng t nhin tin hnh chng minh, v, nh bit, t ng trong ngn ng t nhin c th c nhiu ngha khc nhau nn ngi chng minh c th nhm ln s dng chng lc th vi ngha ny khi th vi ngha khc ngay trong cng mt qu trnh chng minh. 2. Cc yu cu i vi lun c

Lun c phi xc thc.


Khng phi s kin, quy lut hay l thuyt khoa hc no cng c th s dng lm lun c trong php chng minh. S kin ch c th dng lm lun c khi n c thm nh, ngha l khi s hin din v ni dung ca n c kim tra trn thc t. Chng hn, khng th khng nh rng tn ti cc nn vn minh bn ngoi tri t, v i din ca cc nn vn minh n tri t bng cch da vo cc chng c l c nhiu ngi cho bit h trng thy cc a bay vi cc sinh vt ngoi hnh tinh nh vy. S kin trng thy a bay v sinh vt ngoi hnh tinh m nhiu ngi cho bit hin nay vn cha c kim chng y , ngha l cha m bo chc chn ng. y c th c nhm ln vi cc hin tng k thut nh phng tn la, th nghim thit b bay mi; c th c o gic tp th, gy ra bi cc hin tng thi tit; cng c th n thun l cu chuyn ba t. Trong hot ng t php, khng th s dng nhng li n i, nhng chng 156

c m qu trnh thu thp khng tun th nghim ngt quy nh ca php lut, lm chng c buc ti hoc bo cha cho b co. Cc quy lut hay l thuyt khoa hc cng ch c th dng lm lun c khi tnh ng n ca chng c kim chng. Chng hn, hin nay cha th s dng lun im cho rng s sng trn tri t ch cn tn ti c khong mt t nm na chng minh cho cc lun im khc. Vn nm ch, mc d hin nay c cc cng trnh nghin cu khoa hc a ra khng nh nu, tuy nhin tnh ng n, tnh hp l ca n vn cn i hi c kim tra li cn k.

Khng dng lun lm lun c.

Khi chng minh cn phi trnh khng dng chnh lun hoc mt mnh no tng ng vi n, hoc mt s thnh phn no ca n lm lun c. Ni cch khc, khng th dng ci cn chng minh chng minh cho chnh n. Nhn qua ta ng rng i hi ny khng cn thit phi nu ln, v khng ai vi phm. Tuy nhin, trong thc t tnh hnh li khc hn. Khi chng minh nhng lun phc tp, kh khn, sai lm ny thng xy ra.

Lun c phi c lp vi lun .


Yu cu ny i hi tnh chn thc ca lun c phi c xc lp c lp vi lun . Chng hn, c ngi c gng chng minh tin v hai ng thng song song trong hnh hc Euclid nh sau. V d 8. Gi s hai ng thng song song d1 v d2 ct nhau ti mt im. Ta s gi im l A. Ta k ng thng d3 vung gc vi c hai ng thng d1 v d2. Giao im ca d3 vi d1 v d2 ta k hiu ln lt l B v C. Khi r rng tam gic ABC c tng ba gc trong ln hn hai gc vung. iu ny v l. Vy hai ng thng song song khng th ct nhau (xem hnh v). B A C

Trong c gng chng minh va nu, tc gi s dng cc lun c: c th k c mt ng thng vung gc vi c hai ng thng song song cho trc, v tng ba gc trong ca mt tam gic ng bng hai gc vung. Tuy nhin cc mnh ny li l h qu ca tin v hai ng thng song song, nu khng c 157

tin ny th khng th chng minh c chng. Chnh v vy php chng minh nu khng ng.

Lun c phi lin quan n lun .


Cc s kin dng chng minh mt lun phi lin quan n lun . Ni cch khc, chng phi tht s cn thit cho vic chng minh lun . Nu s dng cc s kin khng lin quan n lun trong php chng minh th php chng minh tr nn di dng, khng lin mch, kh hiu. Nu xt nghim ngt v mt logic th vic s dng lun c nh vy khng sai, tuy nhin n tha. Trong thc t nhiu ngi v v tnh, khng hiu c mi lin h gia cc s kin, v m vi phm yu cu ny. Nhng cng c khng t trng hp, trong ngi chng minh c vi phm yu cu ny. H lm nh vy php chng minh tr nn ri rm, v nh vy m nh la c ngi nghe, ngi c. Trong cc cuc tranh lun, cng nh trong hot ng t php, nhiu khi nhng ngi tham d c nu ln cc s kin khng lin quan n vn ang tranh lun tranh th cm tnh ca nhng ngi nghe, hoc lm mt cm tnh ca h i vi i th ca mnh. V d, bo cha cho thn ch ca mnh, b buc ti la o chim ot ti sn nh nc, lut s ni rng thn ch ca ng ta rt quan tm gip mt s gia nh c cng vi nc. S kin b co quan tm gip mt s gia nh c cng vi nc tuyt nhin khng h lin quan ti vn ang tranh lun, nhng lut s nu ln tranh th cm tnh ca ngi nghe.50 3. Cc yu cu i vi lp lun

Lp lun phi tun th cc quy tc logic.


Nu khng tun th cc quy tc logic th php chng minh khng cht ch, v chnh s tun th quy tc logic l m bo cho tnh ng n, hoc t nht l kh nng ng n, ca lun khi cc lun c ng. Khng tun th quy tc logic th mun rt ra kt lun no t cc tin c cng c, khi cc kt lun s ty tin v khng c gi tr.

Khng c chng minh vng quanh. Ngha l khng c dng A chng minh cho B, ri li dng B chng minh cho A. Lp lun phi r rng, ngn gn.
Khi tin hnh chng minh, khng c php dng nhng t ng c ngha cha c xc nh r. Nu t c nhiu ngha th nn xc nh trc, ngha no s c s dng, v trong sut qu trnh chng minh s ch s dng ngha xc nh ca t ng. Php chng minh phi ngn gn, ngha l khng c lp i lp li mt s t tng no , khng c a vo php chng minh nhng s kin khng c

50

Ngoi nhng yu cu trn y, mt s tc gi cn nu yu cu cc lun c khng c mu thun vi nhau. Tuy nhin khi cc lun c u chn thc chng s khng th mu thun vi nhau (t nht l trong cng mt cch nhn, cng mt kha cnh, cng mt iu kin), v vy khng cn tch ring yu cu ny.

158

lin quan, khng bn lun v nhng vn khc khng c quan h n vn ang chng minh. Trong thc t t duy, tranh lun, nu vi phm cc quy tc chng minh mt cch c th ngi ta gi l ngy bin. Trong logic hc hin i c mt ngnh nghin cu chuyn v chng minh, gi l l thuyt chng minh. L thuyt ny c mt vai tr rt to ln trong ton hc, tin hc v cc khoa hc s dng nhiu suy lun din dch.

159

Chng 13

BC B

I.

NH NGHA

Bc b l mt thao tc c s dng thng xuyn trong khoa hc v trong tt c cc lnh vc khc ca i sng x hi. Chng ta phi bc b nhng l thuyt hay mnh khoa hc sai lm hoc thiu c s. Chng ta thng phi bc b nhng li ba t ca nhng k c dng xu, nhng lun iu tuyn truyn xuyn tc s tht. Chng ta phi bc b nhng chnh sch sai lm, hoc nhng quyt nh phiu lu, thiu c s, ... Bc b mt mnh l da trn nhng tri thc bit, nhng chng c c kim tra chng t rng mnh l sai lm, hoc ch ra rng mnh khng c c s. Khi qut hn, chng ta c th ni n vic bc b mt t tng. Ngha l bc b mt hc thuyt, mt gi thuyt, mt quan im, mt chnh sch, mt lp lun, Bc b gi thuyt, hc thuyt, v.v., v bn cht han tan khng khc bc b mt mnh , v mt hc thuyt, chng hn, c th coi l mt mnh , c to thnh bng cch hi tt c cc cu ca hc thuyt 51. Trng hp bc b mt chnh sch c khc bit mt cht. Ngi ta thng cho mt chnh sch l ng nu n phc v li ch ca cng ng c chnh sch . Nh vy cc t ng sai y khc vi cc t ng sai khi dng vi mnh . Ngi ta thng bc b mt chnh sch bng cch ch ra rng n khng mang li li ch m n d tnh. Ta c th quy vic bc b chnh sch ny v trng hp bc b mnh bng cch sau y. Coi chnh sch l mnh A, li ch m n nhm ti c biu t bng mnh B. Khi bc b chnh sch A tng ng vi bc b mnh A B. Chnh v th sau ny chng ta ni nh nhau v bc b mnh hay bc b hc thuyt, hay bc b nhng th khc tng t nh vy. II. MT S V D V d 1. Mt s phng khm Trung Y H Ni v Thnh ph H Ch Minh khng nh rng h c th cha c c cc chng bnh nan y nh ung th. Khng nh ca h b bc b bi thc t l h khng h cha c chng bnh ni trn.
51

Xt v mt logic th mt l thuyt, mt hc thuyt l mt tp hp cc cu.

