BI GING

TRIT HC MC - LNIN
Bin son: NGUYN TH HNG VN MINH SN TRN THO NGUYN

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi

1 Chng 1: TRIT HC V VAI TR CA N TRONG I SNG X HI

1.1. TRIT HC L G?

1.1.1. Trit hc v i tng ca trit hc 1.1.1.1. Khi nim trit hc Trit hc xut hin c phng ng v phng Ty vo khong th k th VIII n th k th III (TrCN) (1) . - phng ng: + Trung Quc: Ngi Trung quc c i quan nim trit chnh l tr, l cch thc v ngh thut din gii, bt b c tnh l lun trong hc thut nhm t ti chn l ti cao. + Theo ngi n : trit hc c c l darshana, c ngha l chim ngng nhng mang hm l tri thc da trn l tr, l con ng suy ngm dn dt con ngi n vi l phi. - phng Ty, thut ng trit hc xut hin Hy lp c la tinh ho l Philsphia ngha l yu mn, ngng m s thng thi. Nh vy Philsphia va mang tnh nh hng, va nhn mnh n kht vng tm kim chn l ca con ngi Tm li: D phng ng hay phng Ty, trit hc c xem l hnh thi cao nht ca tri thc, nh trit hc l nh thng thi c kh nng tip cn chn l, ngha l c th lm sng t bn cht ca mi vt. C nhiu cch nh ngha khc nhau, nhng bao hm nhng ni dung ging nhau, l: trit hc nghin cu th gii mt cch chnh th, tm ra nhng quy lut chung nht chi phi s vn ng ca chnh th ni chung, ca x hi loi ngi, ca con ngi trong cuc sng cng ng ni ring v th hin n mt cch c h thng di dng duy l. Khi qut li ta c th hiu: Trit hc l h thng tri thc l lun chung nht ca con ngi v th gii; v v tr vai tr ca con ngi trong th gii . 1.1.1.2. Ngun gc ca trit hc Trit hc xut hin do hot ng nhn thc ca con ngi nhm phc v nhu cu cuc sng, song vi t cch l h thng tri thc l lun chung nht, trit hc khng th xut hin cng s xut hin ca x hi loi ngi, m ch xut hin khi c nhng iu kin nht nh. - Ngun gc nhn thc:
(1)

TrCN: Trc Cng nguyn

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi + ng trc th gii rng ln, bao la, cc s vt hin tng mun hnh mun v, con ngi c nhu cu nhn thc th gii bng mt lot cc cu hi cn gii p: th gii y t u m ra?, n tn ti v pht trin nh th no?, cc s vt ra i, tn ti v mt i c tun theo quy lut no khng? ... tr li cc cu hi y chnh l trit hc. + Trit hc l mt hnh thi thc x hi c tnh khi qut v tnh tru tng cao, do , trit hc ch xut hin khi con ngi c trnh t duy tru tng ho, khi qut ho, h thng ho xy dng nn cc hc thuyt, cc l lun. - Ngun gc x hi: Lao ng pht trin n mc c s phn cng lao ng thnh lao ng tr c v lao ng chn tay, x hi phn chia thnh hai giai cp c bn i lp nhau l giai cp ch n v giai cp n l. Giai cp thng tr c iu kin nghin cu trit hc. Bi vy ngay t khi Trit hc xut hin t mang trong mnh tnh giai cp, phc v cho li ch ca nhng giai cp, nhng lc lng x hi nht nh. Nhng ngun gc trn c quan h mt thit vi nhau, m s phn chia chng ch c tnh cht tng i. 1.1.1.3. i tng ca Trit hc; S bin i i tng trit hc qua cc giai on lch s * Khi mi xut hin, Trit hc C i cn c gi l Trit hc t nhin - bao hm trong n tri thc v tt c cc lnh vc, khng c i tng ring. y l nguyn nhn su xa lm ny sinh quan nim sau ny cho rng Trit hc l khoa hc ca mi khoa hc. * Thi k Trung c, Ty u khi quyn lc ca gio hi Thin cha bao trm mi lnh vc i sng x hi th Trit hc tr thnh mt b phn ca thn hc. Trit hc ch c nhim v l gii v chng minh cho s ng n ca ni dung trong kinh thnh. Trit hc t nhin b thay th bi nn Trit hc kinh vin. * T th k 15 n th k 18, p ng yu cu ca sn xut cng nghip, cc b mn khoa hc chuyn ngnh c tnh cht l khoa hc thc nghim ra i vi tnh cch l cc khoa hc c lp. Trit hc lc ny c tn gi l Siu hnh hc - Khoa hc hu vt l. i tng ca Trit hc thi k ny l nghin cu ci n du, ci bn cht ng sau cc s vt, hin tng vt th c th thc nghim c. + Trit hc duy vt da trn c s tri thc ca khoa hc thc nghim pht trin nhanh chng, t ti nh cao mi vi cc i biu nh Ph. By cn, T.Hpx (Anh), Dir, Hen Vtiyt (Php), Xpinda (H Lan)... + Mt khc, t duy Trit hc cng c pht trin trong cc hc thuyt duy tm m nh cao l Trit hc Hghen. + Song, cng chnh s pht trin ca cc b mn khoa hc c lp chuyn ngnh cng tng bc lm ph sn tham vng ca Trit hc mun ng vai tr Khoa hc ca mi khoa hc, m Trit hc Heghen l Trit hc cui cng mang tham vng . Heghen xem Trit hc ca mnh l mt h thng ph bin ca nhn thc, trong nhng ngnh khoa hc ring bit ch l nhng mt khu ph thuc vo Trit hc. * u th k 19, s pht trin mnh m ca khoa hc, cng vi s chuyn bin tnh cht t khoa hc thc nghim sang khoa hc l thuyt l c s khch quan cho trit hc on tuyt trit
4

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi vi quan nim khoa hc ca mi khoa hc. Trit hc Mc - Trit hc duy vt bin chng ra i th hin s on tuyt . Trit hc Mc xt xc nh i tng nghin cu ca mnh l tip tc gii quyt mi quan h gia vt cht v thc trn lp trng duy vt bin chng v nghin cu nhng qui lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy. * Do tnh c th ca Trit hc l xem xt th gii nh mt chnh th v tm cch a ra mt h thng l lun v chnh th .V iu ch thc hin c bng cch tng kt ton b lch s ca khoa hc, lch s ca bn thn t tng Trit hc. Cho nn, vn t cch khoa hc ca Trit hc v i tng ca n gy ra cuc tranh lun ko di cho n hin nay. Tm li, ci chung trong cc hc thuyt Trit hc t c ti kim l nghin cu nhng vn chung nht ca gii t nhin, ca x hi v con ngi, mi quan h ca con ngi ni chung, ca t duy con ngi ni ring vi th gii xung quanh. 1.1.2. Trit hc - ht nhn l lun ca th gii quan * Th gii quan: L ton b nhng quan nim ca con ngi v th gii, v bn thn con ngi, v cuc sng v v tr ca con ngi trong th gii. *Th gii quan l s ho nhp gia tri thc v nim tin: Tri thc l c s trc tip cho s hnh thnh th gii quan; nim tin nh hng cho hot ng ca con ngi, t tri thc tr thnh nim tin, nim tin phi trn c s tri thc. * Cc loi th gii quan (phn chia theo s pht trin): +Th gii quan huyn thoi: L phng thc cm nhn th gii ca ngi nguyn thu, c c im l cc yu t tri thc v cm xc, l tr v tn ngng, hin thc v tng tng, ci tht v ci o, ci thn v ci ngi ho quyn vo nhau th hin quan nim v th gii. + Th gii quan tn gio: Nim tin tn gio ng vai tr ch yu, tn ngng cao hn l tr, ci o ln t ci tht, ci thn tri hn ci ngi. + Th gii quan trit hc din t quan nim di dng h thng cc phm tr, qui lut ng vai tr nh nhng bc thang trong qu trnh nhn thc. Nh vy, Trit hc c coi nh trnh t gic trong qu trnh hnh thnh pht trin ca th gii quan. Trit hc l ht nhn l lun ca th gii quan, ng vai tr nh hng, cng c v pht trin th gii quan ca mi c nhn, mi cng ng trong lch s. 1.2. VN C BN CA TRIT HC. CH NGHA DUY VT V CH NGHA DUY TM TRIT HC.

1.2.1. Vn c bn ca trit hc * Khi nim vn c bn ca trit hc: Trit hc cng nh cc khoa hc khc phi gii quyt rt nhiu nhng vn c lin quan vi nhau, trong vn cc k quan trng, l nn tng v l im xut pht gii quyt nhng vn cn li c gi l vn c bn ca trit hc. ngghen nh ngha vn c bn ca trit hc nh sau: Vn c bn ln ca mi Trit hc, c bit l Trit hc hin i, l vn quan h gia t duy vi tn ti. 1
1

Mc-ngghen ton tp Nxb, Chnh tr quc gia, HN, 1995, t.21, tr.403

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi * Vn c bn ca trit hc c hai mt: + Mt th nht: Gia t duy v tn ti th ci no c trc, ci no c sau, ci no quyt nh ci no? + Mt th hai: Con ngi c kh nng nhn thc c th gii hay khng? * Ti sao n l vn c bn ca trit hc: + Trn thc t nhng hin tng chng ta gp hng ngy hoc l hin tng vt cht tn ti bn ngoi thc ca chng ta, hoc l hin tng tinh thn tn ti trong thc ca chng ta, khng c bt k hin tng no nm ngoi hai lnh vc y. + Bt k trng phi trit hc no cng phi cp v gii quyt mi quan h gia vt cht v thc, gia tn ti v t duy. + Kt qu v thi ca vic gii quyt vn quyt nh s hnh thnh th gii quan v phng php lun ca nh nghin cu, xc nh bn cht ca cc trng phi trit hc , c th: - Cn c vo cch tr li cu hi th nht chng ta bit c h thng trit hc ny, nh trit hc ny l duy vt hay l duy tm, h l trit hc nht nguyn hay nh nguyn. - Cn c vo cch tr li cu hi th hai chng ta bit c nh trit hc theo thuyt kh tri hay bt kh tri. + y l vn chung, n mi mi tn ti cng con ngi v x hi loi ngi. 1.2.2. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm 1.2.2.1. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm Vic gii quyt mt th nht vn c bn ca trit hc chia cc nh trit hc thnh hai trng phi ln: + Ch ngha duy vt: L nhng ngi cho rng vt cht gii t nhin l ci c trc v quyt nh thc ca con ngi; hc thuyt ca h hp thnh cc mn phi khc nhau ca ch ngha duy vt. + Ch ngha duy tm: l nhng ngi cho rng thc, tinh thn c trc gii t nhin; hc thuyt ca h hp thnh cc mn phi khc nhau ca ch ngha duy tm. * Ch ngha duy vt v cc hnh thc c bn ca n Ngay t thi c i, khi xut hin trit hc th phn chia ra ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Lch s pht trin ca ch ngha duy vt t n nay lun gn vi lch s pht trin ca khoa hc v thc tin. Ch ngha duy vt tri qua nhiu hnh thc khc nhau, nhng u c quan im thng nht coi vt cht l ci c trc, quyt nh thc, u xut pht t bn thn th gii gii thch th gii. C th: + Ch ngha duy vt cht phc ngy th thi c i: L kt qu nhn thc ca cc nh trit hc duy vt thi c i mang tnh trc quan nn ngy th v cht phc, tuy cn nhiu hn ch nhng vi nguyn tc c bn l ng. Trng phi ny gii thch gii t nhin t chnh bn thn t nhin, khng vin dn thn linh hay thng .
6

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi + Ch ngha duy vt my mc siu hnh th k th XVII - XVIII. L kt qu nhn thc ca cc nh trit hc t th k XV n th k XVIII. T s pht trin rc r ca c hc khin cho quan im xem xt th gii theo kiu my mc chim v tr thng tr v tc ng mnh m n cc nh duy vt. + Ch ngha duy vt bin chng. L kt qu nhn thc ca cc nh sng lp ch ngha Mc. Mc, ngghen, Lnin k tha nhng tinh hoa ca cc hc thuyt trc , ng thi khc phc nhng hn ch, sai lm ca ch ngha duy vt siu hnh, da trn nhng thnh tu ca khoa hc hin i sng lp ra ch ngha duy vt bin chng. Ch ngha duy vt bin chng ca trit hc Mc Lnin mang tnh cht cch mng trit v bin chng khoa hc, khng ch phn nh hin thc ng nh bn thn n m cn l cng c hu ch gip con ngi ci to hin thc . * Ch ngha duy tm v cc hnh thc c bn ca n: + Duy tm ch quan tha nhn thc l tnh th nht, ph nhn s tn ti khch quan ca hin thc. Mi s vt hin tng ch l phc hp cm gic ca c nhn, ca ch th. + Duy tm khch quan cng tha nhn tnh th nht ca thc, nhng l th tinh thn khch quan c trc v tn ti c lp vi con ngi. Thc th tinh thn khch quan ny thng mang tn gi khc nhau nh: nim; tinh thn tuyt i; l tnh th gii... Mt hnh thc bin tng ca ch ngha duy tm khch quan l ch ngha duy tm tn gio, vi s tha nhn thng ; cha tri sng to th gii. Tuy nhin c s khc nhau l, ch ngha duy tm tn gio th lng tin l c s ch yu, ng vai tr ch o; cn ch ngha duy tm trit hc li l sn phm ca t duy l tnh da trn c s tri thc v l tr. Ngun gc ca ch ngha duy tm: +V phng din nhn thc lun, sai lm ca ch ngha duy tm bt ngun t cch xem xt phin din, tuyt i ho, thn thnh ho mt mt, mt c tnh no ca qu trnh nhn thc mang tnh bin chng ca con ngi. V d: kh nng sng to c bit ca t duy, tnh vt trc ca thc i vi vi hin thc. +V phng din x hi, s tch ri gia lao ng tr c vi lao ng chn tay, v a v thng tr ca lao ng tr c i vi lao ng chn tay trong cc x hi c to ra quan nim v vai tr quyt nh ca cc nhn t tinh thn. Mt khc, cc giai cp thng tr v lc lng x hi phn ng ng h, s dng ch ngha duy tm lm nn tng l lun cho nhng quan im chnh tr-x hi ca mnh. * Trit hc nh nguyn: vt cht v thc song song tn ti, khng c ci no c trc, c hai u l ngun gc to nn th gii, trit hc nh nguyn c khuynh hng iu ho ch ngha duy vt vi ch ngha duy tm. Xt v thc cht, Trit hc nh nguyn th hin s dao ng ng nghing, cui cng cng ri vo ch ngha duy tm. 1.2.2.2. Thuyt kh tri; bt kh tri v hoi nghi lun - Gii quyt mt th hai ca vn c bn con ngi c nhn thc c th gii khng?: + Thuyt kh tri( Thuyt c th bit) l nhng nh Trit hc c duy vt v duy tm tr li mt cch khng nh: Con ngi c kh nng nhn thc c th gii
7

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi +Hoi nghi lun xut hin t thi C i (t ch Hy Lp skeptikos v skiptomai c ngha l ti thm tra) m i biu l Pirn (nh trit hc Hy Lp c i). H l nhng ngi lun nng s hoi nghi ln thnh nguyn tc trong vic xem xt tri thc t c v cho rng con ngi khng th t ti chn l khch quan. Hoi nghi lun thi Phc hng li c tc dng quan trng trong cuc y tranh chng h t tng Trung c v uy tn ca Gio hi thi trung c v n tha nhn s hoi nghi i vi c Kinh thnh v cc tn iu tn gio. +Thuyt bt kh tri (thuyt khng th bit): l s pht trin mt tiu cc ca tro lu hoi nghi lun. Theo thuyt ny, con ngi khng th hiu c th gii hay t ra l khng th nhn thc c bn cht ca n, hoc c chng ch l hiu ci b ngoi v cc hnh nh v i tng do gic quan con ngi mang li khng bo m tnh chn thc, t h ph nhn kh nng nhn thc ca con ngi v cc hnh thc c bn ca n. i biu ni ting nht ca thuyt khng th bit l Hium (nh trit hc Anh) v Cant (nh trit hc c). Theo Hium, chng nhng chng ta khng th bit c s vt l nh th no, m cng khng th bit c s vt c tn ti hay khng. Cn Cant th tha k nhn c mt th gii s vt tn ti, ng gi l vt t n; nhng chng ta khng th nhn thc c bn cht th gii y m ch l nhn thc nhng hin tng ca n m thi. Thuyt khng th bit b Hghen v Phoibc ph phn gay gt. Song, ng nh Ph. ngghen nhn xt, chnh thc tin ca con ngi bc b thuyt khng th bit mt cch trit nht. S bc b mt cch ht sc anh thp nhng s vn vo trit hc y, cng nh tt c nhng trit hc khc, l thc tin, chnh l thc nghim v cng nghip. Nu chng ta c th chng minh c tnh chnh xc ca quan im ca chng ta v mt hin tng t nhin no , bng cch t chng ta lm ra hin tng y, bng cch to ra n t nhng iu kin ca n, v hn na, cn bt n phi phc v mc ch ca chng ta, th s khng cn c ci vt t n khng th nm c ca Cant na 1 . 1.3. SIU HNH V BIN CHNG

Trong lch s trit hc khng nhng c s i lp gia CNDV v CNDT khi tm hiu bn cht ca th gii, m ng thi cn phi tr li cc cu hi: th gii l bt ng, ng im hay l khng ngng vn ng v pht trin? Cc s vt, hin tng ca th gii trng thi c lp, tch ri nhau hay c lin h vi nhau, tc ng qua li v chuyn ho ln nhau. Lch s bit n hai quan im, hai cch xem xt nhn nhn tri ngc nhau trong khi gii p nhng cu hi trn. l phng php bin chng v phng php siu hnh 1.3.1. S i lp gia phng php siu hnh v phng php bin chng a. Phng php siu hnh b. Phng php bin chng

+ Tha nhn i tng qua cc mi lin + Tha nhn i tng trng thi c lp, tch ri vi cc chnh th khc v gia h ca n vi cc i tng khc v s nh cc mt i lp nhau c mt ranh gii tuyt hng, rng buc ln nhau gia chng. i.
1

C. Mc v ngghen: ton tp, Nxb Chnh tr quc gia H ni, 1995, t.21, tr 406

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi + Tha nhn i tng trng thi vn + Tha nhn i tng trng thi tnh ti; nu c bin i th y ch l bin i v ng bin i c khuynh hng chung l pht mt s lng, nguyn nhn ca mi s bin trin, c s thay i v cht, m nguyn nhn i nm ngoi i tng. ca mi s bin i y l do ngun gc bn trong i tng. l s u tranh ca cc mt i lp. - Phng php siu hnh ch nhn thy s vt ring bit m khng thy mi lin h qua li gia chng; ch thy s tn ti m khng thy qu trnh s pht sinh v tiu vong (V bn cht l khng hiu c mi quan h gia vn ng v ng im, hay ng im ch l mt hnh thc vn ng c bit). - T duy ca nh siu hnh ch da trn nhng phn tuyt i khng th dung nhau c, h ni c l c, khng l khng. i vi h, mt s vt hoc tn ti hoc khng tn ti, mt hin tng khng th va l chnh n li va l ci khc, ci khng nh v ci ph nh tuyt i bi tr ln nhau, v.v Ngun gc ca phng php siu hnh: L bt ngun t vic mun nhn thc i tng, trc ht con ngi phi tch i tng ra khi nhng mi lin h v nhn thc n trng thi khng bin i trong mt khng gian v thi gian xc nh. Tuy phng php l cn thit v c tc dng trong mt phm vi nht nh, nhng thc t th hin thc khng ri rc v ngng ng nh phng php ny quan nim. - Phng php bin chng khng ch thy nhng s vt c bit m cn thy c mi quan h qua li gia chng, khng ch thy s tn ti ca s vt m cn thy c s sinh thnh v s tiu vong ca s vt.

- Phng php bin chng th hin t duy mm do, linh hot trong s phn nh hin thc, - Phng php bin chng tha nhn trong nhng trng hp cn thit th bn cnh ci hoc l.. hoc l cn c ci va l... va l; i tng hay chnh th trong lc tn ti l n th cng ng thi bao hm s tn ti khng l n; ci khng nh v ci ph nh va loi tr nhau va gn b nhau. Do , n phn nh hin thc ngy cng chn thc chnh xc, v n tr thnh cng c hu hiu gip con ngi nhn thc v ci to th gii.

Tm li, phng php siu hnh l phng php xem st s vt trong trng thi bit lp, ngng ng vi mt t duy cng nhc; cn phng php bin chng l phng php xt s vt trong mi lin h rng buc ln nhau v trong trng thi vn ng bin i khng ngng vi t duy mm do, linh hot. 1.3.2. Cc giai on pht trin c bn ca phng php bin chng * Hnh thc th nht l php bin chng t pht thi C i. th hin r nt trong thuyt m - Dng ca trit hc Trung Quc, c bit l trong nhiu hc thuyt ca trit hc Hy Lp c i. Cc nh trit hc u thy cc s vt hin tng ca v tr sinh thnh, bin ho trong nhng mi lin h v cng tn. Cch nhn xt th gii nh vy, theo ngghen, l mt cch nhn xt cn nguyn thu, ngy th, nhng cn bn l ng v l kt qu ca mt trc kin thin ti, song cha phi l kt qu cu nhng s nghin cu v thc nghim khoa hc. Chnh v hn ch ny m php
9

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi bin chng C i phi nhng bc cho php siu hnh, phng php thng tr trong t duy trit hc th k XVIII l iu khng th trnh khi. y l giai on khm ph kt cu, thuc tnh ca i tng. * Hnh thc th hai l php bin chng duy tm c in c, bt u t Cant v hon chnh Hghen. Ln u tin trong lch s pht trin t duy nhn loi, cc nh trit hc c in c trnh by mt cch c h thng nhng ni dung ca php bin chng. Tuy nhin, y mi ch dng li bin chng ca khi nim, ca tinh thn, v tai hi hn l h cho rng gii hin thc ch l s sao chp ca tinh thn, bi vy php bin chng c in c l c tnh cht duy tm. * Hnh thc th ba l php bin chng duy vt. Trn c s k tha nhng ht nhn hp l ca php bin chng duy tm, sau khi gt b tnh cht duy tm thn b ca n, Mc - ng ghen xy dng php bin chng duy vt vi tnh cch l hc thuyt v mi lin h ph bin v v s pht trin di hnh thc hon b nht. 1.4. VAI TR CA TRIT HC TRONG I SNG X HI 1.4.1. Vai tr th gii quan v phng php lun 1.4.1.1. Vai tr th gii quan ca trit hc * Tn ti trong mi quan h vi th gii xung quanh, d mun hay khng con ngi cng phi nhn thc th gii v nhn thc bn thn mnh. Nhng tri thc ny cng vi nim tin vo n dn dn hnh thnh nn th gii quan. * Th gii quan l nhn t nh hng cho qu trnh hot ng sng ca con ngi. Th gii quan nh mt thu knh qua con ngi xc nh mc ch, ngha cuc sng v la chn cch thc t mc ch . * Trnh pht trin ca th gii quan l tiu ch quan trng v s trng thnh ca mi c nhn cng nh mi cng ng nht nh. * Trit hc ra i vi t cch l ht nhn l lun ca th gii quan, lm cho th gii quan pht trin nh mt qu trnh t gic da trn s tng kt kinh nghim thc tin v tri thc do cc khoa hc a li. l chc nng th gii quan ca trit hc. + Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm l c s l lun ca hai th gii quan c bn i lp nhau. Chnh v vy chng ng vai tr l nn tng th gii quan ca cc h t tng i lp. Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong trit hc biu hin bng cch ny hay cch khc cuc u tranh gia nhng giai cp, nhng lc lng x hi i lp nhau. Do vy: + Th gii quan ng n l tin xc lp nhn sinh quan tch cc gip cho con ngi sng to trong hot ng. + Th gii quan sai lm lm cho con ngi sng th ng hoc sai lch trong hot ng. + Vic nghin cu trit hc gip ta nh hng hon thin th gii quan. 1.4.1.2. Vai tr phng php lun ca trit hc Phng php lun l l lun v phng php; l h thng quan im c tnh nguyn tc ch o vic tm ti, xy dng, la chn v vn dng cc phng php.
10

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi * Trit hc thc hin chc nng phng php lun chung nht + Tri thc trit hc l h thng tri thc chung nht v th gii v vai tr con ngi trong th gii, nghin cu cc qui lut chung nht chi phi c t nhin, x hi v t duy. + Mi lun im trit hc ng thi l mt nguyn tc trong vic xc nh phng php, l l lun v phng php. Vic nghin cu trit hc gip ta c c phng php lun chung nht, tr nn nng ng sng to trong hot ng ph hp vi xu th pht trin chung. 1.4.2. Vai tr ca trit hc Mc - L nin Trit hc Mc - Lnnin k tha v pht trin nhng thnh tu quan trng nht ca t duy trit hc nhn loi. N c C.Mc v Ph. ngghen sng to ra v V.I.Lnin pht trin mt cch xut sc. l ch ngha duy vt bin chng trong vic xem xt gii t nhin cng nh xem xt i sng x hi v t duy con ngi. * Vi t cch l mt h thng nhn thc khoa hc c s thng nht hu c gia l lun v phng php: trit hc Mc-Lnin nh L nin nhn xt: L mt ch ngha duy vt trit hc hon b v l mt cng c nhn thc v i, trit hc Mc-Lnin l c s trit hc ca mt th gii quan khoa hc, l nhn t nh hng cho hot ng nhn thc v hot ng thc tin, l nguyn tc xut pht ca phng php lun. + Trong trit hc Mc - Lnin, l lun v phng php thng nht hu c vi nhau. Ch ngha duy vt l ch ngha duy vt bin chng v php bin chng l php bin chng duy vt. S thng nht gia ch ngha duy vt v php bin chng lm cho ch ngha duy vt tr nn trit , v php bin chng tr thnh l lun khoa hc; nh trit hc mcxt c kh nng nhn thc ng n c gii t nhin cng nh i sng x hi v t duy con ngi. + Nm vng trit hc trit hc Mc-Lnin khng ch l tip nhn mt th gii quan ng n m cn l xc nh mt phng php lun khoa hc. Nguyn tc khch quan trong s xem xt i hi phi bit phn tch c th theo tinh thn bin chng, ng thi n ngn nga thi ch quan tu tin trong vic vn dng l lun vo hot ng thc tin. * Trong quan h vi cc khoa hc c th, mi quan h gia trit hc Mc- Lnin v cc khoa hc c th l mi quan h bin chng, c th l: cc khoa hc c th l iu kin tin quyt cho s pht trin ca trit hc. n lt mnh, trit hc Mc- Lnin cung cp nhng cng c phng php lun ph bin, nh hng s pht trin ca cc khoa hc c th. Mi quan h ny cng c bit quan trng trong k nguyn cch mng khoa hc k thut v cng ngh. Chnh v vy, y mnh pht trin khoa hc c th cng nh bn thn trit hc, s hp tc cht ch gia nhng ngi nghin cu l lun trit hc v cc nh khoa hc khc l ht sc cn thit. iu c chng minh bi lch s pht trin ca khoa hc v bn thn trit hc. Ngy nay trong k nguyn cch mng khoa hc cng ngh, s gn b cng tr nn c bit quan trng. Trong k nguyn ny, cuc u tranh ch ngha duy vt v ch ngha duy tm khng b th tiu m vn tip tc din ra vi nhng ni dung v hnh thc biu hin mi. Trong tnh hnh , l lun trit hc s tr nn kh cng v lc hu, nu khng c pht trin da trn s khi qut khi tri thc ht sc ln lao ca khoa hc chuyn ngnh. Ngc li, nu khng ng vng
11

Chng 1: Trit hc v vai tr ca n trong i sng x hi trn lp trng duy vt khoa hc v thiu t duy bin chng th ng trc nhng pht hin mi m ngi ta c th mt phng hng v i n kt lun sai lm v trit hc. Tuy nhin, trit hc Mc khng phi l n thuc vn nng cha sn mi cch gii quyt cc vn t ra trong hot ng nhn thc cng nh hot ng thc tin. c th tm li gii p ng n cho nhng vn , bn cnh tri thc trit hc cn c hng lot nhng tri thc khoa hc c th cng vi nhng tri thc kinh nghim do cuc sng to nn mt cch trc tip mi con ngi. Thiu tri thc , vic vn dng nhng nguyn l trit hc khng nhng kh mang li hiu qu, m trong nhiu trng hp c th cn dn n nhng sai lm mang tnh gio iu. Do vy, trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, chng ta cn trnh c hai thi cc sai lm: + Xem thng trit hc s sa vo tnh trng m mm, d bng lng vi nhng bin php c th nht thi, i n ch mt phng hng, thiu nhn xa trng rng, thiu ch ng v sng to trong cng tc; + Tuyt i ha vai tr ca trit hc s sa vo ch ngha gio iu, p dng mt cch my mc nhng nguyn l, nhng quy lut vo tng trng hp ring m khng tnh n tnh hnh c th trong tng trng hp ring v kt qu l d b vp vp, tht bi. Bi dng th gii quan duy vt v rn luyn t duy bin chng phng v chng ch ngha ch quan, trnh phng php t duy siu hnh, va l kt qu va l mc ch trc tip ca vic nghin cu l lun trit hc ni chung, trit hc Mc - Lnin ni ring. KT LUN Nghin cu khi nim v ngun gc ca trit hc cho chng ta hiu c Trit hc l h thng tri thc l lun chung nht ca con ngi v th gii; v v tr vai tr ca con ngi trong th gii . Trit hc ng vai tr ht nhn l lun ca th gii quan, gi vai tr nh hng cho qu trnh cng c v pht trin th gii quan ca mi c nhn, mi cng ng ngi trong lch s. Nghin cu vn c bn ca trit hc cho chng ta hiu c s hnh thnh cc trng phi trit hc duy vt v duy tm trong lch s, cng nh hai phng php nghin cu i lp nhau trong lch s l phng php siu hnh v phng php bin chng, gip chng ta xy dng c phng php bin chng trong nhn thc v ci to th gii. Vi chc nng th gii quan v phng php lun, trit hc tr thnh cng c c lc trong hot ng ch ng thin nhin v s nghip gii phng con ngi ca nhng lc lng x hi tin b.

12

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc

Chng 2: KHI LC LCH S TRIT HC TRC MC

2.1. TRIT HC PHNG NG C TRUNG I iu kin kinh t-x hi v c im v t tng trit hc n c, trung i.

2.1.1. Trit hc n c trung i. 2.1.1.1. a. iu kin kinh t-x hi: * iu kin t nhin: n c trung i l mt lc a ln pha nam chu , c nhng yu t a l rt tri ngc nhau: va c ni cao li va c bin rng; va c sng n chy v pha Ty, li va c sng Hng chy v pha ng; va c ng bng ph nhiu, li c sa mc kh cn; va c tuyt ri gi lnh, li c nng chy nng bc... * iu kin kinh t-x hi: + c im ni bt v iu kin kinh t-x hi ca x hi n c, trung i l s tn ti t rt sm v ko di ca kt cu kinh t-x hi theo m hnh cng x nng thn. + Trong x hi n c, trung i phn ha v tn ti dai dng bn ng cp ln: tng l (Brhman), qu tc (Ksatriya), bnh dn t do (Vaisya) v tin n (Ksudla). Ngoi s phn bit ng cp, x hi n c i cn c s phn bit v chng tc, dng di, ngh nghip, tn gio. * V vn ha: ngi n c i tch ly c nhng kin thc phong ph v thin vn, sng to ra lch php, gii thch hin tng nht thc, nguyt thc, bit qu t xoay trn v t xoay xung quanh trc ca n. y, ton hc cng xut hin rt sm. T thi h pht minh ra s thp phn, bit i s, bit l ng gic, bit php khai cn, gii ph ng trnh bc 2, 3. V y hc, y xut hin nhng danh y ni ting, cha bnh bng cy thuc, bng thut chm cu, chng u, ngoi khoa, ..v.v.. Nt ni bt ca vn ha n c, trung i l th ng mang du n su m v mt tn ng ng, tn gio, tm linh v c yu t thn b. Trit hc n c i c chia ra lm hai phi: chnh thng v khng chnh thng. Phi chnh thng (stika) l phi tha nhn kinh Vda gm c: Smkhya, Mimnsa, Vednta, Yoga, Naya v Vaisesika. Phi khng chnh thng hay t gio (nstika) l phi khng tha nhn kinh Vda gm c: Jaina, Lokyata v Buddha (pht gio). b. c im ca trit hc n c i Th nht: Nn trit hc chu nh hng ln ca nhng tn gio, trit hc c s an xen vi tn gio, cc quan nim trit hc, k c cc quan nim duy vt u b n sau cc nghi l huyn
13

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc b ca kinh Vda, cc quan nim hin thc pha trn cc quan nim huyn thoi, ci trn tc trc quan xen ln ci o tng xa xi, ci bi kch ca cuc i xen ln ci thn tin, ci nit bn... Tn gio n u tp trung l gii v thc hnh nhng vn nhn sinh quan di gc tm linh tn gio nhm t ti s gii thot, tc l t ti s ng nht tinh thn c nhn vi tinh thn v tr (t man vi Brahman). Th hai: Trit hc n c trung i thng tn trng qu kh v c khuynh hng phc c: + a s cc h thng trit hc u da vo tri thc c trong kinh V da, ly cc t tng trong kinh V da lm im xut pht. + Cc lun thuyt trit hc v sau thng da vo cc lun thuyt trit hc c trc v tuyn b s l thuc vo h thng trit hc c trc. + Cc nh trit hc sau ch l bo v, l gii, hon thin thm cc quan nim ban u Th ba: Khi bn n vn bn th lun, mt s trng phi trit hc xoay quanh vn tnh khng em i lp khng vi c, quy ci c v ci khng th hin mt trnh t duy tru tng cao. 2.1.1.2. Cc t tng trit hc c bn ca cc trng phi trit hc a. Cc trng phi trit hc chnh thng Mt l: Tr ng phi Smkhya: * Theo ngn ng n c i Samkhya l ngi m, ngi tnh ton. Phi ny t cho mnh mc ch nhn thc ng hin thc bng cch tnh m cc khch th v l phng tin c bn nhn thc. * Nhng t tng ca phi Smkhya s k bc l nhng t tng c tnh duy vt v t nhiu bin chng v bn nguyn hin hu. y l trng phi trit hc i su vo cp nhn-qu, t h a ra nhng lun im nhn qu l qu trnh lin tc. Theo h, kt qu tim n trong nguyn nhn; bi vy, nu vn vt ca th gii ny l vt cht th yu t to nn vn vt ca th gii vi tnh cch l nguyn nhn cng phi l vt cht; l vt cht u tin (Prakriti) - mt dng vt cht khng th dng cm gic m c th bit c. * Bt k vt th no trong th gii cng u l kt qu ca s thng nht, hp nht, chuyn ho, tc ng lin h ca ba yu t: + Sattva: nh, trong sng, thun khit, t i vui. + Rajas: kch thch, ng, linh hot. + Tama: tnh , th ng, nng. Khi s cn bng ca ba yu t ny b ph v th n bin ho khng ngng, pht trin trong khng gian v thi gian, chuyn ho t dng ny sang dng khc, do , n chnh l nguyn nhn to ra s a dng ca gii t nhin * Nhng nh t tng ca phi Smkhya hu k li c khuynh hng nh nguyn khi tha nhn s tn ti song song ca hai yu t u tin l vt cht (Prakriti) v tinh thn (Purusa). Yu t Purusa - yu t tinh thn mang tnh ph qut vnh hng v bt bin, n truyn sinh kh, nng lng bin ha vo yu t vt cht.
14

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Hai l: Trng phi Mimns * Xut pht im ca n ch yu da vo b kinh Vda v Upanishad. * Mc ch c bn l ch gii, din t nhng phng php cng bi, l nghi, t l v thc hin cc quy tc x hi theo bn phn ca mi ngi mt cch c th, cht ch. * Cc nh trit hc Mimns s k khng tha nhn s tn ti ca thn. H cho rng, khng tm c bng chng no v s tn ti ca thn. Cm gic khng th nhn ra thn m cc ngun khc ca tri thc th suy cho cng cng da trn cm gic. H chng li quan im trit hc duy tm v nu tin rng th gii hin thc l khng tn ti, ch do thc sinh ra th nghi l m Mimns coi trng v hiu qu ca n tr nn v ngha. * Nhng nh trit hc Mimns hu k tha nhn s tn ti ca thn. Ba l: Trng phi Vednta Vdnta chnh l: + S hon thin kinh Vda. + L hc thuyt trit hc Tn gio, ra i trn c s t tng ca Upanishad. + Trn c s ch gii kinh Vda v Upanishad, trng phi Vdnta a ra nhng kt lun trit l siu hnh bin gii duy tm v nguyn nhn hnh thnh v tr v vn vt. H coi Brahman l linh hn v tr, vnh hng; cn Atman l linh hn c th, mt b phn ca linh hn ti cao, tc Thng Brahman. Bn l: Trng phi Yoga L trng phi c tnh cc oan ca ch ngha duy tm, biu hin khuynh hng suy thoi v t tng ca x hi n trong thi k c in. Yoga c ngha l s lin kt hay hp nht tm th v mt khi. Ni dung c bn l cp ti nhng phng php tu luyn m ngi tu hnh phi thc hin, nhm gii thot linh hn khi s tc ng ca cc gic quan v s ging buc ca th xc, ca th gii vt cht tr nn trong sch, t dc s hiu bit siu phm, ti cao v vnh hng. Trng phi Yoga, Vednta v Mimns u c xu hng gii quyt vn nhn sinh quan theo ch ch t ti s gii thot ti hu: ha ng ci Ti (Tiu ng) vi ci v tr (i ng). Nm l: Trng phi Nyya - Vaisesika y l hai phi khc nhau nhng c nhng quan im trit hc tng ng, nht l vo giai on hu k ca mi phi. Nhng t tng trit hc cn bn ca hai phi ny l hc thuyt nguyn t, l lun nhn thc v lgic hc. * Thuyt nguyn t: - Bn nguyn ca th gii: l bn yu t vt cht: t - nc - la - gi (hay khng kh). Nhng yu t ny li c quy vo bn nguyn duy nht chnh l cc Anu- hay cn gi l nguyn t. l nhng ht nh vt cht khng ng nht, bt bin, vnh hng, c phn bit cht lng, khi lng v hnh dng, tn ti trong mt mi trng c bit, trong khng gian v thi gian, s kt hp ca cc nguyn t khc nhau s to ra s a dng ca gii t nhin.
15

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc - Phi ny cn cho rng c s tn ti ca nhng linh hn nhng trng thi ph thuc hoc ngoi nhng nguyn t vt cht, c gi l Ya; m c tnh ca n c th hin ra nh c vng, ch, vui, bun, gin hn, v.v phi hp, iu phi s tc ng ca cc linh hn gii thot ra khi cc nguyn t. Nng lc ny, phi Nyya cho l thn Isvara, cn phi Vaisesika th gi l nng lc v hnh, khng th dng t duy, ngn ng bin gii. * V nhn thc lun v lgc hc - Tha nhn s tn ti khch quan ca i tng nhn thc; cao vai tr ca kinh nghim trong nhn thc..v.v. Thc o duy nht kim tra tnh chn l ca cc tri thc l thc tin. - Lgc: Hnh thc bin lun c phi ny a ra c th gi l ng on lun, gm nm mnh : V d: 1. Lun : i c la chy; 2. Nguyn nhn: V i bc khi; 3. Th d: Bt c ci g bc khi u c la chy; th d: bp l; 4. Suy on: i bc khi th khng th khng c la chy; 5. Kt lun: Do , i c la chy. Cc phi Nyya v Vaisesika ban u c t tng v thn u tranh chng ch ngha duy tm trit hc. Song giai on cui, h li c thn v cho rng thn dng nguyn t xy dng nn th gii. b. Cc trng phi khng chnh thng Mt l: Trng phi Jaina Jaina l mt tn gio xut hin gn ng thi vi pht gio. Ngi sng lp trng phi ny tn l Mahavira, cn c hiu l Jaina (ngha l chin thng). Trng phi ny t t cho mnh nhim v l tm ra con ng v phng tin a li s gii thot cho con ngi, nhng li ph nhn s tn ti ca Brahman (tinh thn v tr). * V bn th lun: Hc thuyt trit hc ny cao thuyt tng i, theo thuyt ny: + Tn ti u tin l bt bin, v thy, v chung, s bin chuyn ca vn vt l khng cng. + Th gii vn vt va bt bin va bin chuyn. Ci bt bin, vnh hng l vt cht; ci khng bt bin, khng vnh hng l cc dng ca vt cht, ging nh t st khng thay i, nhng nhng ci bnh nn bng t st th lun thay i. * V nhn thc lun: Jaina cho rng nhn thc l s phn nh th gii, phn nh tnh bin chuyn lin tc ca th giiTma. nhn thc th gii phi xy dng v s dng h thng cc khi nim nh l cc cng c ng thi cng l kt qu ca s nhn thc. Mt s khi nim ch yu nh sau:
16

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc - Tn ti - khng tn ti. - Va tn ti va khng tn ti. * Jaina tin vo thuyt lun hi v nghip. gii thot lun hi, con ngi cn phi tu luyn theo lut Ahimsa ( khng st sinh, khng bo lc, sng kh hnh...) Hai l: Trng phi Lokyata Lokyata l trng phi duy vt tng i trit v v thn. * V bn th lun: phi ny cho rng: mi s vt, hin tng ca th gii u to ra bi bn yu t vt cht (t - nc - la - khng kh). Nhng yu t ny c kh nng t tn ti, t vn ng trong khng gian v cu thnh vn vt, k c con ngi. + Tnh a dng ca vn vt chnh l do s kt hp vi nhng phng thc, t l, trt t khc nhau ca nhng yu t bn nguyn y. + Khng c linh hn bt t. bn thn linh hn hay thc cng do s lin kt ca cc nguyn t vt cht theo cch thc c bit, vt cht sinh ra thc cng nh go nu thnh ru, nhng ru li c tnh cht m go khng c l lm ngi ta say. T , phi Lokyata ph nhn thuyt lun hi v nghip, ch giu s gii thot. H cho con ngi khng phi g khc l thn th c thc, khi con ngi cht th linh hn cng mt. * V l lun nhn thc, phi ny c khuynh hng duy vt theo lp trng kinh nghim lun. H cho rng cm gic l ngun gc duy nht, xc thc ca nhn thc. Cc kt lun, cc suy l ch c gi tr trong mi lin h vi th gii mt cch kinh nghim. H ph nhn tnh chn xc ca nhng tri thc l tnh. Ba l: Trit hc Pht gio (Buddha) Trit hc Pht gio l mt trng phi trit hc - tn gio in hnh thuc phi khng chnh thng v c nh hng rng ri, lu di trn phm vi th gii. Pht gio c hnh thnh vo th k VI tr.CN. Ngi sng lp l Siddharta (Tt t a). Sau ny ng c tn xng vi nhiu danh hiu khc nhau, nhng ph bin nht l Sakyamuni (Thch Ca Mu Ni) cn c hiu l Buddha (pht). T tng trit hc ca Pht gio nguyn thy cha ng nhng yu t duy vt v bin chng cht pht, th hin r nt nht quan nim v tnh t thn sinh thnh, bin i ca vn vt, tun theo tnh tt nh v ph bin ca lut nhn qu. Nhng t tng ny c th hin trong b tam tng- b kinh in ca o pht. l: 1. Tng kinh: ghi li pht dy. 2. Tng lut: Gm cc gii lut ca o pht. 3. Tng lun: gm cc bi kinh, cc tc phm lun gii bnh ch v gii php ca cc cao tng hc gi v sau. * V gii t nhin + Pht gio cho rng th gii c bn nguyn u tin l vt cht. Th gii vn ng mt cch v thng, sc sc, khng khng". Sinh, tr, d, dit. Do , pht gio c th gii quan
17

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc

+ Pht gio cho rng v tr l v thu v chung, nu i tm nguyn nhn th nht ca c tr th ung cng v ch, v khi vt v i tm nguyn nhn th nht, chng ta s pht hin ra rng trc nguyn nhn th nht li c mt nguyn nhn na, ri c th xoay vn mi khng thi, s mi mi khng tm ra nguyn nhn th nht c nh, bt bin. Pht gio cho rng vn vt v tr l do nhn duyn hi t li m thnh, khng c vt no li tn ti mi mi m khng bin i, nhn duyn hp th sinh, nhn duyn ri l dit. + Phm tr v ng bao hm t tng cho rng, vn vt trong v tr ch l s gi hp do hi nhn duyn nn thnh ra c (tn ti). Ngay bn thn s tn ti ca thc th con ngi chng qua cng l do ng un (nm yu t) hi hp li ng un l: sc (vt cht), th (cm gic) tng (n tng), hnh (suy l) v thc ( thc). Nh vy, th khng c ci gi l ti (v ng). + Phm tr v thng ngha l vn vt bin i v cng theo chu trnh bt tn: sinh - tr d - dit. Vy th c c - khng khng lun hi bt tn; thong c, thong khng, ci cn m chng cn, ci mt m chng mt. * V nhn sinh quan Pht gio c bit ch trng trit l v nhn sinh, Pht gio t vn tm kim mc tiu nhn sinh s gii thot (Moksa) khi vng lun hi, nghip bo t ti trng thi tn ti Nit bn (Nirvana). Ni dung trit hc nhn sinh ca pht gio tp trung bn lun (t diu ), c Pht gio coi l bn chn l v i. Lun th nht: Kh , l lun im khi qut v thc trng ca i ngi, theo trit l nhn sinh ca Pht gio th cuc sng nhn c 8 ni kh trm lun bt tn m t bt c ai cng phi gnh chu: Sinh; Lo; Bnh;T (cht); Th bit ly (yu thng nhng phi chia la ); On tng hi (on ght nhau m phi sng vi nhau); S cu bt c (ci mong mun m khng t c); Ng th un( 5 yu t v thng nung nu lm nn s au kh) Lun th hai: tp hay nhn : l lun l gii v nhng nguyn nhn gy au kh. l 12 nguyn nhn (thp nh nhn duyn): 1. V minh: l khng sng sut, ngu ti. 2. Hnh: l mun thc y hnh ng, to ra nghip lnh-d. 3. Thc: l nhn thc, thc phn bit ci tm trong sng, cn bng vi ci tm nhim, mt cn bng. 4. Danh sc: l s thng nht, kt hp ci vt cht (sc) v ci tinh thn (danh) sinh ra 6 c quan cm gic. 5. Lc nhp: qu trnh thm nhp ca th gii xung quanh vo cc gic quan. 6. Xc: l s tip xc, phi hp gia cc lc cn vi lc trn (gic quan vi th gii bn ngoi).
18

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc 7. Th: l s cm th (vui, bun, sng, kh). 8. i: l s yu thch m ny sinh ham mun dc vng, t y to ng c thc y thn, khu, to nghip mi. 9. Th: gi ly, chim ot ci m mnh yu thch. 10. Hu: l s tn ti hng ci m mnh chim ot c. 11. Sinh: c nghip (hu) tc l nghip nhn th t c nghip qu. 12. Lo, T: c sinh t c gi v cht. l 12 nguyn nhn v kt qu ni tip nhau to ra ci vng lun qun ca ni kh au nhn loi. Trong 12 nhn duyn y th V minh (avidya) l ngu ti, khng sng sut l nguyn nhn u tin. Lun th ba: Dit , cho rng c th tiu dit c ni kh, t ti trng thi Nit bn. Khi nim nit bn ca trit hc pht gio c hiu theo ngha l trng thi con ngi thot khi kh au. Lun th t:o , ch ra con ng dit kh t ti gii thot. l con ng tu o, hon thin o c c nhn gm 8 nguyn tc (bt chnh o): 1.Chnh kin (hiu bit ng s tht nhn sinh, l trc kin ca chnh bn thn mnh). 2. Chnh t duy (suy ngh ng n, mun vy phi gt b v minh). 3. Chnh ng (gi li ni chn chnh, ngay thng ). 4. Chnh nghip (gi ng trung nghip, khng st sinh, khng trm cp, khng t dm). 5. Chnh mnh (gi ngn dc vng, tun theo cc iu rn). 6. Chnh tinh tin (rn luyn khng mt mi). 7. Chnh nim (c nim tin vng chc vo s gii thot). 8. Chnh nh (tp trung t tng cao , lm c s cho chnh kin, chnh t duy trnh cao). (Tm nguyn tc ny c th thu tm vo ba iu hc tp, rn luyn l: Gii - nh Tu (tc l: Gi gii lut, thc hnh thin nh v khai thng tr tu Bt nh). Tm li: Pht gio l mt tro lu trit hc ln n c i, giai on u, hc thuyt trit hc y cha ng nhng yu t duy vt v t tng bin chng, n ni ln c ting ni phn khng ch ng cp khc nghit, ph phn s bt cng, i t do, bnh ng x hi. ng thi n cng nu ln kht vng gii thot con ngi khi nhng bi kch ca cuc i, khuyn con ngi sng lng thin, t bi, bc i. Chnh v th, ngay t u hc thuyt y i su vo lng ngi, truyn b mt cch nhanh chng v rng ri khng ch n m nhiu nc khc. Tuy nhin, im hn ch ln ca trit hc pht gio l l gii con ng gii thot con ngi khi ni kh au ca cuc i c tnh cht duy tm v o tng. TNG KT. Trit hc n c trung i l mt trong hai nn t tng ln ca phng ng, c mt vai tr rt ln trong qu trnh pht trin t tng vn ho vng chu .
19

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Mt l: So vi cc nn trit hc khc, trit hc n c trung i l mt trong nhng tro lu trit hc ra i v pht trin rt sm, l mt trong nhng ci ngun, ci ni ca trit hc th gii ni ring v ca nn vn minh nhn loi ni chung. Hai l: Vi b dy thi gian hng ngn nm y, nn trit hc n c trung i lm nn mt vc dng s, cha ng nhng t tng qu bu ca nhn loi. Tnh s ca n khng ch quy m, s lng ca cc tc phm li, s a dng ca cc trng phi m cn s phong ph trong cch th hin v c bit l s su rng v ni dung phn nh. S phong ph v ni dung: cc trng phi u cp ti nhiu vn ln ca trit hc nh: v tr quan, nhn sinh quan v php bin chng m tiu biu l nhng quan im v bn th lun, v tnh v cng v tn ca th gii, v bin chng ca qu trnh bin i v tr v nhn sinh, v c bit l con ngi vi i sng tm linh v con ng gii thot. S a dng v hnh thc: vn xui, vn vn, th ca, bng cc tc phm vit ra bng ch, v cn bng c hnh thc truyn ming. Ba l: Trit hc n c trung i c bit ch ti vn con ngi: h u ht cc trng phi trit hc thng tp trung gii quyt vn nhn sinh v con ng gii thot, nhng nguyn nhn ca s au kh khng phi trong i sng kinh t-x hi m trong thc, trong s v minh, s ham mun ca con ngi, v vy con ng gii thot u mang sc thi duy tm, ym th. Bn l: Cc quan im duy vt v duy tm, bin chng v siu hnh khng c th hin mt cch rch ri, tch bch nhau m chng thng an xen nhau, xen k ln nhau trong qu trnh vn ng v pht trin. Chnh s an xen mt mt to ra v p thm trm, uyn chuyn ca trit hc n c trung i, mt khc, to ra lc cn khng nh i vi s pht trin ca nn trit hc y. Tm li: Trit hc n c trung i l mt nn trit hc ln ca phng ng. N li nhiu t tng qu bu cho nhn loi, khin cho nhiu th h cc nh trit hc ca cc dn tc , ang v s hng ti. Tuy nhin, nn trit hc n c, trung i vn cn nh hng su sc nhiu quan nim thn b v tn gio. y l nhng vn m khoa hc hin i cn tip tc nghin cu khng nh hay bc b. 2.1.2. Trit hc Trung Hoa c i 2.1.2.1. iu kin kinh t-x hi v c im ca trit hc Trung hoa c i. a. iu kin kinh t-x hi : Trung Hoa thi c l mt quc gia rng ln, c lch s lu i t cui thin nin k th III tr.CN ko di ti tn cui th k III tr.CN, vi s kin Tn Thy Hong thng nht Trung Hoa bng uy quyn bo lc m u thi k Trung Hoa phong kin. Trong khong 2000 nm , lch s Trung Hoa c phn chia lm hai thi k ln: Thi k t th k IX tr.CN tr v trc; v thi k t th k VIII tr.CN n cui th k III tr.CN. Trong thi k th nht: Gm cc triu i nh H, nh Thng v Ty Chu: Bt u t khong th k XXI tr.CN, kt thc vo khong th k th XI tr.CN vi s kin nh Chu a ch n l Trung Hoa ln ti nh cao.
20

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Trong thi k th nht ny, nhng t tng trit hc t nhiu xut hin, nhng cha t ti mc l mt h thng. Th gii quan thn thoi, tn gio v ch ngha duy tm thn b l th gii quan thng tr trong i sng tinh thn x hi Trung Hoa lc by gi. Thi k th hai (thng gi l thi Xun Thu-Chin Quc) l thi k chuyn bin t ch chim hu n l sang ch phong kin vi nhng c im c bn sau y: + t ai trc y thuc v nh Vua th nay b mt tng lp mi, tng lp a ch chim lm t hu. + Mt s phn ha sang hn da trn c s ti sn bt u xut hin. + X hi lc ny vo tnh trng ht sc o ln: s tranh ginh a v x hi ca cc th lc ct c y x hi Trung Hoa c i vo tnh trng chin tranh khc lit lin min. y chnh l iu kin lch s i hi phi gii th ch n l th tc, hnh thnh x hi phong kin. Trong tnh hnh , mt lot hc thuyt chnh tr - x hi v trit hc xut hin v hu ht u c xu hng gii quyt nhng vn thc tin chnh tr - o c ca x hi. Lch s gi thi k ny l thi k bch gia ch t (trm nh trm thy), bch gia minh tranh ( trm nh ua ting). iu tr thnh nt c trng ch yu ca trit hc Trung Hoa c i. b. c im ca trit hc Trung hoa c, trung i: * Th nht: Trit hc Trung hoa c, trung i l nn trit hc nhn mnh tinh thn nhn vn, cn trit hc t nhin c phn m nht. * Th hai l cc trit gia Trung hoa u xem thc hnh o c nh l hot ng thc tin cn bn nht ca mt i ngi, l v tr th nht ca sinh hot x hi, do , trit hc Trung hoa c, trung i l nn trit hc chnh tr o c, y cng l nguyn nhn trit hc dn n s km pht trin v nhn thc lun v s lc hu v khoa hc thc chng ca Trung hoa. * Th ba l nhn mnh s hi ho thng nht gia t nhin v x hi. Khi kho cu cc vn ng ca t nhin, x hi v nhn sinh, a s cc nh trit hc TinTn u nhn mnh s hi ho thng nht gia cc mt i lp, coi trng tnh ng nht ca cc mi lin h tng h ca cc khi nim, coi vic iu ho mu thun l mc tiu cui cng gii quyt vn . * Th t l trit hc da trn t duy trc gic, phng thc t duy trc gic c bit coi trng tc dng ca ci tm, coi tm l gc r ca nhn thc. V vy, cc khi nim v phm tr ch l trc gic, thiu suy lun l gch, lm cho trit hc Trung hoa c trung i thiu i nhng phng php cn thit xy dng mt h thng l lun khoa hc. 2.1.2.2. Mt s hc thuyt tiu biu ca trit hc Trung hoa c, trung i a. Thuyt m- Dng, Ng hnh Mt l:T tng trit hc v m - Dng Trit hc m - Dng c thin hng suy t v nguyn l vn hnh u tin v ph bin ca vn vt, l s tng tc ca hai th lc i lp nhau: m v Dng. + m l mt phm tr rt rng, phn nh khi qut nhng thuc tnh ph bin ca vn vt nh: nhu, thun, ti, m, pha di, pha phi, n b v.v. + Dng l phm tr i lp vi m, phn nh khi qut nhng tnh cht ph bin nh: cng, cng, sng, kh, pha trn, pha tri, n ng .v.v..
21

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc + Hai th lc m - Dng khng tn ti bit lp m l thng nht vi nhau, ch c ln nhau theo ba nguyn l cn bn sau: - m - Dng thng nht trong Thi cc (Thi cc c coi nh nguyn l ca s thng nht ca hai mt i lp l m v dng). Nguyn l ny ni ln tnh ton vn, chnh th, cn bng ca ci a v ci duy nht. Chnh n bao hm t tng v s thng nht gia ci bt bin v ci bin i. -Trong m c Dng v trong Dng c m. Do , trong ng c tnh, trong tnh c ng, m - Dng c ng mi giao nhau, mi bin m sinh sinh- ho ho nguyn nhn cn bn ca s bin i l giao cm ca m-Dng. Hai nguyn l ny thng c cc hc gi phi m - Dng khi qut bng vng trn khp kn (tng trng cho thi cc), trong c chia thnh hai na i lp (en - trng) v trong na ny bao hm nhn t ca na kia (trong phn en c nhn t ca phn trng v ngc li), biu tng cho nguyn l: trong m c Dng v trong Dng c m. - S khi qut s hnh Thi cc m - Dng cn bao hm nguyn l: Dng tin n u th m li n v ngc li, ng thi Dng cc m sinh, m thnh th Dng khi. gii thch lch trnh bin ho trong v tr, ngi Trung Hoa a ra ci Lgic tt nh: Thi cc sinh Lng nghi (m Dng); Lng nghi sinh T tng (Thi Dng - Thiu m Thiu Dng - Thi m) v t tng sinh Bt qui (Cn - Khm - Cn - Chn - Tn - Ly - Khn oi); Bt qui sinh vn vt (v cng v tn). T tng trit hc v m - Dng t ti mc l mt h thng hon chnh trong tc phm kinh dch, Tinh hoa ca kinh dch l dch, tng, t vi nguyn l m-Dng, c th: + Dch: l s bin ho, pht trin ca vn vt ( bin dch ) vi quy lut l: khng r rng r rng su sc kch lit cao im mt tri. Nguyn nhn cn bn to nn s bin ho ca s vt l s giao cm ca m-Dng trong thi cc. + Tng: ch s bin dch ca vn vt, biu hin qua cc qu. + T: l biu th tng v phng din lnh hay d, ng hay tnh. + Nguyn l m-Dng ni ln kh nng bin i m - Dng bao hm trong mi mt i lp ca Thi cc, l nguyn nhn cn bn to nn s bin ho trong v tr. Hai l: nhng t tng trit hc v Ng hnh * T tng trit hc v ng hnh c quan h vi vic sng bi ca con ngi vi 5 loi vt cht ca t nhin cn thit, l: Kim Mc Thy Ha Th, nm loi vt cht y lun vn ng bin i, v khi tc ng vo cc gic quan ca con ngi cho ta nhng bin thi v tm sinh l: * Nm yu t ny khng tn ti bit lp tuyt i, m trong mt h thng nh hng sinh khc vi nhau theo hai nguyn tc sau: +Tng sinh (sinh ha cho nhau): Th sinh Kim; Kim sinh Thy; Thy sinh Mc; Mc sinh Ho; Ha sinh Th;.v.v. + Tng khc (ch c ln nhau); Th khc Thy; Thy khc Ha; Ha khc Kim; Kim khc Mc; v Mc khc Th;.v.v..
22

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Ch : + Gianh gii tng sinh, tng khc l tng i. + Tng sinh, tng khc l quy lut chung ca s vn ng v bin ho. + L hai iu kin khng th thiu duy tr thng bng tng i trong ht thy mi vt. b. Nho gia (thng gi l Nho gio) Nho gia xut hin vo khong th k VI tr.CN di thi Xun Thu, ngi sng lp l Khng T (551 tr.CN - 479 tr.CN). Sau khi Khng T cht, nho gia chia lm tm phi, nhng quan trng nht l phi Mnh T v Tun T vi hai xu hng khc nhau: duy tm v duy vt, trong dng nho gia Khng - Mnh c nh hng rng v lu di nht trong lch s Trung Hoa v mt s nc ln cn. Kinh in ca Nho gio thng c k ti l T Th (Lun Ng, i hc, Trung Dung, Mnh T) v Ng Kinh (Thi, Th, L Dch, Xun Thu). Quan im v x hi, v chnh tr - o c ca Nho gia c th hin nhng t t ng ch yu sau: * V v tr v gii t nhin + Khng t tin vo v tr quan dch, tin vo s vn hnh bin ho khng ngng ca s vt, cuc vn hnh y c trt t, c ho iu, m nguyn nhn ca trt t v ho iu y con ngi khng th cng li c, nn Khng T gi l thin mnh , ng cho Tri c ch lm cha t ca v tr, chi phi mi s bin ha cho hp l iu ho. Tin vo mnh tri, Khng T coi vic hiu bit mnh tri l iu kin tr thnh ngi hon thin. + Khng T tin c qu thn, nhng quan nim qu thn ca ng c tnh cht l gio nhiu hn l tn gio. Khng T cng cho rng qu thn khng c tc dng chi phi i sng ca con ngi, ng ph phn s m tn qu thn. * Quan nim v chnh tr- o c Th nht, Nho gia coi nhng quan h chnh tr - o c l nhng nn tng ca x hi, trong quan h quan trng nht l quan h vua - ti, cha - con v chng - v (gi l Tam c ng). Nu xp theo tn ty trn - d i th vua v tr cao nht, cn nu xp theo chiu ngang ca quan h th vua - cha - chng xp hng lm ch. iu ny phn nh t tng chnh tr qun quyn v ph quyn ca Nho gia. Th hai, xut hin trong bi cnh lch s qu sang x hi phong kin, mt x hi y nhng bin ng lon lc v chin tranh, nn l tng ca Nho gia l xy dng mt x hi i ng. l mt x hi c trt t trn - di, c vua sng ti hin, cha t - con tho, trong m - ngoi m; trn c s a v v thn phn ca mi thnh vin t vua cha, quan li n th dn. chnh l thuyt chnh danh ( theo Khng t ch c mt li phc hng trt t x hi l thu xp th no cho vua a v ca vua, thn a v ca thn, dn a v ca dn, nh vy th vt no a v chnh danh ca vt , trong x hi ai cng thc hin ng chnh danh ca mnh th x hi n nh). Th ba, Nho gia ly gio dc lm phng tin ch yu t ti x hi l tng i ng. Nn gio dc Nho gia ch yu hng vo vic rn luyn o c con ngi, m chun
23

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc mc gc l Nhn. Nhng chun mc khc nh: L, Ngha, Tr, Tn, Trung, Hiu, v.v.. u l nhng biu hin ca Nhn. Th t, Nho gia khng c s thng nht quan im v vn bn cht con ngi. V d: + Mnh T: Theo ng bn tnh ngi vn l thin. Thin l tng hp nhng c tnh ca con ngi t khi mi sinh: Nhn, Ngha, LDo , ng cao s gio dc con ngi tr v ng thin vi nhng chun mc o c c sn. + Tun T li coi bn tnh ngi vn l c. Mc d bn tnh con ngi l c, nhng c th gio ha thnh thin (Nhn, Ngha, L, Tr, Tn).Do , Tun T ch trng ng li tr nc l kt hp Nho gia vi Php gia. So vi cc hc thuyt khc, Nho gia l hc thuyt c ni dung phong ph v mang tnh h thng hn c; hn th na tr thnh h t tng chnh thng, Nho gia c b sung v hon thin qua nhiu giai on lch s trung i: Hn, ng, Tng, Minh, Thanh, nhng tiu biu hn c l di triu i nh Hn v nh Tng, gn lin vi tn tui ca cc bc danh Nho nh ng Trng Th (thi Hn), Chu n Di, Trng Ti, Trnh Ho, Trnh Di, Chu Hy (thi Tng). Qu trnh b sung v hon thin Nho gia thi trung i c tin hnh theo hai xu hng c bn: Mt l, h thng ha nhng quan im v chun mc ha nhng quan im trit hc ca Nho gia theo mc ch ng dng vo i sng x hi, phc v li ch thng tr ca giai cp phong kin, v th ng Trng Th lm ngho nn i nhiu gi tr nhn bn v bin chng ca Nho gia c i. Tnh duy tm thn b ca Nho gia trong cc quan im v x hi cng c cao. Tnh khc nghit mt chiu trong cc quan h Tam cng, Ng thng thng c nhn mnh. Hai l, hon thin cc quan im trit hc v x hi ca Nho gia trn c s b sung bng nhng quan im trit hoc ca thuyt m Dng Ng hnh, nhng quan nim v bn th ca o gia, t tng v php tr ca Php gia, v.v.. V vy, c th ni: Nho gia thi trung i l tp i thnh ca t tng Trung Hoa. Nho gia cn c s kt hp vi c t tng trit hc ngoi lai Pht gio. S kt hp nhng t tng trit hc ca Nho gia c ngay t thi Hn v t nhiu c ci ngun t Mnh T. Tuy nhin, s kt hp nhun nhuyn v su sc ch c di thi nh Tng (960 1279). nh hng ca Nho gio n Vit Nam: Nho gio vo nc ta t nhng nm cui trc Cng nguyn. T cui th k XIII tr i, Nho gio dn dn ln t Pht gio v tr thnh quc gio. N c pht trin trong s nh hng ca t tng truyn thng Vit Nam v Pht gio. T tng ca Nho gio c c mt tch cc v mt tiu cc: + Nho gio gp phn xy dng cc triu i phong kin vng mnh, bo v ch quyn dn tc. Nho gio c cng trong vic o to tng lp nho s Vit Nam, trong c nhiu nhn ti kit xut nh: Nguyn Tri, L Qu n, Nguyn Du, Ng Th Nhm... Nho gio hng nhn dn vo con ng ham tu dng o c theo nhn - ngha - l - tr - tn, ham hc hi ph vua gip nc. nh hng chnh ca Nho gio l thit lp c k cng v trt t ca x hi phong kin Vit Nam.
24

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc + Mt tiu cc: Nho gio gp phn khng nh vo vic duy tr qu lu ch phong kin, km hm quan h kinh t t bn pht trin nc ta. Di nh hng ca Nho gio, truyn thng tp th bin thnh ch ngha gia trng chuyn quyn c on. Nho gio khng khuyn khch thc y s pht trin ca cc ngnh khoa hc t nhin... Nhng mt tiu cc phn nh tnh cht bo th v lc hu ca nho gio nc ta. c. o gia (hay hc thuyt v o) Ngi sng lp ra o gia l Lo T (khong th k VI tr.CN). Hc thuyt ca ng c Dng Chu v Trang Chu thi Chin Quc hon thin v pht trin theo hai hng t nhiu khc nhau. Quan im v o : - o l bn nguyn ca vn vt tt c t o m sinh ra v tr v vi ci ngun ca o. - o l ci v hnh, hin hu, l ci c, song o v hin hu khng th tch ri nhau m tri li, o l ci bn cht, hin hu l ci biu hin ca o. Bi vy c th ni: o l nguyn l thng nht ca mi tn ti. - o l nguyn l vn hnh ca mi hin hu, nguyn l y l o php t nhin. Chnh trong quan nim v o th hin mt trnh t duy khi qut cao v nhng vn bn nguyn th gii, nhn nhn th gii trong tnh chnh th thng nht ca n. Quan nim v tnh bin chng: - Mi hin hu u bin dch theo nguyn tc bnh qun v phn phc (cn bng v quay tr li ci ban u). - Cc mt i lp trong th thng nht, quy nh ln nhau, l iu kin tn ti ca nhau, trong ci ny c ci kia. o gia khng nhn mnh t tng u tranh vi t cch l phng thc gii quyt mu thun nhm thc hin s pht trin; tri li, cao t tng iu ha mu thun, coi l trng thi l tng. Bi vy, trit hc ca o gia khng bao hm t tng v s pht trin. Ct li ch thuyt chnh tr - x hi l lun im V vi. V vi l khuynh hng tr v vi ngun gc sng vi t nhin, tc hp th vi o.V vi khng phi l ci th ng, bt ng hay khng hnh ng m c ngha l hnh ng theo bn tnh t nhin ca o. V nhn thc lun: Lo t cao t duy tru tng, coi thng nghin cu c th. ng cho rng khng cn ra ca m bit thin h, khng cn nhm qua khe ca m bit o tri. d. Mc gia Phi Mc gia do Mc T tc Mc ch (khong 479 - 381 tr.CN) sng lp thi Xun Thu. Sang thi Chin Quc pht trin thnh phi Hu Mc. y l mt trong ba hc thuyt ln nht ng thi (Nho - o - Mc). V v tr quan: T tng trit hc trung tm ca Mc gia th hin quan nim v Phi Thin mnh. Theo quan nim ny th mi s giu, ngho, th, yu khng phi l do nh mnh ca Tri m l do
25

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc ngi, rng nu ngi ta n lc lm vic, tit kim tin ca th t giu c, trnh c ngho i. y l quan im khc vi quan im Thin mnh c tnh cht thn b ca Nho gio dng Khng - Mnh. V nhn thc lun V quan h danh thc, ng ch trng ly thc t tn, ng sai l da vo thc t khch quan. Hc thuyt Tam biu ca Mc gia th hin r xu hng duy vt v cm gic lun, cao vai tr kinh nghim, coi n l bng chng chn xc ca nhn thc. V t tng nhn ngha + Nhn l kim i, tc l thng yu mi ngi, khng phn bit ng cp, thn s, trn di...yu ngi nh yu mnh, yu ngi ngoi cng nh yu ngi thn. + Ngha l li: lm li v tr hi cho mi ngi. Thuyt Kim i l mt ch thuyt chnh tr - x hi, mang m t tng tiu nng. Mc ch phn i quan im ca Khng T v s phn bit th bc, thn strong hc thuyt Nhn. ng ch trng mi ngi thng yu nhau, khng phn bit thn s, ng cp Nhng ngi thuc phi Mc gia hu k pht trin nhng t tng ca Mc gia s k ch yu trn phng din nhn thc lun. e. Php gia: Ngi sng lp phi Php gia l Hn Phi T (khong 280- 233 tr.CN). Phi Php gia ch trng vo nhng t tng chnh tr - x hi v cao php tr quc bng lut php. Php tr ca Hn Phi T da trn nhng lun c trit hc c bn sau y: - Tha nhn tnh khch quan v uy lc ca nhng lc lng khch quan m ng gi l l. l ci chi phi quyt nh mi s vn ng ca t nhin v x hi. - Tha nhn s bin i ca i sng x hi, cho rng khng th c ch no l khng thay i. Do khng th c khun mu chung cho x hi. ng phn tch s tin trin ca x hi lm ba giai on chnh: thi thng c, thi trung c, v thi cn c. ng lc cn bn ca s thay i x hi c ng quy v s thay i ca dn s v ca ci x hi. - Ch thuyt v tnh ngi: ng cho rng bn tnh con ngi vn l c, tc l tnh c nhn v li, lun c xu hng li mnh hi ngi, trnh hi cu li Trn c s nhng lun im trit hc c bn y Hn Phi T ra hc thuyt Php tr, nhn mnh s cn thit phi cai tr x hi bng lut php. ng phn i php nhn tr, c tr ca Nho gia v php v vi trca o gia. Php tr quc ca Hn Phi T bao gm ba yu t tng hp: Php, Th v Thut. KT LUN V TRIT HC TRUNG HOA C, TRUNG I. Nghin cu trit hc Trung Hoa c, trung i, chng ta rt ra mt s kt lun sau y: Mt l: S ra i v pht trin ca cc hc phi t tng trit hc Trung Hoa thng xuyn chu s chi phi trc tip ca nhng vn chnh tr. iu ny c bit r nt trong thi k Xun thu - Chin quc.
26

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc S chi phi ny khin cho cc trit gia Trung Hoa c bit quan tm, suy t, tm cch l gii v tm ra nhng trit l, nhng bin php nhm khc phc hin trng x hi bin ng trong lch s chnh tr, cai tr ca cc triu i. iu ny l gii r trong cc trng phi trit hc h c bit quan tm bn v nhng vn chnh tr v o c ca x hi v con ngi, chnh v vy, th mnh ca nn trit hc Trung Hoa, c bit l Trung Hoa c i trc ht th hin trn lnh vc trit hc trn lnh vc x hi, chnh tr v o c. y l ni dung ln nht khi nghin cu v ni dung trit hc Trung Hoa. Hai l: Thi c i Trung Hoa, cc hc phi trit hc din ra trong mt bi cnh hc thut ht sc "t do t tng. C ngi gi y l thi k trm hoa ua n trm nh tranh lun (bch gia ch t, bch gia tranh minh). y l c im trit hc ring c thi c i Trung hoa. iu ny hon ton chm dt khi Tn Thu Hong thng nht Trung Quc, v v c bn khng ti din trong sut chiu di lch s phong kin trung i sau ny. Trong thi i phong kin Trung Quc, nhn chung, ch c Nho gio gi a v thng tr v chi phi trong lch s t tng, mt s t tng ca cc hc phi khc c cc nho gia k tha trong vic cng c hc thuyt nho gio. Ba l: V cn bn nhng kin gii v v tr quan ca trit hc Trung Hoa mang tnh bin chng su sc, in hnh nh hc thuyt m dng- Ng hnh. Bn l: Trit hc Trung Hoa pht trin trong s an xen gia cc quan im duy vt v duy tm, bin chng v siu hnh. Nm l: Cc hc thuyt trit hc Trung Hoa c i thng khng c trnh by di hnh thc h thng l lun lgch nh cc tc phm trit hc hin i. Ngay c cc b kinh in c coi l rt c h thng ca nho gio (nh t th v ng kinh) v cn bn cng l tp hp cc lun l qua nhiu thi k v c thm nhng ch gii, lm r ca ngi bin son. Su l: Trong sut chiu di lch s hai nghn nm phong kin Trung Hoa, cc hc thuyt c i thng c cc nh t tng phong kin k tha, tha nhn thuc v trng phi c no t thi c i m khng lp hc thuyt mi. iu ny khin cho mt s hc gi phng Ty nhn nhn trit hc Trung Hoa ni ring, phng ng ni chung khng c s pht trin. Song thc ra khi k tha cc nh t tng sau pht trin rt nhiu cho ph hp vi iu kin lch s ca thi i h. 2.2. LCH S T TNG TRIT HC VIT NAM Lch s t tng trit hc Vit Nam l mt b mn khoa hc va mi ra i ang i hi nhng s tm ti v khm ph mi, nhng khi qut mi. y, bc u xin nu ln mt s ni dung c bn. 2.2.1. Nhng ni dung th hin lp trng duy vt v duy tm 2.2.1.1. Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v duy tm trong lch s t tng Vit Nam thi k phong kin y l cuc u tranh thuc mt hnh thi c bit: + Khng thnh trn tuyn, khng tri ra trn khp mi vn . + l s mu thun trong bn thn th gii quan ca mt trng phi, thm ch trong mi nh t tng.
27

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc + Lp trng duy vt hoc duy tm trong lch s t tng Vit Nam th hin trong vic gii quyt mi quan h gia tm v vt, gia linh hn v th xc, gia l v kh Lp trng cn th hin trong vic gii quyt nguyn nhn v ngun gc to nn nhng s kin c bn ca t nc, x hi v con ngi, nh an nguy ca quc gia dn tc, tr lon ca x hi, hng vong ca cc triu i , vn s mnh v bn tnh con ngi, vn o tri v o ngi v.v.. 2.2.1.2. Ni dung cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong lch s t tng Vit Nam D l khch quan hay ch quan, ch ngha duy tm Vit nam u mang nng mu sc tn gio. N c ngun gc Tam gio v tn ngng dn gian c truyn . Mt l: Nu trong Nho gio Thin mnh (mnh tri) l iu thng c nhc n trong lch s. Th ch ngha duy tm ch quan Pht gio li c quan nim v nghip v kip, s mnh con ngi khng phi l do tri gy nn, m l do mnh lm ra, do nghip v kip c bn thn to ra t qu kh. Hai l: i lp vi quan im mnh tri cn c quan im v thi. Vi thi khng cn bng dng ca mnh, khng cn s m nh ca ch mt ng tri c nhn cch. Ba l: Quan im ca qun chng nhn dn. Bng s quan st hng ngy, bng kinh nghim cuc sng v quan im thc t, qun chng nhn dn phn ng li cc quan im duy tm bng kinh nghim ca mnh nh c lm vua, thua lm gic; Bao gi dn ni can qua, con vua tht th li ra qut cha; n trm, n cp thnh pht, thnh tin, i cha i chin bn thn bt toi; Hn t m bit ni nng, th thy a l hm rng khng cn. H khng c l lun, lm ngi ta phi ngm li v hoi nghi vi cc lun im ca ch ngha duy tm tn gio. 2.2.2. Ni dung ca t tng yu nc Vit Nam C th ni s pht trin t tng yu nc l si ch ca lch s t tng Vit Nam. Yu nc l mt truyn thng ln ca dn tc. Nhng yu nc c th l mt ch, mt tm l, mt tnh cm x hi, ng thi cng c th l nhng l lun. 2.2.2.1. Nhng nhn thc v dn tc v dn tc c lp * Cng ng ngi Vit c hnh thnh sm trong lch s, c tn l Vit; phn bit vi nhiu tc Vit min nam Trung Quc, n c gi l Lc Vit. * Nhn thc v dn tc v dn tc c lp ca ngi Vit l mt qu trnh. N bt ngun t cuc chin u ca h t v v pht trin ln cng vi cc cuc chin u : + Phi chng minh c cng ng ngi Vit khc vi cng ng ngi Hn v ngang hng vi cng ng ngi Hn nh: - Cc nh t tng ngi Vit nu ln rng: Lc Vit v pha Sao Dc, Sao Chn (cc sao v phng Nam), khc vi Hoa H v pha Sao Bc u (sao ca phng Bc), nn hai dn tc ngi phi c lp vi nhau.
28

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc - H chng minh rng Ni sng nc Nam th vua nc Nam tr v. l nh phn ca sch tri (quan im ca L Thng Kit) chng t tnh cht hin nhin khng th bo b c ca s ring bit Vit, Hn. * Trn lnh vc nhn thc l lun, cc nh t tng i su hn, khi qut cao hn, ton din hn v khi cng ng dn tc Vit. Nguyn Tri l ngi thc hin c s mnh ny. Trong i co bnh Ng, Nguyn Tri vit: Nh nc i vit ta t trc. Vn xng nn vn hin lu. Ni sng b ci chia. Phong tc Bc Nam cng khc.... iu chng minh rng, cng ng tc Vit c cc yu t: vn hin, lnh th, phong tc, lch s, nhn ti, nn n l mt cng ng ngi ca phng Nam, khng th ph thuc vo phng Bc. Nhn thc ca Nguyn Tri nu ln c cc yu t cn thit lm nn mt dn tc, t c s l lun cho s c lp ca dn tc. L lun trn ca Nguyn Tri t ti nh cao ca quan nim v dn tc v dn tc c lp di thi k phong kin Vit Nam. N to nn sc mnh cho cng ng tc Vit trong cuc u tranh chng qun Minh xm lc u th k XV v c cc giai on lch s sau ny. Nhng khi phi hn na th k sau, vo nhng nm 20 ca th k XX, H Ch Minh mi tm ra c l lun cu nc mi v Ngi lm cho khi nim dn tc v dn tc c lp c sc thi mi ngang tm thi i mi. 2.2.2.2. Nhng quan nim v Nh nc ca mt quc gia c lp v ngang hng vi phng Bc * Trc khi ngi Hn n, tc Vit c nh nc Vn Lang v u Lc ca mnh. * Ngi Hn n, Nh nc u Lc b tiu dit, lnh th ca dn tc Vit bin thnh mt b phn ca tc Hn. Ngi Vit u tranh chng li s thng tr ca ngi Hn cng c ngha l u tranh ginh quyn t chc ra nh nc ring ca mnh, ch ring ca mnh. Quyn xy dng nh nc ring, ch ring l mc tiu hng u ca cc cuc u tranh ginh c lp dn tc. C th: Xy dng nh nc trong lc by gi khng th khng tnh ti cc yu t: quc hiu, quc , hiu, nin hiu,Lm sao cc danh hiu va th hin c s c lp ca dn tc, va cho thy s bn vng, s pht trin v s ngang hng vi phng bc. C th: Quc hiu: sau khi qut sch l tr phng Bc, L B t b lun cc tn Giao Ch, Giao Chu, Nam Giao, Lnh Nam,.v.v. v t tn nc l Vn Xun. Tip n nh inh l i C Vit, nh L gi l i Vit Tn hiu ca ngi ng u trong nc cng c chuyn t Vng sang chng t s c lp v ngang hng vi hong phng Bc, nh L Nam , Mai Hc , inh Tin Hong Kinh cng c chuyn t C Loa n Hoa L, ri t Hoa L n Thng Long ni Trung tm b ci t nc.
29

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Nh vy l u thi k c lp, Vit Nam - mt quc gia dn tc phong kin v mt chnh th t quc hiu, hiu, n nin hiu, kinh ,.v.v.. u c nhn thc y v mi tn gi l mt t th ca s c lp, t ch t cng. 2.2.2.3. Nhng nhn thc v ngun gc v ng lc ca cuc chin tranh cu nc v gi nc Nhng quy lut c rt ra trong sut nhng cuc chin u trng k dng nc v gi nc ca dn tc Vit nam l: Th nht: Phi coi trng sc mnh ca cng ng n s tr thnh mt sc mnh v ch. Cc nh ch o cuc chin tranh thy rng: c sc mnh cng ng, th phi bit ch ti quyn li ca mi con ngi. Trn Quc Tun yu cu: Trn di mt lng, lng dn khng chia, v Vua ti ng lng, anh em ho mc, nc nh gp sc gic t b bt, c thu phc c qun lnh mt lng nh cha con th mi dng c. Nguyn Tri ni: Tht qun ru ho nc, di trn u mt d cha con. T tng ny n thi cn i, c cc nh t tng nu ln l, c hp sc, hp qun th mi c sc mnh. V n H Ch Minh, thi k hin i, nu ln thnh nguyn l on kt, on kt, i on kt - Thnh cng, thnh cng, i thnh cng. Th hai: Phi coi trng vai tr ca nhn dn, y l mt t tng ln trong thc dn tc cc nh t tng. L Cng Un ni: Trn vng mnh di theo dn, dn thy thun tin th thay i. Nguyn Tri ni: Ch thuyn l dn m lt thuyn cng l dn, Vic nhn ngha ct yn dn. n H Ch Minh, thi i ngy nay, th quan nim v dn c pht trin n mt trnh cao hn v mang mt cht mi. Li ni tuy khc nhau, nhng h u l nhng ngi yu nc nhit thnh, u thy cn phi nu trch nhim i vi dn, phi bi dng sc dn. Qua nhng iu trnh by trn cho thy c mt t tng yu nc Vit Nam khc bit vi t tng yu nc ca cc dn tc khc. N c c kt bng xng mu v bng tr tu trong trng k lch s ca cc cuc u tranh cu nc, dng nc v gi nc. 2.2.3. Nhng quan nim v o c lm ngi Mt trong nhng vn c cc nh t tng Vit Nam trong lch s c bit quan tm l o (c khi gi l o tri, o ngi). H phi quan tm n o bi n l c s t tng hnh ng chnh tr, i nhn x th. Trong ba o truyn thng: Nho, Pht, o th sau thi k L - Trn, ngi ta thng hng v o Nho trc ht. * K s Vit Nam u chn con ng ca o Nho v lun cao o lm ngi ca Nho, nhng mi ngi mt khc, cc nh yu nc v nhn o ch ngha nh Nguyn Tri, Nguyn Bnh Khim, Ng Th Nhm th thng pht huy nhng khi nim no ca nh Nho c sc din t c ni dung yu nc, yu dn, yu con ngi v tin nng lc con ngi. Cc nh Nho khc th ch ch trng cc khi nim, cc nguyn l ni ln tnh cht tn ti trt t v ng cp khc nghit trong Nho gio. Do vy, cng u l nh Nho nhng gia h c nhng lp trng trit hc v chnh tr khc nhau, thm ch i lp nhau.
30

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc * Pht gio l ch da tinh thn cho con ngi, v khi tht th trn ng danh li, ngi ta li tm n o ca Lo - Trang. Do , th gii quan Nho - Pht - o thng l th gii quan chung ca Vit Nam ni chung v k s ni ring. Khi thc dn Php xm lc nc ta o c bin thnh biu tng ca truyn thng yu nc, thng ni. c bit bao tm gng hy sinh bo v c lp cho t nc. Nhng v o l th gii quan c, khng gip hiu c xu th ca thi i, khng gip hiu r c k th ca dn tc, khng ch ra c con ng hu hiu cu nc, v vy, lc by gi yu o bao nhiu th cng ngm ngi by nhiu. Vn t ra cho thi k ny l phi c mt o ngang tm vi thi i. l mt trong nhng iu kin ch ngha Mc - Lnin du nhp vo Vit Nam. Nhng thnh tu t c v lch s t tng trit hc ca dn tc l cng lao ca cc nh lnh o t nc, ca cc nh l lun trong lch s: h vt qua bao nhiu kh khn v hn ch ca thi i v ca bn thn xy dng nn l lun sc bn cho t nc mnh, nht l trong lnh vc u tranh cho c lp dn tc v ch quyn quc gia. Nhng khch quan m ni, l lun cn c nhiu hn ch. N khng ch trng vn nhn thc lun v phng php t duy l nhng vn quan trng ca trit hc. N khng dm tri vi kinh in ca thnh hin, khng bit ly thc tin t nc kim nghim chn l, khng bit ly vic xy dng l lun cho mnh lm mc tiu phn u: v th khng to ra c nhng nh trit hc v nhng phi trit hc ring bit. Ngy nay, chng ta c trang b trit hc Mc - Lnin - mt trit hc khoa hc v cch mng ca loi ngi, nh nhiu vn thc tin ca t nc c nhn thc trn bnh din l lun, v lch s t tng trit hc ca dn tc Vit Nam c iu kin chuyn sang mt bc ngot mi. 2.3. LCH S T TNG TRIT HC TY U TRC MC

2.3.1. Trit hc Hy Lp c i 2.3.1.1. Hon cnh ra i v c im ca trit hc Hy lp c i a. Hon cnh lch s: * X hi Hy Lp c i tn ti v pht trin trong khong thi k lch s t th k th VIII tr.CN n th k III. Thi k ny phng thc sn xut chim hu n l pht trin mnh m, vi hai trung tm kinh t - chnh tr in hnh l thnh bang Aten (vi hai tng lp c bn l dn ch v ch n) v thnh bang Spac (ch yu l tng lp ch n qu tc). * Tng ng vi hai trung tm kinh t - chnh tr ny l hai th ch nh nc khc nhau v hnh thc: Nh nc ch n dn ch Aten v nh nc ch n qun ch Spac. * Ngi Hy Lp c i k tha c rt nhiu kin thc ca ngi phng ng m trc ht phi k ti nhng kin thc v khoa hc t nhin ca ngi Ai Cp, Babilon v mt phn l nhng kin thc ca ngi n c i. b. c im ca trit hc Hy lp c i: Th nht, s phn chia v i lp gia cc trng phi trit hc, duy vt v duy tm, bin chng v siu hnh, v thn v hu thn l nt ni bt ca qu trnh pht sinh, pht trin trit hc;
31

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc trong in hnh l cuc u tranh gia hai ng li trit hc: ng li duy vt ca mcrt v ng li duy tm ca Platn. Th hai, cc h thng trit hc Hy Lp c i ni chung u c xu hng i su gii quyt cc vn v bn th lun v nhn thc lun trit hc - l nhng vn ca mi quan h gia vt cht v thc. Trit hc Hy Lp c i gm nhiu trng phi ln: Phi duy vt Mil vi nhng nh trit hc tiu biu l Talet (624 - 547 tr.CN), Anaximanr (610 - 546 tr.CN) v Anaximen (585 - 525 tr.CN); Phi phed vi trit gia bin chng tiu biu l Hraclt (520 - 460 tr.CN); phi Pitago vi nhng t tng trit hc duy tm v cc con s ca Pitago (571 - 479 tr.CN); Phi l vi cc trit gia l Xnphan (570 - 487 tr.CN), Pcmnit (cui TK VI u TK V tr.CN) v Dnn (490 - 430 tr.CN); Phi duy vt nguyn t vi cc trit gia Lxp (500 - 440 tr.CN) v mcrt (460 - 370 tr.CN); Phi duy vt th s vi cc i biu Anaxago (500 - 428 tr.CN) v mpcl (490 - 430 tr.CN); Phi duy tm ch quan ca Xcrt (469 399 tr.CN) v cui cng l Arixtt (384 - 322 tr.CN) - nh bch khoa v i nht ca ngi Hy Lp c i. 2.3.1.2. Mt s nh trit hc tiu biu a. Hraclt (520 - 460 tr.CN) * ng cho rng l vt cht, bn nguyn u tin ca th gii l la. Theo ng, la l bn nguyn vt cht, l nguyn t u tin ca mi dng vt cht; tt c u c trao i vi la v la trao i tt c nh vng thnh hng ha, v hng ho thnh vng. * Hraclt cn l nh bin chng u tin trong lch s trit hc. ng c quan nim v vn ng vnh vin ca vt cht. Theo Hraclt: mi vt tri i, chy i, khng c ci g gi nguyn ti ch, tt c mi vt u vn ng, khng c ci g tn ti m c nh. ng khng nh: khng th tm hai ln trong cng mt dng sng, bi v nc khng ngng chy trn sng. * Hraclt cn nu ln nhng phng on thin ti v quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp. Theo ng, ci ng nht trong s khc bit, l ci hi ha ca nhng ci cng thng i lp. ng cn nu ln vn s phn i ci n nht, v s nhn thc nhng b phn mu thun ca n, v s chuyn ha t mt i lp ny sang mt i lp khc, v s trao i nhng mt i lp. * Hraclt c nhng quan im ng n v l lun nhn thc. ng cho rng, nhn thc th gii l nhn thc lgt ca v tr, ngha l nhn thc t nhin v x hi trong trng thi u tranh v hi ha ca nhng mu thun ca chng. ng rt coi trng nhn thc cm tnh nhng khng tuyt i n. Theo ng, th gic thng b la v t nhin thch giu mnh nn mun nhn thc c n phi t duy, phi c c sng sut. ng cn nu ln tnh tng i ca nhn thc ty theo hon cnh v iu kin m thin - c, xu tt, li - hi chuyn ha cho nhau.
32

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Vi php bin chng, mc du ch l php bin chng t pht v cht pht, Hraclt a trit hc duy vt c i tin ln mt bc pht trin mi. b.mcrt (460 - 370 tr.CN) mcrt l mt trong nhng nh duy vt ln nht thi c i. * mcrt cho rng, tt c mi vt u hnh thnh t nhng nguyn t, l phn t vt cht b nh, l c s ca mi vt v khng phn chia c na. * Tha nhn v tr l v tn v vnh cu, mcrt cho rng c v s th gii vnh vin pht sinh, pht trin v tiu dit. * mcrt phng on rng, vn ng khng tch ri vt cht; l mt phng on thin ti. Theo ng vn ng ca nguyn t l vnh vin, khng c im kt thc. * mcrt nu ra khi nim khng gian. Theo ng khng gian l khong chn khng rng ln, trong nhng nguyn t vn ng vnh vin. Khng gian l nhng khong trng gia cc vt th, nh cc vt th c th t li hoc gin ra. Xut pht t hc thuyt nguyn t, mcrt cho rng khng gian l gin on v c th phn chia v cng tn. * c im ni bt ca ch ngha duy vt mcrt l quyt nh lun (tha nhn rng s rng buc theo lut nhn qu v tnh quy lut ca cc hin tng t nhin) nhm chng li mc ch lun (l quan im duy tm cho rng ci thng tr trong t nhin khng phi l tnh nhn qu m tnh c mc ch). mcrt c nhiu cng lao trong vic xy dng l lun v nhn thc. ng t ra v gii quyt mt cch duy vt vn i tng ca nhn thc, vai tr ca cm gic vi tnh cch l im bt u ca nhn thc v vai tr ca t duy trong vic nhn thc t nhin. * Nt c sc khc trong trit hc duy vt ca mcrt l ch ngha v thn. mcrt cho rng, s d con ngi tin vo thn thnh l v con ngi bt lc trc nhng hin tng khng khip ca t nhin. Theo ng, thn thnh ch l s nhn cch ha nhng hin tng t nhin hay l nhng thuc tnh ca con ngi. c. Platn (427 - 347 tr.CN) Platn l ngi xy dng h thng trit hc duy tm khch quan hon chnh u tin ca ch ngha duy tm khch quan, i lp vi th gii quan duy vt. ng tin hnh cuc u tranh gay gt chng li ch ngha duy vt, c bit l chng li nhng i biu ca ch ngha duy vt thi by gi nh Hraclt v mcrt. * Theo Platn, gii t nhin - th gii ca nhng vt cm tnh - bt ngun t nhng thc th tinh thn tc l t nhng nim; vt th cm tnh ch l ci bng ca nim. * V nhn thc: ng cho rng, nhn thc c chn l, ng i ta phi t b mi ci hu hnh cm tnh; hi t ng li nhng g m linh hn bt t quan st c trong gii nim. Thuyt hi t ng thn b ny c xy dng trn c s tha nhn tnh bt t, tnh c lp ca linh hn vi th xc. * Php bin chng ca Platn l php bin chng l thuc vo trit hc duy tm. Do , ng li Platn chng li ng li mcrt trong trit hc c i, chng li thuyt nguyn
33

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc t ca mcrt. Cc hin tng ca t nhin b ng quy thnh nhng quan h ton hc. o c hc ca Platn c xy dng da trn c s hc thuyt v linh hn bt t l mt hnh thc ca l lun tn gio, l b phn quan trng nht ca thc t tng ca tng lp ch n qu tc. * L k th chnh tr ca ch dn ch ch n Aten, Platn coi ch qu tc tc l ch nh nc ca tng lp ch n thng lu l nh nc l tng. d. Arixtt (384 - 322 tr.CN) Arixtt l i biu cho tr t bch khoa ca Hy Lp c i. C.Mc gi Arixtt l nh t tng v i nht ca thi c i; Ph.ngghen coi Arixtt l khi c bch khoa nht trong s nhng nh trit hc Hy Lp c i. Arixtt nghin cu trit hc, lgic hc, khoa hc t nhin, s hc, chnh tr hc, m hc. * S ph phn ca Arixtt i vi Platn l mt ng gp quan trng trong lch s trit hc. Arixtt ra mt lot lun im quan trng phn bc li ch ngha duy tm ca Platn. ng tha nhn s tn ti khch quan ca th gii vt cht; gii t nhin l ton b nhng s vt c mt bn th vt cht mi mi vn ng v bin i. Do , mun gii thch th gii vn ng, bin i th khng cn n nhng nim ca Platn. Khi ph phn Platn, Arixtt chng li nhng nguyn l c bn ca ch ngha duy tm ni chung, nhng hc thuyt ca ng cng cha vt qua c nhng t tng thn hc v mc ch lun. Do , n mu thun vi tt c nhng tin b trong khoa hc bch khoa ca ng, gn gi vi ng li Platn v bc l r ch ngha duy tm. Nhn nh v s do d ca Arixtt gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm gii thch tnh cht duy tm trong hc thuyt ca Arixtt, V.I.Lnin vit: ng nhin, l ch ngha duy tm, nhng mt ch ngha duy tm khch quan hn, xa xi hn v chung hn so vi ch ngha duy tm ca Platn, v do , trong trit hc t nhin, n thng thng l = ch ngha duy vt. Arixtt, ch ngha duy tm khng phi l mt h thng nh Platn m ch mt s quan nim duy tm t mu thun vi xu hng duy vt trong trit hc v t nhin ca ng. Nhn thc lun ca Arixtt c vai tr to ln trong lch s trit hc Hy Lp c i. Bc b th gii nim ca Platn, Arixtt tha nhn th gii vt cht l i tng thc t ca nhn thc, l ngun gc ca cm gic. Cm gic lun v kinh nghim lun trong l lun v nhn thc ca Arixtt i lp vi thuyt Hi tng duy tm ca Platn. Nu Platn coi ngun gc duy nht ca hiu bit l do linh hn bt t nh li th gii nim, th Arixtt cho rng khng ai cm gic l khng nhn thc v khng hiu bit g ht. im ny, Arixtt l nh cm gic lun duy vt. Arixtt nghin cu mt cch su sc nhng vn ca php bin chng v lgic hc. Php bin chng ca ng th hin r trong cch gii thch ci chung v ci ring. Nu nh Platn coi nim vi tnh cch l ci chung hon ton tch ri khi s vt vi tnh cch l ci ring, th Arixtt li t ci chung trong s thng nht vi ci ring. Arixtt ngi t nn mng cho lgic hc (khoa hc v nhng quy lut v nhng hnh thc ca t duy). Ln u tin ng a t duy tr thnh i tng nghin cu ca mt mn khoa hc. l khoa hc lgic. Lgic hnh thc ca Arixtt nu ra nhng phng php c bn ca vic xy dng cc khi nim, phn on suy l tam on thc v chng minh. ng cng l ngi u tin nu cc quy lut c bn ca lgic hc hnh thc: quy lut ng nht, quy lut phi mu thun lgic v quy lut gt b ci th ba.
34

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Nh vy, lch s trit hc c i Hy Lp l lch s hnh thnh v pht trin th gii quan duy vt v th gii quan duy tm. Nt ni bt ca ch ngha duy vt Hy Lp c i l tnh cht mc mc, th s. N khng nh th gii vt cht tn ti khch quan khng phi do thn thnh hoc mt lc lng siu nhin no to nn. Th gii vt cht xut hin t vt cht, t nhng nguyn th vt cht u tin nh nc, la, khng kh, nguyn t,Song, do trnh cn thp ca khoa hc nn cc nh trit hc duy vt ng thi ch c th quan st trc tip cc hin tng t nhin v phng on rt ra nhng kt lun trit hc. Tuy vy, quan nim duy vt th s ny c tc dng rt ln trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm, chng tn gio, chng thn hc c i. Nhiu nh trit hc Hy Lp c i nhn thc c v pht hin nhiu yu t ca php bin chng nh mi quan h gia cc s vt v hin tng, s vn ng vnh vin ca vt cht, tnh thng nht ca nhng mt i lp ca s vt,Nhng yu t bin chng chnh l nhng phng on thin ti, cha c chng minh mt cch khoa hc v cng cha c nghin cu mt cch t gic. Mc v ngghen gi l php bin chng t pht, ngy th nhng l hnh thc u tin, hnh thc c i ca php bin chng. Ch ngha duy tm trong trit hc c i c nhiu tro lu khc nhau: ch ngha duy tm ch quan (trng phi Pitago), ch ngha duy tm khch quan (trng phi Platn), ch ngha hoi nghi (trng phi Acami) - ch ngha bt kh tri c i ca Pirng. Chng th ng gn vi tn ng ng, tn gio v do th ng c giai cp thng tr s dng nh mt cng c tinh thn ca mnh. 2.3.2. Trit hc Ty u thi trung c 2.3.2.1. iu kin kinh t - x hi v c im ca trit hc Ty u thi trung c a. iu kin kinh t - x hi Lch s pht trin ca x hi Ty u thi k trung c ko di hng ngn nm khong t th k IV n th k XV. y l giai on m xt v gc trit hc l bc tht li so vi thi k c i, song xt v s pht trin ca hnh thi kinh t-x hi th nh ng ghen nh gi: l thi k u cho s pht trin mi, m trong s au thng mt mt cha ng mt nn vn minh ca tng lai. Nhng c im kinh t-x hi ni bt sau y: * V kinh t: y l giai on thc hin bc chuyn t ch chim hu n l sang x hi phong kin: + T th k th V nhng cuc ni dy ca n l v nhng cuc u tranh giai cp khc bn trong cng vi s tin cng ca cc man tc bn ngoi dn ti s sp ca quc La m phng Ty - ch n l chm dt, ch phong kin ra i trn s hoang tn ca kinh t v vn ho. Ngh th cng suy sp, thng nghip gim bt, cc thnh ph c i tiu iu nhng ch cho nn kinh t nng nghip, trung tm ca cuc sng chuyn v nng thn vi vic xc lp nn kinh t t nhin, n l tr thnh nhng nng dn t do. + c im ca nn kinh t phong kin l nn kinh t mang tnh t nhin, t cung t cp, ng kn v tr tr da trn lao ng th cng th s vi hnh thc bc lt pht canh thu t ca a ch i vi nng dn. Nhn chung y l nn kinh t tht li so vi thi c i.
35

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Song, cui thi k phong kin (th k XII -XIV) nn kinh t bt u c s pht trin: kinh t tin t dn thay th nn kinh t t nhin, th cng nghip v thng nghip pht trn, nhiu thnh ph thng cng mc ln, mt s ngnh k thut kh pht trin. S tin b ny to tin cho thi k phc hng, cho s qu t phong kin ln T bn. * V chnh tr-x hi: x hi phn ha thnh hai giai cp ln l a ch v nng dn. Quyn chim hu rung t, cc t liu sn xut khc cng nh sn phm lm ra thuc v a ch phong kin. Cui thi k ny din ra cc cuc thp t chinh thc y cng thng nghip pht trin, to ra mt tng lp th dn ng u vi lnh cha ng thi gip cho vn ho phng ty giao lu vi vn ho phng ng. * V mt tinh thn: thi k trung c Ty u lc u l c c gio sau l thin cha gio l h t tng thng tr, nhng gio l tn gio tr thnh nhng nguyn l v chnh tr, kinh thnh c vai tr nh lut l trong mi cuc xt s, tn iu nh th l im xut pht ca mi t duy, th gii quan thn hc bao trm ln trit hc, lut hc v chnh tr. Gio hi thin cha gio l th lc phong kin quan trng, gio hi c quyn s hu i vi nhiu rung t, l i din cho php lut v chnh tr, l cng c thng tr qun chng v mt tinh thn. Ton b i sng tinh thn ca x hi u t di s thng tr ca nh th thin cha gio. Thi k ny, nng dn, thm ch c v s phong kin khng c hc v khng bit ch, ch c tng lp tng l c hc vit sch v ging kinh, tng l c quyn thng tr vn ho, dn ti thi k ny vn ho pht trin chm chp v tr tr. Cc s gia gi y l m trng trung c. V l thi k m ch ngha gio iu, ch ngha kinh vin ng tr trong i sng tinh thn ca nhn dn. Tm li: Giai on lch s Ty u trung c l s pht trin hp quy lut, mc d thi k u xt trn bnh din t duy trit hc v th gii quan khoa hc l mt bc li so vi thi k c i. Nhng trong tng th ca ca tin trnh vn ng, pht trin ca lch s th nhng thnh qu ca kinh t vn ho, khoa hc trong giai on ny l nhng tin tt yu cho s pht trin lin tc ca lch s chu u. l nhng iu kin khng th thiu cho s ra i, pht trin v phc hng ca cc gi tr kinh t, vn ho v khoa hc ca chu u hin i. b. c im ca trit hc Ty u thi k trung c c im 1: Trit hc Ty u trung c b chi phi mnh bi t tng thn hc v tn gio ca thin cha gio. Trit hc thi k ny mang m tnh tn gio, hu ht cc nh trit hc l thn hc, v mt trong nhng c im ni bt l chng minh s tn ti ca thng , v chng minh cho nhng tn iu tn gio ca nh th. y l thi k tht li so vi thi k c i. c im 2: Trit hc thi k ny vi c trng bao trm l trit hc kinh vin, c nghin cu sng to ch yu bi cc nh trit hc thn hc trong cc c s gio dc ca c c gio (tu vin, trng dng), do n xa ri thc tin ca x hi v con ngi. Trit hc tp trung gii quyt mt vn xuyn sut ton b lch s trit hc Ty u khong mt nghn nm v cng l vn trung tm: l mi quan h gia nim tin tn gio v tr tu l tr ca con ngi v h coi nim tin tn gio gi v tr vai tr hng u trong quan h vi l tr.
36

