PHT GIO NHNG VN TRIT HC O.O. ROZENBERG TRUNG TM TU LIU PHT HC XUT BN H NI 1990 MC LC Li gii thiu Li ni u 01.

1. Cc h thng trit hc tn gio Nht bn v Pht gio 02. V vic nghin cu Pht gio v Nht bn v Trung quc 03. Cc giai on trit hc v Pht gio Vasubandu v Huyn Trang 04. Nhng vn trit hc Pht gio. Siu hnh hc 05. H thng th gii quan Pht gio. Cc s gio l 06. Thut ng Dharma v Abhidrharma. Abhidrharmakosa 07. Thuyt Dharma nh l c s ca gio l Pht gio 08. Nhn thc lun v bn th lun trong Pht gio. Tnh hai ngha ca nhng thut ng 09. Phn loi Dharma 10. Rupa 11. Chng t lun v cc i chng (Mahabhuta). Cc thut ng Rupa v Avijnapti 12. Visaya v Indria 13. Citta, Manas Vijnana 14. Samskara 15. Hetu, Pratyaya, Phala 16. Sinh th (Santena). Nghip (Karma). L duyn khi (Pratityasamutpada) 17. Cc dng chng sanh. Cc cp ca thin 18. Chn nh. Pht. V minh v gii thot 19. V cc tng phi Pht gio. Vn quan h ca Pht gio vi cc h thng khc LI GII THIU Cun Nhng vn trit hc Pht gio xut bn Petrograt nm 1918 v hu nh cha c dch ra cc th ting u chu. Tc gi cun sch - Vin s O.O. Rosen -beng - hc tr ca nh Pht hc ni ting th gii Stch erbtsky. Cuc i ca O.O. Rozenberg ginh phn ln cho vic nghin cu trit hc Pht gio. ng d kin chia Nhp mn trit hc Pht gio lm ba tp. Tp mt, lit k ton b nhng ti liu v Pht gio Trung quc v Nht bn bng ba th ting: Phn, Trung quc v Nht bn. Tp hai l ni dung ch yu ca cng trnh mi u Nhng vn trit hc Pht gio, m chng ti gii thiu y. Tp ba, ng nh trnh by v Nhng tng phi Pht gio, trn bnh din trit hc. Rt tic cuc i ng ch hon thnh hai tp u, cn tp ba, ng cha kp vit mt. Nhng vi hai tp u, O.O. Rozenberg ng gp cho Pht hc th gii nhng tc phm ni ting v sau ny tr thnh nhng tc phm kinh in ca Pht hc Nga v S vit. Cun Nhng vn trit hc Pht gio i su vo nhng vn l lun c bn lu i ca Pht gio da trn cc cn bn Trung quc v Nht

bn. Mc d. Vin s khim tn cho rng tc phm ny ch l lit k ra nhng vn trit hc Pht gio, cn i su hn cn c nhng chuyn kho, nhng chng ti vn thy y l mt tc phm c gi tr cho n ngy nay. Bi vy, chng ti xin mnh dn vi Qu v c gi cun sch ny. Thit ngh n l ti liu tham kho, gip ch phn no cho c gi v gii tu hnh hiu thm Pht gio trn bnh din l lun, t gp phn to nn ci khng chung chng ta nghin cu Pht gio Vit nam - mt tn gio ng vai tr cc k quan trng trong lch s t tng v vn ha nc ta. Cun sch ny c ph tin s trit hc Pht hc Nguyn Hng Hu v ph tin s M hc Ng Vn Doanh dch. Tt nhin, cng nh mi cun sch khc, n khng trnh khi nhng khim khuyt, mong c gi kin ng ha gii. H ni, ngy 15-8-1990 Thng ta Thch Thanh T

LI NI U Cng trnh ang trc mt bn c, phn hai ca b i cng nghin cu Pht gio qua ti liu Trung quc v Nht bn l kt qu cng vic chuyn mn m chng ti thu c sau bn nm lm vic ti Nht bn. Nhim v m Khoa cc ngn ng phng ng t ra cho chng ti trong t cng tc Nht bn vo nm 1912 l nghin cu ng vn v cc vn bn tn gio, trit hc Nht bn. Mng vn hc tn gio trit hc l lnh vc ca b mn Nht hc v hu nh cha c bit ti Chu u. Khi tm hiu mng vn hc Nht v Pht gio v Thn o, chng ti nhn thy cn trc tin phi bit mt gio trnh v t vng v thiu cng c ny th khng th nghin cu ng vn c. Tp ti liu t vng, tc phn u ca i cng c ngha quan trng v hai mt. Mt mt, l nhng quy tc t vng hc ca nhng thut ng v tn gio v trit hc ca Pht gio, v phn no ca Thn o. Mt khc, phn u ca i cng l cun t in i chiu cc thut ng trit hc ca ting Trung quc, Nht v Sanskrit. Phn hai ca cng trnh, tc tc phm ny c ngha chung hn v n cp ti nhng vn trit hc Pht gio. cng trnh ny, chng ti c ch ra c s trit hc Pht gio chung m t ny sinh ra v vn nhng hc thuyt khc nhau. Chng ti gi cng trnh ca mnh l Khi qut mt cch h thng nhng vn ch khng gi l h thng trit hc Pht gio v khng c nhng h thng chung bn cnh nhng tng phi ring bit. Bi vy, c gng to lp ra mt h thng Pht gio tru tng chung nh vy l mt vic lm v ch. Ch tn ti nhng h thng ring bit ca nhng tng phi v nhng tc gi khc nhau. Nhng nhng h thng li thng nht tnh chung khi qut ca nhng vn , nhng phng thc, nhng cch gii quyt v nhng kt lun. Nhng h thng khc bit nhau, ch yu, l ch vn no c a ln bnh din ch yu v nhng vn no t c ch hn. Vi ngha ny, nhng biu hin thng nht ca mt s vn , ca mt vi nhm t tng to nn s gn b khng th tch ri c gia cc h thng vi nhau, chng ta c quyn ni v mt Pht gio chung cng nh v th gii quan c trng ca Pht gio, theo kiu nh chng ta thng ni v mt Thin cha gio chung, nhng k thc cng b phn ra thnh mt lot nhng xu hng th ch nhau.

Quy tc phng php lun quan trng nht thit lp nn cng trnh ny l iu chng ti cho rng, nghin cu Pht gio phi bt u t s hiu bit v nhng hnh thc m n hin cn tn ti Nht bn. C hiu c gio iu Pht gio hin i Nht bn, mi d dng chuyn sang nghin cu nhng hnh thc c ca Pht gio. Quy tc c bn l t nghin cu ci bit sang nghin cu ci cha bit ch khng phi l ngc li, s em li nhng kt qu, phn no, hon ton i lp vi cc cch hiu ang c tha nhn chu u v Pht gio c. Dng nh nhng bn lun trit hc c h thng l c s gio iu cho cc tng phi Pht gio tn ti v ang tn ti. Vn bn linh thing, theo ngha hp, hin nhin l cc kinh (Sutra). Nhng cc Sutra bao gi cng c din gii cc bn lun ny hay cc bn lun khc. Nu xut pht t hin i nhn qu kh, chng ta lun lun thy ni mt hin tng khc nhau: Cuc sng gio iu ca Pht gio ch b hp trong cc bn lun, vi cao tng c gio dc bng cc bn lun, v cc kinh lun lun c nghin cu theo ngha cc bn lun. T nhng iu va nu, ny ra mt quan trng l: Nghin cu Pht gio c cn phi bt u t nhng bn lun c h thng ch khng phi t cc kinh. Cho n nay, chu u, ngi ta thng a cc b kinh ln bnh din u tin v t ch ti cc bn lun v nhng ch gii. Bi vy chng ti khng ly nhng tc phm chu u v Pht gio lm c s t liu cho cng trnh ca mnh. Do khng lu ti cc bn lun nn cc nh n hc chu u thng b qua cc ngha c bit ca khi nim dharma trong thut ng hc Pht gio. Th m trong thc t, vic hiu ton b trit hc Pht gio li ph thuc chnh vo vic hiu cho ng thut ng ny. Tt c nhng g c trnh by v dharma trong cc ti liu u chu l hon ton khng r rng v kh hiu. Pht gio, t lu, thu ht c s ch nh mt trong nhng tn gio th gii duy nht c th em so snh vi Thin cha gio v Hi gio v mc nh hng v ph cp i vi cc dn tc thuc cc chng tc rt khc nhau nht. Hn th na, Pht gio nh l mt lc ht k l lm ngi ny ght, khin ngi kia yu. Ngi ta coi Pht gio hoc nh mt in hnh thi ngu tng, hoc nh mt in hnh tn gio kiu nh Thin cha gio, hoc nh mt tn gio dung ha c vi khoa hc hin i, hoc nh mt tn gio ca tng lai. S d c tnh trng nh gi khc nhau nh vy v vn bn Pht gio v bn cht h thng trit hc ca Pht gio cn cha c nghin cu c y v tht khch quan nh cc h thng trit hc tn gio khc. Nhiu cng trnh nghin cu bc l khuynh hng ch quan, hoc lun chin, hoc chng i Pht gio, hoc bin hThm ch c c nhng cng trnh ph nhn lch s thc ca gio iu v trit hc Pht gio. Ch khi lch s pht trin ca t duy trit hc Pht gio c nghin cu y , r rng, th s khng cn nhng phn xt khng tht khch quan, th chng ta s thy o Pht khng bao gi dy tn ca mnh rt nhiu iu m ch th ca h gn cho h. Ch khi no Pht gio c nhin cu k nh mt th gii quan trit hc tn gio gm c nhng thnh tu v khim

khuyt th khi n mi ginh c v tr ca mnh bn cnh nhng h thng khc trong lch s tn gio v trit hc. Tuy vy, gi y c th ni rng, Pht gio hon ton khng c ci g l m m, kh hiu c, hon ton khng phi l mt hc thuyt thn b, khng h ging t tng chu u, nh mt s nh nghin cu nu ra. C trong Pht gio, c trong trit hc n ni chung, v thc cht, khng c g l k l v kh hiu c i vi chng ta - nhng ngi u. Nhng, nhng vn m chng ta cng bit li c ngi n xem xt l gii, lm sng r theo nhng quan im khc. V vy, trit hc n , khi c nghin cu chi tit, s lm phong ph thm v b sung thm cho trit hc u chu. Khi son tho cng trnh ny, chng ti theo uI nhng mc ch sau. Chng ti mun trnh by nhng kt qu m mnh trc tip thu c qua kho cu truyn thng kinh vin sng ng, qua vn bn gio l ca Nht bn. Bng cch , chng ti mun nghin cu Pht gio trn nhng ngun c liu m hu nh cho n nay cn cha c khai thc hoc ch c khai thc qu t i. Qua ngun ti liu mi, chng ti cm thy, khi nim dharma c mt ngha quyt nh i vi trit hc Pht gio cng nh khi nim t tng i vi trit hc Platon. Trnh by gio l kinh vin ca Pht gio nh lun thuyt v dharma (Php) di dng mt h thng y , hon chnh ca nhng hc thuyt v kinh nghim v gii thot, tc v tn ti v chn nh siu hnh, v nhn mnh ngha t tng trit hc ch yu ny i vi Pht gio, cho n nay l mt cng vic cha ai lu ti v cha c tin hnh. Lgc hc v nhng vn chuyn v nhn thc lun l nhng vn cc k quan trng ca Pht gio, nhng li khng c cp n trong cng trnh ca chng ti, v rng nhng vn c phn tch t m trong chuyn kho ca gio s F. I. Serbatski. Cui cng, trong khi trnh by nhng im ct yu ca Pht gio, chng ti s c gng dng ngn t thng dng trong cc sch v v trit hc ca chng ta, c trnh nhng thut ng qu c l v qu chuyn su, c khng dn ra nhng loi vn bn trch t kinh sch, tp trung vo phn tch nhng vn chnh. Khi truyn t nhng thut ng, chng ti s c nm bt bn cht hc thuyt trit hc ca chng, trc ht trn c s nhng ti liu m chng ti trc tip s dng c v c trong tay - nhng ti liu Nht bn v Trung quc, ri em b xung v i chiu thut ng vi cc ti liu bng ting Sanskrit. Xin lu c gi mt iu na, trong cng trnh ny, chng ti s dng cc thut ng gc bng ting Sanskrit thay cho cc thut ng bng ting Nht hay Trung quc. S d chng ti lm nh vy l bi v, nu lm ngc li, th tc phm ny li khng c mt gn b g vi khi sch v u chu vit v Pht gio. Nhng i snh bng ting Nht v Trung quc c a vo phn ch thch ch khng cho vo vn bn chnh. Bi l do , nn trong phn chnh ca cng trnh, s t gp cc t Nht bn, mc du cng trnh li gn b rt cht ch vi mng vn bn gio l ca Nht bn. Petrgrat, thng 3 nm 1918 O. Rzenberg

CC H THNG TRIT HC TN GIO NHT BN V PHT GIO Trong Pht gio n sm hnh thnh mt quan nim cho rng hc thuyt cu kh ca c Pht i hi phi c ph bin gia cc dn tc khc. Khi biu l khuynh hng tr thnh tn gio th gii. Pht gio bt u c ph bin ra ngoi n . Tuy nhin, hot ng truyn b ca cc nh s khng t ngay c nhng kt qu ln. Ch mt nghn nm sau khi c Pht nhp dit, mt phong tro mnh m ca Pht gio mi bt u v sau ta khp ton b Trung v ng . Mt ln sng ca phong tro ny i n phng ng, qua Trung quc v Triu Tin vo Nht bn, mt ln sng khc i ln pha Bc, qua Ty Tng vo Mng C. Vic truyn b Pht gio pht trin mnh vo cc th k V, VI, VII. Giai on ny cng l thi k hng thnh ca Pht gio n . Sau y Pht gio ngay chnh n bt u i n suy sp. Trong khi trong nhng nc phng ng khc, Pht gio li c cng c vng chc hn, v bt u mt qu trnh thch nghi, tu chnh. Bt u mt giai on ca nhng tng phi Pht gio mi. Nhng tng phi ny thc cht, l da trn nhng t tng n , nhng c pha trn nhiu yu t phi n. S giao tip vi n dn dn b ngng li, Trung quc v Ty Tng tr thnh nhng trung tm ca Pht gio phng ng. Pht gio Trung quc do sm hn nn nh hng ng k n Pht gio Ty Tng. Nhng, nhn chung, c hai trung tm ny u l nhng trung tm ng kn c lp vi nhau. Xt trn quan im lch s vn bn hc Pht gio, ti liu Trung quc v Ty Tng b xung ln nhau: Trong nhng bn dch Trung quc gi li mt s vn bn rt quan trng c hn m khng c Ty Tng, cn kinh in Ty Tng li cha ng mt lot nhng lun vn nI ting ca Pht gio sau ny, m khng thy Trung quc. a s cc vn bn l cc vn bn chung, va c trong bn dch Trung quc va c trong bn dch Ty Tng. Nhng nc l cc im cht ca lu tro Pht gio, tc Mng c v Nht bn, mi lin h vi n v nhng nc trung gian lun biu hin r t xa ti nay. n , Ty Tng v Mng C - l mt khi lin kt cht ch, theo cch nhn ca Pht t Mng C. n , Trung quc v Nht bn - li l b ba nc, ba quc gia, theo ghi chp trong cc vn bn lch s ca nhng nh Pht t Nht bn. Nu ni v vn hc Pht gio Nht bn, th phi hiu theo ngha rng ca t: Khng ch l vn hc do ngi Nht bn sng tc, m l c cc tc phm vn hc Trung quc (dch cng nh nguyn bn) gn nh tr thnh ti sn ring ca nhiu ngi Nht trong sut nhiu th k. Vn hc Pht gio Nht bn bao gm: 1) Cc tc phm n c dch sang ting Trung quc, tc kinh in Pht gio theo ngha ring vn c ca t ny, bao gm ba phn: Kinh, Lut, v Lun.

2) Nhng bn ch gii cc tc phm n ca ngi Trung quc v vn hc nguyn gc ca Trung quc. 3) Nhng l gii cc tuyn tp n v Trung quc ca ngi Nht v cc tc phm nguyn gc Nht bn. Ton b cc ti liu c in n tt Nht bn, c bit, c khai thc mt cch tuyt vi trong cc tc phm hin i bng ngn ng Nht bn. Nht bn, trong mi lin h vi nhp mn nghin cu ting Sanskrit, ln u tin cc phng php ng vn hc u chu c em p dng nghin cu vn hc Pht gio ngy cng ph bin trong cc nh bc hc Nht bn. Vn hc kinh in Pht gio c nghin cu Nht bn theo cc bn dch Trung quc. i vi ngi Nht c gio dc Hn hc cng vic ny khng kh khn g. Hn na, ton b thut ng trit hc tn gio tru tng u trc tip ly t thut ng Trung quc ch khng c nhng t Nht tng ng. Mi lin h cht ch dn n s trng hp hon ton ca h thng vn t Nht bn vi h thng vn t Trung quc, l gii vic khng c nhng bn dch sang ting Nht cc tc phm trit hc kinh in Trung quc: Nhng ngi Nht khng cn n chng, bi l h c hc trc tip bng cc vn bn Trung quc, v vit cc bn lun vn tru tng bng ting Trung quc. Ch trong thi gian gn y, mi xut hin nhng bin son cc bn kinh ph bin bng ting Nht nhng khng hn l dch m ng hn l hin i ha cc vn bn c. S y v vn bn Pht gio, vic cc t liu c bin son trong cc ch gii, cc t in v trong nhng cng c b tr - tt c nhng iu khin ta phi tha nhn rng, cn bt u tin hnh nghin cu Pht gio phng ng trc ht theo cc ngun ti liu Nht bn; chng s lm ta bt kh khn khi i vo cc ngun ti liu gc Trung quc c hn. Lch s Pht gio Trung quc, theo truyn thng, bt u t th k th nht sau Cng nguyn, nhng ch bt u t th k IV mi c th ni v s hng thnh thc s ca Pht gio, v nh hng mnh m ca Pht gio. n th k th V, Trung quc, hu nh tt c cc khuynh hng ca tn gio n kp xut hin, phn c bn ca cc kinh c dch, v mt tng phi Pht gio Trung quc vi ci tn Thin Thai kp ra i. Nht bn, vo thi gian ny vn cn cha c vn t, cha c lch s thc s. Khi nguyn ca nhng th ch n th k VI VII mi c. Theo nin biu chnh thc, mt nghn nm trc l thi k bn huyn thoi, bn truyn thuyt, bn lch s. Lch s thc s ca Nht bn ch bt u vo th k th VI gn lin vi hin tng c c trng tn gio, - s du nhp ca Pht gio t Triu Tin ti. Cng vi s xut hin ca Pht gio l s gia tng t ngt nh hng ca vn minh Trung quc. Nh vy, ton b nhng yu t cu thnh nn vn ha c o ca Nht bn trung c c hnh thnh ngay t bui u ca lch s Nht bn. Trung quc thi k ny bc vo giai on hng thnh di triu ng, thi i ca nhng mi quan h vi n v nhng nc khc, thi i hng thnh ca vn ha vt cht v tinh thn.

nh hng ca nhng yu t Trung quc v n Nht bn mnh n mc mt s yu t dn tc tin s ngng pht trin v dng nh bin mt. Ngi ta phi phc hi li chng bng con ng tch mt cch tru tng ton b ci ngoi lai khi tp hp nhng hin tng vn ha Nht bn thi k . Nhng, nu yu t thun Nht bn yu v cha c xc nh th sao li c nh hng ln n chnh phng thc tip nhn cc yu t ngoI lai ti. Trong yu t dn tc, c n du mt c tnh no , mt th gii quan c trng nht, d chng khng c a vo khun kh ca h thng. Hc thuyt n khi qua Trung quc v Triu tin, trn ng, thu tm khng t nhng ci ngoi lai; bi vy, vn ha Nht bn, ngay t bui u lch s l mt hin tng cc k phc tp. Nht bn, trong thi gian ny, bt buc phi gii quyt mt nhim v kh khn l phi tip thu hai yu t ngoi lai rt khc bit nhau: Yu t n v yu t Trung quc. Nhim v ny c bit kh khn, v Nht bn khi ch va mi bt u lch s, khng c vn t, khng c vn hc, khng c nhng h thng tn gio phong ph; trong khi , i vi n v Trung quc, s hng thnh giai on t th k III n th k VIII, l kt qu ca cng vic chun b lu di, l cao tro cui cng ca nn vn ha c. Sc mnh v s phong ph ca nhng mi lin h lch s vn ha vi bn ngoi Nht bn ngn vic tri dy ca nhng yu t thun tu Nht bn. Cn ch ti mi quan h ln nhau ca tt c nhng yu t cu thnh trong mi lnh vc ca vn ha Nht bn, ch yu l trong cc lnh vc tn gio, trit hc, ngn ng, c cu nh nc v ngh thut - tt c u l nhng hin tng phc tp, nhng yu t cu thnh chng t nhiu c thy r. Triu tin ng vai tr quan trng trong giai on u tin ca lch s Nht bn, nhng t th k th VII nh hng trc tip ca Pht gio Trung quc mnh n ni di nh hng ca trng phi Huyn Trang, tt c cc tro lu trc kia u li li pha sau. Bi vy, trong nhng hin tng trit hc tn gio Nht bn trong chng mc chng to nn cu trc t duy mt cch h thng, nn phi phn bit ba yu t: Nht bn, Trung quc v n . Xt di gc lch s vn ha n v ng , Pht gio Nht bn l mt hin tng b phn, l nc pht trin cui cng ca Pht gio v ca nhng yu t n trn con ng t n sang phng ng. Nhng bin dng in hnh ca t tng n cc dn tc ng ta nh sng chi ngi ln tm l v np ngh ca nhng dn tc rt khc cc b tc n c v chng tc ln ngn ng.Trn quan im ny, vic nghin cu cn phi tin hnh theo trt t c tnh cht nin i ca nhng nc thang pht trin lch s - tc l t n qua Trung quc n Nht bn. Mt khc, trong truyn thng vn hc tn gio Nht bn cn gi li c nhiu ci ca n v Trung quc m hai nc ny u khng cn. Qu l i vi ngi Nht, nhiu ci l thing chnh v n l ci ngoi lai, xa l v khng hiu n c gi mt cch thing ling trong truyn

thng. Cn ngi n v ngi Trung quc, khi to ra ci mi, khi chuyn sang giai on pht trin tip sau, cho mnh c quyn qun i ci c. Nhng tn d ny lm cho vn hc v truyn thng trit hc tn gio Nht bn tr nn rt quan trng v c gi tr i vi vic nghin cu lch s vn ha chu v phc hi li nhng ci mt n v Trung quc. Vi quan im ny, cch nghin cu s khc: S dch chuyn mang tnh lch s t n sang Trung quc vo Nht bn bin thnh ngc li - t Nht bn qua Trung quc n n , m c th i xa hn na, bi l mt bi hc thuyt ca Pht gio Trung-Nht ch ra nhng mi quan h xa xi vi nhng khuynh hng tn gio vng Tin . Theo ngha ny, vn ha Nht bn c ngha rt rng ch khng ch l mt hin tng Vin ng c bit, mt hin tng Nht bn thun ty, mt hin tng ch ca Nht-Trung, ngha ca vn ha Nht tng ln cn nh s nghin cu khoa hc theo nhng phng php u chu ngy cng tim nhim thnh thi quen Nht bn. Ngi Nht lm c kh nhiu trong vic thu nhp, xut bn v nghin cu ti liu. Vic cn li l kt hp ci lm, gn nhng kt lun vi nhng kt qu ca n hc chu u, v khi i sng tn gio ng v Nam mi hp li thnh mt chnh th, mt hin tng chung m nhng b phn ca n gn kt li vi nhau mt cch cht ch nht. Nht bn, trong vng nhiu th k, l mt nc tch bit c lp, khng c mi quan h vi cc dn tc khc, t cho mnh l trung tm ca v tr v qun c nhng mi quan h trc kia vi nhng trung tm vn ha khc ca chu. Gi y, ngi Nht bt u hiu v nhn thy mt cch c thc rng, chnh trong mi quan h ch khng phi trong tch bit m s phong ph ca vn ha Nht c ny sinh. Mi lin h vi Trung quc l r hn c. Nht bn tip nhn khng ch h thng vn t, m cng vi vn t l c vn hc na, c hai ci trong vng nhiu th k dng nh tr thnh ca dn tc Nht bn. Mi lin h vi vn ha n cng thy r trong nhng lnh vc Pht gio. iu ny c nhn mnh bng cng thc coi n , Trung quc v Nht bn l B ba nc khng tch ri nhau. Nm 1905 gio s Samberlen trong tc phm T tng Nht bn ca mnh vit v nh hng ca n Nht bn vi Nht bn hon ton phi chu n n . Gio s ch ra mt cch ng n rng ngi Nht thng qun vai tr ca n v ngha ca Pht gio. Tuy nhin, trong nhng nm gn y, tnh hnh thay i ng k: Ngi Nht bt u y mnh nghin cu c Pht gio, c n ln ting Sanskrit; ngha ca n v Pht gio c nhiu nh bc hc Nht bn tha nhn. Vic ngi Nht, mt vi nm trc, tng i t quan tm n nghin cu nhng vn tn gio l hon ton khng c g ng ngc nhin. H tri qua giai on xy dng li quc gia theo hnh mu u chu, ton b s ch ca h l tp trung vo vic to nn v cng c nn vn ha vt cht mi. Cho nn khng ch c tn gio v trit hc, m c nhng vn tru tng phi li hng th yu. Khi ch mi c cng c, bt u xut hin nhng quan tm sng ng hn i vi khoa hc tru tng, n t duy tru tng, trc ht l t duy u chu. Cng vi vic nh hng ca u chu ngy cng tng, mt vn xut hin: Liu hin gi Nht bn c tm thy trong qu kh ca mnh ci gi tr to nn th gii quan khoa hc v tn gio khng? Nhng nh vn c ting nht khng bao

gi say sa vi trit hc u chu, dn dn bt u quay tr li ci vn c ca mnh. H khng ph nhn t duy u chu, nhng ch ra mt cch chnh xc rng, nhng vn nng bng thuc th gii quan nn gii quyt bng cch thch nghi vi ci qu kh vn c ca dn tc, ch khng phi bng con ng dch chuyn nhng vn u chu sang nn tng Nht bn. Khuynh hng ny hnh thnh trong mt vi nm trc,v bt u i vo nghin cu Thn o, Pht gio v trit hc Trung quc. T y trong lnh vc lch s t tng Nht bn bt u mt thi k mi pht trin v i ln. Nh vy, ti sao cc tro lu tn gio v trit hc ca Nht bn hin i li nm trong tnh trng kh hn lon, v rt kh phn tch. Trong lnh vc tn gio, c s t do hon ton ca lng tm, khng c vic ng k theo tn ngng. Nhng t tng tn gio khng c a vo trong chng trnh hc ca trng hc Nht bn. Trong trng, ngi ta ging nhng nguyn l ca o c hc, khu gi tnh cm yu nc, thi trung thnh knh trng vi quyn lc Hong , cng nh knh trng cc anh hng dn tc v ng b t tin. Tc th cng t tin vn sng ng trong nhn dn Nht n mc n khng cn phi c s c v khch l. Thn thoi ca Thn o, thc s c ging dy, nhng nh mt phn ca gio trnh lch s, bi vy ci c ging trng hc khng hon ton l tn gio. V, ci g lin quan n nhng vn tn gio theo ngha en ca t, tc l lin quan n siu hnh hc, ti Cha tri, v ngha ca cuc sng, v.vS d c s ph phn nghim khc i vi Thn o chnh thng hin nay trong cun sch mng ca gio s Samberlen, S phn nh ca mt tn gio mi v tc gi cho Thn o chnh thng ny mt ngha qu ln. Ci gi l bo tr cho Thn o t pha nh nc c phn nh trong vic duy tr n nh l tc th cng t tin ca triu i hong . Tc th cng c tnh cht cung nh ny v c ngha m n c ch bt u thc s t nhng nm 70 ca th k trc, khi chnh quyn hong thng chnh quyn Xgun (cc tng qun). i vi nhn dn, h thng chnh thng ny ph hp vi s trung thnh m li khng buc bt c ai vo nim tin tn gio y. H c th l nh Thn o, Pht t, l tn Thin cha gio hay ngi hon ton dng dng i vi tn gio. Nh vy khng nn ni v tc th cng chnh thng nh v mt tn gio dn tc Nht bn. Tn gio dn tc theo cch hiu chu u l khng c Nht bn. Pht gio d ph bin rng ri n nh vy, cng hon ton khng c th coi c l tn gio dn tc ca Nht bn. Trong lnh vc tn gio v trit hc, c th nhn thy tt c bn yu t va bn kt vo nhau va c nhng sc thi khc nhau ty thuc vo ng cp v trnh hc thc ca nhng tn . S phn loi ny rt quan trng v lin quan n vic nh gi cc tc phm trit hc tn gio hin i, c loi ph cp cng nh loi khoa hc. Nhng yu t l: 1) Thn o; 2) Trit hc Trung quc ch yu l Khng gio; 3) Pht gio; 4) Thin cha gio v t duy u chu. Yu t u chu c t ngha nht v c bit ti kh t. Nhng bn dch vu t va km, ngn ng trit hc cn cha c chuyn dch hon ho. Bi vy, trong cc gi trit hc u chu, ngi ta thng ging dy ngoi ng. T cc ti liu khoa hc ph bin, nhiu nhng t

tng u chu xm nhp vo cc tng lp x hi Nht bn, nhng khng gy nn nh hng su sc. Cng hon ton nh vy, s truyn b Thin cha gio, d nhin l p ng nhu cu ca ngi Nht, nhng vn khng tr thnh hin tng Nht bn theo ngha y . Vic truyn b , hin nay, hon ton ph thuc vo s h tr t pha u chu v M chu. Ba yu t cn li, Thn o, Pht gio v Khng gio gn cht vi tt c cc lnh vc quan trng trong i sng ca nhn dn Nht bn. Yu t Trung quc xm nhp khp ni n mc ngi ta thm ch khng c cm gic y l mt ci g xa l, c bit i vi nhng yu tTrung quc thuc lnh vc cc tn ngng dn gian. Trong cc h thng Trung quc, ch c Khng gio, ch yu l phn o c, ng vai tr quyt nh trong lch s t duy Nht bn. o c trong c cu gia nh, mi lin h ln nhau ca nhng con ngi v nhng vn khc m nhng ngi Trung quc quan tm, hu nh tr thnh ti sn ca ngi Nht. Khng gio cn xm nhp vo c ci gi l v s o Buxio - ni ting trong cun sch nh ca Nitobe c dch ra tt c cc ngn ng u chu. Hin tng ny c coi nh mt ci g rt Nht bn. Qu vy, V s o, theo ngha ca b lut o c (d khng ghi) ca giai cp v s t lu rt c trng trung c. Giai cp v s khng cn, ci m by gi c gi bng t V s o, thc cht ch cn l mt tng hp nhng nguyn l o c i vi ngi cng dn lng thin. o c Khng gio vn tn ti trong giai cp trung gian, d cho s hiu bit v vic c nhng sch kinh in Khng gio khng cn nhit tm nh trc v chng kh dung hp c vi chng trnh gio dc nh trng hin i. Hin nay, trit hc tn Khng gio tru tng Trung quc l ti sn gi tr cho cc thy dy vn hc Trung quc v nhng ai yu thch cc hc thuyt ca cc nh thng thi Trung quc, m nh hng ca h c th v nh nh hng ca cc nh trit hc Hy Lp v La m i vi chu u. nh hng mang tnh vn hc ny ca trit hc Trung quc v tt c th chm dt Nht bn v mi lin h cht ch ngn ng Nht bn vi ngn ng v vn t ca Trung quc. Nhng vi t cch l mt h thng th gii quan hon chnh c lp, Khng gio Nht bn hin nay khng cn c kh nng gi vai tr g c. Khng gio nh tc th cng hay nh mt hi c t chc khng h tn ti Nht bn thi xa. Nhng tro lu chng Khng gio khc ca t duy Trung quc, cng nh o gio, vi t cch l nhng h thng khng c ngha ln Nht bn. o gio ph cp nhng d oan ca mnh biu hin trong nhng tn ngng dn gian ca nhng ngi Nht bn n mc no th cho n nay vn cha c gii p. Nht bn, ch c Thn o v Pht gio l nhng t chc tng t nh th u chu, vi truyn thng nht nh, vi c quan qun l trung ng, vi nhng ngu tng v cng l c t chc, tc l nhng tn gio theo ngha t chc nh th. Lch s ca hai tn gio ny bt u t th k VI VII, khi cc tn ngng nguyn thy tn tI t lu, tc tc th cng cc thn t nhin v tc th cng t tin c tp hp li vi cc

tn gi l Sinto, Thn o tr thnh i lp vi tn gio hi ngoi mi hay Pht o. Cuc u tranh bt u, nhng ko di khng lu v hc thuyt n thng. Trong Pht gio thi ny c hai khuynh hng: Mt khuynh hng chng li cc hc thuyt xa l khc bng ph nhn, khuynh hng kia chng li bng cch gii thch cc hc thuyt xa l kia theo kiu Pht gio. Khuynh hng th hai hng thnh c bit vo th k VIII v thnh cng trong vic bin Thn in ca Thn o thnh mt phn ca Thn in Pht gio n v tm c ra trong hc thuyt Thn o mt biu hiu cu Pht tr. Pht gio thi vo giai on pht trin cao: C h thng ph qut, c nn gio l v vn hc rng ln, bao gm tt c cc nguyn l trit hc - lgc hc v tm l hc, o c hc, siu hnh hc. V th m Pht gio d dng thng cc tn gio nguyn thy, nh Thn o khng c h thng, khng c vn hc, nhng li khng ng ti Cha tri thn thnh m nhn dn tin vo v cu nguyn. Bng cch Pht gio chim lnh thu tm vo mnh i a s cc thn tng caThn o. nh hng ca Pht gio l rt ln. Pht t l cc v hong , ri cc tng qun (Xgun). nh hng ca Pht gio c phn nh trong tt c nhng lnh vc vn ho Nht bn. Di tc ng ca Pht gio, khng ch t duy tru tng v ngh thut, m c vn hc v li sng tinh t cn li cho n ngy hm nay ca Nht bn c pht trin. Lch s mang tnh cht gio iu ni b ca Pht gio din ra trong cc cha bit lp tch khi lch s chnh tr ca Pht gio. Ci c cc nh s nh t tng Nht bn to nn hay gi cho khi lng qun, mt phn nm trong cc phm kinh vin, v vn l di sn ca gii tu hnh uyn bc, mt phn c cc nh truyn gio a vo trong dn chng ri, trn nn tng Nht bn nhiu tng phi mi, nhiu khuynh hng mi c hnh thnh. Vic phn r ca Pht gio Trung quc v Nht bn thnh nhng tng phi c ngha kh quan trng. Nhn b ngoi s tng cc tng phi ging nhau qu t n ni khin nhiu tc phm u chu vit v Nht bn thc mc: Sao tt c cc hc thuyt khc nhau n nh vy m vn gi mnh l Pht gio. S d c iu thc mc l v nhng vn c bn b qun cho nhng iu th yu tri ln. T tng cu kh v quan nim c bit v cuc sng v t nhin l ci kt hp tt c nhng ngi Pht t. Nhng Pht gio nhn thy trc rng l bm tnh ca con ngi l khc nhau v v nn c th c mt s con ng t n mc ch tn gio ti thng. C tt c l bn con ng: 1) Nhn thc; 2) Hnh vi thc tin, ch ngha kh hnh, v.v; 3) Trc quan thn b; 4) Lng tin vo sc mnh cu kh ca Pht Adi. C th xut hin s khng nht tr do vic la chn con ng no c ngha ch yu hay c bit t ti mc ch. Cn kt qu ca s bt ng l s ra i ca nhng tng phi. Trn thc t, hu nh tt c nhng khc nhau c bn ca cc nhnh Pht gio sau ny c th quy v s khng thng nht trong vic nh gi con ng dn n gii thot. Di nhng hnh thc ph bin hn, cc hc thuyt da trn c s ca nhng khc bit ny c th xut hin v thc s xut hin. i khi gia h n ra nhng cuc tranh lun khc lit, thm ch dn ti vic d xt nhau. Nhng cuc vn ng nh vy Nht bn i khi n ra vi quy m ln dn n cc cuc hnh qun thc s ca nhng nh s cha khc. Nhng cuc hnh qun ny thng kt thc

bng tht bi, hoc bng vic tiu hy ngi cha ca i th. D nhin, nhng xung t kiu ny din ra khng hon ton trn c s tn gio v thng l gn vi c nhng bt ha chnh tr. Theo quan im gio l uyn thm, s khc nhau gia nhng tng phi khng thc l gh gm, v rng nhng nguyn l c bn s c tha nhn mt khi tt c cc khuynh hng u thng nht trong vic tha nhn vn gii thot cuI cng. Th gii kinh nghim m chng ta gp l cuc diu hnh ca khi nguyn (bn th) tuyt i khng th nhn thc c. Cuc diu hnh ca bn th ny l kt qu ca dng ba ng v thy. Trong dng ba ng , l c au kh v thy, l v minh u ti. ng thi, ci bn th tuyt i phn ra thnh v hn nhng n t c thc, cha trong mnh khuynh hng v thy hng n chm dt th tc: Xua tan v minh, lm ngng ba ng, tc i n trng thi yn tnh tuyt i, ngng mi biu hin. Siu hnh hc ca gii thot va da trn s phn tch nghin cu t m kinh nghim, va da trn tm l hc v l lun nhn thc. Tuy nhin, trong Pht gio i chng, tng i t nhc n nhng hc thuyt siu hnh hc nh vy. V d, trong tng phi Tnh th, t tng gii thot cui cng (Nit bn) b li li pha sau v c thay bng t tng t ti s ti sinh mnh t cc lc, Tnh th. Nhng d sao mc ch ch l giai on chuyn tip trn con ng ti Nit Bn, tc l tng ti thng. T tng gii thot hp nht nhng Pht t li vi nhau, ng thi cng chnh l ci m Pht gio khc cn bn so vi Thn o. Thn o bit n t tng gii thot, nhng khng bit n ci cui cng - tuyt i. T tng ca n l s tip din v tn ca cuc i trn tc: Nhng ngi cht ch thay i dng tn ti, v vn li trn mt t gn nhng ngi thn ca mnh, vn tham gia vo i sng ca h. Th cng thn linh, th cng sc mnh v cc hin tng t nhin, th cng thn c, thn thin, th cng cc anh hng dn tc v hong , u gn lin vi nhng t tng thn o. Vn ngha cui cng ca tn ti hon ton khng c t ra trong Thn o. Nhng chnh trong t tng Thn o, tot ln sc mnh yu i t pht, ngy th ca ngi nguyn thy. Tnh phi h thng dn n vic Thn o, nh mt h thng tn gio, khng th ng vng trc Pht gio; nhng nh tc th cng dn gian, n vn sng v c sc mnh cho n ngy nay. Ci gi l Thn o c tnh h thng hnh thnh t th k XVII-XVIII v by gi, tr thnh tc th cng chnh thng hin nay l s i lp ca tc th cng dn gian v n tip nhn nhiu yu t Trung quc v Pht gio. Bi v Thn o thun ty theo bn cht ca mnh l xa l vi mi tnh h thng, nn nhng to nn mt h thng t khng mang li kt qu; hn th na v nhng mang tnh khuynh hng mun chng minh rng dn tc Nht bn v chnh quyn ti cao Nht bn c bn cht thn thnh c bit.

Thn o tip nhn khuynh hng chnh tr vo cc th k XVII XVIII, khi din ra cuc u tranh nhm gii phng chnh quyn hong khi nh hng ca Xgun. Vo nhng nm 70 ca th k trc, phi hong thng v Thn o s dng nhng iu kin thun li tn cng Pht gio. Nhng tng thn ca Thn o, trong vng nhiu th k, nm trong tay nhng ngi Pht t, c hon li, c ty ra sch. Nhng dng v hi ha Pht gio b tiu hy, cc cao tng b xua ui, nhiu nh hot ng Pht gio buc phi hon tc. o Pht bt u c chiu hng sp v tr nn nguy kch nht vo th k trc. Tuy nhin khc khi hon ton thng ca Thn o khng c lu. T do ca lng tm t tn gio trong nhng iu kin nh nhau, v t th k XX. Pht gio dn dn c phc hi tr li. Khuynh hng chnh tr dn tc kt hp vi tt c cc khuynh hng Thn o. Nhng, v do khng c t tng tn gio chn thc nn Thn o vn l mt hin tng dn tc hp hi, khng sc chng li cc tn gio th gii nh Pht gio v Thin cha gio. Nh vy khi nghin cu cc hin tng ca Pht gio ca Nht bn, y, cn ni ln s an bn ca ba yu t dn tc, Trung quc v n , trc ht l Thn gio, Khng gio v Pht gio trong mi lin h vi yu t khc nhau ca nhng h thng khc, vi nhng tn ngng v m tn dn gian. Lnh vc trit hc v tn gio Nht bn hu nh hon ton cha c nghin cu. Cn bt u phn chia nhng yu t trong nhng h thng ln nht, tc nhng yu t Pht gio v Trung hoa. Cn l gii vai tr ca nhng yu t ngoi lai. Tuy nhin khng bao gi chp nhn khuynh hng quy tt c nhng ci Nht bn thnh khng Nht bn. Ngc li, cng vic chnh l l gii yu t Nht bn thun ty. Thm ch nu nh pht hin thy ci gi l Nht bn thun ty nhng thc cht ch l sn phm ca nhng yu t ngoi lai, th trong mi trng hp, ci vn l sn phm c o. thm nhp vo b su ca tinh thn Nht bn, ng thi cn phi tri s nghin cu ra ngoi gii hn Nht bn n Trung quc v n , cn phi lp mi quan h chung trn nn tng tn gio gia cc dn tc Nam v ng . II V VIC NGHIN CU PHT GIO NHT BN V TRUNG QUC Mi quan h ln nhau va c trnh by ca nhng yu t trong vn ha tn gio Nht bn l cc k quan trng hiu ng mng ti liu Pht gio Nht bn hin i, xut hin trong mi nm gn y rt a dng v th loi v khuynh hng. Ton b ti liu Pht gio hin i c th phn thnh hai loi: Phn th nht gm nhng ti liu v hc thuyt v lch s cc tng phi vn cn tn ti cho n ngy hm nay. Phn th hai l cc nghin cu v Pht gio c i n vi t cch l c s ca Pht gio hin i. Tr nhng kinh quan trng nht, i a s cc tc phm n ch c ngha lch s. Ci thc t ang tn ti Nht bn xut hin vo giai on tng i mun Trung quc v Nht bn. Bi vy, khng nn qu tin vo cc cng trnh Nht bn nghin cu v Pht gio n . Trong cc ti liu hin i v Pht gio ca Nht bn xut hin hai trng phi - trng phi c v trng phi mi. Cc tc gi v nhng ngi ng h trng phi mi lun ph phn nhng

ngi thuc trng phi c ch h khng ch ti nhng nhu cu ca i sng nc Nht mi, m ch say sa vi tnh kinh vin v ch ngha duy l ca Pht gio. Nhng ngi ng h truyn thng ch ra rng mun i mi v dng ci c th cn phi nghin cu v bit v n, v ng qun rng trong truyn thng n du ci sc mnh khng th coi thng c. C hai khuynh hng nh vy, cho n nay, khng nht tr i vi Pht gio n c i v vic nghin cu n. Trng phi mi ca trit hc Pht gio chu nh hng ca ngnh n hc u chu do gio s Nandzio a vo Nht bn 25 nm trc. Vic nghin cu ngn ng Sanskrit tin trin rt chm. Cc Pht t Nht bn hc ting Sanskrit u chu, cn nhng hc tr ca h va khng c nhiu va th vi nhng t ng m h cho l khng cn thit i vi Nht bn. Cc Pht t ca trng phi c ch h l b cun ht bi vn hc u chu, v nh vy l b ct t vi nhng truyn thng sng ng. Cc nh i din ca trit hc n ch vi n lc to ln mi ginh c s tha nhn. By gi ngn ng Sanskrit c ni ti trong tt c semina Pht gio ln. Tuy nhin, cho n nay, khi lng gio trnh v nhng kt qu t c Nht khng th so vi tnh hnh nghin cu n u chu, nhng to ra c s cho vic xch gn n vi Nht bn. Do tnh hnh nh vy nn, cc i din ca trng phi mi nh phi i ti mt s tha hip. Thot u, p li nhng g m trng phi c ni v mnh, h khng tha nhn nhng gi tr ca truyn thng, coi li l ca nh ph phn khng bit ting Sanskrit l khng ng ch v cho rng ch c trng phi mi mi thc s bit Pht gio v trng phi c hiu bit trit hc n v nghin cu vn bn nguyn gc. Dn d thi gian chng t cc nh i din truyn thng ng v tri thc ng vn khng bao gi c th thay th truyn thng trit hc c. Trong lnh vc ny, trng phi c, d nhin, c mt ngun ti liu phong ph hn l cc vn bn ting Trung quc c h thng ho, cn trng phi mi ch nghin cu cc mu vn bn vn Sanskrit mt mt, m li qua ti liu u chu. dng nn cc h thng Pht gio n thi k pht trin rc r nht, truyn thng Nht bn Trung quc c c gi tr hn l ti liu ca trng phi mi nghing v ch ngha trit chung, san bng nhng khc bit ca cc tng phi v tm lc lun chng kinh vin. Nhng ngi cch tn khng phn i ci . Mt khc trng phi c bt u thc c rng hiu v trit hc n , khng th thiu tri thc Sanskrit v trit hc n c. V vy to ra kh nng hp tc. Kt qu ca vic hp tc trong vic nghin cu trit hc n t c ci iu m ngnh n hc u chu hy vng l mun c s tham gia ca cc nh Pht t bc hc Nht bn. Tuy nhin, cha c th ch i nhng ngi Nht bn, khi no , s thin v hay c kh nng trnh by nhng kt qu trong cc cng trnh bng cc ngn ng u chu. Bi l, truyn t cc thut ng Pht gio cho n nay khng c thut ng chung c tha nhn khng ch bng cc ngn ng u chu m c bng ngn ng Nht bn. Nhng ngi Nht bn dng nhng cu Trung quc cng ging nh chng ta dng nhng cu Hy lp, v khng th i hi ngi Nht chuyn cc cu ny sang cc thut ng ting Anh hoc th ting u chu khc. Cng vic nh vy l qu kh, v tnh phc tp ca h thng thut ng Pht gio. Vn l mt li thot c hiu qu nhng gin n hn: nghin cu Pht hc theo ngun ti liu trung quc cn phi hc ting Nht. Vic nm c ting Nht i vi cc nh ng vn u chu cn d hn nhiu l vic hc vit bng mt trong nhng ngn ng u chu i vi cc bc

hc Nht bn. Ngoi ra, c mt ngun phong ph v ti liu s c m ra khi c hiu bit ting Nht, ch v mt phn khng ng k cc ti liu c th chuyn sang cc ngn ng u chu. D nhin, i vi nh n hc c hiu bit v trit hc v khoa hc u chu s cc k d dng lm mt tuyn tp nhng ti liu no cn thit, m ngi Nht cn cha lm. Cn phi nhn thy mt lot nhng c im trong phng php ca nhng nh bc hc Nht bn thuc c hai trng phi c v mi, khi nghin cu ti liu hin c lm c s cho vic nghin cu Pht gio n theo nhng ngun ti liu Nht bn. Cc tc gi u chu khi s dng ti liu Nht bn, d c hai c s gip ca nhng dch gi, khng ch n iu mt cch y . Bi vy cn dng li k hn vn c trng ca truyn thng v cc tc phm mi v Pht gio. Tht l sai lm ln nu ngh rng mi sng tc hin i ca Nht bn c ni dung tn gio nh l ngun ti liu gc, hay cho mt quan nim ca mt hc thuyt no u c uy tn, v ngi Nht hay ngi Trung quc ni n. Nhiu tc gi ri vo sai lm ny, v iu c phn nh qua nhng tc phm ca h. Trong hng chc nghn nhng tng phi tng l khc nhau c tng i t nhng ngi hiu bit thc s v cc gio l v kinh vin. Vn cn mt s ngi hin dng c i mnh cho vic nghin cu lch s gio l ca Pht gio v trit hc n . S thn trng c bit l cn thit khi ni v cc hc thuyt khng phi Nht bn m l Tr ung quc hay n c i. Th na khng nn qun rng, truyn thng trc tip ca cc trng phi n c xa nht chm dt trong mt vi th k trc. Ci m by gi gi l truyn thng ch l phn no truyn thng ca s phc hng thi trung i. Nh ta thy, i sng tn gio v t duy trit hc vn cn nm trong giai on chuyn tip vi mt vi s hn n c ni ti trong cc ti liu ph bin cng nh trong ti liu khoa hc ph bin ca mt s nh s truyn o. Nhng, trong cc ti liu nghin cu c th tm thy khng t nhng s bt ng. iu khng c g l l v: Trong Pht gio c nhiu vn kh c tranh lun trong sut nhiu th k, v ngy cng tr nn phc tp hn. y l hin tng chung. V nh chu u cha cn ni n vn ca trit hc Hy lp, ch quanh hc thuyt ca Kant c nhng gii thch tht khc nhau. Khng nn qun v kh nng ca hin tng nh vy khi nghin cu vn bn phng ng. Nhiu khng nh sai lm v Pht gio Nht bn cng nh Trung quc l nhng kt qu c rt ra t nhng ti liu khng y v khng c nh gi ng. V ngoi ca cc ti liu Nht bn hin nay a n lm ln nh vy. Cc tc phm c xut bn tt v c ba ngoi nh cc sch v ca phng Ty. Nhng nhng ngi am hiu Pht gio li khng ph phn mt tc phm no trn cc tp ch c. Tuy nhin, khng nn qun rng nn khoa hc Nht bn, c bit l ng vn hc cho n nay vn cn khc xa so vi u chu v mt phng php v cch lm.

