Lch s pht trin ca bng h thng tun hon

Trang1
TM TAT LICH SU PHT TRIEN CUA BANG HE
THONG TUAN HON
(The Young Vietnamese Chemistry Specialists)
Mc d Dmitri Mendeleev thuong duoc coi l cha de cua bang HTTH, nhung bn canh d c nhung
dng gp cua nhiu nh khoa hoc vo vic xy dung bang HTTH m chng ta dang su dung hin
nay.
Lc so khai
Mt diu kin tin quyt cho vic xy dung bang HTTH l su tm ra nhung nguyn t don le. Mc
d nhung nguyn t nhu vng, bac, thic, dng, ch v thuy ngn d duoc bit tu thoi c dai, nhung
khm ph khoa hoc du tin v mt nguyn t ha hoc l vo nm 1649 khi Hennig Brand tm ra
phospho. Trong sut 200 nm sau d, cc nh ha hoc d dat duoc mt khi kin thuc khng l v
tnh cht cua cc nguyn t v nhung hop cht m ho tm ra. Vo nm 1869 tng cng c 63
nguyn t d duoc tm ra. Tu nhung nguyn t d bit cc nh khoa hoc bt du nhn ra tnh cht
cua chng d pht trin so d phn loai cc nguyn t.
Qui tc tam tu
Vo nm 1817 Johann Dobereiner nhn thy rng trong luong nguyn tu cua strontium roi vo
khoang giua trong luong cua Ca v Ba, Ca v Ba c tnh cht ha hoc ging nhau. Nm 1829 sau
khi tm ra b ba halogen bao gm chlorine, bromine, iodine v b ba kim loai kim K, Na, Li,
Johann Dobereiner cho rng tnh cht chua dung trong b ba nguyn t l nguyn t nm o giua
trong b ba c tnh cht trung bnh so voi 2 nguyn t nm bn canh n khi thu tu duoc sp xp
theo trong luong nguyn tu (qui tc b ba). tuong moi v b ba nguyn t d tro nn ph bin
trong cng vic nghin cuu thoi by gio. Giua nhung nm 1829 dn 1858 mt s nh khoa hoc
(Jean Baptiste Dumas, Leopold Gmelin, Ernst Lenssen, Max von Pettenkofer, and J.P. Cooke ) tm
ra rng nhung mi quan h ha hoc vuot ra ngoi qui tc tam tu. Trong thoi gian ny Flo d duoc
thm vo nhm halogen, Oxy, Luu Huynh, Salen v Telu duoc gp thnh mt nhm trong khi d
Nito, phospho, Asen, Selen v Telu, Antimon va Bimut th duoc phn theo nhm khc. Khng may
l nhung linh vuc nghin cuu ny d bi ph phn boi su tht v cc gi tri chnh xc cua nhung g
khng lun sn c.
Nhng c gng du tin cho vic thit k bang HTTH
Nu Bang HTTH duoc xem nhu l trt tu sp xp cua cc nguyn t ha hoc th hin tnh tun hon
cua tnh cht vt l v tnh cht ha hoc, mt nh dia cht nguoi Php duoc ghi nhn l nguoi dua
ra bang HTTH du tin xut ban nm 1862 d l A.E.Beguyer de Chancourtois. De Chancourtois
d chp mt loat cc nguyn t duoc ghi trn mt ci ng dong theo thu tu tng dn v trong luong
nguyn tu. Khi ci ng dong duoc dua ra th 16 don vi khi luong c th ln luot duoc vit ln,
nhung nguyn t lin quan cht ch voi nhau duoc vit theo hng doc. Diu ny d dua
A.E.Beguyer de Chancourtois di dn tuong rng tnh cht cua cc nguyn t l tnh cht cua
cc con s A.E.Beguyer de Chancourtois l nguoi du tin nhn ra rng tnh cht cua cc nguyn
Lch s pht trin ca bng h thng tun hon
Trang2
t lp lai cho mi 7 nguyn t, nho vo diu ny ng ta d c th phong don v ti luong cua nhiu
oxit kim loai. Nhung tht khng may so d cua ng ta c chua cc ion v cc hop cht ngoi cc
nguyn t.