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc c im 3: Cc nh trit hc u gii quyt mi quan h gia ci chung v ci ring (gia khi nim v cc s vt ring l), trn c s ny sinh hai khuynh hng trit hc ph bin l ch ngha Duy thc v ch ngha Duy danh. Cuc u tranh gia ch ngha Duy thc v ch ngha Duy danh l biu hin ca cuc u tranh gia ch ngha Duy vt v ch ngha Duy tm ca thi Trung c. c im 4: Tinh thn nhn bn trong trit hc Ty u thi k Trung c l tinh thn nhn bn phi thc t. N khng hng vo con ngi trong thc t m hng ti nhng lc lng siu nhin nh c cha tri, thng ... c im 5: S tn ti v pht trin ca trit hc Ty u thi k Trung c khng phi l s t on tuyt i vi trit hc c i, mc d n l bc li rt xa so vi trit hc Ty u c i, nhng y l bc li hp quy lut ca s pht trin, l on t trong tnh lin tc ca s pht trin ng quy lut, cui thi k ny bt u xut hin nhng t tng trit hc tin b ng vai tr chun b cho s pht trin mi ca trit hc thi k Phc hng vi hai i biu l R.Bcn v U. ccam. 2.3.2.2. Mt s i biu ca phi Duy danh v Duy thc a. Tmt acanh (1225 - 1274) L i biu ca phi Duy thc trong giai on hng thnh ca ch ngha kinh vin. Hc thuyt ca ng c tha nhn l trit hc chnh thc duy nht ca gio hi thin cha. Tmt acanh nghin cu nhiu lnh vc: thn hc, trit hc, php quyn, o c, ch nh nc v kinh t. Vi 18 cun sch trong tuyn tp ca ng, hp thnh b bch khoa ton th v h thng t tng thng tr thi trung c hng thnh. Tmt acanh cho rng trit hc khng c mu thun vi thn hc nhng trit hc thp hn thn hc, ging nh l tr con ngi thp hn l tr ca thn. Gii t nhin do tri sng to ra t h v. S phong ph, hon thin v trt t ca gii t nhin c quyt nh bi s thng minh ca tri. Trt t c tri quyt nh theo th bc nh sau: bt u t cc s vt khng c linh hn, tin qua con ngi, ti cc thn thnh v sau cng l bn thn cha tri. Mi bc di u c gng t ln ti bc trn, ton b h thng mong tin ti cha tri. Theo Tmt, con ngi do cha tri to ra theo hnh dng ca mnh v sp xp theo cc ng cp khc nhau. Nu ngi no vt khi ng cp ca mnh l c ti vi cha tri. Chnh quyn nh vua l tha lnh ca tri. Quyn lc ti cao bao trm ht thy thuc v gio hi. Tm li, nguyn l c bn ca trit hc Tmt acanh l s hi ho gia c tin v l tnh, l tnh c th chng minh mt cch hp l s tn ti ca thng v c th bc b nhng kin chng li chn l ca c tin. V th ng c coi l nh duy thc n ho. Bt u t nm 1879, h thng kinh vin ca ng c coi l trit hc chn thc ca o thin cha v c cc nh t tng chng cng s dng u tranh chng li th gii quan khoa hc mc xt. b. n Xct (1265 - 1308) c coi l nh duy danh ln nht th k XIII. * Vn ch yu m n Xct quan tm l gii quyt mi quan h gia thn hc v trit hc. ng c tng mun gii phng trit hc khi p bc ca gio hi, ct t mi lin h gia
37

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc trit hc vi thn hc. Theo ng, thn hc nghin cu thng , cn trit hc nghin cu hin thc khch quan. L tr ca con ngi, theo n Xct, ch c th nhn thc tn ti nhng g m n khng th tch ri khi cc ti liu cm tnh. Cho nn, con ngi khng c c mt khi nim no v bn cht phi vt cht nh Cha tri, Thng . Tuy nhin, n Xct khng h thp lng tin tn gio. ng cho rng, Thng l mt tn ti bt tn, khng th chng minh c bng l tr m phi da vo lng tin. n Xct ng trn lp trng ca phi duy danh trong vic gii quyt mi quan h gia ci chung v ci ring. ng cho rng ci chung khng ch l sn phm ca l tr, n c c s trong bn thn cc s vt. iu c ngha l ci chung va tn ti trong s vt vi tnh cch l bn cht ca s vt, va tn ti vi tnh cch l nhng khi nim c l tr ca con ngi tru tng ho khi bn cht ca s vt. V l lun nhn thc, n Xct cho rng tinh thn v tr l hnh thc ca thn th con ngi v gn lin vi thn th con ngi ang sng do thng ban cho t khi con ngi mi c sinh ra. Tri thc ca con ngi c hnh thnh t thn v t i tng nhn thc. Tinh thn tuy c sc mnh to ln trong nhn thc, nhng vn phi ph thuc vo i tng nhn thc. Ch c nhng s vt n nht v c bit l thc ti cao nht. c.Rgi Bcn (1214 1294) L ngi Anh, mt tu s phi sng 14 nm trong cc nh giam ca gio hi, ng c coi l ngi xng v i nht khoa hc thc nghim, ng ph phn mnh m ch ngha kinh vin, gio hi v nh nc phong kin. R.Bcn a ra mt quan nim mi v i tng ca trit hc c ngha quan trng trong u tranh chng trit hc kinh vin, m ng cho mi quan h gia trit hc v cc khoa hc b phn. Theo ng, trit hc l khoa hc l lun chung gii thch mi quan h gia khoa hc b phn v em li cho cc khoa hc nhng quan im c bn, bn thn trit hc c xy dng trn thnh qu ca cc khoa hc . R.Bcn nu ra nhng nguyn nhn cn tr chn l l: do s sng bi trc cc uy tn khng c cn c v khng xng ng; do thi quen lu i i vi nhng quan nim c; do tnh v cn c ca s ngu dt ca cc nh bc hc di cc mt n ca s thng thi h o. Theo R.Bcn, ngun gc ca nhn thc l uy tn, l tr v thc nghim; kinh nghim l tiu chun ca chn l, thc o ca l lun. Trong tri thc khoa hc khng c s nguy him no ln hn s ngu dt. y chnh l s tin b ca thi ng v c tc dng chng li ch ngha kinh vin. i lp vi ch ngha kinh vin chnh thng chuyn nghin cu thn hc, R.Bcn hng s nghin cu ca mnh vo khoa hc t nhin. ng coi khoa hc thc nghim l cha t ca khoa hc. Bn thn ng c nhiu ng gp cho cc ngnh khoa hc thc nghim. R.Bcn cng c nhng t tng x hi tin b. ng bnh vc quyn li ca nhn dn, ln n p bc bc lt ca phong kin. ng cng chng Gio hong v bc trn nhng xu xa ca tng lp thy tu, nhng khng chng tn gio ni chung. Tm li, trit hc ca R.Bcn bc l xu hng duy vt, ng nm bt c nhng bin i x hi va mi xut hin, v i trc thi i ng trong nhng m c v tng v s tin b khoa hc. V vy, ng lun lun b nh nc phong kin gio hi truy n, cm t.
38

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Tuy nhin, R.Bcn khng th thot khi nhng hn ch ca thi mnh, thi i thng tr ca tn gio v nh th. V vy, bn cnh nhng t tng tin b, ng tuyn b: trit hc ph thuc vo lng tin, v ng cng dnh thi gian nghin cu v tnh cht r rng ca t tng xut pht t mu mc u tin ca thng , v v l tr hot ng tin nghim Tm li: Cc nc Ty u thi trung c chm m trong m trng ca nhng t tng duy tm, tn gio, thn hc v ch ngha ngu dn. Trong ch ngha kinh vin, vi phng php suy lun hnh thc, cp nht v t tng khc k gi di thng tr t tng x hi. Tuy nhin, s u tranh dai dng chng li tro lu duy thc ca tro lu duy danh gp phn khai t ch ngha kinh vin vo th k XV v chun b cho s ra i ca khoa hc v trit hc thi Phc hng v cn i. 2.3.3. Trit hc thi phc hng v cn i 2.3.3.1. Hon cnh ra i v nt c im ca trit hc Ty u thi k Phc hng a. Hon cnh lch s * V kinh t: Thi k phc hng ca cc nc Ty u l giai on lch s qu t x hi phong kin sang x hi t bn (th k XV - XVI). S pht trin ca phng thc sn xut t bn hnh thnh trong lng x hi phong kin c xu hng tr thnh phng thc sn xut thng tr, ph v nhng ct c phong kin lu i trung c. Vic pht hin ra chu M (1492) v con ng hng hi vng quanh chu Phi m ng sang n , Trung Quc(th k XVI) em li cho thng nghip, hng hi, cng nghip mt pht trin cha tng c. * V chnh tr - x hi: i cng vi phng thc sn xut TBCN l s ra i ca giai cp t sn, giai cp ny c xu hng ngy cng ln mnh i lp vi lc lng phong kin bo th. Song, giai cp t sn mi ln cn non yu phi da vo nh nc tp quyn phong kin ca vua cha pht trin nn kinh t theo phng thc sn xut mi. * V khoa hc: Do yu cu ca thc tin sn xut, cc ngnh khoa hc t nhin (c bit l thin vn hc) c pht trin. Thi k ny c nhng nh khoa hc v trit hc tiu biu nh: Niclai Cpcnch, Brun, Galil, Niclai Kuzan, Tmt Mor, v.v.. Trong s ln nhng thnh tu khoa hc t nhin c nh hng to ln n nhn thc duy vt v th gii, ni hn c thuyt nht tm (ly mt tri lm trung tm) ca Niclai Cpcnch (1475 1543), bc b thuyt a tm ca Ptlm (ng i Hy Lp th k II), mt gi thuyt sai lm coi qu t l trung tm ca h mt tri. Thuyt nht tm ca Cpcnch ging mt n nng nht vo thn hc, vo th gii quan tn gio, vo nhng truyn thuyt ca tn gio. Pht minh ca Cpcnch l mt cuc cch mng trn tri bo tr c mt cuc cch mng trong cc lnh vc cc quan h x hi. S pht trin ca khoa hc t nhin to nn v kh t tng mnh m giai cp t sn chng li h t tng duy tm v tn gio. Khoa hc t nhin pht trin t ra nhim v cho
39

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc trit hc l phi nh ra mt phng php nhn thc mi da trn kinh nghim, da trn s nghin cu t nhin bng thc nghim. * V mt tinh thn Trong thi i phc h ng Ty u, cc nh t t ng ca giai cp t sn bnh vc trit hc duy vt, chng li ch ngha kinh vin v thn hc trung c. Tuy vy, trong cc h thng trit hc thi i ny, cc yu t ca ch ngha duy vt v ch ngha duy tm thng xen k nhau, xu hng v thn biu hin di ci v phim thn lun. Cuc u tranh ca ch ngha duy vt chng ch ngha duy tm thng c biu hin di hnh thc c th l khoa hc chng tn gio, tri thc thc nghim i lp nhng lp lun kinh vin. y l thi k xut hin nhng ngi khng l v t tng nh Montaigne, Canvanh (Php), Wiliam, Shakespeare (Anh), Leona Vixi, Raphaen, Miken Langilo (). Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm vo cui th k XVI rt quyt lit. Ta n ca gio hi quyt n t hnh Brun, thiu sng ng trn qung tr ng hoa La M ch v Brun u tranh bo v hc thuyt Cpcnch v bo v quan im duy vt v th gii. S chuyn chnh ca gio hi v s thng tr ca ch ngha kinh vin trung c khng ngn cn c s pht trin bc u ca khoa hc thc nghim v trit hc duy vt - tin cho nhng thnh tu mi v nhng c im mi ca trit hc trong cc th k tip theo. b. c im ca trit hc Ty u thi k Phc hng: * Trit hc thi k ny cha thot ht yu t duy tm, cc yu t duy tm v duy vt xen k nhau, n mang yu t phim thn lun, hay t nhin thn lun. * Trit hc chu nh hng ln ca ca khoa hc t nhin ti mc kh xc nh c gianh gii gia chng, nh trit hc ng thi l nh khoa hc t nhin, h s dng nhng thnh qu ca khoa hc t nhin lm c s pht trin CNDV, chng th gii quan thn hc v trit hc kinh vin. * Cuc u tranh gia CNDV v CNDT biu hin di c th l khoa hc chng tn gio, tri thc kinh nghim i lp vi nhng lp lun kinh vin. c bit CNDV thi k ny cn c th hin qua nn vn ho ngh thut. * Trit hc thi k ny mang c sc ca ch ngha nhn vn, phn nh kht vng ca giai cp t sn ang trong qu trnh hnh thnh pht trin. Nn trit hc ny hng con ngi tr v vi i sng hin thc, thot khi nhng o tng tn gio, u tranh cho s gii phng con ngi. Vn quan h gia con ngi vi th gii tr thnh trung tm ca trit hc. 2.3.3.2. Trit hc Ty u thi k Cn i a.Tnh hnh kinh t - x hi,v khoa hc Thi cn i (th k XVII - XVIII) cc nc Ty u l thi k giai cp t sn ginh c thng li chnh tr (Cch mng t sn H Lan cui th k XVI; Cch mng t sn Anh th k XVII v Cch mng t sn Php th k XVIII). Trong s cc cuc Cch mng t sn Ty u, th Cch mng t sn Php (1789 - 1794) l cuc cch mng trit nht - n xa b ton b ch phong kin trung c, xc lp nn cng ha t sn Php. Phng thc sn xut t bn c xc lp v tr thnh phng thc sn xut thng tr, cng nghip v k thut rt pht trin. y l thi k chuyn t nn vn minh nng nghip sang
40

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc vn minh cng nghip, l thi k pht trin mnh m th trng, to ra th trng thng nht ton quc v m rng th trng quc t. * S pht trin khoa hc t nhin Phng thc sn xut T bn ch ngha to ra nhng vn hi mi cho khoa hc, k thut pht trin m trc ht l khoa hc t nhin, trong c hc t ti trnh l c s c in. Khoa hc t nhin thi k ny mang c trng l khoa hc t nhin thc nghim. c trng ny tt yu dn n thi quen nhn nhn i tng nhn thc trong s tru tng, tch ri c lp, khng vn ng, khng pht trin c cp ti s vn ng th ch yu l s vn ng c gii, my mc. b. c im ca trit hc Ty u thi k Cn i Th nht, y l thi k thng li ca ch ngha duy vt i vi ch ngha duy tm, ca nhng t tng v thn i vi hu thn lun. Th hai, ch ngha duy vt thi k ny mang hnh thc ca ch ngha duy vt siu hnh, my mc. Phng php siu hnh thng tr, ph bin trong lnh vc t duy trit hc v khoa hc. Th ba, y l thi k xut hin nhng quan im trit hc tin b v lnh vc x hi, nhng nhn chung vn cha thot khi quan nim duy tm trong vic gii thch x hi v lch s. Nhng c trng y c th hin r nt mt s trit gia in hnh H Lan, Anh v Php nh: Xpinda, Ph.Bcn, T.Hpx, R.cct, G.La mttri, .ir, P.Hnbch, G.Rtx. Trc s pht trin mnh m ca t tng duy vt, v thn ca thi cn i, ch ngha duy tm v thn hc buc phi c nhng bc ci cch nht nh. Nhu cu y c phn nh c bit r nt trong trit hc duy tm ch quan ca nh trit hc thn hc G.Bccli. 2.3.3.3. Mt s trit gia tiu biu a. Phranxi Bcn(1561 - 1621) ngi sng lp trit hc duy vt Anh. * Th gii quan: Bcn tha nhn s tn ti ca th gii vt cht. Khoa hc khng bit mt ci g khc ngoi th gii vt cht, ngoi gii t nhin. Bcn cho rng nhng thuc tnh c bn ca vt cht l vn ng, vt cht lun trong trng thi vn ng vnh vin, vt cht c nhiu tnh cht, do , vn ng cng c tnh a dng. * L lun nhn thc: ng cho rng con ngi cn thng tr, phi lm ch gii t nhin. iu c thc hin c hay khng, tt c ph thuc vo s hiu bit ca con ngi. Bcn cho rng tri thc l sc mnh, sc mnh l tri thc. Nhm xy dng mt cch nhn mi, ng lit k v ph phn hai cch phng php ang s dng ph bin lc by gi: Mt l phng php ca cc nh kinh vin ch ngha. ng v h nh nhng con nhn (phng php con nhn), ch bit nh t v an li, a ra nhng tin v cn c v bn cht ca s vt.
41

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Hai l phng php ca cc nh kinh nghim ch ngha. ng v h nh nh nhng con kin (phng php con kin), ch bit tha mi khng bit ch bin, ch bit su tm lm lt, m t tng li tng t cc s kin vn vt. ng cho rng cc nh khoa hc chn chnh phi nh con ong (phng php con ong), va bit kim nguyn liu trong cc loi hoa, va bit ch ra mt tinh khit. trnh nhng sai lm, theo Bcn, phng php nhn thc tt nht l phng php quy np tc l phng php i t ci ring l, t chung hn n ci khi qut tru tng, nhiu chung hn. Tri thc chn chnh ch c th t c bng cch gii thch nhng lin h nhn qu. Bcn coi phng php thc nghim l cng c ch yu ca nhn thc khoa hc; khoa hc cn nhn thc gii t nhin, ch khng cn nhng gio l ca thn hc. Nhn xt v trit hc ca Bcn, Mc vit: Bcn, ngi u tin sng to ra n, ch ngha duy vt cn che giu, di nhng hnh thc ngy th, nhng mm mng ca s pht trin mi mt. Vt cht mm ci vi ton b con ngi, trong v lng ly ca ci cm tnh nn th ca n.(1) Ch ngha duy vt ca Bcn l ch ngha duy vt siu hnh nhng c tc dng tch cc i vi s pht trin ca khoa hc, n ging mt n rt mnh vo uy tn ca gio hi v tn gio. b. Tmt Hpx (1588 - 1679) Hpx l nh trit hc duy vt ni ting ca Anh th k XVII, ng h thng ho ch ngha duy vt Bcn, loi b nhiu yu t thn hc v tip tc cuc u tranh rt kin quyt chng ch ngha duy tm v thn hc. Hpx cho rng, s s hi v ngu dt sinh ra tn gio. * V th gii quan: Theo ng gii t nhin tn ti mt cch khch quan, khng do thn thnh to ra v cng khng ph thuc vo thc con ngi. Hpx chia trit hc thnh trit hc t nhin, nghin cu nhng vt th thin nhin v trit hc thng thng nghin cu nhng vt th nhn to ngha l x hi loi ngi. Trong mt mc nht nh, Hpx ng nht i tng ca trit hc vi i tng ca khoa hc c th. Tuy nhin, cch t vn ca ng v i tng v nhim v ca trit hc theo hng tin b, nhm chng li ch ngha kinh vin. Hpx mong mun a ra mt h thng trit hc bao gm ht thy, gt b tnh cht thn hc v chng li thuyt v chn l hai mt ca Bcn. Khc vi Bcn, Hpx l mt nh duy vt c hc in hnh. ng coi c hc v ton hc l mu mc ca bt k t duy khoa hc no. Theo Hpx, vn ng l s thay i v tr ca cc vt th, vn ng khng phi l ci vn c bn trong ca vt cht. L mt nh c hc, Hpx khng thy c im ring ca gii hu c. ng cho rng tri tim l g, nu khng phi l chic l xo, dy thn kinh l g, nu khng phi l nhng si dy ch, cn khp xng l g, nu khng phi l nhng bnh xe lm cho ton th c th chuyn ng. L lun nhn thc: Hpx pht trin t tng ng n cho rng, c s nhn thc l tri gic cm tnh. Nhng do hn ch v mt lch s, Hpx vn cha th hiu c mi quan h bin chng ca nhn thc cm tnh v l tnh.
1

C Mc. ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni, 1995, t.2, tr 195-196

42

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc * V x hi: Hpx l nh v thn, nhng khng trit . ng cho rng tn gio v gio hi c th c li ch i vi nh nc lm dy tri buc trong x hi. c. Rn cct (1596 - 1654). cct l nh trit hc xut sc nht ca Php th k XVII, ng va l nh trit hc, ton hc, vt l hc, va l nh bch khoa trn nhiu lnh vc khc. V trit hc ng l nh trit hc nh nguyn in hnh Vi tnh cht nh nguyn. ng cho rng, hai thc th vt cht v tinh thn tn ti c lp vi nhau, nhng c hai thc th ny u phc tng nguyn th th ba - nguyn th ti cao l thn linh. Nh nguyn lun ca cct biu hin tnh cht tho hip ca h t tng t sn. Gt b nhng o l kinh vin ca tn gio, cct a l tr ln v tr hng u trong l lun v nhn thc. cct cho rng s ghi nh l im xut pht ca phng php khoa hc. cct nhn mnh d anh nghi ng mi ci nhng khng th nghi ng rng anh nghi ng. cct ni: ti t duy, vy ti tn ti, v ng cho l nguyn l c bn, bt di bt dch. ngha tin b ca nguyn l trn l ch, n cao vai tr ca l tr, ph nhn mt cch tuyt i tt c nhng g ngi ta m tn. Nhng nguyn l y li th hin tnh cht duy tm v cct khng nhn thy rng khng th i tm tin xut pht ca nhn thc ngay trong nhn thc m phi tm t bn thn i sng thc tin x hi. Trong hc thuyt v t nhin, ng cho rng t nhin l mt khi thng nht gm nhng ht nh vt cht c qung tnh v vn ng vnh vin theo ng nhng quy lut c hc. cct tha nhn s xut hin ca th gii thc vt v ng vt trong qu trnh vn ng. Nhng ng cha thy s khc nhau v cht gia th gii sinh vt, coi c th sng ch l mt c my phc tp. ng cho rng, s khc bit ca con ngi vi ng vt l ch: con ngi khng ch l mt c th vt cht m cn l thc th c l tr. Nhng l tr, theo ng khng ph thuc vo qu trnh vt cht. iu ny biu hin quan im duy tm trong trit hc cct. d. Xpinda (1632 - 1677) l mt trong nhng nh trit hc v i ca th k XVII. Vn trung tm ca trit hc Xpinda l thuyt thc th. Theo Xpinda, thc th l nguyn nhn u tin ca mi ci ang tn ti. V thc th ng ngha vi bn cht v tn cho nn thuc tnh ca n cng nhiu v tn. Thc th ng nht vi t nhin khng ch qung tnh m cn t duy. Nu cct quan nim qung tnh v t duy l nhng thuc tnh ca hai thc th khc nhau - thc th vt cht v thc th tinh thn - th i vi Xpinda, hai thuc tnh ny cng l mt thc th thng nht. Nh vy, hc thuyt ca Xpinda v thc th bc b quan nim nh nguyn lun ca cct, ng thi cn chng li quan nim c truyn ca mi tn gio cho rng thng l ng sng to ra t nhin v con ngi. Tuy nhin, hc thuyt v thc th ca Xpinda cng cha thot khi tnh siu hnh. ng cho rng, thc th bt ng v bt bin, vn ng khng phi l thuc tnh vn c thc th m l mt dng thc vn ng v tn tch ri thc th, dng chuyn t thc th bt ng thnh th gii ca dng thc vn ng. y l hn ch ca Xpinda trong vic gii thch ngun gc ca vn ng. Xpinda l mt nh v thn, trong h thng trit hc duy vt ca mnh, ng ph phn tn gio, nu ra ngun gc vai tr x hi v bn cht tn gio. Song, ch ngha v thn ca Xpinda
43

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc cn c nhng hn ch v ng quan nim rng m tn l cn thit xc nh o c, hnh vi ca qun chng. e. Gin Lcc (1632 - 1704) cng l mt i biu ni ting ca ch ngha duy vt Anh. Tip tc pht trin kinh nghim ca Bcn, Lcc a duy gic lun vo trit hc. Nu Bcn khng nh rng mi tri thc u bt ngun t kinh nghim th Lc cho rng kinh nghim l do nhng ti liu cm tnh, nhng cm gic hp thnh. Lcc bc b thuyt t tng bm sinh ca cct. ng khng nh: khng c t tng bm sinh, m t tng khi nim ca con ngi xut hin trong qu trnh con ngi tip xc vi th gii xung quanh. Cm gic c hnh thnh khi con ngi tip cn vi th gii; l cn c u tin v c ngha quyt nh i vi ton b s nhn thc. Lcc l mt trong nhng ngi sng lp ra t nhin thn lun. Vo thi by gi, t nhin thn lun c tnh cht tng i tin b, ng thi c tnh tho hip. Lcc bc b nhng thuyt tn ngng ng thi, ph phn nhng gio l v t chc gio hi, nhng ng li tha nhn mi th tn gio phi l t nhin gi l t nhin thn lun. Theo Lcc, thn linh l mt nguyn th duy l cao nht sng to ra th gii v nhng quy lut gn lin vi th gii, nhng sau thn linh khng can thip vo th gii m mnh sng to. Do tnh cht mu thun v tho hip nn trit hc ca Lcc v mt t tng v l lun l im xut pht cho hai tro lu t tng i lp nhau ra i. Cc nh duy vt Php th k XVIII nh gi Lcc rt cao, pht trin duy gic lun ca ng, lm cho n thot khi nhng lp duy tm ph bn ngoi. Cn cc nh duy tm ch quan Anh m tiu biu Bccli th li li dng nhng yu t hn ch trong duy gic lun ca Lcc v a nhng yu t y n ch hon ton phi l. V.I.Lnin nhn xt: duy gic lun t n cha phi l ch ngha duy vt Bccli v ir, c hai u xut pht t Lcc. f. Giocgi Bccli (1684 - 1753) l i biu ln ca ch ngha duy tm ch quan. im xut pht ca trit hc Bccli l kinh nghim cm tnh c gii thch theo ngha nhng tp hp nim nhng phc hp cm gic. Bccli a ra mt cng thc chung: tn ti tc l c tri gic. Mi vt ch tn ti trong chng mc ngi ta cm gic c, khng c ch th th khng c khch th. Cng thc ny khng trnh khi dn ti ch ngha duy ng, ngha l ngoi ci ti ra th khng c g ht. Tnh cht phi l hin nhin ca ch ngha duy ng c Bccli gii quyt bng cch cho rng, mi vt trong v tr, s d tn ti cng v chng c Thng tri gic. Trit hc Bccli chng li nhn thc lun duy vt, th ch vi hc thuyt v vt cht. Bccli bit rng phm tr vt cht trong tt c cc thi i u l nn tng ca cc hc thuyt trit hc v thn. V th, chng li cc hc thuyt v thn, Bccli tp trung cng kch, bc b phm tr vt cht, vin tng ca to lu i duy vt trit hc. ng ta c bin bch rng ch c ci ring l, ci n nht l tn ti, cn tt c nhng g ph bin - trc ht l thc th vt cht u b xem l tru tng trng rng. g. avt Hium (1711 - 1766) Nh trit hc Anh tip tc ng li duy tm ch quan ca Bccli. Nhng khc vi Bccli, Hium i n ch ngha hoi nghi v thuyt khng th bit. Hium khng tha nhn bt c mt
44

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc thc th no. Thc th, theo ng, ch l mt s tru tng gi di c hnh thnh trn c s ca thi quen tm l gin n. 2.3.3.4. Ch ngha duy vt Php th k XVIII Cc nh trit hc duy vt Php th k XVIII m cc i biu xut sc l LaMettri (1709 1751), Hnbch (1729 - 1789), ir (1713 - 1784), Henvtrut (1715 - 1771) gp phn quan trng vo s pht trin ca trit hc duy vt v v thn. H u tranh kin quyt chng li tn gio, ku gi y mnh nghin cu vi gii t nhin. H cho rng, khng nm c cc quy lut ca t nhin th con ngi khng th c hnh phc. Mc ch ca khoa hc v trit hc l phi nhn thc v chinh phc gii t nhin. Trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc, cc nh duy vt Php tha nhn vt cht, gii t nhin l ci c trc, thc l ci c sau. Cc nh duy vt Php quan nim rng, vt cht l vnh cu v v tn, khng th bin i vt cht thnh h v, cng nh khng th t h v to nn vt cht, vt cht khng do ai sng to ra v khng th tiu dit c; khng gian v thi gian l thuc tnh c bn ca vt cht. Vn ng theo h, biu hin hot tnh ca vt cht v gn lin vi vt cht. Nh vn ng m gii t nhin lun chuyn ng t trng thi ny sang trng thi khc. Cc nh duy vt Php th k XVIII l nhng nh nht nguyn lun duy vt, nhng cng nh cc nh duy vt trc Mc, h cha thy c thc khng ch l sn phm ca dng vt cht c t chc cao l b c con ngi, m cn l sn phm ca s pht trin x hi. Tuy i xa hn cc nh duy vt ca th k XVII, nhng nh duy vt Php ca th k XVIII vn khng trnh khi tnh cht siu hnh v c gii trong quan nim v vt cht v vn ng. Vn ng, theo h, ch l s chuyn dch v tr ca cc vt th trong khng gian. Cc nh duy vt Php th k XVIII cng cha thot khi quan im duy tm trong vic gii quyt cc vn x hi. H phm sai lm khi khng nh rng, s pht trin ca x hi v cc quan h x hi gia con ngi u ph thuc vo kin, c bit l kin ca nhng ngi cm u nh nc. Mc d c nhng thiu st nht nh, ch ngha duy vt Php th k XVIII c tc ng tch cc n s pht trin tri thc khoa hc t nhin v khoa hc x hi v c nh hng to ln n cuc u tranh chnh tr - x hi thi by gi. N ng vai tr l c s trit hc cho nhng t tng cch mng ca Cch mng t sn Php. 2.3.4. Trit hc c in c 2.3.4.1. iu kin kinh t - x hi v nt c th ca trit hc c in c Khi nim trit hc c in c dng ch s pht trin trit hc ca nc c na cui th k XVIII v na u th k XIX, c m u t h thng trit hc ca Cant, tri qua Phcht, Slinh n trit hc duy tm khch quan ca Hghen v trit hc duy vt nhn bn ca Phoibc. a. iu kin kinh t-x hi ca nc c cui th k XVIII u th k XIX * V kinh t: Nc c vo cui th k XVIII u th k XIX vn cn l mt giang sn phong kin in hnh, vi 360 quc gia t lp trong mt Lin bang c hnh thc, lc hu v kinh t v chnh tr.
45

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Trong khi nc Anh cuc cch mng cng nghip, nc Php cuc cch mng t sn n ra lm rung chuyn chu u, a chu u bc vo nn vn minh cng nghip. * V chnh tr-x hi: Vi tm gng cc nc Ty u thc tnh tinh thn phn khng cch mng ca giai cp t sn c. Nhng giai cp ny sng ri rc nhng vng quc nh tch ri nhau, nh b v s lng, yu km v kinh t v chnh tr, h va mun lm cch mng li va mun tho hip vi tng lp phong kin qu tc Ph ang thng tr thi , gi lp trng ci lng trong vic gii quyt nhng vn pht trin t nc. * V t tng: Giai cp t sn c khng lm c cuc cch mng t sn trn thc tin nhng li lm c cuc cch mng v phng din t tng. c bit trong lnh vc trit hc, nc c c nn trit hc pht trin rc r nht t trc ti lc . Trn mt ngha nht nh, trit hc c in c khng ch l s phn nh ca nhng iu kin kinh t - chnh tr v x hi nc c m cn c cc nc chu u lc . b. c im ca trit hc c n c * Do iu kin kinh t, chnh tr-x hi ht sc c bit ca nc c, nn trit hc c in c cha ng mt ni dung cch mng nhng hnh thc ca n th cc k ri rm v c tnh cht bo th. Tiu biu nht trong trit hc ca Hghen. * Trit hc c in c cao vai tr tch cc ca hot ng con ngi, coi con ngi l mt thc th hot ng, l nn tng v im xut pht ca mi vn trit hc. Tuy nhin, cc nh trit hc c in c thn thnh ho tr tu v sc mnh ca con ngi ti mc coi con ngi l cha t ca t nhin. * Trit hc c in c tip thu t tng bin chng trong trit hc thi c i, t , xy dng php bin chng tr thnh phng php trit hc i lp vi phng php t duy siu hnh trong vic nghin cu cc hin tng t nhin v x hi. 2.3.4.2. Mt s nh trit hc tiu biu a. I.Cant (1724 - 1804) * Nt ni bt trong trit hc ca Cant l nhng quan nim bin chng v gii t nhin. Trong tc phm Lch s t nhin ph thng v l thuyt bu tri, ng nu gi thuyt v gi tr v s hnh thnh ca v tr bng cn lc v kt t ca cc khi tinh vn. Cant cng a ra mt lun sau ny c khoa hc chng minh v nh hng ln xung ca thu triu do lc hp dn gia tri t v mt trng gy ra nh hng ti tri t, lm cho vng xoay ca tri t quanh trc ca n mi ngy mt chm li. ngghen nh gi nhng phng on ca Cant l s cng ph vo quan im siu hnh (k c trong trit hc v khoa hc). * Trit hc Cant l trit hc nh nguyn: + Mt mt l nh trit hc duy vt khi ng tha nhn s tn ti ca th gii cc vt t n bn ngoi con ngi, th gii c th tc ng ti cc gic quan ca chng ta. + Mt khc, l nh trit hc duy tm khi ng li cho rng th gii cc vt th quanh ta m ta thy c li khng lin quan g n ci gi l th gii vt t n, chng ch l cc hin
46

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc tng ph hp vi ci cm gic v tri thc do l tnh ca ta to ra. Vt t n l ci g khng th nhn thc c, siu nghim v bn kia th gii. Tc nhn thc con ngi ch bit c hin tng b ngoi m khng xm nhp c vo bn cht ch thc ca s vt. Nh vy, trong lnh vc nhn thc lun Cant, l ngi theo thuyt khng th bit (mc d c khc vi thuyt khng th bit ca Hium. Cant chia th gii thnh: + Th gii nhng vt t n: tn ti khch quan, khng nhn thc c, ph thuc th gii siu nghim, l bn cht ca s vt, khng phi l i tng ca nhn thc. + Th gii cc hin tng: tn ti ch quan, nhn thc c, ph thuc th gii kinh nghim, l hin tng ca s vt, l i tng ca nhn thc (l nhng g cm gic v tri gic c nh: t, nc, cy, ni...) C.Mc, Phoibc, ngghen v V.I. Lnin nh gi cao nhng cng trnh ca Cant v khoa hc t nhin, v nhng vn php bin chng, nhng bc b thuyt khng th bit v nghim khc ph phn nhng quan im duy tm ca Cant v khng gian v thi gian, v cc phm tr, bi v Cant coi phm tr ch l hnh thc tin thin l tnh ca con ngi. b. Hghen (1770 - 1831) L nh bin chng, ng thi l nh trit hc duy tm khch quan, i din ln ca nn trit hc c in c.Trit hc ca ng y mu thun. Nu phng php bin chng ca ng l ht nhn hp l, cha ng thin ti v s pht trin, th h thng trit hc duy tm ca ng ph nhn tnh cht khch quan ca nhng nguyn nhn bn trong, vn c ca s pht trin ca t nhin v x hi. * H thng duy tm trong trit hc Hghen: ng cho rng khi nguyn ca th khng phi l vt cht m l nim tuyt i hay tinh thn th gii. Tnh phong ph, a dng ca th gii hin thc l kt qu ca s vn ng v sng to ca nim tuyt i. nim tuyt i tn ti vnh vin. nim tuyt i, theo nhn xt ca Lnin, ch l mt cch ni theo ng vng, mt cch khc ni v thng m thi. Cho nn, trit hc ca Hghen l s bin h cho tn gio. * Php bin chng - ht nhn hp l trong trit hc Hghen: Hghen c cng trong vic ph phn t duy siu hnh v ng l ngi u tin trnh by ton b gii t nhin, lch s v t duy di dng mt qu trnh, ngha l trong s vn ng, bin i v pht trin khng ngng. Ln u tin trong lch s trit hc, Hghen pht hin ra cc quy lut, cc phm tr c bn ca php bin chng, xy dng n tr thnh khoa hc v s pht trin ca tt c mi s vt v t tng. Song, rt ng tic php bin chng ca Hghen l php bin chng duy tm. ng cho rng s vn ng, bin i, pht trin ca t nhin, x hi l do s vn ng v pht trin ca bn thn t duy, nim tuyt i. Trong h thng trit hc ca Hghen, nim tuyt i, tinh thn th gii l tnh th nht, gii t nhin l tnh th hai, do nim tuyt i v tinh thn th gii sinh ra v quyt nh. N l mt s tn ti khc ca tinh thn, sau khi tri qua giai on tn ti khc y, nim tuyt i hay tinh thn th gii mi tr li bn thn mnh v l giai on cao nht, giai on tt cng, c Hghen gi l tinh thn tuyt i. + Trong cc quan im x hi: Hghen ng trn lp trng ca ch ngha Svanh, cao dn tc c, mit th cc dn tc khc, coi nc c l hin thn ca tinh thn v tr mi.
47

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc Ch nh nc Ph ng thi c Hghen xem n nh nh cao ca s pht trin nh nc v php lut. Tm li, Hghen l nh trit hc duy tm khch quan ng thi l nh trit hc bin chng: + L nh trit hc duy tm khch quan, Hghen cho rng nim tuyt i l ci c trc vt cht, tn ti vnh vin, khng ph thuc vo con ngi, to ra thc ti khch quan. Gii t nhin ch l s tn ti khc ca nim tuyt i. Tnh a dng ca thc tin c Hghen xem nh kt qu tc ng v sng to ca nim tuyt i. + L nh bin chng ng c cng nu ra nhng phm tr v quy lut c bn ca php bin chng. Nhng php bin chng ca Hghen l php bin chng duy tm, cho nn Mc gi l php bin chng ln ngc u xung t, v l nhng quy lut ca s pht trin nim tuyt i m thi. Mc d vy, ng vn ch l ngi u tin trnh by th gii t nhin, lch s v tinh thn di dng mt qu trnh khng ngng vn ng bin i, pht trin v c gng vch ra mi lin h bn trong ca s vn ng pht trin y. C.Mc v Ph. ngghen ph phn mt cch trit tnh cht phn khoa hc v thn b ca nim tuyt i trong trit hc Hghen; ng thi hai ng nh gi cao v tip thu ht nhn hp l trong php bin chng ca Hghen xy dng v pht trin hc thuyt v php bin chng duy vt ca mnh. c. Ltvch Phoibc (1804 - 1872) L mt trong nhng nh duy vt ln nht ca thi k trc C.Mc. Cng lao v i ca Phoibc l ch trong cuc u tranh chng li ch ngha duy tm v thn hc, ng khi phc li v tr xng ng ca trit hc duy vt; ging mt n rt nng vo trit hc duy tm ca Hghen v vo ch ngha duy tm ni chung. * Quan nim duy vt trit v t nhin: Phoibc chng minh rng th gii l vt cht; gii t nhin khng do ai sng to ra, n tn ti c lp vi thc v khng ph thuc vo bt c th trit hc no. Do , c s tn ti ca gii t nhin nm ngay trong lng gii t nhin. * Trit hc nhn bn: Phoibc u tranh chng cc quan nim tn gio chnh thng ca o thin cha, c bit quan nim v thng . Tri vi cc quan nim truyn thng ca tn gio v thn hc cho rng thng to ra con ngi, ng khng nh, chnh con ngi sng to ra thng . Phoibc ni n s tha ho ca bn cht con ngi v thng . ng lp lun rng, bn cht t nhin ca con ngi l mun hng ti ci chn, ci thin, ngha l hng ti ci g p nht trong mt hnh tng p nht v con ngi, nhng trong thc t, nhng ci con ngi khng t c nn gi gm tt c c mun ca mnh vo hnh tng thng ; t Phoibc ph nhn mi th tn gio v thn hc v mt v thng siu nhin ng ngoi sng to con ngi, chi phi cuc sng con ngi. Tuy nhin trit hc nhn bn ca Phoibc cng bc l nhng hn ch l: con ngi trong quan nim ca Phoibc l con ngi tru tng, phi x hi, mang nhng thuc tnh sinh hc bm sinh. Trit hc nhn bn ca Phoibc cha ng nhng yu t ca ch ngha duy tm. ng ni rng bn tnh con ngi l tnh yu, tn gio cng l mt tnh yu. T sai lm ny m Phoibc trt t ch ngha duy vt trong quan nim v t nhin sang ch ngha duy tm trong x hi khi ng
48

Chng 2: Khi lc lch s trit hc trc Mc cho rng cn thay th cho th tn gio tn sng mt v thng siu nhin bng mt th tn gio mi ph hp vi tnh yu ca con ngi. ng cho rng cn phi bin tnh yu thng gia con ngi thnh mi quan h chi phi mi quan h x hi khc, thnh l tng x hi. * Nhn thc lun: Cng lao ca Phoibc ch ng cng nhn con ngi c kh nng nhn thc c th gii, nhng g hm nay cha nhn thc c th cc th h mai sau tip tc nhn thc. i tng nhn thc l gii t nhin, l th gii vt cht khng ph thuc vo thc ca con ngi. ng ph phn kch lit nhng ngi theo ch ngha hoi nghi v thuyt khng th bit. Trong khi pht trin l lun nhn thc duy vt, Phoibc ch mi hiu c thc tin l tng hp nhng yu cu ca con ngi v tinh thn, v sinh l, m cha nhn thc c ni dung c bn ca thc tin l hot ng vt cht ca con ngi, l lao ng sn xut vt cht, l u tranh giai cp trong x hi ca con ngi, v hot ng thc tin ca n l c s ca nhn thc cm tnh v l tnh. l nhng hn ch ca ng trong l lun nhn thc. Ph phn ch ngha duy tm ca trit hc Hghen: Phoibc ph phn tinh thn tuyt i ca Hghen nhng li vt b lun php bin chng- mt tin b, ht nhn hp l trong h thng trit hc ca Hghen. Mc d trit hc ca Phoibc c nhng hn ch nhng cuc u tranh ca ng chng li ch ngha duy tm v tn gio c ngha lch s ln lao. V vy, trit hc duy vt ca Phoibc l mt trong nhng ngun gc l lun ca trit hc Mc. 2.3.4.3. Nhn nh v nn trit hc c in c Trit hc c in c l mt giai on lch s tng i ngn nhng n to ra nhng thnh qu k diu trong lch s trit hc. Trc ht, n tng bc khc phc nhng hn ch siu hnh ca trit hc duy vt th k XVII - XVIII. Thnh qu ln nht ca n l nhng t tng bin chng t ti trnh mt h thng l lun - iu m php bin chng thi c i Hy Lp cha c th t c ti v ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Ty u cng khng c kh nng to ra. Tuy nhin, hn ch ln nht ca trit hc c in c l tnh cht duy tm, nht l duy tm khch quan ca Hghen, cn ch ngha duy vt ca Phoibc th xt v thc cht khng vt qua trnh ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Ty u. Tm li, trit hc c in c l phn nh t tng ca giai cp t sn c l: va biu hin tnh tho hip th tiu u tranh, s phong tro qun chng khng dm tin hnh cuc cch mng a nc c pht trin theo con ng T bn ch ngha nh Anh, Php, H Lan, va phn nh mt cch mng, tin b ca thi i, s pht trin ca khoa hc k thut trong thi k ny cc nc Ty u. Do , trit hc c in c th hin tnh hai mt: va c tnh cch mng, va c tnh phn ng. Nhng hn ch v thnh qu ca trit hc c in c c trit hc Mc khc phc, k tha v nng ln trnh mi ca ch ngha duy vt hin i.

49

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

1 Chng 3: S RA I V PHT TRIN CA TRIT HC MC - LNIN

3.1. NHNG IU KIN LCH S CA S RA I TRIT HC MC

3.1.1. iu kin kinh t - x hi * Nn i cng nghip c kh ra i v pht trin nh cuc cch mng cng nghip cui th k 18 u th k 19: + Nc Anh tr thnh cng quc t bn ch ngha ln nht vi lc lng cng nghip hng mnh. Cuc cch mng cng nghip Php ang c hon thnh. + c v mt s nc Ty u khc, cuc cch mng cng nghip cng lm cho phng thc sn xut t bn ch ngha ln ln nhanh chng trong lng x hi phong kin. Nh vy, tnh hn hn ca ch t bn ch ngha so vi ch phong kin c th hin mt cch r rt. Gii cp t sn, trong qu trnh thng tr giai cp cha y mt th k, to ra nhng lc lng sn xut nhiu hn v s hn lc lng sn xut ca tt c cc th h trc kia gp li 1 . * Cng vi nn i cng nghip c kh l CNTB c xc lp v gi a v thng tr; giai cp cng nhn cng nghip ra i. y l giai cp i biu cho lc lng sn xut mi c bn cht cch mng trit nht. * Mt khc, s pht trin ca ch ngha t bn lm cho nhng mu thun x hi vn c ca n bc l ngy cng gay gt. Nhiu cuc u tranh ca cng nhn mang ngha l: + Cuc khi ngha ca th dt Lyng (Php) nm 1831 -1834 + Anh c phong tro Hin chng vo cui nhng nm 1930 l phong tro cch mng v sn to ln u tin tht s c tnh cht qun chng v c hnh thc chnh tr2. + Cuc khi ngha t pht ca th dt Xildi nm 1844 n s xut hin ng minh nhng ngi chnh ngha - mt t chc v sn cch mng. * Trong iu kin lch s x hi , giai cp v sn khng cn ng vai tr l giai cp cch mng, v vy giai cp v sn xut hin trn v i lch s khng ch l k ph hoi ch ngha T bn m cn l lc lng tin phong trong cuc u tranh cho nn dn ch. Thc tin x hi, c bit l thc tin cch mng ca giai cp v sn ny sinh yu cu khch quan l phi c soi sng bng l lun khoa hc. S ra i ca ch ngha Mc l s gii p v mt l lun nhng vn thi i t ra trn lp trng ca giai cp v sn cch mng.
1

C.Mc-ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni,1995, t4, tr.603

50

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

3.1.2. Ngun gc l lun v nhng tin khoa hc t nhin ca trit hc Mc 3.1.2.1. Ngun gc l lun ca ch ngha Mc ni chung, ca trit hc Mc ni ring. Mt l: trit hc c in c, c bit vi hai nh trit hc tiu biu l Hghen v Phibc, l ngun gc l lun trc tip ca trit hc Mc. * C.Mc v Ph. ngghen nh gi cao t tng bin chng ca trit hc Hnghen. C. Mc cho rng tnh cht thn b m bin chng mc phi trit hc Hnghen tuyt nhin khng ngn cn Hghen tr thnh ngi u tin trnh by mt cch bao qut v c thc hnh thi vn ng chung ca php bin chng y. Hghen, php bin chng b ln ngc u xung t; ch cn dng n li s pht hin c ci ht nhn hp l ca n sau lp v thn b. * K tha nhng gi tr trong ch ngha duy vt ca Phoibc; ng thi ci to ch ngha duy vt c, khc phc tnh siu hnh v nhng hn ch lch s ca n. T , Mc v ngghen xy dng hc thuyt mi, trong ch ngha duy vt v php bin chng thng nht vi nhau mt cch hu c gi l ch ngha duy vt bin chng, mt hnh thc mi, mt giai on pht trin cao ca ch ngha duy vt trit hc. T nhng gi tr ca php bin chng ca Hghen v ch ngha duy vt ca Phoibc, Mc v ng ghen xy dng ln hc thuyt trit hc mi, trong ch ngha duy vt v php bin chng thng nht vi nhau mt cch hu c l ch ngha duy vt bin chng, mt hnh thc mi, mt giai on pht trin cao ca ch ngha duy vt trit hc. Hai l: tha k v ci to kinh t chnh tr hc Anh vi nhng i biu xut sc l A.Xmt v . Ricc l mt nhn t khng th thiu c gp phn lm hnh thnh quan nim duy vt v lch s ca trit hc Mc. Ba l: ci to mt cch ph phn ch ngha x hi khng tng Php vi nhng i biu tiu biu l Xanh Ximng v S. Phuri. Nh , trit hc Mc tr thnh v kh l lun ci to x hi bng cch mng. 3.1.2.2. Nhng thnh tu ca khoa hc t nhin Nhng pht minh ln ca khoa hc t nhin c vai tr quan trng khng th thiu c cho s ra i ca trit hc Mc. Nhng pht minh ln ca khoa hc t nhin lm bc l r tnh hn ch, cht hp v nhng bt lc ca phng php t duy siu hnh trong vic nhn thc th gii; ng thi cung cp c s tri thc khoa hc pht trin t duy bin chng, hnh thnh php bin chng duy vt. Trong s nhng thnh tu khoa hc t nhin thi , ngghen nu bt ngha ca ba pht minh ln i vi s hnh thnh trit hc duy vt bin chng: nh lut bo ton v chuyn ho nng lng, thuyt t bo v thuyt tin ho ca cuyn. Vi nhng pht minh ln ca khoa hc t nhin lm cho quan nim mi v t nhin c hon thnh trn nhng nt c bn Nh vy, trit hc Mc cng nh ton b ch ngha Mc ra i nh mt tt yu lch s khng nhng v n mt s phn nh thc tin x hi, nht l thc tin cch mng ca giai cp cng nhn m cn l s pht trin hp logc ca lch s t tng nhn loi.
51

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

3.2.

NHNG GIAI ON CH YU TRONG S HNH THNH V PHT TRIN CA TRIT HC MC

3.2.1. Qu trnh chuyn bin t tng ca C. Mc v Ph.ngghen t ch ngha duy tm v ch ngha dn ch cch mng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn. Cc Mc sinh ngy 5-5-1818. Thi th u v nin thiu, ng sng tnh Ranh, mt vng kh pht trin c v kinh t v chnh tr ca nc c. Nhng nh hng tt ca gia nh, nh trng v cc quan h x hi khc lm hnh thnh v pht trin Mc tinh thn nhn o ch ngha v xu hng yu t do. Phm cht o c - tinh thn cao p khng ngng c bi dng tr thnh nh hng cho cuc i sinh vin v a Mc ti ch ngha dn ch cch mng v quan im v thn. * Sau khi nhn bng tin s trit hc vo thng 4 - 1841, Mc chun b vo dy trit hc trng i hc Tng hp Bon v d nh xut bn mt t tp ch vi tn gi t liu ca ch ngha v thn. Nhng hy vng ca ng khng thc hin c v vua Phrirch Vinhem IV thc hin chnh sch phn ng v n p nhng ngi dn ch cch mng. * S chuyn bin bc u din ra trong thi k C.Mc lm vic bo sng Ranh (5-1842 n 4-1843).Thc tin u tranh trn bo ch cho t do dn ch lm cho t tng dn ch cch mng C.Mc c ni dung chnh xc hn, l u tranh cho li ch ca qun chng ngho kh bt hnh v chnh tr v x hi. * V th gii quan trit hc, nhn chung Mc vn ng trn lp trng duy tm trong vic xem xt bn cht nh nc. Nhng vic ph phn chnh quyn nh nc ng thi cho Mc thy rng, ci quan h khch quan quyt nh hot ng ca nh nc khng phi l hin thn ca tinh thn tuyt i nh Hghen tm cch chng minh bng trit hc, m l nhng li ch; cn chnh quyn nh nc li l c quan i din ng cp ca nhng li ch t nhn. Nh vy, qua thc tin, nguyn vng mun ct ngha hin thc, xc lp l tng t do trong thc t lm ny n khuynh hng duy vt Mc. * Sau khi bo Sng Ranh b cm, Mc vit cun sch Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen, ng ph phn ch ngha duy tm ca Hghen, tip nhn c chn lc quan im duy vt ca trit hc Phoibc tng cng mnh m xu hng duy vt trong quan im ca Mc. * Cui thng 10-1943, Mc sang Pari vit Nin gim Php - c nh du bc hon thnh s chuyn bin t ch ngha duy tm sang ch ngha duy vt. Trong bi Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen, li ni u, c in trong nin gim Php- c, C.Mc ch ra ci kh nng tch cc ca giai cp v sn. T tng v vai tr lch s ton th gii ca giai cp v sn l im xut pht ca ch ngha cng sn khoa hc. Nh vy, qu trnh hnh thnh v pht trin t tng trit hc duy vt bin chng v trit hc duy vt lch s cng ng thi l qu trnh hnh thnh ch ngha cng sn khoa hc,. Cng trong thi gian y, th gii quan cch mng ca ngghen hnh thnh mt cch c lp vi Mc. Ph. ngghen sinh ngy 28-11-1820, trong mt gia nh ch xng si Bcmn thuc tnh Ranh. Khi cn hc sinh trung hc, Ph. ngghen cm ght s chuyn quyn v c on ca
52

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

bn quan li. Vic nghin cu trit hc trong thi gian Bclin, khi lm ngha v qun s, dn ng i xa hn trn con ng khoa hc. Song, ch thi gian gn hai nm sng Manchext (Anh), t ma thu nm 1842, vic nghin cu i sng kinh t v s pht trin chnh tr ca nc Anh, nht l vic trc tip tham gia vo phong tro cng nhn mi dn n bc chuyn bin cn bn trong th gii quan ca ng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn. Nin gim Php - c cng ng cc tc phm Phc tho gp phn ph phn kinh t chnh tr hc v Tnh cnh nc Anh, Tmt Ccly, Qu kh v hin ti ca ngghen gi n t Mansext. Cc tc phm cho thy ngghen, qu trnh chuyn t ch ngha duy tm v dn ch - cch mng sang ch ngha duy vt bin chng v ch ngha cng sn cng hon thnh. ng ng trn quan im duy vt v lp trng ca ch ngha x hi ph phn kinh t chnh tr hc ca A.Xmt v .Ricc, vch trn quan im chnh tr phn ng ca Ccly, mt ngi ph phn ch ngha t bn trn lp trng ca giai cp qu tc phong kin. S nht tr v t tng dn n tnh bn v i ca Mc v ngghen, gn lin tn tui ca hai ng vi s ra i v pht trin mt th gii quan mi mang tn Mc - th gii quan cch mng ca giai cp v sn. 3.2.2. Giai on xut nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s. Giai on t nm 1844 n nm 1848 L qu trnh Mc - ngghen tng bc xy dng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s c th hin cc tc phm kinh in sau: * Trong tc phm Bn tho kinh t - trit hc nm 1844: + Mc ph phn kinh t chnh tr hc c in ca Anh v trit hc duy tm Hghen; ng thi ng cng vch ra mt tch ccca n l php bin chng. + Nhng quan im mi ca Mc c thc hin trong vic phn tch s tha ho ca lao ng vi phm tr lao ng b tha ho, Mc xem s tha ho ca lao ng nh mt tt yu lch s gn lin vi s hu t nhn, v chnh s hu t nhn c sinh ra do lao ng b tha ho, nhng sau li tr thnh nguyn nhn ca s tha ho lao ng v s tha ho ca con ngi. Bi vy, vic khc phc s tha ho y chnh l xo b ch s hu t nhn, gii phng ngi lao ng. Vi s phn tch trn, Mc lun chng cho tnh tt yu ca ch ngha cng sn trong s pht trin x hi. Theo Mc ch ngha cng sn coi nh ch ngha t nhin hon b = ch ngha nhn o 1 . ng bc b mi th ch ngha cng sn bnh qun m ng gi l ch ngha cng sn th thin, ph nhn c tnh ca con ngi, l s quay li vi s gin d khng t nhin ca con ngi ngho kh v khng c nhu cu2. T gc trit hc, Mc nhn thc ch ngha cng sn nh mt nc thang lch s cao hn ch ngha t bn vi nhng tin do chnh ch ngha t bn to ra. * Tc phm Gia nh thn thnh do Mc v nghen vit chung c xut bn thng 2-1845. Cng vi vic ph phn quan im duy tm v lch s ca phi Hghen tr, ng u l anh em
1

C.Mc: Bn tho kinh t-trit hc 1844. Nxb. S tht H ni 1962. tr.128

53

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

nh Bau, hai ng xut mt s nguyn l c bn ca trit hc Mcxt v ca ch ngha cng sn khoa hc. Tc phm Gia nh thn thnh cha ng quan im gn thnh ca Mc v vai tr cch mng ca giai cp v sn v cho thy Mc tin gn nh th no n t tng c bn ca ton b h thng ca ng tc l t tng v nhng quan h sn xut x hi 1 . * Tc phm H t tng c, c Mc v ngghen vit chung vo cui nm 1845 - u nm 1846, nh du mt mc quan trng trong qu trnh hnh thnh trit hc Mc. Thng qua vic ph phn cc tro lu trit hc v ch ngha x hi ng thi c, Mc v ngghen trnh by quan nim duy vt lch s mt cch h thng v nhiu nguyn l c bn ca ch ngha cng sn khoa hc nh nhng h qu ca quan nim duy vt lch s. *Trong H t tng c, hai ng khng nh: Tin ca ton b lch s nhn loi th d nhin l s tn ti ca nhng c nhn con ngi sng 2 . Song, l nhng con ngi hin thc m sn xut vt cht l hnh vi lch s u tin ca h. + Sn xut vt cht l c s ca i sng x hi. Do , hiu c con ngi, Mc i su tm hiu s sn xut vt cht ca con ngi trong x hi. Nghin cu bin chng gia lc lng sn xut v quan h sn xut. Vi tc phm H t tng c, mt s quan im v ch ngha x hi khoa hc c nu ln nhng cha c c s din t r rng; Mc v ngghen nhn nh Ch ngha cng sn l mt l tng cao p ca nhn loi, nhng l tng c thc hin tng bc vi nhng mc tiu c th no, bng con ng no; iu tu thuc vo im xut pht v ch c qua phong tro thc tin mi tm ra c nhng hnh thc v bc i thch hp. * Lun cng v Phoibc ca Mc c ngghen nh gi l vn kin u tin cha ng mm mng thin ti ca mt th gii quan mi. T tng c bn xuyn sut ca Lun cng l vai tr quyt nh ca thc tin i vi i sng x hi; t nu ln s mnh gp phn ci to th gii ca trit hc Mc (lun th 11). Vi quan im thc tin ng n, Mc vch ra khuyt im ch yu ca ton b ch ngha duy vt trc kia, k c ch ngha duy vt ca Phoibc; ng thi cng ph phn v bc b quan im ca ch ngha duy tm v tnh nng ng, sng to ca t duy. Cng t quan im duy vt bin chng v thc tin, Mc i ti nhn thc v mt x hi ca bn cht con ngi. Trong tnh hin thc ca n, Mc vit - bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi 3 . * Tc phm S khn cng ca trit hc (1847) v Tuyn ngn ca ng cng sn (thng 2 - 1848), ch ngha Mc c trnh by nh mt chnh th cc quan im l lun nn tng vi ba b phn hp thnh ca n. Trong S khn cng ca trit hc, Mc tip tc xut cc nguyn l trit hc, ch ngha cng sn khoa hc v c bit l, nh chnh Mc sau ny
1 2 3

V.I Lnin: ton tp, Nxb.Tin b, Mtxcva, 1963, t.29, tr11-13 ( ting Nga) C.Mc-ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni, 1995, t.3, tr 30 C.Mc-ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni 1996, t3. tr.11

54

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

ni, cha ng nhng mm mng ca hc thuyt c trnh by trong b T bn sau hai mi nm tri lao ng 1 . Tuyn ngn ca ng cng sn l vn kin c tnh cht cng lnh u tin ca ch ngha Mc; trong c s trit hc ca ch ngha Mc c trnh by mt cch thin ti, thng nht hu c vi cc quan im kinh t v cc quan im chnh tr - x hi. Tc phm ny trnh by mt cch ht sc sng sa v r rng th gii quan mi, ch ngha duy vt trit - ch ngha duy vt ny bao qut c lnh vc sinh hot x hi - php bin chng vi t cch l hc thuyt ton din nht v su sc nht v s pht trin, l lun u tranh giai cp v vai tr cch mng trong lch s ton th gii - ca giai cp v sn, tc l giai cp sng to mt x hi mi, x hi cng sn 2 . Vi Tuyn ngn ca ng cng sn, trit hc Mc v ch ngha Mc ni chung hnh thnh v s c Mc v ngghen tip tc b sung, pht trin trong sut cuc i ca hai ng trn c s tng kt nhng kinh nghim thc tin ca phong tro cng nhn v khai qut cc thnh tu khoa hc. 3.2.3. Giai on Mc v ngghen b sung v pht trin l lun trit hc T sau Tuyn ngn ca ng cng sn, hc thuyt Mc tip tc c b sung v pht trin trong s gn b mt thit hn na vi thc tin cch mng m Mc v ngghen va l nhng i biu t tng, va l lnh t thin ti ca phong tro cng nhn. Bng hot ng l lun ca mnh, Mc v ngghen a phong tro cng nhn t t pht thnh phong tro t gic v pht trin ngy cng mnh m; v chnh trong qu trnh , hc thuyt ca cc ng cng khng ngng c pht trin. * Cc tc phm ch yu ca Mc nh u tranh giai cp Php, Ngy 18 thng Sng M ca Lui Boonapct, Ni chin Php, Ph phn Cng lnh Gta, cho thy vic tng kt kinh nghim thc tin ca phong tro cng nhn c tm quan trng nh th no trong s pht trin l lun ca ch ngha Mc ni chung v trit hc Mc ni ring. B T bn khng ch l cng trnh s ca Mc v kinh t hc m cn l s b sung, pht trin ca trit hc Mc ni ring, ca hc thuyt Mc ni chung. Lnin nhn xt: v phng din trit hc, nu nh Mc khng li cho chng ta mt lgc hc vi ch Lgc vit hoa th Mc li cho chng ta ci lgc ca b T bn. Trong khi , ngghen vi nhng tc phm ch yu ca mnh nh Chng uyrinh, Bin chng ca t nhin, Ngun gc ca gia nh, ca ch t hu v ca nh nc, Ltsvch Phoibc v s co chung ca nn trit hc c in c, v.v trnh by hc thuyt Mc ni chung, trit hc Mc ni ring di dng mt h thng l lun. Ngoi ra cng cn ch rng, nhng kin b sung, gii thch ca ngghen sau khi Mc qua i i vi mt s lun im ca cc ng trc y cng c ngha rt quan trng trong vic pht trin hc thuyt Mc.
1 2

C.Mc-ngghen: Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H ni 1995, t,3, tr.51 V.I Lnin: Ton tp, Nxb.Tin b, Matxcva, 1980, t.26, tr.57

55

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

3.3.

THC CHT V NGHA CUC CCH MNG TRONG TRIT HC DO MC V NGGHEN THC HIN

S ra i trit hc Mc to nn s bin i c ngha cch mng trong lch s pht trin trit hc ca nhn loi. * Mc v ngghen k tha mt cch c ph phn nhng thnh tu ca t duy nhn loi, sng to nn ch ngha duy vt trit , khng iu ho vi ch ngha duy tm v php siu hnh. * Trit hc Mc khc phc s tch ri th gii quan duy vt v php bin chng trong lch s pht trin ca trit hc, Mc lm cho ch ngha duy vt tr nn hon b v m rng hc thuyt y t ch nhn thc gii t nhin n ch nhn thc x hi loi ngi, ch ngha duy vy lch s ca Mc l thnh tu v i nht ca t tng khoa hc 1 . l cuc cch mng tht s trong trit hc x hi, yu t ch yu ca bc ngot cch mng m Mc v ngghen thc hin trong trit hc. Vi s ra i ca trit hc Mc, vai tr x hi ca trit hc cng nh v tr ca trit hc trong h thng tri thc khoa hc cng bin i. Cc nh trit hc ch Gii thch th gii bng nhiu cch khc nhau, song vn l ci to th gii 2 . Lun im ca Mc ni ln s khc nhau v cht gia trit hc ca ng vi cc hc thuyt trit hc duy vt trc Mc. Mc khm phc v nh gi rt cao ch ngha v thn chin u ca cc nh duy vt Php th k XVII XVIII. Song, khuyt im ch yu ca mi hc thuyt duy vt trc Mc l cha c quan im ng n v thc tin v cha thot khi quan im duy tm v lch s x hi. Trit hc Mc khc phc c nhng hn ch , i ti ch ngha duy vt lch s lm cho ch ngha duy vt tr thnh trit . * Trit hc Mc l th gii quan khoa hc ca giai cp cng nhn, giai cp tin b v cch mng nht, mt giai cp c li ch ph hp vi li ch c bn ca nhn dn lao ng v s pht trin x hi. S kt hp l lun ca ch ngha Mc vi phong tro cng nhn to nn bc chuyn bin v cht ca phong tro t trnh t pht ln t gic. * Vai tr cch mng to ln ca trit hc Mc c nng cao cn v s thng nht tnh khoa hc vi tnh cch mng trong bn thn l lun ca n. S thng nht hu c ch ngha duy vt vi php bin chng lm cho trit hc mcxt mang tnh cch mng su sc nht. Sc mnh ci to th gii ca trit hc mcxt chnh l s gn b mt thit vi cuc u tranh cch mng ca giai cp v sn cch mng, vi qun chng nhn dn ng o, nh l lun tr thnh lc lng vt cht. Mc v ngghen xy dng l lun trit hc ca mnh trn c s khi qut cc thnh tu ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi. S pht trin mnh m ca khoa hc ngy nay cng chng t s cn thit phi c t duy bin chng duy vt v, ngc li, phi pht trin l lun trit hc ca ch ngha Mc da trn nhng thnh tu ca khoa hc hin i.
1 2

V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin b, Mtxcva, 1980,t23, tr53 C.Mc-ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni, 1995, t.3, tr.12

56

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

3.4.

V.I.LNIN PHT TRIN TRIT HC MC

V.I.Lnin (1870 - 1924) vn dng sng to hc thuyt ca Mc gii quyt nhng vn ca cch mng v sn trong thi i ch ngha quc v bc u xy dng ch ngha x hi. ng c ng gp to ln vo s pht trin l lun ca ch ngha Mc ni chung, trit hc Mc ni ring. * Trong nhng tc phm ln ban u ca mnh, nh Nhng ngi bn dn l th no v h u tranh chng nhng ngi dn ch - x hi ra sao? v Ni dung kinh t ca ch ngha dn tu v s ph phn trong cun sch ca ng Xtruv v ni dung , Lnin vch trn bn cht phn cch mng, gi danh ngi bn ca dn ca bn dn tu Nga vo nhng nm 90 th k XIX, ng ph phn quan im duy tm ch quan v lch s ca nhng nh dn tu. Lnin khng nhng bo v ch ngha Mc khi s xuyn tc ca nhng ngi dn tu m cn pht trin, lm phong ph thm quan im duy vt lch s, nht l l lun v hnh thi kinh t x hi ca Mc. * Nhng nm cui th k XIX u th k XX, trong lnh vc khoa hc t nhin c nhng pht minh ln mang tnh vch thi i, nht l nhng pht minh v in t v cu to nguyn t lm o ln cn bn quan nim v th gii ca vt l hc c in, dn ti cuc khng hong vt l. Li dng tnh hnh , ch ngha duy tm trong c ch ngha Makh (mt th ch ngha duy tm ch quan), tn cng ch ngha duy vt ni chung, ch ngha duy vt Mc xt ni ring. nc Nga, sau tht bi ca cuc cch mng 1905-1907, nhng ngi theo ch ngha Makh vin c bo v ch ngha Mc, nhng thc cht l xuyn tc trit hc Maxct. Do vy, trong tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn xut bn nm 1900, Lnin khng ch ph phn quan im duy tm, siu hnh ca nhng ngi theo ch ngha Makh m cn b sung, pht trin ch ngha duy vt bin chng v duy vt lch s da trn s phn tch, khi qut nhng thnh tu khoa hc mi nht, trc ht l khoa hc t nhin thi . Vi nh ngha ca Lnin v vt cht vi tnh cch l mt phm tr trit hc, nhiu vn cn bn ca nhn thc lun Mcxt c lm su sc thm, c nng ln mt trnh mi. Phng php ca Lnin trong vic phn tch cuc khng hong vt l c ngha ht sc quan trng i vi s pht trin ca khoa hc t nhin hi v cho n c ngy nay. * Tc phm Bt k trit hc - gm nhng ghi chp v nhn xt ca Lnin khi c cc tc phm ca nhiu nh trit hc, c thc hin ch yu trong nhng nm t 1914 n nm 1915, cho thy ng c bit quan tm nghin cu v php bin chng, nht l trit hc Hghen. Lnin tip tc khai thc ci ht nhn hp l ca trit hc Hghen lm phong ph thm php bin chng duy vt, c bit l l lun v s thng nht v u tranh ca cc mt i lp. Tinh thn sng to ca t duy bin chng cng gip cho Lnin c nhng ng gp quan trng vo kho tng l lun ca ch ngha Mc v trit hc x hi nh vn nh nc, cch mng bo lc, chuyn chnh v sn, l lun v ng kiu mi, v.v Lun im ca Lnin v kh nng thng li ca ch ngha x hi bt u mt s nc, thm ch mt nc ring l, c rt ra t s phn tch quy lut pht trin khng u ca ch ngha t bn, c nh hng rt ln ti tin trnh cch mng nc Nga cng nh trn ton th gii.
57

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

Trong khi lnh o cng cuc xy dng nhng c s ban u ca ch ngha x hi, Lnin tip tc c nhng ng gp mi quan trng vo vic pht trin trit hc Mc. ng thi, ng nu ln nhng mu mc v s thng nht gia tnh ng vi yu cu sng to trong vic vn dng l lun ca ch ngha Mc. bo v ch ngha Mc, Lnin khng ch ph phn khng khoan nhng i vi mi k th ca ch ngha Mc, m cn kch lit ph phn nhng ngi nhn danh l lun ca Mc trn li ni nhng thc t l ch ngha xt li, hoc t ra xa ri hc thuyt ca Mc. ng thi, Lnin ch trng tng kt kinh nghim thc tin cch mng v da vo nhng thnh qu mi nht ca khoa hc b sung, pht trin di sn l lun m Mc v ngghen li. Vi tinh thn bin chng duy vt, xem chn l l c th, c khi Lnin phi thay i mt cch cn bn i vi mt quan nim no ca mnh v ch ngha x hi, khng chp nhn mi th biu hin ca ch ngha gio iu. Chnh v th m mt giai on mi trong s pht trin ca ch ngha Mc ni chung, trit hc Mc ni ring gn lin vi tn tui ca V.I.Lnin v c gi l trit hc Mc - Lnin ni ring, ch ngha Mc - Lnin ni chung. 3.5. VN DNG V PHT TRIN TRIT HC MC - LNIN TRONG IU KIN TH GII NGY NAY

S pht trin ca trit hc Mc - Lnin t sau khi Lnin mt n nay din ra trong nhng iu kin mi. Trong cc nc xy dng ch ngha x hi, trit hc Mc - Lnin c truyn b mt cch rng ri v thun li, c nh hng su rng trong qun chng v trn mi mt ca i sng x hi. Vi t cch l mt b phn hp thnh, ng thi l c s l lun chung ca ch ngha Mc Lnin - nn tng v kim ch nam cho hnh ng ca cc ng cng sn - trit hc Mc - Lnin ng vai tr quan trng khng th thiu c trong s pht trin ca thc tin xy dng x hi mi vi nhng thnh tu to ln khng th ph nhn c. Trit hc Mc - Lnin khng ch trang b th gii quan v phng php lun khoa hc m cn gp phn tch cc vo vic trau di nng lc t duy l lun cho ch th xy dng x hi mi, x hi x hi ch ngha. Thc tin xy dng ch ngha x hi li lm ny sinh hng lot vn cn c gii p v mt l lun m iu khng h c trong di sn l lun ca cc nh kinh in. iu i hi cc ng cng sn phi bit dng lp trng, quan im, phng php ca ch ngha McLnin nh ch tch H Ch Minh ni, tng kt nhng kinh nghim thc tin, nh hiu c quy lut, nh ra c ng li, phng chm, bc i c th thch hp ca cch mng x hi ch ngha. Chng hn, xa b ch t hu, xy dng ch cng hu l mt quan im c bn mang tnh nguyn tc ca ch ngha x hi khoa hc; song, thc tin xy dng ch ngha x hi cho thy tnh cht phc tp trong vic nhn thc v gii quyt vn ny. Phi chng trong ch ngha x hi ch c s hu c nhn i vi t liu sinh hot m khng c s hu c nhn i vi t liu sn xut?. Hoc vn k hoch ho trong vic qun l nn sn xut ca x hi x hi ch ngha: cc nh kinh in ca ch ngha x hi khoa hc tng nhn mnh vai tr ca k hoch ho, nhn
58

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

mnh vai tr ca nh nc trong vic t chc, qun l nn sn xut trn phm vi ton x hi. V vy phi thc hin k hoch ho nh th no khng dn n tnh trng tp trung quan liu? Cc nh kinh in thy r nguy c quan liu ho b my nh nc d l nh nc kiu mi. ngghen lun lun nhn mnh rng khng nhng di ch qun ch, m c di ch cng ho dn ch, nh nc vn l nh nc, ngha l vn gi nguyn c tnh ch yu ca n l: bin nhng vin chc, cng bc ca x hi, nhng c quan ca mnh thnh nhng ng ch ng trn u x hi 1 . Mc rt ch nhng bin php ca Cng x Pari m ng cho l c th ngn nga tnh trng mt cch hu hiu. T kinh nghim lnh o Nh nc X vit, Lnin cng thy r nguy c lm suy sp ch X vit bi t quan liu v tnh cht kh khn phc tp ca vic phng chng t nn ny. V vy, pht trin dn ch n cng, tm ra nhng hnh thc ca s pht trin y, em th nghim nhng hnh thc y trong thc tin, theo Lnin, l mt trong nhng nhim v cu thnh ca cuc u tranh v cch mng x hi 2 ca qu trnh i mi h thng chnh tr ca ch ngha x hi hin nay ni ring. Thc tin chng t, ch ngha ch quan v duy ch khng nhng dn n nhiu sai lm khuyt im nghim trng trong xy dng ch ngha x hi m cn l tr ngi cho vic pht trin l lun. Nhng hn ch, nhng khuyt tt ca ch ngha x hi hin thc, do iu kin lch s cng nh do sai lm ch quan gy nn, cng c phn nh vo t duy l lun, chi phi qu trnh pht trin ca trit hc. Thc t chng t, c ch qun l kinh t v qun l x hi mang tnh cht tp trung quan liu l tr lc to ln vi s pht trin nng lc sng to ca con ngi, ca t duy l lun ni ring. Chng ta bit rng, ch ngha ch quan trong t duy chnh tr v bnh gio iu trong cng tc l lun l tr lc trc tip v ch yu i vi s pht trin t duy l lun. n lt mnh, s lc hu l lun tr thnh mt trong nhng nguyn nhn dn n s khng hong ca ch ngha x hi. K nguyn khoa hc v k thut cng lm ny sinh nhng vn mang tnh nhn loi ph bin. Ngy nay, hn bao gi ht, yu cu b sung v pht trin l lun ca trit hc Mc - Lnin l rt cp thit. c im ca thi i ngy nay l s tng tc gia hai qu trnh cch mng - cch mng khoa hc cng ngh v cch mng x hi, to nn s bin i rt nng ng ca i sng x hi. Trong nhng iu kin , qu trnh to ra nhng tin ca ch ngha x hi din ra trong cc x hi t bn ch ngha pht trin c y mnh nh mt xu hng khch quan. S ra i cc cng ty c phn t cui th k trc c Mc xem l hnh thi qu t phng thc sn xut t bn ch ngha sang phong thc sn xut tp th, l s th tiu t bn vi t cch l s hu t nhn trong nhng gii hn ca bn thn phng thc sn xut t bn ch ngha 3 . Song, l hin thc khch quan vt khi gii hn nhn thc cht hp ca t duy khng bin chng.
1 V.I Lnin: Ton tp, Nxb.Tin b, Mtxcva 1976 t.33, tr.95
2 3

Sch dn. t33, tr.95 Sch dn, t.25, tr.673

59

Chng 3: S ra i v pht trin ca trit hc Mc-Lnin

S khng hong ca ch ngha x hi lm cho yu cu pht trin trit hc Mc - Lnin cng tr nn cp bch. Thc tin cuc u tranh bo v nhng thnh qu m ch ngha x hi ginh c, nht l cng cuc u tranh bo v a s nghip xy dng ch ngha x hi vt qua thch thc to ln hin nay v tip tc tin ln, i hi cc ng cng sn phi nm vng l lun ca ch ngha Mc - Lnin. Trc ht, phi thm nhun th gii quan duy vt v phng php bin chng khoa hc ca n. C thnh cng cng nh tht bi trong qu trnh i mi, ci t ch ngha x hi chng t s cn thit phi kin quyt u tranh chng ch ngha xt li, ng thi phi khc phc bnh gio iu trong vic vn dng l lun ca ch ngha Mc - Lnin. Chng ta khng th i mi thnh cng nu xa ri lp trng ca ch ngha Mc - Lnin, ri vo ch ngha xt li. Ch ngha ch quan v bnh gio iu cn dn n s vn dng l lun theo li ch ngha chit trung, m li l cch xuyn tc ch ngha Mc - Lnin ca ch ngha c hi. Trong vic xuyn tc ch ngha Mc theo cch c hi ch ngha th vic dng ch ngha chit trung xuyn tc php bin chng l d nh la qun chng hn c, n lm cho qun chng ta h nh c tho mn; n lm ra v xt n mi phng din ca qu trnh, mi xu hng ca s pht trin, mi nh hng c tnh cht mu thun, v.v.; nhng k thc, n khng a ra c mt quan nim no hon chnh v cch mng v qu trnh pht trin ca x hi 1 . ng nhin, nhng vn ca ch ngha x hi do qu trnh i mi t ra khng th gii thch c ch bng l lun trit hc v bn thn t duy trit hc cng cn phi c i mi pht trin. Vic tm gii php cho nhng vn ca ch ngha x hi cng nh vic b sung v pht trin l lun trit hc ca ch ngha Mc - Lnin phi c thc hin thng qua tng kt kinh nghim thc tin. Mun vy, vic tng kt thc tin li phi c thc hin theo phng php khoa hc Mcxt. C nh vy mi c th lm sng t nhng iu ng nhn, nhng quan im xuyn tc, ph nh cc gi tr c bn ca hc thuyt Mc - Lnin. Nh vy, pht trin l lun trit hc mcxt v i mi ch ngha x hi trong thc tin l mt qu trnh thng nht, bi v thng nht gia l lun v thc tin l mt nguyn tc cn bn ca ch ngha Mc - Lnin 2 . KT LUN Sng to ra ch ngha duy vt bin chng, Mc v ngghen lm bin i cn bn mi quan h gia trit hc vi cc khoa hc khc. Trit hc Mc- Lnin c ngha th gii quan v phng php lun to ln i vi cc khoa hc c th. Hiu bit cc quy lut chung nht ca hin thc khch quan s gip nghin cu c kt qu quy lut c th, iu ng c khoa hc t nhin v khoa hc x hi. Nu khng c quan im duy vt bin chng v i sng x hi th khng th to ra c kinh t hc chnh tr nh mt khoa hc, khng th hiu c nhng mt khc nhau ca i sng x hi. S thng nht gia trit hc Mc-Lnin vi cc khoa hc c th l mt m bo cho vic hc tp mang tnh tch cc, sng to cc mn khoa hc chuyn ngnh ca sinh vin.
1 2

Sch dn, t.33, tr 27 HCM: Ton tp, Nxb Chnh tr quc gia, H ni, 1996, t.8, tr.496

60

Chng 4: Vt cht v thc

Chng 4: VT CHT V THC

4.1. PHM TR VT CHT

Phm tr vt cht l mt trong nhng phm tr c bn ca trit hc duy vt. Vic nhn thc ng n ni dung ca phm tr ny c ngha c bit quan trng khng nh tnh cht khoa hc, ng n ca quan im duy vt bin chng v th gii. Vic khm ph bn cht v cu trc ca s tn ti ca th gii xung quanh ta, m trc ht l th gii nhng vt th hu hnh, t xa ti nay, lun lun l vn c quan tm hng u trong lch s nhn thc ca nhn loi. Hu ht cc trng phi trit hc u bng cch ny hay bng cch khc gii quyt vn ny. V bi vy trong trit hc, phm tr vt cht xut hin. Vt cht vi tnh cch l phm tr trit hc ra i trong trit hc Hy Lp thi k c i. Ngay t lc mi xut hin, xung quanh phm tr ny din ra cuc u tranh khng khoan nhng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Cng vi s tin trin ca tri thc loi ngi, n nay ni dung ca phm tr ny tri qua nhng bin i su sc. Theo quan im ca ch ngha duy tm th thc th ca th gii, c s ca mi tn ti l mt bn nguyn tinh thn no . c th l ch ca Thng , l nim tuyt i, hoc l nhng quan h c tnh cht siu nhin Cn trong quan nim ca ch ngha duy vt th thc th ca th gii l vt cht, ci tn ti mt cch vnh cu, to nn mi s vt v hin tng cng vi nhng thuc tnh ca chng. 4.1.1. Quan nim v vt cht ca ch ngha duy vt trc Mc 4.1.1.1. Quan im ca cc nh duy vt thi c i Vo thi c i Hy Lp, cc nh trit hc duy vt u cho c mt nguyn th vt cht u tin l c s th gii. H quy vt cht v c s u tin . Quan nim vt cht ca cc nh duy vt c i cn mang tnh trc quan, cm tnh, h ng nht vt cht ni chung vi nhng vt th hu hnh, cm tnh ang tn ti th gii bn ngoi. * Talt coi thc th ca th gii l nc. * Anaximen coi thc th l khng kh. Vi Hraclt thc th l la, cn vi mpl th thc th bao gm c bn yu t: t, nc, la v khng kh. * Anaximanr cho rng, thc th ca th gii l mt bn nguyn khng xc nh v mt cht v v tn v mt lng. Bn nguyn ny khng th quan st c v ng gi n l apyrn. S tng tc gia cc mt i lp vn c trong apyrn to nn ton b th gii. * Lxp v mcrt th thc th ca th gii l nguyn t. l cc phn t cc k nh, cng, tuyt i khng thm nhp c, khng quan st c v ni chung l khng cm gic c. Nguyn t ch c th c nhn bit nh t duy. mcrt hnh dung nguyn t c nhiu
61

Chng 4: Vt cht v thc loi: c loi gc cnh, xu x; c loi cong, nhn; c loi trn, hnh cu S kt hp hoc tch ri nguyn t theo cc trt t khc nhau ca khng gian s to nn ton b th gii. Tm li: Nhng quan im trn tuy cn th s, nhng c u im cn bn l vt cht c coi l c s u tin ca mi s vt hin tng trong th gii khch quan. iu ny i lp vi quan im duy tm tn gio coi c s u tin ca th gii l tinh thn, thc. Hc thuyt nguyn t l mt bc pht trin mi trn con ng hnh thnh phm tr vt cht trong trit hc, to c s trit hc mi cho nhn thc khoa hc sau ny. 4.1.1.2. Quan im ca cc nh duy vt thi cn i K tha nguyn t lun c i, cc nh duy vt thi cn i tip tc coi nguyn t l nhng phn t vt cht nh nht, khng phn chia c, vn tch ri chng mt cch siu hnh vi vn ng khng gian v thi gian. H cha thy c vn ng l thuc tnh c hu ca vt cht. Cc nh trit hc ca thi k ny cn ng nht vt cht vi mt thuc tnh no ca vt cht nh ng nht vt cht vi khi lng, nng lng. 4.1.2. nh ngha vt cht ca Lnin 4.1.2.1. Hon cnh ra i ca nh ngha a. Mt vi pht hin mi ca vt l vi m hin i cui th k XIX u th k XX Cui th k XIX u th k XX, khi xut hin nhng pht minh mi trong khoa hc t nhin, con ngi mi c c nhng hiu bit cn bn hn v su sc hn v nguyn t. Nhng pht minh tiu biu mang ngha vch thi i nh: Nm 1895, Rnghen pht hin ra tia X, mt loi sng in t c bc sng t 0,01 n 100.10-8cm. Nm 1896, Bccren pht hin ra hin tng phng x. Vi hin tng ny, ngi ta hiu rng, quan nim v s bt bin ca nguyn t l khng chnh xc. Nm 1897, Tmxn pht hin ra in t v chng minh c in t l mt trong nhng thnh phn cu to nn nguyn t. Nh pht minh ny, ln u tin trong khoa hc, s tn ti hin thc ca nguyn t c chng minh bng thc nghim. Nm 1901, Kaufman chng minh c khi lng ca in t khng phi l khi lng tnh m l khi lng in t tng khi vn tc ca n tng Nh vy, t nhng pht minh trn mu thun vi quan nim quy vt cht v nguyn t hay khi lng. Ch ngha duy tm li dng tnh hnh la li ln rng: nu nguyn t b ph v th tc l vt cht tiu tan, v ch ngha duy vt da trn nn tng l vt cht cng khng th ng vng c na. b. Nhn xt ca Lnin v cuc khng hong v cch gii quyt Trong tc phm ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn V.I.Lnin phn tch tnh hnh phc tp y v ch r: Nhng pht minh c gi tr to ln ca vt l hc cn i khng h bc b ch ngha duy vt. Khng phi vt cht tiu tan m ch c gii hn hiu bit ca con ngi v vt cht l tiu tan. Ngha l ci mt i khng phi l vt cht m l gii hn ca s nhn thc v vt cht.Theo V.I.
62

Chng 4: Vt cht v thc Lnin nhng pht minh mi nht ca khoa hc t nhin khng h bc b vt cht m ch lm r hn hiu bit cn hn ch ca con ngi v vt cht. Gii hn tri thc ca chng ta hm qua v vt cht cn l nguyn t th hm nay l cc ht c bn v ngy mai chnh ci gii hn s mt i. Nhn thc ca con ngi ngy cng i su vo vt cht, pht hin ra nhng kt cu mi ca n. Tnh hnh mi ca lch s v thi i t ra l phi chng li ch ngha duy tm cc loi, khc phc nhng hn ch ca ch ngha duy vt trc Mc trong quan nim v vt cht. Mun vy, phi c mt quan nim ng n, y v chnh xc v vt cht. Lnin hon thnh nhim v . Trn c s phn tch mt cch su sc v khi qut nhng thnh tu ca khoa hc t nhin, k tha nhng t tng ca C.Mc v Ph. ngghen, nm 1908, trong tc phm ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn Lnin a ra mt nh ngha ton din v khoa hc v phm tr vt cht. 4.1.2.2. nh ngha ca V.I.Lnin v vt cht Vt cht l phm tr trit hc dng ch thc ti khch quan c em li cho con ngi trong cm gic, c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh, v tn ti khng l thuc vo cm gic 1 . Chng ta i phn tch nh ngha ny theo mt s ni dung chnh sau: a. Phng php nh ngha vt cht ca Lnin Theo V.I Lnin, khng th nh ngha vt cht bng phng php nh ngha cc khi nim thng thng. Phng php nh ngha thng thng l quy khi nim cn nh ngha vo mt khi nim khc rng hn, ng thi ch ra c im ring ca n. V d, nh ngha hnh vung: + Trc ht n l hnh t gic. + Song, n c c im ring l: c 4 cnh bng nhau, 4 gc vung, c hai ng cho bng nhau, giao im gia hai ng cho vung gc v chia ng cho thnh hai na bng nhau Do vy, vi phm tr vt cht vi t cch l phm tr trit hc- mt phm tr khi qut nht v rng cng cc, khng th c mt phm tr no rng hn, th duy nht v mt phng php lun ch c th nh ngha vt cht bng cch i lp n vi thc, xc nh n l ci m khi tc ng ln gic quan ca chng ta th gy ra cm gic. V.I.Lnin khng nh vt cht khng c ngha g khc hn l thc ti khch quan tn ti c lp i vi thc con ngi, v c thc con ngi phn nh 2 . b. Ni dung nh ngha vt cht ca V.I.Lnin nh ngha bao gm nhng ni dung c bn nh sau: Mt l: Vt cht l mt phm tr trit hc dng ch thc ti khch quan: * Khi ni vt cht l mt phm tr trit hc - n l s tru tng.
1 2

V.I. Lnin: ton tp, Nxb, Tin b, Mt xcva, 1980, t18, tr 322 Sch dn, t.18, tr.322

63

Chng 4: Vt cht v thc * Song, s tru tng ny li ch r ci c trng nht, bn cht nht m bt k mi s vt hin tng c th no cng c l: tn ti khch quan v c lp vi thc ca con ngi. c tnh ny l tiu chun c bn duy nht phn bit ci g l vt cht, ci g khng phi l vt cht. Do , khi nghin cu ni dung ny cn phi ch c hai kha cnh phn bit nhau nhng li gn b vi nhau: l tnh tru tng v tnh c th ca vt cht. + Nu ch thy tnh tru tng, thi phng tnh tru tng, m qun mt biu hin c th ca vt cht th khng thy vt cht u c ri vo ch ngha duy tm. + Ngc li: nu ch thy tnh c th ca vt cht s ng nht vt cht vi vt th. * ngha ca ni dung ny: + Th nht: khc phc trit sai lm c bn ca ch ngha duy vt trc Mc quy vt cht vo mt dng c th. Ni dung ny trong nh ngha Lnin a hc thuyt duy vt tin ln mt bc mi, p ng c nhng i hi mi do nhng pht minh mi ca khoa hc t nhin to ra. + Th hai: cho chng ta c s khoa hc nhn thc vt cht di dng x hi, l nhng quan h sn xut, tng hp cc quan h sn xut l c s h tng, to thnh quan h vt cht, v t y lm ny sinh quan h t tng, l kin trc thng tng. y l iu m cc nh duy vt trc C.Mc cng cha t ti. nh ngha ca V.I Lnin gip cho cc nh khoa hc c c s l lun gii thch nhng nguyn nhn cui cng ca cc bin c x hi, nhng nguyn nhn thuc v s vn ng ca phng thc sn xut; trn c s , ngi ta c th tm ra phng n ti u hot ng thc y x hi pht trin. Hai l: Thc ti khch quan c em li cho con ngi ta trong cm gic v tn ti khng l thuc vo cm gic. Vi ni dung ny, V.I Lnin mun ch r: * Thc ti khch quan (tc vt cht) l ci c trc thc, khng ph thuc vo thc, cn cm gic (tc thc) ca con ngi c sau vt cht, ph thuc vo vt cht. * Vt cht l ni dung, l ngun gc khch quan ca tri thc, l nguyn nhn pht sinh ra thc, khng c ci b phn nh l vt cht th s khng c ci phn nh l thc. * ngha ca ni dung ny: n chng li mi lun iu sai lm ca ch ngha duy tm (c khch quan v ch quan v nh nguyn lun) l nhng trng phi trit hc c lun gii tinh thn l ci quyt nh mi s vt hin tng trong th gii xung quanh. Ba l: thc ti khch quan c cm gic ca chng ta chp li, chp li, phn nh. Vi ni dung ny, Lnin mun chng minh rng: * Vt cht tn ti khch quan, di dng cc s vt hin tng c th m con ngi bng cc gic quan c th trc tip hoc gin tip nhn bit c. * Ngoi du hiu tn ti khch quan, vt cht cn c mt du hiu quan trng khc l tnh c th nhn thc c. V vy, v nguyn tc, khng c i tng no khng th nhn bit c, ch c i tng cha nhn thc c m thi. * ngha ca ni dung ny: Th nht: Hon ton bc b thuyt khng th bit;
64

Chng 4: Vt cht v thc Th hai: C v ng vin cc nh khoa hc i su vo th gii vt cht, pht hin ra nhng kt cu mi, nhng thuc tnh mi cng nh nhng quy lut vn ng v pht trin ca th gii, t , lm giu thm kho tng tri thc ca nhn loi. Thng 9/1995 ti Trung tm nghin cu ht nhn chu u (CERN), theo cc l thuyt v phn ht, cc nh khoa hc tin hnh mt thc nghim to ra c 9 phn nguyn t, tc l 9 phn vt th u tin, loi ngi c thm mt c s khoa hc tin cy khng nh gi tr to ln ca nh ngha vt cht. Thc nghim mt ln na chng t rng, phn nguyn t cng l thc ti khch quan, con ngi nh s tr gip ca cc phng tin hin i ngy cng nhn thc c mt cch su sc hn nhng kt cu phc tp ca th gii vt cht. Tm li: nh ngha vt cht ca V.I Lnin bao gm nhng ni dung c bn sau: 1.Vt cht - l nhng thc th tn ti khch quan bn ngoi thc v khng ph thuc vo thc. 2. Vt cht - l ci gy nn cm gic con ngi khi bng cch no (trc tip hoc gin tip) tc ng ln gic quan ca con ngi. 3.Vt cht - l ci m cm gic, t duy, thc chng qua ch l s phn nh ca n. 4.1.2.3. ngha phng php lun c rt ra trong nh ngha vt cht ca Lnin * V vt cht c trc, quyt nh thc nn trong nhn thc v hot ng thc tin phi lun lun xut pht t thc t, tn trng v hnh ng theo cc quy lut khch quan 1 c th: + Phi xut pht t iu kin vt cht khch quan v ang c lm c s cho mi hnh ng ca mnh; khng c ly mun ch quan lm im xut pht. + Khi ra mc tiu, nhim v v cc bin php thc hin mc tiu, nhim v cho a phng mnh, n v mnh, ngnh mnh, phi nm chc tnh hnh thc t khch quan th mi nu ra mc ch, ch trng ng v s i n thng li trong hot ng thc tin. * Chng thi ch quan, duy ch, nng vi, bt chp quy lut khch quan, khng m xa n iu kin vt cht khch quan, tu tin, phin din, ly mun, nguyn vng, cm tnh lm xut pht im cho ch trng chnh sch; hu qu l ng li khng hin thc, khng tng v tt yu s i n tht bi trong hot ng thc tin. 4.1.3. Phng thc v cc hnh thc tn ti ca vt cht Trong trit hc, khi bn ti phm tr vt cht, ng nhin chng ta phi bn ti cc phm tr lin quan ti vic lm sng t phng thc tn ti ca n. l cc phm tr vn ng, khng gian v thi gian. Chng tr li trc tip vn vt cht tn ti bng cch no? 4.1.3.1. Vn ng l phng thc tn ti ca vt cht a. Vn ng l g? Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, vn ng l mi s bin i ni chung. Ph. ngghen vit: Vn ng hiu theo ngha chung nht () bao gm tt c mi s thay i v mi qu trnh din ra trong v tr, k t s thay i v tr n gin cho n t duy1 .
1

ng cng sn Vt nam:Vn kin i hi i biu ton quc ln th VI,Nxb.Chnh tr quc gia, HN 1987,

tr 30

65

Chng 4: Vt cht v thc b. Ti sao ni vn ng l phng thc tn ti ca vt cht * Theo Ph. ngghen, vn ng l thuc tnh c hu ca vt cht, l phng thc tn ti ca vt cht 2 . iu ny c ngha l vt cht tn ti bng cch vn ng. Trong vn ng v thng qua vn ng m cc dng vt cht th hin c tnh ca mnh. Khng th hnh dung ni vt cht khng c vn ng 3 . V ngc li cng khng th tng tng ni c th vn ng no li khng phi l vn ng ca vt cht, khng ph thuc vo vt cht. S vn ng ca thc, t duy, trn thc t cng l sn phm ca s vn ng ca vt cht. Trong qu trnh khm ph th gii khch quan, vic nhn thc s vn ng ca vt cht trong cc dng khc nhau ca n, v thc cht, l ng ngha vi nhn thc bn thn vt cht. Cc hnh thc v cc dng khc nhau ca vt cht ch c th nhn thc c thng qua vn ng; thuc tnh ca vt th ch bc l qua vn ng; v mt vt th khng vn ng th khng c g m ni c 4 . * Vi tnh cch l thuc tnh bn trong, vn c ca vt cht, theo quan im ca trit hc Mc - Lnin, vn ng l s t vn ng ca vt cht. C ngha l: + Ngun gc ca s vn ng nm ngay trong bn thn s vt, do s tc ng ln nhau ca chnh cc thnh t ni ti trong cu trc ca vt cht. + Vn ng khng do ai sng to ra v cng khng bao gi my i, n ch chuyn ho t hnh thc vn ng ny sang hnh thc vn ng khc. + Quan im v s t vn ng ca vt cht trong trit hc Mc - Lnin v c bn c chng minh bi nhng thnh tu ca khoa hc t nhin v cng ngy nhng pht kin mi nht ca khoa hc hin i cng khng nh quan im . c. Nhng hnh thc vn ng c bn ca vt cht. * Khi nghin cu cc hnh thc vn ng ca vt cht, theo nhng tiu ch phn loi khc nhau, ngi ta c th chia vn ng ca vt cht thnh cc hnh thc vn ng khc nhau. Tuy nhin, cho ti nay, cch phn loi ph bin nht trong khoa hc vn l chia vn ng thnh 5 hnh thc c bn nh sau: 1. Vn ng c hc (s di chuyn v tr ca cc vt th trong khng gian). 2. Vn ng vt l (vn ng ca cc phn t, cc ht c bn, vn ng in t, cc qu trnh nhit, in, v.v). 3. Vn ng ho hc (vn ng ca cc nguyn t, cc qu trnh ho hp v phn gii cc cht). 4. Vn ng sinh hc (trao i cht gia c th sng v mi trng). 5. Vn ng x hi (s thay i, thay th ca cc qu trnh x hi ca cc hnh thi kinh t x hi).
1 2 3 4

Sch dn, t.20, tr.519 Sch dn, T.20, tr 89 Sch dn, tp 20, tr.89 Sch dn, t.20, tr743

66

Chng 4: Vt cht v thc * Nhng hnh thc ny quan h vi nhau theo nhng nguyn tc nht nh: 1. Cc hnh thc vn ng ni trn khc nhau v cht. T vn ng c hc n vn ng x hi l s khc nhau v trnh ca s vn ng. Nhng trnh ny tng ng vi trnh ca cc kt cu vt cht. 2. Cc hnh thc vn ng cao xut hin trn c s cc hnh thc vn ng thp, bao hm trong n tt c cc hnh thc vn ng thp hn. Trong khi cc hnh thc vn ng thp khng c kh nng bao hm cc hnh thc vn ng trnh cao. Bi vy, mi s quy gin cc hnh thc vn ng cao v cc hnh thc vn ng thp hn u l sai lm. 3. Trong s tn ti ca mnh, mi mt s vt c th gn lin vi nhiu hnh thc vn ng khc nhau. Tuy nhin, bn thn s tn ti ca s bao gi cng c trng bng mt hnh thc vn ng c bn. Th d vn ng c hc, vt l, ho hc, sinh hc u l nhng hnh thc vn ng khc nhau trong c th sinh vt, nhng hnh thc vn ng sinh hc mi l c trng c bn ca sinh hc. i vi con ngi th vn ng x hi l hnh thc c trng cho hot ng ca n. d. Vn ng v ng im Ch ngha duy vt bin chng tha nhn rng qu trnh vn ng khng ngng ca th gii vt cht chng nhng khng loi tr m cn bao hm trong n hin tng ng im tng i, khng c hin tng ng im th khng c s vt no tn ti c. * ng im l tng i hay l trng thi cn bng tm thi ca s vt trong qu trnh vn ng ca n, cn vn ng l tuyt i, bi v: + Trn thc t, ng im ch xy ra khi s vt c xem xt trong mt quan h no . + Hin tng ng im ch xy ra trong mt hnh thc vn ng. + Hin tng ng im ch l biu hin ca trng thi vn ng trong thng bng, trong s n nh tng i. Chnh nh trng thi n nh ny m vt cht biu hin thnh cc s vt, hin tng c th v qua s vt mi c iu kin thc hin s phn ho tip theo. 4.1.3.2. Khng gian v thi gian a. Khi nim khng gian v thi gian Trong trit hc duy vt bin chng cng vi phm tr vn ng th khng gian v thi gian cng l nhng phm tr c trng cho phng thc tn ti ca vt cht. V.I.Lnin nhn xt rng: Trong th gii, khng c g ngoi vt cht ang vn ng v vt cht ang vn ng khng th vn ng u ngoi khng gian v thi gian 1 . * Bt k mt khch th vt cht no cng u chim mt v tr nht nh, mt khung cnh nht nh trong tng quan v kch thc so vi cc khch th khc Cc hnh thc tn ti nh vy ca vt th c gi l khng gian. * S tn ti ca cc khch th vt cht cn c biu hin mc tn ti lu di hay mau chng ca hin tng, ca s k tip trc sau ca cc giai on vn ng Nhng thuc tnh ny ca s vt c c trng bng phm tr thi gian.
1

Sch n t18, tr209-210

67

Chng 4: Vt cht v thc Nh vy, khng gian v thi gian l thuc tnh khch quan, ni ti ca bn thn vt cht. Khng gian l hnh thc tn ti ca vt cht vn ng v mt v tr, qung tnh, kt cu; cn thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht vn ng v mt di din bin, s k tip nhau ca qu trnh. Tuy vy, trong lch s trit hc, xung quanh phm tr khng gian v thi gian tng c rt nhiu vn nan gii gy tranh ci. + Nhng ngi theo ch ngha duy tm thng ph nhn tnh khch quan ca khng gian v thi gian. + Cc nh duy vt siu hnh th k XVII - XVIII tch ri khng gian v thi gian vi vt cht. I.Niutn cho rng khng gian, thi gian v vn ng l nhng thc th no bn ngoi vt cht v khng c lin h vi nhau. Khi ph phn quan im ca cc nh duy vt siu hnh, Ph. ngghen cho khng gian v thi gian gn b ht sc cht ch vi nhau v c hai u l thuc tnh c hu ca vt cht. Chng l hnh thc tn ti ca vt cht khng th c vt cht no tn ti bn ngoi khng gian v thi gian, cng nh khng th c khng gian, thi gian no tn ti bn ngoi vt cht. u th k XX, thuyt tng i ca A. Anhxtanh ra i, chng minh mt cch hng hn lun im thin ti trn y ca Ph. ngghen. Thuyt tng i cng em li bc tranh v s thng nht gia khng gian v thi gian. Nh vy thuyt tng i bc b tnh bt bin ca khng gian, thi gian; chng minh tnh bin i ca khng gian, thi gian cng vi s vn ng ca vt cht, mt ln na khng nh khng gian v thi gian l hnh thc tn ti ca vt cht. b. Tnh cht ca khng gian v thi gian 1. Tnh khch quan. khng gian, thi gian l thuc tnh ca vt cht tn ti gn lin vi nhau v gn lin vi vt cht. Vt cht tn ti khch quan, do khng gian v thi gian cng tn ti khch quan. 2. Tnh vnh cu v v tn. theo Ph.ngghen, vt cht vnh cu v v tn trong khng gian v thi gian. V tn c ngha l khng c tn cng v mt pha no c, c v ng trc ln ng sau, c v pha trn ln pha di, c v bn phi ln bn tri. Nhng thnh tu ca vt l hc vi m cng nh nhng thnh tu ca v tr hc ngy cng xc nhn tnh vnh cu v tnh v tn ca khng gian v thi gian. 3. Tnh ba chiu ca khng gian v tnh mt chiu ca thi gian: tnh ba chiu ca khng gian l chiu di, chiu rng v chiu cao, tnh mt chiu ca thi gian l chiu t qu kh n tng lai. Khng gian m chng ta ang ni ti y l khng gian hin thc, khng gian ba chiu. Nn ch rng, trong ton hc ngoi phm tr khng gian ba chiu cn c phm tr khng gian n chiu, v.v l s tru tng ho ton hc, mt cng c ton hc dng nghin cu cc i tng c th.