Nhng ngi c hiu bit v ti liu gc c i th t hoc hon ton khng quan tm theo di nhng nghin cu mi. H cng t quan tm hn n cc tc phm do ngi Nht vit bng ting chu u, dng cho ngi chu u. Bi v trong i a s trng hp nhng i din ca trng phi c hon ton khng bit ngoi ng. Thm ch d c c mt tc phm ti, nh bc hc ca trng phi c cng khng ln ting ph phn v ch mt tc phm khng ni ting s lm cho phm cht ca mnh b h thp, cn cng kch bn b v tc phm khng thnh cng l bt nh. Nhng ngi Nht bn kh quen c vi t tng ph bnh khch quan. Mi s ph phn, theo kin h, u l s xc phm. Tt nhin quan im nh vy ngn cn mnh m s trao i cc kin. Ngoi ra cc nh hc gi ca trng phi c lp lun nh sau: Mun hiu ng n Pht gio cn phi nghin cu trn c s nhng ti liu gc, tc cc vn bn Trung quc. Nhng cng trnh ca ngi Nht c nhc ti nhiu nht u chu l: Danh mc ca gio s Nandzio, cc bn dch Lc kho 12 tng phi bng ting Anh ca gio s Nandzio, bng ting Php ca Phudzisima v nhng cng trnh ca Suzuki ch yu l lc gii v i tha. Danh mc ca gio s Nandzio d c nhng cng hin ln, nhng vn c mt thiu st ln: Khng nhc g n cc tc phm ch gii ca Trung quc cng nh Nht bn, v th m Danh mc gy ra mt n tng cho rng nghin cu ti liu dch Pht gio ch cn s dng cc phm kinh in Trung quc l . Cc bn dch Lc tho 12 tng phi bng ting Anh v ting Php cng khng biu hin s hiu bit ca nhng dch gi vi tri thc sch v truyn thng. Cc thut ng c chuyn nguyn t i t ch khng c nhng gii thch, khng c nhng trch dn ti liu gc. Cc bn dch Lc tho 12 tng phi khng th c xem l ti liu gc nghin cu Pht gio Nht bn. Suzuki trong Lc tho v i tha hng trc tip n cng chng u chu vi khuynh hng bin h kh r. Tc gi l gio vin ting Anh v c quan h vi mt thin phi trc gic thn b ca Nht bn. Mc d c nhng thiu st v khng chnh xc, cun sch ca Suzuki l cc k hay, v nh tc phm phn nh quan im ca nhiu ngi Nht bn c gio dc quan tm n Pht gio. V hin trng ca Pht gio v truyn thng Pht gio Trung quc ch c xem xt trn c s nhng ti liu qu t i. Hin nhin l Pht gio Trung quc ang trong tnh trng suy sp, v hot ng ca n khng th so vi tnh tch cc ca Pht gio Nht bn. Thc t, c nhiu cha ln thu ht hng nghn nh hnh hng. iu ch ra rng, trong qun chng nhn dn ng o, nhng hnh thc gin n bnh thng ca Pht gio ang sng cho n ngy nay. Tuy vy, Pht gio Trung quc khng bao gi v khng c th c nh hng nh Nht bn. Nn gio dc Trung quc khng c quan h vi Pht gio, trong khi Nht bn, trong vng nhiu th k, cc cha Pht gio chnh l cc l gio dc. Trong lch s gio dc Nht bn, cc Pht t chim mt v tr tn knh, v ngy nay, v tr khng mt i.

Khng t nhng gio s v nhng nh hot ng gio dc hin nay cc trng cao ng xut thn t gii tu hnh, hay c quan h no vi Pht gio. Trung quc lch s gio dc khng lin quan vi lch s Pht gio. V cc tng phi Pht gio Trung quc hin i c th xt on theo lc kho ngn gn ging nh Lc kho 12 tng phi ca Nht bn nhc n trn, c Garmann dn ra trong vn bn dch. Trong lc kho ny cng nh trong cng trnh mi nht v Pht gio Trung quc Buddhist China ca Jonston, ch ra cc tng phi hin c Trung quc:Tng phi th Pht Adi v tng phi trc gic thn b-thin. iu ny chng t Trung quc cc t tro tn gio v siu hnh thun ty ng vai tr ch o. Nh vy, mt cch nghin cu Pht gio c hnh thnh vi s h tr ca nhng ti liu Nht bn cn tm ra truyn thng thc ca Pht gio Trung-Nht. Trn c s , kt hp vi nhng ti liu bng ting Sanskrit v caTy tng, chng ta c th tm ra ni dung ca vn bn Pht gio n . n lt mnh, ti liu Pht gio n li cho ta kh nng tin hnh xem xt mt cch ph phn i vi vn bn Trung quc v Nht bn. Cui cng chng ta s lm sng t mt hin tng vn ho Tn gio lin kt n vi ng v ng mt vai tr to ln i vi s pht trin ca n , Trung quc v Nht bn. Khng th nghin cu vn ho cc nc ny m thiu hiu bit v Pht gio, cng nh khng th khng bit v trit hc v Hy lp v Thin cha gio khi nghin cu vn ho chu u. III CC GIAI ON TRIT HC PHT GIO VASUBANDU V HUYN TRANG Lch s trit hc Pht gio n cn c nghin cu khng nhiu, c bit l giai on nguyn thy. Nin i ca nhng i din quan trng nht ca Pht gio, nh Asvagosa (M Minh), Nagarjuna (Long Th), thm ch c Vasubandu (Th Thn), cho n nay, vn cn c tranh lun. Mc du, cc vn bn lin quan ti nhng vn v nin i c mt tm quan trng ln, nhng, nhng lun c, nhng ti liu mang tnh cht tiu s, c trong nhng vn bng , u ch c mt ngha th yu i vi vic lm sng t lch s t duy Pht gio. Bi l, d cho c th xc lp c mt cch hon ton chnh xc cc nin im ca cc nh hot ng Pht gio, th vn c phi gii quyt vn , liu c phi tc phm c ghi chp v mt tc gi l ca tc gi hay khng. Mun xc nh c v tr ca mt tc phm ny khc, trong lch s t duy Pht gio, nht thit phi da trn c s kho cu k ni dung ca tc phm . lm c vic , cn thit phi c mt s s b v nhng vn c bn ca Pht gio cng nh lch s nhng giai on ch yu nht v con ng pht trin trit hc Pht gio. Nhng iu va ni s c xc nh chnh xc hn, nu da trn c s nhng lun gii truyn thng ca cc tc phm quan trng nht hin cn. Trong lch s trit hc Pht gio, c th xc lp nn ba thi k ln. Thi k c gi l thi k ca Tiu tha thun tu v cc nhnh ca n, tc Pht gio nguyn thy; Thi k xut hin i tha v u tranh gia i tha v Tiu tha; Thi k chin thng v hng thnh ca i tha. Trong cc ti liu dch ca Trung quc, cn gi li du tch ca tt c cc thi k va nu trn, hn th na, mt s tc phm quan trng c trong hai, ba bn dch khc nhau.

Thuc thi k nguyn thy c tc phm Mahavibasa s v mt lot nhng bn lun ngn hn. Da vo cc ti liu ny, c th tm ra nhng khi nim r rng v cuc tranh lun gia cc tng phi thuc thi k kinh vin c xa ca Pht gio. Nhng t liu trong Abidharma bng ting Pali cng rt ng c lu khi nghin cu thi k ny. Thi k th hai bt u vo khong u cng nguyn. i lp vi cc hc thuyt ca nhng nh Vaibasika v ca nhng h thng gn gi vi cc hc thuyt ny l nhng t tro mi, nhng cng kch mang tnh ph phn v nhng c gng din t theo kiu mi: y l thi k ca Nagarjuna v Asvagosa. Thi k ny kt thc bng hot ng ca Vasubandu v Asanga (V Trc). Vo thi gian ny, trit hc Tiu tha tip tc pht trin hng thnh v t ti nh cao Sangabadra v trong nhng tc phm ca Vasubandu thi k u hot ng. n , thi k ny c nh du bng s hng thnh khng ch ca Pht gio m ca c Blamn gio. Vo thi k ny, tn ti nhiu khuynh hng trit hc rt khc nhau, i tha vn cha t c Tiu tha v ch ngha thn b cha thng c ch ngha duy l. Cng mt lc, mt s trng phi ny th i vo lgc, cn cc trng phi khc li pht trin nhng hc thuyt thun ty thn b v thin nh. Nhng ngi t nn tng gio iu cho thi k th ba l Asanga v Vasubandu, giai on chuyn t Tiu tha sang i tha. Thi k ny bt u bng chin thng ca i tha v tip tc bng s pht trin ca i tha thnh cc nhnh, cc tng phi. Mi quan h ca i tha vi Tiu tha v nhng vn lin quan ti mi quan h ca lch s trit hc Pht gio cn c cp ti t trong cc cng trnh nghin cu v Pht gio. Cc nh hc gi do xut pht im t vic nghin cu Pht gio i chng Xy Lan, nhn thy trong i tha s thi ho ca Pht gio v coi i tha nh ch ngha a thn gio, Saman gio, v.vNgc li cc nh vn, cc nh i tha ngi Nht li cho hc thuyt ca Tiu tha l nh khng th snh c vi i tha v s uyn thm, v cho i tha l mt bc tin ln v pha trc trong vic pht trin o Pht nh mt tn gio. V nhng c trng ni ti ca hai dng Pht gio, chng ti s trnh by sau, chng ni v cc nhnh v cc tng phi Pht gio. Dng nh, s d c s nh gi khng thun nht nh vy l do ci c em so snh li khng phi l nhng t tng chnh yu ca c hai dng Pht gio m l ci g khc bit nhau, c th l: em lun l ca nh s thi Pht gio nguyn thy i lp vi tch saman (ph thy) ph cp ca vng Trung v ng , hay em ch ngha duy l ca cc bn lun Tiu tha i lp vi nhng xc cm t c xc nh nhng li mnh tnh thn b v tn gio ca cc nh i tha. ng l phi so snh o c ca dng ny vi dng khc, hay tnh kinh vin ca hai dng vi nhau hoc tnh m tn trong dng ny vi dng khc, v.vth h li c to ra mt s khng cn i. Kt qu l ch em li c nhng iu phi l v s nh gi khng ng v trit hc ca Tiu tha. Khi nghin cu cc khuynh hng khc nhau ca Pht gio, tin li hn c l nn xut pht t vic phn tch mng t liu ni ti tt c cc xu hng quan trng nht v cuc u tranh gia chng. Mng t liu l nhng ti liu thi k i tha chin thng. Hai dng Pht gio i tha v Tiu tha cn rt gn nhau trong cc bn lun ca Vasubandu. Theo t duy ca

Vasubandu, cng nh theo nhng kin gi truyn thng, dng nh di tc ng ca Asanga, din ra bc ngot c li cho i tha. Vasubandu chim mt v tr trung tm v cc k quan trng trong lch s vn hc trit ca Pht gio. Tc phm Abidharmakosa ca ng c xy dng trn nhng hc thuyt ca cc nh Vaibasika v Santrantika khin Sanyabadha p l bng bn lun Nya-anusarasastra. Bn lun ny ca Sangabadha l h thng ca cc nh Vaibasika theo khuynh hng truyn thng. Nhng cu chm ngn ca Abhidharmakosa cng c trt t b cc ca mnh tr thnh c s cho bn lun Nya-anusarasastra. Trong khi lun gii nhng cu chm ngn theo hc thuyt ca cc nh Vaibasika chnh thng, Sangabadra c bc b quan nim ca Vasubandu. Hai tc phm ny ca Tiu tha mun m ra cho chng ta con ng hiu cc vn bn phong ph ca Tiu tha nguyn thy nh Mahabibasasastra, v Djnanarastana cng su bn lun km theo. Vic nh gi ng vic tranh lun ca Nagarjuna trong tc phm Madhyamikasasta ca ng cng ph thuc vo s hiu bit nhng tc phm c vit da trn c s lun thuyt ca cc nh Sarvastivadin, v rng trong cuc tranh lun ca cc nh Sunyavadin, Nagarjuna ch yu l chng li cc nh Vaibasika. Lc u Vasubandu ph nhn i tha. Nhng sau , dng nh chu nh hng ca Asanga, ng thay i th gii quan ca mnh. ng hi ci, ng ln bo v i tha v lp ra mt h thng mi. Vasubandu, trong h thng mi ca mnh ha hp c hc thuyt ca cc nh Yogasara-vijnanavadin v hc thuyt c trnh by trong Abhidharmakosa vo mt chnh th. Vic chuyn i nh vy, t Tiu tha sang i tha, trong mt con ngi, c bit to cho ta kh nng lm sng t nhng quan im tip cn chnh ca hai dng. Quan im ca cc nh Vijnanavadin Yogasara c hi khc quan im ca cc nh Vijnanavadin, nhng khc kh nhiu so vi trng phi sm ca Asvagosa - ngi thit lp ra mt h thng trong tc phm Mahaynasraddotpadasastra. H thng ca Asvagosa c nh hng ti tt c cc tng phi mun ca i tha phng ng. nh hng ca Vasubandu i vi s pht trin tip ca Pht gio h thng khng km phn quan trng hn so vi quan h ca ng vi nn trit hc trc ng. Xut thn t trng phi do Vasubandu lp ra c Dignaga v Darmakirti. Hai ngi ny a lgc v hc thuyt v thc ca Pht gio ti nh cao. Nhng tc phm ca Dignaga v Darmakirti khng hin din trong ngun ti liu ting Trung quc, ngoi tr mt bn lun nh v lgc ca Dignaga. Truyn thng lgc Pht gio c Huyn Trang em ra khi n , nhp vo thnh phn ca bn ch gii ln do Kuizi son cho bn lun ngn ca Sankarasvamin. Huyn Trang, nh chim bi v nh bc hc ni ting ca Trung quc th k VII, vnh vin em n cho Pht gio phng ng mt im ta khoa hc - Ng vn v trit hc m cho n nay vn khng h thay i v b lc hu. Trong cc ti liu chu u, hu nh khng c mt ch dn no ni v ngha ca Huyn Trang v trng phi ca ng i vi lch s Pht gio. phng ng, v t ca Pht gio thi hng thnh c gn cho Vasubandu, cn v t ca truyn thng hin i ch yu trong lnh vc gio l, l Huyn Trang, ngi nhit thnh truyn

b trit hc i tha ca Vasubandu. Nhng, vic Huyn Trang cn dch c nhng tc phm Tiu tha, chng t ng hiu r mi quan h ci ngun ca hai dng Pht gio. Huyn Trang c nhiu hc tr, trong s , ni ting hn c l Kuizi (ngi Nht gi l Kiki) hay cn c gi vi ci tn l Dzuentaisi (ting Nht: Dziondaisi) v Fuguan (ting Nht: Kuko) Kuizi l ngi tha k ca Huyn Trang v trit hc i tha Vansubandu cng nh v lgc. Cn Fuguan th c thy truyn cho truyn thng Tiu tha. Kt qu cng vic hp tc cng lm gia Huyn Trang v cc hc tr gn gi l mt lot nhng bn dch s v nhng ch gii. Trong cc lun gii phong ph , c tt c nhng tri thc truyn thng m Huyn Trang em t n v. Khng c mt dch gi no hay mt nh ch gii no ca Trung quc c th snh ni vi Huyn Trang v s hiu bit vn bn ca tt c cc h thng n , cng nh v tnh v t trong quan h vi Tiu tha nh ch da cn thit cho trit hc Pht gio. Tt c nhng bn dch cng nh ch gii u c Huyn Trang bin tp, cho nn, cc thut ng trong cc bn dch v ch gii u thng nht. Nhng ch gii c vit trc tip v c dch ch khng gi nguyn gc. Ngoi ra, nhng ch gii nhm vo nhng c gi Trung quc cn cha bit g v cc hc thuyt ca n . Trong cc ch gii c rt nhiu nhng tri thc s ng m xt theo quan im ca nh ch gii n th c coi l khng cn thit v thng b b. Thnh phn kiu nh vy ca cc l gii tht l quan trng i vi chng ta, n gip chng ta rt nhiu trong vic hiu vn bn. ngha lch s - vn hc ca Huyn Trang l ch, ng to ra mt th ting Trung quc c th din t c mt cch chnh xc v r rng nhng lp lun ca cc nh trit hc n m khng cn ch thch g c. Nu so snh nhng bn dch nng n trc m cc nh truyn o n lm Trung quc th cch dch ca Huyn Trang v cc hc tr ca ng tinh t hn, ph cp hn. Nhng bn dch ca Huyn Trang hu nh thay ton b nguyn bn, ch tr mt s ch bn v nhng thut ng qu chuyn. Nu chng ta bit rng, gia h thng vn t v ngn ng n vi h thng ch vit tng hnh din ca Trung quc, gia phong cch thch dng chm ngn ca cc trit gia Trung hoa vi phong cch kinh vin n khc nhau n mc no, th vic dch chun xc nh ca Huyn Trang qu l ng kinh ngc. nh hng ca Huyn Trang tht l ln, nh nh hng m Pht gio c cng c vng chc khng ch Trung quc m c Nht bn. Kinh Trung quc thi l trung tm ca hc thut v vn ho tinh thn, cc hc gi t cc ni tp np ti y trau di hc vn. Cc vn bn c ni ti mt lot s on Nht bn ti Trung quc. Trong thnh phn cc s on , c cc Pht t n hc thy Huyn Trang v cc hc tr ca Ngi. Cc Pht t Nht bn th k VII say m vi gio iu kinh vin: H lp nn nhng trng phi trit hc. S khc bit gia cc trng phi ny ph thuc vo s bt ng ca h v cch hiu mt vn ny khc, v d nh: truyn thng phng Nam v truyn thng phng Bc Nara. Vo thi k ny, tc t th k VII n XI, trit hc ca Vasubandu v Lgc rt c cc Pht t ch . S hot ng mnh m nh vy v trit hc l mt iu phi thng v, cho n th k th VII, Nht bn cn cha c mt nn vn hc dn tc no: Tc phm u tin ca ngn ng Nht bn l bin

nin s Kodziki u th k VIII. Cc tc gi thi k ny vit bng ch Trung quc; v mt s tc phm ca h n nay vn cn gi tr. ng tic l rt nhiu tc phm ln mt t lu. Mng vn hc trit ca trng phi Vasubandu c Huyn Trang v cc hc tr ca Ngi tu b thm tr thnh nn tng bn vng c h thng ri t mc ln ht nhnh ny n nhnh khc ca Pht gio phng ng. Cc nhnh Pht gio ny khai thc nhiu nhng vn thun ty tn gio ch t ch n nhng vn trit hc kinh vin. Vijnanamatra v Abhidharmakosa, cho n nay vn cn l nhng bn lun ch yu khng th thiu c cho nhng ai mun tm hiu kha cnh trit hc ca Pht gio Nht bn. Nhng tc phm trn, hoc di dng gin lc, hoc di dng tm tt bng ting Nht, nhp vo gio trnh tu tp ca tt c cc tng phi Pht gio Nht bn. Nhng, tt c nhng bn lun s v gio iu Pht gio u da v mt l thuyt vo nhng tc phm c in, c uy tn. c im ca nhng tc phm ny l ch, chng to ra c mt h thng chung cho trit hc Pht gio, cho nn, rt nhiu nhng bn lun v sau u bm vo lm c bn. Nhng trng im ch ca cc xu hng v sau hon ton khng khp vi trng im ca nhng kinh in c uy tn. Trong khi , cc tc phm mang tnh h thng c vit vo bui u chin thng ca i tha, li vn cn l c s vng chc ngn cn s ly tn trit ca cc nhnh mi. Nhng tng phi mun khng c mt ng gp g mi ng k vo trit hc chung ca Pht gio. Trit hc kinh vin n khng c t pht trin phng ng, n dn dn c lc gin v b bin dng do chu nh hng ca cc dng t tng khc nhau. Nhng, ti n , Vasubandu, mt trong nhng hc gi mun c tri thc bch khoa v ton b trit hc Pht gio trc , mt mnh to lp nn hai h thng hon chnh cho Pht gio: u tin l Tiu tha, sau y l i tha. IV NHNG VN TRIT HC PHT GIO. SIU HNH HC Vic nghin cu trit hc Pht gio trn c s nhng vn bn h thng c gi li trong cc bn dch Trung quc chiu lung sng mi vo nhng vn th gii quan Pht gio c bit u chu, ng thi t ra mt lot nhng vn mi m cho n nay vn cn cha c a ra trong cc cng trnh v Pht gio. Nhiu ci khng c th bit v hoc thiu nhng ti liu, hoc ti liu hin c khng c s dng. Vic lm quen vi Pht gio theo ngun ti liu gc ch yu da trn cc bn kinh, lut bng ting Pali; nhng bn Abhidharma bng ting Pali vn khng c ch . Bn dch u tin mt trong nhng lun vn c nht xut hin vo nm 1900 l cng trnh ca b S. Rhys-Davids. Di s ch bin ca b, bn dch tc phm truyn thng ca Min in th k X ra i. Dch gi Shwe Zan Aung, ngi c gio dc theo tinh thn trit hc v khoa hc t nhin u chu hin i, c gng trnh by bng thut ng u chu cc hc thuyt trong gio l Min in, nhng nhiu vn c bn cn cha c gii thch y . Nh vy, vn hc mang tnh h thng ca Pht gio Sirilanca c i vn cn cha c nghin cu, mc d nhng ti liu ny c s lng khng phi l t.

Vn bn ca h thng c gi l Pht gio Bc phng hay Pht gio Sanskrit cn c bit n t hn. Thng l nhng tc phm v Pht gio vng ny u bt ngun t cc cng trnh ca tc gi ngi Blamn tn l Madava l nh vn ca giai on mun sau ny (th k XIV) v khng th xem ng ta l ngi c uy tn trong nhng vn v Pht gio. Qu thc, iu kin nghin cu Pht gio Bc phng gp khng t kh khn v ti liu Sanskrit b tht lc nhiu v Pht gio Sanskrit ch c th ti hin bng cc ngun ti liu Trung quc v Ty tng. Pht gio Vin ng c nghin cu t hn c. Nhng lc kho ca Nht bn, kiu nh cc cng trnh ca gio s Nandzio v Phudzisima v trit hc hu nh khng a ra mt khi nim no; cn nhng tc phm nh lc kho ca Suzuki v bn dch vn ca M Minh (Asvagosa) ca ng theo ui nhim v bin h v chng minh cho tnh hn hn ca i tha. Mt khc, nhng tc phm ny mun cung cp nhng ti liu theo hng Pht gio n , ch hon ton khng theo hng Pht gio Trung-Nht. u chu, Pht gio h thng Trung-Nht, cho n ngy nay, khng c nghin cu y . Vi tnh hnh nh vy v ng vn Pht gio th khng th khng ngc nhin, nu nh u , ni ln nhng vn v lch s ca Pht gio phng ng, hoc t ra bn khon v vic bng cch no m Pht gio phng ng li c th bin thnh mt ci g hon ton i lp vi t tng Pht gio c i. C kin cho rng Pht gio mun l Pht gio xuyn tc, i bi, hay sng bi nhng ngu tng v cho rng, trong cc tng phi th B tt Qun Th m hay Pht Adi, l chu nh hng ca Thin Cha gio, cn trong khi , Pht gio chn chnh nguyn thy th khng c nhng yu t siu hnh tn gio. Vic nhn mnh nhng tng phn d dng dn n nhng kt qu nh vy. V nhng giai on pht trin giao thi cn cha r, nn s chuyn bin t Pht gio Sirilanca c i sang Pht gio trung c Nht bn cn l nhng phng on. Pht gio n trong mi th k u cng nguyn, ni chung, hin nay vn cn cha r, cn nhng g m n chinh phc c ng li thuc giai on ny, ch khng phi giai on trc, v cng khng thuc giai on Sirilanca sau ny. Pht gio giai on ny phi ng ph vi nhng hc thuyt Blamn n , Khng gio v o gio Trung quc, vi Thn o Nht bn. Hnh thc Pht gio v ang tn ti phng ng khng bao gi lin h vi Pht gio Sirilanca. Bi vy, hiu lch s tn gio phng ng, Pht gio Sirilanca khng th c tc ng trc tip, hn na, hai giai on Pht gio ny b tch ri nhau trong sut 2000 nm, cho nn s so snh y, ni chung, l cc k nguy him. Cui cng bn thn vn v s khc nhau, v xuyn tc ca Pht gio, v.vcn phi nhng ch cho cc vn khc thit thc hn, nh vn v mi lin h lin kt Pht gio ca tt c cc khuynh hng v tt c cc giai on, v ci cho php cc nh i din ca tt c cc tng phi n v phng ng t gi mnh l nhng ngi Pht t. Khi xem xt mt lot cc tc phm nguyn gc c trong cc bn dch Trung quc, t bn lun vn ca Mahavibasa (th k VII), t cc bn lun v ch gii c lp ca ngi Trung quc, n nhng tc gi thuc cc khuynh hng v tng phi khc nhau ca Nht bn trung c, - u, chng ta cng nhn thy mt vi im chung ca nhng vn v cch gii quyt lm cho tt c

nhng vn m thot nhn l nhng h thng trit hc v tn gio khc nhau xch li gn nhau. i lp kin cho rng nhng tng phi khc nhau gn nh tr thnh nhng tn gio khc nhau, l kin cho nhng iu ch l nhng khuynh hng khc nhau ca cng mt h thng th gii quan trit hc tn gio khc bit mt cch cn bn vi nhng h thng khc n v phng ng. y, c th xut hin nhng vn m n nay vn cha c gii quyt. Nu Pht gio, v bn cht khc vi Blamn th ci mi m n a vo trong trit hc kinh vin n ri t trit hc n sinh ra s hiu th no? Bn thn s vic Pht gio thot thai t trit hc n l khng cn c g nghi ng. Nu Pht gio l tn gio th gii thch nh th no vic n ph nhn thng v linh hn, v khng quan tm n nhng vn siu hnh hc, nhng vn tn ti chn thc, m ch dng li trong phm vi o c hc ca th k ny. Nu Pht gio ca tt c cc khuynh hng c c kt li bi nhng t tng chung c bn, th tht l l lng theo vn hc Pht gio v sao nhng ngi Pht t li c ngi l nh thc ti, nh duy tm, nh duy vt, nh h v, v.vm nhng quan im trit hc ca h khng th kt hp li vi nhau c. Vy, bn cht ca Pht gio l ch no, n l tn gio hay trit hc mang tnh cht o c, hay l mt ci g khc? T tng trung tm ca Pht gio l g? Cng vi nhng vn trn l nhng vn khc chi tit hn: Gii thuyt nh th no v thuyt lun hi - mt lun thuyt t gn vi nhng quan im cn li ca Pht gio; hiu nh th no ngha ca cng thc thp nh nhn duyn; hiu nh th no v hc thuyt gii thot, t tng Nit bn nu khng c linh hn? C th tm thy nhng d on trong cc ti liu v nhng vn trit hc Pht gio, nhng cho n nay, vn cha c nhng cu tr li trc tip da trn c s vn bn lun gio l Pht gio. Tuy nhin nhng vn ny l quan trng khng ch i vi ngi quan tm n trit hc n , m c i vi tt c nhng nh nghin cu lch s tn gio. Khng th tr li tch bch mi vn nu trn. V tt c nhng vn ny u xut pht t mt lot nhng nh kin, nn mi cu tr li ring bit, mi c gng loi b sai lm ca vn ny hay vn khc ch dn n s phc tp cn ln hn. Cu tr li duy nht l quy v trnh by h thng nhng vn c bn m cc vn hc trit hc Pht gio xoay quanh. Cn phi ch ra s khc bit trong nhng l gii cc vn ny khc cc i din ca nhng khuynh hng khc nhau, nhng bin dng ca nhng vn khi Pht gio i vo ng o qun chng. Nu c hiu bit r rng v Pht gio, th nhiu vn v thc mc t bin mt. Nu k n bnh din trnh by h thng, th vic duy tr s ca nhng tc gi Pht gio l phong ph nht; ch khng phi l h thng trit hc Pht gio c din gii trong cc h thng u chu no . trnh by cn phi dng ngn ng gin n, trnh nhng thut ng chuyn su, vic a vo trong s Pht gio t tng trit hc u chu l cc k nguy him, v s d dn n quan nim lch lc v Pht gio. Mi thut ng chuyn su u c quan h nht nh vi mt lot cc thut ng khc. Nhng hai thut ng, mt u chu, mt Pht gio, thm ch tuy chng rt tng ng vi nhau, v vy vic dch cc thut ng Pht gio, cng nh cc thut ng trit hc ca nhng h thng ngoi lai l kh khn bit

nhng no. Kh khn khng phi nm trong nhng c im ca ngn ng m trong s phong ph ca hng lot nhng lin tng gn lin vi khi nim ny trong mi trng hp. V d, Artha hay Visaya tng ng vi thut ng khch th nhng vi t tng ob-jectum chng khng c g l chung. Khi dch nguyn vn theo ngha t nguyn hc li ra mt nguy c mi: Thut ng c dch ch c th din t c mt ngha trong nhng ngha ca thut ng gc; v vy c th c s hiu lm hoc khng ng vn bn. Vic dng cc thut ng lut thay cho dharma dng v hnh thay cho Namarupa, v.vl nhng v d in hnh. Trong khi li rt t gp trong ti liu Trung quc cng nh trong ti liu Ty Tng c dch t Sanskrit nhng iu v l nh vy. Vn v phng php dch cc thut ng Pht gio vn cn xa mi gii quyt c. Bi vy phi c s xem xt k cng nhng phng php dch thut ng. iu tr ngi va nu trn rt c ngha v n lun nhc ta: tnh chung ca hu nh tt c nhng t tng l hin nhin, nhng mi t tng c phn nh theo mt cch. Gii quyt cc vn ca cc Pht t, cng nh ca h thng u chu gn nh nhau, nhng phng php li khc nhau. Gi tr trit hc ca Pht gio cng nh ca trit hc n ni chung chnh l ch, nhng vn m chng ta bit c phn tch theo mt cch khc. Bi vy duy tr vic trnh by s Pht gio nguyn bn, ch khng phi trnh by t tng n theo h thng u chu l cc k quan trng. Tuy cc h thng n v u chu c nhng tng ng, nhng kh c th quy cc h thng Pht gio vo mt h thng no ca u chu. Cc s ca Th Thn (Vasubandhu) c trnh by trong Abhidharmakosa v Vjinanamatrasasta l nhng s ni ting nht trong cc tt c s gio l. C hai s ny c bit l s th nht, cho n nay, vn l s kinh in. Trong nhng s ny cng nh trong tt c nhng s khc ca Th Thn, nhng hc thuyt siu hnh - i tng ca nhng cuc tranh lun t bin - chim mt v tr cc k quan trng. Vn v mi quan trng ca Pht gio i vi siu hnh hc, tc i vi vn tn ti chn thc hay tuyt i l mt trong nhng vn rt quan trng. Trong cc ti liu u chu rt ph bin kin cho rng Pht gio c i, c bit l ngi sng lp, c Pht Thch Ca Mu Ni khng quan tm v nghin cu nhng vn bn th lun. Tt c nhng s tho ca u chu v Pht gio u nhn mnh iu ny. Dn chng ca h l c Pht t chi tr li 14 cu hi lin quan ti bn th lun. Nhng hc thuyt khc r rng mang ting siu hnh c trong nhng li thuyt php ca c Pht, chng hn nh thuyt lun hi, thuyt thp nh nhn duyn th b khc t nh mt ci g khng ph hp vi hc thuyt c bn ca Pht gio. Bng cch nhn mnh v cao tm quan trng phn o c ca Pht gio thc s gy ra mt n tng l thot u, trong Pht gio l khng c siu hnh. Tuy nhin, y, cn mt vn kh hiu l: Bng cch no Pht gio c th thot ra khi nn trit hc n trc m li khng c quan h g i vi nhng vn siu hnh, mt trong nhng vn hng u ca B la mn gio. Linh hn, ci ti, atman c tn ti khng? Cu tr li ca Pht gio l: khng c linh hn, theo ngha ca ngi thng v ca cc nh trit hc Sankhya hay Vaisesika. iu quan trng

cn nhn thy l, cc Pht t khi lun chin, khng nhc n trit hc Vedanta. Cu tr li nh vy ch c th c vi mt quan im c cn bn r rng v mt vn lin quan hin nhin n lnh vc siu hnh. Cui cng, tt c o c hc Pht gio c xy dng trn t tng gii thot, tc t n Nit bn, v thuyt lun hi, trng pht. y, c ni n cuc sng c tr nh trc khi sinh, cng nh sau khi cht. li l nhng cu tr li cho nhng vn siu hnh. Tt c nhng thuyt ny khng ch thy trong Pht gio i chng, m c trong cc bn lun v trong chnh nhng li dy ca c Pht. Bi vy, cp n chng, nh mt ci g khng ph hp vi hc thuyt cn bn ca c Pht l khng c c s. Thm ch c trong trng hp, c cho l bn thn c Pht khng nghin cu siu hnh hc th vn cn li mt s kin l: Hc thuyt siu hnh hc ca i tha bt u t M Minh (Asvagosa) v Long Th (Nagarjuna) lin quan n thi c i, ri ton b Pht gio sau ny ca n , Trung quc v Nht bn a chnh vn tn ti tuyt i ln bnh din u tin. Nh vy, Pht gio, trn ton b chiu di lch s ca mnh, sm nhp bng siu hnh hc, nh mi tn gio khc. Pht gio dn gian, c bit phng ng, ngay t u, l tn gio ca cu nguyn v nim tin vo tha lc cu vt ca cc c Pht v cc B Tt, hoc vo c Pht Adi, vo Qun Th m B Tt (Avalokitesvsra), v.vhay vo s hi sinh trn thin ng, trong tnh th. Nht bn c i, ngi ta coi cc nh s, cc nh Pht t uyn bc nh cc saman (ph thy). Trong cc s truyn v bin nin s ca Nht bn c i, ni nhiu n vic trong cung nh ngi ta c cc bi ging v trit hc ca Long Th vi mc ch cu ma khi tri i hn. Nhng yu t Saman gio (ph thy) vn cn trong Pht gio Nht bn cho n ngy nay. Trong quan h ny, Pht gio khng khc cht no vi nhng h thng tn gio khc trong vic tha hip v tip nhn nhng yu t trong m tn d oan dn gian. Nhng ci gi l bng chng v vic c Pht khng nghin cu nhng vn siu hnh, v tt c th xem l ng trong thc t. T chi tr li 14 cu hi hon ton khng chng minh c s th lnh m ca c Pht i vi vn tn ti thc ti, m ngc li nhn mnh rng c Pht suy ngh nhiu v vn ny, xem xt n. Nhng vn nu trn c cp t m trong tp 19 ca Abhidharmakosa (Kin gii ca Huyn Trang) phn loi nhng cu tr li trong nhng cuc tranh lun c tnh cht bin chng. u tin Th Thn a ra nhng v d m hin nay cn c tranh lun trong cc gio trnh Pht php v php bin chng. Nhng cu tr li c 4 loi: khng nh: tr li c iu kin: t cu hi s b trc khi tr li nhm mc ch lm r hn v ci m cu hi t ra: v t chi, tr li hay im lng. y t chi khng tr li c xem l tr li. 1. Ton th chng sinh c cht hay khng? - Tr li khng nh: c, cht. 2. Tt c nhng ngi cht liu c c hi sinh hay khng? - Tr li c iu kin: C v khng: nhng ngi cha ht dc vng s sinh, - nhng ngi cn li s khng sinh. 3. Con ngi mnh hay yu? Cu hi s b: Trong quan h vi ci g? So vi chng sinh bc thp n mnh, so vi thn thnh, n yu.

4. Skanda (nhm cc yu t to nn c nhn) v chng sinh, tc l ci ti c l mt hay khng? - Tr li trch i: Ci c, gi l chng sinh trong thc t hon ton khng c, bi vy v n khng nn ni l n ng nht vi mt ci g . Cu s ng nht hay khng ng nht ca chng sinh vi mt ci g l rt m h, ht nh cu: con trai ca mt ngi n b khng sinh n hay mu trng ca bng hoa en. Sau y Th Thn li gii thch t m cc bin dng ca nhng cu tr li bng nhng th d kh hn c ly ra t trit hc, v t kinh A-hm (Agamasatra), y, chnh c Pht gii thch bn bin dng ca nhng cu tr li. Nhng cu hi, nh c Pht ni, l khng th tr li gm: 1-4) Th gii l thng tn hay khng thng tn? Hay va thng tn va khng thng tn? Hay va khng phi l thng tn va khng phi l khng thng tn? 5-8) Th gii c phi l hu hn (trong thi gian) hay khng? Hay va hu hn va khng hu hn? Hay va khng hu hn va khng khng hu hn? 9-12) c Pht sau khi cht c tn ti hay khng? Hay va tn ti va khng tn ti? Hay va khng tn ti va khng khng tn ti? 13-14)Cuc sng v thn th (c nhn) c phi l mt khng? Hay khng phi?

Nh ch gii Phuguan cho rng, khng nn tr li nhng vn ny, bi v th gii, c Pht v cuc sng nh ngi hi hiu, khng l g khc hn l ci ti c biu th mt cch gin tip, tc l, ngi hi hiu th gii l th gii bn ngoi, nh mt ci g c lp vi ci ti kinh nghim, m anh ta khng nghi ng g v tnh thc ti c lp tuyt i ca n. Ngi hi ng hiu Pht l ci ti ca ngi thy Thch Ca Mu Ni tc l linh hn ca Ngi, nh mt ci g tch khi th gii c Ngi xc cm. Cng nh vy, ngi hi hiu cuc sng nh mt ci g tch ri, c th ng nht vi c nhn kinh nghim. c Pht lun dy rng khng c ci ti c lp nh vy, khng c th gii tch ri ci ti, khng c nhng vt th c lp, khng c cuc sng tch ri, - tt c nhng ci l nhng tng tc bn cht v ch b tch khi nhau trong tng tng. Ngi hi yu cu c Pht m t thuc tnh ci m Ngi ph nh s tn ti ca n, tc yu cu Ngi c mt nhn xt khng nh v ci . c Pht im lng. Ni theo ngn ng lgc Pht gio ca Dignaga, lp lun th gii hu hn khng c c Pht t ra vi t cch l lun , bi v c Pht khng tha nhn lun th gii. Trong trch yu lgc ca Dignarama hc tr ca ng l Sankarasvamin son, c khi nim lun nh sau: Lun l ci mang cht lng (S) c tha nhn, v cht lng c tha nhn (P), trong trng hp khi chng quy nh ln nhau, tc c t trong mi lin h ln nhau trong cng mt lp lun. Lun l sai lm tc v ch i vi lp lun khi mt phn no ca mt trong nhng mt c tranh lun khng c tha nhn. Trong trng hp ny, chng ta mc sai lm do khng tha nhn lun ch, v d nh vic ngi theo hc thuyt Sankhya m li ni vi ngi Pht t rng, ci ti l tnh tch cc ca thc. Kuizi trong i ch gii gii thch quy tc ny nh sau: V t centana (tnh tch cc ca thc) khng c c hai pha tha nhn, bi v trong nhng yu t m c Pht dy, c nhc nh ti yu t ny. Ch t ti khng c tha nhn bi a s nhng ngi

Pht t, bi l khng tn ti ci m khng c thit lp trc tip bng cc phng thc nhn thc ng n, tc hoc bng cch quan st trc tip ni trng v ngoi th, hoc bng cch suy lun t bin. iu c ngha: ci ti m ch ngha thc ti ngy th khng nghi ng s tn ti ca n, l khng th nhn bit bng kinh nghim. Bi vy khng cn thit a vo trong nhng yu t tin nghim thun ty ci thc ti c bit, linh hn hay ci ti l gii mt hin tng h o nh vy. Ci c gi l ci ti kinh nghim hon ton c l gii bng nhng yu t v nhng quy lut khc nhau trong nhng lin tng ca chng. Do , nhng vn b trch i hon ton khng do chng l siu hnh, m v khng th tr li chng v mt lgc. c Pht ng trn quan im . C cn ngc nhin hay khng khi c Pht khng gii thch cho nhng ai t m hi Ngi bng quan im ph phn hay bng quan h ca mnh i vi vn v tn ti? Ngi khng chuyn tm vo nhng hc thuyt trit hc s khng hiu Ngi ngay c. Nhng li ca c Pht v s khng quan trng ca nhng vn ny gi nh ti nhng li ca Kant: hon ton khng cn mi ngi nghin cu siu hnh hc. Trong mi trng hp, nhng hc tr v nhng ngi k tc c Pht rt nhiu ln hi, vit v nhng vn ny v kin nh trch nhng li ca Thy. Ta s t hi, vy phi gii thch nh th no iu m cc tc gi u chu c mt mc ph nhn tnh siu hnh ca Pht gio nguyn thy. Phn no, hin tng c th l gii theo hai khuynh hng. Mt mt, cc tc gi - nhng nh truyn gio ca o Thin cha, mt cch v , i khi c nhn mnh tnh phn siu hnh ca Pht gio chng minh tnh v cn c v khng hon thin theo ngha h thng tn gio ca o Pht. Mt khc, hnh nh vic khng c siu hnh hc trong Pht gio c ch ra nh mt u th, v Pht gio c t ra nh mt h thng c kh nng thay th tn gio nhng khng i lp vi th gii quan khoa hc hin i. Khng nn qun rng, khi u ca vic nghin cu Pht gio trng vi thi k trit hc siu hnh suy thoi v cc h thng th gii quan duy vt th hng thnh u chu. Ci gi l s trng hp ca hc thuyt Pht gio vi kt qu ca khoa hc hin i c nhn mnh c bit trong cc tc phm thn b gn vi Pht gio. S khng nh ca nhng nh Sanskrit hc nh Oldenberg, Rhys-Devids, Pisel, v.vc l v tnh da trn khuynh hng bo v Pht gio khi nhng ph phn v mt siu hnh, tc l mun t Pht gio nh l mt h thng ng c s ch ca nhng ngi ph nhn trit hc t bin. Nguyn nhn chnh ca vic hiu khng ng trit hc Pht gio chnh l do cc vn bn mang tnh h thng trong sut mt thi gian di khng c nghin cu. Mt khi bit ti cc tc phm kinh vin ca Pht gio c i th iu khng nh Pht gio c i ph nhn nhng vn siu hnh l hon ton khng c c s. V H THNG TH GII QUAN PHT GIO CC S GIO L

Trc khi chuyn sang nghin cu nhng phn quan trng nht trong h thng th gii quan Pht gio, chng ta cn phi xc nh im xut pht m t cc Pht t lp lun v nhng vn xut hin trong khi suy t trit hc v ch ra c cu chung ca cc h thng ca h. Sau , chng ta mi ng n vn t Pht gio vo tro lu trit hc no: Pht gio l ch ngha thc ti hay ch ngha duy tm, l duy vt hay duy linh hay l mt tro lu no khc. Cn phi lm sng t ngay vn sau cng trc khi i vo bn lun tng chi tit v rng, nu khng th c gi s theo di tip trn nhng quan im m chng ta nhc ti cho h bit. Hn th na, chng ta d ri vo sai lm sau: S qun i vic trit hc n khc xa vi trit hc u chu, ri ham m vi nhng s trng hp v ging nhau tng phn v em nhng iu khng ng so snh ra so snh hoc ct tng yu t ring bit ca h thng Pht gio ra em i chiu vi cc xu hng trit hc phng Ty. Bi vy, tt hn c l trnh ngay t u, trong chng mc c th, mi so snh. Tuy nhin, vic so snh c th em li nhng kt qu l th, nhng ch sau khi h thng Pht gio c xem xt di dng mt chnh th hu c. Tip sau y, phi c gng lp ra mt h s cc hc thuyt Pht gio c bn trn c s nhng vn bn ch yu v t nhiu chung i vi cc Pht t ca mi khuynh hng. Trong khi trnh by, ti c gng s dng ngn t c chp nhn trong cc tc phm trit hc ca chng ta, tc s trnh dng nhng thc ng qu chuyn m cc hc gi ny khc to ra. Ch no m thut ng Pht gio mang nhiu tnh c l v kh dch, th ti s c gng l gii bng nhng t n gin ch khng tm nhng t tng ng trong thut ng chuyn mn u chu, v rng nhng t tng ng nh vy ch c th gn ng, mc d ta c cm gic l chng ging nhau. Khi trnh by, theo mc kh nng, ti khng i vo nhng so snh chi tit trc khi lm quen vi ton b h thng. Ti hon ton thc c kh khn ca cng vic ny. Ch ra nhng kh khn trong vic t song song gia nhng quan im ca Pht gio v chu u phng nga trc khi i vo c cc chng nghin cu tip sau. Trong khi , s ngn gn s b v nhng phn c bn ca trit hc Pht gio s lm cho nh bt vic nh hng cho nhng ai khng quen bit vi nhng thut ng Sanskrit v Trung quc nhng phn sau. mi ch theo kh nng c th, ti c trnh s dng nhng thut ng, nhng c nhng ch dn gip cc nh chuyn mn tham kho. 1) im xut pht ca trit hc Pht gio.

Pht gio xut hin trn nn tng trit hc V a, Blamn v c quan h cht ch vi nhng h thng khc ca n . T nhng h , Pht gio k tha nhiu t tng v thut ng cng nh phng php lp lun.

