1

THKO OA CHAN PHAT

Nay AnanJa! Co bon noi /am pbat kboi tin tam. o /a nbung noi nao:
Tbu nbat /a noi uc Pbat Jan sanb, tbu bai /a noi uc Pbat tbanb Jao, tbu
ba /a noi uc Pbat Cbuycn Pbap Luan, oa tbu tu /a noi uc Pbat nbap Nict
ban. Va, nay AnanJa, ncu cac oj ty kbco bay ty kbco ni Ji Jcn cbicm bai Janb
/c cac Tbanb ticb nay ooi /ong tbanb kinb sau kbi tban boai mang cbung sc
Juoc sanb tbicn (Mabaparinibbana 8utta, 6.S.
Thoo fruyon fhong Phaf CIao, uc Phaf da day ngaI A Nan frong baI
phap cuoI cung fruoc khI Phaf nhap dIof |khoang nam 483 fruoc TI) nhung
Thanh fch IIon ho don NgaI: Tho Ton, ac Toan CIac, Phaf phaI duoc chIom
2
baI danh Io. NgaI cung da khuyon fo chuc Io fra fy sau khI NgaI nhap dIof.
Hanh huong chIom baI cac Thanh fch IIon quan don cuoc doI duc Phaf nhu Ia
mof vIoc Iam quan frong frong doI song cua mof nguoI phaf fu- mof vIoc Iam
duoc kInh dIon nhac nho. Ngay fu dau uc Phaf da cho fhay ro y nghIa cua
vIoc chIom baI cac Thanh fch, nhung noI IIon ho don cuoc doI cua NgaI nhu
Iam Ty NI, o o ao Trang, Vuon Ioc !yon, va KushInagar |Cau-fhI-na, noI
Phaf nIof ban). on noI khac duoc uc Phaf fuyon bo va duoc cong nhan Ia cac
Thanh fch non don hanh huong chIom baI do Ia IInh Thuu, noI duc Phaf
fhuan hoa con voI dIon; Ty Xa Iy |VaIshaII), noI NgaI foa fron foa son do
fhuyof raf nhIou baI phap; SankIsa, noI NgaI Ion Cung froI ao IoI. Taf ca 8
fhanh fch nay duoc goI Ia AffhamahafhananI. Trong nhung dja danh fhom sau
nay fh Ca-fy-Ia-vo noI uc Phaf fraI qua fhoI fho au; KaushambI noI uc Phaf
fhuyof raf nhIou baI phap vao nam fhu 6 va nam fhu 9 sau khI NgaI fhanh
dao; KosarIya, noI uc Phaf frao bnh baf cua NgaI cho dan chung o day. Nhu
frong kInh on Sanh, uc Phaf cung da nhIou Ian don NaIanda; day cung Ia
noI ma Ijch su fhanh Iap fu vIon vao fhoI ky cua vua A uc duoc fm fhay. Taf
ca 12 noI nay fro fhanh nhung dIom hanh huong quan frong cua Phaf gIao.
Trong 12 fhanh fch nay, Sarnafh |Ioc !yon), KusInagara |Cau-fhI-na),
SharvasfI |Xa-vo quoc), Sankasya, KapIIavasfu |Ca-fy-Ia-vo), va KaushambI
fhuoc bang !ffar Pradosh gan frung fam VaranasI, Iucknov. Iam Ty NI, noI
Phaf dan sanh nay fhuoc NopaI gan bIon gIoI cua quan SIddharfhnagar. Con
KosarIya va VaIsaII noI IIon VaranasI raf fhuan fIon cho fuyon hanh huong
chIom baI. NgoaI nhung noI uc Phaf dI qua, fh Pafna va Mafhura cung
khong kom quan frong, v uc Phaf cung fung o faI day. Nhu vay fong cong Ia
15 dIom duoc chap nhan Ia fhanh fch IIon ho don cuoc doI duc Phaf.
Trong suof fhoI gIan gIao hoa va frong nhung mua an cu uc Phaf
fhuong khuyon khch xay dung fInh xa. TInh xa Truc Iam o RajgIr |Vuong Xa
fhanh), fInh xa KufagarasaIa o Ty-xa-Iy, fInh xa Ky Hoan o Xa-vo quoc da fro
fhanh nhung frung fam fu fap gIao Iy gIaI fhoaf. NgoaI ra con nhIou fInh xa
duoc xay dung o nhung vung nhu Magadha |Ma-kIof-da), KoshaIa |KIou-faf-Ia),
va nhung vung Ian can kInh fhanh. Hnh anh y vang cua cac vj fy khoo da fro
non quon fhuoc o khap moI noI. CIao Iy duoc fruyon ba rong raI frong vong sau
nam dau sau khI Phaf fhanh dao.
uc Phaf da fraI qua mua an cu fhu 6 faI nuI MakuIa, nam fhu 7 faI nuI
SankIsa, fhuong nguon cua song Hang. Mua an cu fhu 8 faI SumsumaragIra o
hagga, mua an cu fhu 9 faI KaushambI. KaushambI Ia mof fhanh pho Ion cua
vuong quoc Vamsa nam doc fhoo dong song Yamuna. Mof fInh xa duoc xay
dung o day frong mof khu rung rong Ion, fon Ia ChosIra, fon cua mof vj fh
chu cung duong khu rung nay. Nhung vj daI do fu cua duc Phaf nhu ngaI aI
Ca Iop, Muc KIon IIon, Xa IoI Phaf khong co an cu cung voI duc Phaf faI
3
day. ChI co ngaI A Nan, Ia Hau Ia fh fhoo ngaI Xa IoI Phaf. Khu rung
ChorIsa co nhIou cay SImsapa. uc Phaf raf fhch ngoI fhIon duoI goc cay nay
vao nhung buoI frua oI buc. Mof hom sau khI xa fhIon, NgaI fro vo fInh xa voI
mof nam Ia SImsapa. |VInaya Mahavagga 10).
Mof hom frong khI dang ngoI frong vuon hosakaIa o SumsumaragIrI,
duc Phaf noI voI cac vj fy khoo: Nay cac fy khoo, Ta so noI cho cac ong ngho
vo 8 dIou gIac ngo cua mof bac aI nhan. Ton gIa Anurudha cung da noI vo 8
dIou gIac ngo fruoc day. Nhung dIou gIac ngo duoc fuyon fhuyof boI mof bac
daI nhan gIup cho nguoI khac dIof fru vo mInh, chung ngo gIaI fhoaf. Tam dIou
do Ia:
- Iou gIac ngo fhu nhaf Ia hIou duoc cac phap Ia vo fhuong, vo
nga. Thay duoc su vo fhuong, vo nga cua cac phap, chung fa co
fho doan fru duoc kho dau, chung ngo gIaI fhoaf , an Iac, nIof
ban.
- Iou gIac ngo fhu haI Ia phaI fhay duoc cang ham muon cang
mang don nhIou dau kho. Taf ca nhung kho dau frong cuoc doI
dou do fham aI.
- Iou gIac ngo fhu ba Ia phaI bIof rang cuoc song fhIou duc frI fuc
dua don an Iac, hanh phuc. Song fhIou duc gIup fa co nhIou fhoI
gIan fap frung fu fap do gIup do fha nhan.
- Iou gIac ngo fhu fu Ia bIof rang chI co no Iuc, fInh fan moI dan
don gIac ngo. IuoI bIong, ham muon duc Iac Ia nhung chuong
ngaI cua vIoc fu fap gIaI fhoaf.
- Iou gIac ngo fhu nam Ia bIof duoc vo mInh Ia nguyon nhan cua
sanh fu Iuan hoI. Ta phaI fhuong ngho nhIou, hoc rong do fang
fruong fr fuo bIon faI.
- Iou gIac ngo fhu sau Ia hIou rang nghoo hon sanh ra oan han,
fao fhom nhung nghIop duyon baf fhIon. NguoI fhuc hanh hanh
khoan dung non cu xu bnh dang doI voI moI nguoI, ban cung
nhu ko fhu nhu nhau. Khong pho bnh chI frch nhung vIoc xau
ma nguoI khac da Iam, khong fhu ghof nhung nguoI xau.
- Iou gIac ngo fhu bay Ia phaI bIof rang mac du chung fa dang
song frong cuoc doI nay nhung khong bj dam nhIom boI fho su.
NguoI fu hanh fhuong nghI don fam y, bnh baf. Thuong song
hanh frI fuc, co Iong fu bI doI voI faf ca chung sanh.
- Iou gIac ngo fhu fam Ia phaI nho rang chung fa khong phaI chI
fu fap gIaI fhoaf cho rIong ca nhan ma phaI cong hIon cho fha
nhan gIup do chung sanh fu fap gIac ngo, gIaI fhoaf.
uc Phaf day fIop: Nay cac fy khoo, day Ia fam dIou gIac ngo cua bac
daI nhan. Cac o faf nho fhuc hanh fam dIou nay ma gIac ngo gIaI
4
fhoaf. Cac NgaI fro IaI cuoc doI do gIao hoa chung sanh, chI cho chung
sanh con duong fu fap do gIac ngo gIaI fhoaf. |Anguffara NIkaya
VIII.30; Samyuffa NIkaya XII.15; TrIpIfaka 779).


























NHNG V| CHKM BA THANH TCH
Mac du kh hau kho nong, moI fruong khac nghIof nhung mIon Trung
An , Iuu vuc song Hang Ia mof frong nhung noI quan frong cua van mInh nhan
IoaI. Iou nay fhuong duoc dIon daf frong van hoc Phaf gIao nhu
MajjhImadosa |MIddIo Iand Trung Tho), noI san sInh ra nhIou fu fuong Ion
cua non van mInh An do. uc Phaf cung sanh ra o day, fraI qua suof cuoc doI
cua NgaI, du hanh fron nhung con duong day buI bam, hanh fhIon frong nhung
khu rung kho chay o day, fhuyof phap faI day frong nhung fhanh pho, fhj
fran, Iang mac. Phaf gIao da phaf frIon manh frong nhung fho ky dau fron
manh daf nay; va Phaf gIao cung da nhanh chong fruyon ba khap daf nuoc An
5
do, fham ch don cac nuoc Ian can, nhung nguoI phaf fu khap noI dou xom
Trung Tho nhu Ia quo huong cua Phaf gIao.
uoc xom nhu Ia fhanh dja cua Phaf gIao, frong suof nhIou fho ky qua,
Trung An fhu huf raf nhIou phaI doan hanh huong, du phaI vuof qua nhIou
chuong ngaI, doI khI bo ca mang song do mong duoc chIom baI cac fhanh fch
IIon quan don cuoc doI duc Phaf. Nhung doan hanh huong nay don fu nhung
nuoc khac nhu Trung Quoc, Han Quoc, IndonosIa, MIon Ion, Tch Ian,
Kazakhfan va ThaI Ian.
Nhung doan hanh huong fu Trung Quoc hoac Han Quoc phaI vuof qua sa
mac fu fhan TakIamakan, va phaI Ioo qua nhung rang nuI cao nhaf fron fho
gIoI. Hoac gIa co nguoI don bang duong bIon, fh phaI fraI qua nhIou fhang
ngay fron bIon ca, doI dau voI bao fo, haI fac, va bjnh faf. Nhung doan hanh
huong don fu Tch Ian, Sumafra hay Java fh phaI qua vjnh ongaI, don haI
cang TamraIIpfI |hIon nay Ia TamIuk gan Khagagpur o Wosf ongaI), fIop fuc
vao song Hang cho fan don Pafna, va fu Pafna ho dI chuyon bang duong bo.
Con nhung doan don fu NopaI va Tay fang, khoang cach fh khong xa nhung
fro ngaI Ion nhaf Ia fhoI fIof. I chuyon fu noI kh hau frong Ianh, maf mo
don mof moI fruong o nhIom buI bam va nong cua An do raf do nhIom bjnh va
fham ch chof v faf bjnh.
ASOKA (A Ouc Vuong 2?0-232 BCK)
NguoI dau fIon frong Ijch su chIom baI hanh huong Ia vua A uc o An
o, hay fhuong duoc ngaI fu xung Ia PIyadassI, Con you dau cua Thuong do.
KhI vua A uc Ion ngoI vao nam 270 fruoc Cong nguyon, fro fhanh vj hoang
do fhu ba cua frIou daI Maurya, ngaI fhong frj ca mof vuong quoc rong Ion fraI
daI fu AfganIsfan don angIadosh bao gom ca An do ngoaI fru pha cuc Nam
An vung KaIInga, hIon nay fhuoc bang OrIssa. Mof cuoc chIon franh danh ngoI
bau, Asoka da chIon fhang va da gIof raf nhIou anh om cua mnh. Nam 278,
vua fhong Ianh bInh sI danh chIom KaIInga, kof qua Ia vo so nguoI phaI chof.
Chung kIon canh nay da fac dong manh mo don vua A uc, dan don mof fhay
doI Ion cho vj vua nay, anh huong don chnh sach caI frj va dac bIof Ia anh
huong raf Ion doI voI Phaf gIao. Vua da fro fhanh mof phaf fu fhuan fhanh va
vua co gang fhuc hanh gIao phap do caI frj vuong quoc mnh. Vua fu bo chnh
sach banh fruong cac nuoc Ian bang, caI fo IaI bo may hanh chnh, fung buoc
phaf frIon, hoa hop cac fon gIao khac nhau, cho frong nhung cay fhuoc o khap
noI frong nuoc, vua ra Ijnh cam san ban mof so fhu hoang da. Nhung frong faf
ca nhung caI fo cua vua A uc, fh no Iuc Ion nhaf cua ngaI Ia fruyon ba Phaf
gIao. NgaI da dung ra fo chuc Ian daI hoI kof fap kInh dIon Ian fhu ba faI fhu
do cua vua faI Pafna, fhong nhaf IaI fang doan, phaI nhung vj fang co hoc fhuc
dI fruyon ba gIao phap fron khap daf nuoc, cho don fan nhung noI nhu SyrIa,
6
AI Cap, va MacodonIa. Mof frong nhung phaI doan fruyon gIao fhanh cong
nhaf do Ia phaI doan do ngaI MIhInda, con fraI cua vua A uc don Tch Ian.
Vua A uc ho fr Phaf gIao, fo chuc nhung cuoc hanh huong don cac noI
quan frong cua Phaf gIao cung voI vj Thay cua NgaI Ia !pagupfa. Trong nhung
chuyon hanh huong don cac fhanh fch nay vua da cho dung nhung daI kI
nIom, dung nhung fru da, va gIao hoa moI nguoI. Ashokavadana |mof baI fho
vIof bang chu SanskrIf, noI vo nhung chuyon hanh huong cua vua A uc) nou
ra faf ca Ia 32 fhanh fch IIon quan don cuoc doI cua duc Phaf. Trong mof sac
Ionh vua A uc da cho fhay rang su quan fam cua ngaI don van do chIom baI
fhanh fch Ia bang cach cho sua sang IaI duong sa, cho xay caf nhung nha
nghI, gIong nuoc. Vua con phaI nhIou phaI doan fruyon dao dI khap An do va
cac nuoc khac nhu AI Cap, PaIosfIno, va Hy Iap. Hy Iap Ia mof frong nhung
vuong quoc AIoxandrIan o pha ac An do chap nhan Phaf gIao, sau nay vua
Monandros |PaII: MIIInda) duoc fy khoo Nagasona |Na TIon) gIao hoa fhoo dao
Phaf- cuoc dam dao nay duoc ghI IaI frong kInh MIIInda Panha.
Truyon fhuyof cho rang vua A uc da cho khaI quaf 7 frong so 8 fhap
fho xa IoI cua duc Phaf do phan chIa ra Iam 84.000 phan va cho xay dung
84.000 fhap do fho. Ro rang con so 84.000 Ia mof con so bIou fuong, nhung su
fhaf fh raf nhIou fhap o An do Ian dau fIon duoc xay dung frong frong fhoI
daI cua Maurya. Trong mof bIa ky vua A uc ghI rang ngaI da fu bo nhung
cuoc du son ngoan fhuy va fhay bang nhung cuoc hanh huong chIom baI cac
fhanh fch. Vao nam 260 TCN
1
, ngaI don chIom baI o o ao Trang, va 10
nam sau ngaI don Iam Ty NI.
Nhung nha hanh huong hIon nay van co fho fhay nhung anh huong cua
vua A uc o khap Iuu vuc song Hang, fhaf ra nhIou noI o An o, qua nhung
fru da ma vua A uc da dung. Nhung fru da nay duoc dung Ion do ghI IaI
nhung nhung sac du ma vua ban hanh frong suof 38 nam frj v, hoac danh dau
nhung fhanh fch, va cung co khI ghI IaI fuyon hanh frnh chIom baI cua ngaI
fu Pafna don Iam Ty NI. Nhung fru da ay van fon faI don ngay hom nay do
IaI mof dau an vang son cua my fhuaf co daI An o. Mac du co mof so fru da
bj gay, fru da cao nhaf don 15 mof, cho fhay ky fhuaf dIou khac, frang fr sac
xao du da fraI qua nhIou fho ky. MoI fru da dou duoc khac fron dInh, hoac fac
hnh con frau hay su fu. Mof so fru da duoc frang fr nhung franh vo cua ngho
fhuaf dIou khac An do. Hau hof nhung fru da nay dou duoc fac faI cac mo da o
pha Nam VaranasI, va fu day duoc dua dI xa hang fram cay so don noI fon
dung.
FA-HSKN (PHAP HKN 3?4-462 CN)

1
Viet tat ch Trc Cong nguyen (tay lch)
7
NguoI Trung Quoc dau fIon don chIom baI cac fhanh fch o xu Phaf Ia
ngaI Phap HIon. VoI Iong khaf khao duoc hoc hoI kInh dIon nguyon fhuy va
fham nhung fhanh fch o An do. Nam 25 fuoI, NgaI cung voI ba nguoI khoI
hanh cuoc hanh frnh vo daf Phaf nam 399 TI
2
, co fho noI day Ia mof frong
nhung cuoc du hanh co mof khong haI frong Ijch su. VoI mof fhong fIn f oI vo
vung daf xa Ia nay, khong noI duoc fIong An, chI bIof An o Ia mof vung daf
rong Ion o pha Tay, Phap HIon va nhung nguoI dong hanh chang co mof
nguoI huong dan cung chang co mof su gIup do nao khac ngoaI nIom fIn manh
IIof. Vuof qua sa mac fu fhan TakIamakan, dIou duy nhaf doI voI nhung nguoI
du hanh Ia Iam sao chong choI voI nhung con khaf.
KhI Phap HIon fro IaI Trung Quoc vao nam 414 TI, fraI qua faf ca Ia 14
nam. NgaI ghI IaI faf ca nhung su kIon frong suof cuoc hanh frnh, va suof
fhoI gIan con IaI cua doI, ngaI djch kInh ma ngaI da mang vo fu An do. NgaI
maf vao nam ngaI 88 fuoI faI fu vIon SIn, o KInh Chau. Cuoc doI ngaI fraI qua
haI frIou daI cua Trung Quoc do Ia frIou daI ong fan |317-419) va nha Tong
|420-478). Tu do Phaf gIao duoc fruyon vo phuong ong, khong aI co fho so
sanh voI ngaI va hanh nguyon mang chanh phap don cho moI nguoI. Cuoc
hanh frnh cua ngaI Ia mof fhong dIop don voI moI nguoI Ia moI vIoc du co kho
khan don dau cung co fho vuof qua nou mnh co y ch va nghj Iuc. oI v ro
rang Ia ngaI so fhanh cong nhung ngaI da fhanh cong chnh Ia v ngaI coI
fhuong nhung g ma nguoI khac danh gIa, va fon frong nhung g ma nguoI
khac coI fhuong. Phap HIon khong nhung Ia mof nha du hanh dung cam ma
con Ia mof nguoI khIom fon, chan fhaf, Iuong fhIon va co Iong fIn vung chac
vao Tam bao, khIon cho moI nguoI dou quy mon ngaI.
Nhaf ky cua Phap HIon da ghI IaI nhIou chI fIof quan frong vo nhung
cuoc hanh huong chIom baI fhanh fch fruoc ngaI. NgaI khong nhung quan fam
don nhung fhanh fch IIon quan don duc Phaf, va chu Tang ma ngaI con don
nhung noI IIon ho don fIon fhan cua duc Phaf duoc dIon fa frong kInh on
Sanh. Cuoc hanh huong cua Phap HIon don An do khong phaI chI don fhuan Ia
ghI IaI fIou su cua duc Phaf ma ngaI con ghI IaI fIou su cua duc Phaf frong
nhIou fIon kIop voI hanh nguyon o faf.
Co khoang 187 nguoI Trung Quoc khac sau Phap HIon don chIom baI daf
Phaf. Trong so do fh chI co mof so vj ghI IaI cuoc hanh frnh cua mnh nhu
ChIh-mong |404-414), Sun-yun |dau fho ky fhu 6), va NghIa Tjnh |671-695).

HYKN TRANG (603-664 TL)
Mof nha du hanh khac don daf Phaf do boI fhan phuc fam guong cua
Phap HIon do Ia Huyon Trang, mof vj fang raf co fIong fam, va co anh huong

2
TL:Tay lch
8
Ion don cac nha chIom baI, va djch fhuaf. NgaI don An o fu nam 630-644.
Huyon Trang da ghI IaI chuyon hanh frnh cua mnh daI 12 cuon goI Ia Tay u
Ky. Sau khI Huyon Trang maf do fu cua ngaI Ia HvuI-II va Yon-fhsong da ghI
IaI fIou su cua ngaI.
Huyon Trang sanh ra frong mof gIa dnh dao Phaf, xuaf gIa fu Iuc nho.
ChI sau 20 nam fIong fam cua ngaI da Ian rong, va vao nam ngaI 26 fuoI ngaI
quyof djnh fhuc hIon chuyon Tay du don xu Phaf do fhInh kInh, hoc hoI gIao Iy
fu cac vj dao su An do, va chIom baI cac fhanh fch. NgaI da nhIou Ian fhInh
cau vua cho phop do sang Tay Truc nhung dou bj fu choI, cuoI cung ngaI quyof
djnh bo fron.
CuoI cung ngaI da don duoc daI hoc NaIanda, ngaI da hoc va day o do 5
nam. Trong suof fhoI gIan nay ngaI da don chIom baI o o ao Trang va
nhIou noI khac nhIou Ian. Su fhong mInh cua ngaI Iam cho cac vj gIao su va
sInh vIon khac fhan phuc, don noI ho khong muon do ngaI fro IaI Trung Quoc.
Taf ca cac vj fu sI o day dou don fhInh ngaI o IaI. Khong fhuyof phuc duoc
ngaI, ho dua ngaI don gap fhay cua ngaI fon Ia SIIabhadra. Cung gIong nhu
nhung nguoI khac SIIabhadra hoI faI sao ngaI phaI fro vo. Huyon Trang fra IoI
mof cach ro rang va raf cam dong:
at nuoc nay /a noi ma Juc Pbat tbj bicn, kbong co g co tbc sanb
bang. Y Jjnb cua con Jcn Jay /a Jc boc boi giao /y Jc tro oc truycn Jat /ai cbo
pbat tu tai quc nba. Tu /uc con Jcn Jay, tbay Ja tu tc giang Jay giao pbap,
giai tbicb nbung bo /uan oa nbung ngbi ngo oc giao /y. Con Ja Juoc Jcn
cbicm bai cac tbanb ticb, Juoc ngbc /uan giai nbicu boc tbuyct kbac nbau cua
Pbat giao. Con tbanb tbat noi rang /ong con tran ngap banb pbuc, oa su bicn
Jicn cua con o Jay /a mot Jicm pbuc. Con mong muon tro /ai quc nba Jc Jjcb
/ai oa truycn Jat nbung g ma con Ja boc Juoc o tbay, kbicn cbo nbung nguoi
kbac cung bict Juoc cong Juc cua tbay. Cbinb o /y Jo nay ma con mong muon
Juoc tro oc kbong tbc ticp tuc o /ai Jay.
SIIabhadra raf hoan hy sau khI ngho Huyon Trang fra IoI, ngaI day cac
vj fu sI gIup do cho Huyon Trang chuan bj cho chuyon hoI huong. KhI Huyon
Trang don bIon gIoI cua Trung Quoc, ngaI phaI mof su gIa do vo fhong bao cho
nha vua Ia ngaI da fro vo. KhI ngaI don Iac uong, raf nhIou nguoI dI don
ngaI. Nha vua chI khIon frach nho vo vIoc ngaI fu y bo dI khong xIn phop vua,
va fuyon bo rang khong co mof vj fang nao co fho sanh bang fu fruoc don
nay. NgaI fro vo sau hon 15 nam xa quo huong, mang vo 657 bo kInh-Iuaf-Iuan
bao gom 520 IoaI, chuyon cho bang 20 con ngua. NgaI da ko IaI nhIou chuyon
frong suof cuoc hanh frnh, nhung g ngaI da fhay va gap nhung nguy hIom ma
ngaI da fraI qua. Thoo IoI you cau cua nha vua, ngaI da vIof chI fIof IaI chuyon
dI cua ngaI don noI cuon sach nay cho don ngay nay van Ia mof faI IIou quy
gIa vIof vo Trung A va An o vao fho ky fhu 7. Suof fhoI gIan con IaI cua cuoc
9
doI, ngaI fap frung djch nhIou bo kInh ma ngaI da mang vo, faf ca gom 24 bo.
NgaI maf vao nam 664 TI. NgoaI cong vIoc djch fhuaf vo fIon khoang hau cua
ngaI, 740 cuon kInh fu ban SanskrIf voI su gIup do cua nhung phu fa da duoc
phIon djch. Huyon Trang con sao chop kInh dIon, fac fuong, franh anh cua duc
Phaf, do cho nhIou nguoI xuaf gIa, day gIao Iy cho fang chung o nhIou fu vIon,
doI khI fhuyof phap cho nhung quan IaI don vIong ngaI, fham ch ngaI con phu
khIong gach da do xay dung fu vIon Tayon.
Nou hnh anh cua vua A uc Ia bIou fuong, Ia nguoI mo dau cho nhung
cuoc hanh huong chIom baI fhanh fch faI An do fh Huyon Trang fro fhanh
bIou fuong cua nhung nguoI hanh huong Trung Quoc. Sau nay vao fho ky 16,
Ngo Thua An co vIof mof cuon fIou fhuyof noI fIong Tay u Ky, cuoc hanh
frnh cua Huyon Trang |Tam Tang) da duoc ong fIou fhuyof hoa va duoc pho
bIon rong raI frong dan gIan. Ton Ngo Khong bao gom nhIou dac dIom fIou
bIou cho gIao Iy nghIop frong Phaf gIao |IIon quan don Iuaf nhan qua). Cuoc
hanh frnh cua fhay fro uong fang duoc mInh hoa nhu Ia mof Io frnh fu fap
gIaI fhoaf fhoo phaf gIao: kof fhuc cua cuoc hanh frnh Ia ca haI uong fang
va Ton Ngo Khong dou fhanh Phaf.
Ro rang frung fam cua Iuu vuc song Hang Phaf gIao phaf frIon manh,
a Ia Mon gIao f phaf frIon o day, chI fap frung manh o vung Kurus |VIon
Tay). Co mof vaI fuyon duong dan don mIon Trung fho song Hang do mof so
nguoI don do dam Iuan voI duc Phaf. Nhung fhuong nhan cung dI fu Sarnafh
do don SharavasfI |Xa-vo quoc), KapIIavasu |Ca-fy-Ia-vo), IumpInI/KasIa,
KosarIya, VaIshaII |Ty-xa-II), PafaIIpufa |Hoa Thj Thanh), NaIanda, va cuoI
cung Ia odh Caya |o o ao Trang).

-TSNG (NGHA T|NH 634-?13TL)
KhI Huyon Trang vo don Trung Quoc fh NghIa Tjnh moI 10 fuoI nhung
ngaI cung da co y djnh xuaf gIa. NghIa Tjnh duoc gIa nhap fang doan khI ngaI
14 fuoI. Vao nam 672 TI ngaI don An do va o do cho don nam 685, frong fhoI
gIan o day ngaI nghIon cuu kInh dIon va chIom baI cac fhanh fch. Sau khI fro
vo IaI Trung Quoc, suof fhoI gIan fu nam 700-712, ngaI da djch duoc 56 bo kInh
frong so 400 ma ngaI da mang vo fu An o, ngaI maf nam 713.
NgaI don An do bang duong bo Ian duong fhuy. Cuoc hanh frnh cua
ngaI fhIou nhung fhong fIn chnh xac nhu ngaI Huyon Trang nhung bu IaI raf
nhIou nguoI fhap fung fhoo ngaI. KhoI hanh cuoc hanh frnh vao nam 671 ngaI
fraI qua 8 fhang o Sumafra, 6 fhang o SrIvIjava baf dau dI chuyon bang duong
fhuy, ngaI da Iuu IaI 2 fhang o MaIaya nuoc Iang gIong cua PaIombang. NgaI
daf chan don TamraIIpfIvao nam 673, va sau do dI don Ma KIof a, fhanh dja
o o ao Trang va nhung fhanh fch khac. NgaI o NaIanda 10 nam hoc
Iuaf va fhu fhap kInh dIon. NgaI co nhIou nguoI fuy fung sau nay ngaI co ghI
10
chop IaI frong nhaf ky, nhung nguoI nay sau khI roI khoI day ngaI khong ho
gap IaI. NgaI roI An o vao nam 685 cung bang con duong fu TamraIIpfI. NgaI
fraI qua 4 nam o SrIvIjaya hoc fIong SanskrIf do djch kInh dIon; vo Trung Quoc
nam 689 do fm nguoI phu fa cho cong vIoc djch fhuaf, ngaI fIop fuc o SrIvIjaya
5 nam nua, cuoI cung fro vo quo nha vao nam 695. Nhu Huyon Trang fruoc day
ngaI cung xIn phop frIou dnh cho chuyon dI va da duoc chap fhuan.
Mof frong nhung fac pham cua NghIa Tjnh, A Rocord of uddhIsf
RoIIgIon as PracfIsod In IndIa and fho MaIaya ArchIpoIago, da duoc mof hoc
gIa nguoI Nhaf J. Takakusu djch sang fIong Anh. NhIou dIou Iy fhu hon frong
cuon sach cua ngaI fua do aI uong Tay Vuc Cao Tang Truyon. Tac pham
nay cung da duoc Chavannos djch sang fIong Phap. Tac pham cho chung fa
fhay ro rang Iong nhIof fhanh cua nhung nha du hanh chIom baI, so Iuong
nguoI don daf Phaf ma fruoc day chung fa khong ho ngo duoc, voI Iong can
dam vuof qua nhung nguy hIom, chuong ngaI do daf duoc y nguyon. Thaf ra raf
nhIou chuyon fhuong fam, xay ra fron suof cuoc hanh frnh bang duong bo
cung nhu duong fhuy. I-fsIng da noI mof cach dau buon: Mac dau chuyon dI
fhanh cong nhung con duong fhaf su day day chong gaI, nhung fhanh fch van
maI xa voI voI. NhIou nguoI co mang fhoo hoa fraI, co mof so co gang nhung
dou khong fhanh cong, chI mof so f oI Iam duoc. Iy do Ia phaI vuof qua raf
nhIou sa mac, song Ion va chju dung caI nang nhu fhIou nhu dof o An o,
nhung con song fhan fron bIon ca, nhung vuc sau fham fham. Co khI chI mof
mnh don doc vuof qua ca ngan day nuI va vuof qua oo nuI gIua Samarquand va
acfrIa, co nguoI roI xuong nhung doc da sau; hanh frnh bang fhuyon fh phaI
vuof qua CoIumn of Coppors |pha nam TongkIng), ho phaI vuof qua nhIou
nhanh song, co nguoI phaI bo mang. o Ia Iy do faI sao so Iuong nguoI khI
khoI hanh Ia 50 nguoI nhung cuoI cung chI con IaI con so fron dau mong fay.
NhIou fu sI nguoI Han quoc da don duoc An o, da so fhuong dI qua Trung A,
co mof so dI bang duong fhuy, frong so nhung vj nay, I-fsIng ghI IaI rang: Ho
da chof o An o, chang bao gIo fro IaI duoc quo nha. Thaf ra con duong qua
Trung A cang Iuc cang fro non nguy hIom, kho khan hon sau khI nha uong
sup do, va cuoc noI Ioan cua nguoI Tay Tang, chua ko Ia phaI qua nhung nuoc
fhoo HoI gIao cang Iuc cang nhIou o Trung A.
oI voI nguoI Trung Quoc fh duong fhuy fhuan fIon hon. Nhung van do
IIon ho don van hoa cua An do doI voI nhung nguoI IndochIna, va IndonosIa
can phaI quan fam, I-fsIng khuyon Ia fruoc khI don An o non o IaI SrIvIjaya
mof fhoI gIan do hoc fIong SanskrIf fruoc. ThoI gIan o day Ia do hoc hoI fhom
nhung kInh nghIom, kIon fhuc, kInh dIon va nhung frao doI vo ngho fhuaf
kIon fruc gIua An o va Tch Ian, Java, CambodIa, Campa, va nhung haI cang
cua Canfon o Trung Quoc.

11
MARPA CHOKY-LOORO (1012-109?)
Thoo faI IIou su cua Tay Tang, ngaI Marpa sanh nam Ty, 1012 faI
Ihofrak, maf nam Suu, 1097. Tsang Nyon Horuka, mof nha sang fac, gIao su,
va nha Yoga da vIof mof cuon sach noI vo cuoc hanh frnh cua ngaI Marpa don
xu Phaf va cuoc doI cua ngaI. Marpa Ia mof do fu xuaf sac cua dao su Naropa
|1016-1100). Marpa Ia mof nong dan, mof nguoI Iuyon yoga, va cung Ia mof
nha fho. Nam moI 12 fuoI ngaI da xuaf gIa fhoo mof vj dao su fon Ia rogmI
frong 3 nam. Sau do ngaI don NopaI va o faI Svayambhunafha 3 nam. Thoo IoI
fIon doan cua dao sI TIpoIa |988-1069) fh ngaI so don An o va fro fhanh do
fu xuaf sac cua ngaI Napora. o do, ngaI Napora da chap nhan Marpa va Iap
fuc chon ngaI Ia nguoI fhua ko. Thaf su, Marpa Ia nguoI xIon duong gIao phap
cua duc Phaf , nguoI Iam rang ro xu Tuyof, nguoI khaI sang fruyon phaI Maf
fong o TIbof.
Marpa don An o 3 Ian, fraI qua nhIou gIan kho v IoI ch cua dao phap.
uoc hoc hoI gIao Iy kInh dIon fu nhung vj dao su noI fIong, ngaI da fro vo quo
huong do fruyon ba chanh phap. Muc dch cua ngaI don An o Ia do gap
nhung vj dao su danh fIong. NgaI da don chIom baI nhIou fhanh fch IIon quan
fruc fIop don cuoc doI cua duc Phaf. Trong Ian dau fIon don An o, Marpa hoc
voI ngaI Naropa va mof vaI vj dao su khac frong vong 9 nam, sau do froI IaI
TIpof. Naropa Ia mof frong bon vj gIao su noI fIong o daI hoc NaIanda va
VIkramshIIa, Naropa Ia nguoI phu frach dIou hanh chuong frnh gIang day, va
moI nguoI raf knh no ngaI. NgaI cung co gIang day o mof vaI fruong daI hoc
Phaf gIao khac nhu odhgaya va OfanfapurI. Naropa co xay mof ngoI chua nho
o PhuIIaharI vo pha ong ac cua NaIanda noI ma ngaI gap Marpa Ian dau
fIon. Sau nay Marpa da don hoc faf ca nhung fruong daI hoc nay.
Vo TIpof, Marpa gap nhung hoc fro cua ngaI sau nay nhu Ngkfon, Marpa
CIok, Tsurfon,va avachon. Marpa Iap gIa dnh voI agmona va co con. Trong
Ian fhu haI fro IaI , Marpa o 6 nam faI An do. Sau khI fro vo TIpof Marpa
gIang day cho cac hoc fro nhu Mofon Tsonpo va vj fhanh cua TIpof Ia
MIIaropa.
Ian cuoI fro IaI An do ngaI o IaI 3 nam. Trong mof baI haf sang fac
frong chuyon hoI huong, Marpa noI rang ngaI da fraI qua mof phan ba doI
mnh o An o, fong cong faf ca Ia 18 nam. MoI nguoI bIof don ngaI nhu Ia
Marpa, NguoI phIon djch nho nhung fac pham djch fhuaf sang fIong TIpof cua
ngaI.
Marpa, anh sang cua fr fuo xua fan bong dom vo mInh cho nhung nguoI
dan TIpof, va fu hao mnh Ia nguoI fhua ko xung dang cua Naropa, ngaI fuyon
bo dIou nay frong mof baI haf:
Ia nguoI fhua ko cua Naropa,
Nhung IoI gIao huan duoc Ian fruyon,
12
Chanh phap cao sau raf nhIom mau,
Khong aI IIou ngo ngoaI fa ca
|Horuka, 1982:196)
Truong fu va Ia nguoI fhua ko Maropa Ia orjo CyaIfson, sau nay duoc
bIof nhu Ia MaIaropa |1052-1135). Mac dau co su phan chIa gIua cac bo phaI
cua Phaf gIao TIpof, nhung faf ca dou hnh nhu hop nhaf va duoI su Ianh dao
cua ngaI Jofsun MIIaropa voI faf ca su nguong mo va fon knh. MIIaropa fhoo
IoI dI huan cua fhay Maropa da don chIom baI faf ca Ia 24 fhanh fch o An do,
va 8 noI fho xa IoI cua duc Phaf frong mof fnh frang suc khoo you kom, ngaI
da Iam song IaI phong frao hanh huong chIom baI cac fhanh fch cho Phaf gIao
TIpof. MIIaropa maf nam 84 fuoI, vao ngay frang fron cua fhang VaIshaka
|AprII-May).
TIpoIa Ia vj fo cua dong Kagyu fruyon fhua cho Naropa, Marpa va
MIIaropa v.v Tam an va khau fruyon duoc khoI sang do ngaI TIpoIa duoc frao
fruyon xuong cho do fu Ia Naropa. ay Ia bon vj fo su cua phaI Vajrayana.

OHARMASVAMN (1196-1263)
Co Io day Ia nguoI cuoI cung hanh huong don cac fhanh fch o An o
fruoc khI foan bo bj pha huy vao fho ky 13, Ia mof fu sI nguoI TIpof fon Ia
harmavamIn. Truoc do co raf nhIou nguoI fu TIpof don An do do chIom baI va
hoc gIao Iy frong suof nhIou fho ky qua nhung hnh nhu chI co ngaI
harmavamIn Ia nguoI ghI IaI nhung su kIon vo cuoc hanh frnh cua mnh.
Nhung fhong fIn nay ngaI da dua cho mof nguoI vIof su, fon Ia Chos dar.
Vj nay ko rang Iong ham muon hoc hoI cua ngaI raf cao fu khI ngaI 17
fuoI cho don 45, ngaI da Iap mof IoI nguyon rang so chang bao gIoI roI khoI
buf muc. Truoc khI roI TIpof do don hoc faI fu vIon Svayambhu o NopaI, ngaI
fho nguyon rang so khong bao gIo fro IaI quo nha cho don khI don chIom baI
o o ao Trang. Sau khI kof fhuc fhoI gIan hoc 8 nam o day, ngaI quyof djnh
dI sang An o.
Va vao nam 1234 TI, ngaI khoI hanh don daf Phaf. Trong fhoI gIan nay
An o raf hon Ioan, HoI gIao chIom cu An o, pha huy foan bo cac fhanh fch.
NhIou bang cuop, nhung nhom bInh Inh cuop boc faI san dan chung khIon cho
duong pho vang nguoI qua IaI, fham ch ngay ca nhung fhanh pho Ion cung day
day nguy hIom. harmasvamIn gIa nhap vao mof doan fhuong buon 300 nguoI,
frong doan nay fh co don 60 nguoI gIong nhu ngaI Ia cung dI don o o ao
Trang. CuoI cung fh harmasvamIn cung don duoc T, chI bang cach Ia dI
chuyon fhaf nhanh do franh nhung cuoc fan cong Iuc nao cung co fho xay ra.
KhI ngaI fro vo fh nhung nguy hIom cung da cham duf, ngaI fraI qua fhoI gIan
3 fhang do hanh fhIon, Io baI, chIom baI cac fhanh fch, v ngaI co fho noI
13
duoc fIong SanskrIf non ngaI da Iam fhong djch cho nhung vj fang khac frong
doan.
Sau khI roI o o ao Trang, ngaI don vIong IInh Thuu va daI hoc
NaIanda, o day ngaI fho gIao voI mof hoc gIa noI fIong RahuIa SrI hadra, Iuc
do da 90 fuoI va Ia chu fr fu vIon NaIanda. Nhung khong Iau sau do daI hoc
NaIanda hoan foan bj pha huy. HoI gIao cuop pha daI hoc Phaf gIao o
OdanfapurI, noI ma chung da bIon fhanh mof can cu quan su cho cuoc xam Iuoc
cua chung mof van do ma fruoc sau chI Ia fhoI gIan va moI vIoc da xay ra. Sau
khI HoI gIao hoan foan chIon fhang, fhong frj foan bo Ianh fho An o frong
suof gan nua fhIon nIon ky, Phaf gIao hau nhu hoan foan bIon maf.
Sau khI hoc xong hamasvamIn chuan bj cho chuyon fro vo TIpof. NgaI
RahuIa SrI hadra khoc noI voI nguoI hoc fro cua mnh: Con Ia mof fu sI fof.
Hay froI IaI TIpof. Ta nay da gIa. TIpof fh xa voI voI. Thay va con khong fho
gap IaI frong doI nay. Thay so gap con noI cuc Iac. harmasvamIn fro vo don
TIpof bnh an, nhung fron duong fro vo ngaI da phaI nam duong bjnh nhIou
fhang froI o Paffafa. NgaI maf nam 67 fuoI, nam 1263. Mac dau fhoI gIan o
daf Phaf ngan nguI, nhung nhung ghI chop cua ngaI do IaI cho chung fa nhu
mof chung nhan vo fnh hnh Phaf gIao gIaI doan cuoI cung o An o.

SR ALKXANOKR CNNNGHAM (1804-1893)
Taf nhIon CunnIngham don daf Phaf khong phaI nhu Ia mof nha hanh
huong chIom baI fhanh fch, nhung faf ca nhung g ma ngay nay phaf fu khap
noI duoc chIom nguong nhung fhanh fch dou nho cong Iao cua ong. AIoxandor
CunnIngham don An o nam 1833 voI vaI fro Ia fham fan cong su. Ong hoaf
dong frong nhIou Ianh vuc nhung sau chuc vu ma ong co kha nang nhaf Ia
quan Iy vo nganh khao co. Suof fhoI gIan fu nam 1833-1885 ong o An o, va
nam 1861 khI VIon Khao Co An o fhanh Iap, ong duoc bau Iam chu fjch cho
don nam 1885 khI ong fro IaI Anh quoc; ong da cong hIon cuoc doI ong frong
vIoc fm kIom va bao fon nhung dI fch cua An o. Ong da xuaf ban 13 fac
pham vIof vo khao co cua An o, ong da fruc fIop gIam saf nhIou cong frnh
khaI quaf khao co.
Ngay khI ong daf chan don An o, ong raf quan fam vo van hoa nuoc
nay, frong nhung chuyon dI vo mIon ac ong khong bao gIo bo Io nhung co hoI
vIong fham nhung dI fch, don daI, fhanh quach Cong frnh khao co fhoI bay
gIo fhuong gap nhung nguy hIom va raf nhIou nguoI chong doI. uong sa fh
go gho, vang nguoI qua IaI, bonh sof rof Iuon Ia moI do doa, cuop gIaf fh khap
noI, va co nhIou noI khI CunnIngham don nguoI dja phuong chang ho gIup do
hoac gIa co fh ho cho nhung fhong fIn saI Ioch vo nhung dI fch. To haI nhaf
Ia nhung dao sI a Ia Mon, nhung nguoI ma fruoc day van fho o fruoc nhung
14
dI fch hay nhung pho fuong nhung khI fhay CunnIngham can fh ho fhang
fhan doI fIon moI cho phop ong chup hnh hoac do dac.
au gap nhIou kho khan nhung CunnIngham da co gang hoc do doc duoc
nhung co ngu; ong da phaf hIon, danh dau va djnh vj duoc raf nhIou dI fch,
ong fm Iaj duoc vj fr cua An o fhoI co daI, nhung dong fIon vao fhoI nay, va
so sanh nhung ngho fhuaf dIou khac cua An o. o do vao nam 1861, ngay khI
ong roI khoI quan ngu, VIon NghIon Cuu Khao Co Hoc duoc fhanh Iap, va ong
chnh fhuc duoc bau Iam Chu fjch VIon Khao Co Hoc nay. Tu do cho don khI
ong vo nuoc, ong da hof suc cong hIon cho cong vIoc fm kIom, bao fon nhung
dI fch co cua An o.
Iou quan frong Ia nho nhung kIon fhuc cua ong vo Phaf gIao cong fhom
su say mo, ong da djnh vj chnh xac nhung fhanh fch IIon ho don cuoc doI cua
duc Phaf. KhI ong con fro cung nhu bao nhIou nguoI Anh khac, Ia mof nguoI
fhoo dao fhIon chua, ong cung fIn rang cang nhanh chong phaf frIon Iong fIn
cua mnh fh cang fof cho vIoc fhay doI Iong fIn cua nguoI ban xu. Mof vaI fac
pham dau fIon cua ong cho fhay rang kIon fhuc vo khao co so Ia cong cu huu
hIou cho vIoc phaf frIon ThIon chua gIao. Nhung quan nIom khong fof vo
HIndu va HoI gIao cua ong duong nhu chang ho fhay doI, nhung khI ong bIof
nhIou vo dao Phaf, cang ngay ong cang fon knh Phaf gIao vo caI nhn vo cuoc
doI va nhung cong hIon fo Ion cua Phaf gIao cho non van hoa An o. Nho co
nhIou kInh nghIom, va nghIon cuu ky nhung faI IIou cua nhung nguoI fruoc,
nhaf Ia nhung faI IIou ghI chop cua nhung vj hanh huong fu Trung Quoc, va
voI su uoc doan phI fhuong, ong da djnh vj, xac mInh duoc nhIou fhanh fch
nhu ShravasfI, KaushambI, KushInagar, va nhIou dI fch khac o RajagrIha
|Vuong Xa fhanh). Ong cung khaI quaf nhIou noI khac nhu Mafhura, Ioc !yon,
va o o ao Trang.
Ong hnh nhu co mof quan fam dac bIof doI voI Thap aI CIac |Maha
odhI TompIo), vIoc Iam dau fIon sau khI ong duoc bo nhIom Iam VIon fruong
VIon Khao Co Ia dI don o o ao Trang |T) xom xof noI nao co fho fIon
hanh khaI quaf va nhung khu vuc chung quanh aI fhap, bao fon nhung pho
fuong va bIa ky. Thoo IoI do nghj cua ong, fhj fruong Moad da fIon hanh khaI
quaf daI fhap vao nam 1863, ong chang ho xuaf ban nhung fu IIou ma ong
phaf hIon. CunnIngham fro IaI day vao nhung nam 1871 va 1895 va frong cuon
sach ong vIof cuoI cung MahabodhI, aI Thap uoI CoI o o NoI uc Phaf
Thanh ao, bao gom nhung fom faf vo cong frnh nghIon cuu cua ong va mof
so nguoI khac, nhung phaf hIon va an fuong cua ong vo daI fhap.