160

V d 2. Nh ton hc Euler bc b mnh c s nguyn t ln nht nh sau. Nu c s nguyn t ln nht th ta c th k hiu cc s nguyn t t b n ln ln lt l p1, p2, p3, , pn, vi pn l s nguyn t ln nht. Khi p1 x p2 x p3 x x pn + 1 cng l mt s nguyn t, v n khng chia ht cho bt c s nguyn t no nh hn n. Trong khi n ln hn pn vn l s nguyn t ln nht ! Nghch l. Vy khng c s nguyn t ln nht. V d 3. Mt v git ngi xy ra. Cnh st xc nh c rng k git ngi hnh ng mt mnh. Mt ngi b tnh nghi sau b ta n tuyn phm ti git ngi trong v n nu trn v b tng giam. Sau mt thi gian, nh mt s tnh c ngi ta tm c k git ngi tht s trong v n nu trn. Nh li buc ti trc y b bc b, bn n tuyn b hy, ngi b giam trc y c gii oan v c tr t do. V d 4. c c tin hnh cuc chin tranh Iraq, cc chnh quyn M v Anh khng nh rng chnh quyn Saddam Hussein ang pht trin v ct giu cc lai v kh hy dit hng lot. Cc lc lng chng chin tranh trn th gii bc b lun im ca cc chnh quyn M v Anh bng cch ch ra rng nhng thng tin tnh bo m lun im da vo mu thun vi thc t thanh tra v kh c tin hnh Iraq, v v th sai, khng ng tin cy. V d 5. Vic ng uyrinh coi php bin chng ch nh mt cng c dng chng minh, ging nh khi nhn thc mt cch nng cn th ngi ta c th coi logic hnh thc v ton hc s cp l mt cng c nh th, - chng t rng ng uyrinh hon ton khng hiu g bn cht ca php bin chng c. Ngay logic hnh thc, trc ht , cng l mt phng php tm ra nhng kt qu mi, tin t ci bit n ci cha bit; th php bin chng cng vy, nhng vi mt ngha cn cao hn nhiu, v php bin chng ph v ci chn tri nh hp ca logic hnh thc, ng thi li cha ng mm mng ca mt th gii quan rng ln hn. Trong ton hc cng c mt mi quan h nh vy. Ton hc s cp, tc l ton hc v nhng con s khng i, t vn ng, t ra l v ton b, trong nhng gii hn ca logic hnh thc; cn ton hc v cc s bin, m phn quan trng nht l tnh nhng i lng v cng b, th cn bn ch l p dng php bin chng vo cc quan h ton hc m thi. y, so vi nhng p dng mun v ca phng php y vo nhng lnh vc nghin cu mi, th s chng minh gin n nht nh phi ng vo hng th yu. Nhng hu ht nhng chng minh ca ton hc cao cp, bt u t nhng chng minh u tin ca tnh vi phn, ni mt cch cht ch th u l sai theo quan im ca ton hc s cp. iu ny khng th 161

no khc th c nu mun dng logic hnh thc chng minh nhng kt qu t c trong lnh vc bin chng, nh trong trng hp y chng hn. Mun ch dng php bin chng chng minh bt c mt ci g, i vi mt k siu hnh th l nh ng uyrinh th tht l ung cng, cng nh Leibniz v cc mn ca ng ung cng khi mun chng minh cho cc nh ton hc ng thi v cc nguyn tc ca php tnh cc i lng v cng b. S vi phn lm cho nhng nh ton hc ny ln cn co git cng nh ng uyrinh ln cn co git v s ph nh ci ph nh. V li, trong s ph nh ci ph nh ny s vi phn cng c vai tr ca n nh chng ta s thy. Cc ngi , nu lc by gi m cha qua i, th kt cc cng phi cn nhn m nhng b khng phi v ngi ta thuyt phc c h, m l v nhng kt qu thu c bao gi cng ng. ng uyrinh hin nay mi vo khong t tun, nh chnh ng ni, v nu ng ta sng lu chng ta chc ng ta c nh vy - th c th l ng cng s gp cnh ng y52. III. CC PHNG PHP BC B MT MNH 1. Bc b bng cch chng minh rng mnh sai C th chng minh rng mnh A sai bng nhiu cch. Cch th nht l ch ra rng mnh tri vi thc t. V d 1 trn y l mt php bc b nh vy. y l cch bc b trn vn nht. S d nh vy l v, mt mt, theo nh ngha th mt mnh l ng khi v ch khi n ph hp vi thc t, mt khc, cch bc b ny loi b mi kh nng cu vt mnh b bc b. Cch th hai, chng minh rng mnh A ng. ngghen, v d 5, bc b quan im ca uyrinh mt phn bng cch chng minh lun im ngc li - tc l php bin chng cn dng pht hin ci mi - vi lun im ca uyrinh. Xt cht ch th cch th hai ny ch c th s dng trong cc l thuyt, hoc khi qut hn l trong cc lnh vc s dng logic hai gi tr. Nu lnh vc no khng s dng logic hai gi tr, m s dng logic nhiu gi tr hn th phng php ny khng dng c53. Cch th ba, chng minh rng trong s cc mnh A, B, C, ch c mt mnh ng, v mnh ng l B (hoc C, D, v.v. ). y chnh l cch bc b c ng dng trong v d 3. Cch ny l mt ng dng c th ca tam on lun la chn (nghim ngt). Cch th t, chng minh rng t A c th rt ra h qu B, nhng h qu B sai (mt trng hp ring ca cch ny l chng minh rng A v C tng ng vi nhau, nhng C sai). V d 4 trn y l mt php bc b nh vy. Trong php bc b Euler ch ra rng mnh cn bc b dn n mt nghch l, tc

52 53

Ph. ngghen, Chng uyrinh, C. Mc v Ph. ngghen ton tp, T. 20, tr. 191-192. C nhiu lnh vc nh vy, chng hn tan kin thit.

162

l dn n mt h qu sai lm. Vic bc b thuyt t sinh trong sinh vt hc m nh sinh hc v i ngi Php Pasteur thc hin cng theo cch ny. V d 6. Pasteur v trng ha mt s l ng thc n v thc phm nhm dit ht cc mm mng ca di b, sinh vt sng trong , bt kn chng li v ct chng trong iu kin khng thun li cho vi khun, vi trng v.v. pht trin. Sau mt thi gian lu di b vn khng xut hin trong nhng mu thc n v thc phm . iu ny chng t h qu ca hc thuyt t sinh rng di b t sinh ra t thc phm, thc n lu ngy l sai lm. 2. Bc b bng cch ch ra rng lp lun a n (tc l php chng minh) mnh thiu c s. phng php ny ngi bc b c th ch ra rng php chng minh mnh ang kho st vi phm cc quy tc chng minh. Chng hn, ch ra rng cc lun c dng trong php chng minh khng ng tin cy; hoc cc quy tc logic b vi phm khi chng minh; hoc t, khi nim b nh tro trong qu trnh chng minh, . v d 5 trn y ngghen bc b quan im ca uyrinh bng c cch ny, ng ch ra ci sai trong cc lun c ca uyrinh (logic hnh thc v ton hc ch dng chng minh). iu buc ti b can cc ta n cng thng c bc b bng cch ny. Trn cc phin ta, bn bo cha thng c gng ch ra s thiu tin cy ca cc chng c buc ti. Hoc ch ra s thiu nhng chng c nh vy. Trong v d 4 chng ta thy chnh quyn M v Anh da trn cc thng tin tnh bo ca h, vn l nhng thng tin khng ng tin cy, i n kt lun l Iraq di thi ca tng thng Saddam Husein c v kh hy dit hng lot. Khi tnh khng ng tin cy ca cc thng tin tnh bo c vch ra cng l khi lun im ca cc chnh quyn M v Anh nu b bc b. Phng php bc b ni mc (b) ny khng trn vn, khng dt im nh cch bc b ni trong mc (a) trn kia. Ni chnh xc hn, cch bc b ni n trong mc ny cn li kh nng khng nh li lun b bc b, v n li kh nng tm thm, hiu chnh cc lun c trong php chng minh lun ; n cng li kh nng sa cha li cc sai lm khc trong qu trnh chng minh lun . Chnh v th m ngay c khi tha nhn rng cc thng tin tnh bo v v kh hy dit ca Iraq l khng ng tin cy th cc chnh quyn M v Anh vn khng t b lun im ca mnh v s tn ti ca cc v kh hy dit . Hoc, khi mt b can c ta n x trng n v thiu chng c buc ti th sau c quan cng t vn c th truy t tr li nh vic b sung cc chng c.