Mt trong nhng nhiu ti c bn ca t duy n c i l phn tch con ngi, tc l phn gii con ngi thnh nhng phn cu thnh, vt cht v tinh thn. Nhng con ngi ng thi l mt thc th c kh nng v phi hng n nhn thc mt ci g thc ti hn v cao c hn i sng trn tc. T m xut hin vn con ng n thc ti chn thc, v s gii thot v v trng thi ca ngi c gii thot khi tn ti, v s thng nht ca con ngi vi ci khi nguyn tuyt i. Vn th nht trong nhng vn nu trn l i tng ca sinh l hc v tm l hc; vn th hai bao hm nhng hin tng xc cm tn gio v o c; vn th ba ng chm n lnh vc siu hnh hc. Mc ch cui cng ca cuc i l gii thot. Kinh nghim o c v tn gio, chng hn nh thin nh thn b, quy theo gii lut, kh hnh, v.vto nn con ng dn n mc ch cui cng; cn vic phn tch tm sinh l ch to nn nhng yu t cho nhng lp lun trit hc v l c liu trc tip cho kinh nghim. Ti liu Blamn chng t rng, nhng lp lun mang tnh sinh l hc gn b cht ch lu di vi tn gio hin t ca n c i. Vic thc hnh l hin t a li mt ngun t liu phong ph cho nhng quan st sinh l. Trn nn tng n c i, mt lot nhng trng phi trit hc xut hin. Mt trong nhng trng phi l Pht gio - i th ca mi khuynh hng Blamn. Lch s u tranh v thng li ca Pht gio ri sau y b Blamn gio b y li, cn cha c lm r. ti c bn ca Pht gio cn l nhng lun gii v gii thot theo ngha dp tt s tn ti. Pht gio trnh by r rng v con ng dn n gii thot v phn tch con ngi mt cch chnh xc. Nhng, i vi Pht gio, vt cht c ngha t hn nhiu so vi Blamn. Pht gio nh mt tn gio c quan h ph nhn i vi l hin sinh, nhn mnh vic dp tt nhng dc vng v s ham mun i n t hon thin. Sinh l hc, v vy, trong trit hc Pht gio, t nhin li li sau. Vic phn tch c th vt cht ca con ngi cc nh Pht t l cc k gin n so vi cc h thng n khc. Cui cng, trong cc trng phi duy linh thun ty ca Pht gio, ngi ta hon ton khng ni g v sinh l hc theo ngha c i. 2) Sinh l hc v tm l hc.

Vic phn tch con ngi c t rt sm trong nhng bn lun h thng ca cc nh Pht t, mang mt ngha mi v gt ra cch phn tch c th thnh nhng yu t cu thnh; tuy nhin, trong cc ti liu ph bin, c im trc ca s phn tch vn c duy tr cho n nay cng vi c trng mi. Theo s phn tch nguyn thy, c th con ngi bao gm nhng thnh phn vt cht m c th thy c no l: Ci nhn thy, ci nghe thy, ci s thy, ci ngi thy, ci nm thy v mt lot quan nng l mt, tai, mi, li v da. T thn th cn c hiu theo ngha rng, bi v trong thnh phn ca n cn c thm thc, tnh cm v nhng yu t tm l khc.

 ngha ca s phn tch trong cc ti liu kinh vin, bt u vi bn lun Mahavibasa n nhng tc phm ca Vasubandu c nhng thay i nh sau: Thn th con ngi bao gm nhng g m ngi nhn thy, nghe thy, ngi thy, nm thy v cm thy, tc gm ci to thnh khch th ca con ngi, l nhng quan nng c lin h vi ci khch th y v l im ta cho thc. n lt mnh, thc li c gn b vi cc yu t tm l v cc yu t khc. S chuyn tip nh vy lm cho i tng phn tch phi thay i mt cch c bn. Con ngi gm nhng ci v thn th vt cht cha y nhng yu t tinh thn, c bin thnh mt ci g c thc v, s tr gip ca cc quan nng, xc cm c nhng khc th ca th gii bn ngoi. Bc ngot nh vy c th gy ra mt lot nhng bin i cn bn trong thut ng hc. Cc Pht t, tuy nhin, duy tr nhng thut ng c khi gn cho chng mt ngha mi. Cc quan nng (indria) by gi khng phi l nhng gic quan nh trc kia hiu v chng. Cc quan nng l thanh tnh, chng l nhng gic quan theo ngha tht, tc khng phi l nhng gic quan c th, vt cht m l ci gn nh kh nng: kh nng nhn, nghe, v.vhay nh hnh ng nghe, nhn,v.v Chng ta s thy rng c th cn c mt gii thch khc v thut ng ny, nhng by gi, iu quan trng l nhn thy khi nim c quan cm gic vt cht nhng v tr cho khi nim hnh ng, tc cho mt hin tng thuc lnh vc nghin cu tm l. C mt tnh trng l thut ng hc trc kia c duy tr c nhng thiu st, khin ta khi xc nh cc thut ng phi lit k tt c cc ngha ca chng v phi dn ra nhng bt ng trong cch hiu thuc v thi xa xa ca t duy trit hc. iu , i khi, ph v mi lin h ca tp lun s bn, bi th vic c nhng bn lun kinh vin i hi s ch cao , v nu khng s d dng thy nhng mu thun nhng on, nhng cu m thc ra l khng h c mt t mu thun no. Vi cch phn tch tm sinh l th con ngi gm c th vt cht vi nhng th cht tinh thn, tch khi th gii bn ngoi xung quanh v c em xem xt tch ri khi mi vt nh con voi, ngi y t, ni, sng, mt tri, ci nhn, v.v Khi , c th ni con ngi c cu thnh t vt cht v t nhng yu t tinh thn; cn qu ni chng hn, ch gm nhng yu t vt cht. Vn tnh thc ti ca th gii bn ngoi khng c th xut hin c bi l lp lun xut pht t quan im thc ti ngy th. Sau bc ngot trong quan nim v s phn tch, ta s thy thc th c thc hay con ngi c t trong mi quan h hu c vi ci th gii m con ngi cm xc. By gi ch c th cn mt vn : Nhng ci m con ngi nhn thy trong th gii vt cht bao quanh l gi? Ri t vn ny ny ra mt lot cu hi khc nh: Khch th tc ng ln con ngi nh th no? Mi lin h c gia cc khch th ny ra sao? Nhng ci m con ngi gi l nhng ngi khc l g? V cui cng l cu hi, vy bn thn con ngi l g m li cm xc tt c nhng ci ? Nhng vn l lun nhn thc, bng cch nh vy, kt hp vi vn tm l hc.

Ch vi ngha nh trn mi c th ni rng nhng ch trong cc bn lun Pht gio n thun trnh by v cc yu t to nn con ngi hay sinh th c thc, mi mang tnh cht tm l hc ch khng phi sinh l hc. 3) L lun nhn thc.

Vn nhn thc v thc ti ca th gii bn ngoi, hay v thc ti ca cc i tng th gii bn ngoi, cng nh vn v bn cht siu hnh ca tn ti, nhn chung l cha c gii quyt. iu ng ni y l ci con ngi cm xc nhng hin tng no y nh nhn mt tri, c cu thnh t nhng yu t no y nm trong nhng yu t tng tc no y. i tng phn tch l con ngi nhn mt tri ch khng phi l con ngi v mt tri tch bit ra. Chng ta khng nn qun rng i vi ngi Pht t ton b lun gii ca h u nhm vo vn gii thot chng sanh; bi vy cu hi mt tri l g i vi h khng quan trng. Nhng Pht t thy trong hin tng ngi nhn mt tri mt phc hp ca mt lot chnh th gm nhng yu t: thc, kh nng hay hnh ng tri gic, mt ci g sng, mt ci g trn, v.v. v v.vTt c nhng yu t ny cng nhau to ra ci c din t bng cu ngi nhn mt tri. Tuy nhin, trit hc Pht gio khng dng li s phn chia gin n ngi nhn mt tri thnh nhng yu t. Mi yu t, n lt mnh, li c xem nh mt chui nhng thi im. C cho rng con ngi nhn mt tri trong vng mt giy ng h, th trong mt giy y c mt s lng ln nhng thi im.. Theo bn lun Abhidharmadosa, mt thi dim di bng 1.75 giy, cn theo cc vn bn khc, nh truyn thng Min in sau ny, th mt thi im l mt phn t vt sng ca tia chp. Bi vy, vic nhn mt tri trong vng mt giy, l mt chui nhng tc ng chp nhong ca thc, nhng hnh ng nhng hin tng nh sng, nhng hin tng ca hnh th trn, v.v Ci c gi l thuyt th tnh tm thi da trn c s cho rng, i sng thc thc s l mt dng khng thay i thanh phn ca mnh. Nhng s thay i din ra nhanh n ni kh c th nhn ra qu trnh thay i: Chng ta ch thy nhng chui di to bi nhng thi im, ch khng thy c mt thi im n nht. C nhn con ngi vi nhng cm xc v cc i tng ca th gii bn ngoi cng nh hin tng ca th gii bn trong, dng nh quy v dng nhng phc hp lin tc thay i trong tng khonh khc ca nhng yu t thong qua. Bi vy, khng c mt tri, khng c ci ti con ngi, khng c ci g trng tn, ngoi cn lc ca nhng yu t c cu thnh theo mt kiu quy lut no . Kt qu l mt ny sinh ra mt hin tng phc tp: Ngi nhn i tng v cm xc i sng tm l ch khng c con ngi v i tng ring bit.

Trong vic l gii dng i sng thc bng mt chui nhng yu t, tt c cc tng phi Pht gio u nht tr. Vy xin hi, gi ci quan im nh th l g theo thut ng hc u chu ca chng ta? S gii thch nh th no v s khc nhau ca cc tng phi Pht gio, hnh nh, phn bit nhau vn v thc ti ca th gii bn ngoi? gii thch vn v quan im ca Pht gio c th s dng ci v d ca trit hc u chu m Gartman dng minh ha s khc nhau gia ch ngha thc ti, ch ngha duy tm tin nghim v ch ngha thc ti tin nghim. Nu m rng v d ny vo hc thuyt Pht gio th s thy quan im ca Pht gio khng trng vi mt trong ba h thng k trn. C hai ngi cng trong phng v cng nhn mt ci bn. Trong trng hp ny, i vi nh thc ti ngy th, th trong phng c mt ci bn v hai ngi. Theo quan im ca ch ngha duy tm, trong phng c hai chic bn di dng khi nim hai ngi ang nhn n, ngoi ra cn c bn ngi, tc khi nim ca c nhn mnh v ca c nhn ngi th hai trong thc ca mi ngi. Ch ngha thc ti tin nghim tha nhn s hin din va ca chic bn di dng vt t n, va nh hai chic bn di dng nhng khi nim trong thc ca hai ngi tri gic n. Ht nh vy, ch ngha thc ti tin nghim cho rng, trong trng hp ny, c hai c nhn thc ti di dng vt t n v bn c nhn tinh thn ch quan, tc hai trong mi thc hnh dung mnh l c nhn vn c v c nhn ca ngi th hai. Theo quan im Pht gio, trong trng hp ny, ci bn l o nh c xc cm bi ngi th nht cng nh ngi th nh. i vi ngi th nht, thn th ring ca mnh cng nh thn th ca ngi th hai cng l o nh; mi vic cng xy ra ht nh vy i vi ngi th hai. Thot nhn th Pht gio l ch ngha duy tm tin nghim. Nhng thc t th khng hon ton nh vy. V thay vo ch chic bn, Gartman c th t mi yu t ca mt hin tng phc tp c gi l ci bn tc l vng, thng, cng, v.vv tt c nhng yu t ny cng nh ci bn, i vi nh duy tm, ch l nhng quan nim ch quan ca thc. Tuy nhin, theo quan im ca Pht gio, nhng yu t ny l ci g nhn thy, ci g s m c - ch hon ton khng phi l quan nim; nhng ci hon ton khng thuc v thc: Chng cng vi thc, l nhng yu t c lp ht nh thc. Ci bn, thc s l khng c; cc yu t khch th tch khi nhng yu t m cng vi nhng yu t chng to nn ch th nhn ci bn. Tuy nhin, trong quan h vi thc, nhng yu t khch th c tnh c lp ca mnh. Quan im nh vy khng ch ca nhng ngi Vaibasika nhng ngi thc ti m cn ca c nhng ngi Vijnanavadin nhng ngi duy tm, h khng quy nhng yu t khch quan v thc m cho chng l nhng yu t khc loi. Nh vy v s nhng yu t tng ng chu s tc ng ca mt lc c to tc, lc nhm cc yu t li khin chng, trong vng mt lot nhng thi im, to nn hin tng ca mt thc t c thc nhn chic bn v nhn ngi khc.

T y c th chuyn sang lnh vc siu hnh hc. Ta c th hi, - nhng yu t ny l g? Li phi tr li v thc cht, cu tr li l thng nht trong tt c cc trng phi Pht gio: nhng yu t c sinh trong tng khonh khc l: nhng s th hin, nhng chc nng ca mt ci g ng sau chng, m nhn thc khng hiu c; tc l mt ci g tin nghim, chn thc - thc ti hay tuyt i. By gi chng ta s thy nhng Pht t bt u bt ng khi bn v nhng thuc tnh ca ci tuyt i, mc du h khng nghi ng g vo s tn ti ca ci tuyt i . Vn v tnh thc ti lin quan ti bn im: 1)Tnh thc ti ca nhng i tng ca th gii bn ngoi; 2)Tnh thc ti ca ci ti; 3)Tnh thc ti ca ci ti xa l; 4)Tnh thc ti ca ci tuyt vi hay Cha tri. Bi vy nu ta hi, Pht gio l g, c th l ch ngha thc ti hay khng? Th s tr li ph nh, bi v Pht gio khng tha nhn s tn ti ca t thn vt cht ca ci bn. Pht gio ph nhn ci ti ca ngi th nht ln ci ti ca nhng ngi khc. Tt c ch l o nh. Nhng Pht gio c ph nhn tnh thc ti ca ci tuyt i khng? Khng, Pht gio khng ph nhn ci tuyt i, nhng cho ci tuyt i l khng th nhn thc c, l b n. Do , trong quan h vi ci tuyt i, Pht gio l ch ngha thc ti, nhng trong mi trng hp, khng phi l ch ngha thc ti ngy th. C c php gi Pht gio l ch ngha duy tm khng? Li phi tr li ph nh, v Pht gio, d ph nhn tnh cht vt t n ca nhng khch th bn ngoi, nhng khng xem tt c cc i tng l nhng khi nim hay nhng sn phm ca thc. Tri gic ci bn l o nh, nhng tri gic hon ton khng phi l o nh. Nu trong bng ti, ti nhn thy con rn, nhng t ra l si dy. Si dy l hin hu; ch tri gic ci bn l o nh. Nhng ci c s ca o nh l mt chui nhng thi im, mt chui nhng yu t khonh khc, em li cho ta kinh nghim mt hin tng phc tp ca thc, nhn thc c s tri gic ci bn. Ch th tch khi ci bn cng l o nh y nh ci bn, nhng khng th c thc l sn phm ca ci bn. Cng nh vy, ci bn khng phi l sn phm ca thc. Nhng ngi khc m ti nhn thy cng l o nh, nhng Pht gio cho rng, ng sau h tng n cn lc nhng yu t, to nn ti v th gii ca ti. Theo cc Pht t, khng c nhng im tip xc: Nhng yu t ca mt cn lc ny khng bao gi c th nhp vo thnh phn ca mt cn lc khc. Cc nh Pht t ngh v vit rt nhiu v nhng vn lin quan n nhng iu va ni, cng nh v s giao tip ca con ngi, v kh nng truyn o cho nhng ngi khc, v.vv h tm thy li thot khi ng ct ca ch ngha duy ng. Nh vy, khng th gi mt cch gin tip v v iu kin Pht gio l ch ngha thc ti hay ch ngha duy tm c. By gi chng ta s thy iu kh khn ny dn n phi i chiu hc thuyt ca Pht gio vi nhng hc thuyt ca u chu v nhn thc lun v siu hnh hc. T

y, chng ta s chuyn sang xem xt vn hiu nh th no v s khc nhau trong nhng khuynh hng Pht gio. 4) Siu hnh hc v gii thot lun.

Nhng khc nhau ca cc khuynh hng Pht gio trong cc ti liu u chu thng c nu ra nh l s khc nhau gia ch ngha thc ti v ch ngha duy tm, v.vtc quy v s khc nhau ca nhng quan im nhn thc lun. Nhng trn thc t, nhng s khc nhau khng ng chm g n quan im nhn thc lun, m ch lin quan n siu hnh hc. Cc tng phi tranh lun ch yu v ci thc th tng n sau cn lc ca nhng yu t. Cc tng phi cho rng mi yu t xut hin trong khonh khc, l chc nng hay s biu hin ca thc th mang n, v mi yu t u c ci mang ca mnh. Ci mang thc th nh vy, tuy nhin ch l mt du hiu c bit. Ci mang ca mt yu t n nht ring bit c gi l dharma (php), ci mang. Nh vy, theo thut ng hc ca cc trng phi c, dng cc yu t c hnh thnh trong mt c nhn cng nhng hin tng m c nhn cm xc l kt qu ca s biu hin hay chc nng ca v vn nhng ci mang thc th khng c th nhn thc c, hay nhng bn th dharma. Nhng trng phi kinh vin c i khc phn bc li iu . Theo h, nu nhng ci mang khng th nhn thc c th khng nn ni v chng l chng c hay khng c, chng ch biu hin ra hay khng ngng biu hin trong mt thi im. Ci to thnh c s ca cn lc nhng yu t l mt ci g y khng c thuc tnh, khng m t c: ngn t phi b tay trc n. Ci g khng c th nhn thc c ny l - trng khng, tc khng thuc tnh m chng ta gn cho n u m phng t tn ti o nh, do vy, khng th p dng c ni cho ci tuyt i, ci tuyt i c dn tri ra bng mt cch thc no khng th hiu ni. Nhm th ba nhng Pht t sau ny li ni khc. H cho rng, cn lc ca nhng yu t to ra cuc sng o nh bn trong v bn ngoi khng bt ngun t ci mang thc th. Nhng ci mang nh vy l khng c, tt c cc yu t u bt ngun t mt thc th chung, t mt ni tng tr, t tng thc (Alaia Vijnana). Tuy nhin, d c s khc nhau ny trong nhng vn v bn cht siu hnh ca tn ti, tt c cc t gp nhau trn nn tng ca t tng gii thot s yn tnh. o nh ca con ngi v th gii m ngi xc cm bt ngun t mt bn th khng, hay l kt qu ca khai trin khng hiu c ca ci khi thy tuyt i. Trong mi trng hp, o nh l kt qu ca ba ng hay l ci trn tc ca thc th siu hnh ny. S gic ng tn gio l vic con ngi suy t cho rng ba ng l khng c, v ch c thc th tuyt i hng n trng thi yn tnh, tc l s gic ng, c xu th yn tnh, dp tt ba ng v chm dt tn ti.

Ai nhn ra ci chn l khng c tn ti, v tn ti i lp vi bn cht ca khi nguyn tuyt i th ngi bc vo con ng dn n yn tnh, n Nit Bn, n s tnh lng hon ton. Bng cch dp tt mi dc vng v mi tn ti, ta c th on tuyt c, tc chn ng cc biu hin ngy cng nhiu ca cc yu t; cui cng s n s tnh lng hon ton tc s khng cn cn lc; bi vy nn s khng c mt tn ti o nh no na: ch cn li thc th tuyt i trong trng thi yn tnh hon ton. Pht gio tha nhn ba ng hay V minh ca ci thc th khng nhn thc c ca ton b tn ti l khng c khi thy; cuc sng trn tc tm thi ca mt c nhn ch l mt trong v vn nhng giai on ngn ngi c xc cm bi ci nn tng tuyt i nm trong ci r ca mi c nhn v th gii ca c nhn . S lng cc c nhn l v hn, v mi c nhn ch c gii thot cho bn thn mnh l hc thuyt ca cc nh Pht t c. Cc Pht t sau ny li thit lp nn mi quan h gia cc c nhn ring bit. H em vo Pht gio t tng B Tt, tc v nhng c nhn t ch cui cng - s tnh lng vnh vin, nhng li t chi iu tip tc li gip nhng ngi khc t mc ch cui cng. y - trong vn v qu trnh gii thot hay v nhng con ng n Nit Bn, cc tng phi Pht gio li phn r. S khc nhau ca ci gi l Tiu tha v i tha n du im ny. Theo bng chng thng nht ca truyn thng ng Phng, s khc nhau rt t gn vi l thuyt v bn cht siu hnh ca cc khi thy tuyt i, m cn t hn na vi nhng vn v tm l hc. Vn v tnh thc ti ca nhng i tng bn ngoi khng c lin quan g n s khc nhau ny. trn ch ra kh khn trong vic thit lp s tng ng hon ton gia quan im nhn thc lun Pht gio v mt trong nhng h thng u chu no . i vi siu hnh hc Pht gio, mi vic cng hon ton nh vy. Quan nim ci tuyt i theo ngha l khng th ni c v ci , lm chng ta nh n ch ngha thn b trung c v nhng lp lun ca n v Cha tri. Nhng cn lc ng kn ca nhng yu t - ci mang nhc ti nhng n t khng ca s ca Leibnis. Tuy nhin, khng nn qun rng cc n t khng phn r thnh nhng yu t, cn i vi Pht gio, s phn r mi chnh l iu quan trng nht. Thuyt duy linh v nht nguyn v cc tng thc hay thc tuyt i c nhn khin ta nh n ci ti ca Fixter. Thuyt phc hp ca nhng ci mang, chng no l thuyt a nguyn, v c i cht gi n phn tch ca Yum hay Makh; v c vi im ging vi thuyt tn Platon v nhng x kh, v s biu hin ca thc t tin nghim. Tuy nhin, nhng i chiu kiu nh vy khng gip ta hiu mt cch ton din v Pht gio; v, Pht gio khng gn vi bt k mt h thng u chu no. Chnh iu to nn gi tr v ngha cho vic nghin cu Pht gio. Chng ta gp trong Pht gio nhng vn c nghin cu trong trit hc ca chng ta, v trong mi quan h ny, chng ta khng tm thy mt ci g hon ton mi. Nhng nhng

vn m cc Pht t nghin cu theo nhng quan im khc, trong mt phn nhm khc, s em n mt iu sng t mi cho nhng vn m chng ta bit. Ni chung, trong mi h thng trit hc, nu l h thng th gii quan ph qut, th c th nhn ra ba phn c bn sau: 1) Th gii bn ngoi, 2) Th gii bn trong v 3) Tn ti chn tht hay tuyt i. Trong chng mc, h thng bao hm c trit hc thc tin, hay chuyn thnh tn gio, nn vic xem xt nhng vn v t duy v v mc ch cui cng ca tn ti, c th lin kt v h thng. Nhng iu ny thng c gn vi nhng vn v o c v gii thot. Theo nhng iu c cc khuynh hng c i ca Pht gio nghin cu, cn phn bit trong mi h thng ra ba b phn: 1) Hc thuyt kinh nghim (nhn thc lun v tm l hc), 2) Siu hnh hc theo ngha hc thuyt v ci thc ti chn thc hay v ci tuyt i (bn th lun) v 3) Gii thot lun. Hc thuyt o c thc tin lin kt vi c ba b phn trn v vi tt c cc khuynh hng. Chng ta s thy sau y, trong chng v gii thot mt iu l, o c hc Pht gio hng n t mc ch cui cng ca gii thot v c ph hp vi hc thuyt Nit Bn.Trong khi , hc thuyt Nit Bn li c thit lp hon ton c lp vi cc hc thuyt o c, v nhng hc thuyt sau theo ui mc ch ca i sng thng tc. Theo s gii thch truyn thng, i tng ca hc thuyt Pht gio phn ra bn phn, bn ci c gi l Diu . T Diu le ln trong Pht khi Ngi m mnh thin nh di gc cy b . T Diu c c Pht hiu nh sau: 1) Kh - l tn gi chung cho ci c. Tt c nhng ci c vn l tn ti v phi chu au kh; au kh - l qu trnh tn ti. 2) Tp - nguyn nhn ca kh au nm trong trn tc, trong v minh, trong dc vng. Nhng ci l nguyn nhn cho ci tn ti ko di khng ngng, v lin tc trong vng quay vnh cu. 3) Dit - chm dt au kh bng cch t n trng thi yn tnh, bng cch chm dt vng quay ca tn ti. 4) o - con ng dn n chm dt au kh bng cch thng xuyn lm tng cc yu t hng n gii thot, bng cch th tiu nhng nguyn nhn ca tn ti v t n l tng cui cng. Nh vy, h thng th gii quan Pht gio ng chm ti hai lnh vc:Tn ti trn th v vic chm dt tn ti . Bn thn s phn chia ny, di dng t m hn i cht, c mt trong nhng bn lun trit hc. Nhng bn lun cng t th gii lm li v trn tc tc th gii thng ngy v tn ti kinh nghim i lp vi s yn tnh vnh hng t c bng cch gim bt dn s tn ti trn tc.

Vasubandu a ra cc s mch lc v c in hn c ca gio iu vo cc h thng ca nhng bn lun Abhidharmakosa v Vijnanamatra - Sidhisastra. C hai s gio iu, mt ca Tiu tha, mt ca i tha, u c tha nhn cho n nay l c uy tn. Cc cng trnh hin i u theo hai s trn, tuy c i cht sai lch nhng khng ng k. S ca Abhidharmakosa c xy dng theo dn sau: I.Nhng yu t ca tn ti, tc l ci mang dharma. II.Tn ti trn tc hay cc lm ln. 1) 2) 3) Cc loi chng sinh v nhng th gii ca chng (loka). Lc to tc hay nguyn nhn ca tn ti (karma). Ba ng hay iu kin chung ca tn ti (anusaya).

III.Chm dt tn ti hay gic ng. 1) 2) Nhng thnh th, cc thnh (aryapudgala). Thin hnh hay nguyn nhn ca gic ng (samadi).

3) Tu hay iu kin chung cho ng (nana). Dn lm c s cho h thng i tha ca Vasabandu cng gm ba phn: I.Nhng yu t ca tn ti hay nhng biu hin ca thc tuyt i. II.Bn cht siu hnh ca thc tuyt i. III.Nhng hnh thc trng thi ca thc tuyt i tc cc loi c nhn c to bi kt qu biu hin ca thc th - thc. Tt c cc phn ca gio iu Pht gio c trnh by trong thut ng hc ca thuyt v nhng ci mang - php m tt c chng sau ginh cho thut ng nh vy. Thuyt dharma (php) l chic cha kha hiu cc ti liu gio l ca Pht gio trc kia cng nh sau ny. VI THUT NG DHARMA V ABHIDHARMA. ABHIDHARMAKOSA Thnh ng dharma rt thng gp trong ti liu ca Pht gio, c bit trong cc tc phm trit hc. S khc nhau cn bn ca nhiu khuynh hng, i vi nhng ngi Pht t, c quy v s bt ng trong quan h vi dharma. Ph hp vi nhng c trng truyn thng, nhng ngi Sarvastivadina dy rng hin ti, qu kh v tng lai l c tht v bn cht ca dharma l thc ti bt bin. Nhng ngi Sunyavadina cho rng dharma l khng v v chng khng nn ni rng c hay khng. Cn

theo nhng nh Vijnanavadina, dharma l khng c v ch c mt thc ti, ch c mt thc tuyt i. Khi phn tch v cc tng phi Pht gio c, cc Pht t Nht bn i khi gi hc thuyt ca cc tng phi l nhng thuyt v nhng biu hin v v cc thc th ca cc dharma. Khi nim dharma trong trit hc Pht gio c ngha quan trng n mc, h thng Pht gio, vi ngha bit, c th c gi l thuyt dharma. ng thi chng ti mun nhn mnh c trng ring bit ny ca trit hc Pht gio khin n khc nhng khuynh hng trit hc khc ca n . Theo ngha nh vy, chng hn chng ta c th gi trit hc ca Platon l hc thuyt v tinh thn hay trit hc ca Kant l trit hc tin nghim. Phng php phn tch ci c th nhn thc thnh nhng yu t ca tt c cc h thng trit hc n , s thit lp khi nim nhng ci mang dharma tin nghim n nht, v vic quy ton b tn ti v h thng nhng ci mang nh vy cho php chng ta gi gio l Pht gio l l thuyt dharma. Trong cc ti liu u chu vit v Pht gio, khng t ch ginh cho vic nghin cu thut ng dharma, nhng cho n nay khng ai l gii c mt cch r rng v thuyt phc, dharma m nhng vn bn Pht gio ni ti l g. Vallezer, trong cun i cng Pht gio nguyn thy (1910) ch ra mt cch ng n rng, lm sng t ngha thut ng dharma m da theo cc ti liu u chu l hon ton khng th c. Tuy vy, bn thn Vallezer cng b hn ch bi nhng d on ging nh l Khys Davis mc phi trong li gii thiu trong bn dch tc phm ting Pali th k III trc cng nguyn Dharmasangana ra ngn ng u chu. V nhng kh khn hiu thut ng dharma Mark Muller v nhiu ngi khc ni. Nhng l gii mun mn ca Pht gio Min in c din ra trong tc phm Shwe Zan Aunga cng khng gii thch trit ngha trit hc ca thut ng dharma. Nhng tc phm hin i ca Nht bn v lch s trit hc Pht gio cng khng lm sng t ngha ca dharma. Do tm quan trng ca thut ng dharma, nn vic trnh by chnh xc trit hc Pht gio cng nh nhng khc bit ca cc tng phi v.vkhng th thiu c s gii thch s b ngha thut ng dharma. Ngi ta thng cho l t ny c rt nhiu ngha khc nhau. Nhng iu ny cng khng cho php ta hnh dung ra mt kh khn c bit no, v nhng ngha khc nhau c th d dng phn bit ranh gii. Ngoi ra ngha ca t dharma hon ton khng phi l nhng ngha ca nhng t khc nhau. Bng cch gin n l nht trong t in Sanskrit thi cng c th tm ra nhiu t vi s lng cc ln nhng ngha khc nhau. T dharma theo t in, c nhng ngha: Tn gio, Lut, Phm cht. V mt t nguyn hc, ngi ta cho n c gc Dhar-mang; dharma c ngha vt mang. L d nhin l bn thn ngha t nguyn cn cha l gii ht ngha v rng ci biu hin vt mang c th cha y nhng ni dung khc nhau. Ngi Trung quc, khi dch nhng tc phm Pht gio, t dharma lun c biu t bng t tng hnh vi ngha l Lut v gi nguyn ch tng hnh ny c trong nhng trng hp dharma c ngha hon ton khc.

Trong cc lun vn lgc, dharma c ngha l phm cht, ci mang phm cht, tc l ch th S. Trong nhng trng hp nh vy, dharma c th dch, hoc l V t (P) hoc thuc tnh (thuc t). Ngha chuyn su hn c ny ca thut ng khng gp trong ti liu chung. ngha c bn v c l l khi thy ca thut ng c thy trong cc tc phm trit hc cng nh trong cc b kinh. nhng tc phm k trn dharma c hiu l vt mang hay nhng bn th chn nh khng th nhn thc c. Theo nhng ti liu ca nhng dng Pht gio khc nhau, s lng cc vt mang nh vy l 75, 100 hoc 84, v.v nh ngha truyn thng: Dharma - vt mang du hiu ca mnh. Ci c trng chnh l ngha chung ca thut ng. ngha ny khng c ch ra trong cc t in v cho n nay cng khng c din t u. Nhng ngha khc ca thut ng dharma c pht trin ra t iu c nu trn. Bn cht ca mi dharma l tin nghim, bt nhn thc. Ch c nhng du hiu hay nhng biu hin ca cc dharma mi to nn dng i sng thc. Nh vy, nhng yu t m dng thc da vo khng phi l dharma, m l nhng biu hin ca dharma Php tng (dharmalaksana). Tuy nhin, v s ngn gn, thut ng dharma thng c dng thay cho cu biu hin ca dharma, trong trng hp nh vy dharma c th truyn t trc tip bng t yu t. Gia nhng yu t v ci mang chng c nhc n mt ci m trong siu hnh hc v trong thuyt cu chim v tr hng u, l yu t yn tch tc Nit Bn. V mc ch cui cng ca tn ti l t ti trng thi yn tch vnh cu, nn yu t ny gia tt c cc dharma l dharma tuyt ho, bi vy m i khi, dharma l t ng ngha vi Nit Bn. Nit Bn i khi c dng theo ngha khng hay ci tuyt i, tc l thc ti chn tht, v ci ngha cui cn c gi l dharma. Cui cng thut ng dharma cn c ngha l hc thuyt ca c Pht. Nhng trong nhng cu nh thuyt php, ly php, hoc trong cng thc Pht, Php, Tng, dharma thng khng phi l bn thn hc thuyt, m l i tng ca hc thuyt tc Nit Bn. Trong nhng tc phm ph bin ca Nht bn cn hiu mnh tt c cc Php hay hn g h xa s cc Php l ton b cc hin tng hay i tng trong th gii. D nhin, khng cho php chuyn dch ngha ny ca thut ng sang cc vn bn mang tnh kinh vin. Mc du vy, vic dng thut ng dharma theo ngha ch vt, vt, cng c ngun gc t Pht gio n . Chng hn, Vasubandu, trong bn lun vn v thc ti ca ch mt thc ni v nhng gii php, tc v cc vt t n ca nhng vt th ring bit ch khng phi v nhng yu t ca i sng thc. Thut ng dharma, nh vy, c nhng ngha sau: 1) 2) 3) Phm cht, thuc tnh, v t. Ci mang thc th, bn th tin nghim ca mt yu t n nht thuc i sng thc. Yu t, tc l yu t cu thnh i sng thc.

4) 5) 6) 7)

Nit Bn, tc dharma tuyt ho, i tng hc thuyt ca c Pht. Ci tuyt i, thc ti chn tht v. v Hc thuyt, tn gio ca c Pht. Vt, vt th, khch th, hin tng.

Theo ng cnh v c trng ca tc phm ny, ta d dng tm ra ci ngha cn hiu thut dharma. ngha th hai Ci mang tin nghim l quan trng nht v thng gp nht, nhng chnh ngha ny vn hon ton cha r. Nhng tc phm Pht gio, khi tp trung ch ti dharma, khng b hn ch bi vic hiu t ny theo ngha lut hay hc thuyt ca c Pht, nhng vn ch dng li ngha th ba v th by. Nhng c hai ngha ny: yu t v khch th u l nhng ci khng ch khng hon ton c xc nh r m chng cn an qun vo nhau. Trong cc tc phm u chu v Nht bn, thut ng dharma thng khng c dch. Gio s Levi S. trong bn dch Mahayana sutra-alankara (1911) ca mnh dch thut ng dharma bng t Ideal (tinh thn) v ch ra rng, t ch l quy c ca khi nim. Kurn v Burnuph, nh cc nh dch thut Trung quc, gi li t tng ng:lut (law). a s cc tc phm v Pht gio hon ton khng cp ti khi nim dharma, v th thut ng khng c xem xt. Mark Muller c ni phn no ti ngha th ba ca thut ng dharma yu t, nhng theo ngha yu t c th, ch khng phi ca dng thc. B Rhys Devids ngh dch l: trng thi thc. D trong cc dharma c nhiu dharma khng thch hp cho khi nim trng thi thc, nhng y thuyt dharma gn ti tm l hc v phn t ch nhn thc l mt bc tin khng l hiu phn c bn ca thuyt dharma. Xut hin ngay sau bn dch damma-sangara, cng trnh nghin cu ca Vallezer v c s ca Pht gio nguyn thy (1904), cho nhng lun chng ca Rhys Devids l khng c sc thuyt phc. Da trn nhng c liu ca tc phm Attasalina, so snh i chiu nhng c liu vi nhng nh ngha cho rng dharma ngha l tt c nhng g c u ca cc tc gi nhng cng trnh v lgc ca n v sau ny, Vallezer i n kt lun ni rng dharma ngha l khch th theo ngha rng ca t nh Gartman hiu. ngha c Vallezer dng trong bn dch tc phm ca Long Th Madhyamika sastra (1912), nhng y, t khnh th thng c thay bng cc t i tng, trng thi, hoc dng t nguyn ch khng dch C l, bi v khi dch bng t khch th nhiu cu tr nn v ngha. Phi tha nhn l khng c mt t dch ng hay mt nh ngha r v t dharma trong cc ti liu u chu. Trong cc ti liu Nht bn hin i v Pht gio, thut ng dharma khng c s dng, ta ch gp t trong cc lun gii v nhng khuynh hng c. Khi gii thch nhng c trng truyn thng ngn gn c nu ra trn, chng hn nh dharma hin hu, dharma l khng, v vthut ng dharma c gii thch theo ngha tt c cc hin tng c trong v tr, tt c ci c trn th gii, tc l theo ngha tt c cc vt hay khch th. y, khch th cn hiu theo ngha rng, nh Vallezer ch ra, m c l ng chu nh hng bi nhng l gii ca Nht bn hin i, bi v trong cc bn dch ca ng c s tham gia ca Tin s Vatanabe. Theo ngha ny, dharma hay khch th khng ch l ni, sng, mt tri, ci bn, con ch, mu sc, mi v, v.vm cn l suy ngh, tnh cm hay khi nim lm i tng thc ca ch th hng ti. Quan nim nh vy c th thy trong hng lot cc tc phm hin i v Pht gio.

Cc tc gi khc hiu t dharma theo ngha hp, ng coi dharma ch l nhng khch th bn ngoi tc l nhng vt th ca th gii bn ngoi. Quan nim nh vy c l xut hin do nh hng ca cc ti liu u chu v trit hc n , bi v cch hiu ny c nhng i din ca trng phi nghin cu trit hc Pht gio mi Nht bn khng h c chuyn su v ti liu trit hc c. Nhng ngi Nht bn am hiu v ti liu cho quan nim nh vy l sai v hon ton khng th dng gii thch cc vn bn c bn 75 hay 100 dharma. T nhng dharma lit k trong cc bn, r rng rt nhiu dharma khng c th gi l ngoi th chng hn nh thc v ton b nhng yu t tm l ko theo n. Nhng l nhng khch th hay nhng vt th theo ngha rng, cng khng phi l tn gi cho nhiu dharma, chng hn nh kht vng, hay thc, hay s xut hin v s bin mt, v.v i khi thut ng dharma c gii thch mt cch ty tin, thm ch n mc khng hiu c. V d, cc tc phm vit v trit hc Pht gio ca Kakehi Gio s lut, th thut ng dharma c hiu l lut, lut ca t nhin. C th ni rng ti liu khoa hc ph bin hin i v Pht gio ca Nht bn, khi cp ti nhng vn nhn thc lun v tm l hc ca Pht gio n thi c i, th qu l mt m ln xn nhng d on v gi thuyt y ht nh ti liu u chu vit v gio iu Pht gio. Ch cn trnh by nhng t tng ng khch th, s vt, quy lut ca thut ng dharma trong cc vn bn trit hc, s lp tc thy trong ti liu Pht gio Nht bn hin i nhng vn v nhng iu bn khon khng th tr li c. Tnh bt nh nh vy trong quan nim v thut ng hc qu l mt s k l. iu ny c l gii bi s vic Nht bn, ngay t bui u ca lch s Pht gio, khuynh hng i tha, nhng tng phi ca Long Th v V Trc cng nh ca nhng nh duy thc (Vijnanavadina) l nhng xu hng thng tr. Bi vy, Nhng gio l Nht bn hu nh ch tp trung ch c bit vo nhng vn siu hnh v tn gio, ch mt vi tc phm t quan trng c ginh cho nhng vn nhn thc lun v tm l hc. H thng t ho ni rng Nht bn khng bao gi quan tm n hc thuyt nh nhoi khng su sc nh h thng Tiu tha. Qu vy, trit hcTiu tha cc k kh, cc k kinh vin v kh tip thu hn i tha. H thng thut ng hc Pht gio c bn c to ra bi Tiu tha, bi vy thiu tri thc v Tiu tha s khng hiu c trit hc ca Pht gio cc giai on sau. Nhng hc gi uyn bc Nht bn cng thc c iu , nhng do c u th hn v mt thc tin tn gio v o c, khin h nh gi khng ng v ngha l lun caTiu tha. S coi thng i vi Tiu tha v vi gio l ca n, lm cho Nht bn t cn c s l thuyt tn gio hn l n , thm ch c Trung quc. Pht gio Nht bn khng ch khng c ch th ngang ti ngang sc, m cn khng b cng kch t pha nhng khuynh hng t tng khc. Ngi ta ph phn Pht gio v n ph nhn th gii ny, v ch ngha bi quan tiu cc ca n. Pht gio khng c ch th dm ph phn mnh v quan im trit hc. Trong cc tc phm hin i, nhng iu cho hc thuyt Tiu tha l nh nhoi v khng quan trng, hon ton khng c cn c. Quan nim ng v Tiu tha, ch khng ni g v s nh gi ng, ch gp rt t trong gii tng ni Pht t. Gio s Murakami trong t thut ca mnh (1913), v ra mt bc tranh l th v lch s ca Pht gio trong vi thp nin gn y, v ch

ra mt cch chnh xc rng nhng ngi c kh nng hiu c s khc nhau gia Tiu tha v i tha, trong gii tng ni ca tng phi Sinsu qu l him nh sao bui sm. D c s ph nhn nh vy i vi Tiu tha, nhng nh mi khi, h vn khng ngng nghin cu c bit l Abhidharmakosa, tc phm c uy tn ca Th Thn, ngi c knh trng nh v gio ch ca khuynh hng i tha, ca nhng ngi duy thc lun (Vijnanavadina), cng nh ca nhng ngi sng bi Adi. H thng ca cc dharma c trnh by trong cc vn bn thuc phn ba kinh in Pht gio trong tp Abhidharma c gi l Abhidharma-Pitaka. Thut ng abhidharma c th c gii thch trong mi lin h vi thut ng dharma. Theo nh ngha ca Th Thn, ngha hp ca abhidharma l tnh thc cng cc dharma i theo n. Tnh thc l s suy t hoc hng ti dharma tuyt ho: tc l Nit Bn, hoc hng ti dharma theo ngha cc yu t hay nhng biu hin ca tn ti kinh nghim. Cc dharma i theo l nhng yu t tm l v nhng yu t khc lin kt khng kht vi hin tng suy t trit hc tn gio. Do vy, abhidharma c ngha l mt tp hp nhng yu t to ra ci phn cuc i c th m y, con ngi ta hng ti bn cht ca cc vt th; hoc l nhng yu t lm ny sinh ra xu hng dp i ci tn th kinh nghim- nhng yu t ny l tin dn n gii thot. Theo ngha hp abhidharma l tn gi chung cho nhm nhng yu t siu hnh hng ti dharma Nit Bn, hay n dharma bn th. Theo ngha thng thng abhidharma l thc hng n suy t v nhng khch th va ni trn - v Nit Bn v nhng vt mang. Thc khng phi l Tnh thc v n trn ln vo mnh cc yu t ba ng, tc yu t l c s ca c nhn, duy tr s tn ti kinh nghim, nhng vn gn lin vi nhng yu t nhn bit thun ty ca bn cht s vt. Cui cng Adhidharma, hc thuyt cng nh cc tc phm gii thch v tnh thc tc nhng tc phm c kh nng sinh ra tnh thc trong con ngi. Phn ba ca kinh in Pht gio c gi l abhidharma l nhng suy t hay l thuyt v dharma Nit Bn hay dharma yu t. Nh vy, thnh phn ca tn ti tc nhng yu t ca n, nhng quy lut an bn ca cc yu t, v.vv mc ch ca tn ti tc Nit Bn hay yn tnh l ti ca nhng tc phm v abhidharma. Bi vy, c th ni, phn u l thuyt kinh nghim, cn phn th hai - thuyt cu . C hai phn lin h cht ch vi nhau n mc chng ng thi to nn mt chnh th, chnh l thuyt v cc dharma m tt c cc h thng gio l Pht gio c quy v. Abhidharma nh mt vn bn, l thuyt cu siu hnh v l c s cho thuyt phn tch tm thc. Khng nh rng abhidharma khng mang tnh cht ca siu hnh hc l khng ph hp vi hin thc. Mt trong nhng tc phm ni ting nht v abhidharma l lun vn ca Th Thn Abhidharmakosa. Kosa ngha l kho bu, ni tng cha; bi vy u ca tc phm c ngha l ni tng cha abhidharma. Vi ngha , trong tuyn tp ny tp hp cc hc thuyt trit l c trong cc tc phm trc y v abhidharma. y, abhidharma c ngha l hc thuyt v abhidharma, nhng tn gi c th c gii thch theo mt ngha hi khc, Abhidharmakosa c th c hiu l kho bu t liu v abhidharma. V thc cht, ch l mt bn lun vn trong c ti liu ca Abhidharma hay l bn lun vn c rt ra t ti liu lin quan ti Abhidharma.

Vic nghin cu vn bn v Abhidharma v thuyt dharma Nht bn c quy nh l phi bt u t vic lnh hi tc phm abhidharmakosa tc phm c uy tn i vi tt c nhng lp lun hin i. Thng l nhng lp lun ny b hn ch v ch nghin cu mt bn ghi tm tt no hin c ca tc phm ny, ct hiu nhng thut ng quan trng. Vic nghin cu nghim tc hn tuyn tp ny vi nhng ch gii ca cc hc tr Huyn Trang i hi mt thi gian ng k. thu hiu h thng gio l Abhidharmakosa i hi khng t hn 8 nm, cn nghin cu bn lun th hai ca Th Thn cng nhng ch gii cn ti 3 nm. S ca hai bn lun c ch ra trn, cui chng V. Nhng tc phm ca Th Thn c nghin cu mt cch thn trng; Abhidharmakosa - theo li gio s Vogihara - l tr chi trong tay cc nh bc hc bin son v ghi nh nhiu bng dharma v v vn nhng thut ng khc nhau. ng tic l ngi ta cn t ch n mi lin h ca Kosa vi nhng tc phm khc, cng nh ngha ca Th Thn trong lch s trit hc Pht gio. Cch hiu truyn thng trc ht c trong nhng bn ch gii Trung quc, cn vic nhn thc c nhng chi tit li ch yu ph thuc vo lng kin nhn v kh nng trit hc ca ngi thy thng thi. Ti liu Nht bn v trit hc ca Th Thn l kh rng ln. i a s nhng tc phm Nht bn c v thuyt dharma c vit bng ting Trung quc theo phong thi bt chc cc tc gi Trung quc cng vic gi li lun nhng thut ng bng ting Trung quc ca h. Truyn thng Nht bn gi li c ti liu v cch hiu ng, nhng n cn cha thm nhp vo trong ti liu hin i v khng c ph bin rng ri v nhng nguyn nhn c trnh by chng hai. Nhng trnh by tip sau y v thuyt dharma s da trn nhng vn bn c bn ca cc tc gi c v nhng nh ch gii Trung quc, tc l khng da vo nhng tc phm u chu v Nht bn hin i. Tuy nhin nhng lp lun ca nhng tc gi quan trng nht, c bit l nhng tc gi Nht bn s c ch ra khi phn tch tng thut ng ring bit.