SR KOWN ARNORO (1833-1904)
VoI nhIof fam va Iong say mo, dvIn Arnord don T vao nam 1885
nhu mof nha hanh huong chIom baI. Nam 1857, ong cung Ia mof nha fho noI
15
fIong khI ong duoc chI djnh Iam hIou fruong fruong occan o Puno, voI fInh
fhan phong khoang va kIon fhuc vo SanskrIf ong da som quan fam nghIon cuu
cac fon gIao cua An o, dac bIof Ia dao Phaf.
KhI ong fro IaI Anh, ong vIof cho fo bao aIIy ToIograph, sau nay ong
fro fhanh nha bIon fap cua fo bao nay, va fIop fuc nghIon cuu dao Phaf.
Nhung g ong nghIon cuu chnh xac khong duoc ro, chI mof vaI cuon sach vo
dao Phaf, va mof so f ban djch fu nhung bIa ky bang chu SanskrIf. Nhung
nam 1879, ong xuaf ban fap fho noI fIong cua ong Tho IIghf of AsIa, mInh
hoa mof cach chan fnh va chnh xac doI song va nhung IoI day cua duc Phaf.
Phaf fu o phuong ong, fu Iau nay chI ngho nhung IoI dom pha, chI frch cua
nguoI phuong Tay vo fon gIao cua mnh, raf hoan hy voI fap fho do Arnord
sang fac.
Arnord mong muon duoc don T va Ioc !yon, ong nhan duoc raf
nhIou fhu moI fham Tch Ian, ThaI Ian, MIon Ion va Nhaf an, ong quyof
djnh mof chuyon ong du, mof uoc nguyon ma ong da fung ap u frong Iong.
Ong fhaf su dau Iong khI don faI nha frung bay cua Thap aI CIac, IIon fuong
don chnh noI day duc Phaf da fhanh dao Vo fhuong chanh dang chanh gIac
duoI coI o o, ong cung cam fhay dau Iong fruoc su hoang fan cua Thap. Ong
dI ra pha sau cua daI fhap, dung mac nIom duoI coI o do.
Ko do, Arnord dI don Ioc !yon, sau nay ong da noI vo Ioc !yon nhu
sau: ay Ia mof fhanh dja ma khong fho fm fhay o baf cu noI nao khac.
TIop fuc cuoc hanh frnh, Arnord don Tch Ian, nhung phaf fu cua hon dao
nay chao don ong mof cach nong nhIof. Ong da gap WoIIgama SrI SumangaIa,
mof fu sI hoc gIa uyon bac Iuc bay gIo, va Ia mof frong nhung nguoI Ianh dao
phong frao chan hung Phaf gIao da nhanh chong Ian rong o day. Arnord ko IaI
fnh frang foI fo faI T, va you cau can phaI Iam mof caI g do do chan
hung fro IaI. Y kIon cua ong da duoc da so ung ho, va ong hua so do frnh vIoc
nay Ion chnh phu Anh va An o. Mof dIou ma ong co fho do dang Iam duoc Ia
phaI co duoc mof vj fr frong bo may chnh quyon cua Anh.
Trong khI chnh Arnord Ia nguoI dua ra ko hoach khoI phuc Iaj T
nhung fIon hanh fh IaI Ia nguoI khac fhuc hIon va cuoI cung cung da fhanh
cong. Nhung bang ngoI buf cua mnh, Arnord co anh huong raf Ion frong
phong frao chan hung Phaf gIao fhoI dIom nay. Ong da fruc fIop frao doI va do
frnh fhu Ion chnh phu Tch Ian va nam 1893 ong vIof mof baI bao dang fron
fo aIIy ToIrgraph, kou goI mof cach fhIof fha va fhuyof phuc, doI IaI quyon
quan Iy T cho Phaf gIao do. Cho don khI Arnord maf vao nam 1904, ko
hoach cua ong do ra da hon 50 nam nhung van chua fhuc hIon duoc. Ngay nay
nhung phaf fu fron khap fho gIoI khI don chIom baI T, hoac fhIon hanh
frong khu vuon o day dou nho don cong Iao cua nhung nguoI phaf fu phuong
Tay dau fIon nay.
16

ANAGARKA OHARMAPALA (1864-1933)
NguoI fhuc hIon y fuong khoI phuc IaI T cua Arnord Ia mof nguoI
Tch Ian fon Ia AnagarIka harmapaIa. harmapaIa sanh ra frong mof gIa
dnh dao Phaf va gIau co, ong som duoc anh huong gIao Iy dao Phaf va nhaf Ia
vIoc chan hung Phaf gIao duoc fruyon vao hon dao quo huong ong. Ong bIof
rang can phaI cong hIon hof faI nang va suc Iuc cua mnh moI mong gIup duoc
fnh frang bo fac cua Phaf gIao, nhung maI cho don khI ong don duoc T
roI fh ong moI bIof chnh xac Ia phaI Iam nhu fho nao. Nam 1891, ong don
chIom baI Ioc !yon va fhaf su xuc dong fruoc canh dIou fan o do. NoI ma duc
Phaf da chuyon banh xo phap Ian dau fIon fh duoc dan dja phuong o day bIon
fhanh mof baI rac, noI cho nhung con hoo don kIom an. Nhung fInh xa, fu
vIon, nhung ngoI fhap hung vI o day chang ho co mof chuf an fuong doI voI
nhung nguoI dan dja phuong, ngoaI vIoc ho san sang dap pha do Iay gach do
xay nha.
Mof vaI ngay sau do, ngay 22 fhang 1, harmapaIa va mof nguoI ban fu
sI Nhaf ban fon Kozan, fro IaI T. Thap aI gIac da duoc phuc hoI mof vaI
nam fruoc do nhung cung van chua co nguoI bao quan, cham soc non co moc
kn khap noI va raf do day. KhI harmapaIa danh Io foa KIm Cang |noI duc
Phaf ngoI fhIon duoI coI o o), mof y nghI chof nay sanh frong ong do Ia
nIom fIn doI voI chanh phap.
T van chua fro fhanh mof frung fam cho Phaf gIao do don do chIom
baI frong fhoI gIan nhIou fho ky, maI cho don cuoI fho ky 16, mof dao sI HIndu
don day va song gan daI fhap. Va nguoI ko fuc ong fa fon Ia Mahanfs dan dan
xom T Ia so huu cua ho. Mac dau Ia mof dao sI nhung Mahanfs raf gIau co
va co fho Iuc. Iuc ban dau ong fa khong quan fam don su hIon dIon cua ngaI
harmapaIa; fham ch con dua ca cha khoa cua nha khach do harmapaIa
nghI ngoI. Iap fuc ngaI harmapaIa vIof nhIou buc fhu guI don nhung ban bo
khap noI va nhung hoI Phaf gIao o Tch Ian, MIon Ion va An o, nou Ion
fnh frang cua T va van dong gIup do do duy fr mof cach fof hon. Ong da
su dung hof so fIon f oI ma ong co, dap IaI IoI kou goI gIup do, mof vaI noI guI
nhung voI so Iuong qua f oI. Ong Io ngaI rang ong khong fho hoan fhanh duoc
uoc nguyon cua mnh.
Muc dch cua ong cuoI cung cung hoan man. Cung voI Phaf gIao, T
fro fhanh fhanh dja va duoc hoI sInh. Ong da phuc hoI duoc ca haI Phaf gIao
va T. ay Ia vIoc ong chI co fho Iam duoc, nhung khI ong roI khoI day, do
duy fr ong quyof djnh kou goI su ung ho cua cac nuoc Phaf gIao fron fho gIoI
ung ho. Ong fhanh Iap HoI Phaf gIao MahabodhI do bao fon va duy fr daj
fhap, fo bao MahabodhI duoc fhanh Iap, fap ch Phaf hoc fho gIoI Ian dau fIon,
dang faI nhung fhong fIn vo chuong frnh xa hoI fron fho gIoI. Ong dI don cac
17
nuoc nhu MIon Ion, Tch Ian fo chuc nhung buoI dIon fhuyof fruoc cong
chung, va ong cung fo chuc nhIou chuyon hanh huong cho nhung phaf fu Tch
Ian don An o chIom baI. ang fIoc Ia Iong fham cua dao sI HIndu, Mahanfs
muon Iay fIon nhung aI don chIom baI va co fham vong muon chIom cu Iay
T, da dan don su franh chap koo daI faI foa an va fham ch co Iuc dan
don bao dong..
Vao nhung nam ko fIop nhIou su kIon xay don frong cuoc doI cua
harmapaIa. Nam 1893 ong da fhuyof frnh faI Quoc hoI vo fon gIao faI
ChIcago |day Ia Ian dau fIon Phaf duoc nguoI phuong Tay bIof don). Ong fhanh
Iap nhIou fo bao o Tch Ian; ong dong vaI fro quan frong frong vIoc haI hoa
haI bo phaI Phaf gIao aI fhua va Phaf gIao nguyon fhuy, su chIa ro koo daI
suof nhIou fho ky gIua haI phaI nay; ong xay dung fruong hoc, nha fhuong va
nhung fruong day ngho va ong da khoI phuc IaI Ioc !yon fro IaI fhanh mof
frung fam cua Phaf gIao. Nho nhung no Iuc cua ong, Phaf fu mof Ian nua co
fho don chIom baI faI T, duoc nhu vay cung phaI don nam 1949, chnh
ngaI harmapaIa Ia nguon dong Iuc chu you frong vIoc chan hung Phaf gIao.
Truoc khI maf vao nam 1933 faI Ioc !yon, ngaI noI rang: ToI muon faI sanh
fro IaI cuoc doI nay 25 Ian nua do fruyon ba chanh phap















PHAT TONG

Can 500 nam khong ho co fuong Phaf. KhI mof ngho nhan muon bIou
hIon su hIon huu cua duc Phaf, ho bIou hIon qua nhung bIou fuong nhu mof caI
gho khong, mof chIoc ngaI, cay, fhap, hoac hnh anh dau chan. TaI T, co
ba dau chan duoc khac fron da van con duoc fho o day. Tuong Phaf dau fIon
duoc fac vao fhoI daI Kusana, co Io do anh huong cua nguoI AI Cap. Hon mof
18
ngan nam sau do nhung ngho nhan nguoI An co gang mo fa fr fuo va Iong fu
cua duc Phaf qua nhung fac pham dIou khac fron da va dong, va mof so ngho
nhan hy vong rang ho so fhanh cong. Tu nhung fuong Phaf mIm cuoI cho don
nhung fuong Phaf duoc frang dIom bang da quy cua frIou daI PaIa, nhung ngho
nhan bIou hIon su dam mo fron nhung fac pham dIou khac da fro fhanh bIou
fuong cua Iong mo dao.
Tuong Phaf fhuong duoc fac frong fu fho ngoI fron foa son, hoac dung
fhang, va co doI khI o fu fho nam. Tuong Phaf nam Ia bIou fuong khI duc Phaf
nhap nIof ban. Tuong dung nhu nhung fuong vao fhoI daI Cupfa fhuong fac
frong fu fho hoan foan fhu gIan, frong khI do fh nhung fuong vao fhoI daI
PaIa fh hoI fhang va cung. Tuong Phaf frong fu fho ngoI fron gho hoac ngaI
fhuong fh khong phaI Ia fuong on su ma Ia fuong ngaI I Iac, Phaf vj IaI.
Phan Ion fuong Phaf dou co nhuc ko o fron dInh dau, va mof dIom o chan gIua
chan may hoac fruoc fran, doI khI co hnh banh xo fron fay, hoac o duoI Iong
ban chan, day Ia nhung fuong fof cua duc Phaf hay Chuyon Iuan Phap Vuong.
Nhung fuong fof fhuong duoc fho hIon fron fhan fho cua duc Phaf. aI faI cua
duc Phaf fhuong Ia daI hon nguoI fhuong
Y cua duc Phaf fhuong duoc fho hIon qua mof frong haI cach: dap ho vaI
hoac dap cho foan bo phan fhan. KhI dap cach fhu haI fh phan cuoI cua y duoc
gIu bang fay fraI, va chI fhay duoc phan o maf ca chan. Nhung fuong Phaf
dung fhoI daI Cupfa, y ngoaI dap cho fhan fho va dung day njf do gIu chac
phan ha y.
Nhung hnh fuong duc Phaf dau fIon fhuong co nhung vang hao quang
pha sau dau, frong khI do fh fuong Phaf fhoI daI Cupfa va PaIa fh co vang
hao quang daI pha sau fhan duc Phaf. ThInh fhoang fhay v Ia vang hao
quang daI fh fhuong mIou fa nhIou su kIon frong doI cua duc Phaf.
Tay cua duc Phaf fhuong duoc fho hIon mof frong nhIou cach. HaI fay
daf vao nhau Ia fu fho khI hanh fhIon, haI fay chap Ia fu fho khI Phaf Chuyon
phap Iuan, mof fay gIo Ion Iong ban fay huong ra ngoaI Ia bIou hIon su Vo uy,
frong khI fay kIa fh daf duoI fhap Iong ban fay ngua Ia bIou fuong ban phuoc
Ianh. Tu fho ngoI voI mof fay daf fron duI, fay kIa fhI daf fron dau goI cac dau
ngon fay fh cham daf. Thoo IaIIfavIsfara, fhI sau khI duc Phaf fhanh dao, duc
Phaf da cham vao fraI daf do bao cho moI IoaI bIof rang NgaI da fhanh dao.
oI khI nguoI fa fac nhung fuong Phaf nho voI fu fho ngoI haI fay chap fruoc
nguc cho nhung phaf fu fho phung.





19

































1. LAM TY N, NO OC PHAT OAN SANH
Nam doc fhoo bIon gIoI NopaI, Iam Ty NI Ia noI Phaf dan sanh. Iam Ty
NI raf do dI chuyon bang duong bo fu Corakhpur |232 km fu VaranasI). I
khoang 90 km fu pha ac cua Corakhpur, chung fa so don Naufanva bIon gIoI
cua An o. Tu do chung fa co fho dI chuyon bang aufo-rIcshav hay faxI do don
haIrahva, o day raf nhIou phuong fIon do dI Iam Ty NI. Chung fa cung co
fho don bang hang hang khong Hoang CIa NopaI, va fu Kafmandu chung fa dI
20
haIrahva chung 45 phuf. Xo buyf dua chung fa don bIon gIoI cua NopaI va o
day chung co fho dI chuyon bang nhou phuong fIon hoac bang xo rIchshav dap
hoac bang xo faxI fu nhan do don Iam Ty NI, doan duong chI 8 cay so. Nhung
chuyon xo buyf chay dom cung don haIrahva, fu Kafmandu fh maf chung 9
fIong dong ho, fu Pokhara fh 6 fIong, nou fu cong vIon quoc gIa RoyaI ChIfvan
fh 7 fIong.
Ngay fruoc khI dan sanh, duc Phaf Ia o faf o cung froI au Suaf. Tu do
NgaI fhj hIon dan sanh vao cuoc doI do hoa do chung sanh. Tho ky cho o faf
I Iac so Ia vj Phaf fuong IaI o canh gIoI fa ba nay. Trong dom NgaI nhap
fhaI, hoang hau Maya, mo cua cac vj Phaf frong qua khu, nam mong fhay mof
con voI frang nhap vao bung ba. TraI daf rung dong 6 Ian. Thoo fruyon fhong
Phaf gIao fh cac o faf nhap fhaI frong kIop cuoI cung fhuong frong fu fho
ngoI kIof gIa. Hon nua cac vj Phaf khI dan sanh dou o frong khu rung, va
hoang hau Iuon frong fu fho dang dung. Mof vj an sI fon Ia AsIfa KaIadovoIa
|A Tu a), fIon doan Ia fhaI fu so fu bo cuoc song fho fuc, nou ngaI fIop xuc voI
nhung canh kho cua cuoc doI. o dIou nay khong xay ra, vua Tjnh Phan chI
cho fhaI fu song frong canh xa hoa sung suong frong hoang fhanh o Ca Ty Ia
Vo, nhung hoan foan khong co kof qua. CuoI cung Ia fhaI fu Taf aI a da Ia
bo ngoI vj, baf dau fu fap do mong fm ra phuong phap do cham duf nhung kho
dau cua kIop nhan sInh.
Truoc khI ha sanh, Hoang hau Maya vIong fham vuon Iam Ty NI cach
hoang fhanh Ca Ty Ia Vo chung 16 cay so. Sau khI fam xong, maf ba huong
vo pha ong, fay phaI vjn vao mof canh cay sba/a. ThaI fu sanh ra fu bon
hong phaI cua hoang hau, buoc dI 7 buoc fron 7 doa hoa son. Quay maf khap
bon phuong fhaI fu fuyon bo nhu fIong rong cua su fu: Ta Ia bac duy nhaf, Ia
foI fhang frong faf ca IoaI chung sanh, day Ia doI song cuoI cung cua Ta. Mof
fay ThaI fu chI xuong daf va bao fruoc su fhaf baI cua Ma vuong, mof fay chI
Ion froI fhaI fu muon fuyon bo rang faf ca moI IoaI dou phaI fon knh NgaI, va
chap nhan gIao Iy cua NgaI. TroI fran ngap anh sang, chu ThIon raI hoa fhom
chuc mung ThaI fu vua moI gIang fran fu fhaI mo. Sau khI vo cung hoan hy
khI ha sanh ThaI fu, hoang hau Maya maf 8 ngay sau do, ca vuong quoc vo
cung fhuong fIoc a. Vua Tjnh Phan Iap om gaI cua hoang hau Maya Ia
MahapajapafI|Ma-ha-ba-xa-ba-do), hay con goI Ia CofamI |KIou-dam-dI), Iam
hoang hau. a da cham soc ThaI fu va coI nhu con mnh.
Cac vua froI Pham fhIon don do nang fhaI fu, va Tu daI fhIon vuong
gIup do do fam cho fhaI fu. Cung Iuc ay haI con rong Nanda va !pananda
phun haI voI nuoc nong va Ianh do fam cho fhaI fu. Sau nay o day van con ho
nuoc nay, fham ch cho don Iuc ngaI Phap HIon van con dung nuoc o day do
uong. ThaI fu duoc quan bang vaI mom va mong, va duoc dua vo kInh fhanh
Ca Ty Ia Vo.
21
NhIou dIom fof xay ra cung Iuc khI fhaI fu dan sanh. NhIou nguoI sau
nay dong nhung vaI fro quan frong frong cuoc doI cua fhaI fu cung dou sanh
cung ngay nhu a u a Ia, vo cua fhaI fu; Xa Nac nguoI gIu ngua cho fhaI fu
va Ia nguoI gIup fhaI fu fron khoI hoang fhanh dI xuaf gIa; con ngua KIon
Trac; vua Tan a Sa Ia caI frj nuoc Ma KIof a, vua a Tu Nac cua nuoc
KoshaIa, va nguoI bao vo VajapanI. NguoI fa noI cay o do cung moc vao ngay
ma fhaI fu dan sanh.
KhI vua A uc don vIong Iam Ty NI 200 nam sau do, vj co van cua vua,
hIon gIa !pagupfa, voI kIon fhuc fhong fhaI da mIou fa IaI faf ca nhung su
kIon o day cho vua. Vua A uc cung duong nhIou fhu, vua cho dung mof fhap
va mof fru da o day. KhI Huyon Trang don day fh fru da da bj sof danh gay.
Tuy nhIon sau khI cac nha khao co fm ra fru da va voI bIa ky con Iuu IaI cung
du do xac mInh mof cach ro rang vo Iam Ty NI.
Truyon fhuyof noI rang hoang hau Maya, co mof gIac mo bao fruoc khI
ba mang fhaI fhaI fu. Trong gIac mo ba fhay mof con voI frang 6 nga fu fron
froI bay xuong sa vao nguoI cua ba. VoI fhuong Ia bIou fuong cua hoang foc.
CIac mo ay da duoc mof vj chIom fInh gIa gIaI rang hoang hau so ha sanh mof
bac fhanh. Trong khI fro vo quo do ha sanh fhaI fu, hoang hau dung nghI faI
vuon Iam Ty NI duoI bong cay ShaIa. TaI day fhaI fu da gIang fran. Canh fhaI
fu dan sanh duoc khac fron mo fam da faI don fho Hoang hau Maya.
Cau chuyon duoc ghI IaI frong nhIou sach rang ThaI fu gIang fran fu
fhaI mo frong Iuc ba dang nghI duoI cay Vo uu. Ngay sau khI dan sanh fhaI fu
buoc dI 7 buoc va bon huong, duoI moI buoc chan cua fhaI fu dou co mof hoa
son. Hoa son Ia bIou fuong cua nang Iuc cua fao hoa, su fInh khIof, fof Ianh va
fhjnh vuong. Ngay sau khI dan sanh fhaI fu fuyon bo: Ta Ia bac foI fhang
frong coI NguoI, TroI da vuof ra khoI daI duong sanh fu. Ta fro IaI cuoc doI nay
Ia do chI cho chung sanh con duong gIac ngo. ay Ia kIop song cuoI cung, Ta so
khong con fro IuI cuoc doI nay nua. Ngay fu Iuc con nho fhaI fu co mof phong
fhaI fhanh fhIon. Chu ThIon va fIon nu dou don chuc fung hoang hau Maya.
Trong suof 7 ngay faI vuon Iam Ty NI chu ThIon va fIon nu vuI mung, chuc
fung o faf gIang fran. Vao ngay fhu 7 hoang hau Maya da fu gIa coI fran, ca
vuong quoc dau buon fhuong fIoc. ThaI fu da duoc dua vo hoang fhanh Ca Ty
Ia Vo mof cach chu dao. ThaI fu duoc I mau Ma-ha-ba-xa-ba-do nuoI nang.
Cam nhan duoc nhung canh kho sanh, Iao, bonh fu cua kIop nguoI, nam fhaI
fu 29 fuoI, NgaI da Ia bo hoang fhanh do dI fm con duong gIaI fhoaf kho dau
cho mnh va cho chung sanh.
Vao fho ky fhu 5 TI, Phap HIon, nguoI Trung Quoc da don vIong Iam
Ty NI, da ghI IaI frong nhaf ky Ia hoang hau Maya da fam faI ho fruoc khI ha
sanh fhaI fu. NgaI cung vIof vo caI gIong nuoc noI ma mang xa vuong da huf
nuoc fam cho fhaI fu. Huyon Trang mof nha chIom baI nguoI Trung Quoc khac
22
da don day vao fho ky fhu 7 TI. NgaI cung ghI IaI nhIou chI fIof vo fhanh fch
nay. NgoaI caI ho nuoc, ngaI con vIof vo fru da cua vua A uc va cac fhap
fuong nIom duoc xay dung faI bon dja dIom: |I) noI mang xa vuong xuaf hIon,
|II) noI haI dong suoI nong va Ianh, |III) noI duc Phaf fam va |Iv) noI fhaI fu
duoc nang boI chu fhIon. Mof nha chIom baI nguoI Trung Quoc khac fon Ia Wu-
fung da don day vao nam 764. Sau do chung fa khong con ngho vo Iam Ty NI.
Vua Khasa RIpfu MaIa da fhuc hIon mof chuyon vIong fham Ijch su vuon Iam
Ty NI vao fho ky 14 fruoc khI fhanh dja bj chm vao Iang quon. Khoang frung
daI khu vuc nay bIon fhanh mof khu rung ram. Mof foan cac nha khao co hoc
dan dau boI Khadga Samshor va mof hoc gIa nguoI uc, fIon sI AIoIs Anfon
Iuhror, Ian dau fIon fm ra fru da cua vua A uc vao nam 1895-96 faI Iam Ty
NI va xac mInh vj fr noI duc Phaf dan sanh.

TO CH!C PHAT TRIN IAM TY NI, duoc ung ho boI 13 quoc gIa,
fhanh Iap vao nam 1970. HoI nay da fhanh Iap mof vIon bao fang va fhu vIon,
va co mof chuong frnh du an xay dung IumpInI fhanh mof frung fam van
hoa bIou frung cho nhan IoaI va nhung IoI day cua duc Phaf. Mof kIon fruc su
nguoI Nhaf ban, Konzo Tango, fhuc hIon du an nay. u an nay can khoang 4.8
cay so vuong, chIa ra Iam 3 khu vuc, moI khu vuc khoang 1.6 cay so vuong. Taf
ca khu vuc nay duoc noI bang mof con konh dao va mof con duong cho nguoI dI
bo daI khoang 1474 mof. u an fong fho cua Iam Ty NI bao gom: Iang
IumpInI, khu vuc cac chua chIon, fu vIon, va fhanh fch Iam Ty NI. NgoI chua
Vang doI dIon Vuon Ia do vua Mahondra xay dung vao nam 1953, va nhung
fuong Phaf fu MIon Ion, ThaI Ian, va NopaI. Nhung buc franh fron fuong
frong chua mIou fa Chuyon Phap Iuan, Tu ThIon Vuong, nhIou vj fhan frong
dao HIndu chao don Taf af a fro IaI NopaI sau khI NgaI fhanh dao. Iang
Iam Ty NI so duoc quy hoach vo huong ac fro fhanh cua ngo do vao fhanh
dja. Khu vuc nay bao gom khach san, nha nghI, nha hang va nhung khu cam
fraI cho khach hanh huong. Can khu cam fraI Ia buu dIon va baI dau xo. Nho
su gIup do cua chnh phu MaIaysIa va nhung nha hao fam mof fruong frung
hoc duoc fhanh Iap o day. Trong fuong IaI sap foI khu vuc fhanh fch nay so
co nhung frung fam van hoa, vIon nghIon cuu, fhu vIon va vIon bao fang. Can
vuon Iam Ty NI mof ngon Iua baf dIof da duoc dof Ion vao ngay 1 fhang 11
nam 1986, fuyon bo ngay Hoa nh fho gIoI. HoI Phaf gIao AI Huu |angkok,
ThaIIand) da huong ung ung ho nhIou du an phaf frIon khu vuc nay.

TR! A V!A A !C
I fch quan frong nhaf faI Iam Ty NI |ngay nay Ia Iang RummIndoI),
vo pha nam duoI chan rang ChurIa, Ia fru da cua vua A uc, duoc dung vao
nam 250 TTI, vao nam fhu 20 cua frIou daI vj hoang do phaf fu nay. Ia ky
23
vIof bang chu rahmI ghI rang: Vua PIyadashI, nguoI con you cua fhuong do,
nam fhu 20 sau khI Ion ngoI, da don day chIom baI, noI rang day Ia noI duc
Phaf dan sanh va ngaI da ra Ionh fac mof con ngua; va fru da nay duoc dung
Ion. o day Ia noI ma duc Phaf dan sanh, Iang IumpInI duoc fhanh Iap frung
fam van hoa, va nguoI dan chI dong 1/10 fhuo.


Tru da do vua A uc dung o Iam Ty NI Ho nuoc va cay o do frong vuon Iam Ty NI

Ia ky nay da xac mInh fhanh fch nay. Can dInh cua fru da mof cau
fhan chu Om ManI Padmo Hum duoc khac bang chu TIpof. Tru da bj pha huy
nang vao fho ky fhu 7 do sof danh. Chu vI cua phan con IaI cua fru da Ia
2.21m va chIou cao Ia 4.11 m. NguoI fa uoc fnh khoang 3.05m cua fru da chon
duoI daf. Huyon Trang da fhay duoc con ngua daf fron dInh fru da, ngay nay
khong con con ngua nay. Can fru da Ia mof don fho, o day van Iuu gIu mof fac
pham dIou khac bang da. Canh fhaI fu dan sanh duoc khac fron fam da nay
fac hnh hoang hau Maya dang dung duoI goc cay, xoay vo pha bon phaI. Mof
fay nam Iay canh cay, con fay kIa fh sua IaI y phuc ngay ngan. on canh
hoang hau Ia fhaI fu vua dan sanh. Nhung nguoI khac cung duoc fac Ia ba Ma
Ha aXa a o va chu fhIon. on fho nay co Io Ia duoc xay dung sau ngoI don
co ky nIom noI Phaf dan sanh. Can do Ia mof caI ho da kho nuoc. Thoo fruyon
fhong, duc Phaf sau khI dan sanh da duoc fam bang nuoc frong ho nay. Chnh
phu NopaI da cho xay dung haI ngoI don moI, mof fInh xa va ngoI chua voI
nhung vaf IIou cu con IaI o day. Chanh dIon cua chua fho mof fuong Phaf Ion,
va mof buc franh vo fhoo phong cach fhoI frung daI duoc frang fr fron cac buc
fuong.
Mof dIom khac cung khong kom phan quan frong o IumpInI Ia mof fam
da daf sau frong chanh dIon. Nam sau duoI ba Iop dja chaf va nhung dI fch
cua ngoI don fho hoang hau Maya phu Iap, vj fr nay xac djnh chnh xac noI
sanh cua duc Phaf. NoI duc Phaf dan sanh nam o cuoI pha Nam cua vuon Iam
Ty NI. Cac nha khao co da phaf hIon nhIou phong oc, va mof fam da ma hIon
24
nay nguoI fa fIn fuong Ia noI danh dau chnh xac vj fr duc Phaf dan sanh. NoI
duc Phaf ra doI hIon nay Ia mof khu daf duoc rao IaI do fIon hanh khaI quaf
khao co. Toan bo khu vuc co nhIou khu raf fhoang maf fru phI nhIou phaI doan
hanh huong do don vo day fu nhIou nuoc fron fho gIoI.
N THO HOANC HA! MAYA |fho ky 19), fho ca HIndu va Phaf gIao,
co mof fam da hnh Phaf dan sanh duoc bIof xay dung vao khoang fho ky fhu
5, nguyon fhuy ngoI don nay duoc xay dung boI vua A uc.


en th Hoang Hau Ma Ya Lam Ty Ni Bc phu ieu canh tha t an sanh
af frong mof mo hnh chua nho, fam da co hnh hoang hau Maya dang
dung, fay phaI nam Iay canh cay ShaIa va hnh fhaI fu vua moI dan sanh dung
fhang fron mof hoa son voI vang hao quang. Vo pha Nam, mof caI ho
PushkarInI, co ba bac fhang cap, noI day hoang hau Maya da fam fruoc khI ha
sanh fhaI fu va cung Ia noI ma fhaI fu Taf af a duoc fam fay uo Ian dau
fIon. uoI anh nang ban maI, maf nuoc frong ho Iap Ianh nhu bac, mof con gIo
fhoang cung Iam cho maf ho xao dong. KIon fruc ho co mof buc fam cap va da
duoc phuc hoI fro IaI nhu cu bang gach. NgoI chua TIpof co nhIou buc franh vo
va mof fuong Phaf bang dong Ion. Mof ngoI chua khac xay dung sau nay gom
mof fhangka Ion Iam bang go va duoc cham khac. NgoaI nhung dI fch con IaI
o day nhu nhung buc fuong, ho nuoc, va nhung mo daf, con phaf hIon nhIou
fhap va mof fInh xa.
NH!NC C!OC KHAI Q!AT MOI, maI cho don gan day mof ngoI don
HIndu duoc dung fron mo daf bon canh fru da vua A uc. on frong don fho
da do naf, va mof so fac pham dIou khac mInh hoa fhaI fu dan sanh duoc khac
vao dau fhoI daI Cupfa. Hnh hoang hau Maya frong buc dIou khac duoc dan
dja phuong fho nhu Ia mof nu fhan, nhIou nguoI xom nhu Ia RupadovI hay
RummInIdovI. KhI don fho bj pha vao nam 1997, nguoI fa khaI quaf o day.
VIon khao co NopaI cong bo Ia ho da fm ra chnh xac noI fhaI fu Taf af a
dan sanh. Thaf Ia kho xac fhuc duoc dIou nay Ia dung hay saI hay chI Ia muon
dua ra fIn nhu vay do fhu huf nhung khach hanh huong, chung fa chI co fho
cho doI nhung nha nghIon cuu chuyon mon vo bIa khac fron da fham djnh vo
nguon fIn sof doo nay.
25

Tam da xanh danh dau chnh xac noI duc Phaf dan sanh

I!MPINI HARMOAYA SAMITI HARMASHAIA, mof ngoI chua
Thoravada xay dung vao nam 1956, foa Iac pha ngoaI Iam Ty NI |ITN). Chua
xay dung fhoo kIon fruc hIon daI cua NopaI, voI nhIou cong frnh dIou khac
phuc fap, khac fron go o nhung cua ra vao, cua so va nhIou franh fuong mau
sac ruc ro mIou fa nhung su kIon cuoc doI cua duc Phaf frong nhIou kIop.
HARMASWAMI MAHARAJA !HA VIHARA, mof ngoI chua TIpof
fhuoc phaI Shakyapa cung nam pha ngoaI Iam Ty NI. NgaI RInpocho Chogya
TrIchon va vua cua Musfang fhanh Iap ngoI chua nay. Cu moI sang, co khoang
chung 60 fu sI dang song o day hanh Io. CuoI fhang 9, haI ngan fang fap
frung vo day do cau nguyon hoa bnh frong 10 ngay va ngay 13 fhang 12 hang
nam co Io MahakaIa cung koo daI 10 ngay.
Cach ITN khoang chung vaI cay so Ia khu vuc chua chIon, fInh xa cua
nhIou nuoc duoc xay dung fron mof khu vuc raf rong. Vo pha ong cua Iam
Ty NI co haI ngoI chua moI. NgoI fhu nhaf do HoI Phaf CIao Nam fong NopaI
xay dung va ngoI chua fhu haI Ia chua TIpof fhuoc phaI Sakyapa. Pha fron
ITN khoang 1 cay so mof ngoI fhap raf dop do chnh phu MIon Ion xay dung
va mof nha nghI cua HoI MahabodhI SocIofy. Chua chIon o day xay dung fhoo
nhIou kIon fruc khac bIof cua fung quoc gIa nhu MIon Ion, Trung Quoc, Nhaf
an, Han Quoc, ThaI Ian frong so cac chua nay fh mof so dang fIon hanh xay
caf. Cung nam frong khu vuc nay co VIon Nghon Cuu IumpInI, va mof VIon
ao fang frung bay nhIou bo suu fap vo van hoc Phaf gIao. Ca haI mo cua fu
26
Chu nhaf don fhu bay fu 10 gIo sang don 5 gIo chIou, mua dong fh fhu 10 gIo
sang don 4 gIo chIou.
CH!A NPAI xay dung vao nam 1956 va chua TIpof fhuoc phaI
Sakyapa hoan fhanh vao nam 1975, dou co nhung chanh dIon mang nhIou sac
fhaI raf dop cua ngho fhuaf kIon fruc, mInh hoa voI nhIou franh fuong fruyon
fhong. NhIou fu sI fro dang fu hoc faI day, nho vay cung gIup duoc frong vIoc
phuc hoI ITN fro fhanh mof frung fam fu hoc va cung Ia do bao fon nhung
fruyon fhong phong fuc cua TIpof. Chua NopaI do mof fu sI ho phaI Nam fong
bao quan, chua con co mof nha nghI do mof so phaf fu Nhaf ban va fong fhu
ky !NO, ong !.Thanf cung duong. Nho su hop fac voI chnh phu NopaI,
!NSCO da gIup do phaf frIon fhanh fch dau fIon frong 8 fhanh fch nay.
Khoang 1 cay so pha fron ITN co mof fhap raf dop do chnh phu MIon Ion
xay dung va mof nha khach cua MahabodhI SocIofy.

NH!NC CH!YN THAM Q!AN
Khu vuc TauIIhava, cach IumpInI 27 cay so vo huong Tay, noI IIon bang
mof con duong raI da, co raf nhIou dI fch Phaf gIao quan frong. Khoang chung
6 cay so fu TauIIhava Ia dja danh TIIauakof, noI day maI cho don fhap nIon 70
nguoI fa moI bIof Ia fhu do cua dong ho Thch Ca, noI ma duc Phaf fraI qua
fhoI ky nIon fhIou. Co nhIou dI fch va non mong con IaI cua fu vIon va fhap
duoc xay bang gach nung va daf sof. I fch duoc bao boc boI hao chung quanh
va fuong xay bang gach. Chung 10 cay so vo huong Tay bac TauIIhava, co mof
khu vuc fam gIac raf kIon co, fhanh pho ma Phaf KanakmunI sanh ra |doI qua
khu cua duc Phaf) goI Ia fhanh pho Araurakof. Van con buc fuong fhanh co
vung chac xay bang gach.
Khoang 3 cay so vo huong Tay ac cua Araurakof Ia NIgIIhava, co mof
ho hnh fu gIac bao boc boI rung cay NIIIgsagar. O pha Tay cua Ho, co fru da
cua vua A uc da bj gay Iam haI. oan daI cua fru da fh nam ngang, doan
ngan fh frong fu fho fhang. Tru da co hnh haI con cong o fron dInh va mof
bIa ky bang chu ovanagarI Om manI padmo hum rIpu MaIIasya CIran jauf
1234. Phan ngan cua fru da chon duoI daf co khac bIa ky cua vua A uc bang
chu rahmI. Ia ky duoc djch sang nhu sau: Vua PIyadassI, con cua dang
fhuong do, vao nam fhu 14 ngaI da cho sua sang fhap uddha KanakmunI IaI
Ian fhu haI, va vao nam fhu 20 frIou daI cua ngaI, vua da dch fhan don do Io
baI va cho dung fru da nay. Khoang 5 cay so vo pha Tay bac cua NIgIIhava
Ia khu rung Sagarhava. O gIua khu rung co mof ho hnh fu gIac fon Ia
Iambusagar. Nam 1895, ong A.A. Iuhor nha khao co hoc nguoI uc nhan djnh
ho nuoc Ia dau vof khu vuc hoang fhanh cua dong ho Shakyas.
K!AN, nam cach TauIIhava chung 2 cay so vo huong Tay Nam, van
con dI fch 4 non mong va mof ho nuoc, duoc khaI quaf nam 1962. Chung 3 cay
27
so vo huong Nam cua Kudan Ia ngoI Iang CofIhava. Trong ngoI Iang co mof
fru da cua vua A uc dung fron mof bo da. Phan fron cua fru da bj gay va
khong con, chI con IaI phan duoI cua fru da cao 3.5m. gan bon fru da Ia mof
daI fhap hnh fron xay bang gach fhoI ky MaurIan.
KHACH SAN-NHA NCHI
Khach san o IumpInI khong don noI fo. Nha nghI IumpInI Cardon, foa
Iac frong mof ngoI vuon raf dop chung 3 cay so vo pha Nam, khach san co
phuc vu fhuc an voI gIa phaI chang. Nha nghI SrI Ianka PIIgrIms chung 45
phuf dI bo, cach vuon Iam Ty NI chung 3 cay so vo huong bac. Nha nghI co
188 gIuong cho khach hanh huong. Cau Iac bo HukIo cua Nhaf ban xay dung
mof khach san 4 sao IumpInI HokIo HofoI co 55 phong cho chung 125 nguoI.
HImaIayan Inn nam fron duong SIddharfh, gan bon xo buyf co nhIou phong
day du fIon nghI, sach so. O haIrahva YofI, nam o goc duong SIddharfh va
ank, nha nghI SayapafI va PashupafI dou nam o khu frung fam o day voI
day du fIon nghI cho khach dung nghI qua dom.
IN CIOI SONAII
an so: 27.000 nguoI; ma so dIon fhoaI vung: 05522
SonaII Ia bIon gIoI gIua An o va NopaI. Khach hanh huong fu An o
muon sang Iam Ty NI dou phaI dI qua bIon gIoI nay. ay nhu Ia mof ngoI cho
nho faI bIon gIoI, nhu mof fram xo buyf va co mof vaI khach san, cua hIou
buon ban, va bIon gIoI mo cua 24/24. Co nhIou fhuan fIon vo moI fhu fuc vo
pha NopaI hon Ia o An o voI nhIou fhu fuc quan IIou, hoI Io. O NopaI cung do
dang hon frong vIoc frao doI ngoaI fo.
Khach san NIranjana |dIon fhoaI 24901) do cong fy du Ijch !P fhanh
Iap, cach bIon gIoI chung 700 m, raf fIon nghI va sach so. Nha nghI Sanju |df:
24919), gan buu dIon o bIon gIoI, vua moI hnh fhanh nam o khu vuc fhoaI
maI, phong ngu sach so nhung da so Ia nhung phong ngu fap fho cho nhIou
nguoI. Hang hoa o day ro, nhIou khach san voI gIa vua phaI, khach san voI
moI fruong fhIon nhIon va hang Ioaf quang cao bIa faI bIon gIoI NopaI, khIon
cho nhIou du hanh muon o IaI day.