Qui tc bt tu
Jonh Newlands, mt nh ha hoc nguoi Anh d vit bi bo nm 1863 trong d phn loai 56
nguyn t duoc xp vo 11 nhm dua vo su ging nhau v tnh cht vt l cua chng. V ghi ch
rng tn tai nhung cp nguyn t tuong tu nhau, nhung chi khc nhau trong luong nguyn tu theo
bi s 8. Nm 1864 Newlands d cho xut ban bang HTTH cua mnh v d nghi qui tc Octaves
(B tm) (tuong tu nhu bay khoang trong thang nhac, nhung ai d tung hoc piano s hiu r diu
ny, dich nhung tu nay ra ting vit tht l kh, chng ti chi cam nhn duoc chu khng th ni
thnh loi mong duoc thng cam). Qui tc ny pht biu rng bt cu nguyn t d cho no cung s
th hin tnh tuong tu v tnh cht voi 8 nguyn t theo sau n trong bang HTTH ha hoc.
Ai l cha de cua bang HTTH?
D c nhiu kin khng tn thnh v nhung nguoi xung dng duoc xem l cha de cua bang HTTH
cc nguyn t ha hoc, nh ha hoc nguoi Duc Lothar Meyer hay Dmitri Mendeleev nguoi Nga. Ca
hai nh ha hoc ny du dua ra nhung kt qua tuong tu cng mt thoi gian dng duoc ghi nhn, ho
du lm vic rt dc lp. Qun sch duoc vit boi Meyer vo nm 1864 dnh km mt ban thao vit
tt v bang HTTH dng d phn loai cc nguyn t. Ban thao ny d d cp dn khoang mt nua
cc nguyn t d bit duoc sp sp theo trong luong nguyn tu v trnh by nhung thay di tun
hon v ha tri nhu l mt hm s cua trong luong nguyn tu. Nm 1868, Meyer xy dung bang mo
rng m ng d trao cho mt dng nghip d dnh gi. Nhung khng may cho Meyer l bang
HTTH cua Mendeleev tro nn ph bin di voi gioi khoa hoc qua ln xut ban nm 1869 truoc khi
bang HTTH cua Meyer xut hin vo 1870.
Dimitri Ivanovich Mendeleev (1834-1907), con t cua mt gia dnh c 17 nguoi con, sinh ra trong
thnh ph nho cua ToBolsk noi cha ng ta l mt thy gio vn hoc v trit hoc Nga. Mendeleev
d khng duoc xem l mt hoc sinh ni bt trong nhung nm du di hoc cua ng, do ng khng
thch nhung ngn tu c din, m d l nhung yu cu quan trong cua nn gio duc o thoi dim m
thm ch ng d th hin su ni tri v ton v cc mn khoa hoc, nhung vn hoc lai duoc coi trong
hon. Sau ci cht cua cha mnh, Mendeleev v me chuyn dn St. Petersburg d theo hoc dai hoc.
Sau khi bi hai truong dai hoc, mt o Maxcova v mt o St. Petersburg tu chi v lich su cua qu
ng v v ng chi l mt sinh vin bnh thuong, nhung cui cng th ng cung kim duoc mt hoc
vin day cc mn khoa hoc chnh thuc ( hoc vin St Petersburg). Sau khi tt nghip, Mendeleev
dam nhn vi tr day cc mn khoa hoc o trong nh tp th duc. Sau mt thoi gian lm thy gio, ng
duoc cng nhn lun n tt nghip tai truong dai hoc St. Petersburg noi m ng d ly bng thac si
vo nm 1856. Mendeleev d rt n tuong voi giang vin cua ng nn ng duoc giu lai lm giang
vin ha hoc. Sau hai nm nghin cuu sinh Ha Hoc o Duc, ng d duoc cng nhn l gio su Ha
Hoc o dai hoc St. Petersburg, v giu vi tr ny cho dn nm 1890 . Trong khi vit qun sch v h
thng hc hoc v co, nhung nguyn tc ha hoc, 13 ln ti ban v ln ti ban cui cng vo nm