68

Chng 4: Vt cht v thc 4.1.4. Tnh thng nht vt cht ca th gii 4.1.4.1. Quan nim ca ch ngha duy vt bin chng v tnh thng nht vt cht ca th gii Khuynh hng chung ca cc trng phi duy vt l tm ngun gc, bn cht s thng nht ca th gii vt cht ngay trong bn thn n. Trong thi cn i cng nh c trong thi i c i, vic ph nhn lc lng siu t nhin v vic tha nhn s thng nht vt cht ca th gii khng tch ri nhau. Nu nh cc nh trit hc t nhin thi c i v phc hng lun chng nguyn tc thng nht vt cht ca th gii bng cch quy ci siu t nhin v ci t nhin, v ci c th th cm cm tnh c, th cc nh duy vt thi cn i chng minh s thng nht vt cht ca th gii ph hp vi nht nguyn lun duy vt bng nhng thnh tu ca khoa hc t nhin thi . Bng s pht trin lu di ca bn thn trit hc v s pht trin khoa hc, ch ngha duy vt bin chng chng minh rng, bn cht ca th gii l vt cht, th gii thng nht tnh vt cht. iu c th hin nhng im c bn sau y: Mt l, ch c mt th gii duy nht v thng nht l th gii vt cht. Th gii vt cht tn ti khch quan, c trc v c lp vi thc con ngi. Hai l, mi b phn ca th gii vt cht u c mi lin h thng nht vi nhau, biu hin ch chng u l nhng dng c th ca vt cht, l nhng kt cu vt cht, hoc c ngun gc vt cht, do vt cht sinh ra v cng chu s chi phi ca nhng quy lut khch quan ph bin ca th gii vt cht. Ba l, th gii vt cht tn ti vnh vin, v hn v v tn, khng c sinh ra v khng b mt i. Trong th gii khng c g khc ngoi nhng qu trnh vt cht ang bin i v chuyn ho ln nhau, l ngun gc, nguyn nhn v kt qu ca nhau. Tnh vt cht ca th gii c kim nghim bi chnh cuc sng hin thc ca con ngi v n tr thnh c s cho cuc sng v hot ng ca con ngi. Con ngi khng th bng thc m sn sinh ra cc i tng vt cht c. Con ngi ch c ci bin th gii vt cht theo nhng quy lut vn c ca n. 4.1.4.2. Nhng thnh tu ca khoa hc t nhin chng minh cho cc lun im ca ch ngha duy vt bin chng v tnh thng nht vt cht ca th gii S pht trin ca khoa hc bc b nhng quan im duy tm v tn gio tm ngun gc, bn cht ca th gii t thn thnh, t nhng lc lng siu t nhin. Nu nh tn gio chia th gii thnh ba b phn tuyt i khc nhau v bn cht - trn gian, a ngc v thin ng, do nhng ng thing ling no to ra v chi phi, th tri li, khoa hc t nhin v trit hc duy vt chng minh rng, th gii xung quanh ta t nhng vt v cng ln n vt v cng nh, t t nhin n x hi, t gii v sinh n gii hu sinh, t thc vt n ng vt, tuy rt khc nhau, song u c cng bn cht vt cht v thng nht bn cht vt cht y. Tnh thng nht vt cht ca th gii khng loi tr tnh a dng ca th gii; n bao hm tnh a dng, tnh mun hnh mun v v cht ca cc s vt, hin tng trong th gii. * Trong th k XIX, nhng pht minh v i ca khoa hc t nhin: thuyt t bo, nh lut bo ton v chuyn ho nng lng, thuyt tin ho cc loi c ngha ln lao chng minh lun im v s thng nht vt cht ca th gii.
69

Chng 4: Vt cht v thc * S pht trin ca khoa hc hin i tip tc chng minh nguyn l v s thng nht vt cht ca th gii bng nhng thnh tu mi. + Vt l hc i su vo th gii vi m, nghin cu cu trc phc tp v chuyn ho ln nhau ca cc ht c bn. + Nhng thnh tu to ln ca ho hc cho php to ra nhiu vt liu tng hp mi v cc sn phm khc nhau m trc y cha gp trong t nhin li cng lm cng c nim tin con ngi vo s thng nht vt cht ca th gii. + Gp phn vo vic lun chng vn ny cn c nhng nghin cu v s sng trnh phn t, s pht trin di truyn hc, nhng nghin cu v cu trc ca b no ngi v nghin cu nhng phng php iu khin hot ng tm l ca con ngi, s pht trin mnh m ca iu khin hc v vic ch to cc my tnh in t. Tt c nhng thnh tu lm su sc thm nhn thc ca chng ta v thnh phn, v kt cu ca th gii vt cht, v nhng c im hot ng v pht trin ca n trn cc trnh t chc khc nhau ca vt cht. * Khoa hc hin i i su nghin cu cu to ca vt cht. Ngi ta chia ra cc trnh t chc vt cht hay cc dng vt cht khc nhau nh sau: + Trong gii t nhin v sinh, c hai dng vt cht c bn l cht v trng. Cht l ci gin on, c to ra t cc ht, c khi lng (m), c cu trc th bc bt u t nguyn t v cui cng l cc thin th cc k ln. Cn trng (nh trng hp dn, trng in t, trng ht nhn) l mi trng vt cht lin tc, khng c khi tng tnh (m0). Trng lm cho cc ht lin kt vi nhau, tc ng vi nhau v nh mi tn ti c. Tuy nhin, ranh gii gia cht v trng cng l tng i; + Trong gii t nhin hu sinh, c cc trnh t chc vt cht l: sinh quyn - sinh khu qun th - c th a bo - t bo - tin t bo; cc axt nuclch (AND v ARN) v cht n bch. S pht trin ca sinh hc hin i tm ra c nhiu mt khu trung gian chuyn ho gia cc trnh t chc vt cht, cho php ni lin v c, hu c v s sng. Thc vt, ng vt v c th con ngi c s ging nhau v thnh phn v c, cu trc v phn ho t bo, v c ch di truyn s sng Nh vy, nhng thnh tu ca khoa hc t nhin gip cho ch ngha duy vt bin chng c c s khng nh rng cc s vt, hin tng u c cng bn cht vt cht, th gii thng nht tnh vt cht v thng qua tnh vt cht. Th gii vt cht tn ti vnh vin, v hn, v tn c b rng ln b su. Vt cht khng c sinh ra v khng b mt i m ch chuyn ho t dng ny sang dng khc. Trong th gii, khng c ni no v lc no c g khc ngoi vt cht ang vn ng, chuyn ho v nhng ci do vt cht vn ng, chuyn ho m sinh ra. X hi loi ngi l cp cao nht ca cu to vt cht, l cp c bit ca t chc vt cht. X hi l mt b phn th gii vt cht c nn tng t nhin, c kt cu v quy lut vn ng khch quan khng ph thuc vo thc con ngi. Vt cht di dng x hi l kt qu hot ng ca con ngi. Con ngi c vai tr nng ng, sng to trong th gii vt cht. Nh vy, th gii - c t nhin ln x hi - v bn cht l vt cht, thng nht tnh vt cht ca n. Th gii vt cht c nguyn nhn t n, vnh hng v v tn vi v s nhng biu hin mun hnh mun v.
70

Chng 4: Vt cht v thc 4.2. PHM TR THC - thc l mt trong hai phm tr thuc v vn c bn ca trit hc - Vn ngun gc, bn cht v vai tr ca thc l mt vn ht sc phc tp ca trit hc, l trung tm ca cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong lch s. Da trn nhng thnh tu ca trit hc duy vt, ca khoa hc v thc tin x hi, trit hc Mc Lnin gp phn lm sng t vn trn y. 4.2.1. Ngun gc ca thc Theo quan nim ca ch ngha duy vt bin chng, thc ca con ngi l sn phm ca qu trnh pht trin t nhin v lch s - x hi. Do , cn xem xt ngun gc ca thc trn c hai mt t nhin v x hi. 4.2.1.1. Ngun gc t nhin. a. thc l sn phm, l thuc tnh ring c ca mt dng vt cht sng c t chc cao l b c ngi. * Trc Mc nhiu nh duy vt tuy khng tha nhn tnh cht siu t nhin ca thc, song do khoa hc cha pht trin nn cng khng gii thch ng ngun gc v bn cht ca thc. Da trn nhng thnh tu ca khoa hc t nhin nht l sinh l hc thn kinh, ch ngha duy vt bin chng khng nh rng thc l mt thuc tnh ca vt cht nhng khng phi ca mi dng vt cht m ch l thuc tnh ca mt dng vt cht sng c t chc cao l b c ngi. B c ngi l c quan vt cht ca thc. thc l chc nng ca b c ngi. Hot ng thc ca con ngi din ra trn c s hot ng sinh l thn kinh ca b c ngi. thc ph thuc vo hot ng b c ngi, do , khi b c b tn thng th hot ng thc s khng bnh thng hoc b ri lon. V vy, khng th tch ri thc ra khi hot ng ca b c. thc khng th din ra, hot ng tch ri hot ng sinh l thn kinh ca b c ngi. Ngy nay, s pht trin mnh m ca khoa hc- k thut hin i to ra nhng my mc thay th cho mt phn lao ng tr c ca con ngi. Chng hn cc my tnh in t, rbt tinh khn, tr tu nhn to. Song iu khng c ngha l my mc cng c thc nh con ngi. My mc khng th sng to li hin thc di dng tinh thn trong bn thn n nh con ngi. Do , ch c con ngi vi b c ca mnh mi c thc theo ng ngha ca t . b. Thuc tnh phn nh ca vt cht dn n s ra i ca thc. Nu ch c b c khng thi m khng c s tc ng ca th gii bn ngoi b c phn nh li tc ng th cng khng th c thc. Phn nh l thuc tnh chung, ph bin ca mi i tng vt cht. Thuc tnh ny c biu hin ra trong s lin h, tc ng qua li gia cc i tng vt cht vi nhau. Phn nh l s ti to nhng c im ca mt h thng vt cht ny h thng vt cht khc trong qu trnh tc ng qua li ca chng. Kt qu ca s phn nh ph thuc vo c hai vt - vt tc ng v vt nhn tc ng. ng thi, qu trnh phn nh bao hm qu trnh thng tin. Ni cch khc, vt nhn tc ng bao gi cng mang thng tin ca vt tc ng. y l iu kin ht sc quan trng lm sng t ngun gc t nhin ca thc.
71

Chng 4: Vt cht v thc Cc hnh thc phn nh ca vt cht v s ra i ca thc Thuc tnh phn nh ca vt cht c qu trnh pht trin lu di t thp dn cao, t n gin n phc tp. * Trong gii t nhin v sinh, ch c nhng phn nh vt l, ho hc. Nhng phn nh ny c tnh cht th ng, cha c s nh hng, s la chn. * Trong gii t nhin hu sinh, s phn nh pht trin ln mt trnh cao hn l phn nh sinh hc. Phn nh sinh hc trong cc c th sng c s nh hng, s la chn, nh , cc sinh vt thch nghi vi mi trng duy tr s tn ti ca mnh. Phn nh sinh hc c thc hin thng qua cc hnh thc nh s kch thch trong c th do tc ng ca mi trng thc vt, cc phn x ng vt c h thn kinh v tm l ng vt cp cao c b c. Tm l ng vt l trnh cao nht ca s phn nh ng vt. Tuy nhin, tm l ng vt cha phi l thc, n mi l s phn nh c tnh cht bn nng do nhu cu trc tip ca sinh l c th v do quy lut sinh hc chi phi. * L hnh thc cao nht ca s phn nh th gii hin thc, thc ch l s ny sinh giai on pht trin cao ca th gii vt cht, cng vi s xut hin ca con ngi. thc l thc ca con ngi, nm trong con ngi, khng th tch ri con ngi. thc ra i l kt qu pht trin lu di ca thuc tnh phn nh ca vt cht, ni dung ca n l thng tin v th gii bn ngoi, v vt c phn nh. thc l s phn nh th gii bn ngoi vo trong b c ngi. B c ngi l c quan phn nh, song ch c ring b c thi th cha th c thc. Khng c s tc ng ca th gii bn ngoi ln cc gic quan v qua n b c th hot ng thc khng th xy ra. Nh vy, b c ngi cng vi th gii bn ngoi tc ng ln b c - l ngun gc t nhin ca thc. 4.2.1.2. Ngun gc x hi cho thc ra i, nhng tin , ngun gc t nhin l rt quan trng, khng th thiu c, song cha . iu kin quyt nh cho s ra i ca thc l nhng tin , ngun gc x hi. a. Vai tr ca lao ng trong qu trnh chuyn bin t vn thnh ngi v s ra i ca thc thc ra i cng vi qu trnh hnh thnh b c ngi nh lao ng, ngn ng v nhng quan h x hi. thc l sn phm ca s pht trin x hi, n ph thuc vo x hi, v ngay t u mang tnh cht x hi. Chnh thng qua hot ng lao ng nhm ci to th gii khch quan m con ngi mi c th phn nh c th gii khch quan, mi c thc v th gii . Nh c lao ng con ngi tc ng vo cc i tng hin thc, bt chng phi bc l nhng thuc tnh, nhng kt cu, nhng quy lut vn ng ca mnh thnh nhng hin tng nht nh v cc hin tng ny tc ng vo b c ngi. Nh vy, khng phi bng nhin th gii khch quan tc ng vo b c ngi con ngi c thc, m tri li, con ngi c thc chnh v con ngi ch ng tc ng vo th gii thng qua hot ng thc tin ci to th gii.
72

Chng 4: Vt cht v thc Con ngi ch c thc do c tc ng vo th gii, nh tc ng vo th gii m con ngi khm ph ra nhng b mt ca th gii, ngy cng lm phong ph v su sc thc ca mnh v th gii. b. Vai tr ca ngn ng trong vic ra i v pht trin thc * Trong qu trnh lao ng, con ngi xut hin nhu cu trao i kinh nghim, trao i t tng cho nhau. Chnh nh cu i hi s xut hin ca ngn ng. Ph. ngghen vit: em so snh con ngi vi cc loi vt, ngi ta s thy r rng ngn ng bt ngun t trong lao ng v cng pht trin vi lao ng, l cch gii thch duy nht ng v ngun gc ca ngn ng 1 . * Ngn ng do nhu cu lao ng v nh lao ng m hnh thnh. N l h thng tn hiu vt cht mang ni dung thc. Khng c h thng tn hiu ny - tc ngn ng, th thc khng th tn ti v th hin c. Ngn ng, theo C.Mc, l ci v vt cht ca t duy, l hin thc trc tip ca t tng, khng c ngn ng, con ngi khng th c thc. * Ngn ng (ting ni v ch vit) va l phng tin giao tip ng thi l cng c ca t duy. Nh ngn ng, con ngi mi c th khi qut ha, tru tng ho, mi c th suy ngh, tch khi s vt cm tnh. Mt khc, nu ng vt, kinh nghim sng ch yu c trao i qua di truyn bn nng, th loi ngi ch yu qua k thut v ngn ng. Nh ngn ng, kinh nghim, hiu bit ca ngi ny c truyn cho ngi kia, th h ny cho th h khc. thc khng phi l hin tng thun tu c nhn m l mt hin tng c tnh cht x hi, do khng c phng tin trao i x hi v mt ngn ng th thc khng th hnh thnh v pht trin c. Nh vy, ngun gc trc tip v quan trng nht quyt nh s ra i v pht trin ca thc l lao ng, l thc tin x hi. thc l s phn nh hin thc khch quan vo trong b c ngi thng qua lao ng, ngn ng v cc c quan x hi. thc l sn phm x hi, l mt hin tng x hi. 4.2.2. Bn cht ca thc Da trn l lun phn nh ca mnh, ch ngha duy vt bin chng gii quyt mt cch khoa hc vn bn cht ca thc. Trc C.Mc, cc nh duy vt u tha nhn s vt vt cht tn ti khch quan v thc l s phn nh s vt . Tuy nhin, do chu nh hng bi quan im siu hnh nn nhiu nh duy vt trc C.Mc coi thc l s phn nh th ng, gin n, my mc s vt m khng thy c tnh nng ng sng to ca thc, tnh bin chng ca qu trnh phn nh. Tri li, cc nh duy tm li cng iu tnh nng ng sng to ca thc n mc coi thc sinh ra vt cht, ch khng phi l s phn nh ca vt cht. 4.2.2.1. Quan im ca ch ngha duy vt Mc xt v bn cht ca thc a. thc l s phn nh sng to th gii khch quan vo trong b c con ngi im xut pht hiu bn cht ca thc l phi tha nhn thc l s phn nh, l ci phn nh, thc l nh ch khng phi l bn thn vt; cn vt cht l ci c phn nh, tn ti bn ngoi v c lp vi ci phn nh l thc. V vy, c vt cht v thc u l hin thc ngha l u tn ti. Nhng thc l ci phn nh th gii khch quan, l hin thc ch quan ch
1

Sch dn,t.20, tr.645

73

Chng 4: Vt cht v thc quan, l s phn nh th gii khch quan vo trong u c con ngi, hay l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. Khng nh thc l hnh nh ch quan ca th gii khch quan c ngha l ni thc khng phi l vt cht nhng thc li c ngun gc t vt cht v thuc v th gii vt cht. Do , Lnin vit: trong th gii khng c g ngoi vt cht ang vn ng Tuy nhin, thc khng phi l bn sao gin n, th ng, my mc ca s vt. thc l ca con ngi, m con ngi l mt thc th x hi nng ng sng to. Do , thc con ngi l s phn nh c tnh nng ng, sng to, thc chng qua ch l vt cht c em chuyn vo trong u c con ngi v c ci bin i trong 1 . Tnh sng to ca thc c th hin ra rt phong ph. Trn c s nhng ci c, thc c th to ra tri thc mi v s vt, c th tng tng ra ci khng c trong thc t. thc c th tin on, d bo tng lai (phn nh vt trc), c th to ra nhng o tng, nhng huyn thoi, nhng gi thuyt, l thuyt khoa hc ht sc tru tng v khi qut cao, thm ch mt s ngi c nhng kh nng c bit nh tin tri, thi min, ngoi cm, thu th, v.v Nhng kh nng cng ni ln tnh cht phc tp v phong ph ca i sng tm l - thc con ngi m khoa hc cn phi tip tc i su nghin cu lm sng t bn cht ca nhng hin tng k l . b. thc l s phn nh khch quan mt cch ch ng v tch cc Phn nh ca thc khng phi l phn nh tu tin, m trong qu trnh phn nh con ngi ch ng tc ng vo s vt, hin tng, bt s vt hin tng bc l c tnh ca mnh, qua con ngi khi qut, nhn thc c tnh quy lut ca s vt hin tng Con ngi khng nhng phn nh s vt mt cch ch ng m cn bit vn dng tri thc v s vt, ch o hot ng thc tin ca mnh ci to hin thc khch quan theo mc ch ca mnh. c. thc mang bn cht x hi thc ra i v pht trin do nhu cu v trn c s ca lao ng (phng thc tn ti c bn u tin ca con ngi) v cc hnh thc hot ng x hi khc. Do , xt v bn cht th thc c tnh x hi. Con ngi tch khi x hi s khng hnh thnh c thc. Tm li thc l s phn nh hin thc khch quan vo b c ngi, song y l s phn nh c bit - phn nh trong qu trnh con ngi ci to th gii. Qu trnh thc l mt qu trnh thng nht ca 3 mt sau y: Mt l, trao i thng tin gia ch th v i tng phn nh, s trao i ny mang tnh cht hai chiu, c nh hng v chn lc cc thng tin cn thit. Hai l, m hnh ho i tng trong t duy di dng hnh nh tinh thn. Thc cht y l qu trnh sng to li hin thc ca thc theo ngha: m ho cc i tng vt cht thnh cc tng tinh thn phi vt cht.
1

C.Mc-ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni,1993, t.23, tr.35

74

Chng 4: Vt cht v thc Ba l, chuyn m hnh t t duy ra hin thc khch quan, tc l qu trnh hin thc ho t tng, thng qua hot ng thc tin bin ci quan nim thnh ci thc ti, bin ci tng phi vt cht trong t duy thnh cc dng vt cht ngoi hin thc. Trong giai on ny con ngi la chn nhng phng php, phng tin, cng c tc ng vo hin thc khch quan nhm thc hin mc ch ca mnh. iu cng ni ln tnh nng ng sng to ca thc. Tnh sng to ca thc khng c ngha l thc ra vt cht. Sng to ca thc l sng to ca s phn nh, theo quy lut v trong khun kh ca s phn nh, m kt qu bao gi cng l nhng khch th tinh thn. Phn nh v sng to l hai mt thuc bn cht ca thc. thc - trong bt c trng hp no - cng l s phn nh v chnh thc tin x hi ca con ngi to ra s phn nh phc tp, nng ng sng to ca b c. 4.2.2.2. Kt cu ca thc thc c kt cu phc tp, bao gm nhiu thnh t c quan h vi nhau. C th phn chia kt cu theo nhiu lt ct khc nhau tu theo cch tip cn. y, c th chia cu trc theo hai chiu sau y: a. Theo chiu ngang Bao gm cc yu t cu thnh nh tri thc, tnh cm, nim tin, l tr, chTrong tri thc l nhn t c bn, l ct li. Tri thc l kt qu ca qu trnh con ngi nhn thc th gii, l s phn nh th gii khch quan. Tri thc c nhiu lnh vc khc nhau nh tri thc v t nhin, v x hi, v con ngiv c nhiu cp khc nhau nh tri thc cm tnh v tri thc l tnh, tri thc kinh nghim v tri thc khoa hc vv ci to t nhin v x hi, con ngi phi c hiu bit v th gii, ngha l, phi c tri thc v s vt. Do mi hin tng thc u c ni dung tri thc mc nht nh. Theo Mc, tri thc l phng thc m theo thc tn ti v theo mt ci g ny sinh ra i vi thc Qu trnh hnh thnh v pht trin ca thc cng l qu trnh con ngi tm kim, tch lu tri thc v th gii xung quanh. Cng hiu bit v s vt th thc v s vt cng su sc. Tuy nhin, s tc ng ca th gii bn ngoi n con ngi khng ch em li hiu bit v th gii m cn em li tnh cm ca con ngi i vi th gii. Tnh cm l mt hnh thi c bit ca s phn nh tn ti, n phn nh quan h gia ngi vi ngi v quan h gia ngi vi th gii khch quan. Tnh cm tham gia vo mi hot ng ca con ngi v tr thnh mt trong nhng ng lc quan trng ca hot ng con ngi. Tri thc c bin thnh tnh cm mnh lit mi su sc v phi thng qua tnh cm th tri thc mi bin thnh hnh ng thc t, mi pht huy c sc mnh ca mnh. b. Theo chiu dc l lt ct theo chiu su ca th gii ni tm con ngi bao gm cc yu t nh t thc, tim thc, v thc * T thc: l qu trnh con ngi t nhn thc bn thn mnh. Nh vy, t thc cng l thc, l mt thnh t quan trng ca thc, song y l thc v bn thn mnh trong mi quan h vi thc v th gii bn ngoi.
75

Chng 4: Vt cht v thc T thc l thc ca con ngi v nhng hnh vi, nhng tnh cm, t tng, ng c, li ch ca mnh, v a v ca mnh trong x hi. Thng qua t thc, con ngi thc v mnh nh mt c nhn ang tn ti, ang hot ng, c t duy, c cm gic, c cc hnh vi o c v c v tr trong x hi. T thc khng ch l t thc ca c nhn m cn l t thc ca mt giai cp, mt tp on x hi, thm ch ca x hi. Trnh t thc ni ln trnh pht trin ca nhn cch, trnh lm ch bn thn. Nh c t thc, con ngi t iu chnh bn thn theo cc quy tc, cc chun mc m x hi ra. Tim thc l nhng hot ng tm l (ch yu l hot ng nhn thc c hai trnh cm tnh v t duy) t ng din ra bn ngoi s kim sot ca ch th, song li c lin quan trc tip n cc hot ng tm l ang din ra di s kim sot ca ch th y. V thc cht, tim thc l nhng tri thc m ch th c c t trc (bng cch trc tip hoc gin tip nm bt chng) nhng gn tr thnh bn nng, thnh k nng nm trong tng su ca thc ch th, l thc di dng tim nng. Do , tim thc c th ch ng gy ra cc hot ng tm l v nhn thc m ch th khng cn kim sot chng mt cch trc tip. Tim thc c vai tr quan trng c trong hot ng tm l hng ngy ca con ngi v c trong t duy khoa hc. Trong t duy khoa hc, tim thc ch yu gn vi cc loi hnh t duy chnh xc, vi cc loi hnh t duy thng lp i lp li nhiu ln gp phn gim s qu ti ca u c trong vic x l khi lng ln cc ti liu, d kin, tin tc din ra mt cch lp i lp li m vn m bo c chnh xc v cht ch cn thit ca t duy khoa hc. V thc l nhng hin tng tm l khng phi do l tr iu khin. Lnh vc v thc l lnh vc cc hin tng tm l nm ngoi phm vi ca l tr m thc khng kim sot c trong mt lc no . Chng lin quan n nhng hot ng xy ra bn ngoi phm vi ca l tr hoc cha c con ngi thc n. Con ngi l mt thc th x hi c thc nhng khng mi hnh vi ca con ngi u do l tr ch o. Trong i sng ca con ngi, c nhng hnh vi do bn nng chi phi hoc do nhng tc ng c lp i lp li nhiu ln tr thnh thi quen ti mc chng vn t ng xy ra ngay c khi khng c s ch o ca l tr. Nhng hnh vi thuc loi nh vy l nhng hnh vi v thc, do v thc iu khin. V thc biu hin ra thnh nhiu hin tng khc nhau nh bn nng ham mun, gic m, b thi min, mc cm, s l li, ni nhu, trc gic Mi hin tng v thc c vng hot ng ring, c vai tr, c chc nng ring, song tt c u c mt chc nng chung l gii to nhng c ch trong hot ng thn kinh vt ngng nht l nhng ham mun bn nng khng c php bc l ra v thc hin trong quy tc ca i sng cng ng. V thc c vai tr v tc dng nht nh trong i sng v hot ng ca con ngi. Nh v thc, con ngi trnh c tnh trng cng thng khng cn thit do thn kinh khi lm vic qu ti. Nh v thc m nhng chun mc con ngi t ra c thc hin mt cch t nhin khng c s khin cng. V thc c ngha quan trng trong hot ng gio dc th h tr, trong hot ng khoa hc v ngh thut. V vy, khng th ph nhn vai tr ci v thc trong cuc sng, nu ph nhn v thc s khng th hiu y v ng n v con ngi.
76

Chng 4: Vt cht v thc Tuy nhin khng nn cng iu, tuyt i ho v thn b ho v thc. Khng nn coi v thc l hin tng tm l c lp, hon ton tch bit khi hon cnh x hi xung quanh v tuyt nhin khng phi n khng c lin h g n thc. Thc ra v thc l v thc nm trong con ngi c thc, con ngi l mt thc th c thc. Gi vng vai tr ch o trong hot ng ca con ngi l thc ch khng phi v thc. Nh c thc mi iu khin c cc hin tng v thc hng ti chn, thin, m. V thc ch l mt mt khu trong cuc sng c thc ca con ngi. 4.2.3. Mi quan h gia vt cht v thc Ch ngha duy vt bin chng quan nim rng gia vt cht v thc va i lp vi nhau va thng nht vi nhau. Hay ni cch khc s i lp gia vt cht v thc va c ngha tuyt i, va c ngha tng i. 4.2.3.1. Vai tr quyt nh ca nhn t vt cht + Vt cht c trc, c lp vi thc v quyt nh thc. + thc c sau, ph thuc vo vt cht, l s phn nh th gii khch quan vo b no con ngi. + thc khng th tn ti ngoi vt cht, thc ch l thuc tnh ca mt dng vt cht c t chc cao l b no ngi. 4.2.3.2. Vai tr v tc dng ca thc K th ca ch ngha Mc thng xuyn tc l ch ngha Mc ch bit n vt cht, kinh t m coi nh vai tr ca thc, t tng. Thc ra hon ton khng phi nh vy. Khi khng nh vai tr quyt nh ca vt cht i vi thc,ch ngha duy vt Mcxt ng thi cng vch r s tc ng tr li v cng quan trng ca thc i vi vt cht. thc do vt cht sinh ra v quyt nh, song sau khi ra i, thc c tnh c lp tng i nn c s tc ng tr li to ln i vi vt cht thng qua hot ng thc tin ca con ngi. thc ng n da trn quy lut khch quan ca con ngi c tc dng tch cc, lm bin i hin thc, bin i hon cnh khch quan theo nhu cu ca mnh. thc sai lm, tri quy lut khch quan ca con ngi, c tc dng tiu cc, thm ch ph hoi cc iu kin khch quan, hon cnh khch quan ko li lch s Ni ti vai tr ca thc v thc cht l ni ti vai tr con ngi, bi thc l thc ca con ngi. Bn thn thc t n khng trc tip thay i c g trong hin thc c . Theo Mc, lc lng vt cht ch c th b nh bng lc lng vt cht, cho nn mun thc hin c t tng phi s dng lc lng thc tin. Bi vy, vai tr ca thc, t tng khng phi ch n trc tip to ra hay thay i th gii vt cht m l nhn thc cc quy lut ca th gii khch quan, vn dng ng n nhng quy lut , t c ch v c phng php t chc hnh ng. Cho nn vai tr ca thc l ch ch o hot ng ca con ngi hnh thnh nn k hoch, ch, bin php cho hot ng ca con ngi. y thc, t tng c th quyt nh lm cho con ngi hot ng ng hay sai, thnh cng hay tht bi trn c s nhng iu kin khch quan nht nh. Sc mnh ca thc con ngi khng phi ch tch ri iu kin vt cht, thot ly hin thc khch quan, m l da vo iu kin vt cht c, phn nh ng quy lut khch quan mt
77

Chng 4: Vt cht v thc cch ch ng, sng to vi ch, nhit tnh cao. Con ngi phn nh cng y v chnh xc th gii khch quan th cng ci to th gii c hiu qu .V vy, phi pht huy tnh nng ng, sng to ca thc, pht huy vai tr nhn t con ngi tc ng ci to khch quan. ng thi phi khc phc bnh bo th tr tr, thi tiu cc th ng, li, ngi ch. Tuy nhin, phi thy rng th gii vt cht - vi nhng thuc tnh v quy lut vn c ca n tn ti khch quan, khng ph thuc vo thc con ngi th trong nhn thc v hot ng thc tin phi xut pht t thc t khch quan, ly thc t khch quan lm cn c cho mi hot ng ca mnh, khng c ly mun ch quan ca mnh lm chnh sch, khng c ly tnh cm lm im xut pht cho chin lc v sch lc cch mng. Nu ch xut pht t mun ch quan, nu ly ch p t cho thc t, ly o tng thay cho hin thc th s mc phi bnh ch quan duy ch. 4.2.3.3. Mt s kt lun v phng php lun * Vt cht l ngun gc khch quan sn sinh ra thc, thc ch l sn phm, l phn nh th gii khch quan, v vy trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin phi xut pht t thc t khch quan, tn trng quy lut khch quan, bit to iu kin v phng tin vt cht t chc lc lng thc hin bin kh nng thnh hin thc. Mt khc, cn nhn r vai tr tch cc ca nhn t thc, tinh thn trong vic s dng mt cch c hiu qu nht nhng iu kin phng tin vt cht hin c. Phi pht huy tnh nng ng sng to ca thc, ca nhn t con ngi ci to th gii khch quan, phi to ra ng lc hot ng cho con ngi bng cch quan tm ti i sng kinh t, li ch thit thc ca qun chng, pht huy dn ch rng ri... Cn phi khi qut, tng kt hot ng thc tin thng xuyn nng cao nng lc nhn thc, nng lc ch o thc tin, chng t tng th ng ngi ch, li vo hon cnh, vo iu kin vt cht. Trong nhng nm xy dng ch ngha x hi trc thi k i mi, chng ta phm nhng sai lm trong vic xc nh mc tiu v bc i v xy dng c s vt cht., k thut, ci to x hi ch ngha v qun l kinh t. Chng ta nng vi mun xo b ngay nn kinh t nhiu thnh phn, vi phm nhiu quy lut khch quan. Cng lnh ca ng c thng qua ti i hi ln th VII khng nh: ng phm sai lm ch quan duy ch, vi phm quy lut khch quan 1 . V vy, t l lun ch ngha Mc - Lnin cng nh t nhng kinh nghim thnh cng v tht bi qu trnh lnh o cch mng, i hi ln th VII ca ng rt ra bi hc quan trng l: mi ng li, ch trng ca ng phi xut pht t thc t, tn trng quy lut khch quan. Bi hc c ngha thi s nng hi trong qu trnh i mi t nc ta. i hi ln th VIII ca ng tng kt 10 nm i mi, ra nhng mc tiu, phng php, nhim v cho thi k mi - thi k y mnh cng nghip ho, hin i ho t nc. Trong thi k mi ny phi ly vic pht huy ngun lc con ngi lm yu t c bn cho s pht trin nhanh v bn vng 2 chng ta cn trnh sai lm ch quan nng vi trong cng nghip ho, hin i ho, ng thi phi khi dy trong nhn dn lng yu nc, ch qut cng, pht huy ti tr ca ngi Vit Nam, quyt tm a nc nh ra khi ngho nn v lc hu
CS VN: Cng lnh xy dng t nc trong thi k qu ln ch ngha x hi, Nxb.S tht,HN,1991,tr.5
2 1

CS VN, vn kin HB ton quc ln th VIII, Nxb chnh tr quc gia, H ni, 1996, tr.107

78

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt

Chng 5: HAI NGUYN L C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

5.1. NGUYN L V MI LIN H PH BIN Th gii c to thnh t nhng s vt, nhng hin tng, nhng qu trnh khc nhau. Vy gia chng c mi lin h qua li vi nhau, nh hng ln nhau hay chng tn ti bit lp, tch ri nhau? Nu chng tn ti trong s lin h qua li, th nhn t g quy nh s lin h ? 5.1.1. Khi nim v mi lin h ph bin 5.1.1.1. Nhng quan im khc nhau trong vic xem xt cc s vt hin tng * Nhng ngi theo quan im siu hnh cho rng cc s vt v hin tng tn ti mt cch tch ri nhau, ci ny bn cnh ci kia: gia chng khng s ph thuc, khng c s rng buc ln nhau; c chng ch l nhng lin h hi ht bn ngoi, mang tnh ngu nhin. Trong s nhng ngi theo quan im siu hnh cng c ngi tha nhn s lin h v c tnh a dng ca n, nhng li ph nhn kh nng chuyn ho ln nhau gia cc hnh thc lin h khc nhau. * Ngc li, nhng ngi theo quan im bin chng coi th gii nh l mt chnh th thng nht. Cc s vt, hin tng v cc qu trnh cu thnh th gii va tch bit nhau, va c s lin h qua li thm nhp v chuyn ho ln nhau. 5.1.1.2. nh ngha v mi lin h ph bin Mi lin h ph bin l khi nim ch mi s rng buc, tc ng nh hng ln nhau ca cc s vt hin tng v trong nhng iu kin nht nh gy nn s chuyn ho. 5.1.2. Tnh cht ca mi lin h ph bin 5.1.2.1. Tnh khch quan * l mi lin h hin thc ca bn thn th gii vt cht ch khng phi do thng hay t ngi ta ngh ra. * Trong hin thc c rt nhiu mi lin h nh gia ci vt cht vi ci tinh thn, gia nhng hin tng tinh thn vi nhau, lin h gia cc hnh thc ca t duy.... Tt c suy cho cng u l s phn nh mi lin h ph bin v s quy nh ln nhau gia cc s vt hin tng ca th gii khch quan. 5.1.2.2. Tnh ph bin th hin s lin h gia cc s vt hin tng vi nhau, lin h gia cc yu t, cc thuc tnh, c trng... trong tng s vt hin tng.
79

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt Mi lin h tn ti trong mi s vt c trong t nhin, x hi v t duy. V d: Lin h gia mt tri v tri t. Lin h v c- hu c- cht sng. Lin h thc vt vi ng vt. Lin h con ngi- t nhin- x hi..... 5.1.2.3. Tnh a dng ca s lin h qua li C lin h bn ngoi, c mi lin h bn trong. C mi lin h ch yu, c mi lin h th yu. C mi lin h chung bao qut ton b th gii, c mi lin h bao qut mt s lnh vc hoc mt lnh vc ring bit ca th gii . C mi lin h trc tip, c mi lin h gin tip m trong c s tc ng qua li c thc hin thng qua mt hay mt s khu trung gian. C mi lin h bn cht v mi lin h khng bn cht, lin h tt yu v lin h ngu nhin. C mi lin h gia cc s vt khc nhau, c mi lin h gia cc mt khc nhau ca cng mt s vt. S vt, hin tng no cng vn ng v pht trin qua nhiu giai on khc nhau, gia cc giai on cng c mi lin h vi nhau to thnh lch s pht trin hin thc ca cc s vt v cc qu trnh tng ng Tnh a dng ca s lin h do tnh a dng trong s tn ti, s vn ng v pht trin ca chnh cc s vt v hin tng quy nh. 5.1.2.4. Ngun gc ca cc mi lin h * Nhng ngi theo ch ngha duy tm tm c s ca s lin h, s tc ng qua li gia cc s vt, v hin tng cc lc lng siu t nhin hay thc, cm gic ca con ngi. Xut pht t quan im duy tm ch quan, Bccli coi c s ca s lin h gia cc s vt v hin tng l cm gic. ng trn quan im duy tm khch quan, Hghen tm c s ca s lin h qua li gia cc s vt hin tng nim tuyt i. * Nhng ngi theo quan im duy vt bin chng th khng nh rng c s ca s lin h qua li gia cc s vt v hin tng l tnh thng nht vt cht ca th gii. Theo quan im ny, cc s vt, cc hin tng trn th gii d c a dng, c khc nhau nh th no chng na th chng cng ch l nhng dng tn ti khc nhau ca mt th gii duy nht l th gii vt cht. Ngay c t tng, thc ca con ngi vn l nhng ci phi vt cht c t chc cao l b c ngi, ni dung ca chng cng ch l kt qu phn nh ca cc qu trnh vt cht khch quan. 5.1.3. Mt s mi lin h gia cc s vt hin tng * Mi lin h bn trong l mi lin h qua li, l s tc ng ln nhau gia cc b phn, gia cc yu t, cc thuc tnh, cc mt khc nhau ca mt s vt; n gi vai tr quyt nh i vi s tn ti, vn ng v pht trin ca s vt.
80

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt * Mi lin h bn ngo l mi lin h gia cc s vt, cc hin tng khc nhau; ni chung, n khng c ngha quyt nh; hn na, n thng phi thng qua mi lin h bn trong m pht huy tc dng i vi s vn ng v pht trin ca s vt. Chng hn, s pht trin ca mt c th ng vt trc ht v ch yu l do cc qu trnh ng ho v d ho trong c th quyt nh; mi trng (thc n, khng kh) d c tt my chng na m kh nng hp th km, th con vt y cng khng ln nhanh c. Tng t nh vy, cuc cch mng khoa hc v cng ngh hin i va to ra thi c, nhng cng va to ra nhng thch thc to ln i vi tt c cc nc chm pht trin. Nc ta c tranh th c thi c do cuc cch mng to ra hay khng trc ht v ch yu ph thuc vo nng lc ca ng, ca nh nc v nhn dn ta. Song, c th cng khng th tn ti c, nu khng c mi trng; chng ta cng kh xy dng thnh cng ch ngha x hi, nu khng hi nhp quc t, khng tn dng c nhng thnh qu ca cuc cch mng khoa hc v cng ngh m th gii t c. Ni cch khc, mi lin h bn ngoi cng ht sc quan trng, i khi c th gi vai tr quyt nh. * Mi lin h bn cht v khng bn cht, mi lin h tt yu v ngu nhin cng c tnh cht tng t nh nu trn, ngoi ra, chng cn c nhng nt c th. Chng hn, ci ngu nhin khi xem xt trong quan h ny, nhng li l tt nhin khi xem xt trong mt mi quan h khc; ngu nhin li l hnh thc biu hin ra bn ngoi ca ci tt nhin; hin tng l hnh thc biu hin t nhiu y ca bn cht. l nhng hnh thc c th ca s biu hin nhng mi lin h tng ng. Nh vy, quan im duy vt bin chng v s lin h i hi phi tha nhn tnh tng i trong s phn loi . Cc loi lin h khc nhau c th chuyn ho ln nhau. S chuyn ho nh vy c th din ra do thay i phm vi bao qut khi xem xt, hoc do kt qu vn ng khch quan ca chnh s vt v hin tng. V d 1: Khi xem xt lnh vc kinh t, lnh vc chnh tr, lnh vc x hi, lnh vc t tng tinh thn nh l nhng thc th khc bit, th s lin h qua li gia chng l lin h bn ngoi. Khi xem l bn lnh vc c bn cu thnh mt chnh th x hi, th mi lin h gia chng l lin h bn trong. V d 2: Cc doanh nghip A,B, C trong nhiu nm trc y tn ti vi t cch l n v c lp, mi lin h gia chng l mi lin h bn ngoi. Gi y cc doanh nghip c kt hp li thnh cng ty, th mi lin h gia chng chuyn thnh mi lin h bn trong - khi xem cng ty, tng cng ty l mt s vt. Trong tnh a dng ca cc hnh thc v cc loi lin h tn ti trong t nhin, trong x hi v t duy con ngi, php bin chng duy vt tp trung nghin cu nhng loi lin h chung, mang tnh ph bin. Nhng hnh thc v nhng kiu lin h ring trong cc b phn khc nhau ca th gii l i tng nghin cu ca cc ngnh khoa hc khc. 5.2. NGUYN L V S PHT TRIN

5.2.1. Nhng quan im khc nhau v s pht trin * Quan im siu hnh xem pht trin ch l s tng ln hay gim i thun tu v lng, khng c s thay i v cht. Tt c tnh mun v v cht ca s vt v hin tng trn th gii l
81

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt s nht thnh bt bin trong ton b qu trnh tn ti ca n. S pht trin ch l thay i s lng ca tng loi ang c, khng c s ny sinh nhng loi mi v tnh quy nh mi v cht, c thay i v cht chng na th n cng ch din ra theo mt vng trn khp kn. Quan im siu hnh v s pht trin cng xem s pht trin nh l mt qu trnh tin ln lin tc, khng c nhng bc quanh co phc tp. * Quan im duy vt bin chng Pht trin l mt phm tr trit hc dng khi qut ho qu trnh vn ng tin ho t thp ln cao, t n gin n phc tp, t km hon thin n hon thin hn. * Phn bit gia pht trin v vn ng: Theo quan im duy vt bin chng, pht trin l mt trng hp c bit ca s vn ng. Trong qu trnh pht trin s ny sinh nhng tnh quy nh mi cao hn v cht, nh vy, lm tng cng tnh phc tp ca s vt v ca s lin h, lm cho c c cu t chc, phng thc tn ti v vn ng ca s vt cng chc nng vn c ca n ngy cng hon thin hn. Trong hin thc khch quan, tu thuc vo hnh thc tn ti c th ca cc dng vt cht s pht trin s c thc hin ht sc khc nhau. Trong gii hu c, s pht trin biu hin vic tng cng kh nng thch nghi ca c th trc s bin i ca mi trng, kh nng t sn sinh ra chnh mnh vi trnh ngy cng hon thin hn, kh nng hon thin qu trnh trao i cht gia c th v mi trng. Trong x hi, s pht trin biu hin nng lc chinh phc t nhin, ci to x hi tin ti mc ngy cng cao trong s nghip gii phng con ngi. Trong t duy, s pht trin biu hin kh nng nhn thc ngy cng su sc, ng n hn i vi hin thc t nhin v x hi. Quan im bin chng v s pht trin tha nhn tnh phc tp, tnh khng trc tuyn ca bn thn qu trnh . S pht trin trong hin thc v trong t duy din ra bng con ng quanh co, phc tp trong c th c bc tht li tng i. Vn dng quan im v s pht trin vo vic xem xt i sng x hi, V.I.Lnin cho rng nu hnh dung s pht trin lch s ton th gii nh con ng thng tp, khng c nhng bc quanh co, nhng s tht li i khi rt xa so vi xu hng ch o l khng bin chng. Trong quan im bin chng, s pht trin l kt qu ca qu trnh thay i v lng dn n thay i v cht; s pht trin din ra theo ng xoy trn c, ngha l trong qu trnh pht trin dng nh c s quay tr li im xut pht, nhng trn mt c s mi cao hn. * Ngun gc ca s pht trin Nhng ngi theo quan im duy tm thng tm ngun gc cc lc lng siu t nhin hay thc con ngi. Hghen l gii s pht trin ca t nhin v x hi do nim tuyt i quy nh. Nhng ngi quan im duy tm v tn gio tm ngun gc ca s pht trin thn linh Thng - ni chung l cc lc lng siu t nhin, phi vt cht. Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, ngun gc ca s pht trin nm ngay trong bn thn s vt, do mu thun ca s vt quy nh. Pht trin l qu trnh t thn pht trin. Do vy, pht trin l qu trnh khch quan, c lp ngoi thc con ngi.
82

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt 5.2.2. Tnh cht ca s pht trin 5.2.2.1. Tnh khch quan Theo quan im duy vt bin chng, ngun gc ca s pht trin nm ngay trong bn thn s vt, do mu thun ca s vt quy nh. Pht trin, trong quan im duy vt bin chng, l qu trnh t thn ca mi s vt v hin tng. Do vy, pht trin l mt qu trnh khch quan c lp vi thc con ngi. 5.2.2.2. Tnh ph bin Tnh ph bin ca s pht trin vi ngha l s pht trin din ra tt c mi lnh vc - t t nhin n x hi n t duy, t hin thc khch quan n nhng khi nim, nhng phm tr khch quan phn nh hin thc y. 5.2.2.3. Tnh cht phc tp ca s pht trin + Pht trin khng n gin ch l s tng hay gim n thun v lng, m bao hm c s nhy vt v cht. + Pht trin khng loi tr s lp li hoc thm ch tm thi i xung trong trng hp c bit, c th. Nhng xu hng chung l i ln, l tin b. + Pht trin bao hm c s ph nh ci c v s ny sinh ci mi. S lp li dng nh ci c nhng trn c s cao hn. Do vy, pht trin l con ng xoy c t thp n cao 5.3. NGUYN TC PHNG PHP LUN C RT RA T HAI NGUYN L CA PHP BIN CHNG

5.3.1. Quan im ton din T vic nghin cu nguyn l v mi lin h ph bin ca cc s vt hin tng, chng ta cn rt ra quan im ton din trong vic nhn thc, xem xt cc s vt v hin tng cng nh trong hot ng thc tin. Vi t cch l mt nguyn tc phng php lun trong vic nhn thc cc s vt v hin tng, quan im ton din i hi c c nhn thc ng n v s vt, chng ta phi xem xt n: Mt l, trong mi lin h qua li gia cc b phn, gia cc yu t, cc thuc tnh khc nhau ca chnh s vt ; Hai l, trong mi lin h qua li gia s vt vi cc s vt khc (k c trc tip v gin tip). Hn th na, quan im ton din cn i hi nhn thc c s vt, chng ta cn xem xt n trong mi lin h vi nhu cu thc tin ca con ngi. mi thi i v trong mt hon cnh lch s nht nh, con ngi bao gi cng ch phn nh c mt s lng hu hn nhng mi lin h. Bi vy, tri thc t c v s vt cng ch l tng i, khng y , khng trn vn. thc c iu , chng ta s trnh c vic tuyt i ho nhng tri thc c v s vt, v trnh xem l nhng chn l bt bin, tuyt i khng th b sung, khng th pht trin. nhn thc s vt, chng ta cn phi nghin cu tt c cc mi lin h, cn thit phi xem xt tt c mi mt s phng cho chng ta khi phm sai lm v s cng nhc 1 .
1

Sch dn, t.42, tr.364

83

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt Quan im ton din i lp vi quan im phin din v khc vi ch ngha chit trung v thut nguy bin. (Tham kho bng so snh sau) Quan im phin din - Ch ti nhiu mt, nhiu mi lin h ca s vt nhng nh gi ngang nhau nhng thuc tnh quy nh khc nhau ca s vt c th hin trong nhng mi lin h khc nhau . - Thng xem xt dn tri, lit k nhng tnh quy nh khc nhau ca s vt hay hin tng m khng lm ni bt ci c bn, ci quan trng nht ca s vt hay hin tng . Ch ngha chit trung Tuy cng t ra ch ti nhiu mt khc nhau, nhng li kt hp mt cch v nguyn tc nhng ci ht sc khc nhau thnh mt hnh nh khng ng v s vt. Ch ngha chit trung khng bit rt ra mt bn cht, mi lin h cn bn cho nn ri vo ch co bng cc mt, kt hp mt cch v nguyn tc cc mi lin h khc nhau, do , hon ton bt lc khi cn phi c quyt sch ng n.

Quan im ton din - Quan im ton din chn thc i hi chng ta phi i t tri thc v nhiu mt, nhiu mi lin h ca s vt n ch khi qut rt ra ci bn cht chi phi s tn ti v pht trin ca s vt hay hin tng . - Quan im ton din khng ng nht vi cch xem xt dn tri, lit k nhng tnh quy nh khc nhau ca s vt hay hin tng; n i hi phi lm ni bt ci c bn, ci quan trng nht ca s vt hay hin tng .

Thut ngu bin Thut ngu bin cng ti nhng mt, nhng mi lin h khc nhau ca s vt, nhng li a ci khng c bn thnh ci c bn, ci khng c bn cht thnh ci bn cht.

T nhng iu va trnh by trn y c th rt ra kt lun rng, qu trnh hnh thnh quan im ton din ng n vi t cch l nguyn tc phng php lun nhn thc s vt s phi tri qua cc giai on c bn l i t nim ban u v ci ton th n nhn thc mt mt, mt mi lin h no ca s vt ; cui cng, khi qut nhng tri thc phong ph rt ra tri thc v bn cht ca s vt. Vi t cch l nguyn tc phng php lun trong hot ng thc tin, nguyn l v mi lin h ph bin i hi ci to c s vt, chng ta phi bng hot ng thc tin ca mnh bin i nhng mi lin h ni ti ca s vt cng nh nhng mi ln h qua li gia s vt vi cc s vt khc. Mun vy, phi s dng ng b nhiu bin php, nhiu phng tin khc nhau tc ng nhm thay i nhng lin h tng ng. Vn dng quan im ton din vo hot ng thc tin cng i hi chng ta phi kt hp cht ch gia chnh sch dn u v chnh sch c trng im (V.I.Lnin). Trong khi khng nh tnh ton din, phm vi bao qut tt c cc mt, cc lnh vc ca qu trnh i mi, i hi i biu ton quc l th VI ca ng cng ng thi coi i mi t duy l lun, t duy chnh tr v ch ngha x hi l khu t ph; trong khi nhn mnh s cn thit phi i mi c lnh vc kinh t ln lnh vc chnh tr, ng ta cng xem i mi kinh t l trng tm. Thc tin
84

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt 18 nm i mi nc ta mang li nhiu bng chng xc nhn tnh ng n ca nhng quan im nu trn. Khi cp ti nhng vn ny, i hi i biu ton quc ln th VIII ca ng khng nh: Xt trn tng th, ng ta bt u cng cuc i mi t i mi v t duy chnh tr trong vic hoch nh ng li v chnh sch i ni, i ngoi. Khng c s i mi th khng c mi s i mi khc. Song, ng ta ng khi tp trung trc ht vo vic thc hin thng li nhim v i mi kinh t, khc phc khng hong kinh t - x hi, to tin cn thit v vt cht v tnh thn gi vng n nh chnh tr, xy dng v cng c nim tin ca nhn dn, to thun li i mi cc mt khc nhau ca i sng x hi 1 . C ch ngha chit trung ln thut ngu bin u l nhng biu hin khc nhau ca phng php lun sai lm trong vic xem xt cc s vt, hin tng. Cn lu rng mi s vt u tn ti trong khng- thi gian nht nh v mang du n ca khng - thi gian . Do vy, chng ta cn c quan im lch s - c th khi xem xt v gii quyt mi vn do thc tin t ra. 5.3.2. Quan im lch s - c th Khi xem xt v gii quyt cc vn do thc tin t ra i hi chng ta phi ch ng mc ti hon cnh lch s - c th lm pht sinh vn , ti s ra i v pht trin ca n, ti bi cnh hin thc - c khch quan ln ch quan. Khi quan st mt quan im, mt lun thuyt cng phi t n trong nhng mi quan h nh vy. Chn l s tr thnh sai lm, nu n b y ra ngoi gii hn tn ti ca n. Chng hn, khi nh gi v tr lch s ca m hnh hp tc x nng nghip min Bc vo nhng nm 1960 - 1970, nu chng ta khng t n vo trong hon cnh min Bc, ng thi thc hin hai nhim v chin lc, c bit t gia nhng nm 1965 - khi quc M a cuc chin tranh xm lc bng khng qun ra min Bc, khng t n trong iu kin chng ta cn thiu kinh nghim trong xy dng ch ngha x hi, cn b nh hng rt ln quan nim v m hnh ch ngha x hi c xc lp mt lot nc x hi ch ngha i trc th chng ta, mt l, s khng thy c mt s gi tr tch cc ca m hnh hp tc x trong iu kin lch s , hai l, s khng thy ht nhng nguyn nhn bn trong v bn ngoi dn n vic duy tr qu lu cch lm n nh vy, khi hon cnh t nc thay i. Khi qut ngha phng php lun c rt ra t nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin, tc l phng php bin chng trong vic nhn thc v hot ng thc tin, Ph.ngghen vit: Php bin chng l phng php m iu cn bn l n xem xt nhng s vt v nhng phn nh ca chng trong t tng trong mi lin h qua li ln nhau ca chng, trong s rng buc, s vn ng, s pht sinh v s tiu vong ca chng 2 . Trong cng mt cch xem xt vn tng t nh vy, V.I.Lnin cho rng, c tri thc ng v s vt, bn thn s vt phi c xem xt trong nhng quan h ca n v trong s pht trin ca n 3 . 5.3.3. Quan im pht trin Quan im duy vt bin chng v s pht trin cung cp cho chng ta phng php lun khoa hc nhn thc v ci to th gii l: khi xem xt cc s vt v hin tng phi
1 2 3

Sch dn, t.42, tr.71 C.Mc-ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, HN, 1994, t.20, tr.38 V.I.Lnin: Ton tp,Nxb Tin b, Mt xcva, 1979, t.42, tr.238

85

Chng 5. Hai nguyn l c bn ca php bin chng duy vt t n trong s vn ng, trong s pht trin, phi pht hin ra cc xu hng bin i, chuyn ho ca chng. Quan im pht trin vi t cch l nguyn tc phng php lun nhn thc s vt hon ton i lp vi quan im bo th, tr tr, nh kin. Tuyt i ho mt nhn thc no v s vt c c trong hon cnh lch s pht trin nht nh, ng vi giai on pht trin nht nh ca n v xem l nhn thc duy nht ng v ton b s vt trong qu trnh pht trin tip theo ca n s a chng ta n sai lm nghim trng. Hn na, quan im pht trin cng i hi khng ch thy s vt nh l ci ang c, m cn phi nm c khuynh hng pht trin trong tng lai ca n. Trong qu trnh pht trin, s vt thng ng thi c nhng s bin i tin ln v c c nhng bin i tht li. Quan im pht trin ng n v s vt ch c c, khi bng t duy khoa hc ch th khi qut lm sng t xu hng ch o ca tt c nhng bin i khc nhau . S pht trin ca cc s vt v hin tng trong thc t l qu trnh bin chng y mu thun. Do vy, quan im pht trin c vn dng vo qu trnh nhn thc cng i hi chng ta phi thy r tnh quanh co, phc tp ca qu trnh pht trin nh l mt hin tng ph bin. Thiu quan im khoa hc nh vy, ngi ta rt d bi quan, dao ng khi m tin trnh cch mng ni chung v s tin trin ca tng lnh vc x hi cng nh c nhn ni ring tm thi gp kh khn, trc tr. Vn dng quan im pht trin vi t cch l nguyn tc phng php lun ca hot ng thc tin nhm thc y s vt pht trin theo quy lut vn c ca n i hi chng ta phi tm ra mu thun ca chnh s vt, v bng hot ng thc tin m gii quyt mu thun. Ch bng cch , chng ta mi gp phn tch cc vo s pht trin. S pht trin bin chng ca cc qu trnh hin thc v ca t duy c thc hin bng con ng thng qua nhng s tch lu v lng m to ra s thay i v cht, thng qua ph nh ca ph nh. Do vy, vic vn dng quan im pht trin vo hot ng thc tin nhm ci to s vt i hi chng ta phi pht huy n lc ca mnh trong vic hin thc ho hai qu trnh nu trn. KT LUN Php bin chng duy vt bao hm ni dung ht sc phong ph, bi v i tng phn nh ca n l th gii vt cht v cng v tn. Trong , nguyn l v mi lin h ph bin v nguyn l v s pht trin l c ngha bao qut nht. Nghin cu hai nguyn l ny em li cho chng ta quan im ton din, quan im lch s c th v quan im pht trin trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin. Khi vn dng cc quan im ny, i hi vn dng mt cch tng hp, bi v chnh trong qu trnh lin h tc ng qua li bin chng m s vt vn ng, pht trin v din ra trong nhng iu kin hon cnh lch s c th.

86

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt

Chng 6: CC CP PHM TR C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

6.1. KHI LC V PHM TR TRIT HC

6.1.1. nh ngha v phm tr Trong qu trnh suy ngh, con ngi thng xuyn phi s dng nhng khi nim nht nh nh ngi, ng vt, kim loi, vv Nhng khi nim l hnh thc ca t duy phn nh nhng mt, nhng thuc tnh quan trng nht ca lp s vt, hin tng nht nh. Tu thuc vo s lng ca s vt, hin tng c khi nim phn nh m ta c cc khi nim rng, hp khc nhau. Phm tr l khi nim rng nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h chung v c bn nht ca cc s vt v hin tng thuc mt lnh vc hin thc nht nh. Mi b mn khoa hc u c phm tr ring ca mnh. Chng hn, vt l hc c cc phm tr nng lng, khi lng; trong sinh hc c phm tr bin d, di truyn,; trong kinh t hc c cc phm tr hng ha, gi tr, m hc c cc phm tr ci p, ci bi, ci hi v.v Phm tr ca php bin chng duy vt l nhng khi nim chung nht, phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h c bn ph bin nht ca ton b th gii hin thc (bao gm c t nhin, x hi v t duy), v d nh cc phm tr: vt cht, thc, mu thun, nguyn nhn, kt qu, bn cht, hin tng.v.v... 6.1.2. Bn cht ca phm tr Ch ngha duy vt bin chng cho rng: - Phm tr c hnh thnh trong qu trnh hot ng nhn thc v thc tin. Mi phm tr l kt qu ca giai on nhn thc trc , ng thi l im ta cho giai on nhn thc k tip con ngi i su tm hiu bn cht ca s vt. V vy, Lnin cho rng, cc phm tr l nhng bc thang ca qu trnh nhn thc. - L kt qu ca hot ng nhn thc v hot ng ci to thc tin, cc phm tr phn nh nhng thuc tnh, nhng mi lin h tng ng vn c trong bn thn hin thc. V vy, ni dung ca chng mang tnh khch quan, b th gii khch quan quy nh (mc d hnh thc tn ti ca phm tr l ch quan). Do , phm tr l nhng hnh nh ch quan ca th gii khch quan. -V th gii khch quan lun trong trng thi vn ng, bin i khng ngng; cho nn ni dung ca cc phm tr cng thay i v pht trin theo, h thng cc phm tr cng ngy cng c b sung bng nhng phm tr mi hn.
87

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Php bin chng duy vt khi qut mt s cp phm tr m mi lin h gia chng mang tnh quy lut, phn nh nhng mt khc nhau c bn, ph bin nht v bn vng ca th gii khch quan. Chng ta s cp n sau y: 6.2. CC CP PHM TR C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

6.2.1. Ci ring, ci chung v ci n nht 6.2.1.1. Khi nim ci ring, ci chung v ci n nht Ci ring l ci phm tr c dng ch mt s vt, mt hin tng, mt qu trnh ring l nht nh, V d: mt con ngi, mt quc gia Ci chung l phm tr c dng ch nhng mt, nhng thuc tnh chung khng nhng c mt kt cu vt cht nht nh, m cn c lp li trong nhiu s vt hin tng hay qu trnh ring l khc. V d: Sn xut v ti sn xut m rng l ci chung cho bt k x hi no. Ci n nht l phm tr c dng ch nhng nt, nhng mt, nhng thuc tnhch c mt kt cu vt cht nht nh v khng c lp li bt c mt kt cu vt cht no khc. Nh ci n nht m con ngi c th phn bit c ci ring ny vi ci ring khc. Th d: Mi con ngi va l ci ring va c ci n nht cho ngi ny khc vi ngi khc. Hoc trong thi k trc Cch mng Thng Tm nm 1945, bn cnh nhng nt chung vi giai cp cng nhn cc nc, giai cp cng nhn Vit Nam cn c nhng c im ring nh ra i trc khi c giai cp t sn Vit Nam, trong ni b khng c tng lp cng nhn qu tc v.v Nhng c im ny chnh l nhng ci n nht. 6.2.1.2. Quan im ca phi duy thc v phi duy danh v ci ring v ci chung" Phi duy thc tuyn b rng: * Ci chung tn ti c lp, khng ph thuc vo ci ring v ra ci ring. * Cn ci ring th hoc l khng tn ti, hoc nu c tn ti th cng l do ci chung sn sinh ra v ch l tm thi. * Ci ring sinh ra v ch tn ti trong mt thi gian nht nh ri mt i, trong khi , ci chung tn ti vnh vin , khng phi tri qua mt bin i no c. i biu cho quan im ca phi duy thc l Platn. Theo Platn, ci chung l nhng nim tn ti c lp bn cnh nhng ci ring. V d: bn cnh ci bn ring l, con ngi ring l l ci bn chung, con ngi chung... Chnh ci chung ny mi tn ti thc s, cn nhng ci ring l ch l nhng ci bng. Phi duy danh li pht trin mt quan im ngc li. H cho rng ch c ci ring tn ti thc s, cn ci chung ch l nhng tn gi do l tr t ra, ch khng phn nh mt ci g trong hin thc.
88

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt i biu cho quan im ca phi duy danh trong trit hc hin i l mt s i biu ca phi ng ngha lun nh Treiz, Cayzer vv H khng nh rng, trong hin thc khng h c ci chung, ci khi nim chung d lm cho con ngi ta lm ln rng sau cc khi nim y l nhng s vt, hin tng thc t no c nh hng n i sng ca chng ta. Do , h ngh gt b nhng khi nim chung m trc ht l nhng khi nim no ta h ang gy ra mi bt ho. V d nh khi nim ch ngha t bn. ch ngha quc, s bc lt v.v theo h ch l nhng khi nim trng rng, do , u tranh chng li khi nim trng rng l mt cng vic hon ton v ch! 6.2.1.3. Quan im ca ch ngha duy vt bin chng v mi quan h qua li gia ci ring, ci chung v ci n nht Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, c ci ring, ci chung v ci n nht u tn ti khch quan v gia chng c mi quan h hu c vi nhau. Khng th c ci chung nu khng c ci ring v ngc li. Quan h ny c th hin: Th nht, Ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring 1 . iu c ngha l ci chung tn ti thc s, nhng li ch tn ti trong ci ring ch khng tn ti bit lp, l lng u bn cnh ci ring. V d: mi con c c th m ta bt gp c th c nhiu thuc tnh khc nhau, chng hn nh mu sc en trng khc nhau, hnh dng di ngn, trn dt khc nhau.v.v..Nhng d c khc nhau n th no chng na, bt k con c no cng u c nhng thuc tnh ging nhau: l ng vt c xng sng, sng di nc, th bng mang, bi bng vy,... cc thuc tnh ny lp i lp li mi con c, chng to nn ci chung v ci chung ny c phn nh trong khi nim c. Nh vy, ci chung ny thc s tn ti , nhng tn ti trong tng con c c th, thng qua tng con c c th m n c biu hin ra, ch khng c con c chung no tn ti bn ngoi nhng con c c th c. Th hai, ci ring ch tn ti trong mi lin h a n ci chung 2 . iu ngha l ci ring tn ti c lp, nhng khng c ngha l ci ring hon ton c lp vi ci khc. Ngc li, bt c ci ring no bao gi cng tham gia vo cc mi lin h qua li ht sc a dng vi cc s vt hin tng khc xung quanh mnh. Cc mi lin h qua li y c tri rng dn, gp g ri giao thoa vi cc mi lin h qua li khc, kt qu l to nn mt mng li cc mi lin h mi, v trong s chng s c nhng mi lin h dn n mt ci chung no . Thm ch, c nhng ci ta tng nh ht sc xa l, hon ton khng dnh dng g vi nhau, v nh ci bn trong phng ny v con h trong rng kia, th nhng, nu xt k th thng qua hng nghn mi lin h cng nh thng qua hng nghn s chuyn ho, cui cng ta vn thy gia chng c ci chung nht nh v u lin h vi nhau, chng hn, c ci bn v con h u c cu to nn t nhng nguyn t, in t nht nh v.v.. Chnh v th, Lnin khng ch khng nh rng ci ring khng ch tn ti trong mi lin h dn ti ci chung, m cn thng qua hng nghn s chuyn ho, n cn lin h vi nhng ci ring thuc loi khc.
1,2

V.I.Lnin: Ton tp, Nxb.Tin b, Mt xcva, 1981, t.29, tr.381

89

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Th ba, mi lin h gia ci ring v ci chung cn th hin ch ci ring l ci ton b, phong ph hn ci chung; ci chung l mt b phn ca ci ci ring, nhng su sc, bn cht hn ci ring. C ngha l: Ci ring ngoi nhng c im ring ch n c, cn c nhng c im chung nhiu ci ring l cng loi, v trong quan h vi ci chung, tu tng mi quan h, m thuc tnh ring l ny hay thuc tnh ring l khc tham gia vo ci chung. Do , ci ring khng gia nhp ht vo ci chung. V th ci ring phong ph hn ci chung. Ci chung tuy ch l mt b phn cu thnh ci ring, nhng l ci bn cht ca ci ring v n phn nh nhng mt, nhng thuc tnh, nhng mi lin h tt nhin, n nh trong nhiu ci ringcng loi, n quy nh s tn ti v pht trin ca ci ring, nn ci chung su sc hn ci ring. Th t, trong qu trnh pht trin khch quan ca s vt, trong nhng iu kin nht nh, ci n nht c th bin thnh ci chung v ngc li, ci chung c th bin thnh ci n nht. C tnh hnh l do trong hin thc, ci mi khng bao gi xut hin y ngay mt lc, m lc u xut hin di dng ci n nht, ci c bit. Nhng theo quy lut, ci mi nht nh s pht trin mnh ln, ngy cng tr nn hon thin, tin ti hon ton chin thng ci c v tr thnh ci chung. Ngc li, ci c ngy cng mt dn i v t ch l ci chung n bin thnh ci n nht. 6.2.1.4. Mt s kt lun v mt phng php lun

- V ci chung ch tn ti trong ci ring, thng qua ci ring nn ch c th tm ci chung trong ci ring ch khng th ngoi ci ring. pht hin ci chung cn xut pht t nhng ci ring, t nhng s vt, hin tng, qu trnh ring l c th ch khng th xut pht t mun ch quan ca con ngi. - V ci chung l b phn, l ci bn cht chi phi s vn ng ca ci ring, nn trong hot ng thc tin cn vn dng ci chung thch hp vi tng ci ring vi tt c s phong ph a dng ca n. T , mt kt lun c rt ra l: bt c ci chung no khi p dng vo tng trng hp ring cng cn c c bit ha. Nu khng ch ti s c bit ho , em p dng nguyn xi ci chung, tuyt i ho ci chung, th s ri vo rp khun, gio iu. Ngc li, nu xem thng ci chung, ch ch n ci n nht, tuyt i ho ci n nht, th s ri vo cc b, a phng ch ngha. - V ci ring gn b cht ch vi ci chung, khng tn ti bn ngoi mi lin h dn ti ci chung, cho nn gii quyt nhng vn ring mt cch c hiu qu th khng th lng trnh c vic gii quyt nhng vn chung - nhng vn l lun lin quan vi cc vn ring . Nu khng gii quyt nhng vn l lun chung, th s khng trnh khi sa vo tnh trng m mm, tu tin, kinh nghim ch ngha. - V trong qu trnh pht trin ca s vt, trong nhng iu kin nht nh, ci n nht c th bin thnh ci chung, ngc li, ci chung c th bin thnh ci n nht nn trong hot ng thc tin cn to iu kin thun li cho ci n nht, bin thnh ci chung nu ci n
90

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt nht c li cho ta; v ngc li, bin ci chung thnh ci n nht, nu s tn ti ca ci chung khng cn l iu ta mong mun. 6.2.2. Nguyn nhn v kt qu 6.2.2.1. Khi nim nguyn nhn v kt qu a. nh ngha: Thng thng, ta hay hiu c mt hin tng A m tc ng ca n gy nn, lm bin i, hay ko theo sau n hin tng khc (chng hn hin tng B ) th A c gi l nguyn nhn, cn B c gi l kt qu. Song trn thc t, nguyn nhn thc s ca B khng phi bn thn hin tng A, m chnh l s tc ng qua li ca A vi cc hin tng C,D,E... no mi chnh l ci dn n s xut hin hin tng B. V d, bng n pht sng th khng phi dng in l nguyn nhn lm cho bng n sng m chnh l tng tc ca dng in vi dy dn (dy tc ca bng n) mi thc s l nguyn nhn lm cho bng n pht sng. Vy, chnh tng tc mi thc s l nguyn nhn ca cc s bin i. Do vy: Nguyn nhn l s tng tc gia cc mt trong s vt hoc gia cc s vt vi nhau, gy ra nhng bin i nht nh; Kt qu l nhng bin i xut hin do s tc ng ln nhau ca cc mt trong mt s vt hoc gia cc s vt vi nhau. Phn bit nguyn nhn vi nguyn c, nguyn nhn vi iu kin: * Nguyn c l nhng s vt, hin tng xut hin ng thi vi nguyn nhn, nhng n ch l quan h bn ngoi ngu nhin ch khng sinh ra kt qu. * iu kin l nhng s vt, hin tng gn lin vi nguyn nhn, lin h vi nguyn nhn trong cng mt khng gian, thi gian, tc ng vo nguyn nhn lm cho nguyn nhn pht sinh tc dng. Nhng iu kin khng trc tip sinh ra kt qu. V d: c s ny mm ( kt qu) ca mt ht cy no , l do s khc nhau gia cc yu t trong ht cy (nguyn nhn ), nhng phi c nhng iu kin nhit , m, p xut thch hp ca mi trng v.v... mi xut hin kt qu c. b. Mt s tnh cht ca mi lin h nhn qu - Tnh khch quan: Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, mi lin h nhn qu l mi lin h khch quan ca bn thn cc s vt. N tn ti ngoi mun ca con ngi, khng ph thuc vo vic ta c nhn thc c n hay khng. N l mi lin h ca bn thn s vt hin tng trong th gii vt cht khng do ai sng to ra, con ngi ch c th tm ra mi lin h nhn - qu y trong gii t nhin khch quan, ch khng phi to ra n t trong u c. Ngc li, Ch ngha duy tm khch quan v tn gio tm nguyn nhn ca mi hin tng mt thc th tinh thn tn ti bn ngoi ta hoc Thng (v d h cho Thng l nguyn nhn gy nn mi bin i trn ci i ny). Ch ngha duy tm ch quan coi khi
91

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt nim nguyn nhn v kt qu ch l nhng k hiu m con ngi dng ghi nhng cm gic ca mnh. -Tnh ph bin: Tt c mi hin tng trong t nhin v trong x hi u c gy ra bi nhng nguyn nhn nht nh. Mi hin tng u c nguyn nhn. Khng c hin tng no khng c nguyn nhn c. Ch c iu nguyn nhn y c pht hin hay cha c pht hin m thi. y chnh l ni dung c bn ca nguyn tc quyt nh lun -mt nguyn tc quan trng ca nhn thc khoa hc. Ch ngha duy tm ang ra sc ph nhn nguyn tc ny, m thay vo nguyn tc v nh lun mt hc thuyt sai lm cho rng khng c s rng buc nhn - qu trong t nhin, rng c nhng hin tng khng c nguyn nhn. Hin nay, vn ny ang c tranh lun c bit si ni trong vt l hc hin i gia mt bn l nhng ngi khng nh quyt nh lun v mt bn l nhng ngi khng nh v nh lun trong cc hin tng vi m. -Tnh tt yu: Thc tin cho thy rng: mt nguyn nhn nht nh trong hon cnh nht nh ch c th gy ra kt qu nht nh. iu chng t mi lin h nhn - qu trong nhng iu kin nht nh c tnh tt yu. Th d, vt trong chn khng lun lun ri vi gia tc 9,8 m/s2. Nc p sut 1 tmtphe lun lun si 1000C, v.v.. Chnh nh c tnh tt yu ny ca mi lin h nhn qu m hot ng thc tin ca con ngi mi c th tin hnh c. Ta bit rng trong thin nhin khng th c nhng s vt hon ton ging nhau. V vy, khi nim nguyn nhn nh nhau trong nhng hon cnh hon ton nh nhau bao gi cng cho kt qu y ht nhau mi ni, mi lc l mt khi nim tru tng. Tuy nhin, c nhng s vt, nhng hin tng v c bn l ging nhau th trong hon cnh tng i ging nhau s gy nn nhng kt qu ging nhau v c bn. Th d, thc gieo xung mt mnh rung, hoc nhiu mnh rung khc nhau, gieo nhng thi v khc nhau th vn s cho la ch khng cho ng, khoai v.v Nu tnh n tnh hnh ny th tnh tt yu ca mi lin h nhn - qu phi c hiu nh sau: nu cc nguyn nhn v hon cnh cng t khc nhau bao nhiu th cc kt qu do chng gy nn cng cng t khc nhau by nhiu.. 6.2.2.2. Mi quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu a. Nguyn nhn l ci sinh ra kt qu - Nguyn nhn l ci sinh ra kt qu, nn nguyn nhn lun lun c trc kt qu. Cn kt qu ch xut hin sau khi nguyn nhn xut hin v bt u tc ng. Song, phi ch rng gia nguyn nhn v kt qu khng ch c mi quan h v thi gian. V d: Ngy lun lun n sau m, nhng m khng phi l nguyn nhn ca ngy, v nguyn nhn ca n l s t quay quanh trc ca tri t, m lun lun c na phn tri t ph ra nh sng mt tri v na phn tri t b che khut.
92

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Hoc sm lun lun n sau chp, nhng chp khng phi l nguyn nhn ca sm, m l do s phng in rt mnh ca cc m my tch in; tc lan truyn ca nh sng ln hn tc lan truyn ca m thanh nn ta thng thy chp trc khi nghe ting sm. v.v Nhng hin tng ni tip trn khng nm trong mi lin h nhn - qu vi nhau, m ch n thun l quan h ni tip nhau v mt thi gian. Nh vy, khi xem xt mi lin h nhn - qu m ch ch n tnh lin tc v thi gian thi th cha . Ci quan trng nht, cng ng thi l ci phn bit lin h nhn - qu vi lin h ni tip nhau v mt thi gian chnh l ch: gia nguyn nhn v kt qu cn c mi quan h sn sinh, quan h trong nguyn nhn sinh ra kt qu. - Cn phn bit lin h nhn - qu vi tng quan hm s. Hm s l mt trong nhng khi nim c bn ca ton hc. Ngi ta ni rng i lng Y s l hm s ca i lng X nu nh gia X v Y c mt quan h ph thuc, trong ng vi mi gi tr ca X x c mt gi tr tng ng ca Y. V d, qung ng i c S l mt hm s ca thi gian t, v khi vt chuyn ng vi tc cho trc th qung ng i c s tng ln nu thi gian tng (S = v*t). - Nguyn nhn sinh ra kt qu nh th no? Thc tin cho thy: Th nht: cng mt nguyn nhn c th gy nn nhiu kt qu khc nhau tu thuc vo hon cnh c th. V d, cng mt ch trng cn kch thch li ch c nhn khi p dng vo trng hp ny c th gy nn s hng hi ca ngi lao ng, nhng trong trng hp khc li c th gy nn nhng hnh vi ti li. Th hai: cng mt kt qu c th c gy nn bi nhng nguyn nhn khc nhau tc ng ring l, v d, vt th nng ln c th do b t nng, c th do c st vi vt th khc, c th do mt tri chiu vo, v.v.; hay tc ng cng mt lc, v d nh phm cht o c ca mt hc sinh va l kt qu phn u ca bn thn, va l kt qu gio dc phi hp ca c gia nh, nh trng v x hi . Khi cc nguyn nhn tc ng cng mt lc ln s vt th hiu qu tc ng ca tng nguyn nhn ti s hnh thnh kt qu s khc nhau tu thuc vo hng tc ng ca n. Nu cc nguyn nhn khc nhau tc ng ln s vt theo cng mt hng th chng s gy ra nn nh hng cng chiu vi s hnh thnh kt qu. Ngc li, nu cc nguyn nhn khc nhau tc ng ln s vt theo cc hng khc nhau th chng s lm suy yu, thm ch hon thnh trit tiu cc tc dng ca nhau. - Phn loi nguyn nhn Cn c vo tnh cht v vai tr ca nguyn nhn i vi s hnh thnh kt qu, c th phn cc nguyn nhn ra thnh. + Mt l: Nguyn nhn ch yu v nguyn nhn th yu: Nguyn nhn ch yu l nhng nguyn nhn m thiu chng th kt qu s khng xy ra. Nguyn nhn th yu l nhng nguyn nhn m s c mt ca chng ch quyt nh nhng c im nht thi, khng n nh, c bit ca hin tng.
93

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt V d: Nguyn nhn ch yu ca khng hong kinh t di ch t bn ch ngha l mu thun gia lao ng c tnh cht x hi vi chim hu c tnh cht c nhn. Cn nguyn nhn th yu y l s gim nhu cu i vi mt mt hng no , s ph sn ca mt nh bng no gy nn s khnh kit ca mt s x nghip c lin quan vi nh bng ny .v.v... +Hai l: Nguyn nhn bn trong v nguyn nhn bn ngoi: Nguyn nhn bn trong l s tc ng ln nhau gia nhng mt hay gia nhng yu t ca cng mt kt cu vt cht no v gy ra nhng bin i nht nh. Nguyn nhn bn ngoi: l s tc ng ln nhau gia nhng kt cu vt cht khc nhau v gy ra nhng bin i thch hp trong nhng kt cu vt cht y. Nguyn nhn bn trong bao gi cng quyt nh s hnh thnh, tn ti v pht trin ca cc kt cu vt cht. Cn nguyn nhn bn ngoi ch pht huy c tc dng thng qua nhng nguyn nhn bn trong. V d: nng sut cy trng l do nguyn nhn bn trong (ging) l quyt nh, cn cc iu kin khc nh nc, phn, s chm bn l quan trng khng th thiu c. Hay s pht trin ca t nc ch yu da vo s pht trin ca nn cng nghip, nng nghip trong nc l ch yu, nhng mi trng hp tc vi th gii bn ngoi cng ht sc quan trng. + Ba l: Nguyn nhn khch quan v nguyn nhn ch quan: Nguyn nhn khch quan l nguyn nhn xut hin v tc ng c lp i vi thc ca con ngi, ca cc giai cp, cc chnh ng, v.v... Nguyn nhn ch quan l nguyn nhn xut hin v tc ng ph thuc vo thc ca con ngi trong lnh vc hot ng ca cc c nhn, cc giai cp, cc chnh ng, v.v..., nhm thc y hay km hm s xut hin, pht trin... ca cc qu trnh hin thc V d: Cch mng thng Tm n ra v thnh cng l kt qu tng hp gia cc nguyn nhn khch quan (Php b Nht o chnh, Nht u hng ng minh...) v nguyn nhn ch quan l c s lnh o ng n v sng to ca ng, c khi i on kt ton dn, tinh thn yu nc v cch mng ca qun chng nhn dn. Hay s thnh cng ca doanh nghip thng l kt hp cht ch gia nguyn nhn ch quan v nguyn nhn khch quan, hn ch c nguyn nhn ngc chiu, bt li. b. S tc ng tr li ca kt qu i vi nguyn nhn Kt qu do nguyn nhn sinh ra, nhng sau khi xut hin, kt qu li c nh hng tr li vi nguyn nhn. S nh hng c th din ra theo hai hng: hoc thc y s hot ng ca nguyn nhn (hng tch cc) hoc cn tr s hot ng ca nguyn nhn (hng tiu cc). Th d, trnh dn tr thp do kinh t km pht trin, t u t cho gio dc. Nhng dn tr thp li l nhn t cn tr vic p dng tin b khoa hc k thut vo sn xut, v vy li km hm sn xut pht trin. Ngc li, trnh dn tr cao l kt qu ca chnh sch pht trin kinh t v gio dc ng n. n lt n, dn tr cao li tc ng tch cc n s pht trin kinh t v gio dc. c. Nguyn nhn v kt qu c th thay i v tr cho nhau Mi quan h bin chng gia nguyn nhn v kt qu cn th hin ch: mt s vt, hin tng no trong mi quan h ny l nguyn nhn, nhng trong mi quan h khc li l kt qu
94

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt v ngc li. Mt hin tng no vi tnh cch l kt qu do mt nguyn nhn no sinh ra, n lt mnh li tr thnh nguyn nhn sinh ra hin tng th ba... v qu trnh c th tip tc mi khng bao gi kt thc, to nn mt chui nhn qu v cng tn. Trong chui khng c khu no c th tr thnh khu bt u hay khu cui cng. V vy, cc chui nhn - qu l khng u, khng ui, v mt hin tng no c coi l nguyn nhn hay kt qu bao gi cng phi trong mt quan h xc nh, c th. 6.2.2.3. Mt s kt lun v mt phng php lun Mi quan h nhn qu c tnh khch quan v tnh ph bin, ngha l khng c s vt, hin tng no trong th gii vt cht li khng c nguyn nhn. Nhng khng phi con ngi c th nhn thc ngay c mi nguyn nhn, nhim v ca nhn thc khoa hc l phi tm ra nguyn nhn ca nhng hin tng trong t nhin, x hi, t duy gii thich c nhng hin tng . Mun tm nguyn nhn phi tm trong th gii hin thc, trong bn thn cc s vt, hin tng tn ti trong th gii vt cht ch khng c tng tng ra t u c ca con ngi, tch ri th gii hin thc. V nguyn nhn lun c trc kt qu nn mun tm nguyn nhn ca mt hin tng no y cn tm trong nhng s kin nhng mi lin h xy ra trc khi hin tng xut hin. Mt kt qu c th do nhiu nguyn nhn sinh ra. Nhng nguyn nhn ny c vai tr khc nhau i vi vic hnh thnh kt qu. V vy trong hot ng thc tin, chng ta cn phi phn loi cc nguyn nhn, tm ra nguyn nhn c bn, nguyn nhn ch yu, nguyn nhn bn trong, nguyn nhn bn ngoi, nguyn nhn ch quan, nguyn nhn khch quan... ng thi phi nm c chiu hng tc ng ca cc nguyn nhn, t c bin php thch hp to iu kin cho nguyn nhn cng chiu hot ng v hn ch nguyn nhn c tc ng tiu cc. Kt qu c tc ng tr li nguyn nhn. V vy, trong hot ng thc tin, chng ta cn phi khai thc, tn dng cc kt qu t c to iu kin thc y nguyn nhn pht huy tc dng, nhm t mc ch. Th d, chng ta cn phi tn dng nhng kt qu t c trong xy dng kinh t, pht trin gio dc v.v.v., ca gn 20 nm i mi tip tc y mnh qu trnh cng nghip ho, hin i ho t nc, nhm xy dng thnh cng ch ngha x hi nc ta. 6.2.3. Tt nhin v ngu nhin 6.2.3.1. Khi nim tt nhin v ngu nhin Tt nhin (tt yu) l ci do nhng nguyn nhn c bn bn trong ca kt cu vt cht quyt nh v trong nhng hin tng nht nh, n phi xy ra ng nh th ch khng th khc c. Ngu nhin l ci khng phi do mi quan h bn cht ca cc kt cu vt cht, bn trong s vt quyt nh m do nhng yu t bn ngoi, do s ngu hp nhiu hon cnh bn ngoi quyt nh. Do n c th xut hin, c th khng xut hin, c th xut hin nh th ny hoc c th xut hin nh th khc. Th d, gieo mt con xc xc s c mt trong su mt nga v mt trong su mt sp, l tt nhin, nhng mt no sp, mt no nga trong mi ln tung li khng phi l ci tt nhin, m l ci ngu nhin.
95

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Hoc mt th d khc nh l nh t bn th tt yu phi bc lt sc lao ng ca cng nhn. iu do bn cht quan h sn xut t bn ch ngha quyt nh. Nhng nh t bn tin hnh sn xut ci g: t, vi vc, hay v kh cht c, v bc lt cng nhn nh th no... th li l ci ngu nhin v n do nhng nguyn nhn ring bit nh: s tc ng ca quy lut cung-cu trong th trng; iu kin thun li hay kh khn v nguyn vt liu, v c s h tng, v th trng tiu th, hoc do nhng iu kin c nhn v.v.. nh t bn la chn sn xut mt ny hay mt kia. Khi phn bit phm tr tt nhin v phm tr ngu nhin cn ch : Ch 1: Khng ng nht phm tr tt nhin vi phm tr ci chung. Bi v: phn ln ci chung c quyt nh bi bn cht ni ti, bi quy lut bn trong ca s vt khi ci chung gn lin vi ci tt nhin, nhng cng c ci chung ch l nhng thuc tnh c lp i lp li nhiu s vt ring l, khi ci chung l hnh thc th hin ca ci ngu nhin. V vy, c ci chung l tt nhin, nhng cng c ci chung l ngu nhin. Th d, thuc tnh bit ch to cng c lao ng v c ngn ng l ci chung ca con ngi. Ci chung ny ng thi cng l ci tt nhin, v n c ny sinh do tc ng ca bn thn quy lut ni ti ca qu trnh hnh thnh con ngi. Nhng c ci chung l ci ngu nhin th d, trong cuc thi tuyn vin chc ca mt cng ty vin thng mt tnh n, c rt nhiu ngi d thi t nhiu trng i hc khc nhau, nhng nhng ngi c tuyn chn u l sinh vin c o to ti Hc vin cng ngh bu chnh vin thng. l s trng hp hon ton ngu nhin. iu chng t rng khng phi ci chung no cng l tt nhin. Ch 2: c ngu nhin v tt nhin u c nguyn nhn. S khc nhau gia chng ch l ch ci tt nhin gn lin vi nguyn nhn c bn, ni ti ca s vt, cn ngu nhin l kt qu tc ng ca mt s nguyn nhn bn ngoi.V d: Hc v thi ht mn hc l tt nhin, nhng trong qu trnh hc tp c nhng sinh vin hc chm ch, hiu bi th tt nhin h s l bi tt, nhng cng c nhng sinh vin hc lch, hc t nhng ni dung m h cho l quan trng, v khi bc thm thi, c th h bc trng phn h hc t v h lm bi c chnh l ngu nhin. Ch 3: c tt nhin v ngu nhin u c quy lut. S khc nhau ch: tt nhin c tun theo mt loi quy lut c gi l quy lut ng lc: khi bit trng thi ban u ca h thng no ta c th tin on chnh xc trng thi tng lai ca n (cc nh lut ca quy lut NiuTn l v d c th v quy lut ng lc). Cn ci ngu nhin tun theo quy lut thng k: nu bit trng thi ban u ca ca mt h thng no , ta khng th tin on c trng thi ca n trong tng lai mt cch chc chn m ch c th tin on c vi mt xc sut nht nh. 6.2.3.2. Mi quan h bin chng gia tt nhin v ngu nhin a. Tt nhin v ngu nhin u tn ti khch quan c lp vi thc ca con ngi v u c v tr nht nh i vi s pht trin ca s vt Trong qu trnh pht trin ca s vt, khng phi ch c ci tt nhin m c ci ngu nhin u c vai tr quan trng. Nu ci tt nhin c tc dng chi phi s pht trin ca s vt th ci ngu nhin nh hng ti s pht trin , c th lm cho s pht trin ca s vt din ra nhanh
96

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt hoc chm. Th d : c tnh ca lnh t mt phong tro l yu t ngu nhin, khng quyt nh n xu hng pht trin ca phong tro, nhng li c nh hng lm phong tro pht trin nhanh hoc chm, mc su sc ca phong tro t c nh th no.... b. Tt nhin v ngu nhin cng tn ti, nhng chng khng bao gi tn ti mt cch bit lp vi nhau di dng thun ty, m bao gi cng cng nhau tn ti trong s thng nht hu c. S thng nht c th hin ch: ci tt nhin bao gi cng th hin s tn ti ca mnh thng qua v s ci ngu nhin. Cn ci ngu nhin l hnh thc biu hin ca ci tt nhin, ng thi l ci b sung cho ci tt nhin. iu c ngha l, ci tt nhin bao gi cng l khuynh hng ch yu ca s pht trin, nhng khuynh hng y mi khi t bc l mnh th bao gi cng phi phi bc l ra di mt hnh thc ngu nhin no . Hn na, bn thn ci tt nhin y ch c th c to nn t nhng ci ngu nhin (tt c nhng ci ngu nhin ta thy trong hin thc khng phi l ngu nhin thun tu m l nhng ngu nhin trong bao hm ci tt nhin, che giu ci tt nhin no ). V d: hm nay, xy ra tai nn xe c trn ng. l mt chuyn ngu nhin. Nhng c thi gian nhiu ngy qua, ngi ta thy on ng ny thng xuyn xy ra tai nn xe c, nh vy ng sau nhng tai nn ngu nhin nhng xy ra thng xuyn y chc chn c n du mt ci tt nhin no . Chng hn c th do y l on ng vng qu hp, nhiu nh v cy to chn tm nhn ca ngi tham gia giao thng, khng c bin bo hiu nguy him t xa. Chnh v a th c bit khin cho vic xy ra tai nn trn on ng ny tr nn tt nhin. Ci tt nhin ny n bc l thng qua tng trng hp tai nn xe c c th, ngu nhin thng xuyn xy ra trn on ng ny. Trn lnh vc x hi cng nh vy, chng hn s xut hin nhn vt xut sc trong lch s l mt tt nhin do nhu cu ca x hi cn gii quyt nhng nhim v chn mui. Nhng ai s gi vai tr lch s y li l ngu nhin. Nu ta gt b ngi y th s xut hin nhu cu phi c mt ngi khc thay th, v sm hay mun, ngi thay th ny s xut hin, tt hn hay xu hn, nhng cui cng nht nh s xut hin. Th d : s xut hin lnh t ca giai cp v sn c quan im duy vt v lch s gia th k 19 l nhu cu tt yu ca s pht trin ca thc tin x h. Nhng ngi u tin l C.Mc v P. ngghen li l iu ngu nhin. C nhiu ti liu cho thy nu C.Mc v P. ngghen khng nu ln quan im th s c ngi khc nu ra. T nhng v d trn, ci tt nhin vch ng i cho mnh xuyn qua v s nhng ci ngu nhin, cn ngu nhin l hnh thc biu hin ca tt nhin, ng thi l ci b xung cho tt nhin, lm cho ci tt nhin c bc l mt cch sinh ng c th. c.Tt nhin v ngu nhin c th chuyn ho cho nhau. Tt nhin v ngu nhin khng nm yn trng thi c m thay i cng vi s thay i ca s vt v trong nhng iu kin nht nh tt nhin c th chuyn ho thnh ngu nhin v ngc li. Th d : trong x hi cng x nguyn thu,vic trao i vt ny ly vt khc l vic hon ton ngu nhin. V khi , lc lng sn xut thp km, mi cng x ch sn xut cho
97

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt ring mnh dng, Nhng v sau, nh c s phn cng lao ng, kinh nghim sn xut ca con ngi cng c tch lu, con ngi sn xut c nhiu sn phm hn, dn n c sn phm d tha. Khi , s trao i sn phm tr nn thng xuyn hn v bin thnh hin tng tt nhin ca x hi. S chuyn ha gia tt nhin v ngu nhin cn th hin ch, khi xem xt trong mi quan h ny, thng qua mt ny th s vt, hin tng l ci ngu nhin, nhng khi xem xt trong mi quan h khc thng qua mt khc th s vt, hin tng li l ci tt nhin. Nh vy, ranh gii gia tt nhin v ngu nhin ch c ngha tng i. Do vy khng nn cng nhc khi xem xt s vt, hin tng. 6.2.3.3. Mt s kt lun v mt phng php lun V ci tt nhin l ci trong nhng iu kin nht nh dt khot phi xy ra v phi xy ra ng nh th ny ch khng th th khc, cn ci ngu nhin l ci c th xy ra cng c th khng xy ra, c th xy ra th ny, cng c th xy ra th khc. Cho nn, trong hot ng thc tin, ta cn da vo ci tt nhin ch khng th da vo ci ngu nhin. Nhng khng phi v th m c th b qua ci ngu nhin, v tuy ci ngu nhin khng chi phi s pht trin ca s vt, nhng n c nh hng n s pht trin y, i khi c th lm cho tin trnh pht trin bnh thng ca s vt t nhin bin i. V vy, trong hot ng thc tin cn c cc phng n hnh ng d phng cho trng hp cc s bin ngu nhin xut hin. C nh vy mi trnh c b ng trong cc hot ng thc tin. - V ci tt nhin bao gi cng biu l ra ngoi thng qua ci ngu nhin, vch ng i cho mnh thng qua v s ci ngu nhin, cho nn mun nhn thc ci tt nhin cn bt u t nghin cu rt nhiu ci ngu nhin. - Ci ngu nhin l hnh thc trong n np ci tt nhin, cho nn trong hot ng nhn thc cng nh hot ng thc tin khng nn b qua ci ngu nhin, m bao gi cng phi ch tm ra ci tt nhin n giu ng sau nhng ci ngu nhin . - Ci ngu nhin khng ch l hnh thc biu hin ca ci tt nhin, m cn l ci b xung cho tt nhin, do , ta phi nghin cu ci ngu nhin c th bit cch ngn nga hn ch nhng ngu nhin c hi v li dng nhng ngu nhin c li. - Khng phi ci chung no cng ng thi l ci tt nhin, cho nn vch ra c ci chung cha c ngha l vch ra c ci tt nhin. mi ch l mt bc trn con ng vch ra ci tt nhin m thi. - Trong nhng iu kin nht nh, ci tt nhin c th bin thnh ci ngu nhin, v ngc li, cho nn cn ch to ra nhng iu kin cn thit hoc to iu kin, hoc ngn tr s chuyn ho din ra ty theo yu cu ca hot ng thc tin. 6.2.4. Ni dung v hnh thc 6.2.4.1. Khi nim ni dung v hnh thc Ni dung l tng hp tt c nhng mt, nhng yu t, nhng qu trnh to nn s vt. Hnh thc l phng thc tn ti v pht trin ca s vt y, l h thng cc mi quan h tng i bn vng gia cc yu t ca n.
98

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Phn bit gia hnh thc v ci b ngoi: Hnh thc trong phm tr ni dung-hnh thc: khng phi hnh thc b ngoi, ci bao bc bn ngoi ni dung, bn ngoi s vt, m l ci hnh thc bn trong s vt, tc l c cu bn trong ca ni dung. V d trong mt tc phm vn hc: + Hnh thc: b cc ca tc phm, l cc hnh tng ngh thut, l ngn ng, phong cch bt php v.v... c dng din t ni dung, din t nhng t tng, nhng vn ca cuc sng m tc phm mun nu ln. y mi chnh l hnh thc trong phm tr ni dung - hnh thc. + Hnh thc b ngoi: kch thc, hnh dng, mu sc, s trang tr... n khng ng vai tr quan trng. 6.2.4.2. Mi quan h bin chng gia ni dung v hnh thc a. S thng nht v gn b khng kht gia ni dung v hnh thc. Ni dung v hnh thc khng tch ri, m li gn b ht sc cht ch vi nhau. Khng c mt hnh thc no li khng cha ng ni dung, ngc li, cng khng c ni dung no li khng tn ti trong hnh thc. Tuy nhin, khng nh iu khng c ngha l mt ni dung bao gi cng ch c th hin ra trong mt hnh thc nht nh. V mt hnh thc bao gi cng ch cha ng mt ni dung nht nh. Chnh v vy, vn cng mt ni dung m trong tnh hnh pht trin khc nhau c th c nhiu hnh thc v ngc li, cng mt hnh thc c th th hin nhiu ni dung khc nhau. Do , phi tn dng mi loi hnh thc c th c (k c nhng hnh thc c) phc v cho ni dung mi. V d: tuyn truyn cho mt nhn t mi, mt in hnh trong sn xut, chin u, hc tp th phi c nhiu hnh thc b. Vai tr quyt nh ca ni dung so vi hnh thc Trong qu trnh vn ng, pht trin ca s vt, ni dung bao gi cng gi vai tr quyt nh, n l yu t lun lun vn ng, c khuynh hng ch o l bin i. Cn hnh thc l mt tng i bn vng ca s vt, nn khuynh hng ch o ca n l n nh. V vy, s bin i, pht trin ca s vt bao gi cng bt u t s bin i v pht trin ca ni dung. Cn hnh thc cng bin i, nhng bin i chm hn, t hn so vi s bin i ca ni dung. Khi ni dung bin i th hnh thc cng buc phi bin i theo cho ph hp vi ni dung mi. Th d: ni dung giai cp ca nh nc bao gi cng quyt nh hnh thc ca nh nc hp vi n. Trong mi thi i, kiu t chc quyn lc nh nc c quy nh bi bn cht giai cp ca n; bi tnh cht v trnh pht trin ca sn xut, ca kinh t. Chnh v vy, tng ng vi ba hnh thi kinh t - x hi c bn da trn s i khng giai cp c ba kiu nh nc khc nhau: nh nc ch n, nh nc phong kin, nh nc t sn. l l do gii thch v sao nc ta vic chuyn sang pht trin nn kinh t hng ho nhiu thnh phn, vn hnh theo c ch th trng, c s qun l ca nh nc theo nh hng
99

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt x hi ch ngha i hi nh nc phi c quy ch qun l tng ng nhm pht huy tnh ch ng tch cc ca mi thnh phn kinh t. c. S tc ng tch cc tr li ca hnh thc i vi ni dung. Tuy ni dung gi vai tr quyt nh so vi hnh thc nhng iu khng c ngha l hnh thc ch l ci b ng. Tri li, hnh thc lun lun c tnh c lp nht nh v tc ng tch cc tr li ni dung theo hai hng: khi ph hp vi ni dung, hnh thc s m ng v thc y s pht trin ca ni dung; nu khng ph hp vi ni dung, th hnh thc s ngn cn, km hm s pht trin ca ni dung. S tc ng qua li gia ni dung v hnh thc din ra trong sut qu trnh pht trin ca s vt. C th nh sau: + Lc u, nhng bin i din ra trong ni dung cha nh hng n h thng mi lin h tng i bn vng ca hnh thc. + Nhng khi bin i tip tc din ra th ti mt lc no , h thng mi lin h bn vng y ca hnh thc bt u tr nn cht hp, v bt u km hm s pht trin ca ni dung. Lc ny hnh thc khng cn ph hp vi ni dung na, s khng ph hp y tip tc pht trin v n mt lc no s xy ra s xung t gia ni dung v hnh thc th ni dung mi s ph b hnh thc c v hnh thnh nn mt hnh thc mi ph hp, lc ny trn c s ca hnh thc mi hnh thnh, n tip tc bin i, pht trin v chuyn sang mt trng thi mi v cht. V d: trong cc hnh thi kinh t-x hi th lc lng sn xut l ni dung, cn quan h sn xut l hnh thc. Lc u quan h sn xut ph hp vi lc lng sn xut, quan h sn xut s l hnh thc ca lc lng sn xut. Nhng khi lc lng sn xut pht trin ln th quan h sn xut khng cn ph hp na v bt u km hm s pht trin ca lc lng sn xut. S khng ph hp y tip tc tng ln v cui cng dn n s xung t gia lc lng sn xut v quan h sn xut, lm cho cch mng x hi bng n s xo b quan h sn xut c, thit lp quan h sn xut mi ph hp vi trnh pht trin mi ca lc lng sn xut v m ng cho lc lng sn xut mi pht trin. 6.2.4.3. Mt s kt lun v mt phng php lun

- Ni dung v hnh thc lun gn b cht ch vi nhau trong qu trnh hot ng v pht trin ca s vt. Do vy, trong nhn thc khng c tch ri gia ni dung v hnh thc, cn chng li mi khuynh hng tch ri ni dung vi hnh thc. y, cn chng li c 2 thi cc sai lm: + Hoc l tuyt i ho hnh thc, xem thng ni dung s ri vo ch ngha hnh thc. + Hoc ngc li tuyt i ho ni dung, xem thng hnh thc. - V cng mt ni dung trong tnh hnh pht trin khc nhau c th c nhiu hnh thc, v ngc li, cng 1 hnh thc c th th hin nhng ni dung khc nhau nn cn s dng mt cch sng to mi loi hnh thc c th c (mi cng nh c) phc v c hiu qu cho vic thc hin nhng nhim v nht nh tu theo yu cu ca hot ng thc tin. y cn chng li c 2 thi cc sai lm :
100

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt + Hoc ch bm ly hnh thc c, bo th, tr tr, ch mun lm theo kiu c. + Hoc hon ton ph nhn vai tr ca nhng hnh thc c trong hon cnh mi, ch quan, nng vi thay i hnh thc c mt cch tu tin, khng c cn c. - V ni dung quyt nh hnh thc nn xt on s vt no y, cn cn c trc ht vo ni dung ca n, v nu mun lm bin i s vt cn tc ng thay i trc ht ni dung ca n. - Hnh thc c tc ng ngc tr li ni dung, c th thc y hoc km hm s pht trin ca ni dung, cho nn trong hot ng thc tin cn lun lun theo di mi quan h gia hnh thc v ni dung ca s vt, kp thi can thip vo tin trnh pht trin ca n, to ra nhng hnh thc ph hp nhm bin i ni dung, hay nhng hnh thc khng ph hp km hm s pht trin ty theo yu cu ca hot ng thc tin. 6.2.5. Bn cht v hin tng 6.2.5.1. Khi nim bn cht hin tng a. Khi nim Bn cht l tng hp tt c nhng mt, nhng mi lin h tt nhin tng i n nh bn trong s vt, quy nh s vn ng v pht trin ca s vt . Cn hin tng l s biu hin ca nhng mt, nhng mi lin h y ra bn ngoi. V d: Trong mt nguyn t ho hc th: Bn cht l mi lin h gia nguyn t v ht nhn. Hin tng l nhng tnh cht ho hc ca nguyn t khi tng tc vi cc nguyn t khc. Bn cht chnh l mt bn trong, mt tng i n nh ca hin thc khch quan. N n du ng sau ci v b ngoi ca hin tng v biu l ra ngoi nhng hin tng y. Cn hin tng l mt bn ngoi, mt di ng v bin i hn ca hin thc khch quan. b. Quan h gia bn cht vi ci chung vi tnh quy lut - Phm tr bn cht gn b ht sc cht ch vi phm tr ci chung. Ci to nn bn cht ca mt lp s vt nht nh cng ng thi l ci chung ca cc s vt . Tuy nhin, khng phi ci chung no cng l ci bn cht v bn cht ch l ci chung tt yu, quyt nh s tn ti v pht trin ca s vt. V d: Bn cht ca con ngi l tng ho cc mi quan h x hi. iu ng vi tt c mi con ngi khng tr mt ai. Nh vy, ci bn cht y cng ng thi l ci chung. Nhng nhng thuc tnh c u, mnh v chn tay l thuc tnh chung ca mi ngi, nhng thuc tnh chung khng phi l bn cht ca con ngi. - Ci bn cht cng ng thi l ci c tnh quy lut. Ni n bn cht ca s vt l ni n nhng quy lut quyt nh s vn ng v pht trin ca n. V vy, bn cht l phm tr cng bc vi phm tr quy lut.
101