2. CA TY LA VK, NO OC PHAT TRA QA THO THO A
Tu Corakpur dI bang duong bo khoang 97 cay so Ia don Ca Ty Ia Vo
|CTIV). Tu day co fho dI don nhIou fhanh pho Ion bang duong bo nhu
KushInagar 148 km, VaranasI 312 km, IumpInI 95 km, ShravasfI 147 km, va
Iucknov 308 km. Chung fa co fho dI bang chuyon fau Iua Corakpur-Conda fu
Corakpur don SIddhafhnagar cach CTIV chung 30 km. San bay gan nhaf Ia o
Corakpur, 104 km. Mof fhj fran nho Irdpur cach PIprahva 8 km vo huong
28
Nam voI day du ngan hang, buu dIon, dIon fhoaI va bjnh vIon. Nhung hoc gIa
fruoc day nhu Rhys avId va P.C. MukhorjI cho rang CTIV o vung TIIaurakof
fhuoc nuoc NopaI. Tuy nhIon nhung cuoc khaI quaf khao co do VIon Khao Co
An o duoI su Ianh dao cua SrIvasfava chung mInh rang PIprahva Ia fhanh
CTIV co.
Thoo nhung cong bo ngay nay CTIV, PIprahava |hIon faI) va CanvarIa
nam cach Iang SIddharfh khoang 22 km. CTIV Ia fhu phu cua dong ho
Shakya, nguoI dung dau bo foc Ia vua cha cua duc Phaf, voI Iy do do cho non
duc Phaf co fon Ia ShakyamunI. ong ho Shakya Ia mof frong 16 quoc gIa doc
Iap vao fho ky fhu 6 TTI. ThaI fu Taf af a, sau nay fhanh Phaf, da fraI qua
29 nam fhoI nIon fhIou o CTIV, sau do NgaI da Ia bo hoang fhanh, NgaI fro
IaI fham sau 12 nam sau khI fhanh dao. CTIV mof noI fru phu fhjnh vuong
frong suof fhoI ky nIon fhIou cua duc Phaf.
Hon han nhung vuong fon cong fu va fham ch ca cac vj fhay gIao cua
mnh vo kIon fhuc, fho van, vo ngho ThaI fu cho fhay kha nang noI baf cua
mnh frong faf ca Ianh vuc ngho fhuaf. KhI con Ia cau bo, mof hom frong mof
buoI Io ha dIon, frong Iuc moI nguoI khong aI do y don fhaI fu, ngaI ngoI nhap
djnh va chung duoc so fhIon, don noI 5 vj fhIon fhan dang bay ngang qua dau
fhaI fu phaI dung IaI v djnh Iuc cua NgaI.
KhI ThaI fu fruong fhanh, cam fhay cuoc song frong hoang cung qua fo
nhaf. NgaI baf dau nhung chuyon du ngoan ra ngoaI do fm hIou cuoc song cua
fho gIoI bon ngoaI nhu fho nao. NgaI Iuon daf fhoo nguoI hau can frung fhanh
cua mnh Ia Xa Nac, doI khI NgaI dI cung voI mof vaI nguoI ban hay cac hoang
huynh. Xa Nac Ia nguoI cham soc ngua cho ThaI fu. ThaI fu va Xa Nac fhInh
fhoang fhay phIon gIu cuong. ThaI fu khong bao gIo dung roI do quaf ngua, Xa
Nac cung vay. ThaI fu da dI dao ca bon cua fhanh, fu nhung vung daf pha ac
duoI chan nuI HI Ma Iap Son don nhung vung bnh nguyon o pha Nam.
Hoang fhanh CTIV nam o khu fru phu dong dan cu nhaf. So sanh voI nhung
nuoc Iang gIong nhu KoshaIa |KIou-faf-Ia), Magadha |Ma-kIof-da), bo foc
Shakya raf nho, fuy khong rong Ion vo Ianh fho nhung vj fr fh fhaf fuyof voI.
ong song RohInI va anganga phaf xuaf fu rang Hy Ma Iap Son chay xuong
Iam fru phu vung bnh nguyon nay. HaI nhanh song nay fIop fuc chay vo
huong Nam nhap vao song HIranyavafI fruoc khI nhap vao song Hang. ThaI fu
fhuong hay ngoI bon bo song HIranyavafI do nhn dong nuoc chay.
Sau khI ThaI fu Iap gIa dnh voI cong chua a u a Ia, NgaI da song
frong canh xa hoa, huong fhu faf ca duc Iac o fran gIan. Ngay NgaI fhanh hon,
ca vuong quoc vuI mung. Ca hoang fhanh froo don kof hoa, ca mua khap noI.
NoI nao ThaI fu va Cong chua dI qua dan chung dou roo mung, chuc fung. NgaI
dI don fham nhung ngoI Iang nho o xa hoang cung, mang fhoo qua fhuc an va
y phuc do ban cho nhung nguoI nghoo kho.
29
Vua Tjnh Phan da cho xay dung ba cung dIon hop fhoo moI mua cho
ThaI fu va cong chua. Cung dIon mua ho duoc xay caf fron mof vung cao
nguyon raf dop, con cung dIon danh cho mua ong va mua mua fh xay dung
faI CTIV. MoI cung dIon dou co nhung ho son voI nhung hoa son mau xanh
nhaf, mau hong, mau frang. Nhung do frang suc gIay dop raf dop, nhung IoaI
huong fhom, dau fram duoc fhap moI ngay, dou duoc mang vo fu VaranasI hoac
fu vuong quoc KashI.
ThaI fu co ba nguoI anh om ba con raf fhan fhIon voI NgaI do Ia
Mahanama, haddIya va KImbIIa. ThaI fu fhuong moI cac vj nay vao choI
frong vuon hoa frong cung cua NgaI. Hoang hau CofamI fhuong ngoI fron mof
gho bang go bon canh ho son nhn ho vuI dua. Nhung nguoI hau can Iuon fuc
fruc do a saI mang nuoc uong va fhuc an cho bon fro. Nam fhang froI qua
ThaI fu da fruong fhanh va hoc raf gIoI, NgaI raf gIoI vo am nhac.
Mof hom dang coI ngua dao choI voI nguoI hau can, fhaI fu frong fhay
mof nguoI gIa raf om you, mof Ian khac ThaI fu gap mof nguoI bjnh, va mof
xac nguoI, fhaI fu moI cam nhan duoc canh kho, bjnh hoan va chof choc. NgaI
nhan ra duoc noI kho cua kIop nhan sInh. CuoI cung NgaI gap mof vj dao sI
phong fhaI raf gIaI fhoaf. Vj dao sI nay noI Ia da fhoaf Iy cuoc song fho gIan,
xuaf gIa fm chan Iy va gIaI fhoaf. Sau khI Ia Hau Ia ra doI va sau khI chung
kIon nhung canh nay ThaI fu da Ia bo gIa dnh dI xuaf gIa chI fruoc 7 ngay Ia
don ngay ThaI fu duoc vua cha fruyon ngoI. Khong fho cham fro nua, ThaI fu
da fau voI phu hoang vo y djnh muon fu bo cuoc song xa hoa fam bo cua doI
song fho fuc do fm mof hanh phuc fhaf su, cham duf moI kho dau. Vua Tjnh
Phan da fu choI khong cho ThaI fu dI. V vay ThaI fu da fron khoI hoang
fhanh cung voI nguoI hau can Xa nac cung voI su gIup do cua chu ThIon. on
bon dong song A-no-ma, ThaI fu fu fho phaf xuaf gIa, dap Ion nguoI manh y
cua mof dao sI. NgaI day Xa Nac mang faf ca do dac frang suc cua mnh quay
vo hoang cung con NgaI fh baf dau cuoc song mof fu sI khong gIa dnh.
VoI IoI you cau cua vua Tjnh Phan, sau khI fhanh dao mof vaI nam duc
Phaf da fro vo fham hoang cung. Vua Tjnh Phan dung nhn duc Phaf mof hoI
Iau va noI rang: Cba cu ngb rang con sc oc tbam boang cung truoc, ai co tbc
ngo Juoc con /ai Ji kbat tbuc trong tbanb pbo! Tai sao con kbong Jung trua
trong boang cung:
uc Phaf nhn vua cha va mIm cuoI dap rang: Pbu ouong, con kbong
pbai tro oc mot mnb. Con tro oc ooi cbung tang, oa con cung /a mot tu s oa
cung nbu cac oj tu s kbac, moi nguoi Jcu kbat tbuc.
Vua Tjnh Phan buon ba noI rang: Nbung tai sao con /ai Ji xin an nbu
nbung nguoi ngbco bcn nbu tbc: Kbong co ai trong Jong bo 8bakya /am nbu
oay bao gio
30
uc Phaf IaI mIm cuoI va noI rang: Co /c Jung /a cbua tung co ai trong
Jong bo 8bakya /am nbu oay nbung cac oj ty kbco tb co. Pbu ouong! kbat
tbuc /a Jc giup cbo mot oj tu s pbat tricn tinb tban bnb Jang kbong pban
bict, moi nguoi Jcu bnb Jang nbu nbau.. kbi con nban su cung Juong mot cu
kboai tay nbo cua mot gia Jnb ngbco kbo cung giong nbu Jang tbo nban mot
bua com tbjnb soan Juoc cung Juong tu mot boang Jc. Vj ty kbco co tbc ouot
qua Juoc bang rao ngan can cua su pban bict giau oa ngbco. Moi nguoi Ju /a
ngbco Jcn Jau Ji nua bo cung co tbc giac ngo oa giai tboat. Kbat tbuc kbong
/am mat pbam gia cua con. Kbat tbuc sc cbo tbay pbam gia cua tat ca moi
nguoi.
Vua Tjnh Phan Iang ngho voI su kInh ngac. IoI fIon doan cua vj fIon frI
dung fhaf. ThaI fu so fro fhanh mof bac ao su, so foa sang khap fho gIan
nay. Nam fay vua cha, duc Phaf cung voI phu hoang dI vao hoang cung.
Nho nhung nguoI hau huong dan cho cac vj fy khoo, va ho da fhong bao
cho hoang hau CofamI, a u a Ia, SundarI Nanda, va Ia Hau Ia, cho non
cac vj da co fho nhn fhay su gap go gIua duc Phaf va vua Tjnh Phan fu fron
hoang fhanh. Ho nhn fhay vua da chao duc Phaf nhu fho nao. KhI vua Tjnh
Phan va duc Phaf dI gan don cong fhanh, cong chua a u a Ia quay sang
Ia Hau Ia. a chI duc Phaf va noI voI Ia hau Ia: Nay con you, con co nhn
fhay vj fu sI dang nam fay ong noI khong dang dI vo huong cong fhanh kIa
khong7 |Khuddaka NIkaya 1).
Trong Ian vo fham nay duc Phaf da do cho Nanda va Ia Hau Ia xuaf
gIa. Su xuaf gIa cua haI nguoI nay da Iam cho vua Tjnh Phan dau buon boI v
vua khong dong y cho ho xuaf gIa. uc Phaf nhan fhay dIou nay cho non NgaI
da daf ra gIoI bat cu ai muon xuat gia pbai Juoc su cbo pbcp cua cba mc. Sau
hom do duc Phaf da day ngaI Xa IoI Phaf : fu nay, chung fa so khong nhan
nhung nguoI fro fuoI xuaf gIa ma khong co su dong y cua cha mo, hay nho
dIou nay Ia gIoI Iuaf. Nam fram nguoI frong hoang foc gIa nhap fang doan
frong Ian nay, frong do co ca con fraI cua duc Phaf, nguoI anh om ho, va !paII
nguoI fho hof foc frong hoang cung sau nay fro fhanh mof frong nhung vj daI
do fu cua duc Phaf.
Tham fhoaf fhoI gIan froI qua raf nhanh, duc Phaf va chu Tang da o IaI
hoang cung hon 6 fhang. So Iuong fang doan bay gIo da Ion don hon 500 vj. So
Iuong nguoI cu sI fang vo so ko. Vua Tjnh Phan da cung cho chu fang mof khu
vuc do xay dung fInh xa, cung dIon ngay xua cua fhaI fu, o pha ac hoang
fhanh, khu vuc nay raf dop va maf mo. Ton gIa Xa IoI Phaf da fIon hanh xay
dung mof fInh xa cho chu fang. Su hnh fhanh mof fInh xa o day da khang
djnh chac chan nIom fIn va fhuc hanh gIao Iy cua duc Phaf frong hoang foc
Shakya.
31
Vua Tjnh Phan moI duc Phaf dung bua com cuoI cung fruoc khI ra dI va
you cau duc Phaf gIang phap. Nhan djp nay duc Phaf da gIang vo ap dung gIao
Iy frong Ianh vuc chnh frj. NgaI day: Cbanb pbap sc giup icb cbo cbinb trj,
kbang Jjnb rang nbung nguoi Jang cai trj mot quoc gia can to cbuc mot xa boi
cong bang oa bnb Jang Ngai Jay ticp. Ncu nguoi /anb Jao bict banb tr
cbanb pbap, sc tang truong /ong tu oa sc pbuc ou cbo Jan cbung tot bon. 8c
mang /ai mot xa boi trat tu, boa bnb ma kbong can su Jung Jcn bao /uc.
Kbong can pbai gict bai, tra tan, bo tu boac tuoc Joat tai san cua Jan cbung.
icu nay kbong pbai kbong tbc tbuc bicn Juoc, nbung muon tbuc bicn tb can
pbai bicu oa banb tr cbanb pbap
Va kbi mot nguoi /am cbanb trj co Juoc su cam tbong oa tnb tbuong tb
ong ta sc nban cban Juoc oc su ngbco Joi, Jau kbo oa su Jan ap. Mot nguoi
bicu nbu tbc sc co nbicu pbuong pbap Jc cai to /ai bo may cbinb quycn, /am
tbc nao Jc giam Ji kboang cacb giua nguoi giau oa nguoi ngbco, oa cbam Jut
Jung ou /uc Jc cbong /ai kc kbac. Nay cac tbicn buu, nbung nba cbinb trj,
nbung oj /anb Jao quoc gia can pbai /am guong. ung Jam mnb trong canb
song xa boa boi o su giau sang sc tao ncn bang rao cban giua ban oa Jan
cbung. 8ong mot Joi song Jon gian, co icb, su Jung tboi gian Jc pbuc ou tba
nban bon /a cbl an kbong ngoi roi. Nguoi /anb Jao sc kbong ai tin tuong oa
ton kinb ncu nbu ong ta kbong /a mot tam guong cbo nguoi kbac noi tbco. Ncu
nguoi /anb Jao bict tbuong ycu oa ton trong Jan cbung tb bo sc tbuong ycu oa
ton trong mnb. Cai trj bang Jao Juc kbong giong nbu cai trj bang /uat pbap.
Cai trj bang Jao Juc kbong Jua oao su trung pbat. Hanb pbuc tbat su cbl co
tbc Jat Juoc bang con Juong Jao Juc. |Mahavagga, Khuddaka NIkaya 1)
Trong fhoI gIan o day, duc Phaf fruc fIop gIang day do fu cua NgaI, va
Iuon Iuon quan fam doI voI nhung nguoI moI xuaf gIa. Trong KInh on sanh
cung co ghI Ia vao nam fhu 5, khI duc Phaf o faI VaIshaII, NgaI da fro vo
CTIV do fham vua Tjnh Phan dang hap hoI. Sau khI vua TInh Phan bang ha
duc Phaf fro IaI VaIshaII.
ThoI hoang kIm cua CTIV koo daI khong Iau, boI v kInh do cua bo foc
Shakya bj pha huy boI vua VaIdraka, ngay ca frong fhoI ky duc Phaf chua xuaf
gIa da xay ra chIon franh voI nuoc nay. Iuc ngaI Huyon Trang don fham o day
fh chang con g ngoaI su hoang fan va do naf, chI mof so nguoI va mof f fu sI
song o day. Phap HIon |399-414) ghI IaI rang o day co mof fhap va mof fru da
cua vua A uc, ngoI fhap cao 10 mof , fron dau fhap co con su fu. NgaI Huyon
Trang cung dong y voI dIou nay. Nhung faf ca nhung dI fch su kIon nou ra
frong kInh dIon da fap frung su chu y cua haI vj, va nhIou dIom ghI chu o day
Ia phan Ion fhap. Sau nay foan bo khu vuc nay fro fhanh khu rung va dau fho
ky 20 chI co nhung nhung dan voI bang ngang khu nay.
32
Ngay nay CTIV hnh fhanh do nhIou ngoI Iang, fhanh pho chnh Ia
PIprahva va CanvarIa. Mof daI fhap van con o day Ia noI fho xa IoI cua duc
Phaf xay dung do dong ho Shakya. Mof bIa ky bang chu rahmI duoc phaf
hIon o day xac djnh rang day Ia fhap fho xa IoI. Non mong con IaI fraI daI
mof khu rong Ion. HIon faI khong fm fhay dau vof g vo fru da do ngaI Phap
HIon va Huyon Trang ghI IaI.
NhIou con dau an vao fhoI daI Kushana duoc fm fhay o PIprahva. Mof
frong so nay co mang bon dong chu: Om Jcoaputra oibarc Kapi/aoastu
bbiksbu angbasa. Ia ky ghI IaI o nhom haI chI co 3 dong: Om Jcoaputra
oibarc Kapi/aoastu bbiksbu sangbasa. Nhom fhu ba ghI fon nhIou vI fy khoo.
Chu duoc khac fron an Ia chu rahmI cua fho ky fhu nhaf va fho ky fhu haI
TI. CaI fon ovapufra IIon quan don vua KanIshka |dau fho ky fhu 2 TI),
nguoI ung ho Phaf gIao raf nhIou, ong xay dung mof fInh xa raf Ion faI
PIprahva va sau sua IaI fhanh mof daI fhap. O day cung fm fhay nhung bnh
dung xa IoI bang da, va nguoI fa cho Ia xa IoI cua duc Phaf. Nhung cuoc khaI
quaf gan day cong bo nhung non mong hIon faI Ia hoang fhanh CTIV cua vua
Tjnh Phan. Va noI day duc Phaf da fraI qua 29 nam fhoI nIon fhIou cua NgaI.
Khu vuc chnh cua dI fch gom co mof ngoI fhap duoc fm fhay frong nhung dof
khaI quaf khao co nhung nam 1973-74.
Nam 1897-98 ong W.C Poppo, nguoI Anh va Ia dja chu vung IIdpur |8
cay so vo pha Nam PIprahva) da fm ra khu dI fch nay. CaI hom duoc ong
fm fhay gom co 5 hu bang da. Trong so 5 hu nay fh caI nho nhaf |cao 15.24
cm bo ngang 10.48 cm), co ghI mof bIa ky, gIup ch cho vIoc xac djnh vj fr
KapIIavasfu va IIon ho don duc Phaf va fang doan. ong chu bIa ky nhu sau:
8ukiti bbatinam sa-bbaginikanam sa-puta-Ja/anam iyam sa/i/a-niJbanc
BuJJbasa bbagaoatc 8akiynam. Ia ky duoc Rhys avId djch sang fIong Anh:
Tbis sbrinc jor rc/ics oj tbc BuJJba, tbc August Onc, is tbat oj tbc 8bakyas,
tbc brctbrcn oj tbc Distinguisb Onc, in association uitb tbcir sixtcrs, anJ tbcir
cbi/Jrcn anJ tbcir uiocs.|NoI day caf gIu fho xa IoI cua uc Phaf, dang Vo
Thuong Ton, cua dong ho Shakya, nhung nguoI ba con cua ang CIac Ngo,
cung voI chj, con caI va vo con). Rhys avId, cung nhu C. uhIor va A. arfh
dou dong y voI nhan djnh Ia ngoI fhap o PIprahva Ia ngoI fhap ma frong kInh
aI af NIof an da do cap rang dong ho Shakya da dung ngoI fhap do fho xa
IoI cua duc Phaf sau khI NgaI nhap nIof ban duoc hoa fang va phan chIa xa
IoI. Trong nhung bnh bang da nay co xa IoI cua duc Phaf.
Nam vo pha ong fhap faI PIprahva Ia ong CIang uong fm fhay
nhIou an frIon voI fruyon fhuyof vo CTIV. Toan bo cau fruc o day chIa ra Iam
bon phan. Tuy nhIon duong dI vao fInh xa Iuon Iuon nam o huong Tay doI dIon
voI fhap. TInh xa duoc xay dung fron mof vung daf fhoang rong. Co bon day
fang xa huong ra ngoaI, bon day nam o bon huong. HaI phan kIon fruc dau cua
33
fInh xa hnh vuong, bo ngang chung 32.30 mof. San gIua cung hnh vuong moI
bo 21.80 mof. Huong Tay cua fInh xa co hanh Iang bao boc rong 2.70 m. I hof
nhung buc fhang cua fInh xa Ia mof san Iaf bang gach va xI mang. Huong
ong bon canh buc cap Ia mof buc fuong bang gach nung.
ac CIang uong nam huong Tay ac, goc pha ong cua fhap chnh.
TInh xa nay nho hon so voI nhung fInh xa khac va kIon fruc cung don gIan
hon. Vo bo cuc cua fInh xa cung fuong fu nhu fInh xa pha ong, fuy nhIon
khong co hanh Iang bao boc o san gIua. Co mof san chnh nam canh Ia fang
xa.
Nam CIang uong fm fhay frong fnh frang raf foI fo. Pha ong va
mof phan cua pha Nam bj hu hong nang do bj xoI mon. ThIof ko cua fInh xa
nay f nhIou cung gIong voI nhung fInh xa khac, chI mof phan khac do Ia o
day co haI phong frung bay o fang xa. KIon fruc o day chI phan Iam haI phan.
TInh xa hnh vuong moI bo do duoc 24 m. TInh xa nam o frong mof san va mof
hanh Iang bao boc. Mof duong cong rong chung 25 cm nam o pha Nam chay
don pha ac va pha Nam fInh xa. uong cong Iam do dan nuoc fhaI frong
fInh xa. Tron duong cong Ia mof fhap nho bo ngang 4.80 m. Huong Tay co mof
fhap, bo fhap hnh vuong.
Tay CIang uong khoang 100 mof vo huong Tay cua fhap, gom mof fong
fho cua fu vIon. Cung nhu nhung fInh xa khac. Tang xa duoc xay dung chung
quanh san chnh va co hanh Iang bao boc. TInh xa cung hnh vuong moI maf
bao gom ca fuong ngoaI Ia 25 m. phan day nhaf cua buc fuong Ia 1 mof, doan
bon frong fh chI 75 cm.
Chanh dIon khong xa Iam vo goc Tay Nam cua ong fInh xa, gan fhap o
pha ong. Chanh dIon duoc xay bang gach Iam bang bun va daf. Chanh dIon
rong 3.15 mof vuong. Vo pha Nam cua chanh dIon co mof phong nho. an don
can phong Ia mof Ioaf buc cap vo huong Tay. Can phong cung nhu nhung noI
khac Ia cho Iam vIoc cua chu fang. Chanh dIon va san nam vao phan kIon fruc
fhu fu cua khu vuc.
Co mof mof hoI fruong Ion Iaf gach o pha Tay bac co frang fr nhung
mo daf. HoI fruong hnh vuong moI bo 10.60 mof. HoI fruong duoc bao boc
bang bon buc fuong bang gach nung. Mac du hoI fruong fhuoc phan kIon fruc
fhu nhaf, nhung fuong chung quanh fh nhom kIon fruc fhu fu. Muc dch cua
mo hnh kIon fruc cung van chua ro. Ro rang Ia ngoI fruong duoc ngaI Huyon
Trang ghI IaI frong nhaf ky cua ngaI dung voI noI nay.

THAP SHAKYA
KIon fruc quan frong nhaf o CTIV Ia fhap chnh o PIprahva, mof frong
nhung fhap duoc fm fhay som nhaf o An o. Thap duoc sua chua ba Ian.
Nhung cuoc khaI quaf fIon hanh vao nam 1971 cho fhay rang fhap duoc xay
34
dung Ian dau vao fho ky fhu 5 TTI va duoc Iam IaI Ion hon haI Ian sau nay.
Thap nguyon fhuy duoc Iam bang gach nung va bao gom mof maI vom voI mof
duong dI chung quanh Iaf bang gach nung rong 5 mof. Tang mof cua fhap duoc
dap cao bang daf Iay o chung quanh. Tron dInh fhap o khu vuc gIua Ia haI
phong nho do daf xa IoI. Trung fam cua fhap, o duoI daf co haI phong nho noI
fhong voI nhau. Ngan pha ac gom mof hu Iam bang da fron Iang nhu xa
phong raf dop cao 12 cm va haI caI dIa. Phong huong Nam cung nhu vay nhung
hu bang da Ion hon cao 16 cm va haI dIa. Ca haI hu da khI khaI quaf duoc, mo
ra bon frong chua nhIou manh xuong nguoI bj chay don. NgoaI vj fr va nhung
g fm fhay duoc o nhung hu nay cho fhay rang nhung mau xuong chay don
nay Ia xa IoI cua duc Phaf duoc chIa cho dong ho Shakya. Tu nam 1990, nhung
mau xa IoI quy gIa cua duc Phaf nay duoc dua vo frung bay o VIon ao fang
quoc gIa o fhu do Nov oIhI.
Tang fhu haI IIon quan don phan daf sof cung mau vang nhaf, phan nay
khong khac voI daf fhuong duoc dap o fron haI fang gach xay o phan duoI.
Toan bo sua sang phan haI Ia phan maI vom, va nhung bac fhang cap, va
ngung IaI fu Iop gach 12 cua fang fhu nhaf. CaI kof bang da Ion dung nhung
hu duoc Popo fm fhay nam o fang fhu haI. Tang fhu ba Ia fang mong cua fhap
duoc sua IaI fu hnh vuong sang hnh fron do kch fhuoc cua fhap duoc Iam Ion
Ion; bo ngang cua mof canh fhap Ia 23.50 m. NhIou hoc fuong hnh chu nhaf
voI khoang cach dou 80 cm duoc frang fr o do fhap. Chan do fhap cao 1.16 m
fnh ca nhung hoc fuong.
Thap fhu haI duoc xay dung khoang 150 nam sau, sau khI nang cap maI
vom cua fhap fhu nhaf. MaI cua fhap nay duong knh 19 mof, rong 1.52m fnh
vong fron cua chan fhap. Ong Poppo da phaf hIon mof kof da co vIof chu. Sau
khI fm hay hop da Ion co chua nhung kof frong hop, ong khang djnh Ia khong
co xa IoI cho non da khong dao sau fhom, va ong da bo maf co hoI fm fhay
haI kof da Iau nam hon chI mof vaI mof bon duoI.
Thap fhu ba, duong knh cua maI Ia 23 mof, duoc xom Ia fhap Ion hon
nhung fhap fruoc do, chan fhap moI canh daI 23.5 mof. Ong Poppo fm fhay
mof kof da frong fhap nay, nhung da bj vo fhanh nhIou manh nho. ay chnh
Ia ngoI fhap ma ngay nay khach hanh huong don chIom baI. NgoaI vj fr quan
frong Ijch su cua ngoI fhap, fhap Shakya con co nhIou dIom fhu vj khac. Khong
co dau hIou g vo vIoc mo fhap sau khI xay caf, chI sau nay nguoI fa noI rang
vua A uc cho mo faf ca cac fhap nhung fhap Ramagama co Io Ia khong. Ro
rang Ia vua da khong dung don v fon frong dong ho Shakya. Thap cung duoc
sua sang nhIou Ian. KIon fruc ban dau chI Ia mof ngoI fhap nho don gIan, fraI
qua nhIou gIaI doan fhap duoc Iam Ion hon va da dang.
ong TInh Xa
35
Cach ngoI fhap chnh khong xa Ia non mong cua mof fInh xa. Mof caI an
duoc fm fhay o day co mang dong chu: KapIIavaffhu hIkkhu Sangha, chung
mInh chac chan rang PIprahva va nhung dI fch con IaI chung quanh day Ia
quo huong cua duc Phaf. Chung fa cung fhay rang fInh xa cung duoc vua
KanIshka xay dung. TInh xa gom co 31 fang phong xay chung quanh san;
nhung phong Ion hon o cuoI day pha ong Ia nhung nha kho, frong khI cac
phong khac Ia phong o cua chu fang. uong dI Ion fInh xa Ia nhung bac fhang
cap va mof duong ranh fhoaf nuoc dan ra goc pha ac.
SaIagrarh, khoang 200 mof vo huong ong cua PIprahva, mof fhap khac
va mof fInh xa duoc fm fhay. TInh xa hnh chu nhaf voI mof Ioaf day phong.
Khu vuc Ion cua fInh xa o huong ong va Tay. Cong vao fInh xa nam o huong
ac qua nhung buc fhang cap. TInh xa duoc xay cao boI v do fnh frang ngap
nuoc. Cho fhay dIou nay Ia qua nhung buc fhang cap cao. au vof cua nhung
buc fuong chung quanh fInh xa cung duoc fm fhay. TInh xa duoc xay dung va
faI fao ba Ian. Ian fhu ba Ia khoang gIua fho ky fhu 2 TTI dau fho ky fhu 1
TI.
Vo huong ac cua fInh xa chung 30 mof, van con mof ngoI fhap cung
gIong nhu fhap o PIprahva, voI hnh fron o fang fron cua fhap. uong knh
fhap Ia 5.50 mof. Sau nay, cu fho Ia gIaI doan cua vua KanIshka, khI fuong
Phaf duoc fho phuong, chan fhap da duoc sua IaI fhanh hnh vuong, moI canh
Ia 10.85 mof. ua fhoo kch co cua nhung vIon gach fhap duoc xay dung cung
fhoI gIan voI fang fhu haI cua fhap PIprahva. Cach fhap khoang 1 cay so ruoI,
haI mo daf duoc fm fhay. Mo daf Ion Ia mof buc fuong day, fhoo dan dja
phuong o day fh day Ia hoang fhanh cua vua Tjnh Phan. Cuoc khaI quaf faI
CanvarIa cho fhay rang khoang 6 mof cach dInh fhap co haI hoc kch fhuoc 82
x 80 x 37cm co daf fuong cua duc Phaf. Phan con IaI cua nhung chIoc bnh
bang kIm IoaI va nhung caI dIa mau sac chung fhuc vo cau chuyon dong ho
Shakya phan chIa va fho xa IoI cua duc Phaf nhu fho nao. Nhung vof fch con
IaI co fu fho ky fhu 4 TTI. Tm fhay fron dInh fhap mof hop da da bj vo kch
fhuoc cua hop Ia 132x 82 x 66.7cm. Trong hop da nay co nhIou bnh Iam bang
go, bac, cung voI mof so do frang suc bang vang, nhIou fuong su fu, voI cham
khac fron nhung chIoc dIa bang vang, nhung banh xo bang vang, ngoc dnh
fron nhung y phuc fhou, nhIou hop nho bang vang. Nhung do co nay duoc bao
quan faI VIon bao fang CaIcaffa. Khu doI cho fhay rang fhanh pho rong hon
nhung phan Ion khu vuc nay duoc su dung do frong frof. Khao co hoc cho fhay
rang fhanh pho co fu nam 800 TTI cho don hof fhoI daI cua vua KanIshka
khoang nam 300 TTI. Ngay nay chung fa chI fhay haI fInh xa Ion va mof so
kIon fruc bnh fhuong, phan Ion duoc xay dung vao dau cong nguyon.
36
Nhung dI fch khac frong khu vuc nay bao gom mof foa nha cong cong
khong xa Iam vo huong ac cua fhap chnh., mof fhap nho do khach hanh
huong xay va mof fInh xa nam o pha Nam, mof fInh xa khac o pha Tay.
Co mof fu vIon va fInh xa cua Tch Ian, MahavIhara, frong khu vuc nay.
Nbung tbong tin can tbict, ma so fhanh pho 05544, Irdpur, cach chung
8 cay so co day du ngan hang, buu dIon, dIon fhoaI va bjnhvIon. Van phong du
Ijch gan nhaf Ia o SIddharfhnagarchu72ng 20 cay so.
Kbacb san: SrIIankan TompIo harmashaIa, va !P TourIsm ungaIov.




























3. BOOHGAYA (BO OK OAO TRANG)
NO PHAT THANH OAO VO THONG CHANH OANG GAC
37
Ngay cbo nay Ju tban tbc ta co tbc bj buy boai, Ju cbo tbjt nat xuong
tan nbung ta nguycn /a sc kbong bao gio roi kboi cbo ngoi nay cbo Jcn kbi Ta
tm ra cban /y
uc Phaf sau khI chung ngo qua vj Vo Thuong Chanh ang CIac NgaI
ngoI huong phap Iac duoI coI cay NIgrodha bon dong NI IIon Thuyon faI o o
ao Trang, NgaI noI Ion baI ko:
Hanb pbuc tbay banb song Joc cu,
Nguoi Juoc ngbc cban Jicu pbap!
Hanb pbuc tbay nguoi banb tr ,
Tbuc banb cban tbicn my.
Hanb pbuc tbay giai tboat,
oan tru cac tbam ai.
Nguoi giai tboat moi kbo acb,
Tan tru goc rc toi /a
|Mahavagga1,3 ~4)

VI TRI va PH!ONC TIN I IAI
an so: 40.000 nguoI. Ma so buu dIon: 824231. Ma so dIon fhoaI: 0631.
o o ao Trang |T), cach 235 cay so vo huong ong VaranasI
bang fau hoa dI qua Caya, va 270 cay so duong bo, cach fhanh pho Caya 12
cay so, va Caya cung Ia ga xo Iua gan nhaf do don T. on fu VaranasI
phaI dI ngang qua Sasaram bang quoc Io C.T. |NH2), fu mof fhj fran nho fon
Ia obhI, chung fa dI vo huong ac khoang 26 cay so Ia don T. Nou ban
du djnh don bang fau hoa, Caya Ia ga noI IIon fuyon duong oIhI-VaranasI-
Caya-CaIcuffa. Caya cach Pafna 92 cay so vo huong Nam, Ia dja dIom fhuan
fIon cho ca duong bo va fau hoa. Tu ga Caya ban co fho baf nhung chuyon xo
buyf, xo faxI hoac Aufo rIchshav do vo T chung 16 cay so. Taf nhIon Ia
faf ca phuong fIon o day dou cho fron muc bnh fhuong.
San bay, ngay 18 fhang 12 nam 2002 fuyon bay fu Caya dI CaIcuffa va
angkok khaI fruong.
T co Io khong con Ia mof dI fch Ijch su ma fro non mof noI fon
nghIom va mof frung fam van hoa cua Phaf gIao. T Ia dja dIom hanh
huong quan frong nhaf cua Phaf gIao fron khap fho gIoI. Raf nhIou bIa ky duoc
phaf hIon o day IIon quan don nhung doan hanh huong cua Trung Quoc, MIon
Ion, Tch Ian don chIom baI fhanh dja nay va nhung nguoI co cong Ion frong
vIoc xay dung va frung fu ngoI aI fhap nay. Iom dac bIof cua T duoc do
cap don nhIou frong nhIou sach va nhaf ky cua cac nha hanh huong, T Ia
noI duy nhaf ma duc Phaf fhanh dao Vo Thuong o o. Nha chIom baI noI
fIong o fho ky fhu 7 Ia Huyon Trang ghI IaI su co gang cua duc Phaf frong fhoI
gIan fu fap faI PragbodhI HIII |Kho Hanh Iam) nhung van khong co kof qua.
38
CuoI cung NgaI da fm fhay mof noI cach PragbodhI HIII chung 3 cay so vo
huong Nam, va noI day NgaI da fhanh dao. Va sau do nhIou fho ky, nhung
phaf fu khap noI da vo fhanh dja nay do chIom baI danh Io noI duc Tu Phu
gIac ngo Vo Thuong o o.
Huyon Trang ghI IaI rang vua A uc da cho xay dung mof chanh dIon,
dch fhan nha vua da don day vao nam fhu 10 ngaI frj v, va noI nay duoc do
cap frong bIa ky Ia SambodhI |gIac ngo), va vua da cho xay dung chanh dIon
faI day. Tuy nhIon khong co dau vof g fm fhay vo chanh dIon cu o day. Thoo
mIou fa cua Huyon Trang fh aI fhap vo kIon fruc co ban da co fu fho ky fhu
7. Thap ngay nay da duoc phuc hoI Ion hon vao cuoI fho ky 16. Thap aI CIac
o MIon Ion Iam fhoo nguyon mau cua T.
Phan Ion dIou khac o T dou sau fhoI daI Cupfa va co Io o khoang
gIua fhoI daI PaIa-Sona |fho ky fhu 8-12). Vaf quan frong nhaf o day con IaI fu
sau fho ky fhu 6 Ia fuong Phaf frong fu fho ngoI va fro non pho bIon frong
suof fhoI daI Cupfa. Mac du day Ia dIom dac bIof cua T va cung Ia bIou
fuong Phaf fhanh dao, nhung hnh fuong nay duong nhu da phaf xuaf fu noI
nao khac fruoc do. au sao dI nua fh noI dau fIon noI fIong o mIon ong An
o Ia T. NhIou vua chua, hoang hau, khach hanh huong da sua sang, fu bo
fhom aI fhap cho don fho ky 12 khI nhung fran Iu Iuf da vuI Iap foan bo ngoI
fhap maI cho don nam 1811.


Thap aI CIac o o o ao Trang
Mac du fnh frang va ngay fhang chnh xac van khong ro, nhung don
fho ky 13, sau nhIou fho ky hung fhjnh, foan bo sInh hoaf fu fap cua Phaf gIao
39
hau nhu cham duf. IrancIs uchanan-HamIIfon, nguoI don fham T nam
1811, ghI IaI rang ngoI fhap Iuc do frong fnh frang do naf, va nhIou noI bj hu
haI v nguoI fa da Iay nhung vaf IIou va gach do xay dung nhung cong frnh o
dIa phuong. Tu dau fho ky 19, nhIou phaI doan cua MIon Ion don T fhay
fnh frang hu haI nhu vay non da phaf fam cung duong fu bo IaI, va chuong
frnh fu bo duoc fIon hanh vao nhung nam 1880. Khong may man Ia nhung
fhay doI o fho ky 19 faI T do nhung nham Ian dang fIoc. Mof so cau fruc
hoan foan bj pha huy, va nhIou fuong da bj doI khoI vj fr nguyon fhuy .
CuoI fho ky 19, cung voI cong frnh phuc hoI fhanh fch nay, nhung baI
vIof cua ngaI dvIn Arnord da fhu huf nhIou chu y don T. aI fho noI
fIong cua ong vIof vo duc Phaf fua do: Tho IIghf of AsIa |Anh Sang cua Chau
A - 1879) va mof baI bao gay xuc dong manh mo vo su fho o faI haI vo fhanh
dja T, ong chung mInh hung hon vo IoI ch cua T cho foan fho gIoI
bIof don. Nam 1891, nhung baI vIof cua ngaI Arnord da fhuc day AnagarIka
harmapaIa fu Tch Ian sang An o va ong da hy sInh ca cuoc doI do dau
franh danh IaI quyon so huu T ma dac bIof Ia fhap aj CIac fu fay cua
mof dao sI HIndu fon Ia Mahanf dang quan Iy fhap Iuc do. Tu nam 1953, mof
chI fhj ban hanh cua chnh quyon bang Ihar, mof hoI dong quan Iy T
fhanh Iap gom nhung fhanh vIon cua ca Phaf gIao Ian HIndu, va co nhung sua
sang ca fhap Ian moI fruong chung quanh. Thap hIon faI da duoc sua chua va
mof fhap moI duoc xay fhom. Nhung hoc chung quanh fhap da duoc phuc hoI
IaI voI nhung fuong Phaf ma vang, ngay nay T da dan fro IaI fhoI ky huy
hoang fhoo nhu Huyon Trang da mIou fa.
Ton gIa Co am da fhuc hanh phop fu kho hanh frong 6 fhang duoI coI
cay PIpaIa. a fhang dau, ngaI chI mof mnh fron nuI nhung don fhang fhu fu
co fhom nam nguoI do fu cua !ddaka Ramapuffa, dan dau Ia nguoI ban cu cua
NgaI Ia KIou Tran Nhu. Ton gIa Co am raf vuI khI gap IaI KIou Tran Nhu, va
chI mof fhang sau khI duc Phaf Ia bo kho hanh Iam fh fon gIa KIou Tran
Nhu da chung dac duoc canh gIoI fhIon PhI fuong phI phI fuong xu.
Nhan fhay rang khong con g do hoc o !ddaka Ramapuffa, KIou Tran
Nhu cung nhung nguoI ban dI fm duc Phaf. Sau nhIou fuan Io ho da may man
fm duoc duc Phaf va ho bay fo muon o IaI cung fu fap voI duc Phaf. Taf af
a da gIaI fhch voI ho Ia faI sao NgaI fu duy vo phuong phap fu kho hanh, va
nam anh om KIou Tran Nhu, Vappa, haddIya, AssajI va Mahanama, quyof
djnh cung fu fap voI NgaI. MoI vj fu fm Iay mof hang do fru an, nhung khong
qua xa nhau va moI ngay mof nguoI dI vao Iang do khaf fhuc. KhI khaf fhuc
fro vo, fhuc an duoc chIa ra Iam 6 phan cho non moI nguoI chI duoc mof nam
fhuc an moI ngay. Mof fhoI gIan sau nam nguoI nay fhay chan va nghI ngo vo
phuong phap fu kho hanh va ho maf nIom fIn o duc Phaf. Nam nguoI da roI bo
40
duc Phaf do dI fm mof dao su khac, nhung ho khong fhanh cong cho don khI
ho gap duc Phaf fro IaI.
Ton gIa Co am quyof djnh fu bo y nghI muon roI bo fho gIoI nay, boI v
NgaI nhan fhay rang hIon faI mnh dang hIon huu frong fho gIoI hIon fuong
nay, NgaI da fro vo voI chnh mnh. Mof hoI fho, mof fIong chIm hof, mof
ngon Ia roI hay mof fIa nang - baf cu dIou g cung dou co fho Ia do faI do fhIon
quan. NgaI baf dau nhan fhay rang cha khoa cua cua gIaI fhoaf nam ngay o
moI hoI fho, moI buoc dI, fron fung vIon soI nho fron suof chang duong.
Ton gIa Co am quan saf fu fhan fho don nhung cam gIac, va NgaI fIop
fuc fhIon quan fhoo doI nhung nhan fhuc va ca fu fuong khoI Ion frong fam
fhuc cua chnh mnh. NgaI nhan fhay rang su haI hoa cua fhan va fam, va moI
moI fo bao frong fhan fho bao ham ca fInh hoa cua vu fru. NgaI fhay rang can
phaI quan saf ky frong mof haf buI fh so nhan ra duoc bo maf fhaf cua foan
bo fho gIoI, chnh moI haf buI Ia vu fru, nou khong co haf buI fh khong co su
hIon huu cua vu fru fho gIoI. Ton gIa Co am vuof ra khoI fu fuong vo nga
fuong, mof caI nga rIong bIof, va quan saf nhu vay, NgaI nhan fhay rang fu
Iau nay mnh bj froI buoc boI nhung fa kIon vo nga duoc gIaI fhch frong Vo
a. Thaf ra, faf ca moI fhu dou khong co mof caI nga rIong bIof. Vo nga Ia can
ban cua faf ca hIon huu. Vo nga khong phaI Ia mof fhuaf ngu do dIon fa mof
fhuc fho. Vo nga Ia fIa chop danh fan moI fu duy fa kIon. TIop fuc fu duy vo vo
nga, ThaI fu Taf af a gIong nhu mof vj fuong vung Ion fhanh kIom fr fuo
frong fran chIon fhIon djnh. Suof ngay va dom NgaI fIop fuc fhIon djnh duoI
coI cay PIpaIa, fr fuo da bung sang frong NgaI.
CuoI cung dom fhanh dao cung don. Nhap sau vao fhIon djnh, vao dau
canh ThaI fu Taf af a chung duoc Tuc mang mInh, NgaI fhay duoc nhIou
kIop frong qua khu; vao canh haI NgaI chung duoc ThIon nhan mInh; va canh
ba NgaI fu duy vo nhan qua va chung duoc fr fuo doan fru faf ca cac Iau hoac;
va khI sao maI vua moc NgaI chung Vo Thuong Chanh ang CIac, ac Toan
Tr, Vo Thuong Ton. ThaI fu Taf af a da chung ngo vao ngay frang fron
mua xuan fhang VaIshakha |AprII-May), nam 528 TTI. Ton gIa Co am fro
fhanh Phaf, ang CIac Ngo; sau nay duoc danh xung Ia Sammasambuddha
|ang Toan CIac), Nhu IaI, Tho Ton, ThIon Tho, va Phaf Thch Ca Mau NI.
Cay ma duc Phaf ngoI fhIon goI Ia Cay o o, va khu vuc nay goI Ia odhgaya
hay uddhagaya |o o ao Trang).
Cho rang sau khI fhanh dao duc Phaf da fraI qua 7 fuan o T. NgaI
fraI qua moI fuan faI mof dja dIom o T. Tuan fhu nhaf NgaI ngoI huong
phap Iac duoI coI o o. Tuan fhu haI, NgaI dung va nhn khong roI maf vo
cay o o noI da gIup cho NgaI fm ra chan Iy. Thap AnImoshaIochana danh
dau noI nay o pha ong ac cua Thap aI CIac, co fuong Phaf dung maf nhn
vo huong cay o o. Tuan fhu 3 NgaI fhIon hanh fu coI o o don dIom cua
41
fuan fhu haI fham nIom on cay da cho cho cho NgaI frong suof fhoI gIan qua.
Hoa son moc Ion o day, cho non noI day duoc bIof don nhu Ia Chankraman
ChaIfya va sau nay nguoI fa Iam mof con duong bang gach gom 18 hoa son
fuong frung cho nhung buoc dI cua duc Phaf. Tuan fhu 4 duc Phaf nhap djnh
sau hon. NoI ma duc Phaf ngoI fhIon djnh goI Ia Rafanagraha ChaIfya fao
fhanh nhung mau frang, vang, xanh, do va vang frong Ia co Phaf gIao. Tuan
fhu 5 duc Phaf ngoI fhIon djnh o mof goc cay khac fon Ajapa NIgrodha, noI
day nang Sujafa da cung duong baf chao sua. Tuan fhu 6 Ia o ho MuchaIInda
cach aI fhap chung 50 mof, o day mang xa vuong MuchaIInda song frong ho
nuoc nay da cho cho duc Phaf khI Ma vuong Iam bao fo do pha khong cho duc
Phaf ngoI fhIon. O day hIon gIo o gIua ho co mof fuong Phaf ngoI fhIon duoc
mang xa cho cho. Truoc ho van con phan con IaI fru da cua vua A uc, cao 6
mof.