VII THUYT DHARMA NH L C S CA GIO L PHT GIO Thuyt dharma c cc nh trit hc - Pht t trnh by nh h thng thut ng c nghin cu cc k t m. H thng thut ng cho php m t mt cch chnh xc nht nhng quan st cc hin tng nhn thc v nhng xc cm tn gio. Tnh chnh xc v ngn gn ca vic trnh by cn c tng cng nh vic a vo mt lot nhng cng thc quy c ngn gn v kt hp nhng hin tng c nhn thy ny khc thnh nhm chung cng vi ch dn s cc nhm thun nht hay s nhng yu t nm trong nhm. Nhng cch din t bng con s ng vai tr to ln trong thut ng hc Pht gio, nh mt cng c trnh by ngn gn. Nhng cch din t, nh 5 un, 12 x, 18 gii v hng trm nhng ci khc trong cc vn bn

Pht gio, l nhng cng thc quy c m ai cng bit. Nhng nhm quan trng nht m cc dharma tham gia s c ch r chng IX. Nhng thut ng , mt phn l nhng ngn t thng ngy vi thay i t nhiu v ngha, mt phn v nhng din t thun ty k thut m khng gp trong ngn ng thng thng. V nhng thut ng bt chc t ngn ng thng thng, nn ngha t nguyn hc ca chng t hoc hon ton khng c th gp phn hiu ngha trit hc ca chng trong h thng. iu ny hon ton nh vic chng ta tng i t ch n ngha t nguyn hc c bn ca thut ng trit hc v nhng t tru tng ni chung. H thng Pht gio di dng ngn gn nht khng i hi nhng thut ng k thut, c trnh by chng V, hon ton c xy dng trn thuyt dharma. Trc khi chuyn sang trnh by tm tt nhng thut ng quan trng nht, nht thit phi ch ra bng cch no m thuyt dharma c vo h thng Pht gio. duy tr ci trt t nhng vn trnh by trn, cn tr li cu hi, ci g khai trin thnh nhng yu t, tc ci g to nn i tng nghin cu trong nhng lun vn c h thng phn tch 75 hay 100 dharma v nhng kt hp ni bt nht ca chng. Trong tt c nhng phn loi, i tng phn tch ch l mt dng i mang tnh c th (santana), m nhng yu t ca n, theo truyn thng, c c Pht phn thnh ba cch, tc l theo nhm (Skanda), theo c s (ayatana) v theo nhng yu t (dhatu). Nh nhn xt trn, trit hc h thng n vi nhng lp lun xut pht t nhng phn tch c nhn: C nhn con ngi chu s quan st v l gii trc ht, ch khng phi hin tng ca gii t nhin bn ngoi. Bi v tm hn ca con ngi, ngay t u, hnh nh l ci hn hp vi c th vt cht, nn cng c em ra phn tch. Do c th vt cht ca con ngi v ni dung tm l cha ng trong n b phn ra thnh nhng yu t cu thnh. Nhng lp lun v c th vt cht ca con ngi gp trit hc Blamn v b cng kch ph phn t pha cc nh Pht t, chng t v s phn tch tm l nh vy. cc nh Pht t ngoi s phn tch tm sinh l nh vy, cn c s phn tch khc c phn bit bi khi nim c nhn theo khc. Vi vic phn tch tm sinh l, c th bao gm c th c linh hn v nhng cm xc. C th c linh hn ny c tr trong mt th gii vt cht bn ngoi khng c ch v khng b phn tch. Theo kiu phn tch tm l khc ca cc nh Pht t - kinh vin, c th c xem nh cu thnh t thc vi ni dung tm l ca n v vi nhng cm xc ci gi l nhng hin tng khch quan bn ngoi. y, th gii khch quan tr thnh yu t cu thnh ca c th. Trong cc lun vn Pht gio, khi trnh by thuyt dharma, s phn tch th hai c u th hn d s phn tch tm sinh l trc c c nhc n. iu ny chng t c mi lin h mang tnh di truyn gia quan im sau ny v c nhn vi quan im u tin. Nhng s phn tch c nhn c thc, tc l phn tch thc v ni dung ca n l i tng ca tm l hc. V vy, chng ta c quyn ni rng phn tch tm l c nhn con ngi l xut pht im ca thuyt dharma. Mi xc cm c th xem xt bng quan st ph phn mt phc hp gm: 1) Nhng tri gic cm tnh c thc mt khch th no ; 2) Nhng hin tng tm thc nh tnh cm, hi tng, v.vNu bng tru tng tch thc khi ni dung ca n, chng ta s c ba yu t c bn: 1) thc, 2) Nhng hin tng tm l trong s tru tng khi thc; 3) Cm gic cng trong s tru tng tch khi thc. Theo thut ng hc Pht gio nhng yu t ny c

gi l Citta (hay Vijnana), Caitta v Rupa. Nhng yu t ny kt hp, nhp vo mi lin h vi nhau v thay th ln nhau. Bn thn s kin hay qu trnh an bn ca chng, qu trnh thay th, v.vc th c xem nh l yu t mi th t. Khng c qun rng l s tru tng ha v c th c din t nh sau: i sng kinh nghim c thc ca mi c th m c gi l ch th xc cm th gii bn trong v bn ngoi ca mnh, c cu thnh t nhng yu t lin h theo nhng quy lut xc nh. Nhng yu t c th c chia thnh nhng bin th nh b hn trong nhng sc thi v t hp a dng nht, v l mt ci g thun nht c kh nng kt hp v ph thuc vo quy lut chung ca s tng tc. Nhng yu t ny nm trong nhng mi quan h nht nh. Nhng mi tng quan ln nhau ny s c trnh by trong phn v nhng iu kin v nhng mi lin h. Ngoi bn thn nhng yu t v mi quan h ln nhau ca chng, tc bn thn s kin an bn vo nhau, cn ni mt yu t quy nh phng thc an bn ca chng, m tnh cch ca c nhn v c trng ca th gii bn ngoi c n cm xc u ph thuc vo. Yu t t chc ny hay lc to tc ny c cc nh Pht t gi l nghip (Karma); m bn cht ca n c quy v yu t tm l, v tnh tch cc ca thc. S khc nhau ca ci gi l cc th gii vt cht m nhng thc th c thc cm xc, c l gii bi s tc ng ca nhng lc karma, lc phn b cc yu t v phi hp chng to nn c th cng vi th gii vt cht c xc cm bi n. Th gii vt cht bn ngoi, nh vy, l yu t cu thnh c nhn. Thuyt dharma v thuyt karma h tr ln nhau. iu ny xc nhn: Phn tch Pht gio phn chia c nhn thnh nhng yu t, khng phi l s phn tch tm sinh l, m l phn tch tm l theo ngha, nhng xc cm ca con ngi ch khng phi c th vt cht - l i tng phn tch. Thuyt Th tnh tm thi, trong nhng vn bn cn n ngy nay, cng khng c chng minh, nhng c mi ngi tha nhn. Thuyt ny gi nh rng mi yu t din ra ch mt thi im; do c nhn c thc l mt chui lin hp tm thi v thay i khng ngng ca nhng yu t n nht xut hin trong khonh khc. Theo thuyt ny, ni dung ca thc b thay i khng ngng, tc l dng thc l mt chui cc thi im. T tng nh vy khng xa l g vi tm l hc u chu hin i; nhng ngay c n v u chu cng c nhng kin ln ting chng li n. Theo thuyt tm thi, s thay i trong thnh phn ni dung thc din ra nhanh n ni bn thn qu trnh chuyn sang ni dung mi khng th quan st c, thi im (karana) vn khng phi l s khng, m l mt n v rt nh ca thi gian, n ni kh lnh hi c bng tri gic trc tip; chnh iu mi l quan trng, hoc tnh n rng 1/75 giy nh Th Thn, hoc bng mt phn triu le sng ca tia chp theo truyn thng Min in. Thuyt khonh khc, nh vy, qui mt cch quy c dng ca thc v ni dung ca n thnh mt chui nhng thnh phn ng nht, nh b v cng ca thi gian. Vic gii thch thuyt khonh khc theo ngha va ch ra trn, cho ta kh nng xem xt trong kt qu hon thon t nhin ca s quan st tm l i vi qu trnh xc cm c thc. Thuyt ny vi suy t cho rng tt c trn th gii l v thng, tt c u phi ho tn, c th ch l hnh nh thun ty bn ngoi do s trng hp ca nhng thut ng. chng sau, chng ta s tr li vn v tnh hai ngha ca rt nhiu trong s nhng thut ng ca Pht gio.

D on ca gio s Dela Vallee Poussin (Opinions P. 187) cho rng t thuyt v thng pht trin hc thuyt v khng, da trn s kt hp khi nim khng hay tnh phi trc thuc tnh ca dharma vi thuyt v tnh khng thc ti ca khch th. Thuyt v thng ca nhng dharma v t tng khng, hay tnh phi thuc tnh ca nhng ci mang tin nghim khng c mi lin h ln nhau no. Sinh th c thc, hay Santana - tc mt chui nhng thi im xc cm c thc l i tng nghin cu trong ti liu abhidharma phn ni v nhng yu t, nhng nhm, v.vSinh th khng phi l mt ci g khc m l ch th cng vi khch th, hay thc cng vi ni dung ca mnh. V trnh by s khai trin sinh th thnh nhng yu t, nn thuyt dharma gn vi tm l hc hin i trong vic cng phn tch i sng thc thnh nhng quan nim, cm gic, tnh cm, v.vtrong nhng phn tip theo chng ta s thy thuyt dharma khng b hn ch bi iu , m vt qua gii hn ca tm l hc, nhng phn c bn ca n vn l tm l hc nhn thc. iu b sung nh vy l cn thit, v rng trong tm l hc Pht gio, tm l hc sinh l li xung hng th yu. Ci c phn tch trong tm l hc Pht gio, nh chng ta s thy, l ci cm xc c chun b, nh hin tng nhn thc. Nhng, tt nhin, iu ny khng c ngha l nhng g thuc lnh vc ca sinh l hc th khng c ng n. Tm l hc Pht gio c phn tch c nhng hin tng sinh l, nhng khng nhiu. Bi vy, ni v thuyt dharma, ti ng v xu hng tm l hn l xu hng nhn thc lun, mc du vn sau cng c nu. Nh vy, nu ch th, th gii bn trong v bn ngoi ca n l i tng nghin cu ca thuyt dharma, th ha ra ci c gi l sinh th khng phi l thc th sng trong th gii m l thc th xc cm th gii. Vn trc ht l v ci c sinh th cm xc, tc th gii trong phm vi l cm xc ca sinh th. ng thi khng nn qun rng gi y vn nhn thc lun v tnh thc ti ca th gii bn ngoi cn cha c t ra; v s trnh by, trong trng hp ny, c th mang tnh cht tm l hc, nu tnh thc ti ca th gii bn ngoi cn cha c t ra; v s trnh by, trong trng hp ny, c th mang tnh cht tm l hc, nu tnh thc ti ca th gii bn ngoi c tha nhn. Vn v tnh thc ti khng ch ca th gii bn ngoi, m ca ton b ci kinh nghim ni chung c th trnh by nh sau. Nu tt c ci m ch th ny ang cm xc, dng nh c th quy v mt chui nhng lin hp khonh khc ca nhng yu t khonh khc, th tn ti, i sng kinh nghim thc t bin thnh o nh mng manh v ngu nhin nh cc hnh c to bi cc ht nh trong knh vn hoa, hay nh nhng hnh th xut hin trn cc m my. y, trit hc Pht gio t b lnh vc tm l hc chuyn sang siu hnh hc, sang vn tn ti chn thc. Tn ti c tnh cht kinh nghim l o nh. Cn xem tt c nhng ci xung quanh ta u l o nh, khng c g ngoi nhng lin hp khonh khc ca nhng yu t khonh khc. Ci c gi l ta cng lin quan n nhng lin hp thong qua nh vy. Nhng, nu nhng lin hp l o nh th liu c hay khng ci thc ti no ng sau nhng lin hp ? Nhng yu t khonh khc c lin hp li c th l thc ti, hay l nhng biu hin ca mt thc ti no , chng l nhng du hiu ca mt ci g ng ng sau chng, ca nhng bn th, nhng ci mang hay dharma no . Nhng kin gii nh vy l c s cho thuyt dharma v thut ng hc ca n. Dharma c hiu nh l ci mang du hiu- biu hin. Nhng du hiu l nhng yu t m da vo dng thc v ni dung ca n c khai trin (phn r). Nhng mi du hiu u l

biu hin hay chc nng ca mt bn th thc ti chn thc. ngha nh vy c nh ngha truyn thng v thut ng dharma: Dharma l ci mang du hiu ca mnh. Bn thn nh ngha ny cng khng hm cha y ni dung, vn cn phi gi thit: Theo ngha no m dharma l ci mang; bn cht ca biu hin m n mang l g. Tuy vy khng nn ni rng nh ngha ny, v thc cht, cng nh nhng nh ngha t nguyn hc thng thng ca ngi n . nh ngha ny ta gp khng ch nhng ngi Pht t Bc phng m cn hon ton trng vi nh ngha ca Budhagosa. Trong ti liu u chu v Pht gio, nh ngha v dharma c gii thch theo ngha tri ngc hn. Dng nh l gii bi nh kin v vic Pht gio khng quan tm n nhng vn c tnh cht bn th lun. Ch bng cch hiu nh vy mi c th l gii c v sao Rhys Devids ni nh ngha ny ca thut ng dharma l mt khi nim kh hiu khin ta c th hiu dharma khng c bn th, khng phi l thc cht hay thc th. y, tc gi b qua ngha c bn ca thut ng, ci mang thc th, ci mang du hiu ca mnh, hay thc cht ca mnh. Trn c s nhng iu trnh by, thut ng dharma c th c nh ngha nh sau: Dharma l nhng thc th, l nhng bn th tin nghim khng th nhn thc c ca nhng yu t to c s cho dng nhn thc. Mi yu t c xem nh l du hiu ca ci mang mnh, tc l mi dharma l ci mang thc th ca mt thc cht n cht c trng ca mnh. Bi vy, dharma khng phi l ci thc th theo ngha l n trong trng thi mang mt vi phm cht. Khi nim ci mang thc th ca cc Pht t c mt vi im khc so vi trit hc u chu coi thc th l ci mang nhng thc cht trong con s tp hp. Xc nhn rng dharma l mt ci mang mt thc cht ca mnh, v thc cht, c th c xem l gn cho nhng yu t tm thy c khi phn tch mt ngha tuyt i. i vi gio l Pht gio c, dharma l ci bn th ngoi kinh nghim, tn ti c lp ca mi yu t n nht tm thy khi phn tch kinh nghim mt cch c ph phn. ngha ca thut ng dharma l nh vy; vi cch t vn nh vy v thc ti chn tht l hon ton d hiu, trong nhng khuynh hng khc nhau, c th xut hin nhng cuc tranh lun v bn cht ca cc bn th - dharma. D s ging nhau ca nhng quan im v tnh o nh, d c s trng hp ca phng php dng thc; vn xut hin cu hi v s nhng bin hnh. Mt vn ni ln: C thc l nhng ci mang thc th ng ng sau tt c nhng yu t thy c khi phn tch hay khng?. Cc trng phi tranh lun nhiu v vn ny, thm ch Th Thn trong Abhidharmakosa tha nhn nhng thc ti tin nghim ch l mt phn trong 75 yu t khi nguyn do nhng ngi Vaibasika ti c ra. Phn cc dharma cn li ng xem l nhng thc ti h o. nhng nh duy thc lun (Vijnanavadina) s lng chung ca nhng yu t ln hn, nhng tt c nhng yu t u l thc ti h o v c quy v ci mang tin nghim chung, - tng thc. im xut pht ca cc Pht t trong vn tn ti chn thc l nh vy. Khng nn qun rng nhng yu t thy c bng con ng phn tch, l nhng tru tng ho. C th p dng s l gii nh vy i vi c nhn: C s ca dng sinh thc l phc hp nhng thc ti tin nghip, nhng ci mang dharma, th hin di dng dng nhng lin hp khonh khc, lm c s cho dng thc c nhn. Chui nhng lin hp nh vy to nn o nh c gi l ch th cng vi ci m n thc. Theo thut ng hc Pht gio, cc dharma sinh v t trong tng khonh khc; nhng khng phi theo ngha ca s sinh tuyt i, hay s hnh thnh cc dharma t h v, hay t mt ci g khc no i chng na, m theo ngha chng xut hin t siu tn ti khng c nhn

thc c tin hnh nhng hot ng hay nhng chc nng tm thi. Theo thuyt ca cc trng phi khc, bn thn cc dharma hin ra trn mt thi im t siu tn ti thnh tn ti ri t tn ti chng li s ra i. Qu trnh hin ra ca cc dharma tc l s sinh ra cng nh s bin mt ca chng u khng c khi u trong thi gian. Mt chui v tn nhng biu hin to nn nhng o nh ca tn ti kinh nghim. Bn thn s kin tn ti khng th gii thch bi cc dharma v nhng quy lut ca chng, cng nh bng thuyt siu hnh hc no . Gi thit cc dharma - ci mang ng sau nhng yu t kinh nghim, to kh nng cho vic xy dng mt thuyt c o v tn ti chn thc, cng nh thuyt gii thot. S biu hin hay s ba ng ca cc dharma tuy khng c khi u nhng cng khng phi l v bin, v gia cc dharma c nhng dharma th hin khuynh hng ca tn ti dn n s yn tnh tuyt i cui cng. Nhng yu t m bo t n gii thot c biu hin c tnh cht kinh nghim trong nhng cm xc tn gio ca con ngi, chng hn, trong s thng thi tc l trong gic ng tn gio ca thn linh, trong trc gic thn b, trong s ph nhn vt cht. Nhng yu t ny l con ng a dng dharma tin n mc ch cui cng. Tm li, c th ni rng phn u ca thuyt dharma quy v phn tch tm l ca nhn thc v ni dung ca n. thc v ci m n thc tc l ch th v th gii bn trong cng nh bn ngoi c n cm xc, phn thnh chui nhng yu t khonh khc. ng thi thuyt dharma cng ch c bit ti tn l hc nghim tn gio, gn lin vi khi nim gii thot. Siu hnh hc v h thng bn th lun theo ngha hc thuyt v tn ti chn tht, v qu trnh biu hin ca n v phng hng ca n dn n s cu l ni dung phn hai ca thuyt dharma. VIII NHN THC LUN V BN TH LUN TRONG PHT GIO. TNH HAI NGHA CA NHNG THUT NG T nhng iu trnh by chng trc, c th lm ny sinh ra hai cu hi. Mt l: lm th no dung ho cng thc nh vy ca h thng Pht gio vi nhng c im ca cc tng phi Pht gio m cc ti liu phng Ty vit v Pht gio tha nhn? Hai l: lm th no kt hp nhng iu m kinh sch Pht gio khng ni v nhng vn thuc v tm thc, tuy trong khi din gii vn gp nhng thut ng un, x, Vi iu l gii v tm m chng ti trnh by. Cu hi th nht s dn n mt tnh trng nh sau: Nu nh trong cc vn bn Tiu tha c cha ng yu t tm l, tc c s phn tch tm thc th nhng ngi Sarvastivadin c i l nhng nh duy tm, v i vi h, hnh nh, th gii bn ngoi l sn phm ca thc. Vy gia h v nhng ngi duy thc lun (Vijnanavadin) c g khc bit? Cho n nay, s khc nhau nh vy c gii thch: Nhng ngi Sarvastivadin hnh nh tha nhn tnh thc ti ca nhng khch th bn ngoi, trong khi nhng ngi Vijnanavadin xem th gii nh l khi nim thc. tr li cu hi u tin, cn phi quy c s b v cc mnh ch ngha duy tm v ch ngha thc ti, sau mi xem xt n nhng lun c cho php coi nhng ngi Sarvastivadin l nhng nh duy vt.

Cu hi th hai c tr li bng vic ch ra tnh hai ngha ca nhng thut ng trit hc Pht gio, v trong ti liu, qu thc c gp nhng on khng h dnh dng n khi nim v tm. Nu ni v ch ngha thc ti v ch ngha duy tm, ta thng ngh ti nhng quan im c tnh cht nhn thc lun. Trong trng hp ny, cn phn bit ba i tng m c ch ngha thc ti ln ch ngha duy tm u hng ti: Vt cht hay th gii bn ngoi, thc th tinh thn hay ci ta, v tn ti tuyt i hay chn tht. Khi gi h thng no l ch ngha thc ti hay ch ngha duy tm, chng ta thng xt mi quan h ca h thng vi vn v tnh thc ti ca th gii bn ngoi. Tuy nhin, khng nn qun rng cn c cc dng khc ca ch thc ti v ch ngha duy tm, khc kh nng ca nhng lin kt, chng hn nh: Tnh hin tng ca nhng i tng ca th gii bn ngoi c tha nhn, trong khi ci ti vn tip tc c xem nh l thc ti hin nhin, v.vS pht trin ca nhn thc trit hc din ra t t. Thot u, l s dao ng trong vic tin vo tnh thc ti v tnh c th nhn thc c th gii vt cht bn ngoi ca cc nh thc ti th s. Ch sau mi bt u c s nghi ng vo tnh thc ti ca nhng cm xc ni tm v vo kh nng nhn thc trc tip ci tn ti tuyt i. Nh vy, ch ngha duy tm tin nghim bt u xut hin tm thi nghing v quan im ca ch ngha duy ng. Trong qu trnh tm kim li thot khi ch ngha duy ng, bt u phc hi li ch ngha duy vt di dng ph phn: Ch ngha duy linh ca thc theo ngha gi nh tnh thc ti ng sau thc, v n t lun ca linh hn l, bc chuyn sang ch ngha thc ti mi tha nhn tnh thc ti ca nhng c th tinh thn. Ch ngha thc ti tin nhim l s lin kt n ca quan nim duy tm v ci c nhn thc trc tip bng kinh nghim vi quan nim thc ti v ci bn th tuyt i ca nhng hin tng trong tn ti kinh nghim. Nhng ch dn chi tit v s pht trin ca t duy trit hc c th tm thy trong cc bi nhp mn v trit hc. R rng l, hc thuyt dharma, hc thuyt v th tnh tm thi, l thuyt karma l chung cho tt c cc tng phi Pht gio. V vy, khng th m t theo quan im duy vt nhng quan im v ca Pht gio v cc i tng bn ngoi cng nh v ci ti. Ngoi ra, nu nh nhng trng phi c, khi ni v tnh thc ti ca cc dharma, mun ng coi nhng i tng ca th gii kinh nghim l thc ti. Sau ny, nhng ngi Iogasara-vijnana-vadin phn i chng li iu ny. H khng i thng vo vn , m li bc b mt ci g hon ton khc: H lun chin u li quan im a nguyn v thc t siu hnh, v gi li hu nh ton b thut ng hc trit hc c cc tng phi c to lp nn. Khi cp ti tnh hin tng ca th gii bn ngoi, s tranh chp ca h hng ti s chng li cc h thng Blamn v chng li nhng con ngi thng tc ch khng phi chng li nhng Pht t nguyn thy. Tt c iu ny buc chng ta i n kt lun rng: Xt trn quan im nhn thc lun, cc i din ca tt c cc tng phi trit hc Pht gio l nhng nh duy tm - tm l hay nhng nh hin tng lun. Tt c h u nht tr cho rng th gii kinh nghim, c th gii bn ngoi cng nh ci ti l o nh, huyn o, cn ci tn ti chn tht th khng th nhn thc c. Thm ch Buhagosa mt hc gi ca Pht gio Xy Lan, chng ta cng thy quan im nh vy. i vi ng, khng ch vn vt m thm ch c nhng ngi quanh ta u ch l nhng ngi ri bng ma la phnh ch th. V quan im nh vy c tt c cc nh Pht t c, ch khng ch nhng nh Pht t sau ny, nu chng ta khng c quyn xem ch ngha duy tm l c im ca nhng nh t tng

Pht gio mun, m cn phi tha nhn rng, quan im ca Pht gio ngay t u l nh vy. iu ny hon ton xc nhn d on cho rng nhng mm mng ca trit hc ph phn c th c ngay thi c Pht, mc d l lun nhn thc c thit lp mun hn, cn nh mt nguyn l trit hc ring bit th li cn xut hin mun hn na. Thc t c th gi quan im, chng hn ca nhng ngi Vaibasika m i vi h tn ti kinh nghim khng phi l ci g khc hn l dng nhng yu t thc, cn th gii bn ngoi mi c nhn l kt qu ca karma ring ca c nhn ny, l ch ngha thc ti khng. C iu l th l, chnh nhng nh Sarvastivadin c li khng th xc nh c s khc nhau cn bn gia hin tng v gic m v c hai u thun ty ch quan. Phn u ca thuyt dharma l lun thuyt v cc du hiu, tc s phn tch mang tnh cht tm l v ph phn i vi kinh nghim. Nhng gi s phn tch ca Pht gio l ch ngha ph phn theo ngha phi tm l ca Kant th hon ton khng ph hp. Mt khc, phn tch tm l ca Pht gio khng n thun l tm l hc, m l tm l hc cng vi mt quan im r rng v hon ton v nhn thc lun. T cch nhn i vi tn ti kinh nghim, hay i vi th gii bn trong v bn ngoi, cn phn bit r quan im ca nhng ngi Pht t v Chn nh, c trnh by trong phn hai ca thuyt dharma, tc trong lun thuyt v bn cht ca cc dharma. Xt trn quan im ca bn th lun, tt c nhng Pht t u l nhng nh thc ti v h u nht tr tha nhn ci bn cht thc ti chn thc nm sau chui nhng thi im. Bn thn s tha nhn bn cht thc ti chn thc cn cha gii quyt c vn v nhng thuc tnh ca thc ti . S tha nhn ny vn cn m vn sau v bn cht thc ti chn thc: Bn cht l vt cht hay tinh thn, c phi l duy nht hay khng. Nu xc nhn nhng Pht t l nhng ngi thc ti trong quan h vi ci tuyt i, th hn h khng phi l nhng ngi bt kh tri, khng phi l nhng ngi h v ch ngha. Chng ta s tr li phn tch cc khuynh hng chng XIX; nhng c th nhn xt mt cch ngn gn l quan im ca nhng ngi Sarvastivadin gn vi ch ngha a nguyn, v h tha nhn bn th ca mi thc th c thc c phn ra thnh v s nhng bn th b phn cc dharma. Nhng ngi Vijnanavadin xem bn th ca mi thc th c thc nh mt ci g chnh th khng phn x. Nhng ngi Sunyavadin cho rng ch c mt thc th phi thuc tnh c khai trin bng cch khng th hiu c thnh tn ti kinh nghim. Tt c cc Pht t u cho rng thc th l ci khng c th nhn thc mt cch trc tip. Tnh khng nhn thc ca thc th c c bit nhn mnh nhng Pht t sau ny, nh Dharmakirti. Nhng li c th tm thy trong Abhidharmakosa nhng on v thc t tng t. Ci kt hp tt c cc khuynh hng Pht gio l ch ngha duy tm trong quan h vi th gii bn trong v bn ngoi v ch ngha thc ti trong quan h vi tn ti chn thc. Tt c nhng g m chng ta nhn thy v cm xc tc tt c nhng g ta thy c bng kinh nhim u l o nh. Nu xem xt c tnh cht ph phn th o nh l mt chui nhng yu t khonh khc ca dng thc. Nhng yu t khonh khc ny v thc cht l s le ln hay s biu l ca thc th thc ti tuyt i, hay nhng bn th- dharma. C iu l, nhng ngi Vaibasika tha nhn nhng yu t cm tnh, nhng yu t ca nhng qu trnh tm l v nhng qu trnh khc cng thc ti nh l thc; cn nhng ngi Vijnanavadin th quy tt c nhng bin dng y v thc tuyt i.

Cc nh Vaibasika coi tm, thc v sc l nhng ng v. Cc nh Vijnanavadin cng coi cc yu t trn l nhng ng v nh vy, nhng h khng qui chng v thc m quy v mt yu t mi, v ci thc tuyt i. V vy c hai xu hng trn u nhn nhn ci gi l th gii bn ngoi mt cch c ph phn. Theo cc nh Vaibasika, ci m chng ta cm thy bng kinh nghim l o nh, v o nh l kt qu s lin hp ca nhng yu t. Nh vy cc nh Vaibasika, khi quan nim v th gii bn ngoi gn cch nhn ca ch ngha tm l ph phn v siu hnh hc a nguyn. Cng nh vy, nhng nh Vijnanavadin quy nhng g ta thy c bng kinh nghim v nhng yu t. Nhng h i xa hn, v gn cho khng phi mi yu t mt ngha tuyt i, m cho tt c mt bn th tuyt i chung. Quan im nh vy cng l ch ngha tm l nhng c tnh cht siu hnh hc nht nguyn ca ch ngha duy linh. chng XIX chng ti s phn tch k cc khuynh hng Pht gio. Ch cn phi tr li cu hi: Kt hp nh th no nhng iu c trnh by trn vi cch hiu vn c chp nhn cho n nay v hc thuyt ca nhng ngi Vaibasika theo ch ngha thc ti nhn thc lun v vi hc thuyt ca nhng ngi Vijnanavadin theo ngha ch ngha duy tm ch quan. Khng th nghi ng v cho rng nhng cng thc c tha nhn trong cc kinh sch l khng ng. Vic nhng cng thc duy tr c sc mnh ca mnh trong mt thi gian di l khng c g ng ngc nhin c. V ti liu trit hc v Abhidharma hon ton cha c bit ti nn Deisen v Vinternis ph nhn tnh siu hnh ca n, v khng nh Abhidharma cha ng ci g tng t nh quy lut th yu bn cnh cc kinh. Tc phm hiu nh vy, chng hn Abhidharmakosa, c Endkin gi l t in. Ngoi ra, nhng c trng ca cc tng phi c hon ton khng c rt ra t nhng ngun ti liu gc, m bt ngun t bn lun vn ca Madava th k XIV. Kern, Deisen, v.vv c nhng tc gi Nht Bn u trch dn theo ngun ti liu mun . Vi t cch l mt nh vn sau ny, ng thi l mt ngi Blamn, Madava khng th, hoc khng mun hiu cc h thng Pht gio. V vy s ph phn ca ng hon ton khng c tnh khch quan, trong khi li rt cung nhit v b phi. Nhng, mc du vy t nhng c trng ngn gn m Madava ni v cc h thng Pht gio, khng th cho rng ng hon ton khng hiu v cc h thng Pht gio , bi v ng ch lp li nhng g m cc Pht t ni v mnh. S d c s sai lm l do nhng dch gi u chu hiu thut ng dharma theo ngha khch th hay i tng ca th gii bn ngoi hay th gii vt cht. Vic gn thut ng dharma vi khi nim khch th theo ngha rng, tc l gm c nhng xc cm bn trong, ln u tin xut hin Vallezer. Nh vy, din ra s ha trn nhn thc vi siu hnh hc. Cc nh Pht t ni v cc dharma - bn th, v nhng ci mang siu hnh thc th tc l tranh lun v nhng thuc tnh ca chn nh. Cn cc tc gi u chu, khi gi s rng Pht gio khng quan tm n siu hnh hc, th li khng nhn thy nhng lun bn v c trng siu hnh trong nhng cng thc truyn thng. H ngh rng cc Pht t tranh lun v tnh thc ti hay tnh tinh thn ch quan ca nhng i tng trong th gii vt cht. Kt qu l, ch nhn c nhng iu v l v k cc; dng nh cc Pht t khng nhn ra mt iu l h s dng h thng thut ng hc ca thuyt dharma chung cho c Tiu tha ln i tha. Hin tng nh vy s hon ton kh hiu, nu

chng ta khng t b cch hiu nhng c trng ca cc tng phi Pht gio theo ngha nhn thc lun. Bc b tt c nhng kin gii ni v Pht gio da trn c s nhng cng thc ny l hon ton khng cn thit. Chng s t bc b mnh v chng da trn s khng nh mi quan h ph nh ca trit hc Pht gio i vi siu hnh. Ngun ti liu phong ph v thc ti - chn tht, v tn ti tuyt i, chng t rng, Pht gio khng bao gi thay ui ci mc ch m Vallezer gn cho n, chng minh tnh phi thc ti tin nghim ca ci kinh nghim iu nghi vn th hai cn quan trng hn nhng g ni trn: Nu i tng phn tch trong vn bn Abhidharma l dng thc, th hiu nh th no nhng on r rng khng ni v tm nh cc thut ng nh dharma, skanda, dhatu,vn c s dng. Vn thc s l rt quan trng v cu tr li cho vn ny c th l gii c ci gi l tnh hai ngha v nhng mu thun trong Pht gio m cc sch u chu ch ra. Khi gii quyt vn phi cn ni n qu trnh chuyn t s phn tch tm l m chng ti cp n chng V. Nu nh thuyt dharma bao cha c hc thuyt v vt cht, tc sinh l hc, gii phu c th hc v vt l hc th khng th hiu c thuyt th tnh tm thi, m thuyt ch r rng v hiu c khi bn v ci ni dung thay i trong tng khonh khc ca thc. Mi lin h ca dng dharma vi thc s khng hiu ni v cng khng th hiu c iu khng nh cho rng tt c cc dharma u nhn c s gii thot, v.v Trong cc ti liu Pht gio, r rng c c sinh l hc v tm l hc. Nu thut ng ca chng phn no trng hp, th ch c th rt ra mt iu: C mt vi thut ng thng dng, trong nhng vn cnh khc nhau, c hai ngha. Mt vi iu cn gii thch theo ngha tm l hc, mt vi iu khc li phi theo tm sinh l. Khng th c s gii thch nh nhau trong mi trng hp. Ngoi ra cn nhn mnh thm mt c im na ca Pht gio m cc ti liu ch ra trc tip, l vic Pht gio tip nhn nhng phng php truyn t khc nhau ty thuc vo mc hiu bit ca ngi nghe. Quan im ny c gn cho c Pht v c phn nh trong cu chm ngn sinh ng ca Nht Bn: Hy nhn ngi trc khi dy h tn gio. Trn thc t, nhng ai mun dy cho ngi khc nhng l thuyt tru tng u phi tun theo quy tc ny, ch ng ni g n cc nh truyn o, v rng sc mnh ca hiu bit v bm tnh ca con ngi l khng nh nhau. Trong nhng l gii cc hc thuyt ny khc v trit hc, ta thng gp cu: y, c Pht s dng ngn t ca ngi thng. Cu ny tht c l v s l mt ci g hon ton tru tng khc. i khi, s i lp gia ngi cao c vi ngi bnh thng c th hin bng cu: i vi cc v thnh linh, tn ti l au kh; gii thot l hoan lc; i vi ngi bnh thng, tn ti l hoan lc, gii thot l au kh. Vasubandu ni: Theo truyn thng, con ngi c ba dng xp theo cng qu, thin tu v thin tnh. Cng truyn t mt t tng thi, nhng trong mi trng hp, c Pht li s dng mt kiu din t khc nhau. T con ngi bnh thng ti nh trit hc, c nhiu nc chuyn tip, v hn l, nhng tc gi cc bn lun cng khng thng tu nh nhau. Bi vy, nu nh trong ng ti liu Pht gio s m gp nhng mu thun trong cch hiu nhng thut ng, th khng c g ng ngc nhin c. Ht nh vy, khng nn xem ngha hai mt ca nhng thut ng l mt ci g gh gm. V thut

ng hc trit hc ca chng ta l quy c, v n s dng nhng t bnh thng theo ngha bng. Vic phn tch t nguyn hc cc thut ng v vic xt on ngha bng ca nhng thut ng khng mang ngha trit hc trc tip. Trong trit hc Pht gio lun gp nhng t nh tm, nhn, nh, t, phong, thy, ha, v.vnhng li c dng theo ngha bng, chng hn nh tm c ngha l thc, phong c ngha l vn ng hay thuc tnh nh, v.v Khng cn nghi ng g trong cc thut ng Pht gio, cn gi li mi lin h mang tnh ci ngun vi nhng xa nht ca ngi n trong vic phn tch c th con ngi v linh hn bng cch tch thn th thnh nhng nh, huyt, nim dch, tinh thn v.vKiu xt on nh vy thy c nhng ngi Blamn v nhng Pht t. Tuy nhin, nhng Pht t, ch gi li nhng ci c gi l cc quan nng, cn mu, nim dch khng c k ra. Phn tch sinh l khng ch thy c trong cc ti liu c, trung i m cn c c trong cc ti liu ph bin hin i ca ngi Nht. D nhin, trong nhng vn cnh nh vy, khng th ni g v tm l hc c. Nhng khng nn qun rng, nhng vn bn nh vy c vit khng phi cho nhng nh bc hc kinh vin m c vit di dng nhng li ging o hay nhng bn lun ginh cho ngi bnh thng, cho nhng tn . Ngi bnh thng hon ton khng hiu g v phn tch tm l, nhng ni vi h rng, con ngi gm c mt, tai, li, rng trong ngi h c cm xc, v h khng c th tm thy bt c u ci ti m h ang quan tm, th s c th thuyt phc h cn phi gim bt ch k, gim bt tham vng, v.vMc ch ca nhng lun gii nh vy buc ngi nghe tip cn n ch cui cng, n s gii thot, buc h phi dp tt dn nhng dc vng ca mnh d ch nhn c nhng iu kin sng tt hn trong kip sau. Tt nhin, nhng nh truyn o c quyn khng tnh n vic ngi nghe s hi nhng cu hi kinh vin. R rng l trong vic truyn o khng nn dng ngn ng tru tng ca Abhidharma, nhng mt khc, li khng nn a vo trong cc bn lun nhng cch hiu ph thng v nhng mnh trit hc. V d, mt lun thuyt ca Pht gio cho rng, tt c cc php hu vi u c th c gii thot; iu ny khng c ngha l tt c mu sc, m thanh, mi v,s c gii thot. Theo thuyt dharma, dharma sinh ra mt thi im, th cng vi n, sinh ra c s sinh ra n, sinh ra c s dit ca n, khi bin mt s sinh th bin mt s dit. iu phi chng c ngha l mt, tai, v.vcng sinh ra v bin i trong tng khonh khc? R rng l, nu chng ta i hi gii thch theo ngha gc nguyn thy ph thng nhng t gin n bin thnh nhng thut ng trit hc, th s ny sinh ra nhng iu v l v nhng s sai lch trong cch hiu. Nhng xt on ph thng khng c g chung vi trit hc c. Thc vy, Pht gio hon thin cch l gii ph bin v nhng lun thuyt quan trng nht, chng hn nh thuyt ng un, thuyt 12 nidana,v.vRt ng ch l, em kt hp nhng t tng Pht gio i chng vo trong mt h thng ng kn l khng th lm c. Cng vic ny s a Pht gio ti ch b ph phn v tnh khng r rng, khng lgc, tnh k l, v.viu k l ca bc tranh sn thy tr tu trong Pht gio m Worren ni ti, tnh phi h thng ca Pht gio c gii thiu trong ti liu, c l gii nh sau: Trong Pht gio i chng, chng ta ch gp nhng on trit hc c tuyn la, c trnh by mt cch ph

thng. Bi vy, khng c g ng ngc nhin l, cc nc m Pht gio cn ang thnh hnh, cc Pht t khng nhn thy nhng iu khc l khi tip xc vi cc vn bn kinh vin. Nhng ngi bnh thng c th khng nhn ra cc mu thun, nhng liu c th cho php cc nh kinh vin bc hc c gio dc bi c nt h thng trit hc khng l ca t duy n li khng nhn ra nhng mu thun v tnh khng r rng nh vy b gn cho Pht gio! Nhng iu k cc trong cch hiu v Pht gio khng ch c nhng cng trnh ca cc hc gi u chu cha khai thc ht cc ngun ti liu gc, m cn c c trong cc cng trnh na u, na ca cc hc gi n v Nht bn b ct t vi truyn thng v cn cha hiu r trit hc chu u. Nu c s nghin cu nghim chnh cc ngun ti gc th s nhanh chng gt b c tt c nhng s hiu lm ng nhn ny. Cch y khng lu, nhng bn lun trit hc Blamn cng c xem l khng r rng v m mt. Sau mi vic phi xem li. i vi cc vn bn Pht gio cng hon ton nh vy. Vic nh gi li lgc Pht gio cng c tin hnh. Cn phi tha nhn rng, mt vi thut ng c ngha hai mt hon ton ph thuc vo vic s dng thut ng c hoc trong vic trnh by c tnh cht h thng cc bn lun kinh vin hay trong vic gii thch mt cch ph bin hc thuyt no ca c Pht. Vic phn tch nhng thut ng quan trng cng cc thut ng kinh vin sau ny s ch ra nhng ngha thng dng. Nu nh khi c vn bn m gp iu g nghi vn l c ngha khng hiu s l gii thuc v trit hc tm l hc hay thuc v tnh ph cp, hoc c th tiu ch ca iu l lun thuyt v th tnh tm thi: Nu trong trng hp gn vi dng thc th c ngha l chng ta tip xc vi vn tm l cn nu trng hp khng gn g vi thuyt th tnh tm thi th c ngha l chng ta tip xc vi cch hiu ph cp. V d, khi chng ta c ti lun gii cho rng khch th v quan nng cng xut hin th y, cc quan nng l im ta cho thcCn nu gp lun gii ni rng, cc dharma n lp v hnh thnh v bin mt trong nhng mi lin kt, th y, vn lin quan n phn tch tm l v cc yu t thay th nhau trong tng khonh khc. Nhng lun gii v s thay th trong dng thc hon ton khng phi ni v s li tn ca tt c nhng g c trn th gii. Nhng nhng lun sinh ra v mt trong nhng trng hp khc c p dng, thc s, khng phi cho cc dharma, m ch ra rng trn tri t khng c ci g l n nh vng chc c. Trong trng hp ny, chng ta gp ch ngha bi quan tiu cc ca Pht gio i chng kt lun rng cuc sng khng c mt gi tr no ht. Thuyt Pht gio i chng v tnh ph du ca ton th th gii d nhin, khng c ci g chung vi thuyt th tnh tm thi trong tm l hc Pht gio. Tm l hc Pht gio khng hon ton ging tm l hc ca chng ta: Th nht, tm l hc Pht gio ch nhiu hn ti kinh nghim tn gio so vi tm l hc u chu hin i. Th hai l, trong h thng Pht gio, tm l hc ch chim mt phn khng ln v l c s nn tng khoa hc m t c th d dng chuyn sang lnh vc siu hnh. Bng iu ny c th l gii c vi im khc bit trong phng thc din t, nhng c trng tm l ca cc bn lun v cc dharma khng c th phi nghi ng. Cc cng trnh bn lun Damma-sangana lp tc buc b Rhys Devids phi tha nhn tc phm ny l tc phm thuc tm l hc. Trong tc phm ny, b ch ti kha cnh o c tm l. iu ny mt ln na chng t nh hng ca Pht gio

thc hnh c tc ng n Rhys Davids v b cn cha hiu ng cc thut ng thin v bt thin. Hai t ny khng c ngha l c v thin vi ngha o c m l tt p v khng tt p theo quan im gii thot. Nhn chung, t tng v gii thot c ch qu t trong cc tc phm hin i v Pht gio. Vic tha nhn thuyt dharma l tm l hc khng c g phi bn khon khi tha nhn phn u ca thuyt dharma ni v phn tch dng thc l tm l hc v y i tng phn tch l thc, l cc tm php (tc v vijnana v vcaitya). y, trong lnh vc ny, c trng tm l hc l hin nhin. Nhng c im tm l s t hin ra hn nu chng ta ch nhiu n kha cnh sc (rupa) ca ci m thng c hiu theo ngha vt cht hay vt. Bi vy, nu thuyt dharma l tm l hc, th trong khun kh thuyt rupa s ni ln mt lot nhng nghi vn quanh cch hiu nhng thut ng ny tc rupa di gc vt cht, vt l hay sinh l. Vn v mi quan h ca thuyt nguyn t vi thuyt tm l ca cc dharma gn cht vi vn v ngha ca cm tnh trong cc bn lun tm l. Phn hai ca thuyt dharma, nh ch ra, bao gm siu hnh hc v gii thot lun. V thc cht, thuyt dharma to ra c mt h thng th gii quan chnh th v s phn tch h thng , mt mt, ra tm l hc v nhn thc lun, mt khc, ra siu hnh hc v gii thot lun. Tt c nhng iu i hi chng ta phi c bit lu khi gii ngha. IX PHN LOI DHARMA Trong thnh phn ci bn th nm ngoi phm vi c th kinh nghim cng cc xc cm ca n, c mt s kh ln nhng yu t ri rc hay cc Php (dharma). Tuy vy, tt c nhng ci c th xp thnh mt s loi. Cc tng phi xa tnh ra thy c 75 php, cn cc nh duy thc (vijnanavadin) -100 php. Nhng php tp hp li thnh mt lot cc nhm, cc phn nhm. Cc nh thn hc Pht gio a ra rt nhiu cch phn loi Php. Ni ting v ph bin hn l c cc cch phn loi cc Php ra: Hu vi php v V vi php; Ba ng php v Bt ba ng php; Thin php v Bt thin php. Tt c nhng phn loi ny u gn b mt thit vi gii thot lun. Cn trong cc cch phn loi Php trn c s tm [1] th ph bin l cc cch chia cc Php thnh cc ci gi l Un (Skanda), X (Ayatana) v Gii (Dhatu). I. Hu vi php v v vi php (Sanskrita v Asanskrita). Vic chia tt c cc php thnh Sanskrita v Asanskrita gn lin vi thuyt v thng. Cc Php hu vi hay cc Php lu tn l nhng php mang bn biu hiu sau: Sinh, Tr, D, Dit. Trong ci v thng ni ln l su php, kt qu l mt c th hin tn. Trong khi nim Php, khng c nhng du hiu Sinh v Dit. Qu trnh hay hnh ng xut hin v bin mt l nhng ci g tru tng so vi cc Php lm hnh ng . Nhng yu t tru tng ca qu trnh , n lt mnh, cng li l cc php hu vi chu s Sinh v Dit. chnh l Sinh ca sinh v Dit ca dit. Nh vy, c th din t Sankritadharma bng li nh sau: l cc php lin h vi bn qu trnh, hay l cc php chu sinh dit, hay l cc php lu tn.

Ngha en ca thut Ng Sanskrita l Ci c nhiu nhn duyn. i lp vi cc php hu vi l ba dng php khng sinh, khng dit. l ci gi l ci trng khng, Akasa, vi ngha hon ton khng c ci khng c. Tc khng c s cn tr cho vic xut hin cc yu t cm gic[2], v hai dng kia l ci gi l yn tnh- khng cn qu trnh sinh v dit. Nu cc Sanskritadharma l lu tn, l khng tnh lng v c gi l bt thng tr (Anituja), th cc Asanskritadharma li c coi l thng tr (Nitiya). Nu hiu cc thut ng ny l Php thng tr v Php bt thng tr l hon ton khng ng, v theo quan im bn th lun ca Pht gio, tt c cc php vn l nhng bn th siu nghim, chng ch thng tn trong suy ngh ca chng ta v t , - tc l chng v thy v v tn trong thi gian. Dng ba ng ca cc php cng nh bn thn cc php khng c khi thy, khi s tnh lng vnh vin ti, th khng ch dng ba ng m c cc php cng chm dt. Tnh thng tn ca cc php gn lin vi s lu tn c th c din t: Chng thng tn nh nhng tn ti lin tc (Sarvada - Asti). Cc nh Pht t tranh lun khng t v Tnh thng tr v Tnh lin tc ca cc php cng nh v c im qu trnh chng xut hin. Cc tng phi khng ng vi nhau, ch yu ch c th coi cc Asanskritadharma l nhng thc ti tuyt i khng. Vasubandu cng cc nh Sandranika i lp vi cc nh Vaibakisa. Ph nhn ci trng khng v s tnh lng l nhng thc ti c bit. Theo kin ca Vasubandu, trong s tnh lng ch chm dt s sinh - dit ca cc php, chnh xc hn l mi lin h ca php vi qu trnh sinh v dit chm dt v khng c s xut hin mt yu t mi di dng mt tn ti c lp. Cc php, tt nhin, khng mt i, chng ch chm dt s xut hin v gia nhp vo nhng kt hp tm thi to thnh mt tn ti mang ngha kinh nghim. Vi vic chm dt sinh v dit l bt u s tnh lng vnh vin - mc ch cui cng ca mi tn ti.

II.Ba ng php v Bt ba ng php (Sasrava v Anasrava). Cch phn loi th hai l cch chia cc php theo nhm v cng c ngun gc t khi nim v s tnh lng cui cng. Cc php Bt ba ng (Anasrava) l nhng php hng bn th ca c th ti s tnh lng cui cng. Thuc cc php Ba bt ng, hin nhin, khng ch gm tt c cc v vi php (Asanskrita) m cn gm c mt phn cc php hu vi; cc php ny, v d, yu t gic ng tn gio v tt c nhng g lin quan ti s gic ng , c gi l bt ba ng v rng cc yu t trn tc khng cn ch da na. trn, khi phn tch thut ng Abhidharma, ni ti cc php ny nh con ng ti gii thot. Cc hu vi php cn li gn kt cht ch vi dc vng v i, vi ngha tham mun tn ti, u c gi l cc php Ba ng.

III.Thin php, Bt thin php, v Trung tnh php (Busala, Abusala v Aviyakrita).