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Tuy nhin chng khng hon ton ng nht vi nhau. Quy lut l mi lin h tt nhin, ph bin, lp i lp li v n nh gia cc hin tng hay gia cc mt ca chng. Cn bn cht ngoi nhng mi quan h tt nhin, ph bin, chung cho nhiu hin tng, n cn bao gm c nhng mi quan h khng ph bin, c bit na. V vy, phm tr bn cht rng hn v phong ph hn phm tr quy lut. 6.2.5.2. Mi quan h bin chng gia bn cht v hin tng a. S tn ti khch quan ca bn cht v hin tng Ch ngha duy vt bin chng cho rng c bn cht v hin tng u tn ti khch quan. Ti sao vy: + Bt k s vt no cng c to nn t nhng yu t nht nh. Cc yu t y tham gia vo nhng mi quan h qua li an xen chng cht vi nhau, trong c nhng mi quan h tt nhin, tng i n nh. Nhng mi lin h ny to nn bn cht ca s vt. + S vt tn ti khch quan v nhng mi lin h tt nhin, tng i n nh ny li bn trong s vt, nn ng nhin chng cng tn ti khch quan, do bn cht ca s vt cng tn ti khch quan. + Hin tng ch l s biu hin bn cht ra bn ngoi, cng l ci khch quan khng phi do cm gic ch quan ca con ngi quyt nh. b. S thng nht ca bn cht v hin tng + Bn cht v hin tng lin h hu c, gn b cht ch vi nhau. S vt no cng l s thng nht gia bn cht v hin tng. + S thng nht th hin trc ht ch bn cht bao gi cng bc l ra qua hin tng, cn hin tng bao gi cng l biu hin ca bn cht. Khng c bn cht no tn ti mt cch thun ty, khng cn c hin tng. Ngc li, cng khng c hin tng no li khng phi l s biu hin ca mt bn cht nht nh. Lnin vit : Bn cht hin ra. Hin tng l c tnh cht bn cht + S thng nht gia bn cht v hin tng cn th hin ch: bt k bn cht no cng c bc l qua nhng hin tng tng ng, v bt k hin tng no cng l s bc l ca bn cht mc no (hoc nhiu hoc t). Tm li: bn cht v hin tng v cn bn ph hp vi nhau. Th d trong x hi c giai cp, bt k Nh nc no cng l mt b my trn p ca giai cp ny i vi giai cp khc. Bn cht y th hin ch bt k Nh nc no cng c qun i, cnh st, to n, nh t,... Tt c b my ny u nhm mc ch trn p s phn khng ca giai cp khc bo v quyn li kinh t v chnh tr ca giai cp thng tr. + Nh vy, bn cht bao gi cng t bc l ra thng qua nhng hin tng nht nh. Bn cht khc nhau s bc l ra thnh nhng loi hin tng khc nhau. Bn cht no th c hin tng . Khi bn cht thay i th hin tng biu hin n cng thay i theo. Khi bn cht bin mt th hin tng biu hin n cng bin mt. Bn cht mi ra i th hin tng mi cng ra i.
102

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt c. Tnh mu thun ca s thng nht gia bn cht v hin tng Bn cht v hin tng tuy thng nht vi nhau, nhng l s thng nht bin chng, ngha l trong s thng nht y c bao hm s khc bit. Ni cch khc, tuy bn cht v hin tng thng nht vi nhau, v cn bn ph hp vi nhau nhng chng khng bao gi ph hp hon ton. Bi v hin tng khng bao gi trng khp hon ton vi bn cht. S khng hon ton trng khp khin cho s thng nht gia bn cht v hin tng l mt s thng nht mang tnh mu thun.Tnh mu thun ca s thng nht gia bn cht v hin tng c th hin ch: Th nht: bn cht phn nh ci chung tt yu, ci chung quyt nh s tn ti v pht trin ca s vt, cn hin tng phn nh ci c bit. Hin tng khng nhng b quy nh bi bn cht m cn bi s tng tc vi cc s vt khc. V vy, cng mt bn cht c th c biu hin nhiu hin tng khc nhau tu theo hon cnh c th. Chnh v th, hin tng phong ph hn bn cht; ngc li, bn cht su sc hn hin tng. Th hai:Bn cht l mt bn trong n giu su xa ca hin tng khch quan, cn hin tng l mt bn ngoi ca hin thc khch quan y.V c bn, hin tng ph hp vi bn cht, nhng khng bao gi ph hp hon ton. Chng biu hin bn cht khng di dng y nguyn nh bn cht vn c m di hnh thc ci bin, nhiu khi xuyn tc ni dung thc s ca bn cht. Th d, hng bao th k ngi ta vn tin rng tri t ng yn cn mt tri quay xung quanh tri t, v v vy m c ngy v m, nhng s thc li hon ton ngc li: chnh l tri t quay xung quanh mt tri. Hay nhng mt na ci thc vo chu nc, nhn vo ta thy ci thc gp khc, trong khi s thc thc vn thng. Qun chng nhn dn chnh l lc lng quyt nh trong s sng to ra lch s, nhng nhn theo nhng hin tng b ngoi, hnh nh lch s c to nn bi nhng v nhn, v.v... Mc nhn xt: Nu hnh thi biu hin bn cht ca s vt trc tip ng nht vi nhau, th mi khoa hc s tr nn tha. V vy, khi xem xt s vt, ta khng th dng li biu hin b ngoi m phi i su vo tm hiu bn cht ca n. Nhng qu trnh tm hiu bn cht ca s vt l mt qu trnh rt phc tp, lu di. l qu trnh con ngi i t hin tng n bn cht, t bn cht t su sc hn n bn cht su sc hn v c th tip tc mi. Khi nhn mnh tnh cht v tn ca qu trnh ny, V.I. Lnin vit T tng ca ngi ta i su mt cch v hn, t hin tng n bn cht , t bn cht cp mt, c th ni nh vy, n bn cht cp hai... c nh th mi. Bn cht tng i n nh, bin i chm cn hin tng khng n nh, n lun lun tri qua, bin i nhanh hn so vi bn cht. C tnh hnh l do ni dung ca hin tng c quyt nh khng ch bi bn cht ca s vt m cn bi nhng iu kin tn ti bn ngoi ca n, bi tc ng qua li ca n vi s vt xung quanh. Cc iu kin tn ti bn ngoi ny cng nh s tc ng qua li ca s vt ny i s vt khc xung quanh li thng xuyn bin i. V vy, hin tng cng thng xuyn bin i trong khi bn cht vn gi nguyn. V.I. Lnin vit ci khng bn cht, ci b ngoi, ci trn mt, thng bin mt, khng bm chc,
103

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt khng ngi vng bng bn cht. S vn ng ca mt con sng- bt bn trn v lung nc di su. Nhng bt cng l biu hin ca bn cht! 1 . Tuy nhin, iu khng c ngha l t lc ra i cho n khi mt i, bn cht vn gi nguyn nh c. Bn cht cng thay i. Ch c iu l bn cht bin i chm hn hin tng. Trong ton b s thay i, pht trin ca s vt, cc hin tng lun lun bin i, cn bn cht v cn bn vn gi nguyn nh c. N c thay i, nhng thay i t hn, chm hn so vi hin tng. 6.2.5.3. Mt s kt lun v mt phng php lun

- V bn cht l ci tt nhin, tng i n nh bn trong s vt, quy nh s vn ng v pht trin ca s vt, cn hin tng l s biu hin ca bn cht ra bn ngoi, l ci khng n nh v bin i nhanh hn so vi bn cht, nn trong nhn thc, hiu y v ng n v s vt, khng nn dng li hin tng m phi i su tm hiu bn cht ca n. Cn trong hot ng thc tin cn da vo bn cht ch khng phi da vo hin tng. Nu trong hot ng nhn thc v hot ng ci to thc tin cn nm c bn cht v da vo bn cht ca s vt, th nhim v ca nhn thc ni chung v ca nhn thc khoa hc ni ring l phi vch ra c ci bn cht . - V bn cht tn ti khch quan ngay trong bn thn s vt nn ch c th tm ra bn cht ca s vt trong chnh s vt ch khng th ngoi n, v khi kt lun v bn cht ca s vt cn trnh nhng nhn nh ch quan, ty tin. - V bn cht khng tn ti di dng thun tu m bao gi cng bc l ra ngoi thng qua cc hin tng tng ng ca mnh nn ch c th tm ra ci bn cht trn c s nghin cu cc hin tng. - Nhng v hin tng bao gi cng biu hin bn cht di dng ci bin, nhiu khi xuyn tc bn cht, nn trong qu trnh nhn thc bn cht ca s vt phi xem xt rt nhiu hin tng khc nhau, v t nhiu gc khc nhau. Nhng trong cng mt hon cnh v mt phm vi thi gian nht nh khng bao gi c th xem xt ht c mi hin tng biu hin bn cht ca s vt. Do vy, phi u tin cho vic xem xt trc ht cc hin tng in hnh trong hon cnh in hnh. D nhin, kt qu ca mt s xem xt nh vy cha th phn nh y bn cht ca s vt, m ch mi phn nh mt cp nht nh ca n. Qu trnh i vo nm bt cc cp tip theo, ngy cng su sc hn trong bn cht ca s vt l mt qu trnh ht sc kh khn, lu di, cng phu, khng c im dng. 6.2.6. Phm tr kh nng v hin thc 6.2.6.1. Khi nim kh nng v hin thc * Kh nng l ci hin cha c, cha ti, nhng s ti, s c khi c cc iu kin thch hp. * Hin thc l tt c nhng ci g hin c, hin ang tn ti thc s. Kh nng, nh ni trn, l ci hin cha c. Vy bn thn kh nng c tn ti khng? C, song l mt s tn ti c bit, ci s vt c ni ti trong kh nng cha tn ti,
1

Sch dn, t.29, tr.137

104

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt song bn thn kh nng th tn ti. Th d, trc mt ta c vi, gch, ngi, xi mng, st, thp... l hin thc. T hin thc y ny sinh kh nng xut hin ci nh. Ci nh trong trng hp ny cha c, cha tn ti, nhng bn thn kh nng xut hin ci nh th tn ti. S phn tch trn y cho thy du hiu cn bn phn bit kh nng vi hin thc l ch: Kh nng l ci hin cha c, cha ti, cn hin thc l ci hin c, ti. 6.2.6.2. Phn loi cc kh nng. Tt c mi kh nng u tn ti thc s, do hin thc sn sinh ra, u hnh thnh v ln ln ngay trong lng bn thn hin thc. Th d: Trong lng ht thc cha ng kh nng ht thc s tr thnh cy la v kh nng ny s bin thnh hin thc khi no c cc iu kin thch hp. Mt em b mi ra i cha ng kh nng s tr thnh mt con ngi c ch cho x hi nu c nui dng v gio dc tt... Nhng kh nng ny u c sn ngay trong bn thn s vt, do s vt sn sinh ra. Theo nh ngha ny, kh nng bao gi cng l kh nng thc t. Tuy tt c cc kh nng u l kh nng thc t, nhng s hnh thnh chng khng hon ton nh nhau: c ci hnh thnh mt cch tt nhin, c ci li hnh thnh mt cch ngu nhin. V vy, tt c cc kh nng trc ht c th phn thnh kh nng tt nhin (c gy nn bi cc tng tc tt nhin ca hin thc) v kh nng ngu nhin (c gy nn bi cc tng tc ngu nhin ca hin thc). V d: Khi ta gieo mt ng tin kim loi hon ton i xng xung t th kh nng xut hin mt trong hai mt ca ng tin l kh nng tt nhin, cn kh nng xut hin mt xp hay mt nga l kh nng ngu nhin n lt mnh, kh nng tt nhin li c th phn thnh kh nng gn v kh nng xa. Kh nng gn l kh nng c hoc gn nhng iu kin cn thit bin thnh hin thc . Cn kh nng xa l kh nng cn phi tri qua nhiu giai on pht trin qu na mi iu kin bin thnh hin thc. Th d, kh nng nn nng nghip ca chng ta hin nay t bnh qun 10 tn thc trn 1 hc ta gieo trng trn mt nm l kh nng gn, cn kh nng c th phn phi theo nguyn tc lm theo nng lc, hng theo nhu cu l kh nng xa. Ngoi cc dng kh nng chnh trn y, cn c th phn cc kh nng thnh kh nng ch yu v kh nng th yu, kh nng tt v kh nng xu, kh nng thun nghch v kh nng bt thun nghch, kh nng cng tn ti v kh nng loi tr ln nhau v.v... 6.2.6.3. Mi quan h bin chng gia kh nng v hin thc - Kh nng v hin thc tn ti trong mi quan h cht ch vi nhau, khng tch ri nhau, lun lun chuyn ho ln nhau, v hin thc c chun b bi kh nng, cn kh nng hng ti bin thnh hin thc.Trong thc t, qu trnh pht trin chnh l qu trnh trong kh nng bin thnh hin thc, cn hin thc ny v nhng qu trnh pht trin ni ti ca mnh li sn sinh ra cc kh nng mi, cc kh nng y trong nhng iu kin thch hp li bin thnh hin thc mi v.v... v c th tip tc mi, to thnh mt qu trnh v tn. - Cng trong nhng iu kin nht nh, cng mt s vt, c th tn ti mt s kh nng ch khng phi ch c mt kh nng.
105

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt - Ngoi mt s kh nng vn sn c s vt trong nhng iu kin c no y, khi c thm nhng iu kin mi b sung th s vt s xut hin thm nhng kh nng mi. Vi s b sung thm iu kin mi, v thc cht, mt hin thc mi phc tp hn xut hin do s tc ng qua li ca hin thc c vi iu kin mi va c b sung. T lm cho s tng tc tng thm v dn n ch lm tng thm s kh nng mi. - Ngoi ra, ngay bn thn mi kh nng cng khng phi l khng thay i. N tng ln hoc gim i tu thuc vo s bin i ca s vt trong iu kin c th. mt kh nng no bin thnh hin thc thng cn c khng ch mt iu kin, m l mt tp hp iu kin. tp hp c gi l cn v , nu c n th kh nng nht nh s bin thnh hin thc, s bin thnh hin thc nht nh phi xut hin. 6.2.6.4. Vai tr ca cc iu kin khch quan v ch quan trong s chuyn bin kh nng thnh hin thc Trong gii t nhin, qu trnh kh nng bin thnh hin thc ch yu l mt qu trnh khch quan. Ni ch yu l v trong gii t nhin khng phi mi kh nng u bin thnh hin thc mt cch t pht c. y, c th phn ra ba trng hp: Th nht: loi kh nng m iu kin bin chng thnh hin thc ch c th bng con ng t nhin. l trng hp xy ra trong qu trnh v tr v a cht. Th hai: loi kh nng c th bin thnh hin thc bng con ng t nhin cng nh s tc ng ca con ngi. Th d, bng cch thay i iu kin sng gy t bin...con ngi bin kh nng to ging mi thnh hin thc. Th ba: loi kh nng m trong iu kin hin nay nu khng c s tham gia ca con ngi th khng th bin thnh hin thc. Cc kh nng ny vn c khch th, nhng bin chng thnh hin thc cn c nhng iu kin m hin nay khng th to ra bng con ng t nhin. Th d, l vic ch to cc polime tng hp, cc con tu v tr... Trong lnh vc x hi, bn cnh cc iu kin khch quan, kh nng mun bin thnh hin thc cn cn c cc iu kin ch quan l hot ng thc tin ca con ngi. y, kh nng khng khi no t n bin thnh hin thc nu khng c s tham gia ca con ngi. Hot ng c thc ca con ngi trong i sng x hi c vai tr ht sc to ln trong vic bin kh nng thnh hin thc. N c th y mnh hoc km hm qu trnh bin i kh nng thnh hin thc, c th iu khin cho kh nng pht trin theo hng ny hay hng khc bng cch to ra cc iu kin thch ng. Khng thy r tc dng cc k quan trng ca nhn t ch quan trong qu trnh chuyn bin kh nng thnh hin thc, chng ta s mc sai lm hu khuynh, chu b tay khut phc trc hon cnh. Tuy nhin, nu qu nhn mnh tc dng ca nhn t ch quan, xem thng cc iu kin khch quan chng ta s mc sai lm t khuynh, phiu lu mo him. Kt hp mt cch ng n tc ng ca nhn t ch quan vi cc iu kin khch quan l mt trong nhng m bo cho thnh cng ca chng ta trong hot ng thc tin. 6.2.6.5. Mt s kt lun v mt phng php lun V hin thc l ci tn ti thc s, cn kh nng l ci hin cha c nn trong hot ng thc tin, cn da vo hin thc ch khng th da vo kh nng.
106

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt Tuy nhin, ni nh th khng c ngha l c th b qua, xem thng kh nng. V kh nng biu hin khuynh hng pht trin ca s vt trong tng lai, nn tuy khng da vo kh nng, nhng ta phi tnh n cc kh nng c th ra ch trng, k hoch hnh ng cho st ng. V vy, nhim v ca nhn thc ni chung, ca nhn thc khoa hc ni ring l phi tm ra, xc nh cho c kh nng pht trin ca s vt. Khi xc nh cc kh nng chng ta cn ch : + V kh nng do s vt gy nn v tn ti trong s vt, nn ch c th tm ra cc kh nng pht trin ca s vt ngay trong chnh bn thn n ch khng th ni no khc. + V kh nng ny sinh va do tc ng qua li gia cc mt khc nhau bn trong ca s vt va do tc ng qua li ca s vt vi hon cnh bn ngoi nn ch c th cn c vo tng quan lc lng gia cc mt bn trong s vt, vo s pht trin ca mu thun ni ti trong n cng nh nhng iu kin bn ngoi, trong s vt ang vn ng v pht trin, d kin cho nhng kh nng pht trin ca n. + trnh sai lm trong qu trnh xc nh kh nng vi hin thc, cn lu n du hiu ht sc quan trng phn bit kh nng vi hin thc, l: hin thc l ci c, ti, cn kh nng l ci hin cha c, hin cha ti. + Do kh nng tn ti ngay trong hin thc, gn b ht sc cht ch vi hin thc nn s l sai lm nu tch ri ci n khi ci kia. Kt qu ca sai lm l trong hot ng thc tin, hoc s khng nhn thy kh nng tim tng trong s vt, do khng xc nh c tng lai pht trin ca n; hoc khng thy c th bin thnh hin thc c, do khng to ra iu kin cn thit thc y (hoc ngn cn) s chuyn bin ny ty theo yu cu ca mnh. Tuy nhin, nu qu nhn mnh ti mi lin h khng kht gia kh nng v hin thc m qun mt s khc bit v cht gia chng, ln ln ci n vi ci kia th cng s sai lm. Sai lm ny s dn n nhng hu qu tai hi trong hot ng thc tin khi ta da lm vo ci mi ang tn ti di dng kh nng ch cha phi l hin thc. V.I.Lnin ch r Ngi Mc xt ch c th s dng, lm cn c cho chnh sch ca mnh nhng s tht c chng minh r rt v khng th chi ci c 1 . Sau khi xc nh c kh nng pht trin ca s vt, nhim v ca hot ng thc tin l phi tin hnh la chn v thc hin kh nng. Trong qu trnh thc hin nhim v ny, cn lu : + V s vt trong cng mt lc c th cha ng nhiu kh nng khc nhau cho nn trong hot ng thc tin cn tnh n mi kh nng c th c, tt cng nh xu, tin b cng nh lc hu, v trn c s d kin cc phng n hnh ng thch ng cho tng trng hp c th xy ra. Ch c th nh vy mi trnh c b ng trong hnh ng. + Trong s cc kh nng hin c s vt, trc ht cn ch n kh nng tt nhin, c bit l cc kh nng gn, v l nhng kh nng d bin thnh hin thc hn c.
1

Lnin: ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1978, t.49, tr.432

107

Chng 6: Cc cp phm tr c bn ca php bin chng duy vt + V mt kh nng ch bin thnh hin thc khi c nhng iu kin cn thit, nn thc hin kh nng cn to cho n cc iu kin cn v . + V trong x hi, kh nng khng t bin thnh hin thc, m c s tham gia ca nhn t ch quan, nn trong lnh vc ny, tu theo yu cu ca hot ng thc tin cn to iu kin cn thit nhn t ch quan c th tham gia tch cc vo qu trnh bin i hoc ngn cn s bin i kh nng thnh hin thc. y, cn trnh hai thi cc sai lm, hoc tuyt i ho vai tr ca nhn t ch quan, hoc xem thng vai tr y trong vic bin i kh nng thnh hin thc. KT LUN Nghin cu cc cp phm tr ca php bin chng duy vt khi qut mi lin h bin chng ca cc s vt hin tng trong qu trnh vn ng v pht trin ca chng. Do , nghin cu nhng cp phm tr ny c ngha rt cn thit trong vic xc lp v nng cao trnh t duy bin chng gii quyt cc vn thc tin kinh t - x hi. Vi mi phm tr cn nm c bn cht v mi lin h bin chng gia chng, t xy dng cc nguyn tc phng php lun ca vic nhn thc v gii quyt cc vn thc tin.

108

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt

Chng 7: NHNG QUY LUT C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

7.1.

MT S L LUN CHUNG V QUY LUT

7.1.1. nh ngha 7.1.1.1. Khi nim Khi nim quy lut l sn phm ca t duy khoa hc phn nh s lin h ca cc s vt v tnh chnh th ca chng. V.I.Lnin vit: Khi nim quy lut l mt trong nhng giai on ca s nhn thc ca con ngi v tnh thng nht v v lin h, v s ph thuc ln nhau v tnh chnh th ca qu trnh th gii. Vi t cch l ci tn ti ngay trong hin thc, quy lut l mi lin h bn cht, tt nhin, ph bin, v lp li gia cc s vt, hin tng, gia cc i tng, gia cc nhn t to thnh i tng, gia cc thuc tnh ca cc s vt cng nh gia cc thuc tnh ca cng mt s vt hin tng. Trong qu trnh pht trin ca t duy trit hc lun din ra cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong quan nim v quy lut. Trong cc h thng trit hc duy vt phng ng v Hy Lp c i, quy lut c hiu l mt trt t khch quan, l con ng pht trin t nhin, vn c ca mi s vt. Ngc li, cc nh trit hc duy tm ph nhn s tn ti khch quan ca quy lut. Chng hn, Platn cho rng cc t tng ang tn ti l quy lut i vi cc s vt, v cc s vt ch l hnh nh ca t tng. i vi ch ngha duy tm khch quan, quy lut c gii thch nh l s th hin ca l tr th gii. L tr th gii, theo cc nh duy tm khch quan, l quy lut ca t nhin v x hi. Tuy nhin, trong s nhng nh trit hc duy tm khch quan cng c mt s ngi c ng gp rt qu gi trong quan nim v quy lut. Chng hn, theo Hghen, quy lut l ci bn vng, ci n nh, ci ng nht trong ton b hin tng, l s phn nh ci yn tnh ca hin tng; quy lut khng phi l ci bn ngoi i vi hin tng m l ci vn c trong hin tng, quy lut l mi quan h cn bn ca hin tng, .v.v.. Cc nh thc chng mi cho rng, nhn thc khoa hc khng phi l vic a li tri thc v cc quy lut khch quan, m l s hnh thnh mt trt t nht nh gia cc hin tng, trt t ny dng nh khng ph thuc vo t nhin m ph thuc vo nhng nguyn tc c tnh c l do ch th chn trc. Do , theo h, quy lut ch l sn phm ca s nht tr gia cc nh khoa hc.
109

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt Quan im duy vt bin chng cho rng mi quy lut u mang tnh khch quan. Cc quy lut c phn nh trong cc khoa hc khng phi l s sng to thun tu ca t tng. Nhng quy lut do khoa hc pht hin ra chnh l s phn nh nhng quy lut hin thc ca th gii khch quan v ca t duy. 7.1.1.2. Phn loi quy lut Cc quy lut ht sc a dng, mun v. Chng khc nhau v mc ph bin, v phm vi bao qut, v tnh cht, v vai tr ca chng i vi qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Do vy, vic phn loi quy lut l cn thit vn dng v nhn thc c hiu qu cc quy lut khc nhau vo cc trng hp khc nhau, nhm t c mc ch khc nhau trong hot ng thc tin ca con ngi. a. Cn c vo trnh tnh ph bin c th c chia thnh: * Cc quy lut ring biu hin nhng mi lin h c trng cho mt phm vi nht nh nhng hin tng cng loi. Th d: nhng quy lut thuc lnh vc vn ng c gii, vn ng ho hc, vn ng sinh hc,.v.v.. * Nhng quy lut chung c phm vi tc ng rng hn so vi quy lut ring. Chng hn, quy lut bo ton khi lng, bo ton nng lng, bo ton xung lng, v.v.. Nhng quy lut ny tc ng trong tt c cc qu trnh c gii, ho hc, sinh hc. * Nhng quy lut ph bin l nhng quy lut tc ng trong mi lnh vc t nhin, x hi, t duy. Nhng quy lut ca php bin chng duy vt chnh l nhng quy lut nh vy. b. Cn c vo lnh vc tc ng cc quy lut c chia thnh ba nhm ln: * Quy lut t nhin l nhng quy lut ny sinh, tc ng khng cn c s tham gia ca con ngi, mc d mt s quy lut t nhin cng tn ti trong con ngi. * Quy lut x hi l nhng quy lut hot ng ca chnh con ngi trong cc hot ng x hi. Quy lut khng th ny sinh v tc ng bn ngoi hot ng c thc ca con ngi. Mc d vy, cc quy lut x hi vn mang tnh khch quan. Con ngi khng th sng to ra hay hu b quy lut x hi. Nhng, khi nhn thc ng yu cu ca quy lut x hi, con ngi c th ch ng vn dng, tng hp nhiu quy lut tng cng tc ng ca quy lut ny, hn ch bt tc ng ca quy lut khc. * Quy lut ca t duy l loi quy lut ni ln mi lin h ni ti ca nhng khi nim, phm tr, nhng phn on, nh trong t tng ca con ngi hnh thnh tri thc no v s vt. D l quy lut t nhin, quy lut x hi hay quy lut ca t duy th con ngi cng u khng th sng to ra hoc tu tin loi b chng. Quy lut ch chm dt s tn ti v tc ng ca n, khi s vt mang quy lut thay i, khi iu kin tn ti ca quy lut mt i. Vi t cch l mt khoa hc, php bin chng duy vt nghin cu nhng quy lut ph bin tc ng trong tt c cc lnh vc t nhin, x hi v t duy con ngi. Cc quy lut c bn, ph bin ca php bin chng phn nh qu trnh vn ng v pht trin t nhng phng din c bn nht ca n
110

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt 7.2. CC QUY LUT C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT

7.2.1. Quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht v ngc li 7.2.1.1. V phm tr cht v lng a. Quan im ca cc nh trit hc trc Mc * Vi cc nh trit hc Hy Lp c i: C nhiu nh trit hc cho rng vt cht c ng nht vi s vt. T , h c gng hiu vt cht v cc hnh thc biu hin ca n t phng din cht ca s vt. Tri li, nhng ngi thuc trng phi Pitago li xem c trng v lng ca th gii vt cht l nn tng ca mi ci ang tn ti. i vi h, nhng phng din c biu hin bng con s l c s ca mi tn ti.. Arixtt xem cht l tt c nhng g c th phn ra thnh nhng b phn cu thnh. ng phn lng thnh hai loi: s lng (l loi lng mang tnh ri rc, v d, 3 ci bn, 3 ci gh) v i lng (l loi lng mang tnh lin tc, chng hn 4m vi, 3l nc,) ng cng l ngi u tin nu ra quan nim v tnh nhiu cht ca s vt. ng cng t c bc tin ng k trong vic nghin cu phm tr , xem l ci thng nht, ci khng th phn chia gia cht v lng. * Thi trung c, quan nim v cht v lng c th hin trong hc thuyt mang tnh kinh vin v nhng cht b che du (nhng c tnh ni ti, bn trong c che ph bi nhng lc lng siu nhin). * Cc nh trit hc duy vt my mc thi cn i phn tch thu o nhng quy nh v lng l bc tin quan trng trong s pht trin ca nhn thc con ngi v lng. Song, vic nghin cu vn lng theo quan im dn ti mt thi cc khc: ph nh tnh a dng v cht ca cc s vt v hin tng, xem mi s khc nhau gia cc s vt l do s khc nhau v lng. * Hghen cng xem xt tnh c lp tng i gia s thay i v lng v thay i v cht trong mt khong nht nh. l c s hnh thnh phm tr . Tt nhin, vi t cch l nh trit hc duy tm, Hghen xem cc phm tr cht, lng, ch nh nhng nc thang t pht trin ca nim tuyt i. b. Quan nim ca ch ngha duy vt bin chng v khi nim cht Cht l mt phm tr trit hc dng ch tnh quy nh khch quan vn c ca s vt v hin tng, l s thng nht hu c cc thuc tnh lm cho n l n m khng phi ci khc. (Cn phn bit cht vi tnh cch l phm tr trit hc vi khi nim cht ca cc ngnh khoa hc c th v trong cuc sng hng ngy, n khng ng nht m n c ni dung khi qut hn nhiu, bao hm c tt c nhng khi nim cht ca khoa hc c th. N l tnh quy nh vn c ca s vt hin tng) * Cht ca cc s vt l do nhng thuc tnh vn c ca s vt kt hp mt cch hu c vi nhau to thnh, bn thn mi s vt c mun vn thuc tnh, mi thuc tnh ca s vt cng c mt phc hp nhng c trng v cht ca mnh, khin cho mi thuc tnh li tr thnh mt cht.
111

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt iu cng c ngha l mi s vt c v vn cht. Cho nn, khi din t tnh khng th tch ri gia cht v s vt cng nh tnh nhiu cht ca n, Ph. ngghen cho rng nhng cht lng khng tn ti, m nhng s vt c cht lng, hn na, nhng s vt c v vn cht lng mi tn ti. Vi t cch l nhng kha cnh ca cht c bc l ra trong cc mi quan h, cc thuc tnh ca s vt c v tr khc nhau, trong c thuc tnh c bn v thuc tnh khng c bn. Tng hp nhng thuc tnh c bn to thnh cht cn bn ca s vt. mi mt s vt ch c mt cht cn bn, l loi cht m s tn ti hay mt i ca n quy nh s tn ti hay mt i ca bn thn s vt. Mt khc ta thy cc thuc tnh cng nh cht ca cc s vt ch bc l qua nhng mi lin h c th. Do vy, vic phn loi thuc tnh c bn v khng c bn, cng nh s phn bit gia cht v thuc tnh cng ch l tng i. Trong mi quan h ny thuc tnh ny l c bn, quy nh cht ca s vt, nhng trong mi quan h khc th thuc tnh khc li c bn, quy nh cht ca s vt * Cht ca s vt khng nhng c xc nh bi cht ca cc yu t cu thnh s vt m cn bi cu trc ca s vt, bi phng thc lin kt gia cc yu t cu thnh s vt . Trong t nhin v trong x hi c khng t s vt, m nu xt ring v cc yu t cu thnh, chng hon ton ng nht, nhng cc s vt li khc nhau v cht. V d, kim cng v than ch tuy u do Ccbon to thnh, nhng li c s khc bit rt cn bn v cht. S khc nhau v cht y c quyt nh bi phng thc lin kt khc nhau ca cc phn t Ccbon. Vic nm c tnh cu trc ca s vt cho php hiu c v sao s thay i hay mt i ca mt s thuc tnh ny hay thuc tnh khc ca s vt li khng trc tip dn n thay i cht ca n. Chng hn, ngy nay do tin b khoa hc v cng ngh, do u tranh ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng m s qun l trc tip ca nh t bn i vi doanh nghip c xu hng gim, giai cp t sn mt s nc thc hin ch trng c phn ho, mt b phn nhng ngi lao ng tr thnh trung lu nhng ch chim hu t nhn v t bn ch ngha i vi t liu sn xut vn tn ti, quan h gia t bn vi nhng lao ng vn l quan h bc lt v b bc lt. Bi v quan h qun l, quan h phn phi vn do quan h chim hu t liu sn xut quy nh. mt s nc t bn pht trin hin nay, hng chc triu cng nhn c c phn, nhng 20% nhng ngi giu c vn kim sot 70% - 80% ngun li kinh t, t xut gi tr thng d thp nht l 200% .. Qua , c th ni tuy c mt s thay i nh nu trn, nhng cc nc ch ngha t bn vn l ch ngha t bn. T , c th thy s thay i v cht ca s vt khng ch ph thuc vo s thay i nhng yu t cu thnh, n cn ph thuc vo s thay i phng thc lin kt gia cc yu t . * Cht biu hin trng thi tng i n nh ca s vt, l s kt hp tng i trn vn, hon chnh, bn vng cc thuc tnh ca s vt lm cho s vt ny khng ho ln vi s vt khc, m tch bit ci ny vi ci khc. c. Khi nim v lng S ng nht v khc bit ca cc s vt khng ch c xc nh bi nhng tnh quy nh v cht m cn bi nhng tnh quy nh v lng. Chng hn, ru (trong sut) khng ch khc
112

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt vi nc ct v mi v, tc dng sinh hcm cn v khi lng ring ca chng; hai chic bn ging nhau v cht liu v hnh dng nhng li khc nhau v kch thc.. Nh vy, cng vi nhng tnh quy nh v cht, bt k s vt no cng c nhng tnh quy nh v lng. Lng l mt phm tr trit hc ch tnh quy nh vn c ca s vt biu th s lng, quy m, trnh , nhp iu ca s vn ng v pht trin ca s vt cng nh ca cc thuc tnh ca n. Trong thc t, lng c th c xc nh bng nhng n v o lng c th v chnh xc nh chiu di khi lng.v.v.. Song, c nhng tnh quy nh v lng ch c th biu th di dng tru tng v khi qut nh trnh gic ng cch mng ca mt con ngi, trnh pht trin ca mt x hi Lng khng ni ln s vt l ci g. Cc thng s lng khng n nh m thng xuyn bin i cng vi vn ng bin i ca s vt. Do , lng ni ln mt khng n nh ca s vt, mt lin tc thay i trong s vn ng pht trin ca s vt. S phn bit gia cht v lng cng ch l tng i, ph thuc vo mi quan h xc nh. Ngha l c ci trong mi quan h ny l cht, nhng trong mi quan h khc n li l lng v ngc li. Do vy, cn trnh quan im siu hnh tuyt i ho gianh gii gia cht v lng. Xc nh cht v lng phi cn c vo tng mi quan h c th. 7.2.1.2. Mi quan h gia s thay i v lng v s thay i v cht a. Cht v lng thng nht vi nhau Bt k s vt hin tng no cng c cht v lng. Cht v lng ca s vt u mang tnh khch quan. Trong s tn ti khch quan ca mnh, s vt c v vn cht, do , n cng c v vn lng. Tuy nhin, cht v lng l hai mt quy nh ln nhau khng th tch ri; mt cht nht nh trong s vt c lng tng ng ca n. Th d: s khc nhau v cht (trng thi) ca nc th lng vi nc th rn (nc ) c quy nh bi lng l nhit ; s khc nhau gia nc thng vi nc nng c quy nh bi lng l t l gia Hidr v xi trong cu to phn t. S bin i tng quan gia cht v lng to nn tin trnh pht trin ca s vt. Trong qu trnh vn ng v pht trin cht v lng cng bin i. S thay i ca lng v cht khng din ra c lp i vi nhau, tri li chng c quan h vi nhau. Nhng khng phi bt k s thay i no ca lng cng thay i cn bn cht ca s vic. Lng ca s vt c th thay i trong mt gii hn nht nh m khng lm thay i cn bn cht ca s vic . V d: v nc Nu ta coi Cht l cc trng thi tn ti khc nhau ca nc Lng y l nhit iu kin l nc nguyn cht, p xut l 1atm Nu xc nh cht v lng trong iu kin c th trn th khi ta thay i v nhit (tc l lng) trong mt phm vi kh ln (00C < t0C<1000C), nc vn trng thi lng (tc l cha thay i v cht - trng thi). Nh vy: trong mt gii hn nht nh s thay i ca lng cha dn ti s thay i ca cht. Vt qu gii hn s lm cho s vt khng cn l n, cht c mt i, cht mi ra
113

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt i. Khun kh m trong , s thay i v lng cha lm thay i v cht ca s vt, c gi l . l mt phm tr trit hc dng ch s thng nht gia lng v cht, n l khong gii hn m trong , s thay i v lng cha lm thay i cn bn v cht ca s vt. Trong gii hn ca lng v cht tc ng bin chng vi nhau lm cho s vt vn ng. b. Lng thay i dn dn dn n s thay i v cht. Trong gii hn ca , lng l yu t ng, n thng xuyn bin i, qu trnh ny din ra mt cch t t theo cch thc tng dn hoc gim dn. Nhng s thay i cha lm thay i v cht Cht l yu t tng i n nh hn. Khi lng thay i n gii hn no th cht cn bn ca s vt mi thay i, s vt khng cn l n na, mt s vt mi ra i thay th n. Ti im gii hn m s thay i v lng s lm thay i v cht ca s vt c gi l im nt. Bt k no cng c gii hn bi hai im nt. S thay i v lng khi t ti im nt s dn n s ra i cht mi. S thng nht gia lng v cht mi to thnh mt mi vi im nt mi. V vy, c th hnh dung s pht trin di dng mt ng nt ca nhng quan h v . S thay i v cht do nhng s thay i v lng trc gy ra gi l bc nhy. Bc nhy l mt phm tr trit hc dng ch giai on chuyn ho v cht ca s vt do nhng thay i v lng trc gy ra. Nh vy, khng c s thay i dn dn v lng th khng th c s nhy vt v cht c. S thay i dn v lng c gi l s tin ho. S nhy vt v cht cn c gi l cch mng. Khng c tin ho th khng c cch mng, v khng c s pht trin c. S thay i v cht tc ng tr li i vi s thay i v lng S thay i v cht l kt qu ca s thay i v lng khi t ti im nt. Sau khi ra i, cht mi c s tc ng tr li s thay i ca lng. Cht mi c th lm thay i quy m tn ti ca s vt, lm thay i nhp iu ca s vn ng v pht trin ca s vt . Chng hn, chng ta khng th dng chai 1lt (th tch ca n cha ht 1 lt nc trng thi lng) cha ht 1 lt nc sau khi cho lt nc ho hi. Tc vn ng ca phn t nc trng thi hi cao hn rt nhiu so vi tc vn ng ca phn t trong trng thi lng Trng thi lng 00C 00C < t0C<1000C im nt trng thi hi 1000C

--------------- |---------------------------------------------------|---------------------------------------------------- ---------------------d. Cc hnh thc ca bc nhy S thay i v cht ca s vt ht sc a dng, vi nhiu hnh thc bc nhy khc nhau. Tnh cht ca cc bc nhy c quyt nh bi tnh cht ca bn thn s vt, bi nhng mu thun vn c ca n, bi iu kin trong din ra s thay i v cht.
114

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt * Bc nhy t bin v bc nhy dn dn + C s ca s phn chia: da trn thi gian ca s thay i v chtv tnh cht ca bn thn s thay i . Nhng bc nhy c gi l t bin khi cht ca s vt bin i mt cch nhanh chng tt c cc b phn cu thnh ca n. Chng hn, khi tng khi lng Uranium 235 (Ur 235) n mt mc cn thit c gi l khi lng ti hn (khong gn 1kg) th s xy ra phn ng dy truyn, xy ra v n nguyn t ngay trong chc lt. Nhng bc nhy c thc hin mt cch dn dn l qu trnh thay i v cht din ra bng con ng tch ly dn dn nhng nhn t ca cht mi v mt i dn dn nhng nhn t ca cht c. V d: qu trnh cch mng a nc ta vn l nc kinh t lc hu qu ln ch ngha x hi l mt bc nhy nh th. Bc nhy dn dn l qu trnh phc tp, trong c c nhng qu trnh tun t v nhng bc nhy cc b. Ch : cn phn bit bc nhy dn dn vi s thay i v lng. Nhng s thay i dn dn v lng din ra mt cch lin tc trong khun kh ca cht ang c, cn bc nhy dn dn l s chuyn ho cht ny sang cht khc, l s dt khot ca tnh lin tc. * Bc nhy ton b v bc nhy cc b Bc nhy ton b l loi bc nhy lm thay i ton b v cht tt c cc mt cc b phn, cc yu t cu thnh s vt. Bc nhy cc b l loi bc nhy lm thay i mt s mt mt s yu t, mt s b phn ca s vt . i vi cc s vt phc tp v tnh cht v nhng yu t cu trc, v nhng b phn cu thnh th bc nhy din ra bng con ng t thay i v cht cc b i n thay i v cht ton b. S qu ln ch ngha x hi nc ta ang din ra t nhng thay i cc b i n thay i ton b. * Khi xem xt s thay i v cht ca x hi, ngi ta cn chia s thay i ca n ra thnh thay i cch mng v thay i c tnh cht tin ho. Cch mng l s thay i m trong qu trnh cht ca s vt bin i cn bn, khng ph thuc vo hnh thc bin i ca n. Tin ho l s thay i v lng vi nhng bin i v cht khng cn bn ca s vt. Song cn lu rng, ch c s thay i cn bn v cht mang tnh tin b i ln mi l cch mng. Nu s thay i v cht lm cho x hi tht li th li l phn cch mng. T nhng iu trnh by trn c th rt ra ni dung c bn ca quy lut chuyn ho t nhng s thay i v lng thnh nhng s thay i v cht v ngc li nh sau: bt k s vt no cng l s thng nht gia cht v lng, s thay i dn dn v lng vt qu gii hn ca s dn ti thay i cn bn v cht ca s vt thng qua bc nhy; cht mi ra i s tc ng tr li ti s thay i ca lng. 7.2.1.3. ngha phng php lun Nhn thc ng n mi quan h bin chng gia thay i v lng v thay i v cht chng ta s rt ra c ngha phng php lun quan trng cho hot ng nhn thc v hot ng thc tin.
115

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt 1. c tri thc y v s vt, ta phi nhn thc c mt lng v mt cht ca n. Nhng nhn thc ban u v cht (thy s khc nhau) ca cc s vt ch tr nn ng n v c lm su sc thm khi t ti tri thc v s thng nht gia cht v lng ca cc s vt . 2. S vn ng v pht trin ca s vt bao gi cng bt u bng qu trnh tch lu dn dn v lng n mt gii hn nht nh, thc hin bc nhy chuyn v cht. Do , trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin phi bit tng bc tch lu v lng lm bin i v cht theo quy lut v chng c hai khuynh hng: + T khuynh l t tng ch quan, duy ch, nn nng, cha c s tch lu v lng mun thc hin bc nhy v cht. Hoc coi nh s tch lu v lng, ch nhn mnh n cc bc nhy, t dn n hnh ng phiu lu mo him. + Ngc li hu khuynh l t tng bo th, tr tr, ngi kh, khng dm thc hin bc nhy v cht. Hoc t tng ch nhn mnh n s bin i dn dn v lng, t ri vo ch ngha ci lng v tin ho lun. 3. Trong hot ng thc tin ca mnh, chng ta cn phi bit vn dng linh hot cc hnh thc ca bc nhy. S vn dng linh hot s tu thuc vo vic phn tch ng n nhng iu kin khch quan v nhng nhn t ch quan cng nh s hiu bit su sc quy lut ny. Tu theo tng trng hp c th, tng iu kin c th hay quan h c th m chng ta chn hnh thc bc nhy ph hp. Chng gio iu, rp khun, chng bo th ngi kh khi iu kin thc hin bc nhy chn mui. 4. S thay i v cht ca s vt cn ph thuc vo s thay i phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt. Do , trong hot ng ca mnh, chng ta phi bit cch tc ng vo phng thc lin kt gia cc yu t to thnh s vt trn c s hiu r bn cht, quy lut, kt cu ca s vt . V d: Trong mt tp th, khi c ch qun l lnh o pht huy c vai tr ca tt c cc thnh vin trong tp th y th c th lm cho tp th vng mnh. Hay trn c s hiu bit v gien, con ngi c th tc ng vo phng thc lin kt gia cc nhn t to thnh gien lm cho gien lm bin i. 7.2.2. Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp ( hay cn gi l quy lut mu thun) l ht nhn ca php bin chng. V.I.Lnin vit "c th nh ngha vn tt php bin chng l hc thuyt v s thng nht ca cc mt i lp. Nh th l nm c ht nhn ca php bin chng, nhng iu i hi phi c nhng gii thch v mt s pht trin thm 1 . 7.2.2.1. L lun chung v mu thun a.Cc quan im trit hc trc Mc. * Trit hc thi C i c nhng phng on thin ti v s tc ng qua li ca cc ci i lp v xem s tc ng qua li l c s vn ng ca th gii.
1

V.I.Lnin: Ton tp, Nxb Tin b, Mt xcva.1981,t29,tr240

116

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt Nhiu i biu trit hc c i Phng ng xem vn ng do s hnh thnh nhng i lp v cc i lp y cng lun vn ng. Nh trit hc Hy Lp c i Hraclt - ngi c Lnin coi l ng t ca php bin chng, cho rng trong s vn ng bin chng vnh vin ca mnh, cc s vt u c khuynh hng chuyn sang mt i lp. Platn xem php bin chng l hc thuyt v s vn ng ca khi nim. ng cho rng khi gii quyt bt k vn no cng phi xut pht t hai lun im i lp, v phi xem xt ci g ng ng sau cc lun im i lp y. * Trit hc c in c: Ln u tin qua cc antinmi, Cant xem cc mt i lp l nhng i lp v cht. Nhng do khng gii quyt c cc vn antinmi, Cant i ti t b vic tha nhn cc mu thun khch quan. ng xem s tn ti ca mu thun l bng chng ni ln tnh bt lc ca con ngi trong vic nhn thc th gii. Hghen quan nim bt k s ng nht no cng bao hm s khc bit v mu thun. Hn na, Hghen cng l ngi sm nhn ra vai tr ca mu thun trong qu trnh vn ng v pht trin. ng khng nh: mu thun l ngun gc ca tt c mi s vn ng v ca tt c mi sc sng, ch trong chng mc mt vt cha ng trong bn thn n mt mu thun th n mi vn ng, mi c xung lc v hot ng, tt c mi vt u c mu thun trong bn thn n Song, do b chi phi bi quan nim duy tm v bi li ch giai cp m ng i din, Hghen khng th pht trin hc thuyt mu thun bin chng n trit . iu cng thy r khi ng nghin cu cc vn x hi. Bng t duy bin chng ca mnh, Hghen ch ra tnh mu thun khng th iu ho c trong x hi cng dn, nhng khi gii quyt mu thun ca n, ng li y vic gii quyt vo lnh vc t tng thun tu. * Quan im ca phng php lun siu hnh: + Nhn s vt hin tng trong th gii khch quan ch thy mt bt bin v bn cht v n nh, khng thy mt thay i v bin i, do , s vt hin tng l ci ng nht tuyt i trong bn thn n. + Cc s vt tuyt i khng c mu thun v i lp bn trong, khng c khc bit, nu c mu thun, khc bit ch l mu thun gia s vt ny vi s vt kia, (h khng thy hay c tnh lng trnh nguyn nhn bn trong l s vn ng v pht trin ca s vt hin tng, do m phi nh n ci hch ca thng . Theo h, nu trong x hi m c mu thun th x hi tan r, trong t tng m c mu thun th t tng s sai lm, khng trit . b. Quan im ca ch ngha duy vt bin chng K tha mt cch c ph phn tt c nhng thnh tu c gi tr nht trong ton b lch s hn 2000 nm ca trit hc, da trn nhng thnh qu mi nht ca khoa hc hin i (c khoa hc t nhin ln khoa hc x hi v nhn vn), khi qut thc tin thi i mnh, C.Mc v Ph. ngghen pht trin hc thuyt mu thun bin chng ln mt tm cao mi.
117

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt Ni dung quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp c lm sng t thng qua mt lot nhng phm tr c bn nh mt i lp, s thng nht ca cc mt i lp, s u tranh ca cc mt i lp. Mt l:phm tr Mt i lp + Bt k s vt, hin tng no, cng c to thnh t nhiu b phn, mang nhiu thuc tnh khc nhau. V d: Mt phn t nc do hai nguyn t Hyr v mt nguyn t xy to thnh. Thp do Fe v C lin kt li theo mt t l nht nh gia cc nguyn t m ra. + Trong s cc yu t cu thnh s vt hay trong s cc thuc tnh ca s vt khng ch khc nhau, c c nhng ci i lp nhau. Chng hn: Trong nguyn t c ht mang in tch dng; c ht mang in tch m. Trong c th sinh vt c yu t di truyn, c yu t gy bin d, c qu trnh ng ho, c qu trnh d ho Nhng thuc tnh khc nhau mang tnh i lp trong mi s vt hin tng chnh l mt i lp, l nhng nhn t cu thnh mu thun bin chng. + Cc mt i lp nm trong s lin h, tc ng qua li vi nhau to thnh mu thun bin chng. Mu thun l mt kt cu chnh th trong tn ti hai mt i lp. Hai mt i lp ny va thng nht vi nhau, va u tranh vi nhau, quy nh mi qu trnh din ra ca s vt hin tng . Tnh cht ca mu thun bin chng * Mu thun bin chng mang tnh khch quan v mi s vt trong t nhin, x hi v t duy khng phi l ci g hon ton thun nht m l mt h thng cc yu t, cc mt, cc khuynh hng tri ngc nhau, lin h hu c vi nhau, to nn nhng mu thun vn c ca s vt. Nh vy mu thun khng do ai sng to ra, khng ph thuc vo mun ch quan ca con ngi. N l ci vn c ca s vt. * Mu thun bin chng mang tnh ph bin, tn ti trong c t nhin, x hi v t duy. Khng c s vt no khng c mu thun, mu thun ny mt i th mu thun khc xut hin, t s vt pht trin khng ngng. Mu thun bin chng trong t duy l s phn nh mu thun trong hin thc l ngun gc pht trin ca nhn thc, ca t duy trn con ng vn ti chn l khch quan, chn l tuyt i v hin thc. Hai l: S thng nht ca cc mt i lp Hai mt i lp to thnh mu thun bin chng tn ti trong s thng nht vi nhau. Khi nim s thng nht ca cc mt i lp ch s lin h cht ch, quy nh, rng buc ln nhau ca cc mt i lp, mt ny ly mt kia lm tin tn ti cho mnh. Khng c mt ny th cng khng c mt kia v ngc li. Chng hn, nguyn t no cng c ht mang in tch m, ht
118

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt mang in tch dng, c th no cng c ng ho v d hoNh vy, cng c th xem xt s thng nht ca hai mt i lp l tnh khng th tch ri ca hai mt . Cc mt i lp tn ti khng tch ri nhau nn gia chng bao gi cng c nhng nhn t ging nhau. Nhng nhn t ging nhau gi l ng nht ca cc mt i lp. Vi ngha , s thng nht ca cc mt i lp cn bao hm s ng nht ca cc mt . Do c s ng nht ca cc mt i lp m trong s trin khai ca mu thun, n mt lc no , mt i lp ny c th chuyn ho sang mt i lp kia - khi xt v mt vi c trng no . Th d, s pht trin kinh t trong ch ngha t bn phc v li ch ca giai cp t sn, nhng li to ra tin cho s thay th ch ngha t bn bng ch ngha x hi. S thng nht ca cc mt i lp cn biu hin s tc ng ngang nhau ca chng. Song, ch l trng thi vn ng ca mu thun mt giai on pht trin, khi din ra s cn bng ca cc mt i lp. S thng nht ca cc mt i lp ch c tnh cht tm thi, tng i, ch tn ti trong mt thi gian nht nh. chnh l nguyn nhn ca trng thi ng im tng i ca cc s vt hin tng. Ba l:Khi nim s u tranh gia cc mt i lp u tranh gia cc mt i lp l s tc ng qua li theo xu hng bi tr, ph nh ln nhau gia cc mt . Hnh thc u tranh ca cc mt i lp ht sc a dng. Tnh a dng tu thuc vo tnh cht ca cc mt i lp cng nh mi quan h qua li gia chng, ph thuc vo lnh vc tn ti ca cc mt i lp, ph thuc vo iu kin trong din ra cuc u tranh gia cc mt i lp. S u tranh gia cc mt i lp ni ln mt bin i thng xuyn ca s vt, qui nh s t vn ng ca s vt v hin tng trong th gii khch quan. u tranh gia cc mt i lp c tnh tuyt i qui nh tnh tuyt i ca s vn ng, pht trin ca s vt. Bn l: quan h gia s thng nht v s u tranh gia cc mt i lp. Vi t cch l hai trng thi i lp trong mi quan h qua li gia hai mt i lp, s thng nht v u tranh ca cc mt i lp c quan h cht ch vi nhau. + S thng nht c quan h hu c vi s ng im, s n nh tm thi ca s vt. + S u tranh c mi quan h gn b vi tnh tuyt i ca s vn ng v s pht trin. Do s thng nht ca cc mt i lp l tng i, s u tranh ca cc mt i lp l tuyt i. Khi xem xt mi quan h nh vy, V.I.Lnin vit: s thng nht () ca cc mt i lp l c iu kin, tm thi, thong qua tng i. S u tranh ca cc mt i lp bi tr ln nhau l tuyt i, cng nh s pht trin ca vn ng l tuyt i. 7.2.2.2. Mu thun l ngun gc ca s vn ng v pht trin Nhng ngi theo ch ngha duy tm tm ngun gc ca s vn ng v ca s pht trin khng phi nhng mu thun ni ti ca s vt, m nhng lc lng siu t nhin hay l tr, mun ca con ngi, ca c nhn kit xut.
119

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt Nhng ngi theo quan im siu hnh do ph nhn s tn ti khch quan ca mu thun trong s vt v hin tng, h tm ngun gc ca s vn ng v pht trin s tc ng t bn ngoi i vi s vt nh: nh n ci hch u tin nh Niutn, hay cu vin ti Thng nh Arixtt. Nh vy, bng cch ny hay cch khc, quan im siu hnh v ngun gc vn ng v pht trin sm hay mun s dn ti ch ngha duy tm. Ch ngha duy vt bin chng da trn nhng thnh tu khoa hc v thc tin tm thy ngun gc ca s vn ng v pht trin mu thun, s u tranh gia cc khuynh hng, cc mt i lp tn ti trong cc s vt v hin tng. Nguyn nhn chnh v cui cng ca mi s vt l tc ng ln nhau. Chnh s tc ng qua li to thnh ngun gc ca s vn ng v pht trin. S tc ng qua li, s u tranh ca cc mt i lp quy nh mt cch tt yu nhng thay i ca cc mt ang tc ng qua li cng nh ca s vt ni chung, n l ngun gc vn ng v pht trin, l xung lc ca s sng. Chng hn, bt k mt sinh vt no cng ch c th tn ti v pht trin c khi c s tc ng qua li gia ng ho v d ho. S tin ho ca cc ging loi khng th c c, nu khng c s tc ng qua li gia di truyn v bin d. T tng, nhn thc ca con ngi khng th pht trin, nu khng c s c st thng xuyn vi thc tin, khng c s tranh lun lm r ng sai S vn ng v s pht trin bao gi cng l s thng nht gia tnh n nh v tnh thay i. Do vy, mu thun chnh l ngun gc ca s vn ng v s pht trin. 7.2.2.3. Phn loi mu thun a. Mu thun bn trong v mu thun bn ngoi: Cn c vo quan h gia cc mt i lp i vi mt s vt, ngi ta phn loi cc mu thun thnh nhng mu thun bn trong v nhng mu thun bn ngoi. Mu thun bn trong l s tc ng qua li gia cc mt, cc khuynh hng i lp ca cng mt s vt. V d: s tc ng qua li gia ng ho vi d ho ca mt sinh vt. Mu thun bn ngoi l mu thun din ra trong mi lin h gia s vt vi s vt khc. V d: s tc ng qua li gia c th v mi trng Vic phn chia mu thun thnh mu thun bn trong v mu thun bn ngoi ch c tnh cht tng i. V d: mu thun gia c th vi mi trng c th l mu thun bn ngoi, nhng nu chng ta xt c th v mi trng nh mt chnh th, mu thun li l mu thun bn trong. Do vy, xc nh mt mu thun no l mu thun bn trong hay mu thun bn ngoi, trc ht cn xc nh phm vi s vt cn xem xt. Vai tr ca mu thun bn trong v mu thun bn ngoi i vi s vn ng v pht trin ca s vt l khc nhau: Mu thun bn trong c vai tr quyt nh trc tip, l ngun gc, ng lc ca qu trnh vn ng v pht trin ca s vt. Mu thun bn ngoi cng c vai tr quan trng v nh hng n s pht trin ca s vt v hin tng. S tc ng ca mu thun bn ngoi phi thng qua mu thun bn trong. Mu
120

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt thun bn trong v mu thun bn ngoi li vn ng trong s tc ng ln nhau. V th, mi bc gii quyt mu thun ny li to iu kin gii quyt mu thun kia. b. Mu thun c bn v mu thun khng c bn. Mu thun c bn l mu thun quy nh bn cht ca s vt, quy nh s pht trin tt c cc giai on ca s vt, n tn ti trong sut qu trnh tn ti ca ca s vt. Khi mu thun c bn thay i th bn cht ca s vt cng thay i. Mu thun khng c bn l mu thun c trng cho mt phng din no ca s vt, n quy nh s vn ng v pht trin ca mt mt no ca s vt. c. Mu thun ch yu v mu thun th yu. Mu thun ch yu l mu thun ni ln hng u mt giai on pht trin nht nh ca mt s vt, gii quyt n s to iu kin gii quyt mu thun khc cng giai on (nhng mu thun th yu). Mu thun th yu l mu thun khng gi vai tr quyt nh trong giai on . S phn bit gia mu thun ch yu v mu thun th yu ch c tnh tng i v trong giai on ny mu thun ny l ch yu, nhng sang giai on sau n li c th l th yu. Mu thun ch yu c quan h hu c vi mu thun c bn, n thng l hnh thc biu hin ni bt ca mu thun c bn mt giai on nht nh; vic gii quyt mu thun ch yu to iu kin gii quyt tng bc mu thun c bn. d. Mu thun i khng v mu thun khng i khng. y l nhng mu thun c th, ch tn ti trong nhng x hi c giai cp i khng. Mu thun i khng l mu thun gia nhng lc lng, khuynh hng x hi m li ch c bn tri ngc nhau khng th iu ho c. V d: mu thun gia ch n v n l, gia t sn v v sn. Mu thun khng i khng l mu thun gia nhng khuynh hng, nhng lc lng x hi m li ch cn bn nht tr vi nhau. V d: mu thun gia cc tng lp nhn dn, gia cc b phn cng nhn khc nhau, gia lao ng tr c v lao ng chn tay, gia thnh th v nng thn nc ta hin nay. Phn bit mu thun i khng vi mu thun khng i khng c ngha quan trng trong vic xc nh phng php gii quyt mu thun. Theo quy lut chung, mu thun i khng c gii quyt bng bo lc cch mng, cn mu thun khng i khng thng c gii quyt bng gio dc, thuyt phc, t chc xy dng, t ph bnh v ph bnh. Nu khng phn bit nh vy s ri vo sai lm t khuynh hoc hu khuynh. Trong c hai trng hp , mu thun khng nhng khng c gii quyt, m thng tr nn trm trng thm. Tm li: thc cht quy lut thng nht v u tranh gia cc mt i lp l: mi s vt v hin tng u cha ng nhng mt, nhng khuynh hng i lp to thnh nhng mu thun trong bn thn mnh; s thng nht v u tranh ca cc mt i lp to thnh xung lc ni ti ca s vn ng v pht trin, dn ti s mt i ca ci c v s ra i ca ci mi.
121

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt 7.2.2.4. ngha phng php lun i vi nhn thc v hot ng thc tin. * Trong tin trnh nhn thc s vt, vic nhn thc mu thun, trc ht chng ta nhn s vt nh mt thc th ng nht. T phn tch pht hin ra s khc nhau, s i lp v s tc ng qua li gia cc mt i lp bit c ngun gc ca s vn ng v s pht trin. * Khi phn tch mu thun, phi xem xt ton din cc mt i lp; theo di qu trnh pht sinh, pht trin v v tr ca tng mt i lp; nghin cu mi quan h tc ng qua li, v iu kin chuyn ho ca cc mt. ng thi, cng phi xem xt cc mu thun c th vi vai tr, v tr v mi quan h ca n. Ch c nh th mi c th hiu ng mu thun ca s vt, hiu ng xu hng vn ng, pht trin v iu kin gii quyt mu thun. Hot ng thc tin nhm bin i s vt l qu trnh gii quyt mu thun ca n. Mun vy, phi xc nh ng trng thi chn mui ca mu thun. Mu thun ch c gii quyt khi c iu kin chn mui. Cho nn, chng ta khng c gii quyt mu thun mt cch vi vng khi cha c iu kin; cng khng cho vic gii quyt mu thun din ra mt cch t pht, phi c gng to iu kin thc y s chn mui ca mu thun v tm ra phng thc, phng tin v lc lng c kh nng gii quyt mu thun v t chc thc tin gii quyt mu thun mt cch thc t. Mu thun c gii quyt bng con ng u tranh (di nhng hnh thc c th rt khc nhau). i vi cc mu thun khc nhau phi c phng php gii quyt khc nhau. iu tu thuc vo bn cht ca mu thun, vo nhng iu kin c th. Phi c bin php gii quyt thch hp vi tng mu thun. 7.2.3. Quy lut ph nh ca ph nh 7.2.3.1. Ph nh bin chng v nhng c im c bn ca n. Khi xem xt s pht trin, cn mt vn khc c t ra l: s pht trin din ra theo chiu hng no? a. Quan im ca trit hc trc Mc * Quan im vn ng vng trn: Vn dng quan im vo i sng x hi th khi x hi t ti mt trnh pht trin no , x hi s tr li im xut pht, vng pht trin mi li bt u. Pitago cho rng mt chu k pht trin nh vy ca nhn loi ht 78 vn nm. Tng t vi quan im , trong o pht c quan nim v s lun hi ca kip ngi. * Nhng nh trit hc theo quan im siu hnh hiu ph nh l s can thip ca nhng lc lng bn ngoi lm ph hu, th tiu s vt, chm dt s pht trin ca n. * Trong thc thng thng, khi nim ph nh thng c th hin bng t khng; ph nh c ngha ni khng, bc b mt ci g . b. Quan im duy vt bin chng Khi nim ph nh v ph nh bin chng Trit hc Mc thy r s chuyn ho t nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht, s u tranh ca cc mt i lp dn ti mu thun c gii quyt, s vt c mt i v s vt mi c ra i. Mi s thay th y lm thnh mt mt khu trong si dy xch pht trin ca hin thc v ca t duy. S ra i ca ci mi thay th ci c, ci li thi l s ph nh.
122

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt Trong php bin chng, ph nh c xem l nhn t ca s pht trin l ph nh bin chng. Ph nh bin chng l qu trnh t thn ph nh, t thn pht trin, l mt khu trn con ng dn ti s ra i ca ci mi, tin b hn so vi ci b ph nh. c trng c bn ca ph nh bin chng: Th nht, n mang tnh khch quan, l iu kin ca s pht trin, do mu thun bn trong ca bn thn s vt t quy nh. Qu trnh din ra thng xuyn ngoi mun ca con ngi. N l yu t tt yu ca s pht trin. Th hai, n mang tnh k tha, l nhn t lin h gia ci c v ci mi. Ph nh bin chng khng phi l s th tiu, s ph hu hon ton ci b ph nh. Tri li, qu trnh ph nh bin chng bao hm c vic gi li ni dung tch cc ca ci b ph nh.. Vi ngha nh vy, ph nh ng thi cng khng nh. Din t t tng , V.I.Lnin vit: Khng phi s ph nh sch trn, khng phi s ph nh khng suy ngh, khng phi s ph nh hoi nghi, khng phi do d, cng khng phi s nghi ng l ci c trng v ci bn cht trong php bin chngm l s ph nh coi nh l vng khu ca lin h, vng khu ca s pht trin, vi s duy tr ci khng nh 1 . c. ngha phng php lun * Gi tr ca s k tha bin chng c quy nh bi vai tr ca n trong s ra i ca ci mi. Khng c ci mi no li ra i t h v. Nh vic gi li nhn t tch cc ca ci b ph nh m ci mi c tin cho s xut hin ca mnh. * Ci qu kh khng bin i m n tham gia vo vic to ra ci hin ti, n to thnh mi lin h sng ng trong thi gian. Trong i sng x hi, mt trong nhng hnh thc quan trng ca ci c k tha l truyn thng, l ci cha ng trong bn thn mnh nhng nng lc to ln to ra ci mi. Nhng ngi theo quan im siu hnh coi ph nh nh l loi b hon ton ci c, l ph nh sch trn, chm dt s vn ng v pht trin ca bn thn s vt, hin tng. Nhng khi cn th h li tip thu mt cch nguyn xi, khng ph phn, khng ci to, h lp ghp mt cch my mc ci c vo ci mi. Trong qu trnh i mi hin nay, chng ta phi bit k tha nhng di sn tch cc ca dn tc cng nh ca th gii. Nhng, c lc, c ni coi nh vic khai thc vn qu bu ca dn tc, c quan im ph nh sch trn; ngc li, c lc, c ni li phc hi c nhng phong tc tp qun li thi, khng bit ng trn yu cu mi ca cch mng m ci bin v s dng nhng vn c cho thch hp. Hin nay, vt qua nhng kh khn to ln nhm thc hin thng li nhng mc tiu do i hi ln th IX ca ng ra, chng ta phi kin quyt tip tc i mi theo nh hng x hi ch ngha. Nu khng xem s nghip i mi nh l mt qu trnh ph nh bin chng, chng ta d ri vo nhng sai lm cc oan: hoc l khng kin quyt t b ci c li thi, hoc ngc li, ph nhn mi thnh tu t c trong thi k trc i mi, xa ri nhng nguyn
1

Sch dn, t.29, tr.245.

123

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt tc c bn ca ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh. Nu vy chng ta kh trnh khi tht bi 7.2.3.2. Ni dung quy lut ph nh ca ph nh Qu trnh vn ng v pht trin ca s vt l qu trnh thc hin s ph nh bin chng. Thng qua s ph nh bin bin chng s vt c mt i, s vt mi ra i. Nhng s vn ng v pht trin ca s vt vn tip tc, n mt lc no s vt mi li b ph nh bi mt s vt mi khc. Nh vy, vi t cch l kt qu ca ph nh ln th nht, s vt mi ra i cha ng trong bn thn mnh xu hng dn ti nhng ln ph nh tip theo mt s vt mi hn ra i, s vt mi ra i sau c lp li mt s c trng c bn ca ci ban u, nhng trn c s cao hn. n y s vt hon thnh mt qu trnh ph nh ca ph nh, hon thnh mt chu k pht trin Ph.ngghen a ra mt v d d hiu v qu trnh ph nh ny: Hy ly v d ht i mch. C hng nghn triu ht i mch ging nhau c xay ra, nu chn ri em lm ru, ri tiu dng i. Nhng nu mt ht i mch nh th gp nhng iu kin bnh thng i vi n, nu n ri vo mnh t thch hp, th nh nh hng ca sc nng v m, i vi n s din ra mt s bin ho ring, n ny mm: ht i mch bin i, khng cn l ht i mch na, n b ph nh, b thay th bi ci cy do n ra, y l s ph nh ht i mch. Nhng cuc sng bnh thng ca cy ny s nh th no? N ln ln, ra hoa, th phn v cui cng sinh ra nhng ht i mch mi, v khi nhng ht i mch chn th thn cy cht i, bn thn n b ph nh. Kt qu ca s ph nh ny l chng ta li c ht i mch nh ban u, nhng khng phi ch mt ht m nhiu gp mi, hai mi, ba mi ln 1 . V d trn cho thy: Ht -------------> cy - l ph nh ln th nht. Cy --------------> ht - l ph nh ln hai. n y n thc hin c qu trnh ph nh ca ph nh, s vt dng nh quay li ci ban u nhng trn c s cao hn (s lng ht nhiu hn, cht lng ht cng thay i tuy kh nhn ra ngay) S pht trin bin chng thng qua nhng ln ph nh bin chng, nh trn l s thng nht gia loi b, gi li (k tha) v b xung nhng nhn t tch cc mi. Do , s pht trin thng qua nhng ln ph nh bin chng s to xu hng tin ln khng ngng. Quy lut ph nh ca ph nh biu hin s pht trin do mu thun trong bn thn s vt quyt nh. Mi ln ph nh l kt qu u tranh v chuyn ho gia mt khng nh v mt ph nh. S ph nh th nht c thc hin mt cch cn bn s lm cho s vt c s chuyn thnh ci i lp ca mnh. Ln ph nh tip theo dn n ra i mt s vt mi mang nhiu c trng i lp vi ci c sinh ra ln ph nh th nht. N c b xung nhiu nhn t mi. Nh vy, sau hai ln ph nh, v hnh thc s tr li ci xut pht, song, thc cht, khng phi ging nguyn nh c, m dng nh lp li ci c, nhng trn c s cao hn. Do vy, c im quan trng nht ca ph nh ca ph nh chnh l s pht trin dng nh quay tr li ci c, nhng trn c s cao hn. Kt qu ca s ph nh ca ph nh l im
1

Mc. Ph.ngghen: ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni 1994,t20.tr.195

124

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt kt thc ca mt chu k pht trin, ng thi li l im xut pht ca mt chu k pht trin tip theo. S vt c tip tc ph nh bin chng chnh mnh pht trin. Chnh v vy, tnh cht tin ln ca s pht trin khng phi din ra theo ng thng, m theo ng xoy c. Vi hnh tng xoy c cho php biu t c r rng nht cc c trng ca qu trnh pht trin bin chng l: tnh k tha, tnh lp li nhng khng quay tr li v tnh cht tin ln ca s pht trin . Mi mt vng mi ca ng xoy c th hin mt trnh cao hn ca s pht trin, ng thi dng nh quay li ci qua, dng nh lp li vng trc. S ni tip nhau ca cc vng th hin tnh v tn ca s pht trin, tnh v tn ca s tin ln t thp n cao. S lng cc ln ph nh trong mt chu k pht trin c th trong thc t nhiu hay t tu theo tnh cht ca mt qu trnh pht trin c th, nhng c th khi qut li l hai ln: Ph nh bin chng ln th nht l loi ph nh bin chng ci xut pht thnh ci i lp vi mnh. Ph nh bin chng ln th hai l loi ph nh chuyn ci trung gian thnh ci i lp ca n, lm xut hin s vt dng nh lp li ci xut pht, nhng trn c s mi cao hn. T mt s lp lun trn y, chng ta c th hiu ni dung c bn ca quy lut ph nh ca ph nh nh sau: Quy lut ny ni ln mi lin h, s k tha gia ci b ph nh v ci ph nh. Do s k tha , ph nh bin chng khng phi l s ph nh sch trn, bc b tt c pht trin trc , m n k tha, gn gi ni dung tch cc ca cc giai on trc, lp li mt s c im c bn ca ci xut pht, nhng trn c s mi cao hn; do vy s pht trin c tnh cht tin ln khng phi theo ng thng, m theo ng xoy c. 7.2.3.3. ngha phng php lun

Trong hot ng l lun cng nh trong hot ng thc tin, chng ta cn lu rng ci mi nht nh s thay th ci c, ci tin b nht nh s chin thng ci lc hu, ci mi ra i t ci c, n k tha tt c nhng g tch cc ca ci c. Do , cn chng thi ph nh sch trn ci c. V d: + Trong cng tc, chng ta phi bit pht hin v qu trng ci mi, phi tin tng vo tng lai pht trin ca ci mi, mc d lc u n cn yu t, t i; phi ra sc bi dng, pht huy ci mi, to iu kin cho n chin thng ci c. + Trong khi u tranh vi ci c, chng ta va phi bit sng lc, b th ly tinh, bit gi ly nhng g l tch cc, l c gi tr ca ci c, ci to ci c cho ph hp vi nhng iu kin mi, s dng chng nh l tin cho s ra i ca ci mi. Do , trong hot ng nhn thc cng nh trong hot ng thc tin chng ta phi chng thi h v ch ngha trong khi nhn nhn lch s, nh gi qu kh, ng thi cng phi khc phc thi bo th, kh kh gi li c nhng ci li thi cn tr s pht trin ca lch s. Quy lut ph nh ca ph nh vch r: pht trin l khuynh hng chung, nhng qu trnh pht trin din ra rt phc tp bao hm c nhng bc tht li, nhng s lp li, phi tri qua nhiu ln ph nh, nhiu khu trung gian. Trong lnh vc i sng x hi, qu trnh pht trin cng phc tp hn. iu i hi trong thc tin v trong nhn thc khoa hc khng c ch
125

Chng 7: Nhng quy lut c bn ca php bin chng duy vt quan, n gin khi xem xt s vt, m phi c ci nhn bin chng, ng vi xu th ca thi i ngy nay. Ch ngha x hi hin ang b khng hong, phong tro u tranh cch mng trn th gii ang gp nhiu kh khn, tuy nhin tnh hnh ny khng ngn cn c xu hng tin ti ch ngha cng sn ca x hi loi ngi. Ch ngha t bn khng phi l x hi khng th vt qua. KT LUN * Mi quy lut c bn ca php bin chng cp mt phng din ca qu trnh vn ng v pht trin: Quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng thnh nhng thay i v cht v ngc li cho bit phng thc ca s vn ng v s pht trin: Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp lm sng t ngun gc ca s vn ng v pht trin; Quy lut ph nh ca ph nh cho bit khuynh hng ca qu trnh pht trin qua vic lm sng t mi lin h gia nhng nc thang khc nhau ca qu trnh . * Trong thc t, s vn ng v pht trin ca bt k mt s vt hay hin tng no cng l sn phm tc ng tng hp ca tt c cc quy lut ca php bin chng. l: trong qu trnh tch lu v lng tin ti thay i v cht cng phi ch pht hin mu thun, tm ra phng thc v lc lng thch hp gii quyt mu thun. Bc nhy c thc hin, mu thun c gii quyt cng tc l s ph nh bin chng c hon thnh. Cho nn, trong qu trnh hot ng nhn thc v hot ng thc tin, chng ta cn pht hin ra cc yu t tch cc ang tn ti trong s vt, loi b nhng yu t li thi ngn cn s ra i ca ci mi.

126

Chng 8: L lun nhn thc

Chng 8: L LUN NHN THC

8.1. BN CHT CA NHN THC

Nhn thc l g? Con ngi c th nhn thc c th gii hay khng? Cc quan im trit hc khc nhau c nhng cu tr li khc nhau i vi nhng vn trn. 8.1.1. Mt s quan im ngoi Mc xt v nhn thc 8.1.1.1. Quan im duy tm Khng tha nhn th gii vt cht tn ti c lp vi thc, do khng tha nhn nhn thc l s phn nh hin thc khch quan. + Duy tm ch quan, tt c mi ci ang tn ti u l phc hp nhng cm gic ca con ngi. Do , nhn thc, theo h, chng qua l s nhn thc cm gic, biu tng ca con ngi. + Duy tm khch quan, mc d khng ph nhn kh nng nhn thc th gii, song coi nhn thc cng khng phi l s phn nh hin thc khch quan m ch l s t nhn ca nim, t tng tn ti u ngoi con ngi. + Thuyt hoi nghi nghi ng tnh xc nhn ca tri thc, bin s nghi ng thnh mt nguyn tc nhn thc, thm ch chuyn thnh nghi ng s tn ti ca bn thn th gii bn ngoi. + Tthuyt khng th bit li ph nhn kh nng nhn thc th gii. i vi h, th gii khng th bit c, l tr ca con ngi c tnh cht hn ch v ngoi gii hn ca cm gic ra, con ngi khng th bit c g na. Quan im ca thuyt hoi nghi v thuyt khng th bit b bc b bi thc tin v s pht trin ca nhn thc loi ngi. 8.1.1.2. Quan im ca ch ngha duy vt siu hnh: Tha nhn con ngi c kh nng nhn thc th gii v coi nhn thc l s phn nh hin thc khch quan vo b c ngi. Tuy nhin, do hn ch bi tnh siu hnh, my mc v trc quan nn ch ngha duy vt trc C.Mc khng gii quyt c mt cch thc s khoa hc nhng vn ca l lun nhn thc. Nhn chung ch ngha duy vt trc C.Mc cha thy y vai tr ca thc tin i vi nhn thc. 8.1.2. Quan im ca Ch ngha duy vt bin chng v bn cht ca nhn thc 8.1.2.1. Nhn thc l g ? Nhn thc l qu trnh phn nh ti to li hin thc trong t duy con ngi trn c s ca thc tin - x hi.
127

Chng 8: L lun nhn thc 8.1.2.2. L lun nhn thc ca ch ngha Mc da trn nhng nguyn tc c bn sau y: Mt l, tha nhn th gii vt cht tn ti khch quan, ngoi con ngi, c lp i vi cm gic, t duy v thc ca con ngi - Hin thc khch quan l i tng ca nhn thc. Hai l, tha nhn nng lc nhn thc th gii ca con ngi. V nguyn tc khng c ci g l khng th bit. Dt khot l khng c v khng th c i tng no m con ngi khng th bit c, ch c nhng ci hin nay con ngi cha bit, nhng trong tng lai vi s pht trin ca khoa hc v thc tin, con ngi s bit c. Vi khng nh trn y, l lun nhn thc macxt khng nh sc mnh ca con ngi trong vic nhn thc v ci to th gii. Ba l, l mt qu trnh bin chng, tch cc, sng to. Qu trnh nhn thc din ra theo con ng t trc quan sinh ng n t duy tru tng ri t t duy tru tng n thc tin. cng l qu trnh nhn thc i t hin tng n bn cht, t bn cht km su sc n bn cht su sc hn. Bn l, c s ch yu v trc tip nht ca nhn thc l thc tin. Thc tin cn l mc ch ca nhn thc, l tiu chun kim tra chn l ca nhn thc. Nhn thc l qu trnh con ngi phn nh mt cch bin chng, nng ng sng to th gii khch quan trn c s thc tin lch s - x hi. 8.1.3. Ch th v khch th nhn thc Nhn thc l qu trnh xy ra do s tng tc gia ch th v khch th nhn thc. Ch th nhn thc: Theo ngha rng l x hi, l loi ngi ni chung. Hay c th hn l nhng nhm ngi nh cc giai cp, dn tc, tp th, cc nh bc hc.v.v.. Nhng khng phi con ngi bt k no cng l ch th nhn thc, con ngi ch tr thnh ch th nhn thc khi tham gia vo cc hot ng x hi nhm bin i v nhn thc khch th. Do vy, con ngi (c nhn, nhm ngi, giai cp, dn tc hoc c nhn loi) l ch th tch cc, sng to ca nhn thc. Khi nhn thc, cc yu t ca ch th nh li ch, l tng, ti nng, ch, phm cht o c u tham gia vo qu trnh nhn thc vi nhng mc khc nhau v nh hng n kt qu nhn thc. Cn khch th nhn thc l mt b phn no ca hin thc m nhn thc hng ti nm bt, phn nh, n nm trong phm vi tc ng ca hot ng nhn thc. Do vy, khch th nhn thc khng ng nht hon ton vi hin thc khch quan, phm vi ca khch th nhn thc c m rng n u l tu theo s pht trin ca nhn thc, ca khoa hc. Trong hot ng nhn thc cng nh trong hot ng thc tin, ch th nhn thc v khch th nhn thc quan h gn b vi nhau, trong khch th ng vai tr quyt nh ch th. Chnh s tc ng ca khch th ln ch th to nn hnh nh nhn thc v khch th. Song ch th phn nh khch th nh mt qu trnh sng to, trong ch th ngy cng nm bt c bn cht, quy lut ca khch th. C ch th nhn thc v khch th nhn thc u mang tnh lch s - x hi.
128

Chng 8: L lun nhn thc 8.2. THC TIN V NHN THC

8.2.1. Phm tr thc tin Phm tr thc tin l mt trong nhng phm tr nn tng, c bn khng ch ca l lun nhn thc macxt m cn ca ton b trit hc Mc - Lnin ni chung. Cc nh duy vt trc C.Mc c cng ln trong vic pht trin th gii quan duy vt v u tranh chng ch ngha duy tm, tn gio v thuyt khng th bit. Tuy nhin, l lun ca h cn nhiu hn ch, thiu st, trong hn ch ln nht l khng thy c vai tr ca hot ng thc tin i vi nhn thc, do ch ngha duy vt ca h mang tnh cht trc quan. Mc ch r rng, khuyt im ch yu, t trc n nay, ca mi ch ngha duy vt (k c ch ngha duy vt ca Phoibc) l khng thy c vai tr ca thc tin. C mt s nh trit hc duy tm, tuy thy c mt nng ng, sng to trong hot ng ca con ngi, nhng cng ch hiu thc tin nh l hot ng tnh thn, ch khng hiu n nh l hot ng hin thc, hot ng vt cht cm tnh ca con ngi. K tha nhng yu t hp l v khc phc nhng thiu st trong quan im v thc tin ca cc nh trit hc trc C.Mc, C.Mc v Ph.ngghen em li mt quan im ng n, khoa hc v thc tin v vai tr ca n i vi nhn thc cng nh i vi s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi. Vi vic a phm tr thc tin vo l lun, hai ng thc hin mt bc chuyn bin cch mng trong l lun ni chung v trong l lun nhn thc ni ring. Lnin nhn xt: Quan im v i sng, v thc tin, phi l quan im th nht v c bn ca l lun v nhn thc 1 . 8.2.1.1. Thc tin l g? Thc tin l nhng hot ng vt cht c mc ch mang tnh lch s - x hi ca con ngi nhm ci to t nhin v x hi. Hot ng thc tin l hot ng bn cht ca con ngi. Nu con vt ch hot ng theo bn nng nhm thch nghi mt cch th ng vi th gii bn ngoi, th con ngi, nh vo thc tin nh l hot ng c mc ch, c tnh x hi ca mnh m ci to th gii tho mn nhu cu ca mnh, thch nghi mt cch ch ng, tch cc vi th gii v lm ch th gii. Con ngi khng th tho mn vi nhng g m t nhin cung cp cho mnh di dng c sn. Con ngi phi tin hnh lao ng sn xut ra ca ci vt cht nui sng mnh. lao ng v lao ng c hiu qu, con ngi phi ch to v s dng cng c lao ng. Bng hot ng thc tin, trc ht l lao ng sn xut, con ngi to nn nhng vt phm vn khng c sn trong t nhin. Khng c hot ng , con ngi v x hi loi ngi khng th tn ti v pht trin c. V vy, c th ni rng thc tin l phng thc tn ti c bn ca con ngi v x hi, l phng thc u tin v ch yu ca mi quan h gia con ngi v th gii. Thc tin l ci xc nh mt cch thc t s lin h gia s vt vi nhng iu cn thit i vi con ngi. Tuy trnh v cc hnh thc hot ng thc tin c thay i qua cc giai on lch s khc nhau ca x hi, nhng thc tin lun lun l dng hot ng c bn v ph bin ca x hi loi
1

Sch dn t.18. tr 167

129

Chng 8: L lun nhn thc ngi. Hot ng ch c th c tin hnh trong cc quan h x hi. Thc tin cng c qu trnh vn ng v pht trin ca n; trnh pht trin ca thc tin ni ln trnh chinh phc gii t nhin v lm ch x hi ca con ngi. Do , v mt ni dung cng nh v phng thc thc hin, thc tin c tnh lch s - x hi. Thc tin bao gm nhiu yu t v nhiu dng hot ng. Bt k qu trnh hot ng thc tin no cng gm nhng yu t nh nhu cu, li ch, mc ch, phng tin v kt qu. Cc yu t c lin h vi nhau, quy nh ln nhau m nu thiu chng th hot ng thc tin khng th din ra c. 8.2.1.2. Cc loi hnh c bn ca thc tin: + Hot ng sn xut vt cht. y l dng hot ng thc tin nguyn thu nht v c bn nht v n quyt nh s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi v quyt nh cc dng khc ca hot ng thc tin, n to thnh c s ca tt c cc hnh thc khc ca hot ng sng ca con ngi, gip con ngi thot khi gii hn tn ti ca ng vt. + Hot ng chnh tr - x hi l loi hnh thc tin nhm bin i cc quan h x hi, ch x hi. + Hot ng thc nghim khoa hc (bao gm c thc nghim khoa hc t nhin v khoa hc x hi), y l dng hot ng thc tin din ra trong nhng iu kin " nhn to" m nhng kt qu ca n d l thnh cng hay tht bi u c ngha quan trng v n rt ngn c qu trnh nhn thc nhm lm cho hot ng thc tin ngy cng hiu qu. 8.2.2. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc 8.2.2.1. Thc tin l c s, l ng lc ch yu v trc tip ca nhn thc. Ph. ngghen khng nh: chnh vic ngi ta bin i t nhin, ch khng phi ch mt mnh gii t nhin, vi tnh cch gii t nhin, l c s ch yu nht v trc tip nht ca t duy con ngi, v tr tu con ngi pht trin song song vi vic ngi ta hc ci bin t nhin 1 . Con ngi quan h vi th gii khng phi bt u bng l lun m bng thc tin. Chnh t trong qu trnh hot ng thc tin ci to th gii m nhn thc con ngi c hnh thnh v pht trin. Bng hot ng thc tin, con ngi tc ng vo th gii, buc th gii phi bc l nhng thuc tnh, nhng tnh quy lut cho con ngi nhn thc chng. Ban u con ngi thu nhn nhng ti liu cm tnh, sau tin hnh so snh, phn tch, tng hp, khi qut ho, tru tng ho phn nh bn cht, quy lut vn ng ca cc s vt, hin tng trong th gii, t xy dng thnh cc khoa hc, l lun. Nh vy, thc tin cung cp nhng ti liu cho nhn thc, cho l lun. Mi tri thc d trc tip hay gin tip i vi ngi ny hay ngi kia, th h ny hay th h khc, trnh kinh nghim hay l lun xt n cng u bt ngun t thc tin. Trong qu trnh hot ng thc tin bin i th gii, con ngi cng bin i lun c bn thn mnh, pht trin nng lc bn cht, nng lc tr tu ca mnh. Nh , con ngi ngy cng i su vo nhn thc th gii, khm ph nhng b mt ca th gii, lm phong ph v su sc tri thc
1

Sch dn, t.20, tr.720

130

Chng 8: L lun nhn thc ca mnh v th gii. Thc tin cn ra nhu cu, nhim v v phng hng pht trin ca nhn thc. Nhu cu thc tin i hi phi c tri thc mi, phi tng kt kinh nghim, khi qut l lun, n thc y s ra i v pht trin ca cc ngnh khoa hc. Khoa hc ra i chnh v chng cn thit cho hot ng thc tin ca con ngi. 8.2.2.2. Thc tin l mc ch ca nhn thc. Nhn thc phi quay v phc v thc tin. Kt qu nhn thc phi hng dn ch o thc tin. L lun, khoa hc ch c ngha thc s khi chng c vn dng vo thc tin, ci to thc tin. Ngy nay, cng cuc i mi x hi theo nh hng x hi ch ngha nc ta ang t ra nhiu vn mi m v phc tp i hi l lun phi i su nghin cu p ng nhng yu cu . Chng hn, l nhng vn v ch ngha x hi v con ng i ln ch ngha x hi nc ta; v cng nghip ho, hin i ha; v kinh t th trng; v i mi h thng chnh tr, v thi i ngy nay Qua vic lm sng t nhng vn do thc tin t ra trn y, l lun s c c vai tr quan trng, gp phn c lc vo s nghip i mi nc ta. 8.2.2.3. Thc tin l tiu chun ca chn l. Vn tm hiu xem t duy ca con ngi c th t ti chn l khch quan khng, hon ton khng phi l mt vn l lun m l mt vn thc tin. Chnh trong thc tin m con ngi phi chng minh chn l 1 . Tt nhin, nhn thc khoa hc cn c tiu chun ring, l tiu chun lgc. Nhng tiu chun lgc khng th thay th cho tiu chun thc tin, v xt n cng, n cng ph thuc vo tiu chun thc tin. Cn phi hiu thc tin l tiu chun ca chn l mt cch bin chng; tiu chun ny va c tnh tuyt i va c tnh tng i. Tiu chun thc tin c tnh tuyt i v thc tin l tiu chun khch quan kim nghim chn l, thc tin mi giai on lch s c th xc nhn c chn l. Nhng tiu chun thc tin c c tnh tng i v thc tin khng ng nguyn mt ch m bin i v pht trin; thc tin l mt qu trnh v c thc hin bi con ngi khng trnh khi c c yu t ch quan. Tiu chun thc tin khng cho php bin nhng tri thc ca con ngi thnh nhng chn l tuyt ch cui cng. Trong qu trnh pht trin ca thc tin v nhn thc, nhng tri thc t c trc kia v hin nay vn phi thng xuyn chu kim nghim bi thc tin tip theo, tip tc c thc tin b sung, iu chnh, sa cha v pht trin hon thin hn. Vic qun trit tnh bin chng ca tiu chun thc tin gip chng ta trnh khi nhng cc oan sai lm nh ch ngha gio iu, bo th hoc ch ngha ch quan, ch ngha tng i. S phn tch trn y v vai tr thc tin i vi nhn thc, i vi l lun i hi chng ta phi qun trit quan im thc tin. Quan im ny yu cu vic nhn thc phi xut pht t thc tin, da trn c s thc tin, i su vo thc tin, phi coi trng tng kt thc tin Vit Nam. Nghin cu l lun phi lin h vi thc tin, hc i i vi hnh. Nu xa ri thc tin s dn ti cc sai lm ca bnh ch quan, gio iu, my mc, bnh quan liu.
1

Sch dn, t.3, tr.9-10

131

Chng 8: L lun nhn thc 8.3. BIN CHNG CA QU TRNH NHN THC

Nhn thc ca con ngi l mt qu trnh trong c nhiu giai on, trnh , vng khu v hnh thc khc nhau; chng c ni dung cng nh vai tr khc nhau i vi vic nhn thc s vt. 8.3.1. Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh l nhng giai on khc nhau ca cng mt qu trnh nhn thc thng nht. 8.3.1.1. Nhn thc cm tnh (hay cn gi l trc quan sinh ng) L giai on u tin ca qu trnh nhn thc. N c th hin di 3 hnh thc l cm gic, tri gic v biu tng. Cm gic l hnh thc u tin ca qu trnh nhn thc v l ngun gc ca mi hiu bit ca con ngi. Cm gic l s phn nh tng mt, tng thuc tnh bn ngoi ca s vt vo cc gic quan ca con ngi. S vt hoc hin tng trc tip tc ng vo cc gic quan con ngi th gy nn cm gic (chng hn nh cm gic v mu sc, mi v, m thanh, nhit ). Cm gic l kt qu ca s tc ng vt cht ca s vt vo cc gic quan con ngi, l s chuyn ho nng lng kch thch bn ngoi thnh yu t ca thc. Cm gic, theo Lnin, l hnh nh ch quan ca th gii khch quan. Tri gic l s tng hp nhiu cm gic; n em li hnh nh hon chnh hn v s vt. Tri gic ny sinh trn c s cc cm gic, l s kt hp ca cc cm gic. So vi cm gic, tri gic l hnh thc cao hn ca nhn thc cm tnh, n em li cho chng ta tri thc v s vt y hn, phong ph hn. Biu tng l hnh nh ca s vt c gi li trong tr nh. S tip xc trc tip nhiu ln vi s vt s li trong chng ta nhng n tng, nhng hnh nh v s vt . Nhng n tng, hnh nh ny m nt v su sc n mc c th hin ln trong k c ca chng ta ngay c khi s vt khng trc mt. chnh l nhng biu tng. Trong biu tng ch gi li nhng nt ch yu, ni bt nht ca s vt do cm gic, tri gic em li trc . Biu tng thng hin ra khi c nhng tc nhn tc ng, kch thch n tr nh con ngi. Hnh thc cao nht ca biu tng l s tng tng; s tng tng mang tnh ch ng, sng to. Tng tng c vai tr rt to ln trong hot ng sng to khoa hc v sng to ngh thut. Biu tng tuy vn cn mang tnh cht c th, sinh ng ca nhn thc cm tnh, song bt u mang tnh cht khi qut v gin tip. C th xem biu tng nh l hnh thc trung gian qu cn thit chuyn t nhn thc cm tnh ln nhn thc l tnh. Trn c s nhng ti liu do nhn thc cm tnh cung cp, nhn thc s pht trin ln mt giai on cao hn, l nhn thc l tnh. 8.3.1.2. Nhn thc l tnh (hay cn gi l t duy tru tng) L giai on tip theo v cao hn v cht ca qu trnh nhn thc, n ny sinh trn c s nhn thc cm tnh. Nu ch bng cm gic, tri gic th nhn thc ca con ngi s rt hn ch, bi v con ngi khng th bng cm gic m hiu c nhng ci nh tc nh sng, gi tr ca hng ho, quan h giai cp, hnh thi kinh t - x hi, v.v.. Mun hiu c nhng ci phi nh n sc mnh ca t duy tru tng.
132

Chng 8: L lun nhn thc T duy tru tng l s phn nh khi qut v gin tip hin thc khch quan. T duy phi gn lin vi ngn ng, ngn ng l ci v vt cht ca t duy. T duy c tnh nng ng sng to, n c th phn nh c nhng mi lin h bn cht, tt nhin, bn trong ca s vt, do phn nh s vt su sc hn v y hn. Mun t duy, con ngi phi s dng cc phng php nh so snh, phn tch v tng hp, khi nim ho v tru tng ho, v.v.. Nhn thc l tnh, hay t duy tru tng, c th hin cc hnh thc nh khi nim, phn on v suy l. Khi nim l mt hnh thc ca t duy tru tng, phn nh nhng mi lin h v thuc tnh bn cht, ph bin ca mt tp hp cc s vt, cc hin tng no , chng hn, cc khi nim ci nh, con ngi, giai cp, v.v Khi nim ng vai tr quan trng trong t duy khoa hc. Khi nim l nhng vt liu to thnh thc, t tng. Khi nim l nhng phng tin con ngi tch lu thng tin, suy ngh v trao i tri thc vi nhau. Khi nim c tnh cht khch quan bi chng phn nh nhng mi lin h, nhng thuc tnh khch quan ca cc s vt, hin tng trong th gii. V vy, khi vn dng khi nim phi ch n tnh khch quan ca n. Nu p dng khi nim mt cch ch quan, tu tin s ri vo chit trung v ngy bin. V.I.Lnin ch r: Nhng khi nim ca con ngi l ch quan trong tnh tru tng ca chng, trong s tch ri ca chng, nhng l khch quan trong chnh th, trong qu trnh, trong kt cuc, trong khuynh hng, trong ngun gc 1 . Ni hm ca khi nim khng phi l bt bin, bi v hin thc khch quan lun vn ng v pht trin cho nn khi nim phn nh hin thc khng th bt bin m cng phi vn ng, pht trin theo, lin h chuyn ho ln nhau, mm do, linh hot, nng ng. V vy, cn phi ch n tnh bin chng, s mm do ca cc khi nim khi vn dng chng. Phi mi sc, gt gia cc khi nim c, thay th khi nim c bng khi nim mi phn nh hin thc mi, ph hp vi thc tin mi. Phn on l hnh thc ca t duy tru tng vn dng cc khi nim khng nh hoc ph nh mt thuc tnh, mt mi lin h no ca hin thc khch quan. Phn on l hnh thc lin h gia cc khi nim, phn nh mi lin h gia cc s vt, hin tng trong thc ca con ngi. Tuy nhin, phn on khng phi l tng s gin n ca nhng khi nim to thnh m l qu trnh bin chng trong cc khi nim c s lin h v ph thuc ln nhau. Phn on c biu hin di hnh thc ngn ng l cc mnh theo nhng quy tc vn phm nht nh. Suy l l mt hnh thc ca t duy tru tng trong xut pht t mt hoc nhiu phn on lm tin rt ra phn on mi lm kt lun. Ni cch khc, suy l l qu trnh i n mt phn on mi t nhng phn on tin . Th d: t 2 phn on tin : Mi kim loi u dn in. St l kim loi. -----------------------------------Kt lun: st dn in.
1

Sch dn, t.29, tr,223-234

133

Chng 8: L lun nhn thc Nu nh phn on l s lin h gia cc khi nim th suy l l s lin h gia cc phn on. Suy l l cng c hng mnh ca t duy tru tng th hin qu trnh vn ng ca t duy i t nhng ci bit n nhn thc nhng ci cha bit mt cch gin tip. C th ni, ton b cc khoa hc c xy dng trn h thng suy l v nh c suy l m con ngi ngy cng nhn thc su sc hn, y hn hin thc khch quan. Tuy nhin, phn nh ng hin thc khch quan, trong qu trnh suy l phi xut pht t nhng tin ng v phi tun theo nhng quy tc lgc. Do : nu nhng tin ca chng ta l ng v nu chng ta vn dng mt cch chnh xc nhng quy lut ca t duy i vi nhng tin y th kt qu phi ph hp vi hin thc. 8.3.1.3. S thng nht bin chng gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh. Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh c quan h vi nhau nh th no? Vai tr ca tng giai on nhn thc ra sao? * Trong lch s trit hc, khi gii quyt nhng vn thng c hai khuynh hng cc oan l ch ngha duy cm v ch ngha duy l. Nhng ngi theo ch ngha duy cm cng iu vai tr ca nhn thc cm tnh, ca cm gic, h thp vai tr ca nhn thc l tnh, ca t duy. Tri li, nhng ngi theo ch ngha duy l khuych i vai tr ca nhn thc l tnh, l tr; h thp vai tr ca nhn thc cm tnh, cm gic; coi cm tnh l khng ng tin cy. Tuy c nhng yu t hp l nht nh, song c hai khuynh hng trn y u phin din, u khng thy c s thng nht bin chng gia hai giai on ca qu trnh nhn thc. * Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng: + Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh l hai giai on khc nhau v cht, c c im v vai tr khc nhau trong vic nhn thc s vt khch quan. Nhn thc cm tnh l s phn nh trc tip, c th, sinh ng s vt, cn nhn thc l tnh l phn nh gin tip, mang tnh tru tng khi qut. Nhn thc cm tnh em li nhng hnh nh bn ngoi, cha su sc v s vt, cn nhn thc l tnh phn nh c nhng mi lin h bn trong, bn cht, ph bin, tt yu ca s vt. Do , nhn thc l tnh phn nh s vt su sc hn v y hn. + Tuy nhin, nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh li thng nht bin chng vi nhau, lin h, tc ng ln nhau, b sung, h tr cho nhau, khng tch ri nhau. Chng u cng phn nh th gii vt cht, c cng mt c s sinh l duy nht l h thn kinh ca con ngi v u cng chu s chi phi ca thc tin lch s - x hi. Nhn thc cm tnh l c s ca nhn thc l tnh; khng c nhn thc cm tnh th khng c nhn thc l tnh. Tri li, nhn thc cm tnh m khng c nhn thc l tnh th khng th nm bt c bn cht v quy lut ca s vt. V vy cn phi pht trin nhn thc l tnh s gip cho nhn cm tnh tr nn chnh xc hn. Trn thc t, chng thng din ra an xen vo nhau trong mi qu trnh nhn thc. Mt hnh thc c bit ca hot ng nhn thc l trc gic. Trc gic l nng lc nm bt trc tip chn l khng cn lp lun lgc trc. Khc vi nhng ngi theo ch ngha trc gic (nh Bcxng, Ltxki) coi trc gic nh kh nng nhn thc thn b, siu l tnh, khng
134

Chng 8: L lun nhn thc dung hp vi lgc v lch s, ch ngha duy vt bin chng gii thch mt cch khoa hc bn cht ca trc gic. Trc gic c nhng tnh cht nh bng nhin (bt ng), tnh trc tip v tnh khng thc c. Tuy nhin, tnh bng nhin, bt ng ca trc gic khng c ngha n khng da g trn tri thc trc m n da trn nhng kinh nghim, nhng hiu bit c tch lu t trc. Trc gic l tri thc trc tip song c lin h vi tri thc gin tip. Trc gic c mi gii bi ton b thc tin v nhn thc c trc ca con ngi, bi kinh nghim ca qu kh. Tnh khng thc c ca trc gic khng c ngha n i lp vi thc, vi nhng quy lut hot ng ca lgc. m trc gic l kt qu ca hot ng trc ca thc; c th coi trc gic nh mt hnh vi lgc (trc gic tr tu) m nhiu khu lp lun, nhiu tin c gin lc. Trc gic l kt qu ca s dn nn tr tu v tri thc dn n s bng n bng nhiu thao tc t duy pht trin trnh khc nhau. Trc gic l sn phm ca ti nng v s say m, s kin tr lao ng khoa hc mt cch nghim tc. V vy, trong nhn thc khoa hc, trc gic c vai tr ht sc to ln, th hin tnh sng to cao. Trong lch s khoa hc, nhiu pht minh khoa hc ra i bng con ng nhn thc trc gic. Tm li, nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh l hai giai on ca qu trnh nhn thc thng nht ca con ngi. T nhn thc cm tnh n nhn thc l tnh l s chuyn ho bin chng, l bc nhy vt trong nhn thc. y l hai giai on, hai yu t khng th tch ri nhau ca mt qu trnh nhn thc thng nht: t nhn thc cm tnh n nhn thc l tnh l s chuyn ho bin chng, l s nhy vt t s hiu bit c th cm tnh n s hiu bit khi qut v bn cht ca s vt. Qun trit s thng nht gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh c ngha phng php lun quan trng trong nhn thc v hot ng thc tin, trong vic khc phc ch ngha kinh nghim v ch ngha gio iu. 8.3.2. Nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun Kinh nghim v l lun l hai trnh khc nhau ca nhn thc, ng thi li thng nht vi nhau, b sung cho nhau, gi nh ln nhau, thm nhp v chuyn ho ln nhau. Nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun khng ng nht vi nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh, tuy chng c quan h vi nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh; bi v trong nhn thc kinh nghim bao hm yu t l tnh. Do , c th coi kinh nghim v l lun l nhng bc thang ca l tnh, nhng khc nhau v trnh , tnh cht phn nh hin thc, v chc nng cng nh v trt t lch s. 8.3.2.1. Nhn thc kinh nghim Ch yu thu nhn c t quan st v th nghim, n to thnh tri thc kinh nghim. Tr thc kinh nghim ny sinh mt cch trc tip t thc tin - t lao ng sn xut, u tranh x hi hoc th nghim khoa hc. C hai loi tri thc kinh nghim: 1. Tri thc kinh nghim thng thng (tin khoa hc) thu c t nhng quan st hng ngy trong cuc sng v lao ng sn xut.
135