1947. Mendeleev d trnh by ti liu cua mnh bng nhung thut ngu v nhung nhm cc nguyn
t d bit c cng tnh cht. Phn du cua cua sch d cp rt nhiu dn nhm duoc bit dn nhiu
nht trong ha hoc d l nhm halogen. Phn k tip ng d tng qut ha cc nguyn t kim loai
theo kha nng kt hop, kimloai kim truoc ri dn kim loai kim th. Tuy nhin tht kh d phn
loai nhu l Cu v Hg c nhiu kha nng kt hop, c lc kt hop mt c khi kt hop hai (kha nng
kt hop duoc d cp o dy ban c th hiu theo ting vit d l ha tri cua nguyn t). Trong khi c
gng tm ra duong di trong tnh trang tin thoi lung nan, Mendeleev d ghi nhn nhung su ging
nhau v tnh cht v trong luong nguyn tu cua cc nguyn t nhm halogen v cc nguyn t kim
loai kim. ng d quan st su tuong tu giua cc nguyn t nhu Cl-K- Ca,Br-Rb-Ba. Trong mt c
Lch s pht trin ca bng h thng tun hon
Trang3
gng mo rng tnh cht ny cho nhung nguyn t khc, ng d tao ra mt tm card cho mi nguyn
t trong 63 nguyn t d bit thoi d. Mi card c chua k hiu nguyn t,trong luong phn tu, dc
tnh ha hoc v tnh cht vt l. Khi Mendeleev sp xp cc tm card ny trn mt tm bang theo
thu tu tng dn trong luong nguyn tu, nhm cc nguyn t c cng tnh cht theo cch ring chu
khng ging nhu su sp xp cc tm card trong tr choi yu thch cua ng, tr solitare card, mt
cch kin nhn v th l bang HTTH duoc hnh thnh. Tu bang ny, Mendeleev pht trin pht
biu cua ng v dinh lut tun hon v cho xut ban thnh qua cua mnh nm 1869 voi tua d
Su lin quan giua tnh cht v trong luong nguyn tu cua cc nguyn t. Thun loi cua bang
Mendeleev qua nhung c gng trn th hin su tun hon khng chi trong nhung don vi nho nhu
nhung nhm ba nguyn t nua m n cn th hin trong ct cuc b v hng ngang cuc b, v ca
nhung quan h cho nhau nua. Nm 1906, Mendeleev mt trong nhung nguoi duoc bu nhn giai
thuong Nobel cho cng trnh nghin cuu cua mnh. O thoi dim m Mendeleev pht trin trin
bang HTTH cua mnh th nhung xc dinh thuc nghim v khi luong nguyn tu l chua chnh xc.
Mendeleev d sp xp lai thu tu cc nguyn tu mc d khi luong cua chng chi duoc chp nhn,
nghia l chua bit duoc khi luong chnh xc cua chng. V du nhu, ng d thay di trong luong
cua Bery tu 14 sang 9. Diu ny d dt Bery bn trn Magi o nhm 2, m tnh cht cua chng c
phn ging Magi hon l o vi tr nm trn Nito. Trong tt ca cc nguyn t d bit Mendeleev nhn
thy rng 17 nguyn t phai duoc xp vo vi tr moi chng duoc xc dinh mt cch cht ch v
trong luong nguyn tu d c th bit duoc tnh cht cua chng c lin quan dn tnh cht cua nhung
nguyn t khc. Nhung thay di ny d xc nhn rng d c nhung sai st trong vic qui uoc trong
luong nguyn tu cua mt s nguyn t (trong luong nguyn tu d duoc tnh ton tu trong luong
qui uoc, trong luong cua mt nguyn t duoc qui uoc cho mt trong luong chun no d). Tuy
nhin, sau khi d cng vic chinh sua d duoc tin hnh boi vic xc dinh lai khi luong nguyn tu,
mt s nguyn t vn cn phai duoc dua ra khoi su sp xp theo khi luong nguyn tu cua chng.