Trong s phn chia ny, cng nh hai kiu phn chia trc, cc php u c xem xt di gc ca gii thot lun. Cc php, v d nh cc Bt ba ng php l nhng Thin php v chng thc y vic t ti gii thot. Cc php khc l Bt thin v ngn cn qu trnh gii thot. Cc php bt thin l nhng yu t i thng gi c th trong vng tn ti. Cn cc php khng c mt tc ng g ti qu trnh hng mt c th ti s tnh lng cui cng, gi l cc php trung tnh. Tt nhin, trong Pht php, cng nh trong cc h thng tn gio khc, ch tn gio cui cng c t ra u lin quan n cc vn o c. Nhng khng c qun rng, khi nh gi cc yu t ca tn ti, Pht gio xut php t t tng gii thot.,

IV. Phn chia cc Php theo nm phm tr. Nm phm tr m cc tng phi xa chia ra l nhng phm tr sau: 1) Sc (Rupa); 2) Thc (Visnana hay Citta); 3) Tm l (Caitta)[3]; 4) Tm bt tng ng hnh php(Cittaviprayukta - Sanskara)[4]; 5) V vi php (Asanskita). Trt t ny s l c s phn tch ca chng ti. Mi phm tr s c cp ti tng chng ring. Ci trt t ban u ny c xc lp trong cc kinh sch ca cc nh Vaibasiba v Sarvastivadin. Nhng sau , trt t ban u t nhiu b bin i. Cc nh Vijnanavadin chuyn sc xung v tr th ba v trt t ca h nh sau: 1) Thc, 2) Tm, 3) Sc, 4) Tm bt tng ng hnh php, 5) V vi php. V thc cht, cch phn loi v thut ng, d ca Vaibasiba Sarvastivadin hay ca Vijnanavadin, u ch l mt. Bi vy, khi dch cc thut ng thuc v tm, chng ti mun s dng nhng t tng ng sao cho c th din t c ca cc dng v cc tng phi Pht gio khc nhau. L thuyt v Dharma, nh chng ta thy, mt mt, nh tm l hc phn tch qu trnh nhn thc, mt khc li l l thuyt gii thot siu hnh. Vic phn tm l chung, v thc cht, i vi tt c dng Pht gio khng ph thuc vo php siu hnh ca h, phn no gn vi tm l hc chu u hin i - mt ngnh khoa hc cng ang c thit lp mt h thng thut ng c lp vi nhng tin siu hnh. Ni dung ca nm phm tr va ni s c chng ti trnh by vn tt di y. Cn chi tit s c phn tch trong tng chng tip sau. 1) Sc (Rupa) - thuc v nhm ny l nhng yu t thuc v cc hin tng cm tnh, tc l tt c nhng g m trong cuc sng thng ngy gi l vt cht: Ci nhn thy, ci nghe thy, ci cm thy v.vv cc gic quan th gic thnh gic v.vhp th nhng i tng vt cht ca th gii bn ngoi. C l chnh xc hn l nn dch Rupa bng thut ng cm tnh ch khng nn dch l vt cht. V iu ny, chng ti s ni r hn chng X. 2) Thc (Vijnana hay Citta). Vijnana l hnh thc thun ty ca thc tch khi tt c nhng ci m n nhn thc. Nhng chi nhnh ca thc xt di gc ca cc i tng nhn bit s c trnh by chng XIII v Thc.

3) Tm s php (Citta - Samprayukta - Sanskara) l tt c nhng hin tng c gi l cuc sng ni tm: Cm gic vui thch, khng vui thch hoc th ; nhng hnh ng phn bit, tp trung suy ngh, hi tng, gin d 4) Tm bt tng ng hnh php (Cittaviprayukta - Sanskara hay n gin l Sanskara). Thuc phm tr ny, ch yu l cc yu t to tc v h tr cho qu trnh ca thc nhng li lu chuyn c lp vi thc, khng nhp vo ni dung ca thc. Thuc nhm phm tr ny, trc ht phi k n cc yu t Sinh, Tr, D, Dit ca cc php, ri mi n S lin kt cc php (Prapti) trong tng lin kt tm thi cc yu t ca tng c th v.vxem chng XIV. 5) V vi php - l phm tr m chng ta xem xt trn. Tuy cc yu t yn tnh gn b vi gii thot lun, nhng tt c nhng ci gi l s yn tnh v thc ca cc yu t cng mang ngha tm , v rng ch c bng cch mi l gii c s vic l, khi tp trung t tng vo mt hin tng, th tt c nhng ci khc i vi thc dng nh khng tn ti, Vic phn chia nm thnh phn va trnh by trn thu tm ton b cc php nm trong qu trnh phn tch dng sinh thc. Tuy vy, cc phn loi 75 php hay 100 php thnh ng un, 12 x v 18 gii c ngha hi khc.

V. Chia cc php thnh un (skanda), x (ayatana) v gii (dhatu). Chng ta t hi v sao c Pht li xem xt mt thc th theo ba kha cnh, tc chia thnh un, x v gii? Vasubandu tr li, theo truyn thng, cc thc th u b lm lc trong mi quan h ba chiu: mt s ny lm lc v tm, coi cc hin tng thuc v tm l ci ta (ng) mt s khc lm lc v sc; v c ngi li gp c tm v sc vo ci ta. Ngoi ra gic ng ca mi con ngi cng khc nhau nh thin hng ca h. Loi ngi th nht ph hp vi cch chia cc php thnh ng un; loi th hai - thp nh x; loi th ba - thp bt gii. 1) Cc nhm hay skanda. - Thut ng skanda c gp kh thng xuyn trong kinh sch Pht gio. C th gii ngha thut ng nh sau:Nu gp tt c cc sc php (rupa) qu kh, hin ti v v lai vo mt nhm th ta c nhm cm tnh hay sc php (rupaskanda). Cng bng cch , ta c nhm thc (vijinana-skanda), nhm tr th (venadaskanda), nhm tng (sandjna-skanda), nhm hnh sanskanda. Cm gic vui thch, khng vui thch v trung tnh c xem xt tch khi tt c cc hin tng c lin quan. Cm gic - mt trong nhng xc cm c bn nht v c c im tng hp, v n thng i theo thc. Nhng php thuc v khi nim tng cng l nhng php rt tng hp, v rng, tt c nhn thc mang tnh kinh nghim u da trn c s ca nhng khi nim hay phn bit. Theo khi nim thuyn thng, cc nhm ca cc php qu kh, hin ti v v lai ngha l cc php xut hin, ang xut hin v s xut hin l nhng skanda c ngha; V vy cc

php bt lu tn - V vi php (asanskrita) khng th lin kt vo cc nhm skanda c v chng khng sinh, khng dit, khng c g gp vo nhm. Cc nh thn hc Pht gio tranh lun v vic c th coi skanda l mt ci g tn ti tht hay khng? Mt s cho rng skanda l nhm php c c im nh rng hay qun i l mt tp hp cc cy hay lnh. Vasubandu li cho skanda l khng thc ti m ch l cc nhm c l ca thc ti. Cn Vaibasika th cho skanda l mt ci g thc ti. V thc cht, nhng tranh lun thn hc v khi nim thut ng khng c ngha trit hc g ln lm. Theo quan im ca tm l hc Pht gio, ci quan trng l khng phi tng thi im ring l ca dng sinh thc c chia ra skanda, m ci c chia ra thnh skanda l ton b tng hp cc php nm trong thnh phn bn th ca mt c th nht nh sng trong thi gian, tc cc php ang v s xut hin. Trong cc sch ph bin, skanda c mt ngha khc: skanda - l cc yu t to nn c th con ngi; cc yu t c gi l nhm - skanda v chng lin kt vi nhau to thnh c th con ngi. 2) Cc thnh phn hay cc nguyn t (dhatu).- Thut ng dhatu c khi nim nh sau: Nh trong ni c nhiu loi qung, trong c th hay trong mt sinh vt c 18 php v cc php c gi l dhatu. Cch chia ny, theo truyn thng, l dng cho nhng ai gp sc v tm vo ci ta. Nhng php c chia ra nh sau: nhng yu t thuc v cm gic hay sc php c phn thnh 10 dhatu. Mi dhatu ny li c phn thnh hai nhm, mi nhm nm php: Sc, thanh, hng, v, xc thuc nhm u v c gi l ng cnh (Visaya); cn nhn, nh, t, thit, thn l ng cn (indria). Thc, v thc cht, l mt php n nht, theo cch chia dhatu, c coi l dhatu th su. Theo trit hc Pht gio, v nhn thc c c l da ln ci gi l gic quan nhnnn thc cng phi da trn mt c s no . V ci c s ca c gi l Manas, tc thc ca thi im trc (tin thc). Cui cng, tt c cc php khng thuc sc php cn li c gp li thnh ci gi l dharma-dhatu (php gii). Dharma-dhatu n thun ch l mt tp hp c l 64 dharma. 3) Cc c s hay x (ayatana). Thut ng ayatana c dng ch cc im ta dng dnh cho thc. Ayatana, l cc yu t m trn c s , thc xut hin. V vy chng c gi l ca (mn) cho thc i qua, hay l c s cho thc da vo. T c s c l l thut ng tng ng chnh xc hn c ca ayatana. V thc cht v theo tn gi th 12 c s hay x trng vi 12 dhatu u. Cc x hng u cng l nhng khch th: sc, thanh, hng, v, xc v v biu sc. Cc x hng th hai gm: 6 gic quan, nhn, nh, t, thit, thn v hay manas. Da trn 12 php ny ca thnh phn mt thi im no m lc thc nh nhn thc, nh thc, ca thi im k tip xut hin. Bi vy m cch phn chia cc php theo 12 c s (x) gn vi thnh phn ca mt thi im nht nh trong mi quan h vi thi im tip

theo. y c s khc nhau ca kiu chia theo 12 x vi kiu chia theo 18 phn cu thnh da ch yu trn c cu thnh phn ca hai thi im - thi im hin ti v thi im lin quan vi qu kh. T tt c nhng iu va trnh by, tot ln mt iu l, theo quan im Pht gio, tt c cc dharma l mt ci g n nht hay ng lc; tt c chng u lin h vi nhau (xem chng XV). R rng l, ton b tng hp cc dharma l mt th hon chnh: trong thnh phn ca mi sinh vt c thc u c tt c cc php. V d, hc thuyt dharma thc s l s phn tch mt c th con ngi. V rng ch con ngi ch khng phi cc vt v sinh, mi c tt c cc yu t nh cm gic, thc v hnh ng. Hn na mi sinh vt, theo quan im Pht gio, u c phn tch mt cch ton th: Khng ch c th vt cht v cuc sng tm t ca con ngi m c nhng khch th m con ngi cm xc.

[1]

Khi nim y, Rozenberg chnh xc l tm l.

[2]

Thut ng cm gic nn hiu l cm tnh trong mi lin h vi th gii bn ngoi v cm gic trong mi lin h vi th gii bn trong.

[3]

C ni dch l tm shu php. T y v sau gp khi nim tm th phn ln, theo Rozenberg, c ngha l cc qu trnh tm l.
[4]

Trong sch Rozenberg, khi nim ny, ng ch cc qu trnh phi tm l. X RUPA

Vn cm tnh hay sc l mt trong nhng vn phc tp nht ca Pht gio; cn thut ng rupa cng tng nh tht n gin, nhng li l mt trong nhng thut ng kh lm sng t nht. Phm tr cm tnh, xt v thnh phn, trng hp vi nhm sc php (rupa-skanda) bao hm 11 php. Mi php u tin, nh chng ta thy, c chia ra thnh ng cnh v ng cn. Trong cch chia theo x (ayatana) v gii (dhatu), mi php c 10 php ny c xem nh l b phn c lp. Php th 11 ca rupa-dharma, thng c gi l v biu sc php (avijnapti rupa) l c mt vn . Vic xp php ny vo rupa-dhrama i khi cng gy ra tranh lun. Khi phn chia ra cc dharma theo x v gii, v biu sc php c xp vo dharma-ayatana hay dharma-dhatu ch khng c xp vo cc sc php. Chng ti s tr li nghin cu v biu sc php chng tip theo.

Mi php u tin c th c din nm na nh sau: Ng cnh l mu sc, m thanh, mi, v v cm xc (sc, thanh, hng, v, xc); ng cn l mt, tai, mi, li, thn th (nhn, nh, t, thit, thn). Cng c th gi cc php theo mt cch khc: Nhng ngoi gii c th nhn, nghe, ngi, nm v cm xc c. Nhng gic quan nhn, nghe, ngi, nm v cm xc. Dng nh y, chng ta tip xc vi nhng hin tng thng c coi l cc hin tng vt cht cng nh vi cc gic quan v vi nhng g m cc gic quan tip nhn. Thot nhn, khng thy c mt vn g kh khn y c, nhng vn s xut hin ngay nu chng ta t hi ti sao cc mn Pht gio li phn ra cc rupa cng nh phn ra cc loi gii v cc gic quan. Xt di gc phn tch sinh l hc, ci c th vt cht c phn ra thnh cc gii (dhatu):Thn th con ngi gm nhng thnh phn nhn thy c, n pht ra m thanh, c th s m n c. Ngoi ra n cn c cc gic quan: mt, tai, mi, v.vv nh cc gic quan , n tip nhn nhng i tng ca th gii bn ngoi. Nu ch phn tch nh vy th l thuyt v rupa-dharma qu l khng c g kh hiu c. Nhng trong thc t, cc vn bn Pht gio khng ni v s phn tch nh vy. Theo s phn tch ca Pht gio, mu sc, m thanh, mi v, v.vnhng ci c xp vo ngoi gii, hon ton khng phi l nhng khch th m ngi quan st thy c trn c th ca ngi khc m l nhng khch th m bn thn ngi nhn v nghe thy. Ngoi ra, y, vn khng phi lin quan ti cc vt th ca th gii bn ngoi cng nh khng phi v ci bn tay hay ci cy c th nhn thy c hay s m bng tay c m l v cc dharma cng nh yu t c th thong qua lin kt vi thc v vi cc yu t khc trong s phi hp tm thi to ra c th mt con ngi . Cn nu xt di gc phn tch tm l hc th li xut hin mt lot vn v bn cht ca cc rupa-dharma v v vic liu c th gi cc php l cc yu t vt cht c khng. Nu nh ti c thc nhn mt vt th nh ci bn chng hn, th, ni theo ngn ng bnh thng ca ch ngha hin thc, ti c th qu quyt rng, ci bn l hin tng vt cht, cn cc gic quan tip xc vi ci bn th b kch thch, v nh chng, ti nhn c tri gic v ci bn. Nhng cng hin tng ti c th m t t mt quan im khc: ti nhn thc mt lot nhng hnh ng thuc v nhn thc, thn thc v.vmi hnh ng dng nh ph hp vi mt phn no ca khch th, v ch nh s phi hp ca tt c cc yu t vi thc ca ti, mi a li cho ti ci m ti gi l s nhn bit v ci bn. Trong trng hp ny kh c th ni v vt cht c: Hnh ng nhn hay nghe t thn n khng phi l vt cht v ti nhn thc nhng hnh ng c trong gic m, tc l c khi khng c mt kch thch g ca khch th vt cht bn ngoi. Vn v thc ti ca ci bn nh mt vt th hu nh khng c cp ti y, nhng bn thn s vic gi l nhn bit ci bn, c th c nhn nhn theo hai cch. Cc nh Pht t nhn n theo cch phn tch th hai - cch phn tch tm l hc: Theo s phn chia dng sinh thc thnh 18 yu t m chng ti trnh by chng trc, th mi hin tng nhn thc u c xem l kt qu ca vic thc th su nhp vo vi su hnh ng (nhn, nghe, v.v) ca thi im qua ri xut hin li vi su tng ng khc th ca mnh. n y, c th t mt cu hi: Vy vi quan nim nh vy th ci gi l rupa-dharma l g? Khng c g l trong vic cc thut ng thuc v l thuyt rupa-dharma u c hai ngha. Lnh vc cm gic cng nh cc vn lin quan ti bn cht ca th gii bn ngoi v ca cc gic quan cm xc nh vt mi gii gia ngoi gii v thc, khi th chu s l gii khch quan, khi th b l gii theo ch quan.

i vi vic nghin cu cc lnh vc thuc v thc v cm xc, ch c th dng phng php t quan st tm l hc, v rng cc hin tng ca cuc sng ni tm r rng b hn ch bi nhng gii hn ca ch th c thc. Khi gii thch cc hin tng ca cm gic, chng ta s gp mt hin tng phc tp, m , nht thit phi phn ra hai mt: Nhng hin tng ny vn l khch th, mt mt dng nh nm ngoi hoc tch khi ch th; mt khc, chng li nm trong thc; chng va l i tng ca vt l hc, va l i tng ca tm l hc. Vic phn tch ca cc gic quan cm xc hay cc kh nng nhn, nghe, v. vchim mt v tr trung gian gia sinh l hc v tm l hc. Nhng hin tng tri gic bng cm gic cng c gii thch theo hai chiu: c th xem chng, hoc nh cc hin tng vt cht thun ty, hoc nh ci g gn b mt thit vi cuc sng ni tm. Nhn chung, phn tch cc cm gic c th giao ng gia cc quan im ca tm sinh l kha cnh ny v gia quan im ca ch ngha ch quan tm l hc v ch ngha hin thc vt l hc, kha cnh khc. Bi chng bn thn vn cm gic kh hiu v kh gii thch nh vy, nn nhng tr ngi v nhng kh khn gp phi trong vic hiu cc thut ng Pht gio v vn ny l khng c g ng ngc nhin. Trong sch v u chu, thut ng rupa c din t l hnh thc hay vt cht. Mt biu thc thng gp l nama-rupa chia ton b tng hp cc php ra hai phn: danh v sc. Hai thut ng danh v sc c dch sang ting phng Ty l: name v form hay mind v body hay mind v matter. S hiu bit khng r rng v thut ng rupa trong cc sch v Pht gio c th c gii thch, th nht, l do c s ln ln gia quan im ca phn tch sinh l, gii phu c th ca con ngi vi quan im ca tm l hc; th hai l do s ln ln gia hai ngha hon ton khc bit nhau ca thut ng rupa. Rupa trong ngha rng bao hm, nh chng ta thy, 11 php lin kt vo nhm sc php (rupa-skanda) . rupa, trong ngha hp, l t ch php u tin trong 11 php - sc (rupa-dhatu). Nm trong phm tr sc gm c mu sc, nh sng v hnh dng, v d nh di, trn,.v.vC th ci ngha ny ca t rupa tr thnh nguyn c dch thnh hnh thc. Nu c cn thn vo bn vn, s thy c s rt khc bit ca rupa trong ngha cnh rupa-skanda vi rupa trong rupa-dhatu. R rng l rupa-dhatu trong 18 dhatu khng h c mt ci g chung vi thut ng rupa-dhatu trong 3 dhatu (kamadhatu, rupa-dhatu v arupa-dhatu), v nhng dhatu ny, chng ta s tr li chng XVII. ngha t nguyn ca t rupa s c trnh by di, sau khi phn tch xong ci gi l cc yu t v i (mahadhuta), ngha trit hc ca n cng nh ci tng ng ca n c th xc lp c y. Trong cc sch v Pht gio ca u chu cng nh cc sch hin i ca Nht bn u dch t rupa l vt cht hay tnh vt cht.S d c s dch ngha nh vy v ngi ta da vo ci gi nh: rupa-skanda tng ng vi c th vt cht ca con ngi gm da, xng, mu, v.vv cc gic quan cm gic c th gii bn ngoi. Mt vn ni ln l s hiu thut ng rupa nh th no trong nhng trng hp n c dng m t dng sinh thc vi cng v khng phi l c th ngi. Trong nhng trng hp , nh chng ta thy. rupa l mt yu t c lp bn cnh thc v cc qu trnh tm l v khng tm l.

Rupa-dharma khng tch ri khi cc phm tr dharma khc cng nh khng tch ri khi thc, cm xc, v.vCc rupa-dharma sinh ra v mt i trong chc lt. Tt c nhng g thuc rupa-dharma cng thuc cc dharma chu tn ti (hu vi php). Tt c nhng ci u thong qua, u hng t s tnh lng hay Nit Bn. Cui cng, rupa-dharma, trong s phn loi theo c s (x) v cc php c coi nh mt ci g gn b cht ch vi thc, th nh chng ta thy, chng l im ta cho thc. Nu nh chng ta c tm ngha ph cp cho thut ng rupa th s nhn c hng lot tnh hung hon ton khng hiu c. Bi vy, din t cc thut ng Pht gio ch cc phm tr v dharma, nht thit phi tm nhng t tng ng c th phi hp c. Cc nh Pht t gp tt c cc yu t bt cm gic vo mt ci tn gi chung l nama (danh) v i lp n vi rupa-dharma (sc). Nama-rupa nh vy s l tt c cc yu t bt cm gic hay t tng, v yu t cm gic (tc gm c hu vi php v v vi php). Nu ch phn tch nm na th nama-rupa s c coi nh va l tinh thn va l th xc ca con ngi. Cn nu xt di gc phn tch tm l mt ch th c thc th thut ng ny tng ng hn c vi l thuyt ca Kant phn chia ngun gc thc thnh cm gic v tr tu. Hai ci ngun nhn thc ca Kant l hai bit chng khng kt vo vi nhau c; nhng li c th c chung mt gc chung duy nht. Khng nn qun rng y thut ng nama ca Pht gio c s dng ch tt c nhng dharma bt cm gic, bi vy, khi nim nama rng hn nhiu so vi khi nim tinh thn. Vic so snh thut ng nama-rupa vi l thuyt ca Kant ch mang tnh hnh thc thi, ch vn cm gic ca Pht gio khc xa so vi ca Kant. S so snh y ct ch ra rng, thut ng cm gic ca chng ta c ngha ca vt tng quan i vi tinh thn: Gia cm gic v tinh thn khng c ci vc thm ngn cch nh gia vt cht v tinh thn. R rng l gia cm gic v vt cht di gc kinh nghim, v thc cht, khng c s khc bit, v rng c ci ny ln ci kia, ch khng phi ci g khc, nh l tn gi cc hin tng c gi l th gii vt cht v cc gic quan. S khc bit nm trong nhng quan im m t ta xem xt nhng hin tng ca th gii bn ngoi v nhng s nhn bit th gii bng cm xc n vi ta bng kinh nghim: Nu ta cho th gii bn ngoi l vt cht th ngay lc ta xc lp tnh nh nguyn ca vt cht v tinh thn hay c th v tinh thn. Chng ng li mt cch ngu nhin nh cc n v gp g nhau cn mi quan h ca chng phi c cn c c bit. Nu xem xt chng nh s cm gic, th ta s khng thy s khc bit nh vy. Vn v thc cht ca ci gi l cc hin tng ngoi cnh khng c xc nh trc: C th l cm gic v tinh thn tuy l nhng tng tc khng kt ha vi nhau c, nhng c chung mt ci ngun. Trong mi trng hp, theo thuyt karma ca cc nh thn hc c xa, th gii ngoi cnh, nh chng ta thy, nhp vo thnh phn ca c th. i vi cc nh Vijnanavadin (duy thc), vt tng tc ca dharma c a thng vo ci ngun chung, tc thc tuyt i (alaia-vijnana) to ra l thuyt nht nguyn. Tuy vy, cc nh vijnanavadin hin nhin l nhng nh nht nguyn duy tm v h vn gi cc thut ng c v rupa-dharma. Vic dch rupa l vt cht mang ngha nh nguyn tt nhin l khng ph hp vi quan im v rupa-dharma ca cc nh Vijnanavadin. Do vy phi to ra mt t mi ch rupa . T tng ng l cm gic cm tnh m nh phn tch trn, c th ph hp hon ton trong c trng hp ny ln trng hp kia: cm gic ca cc tng phi ngy xa l vt tng tc c lp ca thc v cc tm t kt hp vo thc tuyt

i. Ngoi ra, thut ng cm gic hon ton chp nhn c th hin quan im ca Pht gio dng t vi ngha l vt cht. Th gii bn ngoi thc t l th gii cm gic khng ph thuc vo vic ta nhn thy n nh l i tng ca vt l hay i tng phn tch tm l hc. Thut ng cm gic c th hiu mt cch n gin l th gii bn ngoi c cc gic quan tip nhn. Th nhng th gii bn ngoi l g, cc gic quan ca chng ta thc cht l g, th hon ton khng c t ra. Cui cng bo v thm cho thut ng cm gic, c th a ra thm mt tnh hung: Khi nim cm gic hay th gii cm gic, trong mi quan h vi s xt on tn gio li gn vi khi nim ti li: Cm gic cha ng ci khi nim i lp vi cc xu hng i sng tn gio. Pht gio, nh mt tn gio, li lu tm ti th gii ngoi cnh nhiu n mc th gii va l i tng cho cc sinh linh va l vt m hoc, cm d ngn cn chng thot khi vng lun hi bt tn. Vt cht nh i tng ca vt l hc hay ha hc khng c ngha g i vi cc nh Pht t. chng minh tnh khng st ca cch dch rupa l vt cht ngoi nhng g nu ra, c th a ra mt vi bng c na. Chng ta thy, 10 php ca rupa -dharma chia ra hai hng: nm hin tng khch quan v nm ci gi l cc gic quan. Nm php u gi l ngoi rupa. Nm php sau - ni rupa. Nu dng cch dch rupa l vt cht th ni vt cht v ngoi vt cht qu l khng phn bit r rng. Trong khi nu ni cc mt khch quan v ch quan ca nhng hin tng cm gic th r hn nhiu. Tuy nhin, Pht gio khng cp ti s tip xc ca cc gic quan vi khch th cng nh s kch thch ca cc gic quan . Chng ta s tr li vn ny chng XII. Trong cc php thuc rupa-dharma c nhng php ch c th gng gng lm mi gn vi khi nim vt cht c. Ci dharma, v d ch di, trn cng nh cc khi nim thuc v hnh th th khng th gi l vt cht c. Hon ton tng t khi phi dch thut ng rupa khng biu l, hay khng nm bt c (avidnapti-rupa) th khng th dng t tng ng l vt cht c. Hn th na, avijnapti-rupa c th gn vo sc php (rupa-dharma) c hay khng, vn cn l vn tranh lun. Tuy vy, dch thut ng ny l cm gic phi c ch thch km theo (xem cc chng sau). Cui cng vic gn thuyt v thng vi l thuyt vt cht l c mt vn cc k nan gii. Khi nim ph bin v tnh tm thi ca vt cht vi hm ngha tt c ch l ph du trn th gii ny hon ton c th hiu c. Nhng nu ni rng m thanh, mu sc, mi v, v.vthm ch c cc gic quan tip nhn chng cng sinh v dit trong chc lt th hon ton khng c. Th nhng, l thuyt ny li hon ton r rng v hin nhin nu ni v dng sinh thc m trong ni dung ca dng sinh thc c hin tng cm gic thay nhau trong tng chc lt. Tuy khi nim rupa c tng ng vi khi nim chung v cm gic, nhng d sao cng khng nn qun rng ch c s tng ng mang tnh trit hc ch khng phi l dch ngha en ca t y. Bn thn t rupa lin quan v mt t nguyn hc vi cc lin h khc. Cc bn lun vn c ni nhiu v vic v sao hin tng ny hay hin tng khc li c gi l rupa. Nhng lun gii , v thc cht, c th khng quan trng lm, nhng nu da vo y s lm sng t c mt lot nhng vn lin quan ti l thuyt v cm gic. V sao bn cnh vn xc nh rupa l g li ni ln vn ngha ca thut ng rupa? tr li c cho cu hi

ny, cn phi c s phn tch mt trong nhng l thuyt kh nht, m cho n nay vn cha c lm r ca trit hc Pht gio - l thuyt v cc chng t cng nh v ci gi l cc i chng. XI CHNG T LUN V CC i CHNG (MAHABHUTA). CC THUT NG RUPA V AVIJNAPTI kin cho rupa-dharma l vt cht ch yu da vo l thuyt cho rng theo gio l Pht gio, rupa-dharma cu thnh cc chng t v l sn phm ca bn i chng (mahabhuta): t, nc, la v gi (a, thy, ha, phong). Trong nhng lun thuyt ny, c im gn vi trit hc c Hy Lp, c bit l nhng lun thuyt v nguyn t. Khi nim v chng t v bn i chng u c phi l c trng ca Pht gio m vn c ngun gc xa hn na trong t duy nguyn thy ca ngi n khi phn tch th gii t nhin. Trong kinh sch Pht gio, chng t lun (hay c th gi l nguyn t lun) l mt i sch vi l thuyt v thng. Cn nhng thut ng t, nc, la, gi hon ton mt i ci ngha thc ban u. Nhng thut ng l nhng v d in hnh cho tnh hai ngha m chng ta ni ti nhiu ln, ca cc thut ng Pht gio. Qua cng thy rng, nhng thut ng ny, khi thy dng m t cc hin tng mang tnh vt l hay sinh l, sau c em dng m t cc hin tng mang tnh cht tm l. V th m quanh vn nguyn t lun v cc i nguyn t (chng t v i chng) ni ln mt cu hi: Khi nim nguyn t v nguyn t c ngha g trong l thuyt dharma cng nh l thuyt gii thch thnh phn ca dng thc. Nguyn t theo khi nim thng thng l cc n v vt cht nh nht khng th phn chia c na. em khi nim mang tnh cht ny p dng vo phn tch tm l hc qu l mt cng vic kh khn. Chnh v th m nhng lun gii v chng t trong kinh sch Pht gio y nhng bt ng v tranh lun. Theo l thuyt ca Pht gio, khng bao gi c nhng nguyn t (chng t) n nht; chng ch c mt trong nhng kt hp. Mi kt hp gm 7 nguyn t. L thuyt ny hnh thnh trn c s ca mt kin gii mang tnh thn hc cho rng, nguyn t (chng t), trong ngha khi thy, l mt n v vt cht nh nht nm gia nhng nguyn t khc v b cc nguyn t khc vy bc mi pha. n lt mnh, tng chng t li phi c 6 mt vy ly trung tm. V thnh phn ca phc hp gm by chng t c ni ti trong Abhidharmakosa, quyn bn. Mi kt hp ca 7 nguyn t (chng t) gm c 8 nguyn t trong trng hp khng c m thanh v cc yu t cm gic ca ch th (indri). Nu c mt yu t xc gic (kaya-indriya) th yu t ny tr thnh yu t th chn ca chng t. Trong trng hp c thm mt yu t ch quan na (nh th gic v.v) th s lng cc yu t ca ch t l 10. Trong mi trng hp va nu, u c th c mt yu t m thanh, khi s lng cc nguyn t trong tng chng t c th 1 n 9, 10 v 11. Tm nguyn t ban u l nhng nguyn t c bn, nht thit phi c. Nhng nguyn t l: 4 i chng t, nc, la, gi, ci nhn thy, ci ngi thy, ci

nm thy, v ci cm thy. Nhng nguyn t gi l cc i chng khng phi l ci g khc m chnh l ci dng ca ci cm xc thy: Bn i chng tng ng vi cng, t, m v ng (hoc din t ngc tr xung: mm, nhm, lnh, nng). V nhng nguyn t ny chng ti s ni ti di. T nhng iu trnh by, ta thy, trong mi chng t nh nht khng chia tch c, t s 8 n 11 nguyn t. R rng, trong trng hp ny, khng th khng nh cc i chng hay tng rupa-dharma cu thnh t cc chng t. Cng khng th khng nh c, nh chng ta s thy di y, cc rupa-dharma c cu thnh t cc i chng hay nhp vo cc i chng . Nu nh cc rupa-dharma khng cu thnh t cc chng t v khng nhp vo cc nguyn t th lun chng nu trn bo v cho tnh vt cht ca cc rupa-dharma s t sp ; v rng lun chng da trn lun thuyt sai lm cho rng rupa-dharma cu thnh t cc chng t v nhp vo cc nguyn t, lun chng sai lm nh vy bt ngun t s khng hiu bit l thuyt v rupa-dharma v t s nghin cu hi ht mt vi im chng t ri cho rng khi nim chng t v i chng ca Pht gio khng th khng trng hp vi nhng khi nim v nguyn t v nguyn t ca u chu. Trong l thuyt nguyn t ca Hy Lp, cc nguyn t c hnh dng, kch thc khc nhau v c tnh nng chuyn ng. Cn trong trit hc Pht gio, thut ng anu (thng c dch l nguyn t) c ngha nh mt khong khng gian nh nht, mt n v khng gian nh nht. Hon ton nh mi khong khc satna (ksana) tng ng 1/75 giy lin kt to thnh giy, pht, gi, ngy, thng, nm; cc chng t hp thnh to nn nhng n v o lng: mt si tc, mt ins (mt tc Anh), mt krosi (= dm) v mt yodjan (= 1 dm). Hon ton nh khong khc, satna c th cha y hoc nhiu hoc it cc dharma sinh ra ri mt i. Chng t vi chc nng nh mt im khng gian - c th cha hoc nhiu hoc t cc rupa-dharma khng c tnh khng gian v khng gn g vi khi nim vt cht. Cc Pht t hiu rt r tnh c l ca khi nim nguyn t(chng t) v tranh lun v mt iu, cc nguyn t l thun ty o nh hay thc ti. Sangabadra trong phn lun i vi Abhidharmakosa a ra c mt h thng tranh lun. Trong cun Niya-anusara-sastra, Sangabdra ch ra rng, cc nguyn t c th c xem xt t hai quan im: Hoc l mt ci g thc, hoc l mt ci g gi nh. Quan im th nht l gii nh sau: Nhng du hiu hay nhng biu hin thy c v cc sc php khc, vn cu thnh t cc nguyn t v chu s quan st trc tip. Quan im th hai vi l lun khc hn: Trn c s phn tch, chng ta kt lun rng, bng cch phn tch dn dn phc hp thnh phn cm gic, ta c th t ti mc nh nht. Vy u l thc, u l gi hay o: V vn ny, cc tng phi Pht gio khng thng nht nhau. Trong chng 3 ca Abhidharma-kosa, cc nguyn t (chng t) c xem xt song song vi cc thi im. Trong chng 1, khi lun bn v mt vi vn v nguyn t, c ch ra rng, cc nguyn t khng ng chm nhau, nhng gia chng li khng c khong cch. Chng, nh cc thi im, to ra mt chui lin tc m cc khu ca n khng cch nhau bi nhng khong cch. C thi im, c nguyn t khng phi l khng, nhng chng khng l din v chng

qu nh khng th quan st trc tip c. Ch cc phc th cc chui nguyn t m chng ta tip thu c trong khng gian ba chiu l c ngha mang tnh kinh nghim. Hy nh rng, Pht gio khng phn tch gii t nhin vt cht m phn tch c th, nhng di hai quan im: Sinh l hc v tm l hc. Trong trng hp th nht, c th con ngi nht thit phi c bn nguyn t- cng, t, m, ng cng nh ci nhn thy, ci ngi thy, ci nm thy. R rng ci gi l vt cht c xem nh tng s nhng ci nhn thy, ngi thy, nm thy v trc ht l ci cm thy, v rng, bn nguyn t trc nht ch l bin hnh ca yu t cm thy. Nh vy, ci gi l vt cht v tri c gii thch l d lin kt ca tm nguyn t thc cht khng phi l vt cht. C th gn vo ci vt cht v tri thm ci gi l indria, kh nng hay hnh ng ca tri gic. Kt qu l hnh thnh ci gi l vt v tri v hu tri m chng ta tip nhn c qua cc gic quan. Nu c suy theo kiu ny th cc nguyn t ca tai nng phn bn trong ca tai. V cc nguyn t li nm trong li,Nhng, Pht gio, nh chng ta thy, li khng phn tch theo kiu vt l nh vy m ch phn tch ci nm trong dng thc. Tt nhin, khi ngha ca rupa-dharma khc i th cc nguyn t cu thnh mt phm tr cm gic bn cnh thc v cc qu trnh. Hin nhin ngha nguyn t (chng t) v cc nguyn t tng hp (cc i chng) s c khc cht t. Nguyn t c gi y l n v cm gic nh nht trong s tng tng ca thc; cn i tng phn tch li khng phi ci nhn thy hay ci nghe thy khch quan m bn thn s nhn hay s nghe khch quan. Cm gic c lin quan vi khng gian, v d, nhn thy mu xanh, ngha l nhn thy mu xanh di hnh dng khng gian ny hoc khng gian khc; cm thy cng, ngha l cm thy cng trong mt khng gian nht nhV vy c th coi mi hnh ng thc t, v d nh cm xc, l mt tng s rt nhiu cm xc n l gn b vi v vn nhng vi phn nh b ca khng gian. Cc vi phn c th hin hin vi s lng nhiu hay t ty thuc vo cm gic mnh hay yu. Trong chng u ca Abhidharma-kosa c t vn : Nhng nguyn t no trong 18 nguyn t (dhatu) ca thc c th gn kt v cc nguyn t no th khng. Cu tr li l: 10 nguyn t cm gic (sc php) gm 5 gic quan (ng cn) v 5 nguyn t khch quan (ng cnh) c kh nng gn kt v chng l nhng kt hp cc nguyn t (chng t) vi ngha ci c cm thy dng nh t nhiu trong mt khng gian nht nh ty theo sc mnh ca s cm thy . Mc cm thy c l gii bng s tch hp nhiu hay t cc vi phn khng gian nh nht. Hon ton d hiu khi cc yu t (php) th 8, 9, 10, 11 c coi nh cc vi phn nh nht: Bn thn cc rupa-dharma khng c thuc tnh khng gian: s vn ra (nh di, ngn v hnh dng trn, v.v) l nhng dharma c lp v ng nht nh cc dharma mu sc, hng, v. Ch khi cc dharma khc nh s nhn thy kt hp vi chng th mi c khng gian. Tri gic mt cch kinh nghim mt khong khng gian cha y nhng khch th tng tc, c th c coi nh mt tng hp vi nhng vi phn nh b ng nht nhng khc nhau v cht ha quyn vo nhau: v rng tt c mi hin tng cm gic ca i sng kinh nghim khng ph thuc vo tnh phc tp nhiu hay t v thnh phn, u chu s o lng ca khng gian. V vy, s tr nn d hiu ci iu cho rng, khng phi rupa-dharma cu thnh t cc nguyn t m ngc li, mt s lng rupa-dharma bn thn khng mang tnh khng gian, nhp vo cc nguyn t hay cc vi phn ca khng gian.

Theo hc thuyt ca cc nh Vaibasika, cc khch quan lin kt vi hnh ng tri gic, cng l ci khch quan ca mi loi tri gic. Ci khch quan l: 4 i chng vi ngha: cng, dnh, m, nh (hay nng) v 4 sc php: nhn thc, t thc, thit thc v thn thc (nhn, ngi, nm, cm) - vo thnh mt khch quan ca mi tri gic, nu nh chng ta xem n trong tng tng tch khi hnh ng tri gic. Nu phc hp 8 yu t kt hp vi yu t th 9, v d nh hnh vi nhn, th kt qu ta s c tri gic nhn v ci g . Nhng cng 8 yu t m lin kt vi hnh ng cm thy th kt qu ta s cm thy ci g y. Vic tch m thanh (thanh) ra khi yu t th 9 c l gii bng vai tr c bit ca n trong l thuyt v m thanh ni chung trong trit hc n . Nh vy, trong l thuyt v rupa-dharma, chng ta cng c s phn tch khng phi i vi thin nhin cht, khng phi i vi th gii vt cht m l i vi s tri gic ci th gii vt cht trong s tru tng, khc vi nhn thc gn b hoc da trn hnh vi cm gic trong thi im tip sau hnh ng. Chng ta s tr li vn ny chng XIII v thc. L thuyt rupadharma l gii mt phn c th ca mt c th c nhn thc. Phn tng ng vi cc xc cm ca c th cng vi nhng hin tng vt cht to thnh mt khch quan ca xc cm. Lnh vc cm gic, v thc cht, chnh l ci m ta gi l th gii vt cht. Nhng nu chng ta ni v th gii vt cht th dng nh chng ta tch bit n khi ci c th nhn thc n; trong khi s biu hin ca th gii cm gic li nhm vo s lin quan gia th gii bn ngoi v ch th thc. Ci m ta gi l vt cht hay cht, khi, theo quan nim ca Pht gio, l mt phn ca nhng hin tng cm xc- mt trong nhng bin hnh ca rupa-dharma. V vy khi nim rupa rng hn nhiu so vi khi nim vt cht. Ci gi l vt cht tham gia vo lnh vc cm gic, cn cm gic th li hon ton khng kt thc bng vt cht. Ci lm c s cho vt cht khng nht thit t thn phi l vt cht. Vt cht hay vt, khng bt buc l ci g u tin. L thuyt v cc nguyn t ph qut (cc i chng) cng khng gip g cho kin ni rng rupa-dharma l vt cht. Rupa-dharma, nh chng ta thy, khng c cu to nguyn t. Chng khng c cu thnh t 4 nguyn t ph qut (t i chng). Trong mi phc hp, u c 4 i nguyn t bn cnh cc rupa-dharma khc. Bn nguyn t cng nh cm xc nguyn t di bn dng trng thi l tm lt, thiu n s khng c nhng dharma cm gic cn li. Vi ngha ny th 4 nguyn t c gi l nhng to c nh v cc rupa-dharma cn li l nhng c nh. Nhng khng c ngha l cc dharma c nh cu thnh t nhng ci to c nh. Nhn chung khng th ni rng dharma c cu thnh t mt ci g , v rng mi dharma l mt n v khng thnh phn, l i din ca mt phm cht hay mt biu hin c bit. Nhng yu t xc cm c tch ra trn c s chng l nhng yu t tng hp v c c trng mang tnh nguyn t mahadhatu (i chng) cn c gi l dhatu v dhatu khng c ngha l b phn cu thnh m c ngha l i din, i din ca mt du hiu c trng ca mnh y nh dharma. Cng thc 4 dhatu (t chng) rt khc so vi cc cng thc khc nhau nh 3 dhatu (tam chng), 18 dhatu (thp bt chng), , dhatu hon ton mang ngha khc: t, nc, la, gi l nhng i din cho cc phm cht hay cc du hiu: Cng, dnh, m v nh (ng) hoc ni ngc li: mm, kh, lnh v nng. Vasubandu nhn mnh rng, y, c Pht dng nhng t ca thng dn din t cc khi nim trit hc. Nhng ci gi l cc rupa-dharma c nh, bn thn chng, khng phi l cc n v c lp nh nhng to c nh, khng phi l cc yu t xc cm. Ch trong cc

kt cu 8, 9 hoc 10 thnh phn, chng mi c th gi l ph thuc v lun lun xut hin nh cc nguyn t gn b khng ri vi 4 nguyn t chnh ca xc cm. Trong 4 nguyn t, gi chim mt v tr c bit v mang hai ngha: Th nht, gi l bn th ca cc nguyn t mang tnh cm xc nng v nh; th hai, gi l bn th ca hin tng chuyn ng. V cc dharma ch sinh ra trong mt thi im ch khng trong trng thi chuyn dch. Hin nhin l cc dharma khng th chuyn ng c v khng th ni v khong cch giao thi gia s mt i ca mt thi im ny v s ra i ca mt thi im tip sau. Vy th nhng chuyn ng m ta quan st thy phi c gii thch ra sao?S chuyn dch v tr v im xut hin trong nhng thi im k tip nhau gi l gi hay c gii thch bng hot ng ca gi. Cc kinh sch Pht gio u ni rng, c im chnh ca gi l chuyn ng. Cn c tnh nh ch l ci c nh, ci khch quan-xc cm, cng nh l ci ph thuc vo 4 i nguyn t ch tnh nh bn thn khng phi l mt i nguyn t. T nh dng ch gi v bn cht ca gi ging vi biu hin . Nhng, bn cht ca gi nh mt thc th li chnh l chuyn ng nh ch bn cht ca gi, cn chuyn ng l ci kh din t, c th coi nh l du hiu hay tng (laksana). Trc khi i n xem xt vn v ngha ca t rupa, nht thit phi dng li php (dharma) th 11 trong nhm rupa-dharma - l Avijnapti. Avijnapti c ngha l khng nm bt c, l ci khng th ph cho ngi khc thy v l yu t c bn ca mt c th. V vy, i vi cc nh tu hnh, avijnapti c c bit coi trng. Nguyn t ny c quan h vi cm gic v biu hin qua nhng hot ng khc nhau ca c th, cng nh qua cc hin tng cm gic. Bi vy, trong qu trnh pht trin tm linh, u khng cn cc yu t cm gic, u ci sc tnh ti, l khng c avijnapti. Trong h thng trit hc Pht gio, avijnapti-rupa c coi nh mt bin dng ca karma. Trong cc sch chu u vit v Pht gio, theo ch ti c bit, th avijnapti-rupa hu nh cha c phn tch v cp n. Trong cc cng trnh ca Nht bn hin i avijnapti cng khng c phn tch mt cch k cng. Nh ch ra trn,avijnapti nh mt nguyn t khng nhn thy v khng th coi l mt nguyn t vt cht c. Bi vy, bt buc phi tm ra mt thut ng khc ch khi nim . Nu vy th s gii thch ti sao m np di thut ng rupa l c mt lin kt nhiu yu t thot nhn, th khc nhau, t visaya v indria ti avijnapti. Ngay cc nh trit hc Pht gio cng suy ngh v tr li khc nhau v vn ny. S d 11 dharma nu trn c gi l rupa, theo cc kinh sch Pht gio, l v chng s t hy hoi v cht. Vn c t ra l, cc dharma ny cht hay t hy hoi nh th no, cu tr li l: chng cht v chng nm trong s l thuc vo mahabhuta (i chng), ng thi cng cc i chng , chng t hnh thnh v to ra thnh phn ca nguyn t (chng t). Nh vy, rupa-dharma v cc dharma b c nh bi cc nguyn t tng hp.