Ho nuoc o o o ao Trang, noI uc Phaf huong phap Iac fuan fhu 6

Cay Rajayafana Ia noI duc Phaf fraI qua fuan fhu 7, cung Ia noI duc
Phaf quyof djnh chuyon banh xo phap, cung noI day haI nguoI fhuong buon
Tapassu va IIaIIIka o !fkaIa |nay Ia OrIssa), fnh co dI ngang qua va da cung
duong duc Phaf banh va maf ong. Tu cay Rajyafana, duc Phaf fro IaI coI o o
va NgaI da danh Io cay o o. Sau 49 ngay huong phap Iac, duc Phaf roI
T, dI don gap 5 anh om KIou Tran Nhu o Sarnafh |a Ia NaI) do Chuyon
Phap Iuan Ian dau fIon.
NoI chuyon voI nhung nguoI ban cua NgaI va do fu SavasfI, mof chu bo
chan frau, duc Phaf noI: Tnb ycu cbl co mat kbi co su cam tbong. Va cbl co
tnb tbuong nbu tbc moi co tbc cbap nban. Hay tbuc tap song trong tlnb tbuc,
ban sc bicu sau bon oc su cam tbong cua ban. Ban sc co tbc tbong cam cbinb
42
mnb, cam tbong nguoi kbac oa tat ca. Va ban sc co mot mot trai tim Jay ap
cua tnb tbuong. o /a con Juong tuyct ooi nbat ma ta Ja kbam pba ra.
SavasfI hoI: Thua ao Su, chung fa co fho goI con duong nay Ia con
duong cua Su TInh Thuc hay khong7 ucPhaf mIm cuoI, I nhIon, chung fa
hay goI no Ia con duong cua Su TInh Thuc. Ta raf fhch caI fon nay. Con duong
TInh fhuc dan don gIac ngo hoan foan. uc Phaf gaf dau chap nhan you cau
cua Sujafa goI NgaI Ia ang CIac Ngo. Sujafa fIop fuc fhua Avakon frong
fIong MagadhI duoc doc Ia budh; va nguoI da gIac ngo so goI Ia uddha. ay
gIo chung con co fho goI NgaI Ia uddha |Phaf). NaIaka, 14 fuoI cau bo Ion
nhaf frong nhom fhua: Thua Tho Ton, chung con raf vuI khI ngho nhung IoI
day cua NgaI vo con duong cua su fInh fhuc. Sujafa da noI voI chung con Ia
NgaI da ngoI fhIon djnh duoI coI cay PIpaIa frong suof 6 fhang va vua foI qua
NgaI da chung ngo Vo Thuong o o. Thua Tho Ton, cay PIpaIa nay Ia cay
dop nhaf va fon quy nhaf frong khu rung nay. Cho phop chung con goI cay nay
Ia Cay gIac ngo, cay o o. Chu odhI cung mof goc fu voI fu uddha va
cung co nghIa Ia gIac ngo.
uc Phaf gaf dau dong y. NgaI cung raf hoan hy. NgaI cung khong doan
fruoc Ia cuoc gap go voI nhung dua bo, phap mon cua NgaI va fham ch cay
PIpaIa co mof caI fon dac bIof nhu vay. NandapaIa chap fay fhua: TroI da foI
chung con phaI fro vo nha nhung chung con so fro IaI do ngho NgaI day fhom
nua cho chung con. Taf ca Iu fro dou dung day chap fay nhu nhung bong son
cam on duc Phaf. Tron duong vo nha bon fro cuoI noI raf vuI nhu dan chIm
hof. uc Phaf cung raf vuI. NgaI da quyof djnh o IaI day Iau hon do fm ra
phuong phap do gIoo nhung haf gIong fInh fhuc va cung do cho NgaI huong
phap Iac sau khI chung duoc qua vj Vo Thuong o o. |MajjhIma NIkaya. 10)
THAP AI CIAC |MAHAOHI TMPI)
Thap aI CIac foa Iac ngay noI uc Phaf fhanh dao Ia dIom chnh do
chIom baI |nou dung may chup hnh va quay phIm phaI mua vo). Thap aI
CIac vua duoc cong nhan Ia I San Van Hoa Tho gIoI |!NSCO).
aI do Ashoka |270-232 TTI) da don chIom baI day nhIou Ian cung voI
fhay cua vua Ia fon gIa !pagupfa |MogaIIIpuffa TIssa). Cuoc chIom baI day an
fuong duoc dIon fa frong mof cuon sach SanskrIf vao gIaI doan nay fon
Ashokavandana. uoc vj dao su cua vua ngaI MogaIIIpuffa TIssa vua A uc da
phaf nguyon va fo chuc nhIou buoI Io dac bIof. Trong djp nay fon gIa !pagupfa
noI:
Cbinb tai toa Kim cang nay,
ang icu Ngu cbc pbuc
ap tan /u Ma quan.
Va cung tai noi nay
ang Vo Tbuong Toi Tbang,
43
Ngo oo sanb, tbang nict ban
Sau khI ngho IoI nay, vua A uc da cung duong mof fram ngan fhoI
vang faI cay o o va fIon hanh xay dung ngoI fhap faI fhanh fch nay.



Thap dau fIon vua A uc xay Ia vao fho ky fhu 3 TTI gan cay o o.
Thap nay bj fhay doI vao fho ky fhu 2 TI, va sau do cung fraI qua nhIou Ian
sua chua. Thap hIon nay foan bo duoc xay bang vua va co phuc cho, fu fho ky
fhu 6 TI. NhIou vj fu sI nguoI MIon Ion fhay su fho o va pha hoaI cua nhung
ko don day chIom cu baf hop phap, da fIon hanh nhIou cuoc fu sua vao nam
1882. gan day fhap cung duoc fIon hanh fu bo vao nam 1998. Thap xay fron
mof non hnh vuong cao va rong, chIou cao cua fhap Ia 54 mof hnh chop nhon
o dInh, voI bon fhap hnh chop nho hon o bon goc, co fho bon frong fuong
Phaf o fu fho ngoI kIof gIa, duoc daf frong mof Iong knh. Tu fho nay fay phaI
cua duc Phaf cham daf con fay fraI fh daf fron duI, bIou fuong cua gIac ngo. O
gIua fhap cung co mof IInga cua fhan ShIva duoc daf o day vao nam 860 TI.
Thap nay nguoI fhoo dao HIndu cung don Io baI, boI v ho cho rang duc Phaf Ia
hoa fhan fhu 9 cua fhan VIshnu, fhan bao vo frong dao HIndu. Nhung fhap
hnh chop nhon nho duoc xay fhom Ia do nhung phaf fu nguoI MIon Ion Iam
44
fhom khI ho fu sua fhap vao fho ky 14. Trong so nhung hnh fuong, cay o o
fh hop dung xa IoI cung khong kom phan quan frong faI fhanh fch nay.
Thap nguyon fhuy bj HoI gIao pha huy vao fho ky 13. NhIou phan dIou
khac sac xao fron nhung hang rao o pha Nam va pha Tay cua fhap co fu raf
Iau. Mof so hang rao van con, mof so khac fh duoc Iam moI sau nay. Trong
vong 30 nam vua qua nhIou fuong Phaf da bj an cap fu nhung Io hoc fron
fuong. KIon fruc co nhaf o day con sof IaI Ia hang rao bang da do ngan ngua
fhu du, duoc xay dung vao fho ky fhu 1 TI. Tuy nhIon mof phan fu hang rao
nay da duoc dua don VIon ao Tang o Iondon va CaIcaffa. uong dI vao Thap
dI qua mof IoI duoc xay dung maI vom co cham fro o fron. Ho son noI duc Phaf
fam nam o pha Nam cua fhap. Pha ac Ia mof buc cap daI 18 mof, xay vao
fho ky fhu 1 co cham khac nhung hnh hoa son o fron, danh dau noI ma duc
Phaf da fhIon hanh va NgaI da suy nghI Ia co non Chuyon phap Iuan hay
khong. Su kIon nay da duoc fac fron nhung cof bang da nhung hIon nay chI
con mof cof duy nhaf. Tron nhung buc fuong chnh van con nhung nhIou hnh
fuong co.
CAY O
Pha sau aI fhap Ia cay o o, cay nay Ia hau duo cua cay o o ma
duc Phaf da fhanh dao. Cay o o voI nhIou canh foa ra cho rop foa bong
maf, raf IInh fhIong va fhanh bnh khI hanh fhIon duoI coI cay. NguoI fa cho
rang cay o o nguyon fhuy moc vao ngay duc Phaf dan sanh. Truyon fhuyof
noI rang khI vua A uc chua fhoo dao Phaf da ra Ionh chaf cay o o va dof
chay. Nhung cay moc Ion cay moI frong ngon Iua dang chay Iam cho vua ngac
nhIon va chuyon fam cho non vua cho xay dung fuong rao do bao vo, fruoc day
vua PrasonajIf |a-fu-nac) nuoc KoshaIa cung da cho xay fuong do bao vo khI
duc Phaf con faI fho. Truyon fhuyof cung noI rang sau khI vua A uc quy y
fhoo Phaf, nha vua raf gan guI va quy cay o o da khIon cho hoang hau
TIshyarashIfa ghon fy va ba da cho nguoI chaf cay o o, nhung Ia Iung Ia cay
moc fro IaI raf nhanh. Con gaI cua vua A uc Ia SanhamIfra, da chIof mof
nhanh cua cay o o mang sang Tch Ian. Cay nay hIon nay van con o co do
cua Tch Ian, fhanh pho Anuradhapura. Sau nay nguoI fa chIof nhanh mang
fro IaI frong faI T khI ma cay o o nguyon fhuy o day bj chof. Ijch su
da ghI Iaj rang vua Sashanka chaf cay o o frong fhoI gIan ong nay dan ap
Phaf gIao vao nam 600 TI.
45

Cay bo do o o o ao Trang

Huyon Trang ghI IaI rang cu moI do frang fron cua fhang VaIshakha
|AprII-May), hang ngan nguoI fu khap noI fron Ianh fho An o dou fuu vo
T fuoI cay voI nuoc fhom, sua, ca haf va fung hoa. harmavasmIn |gIua
fho ky 13) ghI IaI nhung cam fuong nhu sau: Cay Bo c o giua buc tuong
tbanb bao boc bon buong. Kbi mo mot cua oao nguoi ta sc tbay co mot bo bnb
nbu cai bon nbung nguoi Jcn Jay cung cbo cay nbicu tbu nbu pbomat, sua,
oa Jau tbom cung nbu go tram, /ong nao o.o bo mang Jcn tu xa nbung moi
tbu oan kbong bj kbo.
Cay o o goc moc nghIong vo huong ong cua vj fr hIon nay nhung da
duoc doI dI khI aI fhap duoc xay dung. Cay hIon faI duoc frong vao fho ky 19
va ro rang Ia cay hau duo duoc chIof fu cay o o nguyon fhuy.
Sau nay, ngho noI NgaI Iong Tho da xay mof hang rao do bao vo cay
khoI bj voI pha, va khI cay da Ion hang rao nay duoc daf mof fuong MahakaIa
pha fron moI fru. Thoo Huyon Trang Ian fhu ba cay bj pha Ia vao fho ky fhu 6
khI vua ShaIvIfo vung ongaI da pha huy cay fuy nhIon du vua nay ra Ionh dao
cho don fan goc ro nhung ong nay da khong fho dao don fan goc. Va sau do
cay duoc hoI phuc raf nhanh v vua Purvavarma cho fuoI vao cay bang sua cua
ca ngan con bo, Iam cho cay phaf frIon chI frong mof dom cay Ion cao duoc 3
mof. V su fan pha cua con nguoI cay o o bj chof nhIou Ian nhung cay van
vuon mam moc fuoI fof baf cu o dau khI nhung haf cua cay roI xuong, va
nhung cay con fIop fuc song.
Co ba hnh anh vo cay o o:
NguoI Phaf fu fon knh cay o o
46
Cung nhu nhung fn do ThIon chua fon knh fhanh gIa
Rhys avIds, Lijc oj Gautama
Cay o o, fu fruoc don nay frong nhIou nam fhang chang ho vang ua,
va moI nguoI dou Io baI, duoI fang cay chan Iy da duoc dang Tu phu khaI mo.
dvInd Arnord, Ligbt oj Asia
ThaI fu fu fu fIon vo pha fruoc- duoI moI buoc chan NgaI
MoI buoc chan Iam rung chuyon ca fho gIoI,
Cho don khI NgaI dung faI cay o o-
Mof Ian nua fho gIoI rung chuyon
ao fIn dang quan vuong sap sua Ion ngoI
AIoxandor CunnIngham, MababoJbi



VAJRASSHIIA |KIm Cang Toa)
O gIua cay o o va fhap Ia mof foa bang da hnh chu nhaf duoc daf
chnh xac noI duc Phaf ngoI. ay Ia dI fch Iau nhaf con IaI o T. Toa nay
goI Ia VajrashIIa |KIm Cang Toa) va mof so nguoI fIn rang mof so Iuong Ion
kIm cuong duoc chon o duoI do Iam fang fhom su IInh fhIong. Kch fhuoc cua
foa Ia 143 x 238 x 13.5 cm, duoc Iam fu mof IoaI da do bong Chunar. Phan
fron duoc frang fr voI nhung hnh foan hoc, va kIou frang fr hInh Ia co voI
47
nhIou hnh chIm frang fr o phan duoI. o fnh cach dI cu cua IoaI ngong froI
nay, hnh fuong chIm nay duoc su dung frong Phaf gIao co daI nhu Ia bIou
fuong cua su fu bo. Toa kIm cang co Io do vua A uc xay dung, fhaf ra nhung
frang fr hnh Ia co va hnh ngong froI duoc fm fhay fron nhung fru chnh o
SanchI da Iam fang fhom su chnh xac cua nhan djnh nay. Can goc cay o o
co mof fam da co khac hnh haI ban chan, phaf fu fh cho Ia dau chan Phaf
nhung HIndu fh IaI cho do Ia dau chan cua VIshnu.
Tu fhoI vua A uc |270-232 TTI) va fraI qua nhIou fho ky, so Iuong phaf
fu, fInh xa va chu Tang da co maf o T. Phaf fu don day co noI do fhuc fap
fhIon djnh va nhung hoaf dong xa hoI. Sau nay Phaf gIao suy fan o An o,
nhung co so nay cung bIon maf, va aI fhap bj bon HoI gIao va nhom phan
dong HIndu fan pha vao fho ky 13. Sau do fhap IaI bj mof dao sI HIndu IoI
dung frong Iuc fnh hnh nhIou nhuong da chIom cu. Nhung don nam 1953 fon
Mahanf bj fong khu ra khoI day va T duoc gIao IaI cho HoI ong Quan frI
T duoc fhanh Iap do sac Ionh cua chnh quyon bang Ihar. Tu do T
phaf frIon nhanh chong, hIon nay so Iuong chua cac nuoc Phaf gIao fron fho
gIoI dou co maf o day.


KIm Cang Toa o T

Nam 1956 ky nIom Ian fhu 2500 ngay duc Phaf nIof ban. Iou nay da co
fac dong Iam hoI sInh IaI nhung hoaf dong o T. So Iuong chua, fInh xa cua
cac nuoc fang nhanh. Tuy nhIon chua dau fIon frong so nay Ia MahabodhI
Sangharama, do vua Tch Ian xay dung vao fho ky fhu 4 TI. HIon nay co don
25 fInh xa, chua, va nhung fo chuc dang hoaf dong faI day frong nhIou Ianh
vuc. Su hIon dIon cua nhIou chua cua cac nuoc fron fho gIoI da Iam noI baf
fhanh dja noI duc Phaf fhanh dao va cung noI Ion duoc su doan kof cua Phaf
48
gIao. IoI kInh cau nguyon am ap: BuJJbam saranam Gacbcbami, Dbammam
8baganam Gacbcbami, 8angbam 8baranam Gacbcbami |Quy y Phaf, Quy Y
Phap, Quy Y Tang), nhung cau fhan chu Om manI Padmo Hum va Namo
Myo Ho Rongo Kyo duoc fr fung hang ngay Iam fang fhom phan fhIong IIong
va noI Ion fInh fhan hoa hop cua dao Phaf faI T. Thuc ra, so Iuong chua
fhap va fInh xa moc Ion o day chac chan Iam fang fhom vo my quan o T.
Thom vao nua, san bay quoc fo faI Caya da hoaf dong non nhung phaf fu, fu sI
khap noI fron fho gIoI co fho do dang vo day do chIom baI fhanh dja nay.
Hau nhu nhung nuoc Phaf gIao phaf frIon dou co chua faI day va ho dou
xay dung fhoo phong cach cua moI nuoc.

HOI MAHA OHI O AN O
KhI AnagarIka harmapaIa |1864-1933) Ian dau fIon don T vao
nam 1891, co so Phaf gIao duy nhaf o day Ia mof nha nghI do vua MIon Ion
MIndon-MIn xay dung vao nam 1875 cho phaI doan do vua dan dau don day do
fIon hanh vIoc sua chua aI fhap. Thaf su fh nha nghI nay da fro fhanh frung
fam cho nhung hoaf dong cua vua va IIon fIop hon 10 nam. Sau nay,
harmapaIa da o day do franh dau voI ga dao sI HIndu |dang chIom aI fhap).
oI v Mahanf khong chju nhuong daf cho hoI Maha odhI cho non nam 1900
chnh quyon fhj fran Caya da cap cho HoI mof manh daf, o do bay gIo Ia Nha
NghI Maha odhI. Toa nha Ijch su nay duoc su dung do fruyon ba chanh phap
frong suof 100 nam nay, duoc chnh quyon dja phuong xay dung qua su cung
duong va ho fro cua Phaf gIao MIon Ion va Tch Ian fhoo IoI you cau cua
ngaI AnagarIka harmapaIa, chI ph xay dung Iuc do maf 15,000 rupoos.
Sau khI xay caf xong vao nam 1901, Nha nghI Maha odhI da fro fhanh
van phong chnh cua HoI Maha odhI, cung Ia noI nghI cho nhIou phaI doan
hanh huong don fu cac nuoc fron fho gIoI va An o. Cung nhu mof fhap canh,
Nha NghI Maha odhI gn gIu an foan, su fhIong IIong cho aI fhap. Tu nam
1953, chu fang cua HoI Maha odhI co bon phan fo chuc nhung buoI Io fruyon
fhong Phaf gIao faI T. Va fu nam 1970, voI Iong nhIof fhanh va hy sInh,
nhung hoaf dong nay da duoc fhuong foa . Pannarama fo chuc. uoI su quan
Iy va bao fro cua HoI, ngay Io Phaf dan va nhung Io hoI khac dou duoc fo chuc
faI T. Ngay Io Phaf dan frong nhung nam foI so vao nhung ngay sau day:
16-5-2003, 4-5-2004, 23-5-2005, 13-5-2006, 2-5-2007, 20-5-2008, 9-5-2009, va
27-5-2010.
Nhung no Iuc phuc hoI Phaf gIao khoI xuong do ngaI AngarIka
harmapaIa fhanh fuu sau gan 100 nam, 1991. Io ky nIom 100 nam ngay
fhanh Iap HoI duoc faf ca frung fam cua HoI fo chuc raf Iong frong o T,
noI HoI fhanh Iap dau fIon, fuong ngaI AnagarIka harmapaIa duoc daf ngay
chnh gIua cua nha nghI MahaodhI vao ngay 23-9-1991. Tuong ngaI
49
harmapaIa do fhuong foa WIpuIasara, Tong fhu ky HoI Maha odhI An o
fhIof ko va fac, va moI chI ph do ngaI R. Promadasa, fong fhong Tch Ian
cung duong.
Toa Iac o mof khu Iy fuong, gan aI fhap va bon xo buyf, HoI Maha
bodhI faI T Ia dIom raf fIon IoI cho cac du khach hanh huong IIon ho.
Trung fam khong nhung cung cap nhung fhong fIn va huong dan khach hanh
huong ma con an hanh nhIou sach vo Phaf hoc va sach nghIon cuu vo An o.

CH!A MIN IN
Chua MIon Ion nam fron mof con duong cu dan don Caya, gan don
canh saf. Chanh dIon cua chua co nhIou buc franh raf dop vo vo nhIou su kIon
frong cuoc doI duc Phaf. Chua duoc xay dung fhoo kIon fruc mof chua nho va
mo hnh cua Pagan, mof fhanh pho co 5000 ngoI chua. Nha nghI cua MIon
Ion Ia foa nha cua mof nuoc Phaf gIao xay dung dau fIon faI T. Nha
nghI do vua MIon Ion MIndon-MIn xay vao nam 1875 cho nhung nguoI MIon
Ion fru ngu do fu sua T. Nha nghI nay sau nay pha dI do xay dung chua
va nha nghI hIon nay. Chua MIon Ion co mof chanh dIon frang nghIom do
cho chu fang fu fap fhoo fruyon fhong nam fong.
CH!A CI!CPA TAY TANC
Chua Tay fang nam o huong ong bon canh nha nghI Maha odhI ngay
khu frung fam, raf quon fhuoc voI khach hanh huong. Chua fhuoc phaI CoIugfa
cua Phaf gIao Tay Tang, do mof Iaf ma noI fIong cua Iadakh xay dung nam
1933. KIon fruc fhoo phong cach Tay Tang, chua gom co mof chanh dIon o
fang mof frang fr nhIou buc franh raf dop, caf gIu kInh fang va nhung phap
kh. Tang haI cua chua co nhIou buc franh vo fron fuong fhoo phong cach
fhangka voI nhung dam may, banh xo va bo faf. u khach vIong fham so duoc
moI xoay caI banh xo hnh fru Ion do cau nguyon o fang duoI. Nhung buc franh
fron fuong vo fhoo ngho fhuaf Tay Tang noI vo cuoc doI cua duc Phaf, nhung
vj To aI fhua va fruyon phaI Vajrayana. O fang nay cung co mof banh xo cau
nguyon Ion. Chua hIon nay co vaI fro raf quan frong Ia NgaI TonzIn Cyafso
af IaI Iaf Ma fhu 14, song fj nan o haramsaIa fu nam 1959, don o day moI
khI NgaI vo T.

CH!A TR!NC Q!OC
Mof ngoI don fho va mof chua nho, duoc xay dung fhoo kIon fruc chua o
Trung Quoc, cach Nha nghI Maha odhI khong xa vo huong Tay Nam. Chua
duoc xay dung vao nam 1935 do mof fu sI fon Ia ShIh-fIh Chon. Chua fho mof
fuong Phaf bang da frang, fron fuong co vo nhIou franh mInh hoa nhung su
kIon cua cuoc doI duc Phaf.

50
CH!A THAI IAN
Chua xay dung fhoo kIon fruc dac bIof ThaI, |Waf ThaI-Chua ThaI), dja
dIom fham quan dop fhu haI o T, nam ngang voI chua Trung Quoc, nam
vo huong fay cua VIon Khao Co, cach Io chnh chung 500 mof. Chua Ion voI
nhIou mau sac nhu chua a o angkok, voI hnh mong nhon fron nhung maI
ngoI vang, chua xay dung va khanh fhanh vao nam 1957. VoI fInh fhan
fhoang, bon frong chua co nhung ap phch cua cac djch vu du Ijch gan fron
fuong. Sau chua duoc Hoang CIa ThaI Ian xay dung fro IaI vao nam 1970-
1972, mof fuong Phaf vang duoc fon fr o chanh dIon da fhu huf kha nhIou
khach fham quan.
Tuong Phaf vang duoc fo chuc An vj raf frang frong vao ngay 3 fhang 5
nam 1967. Tuong Phaf cao 3.60 mof do fhu fuong ThaI Ian Thanom
KIfIkachorn cung duong duoc cho fu angkok don Caya bang may bay quan su
dac bIof cua My. Tu Caya fuong duoc chuyon bang mof may bay nho don
T cung voI chu fang va phaf fu dan dau Ia fhuong foa Phra ob
VIsuddhmoII, fru fr chua ThaI. Chu fang va phaf fu da ruoc Phaf dI nhIou
fhap ba vong va Iam Io faI KIm cang foa fruoc khI fuong duoc fhInh vo chua
ThaI. Tu nam 1970 vo sau, duoc su faI fro cua chua, chu fang o An o fhuong
fo chuc nhung cuoc hop djnh ky hang nam faI chua ThaI.

CH!A H!TAN
Quoo sang goc pho pha fron mof f Ia chua hufan. Io daf da xay dung
chua nay vao ngay 28-10-1983. hufan fhuoc Phaf gIao aI fhua va fhoo phaI
ukpa Kargyu cua Tay Tang. Chua do Hoang gIa hufan xay dung mang dam
nof van hoa dan foc, MIon daf cua Rong.

CH!A KARMAPA TAY TANC
oc fhoo duong va hoI dI xuong pha duoI mof f Ia ngoI chua frang fr
mau sac, chua Kagyupa Vajrayana va Tu VIon Phaf CIao aI Thua |1938) goI
fon Ia Chua Karmapa cua Tay Tang. Chua fhuoc phaI Kagyupa Phaf gIao Tay
Tang. Chua nay gom nhIou buc franh Ion mIou fa cuoc doI duc Phaf va mof
banh xo Phap Iuan, banh xo so duoc quay ba Ian khI Io sam hoI. Nhung buc
franh o day mof so copy fu nhung buc franh o Chua MuIagandhakufI o
Sarnafh. O day con co mof frong Iam bang kIm IoaI mau do va vang.

CH!A NHAT AN INOSAN NIPPONJI
Nam pha fron chua Tay Tang, va nam pha bon phaI con Io Ia chua
Nhaf an. Chua do HoI Phaf CIao AI Huu xay dung, hoI nay fhanh Iap o Nhaf
vao nam 1968 do nhIou ho phaI Phaf gIao. Van phong chnh cua HoI o faI
Nakamoguro, Moguro-Ku, Tokyo. Chu fjch dau fIon cua HoI Ia aI duc Shoyu
51
Ivaya, mof fu sI raf co fIong fam, va ngoI chua da duoc fhIof ko va fIon hanh
xay dung duoI su chI dao cua ong. uoc dau fIon cua du an Ia Io daf da Van
phong Phaf gIao fho gIoI fo chuc fhang 9 nam 1968, va cong frnh hoan faf
vao fhang 2 nam 1970. Cong frnh xay dung chua khoI cong fhang 12 cung
nam do va hoan faf vao fhang 11 nam 1973. Cong chua chnh fhuc khanh
fhanh vao ngay 8 fhang 12 1973 do ong V.V CIrI, sau nay Ia fong fhong An
o. Cong sau cua chua co buc franh vo dan chung chon chuc koo don duc Phaf.
Chua co mof bjnh vIon fu fhIon, fInh xa va mof chuong hoa bnh. Chuong duoc
danh dou dan vao moI sang va foI. Co mof du an xay dung fuong Phaf I Iac
cao 100 mof faI T cung Ia bIou fuong cua hoa bnh fho gIoI.
Chua Ia mof ban sao cua nhung ngoI chua co bang go o Nhaf. Chua
Nhaf an co mof nof dop fu nhIon khong co mof su frang fr hay fhIof ko
nhan fao. Tron buc fuong frong chua Ia buc franh mInh hoa nhung su kIon
quan frong cua cuoc doI duc Phaf. O gIua Ia fuong on Su duoc mang sang fu
Nhaf. HaI fang moI xay dung, non duoc Iaf bang da bong raf dop va co nhIou
hnh fuong duc Phaf bang vang.
Chua Nhaf doI dIon voI chua ThaI do HoI Phaf gIao AI Huu
|InfornafIonaI uddhIsf rofhorhood AssocIafIon-vIof faf Ia IA) xay dung
fhang 10 nam 1965. fron daf cua fru so chnh quyon Ihar, sau duoc chuyon
nhuong cho chua. Chua xay bang IoaI da dac bIof cua An o, do nhung kIon
fruc su va ky su Nhaf ban dua fhoo kIon fruc co cua Nhaf.
Truoc chua Ia mof fhap chuong, chuong nang 250 kg. Chuong do ong
Kono Suko MofsovhIfo, chu fjch cong fy dIon Iuc quoc gIa Nhaf fang. Chuong
duoc danh vao moI sang fu 5 gIo chIou Iuc 6 gIo vao fhang 4 don fhang 9, fu
fhang 10 foI fhang 3 sang Iuc 6 gIo chIou Iuc 5 gIo. uoI frua fh chuong duoc
danh suof nam. an dja phuong o day cung nho fIong chuong chua ma bIof
duoc gIo gIac do dI Iam fhoo gIo fhInh chuong chnh xac cua chua.
Phan fhu ba cua du an Ia cong frnh xay dung fruong o o mau gIao
duoc fIon hanh fhI cong. Io khoI cong fo chuc ngay 8-12-1975. Mof mon qua
cua nhung om bo va nhung nha faI fro nhung fruong o o Mau gIao o Nhaf
ban guI don cho fro om An o. Toa nha hoan faf vao fhang 2 nam 1977, va
ngay 15 fhang 9 nam 1977 don fhang 12 nam 1977, fruong baf dau hoaf dong
day do fhuong xuyon cho khoang 40 om fhuoc gIa dInh nghoo kho. Nam 1979,
fruong buoc sang nam fhu ba hoaf dong, so Iuong cac om Ion don 50. HIon faI
con so hoc sInh o fruong Ion don 200 om. Tro om fu ba fuoI ruoI don bon fuoI
so duoc nhan sau khI xof nghIom va kham suc khoo. Sau khI hoc xong chuong
frnh hoc haI nam mau gIao, cac om duoc hoc chuong frnh fIou hoc. Nho vay
ma faf ca fro om gIa dnh nghoo va gIaI cap fhap khong co du dIou kIon cho
con om don fruong dou fham gIa Iop hoc nay sau khI dI mau gIao. MoI ngay 4
fIong dong ho cac om co fham du nhung khoa Io o chua, fruoc bua an fhuong
52
ngho gIang vo nhIou do faI, hoc ngon ngu, am nhac, hoc vo va nhIou hoaf dong
khac. Truong con nhung cung cap nhu kham bjnh djnh ky, dong phuc, dung cu
gIang day, an frua, va nhIou fIon nghI khac.
Chua Nhaf con kham bjnh mIon ph cho nhung du khach va dan dja
phuong faI Phong Kham jnh Tu ThIon Komyo, phong kham nay khanh fhanh
fhang 12 nam 1983, va da hoaf dong dou dan fu do don nay voI mof doI ngu
bac sI va dung cu fof.
Mong muon cua aI uc S. Ivaya, chu fjch HoI Phaf gIao AI Huu va
nhung dong su, fu nam 1975 HoI fhuong xuyon fo chuc nhung buoI hoI fhao,
hoI nghj vo nhIou do faI Phaf gIao fu ngay 8-10 fhang 12 faI T. HoI cung
cap moI chI ph, nhu cau cho nhung nguoI fham gIa hoI fhao. So Iuong nguoI
fham du moI nam moI fang. aI hoI fhao cua cac hoc gIa so duoc fuyon chon
can fhan boI an Ion fap va so duoc an hanh va phaf ra frong buoI hoI fhao
ko fIop. uoI su faI fro cua chua Nhaf ban, hoI nghj Phaf gIao fho gIoI Iuon
Iuon duoc chu foa boI chu fjch HoI Phaf gIao AI Huu, Nhaf ban. HIon faI aI
uc TIon sI Arsfa TuIku Ia Tong fhu ky cua HoI IA.

CH!A AIJOKYO
Ngay bon canh ngoI chua Nhaf ban dau fIon |Indosan NIpponjI), nam
fron mof con Io khac, mof ngoI chua Nhaf khac duoc xay boI HoI aIjokyo cua
Nhaf ban. PhaI aIjokyo do aI uc Tafsuko fhanh Iap, van phong chnh o
Nayoga, Nhaf ban. Chu aIjokyo co nghIa Ia aI fhua. PhaI nay goj Ia IIon
Hoa Ton do ngaI NIchIron fruyon ba |1222-1282 TI) vao fho ky 13. aIjokyo do
cu sI fhanh Iap cho non nghI Io raf don gIan f phuc fap, nguoI dung dau gIao
phaI Ia mof cu sI hoI vIon duoc bau Ion.
Chua aIjokyo voI maI chua cao vuf, da duoc ong CIanI ZaII SIngh va
fong fhong An o, cong fhom su gIup do cua aI uc Y. SugIsakI, chu fjch
phaI aIjokyo khaI mac khanh fhanh vao ngay chu nhaf 13 fhang 2 nam 1983.
vao ngay nay chuong frnh Io dac bIof fhoo fruyon fhong Nhaf ban duoc fo
chuc Iong frong o chanh dIon, noI fho fuong Phaf on Su va o Taf.
Io ky nIom mof nam ngay fhanh Iap duoc fo chuc vao ngay 12-2-1984.
Cung ngay hom do co fo chuc Io an vj Phaf, fuong duoc fhInh vao ngay khanh
fhanh chua. Io ky nIom Ian fhu haI fo chuc vao ngay 23-2-1985, cung voI Io
daf da xay dung aI Phaf va khaI fruong fruong hoc aIjokyo. Io ky nIom Ian
fhu ba fo chuc ngay 19-1-1986 cung voI Io daf da Nha nghI aIjokyo. Io ky
nIom Ian fhu 6 fo chuc vao ngay 13-11-1989 cung voI Io khanh fhanh fuong daI
Phaf voI su chung mInh cua NgaI af IaI Iaf Ma fhu 14 TonzIn Cyafso. aI
uc Y. SugIsakI chu fjch hoI aIjokyo cua Nhaf chao don cacvj quan khach don
du buoI Io mang fnh Ijch su nay. Io fo chuc IIon fuc frong ba ngay, hang fram
fang sI cua cac ho phaI don fung kInh, Io hoan man vao ngay 20-11-1989.
53
T!ONC AI AI PHAT
Nam o cuoI con duong bon canh chua aIjokyo, fuong Phaf cao nhaf faI
An o duoc xay dung boI phaI aIjokyo Nhaf ban. Khu vuc nay rong khoang
chung mof hoc fa daf do chnh quyon bang Ihar cap. Tuong aI Phaf nay
duoc fao fhoo phong fhaI kIon fruc Kamakura Nhaf, cao 24.25 mof, 18.25 bo
ngang. Tuong duoc Iam bang da Chunar mau hong va vang fuong Phaf ngoI
fron mof foa son frong fu fho ngoI fhIon, maf nham mof nua. Tuong duoc daf
fron bo bo bang bo fong. Tuong rong bon frong, co cau fhang hnh xoan oc co
fho dI fu duoI Ion don nguc, doan nay chIa Iam bon fang. 16,300 fuong Phaf
nho bang dong Iam faI Nhaf daf fron nhung caI ko bang go daf o ba fang bon
frong fuong. Cong frnh xay dung dIou khac fuong do Thakur va cac con fraI
cua Khudar dam frach koo daI hon 5 nam baf dau fu nam 1984. NgaI af IaI
Iaf Ma fhu 14 chung mInh Io khanh fhanh fuong daI nay vao nam 1989. Io ky
nIom Ian fhu 10 chua aIjokyo fo chuc vao ngay 9-11-1993 khI haI fuong haI vj
daI do fu cua duc Phaf Ia Xa IoI Phaf va Muc KIon IIon duoc fon fr o haI bon
fuong daI.


Tuong Phaf faI chua Nhaf an

Chua aIjokyo cung co nhIou hoaf dong khac, vao ngay chu nhaf chua co
mof Iop hoc fu fhIon day hoc cho khoang 50 om hoc sInh fhuoc gIa dnh nghoo
faI dja phuong. Iop hoc day cac om fung kInh, hoc haf, vo, cach xop gIay
fhanh nhung hnh con fhu, hoa. Truong cung co day ca fIong HIndu va fIong
Anh. Chua cung co mof Iop day ngho fu fhang 2-1985 nam o mof foa nha 2
54
fang bon canh chua. O day fhuong xuyon co nhung Iop day danh may |6
fhang), day may |1 nam). MoI fhu dou mIon ph, va fruong con cung cap nhung
fhu can fhIof cho hoc sInh hoc o nhung Iop may.
Chua aIjokyo, fuong daI aI Phaf, Nha nghI va nhung hoaf dong khac
dou do HoI aIjokyo dIou hanh va hIon faI do ong M. Subba dIou hanh mof
cach co hIou qua, ong vua Ia gam doc kIom fhu ky fu khI baf dau.
Chua cung co nhung IIon ho voI cac chua Tch Ian, VIof Nam, Han Quoc,
aI Ioan, angIadosh, va NopaI.
Canh aI fhap Maha odhI TompIo Ia chua ShaIvIfo gom mof cum bon
fInh xa, chung quanh Ia cay coI xanh fuoI va duoc chu y don voI ngho fhuaf
kIon fruc fuyof voI, chua con co nhIou mo cua cac vj fo. Nam doc Ia day fang
xa. Va chu y don foa nha cua Mahanf pha bon fraI ngay khI ban vua daf chan
don fhanh pho. ay gIo Ia mof ngoI don fho cua HIndu, o day ban co fho nhn
fhay dong song NI IIon Thuyon va ngon doI Sujafa bon fron, va cung Ia mof
dja dIom fhu vj do ngoI fhIon. Khong xa Iam fu fInh xa ShaIvIfo Ia don fho
Jagannafh, fho fhan ShIva va co mof fuong fhan khac fron fang da don bong.
Sau khI fhanh dao duc Phaf da fam faI dong song NI IIon Thuyon chay
bon ngoaI ngoI Iang nho yon fInh, soI bong ngon doI fruoc maf. Song NI IIon
Thuyon cach daI fhap chung 250 mof vo huong ong. Tuong fruyon rang duc
Phaf da fha bnh baf xuong dong song nay. NgaI Iap fho nguyon rang nou
NgaI fhanh dao fh bnh baf so froI nguoc dong song nhu nhung vj Phaf frong
qua khu. nh baf da froI nguoc dong nhu IoI NgaI fho nguyon. Chung 2 cay so
ruoI Ia mof mo daf cay coI um fum, Ia vj fr ngoI nha cua Sujafa. Mof so nguoI
cho rang day Ia vj fr cua cay AjapaIa NIgrodha noI duc Phaf fraI qua fuan fhu
bay huong phap Iac sau khI NgaI fhanh dao. Nhn bon ngoaI fh mo daf gong
nhu mof fhap co.

VIN AO TANC KHAO CO HOC
VIon ao fang nay hoaf dong fu 28-12-1956, duoc NgaI af IaI Iaf Ma
fhu 14 TonzIn Cyafso khanh fhanh khaI mac, frung bay mof so hnh fuong
bang da kIm IoaI fu fho ky fhu 1 TTI don fho ky fhu 11 TI. a so fuong o day
fhuoc vao fhoI daI PaIa-Sona |fho ky fhu 8-12) nhIou hnh fuong duc Phaf duoc
khac fron da, bang dong, vang; fuong fhan HIndu, haI fuong YakshI, va nhIou
manh cua fru hang rao nhung ngoI don co. NhIou buc dIou khac o day bj Iay
dom don cac VIon bao fang khac hoac bIon maf frong suof fho ky 19, hIon nay
VIon bao fang chI con IaI raf f hIon vaf. Vaf quan frong dang duoc frung bay o
day Ia fru hang rao da cua aI fhap. a so hang rao nay duoc fap hop IaI
frong san cua VIon bao fang, voI nhIou phan nho hon o bon frong. Hnh dIou
khac fron fru hang rao mInh hoa nhung ngoI fInh xa noI fIong, nhung su kIon
frong doI ducPhaf, nhung canh frong cuoc song hang ngay, nhung bIou fuong
55
phI fhuong, va frong mof so co khac nhung fhan pho bIon frong dao HIndu va
Hoang Iao, sang fac khong co mof quy Iuaf nhaf djnh.
Nhung hnh anh co fho do dang nhan ra ngay fron nhung hang rao nay
Ia: |1) mof vj fu sI frong hang dong; |2) mof con naI co sung; |3) mof vj fu sI
frong fup Iou voI con su fu; |4) mof nguoI dan ong voo mof con ngua caI co
sung; |5) haI nguoI dan ong choI co fron mof fam van voI 64 o vuong; |6) mof
nguoI phu nu voI dua bo dang ngho con do hoac naI; |7) mof con voI co nga; |8)
mof nguoI duoI ca. oc fhoo fru da Ia mof Ioaf hnh nguoI duoI ca daf fay vao
frong mIong cua mof con quaI vaf o bIon, va nhIou con fhu fhan fhoaI voI
nhung kIou frang fr cay co, hoa Ia.
Cham fro fron nhung hang rao bon frong VIon ao fang gom: |1) nhung
hnh fuong Io baI faI hang IndasaIa; |2) cap fnh nhan; |3) cay o o co hang
rao chung quanh; |4) quaI vaf dau nguoI mnh ngua, co Io Ia hanu, cung fhu 9
frong Hoang ao cua An o; |5) ba con voI Io cay o o; |6) nguoI choo fhuyon
haI hoa son; |7) nu fhan HInh du Caja IakshmI; |8) don fho fho hnh banh xo
Phap; |9) canh Cap Co oc dang mua vuon cuaThaI fu Ky a; |10) mof con
ngua co canh; |11) nguoI co canh dang coI fron mof fhuy quaI; |12) mof chIon
bInh cam kIom va khIon chan. Hau hof fron nhung fhanh ngang Ia hnh hoa
son, doI cho Ia hnh dau nguoI, co noI fhu vaf o chnh gIua.
VIon ao Tang mo cua fu 10 gIo don 17 gIo dong cua fhu sau hang fuan;
vo vao cua 5 rupoos.
TraI daI fron mof khu daf 142 hoc fa, fruong daI hoc Magadh nam cach
aI fhap chung 3 cay so vo huong Tay, fruong co mof frung fam quoc fo
nghIon cuu vo Ijch su co daI, van hoa, va frIof hoc.

KH! V!C CH!NC Q!ANH O AO TRANC
Hang dong ungoshvarI |con goI Ia PrasgbodhI, hay MahakaIa) nam
cach T 7 cay so vo huong ong bac, chung quanh Ia nhung khu daf bo
hoang nam cach xa PhaIgu, Ia noI ma duc Phaf da fu kho hanh frong 6 nam
sau khI NgaI Ia bo hoang fhanh. o do o day co mof fuong Phaf raf hoc hac,
gay nhu mof bo xuong. Sau nhung nam fhang hanh fr kho hanh op xac faj
MahakaIa, duc Phaf nhan ra rang, fr fuo gIaI fhoaf khong fho chung dac duoc
bang phuong phap op xac kho hanh. NgaI dI don T, o do NgaI nhan duoc
mof baf chao cung duong. Ngon nuI da Iom chom, nhung con kon kon bay o
bon fron chI Iam fang fhom vo yon fInh. O duoI nuI, khach hanh huong so
nhn fhay non mong cua mof fInh xa Ion, va fron dInh nuI, dI fch cua nhIou
ngoI fhap co. Canh fr yon fInh o day, va vo dop fhIon nhIon cua PragbodhI va
hung vI cua hang dong Ia mof noI dang do fham quan chIom baI.
Tu duoI doc Ioo mof doan ngan fhoaI fhoaI so don chua Tay Tang va vaI
hang nho. Mof chanh dIon o frong hang dong chnh dang duoc nguoI Tay Tang
56
cham soc, mac du nhung dao sI HIndu gan day muon danh Iay noI day. Raf f
khach hanh huong don day, nhung fhInh fhoang mof vaI xo don fh so bj bao
vay boI Iu fro va nhung nguoI an xIn. HoI Phaf CIao Tho CIoI muon gIup do do
xay dung duong sa, va mof so co so ha fang faI day nhung chnh quyon bang
Ihar phan doI.

TR!NC TAM THIN O O AO TRANC
ac bIof frong suof mua ong |chnh fu fhang 11 don fhang 2) nhung
khoa fu va Iop fhIon cua ca haI ho phaI Nam fruyon va ac fruyon duoc fo
chuc o day. Mahayana voI nhung hoaf dong bIou frung cua cac nuoc nhu Tay
Tang, Trung Quoc, Nhaf an Nam fong Phaf gIao don fu nhung nuoc nhu
Tch Ian, ThaI Ian va mof so nuoc o ong Nam A. Cac fhIon su don fu khap
noI fron fho gIoI do day cho nhung phaf fu va nhung nguoI muon nghIon cuu,
hoc hoI dao Phaf o faI mof moI fruong IInh fhIong o fhanh pho chua fhap nay.
Mof vaI frung fam fhuong fruc o T Iuon co nhung buoI gIang day gIao Iy.
Nhung buoI gIang phap nay Ia hoaf dong chnh o T. Co fho doc fhay
nhung chuong frnh khoa fu o nhung quan ca pho, Roof InfIfufo hay chua MIon
Ion.
Roof InsfIffufo for WIsdom CuIfuro |dIon fhoaI: 0631- 2400714; vob:
vvv.roofInsfnda.vsnI.nof.In) nam o cuoI pho, bon fraI cua mof con duong
fhuong xuyon co day rac ruoI, cach aI fhap chung 2 cay so Ia frung fam fu
hoc voI nhung khu vuon dop, mof chanh dIon, fhu vIon va nha o. Nhung khoa
fu fhuong fo chuc vao nhung fhang mua dong koo daI fu 7 don 10 ngay, fap
frung vao gIao Iy aI fhua do nhung Iaf Ma huong dan. Mof khoa fu 8 ngay
dong 2600 rupoos bao gom ca an uong. Phong don co nha fam va hanh Iang voI
gIa fu 300-450 rupoos, phong fap fho gIa 175 rupoos mof ngay. Iom fam duoc
fnh chung vao fIon phong. NguoI fu o day co fho fhuo phong ca 3 fhang,
nhung phaI daf coc fruoc. Trung fam con co chuong frnh hoaf dong gIup do
dan dja phuong vo y fo, nong nghIop, gIao duc, gom ca vIoc frong cay vao mua
mua, nha fo ban, nguoI huI va baI IIof hoaf dong quanh nam. Trung fam can
nhung nguoI fnh nguyon cho nhung vIoc khong chuyon mon, va cung do gIup
cham soc fruong fu fhIon va phong kham bjnh. Taf ca 90 frung fam fhIon fron
khap fho gIoI baogom ca frung fam o Kapan gan Kafmandu, NopaI hoaf dong
do ngan quy cua HoI ao Ton Phaf CIao aI Thua |IoundafIon for fho
ProsorvafIon of fho MahayanaTradIfIon, IPMT), frung fam cung co faI fro
frong du an xay dung aI Phaf I Iac cao 128 mof.
TR!NC TAM THIN TH CIOI HAMA OHI |Tho hamma odhI
InfrnafIonaI ModIfafIon Confro), |dIon fhoaI 631- 2400437), mof frong nhung
frung fam fhIon o An o, cach fruong daI hoc Magadh chung vaI cay so fron
duong obhI. Trung fam fo chuc fhuong xuyon frong nam nhung khoa fhIon
57
koo daI fu 10 don 12 ngay |fru fhang 6). Trung fam con cung cap mIon ph cho
o va fhuc an cho fhIon sInh nhung co fho cung duong fuy hy. ChI fIof vo nhung
khoa fhIon co fhong bao o Hoc VIon Quoc fo o Maharashfra |df: 02553-
285076). Hoac co fho fIop xuc frung fam hammaIpa o Anh |Harovood nd,
Horoford HR2 8JS; ToI: 01989- 730234)

TR!NC TAM THIN Q!OC T |Tho InfornafIonaI ModIfafIon Confro,
df: 0631-2400707) nam pha sau chua Trung Quoc chung vaI fram mof, fhanh
Iap do fhuong foa fIon sI RashfrapaI Mahafhora, baf dau hoaf dong fu ngay 29-
1-1970. Trung fam o gan fruong daI hoc Magadh, pha bon kIa cua chua ThaI
Ian. ay Ia frung fam fhIon dau fIon o T. Trung fam fruoc day nam o
fruc duong chnh frong mof khu daf rong 2 hoc fa doI dIon daI hoc Magadh.
Cong bang fru da hung vI Iam noI baf frung fam nay. Toan bo frung fam bao
gom mof fhIon duong haI fang va bay foa nha vua Ia van phong vua Ia fhu
vIon, mof fruong fIou hoc fu fhIon Pragyananda, mof phong kham fu fhIon
TaugpuIu Sayadav. Tu fhang 11 nam 1993, mof co nhI vIon va fu fhIon xa hoI
duoc fhanh Iap faI frung fam nay. Tu fhang 4 nam 1990, Trung Tam ThIon
Quoc To |TTTQT) fhanh Iap mof co so khac gan T. Trung fam moI nay co
mof nha nghI haI fang voI 8 phong, mof fhIon duong rIong bIof rong raI va
mof so foa nha khac. Ca haI co so cua TTTQT dou duoc fon fr haI fuong Phaf
raf dop va quy frong fu fho ngoI fhIon duoc fhuong foa hadanf
YanavIrIyachan, fru fr chua hammamongkoI, angkok va NI su KruapanIch o
ThaI Ian fang. Trung fam fo chuc nhung khoa fu 10 ngay cho nhung nguoI so
co va nhung khoa fu fhIon koo daI 30 ngay danh cho nguoI da co kInh nghIom
fu fhIon. MoI ngay baf dau fu 4 gIo 30 va 6 fIong dong ho danh cho nhung
nhom fhIon, co fhoI gIan nghI xon ko. TTTQT cung co nhung Iop gIang day vo
fhIon quanh nam. Taf ca dou mIon ph, chI fuy hy cung duong.
Nhung Iop fhIon co ban cung co o chua MIon Ion; mac du Iop fhIon nay
khong phaI Ia hoaf dong fhuong xuyon nhung cung cung cap duoc nhung kIon
fhuc co ban v o day chu you vo nhung hoaf dong xa hoI gom ca day hoc.
Nhung nguoI fu nguyon fu phuong fay Iuon duoc chao don. Chua Tay Tang
cung co nhung khoa fhIon. Chua ThaI fhInh fhoang co nhung khoa fu fhIon
fhoo fruyon fhong Nam fong. Nhung cu sI cua IIon Hoa Ton bon canh chua
Trung Quoc cung co huong dan fhIon .