Chng 8: L lun nhn thc 2. Tri thc kinh nghim khoa hc thu nhn c t nhng th nghim khoa hc. Trong s pht trin ca x hi, hai loi tri thc kinh nghim ny ngy cng xm nhp ln nhau. Tri thc kinh nghim gii hn lnh vc cc s kin, miu t, phn loi cc d kin thu nhn c t quan st v th nghim. Tri thc kinh nghim mang tnh tru tng v khi qut, song mi l bc u v cn hn ch. Tri thc kinh nghim c vai tr khng thiu c trong cuc sng hng ngy ca con ngi v nht l trong s nghip xy dng ch ngha x hi - mt s nghip rt mi m v v cng kh khn phc tp. y, khng th tm cu gii p cho mi vn ca thc tin cch mng t ra t trong sch v hay bng suy din thun tu t l lun c sn. Chnh kinh nghim ca ng o qun chng nhn dn trong xy dng ch ngha x hi s em li cho chng ta nhng bi hc quan trng. Kinh nghim l c s chng ta kim tra l lun, sa i, b sung l lun c, tng kt khi qut thnh l lun mi. 8.3.2.2. Nhn thc l lun (gi tt l l lun): L loi nhn thc gin tip, tru tng, khi qut v bn cht v quy lut ca cc s vt hin tng khch quan. Nhn thc l lun c chc nng gin tip v n c hnh thnh t kinh nghim, trn c s tng kt kinh nghim. Nhn thc l lun c tnh tru tng v khi qut v n ch tp trung phn nh ci bn cht mang tnh quy lut ca s vt v hin tng. Do , l lun th hin tnh chn l su sc hn, chnh xc hn, h thng hn, ngha l c tnh bn cht su sc hn v do , phm vi ng dng ca n cng ph bin rng hn nhiu so vi tri thc kinh nghim. 8.3.2.3. Mi quan h bin chng gia nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun * Nhn thc kinh nghim l c s ca nhn thc l lun. N cung cp cho nhn thc l lun nhng t liu phong ph, c th, n l c s hin thc kim tra, sa cha, b sung cho l lun c v tng kt, khi qut thnh l lun mi. Tuy nhin, tri thc kinh nghim li c hn ch bi n ch mi em li s hiu bit v cc mt ring r, v cc mi lin h bn ngoi ca s vt v cn ri rc. trnh tri thc kinh nghim cha th nm c ci tt yu su sc nht, mi quan h bn cht gia cc s vt, hin tng. Do , s quan st da vo kinh nghim t n khng bao gi c th chng minh c y tnh tt yu 1 . * L lun c vai tr rt ln i vi thc tin, tc ng tr li thc tin, gp phn lm bin i thc tin thng qua hot ng ca con ngi. L lun l kim ch nam cho hnh ng, soi ng, dn dt, ch o thc tin. Lnin khng nh: Khng c l lun cch mng th cng khng th c phong tro cch mng. L lun khi thm nhp vo qun chng th bin thnh sc mnh vt cht. L lun c th d kin c s vn ng ca s vt cht trong tng lai, ch ra nhng phng hng mi cho s pht trin ca thc tin. L lun khoa hc lm cho hot ng ca con ngi tr nn ch ng, t gic, hn ch tnh trng m mm, t pht. V vy, H Ch Minh v khng c l lun th lng tng nh nhm mt m i. Tuy nhin, cng phi thy, do tnh gin tip, tnh tru tng cao trong s phn nh hin thc nn l lun c kh nng xa ri thc tin v tr thnh o tng. Kh nng y cng tng ln
1

C.Mc-Ph. ngghen: Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni, 1994, t.20, tr.718

136

Chng 8: L lun nhn thc nu l lun li b chi phi bi nhng t tng khng khoa hc hoc phn ng. V vy, phi qun trit nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin trong nhn thc khoa hc v hot ng cch mng. Thng nht gia l lun v thc tin l mt nguyn tc cn bn ca ch ngha Mc Lnin. Thc tin khng c l lun hng dn th thnh thc tin m qung. L lun m khng lin h vi thc tin l l lun sung 1 . Chnh ch ngha Mc - Lnin l tiu biu cho s gn b mt thit gia l lun v thc tin trong qu trnh hnh thnh v pht trin ca n. L lun Mc - Lnin l s khi qut thc tin cch mng v lch s x hi, l s c kt nhng tri thc kinh nghim v tri thc l lun trn cc lnh vc khc nhau. Sc mnh ca n l ch n gn b hu c vi thc tin x hi, c kim nghim, c b sung v pht trin trong thc tin. V vy, i hi VIII ca ng Cng sn Vit Nam khng nh phi Kin nh v vn dng sng to, gp phn pht trin ch ngha Mc Lnin v t tng H Ch Minh. 2 . Vic qun trit mi quan h bin chng gia kinh nghim v l lun c ngha phng php lun quan trng trong vic u tranh khc phc bnh kinh nghim ch ngha v bnh gio iu. Bnh kinh nghim ch ngha l ch bit da vo kinh nghim, tho mn vi vn ling kinh nghim ca bn thn, coi kinh nghim l tt c, tuyt i ho kinh nghim m coi nh l lun, ngi hc tp l lun, t am hiu l lun, khng chu vn ln nm l lun, khng quan tm tng kt kinh nghim xut l lun. H Ch Minh ni: C kinh nghim m khng c l lun, cng nh mt mt sng mt mt m 3 . Bnh gio iu: l tuyt i ho l lun, coi thng kinh nghim thc tin, coi l lun l bt di bt dch, nm l lun ch dng li nhng nguyn l chung tru tng khng xut pht t hon cnh lch s - c th vn dng l lun. Thc cht sai lm ca bnh kinh nghim v bnh gio iu l vi phm s thng nht gia thc tin v l lun, gia kinh ngim v l lun. 8.3.3. Nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc Khi cn c vo tnh cht t pht hay tnh cht t gic ca s xm nhp vo bn cht ca s vt th nhn thc li c th c phn chia thnh nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc. 8.3.3.1. Nhn thc thng thng (nhn thc tin khoa hc) Nhn thc thng thng c hnh thnh mt cch t pht v trc tip t trong cuc sng hng ngy v trong lao ng sn xut. Do , nhn thc thng thng c trc nhn thc khoa hc v to ra thnh nhng cht liu cho nhn thc khoa hc. Nhn thc thng thng phn nh mi trng x hi v t nhin gn gi vi cuc sng ca con ngi, phn nh quan h gia ngi vi ngi v gia ngi vi gii t nhin. V vy, c th ni nhn thc thng thng gn hn vi hin thc trc tip ca i sng. N phn nh c im ca hon cnh vi tt c nhng chi tit c th v nhng sc thi khc nhau ca s vt. V vy, nhn thc thng thng mang tnh phong ph, nhiu v v gn lin vi nhng quan nim sng
1 2 3

H Ch Minh : Ton tp, Nxb.Chnh tr quc gia, H ni, 1995, t.5, tr.234 CS VN: Vn kin i hi i biu ton quc ln th VII, Nxb.Chnh tr quc gia, HN, 1996, tr.139 Sch dn t.5, tr 2.34

137

Chng 8: L lun nhn thc thc t hng ngy. V th n c vai tr thng xuyn v ph bin, chi phi hot ng ca mi ngi trong i sng x hi. 8.3.3.2. Nhn thc khoa hc Khc vi nhn thc thng thng, nhn thc khoa hc c hnh thnh mt cch t gic v mang tnh tru tng, khi qut ngy cng cao. N th hin sc mnh , tnh nng ng sng to ca t duy tru tng. N phn nh di dng lgc tru tng nhng thuc tnh, kt cu, nhng mi lin h bn cht, nhng quy lut ca th gii khch quan. Nhn thc khoa hc hng ti nm bt ci quy lut, ci bn cht ca hin thc; n khng dng li ci b ngoi, ci ngu nhin, ci n nht. Nhn thc khoa hc c th hin trong cc phm tr, quy lut ca khoa hc. Nhn thc khoa hc va c tnh khch quan, tru tng khi qut, li va c tnh h thng v tnh c cn c v tnh chn thc. N vn dng mt h thng cc phng tin v phng php nghin cu chuyn mn din t su sc bn cht v quy lut ca i tng nghin cu. V th, nhn thc khoa hc c vai tr ngy cng to ln trong hot ng thc tin, c bit trong thi i khoa hc cng ngh hin i. Ngy nay t nc ta ang chuyn sang thi k mi, thi k y mnh cng nghip ho, hin i ho, vic pht trin khoa hc v cng ngh c ngha v cng quan trng.V vy, i hi i biu ng ton quc ln th VIII khng nh, phi vn dng sng to v pht trin hc thuyt Mc - Lnin v t tng H Ch Minh; pht trin v kt hp cht ch cc nghnh khoa hc x hi v nhn vn, khoa hc t nhin v cng ngh lm ch da khoa hc cho vc trin khai thc hin Cng lnh, Hin php, xc nh phng hng, bc i ca cng nghip ho, hin i ho, xy dng php lut, cc chnh sch, k hoch v chng trnh kinh t - x hi. 8.4. VN CHN L Vn chn l l mt trong nhng vn c bn ca l lun nhn thc. T thi c i cho n ngy nay, cc nh trit hc a ra nhng quan nim khc nhau v chn l, v con ng t n chn l v tiu chun ca chn l. 8.4.1. Khi nim chn l Chn l l tri thc ph hp vi khch th m n phn nh v c thc tin kim nghim. Chn l l sn phm ca qu trnh con ngi nhn thc th gii. V vy chn l cng c hnh thnh v pht trin tng bc ph thuc vo s pht trin ca s vt khch quan, vo iu kin lch s - c th ca nhn thc, vo hot ng thc tin v hot ng nhn thc ca con ngi. V.I.Lnin nhn xt: S ph hp gia t tng v khch th l mt qu trnh. T tng (=con ngi) khng nn hnh dung chn l di dng mt s ng im cht cng, mt bc tranh (hnh nh) n gin, nht nht (l m), khng khuynh hng, khng vn ng 1 . 8.4.2. Cc tnh cht ca chn l 8.4.2.1. Tnh khch quan ca chn l (hay chn l khch quan), Tnh khch quan ca chn l th hin ch ni dung phn nh ca chn l l khch quan tn ti khng l thuc vo thc ca con ngi.
1

Sch dn t 29, tr 207

138

Chng 8: L lun nhn thc V d: lun im khoa hc qu t quay xung quanh mt tri l chn l khch quan, v ni dung lun im trn phn nh s kin c thc, khch quan, hon ton khng l thuc vo ch th nhn thc, vo loi ngi.. Khng nh chn l c tnh khch quan l mt trong nhng c im ni bt dng phn bit quan nim v chn l ca ch ngha duy vt bin chng so vi ch ngha duy tm v thuyt khng th bit. ng thi, cng l s tha nhn nguyn tc tn ti khch quan ca th gii vt cht. V vy, trong nhn thc v trong hot ng thc tin phi xut pht t hin thc khch quan, hot ng theo quy lut khch quan. 8.4.2.2. Tnh c th ca chn l (hay chn l l c th) ngha l khng c chn l tru tng. Chn l l c th bi v i tng m chn l phn nh bao gi cng tn ti mt cch c th, trong nhng iu kin, hon cnh c th vi nhng quan h c th. V vy, bt k chn l no cng phi gn vi iu kin lch s - c th. Nu thot ly khi iu kin lch s - c th th ci vn l chn l, s khng cn l chn l na. Nguyn l tnh c th ca chn l c ngha phng php lun quan trng trong nhn thc v thc tin. Nguyn l ny i hi phi c quan im lch s - c th khi xem xt, nh gi s vt, s vic, con ngi. V.I.Lnin khng nh: Bn cht, linh hn sng ca ch ngha Mc l phn tch c th mi tnh hung c th. Quan im ny i hi chng ta phi ch iu kin lch s - c th trong nhn thc, phi xut pht t iu kin c th ca tng quc gia, tng dn tc, tng a phng khi vn dng l lun chung, s chung, phi bit c th ho, c bit ho vo cho ci ring, trnh gio iu, dp khun, my mc. Vic vn dng nhng nguyn l ph bin ca ch ngha Mc - Lnin vo thc tin cch mng Vit Nam i hi phi xut pht t iu kin lch s - c th ca t nc vn dng sng to. Trung thnh vi ch ngha Mc - Lnin c ngha l nm vng bn cht cch mng v khoa hc ca n v bit vn dng ng n, ph hp vi iu kin nc ta. C ch ngha gio iu, ch ngha xt li v ch ngha dn tc cc oan u xa l vi ch ngha Mc - Lnin. 8.4.2.3. Tnh tuyt i v tnh tng i ca chn l. Chn l tng i l tri thc phn nh ng n hin thc khch quan nhng cha y , cha hon thin, cn phi c b sung, iu chnh trong qu trnh pht trin tip theo ca nhn thc. iu c ngha l gia ni dung ca chn l vi khch th c phn nh ch mi ph hp tng phn, tng b phn, mt s mt, mt s kha cnh no trong nhng iu kin nht nh.. Chn l tuyt i l tri thc hon ton y , hon chnh v th gii khch quan. Quan h gia chn l tng i v chn l tuyt i l quan h bin chng gia cc trnh nhn thc. Mt mt, tnh tuyt i ca chn l l tng s cc tnh tng i. Mt khc, trong mi tnh tng i bao gi cng cha ng nhng yu t ca tnh tuyt i V.I.Lnin vit: Chn l tuyt i c cu thnh t tng s nhng chn l tng i ang pht trin; chn l tng i l nhng phn nh tng i ng ca mt khch th tn ti c lp i vi nhn loi; nhng phn nh y ngy cng tr nn chnh xc hn; mi chn l khoa hc, d l c tnh tng i, vn cha ng mt yu t ca chn l tuyt i 1 .
1

Sch dn t18, tr 383

139

Chng 8: L lun nhn thc Quan nim ng n v s thng nht bin chng gia chn l tuyt i v chn l tng i c ngha quan trng trong vic ph phn v khc phc nhng cc oan sai lm trong nhn thc v hnh ng. Nu cng iu chn l tuyt i, h thp chn l tng i s ri vo quan im siu hnh, ch ngha gio iu, bnh bo th tr tr; ngc li, nu cng iu chn l tng i, h thp chn l tuyt i s ri vo ch ngha tng i, v t i n ch ngha ch quan, ch ngha xt li, thut ngu bin, thuyt hoi nghi v thuyt khng th bit. Nh vy, mi chn l u c tnh khch quan, tnh c th, tnh tng i v tnh tuyt i. Cc tnh cht ca chn l c quan h cht ch vi nhau khng th tch ri nhau, thiu mt trong cc tnh cht th nhng tri thc t c trong qu trnh nhn thc khng th c gi tr i vi i sng ca con ngi. 8.5. CC PHNG PHP NHN THC KHOA HC

8.5.1. Khi nim phng php, phn loi phng php Thut ng Phng php bt ngun t ting Hy Lp methodos c ngha l con ng, cng c nhn thc. Theo ngha thng thng, phng php l nhng cch thc, th on c ch th s dng thc hin mc ch nht nh. Cn theo ngha khoa hc, phng php l h thng nhng nguyn tc c rt ra t tri thc v cc quy lut khch quan iu chnh hot ng nhn thc v hot ng thc tin nhm thc hin mc tiu nht nh. Ch ngha duy tm coi phng php l nhng quy tc do l tr con ngi t t ra tin cho nhn thc v hnh ng. Do , i vi h phng php l mt phm tr thun tu ch quan. Tri li, ch ngha duy vt bin chng coi phng php c tnh khch quan, mc d phng php l ca con ngi s dng nh nhng cng c thc hin mc ch nht nh. Phng php gn lin vi hot ng c thc ca con ngi, khng c phng php tn ti sn trong hin thc v ngoi con ngi. Nhng nh vy khng c ngha rng phng php l mt ci g tu , tu tin. Phng php l kt qu ca vic con ngi nhn thc hin thc khch quan v t rt ra nhng nguyn tc, nhng yu cu nh hng cho mnh trong nhn thc v nhng hnh ng thc tin tip theo. Nhng quy lut khch quan c nhn thc l c s con ngi nh ra phng php ng n. Sc mnh ca phng php l ch trong khi phn nh ng n nhng quy lut ca th gii khch quan, n em li cho khoa hc v thc tin mt cng c c hiu qu nghin cu th gii v ci to th gii . Cc nh kinh in ca ch ngha Mc - Lnin rt coi trng vai tr phng php, nht l trong hot ng cch mng. Cc ng nhn mnh rng, vn khng phi ch l chn l m con ng i n chn l l rt quan trng, con ng (tc phng php) cng phi c tnh chn l. Kinh nghim thc tin v lch s khoa hc cho thy rng, sau khi xc nh c mc tiu th phng php tr thnh nhn t gp phn quyt nh thnh cng hay tht bi ca vic thc hin mc tiu. i tng nghin cu rt a dng nn cc phng php nghin cu v ci bin hin thc khch quan cng ht sc phong ph. Tu theo tiu ch khc nhau m phng php c chia ra thnh nhiu loi khc nhau: phng php nhn thc v phng php hot ng thc tin, phng php ring, phng php chung v phng php ph bin.
140

Chng 8: L lun nhn thc Cc phng php trn y khc nhau v ni dung, v mc ph bin v phm vi ng dng, song li c quan h bin chng vi nhau. Trong h thng cc phng php khoa hc mi phng php u c v tr nht nh, do khng nn coi phng php l ngang bng nhau hoc thay th nhau, khng nn cng iu phng php ny v h thp phng php kia m phi bit s dng tng hp cc phng php. 8.5.2. Mt s phng php nhn thc khoa hc C th chia mt cch tng i cc phng php nhn thc khoa hc thnh hai nhm: nhm cc phng php nhn thc trnh kinh nghim v nhm cc phng php xy dng v pht trin l thuyt khoa hc. 8.5.2.1. Cc phng php thu nhn tri thc kinh nghim. Quan st l s tri gic cc s vt, hin tng c nghin cu nhm mt mc ch nht nh. Quan st l phng php nghin cu xc nh cc thuc tnh v quan h ca s vt, hin tng ring l ca th gii xung quanh xt trong iu kin t nhin vn c ca n. Bt k quan st no cng c mt khch th c quan st v ch th tin hnh hot ng quan st. S tc ng ca khch th ln cc gic quan ca ch th em li nhng thng tin v khch th. Khc vi quan st thng thng, trong quan st khoa hc ch th c ch nh trc, c chng trnh nghim ngt thu thp cc s kin khoa hc chnh xc. ng thi, h tr cc gic quan ca ngi quan st, nng cao chnh xc v tnh khch quan ca kt qu thu nhn c, trong quan st khoa hc ngi ta thng s dng cc cng c, phng tin k thut nh my chp nh, knh hin vi, knh thin vn v tuyn,v.v Th nghim l phng php nghin cu cc s vt, hin tng bng cch s dng cc phng tin vt cht can thip vo trng thi t nhin ca chng nhm to ra cho chng nhng iu kin nhn to, tch chng thnh cc b phn v kt hp chng li, sn sinh chng di dng thun khit. Nu nh trong quan st, ch th khng can thip vo trng thi t nhin ca khch th, th trong th nghim ch th ch ng tc ng ln khch th, thay i nhng iu kin tn ti t nhin ca khch th, buc khch th phi bc l bn tnh ca mnh cho ch th nhn thc. Nh c th nghim, ngi ta khm ph ra nhng thuc tnh ca hin tng m trong nhng iu kin t nhin khng th khm ph c. Trong th nghim, ch th vn tin hnh quan st, nhng mc cao hn. Th nghim bao gi cng c t chc thc hin di s ch o ca mt tng khoa hc v trn c s mt l thuyt khoa hc nht nh - t khu la chn th nghim, lp k hoch, tin hnh th nghim cho n gii thch kt qu th nghim. Th nghim khng ch nhm thu thp cc d kin khoa hc to c s cho s khi qut l lun m cn nhm bc b hoc chng minh (kim chng) mt gi thuyt khoa hc no . Trong nhn thc khoa hc, gi thuyt gi vai tr quan trng. C th ni gi thuyt l mt hnh thc pht trin ca khoa hc. Nh th nghim ngi ta chnh xc ho, chnh l cc gi thuyt v l thuyt khoa hc. Ngy nay th nghim c s dng rng ri trong khoa hc t nhin, khoa hc k thut v c trong khoa hc x hi. Th nghim nh mt dng c bn ca thc tin, gi vai tr l c s ca nhn thc khoa hc v l tiu chun kim tra tnh chn l ca nhn thc khoa hc.
141

Chng 8: L lun nhn thc 8.5.2.2. Cc phng php xy dng v pht trin l thuyt khoa hc. xy dng v pht trin l thuyt khoa hc, c rt nhiu phng php khc nhau. Di y ch trnh by mt s phng php ph bin m trit hc nghin cu. Mt l: Phn tch v tng hp Phn tch l phng php phn chia ci ton b ra thnh tng b phn i su nhn thc cc b phn . Tng hp l phng php lin kt, thng nht cc b phn c phn tch li nhm nhn thc ci ton b. Phn tch v tng hp c c s khch quan trong cu to v trong tnh quy lut ca bn thn s vt cng nh trong hot ng thc tin ca con ngi. Trong hin thc khch quan tn ti ci ton b v ci b phn, yu t v h thng, phn tn v kt hp. Trong hot ng thc tin ca con ngi cng c hai qu trnh: qu trnh chia tch cc i tng v qu trnh hp nht cc i tng tch ra thnh mt th thng nht mi. Nhng qu trnh c di chuyn vo t duy thnh thao tc t duy, phng php t duy. Cc phng php phn tch v tng hp ca t duy ch l s phn nh nhng qu trnh hot ng thc tin ca con ngi qu trnh phn chia cc yu t ra v qu trnh hp nht cc yu t li nhn thc ci chnh th. Tch ra trong thc nhng mt ny, mt kia ca chnh th cn nghin cu v hp nht chng li nhm thu c tri thc mi l mt khu c bn chim lnh bng l lun cc s vt, hin tng ca th gii khch quan. Phn tch v tng hp l hai phng php nhn thc khc nhau song li thng nht bin chng vi nhau. S thng nht ca phn tch v tng hp l mt yu t quan trng ca phng php bin chng. Do , khng nn tch ri phn tch v tng hp hoc cng iu phng php ny, coi nh phng php kia v ngc li. Ph. ngghen vit: T duy bao hm ch em nhng i tng ca nhn thc ra phn thnh cc yu t cng nh em nhng yu t c quan h vi nhau hp thnh mt th thng nht no . Khng c phn tch th khng c tng hp 1 . Trit hc Mcxt xem s thng nht hu c ca hai phng php trn y l iu kin tt yu ca s tru tng ho v khi qut ho, c th: + Khng phn tch th khng hiu c cc b phn, v ngc li, khng tng hp th khng hiu c ci ton b nh mt chnh th. + Khng hiu c ci b phn nu khng hiu ci ton b c cu thnh t nhng b phn v ngc li. V vy, ch c phn tch hoc ch c tng hp th khng ; phn tch phi i lin vi tng hp v c b sung bng tng hp. Phn tch chun b cho tng hp, tng hp gip cho phn tch i su hn vo bn cht ca s vt. Phn tch v tng hp gi nh ln nhau, to tin v kh nng cho nhau. Nh con ngi mi nhn thc c bn cht, quy lut ca s vt. Tuy nhin, s thng nht bin chng ca hai phng php phn tch v tng hp khng xa nho ranh gii gia chng, cng nh khng ngn cn ngi nghin cu c th nhn mnh u th ca phng php ny hay phng php kia trong mi trng hp nghin cu c th.
1

C.Mc-ngghen, Nxb.Chnh tr quc gia, HN 1995 t20, tr 64

142

Chng 8: L lun nhn thc Hai l: Quy np v din dch Quy np l phng php i t tri thc v ci ring n tri thc v ci chung, t tri thc t chung n tri thc chung hn. Din dch l phng php i t tri thc v ci chung n tr thc v ci ring, t tri thc chung n tri thc t chung hn. Quy np v din dch u dn ti tri thc mi, t ci bit ri tm ra ci cha bit, tc l khm ph ra tri thc mi. Quy np l qu trnh rt ra nguyn l chung t s quan st mt lot nhng s vt ring l. iu kin khch quan ca quy np l tnh lp li ca mt loi hin tung no . Phng php quy np gip cho vic khi qut kinh nghim thc tin v nhng ci ring c c tri thc kt lun chung. Quy np ng vai tr ln lao trong vic khm ph ra quy lut, ra cc gi thuyt. Tuy nhin, quy np cng c nhng hn ch ca n, nht l i vi loi quy np ph thng theo li lit k gin n nh: thuc tnh chung c rt ra bng quy np t mt s hin tng li c th khng lin quan n bn cht ca hin tng v do cc iu kin bn ngoi quy nh; quy np cha th xc nh c thuc tnh l tt nhin hay ngu nhin. khc phc hn ch ca quy np cn phi c din dch v b sung bng din dch. Din dch l qu trnh vn dng nguyn l chung xem xt ci ring, rt ra kt lun ring t nguyn l chung bit. Tuy nhin, mun rt ra kt lun ng bng con ng din dch th tin phi ng v phi tun theo cc quy tc lgc, phi c quan im lch s - c th khi vn dng ci chung vo ci ring. Nu quy np l phng php dng khi qut cc s kin v ti liu kinh nghim th din dch l phng php thc xy dng l thuyt m rng. Phng php din dch c ngha quan trng i vi cc khoa hc l thuyt, chng hn nh ton hc. Ngy nay trn c s din dch, ngi ta xy dng trong khoa hc cc phng php tin , phng php gi thuyt - din dch. Mc d quy np v din dch l hai phng php nhn thc c chiu hng i lp nhau, nhng c lin h hu c vi nhau, lm tin cho nhau, ci ny i hi ci kia v b sung cho ci kia. Do , khng nn tch ri quy np vi din dch, cng iu phng php ny m h thp phng php kia v ngc li. Do , quy np v din dch phi i i vi nhau mt cch tt nhin nh tng hp v phn tch. Khng c cao ci ny ln tn my xanh v hy sinh ci kia, m phi tm cch s dng mi ci cho ng ch v ch c th lm nh vy nu ngi ta khng qun rng chng lin h vi nhau v b sung ln nhau 1 . Nh khi qut cc ti liu kinh nghim c tch lu, quy np chun b cn c d kin v nguyn nhn cc hin tng nghin cu, v s tn ti mt mi lin h tt yu nht nh. Cn din dch th lun chng v mt l thuyt cho nhng kt lun thu c bng con ng quy np, loi tr tnh khng chc chn ca cc kt lun y v bin chng thnh tri thc ng tin cy. Quy np gip ta hiu c ci chung, cn din dch gip ta i t ci chung hiu ci ring. Qu trnh nhn thc l qu trnh i t ci ring n ci chung v t ci chung n ci ring. V vy phi vn dng tng hp c hai phng php quy np v din dch trong nhn thc v nghin cu khoa hc.
1

Sch dn. t20, tr 716

143

Chng 8: L lun nhn thc Ba l: phng php Lch s v lgc * nh ngha: Phng php lch s l phng php nghin cu s vt trong qu trnh hnh thnh v pht trin theo trt t thi gian ca cc s kin rt ra c ci bn cht v quy lut pht trin ca s vt. V d: Khi nghin cu lch s pht trin ca x hi loi ngi tri qua nhiu giai on pht trin t thp n cao. Cc Mc pht hin ra quy lut vn ng khch quan ca x hi v C. Mc i n kt lun: ti coi s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh lch s, t nhin c im ca phng php lch s l nghin cu s vt hin tng trong s vn ng v bin i ca n theo mt trt t thi gian vi nhng biu hin c th, nhiu hnh nhiu v, trong khng ch c ci bn cht, ci tt nhin m cn c ci khng bn cht, ci ngu nhin, c nhng bc quanh co ca s pht trin. thc, t tng cng c lch s ca mnh vi tnh cch l lch s ca qu trnh phn nh, nhn thc cng l mt qu trnh. Phng php l gch l phng php dng tru tng khoa hc nghin cu s vt giai on pht trin cao nht ca n nhm pht hin ra bn cht ca s vt v quy lut pht trin ca n. V d: khi nghin cu bn cht ca ch ngha t bn, C. Mc i t phm tr hng ho. ng gii phu n, tm ra tnh hai mt ca n l gi tr v gi tr s dng, lao ng c th v lao ng tru tng, t ng truy tm bn cht ca ch ngha t bn l bc lt gi tr thng d c thc hin trong nn sn xut hng ho - th trng. Phm tr lgc c hai ngha: Th nht, n ch tnh tt nhin, tnh quy lut ca s vt, l lgc khch quan ca s vt; Th hai, n ch mi lin h tt yu nht nh gia cc t tng phn nh th gii khch quan vo thc con ngi. l lgc ca t duy, ca l lun. Vi ngha ny, phng php lgc l s ti to di dng hnh nh tinh thn khch th ang vn ng v pht trin vi nhng mi lin h tt yu nht nh. Lgc cn ni ln trt t gia cc b phn ca t tng (cc khi nim, phm tr, l thuyt). * S thng nht gia l gch v lch s: Ch ngha duy vt bin chng cho rng y l s thng nht bin chng c th: + Thng nht v mc ch: c hai phng php u nhm pht hin ra ci bn cht ca i tng. + Phng php lch s i theo ci lch s ca i tng tm ra ci l gch tt nhin, cn phng php l gch l un nn ci lch s tm ra ci quy lut ca lch s, ci l gch tt nhin. + Phng php lch s b sung cho phng php l gch tnh phong ph ca i tng. Cn phng php lgc b sung cho phng php lch s tnh su sc ca i tng. Tm li: lch s l tnh th nht, cn lgc ca t duy l tnh th hai, lgc l phn nh ca lch s, lgc phi phc tng lch s ch khng phi ngc li. Do , lgc phi gn b hu c lch s, phi ph hp vi lch s. Trong x hi, lch s ng ngha vi phc tp, lch s l bn
144

Chng 8: L lun nhn thc thn cuc sng, cho nn ta phi tm bn trong ci b bn ca bn thn cuc sng ci xu hng, ci tt yu, ci l gch, ci quy lut ca n. Thng nht gia lgc v lch s l mt nguyn tc phng php lun quan trng ca nhn thc khoa hc v ca vic xy dng cc l thuyt khoa hc. Sc mnh ca lgc t duy l pht hin ra bn cht ca lch s, vch ra quy lut pht trin ca lch s, tc b nhng ci g l b ngoi, ngu nhin, khng bn cht ca lch s, ti hin lgc khch quan ca lch s trong lgc vn ng ca cc khi nim. * ngha ca phng php lch s v phng php l gch trong nghin cu khoa hc: Trong nghin cu khoa hc cn phi p dng c phng php lch s v phng php lgc. C th: Phng php lch s i hi phi phn nh trong t duy qu trnh lch s - c th ca s vt vi nhng chi tit ca n, phi nm ly s vn ng lch s trong ton b tnh phong ph ca n, phi bm st ly s vt trong mu tht ca n, phi theo di mi bc i ca lch s theo trnh t thi gian. Do , phng php lch s c gi tr to ln v quan trng trong cc khoa hc lch s nh lch s x hi, lch s dn tc. lch s ng, lch s kinh t, lch s vn ho,.v.v.., khng c phng php lch s s khng c khoa hc lch s. Phng php lgic vch ra bn cht, tnh tt nhin, tnh quy lut ca s vt di hnh thc l lun tru tng v khi qut. Phng php lgic c nhim v dng li ci lgic khch quan trong s pht trin s vt. Qu trnh t duy theo phng php lgic phi bt u t khi im ca lch s v phi tp trung nghin cu s vt di hnh thc pht trin tng i hon thn v chn mui nht ca n. Kt lun: phng php lch s v phng php lgic l hai phng php nghin cu khc nhau, nhng li thng nht bin chng vi nhau, gn b cht ch vi nhau. Bi v, mun hiu bit bn cht v quy lut ca s vt th phi hiu lch s pht sinh, pht trin ca n; ng thi c nm c bn cht v quy lut ca s vt th mi nhn thc c lch s ca n mt cch ng n v su sc. Phng php lch s cng phi nm ly ci lgic, phi rt ra si dy lgic ch yu ca lch s thng qua vic phn tch nhng s kn v hin tng c th. Cn phng php lgic phi da trn cc ti liu lch s khi qut v chng minh, v rt cuc phi em li lch s trong tnh bn cht ca n. Tu theo i tng nghin cu v yu cu c th khc nhau m ngi nghin cu c th s dng phng php lch s hay phng php lgic l ch yu, song d cc trng hp no cng u phi qun trit nguyn tc thng nht lgic v lch s. Lch s m thiu lgic l m qung, cn lgic m thiu lch s th khng c i tng, d ri vo ch quan, t bin. Bn l: Phng php i t tru tng n c th * Cc s vt, hin tng ca th gii khch quan bao gi cng tn ti di dng ci c th. Ci c th khch quan c phn nh vo nhn thc di hai hnh thc: Ci c th cm tnh l im bt u ca nhn thc, l biu tng hn n v ci ton b (Cc Mc). Ci c th trong t duy l kt qu ca t duy l lun, ca s nghin cu khoa hc phn nh ci c th khch quan bng h thng nhng khi nm, phm tr, quy lut. Ci c th trong t duy l mt tng th phong ph vi rt nhiu tnh quy nh v quan h n l ci phong ph v su sc.
145

Chng 8: L lun nhn thc * Ci tru tng l mt trong nhng yu t vng khu ca qu trnh nhn thc. Ci tru tng l kt qu s tru tng ho mt mt, mt mi lin h no trong tng th phong ph ca s vt. V vy, ci tru tng l mt b phn ca ci c th, biu hin mt mt no ca ci c th, l bc thang ca s xem xt ci c th. Ranh gii gia ci tru tng v ci c th cng ch l tng i, tu thuc vo mi quan h xc nh. * Nhn thc l s thng nht ca hai qu trnh i lp: t c th n tru tng v t tru tng n c th. + Theo qu trnh th nht l qu trnh i t ci c th n ci tru tng: nhn thc xut pht t nhng ti liu cm tnh, qua phn tch rt ra nhng khi nim n gin, nhng nh ngha tru tng, phn nh tng mt, tng thuc tnh ca s vt. Qu trnh ny to tin cho qu trnh th hai - qu trnh t tru tng n c th. + Qu trnh th hai i t tru tng n c th: nhn thc phi t nhng nh ngha tru tng thng qua tng hp bin chng i n ci c th vi t cch l kt qu ca t duy ch khng phi vi t cch l im xut pht trong hin thc. Trong qu trnh ny, nhng s quy nh tru tng li dn ti s m t li ci c th bng con ng ca t duy. Cc Mc coi i t tru tng n c th l phng php nhn thc khoa hc quan trng. Ni cch khc th Phng php i t tru tng n c th ch l ci phng php nh m t duy qun trit c ci c th v ti to ra n vi t cch l mt ci c th trong t duy 1 . Phng php i t tru tng n c th c vai tr c bit trong xy dng l thuyt khoa hc, n cho php thm nhp vo bn cht ca i tng nghin cu, hnh dung c tt c cc mt v quan h tt yu ca i tng trong mi lin h v ph thuc ln nhau ca chng. Theo phng php ny, vic nghin cu phi bt u t ci tru tng, t cc khi nim phn nh nhng mi lin h ph bin, n gin ca khch th nhn thc. Tuy nhin khng phi ly bt k ci tru tng no lm khu xut pht, m ci tru tng xut pht phi l ci phn nh nhng mi lin h ph bin nht, n gin nht nhng c vai tr quyt nh trong ci c th cn nghin cu. T ci tru tng xut pht , t duy theo di nhng vng khu, nhng trng thi qu trong s pht trin ca s vt c th hin bng cc khi nim ngy cng c th hn. Bng cch , t duy ti hin qu trnh hnh thnh v pht trin ca khch th nghin cu vi ton b cc mt v cc quan h tt yu, bn cht, nhng quy lut vn ng, pht trin ca n. V d: Trong b t bn, Mc a ra mt kiu mu v vic s dng phng php i t tru tng n c th nghin cu phng thc sn xut t bn ch ngha: C.Mc bt u t s phn tch phm tr hng ha, mt phm tr c bn v gin n nht ca qu trnh sn xut t bn nh l ci tru tng xut pht, ci t bo kinh t ca x hi t bn. T , Mc tin n phn tch cc phm tr c th hn nh tin t, t bn, gi tr thng d, li nhun, li tc, a t, ..T s phn tch cc phm tr c bn cng vi cc qu trnh tng hp, ng ti hin x hi t bn ch ngha nh mt chnh th c th trong s thng nht gia bn cht v hin tng trn c s vch ra quy lut kinh t c bn ca ch ngha t bn.
1

C. Mc v ngghen: ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia H ni, 1993, t.12, tr.877- 878.

146

Chng 8: L lun nhn thc Ngoi nhng phng php trnh by trn y, trong nhn thc khoa hc cn nhiu phng php c th khc. KT LUN L lun nhn thc ca ch ngha duy vt bin chng tr li y mt th hai vn c bn ca trit hc vi cu hi: Con ngi c kh nng nhn thc th gii khch quan v quy lut ca n hay khng ? Vic a phm tr thc tin vo l lun nhn thc l c s khoa hc lm sng t nhng vn v bn cht ca nhn thc. y l mt bc pht trin ca nhn thc lun trong trit hc. Vi s phn tch su sc v bin chng ca qu trnh nhn thc, l lun nhn thc lm sng t c s l lun ca nguyn l s thng nht gia l lun v thc tin, v nguyn l ny c coi l c s phng php lun cho vic nhn thc hot ng thc tin ci to th gii.

147

Chng 9: T nhin v x hi

Chng 9: T NHIN V X HI
9.1. X HI - MT B PHN C TH CA T NHIN * T nhin theo ngha rng: L ton b th gii vt cht tn ti khch quan. Vi ngha ny th con ngi, x hi loi ngi l mt b phn, hn na l mt b phn c th ca th gii t nhin. Xt v mt tin ho, con ngi c ngun gc t t nhin, l con ca t nhin, l sn phm v l sn phm cao nht ca qu trnh tin ho ca th gii vt cht. Con ngi vi b c hon chnh l sn phm ca th gii vt cht. S ra i ca con ngi khng ch l kt qu ca cc qui lut sinh hc m quan trng hn c l kt qu ca qu trnh lao ng. l qu trnh con ngi s dng cng c tc ng vo th gii t nhin, khai thc v ci bin gii t nhin to ra nhng sn phm vt cht p ng nhu cu tn ti v pht trin ca mnh. Chnh qu trnh con ngi lm bin i t nhin v lm bin i chnh bn thn mnh. Chnh qu trnh lao ng nhu cu trao i, hp tc lao ng lm xut hin ngn ng. Lao ng v ngn ng l hai sc kch thch ch yu ca s chuyn bin b no ca loi vt thnh b no ca loi ngi, t tm l ng vt sang thc con ngi. Con ngi c hnh thnh t lao ng v ngn ng, qu trnh gn lin vi qu trnh hnh thnh quan h gia con ngi vi con ngi. Qu trnh chuyn bin t ng vt thnh con ngi cng l qu trnh chuyn bin t cng ng mang tnh by n, hot ng theo bn nng thnh mt cng ng mi khc hn v cht. y cng l qu trnh chuyn bin t vn ng sinh hc thnh vn ng x hi. Ta gi l x hi. Nh vy, con ngi l ht nhn ca s thng nht bin chng gia t nhin v x hi. * T nhin theo ngha hp Gm ton b th gii vt cht khng k lnh vc x hi (khi nghin cu quan h t nhin x hi y l t nhin theo ngha hp c bit l mi trng t nhin.) Mi trng t nhin gm: + iu kin a l t nhin: t ai, rng ni, sng ngi, kh hu. + Ca ci t nhin: ti nguyn, khong sn, lm sn, thu hi sn ... + Ngun nng lng trong t nhin: sc gi, sc nc, nh nng mt tri 9.1.2. Khi nim x hi X hi l mt hnh thi vn ng cao nht ca th gii vt cht. Hnh thi vn ng ny ly mi quan h ca con ngi v s tc ng ln nhau gia ngi vi ngi lm nn tng.
148

9.1.1. Khi nim t nhin

Chng 9: T nhin v x hi X hi biu hin tng s nhng mi lin h v cc quan h ca cc c nhn vi nhau. Theo Mc X hi - cho d n c hnh thc g i na - l ci g? L sn phm ca s tc ng qua li gia con ngi 1 Con ngi l sn phm cao nht ca t nhin, bng hot ng ca mnh con ngi lm nn lch s, lm nn x hi. V vy, x hi khng th l ci g khc m chnh l b phn c th c tch ra mt cch hp qui lut ca t nhin. X hi l hnh thi t chc cao nht ca vt cht trong qu trnh vn ng tin ho lu di v phc tp. X hi l mt b phn c th ca gii t nhin. Tnh c th ca x hi c th hin: khc vi phn cn li ca t nhin ch c nhng nhn t v thc tc ng ln nhau, x hi, nhn t hot ng l con ngi c thc. Hnh ng ca h c suy ngh v theo ui nhng mc ch nht nh. Hot ng ca con ngi khng ch ti sn xut ra chnh bn thn mnh m cn ti sn xut ra gii t nhin. 9.2. C IM CA QUY LUT X HI

L mt b phn c th ca t nhin, va l sn phm ca s tc ng qua li gia ngi vi ngi, tn ti v pht trin x hi va phi tun theo nhng qui lut ca t nhin va phi tun theo nhng qui lut ring ch tn ti trong lnh vc x hi. iu ch r, trc ht qui lut x hi phi mang y nhng c trng c bn ca qui lut chung, l tnh khch quan, ph bin v tnh tt yu. Qui lut x hi mang m du n hot ng ca con ngi. 9.2.1. Tnh khch quan Tnh khch quan ca qui lut th hin ch: Qui lut x hi l qui lut hot ng ca con ngi c thc, nhng n khng ph thuc vo thc, ch ca bt k mt c nhn, mt lc lng x hi no. Bi v bng hot ng thc tin con ngi lm ra lch s, song nhng hot ng ca con ngi thc hin trong nhng iu kin vt cht nht nh, sinh hot vt cht nht nh, trong nhng mi quan h nht nh gia con ngi v t nhin, con ngi v con ngi. Nhng iu kin v nhng mi quan h l khch quan vi mi thi i, mi dn tc, mi th h, mi con ngi khi h theo ui mc ch ca bn thn. Qui lut x hi thng c biu hin ra nh nhng xu hng mang tnh xu hng. Nhng mi lin h v tc ng phc tp ln nhau gia ngi v ngi to ra nhng hot ng khc nhau trong x hi. Tng hp nhng lc tc ng ln nhau to thnh xu hng ca lch s, trong , lc hot ng ca khi ng ngi chim u th. iu c ngha l, mc d hot ng ca con ngi trong x hi biu th cho nhiu mc ch, mun khc nhau, thm ch nhng mc ch, mun l chng cho nhau, i lp nhau nhng qui lut x hi ch phn nh mun, mc ch ca khi ng ngi, ph hp vi xu th vn ng pht trin ca lch s. Xu hng ny l khch quan, qui lut l hp l khch quan.
1

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1996, tp 27, trang 57

149

Chng 9: T nhin v x hi 9.2.2. Tnh tt yu v ph bin Ngha l nhng quan h ca con ngi c hnh thnh mt cch tt yu v ph bin, nhm tho mn nhu cu sng ca con ngi - nhu cu tn ti v pht trin ca x hi. Quan h ca con ngi v con ngi trong x hi c nhiu cp khc nhau: C loi quan h x hi tn ti ph bin mi hnh thi kinh t - x hi nh quan h gia lc lng sn xut v quan h sn xut, quan h gia tn ti x hi v thc x hi, quan h gia c s h tng v kin trc thng tngTo nn nhng qui lut chi phi mi hnh thi kinh t x hi nh: qui lut quan h sn xut ph hp vi tnh cht v trnh pht trin ca lc lng sn xut, c s h tng quyt nh kin trc thng tng Cc quan h x hi ch tn ti trong mt s hnh thi kinh t - x hi nh quan h gia nh, giai cp, dn tc Loi quan h ch tn ti mt s hnh thi kinh t - x hi nh quan h gia a ch v nng dn, quan h gia t sn v v sn Loi quan h ch tn ti tng lnh vc ring l nh lnh vc kinh t, chnh tr, t tng, vn ho nh quan h gia cc ng, phi chnh tr, quan h o c, tn gio Qui lut x hi phn nh cc loi quan h x hi vi mc tt yu v ph bin khc nhau. Ngoi nhng c trng ca qui lut ni chung, qui lut x hi cn c nhng c trng ring. 9.2.3. Qui lut x hi tn ti v tc ng trong nhng iu kin nht nh Khi nhng iu kin tn ti tt yu ca qui lut b xo b th qui lut cng khng tn ti. V d: u tranh giai cp l mt trong nhng ng lc ca lch s, l qui lut ca x hi c phn chia giai cp i khng. Qui lut u tranh giai cp s chm dt hot ng khi x hi khng cn phn chia giai cp i khng. Hnh thc biu hin s tc ng ca cc qui lut thng b bin dng do hon cnh lch s mi thi i, giai on, tng nc khc nhau. N cng tu thuc vo trng thi cc quan h x hi. Cc qui lut th hin r rt khi cc quan h vn c t n chn mui nht nh. S tc ng ca qui lut x hi thng thng qua hot ng ca con ngi m con ngi li b li ch l ng c chi phi hot ng. Do , li ch tr thnh yu t quan trng trong c ch hot ng ca qui lut x hi, chi phi s nhn thc ca con ngi v qui lut. iu ny khng lm mt i tnh khch quan ca qui lut x hi. Tuy nhin li ch y l li ch ca cng ng, giai cp, ca khi ng ngi. Nh vy, qui lut x hi khc qui lut t nhin ch n phi thng qua hot ng ca con ngi c thc, b tc ng bi yu t li ch. 9.2.4. nhn thc qui lut x hi cn c phng php khi qut ho v tru tng rt cao - Bi v: s biu hin v tc ng ca cc qui lut x hi thng din ra trong thi gian rt lu, do , khng th dng thc nghim kim tra, cng khng th dng li suy din mt cch n thun.
150

Chng 9: T nhin v x hi - Do vy nhn thc cc qui lut x hi cn: Phi nghin cu cc nguyn nhn thc y s vn ng v pht trin ca x hi. Qui lut x hi l qui lut hot ng ca con ngi. Nguyn nhn thc y hot ng ca con ngi l mt chui nhn qu x hi. Hon cnh bn ngoi, gm nhng iu kin khch quan, nhng quan trng nht l iu kin kinh t: nhu cu, li ch, mc ch - hot ng thc hin mc ch. Trong nhu cu v li ch gi vai tr rt quan trng, l khu u tin chuyn ho nhng iu kin khch quan thnh t tng bn trong thc y con ngi hot ng. V vy, nhu cu v li ch l ng c trc tip thc y con ngi hot ng, qua cng l nguyn nhn thc y s vn ng v pht trin ca x hi. Con ngi l ht nhn ca s thng nht bin chng gia x hi v t nhin, do vy, qui lut x hi v qui lut t nhin gn b cht ch vi nhau trong hot ng ca con ngi. t c s pht trin lu bn ca x hi, mt mt con ngi phi tn trng v tun theo qui lut x hi, ng thi cng phi tun theo qui lut ca t nhin. Qui lut x hi mang tnh khch quan, vic con ngi c nhn thc c hay khng? C t gic vn dng hay khng? th qui lut x hi vn lun tn ti v tc ng ngoi thc ca con ngi. Khi con ngi cha nhn thc v cha vn dng c qui lut th chng tc ng nh mt lc lng t pht v bin con ngi tr nn b ng trc tnh tt yu. Ngc li, khi con ngi nhn thc v vn dng c qui lut x hi vo cc hot ng c mc ch ca mnh th con ngi lm ch c tnh tt yu, th con ngi t n t do. iu ch r con ngi t do l nhn thc c qui lut v hnh ng theo qui lut. Ngha l t do trn c s nm c tnh tt yu. T do l sn phm ca s pht trin lch s. Qu trnh pht trin ca x hi cng l qu trnh con ngi vn n t do. n x hi Cng sn ch ngha con ngi c gii phng khi mi p bc, bc lt con ngi mi tht s lm ch bn thn, t nhin, lm ch x hi, tr thnh con ngi thc s t do. 9.3. S TC NG QUA LI GIA T NHIN V X HI

9.3.1. Vai tr ca yu t t nhin v yu t x hi trong h thng t nhin - x hi + H thng t nhin x hi? H thng t nhin - x hi l mt chnh th trong nhng yu t t nhin v yu t x hi tc ng qua li ln nhau, qui nh s tn ti v pht trin ca nhau. H thng ny c xy dng trn c s cu trc lin hon cht ch ca sinh quyn v c m bo bi c ch hot ng ca chu trnh sinh hc. l chu trnh trao i cht, nng lng v thng tin gia cc h thng vt cht sng vi mi trng tn ti ca chng trong t nhin. Chu trnh hot ng tun theo qui lut chung vi nguyn tc: t t chc, t iu chnh, t bo v theo mt trt t lin hon cht ch, m bo cho s tn ti v pht trin ca c h thng.
151

Chng 9: T nhin v x hi + Vai tr ca yu t t nhin trong h thng t nhin - x hi - T nhin l iu kin u tin, thng xuyn v tt yu ca qu trnh sn xut vt cht: L mt trong nhng yu t c bn ca nhng iu kin sinh hot vt cht. T nhin va l nh , va l cng xng, va l phng th nghim v l bi cha cht thi khng l ca x hi. Vai tr thay i cng vi s pht trin ca x hi. - T nhin l mi trng sng ca con ngi v x hi. Vai tr ny khng th thay th v mt i d x hi c pht trin trnh no. T nhin cung cp nhng th cn thit nht cho cuc sng ca con ngi. Cng ch c t nhin cung cp nhng iu kin cn thit nht cho sn xut x hi. Theo Cc Mc, cng nhn khng th sng to ra ci g ht, nu khng c gii t nhin, nu khng c th gii hu hnh bn ngoi. l vt liu trong lao ng ca anh ta c thc hin, trong lao ng ca anh ta tc ng v nh , lao ng ca anh ta sn xut ra sn phm 1 . - T nhin lun l tin , iu kin cho s tn ti v pht trin ca x hi. T nhin c th tc ng thun li hoc gy cn tr sn xut x hi, qua c th km hm hoc thc y s pht trin ca x hi. + Vai tr ca x hi trong h thng t nhin - x hi X hi gn b vi t nhin trc ht l nh lao ng sn xut. Lao ng l c trng c bn phn bit hot ng ca con ngi vi ng vt. Lao ng ng thi cng l yu t u tin c bn v quan trng nht to nn s thng nht gia t nhin v x hi. V, lao ng trc ht l mt qu trnh din ra gia con ngi v t nhin, mt qu trnh trong bng hot ng ca chnh mnh con ngi lm trung gian, iu tit v kim tra s trao i cht gia h v t nhin 2 . S trao i cht gia con ngi v t nhin th hin trc ht: nu t nhin cung cp cho con ngi tt c ngun vt cht vn c ca mnh th con ngi v x hi l ngi tiu th. Qu trnh s dng ngun vt cht ca t nhin, con ngi, x hi loi ngi lm bin i t nhin nhanh chng nht, mnh m nht so vi tt c nhng thnh phn khc ca chu trnh sinh hc. Trong chu trnh trao i cht gia x hi v t nhin c nt ni bt: Th nht: x hi c th s dng tt c ngun vt cht vn c ca sinh quyn, t ng vt, thc vt, n vi sinh vt; t ct si, t n cc loi khong sn, du m, kh t,; t ngun vt cht c hn v ti to ti nh sng, nc, khng kh Th hai l s trao i cht ca mt khu x hi t hiu qu thp. Con ngi s dng lng ph cc ngun ti nguyn thin nhin. Do vy, nu trong chu trnh ny con ngi khng kim tra, iu tit qu trnh khai thc cc ngun vt cht trong t nhin s dn n khng hong sinh thi, s thng nht gia t nhin v x hi b ph v. Chnh v vy m yu t x hi ngy cng gi v tr quan trng trong s tc ng gia t nhin v x hi.
1 2

Cc Mc, Ph nghen, tuyn tp, NXB s tht H Ni 1980, tp I, trang 122 Cc Mc, Ph nghen, tuyn tp, NXB s tht H Ni 1980, tp III, trang 266

152

Chng 9: T nhin v x hi 9.3.2. Nhng yu t tc ng n mi quan h gia t nhin v x hi Quan h gia t nhin v x hi chu s tc ng ca cc yu t: trnh pht trin ca x hi, vic nhn thc qui lut t nhin, qui lut x hi, cng nh s vn dng vo hot ng thc tin ca con ngi. 9.3.2.1. Mi quan h gia con ngi v t nhin ph thuc vo trnh pht trin ca x hi Lch s ca x hi loi ngi c lm nn bi quan h gia con ngi vi t nhin v gia nhng con ngi vi nhau. Chnh thng qua quan h vi t nhin con ngi lm ci bin t nhin. Con ngi vi hot ng ca mnh lm cho lch s t nhin v lch s x hi gn b vi nhau, qui nh ln nhau. Mi quan h ph thuc vo trnh pht trin ca x hi m tiu ch nh gi n l cch thc sn xut ra ca ci vt cht mi giai on lch s nht nh ca con ngi. S ra i ca nhng phng thc sn xut cao hn phng thc sn xut trc quyt nh nhng chuyn bin v cht ca x hi loi ngi a x hi t d man sang vn minh. Phng thc sn xut qui nh tnh cht ca mi quan h gia x hi v t nhin v mi phng thc c nhng cng c sn xut khc nhau. Khi cng c sn xut thay i, mc ch sn xut thay i ko theo quan h gia t nhin v x hi thay i. Do yu cu ca thc tin m con ngi lun ci to, chinh phc t nhin, phc v cho cuc sng ca mnh. iu lm cho vai tr, phm vi tc ng ca x hi i vi t nhin ngy cng ln. Khi trnh mi mt ca con ngi c nng cao th phm vi tc ng ca x hi ngy cng ln i vi t nhin. Tuy nhin, s tc ng ca x hi i vi t nhin cn ph thuc vo tnh cht ch x hi. Tnh cht ca ch chnh tr cng qui nh tnh cht ca mi trng t nhin. iu ch r tnh cht ch chnh tr ca x hi n qui nh s tc ng ca x hi i vi t nhin nhiu hay t? Thc y hay km hm s pht trin t nhin ? V t nhin ch l kh nng, n c vai tr to ln i vi s pht trin sn xut, pht trin x hi. Nhng vic khai thc t nhin nh th no? n u l ph thuc vo con ngi, hot ng ca con ngi, hot ng ph thuc vo ch chnh tr, x hi. Ch chnh tr cng tin b, kh nng huy ng sc mnh trong hot ng ca con ngi ngy cng ln, tc ng vi mc ch tch cc hn n t nhin. Do vy vic hng ti mt ch x hi tt p tr thnh mt mc tiu tt yu ca x hi loi ngi gii quyt tt mi quan h gia t nhin v x hi. Ngy nay, con ngi t n nh cao trong sn xut l nn i cng nghip c kh t ng ho nhng v mc ch nn sn xut m con ngi coi t nhin ch yu l i tng khai thc dn n khng hong sinh thi mt s ni e do s sng ca c nhn loi. V vy, tn ti v pht trin bn vng khng cn con ng no khc con ngi phi quay tr v chung sng vi t nhin, thay i phng thc khai thc v s dng ti nguyn thin nhin, thay i mc ch sn xut v li nhun, quan trng hn c l thay i s hu t nhn t bn ch ngha. 9.3.2.2. Mi quan h gia t nhin v x hi ph thuc vo trnh nhn thc v vn dng cc qui lut trong hot ng thc tin Hot ng sn xut vt cht ca con ngi l hot ng chinh phc t nhin. Hot ng ny c th lm cho t nhin thay i theo hai hng:
153

Chng 9: T nhin v x hi Mt l, nu con ngi tc ng vo t nhin theo ng qui lut ca th con ngi to ra Thin nhin th hai hi ho vi s pht trin ca x hi. Hai l, nu con ngi bt chp qui lut, ch khai thc nhng ci sn c trong t nhin s l ngho t nhin v s ph v cn bng gia t nhin v x hi l iu khng th trnh khi. Vic nhn thc qui lut t nhin v s dng nhng qui lut mt cch hiu qu m bo s cn bng ca h thng t nhin - x hi khng th tch ri vic nhn thc v vn dng qui lut x hi. l tin tng bc iu chnh mt cch c thc mi quan h gia t nhin v x hi. Ch c nm vng v vn dng trit cc qui lut x hi mi xc nh ng n c mc ch ca nn sn xut, mi c thc t gic la chn nhng cng c, nhng phng tin hp l thc hin mc ch , m bo cho vic pht trin x hi bn vng trong quan h hi ho t nhin - x hi. Xo b ch s hu t nhn t bn ch ngha, thit lp mt ch x hi mi - x hi cng sn ch ngha m giai on thp l x hi x hi ch ngha l con ng duy nht thc hin s hi ho gia t nhin v x hi. Ch ngha cng sn cho php gii quyt mu thun gia con ngi vi con ngi, con ngi vi t nhin, to nn s thng nht x hi v t nhin. Tm li, t nhin v x hi l hai yu t c quan h bin chng vi nhau, trong mi quan h tnh cht mi trng x hi quyt nh tnh cht mi trng t nhin. Khi nghin cu mi quan h gia t nhin v x hi cn ph phn mt s quan im siu hnh nh sau: + T nhin v x hi l hai th gii hon ton tch bit song song tn ti, gia chng khng h c mi quan h vi nhau. + Hoc t nhin l tn ti t n, l huyn b con ngi khng th nhn thc c t nhin, cng khng th ci to t nhin. H cho rng: ng trc t nhin con ngi thy bt lc khng th gii thch c t nhin, t h khng c nng lc ci to t nhin. S tc ng ca con ngi vo t nhin ch l s tc ng ngu nhin, m qung, v thc. Thc cht quan im trn l nhng quan im sai lm, n tc ng ti tnh nng ng ch quan ca con ngi trong qu trnh ci to t nhin, lm ch t nhin. 9.4. DN S, MI TRNG TRONG S PHT TRIN X HI 9.4.1. Vai tr ca dn s i vi s pht trin ca x hi 9.4.1.1. Khi nim dn s: Dn s l s lng ngi lm n, sinh sng trong mt vng lnh th nht nh no : mt quc gia, mt a phng. Vn dn s ni n nhiu mt: s lng dn s, cht lng dn c, mt dn c, s gia tng dn s, s phn b dn c theo lnh th Nhng yu t thng xuyn tc ng qua li ln nhau, ng thi ph thuc vo iu kin t nhin, iu kin chnh tr x hi. 9.4.1.2. Vai tr ca dn s i vi s pht trin ca x hi * c th hin hai bnh din: s lng v cht lng dn c
154

Chng 9: T nhin v x hi S lng dn c l s lng ngi ca dn s. S lng dn c, mt dn c th hin sc mnh v lng ca dn s theo ngha s ngi cng ng, sc mnh cng ln. Thc cht y l sc mnh c tnh theo c bp, sc mnh thuc v th lc ca con ngi. Sc mnh v lng ca dn s ph thuc rt ln vo trnh t chc, qun l, vo s on kt, lin kt gia ngi vi ngi trong cng ng. Sc mnh v cht ca dn s l th hin sc mnh tr lc ca con ngi-lao ng tr tu nh k nng, k xo nng lc thc hnh nhng hot ng c hm lng khoa hc cao, s thng minh nhy bn, ch, ngh lc Sc mnh v cht ca dn c ph thuc rt ln vo cht lng cuc sng, vo trnh gio dc, dn tr, vo truyn thng vn ho, vo trnh pht trin ca khoa hc cng ngh * Vai tr ca dn s i vi s pht trin ca x hi cn th hin vic dn s l iu kin thng xuyn, tt yu ca s pht trin x hi. Bt k mt x hi no cng cn c mt s lng dn c nht nh tn ti, pht trin. S lng dn c, mt dn c nh hng trc tip n lao ng x hi, n t chc phn cng lao ng x hi. S lng dn c hp l, mt dn c ph hp s to iu kin cho lao ng x hi pht trin, thc y x hi pht trin. Ngc li, cc yu t ca dn c khng hp l s gy nn kh khn cho sn xut, qua , nh hng n s pht trin ca x hi. Sc mnh dn c v s lng ch c pht huy mnh khi trnh sn xut cn thp, ch yu mi s dng c bp vi s h tr ca cc cng c lao ng th s. T cui th k XVII vi s ra i ca cng ngh c kh th vai tr ca sc mnh dn s gim xung. Ngy nay, khi cng ngh c kh dn b thay th bi cng ngh tin hc th lao ng tr tu cng dn thay th cho lao ng c bp, sc mnh cht lng dn c dn thay th cho sc mnh s lng dn c. S lng dn c, mt dn c chu nh hng ca s gia tng dn s, qua nh hng ti s pht trin ca x hi. S gia tng dn s qu nhanh hoc qu chm so vi cc iu kin kinh t - x hi u c nh hng tiu cc n s pht trin ca x hi. Dn s tng qu nhanh s dn n nhng kh khn v lng thc, thc phm, chm sc sc kho, vic lm nh hng n cht lng dn c, to nn s di c t pht, nh hng n an ninh chnh tr, trt t x hi. Ngc li, nu dn s tng qu chm s dn n thiu lao ng x hi, gy kh khn cho sn xut, dch v, phc li x hivn dn s va ph thuc vo qui lut t nhin, lin quan n mi trng t nhin, va ph thuc vo cc iu kin x hi lin quan n bn cht x hi v cc chnh sch ca nh nc trong x hi . Gii quyt ti u vn dn s l trch nhim ca mi quc gia nhng n l vn ton cu. N yu cu phi xc nh v gi c t tng dn s hp l. Phn b dn c ph hp vi iu kin t nhin, kinh t x hi ng thi n yu cu phi tng cng cht lng dn c x hi pht trin bn vng. Khi nghin cu v vai tr ca dn s i vi s pht trin x hi, cn ph phn mt s quan im sai tri nh sau: L thuyt Mantut (1798) trong cun Tnh trng l thuyt dn s a ra kt lun: lng thc thc phm tng theo cp s cng dn s tng trng theo cp s nhn, dn ti khong cch ngy cng xa gia dn s v lng thc l nguyn nhn dn n tnh trng i ngho ca
155

Chng 9: T nhin v x hi nhn loi. Nguyn nhn chnh l do qun chng lao ng ngho sinh qu nhiu t a ra hai gii php: (1) Con ngi cn kim ch khn ngoan: thanh nin nng cao tui kt hn, ku gi con ngi gim bt tn sut hot ng tnh dc. (2) a ra bin php kim ch mnh: s dng chin tranh loi bt ngi tha trong ba tic thin nhin. L thuyt ny sau c phi tn Mantut y ln cao th k XX v tr thnh l thuyt cc k phn ng: h phn nn cc cuc chin tranh m mu trong lch s trn th gii cha tiu dit bt s dn cn thit. V vy, phi y mnh chin tranh - thm ch chin tranh ht nhn: Bom nguyn t l cu tr li ca t nhin vi s ngoan c ca nhn loi khng mun h thp mc sinh. Thuyt ny kt ti cc nh y hc pht hin ra nhng thnh tu y hc ngn chn bnh tt gy cht ngi hng lot. H khng nh gii quyt tnh trng i ngho nht thit phi cng bc qun chng tit dc. l nhng l thuyt u tin v c din rng v dn s t ra tt c nhng vn cp bch ca n. Tuy nhin, gii quyt vn dn s khng ch c nhng bin php cc oan trn m c th s dng nhiu bin php tng hp khc, mang tnh tch cc. iu ph thuc vo bn cht ch x hi, vo nhn thc v vn dng qui lut khch quan ca con ngi. Cng cn ph phn cc quan im sai tri khc v dn s nh l thuyt phn bit chng tc v dn s, l thuyt dn s ti u. 9.4.2. Vai tr ca mi trng i vi s tn ti v pht trin ca x hi Mi trng l ton b nhng iu kin m trong con ngi sinh sng. Mi trng bao hm c mi trng t nhin v mi trng x hi. Mi trng t nhin cn c s dng di nhiu tn gi khc nhau nh sinh quyn, mi trng sinh - a - ho, mi trng sng thng c gi chung l mi trng sinh thi. 9.4.2.2. Vai tr ca mi trng t nhin vi s pht trin ca x hi Mi trng t nhin l ni sinh tn ca con ngi, x hi. trnh mng mui, khi con ngi ch bit ch yu hi lm nhng sn phm c sn trong t nhin th con ngi hon ton l thuc vo t nhin, cuc sng ca x hi ph thuc ch yu vo mi trng t nhin. Khi trnh vn minh cao hn, nht l khi khoa hc k thut pht trin th con ngi tng bc chinh phc t nhin, khai thc t nhin phc v cho nhu cu ca mnh. Nhng nhn chung, t nhin vn c vai tr to ln i vi s tn ti v pht trin ca x hi. T nhin to iu kin thun li hoc gy kh khn cho qu trnh sn xut x hi, qua nh hng n s pht trin ca x hi. Khi con ngi tc ng mnh m vo t nhin mt cch bt chp qui lut con ngi s vp phi nhng vn mi nh hng n s bn vng ca h thng t nhin x hi. Mi trng t
156

9.4.2.1. Khi nim mi trng

Chng 9: T nhin v x hi nhin khng ch gy nn kh khn cho qu trnh sn xut m n cn e do ti s sng cn ca x hi. Biu hin trc ht l s khan him v cn dn cc ngun ti nguyn thin nhin, nn nhim mi trng, cc hin tng xa mc ho, thng tng zn C nhiu nguyn nhn dn n cc hin tng trn xong c bn v su xa nht l ch x hi. Ch ngha t bn tng tn dng mt cch trit khoa hc cng ngh bc lt con ngi, khai thc t nhin bt chp qui lut t nhin. Mun t nhin pht trin phc v cho con ngi th vic xo b ch s hu t nhn, t bn l cn thit. l iu kin nhng cha m bo thng nht hi ho gia t nhin v x hi. Mun m bo s cn bng ca h thng t nhin - x hi cn xc nh r mc tiu sinh thi phi kt hp vi mc tiu kinh t lm c s hot ng sn xut x hi trn c s nng cao nhn thc v t nhin, xy dng thc v sinh thi c bit l o c sinh thi. KT LUN T nhin v x hi hai yu t ca h thng t nhin - x hi. X hi v t nhin lun c s tc ng qua li nh hng ln nhau. T nhin c vai tr rt to ln i vi x hi l iu kin thng xuyn v tt yu ca s tn ti v pht trin ca x hi, cn x hi tc ng tr li t nhin thng qua hot ng lao ng sn xut ca con ngi. V vy bn cht ch x hi, s hot ng ca con ngi s tc ng rt to ln n mi trng t nhin theo nhng khuynh hng khc nhau qua nh hng ti s pht trin ca x hi. Gii quyt vn sinh thi, vn dn s l trch nhim ca mi ngi, mi ch x hi.

157

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi

Chng 10: HNH THI KINH T - X HI

10.1. SN XUT VT CHT - C S CA S TN TI V PHT TRIN X HI 10.1.1. Khi nim sn xut vt cht - Sn xut vt cht l qu trnh con ngi s dng cng c lao ng tc ng vo t nhin, ci bin cc dng vt cht ca gii t nhin nhm to ra ca ci vt cht tho mn nhu cu tn ti v pht trin ca con ngi. - Khi nim ch r: sn xut l hot ng c trng ca con ngi v x hi loi ngi. l qu trnh hot ng c mc ch v lun lun sng to ca con ngi. ng ghen ch r s khc bit gia x hi loi ngi v loi vt: l ch loi vt may mn lm ch hi lm, trong khi con ngi li sn xut 1 Sn xut ca x hi loi ngi rt phong ph nhng c ba hot ng sn xut c bn: sn xut vt cht, sn xut tinh thn v sn xut ra bn thn con ngi. Ba hnh thc sn xut trn c quan h bin chng vi nhau, nhng vai tr khng ngang bng nhau i vi s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi. 10.1.2. Vai tr ca sn xut vt cht i vi s tn ti v pht trin ca x hi X hi l sn phm ca s tc ng qua li gia nhng con ngi, do vy x hi mun tn ti v pht trin trc ht phi c nhng con ngi tn ti, pht trin - tc l phi c nhng con ngi sng v hot ng. Con ngi mun sng phi c n, mc, , i li Nhng vt phm p ng nhu cu li khng c sn trong th gii. Mun c con ngi phi lao ng sn xut vt cht. Trn c s y con ngi sng to ra nhng iu kin sinh hot cho bn thn mnh v cho x hi. l vic lm thng xuyn lin tc v tt yu ca con ngi. Mt khc, trong qu trnh tn ti v pht trin, con ngi khng tho mn vi nhng g c sn trong t nhin. Trong qu trnh tc ng vo t nhin, con ngi lun tin hnh sn xut vt cht nhm to ra cc t liu sinh hot p ng vi nhu cu lun pht trin ca mnh. Bng vic sn xut ra nhng t liu sinh hot ca mnh, nh th con ngi gin tip sn xut ra chnh i sng vt cht ca mnh 2 Trong qu trnh sn xut ra ca ci vt cht cho x hi, con ngi ng thi sng to ra ton b cc mt ca i sng x hi. V hot ng sn xut vt cht t hiu qu cao, ngoi mi quan h vi t nhin con ngi cn sng to, xy dng cc mi quan h vi nhau, cc quan h
1 2

Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1998, tp 34, trang 241 Sch dn, tp 3, trang 29

158

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi da trn trnh sn xut vt cht. Tt c cc quan h x hi v nh nc, php quyn, o c, ngh thut, tn gio u hnh thnh, bin i trn nn tng sn xut x hi. Lch s pht trin ca nhn loi c Cc Mc khi qut: vic sn xut ra nhng t liu sinh hot vt cht trc tip v chnh to ra mt c s, t m ngi ta pht trin cc th ch nh nc, cc quan im php quyn, ngh thut v thm ch c nhng quan nim tn gio ca con ngi ta 1 Thng qua qu trnh sn xut vt cht, con ngi khng ngng lm bin i t nhin, bin i x hi, ng thi lm bin i chnh bn thn mnh. Sn xut vt cht d xt di gc no trong lch s vn l c s, nn tng cho s tn to v pht trin ca x hi. V l , khi tm hiu cc hin tng x hi phi tm hiu c s su xa ca n l nn sn xut vt cht ca x hi. 10.2. BIN CHNG CA LC LNG SN XUT V QUAN H SN XUT 10.2.1. Cc khi nim: phng thc sn xut, lc lng sn xut, quan h sn xut 10.2.1.1. Phng thc sn xut Sn xut vt cht l mt hnh thi hot ng thc tin quan trng, din ra mt phm vi rng ln trong sut chiu di lch s, mi giai on lch s lun c nhng kiu nhng cch thc sn xut vt cht khc nhau, Mc gi l phng thc sn xut. Vy phng thc sn xut l g? Phng thc sn xut l cch thc con ngi tin hnh sn xut vt cht nhng giai on lch s nht nh ca x hi loi ngi. Vi mt cch thc sn xut nht nh ca sn xut x hi, trong i sng x hi s xut hin nhng tnh cht, kt cu c im tng ng v mt x hi. i vi s vn ng ca lch s loi ngi, cng nh s vn ng ca mt x hi c th, thay i v phng thc sn xut bao gi cng l s thay i c tnh cht cch mng. Da vo phng thc sn xut c trng ca mi thi i lch s m ngi ta bit c thi i kinh t thuc v hnh thi kinh t - x hi no. Trong qu trnh sn xut, con ngi c quan h song trng: quan h ca con ngi vi t nhin (gi l lc lng sn xut), quan h ca con ngi vi con ngi (gi l quan h sn xut). Phng thc sn xut chnh l s thng nht gia lc lng sn xut mt trnh nht nh vi quan h sn xut tng ng. 10.2.1.2. Lc lng sn xut Lc lng sn xut biu hin mi quan h gia con ngi vi t nhin. Ngha l, trong qu trnh thc hin s sn xut x hi con ngi chinh phc t nhin bng sc mnh tng hp ca mnh. Lc lng sn xut ni ln nng lc thc t ca con ngi. Lc lng sn xut bao gm ngi lao ng vi k nng lao ng ca h v t liu sn xut, trc ht l cng c lao ng. Trong qu trnh sn xut, lao ng ca con ngi v t liu sn xut, trc ht l cng c sn xut kt hp vi nhau thnh lc lng sn xut. Trong cc yu t ca lc lng sn xut ngi lao ng gi v tr quyt nh nht lc lng sn xut hng u ca ton th nhn loi l cng nhn, l ngi lao ng 2 .
1 2

Sch dn, tp 19, trang 500 V.I Lnin ton tp, NXB Tin B Mtxcva, 1977, tp 38, trang 430

159

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi Ngi lao ng l ch th ca qu trnh lao ng sn xut. Vi sc mnh v k nng lao ng ca mnh, s dng t liu lao ng, trc ht l cng c lao ng, tc ng vo i tng lao ng sn xut ra ca ci vt cht. Cng vi qu trnh lao ng, sc mnh v k nng ca con ngi ngy cng c tng ln, c bit l tr tu con ngi khng ngng pht trin, hm lng tr tu ca lao ng ngy cng cao. Cng vi ngi lao ng, cng c lao ng cng l mt yu t c bn ca lc lng sn xut. Cng c lao ng, l sc mnh tri thc c vt th ho, c tc dng ni di bn tay v nhn sc mnh ca con ngi trong qu trnh lao ng sn xut. Trong mi thi i, cng c sn xut lun l yu t ng nht ca lc lng sn xut. Cng vi qu trnh tch lu kinh nghim, con ngi lun pht minh v sng ch k thut, cng c sn xut lun c ci tin v hon thin. Chnh s bin i thng xuyn ca cng c sn xut lm thay i ton b t liu sn xut. Suy n cng, l nguyn nhn su xa ca mi bin i x hi. Trnh pht trin ca cng c lao ng l thc o trnh chinh phc t nhin ca con ngi, l tiu chun phn bit cc thi i kinh t khc nhau. Trnh ca lc lng sn xut lun c s tng ng gia ngi lao ng v cng c lao ng: Nu cng c sn xut th s th n ph hp vi trnh s dng ca mt ngi lao ng. Khi n phn nh trnh th cng ca lc lng sn xut. Nu cng c sn xut bng my mc hin i n ph hp vi trnh ca tp th ngi lao ng. Khi , n phn nh trnh c kh hin i ca lc lng sn xut. Vic chuyn trnh ca lc lng sn xut t th cng ln c kh hin i l bc tin v i ca lc lng sn xut trong qu trnh chinh phc t nhin ca con ngi. N ch r s tng ng gia trnh mi mt ca ngi lao ng lun tng ng vi trnh ca cng c sn xut. Tri qua cc cuc cch mng khoa hc, cng vi s tin trin ca sn xut, khoa hc ngy cng c vai tr quan trng trong sn xut. Khoa hc pht trin ti mc tr thnh nguyn nhn trc tip ca nhiu bin i to ln trong sn xut v trong i sng, tr thnh lc lng sn xut trc tip. Cch thc m khoa hc xm nhp v th hin trong thc tin khc nhiu so vi vi thp k trc y, lm cho lc lng sn xut c bc nhy vt, to thnh cuc cch mng khoa hc v cng ngh. Khoa hc v cng ngh hin i chnh l c im thi i ca sn xut, n hon ton c th c coi l ci c trng cho lc lng sn xut hin i. 10.2.1.3. Quan h sn xut Quan h sn xut l quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn xut (sn xut v ti sn xut x hi). Quan h sn xut gm ba mt: Cc quan h s hu t liu sn xut, cc quan h trong t chc v qun l sn xut, cc quan h trong phn phi sn phm lao ng. Quan h sn xut phn nh quan h gia ngi vi ngi, n c hnh thnh khch quan trong qu trnh sn xut, khng ph thuc vo mun ch quan ca con ngi. Cc Mc ch r: Trong sn xut, ngi ta khng ch quan h vi t nhin. Ngi ta khng th t sn xut c nu khng kt hp vi nhau theo mt cch no hot ng chung v trao i hot ng vi nhau. Mun sn xut c, ngi ta phi c mi lin h v quan h nht nh vi nhau, v quan h ca h vi t nhin, tc l vic sn xut 1
1

Cc Mc v Ph.ng ghen: ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni,1993, tp 6, trang 552

160

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi Quan h sn xut l nhng quan h mang tnh vt cht, thuc i sng x hi. Quan h sn xut l hnh thi x hi ca sn xut. Ba mt ca quan h sn xut thng nht vi nhau, to thnh mt h thng mang tnh tng i n nh so vi s vn ng. pht trin khng ngng ca lc lng sn xut. Trong ba mt ca quan h sn xut, quan h s hu v t liu sn xut l quan h xut pht, quan h c bn c trng cho phng thc sn xut. Quan h s hu v t liu sn xut quyt nh quan h t chc qun l sn xut, quan h phn phi sn phm, cng nh quyt nh cc quan h x hi khc. Quan h s hu v t liu sn xut quyt nh ti hai mi quan h v t chc qun l sn xut, quan h phn phi sn phm ch n ch r: giai cp, tp on ngi no nm t liu sn xut ch yu ca x hi th giai cp, tp on gi vai tr ch huy qu trnh lao ng sn xut vt cht x hi, quyt nh phng thc phn phi sn phm x hi lm ra. Quan h s hu t liu sn xut cn quyt nh c tnh cht ca quan h sn xut, l bc lt hay khng bc lt, bnh ng hay bt bnh ng. Trong cc hnh thi kinh t - x hi m loi ngi tri qua, lch s chng kin c hai loi hnh s hu c bn v t liu sn xut: s hu t nhn v s hu cng cng. S hu cng cng l loi hnh s hu m t liu sn xut l ti sn chung ca c cng ng nn cc quan h sn xut v cc quan h trong x hi ni chung tr thnh quan h hp tc, tng t gip ln nhau. Ngc li, quan h s hu t nhn l loi hnh t liu sn xut tp trung v trong tay mt s t ngi, cn i a s khng c hoc c rt t t liu sn xut. V vy, quan h gia ngi vi ngi trong sn xut vt cht v trong i sng x hi l quan h bt bnh ng, l quan h thng tr v b thng tr, bc lt v b bc lt. Cc quan h s hu t nhn: chim hu n l, phong kin, t bn ch ngha thuc vo dng ny, cn quan h s hu di cng sn nguyn thu v cng sn ch ngha s hu t liu sn xut l ca cng ng, quan h gia ngi vi ngi l bnh ng hp tc. Quan h t chc v qun l sn xut tc ng trc tip n qu trnh sn xut, n vic t chc iu khin qu trnh sn xut. Quan h t chc v qun l sn xut do quan h s hu quyt nh v n phi thch ng vi quan h sn xut. Quan h t chc v qun l sn xut c th thc y hoc km hm qu trnh sn xut. Tuy nhin, nu quan h t chc v qun l sn xut khng thch ng vi quan h sn xut, n lm bin dng quan h sn xut. Quan h v phn phi sn phm sn xut ra mc d do quan h s hu v quan h t chc v qun l sn xut chi phi, song n tc ng trc tip n li ch con ngi, nn n tc ng n thi con ngi trong lao ng sn xut v do c th thc y hoc km hm sn xut. 10.2.2. Qui lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut S tc ng ln nhau gia lc lng sn xut v quan h sn xut biu hin mi quan h mang tnh cht bin chng. Quan h ny biu hin thnh qui lut c bn nht ca s vn ng v pht trin ca i sng x hi qui lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Khuynh hng ca sn xut vt cht x hi l khng ngng pht trin. S pht trin xt n cng l bt ngun t s bin i v pht trin ca lc lng sn xut, trc ht l cng c lao ng.
161

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi S pht trin ca lc lng sn xut c nh du bng trnh ca lc lng sn xut. Trnh lc lng sn xut trong tng giai on lch s th hin trnh chinh phc t nhin ca con ngi trong giai on lch s . Khi nim trnh ca lc lng sn xut ni ln kh nng ca con ngi, thng qua vic s dng cng c lao ng thc hin qu trnh ci bin gii t nhin nhm m bo cho s sinh tn v pht trin ca mnh. Trnh ca lc lng sn xut th hin : Trnh ca cng c lao ng, trnh ca t chc lao ng x hi, trnh ng dng khoa hc vo sn xut, kinh nghim v k nng lao ng ca con ngi, trnh phn cng lao ng. Gn vi trnh ca lc lng sn xut l tnh cht ca lc lng sn xut. Trong lch s ca sn xut vt cht, lc lng sn xut pht trin t ch c tnh cht c nhn ln tnh cht x hi ha. Khi sn xut da trn trnh th cng, phn cng lao ng km pht trin th lc lng sn xut ch yu c tnh cht c nhn. Khi sn xut t n trnh c kh, hin i phn cng lao ng x hi pht trin th lc lng sn xut c tnh x hi ha. Mi quan h gia lc lng sn xut v quan h sn xut c th hin hai ni dung c bn. 10.2.2.1. Lc lng sn xut quyt nh v lm thay i quan h sn xut cho ph hp vi n Mt phng thc sn xut mi ra i, khi quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. S ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l mt trng thi m trong quan h sn xut l hnh thc pht trin tt yu ca lc lng sn xut. Ngha l trng thi m cc yu t ca quan h sn xut to a bn y cho lc lng sn xut pht trin. Nh vy, trng thi ph hp c ba mt ca quan h sn xut t ti thch ng vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, to iu kin ti u cho vic s dng v kt hp gia lao ng v t liu sn xut, do lc lng sn xut c c s pht trin ht kh nng ca n. Trong phng thc sn xut, th lc lng sn xut l ni dung kinh t k thut, quan h sn xut l hnh thc x hi ca qu trnh sn xut. Ni dung bao gi cng quyt nh hnh thc. Do vy, lc lng sn xut quyt nh quan h sn xut. iu ny c th thy r: trong qu trnh sn xut con ngi lun c xu hng mun tng nng sut lao ng nhng li gim nh sc lao ng, t h tm cch ci to cng c sn xut hin c, ch to cng c sn xut mi, p dng tin b k thut vo sn xut iu lm cho lc lng sn xut thng xuyn thay i, n c tnh cch mng Khi lc lng sn xut thng xuyn bin i, ti mt giai on no , lc lng sn xut chuyn sang trnh mi, vi tnh cht x hi ha mc cao hn. Khi quan h sn xut li tng i n nh. Lc , quan h sn xut t ch ph hp tr thnh khng ph hp vi s pht trin ca lc lng sn xut. Mu thun s ngy cng gay gt v n mt lc no quan h sn xut tr thnh xing xch ca lc lng sn xut. S pht trin khch quan ca lc lng sn xut tt yu dn n vic bng cch ny hay cch khc xo b quan h sn xut c v thay th n bng mt kiu quan h sn xut mi, ph hp vi tnh cht v trnh ca lc lng sn xut thay i, m ng cho lc lng sn xut pht trin. Thay quan h sn xut c bng mt quan h sn xut mi cng c ngha l lm cho phng thc sn xut c b mt i phng thc sn xut mi cao hn ra i, pht trin. 10.2.2.2. Quan h sn xut tc ng tr li s pht trin ca lc lng sn xut Mc d lc lng sn xut quyt nh quan h sn xut nhng quan h sn xut c tnh c lp tng i, tc ng tr li s pht trin ca lc lng sn xut.
162

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi Quan h sn xut l quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn xut, do trong qu trnh sn xut x hi n qui nh ti: Mc ch nn sn xut x hi. Qui nh ti khuynh hng pht trin cc nhu cu v li ch vt cht. Qui nh h thng tnh cht qun l sn xut, qun l x hi. Qui nh phng thc sn xut ca ci nhiu hay t. Qui nh khuynh hng pht trin cc cng ngh. Qua s tc ng quan h sn xut tc ng ti: Thi tch cc hay khng tch cc ca ngi lao ng. nh hng ti vic ci tin, ch to cng c sn xut. Vic p dng thnh tu khoa hc k thut vo sn xut. S tc ng km hm hay thc y lc lng sn xut pht trin. Quan h sn xut tc ng n lc lng sn xut theo hai hng: quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l ng lc thc y lc lng sn xut pht trin. Ngc li quan h sn xut khng ph hp vi trnh lc lng sn xut: khi n li thi, lc hu, hoc tin tin mt cch gi to s km hm s pht trin ca lc lng sn xut. Khi quan h sn xut km hm s pht trin ca lc lng sn xut th theo qui lut chung quan h sn xut c s c thay th bng quan h sn xut mi tin b hn thc y lc lng sn xut pht trin. Tuy nhin vic gii quyt mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut phi thng qua vic nhn thc v hot ng ci to x hi ca con ngi. Trong x hi c giai cp phi thng qua u tranh giai cp, thng qua cch mng x hi. Tm li, qui lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l qui lut ph bin tc ng ton b tin trnh lch s nhn loi. S thay th, pht trin i ln ca lch s x hi loi ngi t ch cng x nguyn thu qua ch chim hu n l ch phong kin, ch t bn ch ngha v n x hi cng sn ch ngha tng lai l s tc ng ca cc qui lut x hi, trong qui lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut l qui lut c bn nht, n chi phi cc qui lut khc. 10.3. BIN CHNG GIA C S H TNG V KIN TRC THNG TNG 10.3.1. Khi nim c s h tng v kin trc thng tng 10.3.1.1. C s h tng C s h tng l ton b nhng quan h sn xut hp thnh c cu kinh t ca mt x hi nht nh. Ngha l x hi tn ti trong mt giai on lch s c mt c cu kinh t ring, trong c cu kinh t y c th bao gm nhiu thnh phn kinh t, nhiu loi quan h sn xut khc nhau. Tng hp ton b nhng quan h sn xut y gi l c s h tng ca x hi.
163

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi C s h tng c hnh thnh khch quan trong qu trnh sn xut. C s h tng ca mt x hi c th bao gm: quan h sn xut thng tr, quan h sn xut tn d ca x hi c v quan h sn xut mm mng ca x hi tng lai. Trong , quan h sn xut thng tr bao gi cng gi v tr ch o. Quan h sn xut thng tr l i biu cho phng thc sn xut , n ch r bn cht ca x hi l g? X hi ang trong giai on pht trin no? Quan h sn xut thng tr n quyt nh n: ng li kinh t chnh sch kinh t v ch kinh t ca x hi , qua quyt nh n bn cht ca ch x hi. N gi vai tr chi phi cc quan h sn xut tn d, mm mng nhng quan h sn xut tng lai. Bi vy, c s h tng ca mt x hi c th c c trng bi quan h sn xut thng tr trong x hi . Cc quan h sn xut tn d v quan h sn xut mm mng cng c vai tr nht nh. R rng, nu xt ni b phng thc sn xut th quan h sn xut l hnh thc pht trin ca lc lng sn xut, nhng xt tng th cc quan h x hi th quan h sn xut hp thnh c s kinh t ca x hi, tc l c s hin thc, trn hnh thnh nn kin trc thng tng tng ng. C s h tng l quan h vt cht trong h thng cc quan h x hi. 10.3.1.2. Kin trc thng tng Kin trc thng tng l ton b nhng quan im chnh tr, php quyn, trit hc, o c, tn gio, ngh thut cng vi nhng thit ch x hi tng ng nh nh nc, ng phi, gio hi, cc on th x hi c hnh thnh trn c s h tng nht nh. Mi yu t ca kin trc thng tng c c im ring, qui lut ring nhng chng lin h vi nhau, tc ng ln nhau v hnh thnh t c s h tng. Song mi yu t khc nhau c vai tr, v tr, quan h khc nhau i vi c s h tng. C yu t quan h trc tip vi c s h tng nh chnh tr, php lut, cn cc yu t nh trit hc, tn gio, ngh thut ch quan h gin tip vi c s h tng. Trong x hi c giai cp, kin trc thng tng mang tnh giai cp su sc. l cuc u tranh v chnh tr, t tng ca cc giai cp i khng. Trong , c trng l s thng tr v chnh tr - t tng ca giai cp cm quyn. Kin trc thng tng ca x hi c giai cp, c b phn c vai tr c bit quan trng l nh nc. N tiu biu cho ch chnh tr ca mt x hi nht nh. Thng qua nh nc giai cp thng tr thc hin s thng tr ca mnh vi tt c cc giai cp khc, tt c cc mt trong i sng x hi. Nh vy, kin trc thng tng thc cht l quan h tinh thn ca x hi, ci i lp vi c s h tng. 10.3.2. Quan h bin chng gia c s h tng v kin trc thng tng 10.3.2.1. C s h tng quyt nh kin trc thng tng C s h tng v kin trc thng tng l hai mt ca i sng x hi, chng thng nht bin chng vi nhau, trong c s h tng ng vai tr quyt nh i vi kin trc thng tng. Xut pht t mi quan h gia vt cht v thc, vn dng vo lnh vc x hi th quan h vt cht (c s h tng) s quyt nh quan h chnh tr, tinh thn (kin trc thng tng). Vai tr quyt nh ca c s h tng i vi kin trc thng tng th hin cc ni dung sau: C s h tng quyt nh b mt ca kin trc thng tng: kt cu, t chc ca kin trc thng tng n gin, gn nh hay cng knh phc tp u do c s kinh t quyt nh.
164

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi C s h tng quyt nh tnh cht ca kin trc thng tng. C s h tng khng c tnh cht i khng trong quan h gia ngi vi ngi th kin trc thng tng mang tnh cht thun nht, khng c s i khng. Trong x hi c giai cp i khng, giai cp no thng tr v kinh t th cng chim a v thng tr v mt chnh tr, tinh thn ca x hi. Cc mu thun v chnh tr t tng xt n cng l do mu thun v kinh t qui nh. Cuc u tranh giai cp v chnh tr t tng l biu hin i khng trong i sng kinh t. C s h tng gin tip hay trc tip quyt nh cc yu t ca kin trc thng tng: nh nh nc, php quyn, trit hc, tn gio C s h tng cn th hin vai tr quyt nh i vi kin trc thng tng ch: c s h tng thay i th sm hay mun kin trc thng tng cng thay i theo. Qu trnh khng ch trong giai on thay i t hnh thi kinh t x hi ny sang hnh thi kin trc x hi khc, m cn din ra ngay trong bn thn mi hnh thi kinh t - x hi mi giai on pht trin ca n. S thay i ca kin trc thng tng gn vi s pht trin ca lc lng sn xut, tuy nhin lc lng sn xut khng trc tip lm thay i kin trc thng tng. S pht trin ca lc lng sn xut ch trc tip lm thay i quan h sn xut, n lt n quan h sn xut lm thay i kin trc thng tng. S thay i ca c s h tng dn n s thay i ca kin trc thng tng din ra rt phc tp. Cc b phn khc nhau ca kin trc thng tng lun c s thay i khc nhau: Nhng b phn phn nh trc tip c s h tng th thay i ngay khi c s h tng thay i nh nh nc, quan im chnh tr, h thng chnh tr, php lut thm ch c nhng yu t tch cc ca kin trc thng tng c vn c k tha pht trin trong x hi mi. Song cng c nhng b phn phn nh gin tip c s h tng li tn ti dai dng khi c s h tng thay i nh tn gio, ngh thut Trong x hi c giai cp, s thay i ca kin trc thng tng bao gi cng phi thng qua u tranh giai cp, thng qua cch mng x hi. 10.3.2.2. Kin trc thng tng tc ng tr li c s h tng Kin trc thng tng do c s h tng qui nh, nhng n cng tc ng tch cc tr li c s h tng sinh ra n. Tt c cc yu t ca kin trc thng tng u c tc ng n c s h tng. Tuy nhin, mi yu t khc nhau c vai tr khc nhau, cc thc tc ng khc nhau. Trong x hi c giai cp, nh nc l yu t c tc ng mnh nht n c s h tng v n l b my bo lc tp trung ca giai cp thng tr v kinh t. Cc yu t cn li ca kin trc thng tng nh trit hc, o c, tn gio, ngh thut cng c tc ng n c s h tng, nhng mc , hnh thc tc ng u do cho nh nc, php lut chi phi. S tc ng ca cc b phn kin trc thng tng khng phi bao gi cng theo mt xu hng mi ch x hi. Kin trc thng tng tc ng tr li c s h tng hai gc : Xt v chc nng, mc ch c bn n s dng mi bin php: gio dc, hnh chnh, t chc, php lut, to n s dng cng c ca nh nc :
165

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi * Tm mi cch bo v, duy tr, pht trin c s h tng m trc ht l quan h sn xut thng tr. * S dng cc bin php xo b nhng tn d ca c s h tng c. (xo b quan h sn xut thng tr). * Ngn chn s ra i ca c s h tng mi (k c dng mm mng). Xt v tc dng, kin trc thng tng tc ng tr li c s h tng theo hai chiu. Nu kin trc thng tng tc ng ph hp vi cc qui lut kinh t khch quan th n l ng lc mnh m thc y kinh t pht trin; nu tc ng ngc chiu, n s km hm s pht trin kinh t, km hm s pht trin ca x hi. Lu : Vai tr ca kin trc thng tng d n c ln n u, tc ng mnh m n u n s pht trin kinh t, nhng khng lm thay i c tin trnh pht trin khch quan ca x hi. Xt n cng, nhn t kinh t ng vai tr quyt nh i vi kin trc thng tng. Nu kin trc thng tng km hm pht trin kinh t th sm hay mun, bng cch ny hay cch khc, kin trc thng tng c s c thay th bng kin trc thng tng mi tin b thc y kinh t tip tc pht trin. 10.4. PHM TR HNH THI KINH T - X HI Vi hc thuyt hnh thi kinh t - x hi, ch ngha Mc - Lnin vch r kt cu c bn v ph bin ca mi x hi, qui lut vn ng v pht trin tt yu ca x hi. 10.4.1. Phm tr hnh thi kinh t - x hi? Hnh thi kinh t - x hi l mt phm tr ca ch ngha duy vt lch s ch x hi tng giai on pht trin lch s nht nh vi mt kiu quan h sn xut c trng cho x hi ph hp vi mt trnh nht nh ca lc lng sn xut v vi mt kin trc thng tng tng ng c xy dng trn nhng quan h sn xut y. Hnh thi kinh t - x hi c cu trc phc tp, mi yu t c v tr, chc nng ring v lun tc ng qua li ln nhau. Hnh thi kinh t - x hi gm ba mt c bn: Lc lng sn xut: l nn tng vt cht k thut ca mi hnh thi kinh t x hi. Lc lng sn xut l yu t suy n cng quyt nh s hnh thnh v pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi. Quan h sn xut - quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh sn xut l nhng quan h c bn, ban u v quyt nh tt c nhng quan h x hi khc. Mi hnh thi kinh t - x hi c mt kiu quan h sn xut tng ng vi s pht trin ca lc lng sn xut. Quan h sn xut l tiu chun khch quan phn bit x hi ny vi x hi khc. Nhng quan h sn xut to thnh b xng ca hnh thi kinh t x hi, n hp thnh c s h tng ca x hi. Trn nn tng ca cc quan h sn xut hnh thnh cc quan im v chnh tr, php quyn, o c, trit hc,cng cc thit ch tng ng hp thnh kin trc thng tng x hi vi chc nng bo v duy tr, pht trin c s h tng sinh ra n. Trong khi nim hnh thi kinh t x hi, cc b phn lun c quan h bin chng vi nhau: trong quan h sn xut l ci c bn quyt nh tt c cc quan h x hi khc, trong cc lnh vc khc nhau ca i sng x hi, Mc lm ni bt ring lnh vc kinh t, lm ni bt quan h sn xut l quan h c bn, ban u v
166

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi quyt nh tt c. iu ny ch r phng php nhn thc x hi ca Mc l gn ton b s phong ph ca cc quan h x hi vo quan h sn xut, ng thi xem xt nhng quan h sn xut gii thch s vn ng ca cc hnh thi kinh t x hi hai mt ny hp thnh phng thc sn xut nn tng vt cht ca mi hnh thi kinh t x hi. Mi quan h gia c s h tng v kin trc thng tng l mi quan h c bn xc nh din mo ca hnh thi kinh t x hi. Nh vy, hnh thi kinh t - x hi khc vi x hi loi ngi ni chung nhng c quan h bin chng vi nhau: hnh thi kinh t x hi l mt giai on pht trin nht nh ca x hi loi ngi. Tng ng vi mt giai on pht trin ca x hi loi ngi c mt hnh thi kinh t x hi tng ng. l mi quan h gia ci chung v ci ring. Ngoi cc mt c bn ca x hi nu trn, cc hnh thi kinh t - x hi cn c cc quan h khc nh gia nh, dn tc v cc quan h x hi khc. Cc quan h gn b cht ch vi quan h sn xut, bin i di s tc ng ca cc quan h sn xut. 10.4.2. S pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi l mt qu trnh lch s - t nhin Lch s pht trin ca x hi loi ngi tri qua nhiu giai on t thp n cao. S vn ng pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi tun theo nhng qui lut khch quan vn c ca n. T vic pht hin ra cc qui lut vn ng khch quan ca x hi, Cc Mc i n kt lun: Ti coi s pht trin ca cc hnh thi kinh t x hi l mt qu trnh lch s, t nhin. 1 Thc cht iu khng nh trn l lm r con ng v c ch vn hnh ca hnh thi kinh t - x hi. Ngha l: S pht trin ca hnh thi kinh t - x hi l mt qu trnh t nhin, ch r con ngi lm ra lch s, nhng lch s li tun theo qui lut khch quan: s vn ng ca hnh thi kinh t x hi cng l qu trnh t thn vn ng theo cc qui lut khch quan nh cc s vt trong gii t nhin. Con ngi nhn thc c hay khng nhn thc im, vn dng hay khng vn dng c th n vn vn ng theo qui lut vn c ca n. S pht trin ca hnh thi kinh t - x hi l qu trnh t nhin nhng n li l sn phm hot ng ca con ngi. Do vy, y l qu trnh con ngi sng to ra, con ngi lm ch th. S pht trin ca hnh thi kinh t x hi tun theo qui lut khch quan quanh co, phc tp mang nhiu tnh ngu nhin, nhng n cn ph thuc vo trnh nhn thc kh nng vn dng ca con ngi. Do vi con ngi nh th ny th lch s nh th ny, con ngi khc i th lch s khc i lm cho x hi pht trin thng trm. Tm li, s vn ng ca hnh thi kinh t - x hi l s kt hp thng nht gia qui lut khch quan v nhn t ch quan. Qu trnh qu trnh lch s t nhin ca hnh thi kinh t x hi c ngun gc su xa t s pht trin thng xuyn, lin tc ca lc lng sn xut. Lc lng sn xut c to ra bi nng lc thc tin ca con ngi. Nng lc ca con ngi trong chinh phc t nhin cng b qui nh bi iu kin khch quan nht nh. Chnh s pht trin ca lc lng sn xut lm thay i quan h sn xut. n lt mnh, khi quan h sn xut thay i s lm ko theo s thay th ca kin trc thng tng. Do , tt c cc yu t ca hnh thi kinh t x hi thay i dn n
1

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1973, trang 20

167

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi hnh thi kinh t - x hi c mt i thay vo l hnh thi kinh t - x hi mi tin b hn. Qu trnh din ra mt cch khch quan khng ph thuc vo mun ch quan ca con ngi. Lnin tng khng nh: Ch c em qui nhng quan h sn xut vo nhng quan h sn xut, v em nhng quan h sn xut vo trnh ca nhng lc lng sn xut th ngi ta mi c c mt c s vng chc quan nim s pht trin ca nhng hnh thi x hi l mt qu trnh lch s - t nhin 1 . Theo Cc Mc, s thay th hnh thi kinh t x hi ny bng mt hnh thi kinh t x hi khc thng c thng qua cch mng x hi. Nguyn nhn su xa ca cch mng x hi l mu thun pht trin cao khi lc lng sn xut t n trnh x hi ho mu thun vi quan h sn xut li thi, lc hu. Lc lc lng sn xut b km hm bi quan h sn xut. Trong nhng thi k cch mng, khi c s kinh t thay i th sm hay mun ton b kin trc thng tng cng phi thay i theo. Cc nh kinh in ca ch ngha Mc Lnin i n kt lun: hnh thi kinh t - x hi t bn ch ngha nht nh s i n dit vong, thay vo l hnh thi kinh t - x hi cng sn ch ngha. Nh vy, con ng vn ng pht trin chung ca nhn loi l s tc ng ca cc qui lut khch quan lm cho cc hnh thi kinh t - x hi pht trin, thay th ln nhau t thp n cao. Vi mi dn tc, con ng pht trin khng ch b chi phi bi cc qui lut chung m cn b tc ng bi cc iu kin ring v c im lch s, iu kin t nhin, v chnh tr v truyn thng vn ho ca dn tc . Chnh v vy, lch s pht trin ca nhn loi ht sc phong ph, a dng. C nhng dn tc pht trin ln lt tri qua cc hnh thi kinh t - x hi t thp n cao, nhng cng c nhng dn tc trong nhng iu kin lch s nht nh li pht trin theo con ng b qua mt hoc vi hnh thi kinh t - x hi nhng vn hp qui lut pht trin. Chnh da vo thc t lch s m Cc Mc nu ln kh nng khng phi tri qua giai on pht trin t bn ch ngha tin thng n ch ngha x hi nhng nc lc hu chm pht trin. Khi vn dng hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi ca Mc, VI Lnin pht hin s pht trin khng ng u ch ngha t bn v d kin Ch ngha x hi c th thng trc ht l trong mt s t nc t bn ch ngha tch ring ra m ni 2 . Nh vy, qu trnh lch s t nhin ca s pht trin x hi chng nhng din ra bng con ng pht trin tun t, m cn bao hm c s b qua, trong nhng iu kin nht nh, mt hoc vi hnh thi kinh t x hi tin ln hnh thi kinh t x hi cao hn. 10.4.3. Gi tr khoa hc ca hc thuyt Mc v hnh thi kinh t x hi Hc thuyt hnh thi kinh t x hi ca Cc Mc c mt gi tr to ln v bn vng trong vic nhn thc v x hi. Trc khi trit hc Mc ra i, ch ngha duy tm thng tr trong khoa hc x hi. Cc nh trit hc thc cht khng hiu c qui lut ca s pht trin x hi. T khng gii quyt mt cch trit v phn loi loi cc ch x hi v phn k lch s. S ra i ca hc thuyt hnh thi kinh t x hi l mt cuc cch mng trong ton b quan nim v x hi. N a li mt phng php nghin cu tht s khoa hc.
1 2

VI Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1974, tp 1, trang 163 V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva 1980, tp 26, trang 447

168

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi Hc thuyt hnh thi kinh t - x hi ch ra rng: ng lc ca lch s khng phi do mt lc lng thn b hay do thc t tng quyt nh m l sn xut vt cht. y l im xut pht nghin cu cc hin tng ca i sng x hi. Hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi l biu hin tp trung nht quan nim duy vt v lch s: Trc ht con ngi cn phi n, ung, v mc ngha l phi lao ng, trc khi c th u tranh ginh quyn thng tr, trc khi c th hot ng chnh tr, tn gio, trit hc 1 . Chng no s tht cn tn ti th chng quan nim ca Mc cn c gi tr. Hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi ch r x hi tn ti c phi c quan h gia ngi vi ngi. Trong cc quan h x hi , quan h x hi vt cht, tc l quan h sn xut l quan h c bn, quyt nh cc quan h x hi khc. Quan h sn xut tr thnh tiu chun c bn, khch quan phn bit cc ch x hi. Hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi cung cp c s khch quan nghin cu x hi: s pht trin ca hnh thi kinh t - x hi l mt qu trnh lch s t nhin, iu cho thy cc hnh thi kinh t - x hi vn ng theo nhng qui lut khch quan vn c ca n ch khng phi tun theo mun ca con ngi. Chnh v vy, n em n cho con ngi phng php nhn thc ng v x hi, l i t nhn thc cc qui lut vn ng pht trin khch quan ca x hi loi ngi gii thch v cc hin tng x hi, gn vi mt hnh thi kinh t - x hi c th. Hn mt trm nm k t khi hc thuyt hnh thi kinh t - x hi ca Cc Mc ra i, lch s loi ngi c nhng bc pht trin to ln trn tt c cc lnh vc ca i sng x hi nhng hc thuyt v hnh thi kinh t - x hi vn gi nguyn gi tr, mc d thc tin lch s v kin thc nhn loi c nhiu b sung v pht trin mi so vi hc thuyt hnh thi kinh t - x hi khi mi ra i. Hc thuyt hnh thi kinh t - x hi ca Mc l c s ph phn cc quan im sai lm. Trc s pht trin ca khoa hc v cng ngh t nhng nm 50 ca th k XX, mt s nh x hi hc phng Ty a ra nhng tiu ch mi khi tip cn x hi, hng ph nhn hc thuyt hnh thi kinh t - x hi ca Mc. H gii thch s tin ho ca lch s nh l s thay th ln nhau gia cc nn vn minh nng nghip, cng nghip, hu cng nghip. Cch tip cn ny sai lm cn bn l ch coi s pht trin ca kinh t, ca trnh khoa hc cng ngh l yu t duy nht quyt nh s thay i mi ca i sng x hi. L thuyt ny c b qua vn bn cht x hi nhm chng minh s tn ti vnh vin ca ch ngha t bn. 10.5. VN DNG HC THUYT HNH THI KINH T - X HI VO S NGHIP XY DNG CH NGHA X HI VIT NAM 10.5.1. Vic la chn con ng tin ln ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha Vi hnh thi kinh t - x hi, Cc Mc vn dng phn tch x hi t bn, vch ra cc qui lut vn ng, pht trin ca x hi t bn i n d bo v s ra i ca hnh thi kinh t x hi cao hn, hnh thi kinh t x hi cng sn ch ngha m giai on thp l ch ngha x hi. Ch ngha x hi hin thc ra i t sau cuc Cch Mng Thng Mi v i. Ch ngha x hi lc c xy dng theo m hnh k hoch ho tp trung. M hnh pht huy tc
1

Cc Mc v Ph.ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 19, trang 166

169

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi dng trong mt thi gian nht nh, nhng n cui nhng nm 80 ca th k XX, vi nhiu nguyn nhn ri vo khng hong trm trng v su sc, dn n s sp ca Lin X v ng u. Chnh s khng hong gip chng ta nhn thc r hn v ch ngha x hi v con ng tin ln ch ngha x hi Vit Nam. Vn dng hc thuyt hnh thi kinh t - x hi vo iu kin c th Vit Nam, ng ta v H Ch Tch khng nh: c lp dn tc v ch ngha x hi khng tch ri nhau. l s la chn ph hp vi xu th ca thi i v iu kin c th ca nc ta. ng ta xc nh nhng c trng c bn ca ch ngha x hi Vit Nam: * l mt x hi do nhn dn lao ng lm ch. * C mt nn kinh t pht trin cao da trn lc lng sn xut hin i v ch cng hu v t liu sn xut ch yu. * C nn vn ho tin tin m bn sc dn tc. * Con ngi c gii phng khi p bc, bc lt, bt cng lm theo nng lc, hng theo lao ng, c cuc sng m no, t do, hnh phc, c iu kin pht trin ton din c nhn. * Cc dn tc trong nc bnh ng, on kt, gip ln nhau cng tin b. * C quan h hu ngh v hp tc vi nhn dn tt c cc nc trn th gii. T mt im xut pht thp chng ta khng nh con ng i ln ca Vit Nam l pht trin qu ln ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha. y l mt s nghip rt kh khn, phc tp nn phi tri qua thi k qu lu di vi nhiu chng ng, nhiu hnh thc t chc kinh t, x hi c tnh cht qu . Mc tiu ca chng ta l Xy dng nc Vit Nam dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh 1 . Trong qu trnh qu i ln ch ngha x hi Vit Nam, cn hiu: b qua giai on pht trin t bn ch ngha tin ln ch ngha x hi, tc l: B qua hnh thi kinh t x hi t bn ch ngha, b qua ch bc lt cui cng trong lch s. B qua nhng phi tn trng tnh lch s, t nhin, tnh tun t khng ch quan nng vi. B qua nhng khu trung gian, nhng hnh thc qu nhng khng b qua nn sn xut hng ho. B qua nhng phi k tha, s dng ch ngha t bn nh nc vi t cch l mt thnh phn kinh t. B qua lc lng sn xut t bn ch ngha nhng khng lp li qu trnh sn xut t bn ch ngha m rt ngn qu trnh y tc l kt hp va tun t va nhy vt. B qua quan h sn xut t bn ch ngha vi t cch n gi vai tr thng tr x hi ch khng xo sch cc hnh thc kinh t t bn ch ngha trong thi k qu ln ch ngha x hi. 10.5.2. Xy dng v pht trin nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha Kinh t tr trng l qui lut pht trin tt yu ca tt c cc nc. Tuy nhin kinh t tr trng c s dng vi nhng mc ch khc nhau. Trong cc nc t bn, l kinh t tr trng t bn ch ngha. Vit Nam, trong qu trnh x hi ch ngha x hi ng v nh nc
ng cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 2001, trang 84,85,86
1

170

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi ta ch trng thc hin nht qun v lu di chnh sch pht trin nn kinh t hng ho nhiu thnh phn vn ng theo c ch tr trng c s qun l ca nh nc theo nh hng x hi ch ngha 1 . Kinh t tr trng l kt qu ca s pht trin lc lng sn xut n mt trnh nht nh. N l kt qu ca vic phn cng lao ng x hi, a dng ho cc hnh thc s hu. ng khng nh, kinh t tr trng nh hng x hi ch ngha c nhiu hnh thc s hu, nhiu thnh phn kinh t, trong kinh t nh nc gi vai tr ch o, kinh t nh nc cng vi kinh t tp th ngy cng tr thnh nn tng vng chc. Xy dng v pht trin kinh t tr trng nh hng x hi ch ngha va ph hp vi xu th pht trin chung ca nhn loi, va ph hp vi yu cu pht trin sn xut nc ta, ng thi n p ng yu cu xy dng nn kinh t c lp t ch, kt hp vi hi nhp quc t trn lnh vc kinh t. Mc ch ca nn kinh t tr trng nh hng x hi ch ngha c ng khng nh: l pht trin lc lng sn xut, pht trin kinh t xy dng c s vt cht - k thut ca ch ngha x hi, nng cao i sng nhn dn. Pht trin lc lng sn xut hin i gn lin vi xy dng quan h sn xut mi ph hp trn c ba mt s hu, qun l v phn phi 2 . Khi thc hin kinh t tr trng th vai tr qun l ca nh nc x hi ch ngha phi c cao. Nh nc qun l bng php lut, chin lc, qui hoch, k hoch, chnh sch, s dng c ch tr trng p dng cc hnh thc v phng php qun l ca kinh t tr trng nhm mc ch gii phng sc sn xut, kch thch sn xut, pht huy mt tch cc cng nh hn ch bt mt tiu cc ca c ch tr trng nhm m bo li ch ca nhn dn lao ng v ton th nhn dn. Mun t c mc ch phi c phng php k tha, tip thu cc m hnh qun l tin tin trn th gii mt cch ph hp. 10.5.3. Cng nghip ho, hin i ho vi s nghip xy dng ch ngha x hi nc ta im xut pht ca nc ta khi tin ln ch ngha l rt thp. c im ln nht l t mt nn kinh t ph bin l sn xut nh, lao ng th cng l ch yu. Do vy, ci thiu ln nht ca chng ta l mt nn i cng nghip. Mun khc phc iu phi tin hnh cng nghip ho. Trong bi cnh khoa hc v cng ngh pht trin nh v bo nh hin nay th cng nghip ho phi gn lin vi hin i ho. Cng nghip ha hin i ha l nhim v trung tm xuyn sut thi k i ln ch ngha x hi nc ta. N nhm mc ch xy dng c s vt cht k thut cho ch ngha x hi. V nhim v cng nghip ho, hin i ho c i hi i biu ton quc ln th IX ca ng ch r: con ng cng nghip ha, hin i ho ca nc ta cn v c th rt ngn thi gian va c bc tun t va c bc nhy vt. Pht huy nhng li th ca t nc, tn dng mi kh nng t trnh tin tin, c bit l cng ngh thng tin v cng ngh sinh hc. Tranh th ng dng ngy cng nhiu hn, mc cao hn v ph bin hn nhng thnh tu v khoa hc v cng ngh, tng bc pht trin kinh t tr thc. Pht huy ngun tr tu v sc mnh tinh thn ca ngi Vit Nam; coi trng gio dc v o to, khoa hc v cng ngh l nn tng v ng lc ca s nghip cng nghip ho, hin i ho.
ng cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 2001, trang 84,85,86
2 1

Sch dn trang 86,87

171

Chng 10: Hnh thi kinh t - x hi ng trc nguy c tt hu xa hn v kinh t so vi nhiu nc trong khu vc v th gii, t nhng nm 1996 chng ta y mnh cng nghip ho, hin i ho phn u n 2020 c bn tr thnh mt nc cng nghip. y l yu t quyt nh s thnh cng s nghip xy dng ch ngha x hi nc ta. 10.5.4. Kt hp cht ch gia pht trin kinh t vi chnh tr v cc mt khc ca i sng x hi i i vi pht trin kinh t tr trng nh hng x hi ch ngha, y mnh cng nghip ho, hin i ho t nc phi khng ngng i mi h thng chnh tr; nng cao vai tr lnh o v sc chin u ca ng, xy dng nh nc php quyn x hi ch ngha, i mi v nng cao vai tr ca cc t chc qun chng; pht huy sc mnh i on kt ton dn trong s nghip xy dng v bo v t quc. ng thi vi pht trin kinh t l nhim v trung tm, xy dng ng l nhim v then cht, phi pht trin vn ho, xy dng nn vn ho tin tin m bn sc dn tc, nhm khng ngng nng cao i sng tinh thn ca nhn dn. Pht trin gio dc v o to nhm nng cao dn tr, o to nhn lc v bi dng nhn ti, gii quyt tt cc vn x hi nhm mc tiu: Xy dng x hi dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh 1 . KT LUN Hc thuyt hnh thi kinh t - x hi ca Cc Mc, to ra mt cuc cch mng trong quan nim v x hi. N a li mt phng php tht s khoa hc phn tch cc hin tng trong i sng x hi. Bt u t vic tho mn cc nhu cu: n, mc, , i li ca con ngi, con ngi phi sn xut, l nn sn xut x hi. Qu trnh sn xut con ngi xy dng nn cc mi quan h gia con ngi vi t nhin, gia con ngi vi con ngi. S tc ng ln nhau gia cc mi quan h t nhin ca con ngi hnh thnh qui lut ph bin chung cho mi hnh thi kinh t - x hi. Trn c s mi quan h v vt cht gia ngi vi ngi hnh thnh v pht trin mi quan h gia ngi vi ngi v tinh thn, chnh tr o c S tc ng gia hai loi quan h li to thnh mt qui lut chi phi s vn ng pht trin ca hnh thi kinh t - x hi. Cc Mc ch r nguyn nhn suy n cng quyt nh s vn ng pht trin ca cc hnh thi kinh t x hi l mi quan h gia con ngi v t nhin. Hc thuyt hnh thi kinh t x hi ca Cc Mc vn gi nguyn gi tr mc d th gii c s bin i su sc. Hc thuyt hnh thi kinh t - x hi ca Mc c ng ta vn dng sang to vo iu kin c th ca nc ta ra ng li ng n cho s nghip xy dng v bo v T quc.