Khng c cc mahabhuta th rupa-dharma khng c c s tn ti. i vi cc nh Pht t, thut ng rupa tng ng vi khi nim bt t ch trong ngha ph thuc vo 4 nguyn t tng hp. iu ny hon ton khng c ngha l cc dharma bt t ch c cu thnh t mahabhuta hay l nhng sn phm ca cc i chng . iu ny cng khng c ngha mahabhuta ca cc i din cho cc dharma khc. S ph thuc ch c ni ti khi chng cng xut hin trong mt thi im, khi rupa-dharma c sinh ra ng thi vi s hnh thnh ca 4 mahabhuta. Nhn di quan im ny, ci nguyn t khng th nm bt c avijnapti c th c xp vo phm tr rupa v n c c nh bng cc i nguyn t. S ph thuc gin tip ca avijnapti c minh ha bng hnh nh bng ca ci cy. Chng ta ni: Ci bng chuyn ng nhng thc t, ci bng khng t chuyn ng c; chnh cnh cy chuyn ng lm cho bng chuyn ng theo. Cc nh Pht t tranh lun nhiu v vic c th gi avijnapti l rupa khng. Trong abidharma-kosa, Vasubandu cho rng c th c. Vi ngha quy nh nh vy th cng c th gi avijnapti l cm gic. S khc bit na ca avijnapti so vi cc rupa cn li l n khng ch ph thuc vo mahabhuta ca thi im hin i m cn ph thuc vo c cc mahabhuta ca thi im qua. c im ny c minh ha bng hnh nh s chuyn ng ca bnh xe (avijnapti) b c nh bi mt t mahadhuta ca thi im hin ti m bnh xe ln trn bi tay (mahabhuta ca thi im qua) y bnh xe. y khng th phn tch mt cch tht chi tit v avijnapti c v khi nim ny ch c th hiu r c sau khi nghin cu k thuyt lun hi. XII VISAYA V INDRIA Trong cc sch ca chu u vit v Pht gio, thut ng indria c hiu vi ngha l gic quan. Gic quan tip cn vi cc visaya, tc cc i tng vt cht tng ng: mt nhn mu sc, tai nhn m thanh v.v... Indria th su, mana hay tinh thn, c hiu vi ngha nh l mt ni quan m i tng cm gic l nhng hin tng phi vt cht. Thot nhn c th thy cch xc nh nh vy l tha ng v khng c vn g. Th nhng khi bn v indria khng phi trong vic phn tch sinh l con ngi m trong qu trnh phn tch thc s xut hin hng lot nhng iu nghi ng quanh nhng khi nim m ta va ni v hai tht ng visaya v indria. Ci lm ta ngc nhin u tin l vic cc nh Pht t trong khi bn v cc khch th v ci gi l cc gic quan th li khng ng n vn v cch tip xc ca tng gic quan vi i tng, cng nh khng ni g v s nm bt i tng ca cc gic quan hay s kch thch cc gic quan do i tng gy ra. S d c hin tng nh vy l v theo l thuyt Pht

gio, visaya v indria xut hin cng mt lc trong cng mt thi im nhp vo thnh phn ca nguyn t( chng t). c im th hai trong l thuyt Pht gio v tri gic l visaya v indria c xem xt trong mi quan h cht ch vi thc. Su cnh( khch th) v su cn( gic quan) l 12 nn tng cho thc xut hin vo thi im sau nhng ci . Cui cng xut hin mt vn m chng ta ni ti trong khi bn v ngha trit hc ca khi nim rupa: S quan trng ca indria v visaya vi thuyt v thng, vi l thuyt v gii thot. Gii thot lun cho rng cc indria v visaya cng nh cc dharma chu s tn ti ( hu vi php), cng t sinh ra trong thong chc v nh tt c cc dharma, chng cng c kh nng gii thot hay tnh lng. Khng nn gi nh rng cc kinh sch v abidharma( vi diu php) ni v vic mt, tai v.v... xut hin thong qua cng vi mu sc v m thanh m chng tip nhn cng nh v vic chng c hng ti s tnh lng. Gi nh ca cc tc gi hin i Nht Bn cho rng indria tng ng khng phi trc tip vi mt hay tai, v.v m vi cc thn kinh tri gic cng cng kh chp nhn, v rng cc nh Pht t xa kia khng ni v s kch thch ca cc c quan tri gic. Ngoi ra, indria l v hnh. Trong cc sch ca chu u, indria c l gii nh nhng kh nng nhn, nghe, v.v Nhng, cch hiu ny cng khng xa c nhng iu kh l gii nu trn. V khng th quy cho nhng kh nng s ra i trong chc lt, s bin mt v s hng ti tnh ti. Cng khng th ni c rng thc gn vi kh nng. Nu da vo cc cng trnh ca cc hc gi chu u th khng th lm sng t c ngha trit hc ca cc thut ng indria v visaya. xc nh c ngha thc ca cc thut ng ny, nht thit phi xut pht t l lun v dharma. Da trn nhng iu trnh by chng trc v rupa-dharma, chng ti cho rng ngha ca indria v visaya c th c gi nh nh sau: Nm visaya u (ng cnh) v nm indria u (ng cn) thuc v cc sc php dharma cm gic (rupa), visaya th su tng ng vi ci gi l yu t bt cm gic (v vi php), cn indria th su, manas tng ng vi thc. Bi v ni dung ca nhn thc c khai trin trn cc visaya v indria, cn rupa-dharma nh chng ta thy, tng ng vi yu t cm gic, nn nm visaya v nm indria u r rng l c mt nh phn cm gic ca ton b tin trnh ca cm xc mang tnh thc m , cc visaya u tng ng vi cc mt khch quan ca cm xc mang tnh cm gic, cn cc indria l mt ch th, nhng li tru tng vi thc. Hy ly mt v d c th c m t bng ngn ng l: Ti nhn thy mu xanh. R rng, y l hin tng ca thc v c th m t bng li hin tng : Ti nhn thy ci xc cm mu xanh. Nu chng ta, trong tng tng, tch yu t thc c th hin bng t nhn thy, th ch cn li ci cm xc mu xanh khng c thc. Xc cm xanh li c th phn ra lm hai yu t: Yu t xc cm ch th v yu t mu xanh khch th dng nh nm bn ngoi ch th. Ci cm gic m chng ta phn tch c biu hin bng ngn t l: Ti cm nhn ci cm gic mu xanh, nh mt hin tng nhn thc kinh nghim. N l mt th hon chnh gm ba yu t: Nhn thc, cm gic ch quan v yu t khch quan. Thi im cm gic v thi im khch quan ch l hai mt ca mt cm xc duy nht. Ci nhn thc m chng ta thy ch c

th l yu t th ba gn b cht ch vi hai yu t trc , nhng gn hn so vi mt ch th ca hin tng cm gic. Cn phi gi th rng, tin trnh nh vy ca t duy v c bn l s dng indria v visaya, bi v nhng thut ng ny c dng trong phn tch l thuyt dharma ch khng dng vi ngha sinh l hc ph bin. Nu nhn nhn nh vt th s d dng loi b c nhng nghi ng, vng mc nu trn. Tnh tm thi ca mt ch th cm gic (indria) v mt khch th (visaya) khng cn phi c s l gii c bit, v rng y chnh l vn cc dharma thay i (hay xut hin) trong tng khonh khc to ra dng sinh thc. S xut hin cng mt lc ca visaya v indria trong cng mt thi im cng nh ci trng hung khng cho php ni v tc ng ca khch th ln cc gic quan l hon ton d hiu v visaya v indria ch l hai mt ca mt im ta cm gic. Indria khng c im ta, n hnh thnh cng vi visaya ci dng nh to thnh khch th cho hot ng ca indria. Mi lin h vi thc trong trng hp ny cng hon ton t nhin. Cm gic c th l nhn thc v tr thnh tri gic, nhng cng c th dng li mc khng nhn thy v khng tr thnh im ta cho thc. Khi , cc khi nim nhn thc hay kh nng nhn thc ca nhn khng c ngha g c. Hin nhin l indria nh mt hnh ng cm gic khng th l mt ci g mang tnh vt cht. iu ny hon ton c l thuyt Pht gio tha nhn. Theo l thuyt Pht gio, indria vi ngha thc ca n, l nhng g thun khit khng th ph v c, chng ta nh nh ca vin qu. Vin c th p v c, cn nh ca vin th khng nm bt c, khng hy dit c. Hn th na, indria khng th ch ra c, chng v hnh. Mt iu l th l cc nh Pht t c lm cho thut ng indria tr nn thch ng vi khi nim cm gic mang tnh vt l, mi ngi c hai mt, hai tai, v vy cm gic nhn hay nghe dng nh cng c hai. Nhng, nh Vasubandu ni: Tuy indria gic quan, mi th c hai, nhng vi ngha l yu t(dhatu) ca dng thc th ch c coi l mt nguyn t. Thc vy, v d ni: Nhn thy mu xanh nh mt hin tng nhn thc, chng ta s khng ngh rng chng ta s nhn bng mt hay hai mt. V vy, khng th gi indria l kh nng hay l gic quan c m phi gi l cm gic hay hnh ng cm gic Tri gic kinh nghim l mt chui nhng hnh ng cm gic gn vi thc v cc yu t khc. Vi ngha th indria l yu t h tng bn cnh visaya, ci nhn thy, ci nghe thy, v.v v thc ca hnh ng nhn v.v C ba yu t, nh chng ta thy, lin h vi nhau v to ra xc cm mang tnh kinh nghim ca mt chui nhng lin kt cc yu t thong qua. Bn thn t indria, tuy vy, li hon ton khng c ngha l cm gic. Cc nh Pht t gn khi nim indria vi nim v ta im hay iu kin ca thc. Ngi Trung Quc dch t indria bng thut ng ci r hay ci nui thc, cn. C indriav visaya gp li th c coi nh 12 c s (aiyatana) ca thc. iu ny cn c dng gii thch vic tn gi indria c xp vo ci gi l mna mt yu t khng l gic quan cng khng l cm gic. V rng theo nh ngha, mna khng phi ci g khc m chnh l thc ca thi im trc. Chng ti s tr li xem xt indria th su ny chng ti. Qu tht trong nhng ci

gi l xc cm ni tm, v d nh cm xc, chng ti tch mt cha th nhn thc ca cm xc ra khi bn thn cm xc. iu ny hon ton nh tng t nh vic, theo l thuyt Pht gio, cm xc xut hin cng vi khch th bn ngoi. Hoc thc, nh chng ta s thy, lun lun hin din cng mt lc vi cc yu t ca tm. Nhng phn vn, nhng vn quanh nhng iu trnh by trn, c th xut hin khi c vo cc vn bn Pht gio lin quan n cc vn indria v visaya. Ti cm thy c th gii quyt nhng vng mc nh sau: Nht thit khng c qun rng, lnh vc cm gic l i tng nghin cu va ca vt l hc, va ca tm l hc v l lun nhn thc; cc phng php ca cc mn khoa hc va nu u c p dng nh nhau, khng th ni v u th tuyt i ca mt phng php no . Nhng mu thun m ta c th tm thy trong kinh sch Pht gio i lp vi vic phn tch di kha cnh tm l hc v cc tc phm indria v visaya u bt ngun t ch, chng nm trong thnh phn ca l thuyt v dharma v c nhn nhn di gc sinh l hc. Nu chm ch nghin cu vn bn, s thy r ngha thc cng nh kha cnh vt cht nh nhng gic quan sinh l hc ca thut ng indria. Qua cng s d dng thy vai tr ca visaya trong mi tng quan vi indria. Tt hn ht l s lm sng t bng v d c th. V d, ti ngh v mt ci g c ngha l nhng cm gic c th biu hin bng ngn t nh sau: Ti nhn thy con voi v Ti nhn thy vin qu. Hai hnh ng , ti c th xem xt bng cc kha cnh khc nhau. Di gc tm l hc v nhn thc lun th i tng phn tch s l cm gic ca ti i vi nhng yu t khc nhau to thnh ti, con voi m ti thy v vin qu m ti thy. trng hp ny, ti l dng ca nhng yu t nhn thc v t phn ra thnh indria v visaya. Di mt gc khc ti c th khng ngh rng con voi v vin qu l nhng cm gic ca ti m ni v chng nh mt ci g c lp, tn ti ngoi ti. Trong trng hp ny, ti c th tin hnh phn tch mt cch khch quan, con voi, vin m ti nhn thy hon ton c lp vi ti. Trong c hai trng hp. Ti quan h vi con voi u khc vi vin qu. Con voi nh mt sinh vt nn n c th phn ra indria v visaya vi ngha hai mt. Mt mt, indria c th l cc gic quan ca con voi, cn visaya l nhng yu t vt cht hoc phi vt cht m ti thy con vt. Mt khc, ti c th coi con vt l mt sinh vt nh ti. Trong trng hp ny, indria v visaya l nhng yu t tng hp trong khun kh ca mt sinh vt. i tng v tri nh vin qu, ti ch c th phn ra cc visaya vt cht, v rng i tng v tri v gic khng phi l mt c th c thc hay visaya th su hay mt ci g ca indria. Trong tng trng hp va nu, r rng indria v visaya khng h mu thun nhau. iu ny chng t l thuyt Pht gio c tnh lgc v tnh h thng. S khng hiu bit k v trit hc Pht gio v ngn ng thn hc n khin cc hc gi u chu t hn ch vi vic phn tch vn bn v mt ng vn ch khng i su lm sng t ni dung t tng ca thut ng ny hay thut ng khc. H qun rng, hiu bit vn bn trit hc s khng nu ch bit ngn ng v s dng ti liu v t nguyn hc nm trong cc b t in chung. Nu c mt s hiu bit thu o cc thut ng, khng ch cc thut ng visaya v indria chng ta s khng th chp nhn c cch dch by lu: vt cht, gic quan. V trong rt nhiu trng hp, nhng t dch ca n hon ton khng tng ng. XIII CITTA, MANAS, VIJNANA

Thc l phm tr th hai ca cc dharma chu s tn ti (hu vi php), c cp n cng cm gic hay sc (rupa) chng trc v s c ni ti cng vi cc qu trnh (samskara) mt chng ti. V vic cc nh thn hc Pht gio nhn bit s khc bit c bn gia cm gic v thc c chng minh bng s phn bc khi xc nh thut ng rupa nh sau: Nu cc dharma avijnapti c gi l rupa v chng da vo cc dharma rupa (sc php) khc: Bi vy chng cng gin tip khng th ng vng hay cht khng c s hin din ca nhng chng t to lp (t i chng mahabhuta) vy v sao khng th coi thc l rupa khi n khng th xut hin c nu khng c ch ta cm gic ch th indria? iu lun gii ny khng tht c c s v rng: Thc, qu tht, phn no c da vo cc yu t cm gic ch quan ch khng phi lc no cng da vo cc yu t : nm indria cm gic ch l cc im ta th yu, v rng nu khng c chng th thc vn khng ngng sinh thnh v t ly mnh, tc ly thc ca thi im trc lm ch ta. Indria, nh ni, cng thuc v thi im trc, v rng trong mi quan h ny, thc tch khi im ta ca cc dharma cm gic nh ci v hnh hnh thnh cng mt lc vi nhng g ta ln chng; i lp vi thc, nhng im ta ca n thuc v cc thi im khc nhau. Nh vy, dng nhn thc l c mt chui c lp lin tc. Thc tru tng vi ngha thun ty l hnh thc ca thc hay tnh thc l mt trung tm trong vng xoy dharma. Ci trung tm c cc nh Pht t gi bng thut ng ci ti (bn ng). Nhng ci ti ny ch n gin l ci nhn thc, l kha cnh nhn thc ca cm gic ch khng phi l linh hn c lp. Ci thc vi ngha l dng trung tm ca cc yu t nhn thc c gi l citta hay vijnana v l dharma n nht. Cng nh trong mi thi im, bn cnh cng tt c cc dharma khc, ch c mt citta v c thay bng citta mi thi im tip sau. Vijnana hnh thnh lin tc nhng khng bao gi xut hin hai vijnana trong mt thi im. Vic chia cc dharma thc ra thnh su bin hnh hay su vijnana l hon ton c l. Nhng ci gi su thc to thnh su yu t (dhatu) cng vi su indria v su visaya, v thc cht, ch l mt dharma-dharma thc su n nguyn. Vic phn chia ny da trn c s ca ci khch th c nhn thc hay thc t hng ti . c bit l trong tn gi ca ca su bin hnh ca thc c ch ra li khng phi l cc visaya hay khch th tng ng; cn cc indria - cc mt ch th ca hin tng nhn thc li l: nhn thc (cakauvijnana), nh thc (srotravijnana)Mnas vn khng phi l yu t ca cm gic nn khng th tip xc vi cc visaya - cc khch th ca cm gic. iu ny hon ton d hiu nu nhn di gc din gii m chng ti nu ra chng trc: indria l cc xc cm hay l cc hnh ng n nht v nhn, nghe, v.vCi tr thnh thc l nhng hnh ng ch th ch khng phi l cc khch th. Thc, nh chng ta bit, da mt mt vo cc dharma cm gic (rupa) v mt khc, da vo yu t phi cm gic - thc ca thi im trc hay manas. Nhng yu t cm xc, v l ci r nui thc nn c gi l cc yu t thanh tnh khng mang tnh vt cht nh l mt vt. V vn , liu manas c phi l im ta th su ging nh nm im ta xc cm khng, Vasubandu ch ra iu bn khon:Nu manas ch l thc ca thi im trc th s lng cc nguyn t (dhatu) khng phi l 18 m ch l 17, v rng gia thc th su v manas khng c g khc bit c. tr li cho iu nghi vn ca Vasubandu, c th ch ra mt iu l, trong trng hp nh vy, thc cm xc t tng khng c im ta. Nm vijnana u - nhn thc, nh thc, v.vcng c im ta ca mnh u.

nm trng hp u, thc da vo mt ci g khng thun nht - mt ch th ca cm gic, cn trong trng hp cui cng th thc li da vo mt ci g thun nht - thc. Manas v nm dindaria u gn tng t nh nhau v chng u c coi l nhng im ta hay nhng c s ca thc, nhng, v thc cht, chng thuc v nhng phm tr dharma hon ton khc nhau v vic ghp chng vo mt khi nim gic quan l khng c c s. thc mt hin tng s ng ny khc u c th c xc nh hoc tr nn r rng. iu c bit l, theo phng php tru tng Pht gio, s r rng hay s khng r rng ca thc b tch khi thc thc th. Hai mc ca thc l hai dharma mi thuc cc yu t tm l. S r rng ln tng ng vi yu t vitarka, s r rng nh - visara. Mc r rng ca thc ph thuc vo indria tc mt ch th ca hin tng cm gic: vijnana thay i ph thuc vo indria. Nu indria tng ln th vijnana tr nn c xc nh hn, ch khng ph thuc vo visaya - mt khch th ca cm gic, nhng l thuyt va a ra cng khng nh iu din gii nu ra: indria - mt khch th ca cm gic cn vijnana- hnh thc thun khit ca thc. khng nh vijnana l thc thun khit, c th a ra bng c l tt c cc yu t cn li i lp vi thc nh nhng ci bn ngoi, cn thc li l yu t bn trong. Nhng ci bn ngoi c quan h vi thc khng phi ch l cc cm gic m cn c nhng tm t. Lun gii nu trn v khi nim vijnana khng ph hp vi iu c chp nhn trong cc cng trnh v Pht gio chu u cho rng vijnana l tri gic mang mt c im nht nh nh c im nhn, c im nghe, v.vv thng c coi nh thc, t tng. Nhng ci thc tru tng, theo kin ca cc nh Pht t, khng bao gi gp dng ring l m lun gn b vi cc yu t ca tm, xc cm v cc yu t khc. Bi vy, cc tm t c cc nh Pht t coi nh nhng qu trnh. biu th nhng yu t khng tch ra c ca thc v ca cc tm t, ngi ta s dng thut ng citta-caitta. Thc v cc tm t c xem xt cng vi nhau: chng cng hnh thnh vo mt thi im v cng mt i, cng da vo indria hoc manas. L thuyt v tnh lin tc ca thc c cc nh Pht t trnh by nh sau: Trong thc, chng ta gp mt hin tng mang tnh c lp hn v c tnh thc ti hn so vi cc yu t cn li. Hon ton c th hiu rng, cc nh Pht t cng nh cc nh trit hc u chu, trong lch s t tng trit hc, pht trin khi nim thc v gn cho khi nim mt ngha ln. Cc tng phi c xa dng li vic phn tch thc v hn ch bng vic thit lp ba bin hnh ca cc yu t, cm gic, thc v qu trnh. Mt cm xc c thc da trn kinh nghim i vi mt khch th no , c coi nh to bi ba yu t. Nhng tn gi khc nhau ca yu t nhn thc - citta, manas v vijnana - ch l s biu hin nhng tinh t khc nhau ca phn tch: citta -dharma n nht ca thc; vijnana - cng l thc, nhng c xen di gc ni dung; manas - thc ca thi im trc to c s cho thc ca thi im tip sau. Nhng nh Vijnanavadin (Duy thc) i n phn tch c khc: Nu ba yu t - cm gic, thc v qu trnh - lin tc gn kt vi nhau th phi coi thc l mt hin tng dng nh phn ha ra cc yu t: ch th v khch th. Hin nhin l ci phn ho khng phi l thc m ta thy qua kinh nghim m l ci thc khc, cao hn hay tuyt i m chng ta xem nh c chia ra hai mt: mt khch th v mt ch th? y l thc u tin ca trit hc Pht gio khng

trng vi thc th su vijnana hoc vi manas m l thc th tm hay tng thc - (Alaiavijnana). i vi cc nh Vijnanavadin, cc thut ng citta, vijnana v manas mang ngha hp hn: Vijnana - thc kinh nghim hay thc hng hoc ti ci cm gic hoc ti ci khng cm gic. Manas, hay thc th by - l tng hp tt c su thc, l thc ca thi im trc v c coi nh ng ngha vi thc th tm (alaya vijnana) bao hm, cha ng tt c cc dharma cn li dng chng t hay bo thai. L thuyt alaya vijnana (A li da thc) ca cc nh Vijnanavadin, l mt l thuyt siu hnh. Tng phi Mahayana-Sampariraha-Satra, mt tng phi hnh thnh Trung quc trn c s cc cng trnh ca Asanga, li b xung vo thc th tm mt thc na - thc th chn hay thc thanh tnh, hay chn thc. Thc ra, thc ny cng l thc tuyt i th tm nhng c xem xt di gc siu hnh ca s tnh lng vnh vin. H thng chn thc (cu thc) ng mt vai tr quan trng trong phi Mt tng sau ny v c biu hin phong ph bng hnh tng v biu tng. Xu hng ny c bit Nht Bn vi tng phi Singn. XIV SAMSKARA thc, vi ngha nhn thc tru tng tch khi mi ni dung, l khng; cn cc yu t cm gic (rupa-dharma) l nhng n t khng gn vi bt c ci g. cho mt iu g hnh thnh, nht thit phi c tc ng ca nhng yu t khc, nhng yu t khi ng. Nhng yu t dng nh bt thc hng ti v p li cc yu t khc, khin cho tt c cc dharma nhp vo hoc khng nhp vo cc h tng trong cc lin kt tm thi. Cui cng, nhng lin kt tm thi li nh thc tnh cc dharma i din l ra tn ti trong mt thi im ri mt i. Nhng dharma c thc tnh dng nh gn gi qu trnh tn ti. Nhng yu t ny l ci khi u chuyn ng hay ci khi u mang tnh tch cc, l c s cho ci tn ti hay thnh s tht, cho ci din ra hay xy ra, lin kt vi nhau vo mt nhm chung gi l samskara. Nhm ny li c chia ra lm nhiu phn. Phn u l cc yu t khi ng m hot ng ca chng ch yu hng ti thc v c gi l Caitta-dharma, tc cc yu t tm khc, hay c gi l citta-samprayuka-nhng yu t lin h vi thc m chng ta nhc ti chng trc. Phn th hai gm nhng yu t khng c lin quan nh vy vi thc. Hot ng ca cc yu t ny ta rng ra tt c cc dharma. Hin nhin, chng khng phi l cc dharma chu tc ng ca cc quy lut chung ginh cho mi dharma. Nhng yu t nm trong hai phn va k trn u c mt c im chung l: Chng bt hoc thc hoc cc dharma ni chung phi hot ng hay lin kt li trong mt kt hp tm thi. Vi ngha , samskara c th c gi l cc dharma-lc (lc php) hay cc hot tnh tc ng ln cc yu t th ng khc. Nhng, trong chng ni v ngha ca thut ng dharma, chng ta thy rng thut ng ny c dng khng ch vi ngha l i din siu nghim m cn dng ch s biu hin ca i din siu nghim - tc l chng t dharma ca phn tm thi trong dng thc kinh nghim. T m, i khi, thut ng samskara mang hai ngha: vi cch hiu ca dharma - i din th samskara c ngha l lc cn vi cch hiu ca dharmachng t th samskara l biu hin ca lctc chuyn ng hay qu trnh. Cc samskara mang tm tnh di dng cc yu t lin kt tm thi vi dng thc chnh l nhng qu trnh cc b tm thi hoc ca tnh xc cm hoc ca hi tng hoc ca s tp trung ch ,

v.vNhng samskara khng mang tnh ca tm - l cc qu trnh tm thi lm sng t bn thn s ha quyn v s hin tn ca cc dharma-chng t cng l nhng qu trnh tin kinh nghim m bo cho dng thc. Trong mi quan h vi chng, tt c cc Samskrita dharma hay Hu vi php u c gi l vt cht (Vastu). Ci vt cht chuyn ng v phn b theo nhng lc Samskara phi tm tnh. Vastu, vi cch hiu nh vy, th hin nhin khng mang khi nim tnh vt hay tnh vt cht. Ci ngha va c trnh by ca thut ng samskara s c lm sng t di y, khi chng ti cp ti nhng bin hnh quan trng nht ca cc qu trnh cha h thy c trong cc sch ca chu u vit v Pht gio. Thut ng Samskara thuc vo loi thut ng hu nh cha c lm sng t, thm ch cn c hiu m m hn nhng t nh rupa hay dharma, v rng nhng lun gii quanh thut ng samskara c a ra nh nhng cu . Trn thc t, mun c lun gii ng v samskara ch c th t n trong mi quan h vi l thuyt v dharma, v chnh y, ng n vn siu hnh ct yu ca Pht gio - vn tn ti, vn v qu trnh xut hin v bin mt ca cc dharma - i din. I. Nhng qu trnh ca tm s php Citta-Samprayukta-Samskara hay Caitta. Vic cho rng cc tm t lun xut hin cng vi thc khng nh kin nu ra chng va ri cho rng, theo thuyt Pht gio, thc, hin nhin ch l nhn thc thun tu ngoi mi ni dung. Bi vy, khng th gi samskara l nhng kh nng tinh thn hay nhng chc nng ca thc, nh nhng ngi Nht din t trong cc cng trnh hin i ca mnh v l thuyt dharma. V d, Kaddikava, trong cng trnh vit v Abidharmakosa. Nhng yu t kiu=nh th (vedana) hay xc cm, tng (samjna) hay phn bit, nim (smrti) hay k c, v.vhon ton khng phi l nhng kh nng g hay lc ca thc. Thc, vn l dharma n t, cng nh tt c cc dharma khc khng th l ci cha ng kh nng ny khc, v rng quan nim v thc nh vy s khng khc g khi nim v linh hn hay bn ng m Pht gio bc b. Theo gio l Pht gio, nhng hin tng mang tnh n nht, tm thi hay nhng qu trnh cm xc, phn bit, hi tng, v.vc th c xt on trong cc thi im ca dng thc c gi l cuc sng ni tm. Tt c cc hin tng ny tuy c lin quan vi thc, nhng li c xem xt trong tng tng tch khi thc nh l nhng tng t ca thc ch khng nh cc du hiu hay chc nng ca thc. Cc tng phi xa lit k ra 46 bin hnh ca cc tm t (tm s php), nhng nh Vijnanavadin th a ra con s 52. Nhng tm s php c chia ra thnh mt lot mc. Mc u l nhng ci gi l qu trnh tm tng hp hay c phm vi hot ng lnmahabhumika (bin i a php) lun lun bt gp trong tng thi im ca thc. Nhng thnh phn quan trng trong s nh venada (th) v sanjna (tng) c tch vo cc nhm c bit skanda nh cc yu t ni bt hn c v thc cht hn c. Venada cha ng ba yu t xc cm khc nhau v dng: Xc cm th v, xc cm khng th v v xc cm bng quang. Yu t xc cm ny thng xuyn i theo dng thc. Sanjna ch hn ch l nhng cm xc tm thi phn bit tng yu t trong cc yu t cu thnh ci c thy vi nhng ci khc; v d: kh nng ni ci ny di ch khng ngn, xanh ch khng trng, v.vchnh l hot ng ca yu t phn bit (tng). Kh nng thc ni chung u da vo s hin din ca yu t ny, v nu khng th mi th s nh nhau.

Yu t th ba trong cc yu t quan trng nht nhng c xp vo nhm ring, l cc gi l cetana hay tnh tch cc ca thc, cn nu din bng li th: Cetana l ci bt thc hot ng. Trong mi lin h vi cc tm t khc, cetana (t) khng c ch nhiu lm trong Abidharmakosa, nhng li c mt vai tr ln trong phn vit v karma v rng karma nh mt lc to thnh, m chng ta s cn ni ti, c nh ngha nh sau: karma- l tm php ca cetana l phi sinh ca cetana. Mt yu t khng km phn quan trng l ti tr hay sng sut (Hu -mati hay prajna). Yu t ny khng ch n thun l xc cm khc bit ca cc php m cn l s phn nh v nh gi cc php theo quan nim gii thot. Theo quan im gii thot, mati (hu) l s phn bit cc ba ng php (sasrava) vi bt ba ng php (anasrava) m chng ta ni ti chng IX. Yu t ny biu hin xu th tim n trong tng sinh vt v hng ti s gii thot. Vi ngha ny, nh chng ta thy khi bn v thut ng abjdharma, prajna thanh tnh v nhng yu t i theo n chnh l Abidharma. Thuc bin hnh th hai ca cc tm php l ba nhm nh tip theo gm nhng php ba ng tng hp v nhng bt thin php, (nhng php khng tt lnh i vi vic gii thot). y, c th k ra mt lot nhng ham mun hay xc cm nh: Lm ln hay tm ti - v minh (moha), khng tp trung hay phn tn- Phng dt (Pramada), hn (upanaha), v.v Bin hnh th ba gm cc php thin (thun li) cho qu trnh gii thot. ng v tr th nht l Sraddha (tn) - ci gi l s bnh tnh ca tm hn; y c dng nh ataraksia, s kin nh ch khng phi l nim tin vi ngha tn gio, mc du thut ng sraddha c th mang . Tht vy, mt s nh Pht t hiu sraddha l cm xc tm linh bnh thn - kt qu ca nim tin vo Pht, Php, Tng. II. Tm bt tng ng hnh php Citta viprayukta Samskara. Nhng php c bn nht nm trong phm tr ny l bn ci gi l du hiu chng t php l php hu vi (samskrita-dharma). Nhng php l: Sinh (Jati), tr (Sthiti), d (Jara) v dit (Rnityata). Nh vy theo hc thuyt ca cc tng phi c, s xut hin cc php trong mt lin kt tm thi c b hp vo bn thi im. Dng Madhamika lun chin chng li ba php l gii qu trnh ca tn ti m cc tng phi khc xng ln. Cc nh Sauntranika v c Vasubandu u ph nhn tnh c thc ca hai thi im gia (tr v d) cho rng chng ch l nhng h o, m ch cng nhn c hai thi im: sinh v dit. Cc tng phi hon ton khng nht tr v tng chi tit trong mi quan h ca ci tuyt i vi nhng ci c thc to c s cho ci h o mang tnh kinh nghim. Nhng tt c h, tr cc nh Madhamika, u cho mi quan h l s xut hin tm thi v mt i l nhng hot ng tch khi cc php c khi ng bng nhng lc bt cc php gii phi xut hin v bin i. Nhng lc kch , n lt mnh li l cc php c sinh, c dit. Khi m, v d vo mt thi im no y, mt php hnh thnh, th cng ngay lc y, xut hin s sinh v s dit ca php cng s mt i ca s sinh s dit ca php . y c th n trc mt s phn bc cho rng s sinh ca cp hai cng cn phi sinh ra, v.vNhng s phn bc ny s mt i bng kin gii: Sinh ca sinh ca sinh. Vi kin gii ny, khng c s sinh ca cp ba m li tr v cp th nht.

Bn cnh nhng lc chnh hay ban u va c m t, cn nhng php cc k quan trng m bo s vn hnh ca tn ti - l Pravrti - (lu chuyn) v apravrti (bt lu chuyn). Nhng php ny gii thch s lin kt ca mt s php ny vo mt th tm thi cng nh s vng mt ca cc php khc trong dng sinh thc . Pravrti v apravrti, tuy vy, ch l mt s vic tru tng v ca s lin kt hoc bt lin kt ca cc php ch hon ton khng l gii c im thnh phn ca tng lin kt tm thi. Cn v sao yu t ny ch khng phi yu t kia nhp vo lin kt, to ra hnh th ca lin kt li c gii thch bng hot ng ca karma; cn bn thn s vic lin kt ca chng li c coi l kt qu ca pravrti. L thuyt pravrti v apravrti l l thuyt rt quan trng v n ri sng nim v c th ca cc nh Pht t. Ch nhng php nhp vo mt chui hay mt santana (v khi nim ny, chng ta s phn tch chng XVI khi bn v lun hi). Thuc phm tr tm bt tng ng hnh php c ci gi l cuc sng hay sinh lc - tc mng cn Jivita v cui cng l hin tng k l ca ngn ng, nh mt cng cuc ca t duy, gm ba yu t: m hay cc m ring bit, t hay khi nim v cu hay xt on (danh thn, c thn, vn thn). Trong li v cu, theo kin ca Vasubandu l nhng tn ti h o. Cc thut ng ny khng l m vi ngha m thanh, l thi im m nh n m mt m thanh c ngha trong h thng ngn ng. Ci lc truyn ngha cho m hoc kt hp cc m thnh t v cu xut hin trong nhng cm xc cc b ca hin tng ngn ng. Nhng yu t c xem xt phn tm bt tng ng hnh php, c bit l cc khi nim pravrti v apravrti hu nh cha c nhc ti trong cc sch v Pht gio ca chu u. Chnh cc yu t ny li soi sng thc cht ca l thuyt v php v khng nh nhng l gii cc chng trc. Tt c cc lun im trong cc sch chu u u mc mt khuyt im l: Nhng lun im khng xut pht t tt c cc php to thnh samskara. V d Samskara i khi c coi nh nhng m trng v rng c mt s php mang tnh xc cm nh vy. Nhng nhng php cn li, v d cc php khng thuc v tm, r rng, khng th coi l tm trng c. i khi samskara li c nh ng vi khi nim karma. C th, lun thuyt ny da vo ngha ca yu t cetana (t) - tnh tch cc ca thc m karma nng ta. Nhng khng th em ci ngha ny sang cc samskara cn li c, kin ca gio s Levi cho rng nhm Samskara (samskara-skanda) l tp hp tt c cc php, khng c ch cc nhm khc, nh chng ta thy, cng khng chnh xc. Khi nim samskara, hin nhin l cha c sng t trong cc cng trnh nghin cu. ng nh b Rhyce Device ch ra trong li ni u ca bn dch Dammasangani rng vic s dng cc thut ng hoc khi nim tng ng cho samskara cng nh cho cc t khc ch l bc u m thi. Trong khi xem xt qu trnh, yu t tng hp th ba cng vi cm gic v thc, ny ra vn v mi quan trng qua li ca cc dharma v rng nhng g m chng ta cp n cho n gi ch l ci nhp vo thnh phn ca cc lin kt tm thi m c chui ca chng to thnh dng thc. Vic phn nh cc yu t v thnh phn ca tng lin kt l c mt vn c lp. XV HETU, PRATYAYA, PHALA

Nh chng ta thy, chim mt v tr c bit trong cc tm bt tng ng hnh php l bn du hiu ca cc php hu vi: sinh, tr, d v dit. Nhng ci l nhng ng lc chnh to ra cn lc ca s tn ti. y, c th xut hin mt nghi vn nh sau: nu nhng lc nh v y hot ng, th gii thch th no cho hin tng tt c cc php khng sinh ra cng lc v li lun lun c nhng php tng lai cn cha ra i. Vasubandu t ra cu hi: nu sinh lc (Joti) bt cc php cn cha ti li khng sinh ra th ti sao cc php cha ti li khng sinh ra cng mt lc? Cu tr li l:Trong s sinh thnh bng s sinh ca cc php, mi tng ha ca cc iu kin v cc mi quan h khng b ph v. V mi tng ha ca iu kin v quan h - tc cn nhn v tr duyn (hetu v Pratyaya) - sinh lc bt cc php phi sinh ra khng b ph v, nn cc php cn cha ti khng sinh ra tt c cng mt lc c. phn u chng vit v cn nhn v tr duyn ca cc php, Vasubandu dn ra ci iu va nu ra trn. ng vit tip: Nh ni, trong s sinh bng s sinh ca ci chu sinh, mi tng ha cc iu kin v quan h khng b ph. Vy nhng php, nhng cn nhn nhng nhn duyn l nhng php, nhng cn nhn v nhng tr duyn g? tr li nhng cu hi ny, phi vn n l thuyt v hetu v pratyaya. Chng ta ni ti mt vi trng hp v tnh lin tc gia cc php vi nhau; v d nh, t i chng lun lun lin h vi thc, v.vv rng tt c cc php - chng t to thnh mt c th u phi tun theo mt vi quy lut ny n, nn mi php u nm trong mt mi quan h no vi mt php khc no ca c th . Mi lin h ca cc php l mi lin h gia cc php gia nhp vo thnh phn ca mt thi im , cng nh cc php thuc cc thi im khc nhau ca mt chui lin tc, m , tt c cc yu t quan h hu c vi nhau. Thuyt nhn cn v tr duyn chim mt v tr quan trng trong h thng trit hc Pht gio. Nhng yu t n nht l t m dng sinh thc phn hy ra, s hin ra, lin kt li trong mt lin kt tm thi tn ti. Tuy vy, y, cn c tc ng ca mt s quy lut thn tc, nhng quy lut lin kt, nh chng m mt lot dharma ny lun xut hin trong mi quan h lin tc vi cc dharma khc trong phm vi mt thi im, hoc trong nhng thi im k tip lin tc. y l quy lut chung cho tt c cc dng sinh thc. Nhng s khc bit mang tnh c nhn trong xc cm c gii thch bng ng tc ca mt yu t mi, mt lc hay mt php mi hnh thnh. i tng c phn tch trong l thuyt v hetu v pratyaya, nh vy, l s lin kt ca cc php to ra dng sinh thc. Nhng thut ng dng ch cc mi lin kt ny khc c l gii v minh ha bng nhng v d v lin kt ca cc vt ly t kinh nghim thng ngy. Tuy vy, khng c ngh rng mng trit hc Pht gio cp ti hetu v pratyaya phn tch tt c nhng trng hp bng nguyn cht cc mi quan h hay cc lin kt khc nhau ca cc i tng. Vn khng phi v nhng bin hnh ca cc cn nhn v tr duyn mt cch chung chung nh c em phn tch trong cc gii trnh bin chng ca n , m ch yu l v cc lin kt ca php. Tht vy, trong cc ch gii, c bit l trong cc cng trnh hin i t nhiu ph cp ca Nht Bn, c th tm thy nhng phn tch v mi lin kt gia cc php, nhng l gii kh k l v cc bin hnh ca cc mi lin h. y, h c bit ch ti nhng hnh nh minh ha cho cc mi lin kt . Cc hnh nh minh ha y, chng ta c th thy trong cc kinh sch xa hn. V d khng nh mi php u l cn nhn cho s hnh thnh mt php khc, ngi ta minh ha bng hnh nh: V qun vng ca mt t nc s l nguyn

nhn bnh an ca thn dn khi ng ta khng c hip h; hay bng hnh nh tng s to iu kin cho cuc du hnh thun li nu n khng nm trn ng i ca con thuyn. Nhng, trong tt c cc trng hp nh vy, chng ta ch thy s so snh cc php v cc lin kt ca chng vi nhng mi lin kt ca cc hin tng ngy thng ch bn thn nhng hin tng ny v cc mi lin kt ca chng khng c l gii. Cc nh Pht t ca cc tng phi xa lit k ra bn bin hnh lin kt gia cc php (bn tr duyn). Bin hnh u tin, n lt mnh, li phn thnh nm phn. Nm phn cng vi bin hnh th t lin kt vo mt cng thc chung c gi l su iu kin (su cn nhn). Bn tr duyn v su cn nhn, v thc cht, l nhng tn gi khc nhau ca cc php c quan h vi cc php khc hay to ra nhng php khc ca dng sng . Cn phi hiu thut ng pratyaya hay hetu khng phi l mi quan h tru tng ca mt dharma ny vi mt dharma khc m l mt dharma khc. V vy ti cho rng nhng iu, nguyn nhn, lin h, v.vkhng th dng thay cho hai thut ng trn c m phi dng khi nim ci c lin quan ch pratyaya v ci gy ra ch hetu. V trong trng hp ny hay trong trng hp khc, ci lin quan v ci gy ra l cc dharma p li nhng dharma m chng c lin quan hoc to ra. Nhng dharma c to ra sau, trong mi lin quan vi cc dharma th nht, c cc nh Pht t gi l phala - qu hay kt qu, hay hu qu. Tt c nhng thut ng ny, tuy vy, cng khng biu t c ht nhng g m cc nh Pht t mun biu t. V vy, c th din t phala mt cch n thun bng thut ng ci c gy ra i lp vi dharma - ci gy ra. Ci u th ca nhng t tng ng m chng ti ngh l ch, ci gy ra v ci c gy ra c th c cng mt lc, cng c th xut hin k tip nhau. Trong khi , ci hu qu, mt chng mc nht nh, cha mt khi nim k tip v mt thi gian sau mt hin tng khc. Ngoi ra, khi nim ci c gy ra rng hn cc khi nim nguyn nhn v hu qu m trong mi quan h , nguyn nhn thng c hiu nh mt ci g gn b vi hu qu cht ch hn l iu kin. Nguyn nhn, trc ht, l ci g tch cc, cn iu kin c th khng c coi l hot ng tch cc trc tip. Cui cng, trong mt s trng hp lin kt ca cc php, khi nim nguyn nhn v hu qu r rng l khng th chp nhn c. V d nh i vi khi nim vipakahetu v vipakaphala (xem pha di). Khng c qun rng, ton b l thuyt hetu v pratyaya, vn l mt phn l thuyt v php, gn b rt mt thit vi thuyt v thng. Di gc thuyt v thng, chng ta c th phn bit s lin kt ca cc php cng thi v mi quan h ca cc php thi im trc vi cc php thi im sau, v ngc li. Ci c gy ra (qu), m chng ta s ni ti, nh vy, l s xut hin (sinh ra) ca mt php no , c th ch hoc ng thi vi mt php no khc xut hin cng vo thi im , hoc tip sau s xut hin cng vo thi im , hoc tip sau s xut hin ca mt php nht nh no khc. I. Mi quan h i th - tng thng duyn (adhipati-pratyaya) hay ci gi l nguyn nhn sn sinh - nng tc nhn (karana-hetu) v ci i th c to ra tng thng qu (adhipati-phala). S so snh nh vy ca ci m ni chung khng phi l iu kin theo suy ngh ca chng ta v t vi ci cn phi coi l iu kin, thot nhn, c th k cc. iu c gii l bng vic thut ng karanahetu c cc nh Pht t dng vi ngha hon ton c nh. Karanahetu l dharma trong mi lin h vi dharma khc v khng

ngn cn s xut hin ca dhrama khc. Bng cch , s tc ng ca mt dharma no s dn ti s mt i s phn tc ng t cc mt ca n. Vai tr ca ci gi l nguyn nhn ny hon ton mang tnh ph nh, i vi cc php iu kin (php cn nhn) khc tc ng mt cch tch cc lm cho cc php khc xut hin. iu kin th ng hay nguyn nhn khng chng li s hot ng (cn nhn th ng) l mi dharma trong mi quan h vi mi dharma khc, ch khng trong mi quan h vi bn thn mnh. Vic thc thi khi nim v mi lin kt nh vy nhn mnh mi quan h hu c ca tt c cc php nm trong mt dng sinh thc. S xut hin ca mi php ch c th khi khng cn mt cn tr no i vi php t pha cc php khc. Ci php m khng b cc php cn tr, c gi trong mi lin h vi php sau, l hu qu ni chung- tng thng qu (adhipatiphala). Hin nhin l cc php tc ng tch cc lm xut hin php khc hoc khng cn tr s xu t hin ca php khc, gy nh hng nh nhng nguyn nhn khng ngn cn, hay nh ci nm trong mi lin h ni chung -tng thng duyn (adhipati-pratyaya). Thut ng adhipati c ngha l u no, ngi cm u v ch ra tnh rng ln ca ngha v tnh tng hp ca ci khi nim m n quy nh. Mi quan h adhipati-pratyaya, v vy, c ngha l: mi tng quan ch o, mi quan h tng hp hay ton th, v rng, trong mi quan h gm tt c cc dharma quan h vi tt c cc dharma. Tt c cc php, mt mt, l nhng php to lp ra tt c cc php, mt khc li l nhng ci c to ra bng tt c cc php khc. II. Cc dharma lm im ta - S duyn duyn (alambana-pratyaya). Nhng im ta (cc s duyn) l tt c cc dharma c quan h vi thc, m nh ta thy, xut hin trn c s nhng dharma ca thi im trc. Thc lin kt vi ci gi l indria; nhng v indria lin h vi visaya nn cc visaya ny c gi l cc s duyn, hay alambana. Mt khc, thc lun lun i vi cc qu trnh ca tm (caitta), nn khng ch thc m c qu trnh tm u c gi l c s duyn. Cn tt c cc dharma tng ng ca thc v tm th c gi l cc im ta hay s duyn duyn (alambana pratyaya). V d, nhn thc casurvijnana v nhng tm php lin h vi n c s duyn duyn (alambana pratyaya) nm trong tt c cc php nhn thy c (rupa) vi ngha hp - ci nhn thy v.vNu mt dharma no l s duyn cho mt dharma khc th s khng c thi im n khng l s duyn; V vy thc t trong mt thi im nht nh, dharma khng phc v nh mt s duyn nhng vn thuc phm tr s duyn. iu ny hon ton nh khi ta ni: ci kh l vt chy tuy ci khng chy. S d ta c th ni c nh vy v ci kh v bn cht ca n l chy c (xem chng XI). III. Cc dharma l im tip gip cho cc dharma lin kt li mt cch ng u v lin tc - th duyn (Sama-anantara Pratyaya). - y l s lin kt gia cc php m ta ni ti khi phn tch thc v ci gi l manas hay thc ca thi im trc (tin thc). Dng cc php thc cng cc tm php, nh chng ta thy, chy u u, khng ngng, nh to ra mt vt khng t on (anantara) v n iu (sama), v rng, mi thi im, ch c mt thc, trong khi , cc dharma khc, nh sc php, sinh ra vi s lng hoc nhiu hoc t ch khng ng u. Tt c cc php qu kh v hin ti ca cc thc v cc tm php l sama -

anantara Pratyaya cho cc php thc v lai k tip v l cc tm php, tr cc php ca thi im cui cng khi v thnh (alahn) nhp Nit Bn, khi dng php lng im v chm dt s sinh. S d c s ngoi l ny v t thi im, khi s tnh lng cui cng ca cc php xut hin th chng khng cn sinh, dit, khi , tng lai khng cn, khng cn c tm v thc; v cc php thi im cui ny, khng tr thnh cc im tip ni na, ch v sau y khng c g i theo c. IV. Cc php nh iu kin cho ci c to ra - nhn duyn (hetu-pratyaya). Dng tng tc ny l do cc php nh iu kiu tn ti ca cc php khc to nn v c chia thnh nm phm tr. Khc vi cc php c xem xt trn, c lin h cch ny hay cch khc vi cc php khc, trong dng th t ny, bao gm tt c nhng php to ra cc php khc bng cch tch lc. Hetu c l gii vi ngha l iu kin cho s xut hin hay sinh thnh ca cc php. Phm tr 1 v 2 l cc php song tn -Cu hu nhn (Sahabhu-hetu), cc php thng nht vi nhau bng tnh chung ca im ta -Tng ng thn (Sampravukata-hetu) v purusakara-phala. - Nhng php xut hin lun lun cng nhau trong cng mt thi im l nhng php to tc cho nhau vi ngha cng tn ti (sahabhu-hetu). Thut ng ch ra rng, iu kin c cng (sahabu) vi hu qu hay ci c to ra ca mnh. Trong trng hp ny, mi mt trong mi lin h vi mt khc, c th c coi hoc l yu t to tc hoc l ci c to tc. Trong mi tng tc ny, c cc dharma nh sau: a) Bn chng t tng hp - i chng (mahabhuta) trong mi quan h vi nhau hoc cng sinh ra. b) Bn du hiu ca s tn ti: sinh, tr, d v dit trong mi quan h vi mt php va ra i hay ngc li. c) Thc trong mi quan h vi cc yu t i theo hay ngc li. Cc yu t i theo , hin nhin, l cc qu trnh ca tm cng nh cc yu t sinh, dit va y thc, va i theo nhng tm khc ca thc. Nhng php thng nht bng tnh chung ca s duyn vi ngha to tc cho nhau (sampravukata-hetu) hay l nhng php thc trong mi quan h vi cc qu trnh ca tm lin quan n thc. Thc v tm php c gi l iu kin thng nht vi ci c to ra ca mnh bng s duyn. Thc v cc tm php c cng mt c duyn nh nhau l iu kin thng nht cho nhau. T nh nhau l ch s thng nht ca s duyn, nhn thc c s duyn nhn hay cm gic nhn (casur - indria) ca mt thi im no , th nhng qu trnh ca tm lin quan vi thc ny cng mang hnh ng nh s duyn. Trong hai trng hp va nu ra, dharma c to tc trong mi quan h vi ci to tc c gi bng thut ng purusakara-phala, hu qu. (Ging nh) hot ng ca con ngi. Thut ng ny c gii ngha nh sau: hu qu hay dharma c to bi dharma th nht, c quan h mt thit vi dharma u v dng nh to ra mt th hon chnh.