CHO O
Nhung du khach hanh huong co fho o faI cac chua; da so phong o day
fh don gIan. oI dIon voI nha hang Nov PoIo-PoIo |mo fhoo mua), nam bon
fraI con duong Caya, Cbua Micn icn |df: 0631- 2400721) co nhung can phong
fIon nghI voI gIa raf ro 100-200 rupoos. Suof mua cao dIom |fhang 11 don
58
fhang gIong), 35 sInh vIon cua fruong cao dang AnfIoch o OhIo My fhuong don
day do fhay doI khong kh frong fhoI gIan cho doI vao daI hoc.
Cbua Bbutan |ToI: 0631- 2400710), nam o duong TompIo, gan fuong daI
aI Phaf, cach khach san ShanfI uddha vaI fram fhuoc, Ia mof noI dung chan
Iy fuong voI gIa raf mom fu 200/400 rupoos cho phong don va phong danh cho
gIa dnh.
Cbua Daijokyo |ToI: 0631- 2400747), canh fuong daI Phaf on Su, co mof
khach san raf dop NIchIron uddhIsf HofoI danh cho nhung khach hanh huong
va du khach; hIon faI o day khong Iay fIon fhuo phong.
Cbua Tamang |ToI: 0631- 2400802), nam fron duong odhgaya gan VIon
ao fang Khao Co, co nhIou phong sach so nhung khong duoc rong raI Iam.
HoI MahabodhI va Nha nghI SrI Ianka |ToI: 0631- 2400742, fax: 0631-
2400880) gan aI fhap, co nhIou phong fap fho voI gIuong fIon nghI voI gIa
200/300 rupoos.
Cbua Gc/ugpa Tay Tang gan HoI MahabodhhI, co nhung phong raf ro,
khong fIon nghI Iam nhung sach so gIa 200/300 rupoos.
Cbua Kagyu Tay Tang, nam gan fuong daI Phaf, Ia mof noI nghI voI gIa
raf huu nghj 100/150 rupoos.
Nba ngbl Pam |ToI: 0631- 2400644), khach san Amar va ShashI nam
fron duong Caya co nhIou phong sang frong cho nhung du khach gau co. NgoaI
nhung noI nay ra fh du khach cung co fho nghI IaI chua Shakya Tay Tang,
chua NopaI. Taf ca nhung noI nghI fhuoc fon gIao mong du khach fuan fhu
nhung noI quy, va co fac phong dao duc.
Nba ngbl Bir/a do JuguI KIshor IrIa xay dung o pha ong bac nha
nghI MahabodhI SocIofy, cung co mof fhap raf fhu huf du khach.
Hang Ioaf khach san hang frung bnh va hang sang moc Ion o T.
BoJbgaya Asbok |ToI: 0631- 2400700 faI Caya), gan VIon ao Tang co nhung
phong raf fIon nghI fhoo kIou ungaIov |nha go mof fang) va mof foa nha raf
dop, voI gIa fu 2500 rupoos fro Ion.
BuJJba Intcrnationa/ | ToI: 0631- 2400505, nam o pha Nam odhgaya
gan chua Indosan NIpponjI Ia mof khach san raf an fuong nhung gIa fh phaI
fu 2000-3000 rupoos.
Kbacb san Lotus Nikko |32 phong; ToI: 0631- 2400789, Iax: 0631-
2400788; omaII:IofusdoI.vsnI.nof.In); gIa 1500-2500 rupoos.
Cbua BuJJba |ToI: 0631- 2400445), Cong ty Du /jcb Bibar voI gIa ro cho
nhung phong fap fho 3, 4 va 6 gIuong.
Embassy |ToI: 0631-2400711), co nhung anh Inh bao vo mang gang fay
frang gIa 1500-2500 rupoos.
Nba ngbl Mabayana Tibctan |73 phong; ToI: 0631- 2400756, Iax: 0631-
2400676, maII:mahayanagfyahoo.com), mof khach san Ion cach Chua
59
CoIugpa chung 200 mof, co nhIou phong dop, co mof daI sanh noI chu fang co
fho fo chuc nhung cuoc hop; ngaI af IaI Iaf Ma fhu 14 da o day frong chuyon
vIong T nam 1998, ga phong 600-1200 rupoos.
Nataranjana |ToI: 0631- 2400475) gIong nhu nha nghI Embassy gIa 1200
rupoos cho phong doI.
Nha nghI ShanfI uddha |ToI: 0631- 2400534) nam o pha nam VIon ao
Tang, Ia mof frong nhung noI moI fhanh Iap voI gIa frung bnh cho nhung
phong sang frong co ca nha fam va bop bon frong gIa fu 1500-2500 rupoos.
8bioa |ToI: 0631- 2400425) doI dIon voI aI fhap, ngay khu vuc frung
fam voI nhung phong co may Ianh gIa 600-1500 ruposs.
8iJJbartb Vibar |ToI: 0631-2400445), Bibar Torist Comp/cx co phong doI
voI nha fam gIa 400-600 rupoos.

TH!C AN
Nha hang an fh fhay doI fhoo fung mua, va gIa so dac do khI vao mua
du khach va nhung khach hanh huong fuu vo. Can tccn MababoJbi tai Nba
ngbl cua 8ir Lanka phuc vu nhung mon an Trung Quoc fuong doI kha. Kbacb
san 8bioa gan van phong du Ijch co ca fhuc an Tay va An. Fujia Grccn
Cbincsc Pcstaurant ngay pha ngoaI chua Tay Tang co raf nhIou mon an TIpof
va An, co ca momo ga, va m chay quanh nam. 8ujata Pcstaurant |ToI: 0631-
2400725), nam bon frong khach san odhgaya Ashoka, gan VIon ao Tang Ia
nha hang frang fr raf dop va raf dac. Om Cajc vua moI khaI fruong Ia noI gap
go raf quon fhuoc. CIa ca vao mua ong gom Iuon ca fhuc an nho Ia Ncu Po/c-
Po/c, doI dIon chua MIon Ion, va Gin:a doI dIon chua ThaI phuc vu fhuc an
cho nhung du khach nguoI Nhaf. Trong so nhung nha hang Iuu dong Po/c-po/c,
Ncu Po/c-Po/c va Gautam cung phuc vu fof.














60
4. GAYA, NO OC PHAT NHK LAN OKN
uc Pbat o Gayasisa gan Gaya cung ooi mot ngan oj ty kbco.
Vinaya, IV. J6.
an so: 335.000. Ma so buu dIon: 823001. Ma so dIon fhoaI: 0631.
Caya cach VaranasI 220 cay so duong fau hoa, 276 cay so duong bo va
100 cay so vo pha Nam Pafna, fhu phu cua bang Ihar. Caya nam fron fuyon
duong fau hoa oIhI-CaIcaffa, va co nhIou chuyon fau dI fruc fIop don oIhI,
KoIkafa, PurI, va Pafna. Caya cach T 12 cay so vo huong ac.
Nhung chuyon fhan fhoaI cua dao HIndu mIou fa Caya nhu Ia mof frong
ba fru cof cuoI cung frong ChIoc cau fhanh dan don ThIon dang va duoc ca
ngoI nhu Ia vung daf fhanh do cau nguyon cho fo fIon, fhanh pho Caya va
nhung vung Ian can da gIu fruyon fhong nay fu fho ky fhu 8 nhu da duoc fhuaf
IaI frong Vayu Purana. Vayu Purana nou ra 324 dja dIom IIon quan don Io nghI
fo fIon, frong so nay 84 dIom co fho nhan bIof hIon nay va nhung noI nay fap
frung vao 12 fhanh fch. Than vu fru duoc bIou fuong o ba dja danh-Caya
MandaIa, Caya Kshofra, va Caya PurI, nhung dja danh nay co su gan bo phuc
fap vo nhung cau chuyon vo sanh, su sanh san, maf froI va caI chof.
Khu vuc frung fam cua Caya PurI |fhanh dja cua Caya) duoc bIof nhu Ia
AdI Caya |Caya co) cach VIshnupad 800 mof doI dIon voI song PhaIgu vo huong
ong va cuoI ngon doI Prabha. Caya PurI gan voI fu CayashIrsha |CayasIsa In
PaII), nghIa cua fu ShIrsh Ia caI dau, kof hop fhanh nghIa Ia frung fam, ma
dInh Ia ngon doI Naga o huong ong va ho !ffaramanas o pha bac. Caya va
CayashIrsha duoc do cap nhIou frong nhung kInh sach co. Caya PurI hIon nay
Ia fhanh pho Caya.
ua fhoo mof frong nhung sach SanskrIf gIa frj vo hanh huong va
nhung fhanh fch, cuon TrIsfhaIIsofu |ChIoc cau dan don ba fhanh pho fhanh)
vIof vao fho ky 16, mof frong ba cho do Ia |Cau dan don IInh hon), Caya o cuc
ong. HaI dja danh khac Ia VaranasI va Prayaga |AIIahabad), ca haI nam doc
fhoo song Hang vo huong Tay. NoI dau fIon Ia Caya mof fhanh dja cua fhan
fhoaI duoc ca ngoI frong Vo da. VIshnu da ngang qua day va da Iuu buoc chan
dau fIon faI ba noI: faf ca noI nay so duoc hoan fhIon frong nhung buoc chan
cua fhan VIshnu. Thanh kInh NIrukfa, fho ky fhu 8 TTI, gIaI fhch ba dja
danh nay Ia ba fhanh dja o Caya : Samarohana, VIshnupad, va CayashIsha.
ThoI hoang kIm cua Caya Ia vao fhoI ky Mahabharafa, dac bIof Ia cho
vIoc cau nguyon fo fIon. Huyon Trang cung noI don Caya nhu Ia mof fhanh dja
don do fam do gof rua nhung foI IoI.
Ton Caya xuaf phaf fu Ma vuong, Cayasusa, nguoI mIof maI hau ha do
Iam vuI Iong fhuong do va duoc ban phop Ianh Ia faf ca fhan fru o fron fhan
fho cua Cayasura. o suc manh cua fhIon djnh fhIon fhan gap cac dIa fhan,
61
kof qua Ia su fhanh hnh mof noI fhanh dja day quyon nang. o nho fhoI
hoang kIm va day quyon nang cua ma vuong, fhanh pho Iay fon ong Ia Caya.
CIao su fIon sI Ashor |1989) noI rang nghI fhuc dac bIof cau nguyon fo
fIon va hanh huong don Caya fhoI Mahabharafa co Io da fhu huf su chu y cua
duc Phaf don vung ngoaI o cua Caya do fhIon djnh va cuoI cung chung ngo o
o. ua vao mof so faI IIou duoc ghI IaI fh vj fr va fruyon fhong cau nguyon
fo fIon fruoc day faI don fho VIshnu nguoc fro IaI fhoI ky cua Samudragupfa
|fho ky fhu 5 TI). Hoang hau AhIIyabaI HoIkar cua Indoro fho ky 18, co fhay
doI mof so kIon fruc dIou khac faI ngoI don fho VIshnu va mof so don fho
khac.
a fhu quan frong nhaf cua bIou fuong fhIon nhIon duoc mIou fa va gIaI
fhch fhoo y nghIa rong cua Io nghI Ia song PhaIgu |nuoc chay), Akshayafavafa
|Cay o o baf fu) va ProfashIIa |ngon doI cua Ma). ong song bIou fuong cho
su mau mo cua nuoc frong do co du su song, suc manh, va su baf dIof. Nam
ngon doI duoc danh dau o Caya Kshofra Ia ProfashIIa |Tay bac), RamashIIa
|ong bac), Prabhas cung goI Ia Ramagaya Pahar, doc fhoo dong song PhaIgu
|ong), rahmayonI |ong nam), va CrIddhrakufa |Tay nam). Tru ngon doI
Prabhas |163 m) va ProfashIIa |266 m), con IaI ba fh ngon cao nhaf khoang
218 m. Co ca fhay 45 noI, va duoc chIa fhanh 8 fhanh dja. Tuy nhIon ba phan
fu nhung nguoI fhoo dao HIndu don cau nguyon cho fo fIon chI fap frung vao
ba dIom song PhaIgu , don fho VIshnu va nhung noI IIon quan don haI noI kIa.
Song PhaIgu fao non mof khu pha dong fhanh pho Caya. Thoo fhan
fhoaI An do gIaI fhch rang fon PhaIgu Ia kof hop cua pba/a |cong duc) va go
|uoc nguyon); gIaI fhch rong ra Ia dong song co day nang Iuc ban phaf nIom
fIn va cong duc. HaI dong suoI IIIajan va Mohana baf nguon fu ngon nuI
Korambo Pahar |767 m) cach Caya khoang 75 cay so vo huong Nam, haI nhanh
nay gap nhau cach Caya 5 cay so co fon Ia PhaIgu. IIIanja Ia fon sau nay
nguyon fruoc Ia dong song NI IIon Thuyon noI duc Phaf fam va quang bnh
baf phaf nguyon fruoc khI fhanh dao. Tu Caya dong song nay chay 82 cay so
vo huong ac, va sau do do vo huong ong va cuoI cung Ia nhap vao song
Hang. Taf nhIon song PhaIgu hau nhu kho phan Ion frong nam. HIon nay co
11 ngoI don fho nam doc fhoo bo fraI cua song Ia noI do fo Io, fam va cau
nguyon cho fo fIon cua fn do HIndu. on fho Shmashan |noI hoa fang) nam o
pha cuc Nam Ia noI hoa fang. Khu vuc o gIua don fho Cadadhara va Sangaf
duoc su dung pho bIon cho nhung buoI fo Io, Io cung fhuc an cho fhuong do va
nhIou Io hoI khac. on bo song pha Nam nhn vo huong Tay don fho
VIshnupad, Ia mof noI IInh fhIong SIfa Kund con duong dI don bo song Ia don
fho Ramagaya noI day duoc su dung fo chuc cho muc dch fon gIao IIon quan
don don fho nay. om 30 Ia ngay cua fo fIon cua fhang 9-10, gan don mua
62
Thu, Ia fhoI gIan do cau nguyon cho ong ba fo fIon. Vao djp nay hang ngan
nguoI fu cac noI fron Ianh fho An o koo vo day do fo Io bon bo song PhaIgu.
VIshnupad |dau chan cua VIshnu), o khu vuc frung fam o pha Nam song
PhaIgu, VIshnupad Ia mof dja dIom noI fIong o Caya. Than fhoaI An o ko cau
chuyon cua Ma vuong Cayasura; nho fhIon va kho hanh non ma vuong co duoc
mof suc manh vo song. Sau do rahma va VIshnu you cau ma vuong su dung
vaI mnh nhu Ia mof caI bo cho faf ca cac vj fhan dung fron vaI fhoo su dIou
khIon cua VIshnu. au chan cua VIshnu |10x40 cm) duoc khac fron mof bo da
hnh baf gIac. uong knh 1.1 mof, Ia dIom frung fam cua don fho nay, mof
vong bang bac boc dau chan nay.
Nhung nguoI khong fhuoc dao HIndu khong duoc phop vao ngoI don nay.
Cho don nhung nam cua fhap nIon 50 nhung nguoI fhuoc gIaI cap fhap cung
khong duoc vao ngoI don. on fho VIshnupad cao 30 mof voI 8 day fru da
frang fr dIou khac raf dop chong do ngoI don, da duoc hoang hau AhIIyabaI
HoIkar cua xu Indoro, Trung An phuc hoI vao nam 1787. Vua KrIshna ova va
hoang hau TIrumaIa ovI cho xay cong nam gIua don fho VIshnupad va Surya
vao nam 1521. Thu fuong NopaI RanjIf Pandoy, fang mof chuong bang dong.
Mof chuong khac duoc froo o cong vao Ia cua mof sI quan nguoI Anh fon
CIIIandor fang vao fhang 1 nam 1790. Chung quanh don fho VIshnupad mof
nha nghI duoc xay dung frong nhung fhap nIon 60, mof nha nghI danh cho
khach hanh huong, mof noI Iuu nIom gom mof cong vIon do fuong nIom
Shankaracharya, va haI cong vIon khac fon Ia VIshnu va TuIasI o pha sau ngoI
don. ThIou su bao quan, duy fr va qua cong cong non chung quanh don fho raf
do day. NhIou ngoI nha cu va nhung don fho hIon nay o frong fnh frang do
naf, va mof so noI fh da hoan foan bIon maf.

VISHN!PA VA A! CHAN PHAT
on fho VIshnupad, hoang hau AhIIyabaI HoIkar xay dung fro IaI vao
nhung nam cuoI fho ky 18, co mof dau chan cua VIshnu duoc khac fron da
bazan. HIon nay khong co dau vof g do phan bIof boI v fraI qua nhIou fho ky
nhung dau vof cua Phaf gIao da bj fay xoa. NhIou hoc gIa fIn rang dau chan
cua VIshnu Ia bIou fuong cua Phaf gIao, khI dao Phaf bj suy fan o An o,
nhung fn do dao HIndu cho do Ia dau chan cua VIshnu. Nhung hoc gIa noI
fIong da dua ra nhung kof Iuan nhu sau:
1. au chan cua duc Phaf duoc khac fron da, va duoc coI nhu Ia mof bIou
fuong duoc fon fho o cac fInh xa vao dau fho ky fhu 2 TTI. Trong nhung
fac pham dIou khac o harhuf |Madhya Pradosh) chung fa fhay rang fron
mof buc phu dIou mInh hoa vua A Xa Tho danh Io dau chan Phaf co dau
banh xo Iuan hoI raf ro. au chan cua Phaf Ia mof hnh fuong raf pho bIon
63
o Nam An. Va dau chan nay cung xuaf hIon fruoc dau chan cua VIshnu duoc
phaf hIon o cac don fho HIndu kha Iau.
2. Thanh pho Caya duoc nang cap Ion gIong nhu bay gIo cua dao HIndu chI
sau khI Phaf gIao bj suy fan faI An o. Ijch su cua HIndu fruoc fho ky fhu
8-9 khong fhay do cap o day, va cung khong co nhung dI fch Ijch su vo no.
3. o Iam cho dao HIndu o Caya duoc pho cap frong dan gIan va fao Ion mof
vang hao quang chung quanh vung nay cho IInh fhIong, fn do HIndu phaI
fao ra nhung huyon fhoaI hap dan vo Caya Asura.
4. Khong co mof noI nao khac o An o frong dao HIndu co su fho phung fon
knh dau chan.
5. Thaf ra fh don fho VIshnupad mof fhoI Ia mof ngoI chua cua Phaf gIao,
dIou nay da duoc xac mInh qua nhung cong frnh nghIon cuu cua I.P.
VIdyafhI vao nam 1951-1956 faI Caya.
Iom fhu huf cua don fho VIshnupad Ia co nhIou don fho quan frong
khac va don fho frang fr nhIou buc fuong co raf dop. Trong khu vuc
VIshnupad, dIon fho cua don fho Cadadhar co mof fuong VIshnu cao 1 mof 6,
Iam vao fho ky fhu 11. Cung mof fuong VIshnu khac duoc Iam vao fho ky nay
duoc fho faI don fho KrIshna varaka voI nhung do frang suc nhan fao va
duong nof kho cung, haI vaI co nang mof caI chuy va mof hoa son.
O don fho Surya, gan VIshnupad, co mof hnh maf froI 1.5 m fron da,
fac vao fho ky 11. KIou dIou khac fuong fhang cung nay choI IaI voI fang da
don duoc khac nhung hnh fuong uyon chuyon va fhInh fhoang fm fhay o
nhung hnh vo vu fru o fron dau cua fuong. Tuong fhan maf froI Ion nhaf o
Caya cao 2.44 m Iam bang IoaI da bac o faI dIon fho don rahmanI, doI dIon
voI song PhaIgu, dan gIan goI Ia Narayana.
Akshayavafa |cay banyan cay da baf fu) cach don fho VIshnupad chung
mof cay so vo huong Tay nam, duoI chan doI rahmayonI. Chuyon fhan fhoaI
ko rang Iuc fho gIoI gap nan hong fhuy, fraI daf bj ngap frong daI duong, fhan
VIshnu |fhan bao vo) hoa fhan Ia mof dua bo nhap vao ngu frong mof canh cay
da. Cay da hIon nay Ia bIou frung cho cay frong chuyon fhan fhoaI nay. Trong
van hoc fhan fhoaI dIon fa cau chuyon nay bang nhIou cach khac nhau nhung
dou do cap don vj fr cua no Ia o Caya. CIong nhu nuI frong fruyon, cay banyan
bIou fuong nhu Ia cof fru chong noI IIon gIua fraI daf va fhIon duong; y nghIa
nay mInh hoa cho chuc nang cua no doI voI Io cau nguyon ong ba fo fIon. HIon
nay, cay phaf frIon canh Ia cho kn ca don fho, bon frong dIon fho co nhIou
buc phu dIou va mof bIa ky ngay pha bon phaI cong vao. Iom fhu huf o
Akshayavafa Ia ho son raf dop, goI Ia RukmInIkunda.
Chung nua cay so vo huong ong bac cua don fho Akshayavafa Ia don
fho nu fhan MangaIagaurI, nguoI fa fIn rang Ia mof frong ShakfIpIfhas, noI ma
vu cua fhI haI SafI, vo cua fhan ShIva roI xuong. Tuong nu fhan duoc daf fron
64
mof caI gho duoc cham fro cong phu va pha fruoc co vIof mof doan su fhI vo
su huy dIof cua SafI. Sau khI dI bo Ion khoang chung 125 bac cap va qua mof
con duong nho dong duc Ia huong don khu vuc cho chnh. I qua mof con
duong ngoan ngoon vo huong ac Ia mof ngoI don Janardana |VIshnu) frong
fnh frang do naf, bon frong don co nhIou buc dIou khac vao fho ky fhu 9. Tu
don fho nay quoo vo huong Tay, xuong mof doan duong doc Ioang Io chung fa
so fhay mof fuong VIshnu khac vao fho ky fhu 5 fron mof fang da Ion frong
dIon fho Cau Prachara. Cach don fho Ashayavafa chung 300 mof vo huong
ong Ia mof fu vIon va mof ngoI don KapIIadhara. O day mua xuan fhay doI
fhoo fung nam v nguoI fa cho rang co mof duong ngam fhong gIua song Hang
o Vjnh ang Can. Tu vIon cua vj fhanh fhan KapIIa frong fhan fhoaI,
KapIIadhara, nam o day.
ProfashIIa, ngon doI ProfashIIa cach don fho VIshnupad khoang 8 cay so
vo huong ong bac, nguon goc co Io Ia mof noI fn nguong dan gIan sau fro
fhanh noI cau nguyon cho fo fIon, va sau nay mof don fho ProfabhaIravI va
VIshnu duoc xay dung. Trong fruyon fhan fhoaI Vayu ko rang co mof nguoI da
Ioo Ion 400 buc fhang da do cung nhung haf ngu coc cho ong ba faI dInh doI
|246m). Nhung haf ngu coc nay duoc dang cho fhan chof, Yamaraja va
harmaraja va nhung con cho koo xo cua fhan chof, Shyama va ShabaIa.
Nhung nguoI don day fam cau nguyon o rahmakunda duoI chan doI, va Iay
nuoc fu ho nay do cung rahmoshvara ShIva faI ngoI don fho gan ho nuoc.
Truyon fhuyof noI rang rahma |dang Sang fao) da Iam Io fo ngua faI day.
RamashIIa |oI Rama) cach don VIshnupad khoang 4 cay so vo huong
ac. Ton cu cua ngon doI nay Ia Profaparvafa |ngon doI Ma). Than fhoaI An
o cho rang nhung nghI fhuc cung fo o day gIong voI nhung noI quan frong
khac o Caya. Nhung fruyon fhong Iau doI cua nhung nguoI khong phaI a Ia
Mon van con o day, frong khI mof quan ho gan guI voI nhung dao sI a Ia Mon
van con duy fr. Nhung buoI Io fo fu duoc fo chuc o ca haI don PaIoshvara va
Ramoshvara fron dInh doI |218m), muon Ion do phaI Ioo qua 327 buc fhang
cap. O chan nuI cung co mof so don fho, mof frong so nay Ia IInga cua ShIva
bang pha Io. ang qua con duong nhop nhua o pha ong Ia haI don fho Rama
Kunda va Rama Chaf noI ma nhung nguoI hanh huong dao HIndu don day do
cung fo cho fo fIon. oc fhoo con Io vo huong Nam, gan cau vuof cua fau hoa Ia
KakabaII VodI |noI cung fhuc an cho qua)
8ita KunJa oa Pamagaya. Ngon doI Prabhas nam doc fhoo bo phaI song
PhaIgu, cach don fho VIshnupad chung 800 mof vo huong ong. Iom gap go
gIua ngon doI va dong song duoc xom Ia raf IInh fhIong cho vIoc fam rua foI.
Nhung nguoI don day cung ngu coc cho Prabhas |bIou fuong anh sang), ShIva
IInga va Rama. Chuyon fhan fhoaI noI rang faf ca fhan IInh dou dung fron
nguoI cua Ma vuong Caya; cung vay nu fhan IakshmI cung Ia SIfa, ParvafI va
65
SarasvafI cung dung fron nguoI Ma vuong. Tuong SIfa raf nho frong mof caI
bon con goI Ia SIfa Kund. Trong bon nay co mof fuong bang da fay cam fraI
banh, hnh fuong nay raf pho bIon bIou fuong canh fay phaI cua asharafha,
cha cua Rama, fu am fy dua fay ra do nhan Iay fhuc an do SIfa |vo cua Rama)
dang. Nhung dao sI HIndu va nhung nguoI o day co gang bIon ho, gIaI fhch
cho nhung du khach vo cau chuyon nay. m cua Rama Ia harafa cung o faI
day do do don fho va noI nay con goI Ia harafashram.
!ffaramanas, gan PIfamahoshvara, cach don VIshnupad chung 1 cay so
vo huong ac. Ho !ffaramanas von Ia mof caI ho co duoc con fraI cua vua
VIshvapura Ia YakshapaIa sua sang IaI, dao sau hon, rong hon vao fho ky 11.
O day con co ba dIom khac nua, do Ia !dIchI o goc Tay bac, akshInamanas
goc Tay nam va KankhaI o gIua. Nhung fn do HIndu cung fhuc an ca bon noI
nay, va doc fhoo bo song PhaIgu. Ca nam noI nay goI Ia PanchafIrfhI. Io cao
dau cua dao HIndu cung duoc fo chuc raf pho bIon o day. Can !ffaramanas co
nhIou don fho khac fho ShIva va urga, fn do HIndu chI don day fham quan
chu khong Iam Io.
Cay aI CIac |MahabodhI froo), cung co do cap don frong fruyon fhan
fhoaI co fch An o nhu Ia mof noI fhIong IIong do Io baI cau nguyon cho fo
fIon. Cay o o nay o T co moI quan ho raf gan guI voI Phaf gIao, fuy
nhIon frong fhoI gIan 7 ngay cau nguyon cho fo fIon, nguoI fhoo dao HIndu
don day vao ngay fhu fu. VIoc Io baI cay o o cua HIndu cung da co fu dau
fho ky fhu 7. Tuy nhIon vao nam 600 TI vua Shashank vung ongaI, mof fn
do a Ia Mon gao da cho dao cay va dof. Nam 620, vua Purnavorma IaI cho
frong IaI cay o o, va vua cho fuoI vao goc cay sua cua ca ngan con bo non
chI sau mof dom cay moc Ion cao ca 3 fhuoc.

Bruhmuyon (Guyushrshu) vu Ouc Phut
rahmayonI cach Akshayavafa chung 450 mof vo huong Tay, hay doI
CayashIrsha |PaII CayasIsa). Tu fron dInh doI co fho nhn fhay quang canh ca
fhanh pho. Muon Ion dInh phaI Ioo 470 bac cap bang da do hoang hau
AhIIyabaI HoIkar xay dung vao nam 1785. Co haI hang dong nho |yonIs, bo
phan sInh duc phu nu) faI dInh doI goI Ia hang rahmayonI va MafrIyonI.
NguoI fa fIn rang nou nhu aI dI qua hang nay so khong con faI sanh. Co mof
don fho Asfabhuja ovI va nhung nu fhan khac faI dInh doI.
Caya va va CayashIrsha cung da duoc do cap don Ia nhung frung fam
quan frong frong fhoI ky Phaf gIao hung fhjnh. Thoo uddhaghosha, ngon nuI
von co fon Ia CajashIsha-Tuong au- v ngon doI gIong nhu con voI dang nam,
va fhanh pho Iay fon cua ngon nuI nay, Caya Ia bIon fho cua gaja.
CayashIsha Ia frung fam cua o a af a, nguoI anh om ba con cua duc Phaf
sau nay fro fhanh do fu cua NgaI. uc Phaf cung da don fham noI nay nhIou
66
Ian. Mof frong nhung chuyon vIong fham noI nay Caya Kassapa cung 200 do
do da xuaf gIa Iam do fu duc Phaf.
Mof hom sau khI khaf fhuc fro vo duc Phaf da cho frIou fap cac vj fy
khoo faI Caya |CayashIsha). uc Phaf cung voI 900 vj fy khoo va ba anh om
NgaI Ca Iop ngo fraI frong yon Iang. Sau khI dung com xong, faf ca dou quay
vo huong duc Phaf. TaI day duc Phaf da fhuyof baI phap noI fIong vo Iua,
kInh AdIffaparIyaya cho ca ngan vj fan fy khoo.
Thoo chu gIaI fruoc day fh duc Phaf fhuyof phap va fhnh chung ngoI
faI mof phIon da phang Ion. Ngay nay chung fa khong fhay co phIon da nao
nhu fho nay, nhung pha bon canh cua ngon doI chnh co mof phIon da raf
bang phang co fho chua ca ngan nguoI. Nhung dau vof f oI co Io chI Ia mof
fhap fm fhay o day. Muon Ion don day phaI dI Ion nhung buc cap sau khI qua
khoI nua chang duong, dI vo pha fraI mof doan duong go gho. Tu day co fho
nhn fhay dong song PhaIgu va pha sau PragbodhI.
NgoI bnh fhan fron phIon da Ion o CayashIsa |doI rahmayonI) duc
Phaf day:
Nay cac Hicn gia! Tat ca cac pbap Jang cbay. Nbung g Jang cbay: o
/a sau giac quan- mat, tai, mui, /uoi, tban oa y Jang boc cbay. 8au tran /a sac,
tbanb, buong, oj, xuc, oa pbap Jang boc cbay. 8au tbuc /a nban tbuc, nb tbuc,
ty tbuc, tbict tbuc, tban tbuc oa y tbuc Jang boc cbay. Cbung Jang boc cbay Jo
/ua tbam, /ua san oa /ua si. Cbung Jang cbay Jo ngon /ua sanb, gia, bcnb,
cbct oa tu ngon /ua cua sau, bi kbo uu, nao.
Nay cac ty kbco! Tat ca nbung cam tbo Jang cbay, Ju /a kbo tbo /ac
tbo bay bat kbo bat /ac tbo. Nbung cam tbo sanb kboi Jo sau can, sau tran oa
sau tbuc. Cam tbo Jang boc cbay Jo ngon /ua tbam, san, si. Cbung Jang bj
tbicu Jot boi ngon /ua sanb, gia, bcnb, cbct oa ngon /ua sau, bi, kbo, uu, nao.
Nay cac ty kbco! Cac ong Jung Jc bj tbicu Jot boi ngon /ua tbam, /ua
san, /ua si. Pbai tbay goc cua bct tbay cac pbap /a oo tbuong, bicn Joi Jc
kbong bj troi buoc trong oong /uan boi Jo sau can, sau tran oa sau tbuc tao
ra.
Trong mof baI phap khac, khI faf ca cac vjfy khoo nhn fhay mof so
nguoI dang fam duoI dong song voI nIom fIn Ia so gof rua duoc nhung foI IoI
cua ho, duc Phaf da noI Ion baI ko:
Nuoc kbong /am tbanb tjnb,
Kc ngu tam o Jay.
Cbl tin cban Jicu pbap,
Moi tbat su tbanb tjnb,
Xung goi Ba La Mon
|!ddan Suffa 7)
67
uc phaf da o faI CayashIsa ba fhang do day cho nhung vj fan fy khoo,
cac fy khoo dou fn fho IoI duc Phaf day. a anh om ngaI Ca Iop da fro fhanh
nhung nguoI phu fa dac Iuc cho duc Phaf gIao huan fang doan.
|SamyuffaNIkaya 35.28)
KhI duc Phaf fuoI cao, o a af a da fach ra khoI gIao doan dan fhoo
voI 500 vj fy khoo o faI CayashIsa, vua A Xa Tho da xay cho ho mof fInh xa o
day. uc Phaf da phaI haI ngaI aI Muc KIon IIon va Xa IoI Phaf don fhuyof
phuc nhung vj fy khoo bj kch dong fach ra khoI fang doan, cuoI cung nhung vj
nay da fro IaI.
KhI ngaI Huyon Trang don fham Caya chI co chung mof ngan gIa dnh
song faI fhanh pho nay. Vao fhoI do Caya co vj fr raf quan frong IIon ho don
vIoc dang quang cua cac vua. NgaI Huyon Trang noI rang: Ngay xua co pbong
tuc /a kbi cac oj oua /cn ngoi, Jc boa giai ooi tban Jan trong nuoc oa cung Jc
gay ticng tam bon nbung oj oua truoc, tbuong Jcn nui nay /am /c Jang quang
ooi nbicu ngbi /c. NgaI Huyon Trang cung co do cap don mof caI fhap fron
dInh doI do vua A uc xay dung. Ngay nay rahmayonI duoc xom nhu Ia fhanh
dIa cua dao HIndu. rahmayonI Ia day doI cuoI cung khI roI khoI day bang con
duong doc fhoo dong song do don T va cung raf do dang nhan ra do co
mof fhap fruyon fhanh fron dInh doI.
8araj KunJ
Saraj Kund Ia mof caI ho nuoc raf noI fIong doI voI nhung fn do HIndu
do cung baI maf froI. on Suraj cung bang con duong don don VIshnupad.
Khoang 100 mof fruoc khI don VIshnupad vo huong ac, co nhIou con Io nho
pha bon fay fraI. I vao mof duong nho va ro phaI. Co haI ngoI don fho nho
doc fhoo ho nuoc co fho hnh fuong fhan maf froI hnh fron. Io hoI quan frong
nhaf Ia Chafha |fo fhan maf froI vao ngay fhu 6) fo chuc haI Ian frong nam
vao ngay dau fuan cua nua fhang ChaIfra |March-AprII) va KarfIka |Ocfobor-
Novombor), khI do ca 500 ngan nguoI fhoo dao HIndu do vo SuraI Kund.
Ho hnh chu nhaf duoc bao boc boI mof buc fuong cao xay bang da fang
Ion va co mof don fho o cuoI ho. NhIou su kIon xay ra o day duoc ghI IaI frong
kInh SuchIIoma |Suffa NIpafa 270-273), bon ho co mof kIon fruc nhu hnh fhap
goI Ia TankIfamancha, Ma vuong SuchIIoma song o do. Iou fhu vj Ia cung
fhap nay duoc noI don frong Mahabharafa Ia rahmarIpa. Ma vuong SuchIIoma
do doa duc Phaf fhaf baI da hoI ngaI mof cau hoI: Tu dau fham va san day
khoI7 Ham muon khong ham muon, so haI day Ion fu dau7 Tu dau nhung fa
kIon khoI Ion va Iam quay nhIou fam nhu nhung dua bo duoI qua7 uc Phaf da
fra IoI fung phan:
Tbam san pbat kboi tu nga cbap,
Tbuong, gbct, so bai, ta kicn
Cung tu cbap nga tuong.
68
Quay nbicu tam nbu cbu bc xua Juoi Jan qua
Khong con dau vof g vo TankIfamacha hIon nay, nhung caI fon cua ho
nuoc ro rang xuaf phaf fu suchIIoma, va duoI goc cay gan ngoI don, co raf
nhIou buc dIou khac frong do co mof so fhap Phaf gIao.
NguoI fa cho rang sau baI fhuyof phap dau fIon faI Sarnafh, duc Phaf va
chu fang da gho fham Caya va da fhuyof nhIou baI phap o day. Van co nghI
ngo Ia duc Phaf chua fung fro IaI Caya, co Io Caya Ia frung fam cho Io fo fu va
NgaI cung co mof chuf fhong cam voI noI nay. Trong kInh Vaffhupama |KInh
V du Tam VaI) duc Phaf day:
Ncu kbong noi Joi /am bai cbung sanb
Ncu kbong /ay cua kbong cbo, kbong co nicm tin,
i Jcn Gaya /am g:
Gaya cbl /a mot gicng nuoc.
|Trung bo kInh)
NCHI I T T!
KInh dIon va fruyon fhong dao HIndu day rang nhung fn do phaI cau
nguyon cho fo fIon faI Caya do gIup cho nhung vong hon ma fruoc day da fao
nhung nghIop ac chua duoc dau fhaI so co co hoI sanh vo fhIon dang. ay Ia
mof frong nhung chu fhuyof cua dao HIndu, duoc da so fIn fhoo dac bIof Ia o
vung nong fhon. ang cach nay IInh hon cua ong ba, fo fIon so duoc sIou fhoaf.
Co haI cach do cau nguyon cho ong ba: |a) tarpana, cung nhung hof ngu coc, va
nhung buoI Io cau nguyon duoI su huong dan cua nhung dao sI HIndu chuyon
vo nghI Io. Io Tarpana cung cho bon hang fo fIon: chu fhIon |dovas), 7 vj
fhanh |rIshIs), fhan chof |Yama) va fhu ky cua fhan chof |ChIfrgupfa), va
nhung nguoI fhan bon noI-cha-ong noI-ong co noI-va fo fIon fruoc.
Tuan /c cau nguycn cbo to ticn cua Jao HinJu.
Ngay tbu nbat. tam rua toi oa cung nuoc tai bo song Punpun oa Pba/gu,
oa o 8ita KunJ.
Ngay tbu bai. sau kbi tam tai Jong song /inb tbicng, tbam quan
Prctasbi/a oa cung nuoc o Jo oa o tai bo nuoc o cban Joi Brabma KunJ. 8au
Jo /a nbung ngbi tbuc tc tu o Pamasb/a Juoi cban Joi, 8urya KunJ oa
Kakaba/i.
Ngay tbu ba. tbam 6 tbanb Jja Pancbatirtbi. Uttarmanas,
UJJicbi,Daksbina Manas, Kankba/, oa AnJiGaJaJbar, tbam quan bai tuong
tban Mat troi (Daksbinarka oa Maunarka. 8au kbi tam rua toi nguoi tc tu co
tbc tro /ai tbam nbung noi nay.
Ngay tbu tu. tbam quan Dbarmaranya oa Matangaoapi sau kbi kct tbuc
/c cau nguycn tai cay ai giac.
Ngay tbu nam. tbam quan Gopracbar, Brabmayoni, Brabmasar, oa Jac
bict /a cung nuoc tai ouon xoai gan Gopracbar.
69
Ngay tbu sau. sau kbi ngam mnb Juoi Jong song Pba/gu, tbam oa cau
nguycn tai Gyasbirb, AJi GaJaJbara, VisbnupaJ, Gaya Kupa.
Ngay tbu bay. tbam quan GaJa/o/a, Prapitamabcsboara, oa /c tc tu sau
cung tai Aksbayaoata. 8au kbi kct tbuc tro /ai VisbnupaJ oa cung Juong cbo
nbung Jao s HinJu, mot /c ta to cbuc tai Jcn Gayatri, oa cuoi cung /a /c tban
Visbnu.
VIon ao Tang Caya |mo cua fu 10 gIo don 17 gIo moI ngay; dong cua
fhu haI) nam gan ho nuoc noI co nhIou chuyon xo buyf dI T, Ia mof foa
nha gan ak ungaIov canh foa an Caya. VIon ao Tang Ia mof foa nha hau
nhu bj bo roI va frong fnh frang do naf, o day co mof so suu fap vo nhung fac
pham dIou khac, do su, franh, nhung ban vIof fay cua Phaf gao va ca HIndu
duoc fm fhay o frong khu vuc Caya. Thaf ra VIon bao fang nay chI mo cua khI
nguoI quan Iy o day don.
CHO O
Hau hof nhung khach san ro fIon o day dou fap frung o khu vuc gan san
ga; dI nhIon o day raf on ao. HofoI uddha |ToI 223428) doc fhoo con duong
nho doI dIon san ga nam fron duong Iaxman Sahay co yon fInh hon. VaI fram
fhuoc cach ga sau khI bang qua khach san Ajafashafru, co noI nghI raf ro fIon
va nha hang rong raI Ia khach san SfafIon VIov |ToI.220512). oI dIon san ga
vo pha fraI Ia khach san Ajasfashafru |ToI. 221514-223714) co mof so phong
raf Ijch su voI gIa Ion xuong fhaf fhuong fu 300 rupoos cho phong don va 600
Rs cho phong fap fho. Khach san SIddharfha InfornafIonaI |ToI. 221254) cach
ga khoang 500 mof pha fay phaI, khach san fof nhaf cua fhanh pho, phuc vu
cho nhung khach hanh huong hang sang va o day co fhuc don cua nhung mon
an man. CIa phong fu 1000/1500 rupoos. Can ga cung con vaI khach san khac
PaI Rosf HofoI |ToI. 2433139, Madras HofoI va SahInfI Rosf Houso. Nam fron
duong SsvarajpurI cach ga khoang 1 cay so khach co fho nghI faI khach san
Surya |ToI. 2224254) va khach san Samraf |ToI. 224004). Mof vaI nha nghI ro
fIon nhu SrI KaIIash Cuosf Houso, pha ac cong vIon Azad va Shyam |ToI.
222416) o duong Rama.
TH!C AN
Hau hof nhung nha hang an o gan ga fh nho, va noI fap frung cua ruoI
nhang. NgoaI fru nhung nha hang cua nhung khach san fof. SIddharfha |ToI.
2436243-2436252) frong khach san SIddharfha InfornafIonaI va Surya |ToI.
223714) cua khach san Ajafashafru Ia nhung nha hang fof. Nha hang bao an
fof nhaf Ia SfafIon VIov HofoI. Khach san Punjab o duong SfafIon co nhung
mon an An. Mac du nha hang raf hIom hoI o nhung noI khac frong fhanh pho
nhung daI |fhuc an cua nguoI An) va com fh khach hanh huong co fho fhay
nhang nhang doc suof con duong don don fho VIshnupad. Nhung nguoI an chay
co fho an baf cu o quan an nao.
70
Caya raf noI fIong vo fhuc an nho ngof nhu banh bIscuIf, goI Ia fIIakufa,
Iam bang mo nau voI sua va phu duong o ngoaI; mon nay raf do bao quan va
co fho do duoc ca 10 ngay. Mof khu cho duoc goI Ia TIIakufa bazaar. O nhIou
noI nguoI fa co fho fhay mof IoaI banh chIon phong, ngof raf pho bIon o nhung
cua hang faI Ihar goI Ia Khajja, nguyon phaf xuaf fu mof Iang o gIua Caya va
RajgIr. IoaI banh nay khI chIon xong raf hap dan cho nhung dan ruoI.
THAM Q!AN
Hang Barabar
Hang arabar co fu fho ky fhu 3 TTI cach Caya khoang 36 cay so. Con
duong nho 22 cay so dan don hang dong co mof ngon nuI da granIfo quay maf
vo huong ong con duong chnh dan don Pafna . fu day cung phaI maf 5 fIong
do dI bo fham quan haI nhom hang dong. HaI frong so nhung hang nay co bIa
ky cua vua A uc. Nhung hang nay Ia nhung noI bao fon, khong cho khaI fhac
da som nhaf o An o. VoI su khoan dung cua dao Phaf, vua A uc cho phop
nhung nguoI khong phaI dao Phaf co quyon fhoo fon gIao cua ho. Ho da xay
dung nhung ngoI don frong hang da.
oI nuI da fhach anh nam o mof vung doI nuI Iom chom. IoI gIoI fhIou
cua vua A uc fron bIa ky da phaf hIon duoc 4 hang, duoc nhung nguoI fho da
danh bong va cham fro raf cong phu. Nhung hang nay duoc xay dung cho
nhung vj dao sI cua dao JaIn. Porcy rovn da fm ra nhung hang raf fuyof, dac
bIof Ia hang Iomasa RIshI va Sudama. Nhung hang nay dua fhoo nhung fup
Iou hnh dang fo ong Iam bang fro, go va co maI Iop franh. Phan bon frong
hang Sudama rong 6 mof, daI 10 mof va cao 3.5 mof, dI qua mof khung cua bon
frong Ia mof phong duong knh 6 mof. Ngho fhuaf an fuong nhaf Ia o maf
fIon cua Iomasa RIshI Ia haI cua nho hnh ban nguyof fuong fu nhu caI mong
ngua Iam bang go duoc cham fro hnh maf cao va mof dan voI dang danh Io
fhap. Nhung hang nay cung Ia noI o cua nhung dao sI phaI AjIvIka nam 250
TTI. Cong frnh khao co o day chua hoan faf, co mof so hang co co nguy bj
sap. Co mof don fho ShIva o dInh SIddhosvara.
Khoang chung 1 cay so fu abarar co ba hang da khac fron doI
Nagarjuna. Hang CopI Ia mof hang Ion, bo ngang Ia 13.5mx6m va cao 3 mof.
Hang nay duoc phaf hIon sau abarar 50 nam, va cho bIof rang da duoc chau
cua vua Aduc cho duc sau khI Ion ngoI.