Sch hng dn trang 89

172

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi

Chng 11: GIAI CP V U TRANH GIAI CP. GIAI CP - DN TC - NHN LOI

11.1. NHNG HNH THC CNG NG NGI TRONG LCH S X hi tn ti v pht trin c l nh vo s tn ti ca con ngi v quan h gia con ngi vi nhau. Chnh nhng hnh thc quan h gia ngi vi ngi to ra hnh thc cng ng ngi khc nhau. S bin i t hnh thc th tc, b lc, b tc v dn tc phn nh s pht trin ca x hi. 11.1.1. Th tc Th tc l hnh thc cng ng u tin, ng thi l mt t chc x hi u tin ca con ngi. Theo ng ghen, th tc l mt thit ch chung cho tt c dn d man, cho n khi h bc vo thi i vn minh, v thm ch cn sau hn na. Th tc gm khong vi trm ngi. Do trnh ca lc lng sn xut cha pht trin, ngun sng ch yu da vo chn nui v trng trt, nn vai tr ca ngi ph n c bit quan trng. Ch qun hn thi k u v a v c tn ca ngi ph n l c s hnh thnh hnh thc th tc mu quyn u tin trong lch s. S pht trin ca lc lng sn xut y vai tr ca ngi ph n khi v tr c tn, ngi n ng dn chim v tr ln nht trong th tc. Hnh thc th tc mu quyn c thay th bng hnh thc th tc ph quyn. Th tc l hnh thc cng ng u tin trong lch s. Th tc c c trng chung v huyt thng, cc thnh vin trong th tc u c chung mt t tin sinh ra. Ngoi ra, cng ng th tc c nhng mi lin h cng ng sau y: Cc thnh vin cng ng c chung mt ting ni (mc d ngn ng th tc cn rt n gin). + Mi th tc c nhng tp tc, tp qun, nghi thc tn ngng ring ca mnh. C yu t vn ho nguyn thu mang sc thi ring ca cng ng. + Mi th tc c khu vc c tr ring, vng sn bt v tn gi ring. + C s kinh t ca th tc l quyn s hu chung v t liu sn xut v ti sn. H cng lao ng v cng hng th mt cch bnh ng. T chc x hi: Lnh o th tc l mt hi ng th tc ng u l tc trng c mi ngi bu ra. Vic qun l iu hnh ca th tc da trn ngh quyt ca hi ngh th tc. Tc trng c cc thnh vin tn knh v chp hnh s iu khin ca tc trng mt cch t nhin. 11.1.2. B lc B lc c hnh thnh t nhiu th tc c quan h huyt thng hoc quan h hn nhn lin kt vi nhau. Trong b lc c mt th tc gc to thnh b lc c gi l bo tc. B tc c s pht trin v s lng so vi th tc, c b tc ng n hng vn ngi.
173

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi B lc c nhng c trng c bn sau: Mi b lc cng c tn gi ring, c cng ngn ng, phong tc, tp qun, vn ho, tn ngng (Nhng yu t trn phong ph, a dng hn so vi th tc). Mc d cha c s n nh thc s nhng vic xc lp ch quyn v mt lnh th l c trng mi ca b lc so vi th tc. B lc cng chung sng trn mt vng lnh th. V hnh thc s hu cng c s pht trin. Ngoi s hu ring ca mi th tc, b lc cn c nhng hnh thc s hu khc nh: vng lnh th, ni trng trt, sn bn, chn nui V hnh thc x hi: ng u b lc l hi ng cc tc trng ca cc th tc trong b lc. Cc vn v qun l v iu hnh b lc l do hi ng cc tc trng v th lnh qun s quyt nh Trong b lc c mt th lnh ti cao, nhng quyn hnh rt hn ch. B lc pht trin ti hnh thc cao nht l lin minh cc b lc. Khi loi ngi tn ti trong x hi nguyn thu, th b lc l hnh thc tt nht pht trin sn xut. Chnh trong thi k ny chng kin s pht trin mnh m ca lc lng sn xut: vi vic xut hin cng c lao ng bng kim loi, nng sut lao ng tng ln dn n hnh thc phn cng lao ng x hi u tin gia trng trt v chn nui, gia nng nghip v th cng nghip l mt trong nhng tin xut hin s hu t nhn, s bt bnh ng v ti sn, s phn chia giai cp trong x hi. iu a x hi cng x nguyn thu n ch tan r thay vo l mt x hi c giai cp. S thay i ca hnh thi kinh t - x hi ni trn a hnh thc cng ng ngi n ch thay i: t b lc chuyn ln hnh thi cng ng b tc. 11.1.3. B tc B tc l cng ng ngi ng o hn b lc. y l cng ng dn c c hnh thnh t s lin kt ca nhiu b lc v lin minh cc b lc trn cng mt vng lnh th nht nh. T s lin kt, lin minh gia cc b lc m lm cho b tc khng cn n thun l cng ng ngi c cng huyt thng. ng ghen ch r: Do vic mua bn rung t, do s pht trin hn na ca s phn cng lao ng gia nng nghip v th cng nghip, gia thng nghip v hng hi, v nhng thnh vin ca cc th tc, bo tc v b lc chng bao lu phi sng ln ln vi nhau, v lnh th ca bo tc v ca b lc phi thu nhn nhng ngi tuy l ng bo nhng li khng thuc cc tp on y, tc l nhng ngi l xt v ni . Nh vy, khc vi b lc v th tc, b tc c vng lnh th tng i n nh, dn c a dng, sng xen k, a ngn ng v a vn ho. Trong ngn ng ca b lc no chim v tr trung tm ca s giao lu v pht trin kinh t s tr thnh ngn ng chung ca c b tc. Tuy nhin, mi b tc cng c tn gi ring, c im v kinh t v vn ho ring. Xt trong tin trnh lch s nhn loi thi k hnh thnh b tc l mc nh du s tan r hon ton ca x hi cng x nguyn thu. S hu tp th ca th tc, b lc c thay th bng hnh thc s hu t nhn v ch t hu, x hi c giai cp xut hin. Khi xut hin t chc chnh tr - x hi trong x hi c giai cp l nh nc. Tuy nhin, phm vi thng tr ca nh nc c th khng trng vi b tc. C nh nc mt b tc, c nh nc nhiu b tc, sc tc. S xut hin ca nh nc gp phn quan trng vo vic pht trin kinh t, vn ho, x hi thc y qu trnh thng nht v kinh t v vn ho, m rng giao lu gia cc b tcS
174

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi pht trin mi v kinh t, vn ho, x hi, s pht trin ca lc lng sn xut to nhng nguyn nhn thc y s hnh thnh mt cng ng ngi mi cao hn b tc, l dn tc. 11.1.4. Dn tc Khi s dng khi nim dn tc cn c s lu : Vit Nam, khi nim dn tc thng c dng ch tt c cc hnh thc cng ng ngi (b lc, b tc, dn tc), nh vy dn tc c dng theo ngha rng. Cc dn tc" y theo ngha khoa hc: n l hnh thc cng ng ngi cao hn cc hnh thc cng ng ngi trc , th tc, b lc, b tc. Cng nh b tc, dn tc l hnh thc cng ng ngi gn lin vi x hi c giai cp, c cc th ch chnh tr v nh nc. S hnh thnh dn tc rt a dng: c dn tc c hnh thnh t mt b tc pht trin ln, nhng a s dn tc c hnh thnh trn c s nhiu b tc v tc ngi hp nht li. Vic hnh thnh dn tc t cc hnh thc cng ng ngi trc dn tc pht trin ln dn tc l mt qu trnh c tnh cht lin tc va l bc nhy vt. Dn tc khc vi b tc ch: nu trong b tc cc cng ng dn c lin kt vi nhau nhng da trn nhng nguyn tc php l cha thc s l cng ng dn c n nh v bn vng th ngc li dn tc l mt cng ng dn c n nh v tng i bn vng c tnh thng nht cao, da trn nhng nguyn tc php l. Nhng mi lin h c da trn mt c s mi, l mi lin h kinh t trong mt tr trng thng nht, rng ln: tr trng dn tc. S thng nht v kinh t ca dn tc c cng c bng thit ch chnh tr mi l cc nh nc tp quyn. Dn tc l mt cng ng ngi c nhng c im chung thng nht sau y: Mt l, cng ng v kinh t. T cng ng th tc chuyn ln b lc ri b tc, qu trnh lm cho yu t lin kt cng ng da trn quan h huyt thng dn dn b suy gim, vai tr ca yu t kinh t ngy cng tng ln. Vi dn tc, cng ng chung v kinh t l nhn t m bo cho s tn ti v thng nht ca mi quc gia dn tc. Cc Mc v ng ghen chng minh rng: kinh t chnh tr l yu t tr thnh ng lc gn kt cc dn tc thnh mt nc, mt quc gia thng nht. S tng ng v mt li ch s l im chung cho quan h gia cc giai cp, tng lp x hi khc nhau. Lch s pht trin ca cc dn tc cho thy, s tng ng v ph hp vi li ch cng ln, tnh thng nht ca dn tc cng cao, s i lp v li ch gia cc b tc dn tc cng cao, nguy c tan r dn tc cng ln. Tnh thng nht, tng ng v n nh v kinh t l yu t gia tng quan h v ngn ng, lnh th, vn ho, tm l, tnh cch, n l nhn t m bo cho s thng nht ca mi quc gia, dn tc. Th hai, cng ng v lnh th. Mi dn tc sinh sng trn mt vng lnh th ring, l biu hin c th v mt ch quyn ca mt dn tc trong mi quan h vi cc quc gia, dn tc khc. Khi nim lnh th bao gm c vng t, vng bin hi o, vng tri thuc ch quyn ca quc dn tc. Vi mi quc gia nhiu dn tc th lnh th quc gia gm lnh th ca tt c cc dn tc thuc quc gia hp thnh. Ch quyn quc gia dn tc thuc v lnh th l kt qu lao ng,
175

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi xy dng ca c mt dn tc trong qu trnh lch s lu di. Ch quyn quc gia dn tc v lnh th khng th chia ct, n c th ch ha lut php quc gia v lut php quc t. Cng ng lnh th l c trng quan trng ca dn tc. Lnh th l a bn sinh sng v pht trin ca dn tc, n l nn tng hnh thnh nn T quc ca mi quc gia, dn tc. Th ba, cng ng v ngn ng. Ngn ng l cng c, phng tin quan trng nht trong giao tip trong cng ng (th tc, b lc, b tc, dn tc). Mi mt dn tc c mt ngn ng ring ca dn tc mnh (c th c ch vit v ting ni) giao tip trong dn tc. Nhng trong mt quc gia c nhiu dn tc phi c ngn ng chung thng nht. Ngn ng c chn lm ngn ng thng nht thng l sn phm v l kt qu tt yu ca qu trnh pht trin lu di v kinh t - x hi ca cc dn tc trong quc gia. Ngn ng chung ca mt dn tc (ting m ) l c trng bn cht v l nhn t kt ni cc dn tc thnh mt quc gia c ch quyn. Ngn ng dn tc l c s, nn tng ca vn ha l di sn tinh thn ca mi dn tc. Th t, cng ng v vn ha, tm l, tnh cch. Vn ho l yu t c bit quan trng ca s lin kt cng ng. Vn ha dn tc mang nhiu sc thi ca vn ha cc a phng, cc sc tc, cc tp on ngi trn cng mt vng lnh th. c trng chung ca vn ha dn tc l s thng nht trong tnh a dng. Vn ho dn tc hnh thnh trong sut qu trnh lch s tn ti v pht trin ca dn tc , n c k tha cht lc qua mi giai on lch s. Trong qu trnh pht trin ca dn tc, cc thnh vin ca dn tc mt mt gi gn, pht huy bn sc ring ca dn tc, mt mt tip thu cc gi tr vn ha v tham gia vo qu trnh sng to ra gi tr vn ha chung ca dn tc. Trong x hi c giai cp, do iu kin sng khc nhau nn giai cp thng tr v giai cp b tr c quan nim khc nhau v vn ha, gi tr vn ha to nn cc yu t vn ha khc nhau, song vn b chi phi bi nhng yu t vn ha chung ca c cng ng. Giao lu vn ha, chnh l qu trnh cc dn tc t th hin mnh, t bo v mnh trong tin trnh pht trin vn ha dn tc. Trn iu kin sinh hot vt cht iu kin a l, dn c trn nn tng vn ha dn tc m mi dn tc c tm l li sng v nt tnh cch ring. N l nt c th khng trn ln ca mt dn tc. Nh vy, bn c trng: cng ng v kinh t, cng ng v lnh th, cng ng v ngn ng v vn ha, tm l, tnh cch l bn c trng khng th thiu c ca mi dn tc. Tuy nhin, dn tc khng phi l php cng gin n ca bn c trng - bn mi quan h cng ng trn m chnh l kt hp mt cch bin chng cc mi quan h y. N va kt ni dn tc thnh mt khi va to ra ng lc lin kt v pht trin cho mi quc gia dn tc. Cc Mc v ng ghen tp trung ch vo s hnh thnh cc quc gia dn tc chu u, v l qu trnh in hnh. Hai ng ch r qu trnh hnh thnh dn tc hin i thng gn vi qu trnh hnh thnh v pht trin ca ch ngha t bn. hiu khi nim dn tc mt cch y , cng cn nghin cu qu trnh hnh thnh v pht trin dn tc khng gn lin vi ch ngha t bn nh s hnh thnh dn tc Vit Nam, Triu Tin. Vit Nam, dn tc c hnh thnh sm hn do iu kin chng xm lc v chng thin nhin.
176

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi Hnh thc cng ng c vai tr to ln i vi s pht trin con ngi v x hi. Dn tc khng ch l sn phm ca s pht trin kinh t vn ha, m cn l ng lc cho s pht trin. Trong tng lai ca loi ngi, dn tc s tn ti lu di ngay c khi cc giai cp mt i. Do vy, u tranh chng li s n dch v p bc dn tc chnh l u tranh v s pht trin v tin b chung ca nhn loi. 11.2. GIAI CP V U TRANH GIAI CP Lch s x hi loi ngi t khi phn chia giai cp l lch s u tranh giai cp. Chnh u tranh giai cp lm bin i quan h gia ngi vi ngi. Vy giai cp l g? iu kin tn ti ca n l g? v sao c u tranh giai cp? u tranh giai cp c vai tr nh th no? Trong qu kh, hin ti v tng lai? l cha kho khm ph cc qui lut lch s, hiu lch s ca x hi c giai cp. 11.2.1. Giai cp: nh ngha, ngun gc, kt cu 11.2.1.1. nh ngha giai cp Tnh trng phn chia giai cp c nhiu nh kinh t, s hc pht hin ra. l cc giai cp i lp nhau trong cc x hi chim hu n l c ch n v n l, x hi phong kin c phong kin v nng n, x hi cn v hin i c t sn v v sn. Ngoi cc giai cp trn cn c cc tng lp, nhm x hi gn vi h thng giai cp ny hay h thng giai cp khc. Nhng vn quan trng l phi lm r giai cp l g? th cc l thuyt x hi phi Mc Xt ch a ra nhng quan nim m h. H l gii giai cp l tp hp ngi c s khc nhau v ngh nghip, chng tc, ti nng, tri thc o c, uy tn x hi Thm ch ging nhau v s thch c nhn. Cc l thuyt da trn tiu chun ch quan thay th cho tiu chun khch quan, h trnh ng n cc vn c bn, c bit l vn s hu t liu sn xut ch yu ca x hi. Cc Mc i nghin cu v giai cp t vic phn tch kt cu phng thc sn xut c cch tip cn khoa hc: ly l lun v hnh thi kinh t - x hi lm c s nghin cu x hi. Mc i tm ci gc ca c cu x hi, c cu giai cp l kinh t. C.Mc khng a ra nh ngha hon chnh v giai cp, nhng trong th gi Vymaye th hin t tng v giai cp: 1. S pht trin ca cc giai cp ch gn lin vi nhng giai on lch s nht nh ca s pht trin sn xut. 2. u tranh giai cp tt yu dn n chuyn chnh v sn. 3. Bn thn s chuyn dch ny ch l bc qu tin ti xo b mi giai cp v tin ln xy dng x hi khng c giai cp. Trn c s l lun ca Cc Mc, trong tc phm SNG KIN V I, V.I Lnin a ra nh ngha giai cp: Ngi ta gi giai cp, nhng tp on to ln gm nhng ngi khc nhau v a v ca h trong mt h thng sn xut x hi nht nh trong lch s, khc nhau v quan h ca h (thng thng th nhng quan h ny c php lut qui nh v tha nhn i vi nhng t liu sn xut, v vai tr ca h trong t chc lao ng x hi, v nh vy l khc nhau v cch thc hng th v v phn ca ci x hi t hoc nhiu m h c hng. Giai cp l nhng tp on ngi
177

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi m tp on ny c th chim ot lao ng ca tp on khc, do ch cc tp on c a v khc nhau trong mt ch kinh t - x hi nht nh 1 Nh vy, giai cp l nhng tp on ngi to ln c a v x hi khc nhau trong mt h thng kinh t - x hi nht nh. Tc l ni n v tr, ch ng ca cc tp on ngi khc nhau trong h thng th bc x hi. iu ny ch r khng phi giai cp tn ti mi hnh thi kinh t x hi, giai cp ch ny sinh, tn ti nhng hnh thi kinh t x hi p ng c iu kin tn ti ca n. a v x hi ca mi giai cp l tng hp nhng iu kin vt cht c bn ca c tp on ngi do h thng sn xut vt cht ca x hi qui nh. a v x hi ca tp on ngi ny b qui nh bi a v tp on ngi khc trong x hi. Trong h thng kinh t - x hi, nu tp on ngi ny l giai cp thng tr th tp on ngi kia l giai cp b tr. l cc giai cp. Nhng c nhn c a v x hi nh nhau trong h thng sn xut x hi th hp thnh mt giai cp. y l c trng chung nht ca giai cp. S khc nhau v a v ca cc giai cp trong h thng sn xut l do : Th nht, quan h khc nhau i vi t liu sn xut ch yu ca x hi. y l c trng c bn nht, l tiu chun khch quan phn nh giai cp, xp mt c nhn vo giai cp ny hay giai cp khc. Quan h khc nhau i vi t liu sn xut l im khc nhau c bn nht: ch n (trong ch n l), a ch phong kin (trong ch phong kin), t sn (trong ch t bn) l nhng tp on gi v tr thng tr trong h thng kinh t - x hi m h l i biu, trc ht l do cc tp on ngi ny chim hu t liu sn xut ca x hi, tc l nm nhng iu kin vt cht quan trng chi phi qu trnh sn xut ca x hi, qua chi phi lao ng ca nhng tp on ngi khng c hoc nm rt t t liu sn xut. Nhng tp on ngi b mt t liu sn xut (n l trong ch n l, nng dn trong ch phong kin, v sn trong ch t bn) phi ph thuc v kinh t vo cc tp on ngi thng tr. Khi nghin cu v c trng ny cn lu : + Quyn s hu t liu sn xut ch yu ca x hi thng c php lut ca nh nc cng nhn v bo v. + Khi nghin cu cc hin tng ca x hi c giai cp phi lt t c quan h v s hu t liu sn xut. Mun xo b giai cp phi xo b tn gc s tn ti ca giai cp: xo b quyn s hu t nhn v t liu sn xut. Th hai, khc nhau v vai tr trong t chc lao ng x hi, trong t chc qun l sn xut. Tp on ngi no nm t liu sn xut s iu khin qu trnh lao ng x hi, em li li ch nhiu nht cho tp on mnh thng qua qu trnh ch huy sn xut, lnh o qu trnh sn xut, iu hnh lu thng trn qui m ton x hi. Cn cc tp on ngi khng c hoc nm rt t t liu sn xut l nhng tp on ngi trc tip lao ng, sn xut di s iu khin trc tip ca giai cp thng tr. Th ba, khc nhau v phng thc v qui m thu nhp nhng sn phm lao ng ca x hi.
1

V.I Lnin ton tp, NXB tin b, Mtxcva, 1997, tp 39, trang 17-18

178

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi Phng thc v qui m thu nhp ca cc giai cp ph thuc vo ch s hu t liu sn xut. L ngi nm t liu sn xut v t chc lnh o sn xut, tp on thng tr c iu kin bin mc ch ca mnh thnh hin thc l chim lao ng thng d ca cc tp on lao ng. Do c s bt cng trong s hu nn ch phn phi trong x hi c i khng giai cp l bt cng v n m bo cho giai cp thng tr, bc lt chim phn ln sn phm lao ng trong x hi, cn cc tp on lao ng ch chim phn t i sn phm lao ng di hnh thc ny hay hnh thc khc. Ngy nay, di ch ngha t bn, mt b phn trong giai cp cng nhn c mc sng cao hn so vi trc y. Tuy nhin, s nng cao mc sng ca giai cp cng nhn khng tng xng vi s tng ln nhanh chng ca nng sut lao ng, cng khng theo kp vi s giu c ca giai cp t sn. Khong cch thu nhp gia hai giai cp i khng ngy cng rng hn. Tm li, bn cht ca quan h giai cp l s khc nhau gia cc tp on ngi v a v trong h thng sn xut x hi, dn n tp on ngi ny chim ot lao ng ca tp on ngi khc. Giai cp l mt phm tr kinh t - x hi c tnh lch s. 11.2.1.2. Ngun gc giai cp X hi loi ngi khng phi lc no cng c cc giai cp i khng. Cc Mc chng minh rng : S tn ti ca cc giai cp ch gn lin vi nhng giai on pht trin lch s nht nh ca sn xut 1 . Trong x hi nguyn thu, khi lc lng sn xut cn thp km, cng c sn xut th s nh cnh cy, hn , cung tn con ngi ch sn xut tn ti, duy tr ni ging, cha c sn phm d tha tng i th cha xut hin kh nng chim ot, x hi cha c giai cp. Con ngi thi k ny phi nng ta vo nhau theo by n, quan h bnh ng : cng hp tc sn xut, cng hng th. Khi cng c sn xut pht trin ln mt bc mi - cng c sn xut bng kim loi xut hin lm cho sn xut pht trin, nng sut lao ng tng ln. Ngoi vic con ngi sn xut ra mt lng ca ci vt cht dng (ti thiu) cn mt s d tr (gi l ca d tng i), lm xut hin kh nng chim ot ca d , tc l xut hin kh nng ngi ny chim ot lao ng ca ngi khc. Vic xut hin cng c sn xut mi cho php sn xut c th tng gia nh c hiu qu hn so vi sn xut tp trung tp th nguyn thy. Lc lng sn xut pht trin dn n s phn cng lao ng x hi th cng nghip tch khi nng nghip. Trao i sn phm din ra thng xuyn hn. Quan h sn xut cng ng nguyn thy khng cn ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut. Trong x hi xut hin cng nhiu gia nh c ti sn ring, xut hin s chnh lch v ti sn. Ch cng hu nguyn thy v t liu sn xut dn b thay th bng ch t hu v t liu sn xut. Trong iu kin y, nhng ngi c quyn li trong th tc, b lc chim ot ti sn ca cng x thnh ca ring, nm quyn phn cng lao ng v phn phi sn phm, tr thnh giai cp thng tr u tin : giai cp ch n.
1

Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 28, trang 662

179

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi Do ca ci d tha, t binh bt c trong cc cuc chin tranh khng b git nh trc. H c s dng phc v nhng ngi giu c v c a v trong x hi. Ch c giai cp chnh thc ra i t . Lc lng n l c b sung bng nhng ngi lm n thua l, n khng tr c v h tr thnh giai cp b tr u tin trong lch s. X hi chim hu n l l x hi c giai cp u tin trong lch s. Ch n v n l l hai giai cp i khng trong x hi ny. Nh vy, s xut hin giai cp gn lin vi ngun gc kinh t ca d tng i l kh nng khch quan, ch t hu t liu sn xut l c s trc tip ca xut hin giai cp. S tn ti cc giai cp i khng gn lin vi ch chim hu n l, ch phong kin v ch t bn ch ngha. Ch t hu tn ti hng ngn nm trong iu kin c bn: lc lng sn xut pht trin cao, to ra sn phm thng d nhng cha t ti mc tho mn nhu cu vt cht ca con ngi. S pht trin rt cao ca lc lng sn xut s lm cho mt i ca giai cp mang tnh tt yu nhng lc lng sn xut khng l iu kin duy nht cho s mt i ca giai cp m cn phi c s pht trin cao v ton din ca con ngi. 11.2.1.3. Kt cu x hi - giai cp Trong x hi c giai cp, kt cu giai cp l do phng thc sn xut quyt nh. Mi kiu x hi c mt kt cu x hi - giai cp ring ca n. Mi kt cu x hi - giai cp ca x hi nht nh bao gm hai giai cp c bn, cc giai cp khng c bn v tng lp trung gian. Hai giai cp c bn l cc giai cp tn ti gn lin vi phng thc sn xut thng tr. Hai giai cp c bn ca ch kinh t x hi l sn phm ch thc ca ch kinh t - x hi, ng thi l nhng giai cp quyt nh s tn ti v pht trin ca h thng sn xut trong x hi. Giai cp thng tr l giai cp tiu biu cho bn cht ch kinh t ang tn ti. Trong x hi c giai cp gm c cc giai cp c bn sau: Ch n v n l trong x hi chim hu n l phong kin v nng n (nng dn) trong ch phong kin, v sn v t sn trong ch t bn ch ngha. Mi kt cu x hi - giai cp cn c cc giai cp khng c bn v tng lp trung gian. Trong nhng tp on x hi ny c nhng tp on l tn d ca phng thc sn xut c (nh n l trong thi k u ca x hi phong kin, a ch v nng n trong bui u ca x hi t bn). Cng c tp on l mm mng ca phng thc sn xut tng lai (nh giai cp t sn v cng nhn cng trng th cng trong giai on cui ca ch phong kin). Ngoi ra trong bt k x hi c giai cp no cng c mt s tng lp trung gian l sn phm ca chnh phng thc sn xut ang thng tr, l kt qu ca qu trnh phn ho trong x hi din ra mt cch lin tc. l cc tng lp bnh dn trong x hi n l, cc tng lp tiu t sn thnh th v nng thn trong x hi t bn. Mt b phn c vai tr quan trng trong x hi c giai cp trn cc lnh vc ca i sng kinh t, vn ha, chnh tr l tng lp tr thc. 11.2.2. u tranh giai cp v vai tr ca n trong s pht trin ca x hi c giai cp 11.2.2.1. u tranh giai cp v nguyn nhn ca u tranh giai cp * u tranh giai cp? Trong x hi c giai cp, giai cp thng tr tin hnh chim ot lao ng ca cc giai cp v tng lp b tr, chim ot ca ci x hi vo tay giai cp mnh. Ngc li, cc giai cp v tng
180

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi lp b tr khng nhng b chim ot lao ng m cn b p bc v chnh tr x hi v tinh thn. S bt bnh ng gia giai cp thng tr v giai cp b tr pht trin cao. S bt bnh ng tt yu dn n u tranh giai cp. V.I Lnin nh ngha u tranh giai cp: l cuc u tranh ca mt b phn nhn dn ny chng li mt b phn nhn dn khc, cuc u tranh ca qun chng b tc ht quyn b p bc v lao ng chng li bn c c quyn, c li, bn p bc v bn n bm, cuc u tranh ca nhng ngi cng nhn lm thu hay nhng ngi v sn chng nhng ngi hu sn hay giai cp t sn 1 Thc cht ca u tranh giai cp: l cuc u tranh gii quyt mu thun v mt li ch gia qun chng b p bc, v sn lm thu chng li giai cp thng tr, bc lt gii phng lao ng, lm cho sn xut pht trin. * Nguyn nhn ca u tranh giai cp. u tranh giai cp c nguyn nhn khch quan: t chnh s pht trin thng xuyn lin tc ca lc lng sn xut. Khi lc lng sn xut t ti trnh x hi ho ngy cng cao, mu thun vi quan h sn xut da trn s hu t nhn t liu sn xut. Mu thun ngy cng pht trin. lc lng sn xut tip tc pht trin sn xut x hi pht trin cn phi xo b quan h sn xut c, thay vo l quan h sn xut tin b hn. Mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut biu hin v phng din x hi l mu thun gia giai cp b tr v giai cp thng tr. l mu thun gia mt bn l giai cp tin b cch mng, i din cho phng thc sn xut mi vi mt bn l giai cp thng tr, bc lt i biu cho nhng li ch gn vi quan h sn xut, phng thc sn xut li thi, lc hu. chnh l mu thun gia hai giai cp c bn i lp trong mt phng thc, khng th iu ho c v li ch kinh t c bn i lp nhau (Hai mt i lp trong mt s vt tt yu dn n u tranh vi nhau). Di gc chnh tr - x hi: giai cp thng tr lun tm mi cch cng c a v thng tr ca mnh, giai cp b tr lun tm mi cch gii phng mnh. u tranh giai cp l tt yu. Lu : u tranh giai cp l ni n u tranh ca tp on ny chng li tp on khc. Nhng cuc u tranh l t ca c nhn thuc giai cp ny chng c nhn mt giai cp khc khng c gi l u tranh giai cp. V d: c nhn mt cng nhn p ph my mc, git ch t sn, trn khi nh my khng c coi l u tranh giai cp. 11.2.2.2. u tranh giai cp l mt trong nhng ng lc thc y x hi c giai cp pht trin Khng nh nh vy v: u tranh gia cc mt i lp l ngun gc, ng lc thc y s vt pht trin m u tranh giai cp l u tranh gia hai mt i lp c bn ca x hi c giai cp. u tranh giai cp l biu hin v mt x hi ca mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut, qua u tranh giai cp mi gii quyt c mu thun lm cho lc lng sn xut pht trin, qua thc y x hi c giai cp pht trin. Mt khc c th thy tn ti x hi cn c iu kin t nhin, iu kin dn s v phng thc sn xut. Trong phng thc sn xut c vai tr quyt nh nht. Trong phng thc sn xut c lc lng sn xut thng xuyn bin i cn quan h sn xut tng i n nh. Mu
1

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1997, tp 7, trang 237,238

181

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut biu hin v mt x hi trong x hi c giai cp l mu thun gia giai cp thng tr v giai cp b tr. u tranh gii quyt mu thun gia hai giai cp i lp gii quyt mu thun ca phng thc sn xut, qua lm cho x hi c giai cp pht trin. Biu hin: nh cao ca u tranh giai cp l tt yu dn n cch mng x hi. Khi cch mng x hi n ra quan h sn xut c b thay th bng quan h sn xut mi, phng thc sn xut c mt i thay vo l phng thc sn xut mi tin b hn, m ng cho s pht trin sn xut x hi. Sn xut x hi pht trin s thc y s pht trin ca ton b i sng x hi. u tranh giai cp lt chnh quyn c, xc lp chnh quyn mi, cng vi qu trnh c cu x hi giai cp c b xo b, c cu x hi mi hnh thnh lm cho x hi c giai cp pht trin. Nh vy, cch mng x hi l n by thc y s thay i t c s h tng n kin trc thng tng ca x hi. u tranh giai cp l ng lc trc tip ca x hi c giai cp a x hi pht trin t thp ln cao. u tranh giai cp gp phn xo b th lc phn ng, lc hu ng thi cn c tc dng ci to bn thn cc giai cp cch mng v qun chng cch mng. Qua u tranh giai cp, cc giai cp b thng tr mi gt ra c tinh thn n l v nhng tp qun xu do ch ngi p bc ngi to nn. Giai cp no i biu cho phng thc sn xut mi giai cp s lnh o cch mng. u tranh giai cp khng ch l n by ca lch s trong thi k cch mng, m cn l ng lc pht trin ca x hi ngay c trong thi k ho bnh ca x hi c giai cp. Khi quan h sn xut cn ph hp vi lc lng sn xut, u tranh giai cp vn c tc dng thc y x hi pht trin mi mt. Thnh tu m loi ngi t c trong tin trnh pht trin ca lc lng sn xut, cch mng khoa hc v cng ngh, ci cch v dn ch v tin b x hikhng tch ri cuc u tranh giai cp ca giai cp tin b chng li giai cp thng tr, cc th lc th ch phn ng. Vai tr ca u tranh giai cp trong lch s c pht huy nh th no l tu thuc vo bn cht, trnh pht trin ca cc cuc u tranh. Lch s nhn loi cch mng vai tr to ln ca u tranh giai cp chng p bc, bc lt. Thi c i nu khng c cc cuc u tranh ngy cng mnh m ca n l v tng lp bnh dn chng giai cp ch n th ch n l d thi nt cng khng th sp . X hi phong kin pht trin tip tc dn mu thun gia giai cp nng dn, th th cng, thng nhn, tr thc, c bit l giai cp t sn vi giai cp phong kin. Mu thun dn n vic bng n cc cuc cch mng t sn trong cc th k XVI, XVII, XVIII, lm sp ch phong kin, a x hi sang giai on pht trin t bn ch ngha. u tranh ca giai cp v sn chng giai cp t sn l cuc u tranh cui cng trong lch s x hi c giai cp tin ti xy dng x hi khng c giai cp. Lu : Khng c coi u tranh giai cp l ng lc duy nht thc y x hi c giai cp pht trin. V bn cnh u tranh giai cp, x hi cn c cc nhn t thc y s pht trin khc nh tin b khoa hc k thut, t tng, o c, ngh thut. Mun thc y x hi c giai cp pht trin tt yu phi u tranh giai cp, chng ph nhn, n trnh u tranh giai cp, chng ho bnh ch ngha.
182

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi 11.2.2.3. u tranh giai cp ca giai cp v sn v giai cp t sn trong thi i ngy nay Trong thi i ngy nay, thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi trn phm vi ton th gii m u bng cuc cch mng thng Mi Nga v i. Giai cp cng nhn c s mnh lch s th tiu ch t hu cui cng trong lch s thay vo l ch cng hu v t liu sn xut. Cuc u tranh ca giai cp cng nhn chng li giai cp t sn c th chia lm hai giai on: Khi cha ginh chnh quyn, mc tiu l p tan chnh quyn t sn, ginh chnh quyn v tay giai cp cng nhn. Hnh thc u tranh ca giai cp cng nhn pht trin t thp n cao. u tranh kinh t l hnh thc u tin v thp nht, mc ch l bo v li ch, quyn li hng ngy, hnh thc ny hn ch ch n din ra t pht, cc b. Hnh thc th hai l u tranh t tng vi mc tiu chng v p tan h t tng t sn, v trang cho qun chng nhn dn l lun ca ch ngha Mc - Lnin, tuy nhin, hnh thc ny cha p tan c chnh quyn nh nc ca giai cp t sn, xy dng chnh quyn cng nng. Vi vic tham gia vo ngh vin, cao nht l s dng bo lc cch mng. y l hnh thc cao nht, c bn ginh chnh quyn. Sau khi c chnh quyn, cuc u tranh ca giai cp cng nhn vn phi tip tc trong iu kin mi, vi tnh cht gay go, phc tp. Mc tiu u tranh ca giai cp cng nhn cng thay i, t mc tiu tt c ginh chnh quyn chuyn sang mc tiu c bn v ch yu l gi vng thnh qu cch mng: xy dng v cng c chnh quyn nhn dn, t chc qun l x hi, c bit l qun l v pht trin sn xut, nng cao nng sut lao ng, xy dng x hi mi: x hi x hi ch ngha. iu kin, mc tiu u tranh thay i dn n hnh thc u tranh cng phi thay i. V.I Lnin vit: Trong iu kin chuyn chnh v sn, nhng hnh thc u tranh giai cp ca giai cp v sn khng th ging nh trc c" 1 . Trong iu kin c chnh quyn, giai cp v sn phi s dng tng hp, linh hot cc hnh thc u tranh, trong c ho bnh v bo lc, bng gio dc kt hp vi thuyt phc, bng php ch v hnh chnh. S dng hnh thc u tranh no tu thuc vo iu kin, hon cnh c th. Mun t c mc tiu xy dng thnh cng ch ngha x hi, mun m bo thng li trong cuc u tranh chng li giai cp t sn, th giai cp cng nhn phi xy dng, cng c v pht huy c khi lin minh gia giai cp cng nhn nng dn v tng lp tr thc. Phi cng c v tng cng c s lnh o ca giai cp cng nhn thng qua chnh ng cng sn. Cuc u tranh xy dng ch ngha x hi, ch ngha cng sn l cuc u tranh lu di, gay go phc tp i hi s n lc ca giai cp cng nhn, nng dn v ton th nhn dn lao ng. 11.2.2.4. u tranh giai cp trong thi k qu ln CNXH Vit Nam hin nay Trong thi k qu ln ch ngha x hi Vit Nam, c cu giai cp vn tn ti lu di cc giai cp, cc mu thun giai cp. u tranh giai cp l mt thc t khch quan. Vn khng phi l lng trnh danh t u tranh giai cp, m c bn l nhn thc ng tnh cht, c im, ni dung v hnh thc u tranh giai cp t xy dng cc phng php x l tt cc quan h x hi - giai cp.
1

V.I Lnin ton tp, NXB tin b Mtxcva, 1977, tp 39, trang 228

183

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi u tranh giai cp Vit Nam din ra trong iu kin mi: c cu giai cp, v tr giai cp thay i dn n quan h gia cc giai cp cng c s thay i. Mc tiu ca u tranh giai cp Vit Nam: c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi, dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh. V vy, u tranh giai cp Vit Nam din ra vi nhiu hnh thc nhng ni bt ln l u tranh gii quyt mu thun gia mt bn l qun chng nhn dn lao ng, cc lc lng x hi i theo con ng dn ti mc tiu: dn giu, nc mnh, x hi cng bng, dn ch, vn minh, on kt trong mt trn thng nht do ng cng sn lnh o vi mt bn l cc th lc, cc t chc, cc phn t chng c lp dn tc v ch ngha x hi. Cc th lc phn ng trong nc cu kt vi cc th lc phn ng quc t s dng m mu din bin ho bnh hng th tiu s lnh o ca ng cng sn i vi x hi i n ch lt ch x hi. u tranh giai cp nc ta cn th hin cuc u tranh gia hai con ng x hi ch ngha v t bn ch ngha". l cuc u tranh gia cc nhn t thc y t nc i theo con ng x hi ch ngha chng li cc nhn t thc y t nc chuyn dch theo hng t bn ch ngha. Cuc u tranh giai cp hin nay Vit Nam gn lin vi cuc u tranh bo v c lp dn tc, chng p bc bt cng, chng ngho nn, lc hu. Cuc u tranh din ra hng ngy, hng gi, din ra trn cc tt c cc lnh vc ca i sng x hi, trc ht l lnh vc kinh t v lnh vc trt t x hi. Trong c cu giai cp - x hi Vit Nam hin nay, ngoi giai cp cng nhn, nng dn v tng lp tr thc v cc tng lp nhn dn lao ng khc, cn c b phn t sn, do , s c mu thun gia ngi lao ng lm thu vi tng lp t sn, cn c mu thun gia s pht trin theo nh hng x hi ch ngha vi khuynh hng t pht ln ch ngha t bn ca t bn t nhn. Mu thun gia giai cp cng nhn, nhn dn lao ng vi tng lp t sn tuy mang tnh cht l mu thun i khng gia lao ng v bc lt, nhng trong thi k qu ln ch ngha x hi nc ta hin nay li l mu thun ni b nhn dn. Khng nh iu v: kinh t t bn t nhn l mt thnh phn kinh t trong nn kinh t nhiu thnh phn, tng lp t sn c vai tr quan trng thc y kinh t pht trin. H c kh nng tham gia tch cc vo s nghip cng nghip ho, hin i ho t nc. Hin nay, li ch hp php ca nh t sn thng nht vi li ch ca cng ng x hi. Trong quan h gia giai cp cng nhn, giai cp nng dn v tng lp t sn l va thng nht, va u tranh vi nhau. Nh vy, ni dung u tranh giai cp hin nay l thc hin thng li s nghip cng nghip ho, hin i ho t nc theo nh hng x hi ch ngha, khc phc tnh trng nc ngho, km pht trin, thc hin cng bng x hi, chng p bc, bt cng, u tranh ngn chn, khc phc nhng t tng v hnh ng tiu cc, sai tri, u tranh lm tht bi mi m mu, v hnh ng chng ph ca cc th lc th ch, bo v c lp dn tc, xy dng nc ta thnh mt nc x hi ch ngha phn vinh, nhn dn hnh phc. ng lc ch yu pht trin t nc l i on kt ton dn trn c s lin minh gia cng nhn - nng dn v tr thc di s lnh o ca ng. S nghip xy dng v bo v t quc x hi ch ngha l nhim v nng n v phc tp, lu di, do vy, phi nm vng quan im ca ch ngha Mc Lnin v quan im giai cp. Tuyt i ho u tranh giai cp, cng iu u tranh giai cp, n trnh, m h u tranh giai cp u i ngc li quan im ca ch ngha Mc - Lnin, s gy tn hi n thnh qu ca cch mng.
184

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi 11.3. QUAN H GIAI CP - DN TC - NHN LOI 11.3.1. Quan h giai cp - dn tc S nghip cch mng ca giai cp cng nhn, nhn dn lao ng v cc dn tc b p bc i hi phi nhn thc ng n mi quan h giai cp - dn tc. Giai cp v dn tc c mi quan h mt thit vi nhau. Nhng l nhng phm tr ch cc quan h x hi khc nhau, mi nhn t c vai tr lch s ca n, dn tc - giai cp khng th thay th ln nhau. Tch ri giai cp v dn tc hoc em qui mi quan h ny vo mi quan h kia s l sai lm. Giai cp v dn tc sinh ra, mt i khng ng thi. Trong lch s loi ngi, giai cp ra i trc dn tc hng ngn nm, nhng khi giai cp mt i dn tc vn tn ti lu di. Quan h giai cp - vi t cch l sn phm trc tip ca phng thc sn xut trong x hi c giai cp - l nhn t xt n cng quyt nh i vi s hnh thnh dn tc t bn, xu hng pht trin dn tc, quyt nh bn cht x hi ca dn tc, qui nh tnh cht ca cc quan h gia cc dn tc. Biu hin r nht l t s xut hin ca giai cp t sn, phng thc sn xut t bn ch ngha, dn ti s xut hin ca cc dn tc hin i. Vi s hnh thnh mt s dn tc phng ng din ra trc ch ngha t bn th vai tr ny thuc v tp on x hi i din cho phng thc sn xut tin tin ng thi - l tp on phong kin tin b. Bn cht x hi ca dn tc c qui nh bi phng thc sn xut thng tr trong dn tc, bi quan h giai cp trong phng thc sn xut . Mi giai on pht trin c th ca lch s, giai cp no gn vi phng thc sn xut thng tr, giai cp tr thnh lc lng tiu biu v lnh o dn tc. Giai cp ng u s hng dn tc pht trin theo mu hnh ca n. Giai cp bng mi bin php quyt nh hnh thc pht trin ca dn tc. Hot ng ca giai cp cng nh hng n nhp pht trin ca dn tc. Tuy nhin gii quyt quan h gia li ch ca dn tc cng rt phc tp. Trong cc x hi v cc phng thc sn xut tn ti da trn ch chim hu t nhn v t liu sn xut, li ch ca giai cp thng tr v li ch ca dn tc. Khng phi lc no cng thng nht vi nhau, thm ch tri ngc nhau v i lp vi li ch dn tc. V li ch giai cp, trong nhiu trng hp giai cp thng tr bn r li ch dn tc. Trong x hi x hi ch ngha, phng thc sn xut da trn ch cng hu v t liu sn xut, khi y li ch ca giai cp cng nhn v c bn ph hp vi li ch ca c cng ng dn tc. ng nhin s ph hp phi th hin thng qua qu trnh gii quyt ng n cc mu thun. Khi nhn mnh vi tr ca nhn t giai cp, ch ngha Mc - Lnin khng h thp vai tr ca nhn t dn tc trong quan h giai cp - dn tc. Trong s pht trin lch s, vn dn tc l mt trong nhng vn quan trng hng u ca cch mng v sn. Mun nhn thc v gii quyt tt vn dn tc phi c quan im ca giai cp cng nhn, l quan im ca ch ngha Mc - Lnin. S mnh lch s ca giai cp cng nhn mang tnh quc t. on kt quc t l mt trong nhng nhn t quyt nh thng li cui cng ca s nghip gii phng ngi lao ng. Chnh v vy, Cc Mc v ngghen thng xuyn nhn mnh vn ny.
185

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi Giai cp cng nhn cc nc, c bit l cc nc t bn ln phi thot khi thin kin ca ch ngha dn tc t sn. Cc ng ca giai cp cng nhn phi thng xuyn gio dc ch ngha quc t chn chnh cho qun chng nhn dn, nhng khng c qun rng cuc u tranh gii phng h c tnh cht dn tc. Dn tc l a bn trc tip ca cuc u tranh giai cp ca giai cp cng nhn. Mi dn tc c nhiu giai cp, cng tn ti v pht trin. Do giai cp v sn mi nc trc ht phi t vn ln thnh giai cp dn tc, phi t mnh tr thnh dn tc. 1 Nu nh p bc giai cp l nguyn nhn su xa ca p bc dn tc th p bc dn tc tc ng mnh m tr li p bc giai cp. p bc dn tc nui dng p bc giai cp v lm su sc thm p bc giai cp. u tranh giai cp tc ng vo u tranh dn tc. u tranh dn tc tc ng vo u tranh giai cp. Nu dn tc cha c c lp thng nht, th giai cp i biu cho phng thc sn xut mi mun tr thnh giai cp dn tc phi i u trong cch mng gii phng dn tc, thc hin nhim v u tin l khi phc c lp dn tc. Ngy nay, chng no trong x hi cn i khng giai cp, u tranh giai cp, vn quan h, giai cp v dn tc c gii quyt trn lp trng giai cp nht nh. 11.3.2. Quan h gia giai cp v nhn loi Khi nim: Nhn loi ch ton th cng ng ngi sng trn tri t t hng triu nm nay. Nhn loi, mt mt phn chia thnh cc giai cp, tng lp c vai tr x hi v li ch khc nhau, mt khc phn chia thnh cc cng ng x hi tc ngi c trnh pht trin khc nhau. Nhng nhn loi vn l mt th thng nht. C s ca s thng nht l bn cht ngi ca tng c th v ca c cng ng, bn cht qui nh li ch chung v qui lut pht trin chung ca c cng ng. Tuy nhin, trong quan nim trc C. Mc, t thi c i, nhiu nh t tng khng mun tha nhn s thng nht trn bn cht ngi ca c cng ng nhn loi. Quan nim v quyn con ngi, bn cht ca con ngi v tnh thng nht ton nhn loi ca cc nh t tng trc Mc cn tru tng v phin din. Ch ngha duy vt lch s khng ch quan nim v tnh thng nht ton nhn loi bn cht tc loi tru tng ca con ngi, m ch r bn cht x hi ca con ngi v loi ngi, bn cht y l c s ca s thng nht cng ng nhn loi. Con ngi l sinh vt c bn cht x hi, do nhn loi l cng ng ca nhng thc th x hi. Nn vn minh ca nhn loi c c nh ngy nay l thnh qu lao ng sng to ca c loi ngi. Tng con ngi, tng tp on ngi, cng ng ngi ring l khng th to ra c vn minh nhn loi. Cc c nhn dn tc, giai cp khng th tn ti pht trin nu tch ri s tn ti v pht trin ca c nhn loi. Do vy, nhn loi c li ch chung l bo v v pht trin cuc sng, nn vn minh ca loi ngi. Nn vn minh ca nhn loi b e do hu dit th cc quc gia, dn tc, cc tp on ngi cng b e do bi s tiu vong. Tuy nhin, trong x hi c giai
1

Cc Mc v Ph. ng ghen, ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 4, trang 623-624

186

Chng 11: Giai cp v u tranh giai cp. Giai cp - dn tc - nhn loi cp li ch nhn loi gn lin vi li ch ca giai cp, li ch dn tc. Vn ca nhn loi lun c nhn thc v x l cng ht sc khc nhau, trong mi quan h vi giai cp. Gii quyt vn nhn loi ch yu do cc nh nc quyt nh. Mi nh nc li do mt giai cp ng u, nn gii quyt vn nhn loi bao gi cng theo mt lng knh nht nh, mt li ch nht nh. Li ch ca giai cp tin b lun ph hp vi li ch ca nhn loi. Nhn thc v hot ng ca n lun u tranh ci to t nhin v ci to mi trng x hi. Cc giai cp phn ng i vi lch s th li ch ca giai cp v cn bn mu thun vi li ch chung ca dn tc v li ch ca ton nhn loi. Do vy, vn giai cp khng ch l vn ring ca mt giai cp, mt tng lp no m l vn ca ton nhn loi. u tranh gii phng cc giai cp, cc dn tc b p bc l ni dung c bn ca qu trnh u tranh gii phng con ngi. Ch ngha Mc - Lnin ch ra rng, mun gii phng mnh, giai cp v sn phi gii phng ton nhn loi khi p bc v n dch ca ch ngha t bn. V vy, li ch ca giai cp v sn v cn bn ph hp vi li ch ca ton nhn loi. Ngy nay, th gii hin i vn ang b phn chia theo quan im cc giai cp khc nhau, v vy vn giai cp vn c u tin so vi vn ton nhn loi trong chnh sch ca cc quc gia c th. KT LUN Hc thuyt giai cp v u tranh giai cp ca ch ngha Mc - Lnin l gii mt cc khoa hc v cc hin tng ca x hi c giai cp. Hc thuyt vch r nhng tiu ch a n s tn ti ca cc giai cp, ch r nguyn nhn kinh t ca s xut hin giai cp, n cng ch r kt cu giai cp - x hi ca x hi c phn chia giai cp. c bit vi hc thuyt ny, ch ngha Mc Lnin khng nh vai tr ca u tranh giai cp - mt trong nhng ng lc thc y x hi c giai cp pht trin. Hc thuyt cng ch r mi quan h an xen, phc tp ca giai cp vi dn tc, giai cp vi nhn loi trong iu kin hin nay. Hc thuyt giai cp u tranh, giai cp l c s l lun cho cc ng cng sn xy dng ng li, chin lc, sch lc trong s nghip gii phng dn tc, gii phng giai cp v gii phng con ngi. ng cng sn Vit Nam trong qu trnh lnh o cch mng Vit Nam kt hp cht ch li ch giai cp, li ch dn tc v li ch ca nhn loi. Trong khi thc hin nhim v giai cp v nhim v dn tc, ng, nh nc v nhn dn ta rt coi trng v gp phn tch cc vo vic gii quyt nhng vn ton cu. Trc ht l bo v s sng ca con ngi trn tri t, u tranh gp phn loi b chin tranh hy dit, bo v mi trng sinh thi, chng i ngho, cc cn bnh th kVit Nam ch trng hp tc cht ch vi cc dn tc, cc lc lng x hi c thin ch trn th gii cng phn u v tng lai tt p ca nhn loi.

187

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi

Chng 12: NH NC V CCH MNG X HI

12.1. NH NC 12.1.1. Ngun gc v bn cht ca nh nc 12.1.1.1. Ngun gc Ch ngha duy vt lch s khng nh r ch c tm c ngun gc ch thc ca nh nc ngay trong x hi, c bit l t kinh t. Cc Mc v ng ghen cch mng rng khng phi khi no x hi cng c nh nc. Trong th tc, b lc khng c nh nc. Ph hp vi tnh trng kinh t thp km, cha c s phn ho giai cp. ng u cc th tc v b lc l nhng tc trng do nhn dn bu ra. Quyn lc ca ngi ng u nhng c quan qun l x hi da vo sc mnh o c v uy tn. Tc trng c trch nhim trin khai cc cng vic ca th tc v b lc. Quyn hnh v chc nng ca cc c quan lnh o thi k ny cha mang tnh cht chnh tr. Nh vy, th ch x hi trong x hi cng sn nguyn thu l th ch t qun ca nhn dn. Lc lng sn xut pht trin a n s ra i ca ch t hu x hi phn chia thnh giai cp. Ch s hu chung b thay th, xut hin ch ngi bc lt ngi. Cuc u tranh gia hai giai cp i khng ln u tin xut hin trong lch s x hi dn ti nguy c chng nhng cc giai cp tiu dit ln nhau m cn tiu dit lun c x hi. thm ho khng din ra, mt c quan quyn lc c bit ra i, l nh nc - mt thit ch c tin thn ca mnh t nhng t chc phi chnh tr xut hin ngay trong x hi th tc, b lc. Trong th tc, b lc xut hin nhng thit ch c chc nng bo v li ch chung ca c cng ng, gi y khi xut hin giai cp, nhng thit ch bin thnh cng c bo v quyn li ca mt giai cp. Lc u x hi, bng s phn cng n gin trong lao ng thit lp ra nhng c quan c th bo v nhng li ch chung ca mnh. Nhng vi thi gian, cc c quan y, m c quan ch cht l chnh quyn nh nc, do phc v li ch ring ca mnh t ch l ti t ca x hi bin thnh ch nhn ca x hi" 1 . Nguyn nhn trc tip ca s xut hin nh nc l do mu thun ngy cng su sc, khng th iu ho c. Bt c u, h lc no v chng no, v mt khch quan, nhng mu thun ca giai cp khng th iu ho c th nh nc xut hin. Ngc li, khi nh nc tn ti cng chng t rng nhng mu thun giai cp l khng th iu ho. Khng c nh nc, mt t chc bo lc chuyn c dng trn p th giai cp thng tr khng th duy tr c ch p bc, bc lt ca mnh i vi giai cp b tr. R rng, nh nc ra i l mt tt yu khch quan lm du s xung t giai cp, lm cho s xung t y din ra trong vng trt t duy tr ch kinh t, trong , giai cp ny bc lt giai cp khc. V.I Lnin tng vit: Theo Mc, nh nc l mt c quan thng tr giai cp, l mt c quan p bc ca mt giai cp ny i vi
1

Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 22, trang 288

188

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi mt giai cp khc, l s kin lp ra mt trt t, trt t ny hp php ho v cng c s p bc kia bng cch lm cho du xung t giai cp" 1 12.1.1.2. Bn cht ca nh nc Khi nh nc ra i, n ta h ng ngoi x hi, lm cho x hi tn ti trong vng trt t nht nh, nhng trn thc t s tn ti ca nh nc ch r. Lc lng lp ra v s dng nh nc phi l giai cp c th lc nht - giai cp thng tr v mt kinh t. Ni mt cch khc, nh nc l t chc chnh tr ca giai cp thng tr v kinh t nhm bo v trt t hin hnh v n p s phn khng ca giai cp khc. Nh c nh nc, giai cp thng tr v kinh t tr thnh giai cp thng tr v chnh tr. Trn c s c thm nhng phng tin mi n p v bc lt cc giai cp b p bc. Nh nc chng qua ch l b my ca mt giai cp ny dng trn p mt giai cp khc 2 . Lun im lm ni bt bn cht ca nh nc. Nh nc l b my thng tr dng duy tr s thng tr ca giai cp ny i vi giai cp khc. Nh nc l c quan quyn lc ca mt giai cp i vi ton x hi, l cng c chuyn chnh ca mt giai cp. Khng bao gi tn ti nh nc ng trn giai cp, hoc nh nc chung cho mi giai cp. Giai cp thng tr s dng b my nh nc n p, cng bc cc giai cp khc trong khun kh li ch ca giai cp thng tr. Theo bn cht , nh nc khng th l lc lng iu ho s xung t giai cp m ngc li, n cng lm cho mu thun giai cp gay gt hn. Theo nh nc l b phn quan trng nht ca kin trc thng tng trong x hi c giai cp. Tt c mi hot ng ca nh nc trn tt c cc lnh vc x hi u xut pht t li ch ca giai cp thng tr. Tm li, Nh nc ch l cng c chuyn chnh ca mt giai cp. Tuy nhin cng c trng hp, nh nc gi c mt mc c lp no i vi c hai giai cp i ch, khi cuc u tranh gia chng t ti th cn bng nht nh. Hoc nh nc l sn phm ca s tho hip v quyn li tm thi gia mt s giai cp chng li giai cp khc. Nhng trng hp trn l c tnh cht ngoi l v tm thi. S pht trin ca nn kinh t - x hi ni chung v cuc u tranh giai cp ni ring s ph v th cn bng gia cc giai cp th ch vi nhau, s tho hip tm thi li ph v quyn thng tr x hi tt yu s tp trung vo mt giai cp nht nh. Thc t, lch s chng minh, d c che du di hnh thc tinh vi nh th no, d c b khc x qua cc lng knh ra sao? Nh nc trong x hi c giai cp cng ch l cng c bo v li ch c bn ca giai cp thng tr, cng ch l b my trn p ca mt giai cp ny i vi mt giai cp khc. 12.1.2. c trng c bn ca nh nc Bn cht ca nh nc c th hin c trng ca n. Theo ng ghen nhn nh, bt k nh nc no cng c ba c trng c bn sau y:
1 2

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva,1976, tp 33, trang 10 C.Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 22, trang 240-241

189

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi 12.1.2.1. Nh nc qun l dn c trn mt vng lnh th nht nh c trng ny lm r s khc bit ca nh nc i vi t chc th tc, b lc. Nhng quan h huyt thng l c s hnh thnh nn cc t chc th tc, b lc, cn nh nc c hnh thnh trn c s phn chia dn c theo lnh th m h c tr. Quyn lc nh nc, v nguyn tc c hiu lc i vi mi thnh vin sinh sng trn lnh th khng phn bit huyt thng. c trng ny lm xut hin mi quan h gia tng ngi vi nh nc. T , bin gii quc gia xut hin. Trong mi quc gia, c th tn ti nhiu giai cp, nhiu tng lp x hi - thm ch mt s nc hin nay cn tn ti t chc th tc, b lc khc nhau. 12.1.2.2. Nh nc c b my quyn lc chuyn nghip mang tnh cng ch i vi mi thnh vin trong x hi Nu nhng ngi ng u cc th tc, b lc trc y thc hin chc nng qun l ca mnh bng sc mnh truyn thng, uy tn v o c, th nhng ngi i din cho nh nc thc hin quyn lc ca mnh trn c s sc mnh cng bc ca php lut. Nh nc ca giai cp thng tr no cng c mt b my quyn lc chuyn nghip. B my quyn lc bao gm nhng i v trang c bit (qun i nh ngh, cnh st v trang, nh t v cc c quan cng bc, nhng c quan hnh chnh thc hin chc nng cai tr buc ngi khc phi phc tng ch ca giai cp cm quyn). Nhng c quan quyn lc c v tr quan trng bc nht. Cc nh sng lp ca ch ngha Mc - Lnin nhn mnh rng phi tm c trng ca nh nc trong nhng c quan thun tu trn p ca n. Bi v qun i thng trc v cnh st v trang l nhng cng c v lc ch yu ca nh nc. Ngoi s quan binh lnh ca lc lng v trang, nh nc cn bao gm mt b my quan liu ng o cc vin chc c tr lng cao chuyn lm cng vic hnh chnh cai tr. Do vy, mc d cc c quan quyn lc nh nc u t x hi m ra nhng chng ngy cng thot khi nhn dn v ng i lp vi nhn dn. 12.1.2.3. Hnh thnh h thng thu kho nui b my nh nc B my cai tr ca giai cp thng tr s d tn ti c l do sng bm vo thn dn m n thng tr. Nh nc khng th tn ti nu khng da vo thu kho, quc tri v nhng hnh thc bc lt khc. Ph. ng ghen vit: Nm c quyn lc cng cng v quyn thu thu, bn quan li vi t cch l nhng c quan ca x hi, c t ln trn x hi" 1 . V c bn, mi nh nc u sng c nh s chu cp ca nhn dn bng con ng cng bc hay t nguyn phi hp c hai. iu ny hon ton khc vi t chc th tc, b lc, h thng thu kho khng tn ti. 12.1.3. Chc nng c bn ca nh nc Bn cht ca nh nc cn th hin chc nng ca n. Chc nng l ci vn c ca nh nc. Khi tip cn vi nh nc t cc gc khc nhau, ngi ta chia chc nng ca nh nc thnh cc loi khc nhau.
1

C.Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 21, trang 254

190

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Di gc tnh cht ca quyn lc chnh tr, nh nc c chc nng l cng c thng tr chnh tr ca giai cp v chc nng x hi. Di gc phm vi tc ng ca ca quyn lc, nh nc c chc nng i ni v i ngoi. 12.1.3.1. Chc nng thng tr chnh tr ca giai cp v chc nng x hi Hai chc nng ny ca nh nc u bt ngun t l do ra i ca nh nc. Chng c quan h qua li vi nhau. Chc nng thng tr chnh tr ca giai cp ch r rng: Bt k nh nc no cng l cng c chuyn chnh ca mt giai cp nhm bo m quyn thng tr ca giai cp cm quyn i vi ton x hi. thc hin mc ch , nh nc sn sng s dng mi cng c, mi bin php c th c (k c t chc xy dng ln trn p). Chc nng giai cp to thnh bn cht ch yu ca nh nc. Chc nng x hi ca nh nc ch r rng, bt k nh nc no cng phi thc hin qun l nhng hot ng chung v s tn ti ca x hi. Phi lo cng vic chung ca ton x hi. Trong iu kin gii hn c th phi tho mn mt s nhu cu chung ca cng ng dn c nm di s qun l ca nh nc. Trong hai chc nng trn ca nh nc th chc nng thng tr chnh tr l c bn nht, chc nng x hi x hi phi ph thuc v phc v chc nng thng tr chnh tr. Giai cp thng tr bao gi cng gii hn chc nng x hi trong khun kh li ch ca mnh. Nhng chc nng thng tr chnh tr ch c th thc hin thng qua chc nng x hi. Cc x hi c giai cp i khng trc y, nh nc nm trong tay mnh giai cp thng tr no (ch n, phong kin, t sn) cng buc phi nhn danh x hi m qun l nhng cng vic chung. Chnh vic gii quyt c hiu qu nhng vn chung ca x hi s to ra iu kin duy tr x hi theo quan im v li ch ca giai cp cm quyn. Ph. ng ghen tng gii thch: Nh nc l i biu chnh thc ca ton x hi, ch trong chng mc n l nh nc ca bn thn giai cp i din cho ton x hi trong thi i tng ng. Khi x hi khng cn giai cp th nhng ni dung thuc chc nng x hi th s do x hi t m nhn, khi ch t qun nhn dn c xc lp. 12.1.3.2. Chc nng i ni v chc nng i ngoi Phn chia nh vy l da vo phm vi tc ng ca quyn lc nh nc. Chc nng i ni v i ngoi ca nh nc l s th hin ca s thng tr chnh tr v s thc hin chc nng x hi. Chc nng i ni ca nh nc nhm duy tr trt t kinh t, chnh tr x hi v nhng trt t x hi khc theo li ch ca giai cp cm quyn (d li ch c lut ho hay cha). Giai cp thng tr s dng php lut th hin ch ca giai cp mnh v c thc hin nh s cng bc ca nh nc. Ngoi ra, giai cp thng tr cn s dng nhiu phng tin khc nh b my thng tin, tuyn truyn, cc c quan vn ha, gio dc xc lp, cng c, tr, t tng ca giai cp thng tr, lm cho chng tr thnh t tng thng tr trong x hi. Chc nng i ngoi ca nh nc nhm bo v lnh th quc gia, trong mt s trng hp m rng lnh th quc gia nu c th. Nh nc cn thc hin quan h vi nhng nc khc
191

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi nhm m bo li ch ca giai cp thng tr v ca quc gia khi li ch quc gia khng mu thun vi li ch giai cp thng tr. Chc nng i ni v chc nng i ngoi ca nh nc u xut pht t li ch ca giai cp thng tr. Nu quyn li ca giai cp thng tr b e do v trc tip bi phong tro u tranh ca qun chng nhn dn th giai cp thng tr sn sng tho hip, thm ch u hng bn xm lc bn ngoi i ph vi cuc ni dy ca nhn dn trong nc. Lch s chng minh iu . Chc nng i ni v i ngoi l hai mt ca mt th thng nht c quan h bin chng vi nhau. Chc nng i ni l ch yu, bi nh nc ra i t chnh s tn ti ca c cu giai cp bn trong mi quc gia qui nh. S thng tr ca giai cp cm quyn trc ht c th hin trn a bn quc gia dn tc. Li ch ca giai cp thng tr trc ht v ch yu l duy tr s thng tr vi nhn dn trong nc. Tnh cht ca chc nng i ni quyt nh tnh cht ca chc nng i ngoi, ngc li tnh cht v nhu cu ca chc nng i ngoi c tc ng mnh m tr li chc nng i ni ca nh nc. Trong giai on hin nay, khi qu trnh quc t ho i sng tng ln th mi quan h gia hai chc nng tr nn mt thit hn, vic m rng chc nng i ngoi ca nh nc ngy cng c v tr quan trng. Sc mnh ca mi quc gia, nhng iu kin v tin gii quyt nhng vn trong nc mt phn ng k c hnh thnh trong quan h quc t. 12.1.4. Cc kiu v hnh thc ca nh nc 12.1.4.1. Cc khi nim Kiu nh nc? L khi nim dng ch b my thng tr thuc v giai cp no, tn ti trn c s kinh t no, tng ng vi hnh thi kinh t - x hi no. Mi kiu nh nc li c t chc theo cc hnh thc khc nhau. Hnh thc nh nc? L khi nim dng ch cch thc t chc v phng thc thc hin quyn lc ca nh nc. Ni cch khc n l hnh thc cm quyn ca giai cp thng tr. Hnh thc nh nc b qui nh bi bn cht giai cp ca nh nc, bi tng quan lc lng gia giai cp i khng trong x hi. N cng b qui nh bi c cu giai cp - x hi, c im truyn thng chnh tr ca t nc. 12.1.4.2. Cc kiu v cc hnh thc nh nc trong lch s B chi phi bi cc yu t trn, nn tng ng vi ba hnh thi kinh t - x hi da trn s i khng giai cp: hnh thi kinh t - x hi chim hu n l, hnh thi kinh t - x hi phong kin, hnh thi kinh t - x hi t bn ngha l ba kiu nh nc: nh nc ch n, nh nc phong kin, nh nc t sn. Mi kiu nh nc trn, tu theo iu kin c th li c t chc theo nhng hnh thc nh nc nht nh. Nh nc chim hu n l l nh nc tn ti thi c i. l nh nc ca giai cp ch n. Nhng nc pht trin thi k ny nh Hy lp v La M c i, nh nc ch n c t chc di nhiu hnh thc khc nhau. Trong thi k , Ngi ta phn bit chnh th qun ch v chnh th cng ho, chnh th qu tc v chnh th dn ch Mc d c khc nhau nh
192

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi th, nhng cc nh nc trong thi i n l, d l dn ch hay cng ho qu tc hay cng ho dn ch, u l nh nc ch n. 1 Trong nh nc cng ho dn ch ch n, php lut qui nh tt c mi ngi tham gia bu c, nhng l quyn ca ch n v mt phn nhng ngi t do, cn giai cp n l vn l giai cp l i tng ca chuyn chnh. Thi trung c c kiu nh nc phong kin thay cho kiu nh nc chim hu n l. L nh nc ca giai cp phong kin c t chc di nhiu hnh thc khc nhau nhng u l c quan bo v nhng c quyn phong kin, l cng c ca giai cp a ch phong kin dng p bc, thng tr nng dn. Do iu kin lch s khc nhau, nn kiu v hnh thc nh nc Phng ng v Phng Ty c s khc nhau. Phng ng (tiu biu l Trung Quc v n ), hnh thc qun ch tp quyn l hnh thc nh nc ph bin. c im ca n l da trn ch s hu nh nc v rung t. Trong nh nc phong kin Phng ng, quyn lc ca nh nc c cao, nh vua c uy quyn tuyt i, ch ca nh vua l php lut. Tuy nhin trong thc t lch s, tnh tp quyn ch yu l da vo sc mnh qun s. Chnh iu lm cho nguy c ct c phn quyn lun thng trc. Mi khi chnh quyn nh nc trung ng suy yu th nguy c ct c lp tc xut hin, bin thnh cc cuc ni chin tranh ginh quyn lc gia cc th lc a ch a phng. Phng Ty ni chung, hnh thc nh nc qun ch phn quyn l hnh thc ch yu. Nh nc ny c xy dng trn ch chim hu rung t ca giai cp a ch qu tc. Trong nh nc ny, ch cc cha phong kin mi c mi quyn cn nng n hu nh khng c quyn. Do vy, trn thc t a v ca nng n khc rt t so vi a v ca n l. Ph hp vi tnh cht phn tn v kinh t ca x hi phong kin, nh nc phong kin ph bin mang tnh cht cn c. Mi cha phong kin l mt ng vua trn lnh th ca mnh, cha phong kin nh l ch hu ca cha phong kin ln. Hong l cha phong kin ln nht, nhng cng ch c thc quyn trn lnh th ca mnh, t c kh nng chi phi cc lnh a khc. Mi lin h thc s gia cc cha phong kin Phng Ty ch yu c thc hin bng cc hnh thc lin minh ca cc nh nc ct c. Trong thin cha gio tr thnh lc lng tinh thn thing ling trong mi quan h gia cc tiu vng quc phong kin. Cch mng t sn thng li, lt nh nc phong kin, xy dng mt kiu nh nc mi. Nh nc t sn: l kiu nh nc ca giai cp t sn. Nh nc t sn cng c xy dng di nhiu hnh thc khc nhau tu theo c im kinh t - x hi, truyn thng chnh tr ca mi nc, nhng chung qui li ch c hai hnh thc c bn: hnh thc qun ch lp hin v hnh thc cng ho. Hnh thc qun ch lp hin l hnh thc tn ti trong mt s trng hp. Trong nh nc vua, hong l ngi ng u quc gia (trn danh ngha m khng c thc quyn). Ngh vin l c quan lp php, ni cc l c quan nm mi quyn hnh. Hnh thc cng ho li c t chc di nhiu hnh thc khc nhau, nh ch cng ho, cng ho i ngh, cng ho tng thng. Trong , ch cng ho i ngh l hnh thc in
1

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva 1977, tp 39, trang 86

193

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi hnh v ph bin nht. Cc hnh thc nh nc cn khc nhau ch bu c, ch mt hay hai vin, v nhim k tng thng s phn chia quyn lc ca tng thng v ni cc. S a dng ca hnh thc nh nc t sn khng lm thay i bn cht ca nh nc - vn l nn chuyn chnh t sn ca giai cp t sn i vi giai cp cng nhn, giai cp nng dn v cc tng lp x hi khc bo v quyn thng tr v li ch ca giai cp t sn. Khi cp ti bn cht ca nh nc t sn, V.I Lnin khng nh: Nhng hnh thc ca cc nh nc t sn th ht sc khc nhau nhng thc cht ch l mt: chung qui li th tt c nhng nh nc y, v lun th no, cng tt nhin phi l nn chuyn chnh t sn. 1 . C quan tuyn truyn t sn tm mi cch chng minh rng ch cng ho dn ch t sn l hnh thc hon b nht ca chuyn chnh t sn, l hnh thc nh nc dn ch, t do, l nh nc l tng. Ngy nay, nh nc t sn c b ngoi nh l dn ch nht, n tuyn b cho nhn dn th hin ch ca mnh mt cch nh k, ban b quyn dn ch v bnh ng trc php lut ca mi cng dn. Nhng trn thc t, ch l quyn bnh ng t sn, m bo nhng li ch ca giai cp t sn. Trong ch ngha t bn, quan h bc lt ca giai cp t sn i vi cng nhn c che y bng s bnh ng c tnh cht hnh thc. N cho php ngi cng nhn c t do bn sc lao ng ca mnh. N cng cho php bn t bn tha h bc lt sc lao ng ca ngi cng nhn. Nn dn ch t sn l nn dn ch ca thiu s bn bc lt. Bn cht cn th hin s chuyn chnh khng hn ch i vi ngi lao ng. Ngy nay, lut bu c cc nc t bn hu ht tha nhn quyn ca ngi lao ng c ng c vo c quan qun l nh nc nhng trong mt s trng hp lut a ra nhng iu kin m ngi lao ng kh vt qua, thm vo trong bu c, giai cp t sn nm b my tuyn truyn s, chi nhng khon tin kch s c ng cho ngi ca mnh. K nm thc quyn trong nh nc t sn hin i l cc tp on t bn ln. Trong nhng trng hp nht nh, khi li ch ca giai cp t sn i hi, giai cp t sn sn sng thu hp quyn t do dn ch, thm ch, sn sng t b hnh thc chnh tr tt nht ca ch ngha t bn tc l ci v dn ch l nguyn hnh mt nn chuyn chnh cng khai di hnh thc c ti, pht xt - mt hnh thc biu hin ca chuyn chnh t sn. Nh nc pht xt khc vi nh nc dn ch t sn ch, l nn chuyn chnh cng khai ca giai cp t sn i vi nhn dn. Tnh cht hnh thc v hn ch ca nh nc t sn, xut pht t ch kinh t t bn, ch kinh t da trn ch s hu t nhn t bn ch ngha qui nh. T dn ch hnh thc n dn ch trn thc t l c mt qung ng di u tranh bn b ca giai cp cng nhn v nhn dn lao ng chng li giai cp t sn. Vic ch ra nhng hn ch ca dn ch t sn khng ng nht vi vic h thp nhng gi tr dn ch t c trong ch ngha t bn. Trc khi nn dn ch v sn ra i, dn ch t c trong ch ngha t bn l nh cao trong nc thang pht trin dn ch ca nhn loi. Phn ln nhng chun mc dn ch t c trong ch ngha t bn l thnh qu u tranh ca giai cp cng nhn, ca nhn dn lao ng. S pht trin ca cc gi tr dn ch li l nhn t ni ti dn n ph nh ch ngha t bn. Nn dn ch v sn vi t cch l mt nn dn ch cao hn v cht so vi dn ch t sn cng ch ra i khi bit k tha, pht trin ton b nhng gi tr dn ch m loi ngi sng to ra, c bit t c trong ch ngha t bn.
1

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1976, tp 33, trang 44

194

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi 12.1.5. Nh nc v sn 12.1.5.1. Nh nc v sn l nh nc kiu mi C.Mc khng nh giai cp cng nhn mun thc hin vic xo b hon ton tnh trng ngi bc lt ngi v mi s tha ho ca con ngi do ch chim hu t nhn t liu sn xut gy ra, trc ht h phi ginh ly chnh quyn, thc hin chuyn chnh ca giai cp cng nhn. C. Mc khng nh: Gia x hi t bn ch ngha v x hi cng sn ch ngha, l mt thi k qu , v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l nn chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn. 1 S cn thit phi xc lp chuyn chnh v sn tin ti x hi cng sn l trong x hi ca thi k qu cn tn ti cc giai cp, i lp, u tranh vi nhau. Lnin xem du hiu tt yu, iu kin bt buc ca chuyn chnh l trn p bng bo lc nhng k bc lt vi tnh cch l mt giai cp. Hn na, x hi trong thi k qu cn c cc giai cp v tng lp trung gian khc. Do a v kinh t - x hi ca mnh, h d dao ng gia giai cp v sn v giai cp t sn, h khng th t mnh tin ln ch ngha x hi. Giai cp v sn phi thu ht h v pha mnh. Trong trng hp ny, chuyn chnh v sn ng vai tr l thit ch cn thit m bo s lnh o ca giai cp cng nhn i vi nhn dn. Mun vy, quan im ca giai cp cng nhn trn c s phn nh nhng qui lut khch quan phi tr thnh chi phi i sng x hi. Hc thuyt u tranh giai cp m Mc vn dng vo vn nh nc v vn cch mng x hi ch ngha, tt nhin phi i n ch tha nhn s thng tr v chnh tr ca giai cp v sn, chuyn chnh ca giai cp . 2 Trong ngha nh vy, chuyn chnh v sn l s thng tr chnh tr ca giai cp cng nhn do cch mng x hi ch ngha sn sinh ra v c s mnh xy dng thnh cng ch ngha x hi. Sau khi tr thnh giai cp cm quyn th giai cp v sn phi nm vng cng c chuyn chnh, kin quyt trn p nhng th lc i ngc li li ch ca nhn dn bo v thnh qu cch mng nhm xy dng thnh cng ch ngha x hi. Trong khi nhn mnh s cn thit ca bo lc, ca trn p, ch ngha Mc - Lnin vn xem xt mt t chc, xy dng l thuc tnh c bn nht ca chuyn chnh v sn. Ngha l: chuyn chnh v sn khng phi ch l bo lc vi bn bc lt cng khng phi ch yu l bo lc, m mt c bn ca n l t chc, xy dng ton din x hi mi - x hi x hi ch ngha v x hi cng sn ch ngha. hon thnh s mnh lch s ca mnh, giai cp cng nhn cn c s h tr cng tc, lin minh vng chc v thng xuyn cng c lin minh vi cc nhn dn lao ng. Do , chuyn chnh v sn l mt loi lin minh c bit gia giai cp cng nhn v qun chng lao ng khng v sn. Nh nc v sn l chnh quyn nhn dn, l nh nc ca dn, do dn v v dn, ch dn ch v sn l ch dn ch theo ngha y nht ca t . Nn dn ch c thc hin trn tt c cc lnh vc ca i sng x hi, ly dn ch trn lnh vc kinh t lm c s. Ch ngha x hi khng th tn ti v pht trin c nu thiu dn ch, thiu s thc hin v m rng khng ngng dn ch.
1 2

C.Mc v ng ghen, Ton tp, NXB Chnh tr quc gia H ni, 1995, tp 19, trang 47 V.I Lnin Ton tp, NXB tin b Mtxcva, 1976, tp 33, trang 32

195

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Giai cp cng nhn khng ch c s mnh lch s gii phng dn tc mnh m cn c vai tr lch s ton th gii. Do vy, chuyn chnh v sn cn phi lm ngha v quc t ca mnh bng vic gip t mi phng din c th c cho cuc u tranh ca cc dn tc v ho bnh, c lp dn tc, dn ch v tin b x hi. Nh nc v sn l t chc m thng qua ng ca giai cp cng nhn thc hin vai tr lnh o ca mnh i vi ton x hi. Khng c s lnh o ca ng cng sn, nh nc khng gi c bn cht giai cp cng nhn ca mnh. Do vy, m bo s lnh o ca ng cng sn i vi nh nc l nguyn tc sng cn vi chuyn chnh v sn. S lnh o ca ng i vi nh nc va m bo bn cht giai cp cng nhn ca nh nc va l iu kin gi tnh nhn dn ca nh nc . Nh nc v sn cng c th tn ti di nhiu hnh thc khc nhau. Cng x Pari 1871 sinh ra nh nc kiu cng x. Hnh thi th hai ca chuyn chnh v sn l X vit. mt s nc, nh nc cn tn ti di hnh thc dn ch nhn dn. Tnh a dng ca nh nc v sn tu thuc vo iu kin lch s c th ca thi im xc lp nh nc y, tu thuc vo tng quan lc lng gia cc giai cp v khi lin minh giai cp to thnh c s x hi ca nh nc, ty thuc vo nhim v kinh t - chnh tr - x hi m nh nc phi thc hin, tu thuc vo truyn thng chnh tr ca dn tc. Hnh thc c th ca nh nc trong thi k qu ln ch ngha x hi c th rt khc nhau, nhng bn cht ca chng ch l mt: chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn. Trit hc Mc - Lnin ch ra rng nh nc v sn l mt nh nc c bit nh nc khng cn nguyn ngha, l nh nc na nh nc". Khi nhng c s kinh t, x hi ca s xut hin v tn ti ca nh nc dn mt i th nh nc khng tn ti, n cng b mt i. S mt i ca nh nc v sn khng phi bng con ng th tiu, xo b, m bng con ng t tiu vong. S tiu vong ca nh nc v sn l mt qu trnh rt lu di, n gn lin vi bc tin trn con ng xy dng ch ngha Cng sn. 12.1.5.2. Nh nc cng ho x hi ch ngha Vit Nam Vn dng ch ngha Mc - Lnin vo iu kin c th ca Vit Nam, ng ta quan nim nh nc x hi ch ngha l tr ct ca h thng chnh tr, l cng c thc hin quyn lc ca nhn dn, l t chc thc hin quyn lm ch ca nhn dn lao ng di s lnh o ca ng cng sn Vit Nam. Nh nc cng ho x hi ch ngha Vit Nam l biu hin c th ca nh nc v sn - nh nc kiu mi. Nh nc c t chc v hot ng theo nguyn tc nh nc v sn. C s vn dng vo iu kin c th ca Vit Nam v p ng vi iu kin, hon cnh mi. C th: Nh nc c th ho ng li ca ng thnh php lut nh nc qun l x hi bng php lut, qun l kinh t bng k hoch, chnh sch bng nhng n by kinh t v cng c iu tit khc. Nh nc ta c t chc theo nguyn tc nh nc php quyn x hi ch ngha, ca dn, do dn, v dn, ly lin minh giai cp cng nhn - vi giai cp nng dn v tng lp tr thc lm nn tng, t di s lnh o ca ng cng sn Vit Nam. Trong t chc v hot ng, quyn lc ca nh nc c t chc theo nguyn tc thng nht, nhng c s phn cng v phi hp cht ch gia cc c quan nh nc trong vic thc hin quyn lp php, hnh php v t php.
196

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Nh nc c t chc v hot ng theo nguyn tc tp trung dn ch. Tt c quyn lc ca nh nc thuc v nhn dn m bo s thng nht t chc v hnh ng, pht huy ng b v kt hp cht ch sc mnh ca c cng ng v tng c nhn, ca cc a phng v ca c nc, ca c h thng b my vi tng yu t cu thnh n. Nguyn tc tp trung dn ch hon ton xa l vi tp trung quan liu v phn tn, cc b. Nh nc ta do nhn dn lp ra thng qua tng tuyn c ton dn, c t di s kim tra, gim st ca nhn dn. Mi quyn lc ca nh nc u do nhn dn u quyn. Mi ch trng chnh sch ca nh nc u v li ch ca nhn dn, nh nc kin quyt p tan mi mu i ngc li ch ca nhn dn. Trong nh nc cng ho x hi ch ngha Vit Nam, chc nng thng tr giai cp v chc nng x hi thng nht hu c trong t chc v hot ng. l s thng nht bin chng: cng ng vng trn lp trng giai cp cng nhn, cng c kh nng pht hin v gii quyt ph hp cc vn c lin quan n chc nng x hi. Ngc li, thc hin tt chc nng x hi s gp phn nng cao hiu qu thc hin chc nng giai cp. Trong giai on trc mt, nh nc ta thc s l nh nc ca dn, do dn v v dn, mt nh nc trong sch, hiu lc v hiu qu, chng ta phi thc hin ng b mt lot nhim v: i mi, nng cao cht lng cng tc lp php v gim st ti cao ca quc hi i vi ton b hot ng ca nh nc, ci cch nn hnh chnh nh nc bao gm ci cch th ch hnh chnh, t chc b my v kin ton i ng cn b cng chc, ci cch t chc v hot ng t php 1 . ng thi chng ta phi y mnh cuc u tranh chng cn bnh quan liu, tham nhng trong b my nh nc - mt nguy c trc tip quan h n s sng cn ca h thng chnh tr. Mt khc, cng phi kt hp vi nhng gii php c tm chin lc vi nhng bin php cp bch nhm va hon thin c ch, chnh sch, kin ton t chc, chn chnh cng tc qun l khc phc s h va x l nghim, kp thi mi vi phm, ti phm. Thc hin tng hp v ng b nhng nhim v , chng ta chc chn t c nhng bc tin cn bn trong vic hon thin nh nc cng ho x hi ch ngha Vit Nam xy dng thnh cng ch ngha x hi nc ta. 12.2. CCH MNG X HI Vic nghin cu s tn ti ca nh nc: ngun gc, bn cht v cc kiu, cc hnh thc ca nh nc v ang tn ti trong lch s tt yu dn n vn : do nhng nguyn nhn g? bng cch no m mt kiu nh nc ny b thay th bng mt kiu nh nc khc tin b hn? Hc thuyt Mc xt v cch mng x hi s l gii mt cch ng n v vn . 12.2.1. Bn cht v vai tr cch mng x hi 12.2.1.1. Khi nim cch mng x hi - Theo ngha rng Cch mng x hi l s bin i c tnh cht bc ngot v cn bn v cht trong mi lnh vc i sng x hi, l phng thc thay th hnh thi kinh t - x hi li thi bng hnh thi kinh t - x hi cao hn.
ng cng sn Vit Nam, vn kin i hi i biu ton quc ln th VIII, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1996, trang 45-46
1

197

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Khi nim ch r: cch mng x hi l bc nhy ton b t hnh thi kinh t x hi ny sang hnh thi kinh t x hi cao hn. Cch mng x hi lm thay i t c s hnh thnh n kin trc thng tng. Cch mng x hi l nh cao ca u tranh giai cp: n khng nm ngoi u tranh giai cp m cn nm trong cuc u tranh giai cp, n mang ni dung giai cp. Cch mng x hi l giai on pht trin cao nht ca u tranh giai cp. - Theo ngha hp: cch mng x hi l vic lt mt ch chnh tr li thi thit lp mt ch chnh tr tin b hn. D theo ngha rng hay ngha hp th vn c bn ca mi cuc cch mng x hi vn l vn chnh quyn. N ch r chnh quyn nh nc nm trong tay ca giai cp no? Giai cp cch mng phi ginh chnh quyn mi xc lp c nn chuyn chnh ca mnh, tin ti m bo quyn lc ca mnh trn mi lnh vc ca i sng x hi. Khi nghin cu khi nim cch mng x hi cn phn bit vi: Tin ho x hi: cng l hnh thc pht trin ca x hi. Nhng khc vi cch mng x hi, n l qu trnh pht trin din ra mt cch tun t, dn dn vi nhng bin i cc b trong mt hnh thi kinh t - x hi nht nh. Gia tin ho x hi v cch mng x hi c quan h bin chng: cch mng x hi ch tr thnh tt yu lch s khi nhng tin ca n c to ra nh tin ho x hi. Khi cch mng x hi n ra, n m rng ng cho tin ho x hi nh l nhng qu trnh k tip nhau khng ngng ca s pht trin x hi. Ci cch x hi: cng l s thay i v cht nht nh trong i sng x hi, nhng ci cch x hi ch to nn nhng bin i ring l, b phn trong khun kh ch x hi ang tn ti. Nhng ci cch x hi c ngha thc y qu trnh tin ha to tin dn ti cch mng x hi. Kinh nghim lch s x hi cho thy, trong cc ch x hi c i khng giai cp, phn ln ci cch x hi l kt qu ca phong tro u tranh ca cc lc lng x hi tin b, trong nhng hon cnh nht nh chng tr thnh nhng b phn hp thnh ca cch mng x hi. o chnh: l th on ginh quyn lc nh nc bi mt c nhn hoc mt nhm ngi nhm xc lp ch x hi c cng bn cht (c th tin b hoc thoi b hn). chnh l hnh ng thay nga gia dng. N khng phi l phong tro cch mng ca qun chng. Thc tin lch s ch r, nhng cuc o chnh qun s thng do gii bo th hoc phn ng trong b my nh nc tin hnh lt nhng ngi cm quyn khng tho mn yu cu ca h. Do vy, nhng cuc o chnh c sp t bi ch ngha quc u mang tnh cht phn cch mng. Cuc o chnh ch mang ngha cch mng khi n ho nhp c vi phong tro cch mng trong x hi. 12.2.1.2. Nguyn nhn ca cch mng x hi Nguyn nhn ca cch mng x hi ch r tnh tt yu ca cch mng x hi trong x hi c giai cp. Nguyn nhn ca cch mng x hi ch yu l xut pht t kinh t. Nguyn nhn su xa ca cch mng x hi l mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut. Trong nn sn xut ca x hi, khi lc lng sn xut pht trin ti mc nht nh th quan h sn xut tr nn li thi, lc hu tr thnh lc cn i vi s pht trin ca lc lng sn xut ni ring ca ton x hi ni chung. Quan h sn xut t ch l nhng hnh thc pht
198

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi trin ca cc lc lng sn xut, nhng quan h sn xut y thnh nhng xing xch ca cc lc lng sn xut. Khi y bt u thi i mt cuc cch mng x hi." 1 Nhn t c bn ca lc lng sn xut l ngi lao ng. Trong x hi c giai cp, lc lng sn xut i din cho quan h sn xut thng tr l giai cp thng tr. Mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut c biu hin v mt x hi l mu thun gia giai cp thng tr v ngi lao ng. Giai cp thng tr dng mi cng c nh nc c trong tay n p cuc u tranh ca giai cp b bc lt, b thng tr nhm duy tr quan h sn xut thng tr. Giai cp cch mng u tranh thay th quan h sn xut c bng quan h sn xut mi cao hn, lm cho n tr thnh quan h sn xut thng tr, gii phng mnh, giai cp cch mng phi ginh ly chnh quyn nh nc. V l do , cch mng x hi tr thnh nh cao ca u tranh giai cp, vn chnh quyn tr thnh vn c bn ca mi cuc cch mng. 12.2.1.3. Vai tr ca cch mng x hi Cch mng x hi c vai tr to ln trong i sng x hi c giai cp. Cch mng x hi l bc chuyn v i trong i sng x hi v kinh t - chnh tr, vn ha, t tng. Ch c thng qua cch mng x hi mi thay th c quan h sn xut c bng quan h sn xut mi, tin b thc y lc lng sn xut pht trin. Qua , cch mng x hi thay th hnh thi kinh t - x hi c bng mt hnh thi kinh t - x hi cao hn. Trong thi k cch mng, vai tr sng to ca qun chng nhn dn c pht huy cao nh C.Mc tng khng nh: cch mng x hi l u tu ca lch s. Cch mng x hi c vai tr l ng lc trc tip pht trin x hi c giai cp bi v: + Trong x hi c giai cp khi lc lng sn xut pht trin ti mt mc nht nh n s mu thun vi quan h sn xut thng tr. Mu thun km hm s pht trin ca lc lng sn xut ca phng thc sn xut ca x hi. + Nhng mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut trong x hi c giai cp biu hin v mt x hi li l mu thun gia giai cp thng tr v giai cp b tr. + Khi cch mng n ra: mu thun gia giai cp thng tr v giai cp b tr c gii quyt, qua quan h sn xut c b xo b, m ra k nguyn mi cho lc lng sn xut pht trin qua thc y x hi c giai cp pht trin. Lch s loi ngi chng minh y , r nt, vai tr ca cch mng x hi qua bn cuc cch mng x hi a nhn loi tri qua 5 hnh thi kinh t - x hi. Vai tr c trng ca cch mng x hi ngy cng r nt trong lch s. Vic chuyn t x hi cng sn nguyn thu ln x hi chim hu n l l qu trnh cch mng din ra t pht v lu di. Trong x hi chim hu n l xy ra nhiu cuc u tranh gia giai cp n l v giai cp ch n, nhng nhng cuc u tranh y vn l t pht. S chuyn bin cch mng t ch chim hu ln ch phong kin vn cha mang tnh cht ca mt cuc cch mng chnh tr tht s. Bi v, lc ranh gii phn bit gia giai cp ch n cng nh nc ca n giai on cui ca x hi n l vi giai cp phong kin v nh nc ca n giai on u ht sc khng r rt. n cch mng t sn, nhn t chnh tr - x hi mi th hin tnh giai cp r rt v ng vai tr ch o ca qu trnh cch mng.
1

Cc Mc v ng ghen, ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1993, tp 13, trang 15

199

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Cch mng v sn l cuc cch mng do giai cp cng nhn lnh o, mc tiu ca n l gii phng giai cp cng nhn v ton th nhn dn lao ng ni chung khi bc lt, p bc v bt cng. Tt c cc cuc cch mng trc y ch l s thay th hnh thc ca ch chim hu t nhn, thay th hnh thc bc lt ngi. Cch mng v sn nhm xy dng x hi mi khng cn giai cp i n gii phng trit con ngi. l s chuyn bin su sc nht trong lch s nhn loi. V vy, nu cc cuc cch mng x hi trc y kt thc bng vic ginh chnh quyn th i vi cch mng v sn, vic ginh chnh quyn mi ch l bc u cho qu trnh bin i cch mng ton b i sng cch mng. 12.2.1.4. Tnh cht, lc lng v ng lc ca cch mng x hi Tnh cht ca mt cuc cch mng x hi c xc nh bi nhim v gii quyt mu thun kinh t (tc l mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut) v mu thun x hi (gia giai cp b bc lt v giai cp bc lt) tng ng. Cuc cch mng gii quyt nhng mu thun giai cp no, xo b ch x hi no, xc lp ch x hi no. Tnh cht v nhim v ca mt cch mng qui nh thnh phn lc lng cch mng v lc lng lnh o cch mng . Lc lng ca cch mng x hi l nhng giai cp v tng lp nhn dn c t nhiu gn b vi cch mng v thc y cch mng x hi pht trin. Tuy nhin, do hon cnh lch s c th ca mt cuc cch mng v tu thuc cc giai on pht trin khc nhau ca qu trnh cch mng, c th c nhng cuc cch mng c cng mt ni dung c bn, nhng li c thc hin bng nhng lc lng cch mng khc nhau v di s lnh o ca cc lc lng x hi khc nhau. ng lc ca cch mng x hi l nhng giai cp c li ch gn b cht ch v lu di vi cch mng. Tu theo iu kin lch s, ng lc ca cch mng x hi cng thay i. Lc lng x hi lnh o cch mng thuc v giai cp ng v tr trung tm ca thi i, l giai cp i biu cho phng thc sn xut mi, l giai cp tin b nht trong s cc giai cp ang tn ti trong x hi. Chng hn: giai cp t sn l giai cp lnh o cch mng t sn. Trong cch mng v sn, giai cp lnh o cch mng l giai cp v sn. 12.2.2. Quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan trong cch mng x hi S pht trin ca x hi bao gi cng l s thng nht gia khch quan v ch quan, cch mng x hi cng khng nm ngoi qui lut . Ton b lch s l kt qu hot ng thc tin ca con ngi. Nhng con ngi sng to ra lch s trong hon cnh nht nh to thnh iu kin khch quan trong hot ng ca con ngi. Cn hot ng ca ch th nhm tc ng vo hon cnh khch quan bin i n l nhn t ch quan. Nhn t ch quan bao gm: ch, nng lc, nhn thc ca con ngi, giai cp, ng phi ang u tranh gii quyt nhng nhim v lch s hay cn tr vic gii quyt nhng nhim v . Trong cch mng x hi, s pht trin ca cuc u tranh giai cp l c s chnh tr ca cch mng x hi. Song, cch mng x hi ch c th n ra, vic ginh chnh quyn ch tr thnh nhim v trc tip khi c nhng iu kin khch quan cn thit chn mui to thnh tnh th cch mng. Tnh th cch mng? L s chn mui ca mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut, s pht trin n nh cao ca u tranh giai cp dn ti nhng o ln su sc trong nn tng
200