Tu nhung khoang trng xut hin trong bang cua Mendeleev, ng d du don su tn tai v tnh cht
cua nhung nguyn t chua bit m ng goi l eka-aluminium, eke-bo, v eka- Silic. Nhung nguy
tu nhu Gali, Scandi, v Germani d duoc tm thy sau ny, nhung lai tuong di ph hop voi nhung
du don cua Mendeleev. Hon th nua Bang HTTH cua Mendeleev d duoc xut ban truoc bang cua
Meyer, bang cua Mendeleev mang tnh du don tng qut hon v nhung nguyn tu d bo trng
trong bang HTTH. Mendeleev d du don tt ca l 10 nguyn t moi, trong d c 7 nguyn t d
duoc tm ra cn ba nguyn t c trong luong nguyn tu l 45, 146 v 175 khng tn tai. ng ta
cung d sai trong vic d nghi rng cc cp nguyn tu nhu: Agon- Kali, Coban-Nicken v Tuli-iod
nn thay di vi tr cho nhau v trong luong ngyn tu khng chnh xc. Mc d nhung nguyn t
ny khng cn phai thay di theo mi lin quan rng su tun hon l mt hm cua trong luong
nguyn tu.
S khm ph ra cc kh tro
Nm 1895 Lord Rayleigh bo co v su khm ph ra nhung nguyn t duoi dang kh duoc dt tn
l Agon v d duoc chung minh rng n tro v mt ha hoc. Nguyn t moi ny khng ph hop voi
nhung nhm tun hon d bit. Nm 1898 William Ramsey d nghi rng nn dt Agon vo bang
HTTH o giua Clo v Kali trong cng mt ho voi Heli, mc d su tht th Agon d c trong luong
nguyn tu lon hon Kali. Nhm ny duoc goi l nhm zero do cc nguyn t du c ha tri 0.
Ramsey d du don chnh xc v su tm ra v tnh cht cua neon.
Cu trc nguyn tu v bang h thng tun hon
Mc d bang HTTH cua Mendeleev d th hin duoc tnh tun hon tu nhin cua cc nguyn t, n
cn mo duong cho su khm ph cua cc nh khoa hoc trong th ky 20 c th giai thch tai sao
nhung tnh cht cua cc nguyn t lai lp lai mt cch tun hon. Nm 1911 Ernest Rutherford xut
ban nhung nghin cuu v su phn tn cua cc hat anpha boi nhn nguyn tu nng d dua dn su xc
Lch s pht trin ca bng h thng tun hon
Trang4
dinh v din tch nguyn tu. ng d trnh by din tch nguyn tu trn mt hat nhn l ti l thun
voi trong luong nguyn tu cua nguyn t. Cung vo nm 1911, A.van de Broek trong hai bi bo
cua mnh d d nghi rng trong luong nguyn tu cua mt nguyn t xp xi bng voi din tch trn
mt nguyn tu. Din tch ny, sau d duoc goi l s nguyn tu, c th dng d dnh s cc nguyn
tu trong bang HTTH. Vo 1913, Henry Moseley bo co kt qua do luong cua ng ta v d di
sng nhung duong ph cua tia X cua mt s nguyn t cho thy rng trt tu cua pht xa tia X cua
cc nguyn t d trng khop voi trt tu cua s nguyn tu cua cc nguyn t. Voi su khm ph v
cc dng vi cua cc nguyn t r rng l trong luong nguyn tu khng dng vai tr quan trong
trong dinh lut tun hon nhu cua Mendeleev, Meyer v cc nh khoa hoc khc d d nghi tnh cht
cua cc nguyn t bin di tun hon voi s nguyn tu. Vn d dt ra o dy l tai sao tn tai dinh
lut tun hon nhu cc nh khoa hoc d pht trin su hiu bit v cu trc din tu, bt du l
nhung nghin cuu cua Niel Borh v su sp xp cc electron trong cc lop vo v qua nhung khm
ph cua G.N. Lewis v lin kt giua cc cp electron.
Bang h thng tun hon hin di
Nhung thay di chu yu v sau ht cua bang HTTH l nhung nghin cuu cua Glenn Seaborg vo
giua th ky 20 voi khm ph cua ng v nguyn t plutonium vo nm 1940, ng d tm ra tt ca
cc nguyn t c s nguyn tu cao hon uranium d l cc nguyn tu c s nguyn tu tu 94 dn 102.
ng d sp xp lai bang HTTH bng vic dt cc nguyn t thuc ho Actini bn duoi cc nguyn t
dt him. Nm 1951, Seaborg d nhn duoc giai thuong Nobel v ha hoc cho cng trnh cua ng.
Nguyn t thu 106 d duoc dt tn Seaborgium d tuong nho dn Seaborg.