71
5. SARNATH (VON NA),
NO OC PHAT CHYKN PHAP LAN
Hay gbi nbo kbu ouon xinb Jcp nay, ngoi ouon mang tcn nbung
bac tbanb, noi ma 01 ngan oa oo so cbu Pbat Ja cbuycn banb xc pbap
truoc Jay. Noi Jay tbat /a tuyct ooi, tbanb tjnb, tbuong co nbung Jan
nai rong cboi. Tai ngoi ouon nay, Ta sc cbuycn pbap /uan
IoI duc Phaf
TaI Ioc !yon, duc Phaf da chuyon van banh xo phap, NgaI da
fhuyof phap cho nam vj fy khoo, mo canh cua baf fu cho ho, chI cho ho
canh cua gIaI fhoaf nIof ban. uc Phaf day:
Gioi banb /a nbung cai cam cua banb xc. cban /y nay kbong bj
tbay Joi boi tboi gian, tri tuc /a banb xc, Jjnb /a truc cua banb xc, Jay
/a cban /y bat Ji bat Jjcb.
Ai tbay Juoc kbo, nguycn nban cua kbo, su Joan Jict kbo Jau oa
con Juong Jua Jcn Joan tan kbo. Vj ay sc Ji trcn con Juong cbanb Jao.
Cbanb kicn sc /a ngon Juoc soi sang con Juong. Cbanb tu Juy /a nguoi
Jan Juong. Cbanb ngu /a noi cu tru trcn Juong. uong Ji sc xuycn suot
boi o oj ay co cbanb ngbicp. Cuoc song sc Ji Jung Juong Jo oj ay co
cbanb mang. Cbanb tinb tan sc /a nbung buoc Ji, cbanb nicm oa cbanb
Jjnb sc mang /ai an /ac cbo oj ay trong tung moi buoc Ji Tho
Mahavaga, 1.11~10, 47

an so: 31,000 nguoI
Ma so buu dIon: 221008; ma so dIon fhoaI: 0542

!C PHAT VA KASHI
Trong kInh fang PaII do cap don 19 nuoc Ion, frong do KashI Ia mof quoc
gIa hung cuong fruoc fhoI cua duc Phaf. Tuy nhIon frong fhoI duc Phaf, vuong
quoc nay duoI su caI frj cua vua PrasonajIf |a Tu Nac) xu KoshaIa. KInh
MahagovInda noI Ia hrIfarashfra |PaII: hafaraffha) Ia vua dau fIon cua
vuong quoc KashI, va fhanh pho VaranasI duoI su caI quan cua MahagovInda,
mof quan cua vua Runu huyon fhoaI. KInh on Sanh noI KashI |VaranasI) co
nhIou fon khac nhu Surundhana, Sudarhana, rahmavardhana, PudhphavafI,
Rammanagar va MoIInI. a so nhung fon nay chI su dung frong mof fhoI gIan
ngan, va mof so Ia nhung noI quan frong cua frIof hoc. Trong kInh CakkavafI
SIhanada Chuyon Iuan Thanh Vuong Su Tu Hong - Truong bo kInh, noI rang
vao fhoI cua duc Phaf I Iac VaranasI so co fon Ia KofumafI, raf hung manh,
phong phu, dong dan cu, an uong day du. Trong KInh on Sanh CufffIa ca
ngoI KashI Ia mof fhanh pho noI fIong cua Chau a.
72
Tuy khong phaI Ia fhu do, VaranasI Ia mof fhanh pho fhuong maI fhjnh
vuong frong suof fhoI duc Phaf. ay Ia frung fam chnh noI IIon voI con duong
fhuong maI voI TaxIIa |o pha Tay), ShravasfI |o pha ac) va RajagrIha |o
pha ong). ang duong fhuy nhung fhuong fhuyon co fho cho hang fu
VaranasI dI KaushambI, Pafna va VaIshaII. Trong MaIIndapajho |Na TIon fy
khoo van kInh) do cap don nhung y phuc raf dop duoc san xuaf o KashI bay
ban o fhu do SagaIa, do vua YavanajaI MIIInda caI frj. KInh on Sanh cung
mIou fa VaranasI Ia noI mua ban fram, do fhu cong my ngho, ao quan, do
frang suc vang bac, va Ia noI huan Iuyon ngua va voI.
KInh fang PaII ghI IaI rang sau khI fhanh dao faI T, duc Phaf da
quyof djnh fm 5 anh om KIou Tran Nhu, nhung nguoI fruoc day Ia bo NgaI
dang fu fap faI IsIpIffana MIgadaya |SanskrIf: RIshIpaffana MrIgadaya, cho
chu TIon doa xu), Vuon NaI. uc Phaf da don day va do cho ho va nhan ho
Iam do fu sau khI Chuyon Phap Iuan voI baI phap Tu Thanh o. ay Ia nam
vj fy khoo dau fIon. Ngay sau do duc Phaf do cho nhung nguoI fhuoc gIaI cap
quy foc, frong do co fhuong gIa a Xa va nhung nguoI ba con cua ong da fro
fhanh do fu cua duc Phaf. an dan so Iuong chu fang Ion don 60 vj, duoc duc
Phaf day dI khap noI do fruyon ba gIao Iy cua duc Phaf.
Mof cau chuyon frong kInh on Sanh noI frong mof doI qua khu duc
Phaf da dau fhaI Iam mof con naI vang, va NgaI da cuu mof con naI co fhaI. o
bIof duoc chuyon nay non vua KashI ra Ionh khong duoc phop san ban, va khu
vuon duoc quan Iy bao vo cho cac vj fu sI va dan naI.
uc Phaf da fraI qua mua an cu kIof ha dau fIon faI Sarnafh |a-Ia-naI),
va cung fu do duc Phaf Ian dau fIon bac bo nhung quy Iuaf bao fhu va mo fn
cua dao a Ia Mon qua nhung IoI day cua NgaI frong baI phap
AnaffaIakkhana Suffa |KInh Vo Nga Tuong). KInh fang PaII cung do cap don
nhIou vj dao sI a Ia Mon noI fIong o khu vuc song Hang, o KashI fh khong
co noI don. Iou nay cho fhay rang frong suof fhoI duc Phaf KashI khong phaI
Ia mof noI phaf frIon cua cac Io nghI fo fu va cung khong co nhung nhom bao
fhu.
KhI mua an cu kof fhuc, duc Phaf quay IaI mIon Nam. NgaI dung IaI
Vuon NaI noI NgaI chuyon baI phap Tu Thanh o Ian dau fIon 36 nam fruoc
do.
a muoI sau nam sau Ian dau fIon Chuyon Phap Iuan duc Phaf da fro
IaI Sarnafh cung voI cac vj daI do fu cua NgaI nhu fon gIa Xa IoI Phaf, Muc
KIon IIon va Ian nay duc Phaf cung fhuyof nhIou baI phap, bac bo nhung
nghI Io bao fhu, nhung hnh fhuc fo fu fhan IInh cua fruyon fhong a Ia Mon
gIao. Sau Ian vIong fham fhu haI, duc Phaf cung fro IaI Sarnafh nhIou Ian. Tuy
nhIon sau khI duc Phaf nIof ban, nhIou franh chap vo fu fuong ma a Ia Mon
da chIom vj fr cua Phaf gIao.
73
TaI a-Ia-naI, duc Phaf day nam anh om KIou Tran Nhu:
Hay /ang ngbc nay cac Hicn gia! Ta Ja tm ra con Juong giac ngo, nay
Ta cbl cbo cac ong. Cac ong /a nguoi Jau ticn ngbc giao pbap cua Ta. Giao
pbap nay kbong pbai kct qua cua tu Juy, ma /a kct qua cua kinb ngbicm tu
tap. Hay /ang ngbc ooi tam an tjnb.
Giong noi cua Juc Pbat pbat ra ooi mot uy /uc kbicn cbo nam nguoi
pbai cbap tay /ai oa nguoc /cn nbn Ngai. Kicu Tran Nbu tbay mat tbua Juc
Pbat. Bacb Ton gia Gautama! Hay o /ong tbuong ma cbl cbo cbung con con
Juong giai tboat
uc Phaf noI mof cach fhu fhaI:
Nay cbu Hicn! Co bai cuc Joan ma mot banb gia can ncn tranb. Mot /a
buong tbo nbung Juc /ac, bai /a tbuc banb kbo banb cp xac. Ca bai Jcu sai
/am. Con Juong ma Ta Ja tm ra /a con Juong Trung Jao, tranb xa bai cuc
Joan co tbc giup banb gia giac ngo, giai tboat, nict ban. o /a con Juong Bat
Tbanb ao gom Cbanb kicn, Cbanb tu Juy, Cbanb ngu, Cbanb ngbicp, Cbanb
mang, Cbanb tinb tan, Cbanb nicm oa Cbanb Jjnb. Ta Ja banb tr con Juong
Tbanb Jao nay oa Ja giac ngo, giai tboat, an /ac.
Nay cbu Hicn! Tai sao con Juong nay goi /a Cbanb Jao: Ta goi /a
Cbanb Jao o no kbong tranb bay pbu nban kbo Jau, ma /a Joi Jicn truc ticp
ooi kbo Jau oa tm ra pbuong pbap Jc tboat ra kboi kbo Jau. Bat cbanb Jao /a
pbuong pbap song trong tlnb tbuc. Nicm /a can ban. Do tbuc banb cbanb
nicm, cac nguoi sc co Jjnb, oa sc giup cac ong giac ngo. Nbo banb tr cbanb
Jjnb, cac ong sc co cbanb kicn, cbanb tu Juy, cbanb ngu, cbanb ngbicp, cbanb
mang oa cbanb tinb tan. Co cbanb kicn cac ong sc giai tboat moi troi buoc cua
kbo Jau, sc an /ac, giai tboat tbat su.
Nay cbu Hicn! Co Bon su tbat. Kbo Jc, Tap Jc, Dict Jc oa ao Jc. Ta
goi Jo /a Tu Tbanb c. Tbu nbat /a Kbo Jc. 8anb, /ao, bcnb, tu /a kbo. 8au,
bi , kbo, uu, nao /a kbo. Cbia cacb nguoi tbuong /a kbo. 8ong ooi nguoi mnb
gbct /a kbo. Cbap tbu nam uan /a kbo.
Cbu Hicn! ay /a tbanb Jc tbu bai nguycn nban cua kbo. Do oo minb
cbc /ap ncn kbong tbay Juoc su tbat cua cuoc Joi, con nguoi bj ngon /ua cua
tbam, san, ganb ty, buon pbicn, /o /ang, so bai tbicu Jot
Cbu Hicn, ay /a tbanb Jc tbu ba kbo Jict. Hicu ro Juoc su tbat cua
cuoc Joi sc Jua Jcn su Joan tan kbo Jau, Jan Jcn an /ac giai tboat.
Nay cbu Hicn! ay /a tbanb Jc tbu tu con Juong Jan Jcn Joan Jict
kbo Jau. o /a con Juong Tbanb Jao ta Ja giai tbicb. Con Juong tbanb Jao
Juoc truong Juong bang cacb an tru trong cbanb nicm. Nbo an tru trong
cbanb nicm ma Jjnb pbat sanb oa giai tboat kboi nbung kbo Jau Jan Jcn an
tjnb, nict ban. Ta sc buong Jan cbo cac ong con Juong giai tboat nay.
74
Trong khI duc Phaf gIang Tu Iou o, fam KIou Tran Nhu bung Ion fIa
sang, ong da huong duoc huong vj gIaI fhoaf ma bay Iau nay fm kIom. uc
Phaf chI va noI: KIou Tran Nhu gIac ngo! KIou Tran Nhu gIac ngo!
|VInaya Mahavagga Khuddaka NIkaya, Samyuffa NIkaya)

VI TRI VA OI CANH IICH S!
Nam cach fhanh pho VaranasI chung 10 cay so vo huong ong bac,
Sarnafh Ia mof chI nhanh cua HoI dong fhanh pho VaranasI. Tu Sarnafh don
VaranasI co fho dI bang nhIou phuong fIon nhu xo buyf, faxI, rIchshav va xo
ngua. Tuyon xo Iua fu VaranasI dI AurIhar dI ngang qua Sarnafh xuaf phaf fu
ga cung fon voI fhanh pho ga VaranasI. Toa nha cua ga xay dung fhoo kIon
fruc Phaf gIao.
Taf ca chu Phaf frong qua khu sau khI chung ngo Vo fhuong o o faI
Vajrasana, dou don Sarnafh do Chuyon Phap Iuan. Thoo fruyon fhong chu
Phaf, duc Phaf Thch Ca mau NI cung dI don Sarnafh fu T do gap nam
anh om KIou Tran Nhu. uc Phaf don a Ia naI |KashI) mof buoI sang, sau khI
khaf fhuc frong fhanh pho, fam va ngo fraI xong, ngaI dI ra cong fhanh pha
ong, dI vo huong ac don Vuon NaI, hIon nay Ia Sarnafh. CaI fon Vuon naI
baf nguon fu mof su kIon xay ra frong doI qua khu cua duc Phaf, Iuc do NgaI
dau fhaI Ia mof con NaI chua.
TaI day nam anh om KIou Tran Nhu dang hanh fr kho hanh. KhI ho
fhay duc Phaf dI don, moI nguoI dou nghI NgaI van Ia Co am nguoI da fu bo
IoI fu kho hanh, ho quyof djnh khong chao don duc Phaf. nhung khI duc Phaf
gan don fu nhIon faf ca dou dung day chao NgaI. uc Phaf fuyon bo rang NgaI
da gIac ngo va da fhanh Phaf hIou Ia Thch ca Mau NI, va hua Ia so huong dan
cho ho phuong phap ma NgaI da chung ngo.
Huyon Trang ghI nhan faI day co mof fhap hnh maI vom Ion, o day con
IaI mof mo daf Ion co Io Ia nhung dau fch cua fhap, chung quanh Ia mof kIon
fruc hnh baf gIac cua HoI gIao |ChaukhandI Sfupa), nam cach pha Nam cua
Vuon khong xa Iam.
Suof dom dau fIon duc Phaf chI Im Iang, dom fhu haI duc Phaf frao doI
f, dom fhu ba duc Phaf baf dau fhuyof phap. Ngay cho duc Phaf chuyon banh
xo phap, 1000 foa bau xuaf hIon. uc Phaf dI vong quanh foa ma ba vj Phaf
fruoc da ngoI va ngoI vao foa fhu fu. Hao quang phaf ra fu fhan NgaI chIou
sang khap ca ba ngan fho gIoI, va fraI daf rung dong. Pham fhIon cung duong
cho duc Phaf banh xo bang vang voI 1000 cay cam, o fhch va chu fhIon khac
cung cung duong duc Phaf va faf ca dou cung fhInh NgaI fhuyof phap.
o gIup cho chung sanh quan saf fam, duc Phaf Ian dau fIon Chuyon
Phap Iuan. NgaI day con duong franh xa huong fhu duc Iac va kho hanh op
xac, duc Phaf day Tu Thanh o, af Thanh ao. Trong so nam vj do fu fh
75
KIou Tran Nhu Ia nguoI dau fIon chung ngo, hIou nhung IoI day cua ngaI, sau
do Ia Vappa, haddIya, Mahanam, va AssajI Ia nguoI cuoI cung. Taf ca cuoI
cung dou chung A Ia han baI phap Tu Thanh o Ian dau fIon duoc chuyon o faI
vuon NaI va IIon fuc duoc fhuyof frong 7 nam IIon fIop. NhIou baI phap khac
vo Iuaf, phuong phap fhIon djnh duoc fhuyof o nhung noI khac nhung baI
phap Tu o da duoc duc Phaf gIang 12 Ian o Sarnafh. Tu do gIao phap cua
NgaI da hung fhjnh frong suof 1500 nam faI Vuon NaI.
Trong so nhung dI fch con IaI, cac nha khao co fm fhay nhung dI fch
ghI nam 260 TTI, va bIa ky cua vua A uc duoc khac fron fru da cung vao fhoI
gIan nay, cho fhay rang mof fInh xa da duoc xay dung vao frIou daI cua vua A
uc |273-232TTI). Nhung vof fch khac fron nhung fru hang rao danh dau vao
fhoI ky Shunga |fho ky fhu 2-1 TTI) cung duoc fm fhay o day. Nhung fIon bo
cua fhoI ky Kushana |fho ky fhu 1-2 TI) fuong xung voI ngho fhuaf kIon fruc
dIou khac cua Mafhura. Sarnafh cung da phaf frIon nhu Ia mof frung fam ngho
fhuaf. Vao fhoI ky Cupfa |fho ky fhu 4-6 TI) Sarnafh fhanh Iap mof frung fam
ngho fhuaf Phaf gIao, san xuaf nhung fuong Phaf bang da. NgaI Phap HIon
|405 TI) mo fa su fhjnh vuong, phaf frIon ruc ro cua Sarnafh vao fhoI ky cua
Chandragupfa |376-414 TI).

THAP HAMKHA
Truoc day, co haI fhap faI Sarnafh. HIon nay chI con IaI fhap
hamokha, duoc xay dung vao fho ky fhu 6. Thap harmarajIka do vua A uc
xay dung. Mof so nguoI cho rang fhap duoc dung ngay cho duc Phaf fhuyof
phap nhung da bj Jagaf SIngh pha huy vao fho ky 18 va da Iay hom dung xa
IoI cua Phaf nom xuong song Hang. Huyon Trang ko rang fru da cua vua A
uc duoc dung fruoc fhap, fru da bong don noI soI bong hnh duc Phaf fron
fhap Ion fron fru da. anaras |a Ia naI) cung Ia mof noI ma duc Phaf dau
fhaI frong nhung doI qua khu. Phaf Ca Iop cung da xay mof fInh xa gan vuon
NaI, noI NgaI quy y cho mof cau bo gIaI cap a Ia Mon JofIpaIa, Ia fIon fhan
cua Phaf Thch Ca. Huyon Trang ghI IaI co nhIou fhap va nhung buc nhan fao
o nhIou noI, noI nhung vj Phaf frong qua khu ngoI fhIon va kInh hanh. Vuon
NaI cung Ia noI Phaf Thch Ca fhj hIon nhu Ia mof hanh nguyon o Taf frong
nhIou kIop qua khu. Huyon Trang cung nou Ia co raf nhIou fhap fuong nIom o
frong fInh xa. Thap dau fIon Ia noI o faf fhj hIon Iam naI, fhap fhu haI Ia noI
NgaI Iam con voI sau nga, NgaI da cho nga cua mnh cho mof nguoI san, fhap
fhu ba Ia o faf Iam fhan chIm, Muc KIon IIon va Xa IoI Phaf Ia khI va voI.
Trong suof fhoI ky cua Skandagupfa |455-467 TI), Sarnafh raf fhjnh
vuong, nhung sau do fh bj fan pha boI Huna. Va don fho ky fhu 8 Sarnafh fro
IaI fhoI ky hoang kIm cua mnh cho don nam 1017 khI Mahmud cua ChazI pha
huy foan bo cac fhanh fch, va nhung cuoc pha huy fIop fuc vao nam 1033 do
76
Ahmad NIaIfgIn. Tuy nhIon don frIou daI cua vua ConvIndachandra |1114-
1154), voI su ung ho cua hoang hau KumaradovI, fhanh pho duoc phuc hoI fro
IaI, nhung fhanh fch duoc bao quan. Hoang hau KumaradovI cho xay mof fInh
xa raf Ion o Sarnafh, co Io day Ia mof dI fch raf an fuong cuoI cung duoc xay
dung faI day, sau do khong con mof cong frnh kIon fruc Phaf gIao nao duoc
xay dung. TIop fuc vao nam 1193 vua Tho NhI Ky da pha huy nhung dI fch
Phaf gIao faj Sarnafh.
Nam 1567 vua Akbar HoI gao cho xay dung mof fhap hnh baf gIac
fron mof non fhap cu do fuong nIom cha mnh, Humayun, da don song o day
vao nam 1532.sau do vao nam 1793 voI su pha huy foan bo cac dI fch do Iay
vaf IIou xay dung cho do Ijnh cua Jagaf SIngh. Suof fho ky fhu 19 nhIou cuoc
khaI quaf khao co duoc fIon hanh do AIoxandor CunnInhm |1834-36). TIop fhoo
do cung co nhIou cuoc khaI quaf khac cua I.O. OorfoI |1904-05), John H.
MarshaII |1907), H. Hargroavos |1914-15) va aya Ram SahnI |1927-32).
Thang 1 nam 1912 VIon ao Tang Khao Co dau fIon duoc fhanh Iap o
Sarnafh. Trong khoang fhoI gIan fu 30 fhang 12-1990 don 1 fhang 1-1991 Io
KuIachakra Puja |Io cau nguyon cua Phaf gIao Maf fong) Ian fhu 14 duoc fo
chuc o Sarnafh duoI su chung mInh cua NgaI af IaI Iaf Ma fhu 14, TonzIn
Cyafso. Khu vuc khaI quaf khao co koo daI ca khu vuc rong 16.73 hoc fa daf,
gom nhIou dI fch va fhap; khu vuc dI fch Phaf gIao va Ijch su koo daI ca khu
daf rong 9.59 hoc fa.

THAP CHA!KHANI
Khoang 600 mof fruoc khI don VIon bao fang, nam fron duong chnh,
pha bon fraI chung fa so nhn fhay mof fhap dau fIon. Mac dau vua moI duoc
phuc hoI, nhung khu vuon va su fu sua nhung canh quan Iam cho noI nay fro
fhanh mof dIom fhu huf khach hanh huong du Ijch. Thoo nhung nha khao co
hoc, fhap nay |hoac Ia mof fu vIon nam fron cao) duoc xay dung vao fhoI daI
vua Cupfas fho ky fhu 5. NoI nay danh dau noI duc Phaf gap nam anh om
KIou Tran Nhu sau khI NgaI fhanh dao. Mof bIa ky vIof bang chu a Tu nhu
sau: Humayan, hoang do cua bay Vuong quoc, da ha co don va ngoI faI day do
fang fhom vo huy hoang cua maf froI, Akbar, nhung nguoI con cua ong va
nhung nguoI hau can quyof djnh xay mof fhap cao vuon Ion gIua bau froI
fhua Ionh cua Akbar, Covardhan, con cua vuong gIa TodarmaI, nguoI gIu ngan
kho quoc gIa, da xay mof fhap cao fron dInh fhap nay vao nam 1588.
77

Thap ChankhandI

Chua Padma Samo harma Chakra |Chua Tay Tang)
Tu nga fu Sarnafh- Ashapur, khoang 350 mof, gan fhap ChaukhandI, vo
pha bon phaI Ia con duong dan don chua |Houso: SA-10/9KA, Sarnafh, ToI.
2586296). Chua nay duoc faI fro cua Khonzon-PaIdon-Shorab va Khonpo
Tsonangum CyaI, khanh fhanh vao nam 1996. Ccng vao nam o huong ong,
nguoI quan Iy o day Ia PromajI YaIfjon. Mof frong nhung muc dch cua chua Ia
day gIao Iy co ban va dao duc cho nhung fro om TIpof nghoo va mo coI. Hoc
sInh duoc dao fao 8-10 nam, sau do co fho fro vo gIa dnh va phuc vu xa hoI
mof cach fof dop.
Chua ThaI |HoI MrIgadayavana MahavIhara).
Cach fhap ChaukhandI chung 350 mof vo huong ac, nam fron con
duong chnh dan don VIon ao fang va khu bao fon khao co, chung fa so nhn
fhay chua ThaI nam bon fraI. uoI su huong dan cua fhuong foa Phrakru
PrakassmadhIkun, mof phaI doan hanh huong ThaI da don chIom baI Sarnafh
vao nam 1969. PhaI doan nay da dI chIom baI hof faf ca fhanh fch o An o.
Mac du fhuong foa fruong doan raf vuI khI fhay so Iuong fn do Phaf gIao o An
o nhung ong cung dau Iong khI fhay nhIou ngoI chua va nhung fu vIon khong
duoc cham soc. VoI fam frang nay, vao ngay 27-1-1969 mof hoI dong duoc
fhanh Iap do xay dung mof ngoI chua frong do co ca fu vIon. Io daf da fo chuc
vao ngay 28-11-1974, va ngay 10-2-1976 cong frnh hoan faf. Cong frnh gan
day nhaf |1993) Ia mof ngoI chua Thoravada, fho fuong Phaf fhanh dao. Tang
ham duoc su dung Iam fhIon duong. Mof fruong fIou hoc |fu Iop 1-5) cung nam
frong chua. Van phong chnh cua hoI MrIgadayavana MahavIhara IoundafIon o
angkok, ThaI Ian.
an co fho xuong xo dI bo chung 185 mof vo huong ac do fham quan
VIon ao Tang va khu ao fon dI fch khao co va Vuon NaI.
VIon ao Tang Khao Co
Mo cua suof nhung ngay frong fuan ngoaI fru nhung ngay fhu sau, fu 10
gIo sang don 5 gIo chIou. Vo vao cua 5 rupoos. If nhaf cung phaI maf chung 3
fIong dong ho do fham quan va fm hIou vo nhung hIon vaf duoc frung bay o
day. NguoI khoI xuong xay dung VIon bao fang dau fIon Ia fIon sI J.H.
78
MarshaII, sau do Ia Tong gIam doc VIon Khao Co An o, nguoI fruc fIop frong
cong frnh khaI quaf o Sarnafh. So do fhIof ko cua foa nha do kIon fruc su
Jamos Ransomo, cuu co van fhIof ko cua chnh phu An o, dau nam 1909 cong
frnh hoan faf. Thang 12-1910 VIon baf dau suu fam cac hIon vaf khao co, va
fhang 2-1912 VIon baf dau mo cua cho du khach fham quan. Toa nha chnh goI
Ia Nha frung bay ShakyasImha |2.5 x 11 x 9 m), duoc noI fhong voI haI phong
frung bay khac. HaI phong nay cung fhong voI nhung phong khac. Taf ca co
don fron 2700 hIon vaf khao co.
Tac pham ngho fhuaf dIou khac co nhaf va dop nhaf duoc fm fhay o
Sarnafh Ia fuong hnh su fu da cua vua A uc, duoc fac fron mof khoI da mau
sam co dom don o vung Chunar, frung bay faI nha frung bay ShakyasImha, va
hnh su fu nay da fro fhanh bIou fuong quoc huy cua nuoc Cong hoa An o.
Tuong cao 2.31 mof gom hnh bon con su fu ngoI dau Iung voI mof banh xo o
gIua, co Io day Ia bIou fuong cho gIao phap cua duc Phaf. Tu duoI Ion, fuong
gom co bon phan: |1) phan bo hnh caI chuong frang fr bon ngoaI hnh Ia son
nguoc, |2) dau cof hnh fron frang fr hnh bon con fhu, |3) hnh bon su fu ngoI
dau Iung fac fu mof khoI da, |4) banh xo pha pvoI 32 cam hIon nay chI con IaI
4 frong 32 caI cam cua banh xo phap Iuan. Hnh bon con fhu fron dau cof duoc
dIon fa bang nhIou cach. Mof so nguoI cho rang Ia bIou frung cho nhung su
kIon quan frong frong cuoc doI duc Phaf, do Ia su fu |bIou fuong cua bo foc
Shakya cua duc Phaf), hnh con frau |cung hoang dao kIm nguu, nam fhaI fu
dan sanh Ia nam Suu), hnh con voI |hoang hau Maya mong fhay voI fu cung
froI sa vao bung), va hnh con ngua |ThaI fu coI do dI xuaf gIa). NgoaI ra bon
con fhu nay cung bIou frung cho quy Iuaf fhIon nhIon, cong vIoc dong ang, suc
manh va foc do-bon you fo can ban cua Phaf gIao vo su hnh fhanh vu fru.
Thoo cach gIaI fhch nay fh dInh fru da IIon ho frIof Iy cua Phaf gIao. Thoo
cach gIaI fhch pho bIon bon con fhu ngu y cho bon phuong frong van hoc Phaf
gIao IIon ho don Ho Anofaffa noI duc Phaf fam o day. O fru da faI
Anuradhapura Tch Ian cung fac hInh bon con fhu nay.
Mof fuong dung bang da do, fac hnh o faf raf Ion faI foa nha chnh Ia
mof mo hnh cua fruong phaI ngho fhuaf kIon fruc Mafhura. Tu sI aIa da Iam
fuong nay vao nam fhu ba cua frIou daI Kushana vua KanIshka. Mof caI cof
baf gIac daf pha sau chong fron mof fang du bang da duoc cham khac raf dop
frung bay o pha bac cua foa nha. CaI du bang da nay duong knh 3.05 m duoc
frang fr voI nhIou vong fron dong fam. Phan hong chnh gIua duoc frang fr
hnh bong son no. Pha ngoaI cua mop du Ia nhung Io duc nho cach dou nhau
khoang cach 0.48 m day co Io Ia nhung daI vong hoa hoac Ia nhung hnh fuong
khac do nhung phaf fu nhIof fam Iam fruoc day. NhIou fuong duc Phaf frong
nhIou fu fho duoc frung bay o foa nha chnh, nhung fuong o day dop o su hung
79
vI, fao nha va don gIan; va Ia bIou frung cho fruyon phaI ngho fhuaf kIon fruc
dIou khac o Sarnafh.
Pha bon fraI cua phong frung bay frung fam, mof fuong fhan Tara dung
fay cam mof qua Iuu da boc co fho fhay hof bon frong, day Ia mof mau cua
ngho fhuaf dIou khac cua fho ky fhu 5. Trong Iuong cua fhan fuong duoc frnh
bay mof cach fao nha o chan phaI. o frang suc raf phong phu, nhung fInh xao
gom co nhung daI daI, vong doo fay co frang fr hnh hoa Ia, va ba vong day
chuyon. Nhung vong doo faI Ion doo o haI faI. Maf du khuon maf da bj hong,
nhung van foaf Ion duoc vo fhIon Iu cua pho fuong. Mof con ky Ian, mof con
fhu huyon fhoaI, NgaI Van Thu ngoI fron Iung ky Ian voI mof canh hoa son no,
mof bIa mIou fa fhoI ky hung fhjnh cua ShravasfI, khI duc Phaf da dung nhIou
phuong fIon do khuaf phuc nhung Iuan su ngoaI dao, mof caI hu bung phnh fo
JambhaIa. Than fhjnh vuong cung voI vo Ia Vasudhara, fhap Ramagrama duoc
fhan ran bao vo, va mof bIa ky cua hoang hau KumaradovI, hoang hau phaf fu
cua xu CahadavaIa vua CovIndachandra nou don cong frnh xay dung fInh xa
harmachakra JIna cua hoang hau, va mof so do co quan frong duoc frung bay
o phong frung bay TrIrafna. Ia co ghI fam fhanh fch, bon frong so nay IIon
quan don nhung su kIon chnh frong cuoc doI duc Phaf, va bon noI duc Phaf fhj
hIon fhan fhong Ia mof hIon vaf quy gIa frong phong frung bay nay.
Phong frung bay o huong ong bac |Tafhagafa) frung bay nhung hnh
fuong cua duc Phaf, o faf KIm Cuong o faf Van Thu voI mof canh hoa son
no fron fay, Ni/akantba Lokcsboara voI Iy fhuoc doc fron fay, va fuong I Iac
dung fay fraI cam bau ruou, fay phaI cam chuoI haf va hnh fhap o fruoc fran.
Iom dang chu y nhaf va cung Ia fac pham dIou khac noI fIong cua
fruong phaI dIou khac Sarnafh Ia fuong Phaf o fu fho Chuyon Phap Iuan
|uddha In dharmacakramudra), fac bang da |sa fhach) Chunar va van con gIu
nguyon mau do.
80


Tuong nay |cao 1.6 m Iuon foI dInh vang hao quang, bo rong 0.79 m)
frong fu fho ngoI kIof gIa, Iuc duc Phaf Chuyon Phap Iuan o Sarnafh, dang
duoc frung bay faI mof goc cua phong frung bay Tafhagafa. Tuong nay Ia bIou
fuong dac bIof cua duc Phaf nhu Ia bac aI fu bI, raf song dong voI nof fu bI
fron guong maf cua NgaI. VoI guong maf fram fu, bnh fhan dIom fhom mof nu
cuoI ham fIou voI nof hoan hy, doI maf khop ho, song muI fhang, cap chan
may raf fhanh fao, daI faI raf daI, va nhung Ion foc quan voI nhuc ko fron
dInh dau. HaI ngon fay gIao nhau bang da raf mong va nhung nop gap y Iam
cho buc fuong noI baf va raf dop. Vang hao quang khac nhung hnh anh chu
fhIon va nhung duong frang fr hoa van. Tuong duoc daf o chnh gIua bo, haI
bon Ia hnh fuong con naI bIou fuong cho Ioc !yon. O phan duoI cua fuong Ia
hnh anh nam vj fy khoo ma duc Phaf da fhuyof baI phap Tu do cho ho Ian
dau fIon cung voI hnh mof phu nu va mof dua bo, co Io bIou frung cho nguoI
cung duong buc fuong dIou khac nay.
Phong frung bay TrImurfI nam o pha Nam, frIon Iam foan nhung fuong
fhan cua a Ia Mon gIao, gom TrImurfI |rahma, VIshnu, va ShIva), Surya,
SarasvafI, va MahIshasuramardI |urga). Mof so hIon vaf fhuong nhu chIm,
fhu vaf, dau nguoI o fho ky fhu 3 TTI don ho ky fhu 12 TI duoc frung bay o
nhIou fu frung bay khac nhau. ThIon va Ac fhan cua KIrfImukha |fhan chIon
fhang) Ia haI vj fhan gIu cua cho phong frIon Iam Ashufosh |ShIva) nam o pha
Nam.
81
Phong frung bay Ashufosh frung bay cac vj fhan cua a Ia mon gIao nhu
ShIva, VIshnu, KarffIkoya, ParvafI, Navagrahas, cung voI Canosha, IakshmI va
SarasvafI. Mof fam panoI mInh hoa Navagrahas voI rahma, VIshnu va ShIva
cung dang chu y. Than ShIva, nhu Ia haIrava |mof hoa fhan cua ShIva) Ia
mof frong nhung fuong fhan dop nhaf duoc fm fhay o Sarnafh. Mof fuong
Andhakasuravadha fo Ion, fuong ShIva 10 fay frong hoa fhan cua ShIva Ia fac
pham dIou khac chua hoan faf cua fho ky 12. CIof ko fhu cua ShIva Ia
Andhaka hay TrIpura, ShIva nam caI dau Iau fron caI dInh ba. Canh fay phaI
fhu haI cam fhanh kIom; fay fhu ba cam haI muI fon; fay fhu fu cam caI frong
va fay phaI fhu nam cam mof vaf khong ro v da bj vo o phan fron. Tay fraI
fhu haI cam mof caI chuy duoc khac hnh so nguoI; fay fraI fhu ba cam caI
moc, fay cam van fhay duoc; fay fraI fhu fu cam caI baf do dung mau cua ma
vuong Andhaka; fay fhu nam nam haI caI baf cong. Tuong duoc fac vao fhoI
frung daI fho ky fhu 12 TI, mof fuong Nafaraja ShIva frong fu fho dang mua.
Chan va dau cua fuong bj vo, fay phaI cung bj hong. Tuong nam vong dau Iau
va fay fraI cam dInh ba.
HaI hanh Iang o pha Nam va ac, goI Ia Vasfumandan va ShIIparafna
frung bay hau hof Ia nhung hIon vaf khao co. Mof cay dam cua fac mInh hoa
cau chuyon cua ShanfIvadIna Jafaka Ia mof fac pham ngho fhuaf gIa frj.

KH! V!C KHAI Q!AT KHAO CO
Nam pha bon fraI cua cong vao co mof cong ban vo vao cua: 5 do Ia
|240 rupoos) cho nguoI nuoc ngoaI, va 5 rupoos cho nguoI An va NopaI.
TInh xa so V va VII. Vao cong chung fa so fhay haI fInh xa nam haI bon
con duong. Mj. Markhan KIffoo khaI quaf fInh xa bon phaI, fInh xa V, vao nam
1851-52. fInh xa gom mof san rong 15.25 mof vuong, voI nhIou fang phong, 2.6
m don 2.65 m, va mof caI gIong nuoc o gIua san. Truoc day phong bon frong
san Ia mof hanh Iang co nhIou fru do. Phong chnh gIua Ia phong khach. Cau
fruc mo hnh nay cho fhay ro o phan Ion fInh xa xay dung vao fhoI daI Cupfa
va sau nay.
TInh xa pha fay fraI, fInh xa VII, xay dung vao khoang gIaI doan frung
daI. TInh xa nay duoc xay dung fron non mong cua mof kIon fruc cu gom mof
san rong 9.15 mof vuong, va duoc bao boc boI mof day hanh Iang va fang
phong. NguoI fa noI rang fInh xa so V va VII bj fhIou huy.
Thup Ohurmurujku
Thap nay do vua A uc xay dung vao fho ky fhu 3 TTI, bIou fuong
chung quanh fhap noI vo nhung su kIon frong cuoc doI duc Phaf. Nam 1794,
Jagaf SIngh, fhua fuong cua vua xu a Ia naI, da pha huy fhap, co mof hop da
xanh chua xa IoI cua duc Phaf va chau bau bon frong fhap. Thoo nhung nha
khao co hoc fh fhap da duoc fu bo 6 Ian. Ian fhu nhaf Iam Ion hon Ia vao gIaI
82
doan Kushana bang gach 38.1 x 26.2 x 7 cm. Ian fhu haI vao fho ky fhu 5-6,
Ian nay Iam fhom con duong dI xung quanh fhap rong 4.88 m, cung voI mof
hang rao bang da cao 1.35 m va co bon cong o bon huong. Ian fhu ba vao fho
ky fhu 7, frong fhoI ky cua Harsha, Iuc do con duong dI chung quanh duoc
nang cao va co bon buc cap bang da fang. Ian fhu fu va fhu nam vao fho ky
fhu 9 va 11. Ian cuoI cung fIon hanh Ia do hoang hau KumaradovI cho xay
dung fInh xa harmachakra JIna VIhar vao fho ky fhu 12. Tuong Phaf raf dop
frong fu fho Chuyon Phap Iuan duoc fm fhay o day.
Chunh den.
au vof chanh dIon nay |fho ky fhu 3 va fhu 5 TTI) Ia mof foa nha
hnh chu nhaf 29 x 27 m, voI nhung hoc o bon goc cao 5.5 m. Chanh dIon xay
ngay noI duc Phaf hanh fhIon do vua A uc xay dung va sau nay cac frIou daI
vua Cupfa. Con duong do bo fong va nhung buc fuong bon frong duoc xay sau
nay do gIa co fhom cho foa nha. O pha sau Ia mof fru da chI con IaI 5 mof
phan duoI cua vua A uc |fho ky fhu 3 TTI). Tru da nguyon fhuy cao khoang
15 mof voI hnh su fu o dau cof, hIon fuong su fu dang duoc frung bay o VIon
ao Tang.
Tru du Su Tu cuu Vuu A Ouc.
Tru da su fu o Sarnafh Ia fac pham ngho fhuaf dop nhaf, noI fIong nhaf
cua ngho fhuaf dIou khac Maurya. Phaf hIon duoc vao nam 1905, fru da duoc
Iam bang mof khoI da sa fhach mau vang sam co dom don, fron co hnh fuong
su fu o dau fru cung duoc Iam fu mof khoI da nguyon. Phan ngan co khac bIa
ky cua fru da hIon nay chI cao 2.03 m, von fru da cao 15.25 mof, va fron dau
bon con su fu duoc daf mof banh xo phap Iuan o khoang frong o gIua. Tru da
duoc dung mof cach chac chan fron mof bo da phang Ion, 20.3 X 15.2 x 45.7
cm. Tru da co khac ba bIa ky. Thu nhaf Ia chI du cua vua A uc bang chu
rahmI nhac nho fang nI vo vIoc chIa ro frong fang doan. Ia ky fhu haI khac
vao fhoI dIom Kushana do cap don nam fhu 40 cua Ashvaghosha. Ia ky fhu
ba khac bang chu Cupfa nou fon vj dao su cua phaI SammIfIya va
VasfIpufraka.
Mulugunhukut Vhuru.
I fch nay fhIof ko mo hnh vuong moI chIou do duoc Ia 18.29 m ky
nIom noI duc Phaf fhuong ngoI fhIon frong ba fhang an cu. Thoo Huyon Trang
fh fInh xa nay cao 61 mof. Phong cach frang fr va kIon fruc cho fhay fhuoc
gIaI doan Cupfa. Tang ham chung quanh dI fch nay va nhung buc fuong gach
o chanh dIon duoc Iam fhom sau nay do chong cho maI nha.
Thup Ohumekhu (sunskrt: Ohurmuchukru).
NguoI fa fIn rang vj fr cua fhap Ia chnh xac noI duc Phaf fhuyof baI
phap fhu haI Vo nga cho nam anh om KIou Tran Nhu. I fch nay duoc xom
Ia quan frong va fon nghIom nhaf frong nhung dI fch o Sarnafh. Thap hnh
83
fru dung, duong knh 28.5 m o duoI va 33.5 chIou cao, 42.1 chIou cao fnh Iuon
phan mong, gom co mof caI frong cao 11.2 m dung fron maf daf ma khong co
bo nhu nhung noI khac. Phan hnh frong nay huong vo 8 pha cao 6 mof, moI
maf dou co nhung khung vom daf mof buc fuong. uoI nhung khung vom nay
Ia nhung duong frang fr. Nhung duong frang fr fron fhuong chI frang fr cay
son voI Ia va bup son; frong khI o duong frang fr duoI frang fr nhung doa son
no ro va bup son. Phan fron cua fhap xay bang IoaI gach Ion. Maf ngoaI cua
phan nay hIon nay da bj maf va raf kho ma noI co phaI phan nay cung duoc
daf fron da nhu phan duoI hay khong hay Ia chI fo bang vua ho. CunnIngham
cho rang phan nay chI duoc fraf bang ho. Phan frung fam duoc frang fr voI
nhung mo hnh fhoI daI Cupfa, do Ia nhung frang fr hoa Ia sum so, nhung
hnh fuong foan hoc, chIm, va hoa-nhung hnh fuong frang fr kho hIou nhaf.
Tuong o faf dung va fuong Phaf fhuyof phap duoc fm fhay chung quanh khu
vuc nay.
Tnh xu Ohurmuchukru Jnu Vhur
uoc coI nhu Ia TInh xa so I, nam fraI daI 232 mof fu huong ong don
huong Tay voI mof day nha frung fam, fInh xa nay Ia do hoang hau
KumaradovI, vo cua vua CovIndachandra xu KashI cung duong. Taf ca foa nha
va fang phong hIon nay khong con. TInh xa nay co haI cong vao o pha ong,
khoang cach gIua haI cong Ia 88.45 m. O cuoI huong fay cua fInh xa, co mof IoI
dI khac dan don mof chanh dIon nho hon.
Chuu Men Oen
Chua Maha WIjIfavI SIma hay Chua MIon Ion xay dung o mof khu daf
fhap nam o huong Tay cua khu khaI quaf khao co. Chua xay dung nam 1934 do
av Ryu va con gaI Ia Ma Than Nyun, cung voI av Coom va con fraI cua ba
Maung HIa o Rangoon. Chua co fho mof fuong Phaf Iam bang da frang va haI
fuong haI vj do fu cua duc Phaf. !. Shvo HIva MyomafhugyI, avfIIa va cac
con fraI; assoIn, av Pyu, av Coon cac con fraI o Rangon cung duong. Truoc
chua co mof fhu vIon SaddhammaransI IIbrary, do !. Shvo WI va vo cung
duong xay dung. Truoc san co mof fuong Phaf co fang Iong cho xay dung vao
nam 1994.
Vuju Vdhyu Sunsthun
Nam vo huong ac frong mof ngoI Iang KhajurI cach Chua MahabodhI
chung 450 mof, Tu vIon Vajra VIdya Ia cong frnh xay dung sau cung o
Sarnafh. oc fhoo con duong nam pha sau nhung quay ban hang faI VIon bao
fang, chung fa so gap mof fu vIon MIon Ion, cung fhoo con duong nay chung
mof cay so qua cho SrInagar Ia don fu vIon. Nam fron mof khu daf rong mof
hoc fa, fu vIon xay dung do su faI fro cua Thrangu TuIku RInpocho, mof fu sI
nguoI SIkkIm. ay Ia mo hnh duy nhaf kof hop gIua ngho fhuaf kIon fruc co
va hIon daI cua Tay Tang. Cong frng baf dau fu ngay 18-12-1993 va hoan
84
fhanh ngay 29-10-1999; foan bo cong frnh fon 20 frIou rupoos. Chua fho fuong
Phaf Thch Ca bang dong fhau, ma vang cao 4.6 m, va Ia fuong Phaf duy nhaf
chua fung co o Sarnafh. Io an vj Phaf fo chuc vao ngay 29-31-10-1999. NgaI
af IaI Iaf Ma fhu 14 TonzIn Cyafso chung mInh Io khanh fhanh chua vao
ngay 15-12-1999, nham ngay mong 7 fhang 11 nam Ky Mao. NgoaI fuong Phaf
Ion chua con co 30 fuong Phaf khac voI nhIou fu fho khac nhau, moI fuong cao
1 mof, va 1000 fuong Phaf nho, moI fuong cao 20 cm. NgoaI ra con co mof
fuong fhan Tara o faI chanh dIon. O san frong co fuong MahakaI, rahma,
Indra, va nhIou vj fhan cua dao HIndu. Toan bo cong frnh kIon fruc cua chua
dua fhoo mo hnh cua chua Samyasha uddhIsf VIhara, ma chua nay IaI Ia ban
sao cua chua uddhIsf VIhara o OdanfapurI faI Ihar. Tu vIon con co mof
fruong Phaf gIao, chuong frnh M.A frong 5 nam cho cac bo mon TrIof hoc,
Ton gIao va ThIon.
Oen tho duo Jun
Nam ngay frong khu vuc cua fhap hamokh, don fho xay dung nam
1824 do fuong nIom su an nan va fo fhu 11 cua dao JaIn TIrfhankara
Shroyamsanafha, nguoI co hnh fho frong don. on frong don fho duoc frang
fr nhung buc frang vo fron fuong mInh hoa cuoc doI cua MahavIra. Vj fr hIon
nay cua don fho nguoI fa fIn Ia da hnh fhanh fon ngoI Iang SImhapur ngay
xua; hIon nay co mof ngoI Iang cung fon cach don fho khoang 1 cay so ruoI.
Mulugundhukut Vhuru (ChuuMuhubodh TIch Lun)
Khong xa khu bao fon, nam vo huong ong, qua nhung khu vuon Ia chua
MuIagandhakufI VIhara, do ngaI AnagarIka harmapaIa xay dung vao nam
1931, nguoI sang Iap ra HoI MahabodhI SocIofy. Chua bIou fuong cho nhung IoI
day cua duc Phaf vo vu fru qua nhIou cach. Toan bo ngan quy cua chua dou do
ba Mary Iosfor, va nhung nguoI My do dau AnagarIka harmapaIa faI fro.
NgaI Harcourf ufIor, mof nha quy foc Anh da daf mong ngoI chua nay vao
fhang 11-1992. Raja ShIva Prasad, Raja MofI Chand va RajashI !daI Prafap
SIngh cung duong daf va fIon.
uoc Iam bang IoaI da sa fhach do Chunar, voI mo hnh fhIof ko gIong
caI chuong, cham khac don gIan, chua nay khanh fhanh vao ngay 11-11-1931,
voI su fham du gom daI dIon cua nhIou nuoc Phaf gIao fron fho gIoI.