163

Chng 14

NGY BIN

I. KHI NIM Trong thc t cuc sng thng ngy cng nh trong khoa hc v k thut ta thng gp nhng suy lun nhn b ngoi th c v ng, c v hp l, nhng nu xem xt k th thy chng vi phm cc quy tc logic. Ngi ta gi nhng sai lm khng c trong suy lun l s ng bin, cn nhng sai lm c th c gi l s ngy bin. Nu ch xt v mt logic th ngy bin cng l sai lm logic. Ngy bin l s c vi phm cc quy tc logic trong suy lun nhm mc ch nh lc hng ngi nghe, ngi c, lm cho ngi khc nhm tng ci sai l ng v ci ng l sai. II. MT S LOI NGY BIN THNG GP Ngy bin c rt nhiu kiu khc nhau. S phn loi ngy bin u tin c Aristote tin hnh. ng ch ra 13 loi ngy bin, hay ni chung l sai lm logic, khc nhau. Cc nh logic hc v sau ny xc nh thm hng chc loi ngy bin khc na. Nu cn c vo cu trc ca mt php chng minh th ta c th chia ngy bin ra thnh ba loi: ngy bin lin quan n lun c, ngy bin lin quan n lun , v ngy bin lin quan n lp lun. Nhng c th hn, ngi ta c th phn chia ngy bin thnh cc loi cn c vo cc th php m nh ngy bin s dng. Sau y ta s xt mt s kiu ngy bin theo cch phn chia ny. 1. Ngy bin da vo uy tn c nhn Trong kiu ngy bin ny, ng l phi a ra dn chng, a ra chng c cho lp lun ca mnh, th nh ngy bin li da vo uy tn ca ngi khc thay th. Lm nh vy l ngy bin, bi v uy tn ca mt ngi khng m bo chc chn rng tt c nhng iu m ngi ni u ng. Khng phi uy tn lm cho cu ni ca ngi ta ng, m ngc li, chnh ci ng ca nhng cu ni ca mt ngi to nn uy tn cho ngi . V d 1. Khi gio vin ni rng hai ng thng song song khng bao gi ct nhau, c hc sinh nghi ng iu v i hi phi c gii thch. Sau khi c gng gii thch m khng t v hc sinh vn 164

cha chu cng nhn, gio vin bn ni: Euclide khng nh nh vy, em khng tin Euclide hay sao? y gio vin s dng uy tn ca Euclide thay th cho chng c. V d 2. Ging vin ni rng, trong iu kin ch ngha t bn c quyn ch ngha x hi c th thng mt nc, - l khu yu nht ca ch ngha t bn -, ch khng i hi phi thng mt lot cc nc t bn ch ngha pht trin nht nh trong iu kin ca ch ngha t bn t do cnh tranh. Nghe vy, mt s thnh gi i hi gii thch. Thay v a ra cc chng c v lp lun chng minh cho lun im m mnh nu, ging vin ni rng lun im chc chn ng, v Lnin ni nh vy. y, ging vin trn da vo uy tn ca Lnin thay th cho vic chng minh. L ra ng ta phi chng minh lun im nh Lnin lm.

2. Ngy bin da vo m ng, da vo d lun Ngy bin da vo m ng thng xy ra nhng cuc tranh lun trc mt m ng ngi. Nh ngy bin s dng kh nng hng bin ca mnh, li dng truyn thng, tnh cm, quyn li, thi quen, ca m ng tranh th cm tnh v s ng h ca m ng , to p lc buc nhng ngi tranh lun vi ng ta phi chp nhn quan im ca ng ta. Trong kiu ngy bin da vo d lun, thay cho vic a ra lun c v chng minh lun im, ngi ni li cho rng lun im l ng v c nhiu ngi cng nhn nh vy. y l lp lun ngy bin, v nhiu ngi cho l ng cha m bo tnh ng n ca lun im; ngc li, nhiu ngi cho l sai cng khng c ngha l lun im chc chn sai.
V d 3. Khng phi v rt nhiu ngi coi rng ng X phm ti git ngi nn ng l ng ta git ngi. V d 4. Hi u th k XX, khi nh bc hc Einstein a ra thuyt tng i, nhiu nh vt l hc cho rng n sai. V ta thy rng khng phi v vy m thuyt tng i sai, ngc li, tnh ng n ca n c lch s vt l hc kim chng. 3. Ngy bin da vo sc mnh Trong kiu ngy bin ny, nh ngy bin s dng v lc hoc e da s dng v lc p ngi khc tin vo v chp nhn lun im ca mnh. y, sc mnh ch khng phi l tnh chn l ca lun im bt ngi nghe phi tin theo. V d 5. Mt gim c ra lnh cho k ton phi chi mt khon tin sai nguyn tc. Ngi k ton phn i, ni rng lm nh vy l tri nguyn tc ti chnh. Khi , v gim c ni:C lm nh ti ni, chc chn s ng. Nu anh khng lm, ti s cho anh bit. 165

y, cm t ti s cho anh bit hm e da. 4. Ngy bin bng cch nh vo tnh cm Trong kiu ngy bin ny, thay v a ra cc lun c v lp lun chng t lun im ca mnh ng, nh ngy bin tm cch tc ng vo tm l, tnh cm ca ngi nghe gi ln lng thng cm hoc thng hi c tha nhn l ng. V d 6. Mt ngi b co buc phm ti n cp. Ra trc ta, anh ta ku oan. Thay v a ra cc chng c chng minh rng mnh v ti, anh ta li i k l v tnh cnh gia nh kh khn, ngho i, nhn thn tt, hy vng hi ng xt x thng cm m kt lun anh ta v ti. 5. Ngy bin nh tro lun y l kiu ngy bin rt ph bin. Trong kiu ngy bin ny, trc ht nh ngy bin thay th lun ban u bng mt lun mi trong qu trnh tranh lun. Lun mi ny khng tng ng vi lun ban u. Sau ng ta chng minh lun mi mt cch rt cht ch v cui cng tuyn b l mnh chng minh c lun ban u. V hai lun l khng tng ng vi nhau nn tnh cht ngy bin l r. thc hin kiu ngy bin ny, nh ngy bin hay s dng nhng hin tng ngn ng ng m khc ngha, mt t c nhiu ngha, ; hoc em ng nht ci b phn vi ci ton th, ng nht ci ton th vi ci b phn; hoc din t m h mun hiu theo cch no cng c, V d 7: Ngi ta i chng minh rng ci bnh khng th bin mt c nh sau: Ci bnh l vt cht, m vt cht th khng bin mt, vy ci bnh khng bin mt. Trong suy lun ny ngi ta thay lun ban u bng lun vt cht khng bin mt, ri da vo trit hc chng minh lun th hai ny. Tuy nhin y l suy lun ngy bin, v hai lun ny khng tng ng vi nhau, bi l t vt cht c hiu vi hai ngha khc nhau. 6. Ngy bin ngu nhin Trong loi ngy bin ny mt s kin ngu nhin xy ra c nh ngy bin coi l c tnh cht quy lut. V d 8. Mt ngi lp lun rng khi lm nhng vic quan trng trong i nh ci xin, lm nh, lp cng ty kinh doanh, v.v. ta phi chn ngy lnh, nu khng th s khng thnh cng, hoc khng hnh phc. Cp chng trai v c gi n - anh ta nu v d - yu nhau thm thit, c gia nh v bn b ng h. H t chc ci vo mt ngy l theo m lch, mt ngy khng tt. V ch mt nm sau h chia tay nhau.

166

S trng lp gia vic ci vo ngy l v s tan v hnh phc ca gia nh tr ni n trong v d ny ch l mt iu ngu nhin, nhng li c nh ngy bin coi l c tnh ph bin, tt yu, c tnh quy lut. 7. Ngy bin en - trng Ngy bin en - trng xy ra khi trong lp lun ch nhn thy v nu ln cc kh nng i lp nhau, cc thi cc, t y cho rng khng phi l cc ny th l cc kia, loi b tt c cc kh nng khc. V d 9. C ngi khng nh rng khi rng nanh ca tr em mc chnh ra bn ngoi (rng khnh) th nn nh b, v nu nguyn nh vy th ci duyn do n mang li khng b c s kh khn khi lm v sinh rng ming, v v th m d b su rng. Trong lp lun ny ngi ni ch nu ln hai thi cc: hoc nguyn rng mc lch nh vy, hoc nh b rng . Trong khi th trn thc t cn c kh nng th ba, l tin hnh chnh nha cho tr nh, rng mc ng. 8. Ngy bin bng cch da vo nhn qu sai Ngy bin bng cch s dng lp lun trong quan h nhn qu gia cc hin tng c hiu sai c nhiu phn loi. (a) nh ng nguyn nhn vi nguyn c Trong loi ngy bin ny nh ngy bin c tnh ly nguyn c thay cho nguyn nhn bin minh cho hnh ng ca mnh, hay thuyt phc ngi khc. Nguyn nhn tht s ca vic cc chnh quyn M v Anh tin hnh chin tranh vi Iraq l cc ngun li du m to ln quc gia ny, nhng h li ni rng nguyn nhn l chnh quyn Saddam Husein pht trin v ct gi nhiu lai v kh hy dit hng lot. Tht ra ch l ci c m thi. (b) Sau ci vy l do ci Trong mi lin h nhn qu th nguyn nhn bao gi cng xy ra trc kt qu, tuy nhin nh vy khng c ngha l mt hin tng, s kin xy ra trc bao gi cng l nguyn nhn ca mt hin tng, s kin xy ra sau. Ngy bin sau ci vy l do ci l kiu ngy bin trong khi thy hai s kin, hin tng A v B xy ra ln lt theo thi gian cho rng A l nguyn nhn ca B. V d 10. Mt ngi hy vng lm giu bng cch mua v x s. Anh ta mua kh nhiu v x s, nhng cha trng gii no c. Anh ta bn ln cha cng vi, cu xin c Pht cho anh ta trng x s. Vi ngy sau anh ta trng gii c bit nh mua v x s. Anh ta kt lun rng nh cu xin c Pht nn trng gii . y vic ln cha cu xin l s kin xy ra trc, n khng phi l nguyn nhn ca s kin trng x s xy ra sau .