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi kinh t - x hi ca nh nc ng thi, khin cho vic thay th th ch chnh tr bng mt th ch chnh tr khc, tin b hn nh l mt thc t khng th o ngc. Vi ngha nh vy, tnh th con ngi l mt trng thi c bit ca iu kin khch quan cho php n ra cch mng x hi. S chn mui ca nhn t ch quan trong cch mng x hi biu hin trnh cao ca tnh t chc, mc quyt tm ti nh im ca giai cp cch mng trong vic sn sng ng ln tin hnh nhng hnh ng mnh m nht lt chnh quyn ng thi, xc lp chnh quyn mi do giai cp lnh o. Vn dng tnh th cch mng x hi vo cch mng v sn. V.I Lnin nu ra ba c trng ch yu ca tnh th cch mng: Mt l, giai cp thng tr lm vo khng hong chnh tr, b my nh nc ca chng suy yu nghim trng, m ng cho s bt bnh v lng phn n ca cc giai cp b p bc. Hai l, ni cng kh v qun bch ca cc giai cp b p bc tr nn nng n hn mc bnh thng. Ba l, do nhng nguyn nhn trn, tnh tch cc ca qun chng c nng cao r rt, h b cuc khng hong chnh tr y n ch i hi cn c hnh ng lch s c lp. Nhng iu kin khch quan cho mt cuc cch mng x hi cha c th khng mt n lc no ca ngi cch mng c th a cch mng ti thng li. Nhng mt khi iu kin khch quan cho mt cuc cch mng chn mui th vn mnh ca mt cuc cch mng li hon ton tu thuc vo nhn t ch quan, lc nhn t ch quan c coi l nhn t ch o. Cng cn lu rng, s chn mui ca iu kin khch quan v nhn t cho mt cuc cch mng khng phi bao gi cng din ra ng u. iu kin khch quan ca mt s cuc cch mng khng phi bao gi cng c hnh thnh t pht, i a s trng hp chng l kt qu n lc ca nhn t ch quan. Do vy, tnh th ng c hi ch ngha c bit nguy him vo thi k pht trin ca cch mng. Ch trng ch vo tnh t pht, khng ch n ng vin tt c cc lc lng cch mng, khng chu chun b v tp hp lc lng chin u l git cht cch mng. l c s, lp trng ca ch ngha c hi hu khuynh. Ch ngha c hi t khuynh li tuyt i ho vai tr ca thc, ca tnh cm cch mng, ca bo lc cch mng. H coi thng ngha quyt nh ca iu kin khch quan lp trng s dn ti phiu liu trong chnh tr. Ph phn nhng cc oan sai lm trn, V.I Lnin nu ra yu cu: Ngi Mc xt chn chnh phi bit kt hp tnh sng sut khoa hc hon ton trong vic phn tch tnh hnh khch quan v s tin ho khch quan, vi vic tha nhn mt cch ht sc dt khot tc dng ca ngh lc cch mng, tnh sng to cch mng v tnh ch ng cch mng ca qun chng, v d nhin l c ca c nhn, nhng tp on, nhng t chc v nhng chnh ng bit pht hin ra v thc hin c s lin h vi nhng giai cp ny hoc giai cp khc. 1 Trong cch mng v sn, nhn t ch quan bao gm trnh trng thnh ca cng nhn, phong tro qun chng di s lnh o ca giai cp cng nhn s sn sng v t tng, t chc ca ng cng sn, ch qut khi ca qun chng sn sng ng ln lt nh nc t sn.
1

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1980, tp 16, trang 29

201

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Nhim v ca ng cng sn nhn nh ng s xut hin ca tnh th cch mng thc y s pht trin ca n theo hng thun li. ng thi phi nm thi c lnh o qun chng ng ln ginh chnh quyn. y l mt vn cc k quan trng. 12.2.3. Hnh thc v phng php cch mng Cch mng x hi c th din ra di nhng hnh thc khc nhau. Nhng d di hnh thc no cch mng cng khng th ginh thng li nu khng s dng phng php mang tnh ph bin l bo lc cch mng. Vy bo lc cch mng l g? L hnh ng cch mng ca qun chng di lnh o ca giai cp cch mng vt qua khi gii hn php lut ca giai cp thng tr ng thi, nhm lt nh nc li thi, xc lp nh nc ca giai cp cch mng . Nu cch mng bo lc c hiu l phng php giai cp cch mng ginh chnh quyn, th bo lc cch mng c dng ch tnh cht ca bo lc trong cuc u tranh ginh, gi v s dng quyn lc nh nc. Bo lc cch mng l vic cc giai cp, cc lc lng cch mng s dng nhng cng c bo lc chng bo lc phn cch mng, nhm ginh, gi, bo v chnh quyn ca giai cp mnh. Vi ngha , bo lc cch mng i lp vi bo lc phn cch mng. Tnh tt yu ca bo lc cch mng bi ch, giai cp thng tr li thi khng bao gi t nguyn rt khi v i lch s. Giai cp thng tr sn sng s dng b my bo lc trong tay n p, khng b qun chng cch mng, khi phong tro cch mng ca qun chng, khi li ch giai cp b uy hip. Do , qun chng cch mng mun ginh chnh quyn v tay mnh, h khng cn cch no khc hn l phi dng n bo lc cch mng. Bo lc khng phi l nguyn nhn lm cho cch mng n ra, nhng khng c bo lc th giai cp cch mng khng th ginh v gi chnh quyn, x hi mi khng th ra i t x hi c. Cch mng v sn l cuc cch mng trit nht, su sc nht trong lch s loi ngi. Giai cp t sn khng t mt th on no gi bng c chnh quyn trong tay mnh. ginh thng li giai cp cng nhn khng th khng dng bo lc cch mng p tan bo lc phn cch mng nhm xc lp chnh quyn ca giai cp v sn. Khng c cch mng bo lc th khng th thay nh nc t sn bng nh nc v sn, v nh vy, giai cp cng nhn khng th hon thnh c s mnh lch s ca mnh. Trong cuc u tranh ca giai cp cng nhn chng li giai cp t sn khi tnh th cch mng v sn cha chn mui, giai cp cng nhn c th v cn phi tin hnh u tranh v nhng gi tr dn ch ngy cng cao trong khun kh php lut t sn. Giai cp cng nhn phi li dng nn dn ch nh l iu kin cn thit thc y qu trnh cch mng. Nhng giai cp cng nhn khng ch da vo th ch dn ch t sn bin b my nh nc t sn thnh cng c xy dng ch ngha x hi, tri li phi dng cch mng lt nh nc t sn. Trong lch s loi ngi, cha c giai cp cch mng no ginh c chnh quyn nh nc bng con ng phi bo lc. Ngay c khi, bng s tin ho dn dn i a s thnh vin ca giai cp thng tr c chuyn thnh giai cp thng tr mi, khi mu thun i khng gia hai giai cp i lp gim ti mc ti thiu, khi giai cp thng tr khng cn kh nng s dng sc mnh gi chnh quyn, giai cp cch mng vn phi ly bo lc lm ch da, lm hu thun.
202

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Cch mng bo lc khng ch l sc mnh ca lc lng v trang m cn bao gm sc mnh lc lng chnh tr ca qun chng di s lnh o ca giai cp cch mng to thnh sc mnh tng hp ca cuc u tranh ginh chnh quyn. Hn na, bo lc chnh tr ca qun chng l ngun gc sc mnh ca lc lng v trang, l c s ca cch mng bo lc. Trong khi khng nh tnh ng n ca cch mng bo lc nh mt phng php cn thit giai cp cng nhn v nhn dn lao ng ginh chnh quyn, ngay c trong thi i ngy nay, th cn lu rng bo lc ch l phng tin, l cng c m khng phi l mc ch cch mng, n l iu kin khng l nguyn nhn sn sinh ra x hi . Do vy, nhng ngi Mc xt khng ph nhn kh nng tin ln ch ngha x hi bng phng php khc, k c bng vic s dng con ng ngh trng. l kh nng him hoi nhng rt qu bu. Song n ch c th c m bo, khi c sc mnh ca phong tro qun chng lm hu thun. Xu th i thoi trong i sng chnh tr th gii ngy nay khng bc b quan im Mc xt v cch mng bo lc. Xu th khng c ngha l mi xung t u c th c gii quyt bng gii php chnh tr theo mun m khng c iu kin no. Ch ngha quc khng ngt ru rao v s gii quyt xung t bng con ng i thoi, nhng chnh h khng t ln s dng bo lc ht sc tn nhn nhiu khu vc trn th gii p t nhn quyn, ho bnh, dn ch, i vi cc nc khc theo quan im, li ch ca h. T so snh lc lng, t s cn nhc tnh hnh pht trin ca cch mng vo thi im tng ng, nh hng lc lng cch mng vo hnh thc ginh chnh quyn c ngha quyt nh i vi giai cp cch mng. 12.2.4. Cch mng x hi trong thi i ngy nay Ngy nay, cng vi s tc ng ca cch mng khoa hc cng ngh, s bin ng phc tp ca cc tro lu cch mng, c bit l s khng hong tm thi ca ch ngha x hi, vi t cch l mt ch x hi c tc ng mnh m ti kh nng n ra v thng li ca cch mng v sn. Trong bi cnh , k th t tng ca ch ngha Mc Lnin ln ting i bc b l lun cch mng x hi ca ch ngha Mc - Lnin. Do vy vic b sung, pht trin quan im v cch mng ni chung, cch mng x hi ch ngha ni ring tr nn cp bch. Trong iu kin cch mng khoa hc v cng ngh hin i pht trin nh v bo, ngy nay, tnh cht x hi ho ca lc lng sn xut t ti trnh cao, khin quan h sn xut khng th khng bin i. N ang to ra trng thi ca nn sn xut x hi m Cc Mc gi l nhng hnh thi qu t phng thc sn xut t bn ch ngha sang phng thc tp th. 1 Nhng s chuyn ho nh vy din ra trong khun kh ch t bn ch ngha nn khng khc phc c mu thun gia lc lng sn xut mang tnh x hi ho cao vi ch chim hu t nhn t bn ch ngha i vi t liu sn xut, n ch lm mu thun pht trin thm di mt hnh thi mi. Nhng xung t x hi biu hin ca mu thun ni trn khng th c khc phc trong iu kin ch ngha t bn pht trin cao, k c nhng nc thc hin ci gi l chnh sch x hi phn vinh. ng thi, khi lc lng sn xut ngy cng mang tnh cht quc t ha, mu thun gia lao ng v t bn ngy cng m rng trn phm vi th gii.
1

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1994, tp 25, phn I, trang 673

203

Chng 12: Nh nc v cch mng x hi Cng vi vic to ra tin vt cht k thut v kinh t, chnh s pht trin ca ch ngha t bn cng lm cho cc tin khc ca ch ngha x hi tng bc chn mui, trong c vic nng cao trnh biu bit v nng lc sng to ca qun chng lao ng. Trong ch ngha t bn, cuc u tranh cho dn sinh dn ch vi mc cng cao tng xng vi trnh pht trin ca x hi hin i vn thng xuyn din ra. Mt khc, khi p dng nhng thnh qu ca cch mng khoa hc v cng ngh tin tin vo i sng x hi n lm xut hin nhng nhu cu ngy nay phi x hi ho v s hu, v qun l, v nng cao i sng nhn dn nh l nhng xu hng khch quan trong s pht trin ca x hi hin i. Trc tnh hnh , ch ngha t bn hin i tm cch t iu chnh mt lot vn : c phn ho vi mt b phn cng nhn, iu tit chnh sch thu nhpS iu chnh y khng lm mt i mu thun gia giai cp t sn v giai cp cng nhn v cc tng lp nhn dn trong x hi. S iu chnh y khng h gim i s phn cc gia giai cp t sn ngy cng giu ln nhanh chng vi giai cp cng nhn v nhng ngi ngho kh khc khng thot khi tnh trng lm thu cho nh t bn. Mun thot khi tnh trng , giai cp cng nhn v nhn dn lao ng ch c phng hng gii quyt ng n l: phi bin ton b t liu sn xut thnh ca x hi, lm cho mi ngi thc s tr thnh ch th qun l qu trnh sn xut, ton b sn phm m x hi lm ra phi thuc v nhn dn, vic thc hin ho y cc yu cu ch c th t c trong ch ngha x hi. R rng, nhng bin i ca ch ngha t bn ngy nay chng t tnh tt yu khch quan ca cch mng x hi ch ngha. Cuc cch mng l cn thit khc phc cn bn nhng i khng giai cp, mi thay th c x hi t bn bng x hi khc cao hn, x hi cng sn ch ngha. Tuy nhin, hnh thc cch mng nh th no l cn tu thuc vo iu kin lch s c th. KT LUN T s pht trin ca lc lng sn xut lm xut hin mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut trong lng cng x nguyn thu. S pht trin ca lc lng sn xut a ti kt qu song trng: quan h s hu cng cng v t liu sn xut b thay th bng quan h s hu t nhn v t liu sn xut, xut hin ch ngi bc lt ngi. Giai cp x hi, mu thun giai cp pht trin dn ti u tranh giai cp. u tranh giai cp gia giai cp ch n v giai cp n l dn ti nguy c tiu dit c hai giai cp v tiu dit c x hi. Trong iu kin , mt c quan x hi xut hin: l nh nc. S ra i ca nh nc khng phi l iu ho quan h giai cp m nh nc l sn phm ca mu thun giai cp khng th iu ho c. Nh nc lun mang bn cht giai cp, bo v quyn lc ca giai cp t chc ra n. T nh nc li t chc ra cc cng c bo lc khc duy tr quyn lc ca giai cp thng tr. X hi loi ngi t khi c giai cp i khng n nay l lch s ca u tranh giai cp. nh cao ca u tranh giai cp l cch mng x hi. Cch mng x hi c vai tr to ln i vi s pht trin ca x hi, n l u tu ca lch s. Cch mng x hi din ra di nhiu hnh thc nhng bo lc l qui lut ph bin ca mi cuc cch mng x hi. Cch mng v sn l cuc cch mng ton din nht, su sc nht trong lch s, l mt cuc cch mng lu di, gian kh, phc tp. Nghin cu v nh nc v cch mng x hi gip ta phng php gii quyt nhng vn phc tp trong iu kin ngy nay trong vic xy dng nh nc trong sch, vng mnh hiu qu, nh nc php quyn x hi ch ngha cng nh quan h quc t.
204

Chng 13: thc x hi

Chng 13: THC X HI

13.1. TN TI X HI V THC X HI 13.1.1. Khi nim tn ti x hi Tn ti x hi l sinh hot vt cht v nhng iu kin sinh hot vt cht ca x hi. Trong nhng quan h x hi vt cht, hai loi quan h c bn l quan h gia ngi vi t nhin v quan h vt cht gia ngi vi ngi. Tn ti x hi c nghin cu vi tnh cch va l i sng vt cht va l nhng quan h vt cht gia ngi vi ngi. Theo ngha th tn ti x hi khng ph thuc vo thc x hi v thc x hi khng bao qut c ton b tn ti x hi. Tn ti x hi gm cc yu t c bn sau: iu kin t nhin (trc ht l hon cnh a l, dn s v mt dn s, phng thc sn xut vt cht. Trong ba yu t c bn th phng thc sn xut vt cht l yu t c bn nht. Nh vy, tn ti x hi l mt vt cht x hi. Mi giai on pht trin ca loi ngi c mt i sng vt cht ring - mt tn ti x hi ring. Mt khc, cc yu t ca tn ti x hi thng xuyn thay i nn tn ti x hi c tnh lch s. 13.1.2. Khi nim v kt cu ca thc x hi 13.1.2.1. Khi nim thc x hi l mt tinh thn ca i sng x hi, bao gm nhng quan im, t tng cng nhng tnh cm, tm trng, truyn thng ny sinh t tn ti x hi v phn nh tn ti x hi trong nhng giai on pht trin nht nh. Khi nghin cu v khi nim thc x hi cng cn thy r s khc nhau tng i gia thc x hi v thc c nhn. thc c nhn l th gii tinh thn ca nhng con ngi ring bit, c th. thc c nhn u phn nh tn ti x hi nhng mc khc nhau, do n khng th khng mang tnh x hi. Song. thc c nhn khng phi bao gi cng th hin quan im t tng, tnh cm ph bin ca mt cng ng , mt tp th, mt x hi, mt thi i nht nh. thc x hi v thc c nhn cng phn nh tn ti x hi, chng tn ti trong mi lin h hu c, bin chng, xm nhp vo nhau v lm phong ph cho nhau. 13.1.2.2. Kt cu ca thc x hi thc x hi gm cc hin tng tinh thn, nhng b phn, nhng hnh thi khc nhau phn nh tn ti x hi bng nhng phng thc khc nhau. Tu theo gc xem xt, chng ta c th chia thc x hi thnh cc dng khc nhau. * thc x hi thng thng v thc l lun. thc x hi thng thng: l nhng tri thc, nhng quan nim ca con ngi hnh thnh mt cch trc tip trong hot ng thc tin hng ngy, cha c h thng ho, khi qut ha.
205

Chng 13: thc x hi thc l lun l nhng t tng, quan im c h thng ho, khi qut ho thnh cc hc thuyt x hi, c trnh by di dng nhng khi nim, phm tr, qui lut. thc x hi thng thng tuy trnh thp hn so vi thc l lun nhng thc x hi thng thng phn nh sinh ng, trc tip nhiu mt cuc sng hng ngy ca con ngi, thng xuyn chi phi cuc sng . thc x hi thng thng l tin quan trng cho s hnh thnh ca hc thuyt khoa hc. thc l lun (l lun khoa hc) c kh nng phn nh khi qut, su sc, chnh xc, n c kh nng vch ra mi quan h bn cht ca s vt trong tn ti x hi. * Tm l x hi v h t tng. Tm l x hi bao gm ton b tnh cm, c mun, thi quen, tp qun ca con ngi, ca mt b phn x hi hoc ton b x hi hnh thnh di nh hng trc tip ca i sng hng ngy ca h v phn nh i sng . Tm l x hi c c im: phn nh trc tip tn ti x hi, nhng l trnh phn nh thp, phn nh t pht tn ti x hi. Tm l x hi ghi li nhng mt b ngoi ca x hi nn n khng vch ra y , r rng, su sc bn cht cc mi quan h x hi. Nhng quan nim ca con ngi trnh tm l x hi mang tnh cht kinh nghim, yu t tr tu an xen vi yu t tnh cm cha th hin v mt l lun. N c vai tr quan trng trong vic pht trin thc x hi. H t tng l trnh cao ca thc x hi, hnh thnh khi con ngi nhn thc su sc hn v nhng iu kin sinh hot vt cht ca mnh. H t tng c kh nng i su vo bn cht s vt, vo cc mi quan h x hi. H t tng l nhn thc l lun v tn ti x hi, l h thng nhng quan im t tng (chnh tr, trit hc, o c, ngh thut, tn gio) l kt qu ca s khi qut ho nhng kinh nghim x hi. H t tng c hnh thnh mt cch t gic, ngha l n c hnh thnh t gic bi cc nh khoa hc v c truyn b trong x hi. Khi nghin cu v h t tng cn c s phn bit h t tng khoa hc v h t tng khng khoa hc. H t tng khoa hc phn nh chnh xc, khch quan cc mi quan h vt cht ca x hi. Cn h t tng khng khoa hc tuy cng phn nh cc mi quan h vt cht x hi nhng di mt hnh thc sai lm, h o, xuyn tc khch quan. L mt b phn ca thc x hi, h t tng nh hng rt ln n s pht trin ca khoa hc. Lch s cc khoa hc t nhin cho thy tc ng rt quan trng ca h t tng, c bit l vai tr ca t tng trit hc trong qu trnh khi qut ti liu. Mi quan h gia h t tng v tm l x hi. H t tng v tm l x hi tuy l hai trnh , hai phng thc phn nh khc nhau ca thc x hi, nhng chng c mi lin h tc ng qua li ln nhau. C hai u c ngun gc t tn ti x hi v phn nh tn ti x hi. Nhng trong , tm l x hi to iu kin thun li hoc gy tr ngi cho s hnh thnh, s truyn b, s tip thu ca con ngi i vi mt h t tng nht nh (tm l, tnh cm giai cp l iu kin thun li cho cc thnh vin giai cp tip thu h t tng ca giai cp). Mi lin h gia h t tng (c bit l t tng khoa hc, tin b) vi tm l x hi, vi s sinh ng phong ph ca i sng thc tin s gip cho h t tng bt x cng, gim sai lm.
206

Chng 13: thc x hi Ngc li, h t tng, l lun x hi s lm gia tng yu t tr tu cho tm l x hi. H t tng khoa hc s thc y tm l x hi pht trin theo hng ng n, lnh mnh. H t tng phn khoa hc s kch thch nhng yu t tiu cc ca tm l x hi pht trin. H t tng khng ra i trc tip t tm l x hi, khng l s biu hin trc tip ca tm l x hi. Bt k t tng no khi phn nh cc mi quan h ng thi th ng thi cng tha k cc hc thuyt x hi, nhng t tng v quan im tn ti trc . Th d, t tng tn gio thi k phong kin th hin li ch ca giai cp phong kin nhng li c bt ngun trc tip t nhng t tng duy tm thi c i v nhng t tng o C c thi k u cng nguyn. S ra i pht trin ca t tng trit hc Mc, cng khng trc tip ra i t tm l x hi ca giai cp cng nhn lc , m l s khi qut l lun t kinh nghim ca cuc u tranh ca giai cp cng nhn, phn nh iu kin kinh t - x hi lc , khi qut cc tri thc ca nhn loi, k tha trc tip t cc hc thuyt trit hc, kinh t hc chnh tr v ch ngha x hi khoa hc th k XVIII u th k XIX R rng, h t tng x hi lin kt hu c vi tm l x hi, nhng n khng n gin l s c c tm l x hi. 13.1.3. Tnh giai cp ca thc x hi Trong x hi c giai cp, mi giai cp c nhng iu kin sinh hot vt cht khc nhau, c nhng li ch khc nhau, a v x hi khc nhau, nn thc x hi ca cc giai cp c ni dung v hnh thc khc nhau. thc x hi mang tnh giai cp. Tnh giai cp ca thc x hi c biu hin tm l x hi v h t tng v tm l x hi: mi giai cp u c tnh cm, tm trng, thi quen ring, c thin cm hay c cm vi tp on x hi ny hay tp on x hi khc. trnh h t tng th tnh giai cp ca thc x hi c biu hin rt su sc. Trong x hi c i khng giai cp bao gi cng xut hin nhng quan im, t tng hoc h t tng i lp nhau: l t tng ca giai cp thng tr v giai cp b tr, bao gi bc lt v giai cp b bc lt. Nhng t tng thng tr thi i bao gi cng l t tng ca giai cp thng tr v kinh t v thng tr v chnh tr thi i . S i lp th hin: nu h t tng ca giai cp thng tr, bc lt ra sc bo v a v ca giai cp th h t tng ca giai cp b tr, b bc lt th hin nguyn vng, li ch ca qun chng lao ng chng li x hi ngi bc lt ngi xy dng x hi cng bng, bnh ng. Ch ngha Mc Lnin l h t tng khoa hc v cch mng ca giai cp cng nhn, ngn c gii phng ca qun chng b p bc, bc lt, phn nh tin trnh khch quan ca s pht trin. H t tng ca ch ngha Mc Lnin ngay t khi hnh thnh i lp vi h t tng t sn h t tng bo v li ch ca giai cp t sn, bo v ch ngi bc lt ngi. Cuc u tranh gia giai cp t sn v giai cp v sn din ra hng th k nay v s cn ko di trn tt c cc lnh vc trong c h t tng. Cuc u tranh giai cp trn lnh vc thc h vn ang tip tc din ra trong iu kin x hi hin nay. Trc s bin ng phc tp ca tnh hnh th gii, cc th lc th ch ang ra sc tin cng vo ch ngha Mc Lnin, mun ph nhn ch ngha Mc Lnin, ph nhn ch ngha x hi.
207

Chng 13: thc x hi Do vy bo v v pht trin ch ngha Mc Lnin trong iu kin hin nay l mt nhim v quan trng ca cuc u tranh v mc tiu c lp dn tc, dn ch v ch ngha x hi ca nhn dn ta v nhn dn tin b ni chung trn th gii. Trong x hi c giai cp, th thc ca cc giai cp trong x hi c s tc ng qua li ln nhau. Trong x hi c giai cp, cc giai cp b tr do b tc ot t liu sn xut, b p bc v vt cht nn khng th trnh khi b p bc v tinh thn. Do vy, giai cp b thng tr khng trnh khi chu nh hng t tng ca giai cp thng tr, bc lt. Cc Mc v ng ghen vit Giai cp no chi phi nhng t liu sn xut vt cht th cng chi phi lun c nhng t liu sn xut tinh thn, thnh th ni chung t tng ca nhng ngi khng c t liu sn xut tinh thn cng ng thi b giai cp thng tr chi phi. 1 . Tuy nhin, mc nh hng ca h t tng ca giai cp thng tr cn tu thuc vo trnh pht trin thc cch mng ca giai cp b thng tr. Trong x hi c giai cp, bn thn giai cp thng tr cng chu nh hng t tng ca giai cp b thng tr. thi k u tranh cch mng pht trin mnh, thng thy mt s ngi trong giai cp thng tr, nht l nhng tri thc tin b t b giai cp xut thn ca mnh chuyn sang hng ng cc giai cp cch mng v chu nh hng ca giai cp v t tng. c bit trong s , c nhng ngi cn tr thnh nh t tng ca giai cp cch mng. Khi khng nh tnh giai cp ca thc x hi, ch ngha Mc Lnin khng ph nhn thc c nhn v tm l dn tc. Trong x hi c giai cp, thc x hi khng ch mang du n ca nhng iu kin sinh hot vt cht ca giai cp, m cn phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca dn tc: nhng iu kin lch s, kinh t chnh tr, vn ha x hi, iu kin t nhin hnh thnh trong qu trnh hnh thnh v pht trin lu di ca dn tc. V vy, trong x hi c giai cp, thc x hi, ngoi tm l x hi v h t tng ca giai cp, cn bao gm tm l dn tc, tnh cm, c mun, thi quen, tp qun, tnh cchca dn tc. Nhng yu t phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca c dn tc, thm su vo mi lnh vc i sng tinh thn ca dn tc, truyn t th h ny sang th h khc to thnh truyn thng dn tc. Mc d phn nh nhng iu kin sinh hot chung ca dn tc v mang tnh ton dn tc nhng tm l dn tc c mi lin h hu c vi thc giai cp. Giai cp tin b, cch mng pht huy nhng gi tr tinh thn ca dn tc, ngc li, nhng t tng ca giai cp phn ng mu thun su sc vi nhng gi tr . Giai cp cng nhn vi ch ngha Mc Lnin lm nn tng t tng lun quan tm su sc n vic bo v v pht trin nhng truyn thng vn ha tt p ca dn tc. 13.2. QUAN H BIN CHNG GIA TN TI X HI V THC X HI 13.2.1. thc x hi phn nh tn ti x hi, do tn ti x hi quyt nh Cng lao to ln ca Cc Mc v Ph. ng ghen l pht trin ch ngha duy vt n nh cao, xy dng quan im duy vt v lch s v ln u tin gii quyt khoa hc v s hnh thnh v pht trin ca thc x hi.
1

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 3, trang 66

208

Chng 13: thc x hi Ch ngha duy vt lch s chng minh rng: i sng tinh thn ca x hi hnh thnh v pht trin trn c s i sng vt cht rng khng th tm ngun gc ca t tng, tm l x hi trong bn thn n, ngha l khng th tm trong u c con ngi m phi tm trong chnh hin thc vt cht. S bin i ca mt thi i no cng s khng gii thch c nu ch cn c vo thc thi i . Cc Mc vit: Khng th nhn nh c v mt thi i o ln nh th, cn c vo thc ca thi i . Tri li, phi gii thch thc y bng nhng mu thun ca i sng vt cht, bng s xung t hin c gia cc lc lng sn xut x hi v nhng quan h sn xut y. 1 Ch ngha duy vt ch r rng: tn ti x hi quyt nh thc x hi, thc x hi phn nh tn ti x hi, ph thuc vo tn ti x hi. Ngha l tn ti x hi quyt nh ni dung phn nh ca thc x hi: n quyt nh thc x hi s ngho nn, phong ph hay n iu trong ni dung phn nh. Tn ti x hi cng quyt nh tnh cht cch mng hay phn nh cch mng, i khng hay khng i khng trong thc x hi. Khi tn ti x hi thay i, nht l phng thc sn xut thay i th nhng t tng v l lun x hi, nhng quan im v chnh tr php quyn, trit hc, o c, vn ha ngh thutsm hay mun cng thay i theo. Cho nn, chng ta thy nhng thi k lch s khc nhau c nhng quan im, l lun, t tng x hi khc nhau th chnh l do nhng iu kin khc nhau ca i sng vt cht quyt nh. iu chng t: Khng phi thc ca con ngi quyt nh tn ti ca h, tri li tn ti x hi ca h quyt nh thc ca h. 2 Thc t trong lch s chng minh iu . Trong x hi nguyn thu, do trnh ca lc lng sn xut cn ht sc thp km, mi ngi cn sng chung, lm chung, hng chung nn cha c quan nim t hu, cha c thc bc lt. Nhng khi ch cng x nguyn thu tan r, ch t hu ra i x hi phn chia giu ngho, bc lt v b bc lt th thc con ngi cng thay i cn bn: t tng n bm, t hu, bc lt, ch ngha c nhnxut hin. Nhng cc nh t tng ca giai cp n l vn ca ngi ch n l, xem l s tn ti hp t nhin, cn thit. Nhng khi ch chim hu n l suy tn th trong x hi cng xut hin t tng xem ch chim hu n l l tri vi chnh ngha cn xo b. Trong x hi phong kin, khi quan h sn xut t bn ch ngha ra i v dn dn ln mnh th cng ny sinh quan nim cho rng s tn ti ca ch phong kin l tri cng l, khng ph hp vi l tnh con ngi phi c thay th bng x hi cng bng, bnh ng, bc i. Ngay c khi ch ngha t bn mi ra i, xut hin cc tro lu t tng x hi ch ngha khng tng ph phn nhng mu thun trong lng ch ngha t bn, xut xy dng mt x hi mi tt p hn, thay th ch t bn. Nhng thi im cc nh x hi ch ngha khng tng khng th gii thch c bn cht ca phng thc sn xut t bn ch ngha v khng hiu nhng iu kin khch quan dn ti thng li ca ch ngha x hi. iu ch r x hi t bn ch ngha mi ra i mang trong mnh n nhng mu thun, song nhng iu kin xy dng x hi mi thay th x hi t bn ch ngha cha n chn mui. Trit hc Mc Lnin vi quan im v ngun gc thc khng ch dng li ch xc nh s ph thuc ca thc x hi vo tn ti x hi m cn ch ra rng: tn ti x hi quyt nh
1 2

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1993, tp 13, trang 15 Sch dn, tp 13, trang 15

209

Chng 13: thc x hi thc x hi, khng phi mt cch n gin, trc tip m thng thng qua cc khu trung gian. Khng phi bt c t tng quan nim, l lun hnh thi thc x hi no cng phn nh r rng v trc tip nhng quan h kinh t ca thi i, ch khi no xt n cng th mi thy r nhng mi quan h kinh t c phn nh bng cch ny hay cch khc trong cc t tng y. Trit hc Mc Lnin i hi phi c thi bin chng khi xem xt s phn nh tn ti x hi ca thc x hi. 13.2.2. Tnh c lp tng i ca thc x hi Khi khng nh vai tr quyt nh ca tn ti x hi vi thc x hi, cn thc x hi l phn nh tn ti x hi ph thuc vo tn ti x hi, trit hc Mc Lnin khng xem thc x hi nh mt yu t hon ton th ng m tri li cn nhn mnh s tc ng tch cc tr li ca thc x hi i vi tn ti x hi, nhn mnh tnh c lp tng i ca thc x hi i vi tn ti x hi. Tnh c lp tng i ca thc x hi c th hin trn nhng im sau. 13.2.2.1. thc x hi thng lc hu hn so vi tn ti x hi Tnh thng lc hu ca thc x hi nn hiu theo ngha: thc x hi thng ra i sau khi tn ti x hi ra i v thng mt i sau khi tn ti x hi mt i. thc x hi thng lc hu hn so vi tn ti x hi t nhng nguyn nhn sau: Mt l, theo nguyn l phn nh ca Lnin: thc x hi l cc phn nh tn ti x hi nn n ch bin i sau khi c s bin i ca tn ti x hi. Hn na s bin i ca tn ti x hi do tc ng thng xuyn mnh m v trc tip ca nhng hot ng thc tin ca con ngi, nn n thng din ra vi tc rt nhanh m thc x hi c th khng phn nh kp v tr nn lc hu. Hai l, do sc mnh ca thi quen, truyn thng, tp qun cng nh do tnh lc hu, bo th ca mt s hnh thi thc x hi. Ba l, thc x hi lun gn vi li ch ca nhng nhm, nhng tp on ngi, nhng giai cp nht nh trong x hi. V vy, nhng t tng c lc hu thng c cc lc lng x hi phn tin b lu gi v truyn b chng li cc lc lng x hi tin b. Lch s x hi cho thy, nhiu khi x hi c mt i, thm ch mt i rt lu, nhng thc x hi do x hi sinh ra vn tn ti dai dng. Tnh c lp ca thc x hi th hin r nht trong lnh vc tm l x hi: trong truyn thng tp qun, thi quen V.I Lnin cho rng sc mnh tp qun c to ra qua nhiu th k l sc mnh gh gm nht. Khuynh hng lc hu ca thc x hi cng biu hin r trong iu kin xy dng ch ngha x hi. Nhiu hin tng thc c nguyn nhn su xa trong x hi c vn tn ti dai dng trong x hi mi nh li sng n bm, li lao ng, tham nhng, ch ngha c nhn Nhng thc lc hu, tiu cc khng mt i mt cch d dng. V vy, trong s nghip xy dng x hi mi phi thng xuyn tng cng cng tc t tng, u tranh chng li nhng m mu v hnh ng ph hoi ca cc th lc th ch v mt t tng. ng thi kin tr xo b nhng tn d thc c kt hp vi pht huy nhng truyn thng t tng tt p ca dn tc. 13.2.2.2. thc x hi c th vt trc tn ti x hi Trit hc Mc Lnin khi khng nh tnh lc hu ca thc x hi so vi tn ti x hi th ng thi tha nhn rng trong nhng iu kin nht nh, t tng ca con ngi, c bit l
210

Chng 13: thc x hi nhng t tng khoa hc tin tin c th vt trc s pht trin ca tn ti x hi. T tng c th d bo c tng lai, c tc dng ch o, t chc hot ng thc tin ca con ngi, hng hot ng ca con ngi vo gii quyt nhng nhim v mi do s chn mui ca i sng vt cht to ra. S ra i, pht trin ca ch ngha Mc Lnin l mt minh chng. Ch ngha Mc Lnin l h t tng ca giai cp cng nhn - giai cp cch mng nht ca thi i. Tuy ra i vo th k XIX, trong lng ch ngha t bn nhng ch ngha Mc Lnin ch r qui lut ca ch ngha t bn ni ring. Qua khng nh rng ch ngha t bn nht nh s b thay th bng ch ngha cng sn m giai on u l ch ngha x hi. Hc thuyt trang b cho giai cp cng nhn v chnh ng cng sn v kh l lun sc bn gii phng mnh v gii phng nhn dn lao ng, cc dn tc b p bc trn ton th gii thot khi ch n dch, bc lt, xy dng mt x hi hon ton tt p. Trong thi i ngy nay, ch ngha Mc Lnin vn l th gii quan v phng php lun chung nht cho nhn thc v ci to th gii trn mi lnh vc, vn l c s l lun v phng php khoa hc cho s nghip xy dng ch ngha x hi. Trit hc Mc Lnin khng nh t tng tin tin c th i trc tn ti x hi khng c ngha ni rng trong trng hp ny thc x hi khng cn b tn ti x hi quyt nh na. T tng khoa hc tin tin khng thot ly tn ti x hi m phn nh su sc tn ti x hi. 13.2.2.3. thc x hi c tnh k tha trong s pht trin ca mnh thc x hi c tnh k tha trong s pht trin ca mnh v k tha l qui lut chung ca cc s vt, hin tng nn trong qu trnh vn ng ca thc x hi n cng phi c tnh k tha. Mt khc, s tn ti, pht trin ca thc x hi l phn nh tn ti x hi, m tn ti x hi cng c tnh k tha, n vn ng lin tc nn thc x hi cng phn nh qu trnh , n c tnh k tha. Lch s pht trin i sng tinh thn ca x hi cho thy rng nhng quan im l lun ca mi thi i khng ny sinh trn mt t trng khng m c to ra trn c s k tha nhng thnh tu l lun ca cc thi i trc. V d, ch ngha Mc Lnin, k tha tinh hoa t tng ca loi ngi t c trc m trc tip l nn trit hc c in c, nn kinh t chnh tr hc c in Anh v ch ngha x hi khng tng Php. T tnh k tha ca thc x hi, nn khng th gii thch c mt t tng no nu ch da vo nhng quan h kinh t hin c, khng ch n cc giai on pht trin t tng trc . Lch s pht trin ca t tng nhn loi cho thy: nhng giai on pht trin hng thnh hay suy tn ca trit hc, vn ha, ngh thut nhiu khi khng ph hp hon ton vi nhng giai on hng thnh hay suy tn ca kinh t. Tnh k tha trong s pht trin ca thc x hi l mt trong nhng nguyn nhn ch r v sao mt nc c trnh pht trin tng i km v kinh t nhng t tng li trnh pht trin cao. Th d, nh nc Php th k XVIII nn kinh t km pht trin hn nc Anh, nhng t tng li tin tin hn nc Anh, hoc so vi nc Anh, Php na u th k XIX, nc c lc hu hn v kinh t, nhng ng trnh cao hn v trit hc. Trong x hi c giai cp, tnh k tha ca thc x hi gn vi tnh giai cp ca n. Nhng giai cp khc nhau k tha nhng ni dung thc khc nhau ca cc thi i trc. Cc giai cp tin tin k tha nhng di sn t tng tin b ca x hi c li. V d, khi tin hnh cch
211

Chng 13: thc x hi mng t sn cc nh t tng tin tin ca giai cp t sn k tha, khi phc nhng t tng duy vt, nhn bn thi c i. Ngc li nhng giai cp li thi v cc nh t tng ca n th tip thu, khi phc nhng t tng, nhng l thuyt x hi phn tin b ca cc thi k lch s trc. Giai cp phong kin trung c vo thi k suy thoi khai thc trit hc duy tm ca Platon v nhng yu t duy tm trong h thng trit hc Arixtot ca trit hc Hy lp c i, bin chng thnh c s trit hc ca cc gio l o thin cha. Hoc bc vo na sau ca th k XIX u th k XX, cc th lc t sn phn ng phc hi v pht trin nhng tro lu trit hc duy tm, tn gio di nhng ci tn mi nh ch ngha Cant, ch ngha Tma mi nhm chng phong tro cch mng ca giai cp cng nhn v chng ch ngha Mc Lnin. Chnh v th, nn khi tin hnh cuc u tranh giai cp trn lnh vc thc x hi th khng nhng phi vch ra tnh cht phn khoa hc, phn tin b ca nhng tro lu t tng phn ng trong iu kin hin ti, m cn phi ch ra nhng ngun gc l lun ca n trong lch s. Quan im ca ch ngha Mc Lnin v tnh k tha ca thc x hi c ngha rt to ln i vi s nghip xy dng nn vn ha tinh thn ca x hi x hi ch ngha. V.I Lnin nhn mnh rng, vn ha x hi ch ngha cn phi pht huy nhng thnh tu v truyn thng tt p nht ca nhn loi t c ch kim trn c s th gii quan Mc xt. Ngi nhn mnh: Vn ho v sn phi l s pht trin hp qui lut ca tng s nhng kin thc m loi ngi tch lu c di ch thng tr ca x hi t bn, x hi ca bn a ch v x hi ca bn quan liu. 1 Nm vng nguyn l v tnh k tha ca thc x hi c mt ngha quan trng i vi cng cuc i mi nc ta hin nay trn lnh vc vn ha, t tng. Trong kinh t th trng v m rng giao lu quc t, ng ta khng nh: Pht trin vn ha dn tc i i vi m rng giao lu vn ha vi nc ngoi, va gi gn v pht huy bn sc vn ha dn tc va tip thu tinh hoa vn ha th gii. 2 13.2.2.4. S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi cng l mt biu hin na ca tnh c lp tng i ca thc. y l qui lut pht trin ca thc x hi. S tc ng qua li gia cc hnh thi thc x hi lm cho mi hnh thi c nhng mt, nhng tnh cht khng th gii thch c mt cch trc tip bng tn ti x hi hay bng cc iu kin vt cht. Lch s pht trin ca thc x hi cho thy, thng thng mi thi i, tu theo hon cnh lch s c th, c nhng hnh thi thc x hi no ni ln hng u v tc ng mnh n cch hnh thi thc khc. Hy Lp c i, trit hc v ngh thut ng vai tr c bit quan trng, cn Ty u thi trung c, tn gio nh hng mnh m n mi mt ca i sng tinh thn x hi nh trit hc, ngh thut, o c, chnh tr, php quyn, giai on lch s sau ny th thc chnh tr li ng vai tr to ln tc ng n cc hnh thi thc x hi khc nhau. Php cui th k XVIII v
1 2

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1997, tp 41, trang 361 ng cng sn Vit Nam, Vn kin hi ngh i biu ton quc gia nhim k kho VIII, 1994, trang 49

212

Chng 13: thc x hi c cui th k XIX trit hc v vn ha l cng c quan trng nht tuyn truyn nhng t tng chnh tr, l v i ca cuc u tranh chnh tr ca cc lc lng x hi tin tin. Trong s tc ng ln nhau gia cc hnh thi thc x hi, thc chnh tr c vai tr c bit quan trng, thc chnh tr ca giai cp cch mng nh hng cho s pht trin theo chiu hng tin b ca cc hnh thi thc khc. Trong iu kin ca nc ta hin nay, nhng hot ng t tng nh trit hc, vn hc, ngh thut m tch ri ng li chnh tr i mi ng n ca ng s khng trnh khi ri vo nhng quan im sai lm, khng th ng gp tch cc vo s nghip cch mng ca nhn dn. 13.2.2.5. thc x hi tc ng tr li tn ti x hi u l biu hin quan trng ca tnh c lp tng i ca thc x hi. Ch ngha Mc Lnin khng nhng chng li quan im tuyt i ho vai tr ca thc x hi m cn bc b quan im duy vt tm thng ph nhn vai tr tch cc ca thc x hi trong i sng x hi. Ph. ng ghen khng nh S pht trin v mt chnh tr, php lut, trit hc, tn gio, vn hc, ngh thutu da vo s pht trin kinh t. Nhng tt c chng cng c nh hng ln nhau v nh hng n c s kinh t. 1 Mc nh hng ca t tng i vi s pht trin ca x hi ph thuc vo nhng iu kin lch s c th, vo tnh cht cc mi quan h kinh t m trn t tng ny sinh, vo vai tr lch s ca giai cp mang ngn c t tng vo mc phn nh ng n ca t tng i vi cc nhu cu pht trin x hi, vo mc thm nhp ca t tng vo qun chng. V vy cn phn bit vai tr ca thc t tng tin b v thc ca t tng phn tin b i vi s pht trin ca x hi. Nh vy, nguyn l ca trit hc Mc Lnin v tnh c lp tng i ca thc x hi ch ra bc tranh phc tp ca lch s pht trin ca thc x hi v ca i sng tinh thn x hi ni chung. N bc b mi quan im siu hnh, my mc tm thng v mi quan h gia tn ti x hi v thc x hi. y cng l c s l lun qun trit quan im ca ng ta trong vic kt hp pht trin kinh t vi xy dng nn vn ha mi, v con ngi mi trong thi k qu i ln ch ngha x hi. 13.3. CC HNH THI THC X HI thc x hi tn ti trong nhng hnh thi khc nhau. Nhng hnh thi ch yu ca thc x hi l: thc chnh tr, thc o c, thc khoa hc, thc thm m, thc tn gio v trit hc. Tnh phong ph a dng ca cc hnh thi thc x hi phn nh v chu s qui nh ca tnh phong ph a dng ca bn thn tn ti x hi. 13.3.1. thc chnh tr Hnh thi thc chnh tr xut hin trong x hi c giai cp v nh nc, c ngha quan trng trong i sng tinh thn ca x hi. thc chnh tr phn nh cc quan h chnh tr, kinh t, x hi gia cc giai cp, cc dn tc v cc quc gia, cng nh thi ca cc giai cp i vi quyn lc nh nc.
1

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1990, tp 1, trang 39,271

213

Chng 13: thc x hi Cn phn bit chnh tr v thc chnh tr. Chnh tr l mi quan h gia cc giai cp, ng phi, cc dn tc v mt nh nc. Thc cht chnh tr l mi quan h gia cc giai cp, ng phi, dn tc v quyn thng tr x hi. Do , trung tm ca t duy chnh tr l vn chnh quyn nh nc. Cn thc chnh tr l s phn nh cc quan h x hi, trc ht l quan h kinh t, cng nh thi ca cc giai cp i vi quyn lc nh nc. thc chnh tr chia thnh hai cp : thc chnh tr thc tin thng thng v thc chnh tr l lun. thc chnh tr thc tin thng thng ny sinh t pht t thc tin v kinh nghim x hi trong mi trng chnh tr. Do vy n c tnh cm xc tm l v kinh nghim cm tnh cha c s khi qut tr tu, cha c tm nhn lch s rng ln, khng c cng thc l lun. Do thc tin i hi m thc chnh tr c khi qut thnh h thng, qui lut, phm tr x hi, nn n tr thnh h t tng chnh tr. H t tng chnh tr phn nh trc tip v tp trung li ch ca mt giai cp. N c: Hnh thnh t gic, c truyn b trong x hi. H t tng chnh tr thng gn vi t chc chnh tr - qua bo v li ch ca giai cp, qua th hin vai tr quan trng ca n i vi x hi. H t tng gi vai tr ch o trong i sng tinh thn ca x hi. Tc ng tch cc tiu cc ca n i vi x hi ph thuc vo tnh cht cch mng hoc phn cch mng ca giai cp mang h t tng . H t tng ca giai cp cng nhn l h t tng cch mng v tht s khoa hc. l ch ngha Mc Lnin. i lp vi cc h t tng ca cc giai cp khc h t tng ca giai cp cng nhn nhm dn dt giai cp cng nhn, nhn dn lao ng u tranh xo b ch ngi bc lt ngi, xy dng x hi mi, cng bng, tt p - ch ngha cng sn m giai on thp l ch ngha x hi, ph hp vi qui lut lch s. 13.3.2. thc php quyn thc php quyn l ton b cc t tng, quan im ca mt giai cp v bn cht v vai tr ca php lut, v quyn v ngha v ca nh nc. Cc t chc x hi v cng dn, v tnh hp php v khng hp php ca hnh vi con ngi trong x hlch s. Khc vi thc chnh tr, thc php quyn biu hin trc ht bng nhng phm tr thuc v c nhn trong quan h vi nh nc. thc php quyn cng khc vi cc quan nim v hnh phc, ngha v, lng tm, trch nhimtrong thc o c, cc khi nim trong thc php quyn c nng ln cp o lut ca nh nc, nu vi phm n s b lut php trng tr. thc php quyn ra i cng vi nh nc, thc php quyn phn nh trc tip cc quan h kinh t ca x hi, trc ht l quan h sn xut c th hin trong lut l ca nh nc. Php lut l ch ca giai cp thng tr, c th hin thnh lut l, do mi ch x hi, mi nh nc ch c mt h thng php lut ca giai cp nm chnh quyn. Nhng trong x hi c i khng giai cp, cc giai cp khc nhau li c nhng thc phn nh li ch giai cp ca mnh.
214

Chng 13: thc x hi Ra i v tn ti trong x hi c giai cp v nh nc, nn thc php quyn lun mang tnh cht giai cp. Giai cp nm chnh quyn cng c a v thng tr v kinh t ca giai cp mnh bng lut l, n cng da trn h t tng php quyn lp lun v s cn thit v tnh hp l v lut php ca mnh. H t tng php quyn t sn gii thch php lut t sn nh l biu hin cao nht v cc quyn t nhin ca con ngi. Nhng trn thc t lut php t sn bo v quyn chim hu t nhn t bn ch ngha v t liu sn xut, bo v ch bc lt t bn ch ngha v trt t ca x hi t bn. Ngc li, php lut v h t tng php quyn x hi ch ngha ly ch ngha Mc Lnin, h t tng ca giai cp cng nhn lm nn tng, phn nh li ch ca ton th nhn dn lao ng v bo v c s kinh t ca ch ngha x hi v trt t x hi ch ngha. Php lut x hi ch ngha l cng c bo v ch ngha x hi, bo v li ch chnh ng ca nhn dn lao ng, ca mi giai tng x hi v c nhn. php lut x hi ch ngha tr thnh cng c sc bn bo v ch x hi mi v tr thnh ch chung ca mi ngi, c mi ngi chp hnh mt cch t gic, th nh nc x hi ch ngha, di s lnh o ca ng cng sn cn khng ngng y mnh cng tc gio dc chnh tr v thc php quyn cho nhn dn. Vn dng vn ny vo Vit Nam, ng ta khng nh: Tip tc xy dng v tng bc hon thin nh nc php quyn Vit Nam. l nh nc ca nhn dn, do nhn dn v v nhn dn, qun l mi mt i sng xy dng bng php lut a t nc pht trin theo nh hng x hi ch ngha. 1 . V nhim v gio dc thc php lut cho nhn dn, ng ta cng nu r: Tng cng gio dc thc php lut, nng cao hiu bit v thc tn trng php lut, sng v lm vic theo hin php v php lut, m bo cho php lut c thi hnh mt cch nghim minh, thng nht v cng bng.2 13.3.3. thc o c thc o c l ton b nhng quan nim v thin c, tt xu, lng tm, trch nhim, hnh phc, cng bng, v v nhng qui tc nh gi, iu chnh hnh vi ng x gia c nhn vi x hi, gia c nhn vi c nhn trong x hi. Nhng quan nim v o c, cng nh qui tc n gin iu chnh hnh vi o c con ngi c hnh thnh rt sm trong x hi nguyn thu. Khi x hi xut hin giai cp, thc o c c hnh thnh v pht trin nh mt hnh thi thc x hi ring. thc o c ni chung khng tch ri s pht trin ca x hi. S iu chnh v nh gi hnh vi con ngi c thc hin bng hai phng thc c bn l theo nguyn tc o c v php quyn. Nu nh qui tc php quyn c hnh thnh v thc hin bi quyn lc nh nc, th cc qui tc o c c ny sinh t chnh cuc sng hng ngy v c thc hin mt cch t nguyn, n iu chnh hnh vi ca con ngi bng d lun x hi. Tuy nhin, gi tr o c ca mt hnh vi con ngi vn c quyt nh bi thc o c ca c nhn.
1,2

ng cng sn Vit Nam: vn kin Hi ngh i biu ton quc gia nhim k kha VII, 1-1994, trang 56-

57-58

215

Chng 13: thc x hi S thc v lng tm, danh d v lng t trng phn nh kh nng t ch ca con ngi l sc mnh c bit ca o c, l nt c bn qui nh gng mt o c ca con ngi, cng l biu hin bn cht x hi ca con ngi. Vi ngha , s pht trin thc o c l nhn t biu hin s tin b x hi. thc o c bao gm h thng tri thc v gi tr v nh hng gi tr o c, tnh cm v l tng o c trong tnh cm o c l yu t quan trng nht, nu thiu n th nhng khi nim, phm tr o c v mi tri thc o c thu nhn c bng con ng l tnh khng th chuyn ho thnh hnh vi o c. Trong qu trnh pht trin ca x hi loi ngi hnh thnh nhng gi tr o c mang tnh ton nhn loi tn ti trong mi x hi v cc h thng o c khc nhau. l nhng qui tc n gin nhm iu chnh hnh vi ca con ngi, cn thit cho vic gi gn trt t chung v sinh hot thng ngy ca con ngi. Tuy nhin trong x hi c giai cp th ni dung ch yu ca o c phn nh quan h giai cp, n c tnh giai cp. Trong cc phm tr o c lun phn nh a v v li ch ca giai cp. mi giai on pht trin nht nh ca lch s mi giai cp u c nhng quan nim o c ring ca mnh. Giai cp i biu cho xu th pht trin i ln ca x hi th i din cho nn o c tin b. Ngc li, cc giai cp phn ng th i biu cho mt nn o c suy thoi. Ph. ng ghen vit: Xt cho cng, mi hc thuyt v o c c t trc n nay u l sn phm ca tnh hnh kinh t ca x hi lc by gi. V v cho ti nay x hi vn ng trong nhng s i lp giai cp, cho nn o c cng lun l o c ca giai cp; hoc l n bin h cho s thng tr v li ch ca giai cp thng tr; hoc l khi giai cp b tr tr nn kh mnh th n tiu biu cho s ni dy chng li s thng tr ni trn v tiu biu cho li ch tng lai ca nhng ngi b p bc. 1 cc nc phng Ty hin nay, ang lu hnh mt quan nim cho rng khi cch mng khoa hc v cng ngh hnh thnh v pht trin th trong iu kin hnh thnh mt kiu o c mi khng c tnh giai cp. Ngi ta nhn mnh n o c tn gio, nh mt th o c duy nht c kh nng ch cho ton th loi ngi con ng pht trin i ln. o c Mc xt c hnh thnh trong cuc u tranh cch mng ca giai cp cng nhn, bt ngun t o c cch mng ca giai cp cng nhn. o c cng sn k tha, pht huy nhng gi tr o c tt p ca loi ngi, trc ht l ca nhn dn lao ng. o c cng sn phn nh mi quan h kinh t ca x hi mi khng cn p bc, bc lt giai cp v ch o mi hnh vi o c ca con ngi. N yu cu s hi ho trong s pht trin c nhn v tp th, coi trng t do c nhn, ng thi chng mi biu hin ca ch ngha c nhn tch ri dn n i lp li ch c nhn v li ch cng ng. thc tp th, mt nguyn tc ca o c cng sn, biu hin trc ht trong hot ng ca cc thnh vin trong x hi mi. N i hi mt thi , mt k lut lao ng mi v thnh qu lao ng, coi lao ng l trch nhim, quyn li l ngha v, l vinh d ca con ngi, n khng dung np t tng n bm, bc lt.
1

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1994, tp 20, trang 127

216

Chng 13: thc x hi o c cng sn th hin ch ngha nhn o cao nht, phn nh bn cht ca x hi mi, x hi ly mc ch v hnh phc con ngi pht trin. Ni dung o c cng sn bao gm: ch ngha yu nc, ch ngha quc t. N yu cu mi ngi phi gic ng thc on kt dn tc, on kt quc t tch cc tham gia vo cng cuc xy dng v bo v t quc mnh, ng thi gp phn vo cuc u tranh chung v ho bnh, c lp dn tc, dn ch v tin b x hi, kin quyt chng mi biu hin ca ch ngha svanh nc ln v ch ngha dn tc, hp hi. S hnh thnh o c cng sn trong thc v hnh vi ca mi ngi l kt qu ca mt qu trnh u tranh v x hi x hi mi, mt qu trnh lu di v bn b. Hn na, giai on xy dng ch ngha x hi, t x hi va thot thai t x hi c, trong lng n cn mang du n c v kinh t, ln tinh thn o c ca x hi c. V vy, trong qu trnh hnh thnh o c mi phi u tranh dn xo b nhng tn d li thi ca o c c. Trong x hi Vit Nam hin nay, bn cnh truyn thng tt p v o c ang tr thnh mt ngun sc mnh tinh thn cho s pht trin ca dn tc, cng ny sinh khng t vn ang t ra v i hi phi gii quyt. l cuc u tranh gia hai li sng: mt bn l li sng c l tng, lnh mnh, trung thc, sng bng lao ng ca chnh mnh, c thc bo v thnh qu lao ng chm lo li ch cng ng vi mt bn l li sng thc dng, ch k, di tr, n bm, chy theo ng tin bt chnhV vy, gio dc o c mi cho lm lnh mnh i sng tinh thn l mt trong nhng nhim v quan trng ca cng cuc i mi nc ta hin nay. 13.3.4. thc thm m thc thm m l s phn nh hin thc vo thc con ngi trong quan h vi nhau cu thng thc v sng to ci p. thc thm m c hnh thnh v xut hin sm trong lch s loi ngi. Trong qu trnh lao ng, con ngi tng bc tch mnh khi t nhin, tm cch lm ch t nhin theo yu cu cuc sng ca mnh. Qu trnh tip xc vi t nhin, vi ngi khc to nn con ngi nhng cm xc, hng th v ci p. Do , thng thc v sng to ci p tr thnh nhu cu trong i sng tinh thn ca tng c nhn v x hi. thc thm m bao gm: cm xc, th hiu, quan im, v l tng thm m. S pht trin ca t duy thm m dn n s hnh thnh mt khoa hc trit hc c th l m hc. Mi giai on lch s khc nhau c quan im, t tng thm m khc nhau v quan im l tng thm m ca tng ngi cng khc nhau. thc thm m bin i thng xuyn trong lch s v ph thuc vo tn ti x hi. Song quan im thm m ng n bao gi cng tip nhn v sng to nhng gi tr vnh hng ca nhn loi l chn - thin - m (chn l - o c - ci p). thc thm m tn ti trong tt c cc hot ng tch cc, sng to ca con ngi. Trong cc hot ng y ngh thut l hnh thc biu hin cao nht ca thc thm m v thm m tr thnh ci ch yu trong hot ng ngh thut. Cng nh cc hnh thi thc x hi khc, ngh thut cng bt ngun t tn ti x hi, phn nh tn ti x hi. Nhng khc vi khoa hc v trit hc phn nh th gii bng qui lut, phm tr th ngh thut phn nh th gii mt cch sinh ng v c th, bng hnh tng ngh
217

Chng 13: thc x hi thut. Hnh tng ngh thut cng phn nh ci bn cht cuc sng nhng phn nh thng qua ci c bit, in hnh. V mt nhn thc, khng nn xp ngh thut vo giai on l tnh hoc cm tnh. Hnh tng ngh thut l s nhn thc ci chung trong ci ring, nhn thc ci bn cht trong ci hin tng, nhn thc ci ph bin trong ci c bit, nhn thc ci bn cht trong ci hin tng. Ci c bit trong ngh thut l ci c bit c tnh in hnh, nu to ra ci in hnh th phi l ci in hnh c c bit ho. Do , ngh thut khng phi bao gi cng phn nh tn ti x hi mt cch trc tip d thy. Cc Mc vit: i vi ngh thut, ngi ta bit rng nhng thi k hng thnh nht ca n hon ton khng tng ng vi s pht trin ca c s vt cht ca x hi, c s ny dng nh cu thnh ci xng sng ca t chc x hi. 1 Ngh thut chn chnh gn b vi i sng hin thc ca nhn dn, l nhn t thc y mnh m tin b x hi thng qua vic p ng nhng nhu cu thm m ca con ngi. Khi phn nh th gii hin thc trong cc hnh tng ngh thut chn thc c gi tr thm m cao, ngh thut tc ng n l tr v tnh cm ca con ngi, kch thch tnh tch cc ca con ngi, xy dng con ngi nhng hnh vi o c tt p. Trong x hi c giai cp, ngh thut mang tnh giai cp. Tnh giai cp ca ngh thut trc ht biu hin ch n khng th chu s tc ng ca th gii cc quan im chnh tr ca mt giai cp, khng th ng ngoi chnh tr v cc quan h kinh t. Trong x hi c phn chia giai cp m ph nhn mi lin h gia ngh thut vi chnh tr l hon ton sai lm. Biu hin tp trung nht tnh giai cp ca ngh thut l tnh ng ca n. Trong cuc u tranh gia giai cp v sn v giai cp t sn trn trn a t tng, giai cp t sn lun truyn b cc quan im ngh thut phn tin b u c giai cp cng nhn v nhn dn lao ng. Ngc li, giai cp cng nhn v chnh ng c n lun lun hng ngh thut vo mc ch phc v nhn dn lao ng, gii phng h khi p bc bc lt, xy dng ch x hi mi tt p hn. i vi ngh thut x hi ch ngha, nguyn tc tnh ng cng sn l si ch xuyn sut. Tnh ng khng nhng biu hin tnh t tng cao, tnh chn thc su sc m yu cu tc phm ngh thut phi c gi tr thm m cao. Tnh ng ca ngh thut v sn khng h hn ch m tri li, pht trin quyn t do, pht trin ti nng sng to ca ngi ngh s. V vy vi hot ng sng to ca ngi ngh s tuyt i m bo ht sc rng ri cho sng kin c nhn, cho khuynh hng c nhn, cho t tng v sc tng tng, cho hnh thc v ni dung. 2 Khi nhn mnh tnh giai cp ca ngh thut trong x hi c giai cp, trit hc Mc Lnin khng ph nhn tnh nhn loi ni chung ca n. Khng t tc phm ngh thut m gi tr ca chng c lu truyn khp th gii qua cc thi i m tc gi ca chng l i biu ca mt giai cp nht nh. C nhng nn ngh thut ca mt dn tc nht nh nhng tr thnh nhng gi tr vn ho tiu biu ca c nhn loi. Tnh giai cp ca ngh thut cch mng v tin b khng nhng khng mu thun vi tnh nhn loi m ngc li cn lm su sc nhng gi tr ton nhn loi.
1 2

Cc Mc v Ph. ng ghen tuyn tp, NXB S tht H Ni, 1981, tp 2, trang 629 V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1971, tp 12, trang 124

218

Chng 13: thc x hi Nm vng v vn dng quan im ca ch ngha Mc Lnin v vn hc ngh thut, ng ta trong qu trnh lnh o cch mng ra ng li vn ngh ht sc ng n. Nh c ng li ng n , nn vn ngh nc ta c nhng ng gp xng ng vo cch mng gii phng dn tc v s nghip xy dng ch ngha x hi. ng ta cng nh gi cao vai tr ca vn ngh nhng ng thi cng i hi vn ngh v ngh s mt trch nhim nng n i vi s nghip xy dng v bo v t quc Vit Nam. Ngh quyt i hi i biu ton quc ln th VII ch r: Vn hc, ngh thut l mt b phn quan trng trong nn vn ha gn b vi i sng nhn dn v s nghip cch mng do ng lnh o. Khuyn khch t do sng tc vn hc, ngh thut v s hon thin con ngi, bi dng tm hn, tnh cm cao p, cao tinh thn t ho dn tc, ch t lc, t cng, phn u lm cho dn giu, nc mnh, ph phn nhng thi h tt xu, ci c c, thp hn, 1 13.3.5. thc khoa hc thc khoa hc va l mt hnh thi thc x hi va l mt hin tng x hi c bit, xem xt n nh mt hnh thi thc x hi khng c tch ri xem xt n nh l mt hin tng x hi. thc khoa hc (vi t cch l mt hnh thi thc x hi) l h thng tri thc phn nh chn thc di dng logic tru tng v th gii c kim nghim qua thc tin. thc khoa hc mang c im chung ca cc hnh thi thc x hi: u l sn phm ca tn ti x hi, phn nh tn ti x hi, do tn ti x hi qui nh. Tuy nhin, hnh thi thc khoa hc cng khc cc hnh thi thc x hi khc ch: + Phm vi phn nh ca n rt rng ln, bao qut ton b th gii khch quan trong khi cc hnh thi thc x hi khc ch phn nh mt mt mt kha cnh no ca i sng x hi m thi. + Khoa hc c th tn ti di dng h thng l lun chung nht hoc di dng c th l cc tri thc chuyn ngnh. + Nhng tri thc ca khoa hc l nhng tri thc chn thc phn nh ng n khch quan v c thc tin kim nghim. V vy, khoa hc i lp vi tn gio (tn gio phn nh hin thc h o v da vo lng tin v mt lc lng siu nhin). + Khoa hc phn nh hin thc khch quan mt cch tru tng cc khi nim, phm tr, qui lut l ngn ng chuyn mn ho, l cng c ca t duy khoa hc. + Khoa hc gi v tr quan trng trong s nhn thc hin thc, l c s tr tu cho cc hnh thi thc x hi khc trong qu trnh phn nh hin thc. Nh c tri thc khoa hc, con ngi khng ngng vn ti ci mi "Sng to ra mt th gii mi, ngy cng vn ln lm ch t nhin, lm ch cho x hi v lm ch bn thn mnh. Kt cu thc khoa hc rt phc tp, tu theo gc xem xt m khoa hc c chia thnh nhiu kt cu khc nhau.
ng cng sn Vit Nam, vn kin i hi i biu ton quc ln th VII, NXB S tht H Ni, 1991, trang 83-84
1

219

Chng 13: thc x hi Xt v i tng, cc khoa hc chia thnh: nhng khoa hc t nhin, nghin cu cc qui lut ca t nhin, cc phng thc chinh phc v ci to t nhin, v nhng khoa hc x hi nghin cu nhng hin tng x hi khc nhau, cc qui lut vn ng pht trin ca chng v nghin cu chnh bn thn con ngi nh l mt thc th x hi. Cng c khoa hc nghin cu nhng vn chung, qui lut chung, l trit hc. Trong mi khoa hc, ngi ta phn thnh cc cp : kinh nghim tc l nhng t liu hin thc c tch lu thng qua s tng kt cc quan st v th nghim, l lun l s khi qut kinh nghim th hin trong l thuyt v qui lut v nguyn l tng ng, cp l lun ca cc khoa hc c th hp lc vi nhau trong s gii thch cc nguyn l v qui lut pht hin trn bnh din l lun chung bnh din trit hc. Xt v vai tr, tc dng, tri thc khoa hc bao gm khoa hc c bn vch ra nhng qui lut chung, nhng phng hng, phng php chung cho khoa hc ng dng. Cn cc khoa hc ng dng vch ra nhng nguyn tc, qui tc, phng php c th ng dng trc tip vo hot ng ci bin t nhin v x hi. Song, s phn chia cng ch l tng i. c im ca giai on pht trin hin nay ca nhn thc khoa hc l cc b mn khoa hc c s gip ranh v i tng (th d sinh - vt l hc) v cc phng php lun khoa hc cng lm phong ph ln nhau. Ngun gc su xa ca s hnh thnh khoa hc l do nhu cu pht trin sn xut. Cng vi s pht trin ca sn xut v thc tin x hi, khoa hc cng khng ngng pht trin. Trong qu trnh , vai tr ca khoa hc trong i sng x hi ngy cng tng ln t giai on ny sang giai on khc. C th chia lch s pht trin ca khoa hc thnh ba giai on: * Giai on th nht: bt u t thi c i n th k XV. thi i khoa hc cn rt s khai, b hp trong mt s lnh vc nh thin vn hc, ton hc, c hc nhm p ng yu cu v ti nc, v hng hi v xy dng lu i, lng tm. nh hng ca tri thc khoa hc i vi sn xut cn rt yu. Sn xut ch y da trn kinh nghim do ngi n l vi cng c th cng. Trong thi k phong kin, nhng pht hin khoa hc b coi l ti li, khoa hc km hm, cm on, trng pht bi s cu kt ca thn quyn v nh nc phong kin. Do vai tr ca khoa hc trong x hi phong kin tng i nh, nn kinh t t nhin tip tc s dng cng c th cng trong gii hn k xo c nhn v kinh nghim ca ngi th c. * Giai on th hai: bt u t cui th k XV cho n th k XIX. Giai on ny c th chia lm hai thi k: thi k th nht m u bng Cpecnc v kt thc Niu tn (th k XV XVIII). c im ca thi k ny l khoa hc i su nghin cu tng mt, tng lnh vc c th ca hin thc. Cc nh khoa hc c bit cao thc nghim v suy l, bc b mi gio iu v hoi nghi tt c nhng d on cha c c s thc nghim v suy l chc chn. C hc c in t ti mc pht trin cao v gi vai tr thng tr cn cc khoa hc khc ang trong qu trnh hnh thnh. Phng php t duy siu hnh thng tr trong khoa hc. Thi k th hai, m u bng thuyt hnh thnh thi dng h ca Cant v kt thc vi cc thuyt t bo, thuyt tin ho ging loi v nh lut bo ton v chuyn ho nng lng (t na sau th k XVIII n ht th k XIX). c im ca thi k ny l khoa hc pht trin theo
220

Chng 13: thc x hi hng ph v quan nim c lp, bt bin v i tng nghin cu ca cc b mn khoa hc, gt b s sng to ca cha ra khi khoa hc, s gn b cht ch gia khoa hc v sn xut. Cng vi s pht trin ca khoa hc t nhin, nhiu b mn khoa hc x hi cao ch ngha nhn vn, vi tinh thn dn ch su sc v dn dn thot khi cc hc thuyt thn hc. * Giai on th ba (th k XX): c im ca giai on ny khng ch l s pht trin rt nhanh chng ca khoa hc m cn l s gia tng ca vai tr x hi ca khoa hc. Lch s khoa hc, c bit trong khong 30 nm gn y, qu trnh phn chia cc mn khoa hc v t nhin (l, ho, sinh, a cht, thin vn) tr thnh mt th tng hp ca ngnh tri thc phong ph, m mi ngnh tri thc l mt khoa hc ring bit. Do , trong khoa hc hnh thnh nn nhng ngnh tri thc tip gip v chng c vai tr ngy cng quan trng (sinh - ho hc, a - vt l, a - ho hc, l - ho hc). Qu trnh ny cng din ra trong cc mn khoa hc x hi. Xut hin mt khuynh hng khc c quan h vi khuynh hng trn l nht th ho tri thc khoa hc to thnh mt lc lng tr tu thng nht nhn thc v ci to hin thc. Khoa hc v k thut kt hp vi nhau thnh mt th thng nht i su nghin cu cu trc vt cht nh cu trc nguyn t, cc ht c bn, cu trc khng gian v xm nhp vi qui m ngy cng ln vo v tr. Hin nay, khoa hc cho php hon thin cc phng php sn xut, hon thin vic qun l kinh t. Khng nhng th, khoa hc cn tr thnh mt ngnh hot ng sn xut vi qui m ngy cng ln, bao hm hng lot cc vin, phng th nghim, trm, tri, x nghip, vi s cn b khoa hc ngy cng tng, vi u t ngy cng ln, hiu qu u t ngy cng cao. Khoa hc tr thnh lc lng sn xut trc tip. Vi vic p dng nhng cng trnh nghin cu khoa hc x hi vo thc tin gi mt vai tr quan trng khng km, nhng cng trnh nghin cu kinh t, x hi gip cho vic s dng nhn lc, vt lc mt cch hp l nht trong s pht trin sn xut v hon thin t chc lao ng. Khoa hc x hi cng tr thnh lc lng sn xut trc tip. Trong s cc mn khoa hc x hi, trit hc Mc Lnin gi vai tr c bit quan trng, n tr thnh c s khoa hc trc tip cho nhiu ngnh khoa hc, nht l khoa hc x hi. N v trang cho con ngi th gii quan, phng php lun khoa hc trong nhn thc v ci to hin thc. 13.3.6. thc tn gio Tn gio l mt hin tng x hi bao gm l nghi tn gio, t chc tn gio v thc tn gio. Tn gio l mt hin tng lch s. thc tn gio l mt hnh thi thc x hi phn nh hin thc khch quan mt cch h o, xuyn tc. V bn cht tn gio ng ghen vit: Tt c mi tn gio chng qua ch l s phn nh h o vo trong u c ca con ngi - ca nhng lc lng bn ngoi ch phi cuc sng hng ngy ca h, ch l s phn nh trong nhng lc lng trn th mang nhng hnh thc siu trn th. 1
1

Cc Mc v Ph. ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1994, tp 20, trang 437

221

Chng 13: thc x hi 13.3.6.1. Ngun gc tn gio Tm ngun gc tn gio phi tm trong tn ti x hi, trong quan h gia ngi vi t nhin v trong cc quan h x hi. thc hin qu trnh sn xut, con ngi phi dng cng c v phng tin do mnh lm ra tc ng vo t nhin. Khi nhng cng c v phng tin cn km pht trin th con ngi t ra yu ui, bt lc trc t nhin. Chnh s bt lc ca con ngi trc sc mnh ca gii t nhin l mt ngun gc ny sinh tn gio. Ngun gc tn gio cn phi tm trong cc quan h x hi ca con ngi trong iu kin x hi c p bc giai cp v tnh t pht cn l c trng ca s pht trin x hi. Nhng qui lut ca x hi biu hin nh l nhng lc lng m qung, tri buc con ngi v thng xuyn quyt nh n s phn ca h. Nhng hin tng x hi hin thc c thn b ho v mang dng v ca nhng lc lng siu nhin. l mt trong nhng ngun gc x hi ch yu ca tn gio. Khi nu c trng ngun gc x hi trong x hi t bn, V.I Lnin khng nh: S s hi to ra thn linh. Trong x hi c i khng giai cp, yu t quan trng lm ny sinh tn gio l s p bc giai cp, l ch ngi bc lt ngi. Qun chng b p bc buc phi lao ng cho k khc, b cng kh v c n, khng tm ra li thot khi s km kp ca ch bc lt trn tri t tm li thot trn tri. V vy, s bt lc ca cc giai cp b bc lt trong cuc u tranh chng bn bc lt tt nhin ra lng tin vo mt cuc i tt p th gii bn kia, cng ging nh s bt lc ca ngi d man trong cuc u tranh chng thin nhin ra lng tin vo thn thnh, ma qu, vo nhng php mu. 1 . thc tn gio vi tnh cch l hnh thi thc x hi bao gm tm l tn gio v h t tng tn gio. 13.3.6.2. Kt cu Tm l tn gio l ton b nhng biu tng, tnh cm, tm trng, thi quen ca qun chng v tn ngng tn gio. H t tng tn gio l h thng gio l do cc gio s, cc nh thn hc to ra v truyn b trong x hi. ng v mt lch s, tm l tn gio v h t tng tn gio l hai giai on pht trin ca thc tn gio, nhng chng lin h tc ng qua li v b sung cho nhau. Tm l tn gio em li cho h t tng tn gio mt tnh cht c trng, mt sc thi tnh cm ring. H t tng tn gio thuyt minh nhng hin tng tm l tn gio, khi qut chng lm cho chng bin i theo chiu hng nht nh. 13.3.6.3. Vai tr thc tn gio l mt hnh thi thc x hi c tnh cht tiu cc. N cng thc hin chc nng ch yu ca mnh l n b h o trong mt x hi cn n n b h o. iu lm cho tn gio tn ti lu di v c mt v tr c bit trong x hi. Chc nng n b h o ca tn gio ni ln kh nng ca tn gio c th b p, b sung mt cch h o ci hin thc m trong con ngi bt lc trc nhng sc mnh t nhin v nhng iu kin khch quan ca i sng x hi. Nhng bt lc trong cuc sng, nhng mu thun trong hin thc c gii quyt mt cch h o trong thc h. V vy, th gii quan tn gio khng to iu kin cho qu trnh nhn thc ng n ca con ngi, hn ch hiu qu ca hot ng thc tin, ci to t nhin v x hi.
1

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1970, tp 17, trang 515-516

222

Chng 13: thc x hi Tn gio c cc giai cp thng tr s dng nh mt cng c p bc tinh thn, mt phng tin cng c a v thng tr ca h. Ch ngha Mc Lnin cho rng, iu kin tin quyt khc phc tn gio nh mt hnh thi thc x hi c tnh cht tiu cc l phi xo b ngun gc x hi ca n, ngha l phi tin hnh mt cuc cch mng x hi trit nhm ci to ca tn ti x hi v thc x hi. Bng hot ng tch cc cch mng ca mnh, qun chng khng nhng ci to x hi m cn ci to chnh bn thn mnh, gii phng thc ca mnh khi nhng quan nim sai lm, k c nhng o tng tn gio. Trong x hi c i khng giai cp, cuc u tranh ca qun chng b bc lt chng k bc lt gi vai tr quyt nh trong vic loi b ngun gc x hi ca tn gio. V vy, khng c coi nh vic tuyn truyn gio dc t tng duy vt khoa hc, ng thi khng ngng nng cao nhn thc mi mt ca qun chng. Da trn nhng quan im khoa hc ca ch ngha Mc Lnin, ng v nh nc ta lun thi hnh chnh sch tn gio ng n chnh sch t do tnh ngng tn gio v t do khng tn ngng tn gio ca mi cng dn. Khng phn bit v quyn li v ngha v gia ngi c tn ngng tn gio v ngi khng c tn ngng tn gio. Tuyt i khng xm phm n tnh cm tn gio ca cng dn. ng thi nh nc kin quyt x l theo php lut nhng k m mu li dng tn ngng tn gio chng t quc v ch x hi ch ngha. Trong qu trnh lnh o cch mng, ng ta on kt cc tn gio, on kt ng bo theo hoc khng theo mt tn gio no trong cuc u tranh cho c lp dn tc v ch ngha x hi. Ngh quyt i hi ln th IX ca ng nu r: Tn ngng tn gio l nhu cu tinh thn ca mt b phn nhn dn. Thc hin nht qun chnh sch tn trng v m bo quyn t do tn ngng, theo hoc khng theo mt tn gio no, quyn sinh hot tn gio bnh thng theo ng php lut. on kt ng bo cc tn gio khc nhau, ng bo theo tn gio v ng bo khng theo tn gio, chm lo pht trin khoa hc, vn ha, nng cao i sng ca ng bo. ng bo theo o v cc v chc sc tn gio c ngha v lm trn trch nhim cng dn i vi T quc, sng tt i, p o, pht huy nhng gi tr tt p v vn ha o c tn gio, tng bc hon thin php lut v tn ngng tn gio. Nghim cm s dng cc vn dn tc, tn ngng tn gio hot ng tri php lut v chnh sch ca nh nc, kch ng chia r nhn dn, chia r cc dn tc, gy ri, xm phm an ninh quc gia. 1 KT LUN Xut pht t tn ti x hi, c bit l t iu kin sinh hot vt cht, quan h vt cht, trit hc Mc Lnin i nghin cu nhng hin tng thuc i sng tinh thn ca x hi: ch r mi quan h bin chng gia tn ti x hi v quan h x hi. Trong mi quan h tn ti x hi quyt nh thc x hi, nhng thc x hi c tnh c lp tng i so vi tn ti x hi, n
ng cng sn Vit Nam: vn kin i hi i biu ton quc ln th IX, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 2001, trang 128
1

223

Chng 13: thc x hi c nhng c trng ring ca s phn nh tn ti x hi, trong s vn ng v pht trin ca n. thc x hi tc ng tr li tn ti x hi, mc tc ng ph thuc vo nhiu yu t: iu kin lch s, mc thm nhp, truyn b ca qun chng Trong x hi c giai cp, thc x hi c tnh giai cp v s tc ng ca n ph thuc vo thc x hi ca giai cp cm quyn. thc x hi li l mt hin tng phc tp n bao gm nhiu hnh thi khc nhau: thc chnh tr, php quyn, khoa hc, ngh thut, tn giomi hnh thi thc x hi phn nh tn ti x hi theo mt qui lut, phng thc v mc ring v u tc ng n s tn ti v pht trin ca x hi. Nghin cu thc x hi theo quan im trit hc Mc Lnin c ngha rt quan trng trong thc tin, n gip chng ta qun trit v thc hin tt quan im ca ng cng sn Vit Nam v cuc cch mng x hi ch ngha trn lnh vc t tng, vn ha.

224

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin

Chng 14: VN CON NGI TRONG TRIT HC MC - LNIN

14.1. BN CHT CON NGI 14.1.1. Quan nim v con ngi trong trit hc trc Mc 14.1.1.1. Quan nim v con ngi trong trit hc phng ng Trc trit hc Mc Lnin, vn bn cht con ngi vn cha c l gii mt cch khoa hc. Khng nhng ch ngha duy tm, tn gio m c ch ngha duy vt siu hnh cng khng nhn thc ng bn cht con ngi. T thi c i, con ngi bt u tm hiu ngun gc ca mnh v c nhng thc ban u v sc mnh chnh bn thn mnh. Cc nc chu nh hng ca Khng gio, pht gio v lo gio trit hc cng gii thch con ngi t mt ng thn linh ti cao hoc t mt lc lng siu nhin. Trong trit hc Pht gio, con ngi l s kt hp gia danh v sc (vt cht v tinh thn). i sng ca con ngi trn trn th ch l h o, o gic. Do vy, cuc sng con ngi khi sng ch l sng nh, sng gi. Cuc sng vnh cu khi t ti ci Nit Bn, ni linh hn con ngi c siu thot tr thnh bt dit. Do s chi phi bi th gii quan duy tm hoc duy vt cht phc m quan nim v bn cht con ngi trong Nho gio, lo gio cng ht sc phong ph. Khng t cho rng Thin mnh l ng ti cao chi phi quyt nh bn cht con ngi, con ngi (bc qun t) c Nhn chnh l gi tr cao nht. Khng T bn v con ngi c nhiu tin b: l con ngi thc t v kh ton din nhiu mi quan h v mi quan h no cng yu cu chnh danh. Tuy nhin, ng c hn ch l khng thy c con ngi trong quan h kinh t. Mnh t li qui tnh thin ca con ngi vo nng lc bm sinh, do nh hng ca tp qun, phong tc xu nn con ngi b nhim ci xu, xa ri ci tt. V vy, mun gi c o c ca mnh th phi qua tu dng, rn luyn thng xuyn. Khng T v Mnh T u thng nht cho rng phi ly lng nhn i, quan h o c dn dt con ngi hng ti c gi tr cao p. Ngc li vi quan nim ca Khng T, Mnh T, Tun T li cho rng, con ngi sinh ra c bn cht l c, nhng ci c c th b loi b, thay vo l ci tt, bin php t n ci tt l chng li ci c. Trong trit hc phng ng cng tn ti quan im cho rng, con ngi v tri c th ho hp c vi nhau (thin nhn hp nht) l quan im duy tm. K tha nho gio theo khuynh hng duy tm cc oan, ng Trng Th cho rng con ngi v tri c th thng hiu ln nhau (thin nhin cm ng) vi mc ch ng dng nhng quan im Nho gia vo i sng x hi. ng Trng Th lm ngho nn i nhiu gi tr nhn bn, qui cuc i con ngi vo vai tr quyt nh ca thin mnh.
225

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin Phi o gia vi i din tiu biu l Lo T, quan nim rng con ngi sinh ra t o. Do vy con ngi phi v vi trong cuc sng. khng phi l ci th ng, bt ng m l hnh ng theo bn tnh t nhin ca o. Quan im ny th hin t tng duy tm ch quan ca trit hc o gia Nh vy, vi nhiu h thng trit hc khc nhau, trit hc phng ng th hin s a dng, phong ph khi bn v bn cht con ngi. Cc quan nim thin v vn con ngi trong mi quan h chnh tr, o c. l quan nim v con ngi vi biu hin ca s pha trn gia yu t duy tm vi tnh duy vt cht phc ngy th trong quan h vi t nhin v x hi. 14.1.1.2. Quan nim v con ngi trong trit hc phng Ty trc Mc Trc Mc, phng Ty cng c rt nhiu quan im v con ngi. Ni chung cc tn gio u cho rng con ngi do thng , thn thnh sinh ra, cuc sng con ngi do ng cao sp t, an bi. c bit gio l Ki T gio quan nim cho rng v bn cht con ngi l k c ti. Con ngi khng ch c th xc m cn c linh hn. Th xc tn ti tm thi, n s mt i nhng linh hn th cn li. Do vy, con ngi phi cu ly linh hn ca mnh. Linh hn hay tinh thn l phn cao qu trong con ngi, th xc l phn thp hn, phn gn gi vi sc vt, l phn ng kinh nht trong cuc sng con ngi. Do , phi thng xuyn chm sc phn linh hn. Vi trit hc Hy lp c i, con ngi c xem l khi u ca t duy trit hc. Con ngi v th gii xung quanh phn chiu ln nhau. Con ngi l mt tiu v tr trong v tr bao la. Prtago, mt nh trit hc ngu bin cho rng con ngi l thc o ca v tr. Arixtt cho rng, ch c linh hn, t duy, tr nh, ch, nng khiu ngh thut l lm cho con ngi ni bt ln, con ngi l bc thang cao nht ca v tr. R rng, trit hc Hi Lp c i khi nghin cu v con ngi, bc u c s tch bit con ngi vi t nhin, nhng ch l hiu bit bn ngoi v con ngi. Bc vo thi trung c, vi s thng tr ca thn hc i vi trit hc m xut hin quan nim con ngi l sn phm ca thng sng to nn. Mi mt cuc sng con ngi, nim vui, ni bun, s may ri ca con ngi u do thng sp t. L tr anh minh ca sng sut ca thng cao hn tr tu nh nhoi ca con ngi. Con ngi tr nn nh b trc cuc sng, nhng nh bng lng, can phn vi cuc sng tm b trn trn th, v hnh phc vnh cu l thin ng. y l quan nim duy tm v bn cht con ngi. Thi phc hng - cn i, trit hc c bit cao vai tr tr tu, l tnh ca nc, xem con ngi nh mt thc th c tr tu. l yu t quan trng nhm gii thot con ngi khi th lc thn hc thi Trung C p t cho con ngi, tin ti gii phng con ngi khi s thng tr ca cng quyn v thn quyn. Tuy nhin, cha c mt trng phi no nhn thc y c v mt sinh hc v mt x hi, thng nht trong con ngi. H ch nhn mnh mt c th m xem nh mt x hi ca con ngi. Thi cn i, nhn thc v ngun gc v bn cht con ngi c mt bc tin ng k, trit hc duy vt v duy tm u phn nh nhng vn mi m do thc tin t ra. Trong trit hc c in c, Cant v Hghen quan nim con ngi theo quan im duy tm. Hghen, i biu v i ca ch ngha duy tm khch quan, cho rng chnh s vn ng
226

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin theo nhng qui lut khch quan ca nim tuyt i n mc nht nh n s tha ho thnh gii t nhin v con ngi. V vy, con ngi chnh l hin thn ca nim tuyt i. Bc diu hnh ca nim tuyt i thng qua trnh t thc ca con ngi a con ngi tr v vi gi tr tinh thn, gi tr bn thn v cao nht trong i sng ca con ngi. Hghen cng l ngi trnh by mt cch c h thng v cc qui lut ca qu trnh t duy ca con ngi, ch r c ch ca i sng tinh thn c nhn trong mi hot ng ca con ngi. D nhn nhn con ngi t gc duy tm khch quan nhng Hghen khng nh vai tr ch th ca con ngi i vi lch s, ng thi l kt qu ca s pht trin lch s. Tip tc pht trin quan im duy vt ca cc nh trit hc Php th k XVIII, Ph Bch, nh trit hc duy vt v i nht trong trit hc c in c ph phn mnh m quan im duy tm v tm cch gii thch ngun gc, bn cht con ngi theo quan im duy vt. Ph Bch tng khng nh: khng phi cha to ra con ngi theo hnh nh ca cha, m chnh con ngi to ra cha theo hnh nh ca con ngi. Ph Bch t n ch ngha duy vt khi khng nh rng con ngi do s vn ng ca th gii vt cht to nn. Con ngi l kt qu ca s pht trin lu di ca th gii t nhin. Con ngi v t nhin thng nht vi nhau. c bit, Ph Bch khng nh bn thn thc, t duy ca con ngi ch l sn phm ca kh quan vt cht nhc th, tc l b c, rng vt cht khng phi l sn phm ca tinh thn m chnh tinh thn l sn phm ti cao ca vt cht. Tuy nhin, Ph Bch khng cn gi quan im duy vt ca mnh khi i vo phn tch bn cht con ngi, v lch s ca x hi loi ngi. ng chng li s tha ho vo thn thnh ca con ngi. Song con ngi trong quan nim ca ng l con ngi tru tng. Ph Bch khng xem xt con ngi trong cc mi quan h nht nh, trong iu kin sinh hot nht nh ca h, nhng iu kin lm cho h tr thnh nhng con ngi ng nh ang tn ti. Ph Bch khng thy quan h gia ngi vi ngi no khc ngoi tnh yu, tnh bn c l tng ho. Tm li, trit hc trc Mc, khi quan nim v con ngi d ng trn nn tng th gii quan no cng khng phn nh ng bn cht ca con ngi. H u xem xt con ngi mt cch tru tng: tuyt i ho tinh thn hoc th xc con ngi, tuyt i ho mt t nhin sinh hc m khng thy c mt x hi trong i sng con ngi. Tuy nhin, mt s trng phi trit hc, mt s nh trit hc cng t c nhng thnh tu nht nh trong vic phn tch, quan st con ngi, cao l tnh, xc lp cc gi tr v nhn bn hc hng con ngi ti t do. l nhng vn c ngha tin Mc, ngghen v Lnin hnh thnh t tng v con ngi trong trit hc Mc xt. 14.1.2. Quan im ca trit hc Mc Lnin v bn cht con ngi Khi ph phn quan im ca Ph Bch, Mc khi qut bn cht con ngi, iu c Mc khng nh: Ph Bch ho tan bn cht tn gio v bn cht con ngi. Nhng bn cht con ngi khng phi l mt ci tru tng c hu ca c nhn ring bit. Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng hp nhng quan h x hi. 1 Bn cht con ngi c th hin trn nhng ni dung sau:
1

Cc Mc v ngghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 3, trang 11

227

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin 14.1.2.1. Con ngi l mt thc th thng nht gia mt sinh vt v mt x hi K tha quan nim ng n v con ngi trong lch s trit hc, Mc vi quan im duy vt trit v phng php bin chng phn bit r hai mt sinh vt v x hi thng nht trong con ngi hin thc. Khi tip cn bn cht con ngi gc ny cn theo hng: Th nht, con ngi l mt thc th t nhin, l sn phm ca t nhin, nhng l sn phm cao nht ca t nhin. Va l sn phm, va l ch th ca t nhin. Nh vy, tin vt cht u tin qui nh s tn ti ca con ngi l gii t nhin. Con ngi l ng vt cao cp, l sn phm ca t nhin, l kt qu ca qu trnh tin ho lu di ca gii sinh vt, nh thuyt tin ho ca c uyn chng minh. V vy, con ngi l b phn ca gii t nhin, gii t nhin l thn th v c ca con ngi. Hin nay, vi s pht trin ca khoa hc cng ngh xut hin mt s gi thuyt c chng minh hc thuyt ca c uyn l khng c c s nh: con ngi hin ti l s lai tp gia ngi ngoi hnh tinh vi con ngi trn tri t, y hc to ra c con ngi trong ng nghim v thc t thnh cng nh trc kia cha to ra con ngi bng cch Trn thc t, con ngi hin i c cu trc c th khng khc g con ngi cch y 50 vn nm. Nhng v mt x hi th con ngi hin i c bc tin xa hn v nng lc, s sng to, li sng. Th hai, l mt thc th t nhin, con ngi cng c nh ng vt khc nh nhu cu v sinh l v cng c cc hot ng bn nng: i phi n, kht phi ung, sinh hot tnh dc Nhng gii quyt nhng nhu cu con ngi c bc tin xa hn so vi ng vt, k c so vi khi con ngi mi thot thai khi ng vt. Chnh qu trnh sinh thnh, pht trin v mt i ca con ngi qui nh bn tnh sinh hc trong i sng con ngi. Nh vy, con ngi l mt sinh vt c y bn tnh sinh vt. Th ba, mt t nhin v mt x hi thng nht trong con ngi, mt t nhin l nn cho con ngi, mt x hi nng mt t nhin ca con ngi ln trn ng vt. Con ngi khc ng vt ch c t duy v hot ng c mc ch. Mc khng tha nhn quan im cho rng: ci duy nht to nn bn cht con ngi l c tnh sinh vt. Con ngi l mt sinh vt nhng c nhiu im khc vi sinh vt. Vy con ngi khc con vt ch no? Trong lch s c nhiu nh t tng ln a ra tiu ch v s khc nhau gia con ngi v con vt c sc thuyt phc nh: Phranklin cho rng con ngi khc con vt ch bit s dng cng c lao ng, Arixtt gi con ngi l ng vt c tnh x hi. Pascal nhn mnh c im v sc mnh ca con ngi l ch bit suy ngh: con ngi l mt cy sy nhng l cy s bit suy ngh. Cc nhn nh trn u ng khi nu ln mt kha cnh v bn cht con ngi, nhng u phin din, khng ni ln c ngun gc ca nhng c im y v mi quan h bin chng gia chng vi nhau. Vi phng php bin chng duy vt, trit hc Mc nhn vn bn cht con ngi mt cch ton din, c th, xem xt khng phi mt cch chung chung tru tng, phin din nh cc nh t tng khc. Theo Mc mt x hi ca con ngi, c im ni bt, hn hn v phn bit vi ng vt l con ngi c hot ng lao ng sn xut vt cht. Qua qu trnh lao ng sn xut: con ngi
228

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin sn xut ra ca ci vt cht phc v cho cuc sng cho mnh v cho ng loi. Sn xut ra cc gi tr tinh thn lm phong ph thm i sng ca mnh. Lao ng l yu t hnh thnh bn cht x hi ca con ngi, hnh thnh nhn cch con ngi. Th t, l s thng nht gia t nhin v x hi nn con ngi lun chu s chi phi ca ba h thng qui lut: H thng qui lut t nhin: qui nh s ph hp ca c th sng vi mi trng, qui lut trao i cht, qui lut bin d, di truyn. H thng qui lut tm l thc: nh s hnh thnh tnh cm, kht vng, nim tin, ch H thng qui lut x hi: qui nh mi quan h gia ngi vi ngi, l qui lut quan h sn xut ph hp vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, qui lut vi c s h tng quyt nh kin trc thng tng Tm li, con ngi khc con vt c ba mt: quan h vi t nhin, quan h vi x hi v quan h vi bn than. C ba mi quan h u mang tnh x hi, trong quan h x hi l quan h bn cht nht, bao qut mi hot ng ca con ngi, c trong lao ng sinh con ci v trong t duy. 14.1.2.2. Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi. nhn mnh bn cht x hi ca con ngi, Mc vit:..Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho nhng quan h x hi". Lun im trn ch r: khng c con ngi tru tng thot ly khi iu kin c th, con ngi lun tn ti trong iu kin lch s nht nh. Ngha l con ngi cng vi x hi mnh khai thc thin nhin, sinh hot x hi, pht trin thc. Lun im c biu hin trn cc gc sau: Bn cht con ngi c qui nh bi tt c cc mi quan h x hi, tc l b qui nh bi mi quan h gia ngi vi ngi. l cc quan h gia ngi vi ngi mt hnh thi kinh t x hi b qua, hnh thi kinh t - x hi ng i, mt ngha no l quan h gia ngi vi ngi theo nh tnh, theo mc tiu l tng. l cc mi quan h v vt cht, quan h v tinh thn gia ngi vi ngi. Quan h gia ngi vi ngi trong x hi ng i qui nh bn cht ca con ngi th suy n cng quan h vt cht, quan h kinh t, quan h sn xut l yu t quyt nh nht. Bi v i sng vt cht quyt nh i sng tinh thn, ng c chi phi hot ng ca con ngi l li ch, trong li ch kinh t l quyt nh nht. Bn cht con ngi phi t trong quan h ng loi (cng ng) vi c nhn trong mt cng ng c xu hng xch li gn hn. Con ngi ho nhp vo cng ng, mang bn cht ca n vo v th hin bn sc ca n. Ho nhp vo cng ng khng c ngha l nh mt bn sc c nhn m ngc li cng c thm bn sc c nhn. Khi cp ti yu t cng ng th cng ng dn tc, cng ng giai cp l nhng cng ng c bn nht chi phi con ngi. Nhn mnh vn trn khng c ngha l b qua cng ng nhn loi, cng ng ngi. Bn cht con ngi va mang tnh lch s, va mang tnh thi i. Con ngi lun b chi phi bi iu kin sinh hot vt cht, iu kin sinh hot tinh thn ca thi i. Thi i no c con ngi y. Tuy nhin khng c qu nhn mnh, i n ch tuyt i ho thc t ca con
229

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin ngi trong nhng iu kin nht nh s dn ti sai lm v khng th gii thch ni nhng hin tng phc tp ca i sng x hi. Lu , lun khng nh bn cht con ngi ca Mc khng c ngha l ph nhn mt t nhin ca con ngi. Tri li lun trn mun nhn mnh s khc bit gia con ngi v loi vt trc ht l bn cht x hi ca con ngi. Mt khc cng ch r s biu hin phong ph mi c nhn v phong cch, nhu cu, li ch trong cng ng x hi. 14.1.2.3. Con ngi l ch th v l sn phm ca lch s Khng c th gii t nhin, khng c lch s x hi th khng tn ti con ngi. Bi vy, con ngi l sn phm ca lch s, ca s tin ho lu di ca gii hu sinh. Song iu quan trng hn c l con ngi lun lun l ch th ca lch s - x hi. Cc Mc tng vit Ci hc thuyt duy vt ch ngha cho rng con ngi l sn phm ca hon cnh v ca gio dcci hc thuyt y qun rng chnh nhng con ngi lm thay i hon cnh v bn thn cc nh gio dc cng cn phi c gio dc. 1 iu cng c ng ghen khng nh trong tc phm Bin chng ca t nhin: th vt cng c mt lch s pht trin dn dn ca chng cho ti trng thi hin nay ca chng. Nhng lch s y khng phi do chng lm ra v trong chng mc m chng tham d vo vic lm ra lch s y th iu din ra m chng khng h bit v khng phi do mun ca chng. Ngc li, con ngi cng cch xa con vt, hiu theo ngha hp ca t ny bao nhiu th con ngi cng t mnh lm ra lch s ca mnh mt cch c thc by nhiu. 2 Nh vy, vi t cch l thc th x hi, qua hot ng thc tin, con ngi tc ng vo t nhin, ci bin t nhin, ng thi thc y s pht trin ca lch s x hi. Th gii ng vt da vo nhng iu kin sn c ca t nhin, vi x hi loi ngi th tri li, thng qua hot ng thc tin h sng to ra thin nhin th hai ca mnh. Trong qu trnh ci bin t nhin, con ngi cng lm ra lch s ca mnh. Con ngi l sn phm ca lch s, ng thi l ch th sng to ra lch s ca chnh bn thn con ngi. Trn c s nm bt qui lut ca lch s x hi, con ngi thng qua hot ng vt cht v tinh thn, thc y x hi pht trin t thp n cao, ph hp vi mc tiu v nhu cu thc tin do con ngi t ra. Khng c con ngi tru tng, ch c con ngi c th trong mi giai on pht trin nht nh ca lch s. Do vy, bn cht con ngi trong mi quan h i vi iu kin lch s x hi, lun vn ng bin i cng phi thay i cho ph hp. Bn cht con ngi khng phi l mt h thng ng kn, m tri li, l mt h thng m, tng ng vi iu kin tn ti ca con ngi. C th ni rng s vn ng v tin ln ca lch s s qui nh tng ng (mc d khng trng khp) vi s vn ng v bin i ca bn cht con ngi. Do , pht trin bn cht ngi theo hng tch cc, cn phi lm cho hon cnh mang tnh ngi nhiu hn. Hon cnh chnh l mi trng t nhin v x hi tc ng n con ngi theo khuynh hng pht trin nhm t ti cc gi tr c tnh mc ch, t gic, c ngha nh hng gio dc. Thng qua con ngi tip nhn hon cnh mt cch tch cc v tc ng tr li hon cnh trn nhiu phng din khc nhau.
1 2

Sch dn, tp 3, trang 10 Sch dn, tp 20, trang 46

230

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin l mi quan h bin chng gia con ngi v hon cnh trong bt k giai on no ca lch s x hi loi ngi. 14.2. QUAN H GIA C NHN V X HI Quan h gia c nhn v x hi l vn c v tr quan trng c bit quan trng trong hc thuyt ca ch ngha Mc. Cc nh kinh in cp vn ny mt cch ton din, su sc trn quan im ca ch ngha duy vt lch s. 14.2.1. Khi nim c nhn Khi nim c nhn ch con ngi c th sng trong mt x hi nht nh v c phn bit vi cc c th khc thng qua tnh n nht v tnh ph bin ca n. Khi nim c nhn cng c phn bit vi khi nim con ngi, con ngi l khi nim ch tnh ph bin trong bn cht ngi ca tt c cc c nhn. X hi bao gi cng do cc c nhn hp thnh. Cc c nhn sng v hot ng trong cc nhm, cng ng v tp on x hi khc nhau do iu kin lch s c th qui nh. Yu t x hi l c trng c bn hnh thnh c nhn. Bt c x hi no cng c cu thnh khng phi bi nhng con ngi tru tng, m bi nhng con ngi c th, nhng c nhn sng. Mi c nhn l mt ci n nht mang nhng c im ring phn bit vi cc c nhn khc, khng ch l v sinh hc m ch yu v nhng quan h x hi, nhng quan h ny v cng phc tp, rt c th v c tnh lch s. Mi c nhn c i sng ring, c quan h x hi ring, c nhu cu, li ch, nguyn vng ring. Tuy nhin, cc c nhn trong mt x hi nht nh, d khc bit nhau n u u mang ci chung trong mi c nhn l thnh vin ca x hi mang bn cht x hi. Trong quan h vi x hi, c nhn c phn bit vi cc c trng sau y: Th nht, c nhn l phng thc tn ti c th ca loi ngi mt cch trc tip, cm tnh. Khng c con ngi ni chung ch c con ngi c th ca c nhn, ca ging loi. Th hai, c nhn l mt chnh th ton vn c nhn cch, biu hin trong phm cht sinh l v tm l ring bit ca con ngi. Th ba, c nhn l mt phn t n nht, ring l, to thnh cng ng x hi, l c s hnh thnh lch s x hi loi ngi. Th t, c nhn trong mi quan h vi x hi, l mt hin tng lch s, vn ng v pht trin ph hp vi mi thi i nht nh. Do bt c x hi no, c nhn cng khng tch ri x hi, mi thi i sn sinh ra mt kiu c nhn c tnh c th, thm ch i lp nhau trong nhng quan h x hi nht nh. Nh vy, c nhn c nhng khc bit bc l ra bn ngoi: c nhn l chnh th n nht gm c mt h thng nhng c im c th h thng c th, tm l, trnh khng lp li nhng ngi khc. Chiu su bn trong ca c nhn vi ton b h thng sng ca n ngi ta gi l nhn cch. Nhn cch l khi nim ch bn sc c o, ring bit ca mi c nhn l ni dung v tnh cht bn trong ca mi c nhn.
231