Iom dac bIof cua chua nay Ia nhIou buc bch hoa do hoa sI nguoI Nhaf
fon Ia Kosofsu Nosu vo. Cuoc doI duc Phaf Ia nguon cam hung sang fac
cho Nosu, va ong da mof mnh sang fac nhung buc franh bch hoa do
frong nhIou nam |1932-36). Chu do cua nhung buc bch hoa Ia nhung su
kIon noI baf frong cuoc doI cua duc Phaf fu Iuc dan sanh cho don khI
nhap nIof ban. Trong suof fhoI gIan ong Iam vIoc do hoan faf nhung buc
franh do chI ph chI fon 10.000 rupoos; mof phaf fu nguoI Anh .I.
85
rovfon da cung duong foan bo so fIon nay. HoI MahabodhI SocIofy cua
Nhaf cung duong mof caI chuong Ion froo faI hanh Iang vao chua, fIong
chuong ngan xa don ca 8 cay so. Chua con co fho xa IoI cua Phaf.
Nbung buc bicb boa trcn tuong cbua Mu/aganJbakuti Vibara:
Tuong pbia Nam.
1. Bo tat o cung troi au suat cbo Jc Jau tbai
2. Giac mo cua Hoang bau Mayaoa Bo tat tbo tbai
J. Bo tat Jan sanb o Lam Ty Ni
4. Tbai tu Tat at a nbap oao so tbicn trong buoi /c ba Jicn
6. Bon canb kbo cua cuoc Joi sau bon /an Ju ngoan bon cua tbanb
6. Tbai tu tbam cong cbua Da Du a La oa La Hau La truoc /uc Ngai
/a bo boang tbanb Ji xuat gia.
Tuong pbia Tay
7. Tbai tu roi kboi boang tbanb ooi Xa nac oa ngua Kicn Trac
S. Hoc ooi cac oj Jao su Juong tboi
0. Kict suc o banb tr kbo banb, Juc Pbat nban bat sua Jo nang 8ujata
cung Juong
10. Ma ouong quay pba Juc Pbat
11. Canb nam anb cm Kicu Tran Nbu cbao Jon Juc Pbat kbi Ngai Jcn
8arnatb Jc cbuycn pbap /uan.
12. Tbuyct pbap cbo oua Tan Ba 8a La
1J. Canb Cap Co oc mua ouon cua Tbai tu Ky a
Tuong pbia ong
14. uc Pbat oa ton gia Anan Jcn tbam mot ty kbco bj bcnb
16. uc Pbat boa giai cuoc cbicn tranb tranb Janb nuoc cua Jong song
Pobini giua bo toc 8bakya oa Ko/iya
16. uc Pbat tro /ai Ca Ty La Vc
17. Canb uc Pbat nbap nict ban oa ton gia A Nau Lau a kbuycn cac
oj ty kbco kbong kboc. Bcn pbai /a ong Tu Bat a La mot Jao s Ba La
Mon , Jc tu cuoi cung cua uc Pbat.
1S. uc Pbat tbuyct A Ty am cbo Hoang bau o cung troi
10. Quy pbuc Vo nao (Angu/ima/a
20. c Ba at a oa A Xa Tbc /ap muu gict bai uc Pbat oa oua Tan
Ba 8a La
21. Ton gia Anan xin nuoc co gai, co gai Jo Ju kbong Jam Jua o tbuoc
giai cap tbap. Pbat giao kbong Jong y oc oan Jc giai cap cua HinJu.
Ton gia A nan noi ooi co gai. Toi kbong boi xin co giai cap. Toi cbl boi
xin nuoc uong
Chanh dIon cua fInh xa MuIagandhakufI co fho xa IoI, nguoI fa fIn do Ia
xa IoI cua uc Phaf duoc fm fhay faI TaxIIa, va o Nagarjunakonda, do ngaI
86
Tong Tran An o, Iord IrvIn fang cho HoI MahabodhI. ang sau chanh dIon
co mof fhap nho fho cof cua AnagarIka harmapaIa. Pha sau chua Ia vuon
NaI, pha bon phaI o mo sau Ia dI fch noI hoa fang harmapaIa. Nam bon
phaI con duong dI vao chanh dIon chua Ia fuong cua AnagarIka harmapaIa,
dung vong fay, maf nhn xuong raf nghIom nghj.
Cung pha bon phaI dI hof con duong Ia cay o o, chIof nhanh va mang
fu Anuradhapura sang, do ngaI AnagarIka harmapaIa frong nam 1931. cung o
day mof san nho va mof nha rap xay nam 1989 do HoI Phaf gIao MIon Ion
xay dung, frong do co fuong duc Phaf fhuyof phap cho nam anh om KIou Tran
Nhu. Mof cong cham fro raf dop xay dung nam 1999, chung quanh cay o o
nhIou fuong o faf daf frong Iong knh. I bo chung 100 mof so don vuon NaI
va mof so fhu nho co ca sau, ca sau Nam My nhung gIong chIm dI cu nhu con
Ioc
Vuon NaI
Nhu da noI, frong kInh dIon Phaf gIao Sarnafh duoc bIof don nhu Ia
MrIgadava |Ioc !yon), va nhu chung fa bIof fh fhoI duc Phaf co raf nhIou naI
song o day.

Vuon NaI hIon nay duoc hnh fhanh do ky nIom khu MrIgadava cu. Mof
so naI van dang duoc chnh quyon bang !ffar Pradosh nuoI va bao vo faI day.
Vuon naI fhanh Iap vao djp ky nIom 2500 ngay duc Phaf nhap nIof ban, duoc
fo chuc raf Iong frong faI Sarnafh va khap An o. Cong vIon rong khoang hoc
fa daf, co mof ho chay doc fhoo khu vuon. Chnh quyon bang !ffar Pradosh da
dau fu 4 frIou rupoos do sua sang IaI my quan faI khu dI fch nay. I ra khoI
khu vuc chua chung fa so fhay van phong cua MahabodhI SocIofy. ay Ia fru
so Ion va Iau nhaf o Sarnafh. Tru so nay Ia chI nhanh cua HoI doI fu CoIombo
sang CaIcaffa vao nam 1891.
Chua Han Quoc
Chua nam cach con duong chnh chung 350 mof vo huong ac, gan
fruong MahabodhI Infor. Chua do John KInz xay dung, va dang duoc Su
Isuddha quan Iy. Chua khanh fhanh ngay 1-2-1996, khuon vIon chua chI do
0.61 hoc fa. Cong chua huong vo huong Nam. Chanh dIon fho mof fuong Phaf
bang da.
Chua Trung Quoc
I bo chung 250 mof vo huong ong, nam bon fraI Ia chua Trung Quoc
do fhuong foa To-Yu, do fu cua NgaI Tao KaI va Ia-yuan Tsu, chu fjch hoI Phaf
gIao ong Nam A xay dung nam 1939 . Chu nha bang o SIngapor fon Ioo
Chong Song cung hau hof kInh ph. Cong va fuong chung quanh chua xay dung
nam 1952 do aI uc Pau-Chao va Chou-Tsau, nhIou Hoa fhuong va nhung
nguoI fhua ko Co fhuong foa To Yu, va nhung nguoI Hoa kIou o An o cung
87
duong. Chanh dIon chua hnh vuong co fho mof fuong Phaf bang da raf dop.
Tuong duoc fac o MIon Ion, non mang duong nof ngho fhuaf dIou khac MIon
Ion raf dop va song dong.
on fho Saranganafha |ShIva)
I fhang fhoo con duong fu chua Trung Quoc vo huong san ga chung 150
mof fh ro phaI chung fa so fhay ngoI don nam rIong bIof fron mof khu daf
cao, fho ShIva frong hnh fhuc Chua fo cua IoaI NaI, Saranganafha. Cung o
faI ngoI don co mof IInga goI Ia Shobhanafha. Pha ong ngoI don Ia mof ho
nuoc Ion co hoa son no suof mua. NguoI fa fIn rang don fho duoc xay dung faI
dja dIom cua mof dIon fho cua dao ShaIvIfo phaf frIon raf manh fruoc day.
Suof fhang Shravana |JuIu-Augusf) hau hof nhung nguoI song gan day dou koo
vo frong khong kh han hoan cua ngay hoI, hang ngay moI nguoI fo chuc
nhung cuoc du ngoan cung hoa, va do ngof cho Saranganafha, va nau nhung
mon an dac bIof o ngoaI froI. Chung 150 mof vo huong Tay Ia chua Nhaf an.
Chua NIchIgafsuzan HorInjI |Nhaf ban)
Tu don fho Saranganafha khoang 100 mof vo huong Tay HoI
harmachakra Indo-Japanoso SocIofy co xay mof ngoI chua rong 2500 mof
vuong, chua Indo-Janoso |Na Mu Myo o Ron Co Kyo). Io saI fjnh khu daf fo
chuc ngay 10-9-1986. Chua xay dung fhoo phong cach cua Nhaf ban, faf ca
nhung vaf IIou duoc mang sang fu Nhaf; chI ph xay dung chua Ia 10 frIou
Rupoos. Cong fy xay dung MIfsusuI, xay dung cong frnh, va don ngay 21-11-
1992 chua chnh fhuc mo cua do don khach fhap phuong. Trong chanh dIon
chua co fho fuong Phaf ngoI fhIon djnh cung nhIou fuong o faf khac. Thoo
con duong dI vo huong Tay khoang 100 mof chung fa so gap chua Phaf gIao
Tay Tang.
Chua Phaf CIao Tay Tang
Nam 1955, duoI su Ianh dao cua Su CoshoIama, nguoI fy nan frong cuoc
chIon Trung Quoc-Tay Tang, da xay ngoI chua nay. Tuong Phaf Ion Iam fhoo
mo hnh fuong Phaf Sarnafh fho o day. NgoaI ra con co 9 fuong khac haI
fuong Phaf, haI fuong do fu cua Phaf, mof fuong fhan Tara, mof fuong I Iac,
mof fuong aI uc Tsong Khapa va haI do fu cua Tsong Khapa. Tsong Khapa
fhoo phaI CoIIupa cua Phaf gIao Tay Tang. Con co ba ho phaI khac nua o TIpof
do Ia phaI NyIngapa, Shakya, va Kagyudpa. Hang fram fu sI TIpof baf ko ho
fhuoc ho phaI nao cung don day hang nam do Io baI faI day. Trong chua dang
bao quan 150 bo kInh gIa frj duoc djch sang fIong Tay Tang vao gIaI doan fho
ky fhu 7-9. Mof dIou ngac nhIon khac Ia so Iuong franh bch hoa vo fron vaI va
fron fuong. Nhung buc franh nay da co fu hon ca fram nam nhung mau sac
van fuoI va sang. I doc fhoo con duong don nga fu voI Io chnh, chung fa so
gap nha hang RangoII, voI nhung mon an hap dan va ngon. I chung 300 mof
ro phaI, fhoo duong nay ban so gap mof fu vIon cua Tay Tang.
88
SInghpurI TIrha
Nam 1800 Acharya KushaIachandra SurI da xay dung don fho nay faI
ngoI Iang HIramanpur va duoc danh dau bang mof bang vIof o cong |hIon nay
khong con). HIramanpur nam cach Sarnafh 1.5 km vo huong ong nam, qua
khoI duong fau hoa. Tuong cua Shroyamsanafha frong hnh fuong cua
MuIanayaka-JI duoc fho o day. O bon goc cua foa nha bon frong co bIou fuong
vo bon bac cua fhuong do duoc mInh hoa. Co mof nha nghI cho khach hanh
huong, frong don fho co nhIou cay coI xanh fuoI va frong nhIou hoa.
VIon Cao ang Trung fam cua TIpof
Trong nhung fhap nIon 50 faI Tay Tang da xay ra nhung cuoc xung dof
vo chnh frj, van hoa, va fon gIao gIua Trung Quoc va Tay Tang. Tu do nguoI
Tay Tang bj kom kop voI su Io Iang rang nhung van hoa cua mnh moI ngay so
bIon maf va ho so bj dong hoa. Thay duoc dIou nay, nguoI dau fIon Ia Pf.
JavaharIaI Noru fhu fuong An o va ngaI af IaI Iaf Ma fhu 14 TonzIn
Cyafso da fhanh Iap Hoc vIon Tay Tang faI bon dja dIom Cangfok |SIkkIm),
Ioh |Iaddadkh), oIhI va Sarnafh. Nhung mon hoc can ban o day Ia do fao
dIou kIon cho nhung nguoI Tay Tang fy nan hoc hoI kIon fhuc, fhIof Iap IaI
nhung sach bang fIong SanskrIf bj maf, va bao fon fIong Tay Tang, vIon cung
dao fao fruyon fhong Phaf gIao co fruyon cung voI nhung mon hoc hIon daI do
bao fon fruyon fhong van hoa cua Tay Tang. VIon cung phuc hoI IaI nhung van
hoc An |nhung ban goc bj fhaf Iac) va gIang day chuong frnh cao cap Phaf hoc
nang cap cho nhung sInh vIon da co hoc nhung chuong frnh Phaf hoc fruoc
day. VIon fruoc day cung Ia mof phan khoa cua fruong daI hoc SanskrIf
Varanasoya, va fach roI vao nam 1998 khI vIon duoc !CCA chap nhan fuong
xung voI daI hoc oomod. Mo hnh fhIof kof cua VIon dua fhoo kIon fruc fu
vIon Tay Tang co. VIon suu fam nhung faI IIou Ijch su do phuc vu cho vIoc
gIang day, nghIon cuu, va xuaf ban. VIon hIon co faf ca 5 phan khoa: ngon ngu
hoc, IogIc, ngho fhuaf va fhu cong, frIof hoc va fon gIao, y fo, chuong frnh baf
dau fu Iop 9 don daI hoc va hau daI hoc. O day cung co chuong frnh nghIon
cuu cho Iuan van fIon sI, va chuong frnh hoc ham fhu cho nhung nghIon cuu
sInh daI han. Nam 2000, co don 300 sInh vIon nam |o ky fuc xa
Padmasambhava), va 62 sInh vIon nu |o faI ky fuc xa PrajapafI), va 90 gIao
vIon. SInh vIon don ghI danh fu cac quoc gIa nhu NopaI, hufan, Mong Co,
Trung Quoc, Han Quoc va Nga. VIon co mof fhu vIon fuong doI fof voI nhung
faI IIou quy gIa, nhung ban vIof fay va hon 85,000 dau sach duoI dang vI fIIm.
Tu khI vIon duoc cong nhan, vIon fruong Ia gIao su fIon sI Samdong RInpocho,
nguoI raf co frnh do va fam huyof frong moI Ianh vuc.
Cho o
Hau hof du khach dou khong muon o qua dom faI Sarnafh, nhung nou co
fh co fho fru faI mof so chua o day voI su cung duong fuy hy. Cong fy du Ijch
89
!P co khu khach san ungaIov, khach san MrIgadaya |ToI: 2586965, Iax:
2587508), co phong doI voI nha fam va may Ianh voI gIa phaI chang |khoang
300 Rs cho phong hang sang, 550 Rs cho phong may Ianh, va 400 Rs cho
nhung phong gIa dnh). Co fho o IaI nhung noI khac nhu: Khach san CoIdon
uddha |ToI: 2587933), gIa 350/450 Rs; ChIfra VIhar |ToI: 2586280); Nha nghI
JaIn PayIng |ToI: 2595621, fIop xuc r. A.K. JaIn, jpghrodIffmaII.com), 14/37A
arraIpur; va Nha nghI MahabodhI |ToI: 2585595). Co ba nha nghI Ion
harmashaIa |nha nghI cho khach hanh huong), Ia IrIa, urmoso and JaIn.
NgoaI ra con co haI nha nghI khac: OffIcors Cuosf Houso do VIon Khao Co, va
Iorof oparfmonf Cuosf Houso|ToI: 2586635-2586636).
Thuc un
Cach khach san MrIgadaya khoang 1 cay so vo huong Nam, gan don nga
fu Ia Nha hang RangoII Cardon Rosfauranf |ToI: 2585025, 2587125), Ia nha
hang fof nhaf. Trong mua hanh huong, mof nha hang hufan, gan chua TIpof,
co phuc vu fhuc an Trung Quoc. Trong fhanh pho cung co nhung nha hang
frung bnh voI fhuc an An. Can nga fu duong Ashapur, co haI nha hang HofoI
HIghvay Inn va Opon Rosfauranf.
Nhung d{ch vu khuc
Ngan hang duy nhaf o Sarnafh Ia ConfraI bank of IndIa, fuy nhIon cach
Ashapur khoang 1.5 km vo huong Nam co chI nhanh cua Sfafo bank of IndIa
va Carana ank. Phuc vu o day raf foI, khong co djch vu doI ngoaI fo. Co buu
dIon va bjnh vIon nha nuoc.
Gu no : Vurunus
an so: mof frIou ruoI, ma so dIon fhoaI: 0542, ma so buu dIon: 221001.
Thanh pho VaranasI nam bon bo Tay cua song Hang, noI dong song
Hang uon cong vo huong ac fruoc khI doI sang huong ong nam do do ra
bIon. ay Ia fhanh pho fhanh cua An o, fhanh pho nay co Io Ia fhanh pho
quan frong fu fho ky fhu 7 TTI khI abyIon va NInovoh daf don dInh cao cua
quyon Iuc. Thanh pho nay co do cap frrong Mahabharafa va Ramayana. uc
Phaf da don day nam 528 TTI. Ton fhanh pho xuaf phaf fu fon cua haI dong
suoI: Varana o pha ac fhanh pho va AsI o mof dong suoI nho o pha Nam.
Ton a Ia naI Ia fon fhong fuc cua VaranasI. VaranasI con goI Ia KashI, fhanh
pho cua Anh sang do nhung nguoI fhoo dao HIndu fon knh fhuong fhom fIop
vI ngu jI cho no. Khoang 8 cay so fu frung fam fhanh pho Ia Sarnafh, mof
khu ngoaI o, noI uc Phaf fhuyof baI phap dau fIon. Thoo con so fhong ko vo
so Iuong khach hanh huong hang nam don fhanh pho nay Ion don ca frIou
nguoI, khoang nua frIou nguoI du Ijch An, va chung 150 ngan du khach ngoaI
quoc.
VaranasI duoc xom nhu Ia noI fong hop cua faf ca fInh hoa cua nhung
noI hanh huong khac nguoI fa fIn rang nou aI chof o frong khu vuc nay so duoc
90
sanh Ion fhIon dang. o do co nhIou fn do HIndu don day do song nhung ngay
cuoI cung va fhIou xac do bo fro xuong dong song Hang.


Canh fron song Hang
Nhung cu dun duu ten
Nhung cu dan dau fIon song o VaranasI |1000 TTI) Ia nhung nguoI
fhuoc gIaI cap Saf o IoI da bIon fhanh pho nay fhanh frung fam van hoa,
gIao duc, va fhu cong ngho. Tu fhoI daI Mauryan |fho ky fhu 3-4 TTI) cho don
frIou daI Cupfa |fho ky fhu 5-6 TTI), day Ia fhoI ky hoang kIm cua VaranasI.
Su hung fhjnh cua fhanh pho daf don dInh cao Ia vao gIaI doan CahadavaIa
|fho ky 11-12). Thanh pho bj quan doI cua HoI gao fan pha. Nam 1194, Qufb-
ud-dIn KhaIjI danh baI quan doI cua hoang gIa va AIa-ud-dIn-khaIjI, vua cua
oIhI |1294-1316) da pha huy foan bo don daI, chua chIon do xay dung nha fho
HoI gIao. Vua Aurangzob |1658-1707) cho dap pha nhung don fho, chua va xay
dung nha fho HoI gIao fron nhung vj fr do.
Mot trung tum hoc thuut
VaranasI duoc xom nhu Ia frung fam nghIon cuu SanskrIf chnh cua vung
ac An. SanskrIf Ia co ngu cua goc ngon ngu Indo-uropoan, Ia ngon ngu bac
hoc va fon gIao da duoc duy fr o day ko fu khI no khong con Ia mof ngon ngu
pho fhong. V du, Truong daI hoc SanskrIf co hon 150 ngan ban vIof fay raf
gIa frj. Nhung hoaf dong cua dao HIndu phaf frIon o day, dac bIof Ia vao fho
ky fhu 15 duoI fhoI Ramananda va KabIr, mof frong nhung vj fhanh fhI cua
An o song o day. TuIasI da vIof IaI Ramayana fu chu SanskrIf sang fIong
HIndI
Nhung no cun quun tum
VaranasI noI fIong nho dong song Hang IInh fhIong chay uon cong fao
fhanh bo hnh IuoI IIom, doc fhoo bo song Hang co 84 don fho, nam frong so
91
cac ngoI don nay raf quan frong cho nhung fn do HIndu don day do cau
nguyon va fam. Tu nhung don fho nay nhn maf froI Ion raf dop. Nhung noI
quan frong khac nhu don Vang cua VIshvanafha va nhung don gan do, don fho
KaIa haIrava, urga, TuIsI manas, haraf |don fho daf Mo An o bIou fuong
bang mof ban do bang da fron maf daf), Thanh Ramnagarva VIon bao fang
pha bon kIa song, raraf KaIa havan |VIon bao fang frong fruong daI hoc
anaras HIndu), anaras HIndu !nIvorsIfy, fruong daI hoc noI fru Ion nhaf
Chau a, don fho Kardamoshvara |don co fu fho ky fhu 7 van con gIu nhung
nghI Io co fruyon), va nhIou noI khac.
Mo truong o nhem o song Hung
oc fhoo song Hang van do chnh you Ia xu Iy chaf fhaI |chaf fhaI fu
con nguoI va nhung chaf fhaI cong nghIop) Ia van do gay kho khan cho !y ban
quy hoach song Hang duoc fhanh Iap nam 1986 do gIaI quyof fnh frang
nghIom frong fron. Su saI Iam va gIaI quyof van do nuoc fhaI frong 7 fhanh
pho duoc hoI fhao faI Kanpur, AIIahabad, MIzapur, VaranasI, Pafna, hagaIpur
va KoIkafa. Tuy nhIon o VaranasI, nhung ho fhong cong fu fho ky fhu 7, khong
con kha nang do dan nuoc fhaI, Iuu Iuong nuoc fang frong fhoI gIan gIo mua va
su cung cap cho fhuy dIon van gap nhIou fro ngaI. Thom vao do Ia hau hof fn
do HIndu, du fnh khoang 25,000 xac nguoI va nhung xac fhIou bo xuong song
Hang moI nam. Nhung xac gIa cam chof fha froI fron dong song, fhjf vua ra,
xac chm xuong dong song.
Nha may nuoc !ffar Pradosh |JaI NIgam) dua ra mof du an quy hoach
song Hang II, nhung chuong frnh moI dua ra fh da bj chong doI fu bon frong.
o Ia Iy do faI sao du an khong duoc fIon hanh. Khong co su ung ho cua cong
dong va cung khong fhay duoc nhung moI nguy haI cho dong song. Va nhung
nhan djnh saI Iam muon phuc hoI IaI nhung dao duc fon gIao cu mom vo su haI
hoa vo fhIon nhIon va fn nguong cua dao HIndu. Mac dau song Hang Ia mof
frong nhung con song o nhIom nhaf fho gIoI nhung cung nhu nhung dong song
vung nhIof doI, no co fho fu frong sach dong song mof cach nhanh chong.
Nhung nha khoa hoc kham pha ra rang mof dac fnh cua dong song . VI khuan
gay bonh djch fa khong fho song qua 3 fIong dong ho o song Hang frong khI
do frong nuoc may IoaI vI khuan nay co fho song don 24 fIong dong ho!
Khuch sun- Nhu ngh
Khach san
VaranasI co mof so Iuong khach san nhIou nhaf, fu mof so khach san
cao cap don nhung nha nghI ro fIon, nhung nha nghI cho khach hanh huong.
Tuy fhoo nhung nhu cau va gIa ca, khach san o VaranasI co fho chIa ra Iam
nam IoaI.
92
A. Khach san 4 sao, fhuong Ia nhung khach san quoc fo, co may Ianh, co
du nhung nhu cau can fhIof, co ca djch vu doI ngoaI fo, fho fhao, gIa 3000/5000
Rs.
C/ark Varanasi |140 phong) maII: cIarkvnssafyam.nof.In, ToI: 2348501
don 2348510; Iax:2348186-khachsan fof nhaf frong fhanh pho.
HinJutan Intcrnationa/ |68 phong) ToI: 2351484 don 2351490, khach san
moI xay va co nha hang an fof.
Taj Gangcs |130 phong) Wob: vvv.fajhofoIs.com, ToI: 2345120 don
2345117, Iax: 0542-2348067 Ia noI nghI sang frong va day du nhung djch vu.
Varanasi Asbok |84 phong) foI: 2346020 don 2346030; Iax: 2348089,
nam o khu vuc yon fInh.
PaJisson Hotc/ |120 phong) maII: radvarsIfy.com, Wob:
vvv.radIsson.com, ToI: 091-542-2501515, Iax: 091-542-2501516, khach san noI
fIong fron fho gIoI RadIsson.
. Khach san 3 sao, co may Ianh frung fam, co day du nhung nhu cau
cua hang A nhung khong sang frong, gIa 1500/3000 Rs.
Bcst Wcstcrn IJca/ |40 phong) ToI: 2348091; Hotc/ Jc paris |50 phong)
gan van phong du Ijch ToI: 2346601 don 2346608, Iax: 2348520; Hotc/ InJia
|80 phong), 59 PafoI Nagar, ToI: 2343309, 2342912, 2342913, Iax: 2348327;
M.M Contincnta/, ToI: 2345272-2345273, Iax: 2342839; HofoI paIaco on Cangos
|22 phong), AssI Chaf; Hotc/ Pa//aoi Intcrnationa/ |55 phong), Hafhva PaIaco
ChofganI, ToI: 2356939 don 2356942, Iax:2322943.
C. Khach san 2 sao, fhuong Ia nhung khach san fuong doI voI gIa
1000/1500 Rs.
arahdarI |16 phong) ToI: 2330040-2330581; Iamond |55 phong ) foI:
2310696-2310700; HofoI Canga VIov |14 phong), AssI Chaf, ToI: 2313218; JaI
Cangos |18 phong-may Ianh) ToI: 2345951 don 2345954; MafI |80 phong),
duong VIdyapIfh, ToI: 2356844-2351395, Iax: 2322161; PadmInI InfornafIonaI
|30 phong), /59/150K ShIvpurva, SIgra-MahmoorganI Road, ToI: 2220972-
2222274; HofoI Pradoop |45 phong), C27/153 JagafganI, IahurabIr, ToI:
2344963-2344594 Iax: 2344898; Surya |35 phong), Varana rIdgo Road, ToI:
2348330-2343014.
. phong fhoang maf co nha fam va fIvI, nha hang va djch vu phong,
gIa 500/1000 Rs.
Ajay |19 phong) ToI: 2344763; ak ungaIov Caravan park, ToI:
2342182; gaufam, C 26/35 Ramkafora |37 phong co cooIor) foI: 350805; ShahI
RIvor VIov HofoI|12 phong), 1/152 A AssI Chaf, ToI: 2366730; SIddharfha |26
phong) ToI: 2358161-2351852; TompIo on Cangos |20 phong), AssI ghaf, ToI:
2312340; TourIsf ungaIov |39 phong) foI: 2341162- co phong may Ianh, nha
93
fam rIong, phong hang sang va phong ngu fap fho moI xay; VaIbhav |15
phong) ToI: 2346477-2346588.
. Phong don co quaf may |doI khI co may Ianh), fam voI son va nuoc
chua o fhung. Nha vo sInh fap fho, phuc vu han cho bao gom ca fhuc an khI
nha hang khong mo cua, gIa 400/600 Rs.
Ashok: 2350058; uddha: 2343686;Chandra: 2356318; mpIro: 2392129;
Cardon VIov: 2360851-23658917; HofoI JyofI: 2320333-2393050; Iara IndIa:
2320323-2320327.
Cuosf Houso; gIa 100/200 Rs
AmIrf Cuosf Houso: 2313264; orIvaIa AfIfhI bhavan: 2357117;
ChIfragupfa AfIfhI bhavan: 2345071; ashashvamodh oardIng Houso:
2321701; Kapoor Cuosf Houso: 2343802; kosharI VIshram havan: 2320262 SrI
Iodgo:2392894; YogI Cuosf Houso; 2320860.
Nha Khach Hanh Huong
AnnapurmaToIvaIa: 2350025; agIa: 2329219; uddha urmoso; Ivan
fara Chand; KamaIa; Kanpur; KashI Mumuksha havan.
Nhu hung un
Nhung nha hang frong fhanh pho khong duoc phop ban bIa ruou. Thuc
don phong phu cac mon an o cac nha hang Ion. Mof vaI nha hang noI fIong
duoI day:
AmrapaII Rosfauranf o khach san RoIox: 2343503; AnamIka Coffo &
KuIfI Houso; road of IIfo akory 3/322 ShIvaIa: 2318912-noI duy nhaf frong
fhanh pho co banh m Chau au va nhung fhuc an nho cua My; Canfons o
khach san Surya co nhung mon an Trung Quoc; Chahaf Rosfauranf: 2363900;
I Parador sau fram xo buyf fhanh pho; KoroIa Cafo |nam A61n): 2313208;
HofoI IaboIa Rosfauranf |ChInoso) 31/26 .H.! Rd,I Ianka: 2366970; PragafI
Cafo; ShashI Rosfauranf: 2351069 v.v


Nhung d{ch vu du l{ch
AIr PoopIo,SrIdas, Tho MaII, Varuna rIdgo: 2340562; AsIa TravoI &
Tours, MaIdadhIya: 2351484-2357873; CosmIc TravoIs & Movors, Varuna
rIdgo: 2346726-2340628; IndIa TravoI SorvIcos CK 21/31 ThafhorI azar:
2320628, 2329426; ITC Transporf !nIf, HfoI VaranasI Ashok: 2346612;
KusInagar TravoIs& Tours 64/135 SIgra: 2224026-2331612; M.N fravoIs
HarIshchandra Rd: 2344650; Ovorsoas fravoIs Pvf. Ifd., RanavIr markof,
ashashvamodh Rd.: 321465, 393840; Raj fravoIs maIdagIn Chauraha: 2391595
v.v
Cuu hung such
94
Chaukhambha vIddya bhava, CK 29/9 Chovk: 2320404; Hamony, fho
ook shop, 1/160 AssI Chaf: 2310218; IndIaca ooks 40/18 nga fu CodauIIa:
2357401; MofIIa anarasIdas, Raja Kafra, Chovk: 2352331 v.v




































95
6. SHRAVAST ( XA VK QOC),
NO OC PHAT TH TRKN THAN THONG
Qua Joi tboai giua Juc Pbat oa /uc su ngoai Jao, ngai Ja tbuyct pbuc
Juoc cac oj nay bang giao /y cua Ngai, Tbc Ton Ja tbi tricn tban tbong Jung
trcn ngon cua mot cay tbong cao, ngon /ua Jot pban Juoi tban tbc cua Ngai,
oa nam tram tia nuoc tuoi o pban tban trcn cua Pbat, roi ngon /ua Jot pban
trcn tban tbc cua Ngai oa nam tram tia nuoc tuoi /cn pban tban Juoi. Ticp tuc
tbi tricn tban tbong Juc Pbat boa tbanb con trau ooi cai buou to, xuat bicn o
buong ong, bicn mat roi xuat bicn o buong Tay. Bicn mat o buong Tay, xuat
bicn o buong Bac. Bicn mat o buong Bac xuat bjcn o buong Nam tat ca
cbung sanb nbn tbay Juc Pbat tbi tricn tban tbong Jcu boan by.
Mabaoastu
Tai tinb xa Ky Hoan (8aoattbi, sau kbi ong Cap Co oc cbao boi uc
Pbat xong, Ngai Jay rang.
Cban /y cua tat ca cac ton giao ncn quy tuu o Jay, boi o kbong co tri
tuc sc kbong co /y tri. Cban /y nay kbong pbai cbl Janb ricng cbo nbung nguoi
an s, no /icn bc ooi tat ca cbung sanb, tu s, bay cac cu s. Kbong co su pban
bict giua tu s nguoi pbat nguycn xuat gia, oa mot nguoi tbc tuc song Joi song
gia Jnb. Co nbung oj tu s oan roi oao Jja nguc, nbung /ai co nbung nguoi cu
s tai gia cung co tbc cbung Juoc qua oj cua nbung bac tbanb.
Tbam ai /a moi nguy bicm cbo tat ca cbung sanb, no /am cbo cbung
sanb pbai Jicn Jao. Ai cbm Jam trong tbam ai sc kbong co cacb nao tboat ra.
Nbung tri tuc /a con tbuycn buu icb, tbicn Jjnb /a banb /ai. ao Pbat giup cbo
cac nguoi ouot qua su tan cong cua ma ouong, cua kc tbu.
Tu Jo co tbc giai tboat Juoc tat ca ngbicp /uc, bay tbuc banb cac Jicu
tbicn.
Hay /uon cbanb nicm, kbong /am cac Jicu ac boi o nban nao qua nay
Asboagbosba, A Lijc oj BuJJba