167

9. Da vo s km ci y l kiu ngy bin trong ngi ngy bin cn c vo vic ai khng chng minh c mt mnh (hoc l thuyt, gi thuyt,), hoc khng tm thy c mt i tng no khng nh rng mnh trn sai, hoc i tng khng tn ti. V d 11. C th khng nh rng khng th c sinh vt c tr tu no khc trong v tr ngoi con ngi, v nu c th khoa hc pht hin ra cc sinh vt ri. y l khng nh sai lm, v ngay c khoa hc thi i chng ta cng cn c rt nhiu hn ch, nn c th cc sinh vt c tr tu khc tn ti trong v tr, nhng v s hn ch, s km ci ca mnh m khoa hc hin nay khng pht hin c. 10. Lp lun vng quanh Loi ngy bin ny xy ra khi ngi ta vi phm quy tc i vi lun c trong chng minh. C th l y cc lun c khng c chng minh c lp vi lun . 11. Khi qut ha vi v y l kiu ngy bin xy ra khi ngi ta s dng suy lun quy np trong lp lun, trong ngi ta i n kt lun tng qut sau khi kho st rt t trng hp ring. V d 12. Sau by phin giao dch u tin ca Trung tm giao dch chng khon thnh ph H Ch Minh, thy rng gi c phiu ca cc cng ty nim yt lin tc tng ti mc trn, ngi ta i n khng nh rng gi c phiu ca tt c cc cng ty c nim yt Trung tm ny s lun lun tng n mc trn. Suy lun ny a ra kt lun khng ng tin cy, v, nh bit, kt lun trong suy lun quy np ch ng vi mt xc sut no m thi, khng m bo chc chn ng ngay c khi cc tin u ng; v xc sut ng ca kt lun trong loi suy lun ny rt thp nu s lng cc trng hp ring c kho st nh. Trong v d ca chng ta s lng cc trng hp ring c kho st l by, qu nh. 12. Cu hi phc hp Loi ngy bin ny xy ra khi ngi ta a ra mt cu hi bn trong cha hai cu hi, v mt cu tr li duy nht c coi l cu tr li cho c hai cu hi. V d 13. Hi : Anh c hay chi th thao v c tiu thuyt kim hip khng ?. Cu tr li c c coi l cu tr li cho c hai cu hi Anh c hay chi th thao khng ? v Anh c hay c tiu 168

thuyt kim hip khng ?. Cu tr li khng cng c din gii tng t. V d 14. Hi :C phi anh khng thch anh ta v hay ni xu anh ta khng? Nh ngy bin c th kt hp cc cu hi vo trong mt cu hi mt cch rt tinh vi, v nhiu khi ngi tr li khng bit l mnh tr li cho nhiu cu hi cng mt lc. iu ny s b nh ngy bin li dng vo mc ch ca mnh. 13. Ngy bin bng cch s dng nhng phng php suy lun c tnh xc sut Trong nhng suy lun kiu ny nh ngy bin s dng cc phng php suy lun cho kt qu ng vi mt xc sut nht nh (v d nh suy lun tng t, suy lun quy np), nhng li coi cc kt lun nh l nhng iu khng nh chc chn. V d 15. Ngi ta chng minh rng mi s t nhin u nh hn mt trm nh sau: 1 nh hn 100; 2 nh hn 100; 3 nh hn 100; .............. 98 nh hn 100; 99 nh hn 100; 1, 2, 3, , 98, 99 u l cc s t nhin; Vy mi s t nhin u nh hn 100. 14. Ngy bin bng cch din t mp m Trong trng hp ny nh ngy bin c tnh hnh vn mt cch mp m sau gii thch theo mnh. V d 16. Gnh xic Bacnum ngh Xamli - chuyn gia v ton vui ca M cui th k XIX a ra cho mt bi ton . Ai gii c s c thng. Bi ton nh sau: Mt con ch v mt con mo chy thi 100 ft lt i v lt v. Con ch chy mi bc 3 ft, con mo chy mi bc 2 ft, nhng n nhy c 3 bc th i th ca n mi nhy c 2 bc. Con no v trc? V qung ng c i ln v l 200 ft, nn mo phi nhy ng 100 bc. Ch nhy mi bc 3 ft, vy n phi nhy 34 bc lt i (nu nhy 33 bc th mi c 33 * 3 = 99 ft) v 34 bc lt v. Nh vy, ch phi nhy tng cng 68 bc. Mo 169

nhy 3 bc th ch mi nhy c 2 bc, vy mo nhy c 100 bc th ch mi nhy c 100 * (2/3) = 66,667 (bc) < 68 (bc) Nh vy mo v ch trc. Nhng Bacnum li tr li rng ch thng cuc, v, ng ta gii thch rng cu n nhy c 3 bc th i th ca n mi nhy c 2 bc c ngha l ch nhy c 3 bc th mo mi nhy c hai bc, t n y hiu l ch! (Theo Phan Thanh Quang Giai thoi ton hc, tp mt, NXB Gio dc, 1995, tr. 7) III. PHNG PHP BC B NGY BIN Phng php chung bc b ngy bin l lm ngc li nhng th php m nh ngy bin s dng. V d, nh ngy bin hnh vn mp m th ta i hi phi hnh vn r rng; nh ngy bin nh tro lun , nh tro khi nim th ta i hi xc nh li, nh ngha li khi nim khi tranh lun; nh ngy bin dng lun c khng chn thc th ta ch r ra iu , Mt phng php l nghin cu tht nhiu cc dng ngy bin v cc v d ngy bin, khi gp ngy bin c th nhn ra chng v bc b. Ni chung, nm c cc quy tc logic th ta d dng vch ra c s ngy bin trong suy lun.

170

CU HI V BI TP
A. PHN CU HI I i tng ca logic hc 1. Giai on nhn thc tru tng c nhng c im g? 2. i tng ca logic hc l g? 3. Hnh thc v quy lut ca t duy l g? 4. Hy trnh by cc ng dng ca logic hc. II Cc quy lut c bn ca logic hnh thc 5. Hy trnh by ni dung ca cc quy lut c bn ca logic hnh thc. Ti sao nhng quy lut ny c gi l quy lut c bn? Chng th hin nhng tnh cht no ca qu trnh t duy? III. Khi nim 6. Hy cho bit nh ngha v cu trc ca khi nim. 7. Th no l hai khi nim ng nht, ph thuc, tng phn v mu thun vi nhau? 8. Khi nim nh th no gi l khi nim chung, khi nim n nht, khi nim tp hp, khi nim phn lit? 9. nh ngha khi nim l g? Anh (ch) bit nhng loi v nhng phng php nh ngha no? Khi nh ngha mt khi nim ta phi tun theo nhng quy tc no? 10. Phn chia khi nim l g? Hy cho bit cc quy tc cn tun theo khi phn chia khi nim. 11. Phn loi l g ? Hy nu 2 v d phn loi. IV. Phn on 12. Phn on l g? Quan h gia phn on v cu nh th no? 13. Phn on thuc tnh n l g? Hy cho bit cu trc ca n. C nhng loi phn on thuc tnh n no? 14. Phn loi kt hp theo c lng v cht ta c nhng loi phn on no? Cho bit tnh chu din ca cc thut ng trong cc loi phn on . 15. Hnh vung logic l g? 16. Gi tr chn l ca cc phn on phc c xc nh nh th no thng qua gi tr chn l ca cc phn on thnh phn ca n? Hy cho cc v d.

171

17. Bng chn l ca phn on phc l g? Lm th no lp bng chn l cho mt phn on phc? 18. Mt phn on phc nh th no th gi l hng ng (hay quy lut logic)? nh th no l hng sai (hay mu thun logic)? Lm th no xc nh chng? Hy cho v d. V. Suy lun din dch 19. o ngc phn on l g? Cc loi phn on A, E, I, O o ngc nh th no? Hy cho cc v d. 20. Bin i (i cht) phn on l g? Cc loi phn on A, E, I, O bin i nh th no? Hy cho cc v d. 21. t i lp v t phn on l g? Cc loi phn on A, E, I, O c t i lp v t nh th no ? Hy cho cc v d. 22. Th no l suy lun da vo hnh vung logic ? Hy cho cc v d. 23. Tam on lun nht quyt n (cn gi l tam on lun n) l g? Hy cho bit cu trc, cc loi hnh, cc tin (cng l) v cc quy tc ca n. Hy cho cc v d minh ha cc ni dung ni n trong phn ny. 24. Tam on lun nht quyt n gin lc l g? Lm th no phc hi tin b lc b trong tam on lun nht quyt n gin lc? Ti sao li cn phi phc hi tin b lc b trong tam on lun nht quyt n gin lc? Hy cho cc v d v cc loi tam on lun ni n trong phn ny. 25. Tam on lun phc hp l g? Khi no th Tam on lun phc hp ng v khi no th n sai? Tam on phc hp gin lc l g? Hy cho cc v d v cc loi tam on lun ni n trong phn ny. 26. Hy cho bit cc loi suy lun vi cc tin l phn on iu kin, v cho cc v d minh ha. 27. Hy cho bit cc loi suy lun vi cc tin l phn on la chn, v cho cc v d minh ha. VI. Suy lun quy np 28. Suy lun quy np l g? Cu trc ca n nh th no? N c c im g? C nhng loi suy lun quy np no? 29. Suy lun quy np c vai tr nh th no trong nhn thc ? 30. Hy trnh by mt s phng php nhm nng cao tin cy ca kt lun trong suy lun quy np. 31. Hy cho bit cc phng php xc nh nguyn nhn ca s kin nghin cu.