Phm tr th ba v th t gm: sabhaga hetu, sarvatraga hetu v nisiyanda phala - iu kin ng nht (ng loi nhn) l nhng php ng nht. S d cc php c gi l ng loi v chng c xem xt t gc gii thot. Nh chng ta thy, cc dharma c chia ra thnh cc thin php, bt thin php v v phn bit php. Trong s tng hp cc php ca mi phm tr ny u tot ln mt xu hng nht nh nm trong thnh phn ca mi dng sinh thc. Cc php ca mi phm tr dng nh to thnh mt nhm ring hay mt ci g hon chnh v mang tnh lin kt. Sabhaya hetu (ng loi nhn), hay ci iu kin ging ci hu qu ca mnh chnh l cc php ng loi, trong mi quan h vi cc php ng loi, l nm nhm thin php i vi cc thin php, bt thin php vi bt thin php, v nh php vi v nh php; nhng ch trong khun kh ny khc ca a (bhunu) trn con ng ti Nit Bn. Dng th t ca cc iu kin (cn nhn), tc ci c gi l sarvatraga hetu, l mt trng hp c bit ca ci iu kin ng nht (ng loi nhn) va trnh by trn. Thut ng ny ch cc php c gi l sarvatraga dharma trong mi quan h vi tt c cc php ba ng (sasrava). Cc sarvatraga dharma sinh ra t trc, tc cc dharma qu kh v hin ti l sarvatraga hetu (bin hnh nhn) i vi cc php tip sau cng mt mc -a bhunu . Sarvatragadharma l iu kin chung cho cc hot ng ca php; v vy m ngoi phm tr sabaga-hetu, y cn thm mt phm tr (to php). Trong c hai trng hp, cc dharma c to ra (phala) u ng loi vi php to ra chng. V vy, chng c gi l ng loi qu (nisiyandaphala). Sarvatraga-dharma c Vasubandu cp t m chng v ba ng (anusaya) trong mi quan h vi l thuyt v cc a trong tin trnh gii thot. Ton b cc php, nh vy, t ti con s 92. Nhng trong cng trnh ca mnh, Vasubandu li khng phn tch cc vn lin quan vi hai phm tr cn nhn m chng ti va trnh by. Phm tr th nm gm vikapa hetu v vikapa phala. Trng hp lin kt ny ca cc php i lp vi hai trng hp 3 v 4; y, php to tc v php c to ra l khng ng loi. T vipaka c ngha en l chn; cn trong trng hp ang ni, n c ngha chn v bin i (d thc). Vipaka hetu (d thc nhn) l tt c cc php bt thin v thin, c th to ra trong nhng thi im tip theo (hiu theo ngha gii thot) ca dng sinh thc nhng v phn bit php. Cc thin v bt thin khc dng nh mt i ci mu sc c th ca mnh bin thnh ci trung tnh. Nh vy, cc php c gi l vipaka hetu hay trung tnh ch c th hoc l cc thin php hoc l cc bt thin php. Kt qu ca chng hay cc php do chng to ra, tc qu (phala) s ch l cc qu dng dng, trung tnh (aviyakrita). Thuyt trung tnh ca cc thin php v bt thin php ng mt vai tr quan trng trong thuyt karma. V. Hu qu phn ly (visamioga phala). Ci gi l dharma -hu qu (qu php) hay dharma c to ra (duyn php) khc vi cc duyn php trnh by ch, theo quan im ca Pht gio, khng c cn nhn. Php ny

khng l ci g khc ngoi s yn tch tng tng hay s chm dt sinh thnh ca cc php bng chn thc. Chng ta c th ni rng, trong trng hp ny, s yn tch nh kt qu ca vic chm dt qu trnh tn ti hay ca s phn ly cc php cng cc yu t sinh dit, c cn bn l hot ng ca tnh thc. Nhng trit l Pht gio li khng cho l nh vy, v yn tnh chnh l dharma khng b tn ti - v vi php (asamskrita dharma), nn khng th ni s yn tch, xut hin hay sinh thnh. V mt khi dharma khng t sinh ra th khng th c cn nhn (hetu), v rng hetu l iu kin cho sinh v tr. Bi vy, ci qu chng ta ang cp ti, theo ngha thut ng Pht gio, l khng c nhn. Thanh tnh thc l ngng s sinh, v chng ta c th ni rng, dharma ngng sinh thnh; nhng tnh thc khng th sinh ra s yn tch c, v s yn tch khng sinh ra. S yn tch khng phi l mt ci g mi mang tnh tch cc m ch l s vng mt ca qu trnh tn ti. Chng ti va trnh by hc thuyt Pht gio v s lin kt cc php da trn c s ca tc phm Abhidharmakosa - Tc phm m hu ht cc tng phi Pht gio u bit ti. Tuy vy, cc nh Vijnanavadin c a ra mt bng phn loi v mt h thng thut ng khc; v d, h ni ti 10 dng ca lin kt cn nhn. Nhng, nhn chung, khng c s khc bit ln trong hai h thng va nu. Ngoi ra, h thng th hai (ca cc nh Vijnanavadin) t c bit ti, trong khi , l thuyt bn tr duyn v su cn nhn m chng ti trnh by, c th c coi l ca ton b Pht gio. XVI SINH TH (SANTANA) NGHIP (KARMA) L DUYN KHi (PRATITYASAMUTPADA) Khi xc nh cc khi nim: nhm, c s v nguyn t tc un, x v gii (skanda, ayatana v dhatu) chng IX, chng ta thy, ci gi l santana, sinh th hay chui nhng kt hp tm thi ca cc dharma b phn ra thnh cc nguyn t (gii). Thut ng santana c dng nh mt t ng ngha ch mt sinh th. chng trc chng ti i lc dng thut ng din t dng sinh thc hay dng thc v ni dung n hm cha. Cc nhm php, nhng mi lin h ca chng m chng ti phn tch chng trc, cng thuc thnh phn ca chui cc php c th hay santana v chui nhng lin kt tm thi cng nhng biu hin ca chng. phn ny, chng ta t vn trong s an quyn hoc ca loi php ny hoc ca loi php kia. Tnh kt hp ca mt loi php nht nh vo mt th hon chnh c l gii bng hot ng ca mt s lin kt prapti hay c ghp vo qu trnh lin kt. Mt vi yu t cng thuc phc th ny nhng li khng lin kt vo thnh phn ca ci khu tm thi th c coi l yu t tch (aprapti). Bng nhng dhatu, chng ta ch c th l gii c s kt hp ca mt loi php v s khng kt hp ca mt loi php khc ch khng lm r c c im thnh phn ca tng khu trong chui lin kt tm thi cc php. V sao m thi im ny, di tc ng ca prapti li chnh nhng php ny lin kt vi nhau. Ri th v sao chng li phn chia ra nh th

ny ch khng nh th khc trong mt c th nht nh - tt c u do karma ca cc sinh th quy nh. Theo l thuyt Pht gio, hot ng ca cc lc lin kt v lc tch ch b hp trong phm vi cc php ca mt sinh th v ci phc hp ca cc php n sau mi c th mang tnh kinh nghim v l mt ci g ng kn. Cc lc lin kt v tch, ch yu, phn b cc php nm trong mt chui ny li c th tham gia vo cn lc ca chui khc (parasantana hay santanaantara). c trng nh vy ca nhng bn th mang tnh cch c th lm ny sinh ra vn v tnh thc ti ca ci ng ca ngi khc. Vn ny c th gii quyt bng hai hng: hoc ph nhn vi ngha duy ng, hoc khng nh. Cc nh Pht t gii quyt vn ny theo hng khng nh. H cng nhn c a c th v kh nng ca mt s giao tip chung gia cc c th vi nhau cng nh kh nng nh hng ca c Pht i vi tt c. Ton b hng h nhng vt th c thc, t nhng vt sng a ngc n ng vt v con ngi, ti nhng dng c th siu phm u ta h nh nm trong mt gia nh chung m mi thnh vin ca ci gia nh , di s tr gip ca Pht, u chuyn ng theo hng ti s tnh lng cui cng v khao kht thot khi vng sinh tn. chng XVII, chng ti s tr li vn ny. Vn trung tm ca o Pht, hin nhin l vn v sinh th v thnh phn, s pht trin v s gii thot ca sinh th . Nu ch nh vy th s ny ra vn : Pht gio nhn nhn nh th no v nhng ci gi l vt v tri v gic bao quanh chng ta v cc i tng nh ni, sng, mt tri, qu, v.vc phi l nhng tn th c lp hay khng. Tt c cc i tng v tri v gic c cc nh Pht t xp ngoi asantana hay khng sinh th. nhng vt , lc kt hp v lc tch hn nh khng hot ng. T suy ra, khng th coi chng l nhng th hon chnh c lp c. Ni, mt tri hay khng c s tn ti lin tc v c lp (tr nhng tn ti ca chng nh mt b phn ca dng sinh thc v nhng phn cu thnh ca chng khng tun theo s lin kt) (prapti). Nu nh chng ta xem xt khi nim v cc vt v tri trong mi lin h vi l thuyt cho rng th gii i tng ca mi tn th l kt qu ca karma, th karma, nh chng ti ch ra, v thc cht cng l setana, hay tnh tch cc ca thc. Nu vy, mt iu hon ton r rng l, theo quan im Pht gio, khng c nhng vt v tri v gic tn ti c lp: mt tri, , v.vtt c ch l nhng cu thnh tm thi trn ci nn ca dng thc cng ni dung ca dng thc . Nhng vt th ca th gii bn ngoi ch tn ti vi ngha l nhng o nh tm thi, cn nhng g n ng sau chng c coi nh kt qu biu hin ca cc php. Nh chng ta thy trn, khng c mt tri, khng c con ngi, ch c s ha quyn nht nh ca mt lot nhng sc php, tm php v thc, v.vKt qu ca s ha quyn to ra hin tng o nh kinh nghim n nht c gi l ngi ang nhn mt tri, v.vTt nhin vi ngha l cc hin tng tch ri, trong khun kh ca dng sinh thc chung, nhng hin tng ring bit ca cc vt v tri v gic c th c tru tng ha tch khi cc tng th ca mnh v c th nhn nhn chng nh mt

ci g c lp v chng mang mt s tnh cht n nh hay lu i o nh. Theo quan im Pht gio, khng th c ci gi l vt l vt hoc bn ng l bn ng. Khch th v ch th u l nhng o nh v chng ch nhp vo dng dharma khi chng cng ha vo nhau trong mt chnh th. Nhng quy lut tng tc ca cc dharma v quy lut v nghip quy nh, iu chnh tt c cc php: Tt c cc tng th u tun theo lut to tc chung. V vy, khng th khng nh thc t bn thn mnh sinh ra cc khi nim. Thc ch l dng thanh tnh ca nhn thc; cn setana, ci c gi l hng lc tch cc ca thc hay s tng tng sng to hon ton khng to ra cc php m ch tp hp chng thnh cc nhm. V thc cht, nghip (karma), vn l mt php nh mi php khc, khng l ci g khc ngoi s biu hin vic cc php phn b nh th ny ch khng nh th khc. Vy th, s gii thch th no s vic mi ngi u thy cng mt mt tri , cng mt hn ni , v.vnu nh khng tn ti nhng vt th ang tn ti c lp. Tuy vy, iu ny nhn chung cng khng bt c chng ta phi cho rng th gii vt th tn ti bn cnh nhng c th cm nhn th gii . S vic ny c th l gii bng tnh cht chung ca cc h thng m cc yu t ca tng phc th dharma da vo t to cho mnh. Tnh cht chung ca cc th gii vt th c gii thch bng nghip chung. Nghip chung l ci i lp ca nghip c th ca tng tn th biu hin qua nhng xc cm ring ca tn th . V thc cht, cc cm xc li l ng nht tt c. Thut ng karma c ngha l hot ng hay hnh ng, v c bit rng ri u chu nh mt hc thuyt tiu biu ca Pht gio. i khi ngi ta gn karma vo khi nim s phn, v thnh thong cc cch l gii thut ng karma c nhng im ging vi s phn, v d: ngi ny au kh v phi sng trong nhng iu kin nh vy l do karma ca ngi l nh vy hay iu kin sng ca ngi ta l kt qu ca dharma - ngha l ca tt c nhng g m ngi lm trong kip trc. Theo quan nim Pht gio, mi hnh ng u c mt gi tr o c nht nh, hoc xu hoc tt. Vi gi tr m ngi ta s c thng hoc s b pht cuc i ny hay cuc i sau. Hiu theo ngha ny, th l thuyt karma c th c g gn vi l thuyt v s trng pht ca cc tn gio khc. Hiu theo ngha rng, th l thuyt karma c ngha l, ti li ca kip trc c tr bng nhng au kh kip ny; cn nhng vic thin kip ny s l tin thun li cho kip sau. C th hiu, karma l ci g gn nh s phn vi ngha l con ngi ta khng th trnh khi nhng hu qu ca nhng hnh ng m mnh gy ra; mt khc, con ngi c th to ra mt cch c thc cho mnh nhng iu kin tt nht kip sau. Vi ngha th hai ny, karma ph thuc vo sc sng to t do ca con ngi. Trong h thng ca Abhidharmakosa, l thuyt karma c trnh by sau phn v cc dng sinh th v th gii i tng ca chng: iu g gy ra nhng khc bit gia cc sinh th v cc th gii ca chng? - Cu tr li l: Nhng s khc bit do hot ng ca karma gy ra.

Karma c hiu nh setana v s to tc ca n. Ci c gi l setana l ci ny ra trong thc trc khi chng ta hon thnh mt hnh ng no bng c th hay ngn t, tc l trc khi chng ta c ng c th hay ni. Hiu theo cch khc, ngha l trong suy ngh c mt ci g m ci v sau s thnh hnh th cho hot ng hoc cho ngn t ny khc. Ci g y chnh l karma t duy. Theo cch hiu ph bin, setana c ngha l nhng nh c biu l di dng ci hon thnh hoc ca hot ng c th, hoc ca hin tng ngn t. xc lp ngha ca karma trong l lun v php, nht thit phi hiu rng, thn th khng ch l ci thn vt cht lm hnh ng ny khc, m l ci mt phc th chung ca cc yu t to nn mt c th, ngha l mt tng hp tt c ng un, hay thp nh x, hay cc gii; v c nhng hin tng khch th visaya biu hin di dng cc hin tng bn ngoi v tun theo lut quy nh ca karma. Trong mi quan h nh vy, chc nng ca lc setana hay karma c hiu nh lc to tc hot ng trong phm vi ca mt phc hp dharma nht nh. R rng l, ci gi l th gii vt th l o nh cho th gii o nh ni tm chnh l kt qu ca karma. Lc karma, vn l mt dharma cng rt tm thi nh cc dharma. Bi vy, cc dharma ca mt thi im cng li do lc karma iu phi. Ci m hnh sp t dharma thi im ny c ch nh, mt mt, bi cch xp t c ca thi im trc, mt khc n lt mnh, ci m hnh mi ny li tc ng ti vic la chn cc dharma thi im tip sau. Nh vy, di gc l thuyt dharma, setana khng phi l nhng hnh ng ch kinh nghim n l m l hnh ng mang tnh tm thi v tin kinh nghim nhm sp xp cc dharma vo mt thi im. Karma to tc c bn dng: Hu hnh, v hnh m loi trn li chia thnh hai: thn v li. 1 v 2) Karma hu hnh, thn nghip v khu nghip. Cc dng nghip ny l ci kh nng sp xp cc sc php (rupa-dharma), tr bt l din php (avijnapti). 3 v 4) Karma v hnh, thn nghip v khu nghip. Bt l din php avijnapti l yu t c im em n cho cc hin tng thn hoc khu mt sc thi o c nht nh. V d, xc ng hoc tm trng c bit ca nh s khi cu nguyn l mt ci g c lp v trn c ci hot ng thn th din t tm trng trn. Hay l: s khc bit gia hnh ng chp tay l. trng hp th hai, cn c s tham gia ca mt ci g gin tip, v hnh m ngi hnh l kia khng th ch cho ngi khc thy c. Thc t, tt c cc dng karma ny ha quyn vo nhau to ra hnh danh c th ca tng dng thc vi s phong ph nhng xc ng ni tm v ngoi cnh. Nhng tng chi tit ca l thuyt karma u gy ra tranh lun trong cc tng phi Pht gio khc nhau. Rt gn vi thuyt karma l thuyt lun hi. V ngha ca lun hi ca Pht gio, c th tm thy rt nhiu nhng l gii cc k khc nhau trong cc sch chu u. Cc nh nghin cu chu u thy trong thuyt lun hi nhng nh hng tn ngng nguyn thy n ca cc c dn khng phi A-ri-ng. H cho rng, Pht gio tip nhn thuyt ny l mt s tha hip, v

rng thuyt lun hi hon ton i lp vi Pht gio - mt tn gio ph nhn s tn ti ca lun hn. Cng thc 12 thnh phn ni ting ca bnh xe lun hi m t qu trnh ti sinh c cp ti nhiu hn c trong cc thuyt ca Pht gio. Thuyt lun hi c hiu khng ng trong cc sch chu u. Cc tc gi chu u cho rng cc yu t v minh trong cng thc l i lp vi cc thuyt khc ca o Pht. H cn tm ra tnh phi lgc ca cng thc. Nhng nh Pht t uyn bc xa, nu sng li, s rt ngc nhin khi thy c ngi bo l c nhng ch kh hiu, khng sng t trong cng thc 12 nhn duyn. phn tch vn lun hi, ti cho rng, nht thit phi xut pht t nhng suy tnh sau: Vn v ngun gc bn thn t tng lun hi vi ngha lun hi ca linh hn, cn phi xp hn v mt pha. Ngay t u, khi tip xc vi cc h thng trit hc n Tin Pht gio, o Pht bin thuyt lun hi thnh mt dng thuyt thn hc. T iu ny, c th suy lun rng, t tng lun hi nguyn thy s khng gip ta hiu c thuyt lun hi ca o Pht. Cch hiu lun hi l s ti sinh ca linh hn vi ngha nguyn thy hin cn tn ti trong quan nim ca cc tn Pht gio cc vng qu. Nhng y l hai thuyt hon ton khc nhau. Xt di gc ph cp, cng thc 12 thi k sinh ha l s m t cuc sng ca mt sinh thc. S m t ny bao qut c ba thi k k tip nhau ca cuc i. Cuc sng qu kh. 1. V minh (Avidya) - vic mt ngi no khng tm c kht mun ca mnh, khng hiu ci g cn phi lm, ci g khng, mun sng trong vng xoy ca cuc i - c gi l lm lc hay v minh. V v minh m cc yu t mi kt hp li to ra con ngi v ci m con ngi xc cm. V v minh m cc yu t trn khng th an lc c, m tip tc dao ng, tip tc lin kt to thnh vt cht cho vic hnh thnh mt c th thi im hin ti. S dao ng khng ngng cc yu t ca cuc sng qua, nh vy, l do s tn ti tip theo. 2. Hnh (Sanskara karma). - l ci hnh mu m ngi sng qua, tc hot ng, ni, suy ngh theo, hay ni cch khc, tc l nhng hnh vi ca ngi cuc sng qua, s nh hng n cc un ca cuc sng mi tip theo m mu hnh ca cuc sng mi ny c tin nh bi cc mu hnh ca cuc sng qua. Hai yu t va ni trn: V minh v Hnh l nhng ng lc, nh m sau khi cuc sng chm dt bng ci cht, cc nguyn t nm trong thnh phn bn th ca ngi cht, sau nhng lu tn giao thi antara-bava s bt u kt hp li. Cuc sng hin ti. 3. Thc (Vijnana). - Thi im u tin ca cuc sng mi - s thc tnh ca thc. Ci tn th cn trong trng thi thai nghn hi nhi, tuy cn dng cha lin kt, nhng c

cc yu t. V thc c vai tr u th, nn thi im u tin ca cuc sng mi c gi l thc. 4. Danh sc (Nama-rupa). - Nhng yu t danh v sc tuy c, nhng cn dng cha lin kt mt thi gian na. V vy m thai nhi khng c mt xc cm no. y l thi k hin din gin n ca tt c cc nguyn t ca con ngi trong trng thi thai nhi. 5. Lc nhp (Sadayantana). - Su quan nng bt u c xc nh. Chng pht trin nhng cn cha hot ng. 6. Xc (Sparsa). - S tc ng qua li ca tt c cc yu t bt u t tip xc; Thc nhp vo lin kt vi cc quan nng vi cc yu t khch th. Giai on ny l thi k th su trn con ng sng ca sinh th, bt u t khi cn trong trng thi bo thai. Trong bng m, ci sinh th bt u xc cm ci g ca khch th, tc n c nhn nghe, v.vnhng khng tng hp c tnh cht ca cc cm xc. Thi k ny l thi k khng xc cm v, theo l thuyt Pht gio, cn tip tc mt thi gian, sau khi sinh th c sinh ra. 7. Th (Vedana). - Ch hai nm sau khi sinh, ngi ta bt u c thc trong nhng xc cm thch, khng thch hoc trung tnh. Thi k ny l thi k ca nhng xc cm gin n nht v ko di kh lu. 8. i (Trisna). - Ch n tui 16, 17, ngi ta bt u kch thch bi mt yu t mi - dc cm hay kht dc. 9. Th (Upadana). - Vo khong thi gian , con ngi, bt u c nhng kht vng nht nh n nhng mc ch ny khc. Con ngi thnh ngi ln v bc vo cuc sng vi y ngha ca t . 10. Hu (Bhava). - Thi k ny l s pht trin ca cuc i; thc s l nhng yu t mi khng xut hin, nhng vo thi im ny, con ngi bt u sng tch cc hn. Trong sut c cuc i, cho n lc cht, con ngi ta cng ngy cng chm su vo dng xoy sinh tn. Ngoi ra, bng nhng hnh ng ca mnh, con ngi ta li to ra trong mnh mt c im nht nh. S vic tn ti v hnh thc ca n l hai yu t trng hp vi s pht trin ca cuc sng v l bc chuyn tip sang cuc sng tip sau. Cuc sng tng lai. 11. Sinh (Jati). - Sinh th sinh ra. S sinh ny khng phi l ci g khc m nh l thi im u tin ca s th thai, tc ci thi im u tin khi thc c thc tnh. Thnh phn th 11 ny ph hp vi thi k th ba - vijnana ca cuc sng trc.

12. Lo t (Jara-marana). - Sinh th bt u gi t thi im sinh. Nh vy, lo t bao trm ton b cuc i m trong sut nc cui cng ca cuc i , nng lc li tch t li hin tn; mt ln na, to ra s tng hp cc hnh ng (karma) li n vi cuc sng mi. C nh th, sinh, tr, dit vi mi kh au c lp li trong vng sinh ho bt tn l mc ch ca Pht php. Cch biu hin nh vy bng cng thc Thp nh nhn duyn ta thy c c trong cc vn bn c cng nh mi Nht Bn, cho n hin nay, vn ph bin cch hiu nh vy. Cng thc m t lch s cuc i ca mi c th, v y, khng c g l kh hiu v phi lgc c. Khng cn thit phi em vo cng thc ny bnh gii ci m khng c . Tt nhin, cng khng nn ging gii theo kiu ph cp ha nh Deisen lm: ng l gii v minh nh ci khi thy siu hnh, cn i th em so vi ch ca Sopengauere, v.vHon ton khng c php cho rng, cc Pht t dn dt yu t ny ca cng thc t yu t trc , nhng vi ngha l n ny sinh ra tip sau ci c trc ch khng c ngha l n bt ngun hay c to ra t ci c trc. Cch l gii mang tnh i chng l hon ton r rng v vn gi nguyn dng ban u. V d, cch l gii mang tnh i chng Nht, cho n hm nay, vn theo kiu Vasubandu, ca Mahavibasa v ca cc Pht t Xy lan. Tuy vy, v cng thc 12 nhn duyn vn cn nhng thc mc nh sau: 1) Cng thc c quan h g vi trit hc mt khi cho rng con ngi c sinh ra, ln ln, sng v cht. 2) C k quc lm khng khi nhng giai on ca mt i ngi li c gi bng nhng thut ng tht c nh, nh thc, lc nhp, v.v? Hy nh li iu m Vasubandu ch ra: Cng thc 12 nhn duyn trong cc kinh khc so vi iu l gii n trong cc lun vn. S khc bit l: Cc kinh th phn tch di gc cuc sng kinh nghim; cn cc tc phm trit hc th li xem xt di gc biu hin ca cc dharma. y c th nu ra mt vn : Vy s gii thch cng thc 12 nhn duyn theo quan im ca l thuyt dharma nh th no? Nh chng ta thy, cuc i ca tng c th c cc Pht t coi l ci o nh nm trong chui thi im. n lt mnh, chui thi im li c quy v nhng dharma n du pha sau. Vn v thc cht ca dharma tc l vn nn cc dharma nhiu hay quy chng v tng thc (alaya), v.vkhng c mt vai tr g i vi thuyt lun hi. Chng ti s tr li vn ny chng XVIII. iu quan trng ch l ch, qu trnh ca nhng cuc sng c th c l gii bng qu trnh l din ca cc nhm php tc ci qu trnh xut hin trong bn ng v nm ng sau cuc sng kinh nghim. Mi dng dharma ca mi c th l v thy trong thi gian. Nhng dharma chng t theo cc quy lut ca nghip karma m t li vi nhau thnh nhm, sao cho cc ci o nh mang tnh kinh nghim, l ra hnh hi ca ci gi l i ngi t lc sinh cho n lc cht. V sao li nh vy - vn cha c gii quyt v cha c l gii, nhng bn thn ci thc ti ca o nh l r.

Dng dharma ca c th, nh vy, theo kt cu ca mnh, s chy qua v vn nhng cuc i mang tnh kinh nghim - o nh. Mi cuc i ch l mt thi k cc b trong qu trnh tn ti c tn ca dng dharma . Bi vy, lun hi khng c ngha l mt linh hn no chuyn t thn th ny sang thn th kia, hay t th gii ny sang th gii kia. Lun hi ca Pht gio ngha l mt tng th ngoi kinh nghim no ca dharma, biu hin ra trong mt khong thi gian nh mt o nh - c th, sau mt qung thi gian giao thi nht nh, s l din vo c th khc, th ba, th t, v.v- c th n v tn. Bi vy, khng c ci g ti sinh, m ch c s bin i v tn ca tng th cc dharma, ch din ra s chuyn nhm cc bn th chng t, tng t nh cc ht trong ng knh vn ha c lin tc lin kt to ra cc hnh th mi t nhiu ging nhau. Mi hnh th ring bit, mt chng mc nht nh, c lin h vi hnh th trc , n lt mnh, li tc n hnh th tip sau. Qu trnh lu chuyn nh vy din ra theo ci lc qun tnh v thy. Nu nh khng c s xy ra hm dng chuyn ng li th bnh xe sinh ha vn t ng tip tc vng quay ca mnh. V vy s chuyn ng hay ba ng vn c cc dharma, l nguyn nhn trc tip to lp ra hnh th mi ca cc yu t trong vng xoy mi. Cng thc 12 thnh vin tn th, v th c hiu nh sau: I. Ba ng hay v minh ca mt thi on no l thnh vin th nht, l s vic u tin ca vng xoy tip theo nh mt ng lc m bo s tip tc ca tn ti. II. Thnh vin th hai cng thuc tn ti qu kh l hnh hay nghip (sanskara hay karma), tc l ci cu hnh hay ci xp t vn c trong tng th dharma thuc giai on qu kh ca dng php c th. Hai yu t trn to ra mi lin h gia thi qua v thi tip theo, khi hnh chm dt v tng th dharma chuyn sang trng thi gi l tn ti giao thi (antarabava). III. Sau trng thi giao thi l bt u thi im u tin ca cn lc mi. Nhng dharma chng t c lin kt li dng nh t xp t quanh thc (vijnana) - mt yu t di dng si ch khng t on, xuyn sut thi k lu chuyn ca dng php c th. Tt nhin, tt c yu t u hin din, v vy, thi im u tin c gi bng thut ng c l thc. Thut ng ny, y, c ngha l im thc, v, kh y, thc chim mt v tr gia cc yu t khc. Thc l tn gi tt c nm nhm yu t - ng un (skanda) thi im u ca cuc sng mi.- l nh ngha ch thnh vin th ba trong bnh xe sinh ha. IV. Thc ch ko di trong mt thi im u tin. T thi im , tt c cc yu t nhp vo v tr ca mnh trong cn lc mi. Trng thi ca cc php c gi bng thut ng nama-rupa (danh sc).

V. Giai on tip bt u vo thi im khi nhng ci gi l indria chun b sn sng nhp vo vng quay lu chuyn mi. y l thi im c gi l lc nhp sadayatana. VI. Trong giai on lc nhp, khng ch nhng indria kt hp li v sp xp sao cho thc c th nhp vo cng nhm mnh, m c nhng yu t khch quan visaya cng tch ra trong tng tng nh mt khch th i lp vi ch th ca nhng xc cm. Giai on th su l thi im ca xc (sparsa). Vo thi im ny, cc dharma, ln u tin trong cn lc mi, tip nhn kh nng cm xc mang tnh kinh nghim cng nh thc xc cm ngoi cnh. VII. Trn c s ca xc, c th xut hin mt yu t mi - yu t cm xc hay th (vedana), tc cm gic thch, khng thch hoc dng dng. VIII. Tip sau y, yu t dc vng hay i (trisna) gia nhp vo cn lc sinh ha. IX. Sau i l cc yu t dn n mi kiu ham mun - th (upadana), tc xut hin s quyn luyn i vi cc hin tng o nh. Sau thi im ny, s khng cn thm mt yu t mi no na; n y cc cu thnh ca cn lc sinh ha bt u suy kit. X. Bt u giai on ca s hot ng hay s tn ti mc mnh nht, tc hu (bhava). Nh chng ta thy, y l giai on hng thnh nht ca cuc sng o nh, l giai on v minh (avidya) c gi li v cng c; l giai on thit lp hnh hi ca cc php (sanskara). Cng giai on ny. Hai yu t v minh v hnh chun b xong s chuyn bin mi tip theo cho dng php c nhn . Avidya v sanskara giai on th mi ca s lu chuyn, ng thi l thnh vin th nht v th hai ca cn lc sinh ha mi. T y bt u thi im ca ci cht v dng sinh ha b ph hy li chuyn sang trng thi tn ti giao thi. XI. Giai on tip thuc v s chuyn ho mi. y l thi im ca s sinh thnh mi (Jati), thi im ny bng vi thi im thc (vijnana) hay thnh vin th ba m ta ni trn. XII. Thnh vin th 12 cui cng - lo t (jara-marana) l tn gi c l chung cho cc thnh vin th IV, V v VII ca s chuyn tip mi. Cc thnh vin th VIII, IX v X, nh chng ta phn tch, l mt ci g c lp, li cu thnh trong khun kh ca mt chuyn tip no , v l s chuyn tip sang ci tip sau, bi vy, chng c t trong mi lin h khng phi vi cuc sng qu kh m vi cuc sng tip n. V th, bnh xe sinh ha gm 12 thnh vin khng c khi thy v c quay khng ngng, lin tc ti bt tn. Trong vng quay , cuc sng o nh y au kh cng c lp i lp li n v cng. Cc dharma quay cung trong cn lc sinh ha chnh l ci yu t ca au kh, m, theo kinh sch, c Pht hiu ra khi ngi trm t di gc cy b . Nhng, trong cn lc dharma, c nhng ci to nn kh

nng lm dng vng quay au kh li. l nhng dharma to ra con ng cho chng sinh t ti s yn tnh trng cu - Nit Bn. XVII CC DNG CHNG SINH CC CP CA THIN B v minh ch ng, nhng bn th c nhn - nhng dharma hay nhng thc n nht tuyt i (alaya) khng ngng biu l ra di dng cc sinh mnh m chm trong vng sinh tn, trong bi ly sinh v t, hay cc tn th chu v vn s lu chuyn ti din v tn ca cuc i vi tt c nhng au kh ca mnh. Tuy vy, trong bn th ca mi sinh mnh u tng n mt xu th hng ti yn tnh. Xu th ny ch bt u l din vo thi im, khi trong dng sinh thc xut hin dharma tr tu thanh tnh (prajna). Nh tr tu , sinh mnh mi bt u hiu c ngha ca tn ti, tc tt c ni tuyt vng v s v ngha ca qu trnh tn ti khi khng thy mc ch hng ti. Ch t thi im quyt nh tc ng c thc ln qu trnh gii thot bng phng php c dit tr nhng yu t ba ng, dng sinh thc mi bc vo con ng i n gii thot. Cc Pht t lu tm ti vn : Mt sinh mnh c th ri li qun ci m n t c vo thi im gic ng khng; c th t b con ng m n bc vo ri li tr v vi b kh khng? Dao ng v nht kh c th xy ra, nhng t c gii thot l iu chc chn: Mi dharma u c th nhn c s gii thot, mi sinh mnh, theo hc thuyt i tha, u c mt c Pht hay mt c B Tt v lai, c mt tr tu tng n. Nhng ai cn cha c thc bc vo con ng gii thot l nhng phm phu (prthagjana) vi ngha i lp vi cc thnh (aryapudgala). Nhng t c mt gii thot l mt vic cc k kh khn, i hi mt s n lc phi thng, v rng trong thnh phn mi bn th c nhn c v vn nhng yu t dao ng hay ba ng chu s chi phi ca qu trnh sinh t. Trn con ng ti gii thot, dng cuc sng thc mang hnh hi mt vt hu tnh no y cng th gii cm gic ca vt hu tnh v phi vt qua mt chng ng di nhng thang bc. Cc giai on cao trn con ng ti yn tnh hay Nit Bn, theo m t ca nhng Pht t, l khng ch gn b mt thit vi thc hnh thin, vi ci khoi cm thn b, m, v thc cht, chnh l nhng giai on khoi cm. S lin h gia cc dng c th thng ng - cc thnh (arya-pudgala) vi cc cp thin c gi bng tn gi cc giai on ca thin (dhyana). Xt v mt l thuyt, thin c hai phng din: Ch (sammatha) v qun (vipasysna). Ch ngha l ngn nga cm gic, c ch biu tng, t b tt c mi vng nim, tp nhim. Qun l thng nht tinh thn, trit tp trung vo sc ch , chuyn t duy v mt vn cng n no cui cng i ti s trung ha vi ton thc. Nh c ch m ngn nga c tnh cm ri s tin ti mt trng thi hy dit. Nh c qun m khng cn s khu bit v ni, ngoi, khng cn s i lp v ch qun, khch quan. Nhng thut ng m cc Pht t dng ch cc a hay cc dng thnh ng l cc tn gi hoc ly t tn cc v thn trong thn thoi n , hoc ly t thuyt dharma. Tt c cc chng sinh, nhn chung, c phn thnh ba gii: Dc gii (kama-dhatu) tc cc chng sinh c dc vng; Sc gii (rupa-dhatu) - cc chng sinhc xc cm, v V Sc gii

(arupa-dhtu) - cc chng sinh khng c xc cm. Theo nh ngha ca Vasubadu, kamadhatu l dng cc yu t, m , cc yu t ham mun cn cha b dp tt. Rupa-dhatu cng l dng cc yu t nh vy, nhng , cc ham mun - hy vng tnh li v trong th gii khch th ca n, khng cn cm xc hai hin tng cm gic th nht: Hng v v, v vy m cng mt i t thc v thit thc. Arupa-dhatu cng vn l ci dng , nhng y khng cn yu t cm gic, m ch nhng dharma cn li l cn. T dhatu, trong mi quan h ny, hon ton khng ging vi thut ng dhatu trong cng thc 18 dhatu hay 4 dhatu. Ngi ta thng dch 3 dhatu va phn tch trn bng cc thut ng gii, th gii, lnh vc. C l vic cc thut ng nh xut hin lin quan n cch hiu thuyt lun hi nh s chuyn tip ca cc linh hn vo th gii ny hay sang th gii kia. Hn na, ci th gii nh vy c xem nh mt ci g tn ti c lp vi cc linh hn . Nu nh dhatu ch l kt qu chuyn th trong phm vi mt tng hp n nht vo y ca cc dharma th phi tm mt thut ng tng ng khc ph hp hn dch. Trong trng hp ny, chng ti cho dng cc t bc hay bc pht trin dch dhatu l chnh xc hn c. bc pht trin th nht, chng sinh cn mang nhiu c vng - y l bc dng vng, ham mun. Bc th hai l bc cm gic. Bc th ba l bc bt cm gic, , ch cn li s hot ng ca nhng yu t t tng, tc thc, tm v hnh. Thuc v bc th nht - kama-dhatu l tt c chng sinh ng vi ngha thng dng ca t, tc gm c ngi v ng vt, c cc loi qu i, cc c dn ca a ngc v cc loi thn linh khc nhau. Tt c cc chng sinh u quay cung nh nhau trong vng sinh ha theo cc quy lut 12 nhn duyn lun hi. Bc th hai rupa-dhatu bao hm nhng ngi pht nguyn t thin (dhyana). Bc th ba - arupa-dhatu cng li c chia ra lm bn bc thin cao hn tng ng vi cc dng thnh khc nhau. Con ng ti gii thot chy qua mi c th c chia ra thnh nm giai on. Nm trong hai giai on u: d b v chuyn tnh, l tt c nhng ngi phm phu (drthagjana). giai on th ba - kin o (darsanamarga), ngi ta bt u hiu v T Diu . Kin o c dn d su sc thm: Thot u hiu c kh dc gii, sau y hiu c kh ca sc gii v v sc gii; sau y hiu c nguyn nhn ca kh, cng bt u t kh dc gii n cc kh cao hn, v.vKin o c tt c 16 stna cui cng - o loi tr khng cn thuc v kin o (con ng nhn thc) na m thuc v tu o (con ng thc tin) (bhavana). Khi mt chng sinh c stna th 16 ca kin o, th ngay lp tc, chng sinh bc vo trng thi D lu (srota-apanna) - ngha l ngi nhp vo dng. y l qu u tin trn con ng ti yn tnh, v rng t thi im ny, qu trnh tip theo c m bo v chng sinh s khng b e da phi tr li lm ngi phm phu na. Nh vy, tuy bc vo con ng tu o (bhavana-marga, srota-apnna) vn cn phi chu mt vi lun hi na dp tt nhng ba ng khc cn li. Ch sau khi , v D lu mi nhp c vo trng thi Nht lai (sakridagamin) - ngha l thnh ngi ch cn phi tr li dc gii (kama-dhatu) mt ln na thi. Trng thi ny l qu th hai trn con ng tin ti yn tnh tc Nit Bn. Khi vng lun hi cui cng bt u, chng sinh c gi l Bt lai (anagamin) - ngha l ngi khng n. y l qu th ba. Anagamin vnh vin t b cp dc vng v bin thi sang trng thi ca bc thin th nht, tc giai on u ca sc gii (rupa-dhatu). i vi chng sinh , bt u con ng tu o (bhavana-marga) trong

phm vi ca hai bc cao. Gi y, c th y c gi l ngi hng ti trng thi Alahn (arahatta). Trng thi Alahn ny bao hm bn thin ca bc th hai (sc gii) vi khu trung gian gia bc mt v hai (gia dc gii v sc gii), v bn nc ca bc pht trin th ba - v sc gii (arupa-dhatu), tc c thy l chn giai on hay a (bhumi). Cui cng, khi a th chn cui cng b vt qua, th bt u trng thi Alahn. Trng thi ny l qu th t cui cng, l trng thi ca v thnh t c mc ch cui cng - Nit Bn. n y, tt c cc dharma u yn tnh, s tn ti ca dng dharma chm dt, s hin din mang tnh kinh nghim cng ht, bn cht ca cc dharma nhp vo s yn tnh vnh hng. Tt c nhng iu va trnh by l l thuyt caTiu tha. i tha tuy c thay i cht t trong thut ng, vn gi nm giai on: D b, chuyn tnh, kin o, tu o v cui cng l c o m mi chng sinh phi qua. Nhng thay cho bn qu, kin o v c o c chia thnh 10 a (bhumi). Bc vo a th 10, v B Tt thn ho quang sng chi nhp nh nht th Tr tri (Sarvajnajnana Visesab-hiseka). Sau y, v B Tt thnh Chnh ng gic (Samyas-mabuddha). C qua mi a trong mi a, l mi ln thm mt vi tr ngi mt i, thm gii phng khi ln sng ca ham mun. Trng thi ti thng t c l trng thi bt ng, v v, thng tn,Qu trnh qua 10 a l c mt con ng tu hnh v cng di lu: hai thi k di v tn (a tng k) (asamkyeie-kanpa). Qu trnh gii thot dn ti dp tt dn dn nhng dc vngc m t tht l chi tit trong kinh sch Pht gio. Cng vi qu trnh l c mt hc thuyt v thin c phn tch v cng c th. Nhng m t cc khoi cm ca Pht gio cha ng c mt ngun t liu phong ph v tm linh. Bi vy, cc nghin cu thin v thin lun c th cho chng ta nhng ti liu cc k qu gi cho tm l i cng v kinh nghim tn gio, v rng, khc hn cc nh thn b u chu, cc Pht t thc hnh thin qun mt cch nghim tc, c h thng. l thuyt v qu trnh gii thot, c s khc bit quan trng gia Tiu tha v i tha. Theo gio l ca Tiu tha, chng sinh m chm trong b kh s sang b kia ca ni yn tnh bng con thuyn nh v ai cng u mun hng ti trng thi Alahn tc v thnh t Nit Bn. t ti trng thi y, tng c nhn phi t mnh phn u v i n. c Pht ch vch ra mc ch v hng dn con ng i ti. Bi vy, ngi c gii thot khng quan tm v khng quan tm ti mi ngi, v khng ai c th gip ai c, mi ngi t to ra nghip ca mnh, t t ti Nit Bn. Nu loi i mt chi tit, th, v c bn, trong cc vn cn li (tr vn v qu trnh gii thot), i tha u nht tr vi Tiu tha. Th nhng, l thuyt v qu trnh gii thot, chng ta li thy i tha mt nc pht trin hon ton mi ca t tng tn gio khin cho mt cu hi c t ra: Liu i tha c phi l hc thuyt ca c Pht khng?. Nhng chng ta bit, chnh Vasubandu nghi ng v iu ny nhng sau y c hi hn v chuyn hn sang pha i tha. chng tip sau, chng ta s thy c th lin kt c hai dng Pht gio ch khng cn l gii vic i tha tip nhn nhng yu t tn gio phi n. Nhng d sao, chng ta cng thy y mt bc chuyn quan trng ca t tng tn gio ca i tha. Bc chuyn c biu hin trong vic a vo mt khi nim mi - BTt. Alahn, ngi ch gii thot cho mnh ch khng c quan h g vi chng sinh khc, c thay bng B Tt, ngi

khc t bc vo ci trng thi yn lng mnh c hng li gip nhng chng sinh khc cng t ti trng thi nh mnh. T tng ny c trin khai theo hai hng. Mt l, cc c th khng phi l cc n v c lp, tch bit m cng to ra mt gia nh ln. Hai l, nhng c th y c quan h nht nh vi nhau. Tt c chng sinh c thc lin kt vi nhau bng mt ci chung c trong mi ngi - tr, tt c h u l B Tt, u l Pht v lai. Trong tt c cc chng sinh, n du mt phn ca ci chung - c Pht tuyt i duy nht. Vy, gia Alahn v B Tt ri gia ch Pht khc nhau im no? Alahn mt mnh i vo ci yn tnh vnh hng, y l mt c th hng ti gii thot, nhng ch gii thot cho mnh. Cn B Tt th, trc khi bc vo ci yn tnh, cn ch i, gip nhng ngi khc cng c gii thot nh mnh. Nhng gia B Tt v c Pht cng c s khc bit: B Tt, tuy gip k khc, nhng khng lm h c o c, ch c Pht mi lm c iu . Khi nim Pht ca i tha rt khc so vi ca Tiu tha. Cc khi nim Pht v Nh Lai (Tathagata), nhng khi nim trung tm ca Pht gio mi thi i, v t tng v cc thn ca Pht (Buddhakaya) - mt t tng quan trng ca Pht gio mun, s c phn tch chng ti. XVIII CHN NH. PHT. V MINH V GII THOT Nhng vn ch yu ca h thng kinh in Pht gio l nhng vn v chn nh v gii thot. Nh chng ta thy, theo gio l Pht gio, tt c nhng g m ta cm thy c di dng kinh nghim - u l o nh. Ci o nh , thc t, li l mt chui nhng lin kt tm thi ca nhng yu t cng tm thi. Nhng yu t tm thi ny, v thc cht, l biu hin mt ci g siu vit ng ng sau chng, tc mt ci thc th tuyt i no y. Cc tng phi Pht gio tranh lun nhiu v c im ca thc th chn thc tuyt i - chn nh, nhng h ch nht tr vi nhau im cho rng, tn ti mang tnh kinh nghim l ba ng ca thc th chn nh. Cc dharma c sinh dit hay khng, tng thc ca tng c th c lu chuyn khng, ci khng c phn ra ti cc c th n nht khng, - tt c ch l nhng vn th yu, trong mi trng hp, chn nh u trong mt hot ng no y gn lin vi qu trnh tn ti: Kt qu ca ci hot ng lm ny xinh ra tn ti v nhng ni kh au ca tn ti. Dng ba ng nh vy ca chn nh l khng th c c. Ba ng chnh l v minh, l bng ti cn phi vn i, xua tan i. Tt c nhng tn th, bi vy, u hng ti chm dt tn ti, ti trng thi yn tnh. Cc tng phi thng nht cho rng, ba ng hay v minh ca chn nh l v thy trong thi gian. Khng phi c vt m ba ng ca nhng yu t siu vit hay bn th mi l v thy. Tnh v thy ca bn th tn ti khng phi l ci g kh hiu vi ngi chu u chng ta. Khoa hc t nhin chng phi l chng minh vt cht v nng lng khng c khi ngun sao, ri th cc h thng tn gio chng phi l coi Cha l vnh hng l v thy sao.