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin Nu c nhn l khi nim ch s khc bit gia c th vi ging loi th nhn cch ch l s khc bit gia cc c nhn. C nhn l phng thc biu hin ca ging loi cn nhn cch va l ni dung va l cch thc biu hin ca mi c nhn ring bit. Nhn cch l s tng hp ca cc yu t sinh hc, tm l, x hi to nn c trng ring v di truyn, v sinh l thn kinh v hon cnh sng ca c nhn theo cch ring ca mnh. Qua s tip thu nhng gi tr ph bin ca vn ha x hi, t thng qua s lc b, t tip nhn ca c nhn hnh thnh cc gi tr nh hng ca nhn cch. Cc gi tr nh l tng, nim tin, quan h li ch, nhn thc v hnh ng c mi c nhn la chn xc lp cc hnh vi c th, hnh thnh nhn cch trong quan h x hi. V vy, nhn cch l ton b nng lc v phm cht x hi sinh l - tm l ca c nhn to thnh chnh th ng vai tr ch th t thc, t nh gi, t khng nh v t iu chnh mi hot ng ca mnh. Nhn cch khng phi l bm sinh, n c hnh thnh v pht trin di s tc ng ca ba yu t sau: Th nht, nhn cch phi da trn tin sinh hc v t cht di truyn hc mt c th sng cao nht ca gii hu sinh. Th hai, mi trng x hi c vai tr quyt nh n vic hnh thnh v pht trin nhn cch. l s tc ng bin chng ca gia nh, nh trng v x hi i vi mi c nhn. Th ba, ht nhn ca nhn cch l th gii quan c nhn, bao gm ton b cc yu t nh quan im, l lun, nim tin, nh hng gi tr Yu t quyt nh hnh thnh th gii quan l tnh cht ca thi i, li ch vai tr a v c nhn trong x hi, kh nng thm nh gi tr o c, nhn vn v kinh nghim sng ca mi c nhn. Trn nn tng ca th gii quan c nhn hnh thnh cc thuc tnh bn trong v nng lc, v phm cht x hi nh nng lc tr tu, chuyn mn, phm cht chnh tr, o c, php lut, thm m. S hnh thnh v pht trin nhn cch l s thng nht ca cc yu t sinh hc, tm l v x hi xc lp ci ti ca mi c nhn. Nhn cch l th gii quan bn trong ca mi c nhn. Mt x hi tin b l mt x hi to iu kin cho mi c nhn pht trin nhn cch ca mnh theo hng tch cc, pht huy vai tr ch th sng to ca mi c nhn. Ch ngha x hi, va khc phc ch ngha c nhn, va to iu kin cho c nhn pht trin v sng to. Trong cng lnh xy dng t nc trong thi k qu ln ch ngha x hi ca ng cng sn Vit Nam ch r con ngi c gii phng khi p bc, bc lt, bt cng, lm theo nng lc hng theo lao ng, c cuc sng m no, t do, hnh phc, c iu kin pht trin ton din c nhn. 14.2.2. Mi quan h gia c nhn v x hi 14.2.2.1. Mi quan h gia c nhn v tp th Tp th l g? L hnh thc lin kt cc c nhn thnh tng nhm x hi xut pht t li ch, nhu cu v kinh t, chnh tr, o c, thm m, khoa hc, t tng, ngh nghip C nhn c tn ti trong tp th vi t cch l n v cu thnh ca ci ton th, biu hin bn sc ca mnh thng qua hot ng tp th nhng khng ho tan vo tp th. C nhn trong quan h vi tp th l c nhn c nhn cch.
232

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin Mi quan h gia c nhn v tp th biu hin: Thc cht mi quan h gia c nhn v tp th l quan h li ch. Chnh s thng nht v li ch gia c nhn v tp th l iu kin c bn m bo s tn ti v pht trin ca mi c nhn cng nh tp th. Bi v: Mi c nhn khng th t tn ti v pht trin mt cch c lp, c lp hon ton. C nhn mun tn ti ch thc phi c quan h vi tp th, nht nh, vi x hi. y chnh l c s hnh thnh tnh tp th, tnh cng ng. Tuy nhin khi tham gia vo quan h tp th, mi c nhn lun c nhu cu v li ch. Tnh tp th s tr nn tru tng, quan h gia cc thnh vin s lng lo nu khng da trn p ng nhu cu v li ch. Li ch l cht keo kt dnh gia cc thnh vin trong tp th, gia c nhn v tp th, to iu kin cho c nhn pht trin, qua tp th c cng c. S lin kt gia c nhn v tp th c qui nh bi mi quan h khch quan v ch quan. Tnh khch quan bt ngun t bn cht x hi ca mi c nhn, nhng qui nh, qui tc ca tp th bt buc mt thnh vin phi thc hin. Tnh ch quan l nng lc t tip nhn v iu chnh suy ngh, hnh vi c nhn trong tp th. S thng nht l iu kin cn thit tp th pht trin lnh mnh. Hn na, con ngi vi tnh cch l ch th c xu hng pht trin t do c nhn, khng nh ci ti trong khi vi iu kin hin thc ca tp th, khng th p ng mi yu cu ca c nhn dn ti mu thun gia c nhn vi c nhn, c nhn vi tp th. Tuy nhin, mu thun gia c nhn v tp th li chnh l ng lc pht trin ca tp th. Do vy, cn phi pht hin kp thi mu thun, phi tu theo tnh cht ca mu thun c phng php gii quyt mu thun ph hp. Nu gii quyt mu thun tt s to iu kin cho c nhn pht trin tt, tp th c cng c, pht trin v ngc li gii quyt mu thun khng tt c th dn ti tan v tp th, xut hin nhu cu hnh thnh tp th mi. Khi nghin cu mi quan h gia c nhn v tp th cn chng hai khuynh hng: tuyt i ho tp th, bt c nhn hy sinh mt chiu hoc ngc li tuyt i ho c nhn, ci ti ca ch ngha c nhn pht trin. Hai khuynh hng ny u phi loi tr. Trn thc t nhng tp th c hnh thnh v pht trin n nh v c ch t chc v pht trin c nhn c xy dng trn nhng nguyn tc sau: S tng tr theo tinh thn hu i. Hiu r v thc hin ngha v i vi tp th. S kt hp hi ho nhu cu v li ch c nhn, vi li ch v nhu cu tp th. Bnh ng trong tp th, tn trng tp th v cc qui nh ca tp th. C thc trch nhim trc tp th v hnh vi ca mnh. 14.2.2.2. Mi quan h gia c nhn v x hi Quan h gia c nhn v x hi l vn c ngha ln c cp mt cch su sc v ton din trn c s ca ch ngha duy vt lch s.
233

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin Khi nim x hi c hiu nhiu cp khc nhau: cao nht l x hi loi ngi (ton th nhn loi), thp hn l nhng h thng x hi nh quc gia, dn tc, giai cp, chng tc. Trong bt c x hi no, c nhn cng khng tch ri x hi. C nhn l hin tng c tnh lch s, quan h gia c nhn v x hi bin i trong s pht trin ca lch s. Trong x hi nguyn thu, gia c nhn v x hi khng c i khng. Li ch c nhn ph thuc trc tip vo li ch sng hng ngy ca cng ng th tc, b lc. Mi con ngi ca x hi cng sn nguyn thu cha tr thnh nhng c nhn theo y ngha ca n. Trong x hi ny khng c nhng li ch c nhn, m vai tr ca c nhn cng tan bin ho tan vo cng ng. Nh vy, trong x hi cng x nguyn thu cha c iu kin mi con ngi tr thnh nhng c nhn theo ng ngha ca n. C nhn v x hi c s thng nht vi nhau. Khi x hi pht trin sang giai on mi cao hn, x hi phn chia thnh giai cp i khng, x hi hnh thi mi trong quan h c nhn - x hi, lm cho truyn thng bnh ng trong x hi cng sn nguyn thu chuyn thnh cuc sng thng tr v b thng tr, bc lt v b bc lt. Do vy, mi quan h gia c nhn v x hi va c s thng nht va c s mu thun. Nhng con ngi thuc giai cp n l khng c iu kin tr thnh nhng c nhn thc s. Mi con ngi thuc giai cp n l khng th khng nh c nhn mnh trn c s lm ch hot ng lao ng cng nh nhng thnh qu lao ng ca mnh. Cc thnh vin thuc giai cp ch n l nhng con ngi c c quyn, c li c khng nh vi t cch c nhn v tr thnh kiu c nhn c trng thi i. Trong x hi da trn quan h chim hu t nhn t liu sn xut mi c nhn mun tn ti c phi tham gia vo qu trnh cnh tranh tm ti, sng to v t khng nh mnh. Trong qu trnh , mi c nhn khng bao gi t tho mn v tho mn vi hon cnh, mi c nhn cha ng trong mnh khuynh hng u tranh vi hin trng ang c vn ti tng lai. Nh vy, phn cng lao ng, u tranh giai cp chnh l nhn t thc y qu trnh hnh thnh v pht trin nhn cch con ngi, tt nhin iu b rng buc bi gii hn ngi thng tr ngi, ngi bc lt ngi nn nhn cch ca a s cha tr thnh nhn cch t do v pht trin ti a tim nng sn c trong h. Trong x hi phong kin, c nhn khng c iu kin pht trin mnh m mc d c bc pht trin cao hn ch chim hu n l, nhng c bn vn l quan h ngi thng tr ngi. Ngi nng dn ph thuc vo a ch, vo cha t. y l x hi c xu hng cao bng c nhn, xo b c nhn, c nhn mu thun vi x hi. Trong x hi t bn, thc v c nhn c pht trin mnh m. Khi giai cp t sn ang ln, n ging cao ngn c gii phng c nhn, cha mi nhn vo giai cp phong kin. Nhng khi ch ngha t bn cng pht trin, cng lm cho con ngi b tha ho. Kt qu hot ng ca con ngi, ca giai cp cng nhn ngy cng bin thnh mt lc lng i lp vi n, l t bn. Trong iu kin kinh t - x hi , c nhn con ngi khng th c s pht trin hi ho v ton din. iu kin sng v lm vic ca cng nhn cng ti t hn khi h b mt vic lm. Ch khi no cc i khng giai cp ton x hi b xo b, khi ngi lao ng thc s lm ch cc iu kin vt cht ca lao ng, h mi tht s tr thnh ngi lao ng t do. C nhn ngi lao ng vi t cch con ngi mi c khng nh. Trong ch ngha x hi, quan h gia
234

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin c nhn v x hi c bn l thng nht vi nhau, v ch di ch ngha x hi mi to ra y cc iu kin khch quan kt hp hi ho c nhn v x hi. Ch ngha x hi khng th tiu c nhn nh giai cp t sn khng nh m tri li to ra nhng iu kin x hi cn thit mi c nhn pht trin ton din, lm cho mi c nhn pht huy cao nng lc ca mnh, bn sc ca mnh trong cuc sng ring t cng nh xy dng mt x hi mi nhn bn, cng bng, vn minh, mt x hi trong li ch c nhn v cc li ch x hi khng i lp nhau, m thng nht lm iu kin, tin ca nhau. Trit hc Mc khng nh x hi gi vai tr quyt nh i vi c nhn. Xt v bn cht, con ngi c nhn l sn phm ca x hi, sn phm ca hon cnh lch s nht nh. Bn cht c nhn l tng ho cc quan h x hi. Do , bn cht c nhn l sn phm ca lch s, ca x hi. X hi l tin , l iu kin pht trin v hon thin bn cht c nhn. X hi cn quyt nh c nhn c v mt vt cht, tinh thn, c mun quyn hn, ngha v ca mi c nhn. Hn na, x hi cn tc ng mnh m ti s pht trin vn minh ca con ngi trn c s sinh hc. Quyn hn, ngha v ca mi c nhn nh th no cng do x hi qui nh thng qua h thng php lut v nhng nguyn tc ca nh nc ban hnh. X hi cn quyt nh c s bin i ca c nhn, ngay c trong mt hnh thi kinh t - x hi v c bit r nt khi x hi thay i t hnh thi kinh t - x hi ny sang hnh thi kinh t x hi khc. Mc d, x hi quyt nh c nhn nhng c nhn cng c tc ng to ln tr li x hi. iu c th hin nhng gc sau: C nhn l ch th tch cc sng to v nng ng trong mi quan h vi x hi. C nhn l mt b phn, mt yu t to nn x hi, l c s to nn nhng quan h x hi thng qua hot ng sn xut vt cht v tinh thn ca mnh. Do vy, hot ng ca c nhn tc ng n x hi mc d hot ng ca c nhn l tt hay xu. Nu hot ng ca c nhn l tch cc, ph hp vi qui lut khch quan, xu th pht trin ca lch s s gp phn thc y x hi pht trin. Ngc li, c nhn c phm cht nng lc km, nhn thc v hnh ng tu tin khng ph hp vi qui lut khch quan, c nhiu sai lm khuyt im, sai lm s tc ng km hm s pht trin ca x hi. C nhn l nhng lc thnh phn to nn tng lc thc y x hi pht trin theo qui lut khch quan ca n. Hiu qu tc ng ca c nhn i vi x hi ph thuc vo nhng iu kin sau: C nhn tc ng n x hi phi thng qua tp th, nhm x hi ca nh tnh cht ca tp th, nhm x hi . Chiu hng v hiu qu tc ng ca c nhn ti x hi ph thuc vo a v, thi , trch nhim v cht lng ca mi c nhn. N cn ph thuc vo trnh t chc ca cc tp th, cc nhm x hi. C nhn tc ng n x hi cn ph thuc vo iu kin khch quan cn thit m x hi to ra v cho php.
235

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin Mi quan h gia li ch c nhn v li ch x hi do s qui nh ca mt khch quan v mt ch quan. Mt khch quan biu hin trnh pht trin v nng sut lao ng ca x hi. Mt ch quan biu hin kh nng nhn thc v vn dng qui lut x hi ph hp vi mc ch ca con ngi. Trong thi k qu ln ch ngha x hi v ngay c trong ch ngha x hi, nhng iu kin khch quan v ch quan cha cho php chm dt ngay nhng mu thun gia c nhn v x hi. Do vy, gii quyt ng n quan h c nhn, x hi cn phi trnh hai thi cc oan: Mt l, ch thy c nhn m khng thy x hi, em c nhn i lp vi x hi nhu cu c nhn cha ph hp vi iu kin pht trin ca x hi. Khuynh hng ny to iu kin v c th dn ti ch ngha c nhn. Hai l, ch thy x hi m khng thy c nhn, quan nim sai lm v li ch x hi, v ch ngha tp th, thc cht l ch ngha bnh qun, coi nh vai tr c nhn, li ch c nhn. X hi cng pht trin th nhu cu, li ch c nhn cng a dng. Nu khng quan tm n vn c nhn, s dn n xy dng mt x hi ngho nn, chm pht trin, khng ph hp vi bn cht ca ch ngha x hi. Mc tiu cch mng ca ng ta v nhn dn ta l em li m no, t do, hnh phc cho c cng ng v mi thnh vin ca cng ng vi t cch mi c nhn. Trong qu trnh i mi, qu trnh cng nghip ho, hin i ho t nc, ng v nh nc ang thc hin cc ch trng gii php trn cc lnh vc kinh t, chnh tr, vn ha, x hi nhm phc v li ch ca ton x hi, ca cng ng. Bo v vng chc c lp dn tc, pht trin mnh m vng chc kinh t, vn ha tng bc thc hin cng bng x hi, l li ch c bn ca c ch dn tc. Li ch chung khng mu thun vi li ch c nhn. Ch trng ca ng v nh nc ng vin ton th cng ng phn u v li ch chung, nhng cng tn trng v bo v nhng li ch c nhn chnh ng. Trong nn kinh t th trng ang thc y s pht trin lc lng sn xut, nng cao nng sut lao ng, to c s vt cht v vn ha tinh thn ngy cng a dng, phong ph. Li ch c nhn ngy cng c ch to c hi mi pht trin c nhn. Tuy nhin, c ch ny c th dn n tuyt i ho li ch kinh t, dn ti phn ho giu ngho trong x hi, ch ng kh nng i lp gia c nhn v x hi. Do , phi khc phc mt tri ca c ch th trng, pht huy vai tr nhn t con ngi, thc hin chin lc con ngi c ngha quyt nh gii quyt tt quan h gia c nhn v x hi. Tinh thn c ngh quyt i hi i biu ton quc ln th IX ca ng ch r: xy dng con ngi Vit Nam c tinh thn yu nc v yu ch ngha x hi, c thc t cng dn tc, trch nhim cao trong lao ng, c lng tm ngh nghip, c tc phong cng nghip, c thc cng ng tn trng tnh ngha, c li sng vn ha, quan h hi ho trong gia nh cng ng v x hi. 14.3. VAI TR QUN CHNG NHN DN V C NHN TRONG LCH S Lch s vn ng v pht trin ca x hi chng minh rng con ngi l ch th chn chnh sng to ra lch s. Tuy nhin, vn cn lm r l vai tr quyt nh s pht trin ca x hi l thuc v ai? qun chng nhn dn ng o hay nhng c nhn c nhng phm cht c bit - v nhn lnh t. Nhng vn c trit hc Mc Lnin gii quyt mt cch khoa hc.
236

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin 14.3.1. Khi nim qun chng nhn dn v vai tr qun chng nhn dn 14.3.1.1. Khi nim qun chng nhn dn Chnh hot ng ca ng o qun chng nhn dn, di s lnh o ca mt c nhn hay mt t chc nhm thc hin mc ch v li ch ca mnh lm cho lch s vn ng v pht trin qua cc giai on khc nhau. Tu vo iu kin lch s x hi, tu thuc vo nhim v t ra cho mi thi i m qun chng nhn dn bao hm nhng thnh phn, nhng tng lp v nhng giai cp khc nhau. Nh vy, qun chng nhn dn l b phn c cng chung li ch cn bn, bao gm nhng thnh phn, nhng tng lp v nhng giai cp, lin kt li thnh tp th di s lnh o ca mt c nhn, t chc hay ng phi nhm gii quyt nhng vn kinh t, chnh tr, x hi ca mt thi i nht nh. Khi nim qun chng nhn dn c xc nh bi cc c trng sau: Th nht, nhng ngi lao ng ra ca ci vt cht v cc gi tr tinh thn, ng vai tr l ht nhn c bn ca qun chng nhn dn. Nh vy, qun chng nhn dn c s lng ng o. Th hai, qun chng nhn dn - nhng b phn dn c chng li giai cp thng tr, p bc, bc lt, i khng vi nhn dn. Th ba, nhng giai cp nhng tng lp x hi thc y s tin b x hi thng qua cc hot ng ca mnh, trc tip hoc gin tip trn cc lnh vc ca i sng x hi. R rng, qun chng nhn dn l mt phm tr lch s, vn ng, bin i theo s pht trin ca lch s x hi. 14.3.1.2. Vai tr ca qun chng nhn dn Cc trng phi trit hc trc Mc u cha nhn thc c vai tr ca qun chng nhn dn: H ph nhn hoc h thp vai tr ca qun chng nhn dn hoc cho rng lch s pht trin ca x hi loi ngi l do lc lng siu nhin quyt nh: tn gio cho rng mi s thay i trong lch s l do ch ca ng ti cao, do mnh tri to nn v trao quyn cho cc c nhn thc hin. Ch ngha duy tm trong trit hc cao, tuyt i ho vai tr ca cc c nhn lnh t, cn qun chng nhn dn ch l cng c, l phng tin sai khin. Ch ngha duy vt trc Mc vn cha thot khi quan im duy tm v x hi khi cho rng: nhn t quyt nh s pht trin ca x hi l t tng, o c ca cc v nhn, v ch c h mi sm nhn thc c chn l vnh cu, dn dt qun chng. C nh t tng li cao vai tr ca qun chng nhn dn, ph nhn vai tr ca cc v nhn, hoc khng l gii mt cch khoa hc vai tr ca qun chng nhn dn. i lp vi quan im trn, trit hc Mc Lnin khng nh, qun chng nhn dn l ch th sng to chn chnh ra lch s, gi vai tr quyt nh i vi tin trnh lch s. Bi v: mt l tng gii phng x hi, gii phng con ngi ch c chng minh thng qua s tip thu v hot ng ca qun chng nhn dn. Hn na t tng, t bn thn n khng lm bin i x hi m phi thng qua hnh ng cch mng, hot ng thc tin ca qun chng nhn dn, bin l tng, c m thnh hin thc trong i sng x hi. Vai tr sng to chn chnh ra lch s ca qun chng nhn dn c biu hin ba ni dung sau:
237

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin Th nht, qun chng nhn dn gi vai tr quyt nh trong sn xut ra ca ci vt cht, m bo cho x hi tn ti, pht trin. V sn xut vt cht l nhn t quyt nh s tn ti v pht trin ca x hi loi ngi, m qun chng nhn dn l lc lng c bn tin hnh sn xut vt cht, lm cho lc lng sn xut pht trin. Con ngi mun tn ti phi c cc iu kin vt cht cn thit, m nhng sn phm vt cht ch c th c p ng thng qua sn xut. Lc lng sn xut ng o l lao ng tr c v lao ng chn tay: h l ngi sng to, ci to v trc tip s dng cng c sn xut tc ng vo i tng lao ng to ra ca ci vt cht nui sng x hi. Cch mng khoa hc k thut hin nay c vai tr c bit quan trng i vi s pht trin ca lc lng sn xut. Song, vai tr ca khoa hc ch c th c pht huy thng qua thc tin sn xut ca qun chng nhn dn lao ng, nht l i ng cng nhn hin i v tr thc trong nn sn xut x hi ca thi i kinh t tr thc. Bng hot ng thc tin ca mnh, qun chng nhn dn trc tip bin ng li chnh sch kinh t thnh hin thc. iu khng nh rng, hot ng sn xut ca qun chng nhn dn l iu kin c bn quyt nh s tn ti v pht trin ca x hi. Th hai, qun chng nhn dn l ng lc c bn ca mi cuc cch mng x hi. Lch s nhn loi chng minh rng, khng c cuc chuyn bin cch mng no m khng l hot ng ng o ca qun chng nhn dn. H l lc lng c bn ca cch mng, ng vai tr quyt nh thng li ca mi cuc cch mng. Nguyn nhn suy n cng ca cuc cch mng x hi l gii quyt mu thun gia lc lng sn xut v quan h sn xut, ngha l bt u t hot ng sn xut vt cht ca nhn dn. Trong cc cuc cch mng lm chuyn bin x hi t hnh thi kinh t - x hi ny sang hnh thi kinh t x hi khc, nhn dn lao ng l lc lng ng o. Cch mng l ngy hi ca qun chng l s nghip ca qun chng. Bi vy, nhn dn lao ng l ch th ca cc qu trnh kinh t, chnh tr, x hi, ng vai tr l ng lc c bn ca mi cuc cch mng x hi. Thc t ch r khng c cuc cch mng x hi no m ch c c nhn lnh t, khng c qun chng nhn dn. Th ba, qun chng nhn dn l ngi sng to ra cc gi tr vn ha tinh thn. V qun chng nhn dn l ngi sng to ra i sng vt cht th cng quyt nh i sng tinh thn ca x hi. Trit hc Mc khng ph nhn vai tr ca cc danh nhn vn ha, nhng khng nh vai tr quyt nh ca qun chng nhn dn. Qun chng nhn dn ng vai tr to ln trong s pht trin ca khoa hc ngh thut, vn hc ng thi p dng nhng thnh tu vo thc tin. Nhng sng to v vn hc, ngh thut, khoa hc, y hc, qun s, kinh t, chnh tr, o cca nhn dn va l ci ngun, va l iu kin thc y s pht trin ca nn vn ha tinh thn ca cc dn tc trong mi thi i. Hot ng ca qun chng nhn dn t trong thc tin l ngun cm hng v tn cho mi sng to tinh thn trong i sng x hi. Mt khc, cc gi tr vn ha ch c th c trng tn khi c ng o qun chng nhn dn chp nhn, truyn b su rng v gn gi tr thnh gi tr ph bin.
238

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin Tm li, t hot ng sn xut vt cht n hot ng tinh thn, t lnh vc kinh t n chnh tr, qun chng nhn dn lun ng vai tr quyt nh trong lch s. Tuy nhin, tu theo iu kin lch s m vai tr ch th ca qun chng nhn dn cng biu hin khc nhau. Lch s tn ti, pht trin ca dn tc Vit Nam chng minh vai tr sc mnh ca qun chng nhn dn i vi s nghip dng nc v gi nc. Danh nhn vn ha Nguyn Tri khng nh: Ch thuyn cng l dn, lt thuyn cng l dn, thun lng dn th sng, nghch lng dn th cht. ng cng sn Vit Nam cng khng nh rng: cch mng l s nghip ca qun chng, quan im ly dn lm gc tr thnh t tng thng trc trong mi hot ng sng to ca nhn dn di s lnh o ca ng. 14.3.2. Vai tr ca lnh t trong lch s 14.3.2.1. Khi nim Trong s pht trin ca lch s, khi phong tro cch mng ca qun chng nhn dn hnh thnh v pht trin dn ti s xut hin ca lnh t. l nhng c nhn kit xut. V nhn l nhng c nhn kit xut, trng thnh t phong tro ca qun chng, nm bt c nhng vn cn bn nht trong mt lnh vc nht nh ca hot ng thc tin v l lun. l nhng c nhn kit xut trong cc lnh vc chnh tr, kinh t, khoa hc, ngh thut. Nh vy, tr thnh lnh t phi l ngi c phm cht c bn sau: Mt l, c tri thc khoa hc uyn bc, nm bt c xu th vn ng ca dn tc, quc t v thi i. Hai l, c nng lc tp hp qun chng nhn dn, thng nht ch v hnh ng ca qun chng nhn dn vo nhim v dn tc, quc t v thi i. Ba l, gn b mt thit vi qun chng nhn dn, hy sinh v li ch ca dn tc, quc t thi i. nhng giai on lch s khc nhau, dn tc khc nhau, thi k khc nhau khi lch s t ra nhng nhim v cn gii quyt th tt yu s xut hin nhng lnh t t phong tro qun chng nhn dn, p ng vi yu cu ca lch s. Lnin vit Trong lch s, cha h c mt giai cp no ginh c quyn thng tr nu n khng o to c trong hng ng ca mnh nhng lnh t chnh tr, nhng i biu tin phong c kh nng t chc v lnh o phong tro 1 . Lnh t xut hin l tt yu v: x hi loi ngi vn ng pht trin theo cc qui lut khch quan vn c ca n. Hot ng ca con ngi ch thc s c tc dng thc y s pht trin ca x hi khi h nm c v hnh ng theo qui lut khch quan . Nhng trnh nhn thc ca con ngi hon ton khc nhau. Khng phi bt c ai cng nm c qui lut vn ng ca lch s. Trong qu trnh pht trin lu di ca phong tro qun chng, khi lch s i hi, s xut hin nhng c nhn p ng c yu cu . Lnh t x hi l tt yu.
1

V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1987, tp 4, trang 473

239

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin 14.3.2.2. Vai tr ca lnh t Trong mi quan h vi qun chng nhn dn mi giai on cch mng x hi, lnh t c nhim v ch yu sau: Trc ht, nm bt xu th ca dn tc, quc t v thi i trn c s hiu bit nhng qui lut khch quan ca cc qu trnh kinh t, chnh tr, vn ha, x hi. Trn c s m nh hng chin lc v hoch nh chng trnh hot ng cch mng. T t chc lc lng, gio dc thuyt phc qun chng, thng nht ch hnh ng ca qun chng nhm hng vo gii quyt nhng mc tiu cch mng ra. T nhim v ca lnh t, thy r vai tr ca lnh t i vi phong tro qun chng nh sau: Mt l, thc y hoc km hm s tin b x hi: nm bt c qui lut vn ng khch quan ca lch s th lnh t s thc y s pht trin ca x hi thng qua lnh o phong tro qun chng; ngc li, nu khng nm bt c nhng qui lut ca lch s x hi th lnh t s km hm s pht trin ca x hi, thm ch c th dn lch s tri qua nhng bc quanh co, phc tp. Hai l, lnh t vi vai tr ca mnh sng lp ra cc t chc chnh tr, x hi, l linh hn ca t chc . V vy, lnh t l ngi t chc iu khin v qun l cc t chc chnh tr, x hi, c vai tr v nh hng ln n s tn ti, pht trin v hot ng ca cc t chc y. Ba l, lnh t ca mi thi i ch c th hon thnh nhng nhim v t ra ca thi i . Khng c lnh t cho mi thi i, ch c lnh t gn vi mt thi i nht nh. Sau khi hon thnh vai tr ca mnh, lnh t tr thnh biu tng tinh thn mi mi tn ti trong nhn dn. 14.3.3. Quan h gia qun chng nhn dn vi lnh t Mi quan h gia qun chng nhn dn vi lnh t l quan h bin chng, n c biu hin: Th nht, l s thng nht gia qun chng nhn dn v lnh t. Khng c phong tro cch mng ca qun chng nhn dn, khng c cc qu trnh kinh t, chnh tr, x hi ca ng o qun chng nhn dn, th cng khng th xut hin lnh t. Nhng c nhn kit xut, u t l sn phm ca thi i. V vy h s l nhn t quan trng thc y s pht trin ca phong tro qun chng. Th hai, qun chng nhn dn v lnh t thng nht trong mc ch v li ch ca mnh. S thng nht v cc mc tiu cch mng, hnh ng cch mng gia qun chng nhn dn l lnh t do chnh quan h li ch qui nh. Li ch biu hin di nhiu kha cnh khc nhau: li ch kinh t, li ch chnh tr, li ch vn ha quan h li ch l cu ni, l ni lc lin kt cc c nhn cng nh qun chng nhn dn thnh mt khi thng nht v ch v hnh ng. Li ch cng vn ng, pht trin tu thuc vo thi i, vo a v lch s ca giai cp cm quyn m lnh t lm i biu, ph thuc vo kh nng nhn thc v vn dng gii quyt mi quan h gia cc c nhn, giai cp v tng lp x hi. Nh vy, mc thng nht v li ch l c s qui nh s thng nht hnh ng gia lnh t v qun chng nhn dn trong lch s. Th ba, s khc bit gia qun chng nhn dn v lnh t biu hin trong vai tr khc nhau ca s tc ng n lch s. Cng ng vai tr thc y lch s pht trin, nhng qun chng nhn
240

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin dn l lc lng quyt nh s pht trin, cn lnh t l ngi nh hng dn dt phong tro, thc y s pht trin ca lch s. Bi vy, quan h gia qun chng nhn dn v c nhn lnh t l quan h bin chng va c s thng nht va c s khc bit.S thng nht bin chng v s khc bit gia lnh t v phong tro qun chng th hin: Phong tro qun chng quyt nh sc mnh, c im ca lnh t. Bi v: phong tro cch mng ca qun chng i hi phi c lnh t t chc lnh o phong tro l yu cu khch quan, khng c yu cu khng c lnh t xut hin. Chnh phong tro cch mng ca qun chng o luyn lnh t ca mnh. Lnh t lun gn vi phong tro qun chng. Ngc li, khi lnh t xut hin vi ti nng, c , uy tn lnh t c nh hng to ln n hng i, qui m, tc v sc thi ca phong tro cch mng, qua tc ng n s pht trin ca lch s. c bit, nhng thi im cch mng gp kh khn, khi thi c cch mng xut hin S sng sut, ti gii, quyt on ca lnh t gi vai tr quyt nh thng li ca cch mng. Tuy nhin, cng cn thy rng, vai tr ca lnh t c to ln n u cng khng quyt nh ton b qu trnh pht trin ca lch s, vai tr thuc v qun chng nhn dn. Lnh t c yu km, sai lm n u cng ch km hm tin trnh pht trin ca lch s, n mt mc nht nh s b lch s o thi. Ch ngha Mc Lnin nh gi rt cao vai tr ca c nhn lnh t trong s pht trin ca lch s, nhng kin quyt chng li t sng bi c nhn. T sng bi c nhn l thn thnh ha c nhn ngi lnh o i n ch ch thy vai tr quyt nh tt c ca c nhn lnh o m thy hoc xem nh vai tr lnh o tp th v qun chng nhn dn. T sng bi c nhn to ra nhiu hin tng tiu cc nh thi xu nnh, quan liu, gia trng, hnh ng tham nhng, cng nh mi t nn khc. N ph hoi nghim trng mi quan h gia qun chng nhn dn v c nhn lnh t, ph hoi thnh qu cch mng ca ng v nhn dn ta. Ngi mc cn bnh v sng bi c nhn thng t mnh cao hn tp th, ng ngoi ng li, chnh sch php lut ca ng v nh nc. H khng thc hin ng nguyn tc sinh hot ng, gy chia r, b phi, mt on kt. V vy, cc nh kinh in ca ch ngha Mc Lnin lun lun coi sng bi c nhn l mt hin tng hon ton xa l vi bn cht, mc ch, l tng ca giai cp cng nhn. Nhng lnh t v i ca giai cp cng nhn nh Mc, ng ghen v Lnin trong c cuc i mnh lun khim tn, chn thnh, khng h tch ra khi qun chng nhn dn, mc d h l nhng lnh t kit xut c qun chng tin yu, tn knh. H Ch Minh, v lnh t v i ca dn tc sut i gn b vi qun chng nhn dn, khi dy, cao v tp hp sc mnh qun chng lm nn nhng thnh tu k diu ca nhn dn Vit Nam trong th k XX.

241

Chng 14: Vn con ngi trong trit hc Mc - Lnin KT LUN Vt ln cc tro lu trit hc trc , Cc Mc v ng ghen a ra cch l gii khoa hc v con ngi, v bn cht con ngi. T ch khng nh con ngi l mt thc th thng nht gia mt sinh hc v mt x hi, l ch th v l sn phm ca lch s. Trit hc Mc gii quyt khoa hc mi quan h gia c nhn v x hi, ch r s thng nht, s mu thun cng nh cch gii quyt quan h gia c nhn v x hi. Trit hc Mc khng nh lch s pht trin ca nhn loi l do con ngi sng to nn, nhng s quyt nh ra lch s thc y lch s pht trin l do qun chng nhn dn to nn. C nhn lnh t c vai tr rt quan trng nhng khng quyt nh c s pht trin ca lch s. Nghin cu vn ny gip ta hiu hn v ng li ca ng ta trong qu trnh pht huy sc mnh ca tt c cc ngun lc phc v cho qu trnh xy dng v bo v t quc.

242

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i

Chng 15: MT S TRO LU TRIT HC PHNG TY HIN I

15.1. CH NGHA THC CHNG Cc trit gia thuc tro lu ch ngha duy khoa hc ch trng xy dng trit hc theo m hnh cc khoa hc thc chng". Theo h, trit hc khng nn nghin cu nhng vn nh bn cht ca s vt, cc qui lut chung ca th giim i tm phng php khoa hc c hiu qu nht, ng tin cy nht mi l ni dung ch yu ca vic nghin cu trit hc. Chng ta u bit, trong x hi t sn hin i, mt mt ang tn ti cuc khng hong x hi trm trng, nhng mt khc, khoa hc t nhin li c s tin b to ln. ng trc mu thun , mt s nh trit hc cm thy b tay khng c cch g gii quyt. V mt l lun, h chn ght loi trit hc thun tu t bin, cho rng loi trit hc ny cn bn khng th gp phn gii quyt nhng vn x hi t ra. Trong khi , s pht trin mnh m ca khoa hc t nhin li a n cho h nim hy vng v ch da tinh thn mi. V vy, h chuyn hng nghin cu trit hc t phng din th gii quan sang phng din phng php lun ca khoa hc. Mt lot trng phi v phong tro c gi l ch ngha duy khoa hc ra i trong hon cnh . Ngoi bi cnh x hi, cn mt nguyn nhn na xut pht t c im ca khoa hc t nhin hin i. S pht trin nhanh chng ca nhiu mn khoa hc mi, s phn cng trong ni b khoa hc ngy cng t m hn, s ng dng rng ri ton hc v logc ton, vic khoa hc ngy cng i su hn vo kt cu vt cht, vai tr ca m hnh v kt cu ca l lun tng lntt c nhng iu i hi cc mn khoa hc thc chng khng nhng phi nghin cu nhng ni dung c th m cn phi nghin cu nhng vn chung ca khoa hc, c bit l vn phng php lun nhn thc ca khoa hc. Ch ngha duy khoa hc da vo yu cu mi trong khoa hc t nhin hin i a ra cc quan im trit hc thc chng ca mnh. Trong cc trng phi theo ch ngha duy khoa hc, trng phi c nh hng ln v lu nht l ch ngha thc chng. Ch ngha thc chng l hnh thc hin i ca con ngi duy l. Ngi khi xng l . Cngt (O.Comte) 1806 1873 v c pht trin bi nhng i biu ni ting khc l H.Spenx (H.Spencer) 1820 1903, Gi.S.Mil (J.S.Mill). Giai on ny gi l con ngi O.Comte. Ch ngha ph phn kinh nghim l hnh thc th hai ca ch ngha thc chng vo cui th k XIX vi cc i biu EmaKh (E.Mach) 1839 1916, v G.A-Vnarit (R.A venarius) 1843 1896, ra i trong khung cnh ca cuc khng hong vt l. Ch ngha thc chng mi l hnh thc th ba ca ch ngha thc chng. y l hnh thc ra i sau chin tranh th gii ln th nht v pht trin cao vo nhng nm 50 ca th k XX.
243

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i Ch ngha thc chng c rt nhiu chi phi: ch ngha nguyn t lgc, trit hc phn tch, trit hc ngn ng hc v trit hc ngn ng thng ngy, ch ngha thc chng lgc v trng phi ch ngha duy l mi. Quan im chung ca ch ngha thc chng cho rng: ch c cc s kin hoc s kin mi l ci thc chng": Khng tha nhn bt c ci g ngoi hin tng, khng tha nhn bn cht s vt. Trng phi mun ln trnh vn c bn ca trit hc, mun loi tr th gii quan ra khi trit hc truyn thng. Ngi khi xng Comte cho rng: Trit hc phi ly cc s vt thc chng" lm cn c. S pht trin ca khoa hc t nhin tc ng mnh n phng thc t duy truyn thng. Cc phng php ton hc, phng php lgc ton tr thnh phng php c bit quan trng trong khoa hc t nhin. Tuyt i ha iu , cc nh trit hc nhim v ca trit hc l nghin cu cc phng php l ni dung ch yu ca trit hc. Thm ch, c nh trit hc cn cho rng: vic ton hc ho, lgc ha hc trit hc mi l li thot ca trit hc hin i. Ch ngha nguyn t lgc ra i t 1920 vi i biu l Rtxen (B. Russell), L.Vitghentain (L.Witgenstein) cho rng yu t cu to nn t nhin khng phi l s vt vt cht m l nhng n v lgc, tc l nhng phn on trn c s tri gic. Rtxen mun xa b s i lp gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm: cho rng tinh thn v vt cht ch l hai hnh thc ca ch ngha kinh nghim, ti liu ch quan l kinh nghim trc tip, ti liu khch quan l kinh nghim gin tip. Ch ngha nguyn t lgc qui i tng v nhim v ca trit hc ch l s phn tch ngn ng khoa hc bng cch li dng nhng thnh tu ca lgc k hiu, cng c gi l lgc ton. Coi l c s sng to ra ngn ng nhn to m bo s nht tr gia cu trc c php ca mnh v hnh thc lgc ca n. Trit hc phn tch ngn ng hc hay trit hc ngn ng do Vitghentain v G. Mur xng theo ch ngha nguyn t lgc t nm 1950 li pht trin mnh m nht l Anh. Trng phi ny khng ch ch ti Ngn ng khoa hc" c xy dng mt cch nhn to m cn ch ti Ngn ng t nhin, ngn ng hng ngy. Trong ngn ng hng ngy xut hin nhiu s ln xn c nh thc chng so snh vi bnh tm thn. m bo s thng nht v ngn ng t ti s trong sng, trc ht phi trit loi tr mi vn trit hc. Mi nguyn tc ca trit hc ngn ng u da trn cn c ngn ng, ch khng c c s khch quan, u tin hnh theo ng li duy tm ch quan v bt kh tri. y, ngn ng khng nhng tch khi t duy m c hai u tch khi hin thc khch quan. Ch ngha thc chng lgc v trit hc phn tch l nhng mn phi a ch ngha thc chng mi vo thi k thnh tr nht ca n v cng l thi k phn r khng trnh khi ca n. Trng phi Vin l trung tm pht trin ch ngha thc chng lgc vi nhng thnh vin ni ting nh R.Ccnp, Nyrt, t ch ngha thc chng c truyn sang cc nc chu u, c bit l c, Anh. T nhng nm 50, trit hc phn tch ni ln M v Anh, c bit M, v mt s nh trit hc chu u di c sang M. Ti M din ra s ho nhp ch ngha thc dng v ch ngha thc chng lgc
244

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i im ni bt l cc nh trit hc trng phi ny ph nhn cc vn c nghin cu trong trit hc truyn thng. Cc np cho rng: ton b trit hc truyn thng l v ngha v trit hc ny qui nh cho mnh mt nhim v khng th thc hin c. l vic t ra nhim v: pht trin v hnh thnh mt loi tri thc khng c lin quan g ti khoa hc kinh nghim. H s dng thnh qu ca ton hc, c bit l lgc ton qui tt c tri thc thnh mnh c th dng lgc ton biu th, t ch r trit hc ch cn c mt nhim v phn tch tt c mi mnh khoa hc da trn cc ti liu thc chng. Phi trit hc ngn ng thng ngy xut hin M m i biu l cc gio s Oxpho nn gi l trng phi Oxpho. H ph phn cc khi nim ca ngn ng t nhin l m h, khng r rng, chnh xc. Trng phi nhn mnh tnh phong ph ca khi nim v phn bit t m gia cc khi nim trong ngn ng t nhin. H nhn mnh chc nng ca khi nim c th hon thnh, p ng cc nhu cu khc nhau ca ngi s dng. Mc d c s hp l nht nh, nhng quan im ny qu cng iu ho tc dng phn tch ca ngn ng, t ph nhn ngha th gii quan ca trit hc. Cc trng phi trit hc khoa hc c nh hng ln n trit hc phng Ty vi cc i biu Pp p, Cun, Lacatt quan im ca h c im chung l u chng ch ngha thc chng lgc. H cho rng khoa hc tin b thng qua con ng cch mng trong tri thc, do phi phn tch lch s khoa hc theo trng thi ng, thng qua gii quyt mu thun. Pp p mun thc hin lgc ca nghin cu khoa hc tc lgc pht minh ch khng ch phn tch lgc hnh thnh, c sn, thuc v qu kh. ng mun thc hin lgc pht minh bng th nghim v loi b sai lm nhm phn tch tri thc, l lun vi tnh cch l ph nhn nhng l lun trc . i tng ca lgc pht minh l tin v phn . Qu trnh thay th cc l lun tr thnh qu trnh tng trng tri thc. gii thch c ch ca s tng trng, ng s dng khi nim phng php ph phn, nhng ph phn ch n thun l s phn t ca nh nghin cu, ku gi pht huy nng lc ca ch th nhn thc. Pp p xem phng php lch s l phng php ngho nn, km hiu qu, mc d quan im ca Pp p c im hp l nhng mc tnh phin din duy tm. Trng phi lch s, gi nh vy v n thc hin nguyn tc ti to lch s, xem xt ch th tham gia khoa hc theo quan im tin ho lch s. Cun (1922) xng l lun v h chun tc l lun, phng php khoa hc ca mt x hi khoa hc bao gm nhng nh khoa hc c tp hp bi mt nim tin. Lch s khoa hc s ni tip h chun ch l s thay th ca ci tt hn so vi ci c gii quyt nhng kh khn m n phi ng u. ng cho rng h chun ca khoa hc ch l qui c do nim tin chung ca x hi khoa hc to nn ch khng l mt chn l t nhin" tuyt i. V vy, Cun ng sang trit hc phi duy l v ch ngha duy tm trong trit hc ca khoa hc. Nhng i biu sau ny: Phyraben (Ferabend-P) a trng phi lch s n nh cao. Ph phn l lun trit hc ca khoa hc trc y, nht l ch ngha kinh nghim lgc v xng ch ngha hn lon v phng php lun a nguyn. ng cho rng con ng i vo khoa hc khng th l con ng gio iu, duy nht c on, m l hn lon, a nguyn, l th no cng c, k c con ng tm v qu kh
245

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i Lao n (Laudan) tip tc trng phi lch s, ph phn trit hc ca Cun v Lacatt xut l lun v truyn thng nghin cu. l qu trnh tin ho, pht trin ca khoa hc, c nhng bc thng trm, phn vinh, ln bi v dit vong. Tm li, ch ngha thc chng c cng i su nghin cu v tip thu nhng thnh qu ni bt trong ton hc v khoa hc t nhin hin i, xut ra quan im ca mnh v t c nhng yu t tch cc nht nh. Nhng tro lu trit hc ny c mu thun khng khc phc c: do mun ph v mt s cng thc trit hc truyn thng, n i n ch ph nhn ngha th gii quan ca trit hc, t i n ph nh bn thn trit hc. V vy, ch ngha thc chng, cng nh ch ngha duy l khng th m ra con ng mi cho trit hc. 15.2. CH NGHA HIN SINH Ch ngha hin sinh ra i sau chin tranh th gii ln th nht v pht trin hon chnh, t n nh cao trong chm trit hc phi l hin i trong nhng nm 50, 60 ca th k XX. nh hng ca n kh rng, c bit l c v Php. Ch ngha hin sinh ra i l do hai nguyn nhn trc tip sau y: Nguyn nhn th nht l t mu thun ca x hi t bn. Phng thc sn xut t bn ch ngha chy theo li nhun ti a y con ngi vo tnh trng tha ho, cng cc ly i ca h ci v tr lm ngi ch thc. iu y con ngi vo mt cuc khng hong su sc trong i sng tinh thn. Nhiu lun im ca ch ngha hin sinh cng vi phong tro hin sinh th hin s ni lon t trong lng x hi t bn nhm nn n n, chng li n, ku gi con ngi phi t cu ly mnh. Nhng da vo ci g t cu mnh v cu x hi th h cha r. Nguyn nhn th hai l phn ng trc vic cc nc phng Ty tuyt i ho vai tr ca khoa hc, sng bi k thut, h thp, b ri con ngi hoc ch quan tm n mt vt cht v l tr ca con ngi m xem nh mt tm hn, i sng tnh cm ca h. Trit hc duy l tng c vai tr tch cc nht nh trong vic lm cho cc nc phng Ty t c nhng thnh tu vt bc trong vic chinh phc t nhin bng khoa hc, cng ngh hin i. ng thi, khoa hc k thut cng bt con ngi gnh chu hu qu ngy cng nng n v mi sinh, x hi, vn ha, sc khe. Mt x hi phng Ty giu c v vt cht li ngho nn v vn ha, tinh thn; li suy thoi nhanh v vn ha, o c. Cc nh trit hc hin sinh hon ton c l khi h kch lit ph phn s tuyt i ho vai tr ca l tr, ca khoa hc, khi h vch r s thiu ht tnh nhn o trong chnh nn tng ca vn minh phng Ty. Nhng h mc sai lm khi ch tha nhn vai tr ca cm gic, ca cm xc c nhn, tc l ng sang pha ch quan phi duy l. Ch ngha hin sinh ch tr thnh trit hc khi n k tha di sn ca qu kh li xy dng nn hc thuyt ca mnh. Ngi ta thng k ti Xcrt, thnh gutxtanh, Pascal, ctt, Cant, Phcht, Nitse. Nhng tin bi trc tip chun b cho s ra i ca ch ngha hin sinh l Nt se v Huxcl. Ch ngha hin sinh l mt trng phi trit hc rt phc tp. Quan im ca nhng i bu ca trit hc ny thng c s khc nhau rt ln. Ngoi s phn bit v quc gia nh ch ngha hin sinh ca c, ch ngha hin sinh ca Php v ch ngha hin sinh ca M, cn c th phn bit ch ngha hin sinh theo thi i vi tn gio nh ch ngha hin sinh v thn v ch
246

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i ngha hin sinh hu thn. Trn nhng vn chnh tr to ln, gia nhng nh trit hc hin sinh cng c nhng khc bit ln. Nhng tt c nhng ngi theo ch ngha hin sinh u coi s hin sinh ca c nhn l ni dung c bn trong trit hc ca mnh, u coi hin sinh l s cm th ch quan, s th hin tm l c tnh cht phi l tnh ca c nhn. V mt bn th lun, ch ngha hin sinh phn i ch ngha thc chng nh th tiu bn th lun, coi trit hc ch cn l nhn thc lun v phng php lun thun tu. Ch ngha hin sinh nhn mnh vic nghin cu bn th lun nhng cho rng khuyt im cn bn ca trit hc truyn thng khng phi l nghin cu bn th lun m l phng hng nghin cu khng ng, khng gii thch c ng n vi hin sinh. Bi v, hin sinh c trc bn cht. Xctr gii thch iu ny nh sau: Th no l hin sinh c trc bn cht? iu c ngha l con ngi hin hu trc, t ni ln trong th gii, v sau n mi c nh ngha. Con ngi, nu n khng nh ngha c, l v n khng l ci g c. Con ngi khng phi l ci g khc ngoi ci m n th hin ra. Cc nh hin sinh phn bit hai khi nim hu th v hin hu (hin sinh). Hu th l khi nim ch mt ci g (mt vt, mt ngi) ang tn ti, ang c mt, nhng cha l mt ci g c th c, cha c din mo, cha c c tnh. l mt tn ti cha sng ch thc, v hn, tc l cha hin hu. Cn hin hu l mt khi nim ch mt ci g khng nhng l ang c mt (tn ti) m cn l ang c sng ch thc vi din mo ring. Do hin sinh khng phi l gii t nhin hoc s vt, m l con ngi. Bi v ch c con ngi mi c th hiu c s tn ti ca bn thn v ca s vt khc, ch c con ngi mi c hin sinh. Hin sinh ca con ngi khng phi l s tn ti lch s c th ca h trong nhng quan h x hi, m l s tn ti tinh thn ca nhn v. Ch c xut pht t s tn ti tinh thn ca nhn v mi c th l gii ngha ton b th gii. Do nhim v hng u ca trit hc l phn tch v mt bn th lun i vi hin sinh, tc l m t s tn ti bn cht ca con ngi trong hot ng thc phi duy l ca cc c nhn. mi l bn th lun duy nht ng. Thc cht y l bn th lun duy tm ch quan. V mt nhn thc lun, do coi vn bn th lun trung tm ca trit hc l s cm th ch quan v thi ng x ca c nhn nn ch ngha hin sinh khng ch trng nghin cu nhn thc khoa hc. Tri li ch ngha hin sinh cho rng, nhng tri thc thu c bng khoa hc da trn l tnh l h o. Ngi ta cng da vo l tnh v khoa hc th cng khin mnh b chi phi, t b tha ho. Theo h t n hin sinh chn chnh th ch c th da vo trc gic phi l tnh. Ch c trong cuc sng au kh, c n, tuyt vng, s hi con ngi mi c th trc tip cm nhn c s tn ti ca mnh. Nh vy, nhn thc lun ca ch ngha hin sinh l nhn thc duy tm ch quan phi duy l. V lun l, ch ngha hin sinh phn i mi hnh thc quyt nh lun trong o c, ph nhn s tn ti ph bin ca nhng nguyn tc o c. Ch ngha hin sinh cho rng, t do l bn cht ca s hin sinh ca c nhn con ngi, n khng phc tng Thng hoc bt c quyn uy no, cng khng chu s rng buc ca bt c tnh tt yu khch quan no, n l s tuyt i. Gi tr hin sinh ca c nhn c th hin trong s la chn t do ca c nhn. Ch ngha hin sinh cn t t do ca c nhn i chi vi t do
247

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i ca c nhn khc. T do ca c nhn khng b g b bi ngi khc v bi bt k lc lng x hi no. Nh vy, quan im v t do ca ch ngha hin sinh l quan im ca ch ngha c nhn cc oan. V quan im lch s x hi, ch ngha hin sinh xut pht t t do c nhn tuyt i, cho rng ch c c nhn mi l hin sinh chn thc, x hi ch l mt phng thc hin sinh ca c nhn, hn na l phng thc hin sinh khng chn thc. Bi v khi gia x hi v c nhn c lin h cht ch th s tn ti ca c nhn s khng cn l c nhn thc s m l c nhn b i tng ho, b mt c tnh do b rng buc vi ngi khc v vi x hi, l c nhn b tp th, x hi v ngi khc ln t. Do , tn ti x hi bp cht hin sinh chn chnh ca mnh, con ngi cn thot khi s rng buc ca nhng ngi khc v ca x hi. X hi chnh l sn vt tha ho ca con ngi, bn thn n khng phi l ci tn ti khch quan, t thn pht trin theo qui lut, m ch l mt m ngu nhin nhng con ngi b tha ho. ng lc pht trin ca lch s tt nhin cng khng nm trong bn thn x hi m do s hin sinh ca c nhn quyt nh. Do , cn tm tin trnh v c im ca lch s th gii bn trong c nhn con ngi. Ch ngha hin sinh cn cho rng, lch s khng th nhn thc c. Theo h, lch s chng qua l s biu hin ra bn ngoi ca tn ti ca con ngi, m s tn ti ca con ngi l khng th bit c. V chng ta khng hiu bit qu kh, cng khng hiu bit tng lai, cho nn, chng ta khng th thc s hiu c hin ti. Cho nn, i vi con ngi th lch s x hi mi mi ch l mt vng en ti. Lch s x hi khng th bit th ng trc x hi con ngi tt nhin cm thy yu ui, bt lc. Theo ch ngha hin sinh, mt mt lch s x hi l s tha ha ca tn ti c nhn, nn bn thn n khng c tnh thc ti khch quan; mt khc con ngi li b n dch bi sc mnh ca nhng ci m h sng to ra, l sc mnh tha ha. Hn na, mi s c gng ca con ngi thot khi s n dch u tn cng v ch, u b tht bi. Do , lch s loi ngi ch l mt bi kch khng c kt thc. Vy con ngi lm th no gii thot khi sc mnh tha ho v bi kch ca h? Ch ngha hin sinh nhn nh rng khng th da vo khoa hc v l tnh hay bt c ci g khc m ch c th t cu mnh bng nhng hnh ng t pht, mo him hoc ch mong s gii thot cc lc lng tn gio thn b. l con ng b tc m ch ngha hin sinh ch ra cho con ngi. Ch ngha hin sinh l s phn ng ca con ngi trc tnh trng bt n v x hi trong thi k khng hong ton din ca ch ngha t bn nh lo s chin tranh, khng tin vo khoa hc, au kh, phin no, tuyt vng v th n c nh hng mnh m, rng ri i vi th gii phng Ty. T cui nhng nm 60 u nhng nm 70 n nay, khi m ch ngha t bn i vo thi k tng i n nh, th vai tr ca ch ngha hin sinh bt u m nht v b thay th bi cc trit hc khc. Nhng v ch ngha t bn khng c cch no cn bn thot khi cc mu thun x hi vn c ca n, nn ch ngha hin sinh tuy suy thoi nhng nhng t tng ca n tip tc c nh hng trong khoa hc nhn vn, trit hc v khoa hc x hi nhiu nc phng Ty. Gii php ca ch ngha hin sinh i vi cc vn x hi v c bn l tiu cc. Nhng cc nh hin sinh ng vai tr tch cc khi h t ra v cao nhim v nghin cu cc vn v bn cht
248

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i con ngi, v s tn vinh cc gi tr con ngi, v t do c nhn, v s tha ho do s thng tr ca k thutcng nh vic h thc tnh mi ngi phi trn tr v ngha ca cuc sng v v cc hin tng bt hp l trong x hi t bn hin i. 15.3. CH NGHA PHRT Ch ngha Phrt do Phrt (Sigmund Freud) 1856 1936 khi xng. T quan st, phn tch tm l ngi bnh, Phrt pht hin ra nhng hin tng tm l quan trng sau y: v thc xut hin tng su thc. Trung gian gia v thc v thc l tim thc. Pht minh ln ny ca Phrt khng tch ri vi ch ngha phi duy l ca Nitse. T nhng khm ph trn, nhng d liu trn m Phrt xy dng thnh nhng l thuyt m quan trng nht l l thuyt v bn nng. L thuyt ca Phrt c ngha th gii quan v nhn sinh quan trit hc, c nh hng rng ln n cc trng phi ca ch ngha nhn bn phng Ty. Ch ngha Phrt hnh thnh vo u th k XX, khi ch ngha t bn bc vo giai on quc ch ngha, mu thun pht trin su sc. L lun v v thc l b phn quan trng trong h thng phn tch tm l u tin ca Phrt. ng chia qu trnh tm l ca con ngi thnh ba bc: thc, tim thc v v thc. S suy ngh ca con ngi thng tin hnh gia trng thi v thc v thc. thc l tm l nhn bit ca con ngi. Th d, mt ngi ni vi mnh rng tri sp ma, phi mau mau v nh th suy ngh tin hnh trong trng thi thc, tun theo nhng hnh thc lgc. Cn v thc l hin tng tm l nm ngoi phm vi ca l tr, do bn nng, thi quen v dc vng ca con ngi gy ra. Hot ng tm l ny tin hnh theo nguyn tc khoi cm, tc l do tnh cm v dc vng chi phi, khng b hn ch v thi gian, khng gian v quy tc lgc ca l tr. Con ngi thng suy ngh trong tnh trng v thc nh v c bc bi. Tim, thc l yu t trung gian, gia thc v v thc, hot ng theo nguyn tc ca tnh hin thc. Phrt cho rng trong v thc n giu nhng xung t bn nng, phi thng qua s la chn v ph chun ca tim thc mi c th tr thnh thc. Theo ng, thc khng phi l thc cht ca hot ng tm l m ch l mt thuc tnh khng n nh ca hot ng tm l. V thc mi l cn c ca hnh vi con ngi. Phrt nhn mnh tc dng quan trng ca v thc i vi hnh vi con ngi. ng phn tch nhng hnh vi v thc thng ngy nh ni nhu, vit sai, qun lng, a nhm, ly nhm, nh mt,v cho rng nguyn nhn tm l ca nhng hnh vi chnh l kt qu ca nhng c vng b dn nn. Phrt c cng hin quan trng trong vic xut v nghin cu vai tr ca v thc trong h thng phn tch tm l nhng ng sai lm l khuych i tc dng ca v thc i vi hnh vi ca con ngi, khng nh gi ng vai tr ca thc v cc iu kin x hi. Trong l lun v nhn cch, Phrt a ra ba khi nim ci y, ci ti v ci siu ti. Theo ng, ci y chnh l s th hin ca libido (tnh dc), bn nng u tin c t lc con ngi sinh ra. N l ngun nng lng tm l i hi bc l ra v i hi c tho mn mt cch mnh lit. N l kt cu phi l tnh, ch tun theo nguyn tc khoi cm. Ci ti l h thng thc, l ci ng gia ci y v th gii bn ngoi, hot ng theo nhu cu ca th gii bn ngoi, iu tit s xung t gia ci y v th gii bn ngoi. Ci siu ti l i din ca x hi, ca l tng v ca c uy th bn ngoi trong tm l con ngi. N c to thnh bi nhng
249

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i chun mc x hi, nhng qui tc lun l v nhng gii lut tn gio. Ci siu ti khuyn khch cuc u tranh gia ci ti v ci y. Phrt cho rng, trng thi tm l ca bnh thng l ngi gi c s cn bng gia ba ci: ci y, ci ti v ci siu ti. Nhng ngi mc bnh tinh thn thng l do mi quan h cn bng gia ba ci b ph hoi. Thuyt tnh dc cng l ni dung quan trng trong h thng phn tch tm l ca ch ngha Phrt. Phrt cho rng trong mi xung ng bn nng ca ci y th bn nng tnh dc l ht nhn, l c s ca hnh vi con ngi. Tnh dc ng ni y c ngha rng, gm mi loi khoi cm. Phrt cho rng tnh dc l xung t vnh hng, ngay c khi b thc v tin thc p ch n vn tm cch bc l ra, c khi bng h thng ngu trang xm nhp vo h thng thc. Do v tm l thng c hin tng nm m, ni nhu v nhng bnh tinh thn khc. ng gii thch: kht vng v thc li dng s ni lng ca thc vo ban m a vo trong thc bng gic m. S khng li tnh trng dn nn ca ci ti cng khng phi l b th tiu trong sut gic ng. Do , gic m l mt s tho hip hnh thnh gia yu cu ca mt bn nng b dn nn vi s khng c li ca mt sc mnh kim duyt trong ci ti (Sigmund Freud: i ti v phn tm hc, 1925). Theo ng, nguyn nhn ca s nhiu loi bnh tinh thn l do bn nng tnh dc b nn. Phrt ra phng php cha bnh tinh thn gi l phng php gii thot tinh thn. ng cho nm m l mt biu hin ca tnh dc, l khi im tt nht ca t do lin tng. Theo ng, mt t, mt con s, mt tn ngi hoc mt s vic hin ra trong gic m u khng phi l v c, m l mt s th hin hoc s tho mn mt nguyn vng no . Do , thng qua t do lin tng v t phn tch c th bit c iu b mt trong ni tm cha khi bnh tinh thn. Phrt m rng l lun v phng php sang cc lnh vc khc gii thch cc hin tng x hi. ng cho rng vn ha ngh thut ca nhn loi khng c quan h g vi iu kin sinh hot vt cht ca x hi m bt ngun t bn nng tnh dc b p ch. Chng hn nh bc tranh v nng Monalisa ca Lna Vinxi (Leonardo de Vinci) l s th hin bng ngh thut n ci quyn r ca Catrina, ngi m mt ca ng. Qua s ti hin , Lna Vinxi tho mn c lng thng nh tnh yu dng dc i vi ngi m thi nin thiu. Phrt cn cho rng m ca Lna Vinxi sm khu gi tnh dc ca con, chnh s khu gi a n tnh cm say sa sng tc ca Lna Vinxi. Phrt coi bn nng tnh dc ca con ngi l c s duy nht cho cc hot ng ca con ngi. iu khng ng. Mc ni: C nhin l n ung, sinh con cicng l nhng chc nng thc s c tnh ngi. Nhng nu b tch mt cch kh hiu ra khi phn cn li ca phm vi hot ng ca con ngi v do m bin thnh nhng mc ch cui cng v duy nht th nhng chc nng y mang tnh cht sc vt 1 . ng vy, khng th tch ri tnh x hi, tch ri phng thc sn xut ca x hi bn v hnh vi ca con ngi mt cch tru tng k c hnh vi tnh dc. Quan im trn ca Phrt d nhn t gc sinh l hc hay x hi hc u khng th ng vng c. Ch ngha Phrt n nay vn l mt hc thuyt c nh hng rng trn th gii, khng nhng tr thnh mt trng phi ph bin nht ca tm l hc hin i - trng phi tm l hc
1

Cc Mc v Ph. ng ghen: tuyn tp, NXB S tht, H Ni, 1980, tp 1, trang 115

250

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i nhn bn, m cn l ngun gc lm ny sinh nhiu tro lu trit hc phng Ty hin i. Nhng vn ng nu ln trong i sng tinh thn ca nhn loi nh: ngoi thc ra phi chng cn c lnh vc v thc? liu c th em v thc qui vo xung t ca bn nng tnh dc? c th xem v thc l ci ct li v ng lc tm l cn bn ca hot ng ch ngha c khng? C th dng bn nng tnh dc gii thch i sng v s pht trin ca lch s nhn loi c khng? l nhng vn tranh lun trong trit hc v tm l hc, va c lin quan n nguyn nhn v phng php cha tr bnh tinh thn, li c lin quan n tm l hc, n quan im lch s. Phn tm hc Phrt ly l lun v thc v l lun v tnh dc lm ht nhn vt qua phm vi nghin cu ca tm l hc truyn thng, b sung nhng kin thc quan trng vo ch trng trong tm l hc, nn c gi tr l lun v nh hng ln n tm l hc, tm thn hc, dn tc hc, ngh thut na u th k XX. Ch ngha Phrt khng phi l mt hc thuyt trit hc theo ngha y ca n nhng n c mt tim nng th gii quan v phng php lun ng k. iu c lin quan trc ht n s thu hiu c bit ca Phrt v con ngi v vn ha. L mt nh khoa hc, Phrt tip thu truyn thng duy vt ca khoa hc t nhin c in v ca thuyt tin ho. Tuy nhin, trong th gii quan trit hc ca ng bc l nhng yu t duy tm khi ng em sinh vt ho nhng ci thuc v loi ngi, em tm l ho nhng ci thuc v x hi v tuyt i ho ci tm l trong i sng ca con ngi. C th xem cng l nhng sai lm ca ch ngha Phrt. V qu nhn mnh n bn nng tnh dc nn ng b nhiu ngi phn i, trong c c hc tr ca ng. 15.4. CH NGHA TMA MI Tma Akin (1224 1274) l tu s thuc dng tu micanh Italia, l nh trit hc kinh vin quan trng nht ca chu u thi trung c. ng vn dng trit hc Arixtt lun chng v tn ngng ca o Thin cha. Trit hc Thin cha gio ca ng c gi l ch ngha Tma. Vo cui th k XIX, mt hnh thi mi ca trit hc Thin cha gio xut hin phng Ty. Bt ngun t hc thuyt ca thnh Tma Akin h thng trit hc tn gio ny ly cha lm nng ct, ly c tin lm tin , ly thn hc lm cn c, v gi l ch ngha Tma mi. Trong hn na th k, k t cui th k XIX ch ngha Tma mi tm cnh iu ha vi c tin, khoa hc vi thn hc, kinh nghim vi siu nghim, loi ngi vi cha, tnh ngi vi tnh thn thnh, c nhn vi x hi, c nhn vi nh ncmu toan xy dng mt h thng l lun ph qut ly Cha lm trung tm. Cng ng Vaticng II (1062 - 1965) cn c theo phng chm hin i ho vic tuyn truyn o Thin cha, khng cn coi ch ngha Tma mi l trit hc quan phng duy nht, nhng ch ngha Tma mi vn tip tc thm nhp vo mi lnh vc. Di nhiu hnh thc, n kt hp vi cc trng phi trit hc khc to ra mt trit hc Thin cha gio c hnh thi mi, thch ng vi c im thi i. Ch ngha Tma mi cng ging nh ch ngha Tma thi trung c, vn ly cha lm nguyn tc ti cao, lm im xut pht v im kt ca mi s vt. Ch khc nhau gia hai ch ngha l: thch ng vi nhu cu thi i, ch ngha Tma mi tha nhn mc nht nh, vai tr ca khoa hc i su hn vo nhn thc lun v trit hc t nhin lun chng cho s nht tr gia tri thc v c tin, khoa hc v thn hc.
251

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i V nhn thc lun: trong s phn tch i vi tri thc, ch ngha Tma mi mt mt tha nhn tnh khch quan ca nhn thc v tnh ng n ca cc phn on khoa hc, mt khc li mu toan dng nguyn tc tng ng loi suy t ch tha nhn bn th ca th gii hin thc m xc nhn bn th ca Cha. V bn th do Cha sng to ra t phi chng minh cho bn th ca Cha nn trong s tn ti hu hn ca th gii hin thc phi c phn ca s tn ti v hn ca Cha. T rt ra kt lun l tri thc l tnh ph hp vi c tn ca con ngi. V trit hc t nhin: Ch ngha Tma mi qu quyt rng, cc khoa hc t nhin khi nghin cu th gii vt cht tt nhin phi cp n cc vn trit hc nh kt cu v ngun gc ca vt chtdo phi ly hc thuyt v hnh thc v vt cht ca Arixtt lm c s l lun cho trit hc t nhin. Da vo ch ngha Tma mi lp lun rng, bt k vt th no cng u do hnh thc v vt cht cu thnh. Vt cht l bn nguyn hon ton th ng, l kh nng; hnh thc l ch ng, l hin thc, bn thn vt cht khng c tnh qui nh n l mt ci phi tn ti v t kh nng n hin thc khng th thc hin c do bn thn vt cht. Vt cht khng th tn ti c lp, n cn c hnh thc mi ginh c tnh qui nh ca n, mi thc hin c s tn ti ca n. Chnh nh hnh thc nn mi xut hin tnh a dng ca phng thc tn ti ca vt cht. Trit hc t nhin ly hnh thc tn ti ph qut, vnh vin ca th gii vt cht lm i tng nghin cu, th cng chnh l i tng ca c tin ca thn hc. Bi v cha l hnh thc ti cao, l hnh thc ca cc hnh thc cho nn vic nghin cu ca khoa hc t nhin l qu trnh khng ngng pht hin ra Cha, khng nh Cha v ph nhn Cha. Vy l khoa hc v thn hc d hp tc rt ho thun pht hin v chng minh s tn ti vnh hng ca Cha. V l lun chnh tr x hi: Ch ngha Tma mi ph nhn s tn ti ca cc giai cp, ch trng thuyt tnh ngi tru tng, coi trn th l tm thi, cuc sng tng lai mi l vnh hng. Ch ngha Tma mi ch n s kt hp vi thi i mi, bit nm ly nhng vn bc xc ca x hi tn gio c th pht huy vai tr ca tn gio trong thi i mi. H cho rng x hi hin nay ang ng trc nhng vn nghim trng: khoa hc v k thut tuy rt pht trin, nhng ng thi li t ra nhiu vn x hi phc tp, kh gii quyt thm ch a n nhng tai ho hu dit c nhn loi. Bn thn khoa hc, k thut khng m bo s tin b v hnh phc ca nhn loi. Khi con ngi ra sc chinh phc th gii t nhin th h mt i thc v cuc sng v tnh yu i vi Cha. S bng hoi v o c trc tip uy hip cuc sng con ngi. cu ly nhn loi, ngi ta phi nh n c tin, n cha. ng thi, cho con ngi c th thm nhun nhng gi tr chn chnh, cn phi xy dng ch ngha nhn o ly Cha lm trung tm. Con ngi phi lin h vi Cha th mi c th c tn knh v c hng lng yu thng. Nh vy, ch ngha Tma mi s dng nhng mu thun c thc trong x hi ca ch ngha t bn hin i tuyn truyn cho Cha, cao vai tr ca c tin tn gio. V o c hc: Ch ngha Tma mi khc vi tro lu phi duy l trong o c ch n khoc o l tnh, tuyn b rng c tin v l tnh l nht tr, thn hc v khoa hc l nht tr. H thng l lun o c ca ch ngha Tma mi da trn c s . Quy tc o c cao nht l quy tc vnh hng ca Cha. mun ca Cha vnh vin qui nh ni dung ca lut o c. Cho nn vic nhn thc o c khng th ch da vo lun chng ca l tnh m cn cn phi da vo c tin, bi v, thiu c tin tn gio th khng th lnh hi c cc qui tc o c m Cha ban b.
252

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i Trong qu trnh hin i ho cc khi nim tn gio, nhng i biu ca ch ngha Tma mi t ra chiu c c nhu cu sinh hot hin thc ca con ngi ln hnh phc ca h th gii bn kia, c s hng th vt cht ln tri thc khoa hc v tinh thn, mu toan lm cho ch ca Cha v t do ca con ngi ho iu vi nhau. H tha nhn linh hn v th xc ca con ngi l mt th thng nht", phn i vic em i lp i sng vt cht vi i sng tinh thn, nhng li coi linh hn v i sng tinh thn ca con ngi l tin v l nhn t quyt nh s tn ti ca con ngi. H lp lun rng mc ch cao nht ca hot ng ca con ngi v ngha cuc sng ca con ngi l hng n ci thin cao nht, tc l c tin vo Cha, nh m ginh c hnh phc vnh hng. Vic i tm hnh phc trong i sng vt cht l cn nguyn ca nhng ti li m con ngi mc phi. Trong vic la chn hnh vi o c, nhng ngi theo ch ngha Tma mi cng lm ra v khc vi tt c mi l thuyt v s mnh tn gio, nhn mnh s t do tuyt i ca ch, cho rng ch khng chu s tri buc ca bt c mt i tng hu hn no. Mt khi n thot khi bt c s cng ch bn ngoi no, th n cng thot khi tnh tt yu di bt c mt hnh thc no. Nhng ci ch t do l biu hin ca n hu ca Cha. N ch c th lm cho con ngi tip cn c vi Cha. Nhng nh l lun ca ch ngha Tma mi nhn nh rng, trong x hi hin thc,vic t do lm tho mn dc vng v nhu cu vt cht ca c nhn l nguyn nhn chnh ca mi ti c. Nhng c nhn vi t cch l thc th tinh thn, l tng thng vi Cha th c nhn cao hn x hi. T , h ra ch ngha c nhn tn gio mi ngi v bn thn mnh, thng v mi ngi", v cng kch ch ngha tp th l tc ot t do tm linh ca con ngi". N qui s i lp gia c nhn vi x hi hin nay cho li lm ca ch ngha duy vt, ca thuyt v thn. 15.5. CH NGHA THC DNG Ch ngha thc dng l mt trng phi trit hc phng Ty hin i cao kinh nghim v hiu qu, ra i vo cui th k XIX nc M. Gia cc i biu ch yu ca ch ngha thc dng, tuy c nhiu im khc nhau, nhng nhn chung trit hc ca h u gii hn trong phm vi kinh nghim, coi tri thc l cng c thch ng vi hon cnh, coi chn l l ci c ch. Ch ngha thc dng th hin mt cch ni bt phng thc t duy v phng thc hnh ng v mc ch tm kim li nhun ca x hi M. V vy, n tr thnh mt trong nhng trng phi trit hc c nh hng ln nht nc M t u th k XX n gn y. Ch ngha thc dng, vi t cch l mt trng phi trit hc, ra i trong cc nm 1871 1874, khi cu lc b siu hnh hc trng i hc Cambrit (ca bang Masahuset Hoa k) c thnh lp. l mt hc hi hc thut do mt s gio vin ca trng t chc ra. Ngi sng lp ra ch ngha thc dng l Picx v trong s nhng thnh vin ca n, ngi sau tr thnh mt trong nhng i biu ch yu l Gimx. Nguyn tc cn bn trong phng php lun ca ch ngha thc dng l ly hiu qu, cng dng lm tiu chun. So vi cc trng phi trit hc phng Ty khc, ch ngha thc dng phn nh trc tip hn li ch v nhu cu thc t ca giai cp t sn, nn n gy nh hng tng i rng ln trong x hi phng Ty. Mt c im lm cho ch ngha thc dng khc vi trit hc truyn thng l n i vo trit hc t phng php. Ngi i biu ch yu ca n c lc
253

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i quy trit hc ch cn l vn phng php, tuyn b ch ngha thc dng khng phi l l lun trit hc c h thng, m ch l l lun v phng php. Sau nhng nm 40 ca th k XX, a v ch o ca ch ngha thc dng trong trit hc M c thay th bng cc trng phi trit hc mi ni ln chu u v c truyn b vo nc M. V nhn thc lun: Ch ngha thc dng ni n mt phng thc t duy khng xem xt khi nim bn thn khi nim m i su nghin cu xem khi c s dng th n sn sinh ra hu qu g. Khi nim v l lun khng phi l s gii p v th gii. Mun phn bit ngha v gi tr ca n th khng phi l xem n c phn nh ng thc t khch quan hay khng m l xem hiu qu c th kim nghim c khi n ng dng vo thc t. Cc cuc tranh lun gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm trong trit hc truyn thng c coi l cc cuc u tranh c tnh cht siu hnh, chng c ngha g. Bi v, theo cch nhn ca ch ngha thc dng, th th gii m con ngi c kinh nghim thc t v n u ging nhau. Ly hiu qu thc t m xt th d th gii l vt cht hay l tinh thn cng chng c s khc bit g. Nu xut pht t hiu qu khng nh gi tr ca tn gio v khoa hc th nim tin khoa hc v tn ngng tn gio u c gi tr thit thc v c hai u l cng c t n mc ch ca i sng ca con ngi. Ch ngha thc dng ph phn trit hc truyn thng l tch ri ch th nhn thc, tc l tch ri ngi c kinh nghim, vi i tng c nhn thc trong kinh nghim, tc l tch tinh thn v vt cht thnh hai ci khng cng mt lnh vc. N s dng khi nim kinh nghim ln trnh vn c bn ca trit hc. i vi ngi theo ch ngha thc dng th kinh nghim" khng c tnh ch quan, cng khng c tnh khch quan m l kinh nghim thun tu hoc kinh nghim nguyn thy. Kinh nghim l mt khi nim c hai ngha: n bao gm mi ci thuc v thc ch quan, nhng n cng bao gm mi ci v s vt, s kin khch quan. Bn thn n khng c s khc bit v i lp v nguyn tc gia ch quan v khch quan. Kinh nghim l c tnh nguyn thu, vt cht v tinh thn u l sn phm ca vic tin hnh s phn tnh i vi kinh nghim nguyn thu. Ch th v i tng, kinh nghim v t nhin u l hai mt khc nhau trong mt chnh th kinh nghim thng nht, chng khng th thot ly khi kinh nghim m tn ti c lp c. Vic ch ngha thc dng dng hiu qu ca kinh nghim thm nh tt c l nhm ph nh th gii bn ngoi v qui lut khch quan, v thc cht l i theo con ng kinh nghim lun duy tm ca Bcli, song v hnh thc c mt s im khc bit sau y: + Dng quan im tm l hc hoc sinh hc gii thch kinh nghim. Kinh nghim khng phi l tri thc, khng phi l s phn nh ca b c con ngi i vi th gii bn ngoi, m l mt hot ng tm l no thch ng vi hon cnh. + Cng iu tnh nng ng ch quan ca kinh nghim iuy nhn nh rng, hot ng thch ng vi hon cnh ca con ngi khc vi ng vt thch ng mt cch tiu cc vi thin nhin. Con ngi da vo ch v tr tu ca mnh lm cho hon cnh pht sinh s thay i c li cho i sng con ngi. Cho nn kinh nghim c hnh thnh con ngi l do tc ng ln nhau ca con ngi v hon cnh.
254

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i Ch ngha thc dng, khi cng iu tnh nng ng ca kinh nghim th tiu c s khch quan ca kinh nghim. H nhn nh rng i tng ca kinh nghim l do ch sng to ra, bn thn kinh nghim l ci vo trng thi hn n. Trong hot ng kinh nghim con ngi tp trung s ch ca mnh vo nhng kinh nghim thch hp vi mc ch, hng th vi nguyn vng ca mnh, hn na lm cho nhng b phn kinh nghim c c nh, gn cho n ci a v c lp ca khch th. Cho nn, khch th, i tng ch l mt b phn m ch tch ra t trong kinh nghim, cn ch th ca kinh nghim chng qua ch l ch, mc ch, hng th, tm tnh chi phi hot ng kinh nghim trong kinh nghim m thi. Nh vy, ch ngha thc dng tuyt i ho tc dng ca ch con ngi nn ri vo ch ngha duy tm ch quan v ch ngha duy ch. Quan nim v chn l ca ch ngha thc dng: l lun v chn l ca ch ngha thc dng c quan h mt thit vi kinh nghim lun ca n. L lun ny cho rng t duy ca con ngi ch l mt cch thc ca kinh nghim, l hnh vi thch ng v chc nng phn ng ca con ngi. N khng a li mt hnh nh ch quan v th gii khch quan. Gim x lp lun rng, chn l khng phi l bn sao chp s vt khch quan, n ch l mi quan h gia cc kinh nghim vi nhau. ng cho rng mt quan nim ch cn c th em cc quan nim c v mi lin h vi nhau, em li cho con ngi li ch c th v hiu qu tho mn th n l chn l. Mun xt mt quan nim c phi l chn l hay khng, th khng cn phi xem n c ph hp vi thc t khch quan hay khng m phi xem n c em li hiu qu hu dng hay khng. Nh vy, hu dng v v dng tr thnh tiu chun ng ta phn bit chn l vi sai lm. Hu dng l chn l l quan im cn bn ca Gimx v chn l. Quan nim ca iuy coi chn l l cng c, v thc cht nht tr vi quan im ca Gim x v chn l. iuy nhn nh rng tnh chn l ca quan nim, khi nim, l lunkhng phi l ch chng c ph hp vi thc t khch quan hay khng m l ch chng c gnh vc c mt cch hin hu nhim v lm cng c cho hnh vi ca con ngi hay khng. Nu mt quan nim hoc mt l lun gip mi ngi loi tr c kh khn v au kh trong vic thch ng vi hon cnh, hon thnh nhim v mt cch thun li th chng c th tin cy c, chng l hin hu, l thc. Nu chng khng gii quyt c hn lon, kh khn th chng l gi. Khi khng nh l lun, t tngch l cng c cho hnh ng ca con ngi, iuy loi tr ni dung thc ti khch quan ca cng c , xem chng ch l nhng gi thuyt ch c chng minh, m nhng gi thuyt li do con ngi tu la chn cn c vo ch chng c thun tin, c t tn sc cho mnh hay khng; ch cn chng c tc dng tho mn mc ch m h d nh th c th tuyn b chng l chn l c chng thc, nu ngc li chng l sai lm. Quan nim v chn l ca ch ngha thc dng khng nhng l ch quan, m cn c khuynh hng tng i ch ngha r rt. Nhng ngi theo ch ngha thc dng lp lun rng, chn l l ci tho mn nht m con ngi cm nhn c trong mt thi im hoc trong mt trng hp c th. Do con ngi th c nhiu hng th, li ch khc nhau, cho nn c cc loi chn l tu theo cc nhu cu c to ra bi cc hng th v li ch khc nhau. Mt quan nim c ch cho i sng con ngi hay khng, c a li hiu qu tho mn cho con ngi hay khng l tu theo tng ngi, tng thi gian, a im khc nhau.
255

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i Ch ngha thc dng cng iu tnh c th v tnh tng i ca chn l n ch tch ri tnh c th v tnh tng i ca chn l vi tnh ph bin v tnh tuyt i ca n: ph nh chn l khch quan l s thng nht ca tnh ph bin vi tnh c th, tnh tuyt i vi tnh tng i; v vy quan im ny ri vo ch ngha tng i, rt cuc i n ch ngha hoi nghi v ch ngha bt kh tri. Theo trit hc ny, trn th gii khng c ci g l n nh, tt yu, c qui lut c. Nhn thc ca con ngi v c chn l cng khng c mt ngha n nh, tt yu no c. Ton b th gii l mt h thng lun b ng, khng n nh, con ngi khng th nm bt c. Phn tch qu trnh lch s din bin phc tp ca s phn ho v tch hp ca trit hc phng Ty hin i, chng ta c th nu ln my nhn xt sau y: Mt l, trit hc ny c vt ln trn s i lp gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. Tro lu ch ngha duy khoa hc nhn mnh vic chng siu hnh, tro lu ch ngha nhn bn nhn mnh vic chng nht nguyn lun, u l nhm ph nhn vn quan h gia t duy v tn ti l vn c bn ca trit hc. Trong khi h li coi nhng vn nh: lgc khoa hc, phng php lun khoa hc, ngha kt cu ca ngn ng, vn quan h gia ngn ng v t duy, c nhng vn tnh cm, ch ca con ngimi l nhng vn trung tm ca trit hc. H tuyn b chng c ch ngha duy vt v ch ngha duy tm v coi trit hc ca h l ton din nht, cng bng nht, mi nht. Trn thc t bng cch ny hay cch khc h vn khng trnh khi gii p mt cch duy tm v vn c bn ca trit hc. Tro lu nhn bn ch ngha, mc d ly ch ngha l trung tm ca s phn tch trit hc, nhng mt khi coi nhng thuc tnh tinh thn ca c nhn nh ch, tnh cm, v thc, bn nngl bn cht ca con ngi v l ngun gc ca th gii th hin nhin cng l duy tm. Ch ngha nhn bn phi duy l cng trc tip ph nhn vic con ngi c th nhn thc c qui lut khch quan bng l tnh, cho rng l tr ch t n hin tng, cn trc gic thn b mi t n bn cht. Thc cht l khuynh hng bt kh tri. ng nhin, trong t tng v lun im ca mt s nh trit hc phng Ty hin i cng c nhn t v khuynh hng duy vt. Nhng iu khng h lm thay i c im c bn ni trn. Tuy nhin, c hai tro lu ln trong trit hc phng Ty hin i coi trng nghin cu nhiu vn mi v con ngi; khi qut v mt trit hc mt s thnh qu ca khoa hc t nhin, v c nhng khm ph c gi tr nht nh i vi qu trnh nhn thc khoa hc. Chng ta c th tha k c chn lc, c ph phn nhng thnh qu . Hai l, ph phn v t b ch ngha l tnh cc oan, siu hnh ca trit hc (phng Ty, truyn thng) chuyn mnh sang th gii i sng hin thc vi hai loi ch ni bt: con ngi v khoa hc. Khuynh hng th tc ho mt khuynh hng tch cc v ng n. iu gii thch v sao nhiu hc thuyt trit hc phng Ty c nh hng rng ri v mnh m trong ng o qun chng bnh thng, vn khng thnh tho v mt l lun trit hc. Ba l, trit hc, cng vi cc tro lu t tng phng Ty sm i vo cc vn ton cu v d on tng lai nhn loi, a ra c nhng d bo c gi tr. Th d th nht: vn mi quan h gia khoa hc k thut v con ngi. S tin b ca khoa hc k thut c ngha g i vi cuc sng con ngi? Ch ngha t bn rt cuc c tin
256

Chng 15. Mt s tro lu trit hc phng Ty hin i hay khng? Tin ca nhn loi rt cuc s ra sao? Tro lu nhn bn ch ngha hin i khi lun gii vn ny, c lc pht hin ng mt s nhc im ca ch ngha k tr v trit hc duy l, vch ra nhng mu thun, khng hong, nht l hin tng tha ha mi ca x hi phng Ty hin i. Nhng h li gii thch mu thun c bn ca ch ngha t bn l do s dn nn ca x hi vi bn tnh ca c nhn con ngi do s tin b ca khoa hc k thut v i sng vt cht c nng cao mang li. iu r rng l sai lm. Th d th hai: vn lm th no t tm cao ca trit hc vch ra c bn tnh ca khoa hc v cc qui lut pht trin ca n. Trit hc v khoa hc trong trit hc phng Ty hin i c cng t ra v x l mt lot cc vn c quan h bin chng vi nhau, nh s pht kin khoa hc v chng minh khoa hc; l lun khoa hc v hot ng khoa hc; nhng nhn t bn trong ca khoa hc v nhng iu kin bn ngoi ca khoa hc, s pht trin bnh thng ca khoa hc v bc thay i cch mng ca n; phng php lgc v phng php lch s Nhng do cc nh trit hc v khoa hc phng Ty b hn ch lp trng duy tm v thiu s t gic vn dng php bin chng, cho nn h khng thnh cng trong vic tng kt v khi qut mt cch ng n nhng qui lut pht trin ca khoa hc hin i. Tm li, cc tro lu trit hc hin i, ngoi Mc xt ny phn nh c mt s vn mi ca thi i hin nay, c nhng tm ti, hn na cn t c mt s thnh qu nhn thc nht nh. Nhng do s hn ch v lp trng chnh tr giai cp, do th gii quan duy tm v phng php siu hnh, h vn khng a ra c cu tr li khoa hc cho cc vn , cng khng th ch ra phng hng tin ln cho nhn loi.

257

Ti lil u Mc ctham kho

1 TI LIU THAM KHO

1. Gio trnh trit hc Mc-Lnin. Hi ng trung ng ch o bin son gio trnh quc gia cc b mn khoa hc Mc-Lnin, t tng H Ch Minh. Nxb chnh tr quc gia. H ni 1999.. 2. Trit hc Mc-Lnin. cng bi ging dng trong cc trng i hc v cao ng nm hc 1991-1992. Tp I. Tp II. Nh xut bn gio dc . 1995 3. Tp bi ging trit hc Mc-Lnin Tp I, tp II Hc vin chnh tr quc gia H Ch Minh Phn vin H Ni. Khoa Trit hc. Nxb chnh tr Quc gia. H ni 2000. 4. Lch s trit hc. G/s Bi Thanh Qut. Nxb Gio dc H ni 1999 5. Gio trnh trit hc Mc Lnin, B gio dc, NXB Chnh tr quc gia, 2003. 6. ng cng sn Vit Nam: vn kin i hi i biu ton quc ln th VI, VII, VIII, IX. 7. CS VN: Cng lnh xy dng t nc trong thi k qu ln ch ngha x hi, Nxb.S tht,HN,1991,tr.5 8. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, tp 3. 9. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1993, tp 6. 10. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, tp 19. 11. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1994, tp 20. 12. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, tp 21. 13. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1995, tp 23. 14. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1993, tp 27. 15. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1993, tp 34. 16. Cc Mc v ng ghen ton tp, NXB Chnh tr quc gia H Ni, 1998, tp 42. 17. V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1977, tp 4. 18. V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1976, tp 33. 19. V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1978, tp 38. 20. V.I Lnin ton tp, NXB Tin b Mtxcva, 1977, tp 41

2
258

Mc lc

MC LC
CHNG 1: TRIT HC V VAI TR CA N TRONG I SNG X HI..................... 3 1.1. TRIT HC L G? ............................................................................................................. 3 1.1.1. Trit hc v i tng ca trit hc ...................................................................................... 3 1.1.2. Trit hc - ht nhn l lun ca th gii quan ...................................................................... 5 1.2. VN C BN CA TRIT HC. CH NGHA DUY VT V CH NGHA DUY TM TRIT HC. ............................................................................... 5 1.2.1. Vn c bn ca trit hc................................................................................................... 5 1.2.2. Ch ngha duy vt v ch ngha duy tm .............................................................................. 6 1.3. SIU HNH V BIN CHNG ........................................................................................... 8 1.3.1. S i lp gia phng php siu hnh v phng php bin chng................................... 8 1.3.2. Cc giai on pht trin c bn ca phng php bin chng ............................................ 9 1.4. VAI TR CA TRIT HC TRONG I SNG X HI.............................................. 10 1.4.1. Vai tr th gii quan v phng php lun ........................................................................ 10 1.4.2. Vai tr ca trit hc Mc L nin ...................................................................................... 11 CHNG 2: KHI LC LCH S TRIT HC TRC MC............................................. 13 2.1. TRIT HC PHNG NG C TRUNG I.............................................................. 13 2.1.1. Trit hc n c trung i............................................................................................... 13 2.1.2. Trit hc Trung Hoa c i................................................................................................. 20 2.2. LCH S T TNG TRIT HC VIT NAM............................................................... 27 2.2.1. Nhng ni dung th hin lp trng duy vt v duy tm .................................................... 27 2.2.2. Ni dung ca t tng yu nc Vit Nam ......................................................................... 28 2.2.3. Nhng quan nim v o c lm ngi............................................................................. 30 2.3. LCH S T TNG TRIT HC TY U TRC MC........................................... 31 2.3.1. Trit hc Hy Lp c i....................................................................................................... 31 2.3.2. Trit hc Ty u thi trung c ............................................................................................ 35 2.3.3. Trit hc thi phc hng v cn i.................................................................................... 39 2.3.4. Trit hc c in c .......................................................................................................... 45 CHNG 3: S RA I V PHT TRIN CA TRIT HC MC - LNIN ....................... 50 3.1. NHNG IU KIN LCH S CA S RA I TRIT HC MC ............................ 50 3.1.1. iu kin kinh t - x hi..................................................................................................... 50 3.1.2. Ngun gc l lun v nhng tin khoa hc t nhin ca trit hc Mc ......................... 51

259

Mc lc
3.2. NHNG GIAI ON CH YU TRONG S HNH THNH V PHT TRIN CA TRIT HC MC......................................................................................... 52 3.2.1. Qu trnh chuyn bin t tng ca C. Mc v Ph.ngghen t ch ngha duy tm v ch ngha dn ch cch mng sang ch ngha duy vt v ch ngha cng sn. ............ 52 3.2.2. Giai on xut nhng nguyn l trit hc duy vt bin chng v duy vt lch s. Giai on t nm 1844 n nm 1848 ................................................................... 53 3.2.3. Giai on Mc v ngghen b sung v pht trin l lun trit hc.................................... 55 3.3. 3.4. 3.5. THC CHT V NGHA CUC CCH MNG TRONG TRIT HC DO MC V NGGHEN THC HIN ............................................................................ 56 V.I.LNIN PHT TRIN TRIT HC MC.................................................................... 57 VN DNG V PHT TRIN TRIT HC MC - LNIN TRONG IU KIN TH GII NGY NAY............................................................................................................... 58 CHNG 4: VT CHT V THC ........................................................................................... 61 4.1. PHM TR VT CHT.................................................................................................... 61 4.1.1. Quan nim v vt cht ca ch ngha duy vt trc Mc ................................................... 61 4.1.2. nh ngha vt cht ca Lnin ............................................................................................ 62 4.1.3. Phng thc v cc hnh thc tn ti ca vt cht............................................................. 65 4.1.4. Tnh thng nht vt cht ca th gii.................................................................................. 69 4.2. PHM TR THC ......................................................................................................... 71 4.2.1. Ngun gc ca thc.......................................................................................................... 71 4.2.2. Bn cht ca thc ............................................................................................................. 73 4.2.3. Mi quan h gia vt cht v thc ................................................................................... 77 CHNG 5: HAI NGUYN L C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT .................. 79 5.1. NGUYN L V MI LIN H PH BIN .................................................................... 79 5.1.1. Khi nim v mi lin h ph bin ...................................................................................... 79 5.1.2. Tnh cht ca mi lin h ph bin ..................................................................................... 79 5.1.3. Mt s mi lin h gia cc s vt hin tng.................................................................... 80 5.2. NGUYN L V S PHT TRIN.................................................................................. 81 5.2.1. Nhng quan im khc nhau v s pht trin ..................................................................... 81 5.2.2. Tnh cht ca s pht trin.................................................................................................. 83 5.3. NGUYN TC PHNG PHP LUN C RT RA T HAI NGUYN L CA PHP BIN CHNG......................................................................... 83 5.3.1. Quan im ton din ........................................................................................................... 83 5.3.2. Quan im lch s - c th................................................................................................... 85 5.3.3. Quan im pht trin........................................................................................................... 85 CHNG 6: CC CP PHM TR C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT .......... 87 6.1. KHI LC V PHM TR TRIT HC ...................................................................... 87 6.1.1. nh ngha v phm tr....................................................................................................... 87 260

Mc lc
6.1.2. Bn cht ca phm tr ........................................................................................................ 87 6.2. CC CP PHM TR C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT........................ 88 6.2.1. Ci ring, ci chung v ci n nht .................................................................................. 88 6.2.2. Nguyn nhn v kt qu ...................................................................................................... 91 6.2.3. Tt nhin v ngu nhin ...................................................................................................... 95 6.2.4. Ni dung v hnh thc ......................................................................................................... 98 6.2.5. Bn cht v hin tng...................................................................................................... 101 6.2.6. Phm tr kh nng v hin thc........................................................................................ 104 CHNG 7: NHNG QUY LUT C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT ............. 109 7.1. 7.2. MT S L LUN CHUNG V QUY LUT............................................................. 109 CC QUY LUT C BN CA PHP BIN CHNG DUY VT............................... 111 v cht v ngc li .......................................................................................................... 111 7.2.2. Quy lut thng nht v u tranh ca cc mt i lp ..................................................... 116 7.2.3. Quy lut ph nh ca ph nh ........................................................................................ 122 CHNG 8: L LUN NHN THC .......................................................................................... 127 8.1. BN CHT CA NHN THC ..................................................................................... 127 8.1.1. Mt s quan im ngoi Mc xt v nhn thc................................................................. 127 8.1.2. Quan im ca Ch ngha duy vt bin chng v bn cht ca nhn thc ...................... 127 8.1.3. Ch th v khch th nhn thc ........................................................................................ 128 8.2. THC TIN V NHN THC ....................................................................................... 129 8.2.1. Phm tr thc tin............................................................................................................. 129 8.2.2. Vai tr ca thc tin i vi nhn thc............................................................................. 130 8.3. BIN CHNG CA QU TRNH NHN THC .......................................................... 132 8.3.1. Nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh .......................................................................... 132 8.3.2. Nhn thc kinh nghim v nhn thc l lun.................................................................... 135 8.3.3. Nhn thc thng thng v nhn thc khoa hc .............................................................. 137 8.4. VN CHN L.......................................................................................................... 138 8.4.1. Khi nim chn l.............................................................................................................. 138 8.4.2. Cc tnh cht ca chn l .................................................................................................. 138 8.5. CC PHNG PHP NHN THC KHOA HC ........................................................ 140 8.5.1. Khi nim phng php, phn loi phng php............................................................. 140 8.5.2. Mt s phng php nhn thc khoa hc ......................................................................... 141 CHNG 9: T NHIN V X HI ........................................................................................... 148 9.1. X HI - MT B PHN C TH CA T NHIN ................................................ 148 9.1.1. Khi nim t nhin ............................................................................................................ 148 9.1.2. Khi nim x hi................................................................................................................ 148 261 7.1.1. nh ngha......................................................................................................................... 109 7.2.1. Quy lut chuyn ho t nhng thay i v lng thnh nhng thay i

Mc lc
9.2. C IM CA QUY LUT X HI........................................................................... 149

9.2.1. Tnh khch quan ................................................................................................................ 149 9.2.2. Tnh tt yu v ph bin .................................................................................................... 150 9.2.3. Qui lut x hi tn ti v tc ng trong nhng iu kin nht nh................................ 150 9.2.4. nhn thc qui lut x hi cn c phng php khi qut ho v tru tng rt cao ....... 150 9.3. S TC NG QUA LI GIA T NHIN V X HI ............................................ 151 9.3.1. Vai tr ca yu t t nhin v yu t x hi trong h thng t nhin - x hi .................. 151 9.3.2. Nhng yu t tc ng n mi quan h gia t nhin v x hi ..................................... 153 9.4. DN S, MI TRNG TRONG S PHT TRIN X HI ...................................... 154 9.4.1. Vai tr ca dn s i vi s pht trin ca x hi .......................................................... 154 9.4.2. Vai tr ca mi trng i vi s tn ti v pht trin ca x hi................................... 156 CHNG 10: HNH THI KINH T - X HI .......................................................................... 158 10.1. SN XUT VT CHT - C S CA S TN TI V PHT TRIN X HI ......... 158 10.1.1. Khi nim sn xut vt cht............................................................................................ 158 10.1.2. Vai tr ca sn xut vt cht i vi s tn ti v pht trin ca x hi ....................... 158 10.2. BIN CHNG CA LC LNG SN XUT V QUAN H SN XUT ............ 159 10.2.1. Cc khi nim: phng thc sn xut, lc lng sn xut, quan h sn xut ............... 159 10.2.2. Qui lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut ................................................................................................................ 161 10.3. BIN CHNG GIA C S H TNG V KIN TRC THNG TNG ............ 163 10.3.1. Khi nim c s h tng v kin trc thng tng......................................................... 163 10.3.2. Quan h bin chng gia c s h tng v kin trc thng tng................................. 164 10.4. PHM TR HNH THI KINH T - X HI .............................................................. 166 10.4.1. Phm tr hnh thi kinh t - x hi? ............................................................................... 166 10.4.2. S pht trin ca cc hnh thi kinh t - x hi l mt qu trnh lch s - t nhin ....... 167 10.4.3. Gi tr khoa hc ca hc thuyt Mc v hnh thi kinh t x hi ................................... 168 10.5. VN DNG HC THUYT HNH THI KINH T - X HI VO S NGHIP XY DNG CH NGHA X HI VIT NAM ...................................................... 169 10.5.1. Vic la chn con ng tin ln ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha .... 169 10.5.2. Xy dng v pht trin nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha................. 170 10.5.3. Cng nghip ho, hin i ho vi s nghip xy dng ch ngha x hi nc ta..... 171 10.5.4. Kt hp cht ch gia pht trin kinh t vi chnh tr v cc mt khc ca i sng x hi................................................................................................................ 172 CHNG 11: GIAI CP V U TRANH GIAI CP. GIAI CP - DN TC NHN LOI ...................................................................................................................................... 173 11.1. NHNG HNH THC CNG NG NGI TRONG LCH S .............................. 173 11.1.1. Th tc ............................................................................................................................. 173 11.1.2. B lc .............................................................................................................................. 173 262

Mc lc
11.1.3. B tc .............................................................................................................................. 174 11.1.4. Dn tc............................................................................................................................ 175 11.2. GIAI CP V U TRANH GIAI CP ....................................................................... 177 11.2.1. Giai cp: nh ngha, ngun gc, kt cu....................................................................... 177 11.2.2. u tranh giai cp v vai tr ca n trong s pht trin ca x hi c giai cp........... 180 11.3. QUAN H GIAI CP - DN TC - NHN LOI........................................................ 185 11.3.1. Quan h giai cp - dn tc.............................................................................................. 185 11.3.2. Quan h gia giai cp v nhn loi................................................................................ 186 CHNG 12: NH NC V CCH MNG X HI ............................................................. 188 12.1. NH NC ................................................................................................................... 188 12.1.1. Ngun gc v bn cht ca nh nc............................................................................. 188 12.1.2. c trng c bn ca nh nc ..................................................................................... 189 12.1.3. Chc nng c bn ca nh nc .................................................................................... 190 12.1.4. Cc kiu v hnh thc ca nh nc............................................................................... 192 12.1.5. Nh nc v sn ............................................................................................................. 195 12.2. CCH MNG X HI.................................................................................................. 197 12.2.1. Bn cht v vai tr cch mng x hi............................................................................. 197 12.2.2. Quan h gia iu kin khch quan v nhn t ch quan trong cch mng x hi ....... 200 12.2.3. Hnh thc v phng php cch mng........................................................................... 202 12.2.4. Cch mng x hi trong thi i ngy nay..................................................................... 203 CHNG 13: THC X HI .................................................................................................... 205 13.1. TN TI X HI V THC X HI...................................................................... 205 13.1.1. Khi nim tn ti x hi.................................................................................................. 205 13.1.2. Khi nim v kt cu ca thc x hi .......................................................................... 205 13.1.3. Tnh giai cp ca thc x hi....................................................................................... 207 13.2. QUAN H BIN CHNG GIA TN TI X HI V THC X HI ............... 208 13.2.1. thc x hi phn nh tn ti x hi, do tn ti x hi quyt nh ............................... 208 13.2.2. Tnh c lp tng i ca thc x hi ....................................................................... 210 13.3. CC HNH THI THC X HI ............................................................................. 213 13.3.1. thc chnh tr ............................................................................................................... 213 13.3.2. thc php quyn........................................................................................................... 214 13.3.3. thc o c ................................................................................................................ 215 13.3.4. thc thm m ............................................................................................................... 217 13.3.5. thc khoa hc............................................................................................................... 219 13.3.6. thc tn gio................................................................................................................ 221 CHNG 14: VN CON NGI TRONG TRIT HC MC - LNIN .......................... 225 14.1. BN CHT CON NGI ............................................................................................. 225 14.1.1. Quan nim v con ngi trong trit hc trc Mc ....................................................... 225 263

Mc lc
14.1.2. Quan im ca trit hc Mc Lnin v bn cht con ngi........................................... 227 14.2. QUAN H GIA C NHN V X HI .................................................................... 231 14.2.1. Khi nim c nhn .......................................................................................................... 231 14.2.2. Mi quan h gia c nhn v x hi............................................................................... 232 14.3. VAI TR QUN CHNG NHN DN V C NHN TRONG LCH S ............... 236 14.3.1. Khi nim qun chng nhn dn v vai tr qun chng nhn dn ................................ 237 14.3.2. Vai tr ca lnh t trong lch s ..................................................................................... 239 14.3.3. Quan h gia qun chng nhn dn vi lnh t............................................................. 240 CHNG 15: MT S TRO LU TRIT HC PHNG TY HIN I ...................... 243 15.1. CH NGHA THC CHNG.......................................................................................... 243 15.2. CH NGHA HIN SINH ................................................................................................ 246 15.3. CH NGHA PHRT .................................................................................................... 249 15.4. CH NGHA TMA MI................................................................................................ 251 15.5. CH NGHA THC DNG............................................................................................. 253

TI LIU THAM KHO .......................................................................................................... 258

264