172

VII. Suy lun tng t 32. Suy lun tng t l g? Cu trc ca n nh th no? N c c im g? C nhng loi suy lun tng t no? 33. Suy lun tng t c vai tr nh th no trong nhn thc ? Hy cho mt s v d chng minh cho nhn nh ca bn. 34. Hy cho bit cc phng php nng cao tin cy ca kt lun trong suy lun tng t. 35. Phng php m hnh ha trong khoa hc v k thut da trn loi suy lun no? Hy cho v d v gii thch ti sao? VIII. Chng minh, bc b v ngy bin 36. Th no l mt php chng minh? Cu trc ca chng minh nh th no? Chng minh phi tun theo nhng quy tc, i hi no? 37. Th no l mt php bc b? Bc b phi tun theo nhng quy tc no? C nhng phng php bc b no? Hy phn tch u im v nhc im ca cc phng php bc b . 38. Ngy bin l g? Hy cho bit mt s kiu ngy bin thng gp, nu mt s v d ngy bin minh ha cho cc kiu ngy bin ny. Lm th no trnh ngy bin? B. PHN BI TP 1. Hy xc nh cc phm tr ng ngha trong cc cu sau y : a) Bnh l nh bo. b) Mai khng l nh bo. c) B ngoi ca Mai l nh gio. d) Mt s ngi rt thch su ring. e) C nhng ngi khng mun ni v mnh. f) Mt s loi gm nhm l loi c ch. g) C nhng ngi m mi ngi u yu mn. h) Mai l sinh vin bo ch v Hng cng th. i) j) M Mai l bc s nhng khng lm vic bnh vin. Nu anh bn vo qu kh bng sng lc th tng lai s bn vo anh bng i bc.

k) Ngi ta phi d chng con nga trc mt, con ch sau lng v con ngi t pha. 2. Hy dch cc cu trong bi tp 1 trn y sang ngn ng logic v t. 173

3. C ngi nh ngha cc khi nim im, ng thng v mt phng nh sau: im l giao ca hai ng thng, ng thng l giao tuyn ca hai mt phng, cn mt phng l ci c to nn khi ta cho mt ng thng bc ngang qua hai ng thng song song vi nhau trt trn hai ng thng . Da trn cc quy tc nh ngha khi nim, anh (hay ch) c nhn xt g (nu ngn gn) v nh ngha va nu? 4. Hy xc nh loi ca cc phn on sau y, sau bin i v o ngc chng: a). Tt c cc nh bc hc t gii thng Nobel u l cc nh bc hc ln. b). Mt s nh bc hc chi nhc rt gii. c). Ngi Vit Nam khng thch chin tranh. d). C l ng vt sng di nc. e). Sao Mc l hnh tinh ln nht trong h Mt tri. f). Tt c cc nh bc hc ot gii thng Nobel u l cc nh bc hc ln g). Sng v lm vic theo php lut l ngha v ca mi ngi. 5. Cho bit cc phn on p, q c gi tr ng, cc phn on r, s, u c gi tr sai, hy xc nh gi tr chn l ca cc phn on phc sau y : a). p (q (r q )) b). (p & q) ( r & q) c). (p s) (q r) d). (( q & s ) (p r)) e). (((p q) & ( p r)) ( q & r)) s f). ((p q) & ( p r) & (q r)) (s r q) 6. Dng mt trong cc phng php m anh (ch) hc xc nh xem cc cng thc sau y c phi l quy lut hay mu thun hay khng? a). ( p q) (q p) b). (p q) ( (q & r) (r & p)) c). (p & ((p & q) r) & ((p & q) r)) q d). (p (q & r)) ((p q) & (p r)) e). (p & (q r)) ((p q) & (p r)) f). (p q) ( p & ( q r)) g). (q & r) ((q s) & ( r s)) h). (p (q & r)) ( ((p q) & (p & r))) . 7. Dng mt trong cc phng php m anh (ch) hc xc nh xem cc cng thc sau y c phi l quy lut hay mu thun hay khng? 174

a). ((p & q) (r s)) (( r & s) ( p q)) b). ((p q) (r & s)) (( r s) ( p & q)) c). ((p & q) (r s)) (( r s) ( p & q)) d). ((p q) (r & s)) (( r & s) ( p q)) e). ((p q) (r & s)) (( r s) ( p & q)) f). ((p & q) (r s)) (( r & s) ( p q)) 8. a) T phn on Mi ngi u c quyn mu cu hnh phc, theo cnh bn ca hnh vung logic (quan h ph thuc) c th rt ra phn on no? Da vo hnh vung logic ta c th rt ra c nhng kt lun no t phn on cho? b) T phn on mt s sinh vin khng hc logic, theo ng cho ca hnh vung logic ta rt ra phn on no ? Da vo hnh vung logic cn c th rt ra nhng kt lun no t phn on cho ? c) T phn on Ngi Vit Nam yu ha bnh, cn c theo cnh bn ca hnh vung logic ta c th rt ra kt lun H Ch Minh yu ha bnh khng?

9. Hy xt xem cc suy lun sau y c l tam on lun nht quyt n hay khng, nu c th chng l ng hay sai. Nu sai th v sao? a). Loi th nui con bng sa. iu khng nui con bng sa. Vy iu khng phi l th. b). Nc ma th mn, m ly nc ny khng mn, vy ly nc ny khng phi nc ma. c). Rn l ng vt, rn khng c chn. Vy suy ra rng c mt s ng vt khng c chn. d). Sinh vin ny hc gii. Anh Nam l sinh vin. Vy, anh Nam hc gii. e). Con ngi bit lm thuc cha bnh. Hi Thng Ln ng l con ngi. Vy, Hi Thng Ln ng bit lm thuc cha bnh. f). t nc i mi pht trin kinh t nhanh. Nc ta pht trin kinh t nhanh. Vy nc ta i mi. g). Mt s loi chim bit bay. iu khng bit bay. Vy iu khng phi l chim. 10. a). Xt xem kiu EIE ng hay sai v ti sao, trong tam on lun m trung t lm ch t trong c hai tin . b). Xt xem kiu EIO ng hay sai v ti sao, bit tam on lun c trung t l ch t trong i tin v l thuc t trong tiu tin . c). Xt tnh chu din ca cc thut ng trong tin ca tam on lun kiu AAA, bit rng trung t l ch t trong c hai tin .

175

11. Napoleon ni: n ng thng tr th gii. n b thng tr n ng. T y c ngi suy ra: Vy n b thng tr th gii. Suy lun nh vy ng hay sai, v sao? 12. Hy phc hi (nu c th) tin b lc b ca cc tam on lun n gin lc c tin cn li v kt lun cho sau y: a). MaP, SoP; e) MiP, SaP; b). MiP, SoP; f) SoM, SoP; c) PeM, SeP; d) S iM, S i P g) SaM, SeP k) SiM, SeP.

13. Dng mt trong cc phng php hc xc nh xem cc suy lun sau y c ng (hp logic) hay khng: a). Nu gi hng tng th hoc l do cung khng cu, hoc l do lm pht, ngoi ra khng cn l do no khc. Gi hng tng m khng c lm pht. Vy cung khng cu. b). Nu anh y bit lp chng trnh cho my tnh v gii v ton quy hoch th anh y c th gii quyt vn kinh doanh ny. Anh y khng th gii quyt c vn kinh doanh ny. Vy suy ra rng anh y hoc l khng bit lp chng trnh cho my tnh, hoc l khng gii v ton quy hoch. c). Nu gi c cao th tin lng cao. Gi c cao hoc l c s iu tit gi c. Ngoi ra, nu c s iu tit gi c th khng c s lm pht. Th nhng c lm pht. Vy th tin lng cao. d). Nu Nam tt nghip i hc v gii ngoi ng th anh y c nhn vo lm vic ti vin nghin cu ny hoc hc tip cao hc. Nam tt nghip i hc, nhng anh khng gii ngoi ng. Nh vy anh y khng c nhn vo lm vic ti vin nghin cu ny, cng khng c hc tip cao hc. 14. Hy xc nh xem cc suy lun c biu th bng cc cng thc sau y ng hay sai, ti sao? a). (( p q) & p) p b). ((p q) ( p q)) q 15. Bn hc sinh Nam, Bnh, Mai, Hnh d thi hc sinh gii v c ba hc sinh trong s ot ba gii: Nht, Nh, Ba. Bit rng Nam c ot gii, Mai c Gii Hai hoc Ba, Bnh c gii cao hn Mai, Hnh c gii Nht, hoc khng c gii. Vy ai c gii no? 16. Cho su vin bi mu xanh, , tm, vng, en, trng. Bit rng c mt vin trong s c trng lng khc bit vi cc vin cn li, cn cc vin khc c trng lng ht nh nhau. em cn cp bi xanh vi cp tm vng, ta thy cp xanh nh hn cp tm vng. em cn cp xanh tm vi cp en trng ta thy cp xanh tm nh hn. Nh vy vin bi c trng lng khc bit l vin no? 176