S bt ng gia cc nh trit hc - Pht t ch yu xoay quanh hai vn : V bn cht ca chn nh v quan h gia chn nh vi tn ti. Nhng vn khc cng rt l th i vi nhn thc lun v tm l hc l: Nhng yu t no ca thc l thc ti, nhng yu t no (cung ca thc) c th tc ng ln nhng yu t khc Bi vy, nhng vn ch yu xoay quanh nhng cu hi sau y: Bn thn cc dharma c sinh ra hay ch c nhng biu hin ca chng hin din. Nhng nh Vaibasika tranh lun vi cc nh Sautrantika v vn ny. Thc cht ca cc dharma c nhiu hay t, chng c quy v mt thc th thng nht hay chng khng c thuc tnh? nhng nh Sunyavadin v Vijnavadin tranh lun rt nhiu vi cc nh Sarvastivadin v vn ny. Xt v mt lch s trit hc Pht gio, th nhng nh Vijnavadin thng. L thuyt bn th lun ca h tr thnh c s cho tt c cc khuynh hng mun sau ny. I. Bn th lun ca nhng nh Sarvastivadin (Vaibasika v Sautrantika). - Nhng nh Sarvastivadin ca tt c cc khuynh hng u nht ch vi nhau ch cng cho rng, ci bn th siu vit ca mi c th c to bi nhiu dharma. Nhng dharma ny hin ra nh mt phc hp kn. Trn c s cc ci phc hp kn , m tip sau nhng biu hin ca tng nhm ny khc cc dharma, mt sinh th, bao gm c ch th v ci khch th m n cm gic, c hnh thnh. Dng chnh ca Sarvastivadin l tng phi Vaibasika. Da trn truyn thng ban u, cc nh Vaibasika cho rng tt c nhng phm tr dharma do trng phi ca h xc nh l c thc. Nhng nh Vaibasika coi dharma l nhng thc th tn ti vnh hng v c chc nng xut hin trong cc thi im. Nh vy, dng ba ng v thy ca cc dharma, theo cc nh Vaibasika, c chc nng hot ng trong cc thi im, chng vn c sn ch khng phi t u nhp vo. Do , bn cht ca dharma nm ngoi ci kinh nghim vn dng nh l chiu hnh hay x kh ca bn th. Tuy cng thc c bn v khi thy ny v dharma b ph phn t rt sm, nhng n tn ti v cng c trong mt thi gian rt di. Cc nh Sautrantika chng li quan im khi thy trn. Nagarjuna (th k I) c Vasubandu (th k V) u phn bc l thuyt v dharma. Nhng quan im ca cc nh Vaibasika vn cn c ngi cng thi vi Vasubandu l Sangabadra ng h trong tp lun Nya-anusara. Cc nh Sautrantika chng minh rng cc thi im, tc nhng biu hin tm thi ca cc dharma, chng ta khng ch gp cc dharma thc th m cn gp c cc dharma thng. Trong yu t tm thi c bn thn c ci thc ti tuyt i. Hay ni mt cch khc: Thi im l thc ti, bn ngoi thi im khng c g c, thm ch khng c c cc dharma dng nh tip tc tn ti song song vi cc thi im v c lp vi cc thi im. Theo l thuyt ca cc nh Sautrantika, chn nh l ni ti trong mi quan h vi thc th kinh nghim. Liu c th tm thy trong hc thuyt ny mm mng ca hc thuyt i tha sau ny v s ha ng gia thc th kinh nghim vi chn nh, gia Nit Bn v lun hi hay khng - Hin cn kh khng nh iu ny. L thuyt ca cc nh Vaibasika cho rng, vo thi im, thc th chn tht ca dharma khng t l din. Nhng ci hin din ra l tt c cc dharma qu kh, hin i v v lai, hay ni

theo thut ng ca l thuyt v dharma, l tt c cc dharma qua, ang sinh thnh v cn cha n, chng tn ti thng hng v c lp vi cc thi im biu l. Cng thc truyn thng hay l thuyt c trng ca Sarvastivadin cho rng: Ba thi gian (advan), tc cc dharma qu kh, hin ti , v lai, l thc s tn ti: bn cht ca cc dharma l khng t on trng tn (sarvada). y, c bit phi nhn mnh: Khng t on (sarvada) khng c ngha l nitya. Khi nim nitya i khi c din t bng t vnh hng ch c th p dng cho cc php v vi, tc cc php khng sinh, khng dit (asans-krita). Trong khi , vi ngha l khng t on, sarvada thng dng ch bn cht ca mi dharma v c lp vi s l din ca dharma. Nhng ngi Sautrantika khng tha nhn lp lun ny. H ch ra rng y ch l s tranh lun v s thun ty. V, nu cc dharma qu kh v cc dharma v lai cn cha sinh ra c mt mt siu th no , tc thi im hin ti, th v sao m chng li khng l din c ch? Bi vy, cc nh Sautrantika i n kt lun: thi im hin ti, khng c cc dharma qu kh v v lai m ch c cc dharma hin ti. Nhng, cc dharma qu kh qu l c mt trong cc thi im ca mnh: v cc dharma v lai cng s l din. V l m cc nh Sautrantika c th gi mnh l nhng Sarvastivadin. Trong Abhidharmamakosa, Vasubandu ch ra: Nu ai ni rng ba thi (tc cc dharma qu kh, hin ti v v lai) thc s l c th hn phi ng vi kin khng nh tt c u c (sarva-asti). Tn gi ca tng phi Sarvastivadin c ngha l xu hng (ni rng tt c u c hu lun). Theo kin ca cc nh Vaibasika, cc dharma ca tt c cc thi u lun lun dng thc ti tc thi hin ti. Cn theo l thuyt ca cc nh Sautrantika, cc dharma ca tt c cc thi cng c, nhng ch trong nhng thi im ph hp vi s hin din ca chng. kin cho rng cc nh Sarvastivadin nu ra thuyt tt c mi vt u thc hay cc khch th u thc l kin ca nhng ngi khng hiu l thuyt dharma. II. Bn th lun ca nhng nh Madhamika (Suniavadin v Vijnanavadin). Nagarjuna chng li l thuyt dharma nh thuyt bn th lun. Theo ca ng, chn nh l khng th hiu c, khng th din t c. Cc nh Vaibasika gi chn nh l dharma tc hiu chn nh, nh v vn nhng vt mang siu vit ca nhng yu t c trng. H cho rng cc dharma ny cng sinh, cng dit, cng c phn ra thnh cc dng. Nhng, thc ra, tt c nhng thuc tnh loi u ch c ngha kinh nghim ch khng c ch g cho vic m t ci chn nh. Chn nh l khng tc v thuc tnh. Nagarjuna bc b ton b tm thuc tnh ca cc dharma - mang trong vic l gii s tn ti, nhng ng li khng ni g v tnh tng i ca thc th kinh nghim hay ca cc thuc tnh ni chung. Hn th na, Nagarjuna cng khng ng g c ti ci phi tn ti. Chn nh c ng gi l khng (sunya) hay trng khng (sunyata) v l ci khng th din t c. V vy, chn nh cn c Nagarjuna gi l tuyt i hay khng. ng cn cho rng, ng trc chn nh ngn t phi b tay. Khng th ni chn nh c hay khng c, c v khng c, khng c v khng c. Ph nhn mi xc nh tng i v ci tuyt i, Najgarjuna gi l thuyt ca mnh l trung lun (madhamika). Bn cht tuyt i, khng thuc tnh hay khng bng mt cch no m ta khng th hiu c phn b v biu l ra di tng tn ti kinh nghim (sansara), di dng cc chng sinh v cc th gii ca chng. y, ci tuyt i, v thc cht c lp vi cc biu l ca mnh v c gi l Nit Bn. Nh vy, trong th gii kinh nghim, chng ta khng c thy ci tuyt i m ch thy ci di dng khc. T , c th thy, sansara v nirvana, v

thc cht l mt. T tng ng nht tn ti v Nit Bn hay th gii kinh nghim v ci tn th chn thc tuyt i (chn nh) l t tng trung tm ca cc tng phi Pht gio mun. T tng ny to nn c s cho b kinh Php Hoa (sadharma Pundarika-sutra) ni ting. Bn th lun ca tng phi Vijnavasvadin ca Asvaghasava, v thc cht trng vi l thuyt ca Nagarjuna. Bn lun ni ting Mahayana-sraddotpada-shastra khc l thuyt ca mt tc phm c ph bin rng ri - prajna-paramita-shastra n ni kh c th ni v tnh k tip gia chng. T tng ca Asvaghosa cn l t tng thng trc i vi cc Pht t Nht Bn hin i. c bit, h din t rt c th t tng v chn nh. Trn c s ca khng, cc tng thc (alaia-vijnana) n nht lin kt li vi nhau. Tng phi ca cc nh Vijnavadin-yocara, theo xc nhn ca truyn thng, do Asanga (V Trc) sng lp v c Vasubandu (em trai V Trc) pht trin, khc vi xu hng ca Asvaghosa ch alya-vijnana (tng thc) khng c xem xt nh s khai trin ca chn nh. Cng nh l thuyt ca Sarvasti, h cho rng nhiu dharma c lp c thay bng khi nim v mt thc n lp, tng thc hay alaya m ba ng ca thc n lp c biu hin qua vic trn mt ca n, tri ni nhng hin tng nht thi - cc du hiu ca cc dharma tc cc php tng (dharma-laksana). Cc dharma-thc th, trn thc t, l khng c, m ch c cc yu t biu hin l n du trong thc n nht di dng ht ging (bija) hay mm mng, hoc di dng nhng kh nng c th hin ra trong cc thi im to ra mt tn th kinh nghim trn c s thc tuyt i ca c nhn. Alaya Vijnana hm cha cc dharma di dng cc ht ging ch hon ton khng cha ng mm mng ca cc vt nh gio s Levi nu ra. Mi lin quan c tnh cht trc h gia cc nh Yogacara v cc nh Sarvastivadin l hon ton r: Vasubandu ly l thuyt ca Sarvastivadin lm c s trit hc: Vijnanamatra-shastra l s tip ni ca Abhidharmakosa-shastra. Tng phi Vijnanavadin c gi l php tng tng, v h ch cng nhn s hin din ca cc hin tng v ph nhn cc dharma vi ngha l thc th n nht. V vy, theo h, cc dharma khng c thc ti c lp, v v vy, c th ni rng khng c cc dharma. Nhng kha cnh nh cc biu hin ca thc tuyt i th cc dharma li l thc ti. Cc dharma l thc ti hay khng l thc ti hon ton ph thuc vo vic chng ta xem xt chng nh th no. V th m cc nh Vijnanavadin gi l thuyt ca mnh l trung lun. L thuyt v c Pht v v tam thn ca Ngi. - Vn v thc cht ca c Pht gn b cht ch vi vn chn nh: v rng, c Pht l mt c th c t ti trng thi chn nh, thot khi vng tn ti. Ngnh Pht hc c ch nhiu ti vn cc k phc tp ny. lm sng t lch s t tng ca Pht, phi xc nh mi quan h ca tng tng phi Pht gio i vi t tng . V l chuyn lun v nhng vn trit hc Pht gio, nn y chng ti khng mun ni chi tit ti huyn thoi v c Pht. Huyn thoi ny t nhiu c trch dn kh k cng trong nhiu cng trnh v Pht gio. Vn v mi quan h gia c Pht lch s, ngi sng lp ra o Pht, vi v Pht mang tnh gio l, vn cn l mt vn m. Vn c Pht l vn cc k kh m ngay cc cng trnh hin i ca Nht Bn cng vn cha khc phc c. V vy m ti cm thy, tc gi Suduki, trong lc tho i tha, khng thnh cng

khi kho cu cc gio l v c Pht. Nhng, gii thch ca ng mang c im ca mt kt cu nhn to m chng ta khng bao gi thy c trong lch s Pht gio. c Pht, nh mt i tng th phng tn gio, i vi cc Pht t, nh Kern nhn thy, khng bao gi l mt con ngi. Nhn vt lch s ngi thy Sakyamuni, qu l, c c gi l Pht hay Nh Lai (Tatagata), nhng, i tng th phng li khng phi l hnh nh thn ha con ngi Sakyamuni. Trong cc tng phi Pht gio c, c Pht c quan nim l mt c th vt qua tt c cc cp bc ca thnh nhn, t lu, lt b hnh th con ngi v t c trng thi Nit Bn, nhng li t chi nhp Nit Bn cn li ch dn cho nhng chng sinh khc bit con ng gii thot. V vy, c Pht cao hn Alahn. Alahn sau khi c o, th vnh vin nhp vo ci yn lng ca Nit Bn ch khng ngh g n cc chng sinh khc v cng khng sc thc tnh h. Tri li, nh nhng thnh o c bit, c Pht c th v tr thnh ngi thy, ngi dn dt mi chng sinh i theo con ng gii thot. Theo gio iu ca Pht gio nguyn thy, c Pht khng phi l hin tng n nht. Nhng cc Pht t i xa li cho rng, khng bao gi, trong cng mt lc, m li xut hin hai c Pht. Bn cnh khi nim c Pht ca Tiu tha, cn xut hin mt quan nim mi khc v ci gi l tam thn ca Pht. Quan nim c trong cc lun vn ca Asvayhosa v Vasubandu. Theo lun thuyt ny, khi mt c th vt qua tt c cc nc bc pht trin, gii thot khi xing xch sinh t, t c Chn nh th chng sinh c php thn dharmakaya, tc mt tp hp cc Chn php trong trng thi siu tn ti. Bn thn thut ng ch ra mi quan h gn kt cht ch ca lun thuyt v cc Thn vi thuyt v cc php ca cc tng phi Tiu tha, v rng, c Asvagosa v Vasubandu trong gio iu ca cc nh Vijnanavadin, u khng cng nhn tnh thc ti c lp ca cc dharma. C nhn c Pht cn c mt thn khc, Sambhogakaya, thut ng ny c dch l Thn lc th (bo thn) v mang ngha nh sau: Sau khi t c ti Nit Bn, ti trng thi ca Chn nh, c Pht cn tip tc tn ti, nhng di mt dng cao siu no v c mt tm thn c bit do cng qu ca Ngi to nn. V khi c Pht t sng, nn thn Ngi c gi l T t th dng thn - mt s i lp vi mt th hai ca Sabhogakaya m c Pht cng cc B Tt v cc thnh khc u t ti. Mt ny ca Sabhogakaya c gi l Tha th dng thn. Mi c Pht, nh chng ta thy, u gip cc chng sinh khc t ti Nit Bn. lm c cng vic , c Pht phi hin ra trc mt chng sinh di hnh dng ngi thy, ngi ging o, tc di dng mt con ngi. Hnh dng ny ca Pht c gi l Thn huyn o (ha thn) (Nirmanakaya). Lun thuyt v tam thn, nh va trnh by vn cn c a ra trong cc tc phm Nht Bn hin i ch yu da vo cc vn lun ca Asvaghosa. Cn nhn mnh mt iu y l, Asvaghosa, Nagarjuna v Vasubandu cho rng, c nhiu Pht v mi Pht c ba thn. Ti khng tin vo vic em tam thn ca Pht so vi ba mt ca c Cha Tri trong Thin Cha gio l s thnh cng.

Trong ba thn, quan trong hn c v chim v tr trung tm trong t duy siu hnh tn gio l Php thn (dharmakaya). cc tng phi khng ch hn ch trong gio iu v cc c th n l m cn chuyn sang hng tm ci thng nht ca ton th tc quy tt c mi bn ng n l c th v mt ci khi thy thng nht m hin thn ca khi thy hoc l Pht Vairocana (i Nht) hoc l Amitaba (Pht Adi), th Php thn c tip nhn c hi khc. Trong trng hp ny, dharmakaya, v d nh ca Pht Vairocana, i vi cc tng phi Singon hay Kegon, l ci bn th siu vit chung ca mi chng sinh n l v l i tng th phng tn gio thin nh. Gii thot lun. - Chn nh c hiu kh khc nhau trong cc tng phi Pht gio. Nhng, ngi ta vn tha nhn rng, tn ti kinh nghim chnh l kt qu ba ng ca Chn nh: Hoc cc dharma, hoc cc Tng thc (Alayavijnana) chao ng, hay ci khng c bc l ra bng cch no y m ta khng hiu c. Trong mi trng hp, ba ng l V minh (Avidya). Cn phi chm dt ba ng v ba ng l tm ti, l lm lc, l khng hiu bit. V minh, vi ngha rng, bao hm mt lot cc ba ng khc. Cc ba ng khc ny gn kt v ngn cn cc kh nng thot khi sinh dit ca cc php khc. Ty thuc vo mc gn b ca cc dharma vi ba ng, tc mi quan h gia php v ba ng mnh hay yu, m cc php phn lm hai nhm: Ba ng v bt ba ng (sasrava v anasrava). Tn ti o nh kinh nghim, tng c th cng cc th gii ca h l kt qu ba ng ca chn nh. Mc ch ca c Pht l cu vt chng sinh tc cu vt cc bn th Chn nh c th, tch chng khi s cn thit phi sinh hay hin din tm thi, v chnh l ni au kh ln lao ca mi tn th. c Pht gi cnh tay cu vt di dng gio l ti mi chng sinh ch cho h con ng thot khi m ly sinh t, n b kia ca i dng tn ti. Khng c ngh rng, t Nit Bn ngha l tr v vi trng thi bt ng ban u no . Theo gio iu nh Pht, ba ng l v thy ch khng phi l ti li, l hu qu ca ti li m ngi ta phi tr. Cc cng trnh nghin cu hin i ca chu u v Nht Bn i khi dng khi nim ti li l gii ba ng (asrava hay klesa). Kiu gii thch nh vy khng ph hp vi ngha siu hnh ca thut ng ba ng. Trong cc vn lun mang tnh trit hc ca Pht gio, thut ng asrava khng c dng ch ti li, tt xu m c dng ni v phm tr ba ng mang tnh siu hnh. Ba ng , qu l c l din ra trong khun kh ca tn ti o nh, ch yu di dng nhng ci c gi l dc vng v tt xu; v vy, m li thuyt php thng nhm kch cc thi h tt xu ca con ngi. Trong h thng siu hnh, phm cht ca mt yu t no c nh gi khng phi vi quan nim ngha o c kinh nghim m ch vi quan nim ca Nit Bn. Ba ng khng c khi u, v mi biu hin ca n u do mt ci c nhn trc to nn, nhng li c kt thc, v mi hot ng u li hu qu. Trng thi yn tnh l iu c th t c v mi dharma hu vi (sanskrita) s nhn c s yn tnh. S yn tnh vnh hng l mc ch vn ti ca mi dharma, mi bn th Chn nh c th. V trong mi bn th c cha ng nhng dharma hng ti s yn tnh, l tr tu trong sch bit phn bit ci trn tc khi ci thanh tnh.

Xt di quan im yn tnh vnh hng, th cuc sng kinh nghim c th t khi sinh n lc cht ch l mt giai on trong v vn on ca con ng pht trin ca tng th cc dharma. Trn con ng ti Nit Bn, tng th dharma phi chp nhn hnh th ny hay hnh th khc v vn ng theo quy lut ca 12 nhn duyn. Cc cuc sng n l, vi ngha siu hnh, lin h vi nhau bng s thng nht ca mt bn th Chn nh c th to thnh c s cho chng. V vy, c th hiu c iu khng nh cho rng, Pht, mt c th i ti ch cui cng, nh li c nhng kip lun hi ca mnh, nh li tt c nhng hnh th m ci bn th c nhn ca mnh tri qua. Khng th gi ci bn th c nhn l linh hn c. y l chn nh ca c th ch khng phi l linh hn, khng phi atman. Pht gio khng bao gi ph nhn chn nh trong tng c nhn. Khi cha ti thi im cui cng, th v minh lan ta, v nh tr tu, ngy cng nhiu nhng yu t b dp tt. Khi mt c nhn no chm dt s tn ti kinh nghim, th khi , khng mt dharma no sinh, dit c. Mt phn ca bin tn ti lng sng chm vo s yn tnh vnh hng, vo th trng tn ti chn thc c m t nh ci hoan lc cao siu. Ci bn th siu hnh, trn ng ti s yn tnh vnh hng, phi tip nhn mt cch kinh nghim, hnh th mt c nhn ang tri qua mt s yn tnh tm hn nht nh, ang c trn p dc vng. Chnh y l kha cnh thc hnh ca Pht gio ca s tin tng rng, bng cch c tnh dp tt cc hin tng kinh nghim (dc vng, v.v) th c th tc ng ln ci bn th siu vit v gip n trn con ng gii thot. T tng gii thot trong Pht gio c c s mang tnh siu hnh l l thuyt v cc dharma mang, v cc thc ti siu vit ng sau yu t m ta c th thy c khi phn tch nhng hin tng no y. Nh vy, ci c gii thot chnh l Chn nh thot khi vng tn ti bt tn, v thy, v chung. Chn nh biu l trong mi chng sinh. Mi c nhn gii thot mnh, v thc cht, khng phi l gii thot bn thn mnh mt cch c nhn nh thng thy trong cc t tng ym th. y, gii thot mnh ng thi l gii thot ton b Chn nh m bn thn c th l mt b phn. Khi nim chm dt s au kh ca tn ti khc hn v cht so vi cc t tng gii thot khc ch ci kh nng chm dt c bo m bng tnh cht khi thy ca mnh. Ci ang hin tn u c nguyn nhn, mi qu c c u do nhn to nn. V vy, ni v ci khi thy ca tn ti l v ngha. Nhng, khng phi mi hot ng u c kt qu, v vy ch cui cng ca qu trnh tn ti l s yn tch vnh hng. Ch ci ba ng khng c khi thy mi c th t ti s yn tch vnh hng. V ba ng m c khi thy li chnh l s yn tch b ph v. Nu chm dt tn ti l s tr v vi tn ti trng thi nguyn thy th tn ti phi l ti li v c th chuc c. Nhng, v tn ti, theo gio l nh Pht, l ba ng khng c khi thy ca chn nh nn khng th coi tn ti l ti li c. Tn ti cng khng phi l s sa ng c th chuc li m l ni au kh v tn ca ci chn nh phn ra v vn cc chng sinh. Tnh yu bao la ca c Pht l ni au kh trc ni au v ti m bn thn Ngi tri qua di mi dng biu l.

Gii thot chng sinh, nh vy, l s t gii thot ca Chn nh. c Pht gii thot chng sinh cng l gii thot mnh; chng sinh gii thot mnh cng l gii thot Pht. S hon thin ca tng c th l s hon thin ca tt c, v gii thot mi hon thin ngha l gii thot tng phn ca Chn nh. S thng nht tt c nh cc phn ca ci tuyt i l tin gii thot ca mi c th tch bit, l c s mi c th hng ti s yn tch vnh hng khng phi l ring mnh m l mt phn ca ton th.Tn ti chm dt, ba ng ngng khng c ngha l tr thnh khng. Khi tt n, th ch c la tt, ch n vn cn; khi bo yn th ht sng, nhng nc vn cn. Khng c tn ti kinh nghim, nhng c siu tn ti m bn th ca tt c chng sinh u hng ti. Nhng, v ngi bnh thng s nhn thy trong ci siu tn ti khng c g hoan lc m ch ton kh au, nn cc Pht t thn b thng tng tng Nit Bn nh ci m h s tri qua mt cch c thc. Nhng thc ra, Nit Bn l s khng phi thc ti kinh nghim l ch cui cng, l thc ti Chn nh. i vi ngi u m th tn ti l hoan lc, cn Nit Bn l kh khan, nht nho, bun t. Cn i vi cc thnh, tn ti l au kh, Nit Bn l hoan lc. c Pht, bng thin nh, nhn ra tn ti l au kh v nguyn nhn ca tn ti l ba ng; c Pht cng tm ra ci yn tch vnh hng v con ng ti . ch cui cng c vch ra r rng: S yn tch vnh vin ca Chn nh l khng cn au kh. y khng phi l tr v ci c m l t ti ci mi cao hn nhn thc v khng th din t c bng li. XIX V CC TNG PHI PHT GIO. VN V QUAN H CA PHT GIO VI CC H THNG KHC Chng ny hnh nh ch l ph chng i vi nhng chng trc. Vn v cc tng phi Pht gio v v quan h ca Pht gio vi cc h thng khc ca n , Trung Quc v Nht Bn th li khng l nhim v ca cng trnh ny. Tuy nhin, khi trnh nhng vn nu trn bng cch im lng, chng ti quyt nh ng ti chng mt cch vn tt; nhng ch hn ch bng vic trnh by nhng kin gii c bn, ch khng i vo phn tch cc chi tit. Trong nhng chng trc, chng ti c thit lp nhng vn c bn ca trit hc Pht gio, v ch ra phng php lp lun lin kt cc khuynh hng trit hc Pht gio. Nh vy, iu c trnh by trn lin quan n Pht gio chung, v c lp vi nhng khc bit ca tng trng phi khc nhau. Nhng c im ring bit ca nhiu khuynh hng ph thuc trc ht vo nhng vn c trng phi ny hay khc a ln bnh din u tin, v nhng vn khng c ch n. Cc khuynh hng v cc trng phi. Theo truyn thng, cc Pht t cho rng, s phn chia chnh ra cc trng phi l s phn chia Pht gio ra Tiu tha v i tha. Nh chng ta thy, nhng tn gi ny mang c im ca phng thc t ti Nit Bn. Vic phn tch kinh vin v tn ti cng nh h thng tr gii nghim ngt ca Tiu tha l con ng gii thot y kh khn. Mi c nhn i n gii thot mt mnh v tm s gii thot ch cho ring mnh. i tha i lp vi t tng Tiu tha v Lahn bng khi nim B tt, mt phng tin gii thot thun tin hn, d dng hn. Bc ngot nh vy trong lnh vc bn

th lun, l t ch ngha tng tc a nguyn ca cc trng phi c n ch ngha nht nguyn ca cc trng phi sau ny, coi tn ti chn thc nh ci nguyn khi duy nht. Cng thc c trng nht ca tro lu mi l cng thc tuyt vi v s ha ng gia tn ti v chn nh, gia lun hi v Nit Bn ca kinh Diu Php Lin Hoa (Saddharmapun -darika). V thc cht, t tng ny khng mu thun g lm vi Tiu tha, v rng, theo hc thuyt ca cc trng phi nguyn thy, tn ti kinh nghim l biu hin chn nh v l tn ti chn tht. Cn i tha th li cho rng, c trng trn l pht kin ca mnh, l nt tiu biu ca mnh . Nu tn ti kinh nghim trng vi tn ti chn tht th vic gii thot cho mi chng sinh l iu c m bo. Cui cng, s ng nht ca tn ti vi tn ti chn tht i hi s tha nhn vic gii thot din ra khng phi n l m cho tt c mi c nhn. V thnh - B Tt khng m chm trong ci yn tnh t c, m v tnh yu vi chng sinh, tr li, ch i, gip nhng ngi khc cng c gii thot nh mnh. Lch s cc hc thuyt Pht gio l qu trnh n gin ha xut pht t nguyn vng tm con ng d dng t ti Nit Bn. Liu c cn thit phi nghin cu trit hc kinh vin, pht trin tr tu gic ng bng l tr hay b mi hnh ng hay khng? Phi chng khng nn tm hiu chn l mt cch trc tip gin n trong khoi cm thn b? Xut hin nhng t tro bc b ton b nhng ti liu Pht gio, v coi vic suy t v tn ti chn thc l v ngha. Cui cng, c th hi, liu c cn c thin hay khng, v nu th gii ny thc cht c cn duy tr nim t tin cho rng c Pht Amitabha ng sau tn ti c th cu vt mi chng sinh au kh. Nhng kin gii loi nh vy xut hin trong khuynh hng ca nhng ngi th phng Amitabha v thc t tr nn cc k gin n trong nghi thc v trong c trng rt th tc ca tng phi Amitabha. Nh vy, t tng gii thot ngy cng c gin n hn v mt i sc thi kinh vin, trit hc. T tng , hoc tr nn mang tnh tn gio nhiu hn, hoc b y li xung hng th yu. ng thi, h thng thuyt php, tr gii cng tr nn n gin. S n gin ha ny ch l bc li ca Pht gio trc s yu ui ca con ngi ch khng phi l mt iu g mi, tin b v i lp vi Pht gio chung. Bi vy, chng ta khng c c s no gii thch s pht trin ca i tha bng nh hng ca nhng yu t xa l, phi n . Qu thc, trn con ng qua Trung v ng , Pht gio gp nhng h thng tn gio xa l. Vi khuynh hng n nhn mi nhu cu c nhn ca con ngi, Pht gio truyn t di nhng hnh thc ph thng khng ng chm ti nhng tp qun thi quen v quan nim ca nhng dn tc b mnh chinh phc. Nhng, gi thit rng nhng t tng trit hc ngoi bang c th lm bin i mt cch cn bn gio l c h thng ca Pht gio n , c xem l hon ton khng c cn c. Chng ta khng nn qun rng, t tng truyn thng ng vai tr nh th no n cng nh Trung Quc. l truyn thng duy tr nhng ci c tip nhn t ngi thy v cc khuynh hng khng cho php i mi. Cui cng, xut hin mt vn thun ty mang tnh thc tin: Bng cch no m nhng t tng xa l c th xm nhp vo nhng l truyn thng, khi m nhng ngi am hiu gio l Pht gio khng hc cc ngoi ng mt cch y . Cn nhng nh truyn gio ch hc nhng ngn ng xa l, chng hn nh ngn ng Trung Quc, ph bin nhng gio l ch kh c th ri vo cc nh hng xa l. Nht Bn hin i c th l v d, d c nhiu Pht t

Nht Bn c gio dc u chu, d c s truyn b Thin Cha gio Nht Bn, nhng quan nim Pht gio nh mt h thng tn gio vn hon ton khng b ng ti. D nhin, c th xy ra trng hp khc; Pht gio c th tip nhn nhng i din ca hc thuyt khc, chng hn, ca Blamn, v do c th xut hin mt h thng na Pht gio, na Blamn gio. Hin nhin, nu nh vy, phi hnh dung nh hng va ca Blamn gio ln Pht gio v va ngc li. Nhng hin tng ny c th xy ra n , ni m nhng phng php trit hc v ngn ng tn gio thm ch ca nhng trng phi th ch nhau vn c nhiu ci chung. Chng ta c th t hoc vn tn ti chn tht, hoc vn gii thot lm c s cho s phn loi cc tng phi i tha, c nh du, ch yu bng nhng tranh lun kinh vin v bn cht tn ti. Cuc lun chin ca nhng trng phi xoay quanh thuyt Dharma v i su vo phn tch vn trit hc. V c trng ca cuc tranh lun quanh vn bn th lun v v quan im ca cc trng phi quan trng nht c cp trong chng XVIII. C th thy tt c ba khuynh hng chnh - Sarvastivadina, sunyavadina v Vijnanavadina. Thi k mun l thi k i tha a vn gii thot ln bnh din u tin. Nhng tng phi thi k ny cn phn loi trn c s nhng phng tin t n Nit Bn. Nhng con ng t n Nit Bn c ba: Nhn thc, thc hnh v thin, v sau, xut hin thm con ng th t - nim tin. Thi k u pht trin rc r ca Pht gio Trung Quc thuc th k V, tc thi k ca Kumarajkva, ngi truyn b hc thuyt ca Nagarjuna v khng v v s ng nht Sansara v Nirvana trong hai b kinh Lin Hoa. Di hnh thc ny, Pht gio xm nhp vo Triu Tin, ri t ti Nht Bn (th k VI). Nhng nh truyn gio - nhng Pht t u tin Nht Bn l ngi Triu tin. H l nhng i din ca Tam Lun tng (ting Nht l Sauronsu). l nhng bn lun ca Nagarjuna v Aryadeva. Cng vi nhng bn lun ny, cn c bn lun ca Harivarman - bn Satyasidhi-Sastra (Djodzisuron). Tng phi da trn bn lun ny khng bao gi ng vai tr ca mt tng phi, nhng li c k ra cng cc tng phi khc nh mt t tro trit hc (Djodzisu-su). Hai khuynh hng, Saron v Djodzisu-su nh l nhng trng phi c lp tn ti Nht Bn khng lu ri b ha vo dng Pht gio Tenai (Thin Thai tng). Vo th k VI, Trung quc, hnh thnh tt c nhng khuynh hng khc nhau, nhng cc khuynh hng chnh l Thin Thai tng, ly Lin Hoa kinh lm c s l thuyt v xu hng thn b, phn kinh vin do Bodhidharma (B t Ma) lp ra. Nhng khuynh hng ny c xc lp Nht mun hn nhiu, Thin Thai vo th k VIII, cn thn b hay thin vo th k XII. Bt u tro lu cui cng trong nhng tro lu c bn tn ngng th cng Amitabha Trung Quc l vo th k VII. Vo gia th k VII, bt u giai on nh hng ca Huyn Trang. Pht gio thi k ny Nht Bn chu nh hng ca trng phi Huyn Trang, ly c s ch yu t hc thuyt ca Vasubandu v Assanga, tc nhng ngi Vijnanavadina-iogasara. Lin quan n trng phi ca nhng ngi Vijnanavadin (Hoko-su) Nara, xut hin trng phi bn lun Abhidharmakosa (Kusa-su). Nhng thc s th khng bao gi c mt tng phi Kusa tn ti c. Hoco-su tip tc tn ti, v nhng i din ca nhng dng ny vn cn cho n nay. Nhng Hoco-su khng c mt ngha thc t nh mt tng phi. Th k VII Nht Bn, c hai khuynh hng na l Kegn v Risu. Cng vi bn tng phi va nhc, chng c lit vo su tng phi ca Nam Kinh tc Nara.

Khuynh hng Risu l khuynh hng duy nht ly c s l lut (Vinaya), phn th hai ca kinh in Pht gio. Trng phi Kegn (Kegn-su) ly li cc kinh Avatansaka lm c s v a ra tn ngng th i Pht Nht (Vairocana). Trng phi Risu bin mt Nht t lu, cn Kegn th c duy tr lu, nhng khng c nhiu cha v cc i biu i din tiu biu. Tnh cht tn gio c bit Nht bt u biu hin mun hn. Nhng khuynh hng thc s tn gio u tin l Tenai v Sign (chn ngn) thuc th k VIII v IX. Khuynh hng u do eng-aiski (Saiso) lp nn, cn khuynh hng th hai do Kbddaisi (Kukai). Tenai-su ting Trung Quc: Thin Thai tng xut hin Trung Quc vo th k th VI. Ngi sng lp ra tng phi ny l i s Sise (ting Nht l Sisaiasu). Lun thuyt ca v i s ny c ngun gc t hc thuyt ca Nagarjuna v nhng yu t thn b ca cc kinh Lin Hoa. Cng nh Sign, Tenai tha nhn sc mnh ca ch v tn th c Pht Vairocana. Hc thuyt Sign (chn ngn) pht trin Trung Quc vo u th k VIII v c ph bin nht trong cc tng phi ca Pht gio sau ny. C s gio l ca Sign l trit hc Vijnanavadin-iogasara. nh hng ca tng phi Singn Nht Bn l rt ln. Nguyn tc c bn ca n l: Khi truyn o m phi l gii nhng hc thuyt xa l vi Pht gio th phi xc nh l Rbu sinto, tc Sinto c gii thch theo ngha mandala hai thnh phn. Nhng v thn ca Sinto gio c gii thch nh nhng biu hin di nhng tn gi khc, ca cc Pht v B Tt. Rbu-sinto ng vai tr to ln trong lch s Sinto gio. Hai tng phi Sign v Tenai bt u c du n sau giai on nh hng ca Huyn Trang, tc l vo giai on th hai ca lch s Nht Bn -giai on Hy-an. C hai u gi c gi tr ca mnh cho n nay. Thi k tip theo l nhng thi k nhng tro lu tng trng v duy l c thay bng khuynh hng trc gic thn b, tng phi Zen (Trung Quc: San). Tng phi ny c hnh thnh Trung Quc tng i sm (vo th k th VI) v c vai tr c bit di triu Tng. Cng vo thi ny, Thin tng (Zen hay San) tr nn ph cp rng ri Nht Bn. Khuynh hng thn b nhn mnh tnh khng th nhn thc c ca tn ti chn thc. Cc nh thn b Pht gio cho rng nhng kin gii duy l v tn ti chn thc l v b v hon ton khng cn thit. Bi vy, h bc b c vn hc v truyn thng trit hc, v ch tha nhn c trc gic. Nhng trc gic ca h, v hnh thc, n gin hn nhiu so vi thc tin trc gic c a vo nh phng tin b sung t ti gii thot trong cc trng phi c ca Pht gio. Nhng nh thn b sau ny khng phn bit nhng mc m Tiu tha ni ti. H n gin ha qu trnh trc gic thn b v cho rng c th t c xc cm khoi lc trc tip ca chn l. Tn ngng th Pht Adi l nc cui cng trong s pht trin ca Pht gio Nht Bn. Trung Quc, tng phi ni v vng t cc lc - Tnh th ca Amitabha ra i cng vi khuynh hng thn b vo th k th VII, tuy mm mng ca n c t sm. Ci c gi l Hi Bch Lin u th k V, cha ng nhng yu t nim tin vo cc lc ca Amitabha. Nht

Bn, s hng thnh ca tn ngng th Amitabha bt u vo th k VIII. Amitabha trong gio l, l tng trng cho tn ti chn tht, m tt c cc chng sinh c thc ha ng vo . Amitabha nguyn khng vo Nit Bn khi m vn cn chng sinh cha c cu . Trong li nguyn ny, l s m bo mi chng sinh s c cu vt: Tin vo Amitabha th sau khi cht s c vng sinh sang cc lc Tnh th (Sukavati, Nht, Z). Nim tin vo Amitabha thay cho tt c. Mi ngi, nh tha lc ca Amitabha, c th i ti ch cui cng. iu ny cng chnh l bn cht khuynh hng Tnh . Khuynh hng ny l giai on cui cng trong lch s pht trin gio l Pht gio v gii thot, v l kt qu t nhin ca xu th lm n gin ha qu trnh gii thot, v ng nht tn ti kinh nghim vi tn ti chn tht. Sau th k XIV, khng cn xut hin thm nhng khuynh hng mi. Sc sng to gn nh kh kit Nht Bn cng nh Trung Quc. Bt u mt giai on cng c v m rng cc tng phi chin thng. Pht gio lun lun hng ti cu cho mi chng sinh. Cho nn, hc thuyt cng n gin cng d ph cp. Bi vy, cng vi cc tro lu trit hc, bao gi cng tn ti nhng hnh thc dn gian ca Pht gio. Pht gio, trong mi quan h ny, khng khc g Thin Cha gio v nhng h thng tn gio khc. Chng c phn nh thnh nhng giao l ch dnh cho gii tng l c gio dc, v nhng hnh thc ph thng thch hp vi ng o tn . Qua nhng c liu Nht Bn m chng ti bit nhiu hn c, c th phn ra lm ba tro lu c bn trong Pht gio i chng. Hnh thc th thin nht l hnh thc Pht gio gn lin vi m tn ca dn chng, vi nim tin vo ma qu, vo cc lc lng t nhin, vo hnh ng k diu ca nhng ba ch, v.vTm li, l khuynh hng ca dn chng i vi Saman gio. Khuynh hng th hai ca Pht gio i chng ha quyn vo nhm nhng tng phi Pht gio tin vo Amitabha. Bn cht ca hc thuyt Tnh l nim tin v cu nguyn Amitabha. Tng phi ny pht huy c hiu qu c bit trong cc tng lp nng dn v thng nhn. Trong gii tu hnh cao cp ca tng phi ny cng gm c c tng lp qu phi v tr thc. Cui cng, khuynh hng th ba l mt tp hp nhng xu th thn b khc nhau tiu biu nht ca Nht Bn. Khuynh hng ny khuyn khch thin hnh t ti ch cui cng l ha ng vi chn nh. Trong tng phi ny, mi tnh cht Saman gio cng nh nim tin vo mt tha lc cu vt no hu nh b bc b v nguyn tc. Theo gio iu ca tng phi ny, mi ngi c th nhn thc c chn nh bng thin hnh. Mi tr tu, mi kinh sch u khng cn thit, ch cn trc gic nhp thin l hiu mnh v hiu thin nhin bao quanh. Chnh v vy m tng phi ny l mnh t tt cho th ca, cho cc v s o, cho nhng ai thch ci p, cho nhng ai ngng m trc gic v thin nh. Tuy nhin khng nn qun rng, ng sau nhng tro lu ph bin ny, bao gi cng c h thng gio iu m nhng ngi duy tr, gi gn cc h thng l nhng nh s uyn bc trong cc ngi cha ho lnh. Chnh h ngn cn s phn r ca t chc tng gi.

Hon ton khng c ng nht mt cch n thun gia Pht gio vi nhng hnh thc ph cp ca n; nhng cng khng c php coi thng nhng hnh thc ph cp c tnh lch s . Khi nghin cu Pht gio, v nguyn tc, cn phi xt c hai kha cnh va nu trn. o c trong Pht gio. Tt c nhng g trnh by trong tc phm ny hu nh khng nhc n hc thuyt o c ca Pht gio; m cc hc thuyt , theo kin ca nhiu ngi, li l quan trng nht ca Pht gio. Trn thc t, vic thc hnh tr gii c xem l bt buc, bi v khng c iu , th khng th t c gii thot ch bng con ng tr tu. Ch nhng ai nguyn theo gii lut ca nh cha th mi c coi l bc vo con ng gii thot. Nhng, o c thng thng ch to nn phn thc hnh tn gio ca Pht gio. Ch khng to nn mng h thng trit hc Pht gio. Trong Pht gio dn gian, hc thuyt o c c ngha tri hn hn, nhng phn tch kha cnh thc hnh tn gio ca Pht gio li khng thuc phm vi ca tc phm n y. Vn v quan h ca Pht gio i vi cc h thng khc. Vn v nh hng ca Pht gio i vi nhng h thng khc ca t duy trit hc tn gio v v s tip thu nh hng ca Pht gio t nhng h thng khc, i hi phi c s hiu bit chi tit v gio l Pht gio cng nh v cc h thng khc. Pht gio v nhng h thng trit hc Blamn. Vn quan trng u tin l cu hi v s xut hin ca Pht gio n . Chng ta bit rng, vo thi k Pht gio nguyn thy, tc thi k tip sau trit hc Va ca Upanisat, kinh vin n rt thnh. Nh ch ra chng trn, Pht gio cng nh cc h thng khc u nghin cu vic phn tch kinh nghim v cng theo ui mc ch gii thot. Trong lnh vc ny, Pht gio khai thc ngun ti liu chung ca t duy n v c nhiu im chung vi chng. c trng ca Pht gio l ph nhn uy tn ca kinh in V, nhng y ch l du hiu bn ngoi. Bi vy, khng th tm bn cht ca Pht gio du hiu ny c. Kha cnh c trng nht ca Pht gio, c l l iu khng nh cho rng, mun t c gii thot phi dp tt mi kht vng tc l cng vic o c, ch khng ch bng nhn thc duy l v chn l. im ny, Pht gio nhn mnh n vic thc hnh i sng kh hnh- mt c im mang tnh cht ton n . Nhng quan trng hn c l ch, Pht gio to kh nng gii thot cho mi chng sinh. Nh khuynh hng ny, m Pht gio tr thnh mt h thng ph qut, mc d trn thc t, cc Pht t khng xa l g vi t tng tit dc ca Blamn gio. Trong lnh vc t duy tru tng, nt ni bt, c l l phng php ph phn hng n thc ti kinh nghim, khng gii thch kinh nghim ca nhng yu t siu hnh. c trng ny l s ph nhn ca Pht gio i vi khi nim Brahma, Thng sng to, v vi t tng linh hn (Atman) theo ngha thng thng ca t. V quan h thng thng ca Pht gio i vi cc h thng khc, c th xt on qua cc cuc tranh lun ca cc bn lun Pht gio. H thng Blamn b cc Pht t cng kch nhiu nht l Sankhya v Vaisesika. Trong cc ti liu u chu, ngi ta ch nhiu ti vn quan h ca Pht gio vi h thng Sankhya. Tuy nhin, vn vn cn cha gii quyt c trit . Mt vi ngi cho rng Pht gio bt ngun trit hc ca Sankhya, mt s khc li bc b

im lun ny. iu duy nht c th ni l, nu Pht gio xut pht t Sankhya, th phi t trit hc nguyn thy, cha ng trong s thi Mahabharata. Cn trit hc c in Sankhya th r rng l mun hn Pht gio. C l eisen ng khi gi thuyt rng Pht gio v Giaina gio cng vi Sankhya nguyn thy l nhng sn phm c lp ca t tng trit hc trong cng mt thi i. c bit l chng ta khng h thy u c lun chin gia Pht gio vi Vendanta, d s ging nhau gia nhng t tro i tha vi Vendanta th tht l lng. Khng hay tn ti chn tht phi thuc tnh, hin nhin, trng vi t tng Brahma cao c hay phi thuc tnh; tng thc (Alaya) khin ta nh n Atman, bn th tinh thn c th ca c nhn. V kin cho i tha l kt qu ca nh hng Blamn, c s kin ni rng, bn thn cc Pht t chng hn nh Vasubandu, lc u, khng tha nhn i tha l hc thuyt ca c Pht. Nhng, liu c s chuyn a nhng khi nim nh Atman duy nht v Brahma duy nht vo trit hc a nguyn ca Pht gio nguyn thy nhiu hay khng, hay Pht gio nguyn thy l kt qu nh hng ca mt h thng no , hay l bc qu t nhin t ch ngha a nguyn sang ch ngha nht nguyn, - tt c u l nhng vn cha c gii quyt. Nhng, khng nn qun rng, hc thuyt v c Pht v v tam thn ca Ngi, v.vtrong chi tit, khc nhiu so vi hc thuyt v Brahma. Nu i tha c i iu gi ti Blamn gio, th Vendanta mun, n lt mnh, li gi nh n i tha, cng nh h thng phn tch con ngi ni chung ca Pht gio. Nhng, v Vendanta c in hnh thnh sau khi s pht trin ca Pht gio kt thc, nn rt c kh nng l nhng ngi Blamn bt chc mt vi lun im v thut ng ca cc Pht t sau ny v cc lnh vc hc thuyt v phn tch kinh nghim, logic hc, v.vTuy nhin, khng nn xem nhng tip nhn l nhng nh hng ln lao. C hai h thng, thc cht, l nhng hin tng c lp trn nn tng chung ca t tng n . Nu chng ta xem xt Pht gio v Blamn gio nh l nhng hin tng tn gio, tc l khng ch nh l nhng h thng trit hc m cn nh l tn gio dn gian th s pha trn ca nhng yu t Blamn gio chin thng. Nhng theo ngha tp hp nhng t tng tn gio n th Pht gio tri hn. Pht gio, trong mi trng hp, n , khng bin mt mt cch lng l. Pht gio thc s khng cn tn ti nh mt t chc tn gio, nhng nh hng trit hc ca Pht gio li mnh m n ni, n thm nhp vo ton b cc gio iu ca n sau ny. Nh vy, c th ni hi nghch l: Blamn gio sau ny n - l bn Pht gio; cn Pht gio i tha sau ny l bn Blamn gio. Pht gio ph phn thun ty, c to bi Vasubandu, Sangabadra, Dignaga v Drahmakirti, l mt khc trong lch s n , ch khng phi l tn gio di dng thun ty. Pht gio Trung Quc. Trung Quc, Pht gio xut hin di hnh thc bn Blamn gio, v i tha c cng c lc u di hnh thc hc thuyt ca Nagarjuna, sau y di dng thun ty thn b ca khuynh hng Boddidharma. S pht trin rc r ca Pht gio Trung Quc bt u t th k V-VI. Vo thi gian ny, Trung Quc, nn vn hc c in ca Khng gio cng nh o gio hon thin, qu trnh to nn h thng trit l ca Trung Hoa thun ty kt thc t lu.

Khng gio, v l h thng cc lun nh quan h gia con ngi vi nhau v quan tm n nhng vn qun l nh nc, thc hnh o c, v.vnn khng c g chung vi Pht gio. Thc t, Khng gio v Pht gio - hai th gii quan hon ton i lp. Siu hnh hc ca Khng gio c i v trung i cn t c nghin cu, nn kh ni mt cch xc nh v n. Nhng, khng th cho rng tnh siu hnh ca Khng gio c th nh hng n s pht trin trit hc ca Pht gio Trung Quc. Nhng, mt khc cng kh m gi nh rng, Pht gio th k V v VI Trung Quc c th nh hng n nn vn hc ca Khng gio khng lu tm g ti Pht gio. Nhng bn dch cc tc phm n ca Trung Quc th k VII c tc ng n vic hnh thnh vo th k X - XI ci gi l trit hc v siu hnh tn Khng gio. Trong khi , Pht gio li c nhiu im chung vi mt hnh thc th gii quan khc ca Trung Quc - o gio. o gio vi ngha trit hc c i ch khng phi thut luyn an sau ny, ch yu l mt khuynh hng thn b, c mt vi im ging nhau l k vi Pht gio. T tng v o, theo ngha ci tn ti chn thc cao siu khng th din t c, hin nhin l c th trng vi hc thuyt v khng. Cn t tng V vi th thot nhn lm ta nh n quan nim ph nhn ca Pht gio i vi ton b tn ti kinh nghim v qu trnh hin hu. Trong tc phm o c kinh ni ting v c nh hng to ln u chu, tng i kh tm thy nhng yu t Pht gio. o l mt khi nim ca Trung Quc c i; ngoi ra, ton b khuynh hng ca o c kinh hon ton khng phi l Pht gio. Bi v o gio l thn b, nn khin ta ngh ti Pht gio, ch v o gio c ci tm trng thn b- mt hin tng nhn loi chung. Cng hon ton nh vy, khi nim tn ti chn tht phi thuc tnh khng th xem l c trng n v khi nim ny c nhiu h thng trit hc tn gio m ta khng th chng minh c mi lin h pht sinh ca chng. Tuy nhin rt c th l trong giai on trung i, Trung Quc din ra s xch gn ca o gio vi tro lu thn b ca Pht gio Trung Quc. Tm trng thi ca ca nhng thin s Trung Quc cng nh Nht Bn, v th ca Trung Quc theo tinh thn o gio c rt nhiu ci chung. Rt c th l ngi Trung Quc, d h l Pht t, vn c khuynh hng t duy theo tinh thn ca ch ngha thn b Trung Quc, tc l theo tinh thn ca o gio hn l theo tinh thn ca nh thn b trc gic ca n . Pht gio v Thn o. Tnh hnh ca Pht gio Nht Bn hon ton c bit. n , Pht gio, ni mt cch cht ch, l mt trng phi n nht bn cnh nhiu h thng khc. Trung Quc, Pht gio gp g vi hai h thng th gii quan c lp. Cn Nht Bn th Pht gio xut hin vo ng giai on Nht Bn cha h c mt hc thuyt tn gio nghim chnh no, cha h c mt h thng trit hc no, thm ch cha c c vn t. Pht gio t th k VI tr thnh ngi lnh o vn ha tinh thn Nht Bn. Bui u ca vn ha Nht Bn trng vi s du nhp ca Pht gio v nn vn minh Trung Quc thi ng. Pht gio xut hin

Nht Bn di dng hon thin vo th k th VII giai on Huyn Trang, bi vy ngi Nht tip xc vi nhng thnh qu c hon thin. Tn ngng dn gian nguyn thy - thn o, v thc cht, khng h c h thng trit hc, d nhin, khng c th ni g v nh hng ca tn gio dn gian Nht Bn n trit hc Pht gio. u chng ny, chng ti nhc ti vn mi quan h ca Pht gio vi nhng tro lu khc Trung , v v nh hng ca nhng t tng Phng Ty - Hy Lp hay Tiu i vi Pht gio. Nhng xt on v s vic ny, c th tm thy trong cc tc phm vit v Pht gio Nht Bn v v mi lin h gia tng phi Singn vi tn ngng th cng c Pht Amitabha. Nhng vn ny li khng l cng vic ca cng trnh ny. Ht THIU CHNG 12