17. Cho 13 vin bi c b ngoi hon ton ging nhau. 12 vin trong s c trng lng y ht nh nhau, vin cn li c trng lng khc bit. Hy tm cch cn so snh 3 ln sao cho xc nh c vin bi trong s cc vin bi cho. 18. Nm bn Anh, Bnh, Cc, Doan, An qu nm tnh: Bc Ninh, H Ty, Cn Th, Ngh An, Tin Giang. Khi c hi qu tnh no, cc bn tr li nh sau: Anh : Ti qu Bc Ninh, cn Doan Ngh An. Bnh : Ti qu Bc ninh, cn Cc Tin Giang. Cc : Ti cng qu Bc Ninh, cn Doan H Ty. Doan : Ti qu Ngh An, cn An Cn Th. Cc cu tr li ny u c hai phn, ni v qu ca hai bn. Khng c cu tr li no sai c hai phn . Hy cho bit qu ca mi ngi Anh, Bnh, Cc, Doan, An. (theo Trn Din Hin, Cc bi ton v suy lun logic) 19. Hng v Mai c mi ci ko. Hai ngi n ht s ko . Mai ni : Mnh n t hn by ci ko. Hng ni : Mnh cng vy. Mai ni : Nhng mnh n nhiu hn bn chic. Hng ni : , mnh n t hn cu. Bit rng Hng v Mai mii ngi ni hai cu, trong c mt cu ng v mt cu sai. Hy xc nh s lng ko m mi ngi n. ( thi hc sinh gii Php, dn li t tp ch Tia sng) 20. Trong tr chi on mu, kt qu cc ln on trc nh sau: Xanh tm vng YY xanh nu cam YYYY Nu cam xanh YYYY Vy kt qu chnh xc phi l nhng vin bi no ? 21. Trong tr chi on mu, kt qu cc ln on trc nh sau: Xanh tm vng Y vng cam nu XY Nu cam xanh XY Vng xanh nu Y nu cam XX Vy kt qu chnh xc phi l nhng vin bi no 22. Trong tr chi on mu, kt qu cc ln on trc nh sau: tm xanh nu Y Xanh vng cam YYY Vng nu cam tm XY Cam xanh vng XYY Cam vng nu XY Vy kt qu chnh xc phi l nhng vin bi no ? 23. Trong tr chi on mu, c th c kt qu cc ln on trc nh sau khng ? Nu c th kt qu ng phi l nhng vin bi no ? 177

Xanh Vng Nu

tm cam tm

tm nu

vng nu vng xanh

XY XX Y XX

24. Bng phng php hp gii, hy xt xem: (a) T tp cc tin {p q s, p r, q r, s r} c th rt ra c kt lun r khng? (b) T tp cc tin {p r, q r, p r} c th rt ra kt lun r khng ? (c) T tp cc tin {p q r, s q, s r, q p} c th rt ra kt lun s khng ? (d) T tp cc tin {p & q, p r s), p (q r), q s} c th rt ra kt lun s khng ? (e) T tp cc tin {(p q r) u , s r q, p u, q u, r q, s u, u} c th rt ra kt lun u khng ? 25. Bng phng php hp gii, hy xt xem: a). T tp cc tin {(p q r) u , s r, p u, q u, s u, u} c th rt ra c kt lun r u khng ? b). T tp cc tin {p q r, s r, p (r s), q s u, p r} c th rt ra c kt lun u & s khng ? c). T tp cc tin {(p & q) r, r, s r, p s, q s u, p q} c th rt ra c kt lun u q khng ? d). T tp cc tin {(p q r) u , s r, p u, q u, s u, r u} c th rt ra c kt lun r u khng ? e). T tp cc tin {p r, q r, s w, q p , r w, q s r } c th rt ra c kt lun r & s khng ? 26. Bng phng php hp gii, hy xt xem: a). T tp cc tin 178

{p q s, p r, q r, s r, p s r} c th rt ra c kt lun r khng? b). T tp cc tin {p r, q s r, p r} c th rt ra kt lun s r khng? c). T tp cc tin {p ( q r),( s q) & u, s r, q p} c th rt ra kt lun p s khng ? d). T tp cc tin {p & q, p (r & s), p (q r), q s} c th rt ra kt lun s (r p) khng ? e). T tp cc tin {(p q r) & u , s r q, p u, q u q, r q, s u, u} c th rt ra kt lun r u khng ? 27. xc nh xem mt th thuc mi c sn xut c hiu qu trong vic cha tr bnh ung th d dy hay khng, ngi ta chia nhng ngi tnh nguyn th nghim thuc thnh hai nhm A v B. Nhng ngi nhm A c dng loi thuc ang cp, nhng ngi nhm B ch s dng gi dc. Qua mt thi gian th nghim ngi ta nhn thy c khong 68% ngi nhm A c biu hin gim bnh. nhm B khng ai c biu hin gim bnh. Ngi ta kt lun rng loi thuc th nghim tht s c hiu qu nht nh trong vic cha tr bnh ung th d dy. Ngi ta dng phng php no rt ra kt lun ? 28. Bui sng tri se lnh, hai b con Cu To trao i nh sau: B : Con mc o m vo, tri lnh y. To : Nhng con khng thy lnh. B : Con khng thy lnh cng phi mc vo ! Trn ng nu c ngi ch cho con tng trnh khng l con cng ni rng khng cn trnh n v con khng thy n ? To: Nhng con khng mun mc o m. B : Mc vo ! n n by gi ! Bn c nhn xt g v lp lun ca b Cu To trong cuc trao i ny ?

179

TI LIU THAM KHO


1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Nhiu tc gi, Cc vn logic truyn thng, quyn 1, NXB HQG TP HCM, 2004. Hong Chng, Logic ph thng, NXB Gio dc, 1996. Nguyn c Dn, Logic v Ting Vit, NXB Gio dc, H Ni 1996. Vng Tt t, Logic hnh thc, i hc S phm H Ni 1, 1992. Nguyn c ng, Nguyn Vn Vnh. Logic ton, NXB Thanh Ha. Triu Truyn ng, Phng php bin lun. Thut hng bin. NXB Gio dc, 2000. Trn Hong, Logic hc nhp mn, NXB HQG TP HCM, 2003. T Duy Hp, Nguyn Anh Tun, Logic hc, NXB ng Nai, 1998. Bi Vn Ma, Nguyn Ngc Thu, Gio trnh Nhp mn logic hc, NXB HQG TP HCM, 2003.

10. L T Thnh, Tm hiu lgich hc, NXB Tr, 1995. 11. M. Genesereth, Computational logic . http://logic.stanford.edu/~cs157/notes/ 12. Iu. V. Ivlev, Bi ging logic hc, Moskva, 1988 (ting Nga). 13. Kraptrenco, Kirilev, Logic hc, Moskva, 1981, (ting Nga). 14. A.N. Kongomorov, A.G. Dragalin. Nhp mn logic ton, NXB i hc Tng hp Moskva, 1982 (ting Nga).

180

CU HI V BI TP
A. PHN CU HI I i tng ca logic hc 1. Giai on nhn thc tru tng c nhng c im g? 2. i tng ca logic hc l g? 3. Hnh thc v quy lut ca t duy l g? 4. Hy trnh by cc ng dng ca logic hc. II Cc quy lut c bn ca logic hnh thc 5. Hy trnh by ni dung ca cc quy lut c bn ca logic hnh thc. Ti sao nhng quy lut ny c gi l quy lut c bn? Chng th hin nhng tnh cht no ca qu trnh t duy? III. Khi nim 6. Hy cho bit nh ngha v cu trc ca khi nim. 7. Th no l hai khi nim ng nht, ph thuc, tng phn v mu thun vi nhau? 8. Khi nim nh th no gi l khi nim chung, khi nim n nht, khi nim tp hp, khi nim phn lit? 9. nh ngha khi nim l g? Anh (ch) bit nhng loi v nhng phng php nh ngha no? Khi nh ngha mt khi nim ta phi tun theo nhng quy tc no? 10. Phn chia khi nim l g? Hy cho bit cc quy tc cn tun theo khi phn chia khi nim. 11. Phn loi l g ? Hy nu 2 v d phn loi. IV. Phn on 12. Phn on l g? Quan h gia phn on v cu nh th no? 13. Phn on thuc tnh n l g? Hy cho bit cu trc ca n. C nhng loi phn on thuc tnh n no? 14. Phn loi kt hp theo c lng v cht ta c nhng loi phn on no? Cho bit tnh chu din ca cc thut ng trong cc loi phn on . 15. Hnh vung logic l g? 16. Gi tr chn l ca cc phn on phc c xc nh nh th no thng qua gi tr chn l ca cc phn on thnh phn ca n? Hy cho cc v d.

171

17. Bng chn l ca phn on phc l g? Lm th no lp bng chn l cho mt phn on phc? 18. Mt phn on phc nh th no th gi l hng ng (hay quy lut logic)? nh th no l hng sai (hay mu thun logic)? Lm th no xc nh chng? Hy cho v d. V. Suy lun din dch 19. o ngc phn on l g? Cc loi phn on A, E, I, O o ngc nh th no? Hy cho cc v d. 20. Bin i (i cht) phn on l g? Cc loi phn on A, E, I, O bin i nh th no? Hy cho cc v d. 21. t i lp v t phn on l g? Cc loi phn on A, E, I, O c t i lp v t nh th no ? Hy cho cc v d. 22. Th no l suy lun da vo hnh vung logic ? Hy cho cc v d. 23. Tam on lun nht quyt n (cn gi l tam on lun n) l g? Hy cho bit cu trc, cc loi hnh, cc tin (cng l) v cc quy tc ca n. Hy cho cc v d minh ha cc ni dung ni n trong phn ny. 24. Tam on lun nht quyt n gin lc l g? Lm th no phc hi tin b lc b trong tam on lun nht quyt n gin lc? Ti sao li cn phi phc hi tin b lc b trong tam on lun nht quyt n gin lc? Hy cho cc v d v cc loi tam on lun ni n trong phn ny. 25. Tam on lun phc hp l g? Khi no th Tam on lun phc hp ng v khi no th n sai? Tam on phc hp gin lc l g? Hy cho cc v d v cc loi tam on lun ni n trong phn ny. 26. Hy cho bit cc loi suy lun vi cc tin l phn on iu kin, v cho cc v d minh ha. 27. Hy cho bit cc loi suy lun vi cc tin l phn on la chn, v cho cc v d minh ha. VI. Suy lun quy np 28. Suy lun quy np l g? Cu trc ca n nh th no? N c c im g? C nhng loi suy lun quy np no? 29. Suy lun quy np c vai tr nh th no trong nhn thc ? 30. Hy trnh by mt s phng php nhm nng cao tin cy ca kt lun trong suy lun quy np. 31. Hy cho bit cc phng php xc nh nguyn nhn ca s kin nghin cu.

172

VII. Suy lun tng t 32. Suy lun tng t l g? Cu trc ca n nh th no? N c c im g? C nhng loi suy lun tng t no? 33. Suy lun tng t c vai tr nh th no trong nhn thc ? Hy cho mt s v d chng minh cho nhn nh ca bn. 34. Hy cho bit cc phng php nng cao tin cy ca kt lun trong suy lun tng t. 35. Phng php m hnh ha trong khoa hc v k thut da trn loi suy lun no? Hy cho v d v gii thch ti sao? VIII. Chng minh, bc b v ngy bin 36. Th no l mt php chng minh? Cu trc ca chng minh nh th no? Chng minh phi tun theo nhng quy tc, i hi no? 37. Th no l mt php bc b? Bc b phi tun theo nhng quy tc no? C nhng phng php bc b no? Hy phn tch u im v nhc im ca cc phng php bc b . 38. Ngy bin l g? Hy cho bit mt s kiu ngy bin thng gp, nu mt s v d ngy bin minh ha cho cc kiu ngy bin ny. Lm th no trnh ngy bin? B. PHN BI TP 1. Hy xc nh cc phm tr ng ngha trong cc cu sau y : a) Bnh l nh bo. b) Mai khng l nh bo. c) B ngoi ca Mai l nh gio. d) Mt s ngi rt thch su ring. e) C nhng ngi khng mun ni v mnh. f) Mt s loi gm nhm l loi c ch. g) C nhng ngi m mi ngi u yu mn. h) Mai l sinh vin bo ch v Hng cng th. i) j) M Mai l bc s nhng khng lm vic bnh vin. Nu anh bn vo qu kh bng sng lc th tng lai s bn vo anh bng i bc.

k) Ngi ta phi d chng con nga trc mt, con ch sau lng v con ngi t pha. 2. Hy dch cc cu trong bi tp 1 trn y sang ngn ng logic v t. 173

3. C ngi nh ngha cc khi nim im, ng thng v mt phng nh sau: im l giao ca hai ng thng, ng thng l giao tuyn ca hai mt phng, cn mt phng l ci c to nn khi ta cho mt ng thng bc ngang qua hai ng thng song song vi nhau trt trn hai ng thng . Da trn cc quy tc nh ngha khi nim, anh (hay ch) c nhn xt g (nu ngn gn) v nh ngha va nu? 4. Hy xc nh loi ca cc phn on sau y, sau bin i v o ngc chng: a). Tt c cc nh bc hc t gii thng Nobel u l cc nh bc hc ln. b). Mt s nh bc hc chi nhc rt gii. c). Ngi Vit Nam khng thch chin tranh. d). C l ng vt sng di nc. e). Sao Mc l hnh tinh ln nht trong h Mt tri. f). Tt c cc nh bc hc ot gii thng Nobel u l cc nh bc hc ln g). Sng v lm vic theo php lut l ngha v ca mi ngi. 5. Cho bit cc phn on p, q c gi tr ng, cc phn on r, s, u c gi tr sai, hy xc nh gi tr chn l ca cc phn on phc sau y : a). p (q (r q )) b). (p & q) ( r & q) c). (p s) (q r) d). (( q & s ) (p r)) e). (((p q) & ( p r)) ( q & r)) s f). ((p q) & ( p r) & (q r)) (s r q) 6. Dng mt trong cc phng php m anh (ch) hc xc nh xem cc cng thc sau y c phi l quy lut hay mu thun hay khng? a). ( p q) (q p) b). (p q) ( (q & r) (r & p)) c). (p & ((p & q) r) & ((p & q) r)) q d). (p (q & r)) ((p q) & (p r)) e). (p & (q r)) ((p q) & (p r)) f). (p q) ( p & ( q r)) g). (q & r) ((q s) & ( r s)) h). (p (q & r)) ( ((p q) & (p & r))) .

174

7. Dng mt trong cc phng php m anh (ch) hc xc nh xem cc cng thc sau y c phi l quy lut hay mu thun hay khng? a). ((p & q) (r s)) (( r & s) ( p q)) b). ((p q) (r & s)) (( r s) ( p & q)) c). ((p & q) (r s)) (( r s) ( p & q)) d). ((p q) (r & s)) (( r & s) ( p q)) e). ((p q) (r & s)) (( r s) ( p & q)) f). ((p & q) (r s)) (( r & s) ( p q)) 8. a) T phn on Mi ngi u c quyn mu cu hnh phc, theo cnh bn ca hnh vung logic (quan h ph thuc) c th rt ra phn on no? Da vo hnh vung logic ta c th rt ra c nhng kt lun no t phn on cho? b) T phn on mt s sinh vin khng hc logic, theo ng cho ca hnh vung logic ta rt ra phn on no ? Da vo hnh vung logic cn c th rt ra nhng kt lun no t phn on cho ? c) T phn on Ngi Vit Nam yu ha bnh, cn c theo cnh bn ca hnh vung logic ta c th rt ra kt lun H Ch Minh yu ha bnh khng?

9. Hy xt xem cc suy lun sau y c l tam on lun nht quyt n hay khng, nu c th chng l ng hay sai. Nu sai th v sao? a). Loi th nui con bng sa. iu khng nui con bng sa. Vy iu khng phi l th. b). Nc ma th mn, m ly nc ny khng mn, vy ly nc ny khng phi nc ma. c). Rn l ng vt, rn khng c chn. Vy suy ra rng c mt s ng vt khng c chn. d). Sinh vin ny hc gii. Anh Nam l sinh vin. Vy, anh Nam hc gii. e). Con ngi bit lm thuc cha bnh. Hi Thng Ln ng l con ngi. Vy, Hi Thng Ln ng bit lm thuc cha bnh. f). t nc i mi pht trin kinh t nhanh. Nc ta pht trin kinh t nhanh. Vy nc ta i mi. g). Mt s loi chim bit bay. iu khng bit bay. Vy iu khng phi l chim. 10. a). Xt xem kiu EIE ng hay sai v ti sao, trong tam on lun m trung t lm ch t trong c hai tin . b). Xt xem kiu EIO ng hay sai v ti sao, bit tam on lun c trung t l ch t trong i tin v l thuc t trong tiu tin .

175

c). Xt tnh chu din ca cc thut ng trong tin ca tam on lun kiu AAA, bit rng trung t l ch t trong c hai tin . 11. Napoleon ni: n ng thng tr th gii. n b thng tr n ng. T y c ngi suy ra: Vy n b thng tr th gii. Suy lun nh vy ng hay sai, v sao? 12. Hy phc hi (nu c th) tin b lc b ca cc tam on lun n gin lc c tin cn li v kt lun cho sau y: a). MaP, SoP; e) MiP, SaP; b). MiP, SoP; f) SoM, SoP; c) PeM, SeP; d) S iM, S i P g) SaM, SeP k) SiM, SeP.

13. Dng mt trong cc phng php hc xc nh xem cc suy lun sau y c ng (hp logic) hay khng: a). Nu gi hng tng th hoc l do cung khng cu, hoc l do lm pht, ngoi ra khng cn l do no khc. Gi hng tng m khng c lm pht. Vy cung khng cu. b). Nu anh y bit lp chng trnh cho my tnh v gii v ton quy hoch th anh y c th gii quyt vn kinh doanh ny. Anh y khng th gii quyt c vn kinh doanh ny. Vy suy ra rng anh y hoc l khng bit lp chng trnh cho my tnh, hoc l khng gii v ton quy hoch. c). Nu gi c cao th tin lng cao. Gi c cao hoc l c s iu tit gi c. Ngoi ra, nu c s iu tit gi c th khng c s lm pht. Th nhng c lm pht. Vy th tin lng cao. d). Nu Nam tt nghip i hc v gii ngoi ng th anh y c nhn vo lm vic ti vin nghin cu ny hoc hc tip cao hc. Nam tt nghip i hc, nhng anh khng gii ngoi ng. Nh vy anh y khng c nhn vo lm vic ti vin nghin cu ny, cng khng c hc tip cao hc. 14. Hy xc nh xem cc suy lun c biu th bng cc cng thc sau y ng hay sai, ti sao? a). (( p q) & p) p b). ((p q) ( p q)) q 15. Bn hc sinh Nam, Bnh, Mai, Hnh d thi hc sinh gii v c ba hc sinh trong s ot ba gii: Nht, Nh, Ba. Bit rng Nam c ot gii, Mai c Gii Hai hoc Ba, Bnh c gii cao hn Mai, Hnh c gii Nht, hoc khng c gii. Vy ai c gii no? 16. Cho su vin bi mu xanh, , tm, vng, en, trng. Bit rng c mt vin trong s c trng lng khc bit vi cc vin cn li, cn cc vin khc c trng lng ht nh nhau. em cn cp bi xanh vi cp tm vng, ta thy cp xanh 176

nh hn cp tm vng. em cn cp xanh tm vi cp en trng ta thy cp xanh tm nh hn. Nh vy vin bi c trng lng khc bit l vin no? 17. Cho 13 vin bi c b ngoi hon ton ging nhau. 12 vin trong s c trng lng y ht nh nhau, vin cn li c trng lng khc bit. Hy tm cch cn so snh 3 ln sao cho xc nh c vin bi trong s cc vin bi cho. 18. Nm bn Anh, Bnh, Cc, Doan, An qu nm tnh: Bc Ninh, H Ty, Cn Th, Ngh An, Tin Giang. Khi c hi qu tnh no, cc bn tr li nh sau: Anh : Ti qu Bc Ninh, cn Doan Ngh An. Bnh : Ti qu Bc ninh, cn Cc Tin Giang. Cc : Ti cng qu Bc Ninh, cn Doan H Ty. Doan : Ti qu Ngh An, cn An Cn Th. Cc cu tr li ny u c hai phn, ni v qu ca hai bn. Khng c cu tr li no sai c hai phn . Hy cho bit qu ca mi ngi Anh, Bnh, Cc, Doan, An. (theo Trn Din Hin, Cc bi ton v suy lun logic) 19. Hng v Mai c mi ci ko. Hai ngi n ht s ko . Mai ni : Mnh n t hn by ci ko. Hng ni : Mnh cng vy. Mai ni : Nhng mnh n nhiu hn bn chic. Hng ni : , mnh n t hn cu. Bit rng Hng v Mai mii ngi ni hai cu, trong c mt cu ng v mt cu sai. Hy xc nh s lng ko m mi ngi n. ( thi hc sinh gii Php, dn li t tp ch Tia sng) 20. Trong tr chi on mu, kt qu cc ln on trc nh sau: Xanh tm vng YY xanh nu cam YYYY Nu cam xanh YYYY Vy kt qu chnh xc phi l nhng vin bi no ? 21. Trong tr chi on mu, kt qu cc ln on trc nh sau: Xanh tm vng Y vng cam nu XY Nu cam xanh XY Vng xanh nu Y nu cam XX Vy kt qu chnh xc phi l nhng vin bi no 22. Trong tr chi on mu, kt qu cc ln on trc nh sau: tm xanh nu Y Xanh vng cam YYY Vng nu cam tm XY Cam xanh vng XYY Cam vng nu XY Vy kt qu chnh xc phi l nhng vin bi no ? 177

23. Trong tr chi on mu, c th c kt qu cc ln on trc nh sau khng ? Nu c th kt qu ng phi l nhng vin bi no ? Xanh Vng Nu tm cam tm tm nu vng nu vng xanh XY XX Y XX

24. Bng phng php hp gii, hy xt xem: (a) T tp cc tin {p q s, p r, q r, s r} c th rt ra c kt lun r khng? (b) T tp cc tin {p r, q r, p r} c th rt ra kt lun r khng ? (c) T tp cc tin {p q r, s q, s r, q p} c th rt ra kt lun s khng ? (d) T tp cc tin {p & q, p r s), p (q r), q s} c th rt ra kt lun s khng ? (e) T tp cc tin {(p q r) u , s r q, p u, q u, r q, s u, u} c th rt ra kt lun u khng ? 25. Bng phng php hp gii, hy xt xem: a). T tp cc tin {(p q r) u , s r, p u, q u, s u, u} c th rt ra c kt lun r u khng ? b). T tp cc tin {p q r, s r, p (r s), q s u, p r} c th rt ra c kt lun u & s khng ? c). T tp cc tin {(p & q) r, r, s r, p s, q s u, p q} c th rt ra c kt lun u q khng ? d). T tp cc tin {(p q r) u , s r, p u, q u, s u, r u} c th rt ra c kt lun r u khng ? e). T tp cc tin {p r, q r, s w, q p , r w, q s r } c th rt ra c kt lun r & s khng ? 178

26. Bng phng php hp gii, hy xt xem: a). T tp cc tin {p q s, p r, q r, s r, p s r} c th rt ra c kt lun r khng? b). T tp cc tin {p r, q s r, p r} c th rt ra kt lun s r khng? c). T tp cc tin {p ( q r),( s q) & u, s r, q p} c th rt ra kt lun p s khng ? d). T tp cc tin {p & q, p (r & s), p (q r), q s} c th rt ra kt lun s (r p) khng ? e). T tp cc tin {(p q r) & u , s r q, p u, q u q, r q, s u, u} c th rt ra kt lun r u khng ? 27. xc nh xem mt th thuc mi c sn xut c hiu qu trong vic cha tr bnh ung th d dy hay khng, ngi ta chia nhng ngi tnh nguyn th nghim thuc thnh hai nhm A v B. Nhng ngi nhm A c dng loi thuc ang cp, nhng ngi nhm B ch s dng gi dc. Qua mt thi gian th nghim ngi ta nhn thy c khong 68% ngi nhm A c biu hin gim bnh. nhm B khng ai c biu hin gim bnh. Ngi ta kt lun rng loi thuc th nghim tht s c hiu qu nht nh trong vic cha tr bnh ung th d dy. Ngi ta dng phng php no rt ra kt lun ? 28. Bui sng tri se lnh, hai b con Cu To trao i nh sau: B : Con mc o m vo, tri lnh y. To : Nhng con khng thy lnh. B : Con khng thy lnh cng phi mc vo ! Trn ng nu c ngi ch cho con tng trnh khng l con cng ni rng khng cn trnh n v con khng thy n ? To: Nhng con khng mun mc o m. B : Mc vo ! n n by gi ! Bn c nhn xt g v lp lun ca b Cu To trong cuc trao i ny ?

179

180

TI LIU THAM KHO


1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Nhiu tc gi, Cc vn logic truyn thng, quyn 1, NXB HQG TP HCM, 2004. Hong Chng, Logic ph thng, NXB Gio dc, 1996. Nguyn c Dn, Logic v Ting Vit, NXB Gio dc, H Ni 1996. Vng Tt t, Logic hnh thc, i hc S phm H Ni 1, 1992. Nguyn c ng, Nguyn Vn Vnh. Logic ton, NXB Thanh Ha. Triu Truyn ng, Phng php bin lun. Thut hng bin. NXB Gio dc, 2000. Trn Hong, Logic hc nhp mn, NXB HQG TP HCM, 2003. T Duy Hp, Nguyn Anh Tun, Logic hc, NXB ng Nai, 1998. Bi Vn Ma, Nguyn Ngc Thu, Gio trnh Nhp mn logic hc, NXB HQG TP HCM, 2003.

10. L T Thnh, Tm hiu lgich hc, NXB Tr, 1995. 11. M. Genesereth, Computational logic . http://logic.stanford.edu/~cs157/notes/ 12. Iu. V. Ivlev, Bi ging logic hc, Moskva, 1988 (ting Nga). 13. Kraptrenco, Kirilev, Logic hc, Moskva, 1981, (ting Nga). 14. A.N. Kongomorov, A.G. Dragalin. Nhp mn logic ton, NXB i hc Tng hp Moskva, 1982 (ting Nga).

181

You might also like