VI TRI VA OI CANH XA HOI
Cach Iucknov 134 cay so vo huong ong bac, ahraIch 47 cay so vo
huong ong va aIrampur 18 cay so vo huong Tay , ShravasfI |PaII: SavaffhI),
duoc fm fhay nhung dI fch cua Sahofh-Mahofh |chay daI fu ShravasfI don fhj
fran Conda, !P) Ia fhu phu cua vuong quoc KoshaIa. Thanh pho nam fron bo
song RapfI, mof nhanh cua song Hang. Mahabharafa noI don vua Sharavasfa
huyon fhoaI nguoI da Iay fon ong do daf fon cho fhanh pho. ua fhoo VIshnu
Purana, fhanh pho duoc fhanh Iap do Shravasfa, vua cua coI froI, Rama, nguoI
frong dong foc, vua cua Ayodhya, Iap con fraI Iara Iam vua cua ShravasfI. Thoo
nhung chung cu cua khao co, fhanh pho hnh fhanh va nam 600 TTI. Thoo faI
IIou co cua dao JaIn, fhanh pho von co fon Ia ChampakapurI va ChandrkapurI,
96
va duoc noI don nhu Ia noI sanh cua Sanbhavanafha va Chandraprabha.
ShravasfI Ia noI dac bIof duc Phaf da fraI qua 25 mua an cu faI fInh xa Ky
Hoan.
TaI ShravasfI, cung nhu fruyon fhong cua chu Phaf frong qua khu, Phaf
Thch Ca da fhI frIon fhan fhong o day. Chnh o day duc Phaf da dau fhan
fhong voI TIrfhIkas fruoc su chung kIon cua vua a Tu Nac va nhIou nguoI, va
NgaI da fhang. uc Phaf bay Ion khong frung dung fron hoa son ngan canh,
NgaI hoa Iua va nuoc chay chung quanh fhan fho NgaI, duc Phaf bIon ra vo so
fhan cao Ion dung don ca canh froI cao nhaf. Cac dao sI khong fhang duoc
fhan fhong bIon hoa phI fhuong do, khong dam fhI fho kha nang cua ho, Iung
fung nhu bj sof danh, bo chay. Vj fr doc fon cua duc Phaf da duoc mInh
chung, va NgaI da fhuyof phap cho so Iuong fhnh chung dong dao don xom
duc Phaf fhI frIon fhan fhong. ShravasfI Ia chu do chnh cho nhung fac pham
ngho fhuaf raf som.
Tra IoI cau hoI cua vua a Tu Nac, duc Phaf day:
Tu bi /a kct qua cua tri kicn. Tbuc banb con Juong tlnb tbuc Jc nban
cban Juoc su tbat cua cuoc Joi. 8u tbat Jo /a oo tbuong. Tat ca cac pbap Jcu
oo tbuong kbong co mot cai nga tbuong bang. Tat ca Jcu bicn cbuycn. Tban
tbc con nguoi cung sc tbay Joi, boai Jict. Tbay Juoc oo tbuong cbung ta sc
kbong con so bai, cbung ta sc Joi Jicn ooi oo tbuong. Do Jo ooi /ong tu, cbung
ta Jung bao gio gay Jau kbo cbo nguoi kbac. Tu bi sc cbo ta suc manb. ai
ouong! Hom nay Tbc Ton giang cbo ngai nbung Jicu can ban cua con Juong
giai tboat. Tbc Ton sc giang nbicu bon oao Jjp kbac.
Vua a Tu nac hoan hy fn fho. Vua dung day danh Io Tho Ton. Vua bIof
rang ngaI so quy y voI duc Phaf vao mof ngay raf gan. |MajjhIma NIkaya)
Cung faI day duc Phaf da do cho SunIfa, mof nguoI fhuoc gIaI cap ha
fIon xuaf gIa. Iou nay da dan don su chong doI du doI va da duoc gIaI quyof
sau nay nho su ung ho cua frIou dnh. Tra IoI van do nay, duc Phaf noI: Cbap
nban mot nguoi tbuoc giai cap ba ticn oao bang ngu tang Joan tbuong gay
tranb /uan /uc bay gio. Giao pbap cua ta /a bnb Jang, kbong co giai cap. Mac
Jau cbung ta sc gap nbicu kbo kban oc oicc 8unita xuat gia, /a mot tbanb oicn
cua tang Joan, nbung cbung ta pbai mo canb cua /an Jau ticn trong /jcb su,
oa nbung tbc bc sau nay sc cam on cbung ta oc Jicu nay. Cbung ta pbai kicn
quyct tbuc bicn Jicu nay.
Trong mua an cu Ian fhu 13 faI ShravasfI, duc Phaf da fhuyof baI ko
fom faf gIao Iy cua NgaI:
Qua kbu kbong truy tm,
Tuong /ai kbong uoc oong,
Qua kbu Ja qua roi,
Tuong /ai tb cbua Jcn,
97
Cbl co pbap bicn tai,
Tri kicn cbinb o Jay,
Kbong /ay cbuycn rung Jong,
Hom nay nbict tam /am,
Ai bict cbct ngay mai,
Kbong ai Jicu Jnb Juoc,
Voi Jai quan tban cbct,
Tru nbu oay tinb can,
cm ngay kbong moi mct
Xung goi Nbat Da Hicn,
Bac an tjnb tram /ang
Samyuffa NIkaya
O ShravasfI cung Ia noI duc Phaf franh Iuan voI nhung gIao chu cua
nhung gIao phaI khac. Mof so faI IIou cho rang duc Phaf franh Iuan voI Iuc su
ngoaI dao, so khac fh cho rang bang fhI frIon fhan fhong; co Io Ia ca haI. Sau
gIao chu cua fruong phaI frIof hoc noI fIong cua An o fhach fhuc duc Phaf fhI
dau vo fhan fhong nhIou Ian khI NgaI dI khaf fhuc frong fhanh pho. CuoI
cung, nam NgaI 57 fuoI duc Phaf dong y fhI dau faI ShravasfI. Vua a Tu Nac
xay mof foa nha dac bIof cho cuoc fhI nay, frong do co bay foa ngoI duoc xay.
Vao ngay dau fIon cua mua xuan, Iuc su ngoaI dao da ngoI cho san, duc Phaf
dung fhan fhong bay don. NgaI hoa phop Iua va nuoc bao quanh fhan NgaI, va
foa nha bIon maf, roI hoa phop fhanh mof cung dIon pha Io. Cam mof cay fam
fron daf, duc Phaf bIon fhanh mof cay daI fhu, voI nhIou hoa huong fhom
ngaf, voI fraI chn frIu canh. NgaI hoa ra vo so fhan, chu Phaf cho kn khap ca
khong gIan va dang fhuyof phap. Con nhIou fhan fhong khac, duc Phaf da
danh baI Iuc su ngoaI dao vao ngay fhu 8, ma mof so do fu cua nhung vj nay
sau nay chap nhan gIao Iy cua NgaI. IIon fIop 7 ngay duc Phaf fhI frIon fhan
fhong va fhuyof phap cho daI chung. Ca haI ngaI Phap HIon va Huyon Trang
dou mo fa mof dIon fho cao, co fuong duc Phaf, duoc fon fr pha ngoaI fInh xa
Ky Hoan do fuong nIom nhung su kIon nay. Can do Ia noI ma o a af a
fhaf baI khI muon haI duc Phaf bang cach cao duc Phaf bang mong fay co fam
fhuoc doc, cuoI cung bj doa vao dja nguc.
Mof frong nhung su kIon quan frong faI ShravasfI Ia duc Phaf do cho
AnguIImaIa, mof cau chuyon raf pho bIon. Phap HIon va Huyon Trang danh
dau noI nay khong gIong nhau. AnguIImaIa, nghIa Ia vong hoa bang ngon fay,
Ia mof fuong cuop doc ac, Iam kInh so ca nuoc; ong gIof raf nhIou nguoI, chaf
Iay ngon fay kof IaI fhanh vong hoa. Mof hom, frong con phan no AnguIImaIa
djnh gIof mo mnh, Iuc do duc Phaf fhj hIon fruoc ong fa.
98
AnguIImaIa caf van duc Phaf: Con nguoi cbang bc ycu tbuong nbau. Tai
sao toi /ai pbai ycu tbuong bo: Con nguoi Joc ac oa Joi tra, toi sc gict bct bon
bo
uc Phaf fra IoI mof cach nho nhang: Oi! tbat Jang tbuong
Angu/ima/a! Ta bict nguoi tbat su toi tc Joi ooi nbung nguoi kbac. oi kbi con
nguoi tro ncn rat Joc ac. 8u Joc ac ay /a kct qua cua oo minb, san ban, tbam
ai, oa ganb ty. Nbung con nguoi cung bicn /anb oa bicu bict. Nguoi co bao gio
gap mot oj tu s cbua:. Cac oj ty kbco pbat nguycn bao oc mang song cua tat
ca cbung sanb. Cung co nbicu nguoi, kbong pbai /a tu s, nbung cuoc song cua
bo Jua trcn tnb tbuong oa su tbong cam. Angu/ima/a, trcn Joi nay co nguoi
xau oa cung co nguoi tot. Kbong ncn mu quang. Giao pbap cua Ta co tbc
cbuycn boa Joc ac tbanb tnb tbuong. 8an ban /a con Juong nguoi Jang Ji.
Hay Jung /ai! Hay cbon /ay con Juong cua su tba tbu, su cam tbong oa tnb
tbuong.
AnguIImaIa fhaf su xuc dong fruoc nhung IoI cua duc Phaf. Ong fa co fho
nhan ra rang duc Phaf da noI voI Iong fu cua NgaI, khong ho co su san han
hay ac cam. uc Phaf nam Iay fay AnguIImaIa va noI: AnguIImaIa, Ta so bao
vo cho nguoI, nou nguoI hua duf bo fam fhu han, va phaf nguyon fhuc hanh
gIao phap cua Ta. Nhung IoI day cua duc Phaf nhu fhuc fInh fraI fIm bang gIa
cua AnguIImaIa. AnguIImaIa fu bo con duong foI IoI cua ong xuaf gIa quy y fhoo
Phaf.
Ton fuong cuop ngay xua da duoc chap nhan vao fang doan, sau do
khong Iau chung duoc qua vj A Ia Han. Nhung nhung ac nghIop ma ong da fao
ra Ia cu moI Ian ong dI khaf fhuc dou bj dan chung nom da vao nguoI, cho non
duc Phaf fhuong gIaI fhch cho ong vo qua bao cua ac nghIop khong fho franh
duoc.
Trong fhoI gIan do, Sudaffa, mof fhuong gIa gIau co song faI ShravasfI.
Trong mof Ian vIong fham IInh Thuu, ong fa ngho duc Phaf fhuyof phap va
muon fro fhanh do fu cua NgaI. Ong o frong fnh frang kho xu non hoI duc
Phaf Ia ong co fho fro fhanh do fu nhung khong Ia bo doI song fho fuc duoc
khong! Tra IoI fhac mac cua ong, duc Phaf dap rang chI can ong song voI chan
fhaf ngay fhang Ia fof.
Cao Jau kbong sa mon,
Con noi /ao pbong Jat.
Ai oan con tbam Juc,
8ao goi /a sa mon:
Ai /ang Jju boan toan,
Cac Jicu ac /on nbo,
V /ang Jju ac pbap
Xung goi /a sa mon!
99
Phap cu 264-265
Sudaffa |Cap Co oc) fhInh duc Phaf don ShravasfI va fm mof noI fhch
hop do xay dung mof fInh xa. Mof khu vuon raf dop o pha Nam cua fhanh
pho raf vua y ong. Khu vuon nay cua fhaI fu Ky a, con fraI cua vua ShravasfI,
a Tu Nac. ThaI fu Ky a you cau Ia nou ong Sudaffa phu ca khu vuon bang
fIon vang fh ong moI ban. Sudaffa chju kho fraI nhung dong fIon vang khap
ca khu vuon. ThaI fu Ky a noI rang v nhung goc cay khong fho phu vang cho
non no fhuoc vo ong. Nhung cuoI cung ong doI y cung duong rung cay do xay
dung fInh xa. Khu vuon moI co fon Jofavana VIhara.
uc Phaf raf fhch fInh xa Ky Hoan cho non NgaI da fraI qua faf ca 24
mua an cu faI day, fhuyof phap cho chu fang, cu sI. Sudaffa sau co fon Ia Cap
Co oc. Vo hung vI , frang nghIom cua fInh xa nay da duoc cac nha hanh
huong Trung Quoc ghI IaI sau nhIou fho ky. TInh xa Ky Hoan fIop fuc fhu huf
cac phaI doan hanh huong fron khap fho gIoI don day do chIom baI hanh fhIon
frong khung canh fhIon nhIon raf dop cua khu vuon nay.
Mof frong nhung dIom dop o fInh xa Ky Hoan Ia cay o o do ngaI A
Nan frong. Cay o o van con do chung kIon bao su fhang fram cua Ijch su,
cay nay duoc chIof nhanh fu cay o o faI Tch Ian, ma goc Ia fu cay o o o
T. Cay o o do nga A nan frong faI fInh xa Ky Hoan Ia nhung g con
IaI o day, van con foaf ra huong fhom ngaf boI v chnh faI noI day uc Phaf
da fru 24 mua an cu kIof ha.
uc Phaf chap nhan IoI fhach fhuc fhI dau fhan fhong voI cac dao sI dao
JaIn va AjIvIka, va NgaI da dung fhan fhong Iam cho cay xoaI chI frong mof
ngay Ion va co fraI. uc Phaf hoa ra fhan raf Ion ngoI fron hoa son, Iua chay
va nuoc foa ra fu fhan NgaI. Nhung su kIon nay cung Ia mof do faI quan fong
cho ngho fhuaf dIou khac Phaf gIao.
uc Phaf da gIang nhIou kInh va 416 chuyon fIon fhan khI NgaI fru faI
day. uc Phaf da gIang phan Ion fam fang kInh dIon frong fhoI gIan o
ShravasfI. o a af a, nguoI ba con cua uc Phaf, da nhIou Ian ham haI
duc Phaf frong fhoI gIan NgaI o ShravaasfI. Nhung o a af a da fhaf baI
va chof cung faI day. Sau khI duc Phaf nhap nIof ban, chu fang van fIop fuc su
mang o ShravasfI va nhIou noI khac o KoshaIa. Vao fhoI vua A uc, fInh xa
Ky Hoan raf hung fhjnh va noI fIong.
Trong fhoI ky Kusana, ShravasfI Ia mof fhanh pho phaf frIon, mof frung
fam fhuong maI noI fIong, va cung Ia mof frung fam Phaf gIao noI fIong nho
su ung ho cua frIou dnh. Trong suof fhoI gIan cua vua KanIshka, vua cho xay
dung raf nhIou fhap, chua chIon, fu vIon, va fuong Phaf. ShravasfI baf dau suy
fan sau frIou daI cua vua KanIshka. NgaI Phap HIon don day chIom baI vao
fho ky fhu 5 ghI IaI rang chI co 200 gIa dnh song faI day. Tuy nhIon ngaI noI
rang fInh xa Ky Hoan va mof so fhap van con hIon huu frong khu vuon sum so
100
voI nhIou hoa. NgaI noI rang v do hoa hoan da fhIou ruI foa nha cao 7 fang o
fInh xa. Tho ky fhu 7, Huyon Trang mIou fa rang fhanh pho fro fhanh sa mac,
ngoaj fru fInh xa Ky Hoan van cay coI xanh fuoI. Huyon Trang noI rang vua A
uc da dung haI fru da faI haI bon cong pha ong cua fInh xa, moI fru cao 21
mof. NgaI cung noI don su phaf frIon cua HIndu voI hon 100 ngoI don fho va
so Iuong fn do raf dong.
ThoI hoang kIm cua Jofavana van fIop fuc vao fho ky fhu 12 voI su ung
ho cua vua CahavadaIa. Mof frong nhung nguoI ung ho cuoI cung do xay dung
Phaf gIao Ia hoang hau KumaradovI, vo cua vua CovIndachandra, vua
CahadavaIa, hoang hau da cung duong daf cho fInh xa vao nam 1128-1129. Sau
nay cac fu sI Phaf gIao phaI roI bo Jofavana v hoan canh chnh frj fhay doI va
su do doa IIon fuc cua HoI gIao. Jofavana fro non hoang fan fu do. Nam 1863-
1875 AIoxandor CunnIngham da khaI quaf fm ra khu dI fch nay frong do gom
16 ngoI fhap. TIop fuc vao nam 1875-76 WIIIIam Hooy fIop fuc khaI quaf va
fm fhay non mong cua 4 foa nha co.
CaI fon Sahofh-Mahofh Ia fon cua haI dI fch khac nhau. Sahofh nam
cach con duong aIrampur 250 mof vo huong ac, foa Iac fron mof khu daf
rong 13 hoc fa. ay Ia khu dI fch cua fInh xa Ky Hoan nam ngoaI ranh gIoI
cua fhanh pho co. Khu dI fch chI con IaI nhung cof bo fuong va nhung non
mong cu cua nhung fInh xa va fhap. Nhung dau vof con hIon nay Ia cua 8 ngoI
chua, 4 fInh xa va 14 fhap. Khu khaI quaf hIon nay nam o gan khu Iang KoIga,
foan bo fhanh pho fu vIon cua ShravasfI duoc fm fhay, co nhIou fInh xa, fang
xa va mof ho nuoc Ion danh cho chu nI. Sau khI vIong fham nhung dI fch o
pha ac chung fa co fho fIop fuc dI vo huong Nam so co con duong dan don
mof khu dI fch khac. Mof fhap hnh chop non raf do fhay, duoc xay dung voI
cau fruc hnh vuong, bo bang IoaI da cung moI maf 7.5 m. Phaf fu hanh huong
cung duong con IaI nhung dau vof duoc In Ion chan fhap. Chung fa co fho fhay
rang o day khong phaI chI Ia mof ngoI fhap ma fruoc do Ia mof chanh dIon,
sau nay xay IaI fhanh fhap. Raf nhIou fuong Phaf duoc fm fhay o day. Trong
so nay co haI fuong noI fIong Ia fuong Phaf ngoI frong fu fho fhuyof phap va
fuong Phaf ngoI fay cham daf.. frongnhung fuong nay co nhIou hnh anh nho
cua Quan Am o Taf va I Iac duoc cham khac. I fIop mof doan vo huong
ong cua fhap chung fa so fhay cay o o, goc cay moI duoc xay mof bac
fhom. NguoI fa fIn rang cay nay frong Ia do danh dau noI ong Cap Co oc
frong cay o o.
Mahofh, cach Sahofh chung 500 mof vo huong ong bac, danh dau mof
fhoI hoang kIm cua ShravasfI, va Ia mof khu dI fch Ion nam o pha Nam song
RapfI. Taf ca nhung dI fch o Mahofh Ia haI ngoI fhap duoc bIof don Ia PakkI
KufI va kachchI KufI; sau nay duoc xac djnh Ia fhap cua Cap Co oc. Pha
ngoaI cua fhanh pho duoc chu y don Ia mof fhanh Iuy bang daf nung voI buc
101
fuong bang gach o fron chay vong chu vI 5.2 cay so voI nhIou cong va phao daI
rIong bIof. on cong hIon dang mo cua Ia ImII, Rajgarh, Nausahra va
KandabharI nam o bon goc Tay nam, Tay bac, ong bac va ong nam cua buc
fuong fhanh, nhung cong nay co fho Ia nhung cong fhanh cua fhanh co; fon
hIon nay Ia do nguoI dan dja phuong goI. Nhung dI fch con IaI frong fhanh
pho co ca Phaf gIao, a Ia Mon va dao JaIn va mof vaI ngoI mo fhoI frung
daI. NguoI fa fIn rang don fho Sobhanafha Ia noI sanh cua Sambhavanafha, fo
fhu 3 cua dao JaIn. Khu vuc nay con IaI haI can phong hnh chu nhaf o pha
ong bac va ong nam, va mof san duoc do bo fong. Phong o huong Tay bac
co mof fuong RIshabhadova, fo fhu nhaf cua dao JaIn.
Tu con duong o don fho Sobhanafha dI bo chung 500 mof vo huong ong
bac so dan don PakkI KufI; day Ia mof frong nhung mo daf Ion nhaf frong khu
vuc. CunnIngham xac djnh day Ia fhap AnguIImaIa do cac nha chIom baI Trung
Quoc fm fhay. AnguIImaIa Ia mof fon fho phI nguy hIom nguoI mang mof vong
doo co bang ngon fay cua nhung nan nhan bj gIof. Thoo mof nguon gIaI fhch
khac fh day Ia Phap duong do vua a Tu Nac xay dung cho duc Phaf. Nhung
foan bo cau fruc, ngho fhuaf frang fr dIou khac, cach bo fr cua fh day Ia mof
ngoI fhap.
Chung 60 mof vo pha ong cua PakkI KufI Ia KachchI KufI, mof dI fch
raf an fuong. Ton KachchI KufI Ia fon moI Iay fu fon cua kachcha |bun) va
duoc xay dung IaI mof dIon fho bang gach o fron dInh do mof an sI song o day.
Nhung dI fch con IaI hIon nay fhuoc nhIou gIaI doan khac nhau, cong frnh
xay dung som nhaf o day Ia vao fhoI daI Kusana va cuoI cung Ia vao fho ky 12.
Mof so hIon vaf duoc fm fhay o day Ia nhung bang bang dong khac fhoI daI
Cupfa, mof so Ia nhung fac pham dIou khac vo nhung canh cua Ramayana.
Nhung vaf nay da khang djnh cho gIa fhIof rang foa nha cua fhoI ky Cupfa Ia
mof ngoI don cua HIndu. Thoo VIshnu Purana, ShravasfI Ia fhu do cua nuoc
KoshaIa.
Mof cong vIon moI duoc xay dung frong nhung khu dI fch nay, voI nhIou
cay coI, hoa va nhung fham co xanh fuoI. Nho co su phuc hoI caI cach non khu
dI fch nay fro non mof dIom fhu huf voI moI fruong fhanh bnh om a. a ngoI
chua Phaf moI duoc xay dung o day, ngoI chua cua Tch Ian, va mof ngoI chua
do haI nu cu sI nguoI MIon Ion xay dung. Nhung noI nay dou co phong nghI
cho khach hanh huong. Mof ngoI fhap cua Tay Tang raf dop vua moI xay dung
frong khuon vIon cua chua nay. NgoI chua fhu ba o day do mof fu sI Trung
Quoc xay dung nhung vj nay da chof khI chua con dang xay dang do. Chua
Trung Quoc hIon nay co mof fhap bay fang va mof so phong frong, khoa va
cho su bo nhIom chnh fhuc nguoI quan Iy va fhua ko. NgoaI nhung gIa frj
fIom fang bon frong cua nhung dI fch nay fh cong Iao cua ngaI Phap HIon va
Huyon frang Ia nguoI da khoI phuc va khaI mo cho faf ca moI nguoI bIof don.
102
Nuvu Jetuvunu Muhuvhuru
oI dIon voI cong chnh cua khu vuon bon kIa duong Ia chua Nava
Jofavana MahavIhara, chua moI duoc xay dung do mof fu sI co uy fn cua Tch
Ian, su MofIvaIa Sangharafna. Chanh dIon cua chua co nhIou buc franh Phaf
gIao hIon faI o An o. Phan Ion cac buc franh mIou fa bon su kIon frong daI
frong cuoc doI duc Phaf va nhung su kIon xay ra frong fhoI gIan fru faI
ShravasfI cung nhu nhIou su kIon khac. Co ca fhay Ia 31 buc franh vo. Mof
frong nhung buc franh nay Ia canh fuong 500 ngan nguoI gIaI cap cung dInh
cua dao HIndu duoI su huong dan cua hImrao Ambodkar da quy y fhoo dao
Phaf vao ngay 14-10-1955. Mof buc franh khac Ia canh buoI Io khoI cong xay
dung Nava Jofavana MahavIhara, fhuong foa Sangharafna dung fruoc mof fup
Iou, mof buc khac Ia canh Io khanh fhanh chua vao ngay 31-12-1988 pho fong
fhong An o r.Shankar ayaI Sharma caf bang khanh fhanh.
Oen tho 12
uoc vao cong fInh xa Ky Hoan, dI fhoo con duong va ro sang bon fraI,
chung fa gap mof chua nho gom mof chanh dIon, mof IoI dI chung quanh, haI
chanh dIon nho hon nam o haI bon. Chanh dIon Ion co kha nang Ia fho fuong
Phaf, haI chanh dIon nho fho Quan Am va I Iac. Trong fhoI gIan khaI quaf
ngoI chua nay, nguoI fa fhay co mof so nguoI va mof so xuong o duoI non.
Tnh xu 19
CuoI con duong Ia mof fInh xa, fruoc san co mof caI gIong chung quanh
gIong Ia fang xa gom 21 phong. O huong ong Ia mof chanh dIon co IoI dI
chung quanh. TInh xa nay xay dung Ian dau fIon Ia vao fho ky fhu 6 va sau do
duoc sua sang IaI haI Ian vao fho ky fhu 11 va 12. Trong so nhung hIon vaf
duoc fm fhay o day Ia mof fuong Quan Tho Am fhuoc fho ky fhu 8-9, mof buc
hnh Phaf bang daf fho ky fhu 5-6, mof fuong fhan Kubora Iam bang da sa
fhach Mafhura, va mof so manh dIou khac fron IoaI da don o Caya. Mof phong
co mof guong xay bang gach, voI mof dau hoI cao nhu Ia goI nam. Mof phong
khac fm fhay mof hu bang daf nung Ion, mof nua chon duoI san, co Io bnh
nay dung do dung ngu coc, ngoaI ra nguoI fa con fm fhay mof caI fach bang
dong, va mof caI muong bang kIm IoaI.
Mof hIon vaf raf fhu vj duoc fm fhay o fInh xa nay Ia mof caI dIa bang
dong co khac bIa ky cua vua ConvIndachandra, chong cua hoang hau
KumaradovI, nguoI xay dung fInh xa harmachakrajIna o Sarnafh. Ia bIa ky
nay duoc goI ky Iuong frong mof hop daf sof chon duoI non cua mof can phong,
bIa ky cho bIof nIon daI vao ngay 23-6-1130. Ia ky nou mon qua cua 6 Iang
cung voI cac quan chuc cung duong cho chu fang faI Jofavana. o chac chan
rang mon qua moI nguoI dou bIof non da duoc cong bo fruoc frIou dnh: Vua,
hoang hau, fhaI fu, quan fo fuong, fu sI, nhung nguoI gac cong, fuong Ianh, fhu
quy, fhu ky, fhay fhuoc, fhay foan so, cac quan fhj fhan, su gIa, va cac quan
103
chuc frong coI voI, ngua, cac Iang mac va khu mo.. Iou fhu vj Ia fon nhung
ngoI Iang duoc nou frong bIa ky hIon nay van con va van con mang fon cu.
8 ngo thup
Tu fInh xa 19 dI mof doan ngan vo huong bac Ia mof cum 8 ngoI fhap.
Nhung fhap nay co Io xay do fho dI cof cua cac vj cao fang song faI Jofavana
qua nhIou fho ky. NguoI fa fm fhay frong mof ngoI fhap dau frIon vao fho ky
fhu 5 co fon uddhadova fron do.
Cuy Bo Oe
oc fhoo con duong chnh Ia non mong cua nhIou fInh xa, fhap va mof
cay o o, cay nay fhuong duoc xac djnh Ia cay o o do ngaI A Nan frong.
ua fhoo IoI bnh frong kInh on Sanh, khI dan chung don Jofavana do danh
Io duc Phaf nhung doI khI uc Phaf khong co maf o day, ho fhuong do IaI
nhung vong hoa cung duong fruoc cua cua CandhakufI |fInh fhaf cua Phaf).
Ong Cap Co oc bIof duoc dIou nay IIon fhua duc Phaf Iam fho nao do moI
nguoI co fho danh Io NgaI khI ngaI vang maf faI fInh xa, va duc Phaf day rang
nhung nguoI don danh Io cung duong nou khong co maf NgaI fh co fho daf
nhung do cung duong faI cay o o. o do haf o o duoc mang fu T vo
frong faI Jofavana. oI v hof o o do ngaI A Nan frong cho non moI co fon
Ia cay o o An Nan. Mac du khI Jofavana bj bo hoang pho, bIon fhanh khu
rung frong gan ca mof ngan nam, va khI cac nha khao co chua fm ra
Jofavana, fh cay o o van song , nhung noI rang cay hIon nay Ia cay nguyon
fhuy fh van chua duoc xac mInh. frong kInh on Sanh noI rang cay duoc
frong gan cong chnh cua fInh xa, noI nay duoc fIn rang Ia o mof noI nao do
gan chua MIon Ion hIon nay.
T{nh thut Kosumbukut
Cach cay o o mof doan ngan vo huong ac va bon fraI cua con duong
Ia non mong cua KosambakufI, mof frong haI vj fr ma duc Phaf raf fhch do
nghI ngoI o fInh xa Ky Hoan. KIon fruc nguyon fhuy co Io Ia mof fhaf nho Iam
bang go va franh noI duc Phaf co fho ngu, hanh fhIon, va fIop nhung phaf fu.
Iou khac fron fhap harhuf mIou fa canh mua Jofavana va co ca haI noI
KosambakufI va CandhakufI, cho chung fa mof vaI chI fIof vo kIon fruc cua haI
noI do nhu fho nao. Tjnh fhaf KosambakufI Ia mof fhaf nho co maI dau hoI,
hnh vuong co dInh nhon bang daf sof o fron maI. Thaf xay bang nhung vaf
IIou fam fhoI cho non sau nay da duoc sua IaI bang gach. Nhung fhay doI Ia
nhung non mong con IaI ma chung fa fhay hom nay, kch fhuoc 5.75 x 5.45 m,
gom ca mof cho fho.
CunnIngham fm fhay mof fuong Ion fac fron mof IoaI sa fhach mau
hong khI ong khaI quaf KosambakufI. Ia ky khac fron fuong bj hu hong nhIou
nhung cung cho chung fa bIof duoc Ia pho fuong do mof fu sI fon aIa da dung
Ion faI KosanbakufI. Pho fuong hIon nay duoc frung bay faI VIon bao fang o
104
CaIcuffa. KhI ngaI Huyon Trang don day, pho fuong va KosambakufI van con o
day, KosambakufI Ia dI fch duy nhaf con duoc nguyon von. Truoc fjnh fhaf
KosambakufI Ia mof bo xay gach daI danh dau noI duc Phaf fhuong fhIon hanh
vao buoI foI.

T{nh thut Gundhukut
I doc fhoo con duong mof doan Ia nhung non mong cua mof dI fch
quan frong nhaf Phaf gIao, fjnh fhaf CandhakufI, Huong Thaf. Nhung cham
khac fron fhap harhuf cho fhay rang kIon fruc nguyon fhuy cua CandhakufI
gan gIong voI KosambakufI, chI Ion hon va duoc xay fhoo mo hnh chu fhap.
Nhung dI fch con IaI hIon nay ma chung fa fhay danh dau gIaI doan Cupfa,
gom co mof day nha hnh chu nhaf co nhIou bac cap va cong vao o huong
ong, mof sanh duong va mof chanh dIon nho chung 2.85 mof vuong, nhung
buc fuong day 1.8 m. Chanh dIon nay ro rang sau nay CandhakufI duoc xay
dung fron non mong fruoc, frong khI sanh duong chac Ia duoc Iam fhom sau
nay. CunnIngham fm ra mof con duong duoc xay raf chan chan dan don
CandhakufI, va dIou nay cho fhay rang do Ia cong chnh cua Jofavana qua vj
fr frung fam cua con duong frong fInh xa.
Thup so 9
Khong xa CandhakufI vo huong ac nam bon fraI cua con duong Ia non
mong cua mof fhap nho xay vao fhoI daI Cupfa, frong fhap co mof fuong Phaf
nho cao chI 50 cm, fuong Phaf ngoI fay baf an Vo uy. Vang hao quang sau dau
duc Phaf duoc frang fr mof hoa son no ro. O bo fuong Ia haI con su fu dang Io
IuoI, o gIua haI con su fu Ia hnh o faf ngoI, haI bon Ia haI nguoI fhj gIa mang
vong hoa, doc fhoo day cua bo Ia mof bIa ky vIof bang chu Kusana nhu sau:
mon qua cung duong cua SIhadova, PravarIka fu Sakofa
Thup so 8
Nam mof bon con duong gan fhap so 9 Ia mof ngoI fhap Ion khac. Thap
nay nguyon fhuy hnh fron, nhung sau nay, khoang gIua fho ky fhu 9-10, duoc
sua IaI fhanh hnh vuong. Tang haI cua fhap duoc fm fhay frong do co mof
fuong chI con mof nua duoI, fuong ngoI kIof gIa fron bo. Ia ky vIof o phan do
fuong bang chu vao gIaI doan dau cua Kusana nhu sau: Tuong o faf duoc
dung faI Jofanvana o ShravasfI |va) mon qua cua. Va SIvadhara, KshafrIyas,
anh om VIIIshfa va nhung nguoI con fraI cua harmananda o Mafhura. Nhung
baI ko frong kInh dIon va nhung Iac fhu va su vo fhuong cua cuoc doI |ho)
cung duong |fuong nay) Ion muoI phuong chu Phaf, v hanh phuc cua faf ca
chung sanh, dac bIof cho cha mo va fch Iuy cong duc cho doI nay va doI sau..
fuong o faf nay do SIvamIfra fac, mof dIou khac gIa o Mafhura. O duoI bIa
ky nay Ia mof ban fom faf gIao Iy vIof bang chu cua fho ky fhu 8 hoac fho ky
fhu 9. Tuong duong nhu da bj gay khI fho frong fhap, co Io cung da duoc daf o
105
do, fuong bj hu haI cho non khong duoc fon fr fho, va v nguoI fa khong dam
quang bo fuong dI noI khac.
Tnh xu so 1
CuoI pha ac cua khu dI fch, fInh xa so 1 Ia cong frnh kIon fruc Ion
nhaf duoc fm fhay o Jofavana fu fruoc don nay, va fInh xa duong nhu duoc
xay dung vao fho ky fhu 10. Cong vao o huong ong dan don mof sanh duong
co bon cof. Chung quanh san co faf ca 35 phong va mof dIon fho o gIua. Cung
gIong nhu nhung fInh xa o Jofavana, fInh xa nay cung chI con IaI nhung vof
fch sau khI bj fhIou huy do hoa hoan.
Ho nuoc
RoI khoI khu vuc Jofavana o pha cong sau, doc fhoo con Io, nam o
huong Tay bac, du khach co fho bang qua ho bang chIoc cau. Trong kInh
!dana ghI IaI, mof hom duc Phaf dI khaf fhuc NgaI gap mof dam fro con dang
dua gIon voI mof con ca. NgaI dung IaI, voI cu chI nho nhang va fhan fhIon,
duc Phaf hoI nhung dua fro rang cac con co fhch bj dau don khong7 on fro
fra IoI Ia chung khong muon bj dau don va duc Phaf khuyon cac con khong non
gay dau don cho ko khac frong khI mInh khong muon bj dau don. KInh !dana
noI rang cuoc gap go nay xay ra o gIua ShravasfI va Jofavana va ho nay Ia ho
duy nhaf o gIua haI dIom fron va dja dIom gap nhaf djnh o gan khu vuc ho.
Can Jofavana Ia cac chua va fInh xa cua cac nuoc nhu Tch Ian, Trung Quoc,
MIon Ion va ThaI Ian. Mof dIom cung non fham quan do Ia cong vIon voI
mof caI chuong do nhung phaf fu hanh huong Nhaf an cung duong.
Cach khu vuon chua don 500 mof Ia don fho cua dao JaIn, cac fn do dao
nay fon knh noI day nhu Ia noI sanh cua vj fo fhu ba cua ho.
Cho o
InspocfIon ungaIov of PW, Nha nghI chua urmoso, Nha nghI Trung
Quoc, Nha nghI MIon Ion, JaIn harmashaIa, fourIsf ungaIov o Kafra-
ShravasfI. Khach san cao cap Iofus NIko HofoI o aIrampur- ahraIch
HIghvay, ToI: 091-5252-265291-265292, Iax: 091-5252-265293; van phong o
oIhI, omaII: Iofus.doIsprInfrpg.oms.vsnI.nof.In










106
?. KASHAMB, NO OC PHAT THYKT
NHK BA PHAP VAO NAM TH 6 VA TH 9
Trong tboi gian Juc pbat tru tai Kausbambi, mot oj ty kbco bj kct toi /a
Ja pbam gioi, oa oj nay tu cboi kbong nban, cac oj ty kbco kbac tuycn bo truc
xuat ra kboi tang Joan.
j]
Poi Tbc Ton Jung Jay oa Ji Jcn cbo cbu tang nbung nguoi Jong y truc
xuat oj ty kbco pbam gioi ra kboi tang Joan oa noi ooi bo. Nay cac ty kbco!
ung ncn ngb rang ncu nbu cac ong pbam gioi, cac ong kbong ncn Jau Jicm,
oa ngb rang. cbung ta kbong co pbam gioi. Kbi mot oj ty kbco pbam gioi, oj
ay cbo rang oj ay kbong pbam trong kbi cac oj kbac tb cbo rang co toi, oj ty
kbco ay ncn suy ngb. Cac oj ty kbco nay bicu giao /y oa /uat, cac oj /a nbung
bac buu boc, tbong minb, pbam banb, tinb tan, giu gioi, kbong co /y Jo g cac
oj ay buoc toi ooi su icb ky, boac o ac tam, bay o oo minb, boac so bai. Hay
Jc oj ay Jung Jay truoc tang cbung nban /oi cua mnb.

VI TRI VA OI CANH IICH S!
Tron duong dI ChIfrakuf, cach AIIahabad 55 cay so |132 cay so fu
VaranasI qua quoc Io C.T, NH2) Ia KaushambI, mof khu dI fch Phaf gIao. I
fhoo quoc Io NH2 vo huong Tay AIIahabad dI amauII |10 km) quoo fraI, dI
ngang qua san bay KaushambI |35 km) nam fron duong ChIfrakuf. Nhung
chuyon xo buyf fhaf fhuong khoI hanh fu fram xo buyf o duong Ioador,
AIIahabad. Nou aI khong muon fham quan ChIfrakuf fh co fho fro IaI
AIIahabad vao buoI chIou cung ngay va nghI dom faI day.
NguoI fa noI rang vua Kuru NIkakshu, cung fhoI voI Janaka, da roI fhu
do cua ong fu HasfInapur don KaushambI. NIkakshu Ia nguoI ko vj Janmojaya
va nguoI Iap ra frou daI harafa o day. Vua SafanIka Paranafapa fhuoc frIou
daI nay. Con fraI cua vua !dona |!daya) Ia nguoI cung fhoI voI duc Phaf. Con
fraI cua !dona odhIraya Kumara Ia mof phaf fu fhuan fhanh hon ca vua
cha.Ong fhInh duc Phaf don khanh fhanh cung dIon moI cua ong, Kokanada,
xay dung faI SumsumaragIrI o nuoc hagga. uc Phaf sau khI ngo fraI xong,
fhuyof phap cho fhaI fu, NgaI day nhung phuong phap kho hanh khong dua
don gIaI fhoaf. Chnh NgaI da fhuc hanh va da chung nghIom nhu fho. uc
Phaf fIop fuc gIaI fhch cho fhaI fu: Ia mof fhIon nam fu can co chanh fn,
fInh fan, fhang fhan va co suc khoo do hoc fap co mof fay ngho vung vang,
cung fho mof fy khoo cung can co nhung dIou fron do daf duoc fr fuo gIaI
fhoaf.
KaushambI fhuong IIon ho voI Mahabharafa; fuy nhIon frong nhung kInh
dIon Phaf gIao fruoc day noI don mof con duong hanh huong baf dau fu
KaushambI, sau nay fro fhanh mof fhanh pho cong nghIop. Thanh pho nay Ia
107
mof frong sau fhanh pho Ion cua nhung vuong quoc hung manh nhaf o ac An
frong suof fhoI gIan duc Phaf faI fho; nhung fhanh pho khac Ia: Champa,
RajagrIha |Vuong Xa), Sakofa, VaranasI, va ShravasfI |Xa Vo fhanh). Iuc do co
ba fInh xa Ion duoc xay dung o day: ChosIfarama, Kukkufarama va PavarIka
Ambavana. Trong so nhung fInh xa nay hIon nay chI con IaI dI fch cua fInh xa
ChosIfarama. Mof fuong Phaf bj maf dau ghI nam fhu haI cua frIou daI
KanIshka duoc fm fhay o day. NhIou bIa ky cua frIou daI Cupfa vao fho ky
fhu 2-3, nhIou dong fIon, chuoI haf, va nhung do co nho khac fm fhay o day
da ung ho nhung y kIon fron. KInh sach Phaf gIao noI gIoI Iuaf duoc cac chu
fang o KaushambI hanh fr nhu: khong duoc dao daf, chaf cay, va khong noI
Iao. Su sach cung noI co mof fu vIon cua nhung vj an sI faI KaushambI. Mof
frong nhung kInh Vo da som nhaf |Shafapafha rahmana) noI don mof vj dao
su nguoI goc o KaushambI, cung fhoI voI nhan vaf noI fIong frong !panIshadd
Ia !daIaka ArunI.
Trong Ian vIong fham KaushambI dau fIon, fruoc khI duc Phaf roI ba vj
fy khoo NandIya, KImbIIa va Anuruddha, NgaI noI voI ho rang:
Nay cac fy khoo, ban chaf cua fang doan Ia hoa hop. Ta fIn rang cac
ong so fhuc hIon su hoa hop nay bang cach fuan fhu nhung nguyon fac sau
day:
1. Than hoa dong fru: cung nhau chIa so cho o
2. IoI hoa dong quan: chIa so voI nhau nhung vaf dung co duoc
3. CIoI hoa dong fu: cung nhau fu fap gIu gIoI
4. Khau hoa vo franh: noI nhung IoI hoa hop khong noI nhung IoI gay
chIa ro
5. KIon hoa dong gIaI: chIa so nhung kIon gIaI cua mnh
6. Y hoa dong duyof: fon frong y kIon cua nguoI khac, khong baf nguoI
khac phaI fhoo y kIon cua mnh.
Mof fang doan fuan fhu nhung nguyon fac nay so mang IaI hanh phuc
va hoa hop. Nay cac fy khoo, hay fhuc hanh Iuc hoa nay
Cac vj fy khoo hoan hy fn fho IoI Tho Ton day. uc Phaf chao fam bIof
va bao cac vj fy khoo fro vo, khI duc Phaf don canh rung RakkhIfa gan
ParIIoyyaka. Sau khI hanh fhIon djnh duoI mof goc cay fo, NgaI quyof djnh
fraI qua mua an cu sap foI mof mnh frong khu rung.
Khu dI fch fraI rong frong nhIou ngoI Iang. Kosam-Inam va Kosam-
KhIraj mang fon gong nhu nhung dI fch cua fhanh pho Kausham |KaushambI).
Thanh pho Ia fhu phu cua Vua Vafsa, !dona, nguoI cung fhoI voI duc Phaf, va
duc Phaf da fhuyof nhIou baI phap faI day vao nam fhu 6 va nam fhu 9 sau
khI NgaI fhanh dao.


108
Tru du vuu A Ouc
Con duong dI qua nhung fhanh Iuy cua fhanh co, va fhoo con duong nay
dI khoang mof chang ban so fhay pha bon fraI cua con duong Ia fru da cua
vua A uc o gIua canh dong, chung quanh Ia nhung buc fuong cua mof phao
daI. Tru da nay khong co khac bIa ky, nhung co raf nhIou chu co cua nhung
nIon daI sau nay, va cung co mof so hnh fron khong bnh fhuong fron fru da.
Tru da dung o mof khu dan cu frong fhanh pho, co fho Ia ngay gIua nga fu
hoac faI mof quang fruong. Nhung non mong cua nhung ngoI nha va nhung foa
nha nam raI rac chung quanh fru da. Thoo ngaI Huyon Trang fh duc Phaf da
don day, haI fInh xa duoc xay dung do ky nIom su kIon nay. Thanh pho van
sam uaf IIon fuc fu fho ky fhu 8 TTI cho don fho ky fhu 6 TI. O goc pha Tay
nam co Io Ia dI fch cua mof cung dIon. Ngay nay chung fa chI co fho fhay duoc
non mong cua mof fru da A uc, mof fhanh co va fInh xa ChosIfarama
Nhung fru da khac cua vua A uc co do cap don nhung nguoI co vj fr
quan frong frong fon gIao o KaushambI, hIon nay van con o fhanh AIIahabad.
Tru da nay co Io duoc dung o ChosIfamara, mac du ca ngaI Phap HIon cung
nhu Huyon Trang noI don Ia co mof fru da nao khac o KaushambI.
Tnh xu Ghosturumu
Cach fru da vua A uc khoang 500 mof vo huong ong nam, nam frong
mof canh dong, Ia non mong cua fInh xa ChosIfarama, Ia mof frong nhung noI
noI fIong, noI duc Phaf da fung fru faI day khI o KaushambI. TInh xa
ChosIfarama nam ngay bon frong cua nhung buc fuong fhanh KaushambI, gan
cong pha ong, va Ia fInh xa doc nhaf frong fhanh, va cung Ia fInh xa duy
nhaf duoc xay dung frong fhoI duc Phaf faI fho IaI foa Iac ngay frong fhanh
pho.
uc Phaf fhuyof kInh !pakkIIosa, kInh KosambIya, kInh JaIIya va nhIou
baI kInh khac o faI day. Ton gIa A Nan cung fhuong hay IuI foI ChosIfarama,
nhu duoc dIon fa frong nhIou baI phap ma fon gIa A Nan da fhuyof faI day.
Chung fa bIof duoc nho nhung bIa ky fm fhay o day ghI IaI rang vao
fho ky fhu 1 TI, mof fu sI fon Ia PhagoI da cung duong mof phIon da cho chu
fang fru faI fInh xa ChosIfarama do Iam bo fho Phaf, noI Phaf cu fru.
Nam fhu ba cua frIou daI KanIshka, fy khoo nI uddhamIfra cung duong
ba fuong o faf cho fInh xa nay. Mof nu fh chu cung duoc ghI IaI frong bIa ky
fron mof pho fuong o faf noI fIong hIon nay o Sarnafh Ia do fu cua mof vj fy
khoo fon Ia aIa. KhI ngaI Phap HIon fham KaushambI |dau fho ky fhu 5),
ngaI fhay co nhIou fu sI fru faI fInh xa ChosIfarama, nhung don Iuc ngaI
Huyon Trang don day fh khu vuc nay da hoan foan do naf khong co nguoI o.
TInh xa ChosIfarama duoc fIon hanh khaI quaf vao nam 1951 o KaushambI. Cu
dan song o day fu fho ky fhu 5 TTI cho don fho ky fhu 5 TI nhIou Iop dja
109
chaf duoc fm fhay khI khaI quaf Iam cho nhung duong nof rIong bIof cua fung
kIon fruc kho ma phan bIof duoc mac du co nhIou vof fIch con IaI kha ro rang.
KIon fruc xay dung som nhaf o day Ia mof fhap Ion kch fhuoc 25x 25m,
cong frnh xay dung dau fIon frong fhoI ky Cupfa |fho ky fhu 3 TTI7). ay Ia
ngoI fhap ma ngaI Huyon Trang da fhay o ChosIfarama, cao 61 mof ma Huyon
Trang fIn do Ia cua vua A uc xay dung. Non fhap hnh vuong, nhung sau
nhung Ian sua doI, nhIou hoc fuong do daf fuong duoc fhom vao, fhap fro
fhanh hnh da gIac. Thap co mof ho fhong fhoaf nuoc Iam raf cong phu. Khong
xa fhap chnh may vo huong ong Ia non mong cua mof fhap nho hon, fhap
hnh chu nhaf, voI mof Ioaf buc cap dan Ion fhap. on canh nhung buc cap nay
Ia haI fhap nho noI IIon voI mof chanh dIon. Co mof fru da sa fhach da bj hu
hong, co Io duoc dung vao frIou daI cua vua A uc. HoI gIao da doI fru da nay
dI chuyon don fhanh AIIahabad. Tru da vua A uc o AIIahabad von duoc dung
o KaushambI, va Ia mof frong nhung chIou chI cho nhung quan IaI faI
KaushambI.
Can fhap Ia mof chanh dIon nho xay raf kIon co, frong do co mof fuong
ngoI cua HarIfI, mof nua fhan YakshInI, fhuong hay an fhjf fro con va da duoc
duc Phaf gIao hoa; sau nay nu fhan nay fro fhanh mof vj fhanh bao vo fro om.
Nhung nha chIom baI Trung Quoc dou noI co nhIou dIon fho nu fhan HarIfI
frong faf ca fInh xa Phaf gIao o An o.
Taf ca nhung cong frnh nay dou nam frong san cua fInh xa chnh, va
chung quanh Ia nhung fang phong, hIon nay con IaI non mong cua 23 phong.
Cong chnh vao fInh xa nam o huong Tay bac. Ko don Ia fInh xa duoc bao boc
boI mof buc fuong day co cho don 4 mof.
Ngon do Prubhosu
uc Phaf da fraI qua mua an cu fhu 6 gan KaushambI faI mof noI goI Ia
oI MankuIa, ngon doI nay khong fhay nhac don frong kInh fang hay ngoaI
vIoc noI don Ia mof vung phu can cua KaushambI. oI v Ia ngon doI cao koo
daI hang may cay so bao quanh fhanh pho voI nhung doI nuI da cho non goI Ia
Prabhosa., chung fa co fho do dang nhan ra no voI ngon doI MankuIa. o don
Prabhosa, chung fa quay IaI con duong caf ngang buc fhanh chnh, quoo phaI,
roI dI fhang vo huong Tay nam chung 4 cay so. Con duong chua duoc fraI da
nhung cung khong don noI fo Iam. Prabhosa moc sung sung gIua vung fhon
quo, fu fron cao chung fa co fho nhn fhay dong song Yamuna. Hang dong duoc
goI Ia Cua so cua SIfa co kha nang Ia duc Phaf da o IaI khI NgaI don day. KhI
ngaI Huyon Trang fham quan Mankufa co noI Ia da fhay hang dong nay va haI
ngoI fhap gan do, mof fhap do vua A uc xay dung, va mof fhap ngaI noI Ia
fho foc va mong fay cua duc Phaf, mac du hIon nay chung fa khong con fhay
dau vof g cua nhung dI fch nay. Mof bIa ky ghI ngan gon fron buc fuong cua
110
hang nou rang nhung mon qua dang cung duong cac vj A Ia Han cua phaI
KasyapIya
Nhung chung co khao co cho fhay rang nhung mau ngho fhuaf cua
KaushambI frong hnh fhuc nhung buc franh vo fron nhung vaf dung Iam bang
gom su bong |1000- 800 TTI) fhuoc vao fhoI ky nguyon fhuy. Nhung mau frang
fr fron do gom duong nhu Ia nhung frang fr co ban va phan Ion Ia nhung
duong ngang fron mop cua nhung chIoc bnh gom, danh dau fhoI ky van hoa so
khaI cua nhung cu dan dau fIon. Nhung do gom don frang fr o pha ac |600-
200 TTI) IIon quan don gIaI doan fhu haI frong do Ia nhung cong frnh xay
dung dau fIon bang gach. Sau fhoI ky cua do gom don |175TTI-325TI) fuong
xung voI gIaI doan van hoa cua fho ky fhu 3. Nhung dong fIon fm fhay o gIaI
doan fhu ba cho fhay su IIon fIop cua cac vua: MIfras, fIop fhoo do Ia cac vua
Kushana va Maghas. SvasfIka, Chakra, NandIpada, cay va hang rao, nuI voI
hnh frang IuoI IIom, voI, bo va CajIakshmI va nhIou hnh duoc duc fron nhung
dong fIon cua KaushambI. Con duong nhIon Ia van duoc su dung cho don nam
300 TI va khu vuc nay van hIon huu cho don nam 400 TI. Su hIon dIon cua
nhung buc fhanh Iuy Ia mof chung fhuc.
o sanh su cua KaushambI co mof vj fr quan frong frong Ijch su do gom
An o. voI ky fhuaf cho fao, chung fa co fho IIof ko chung fhanh ba nhom.
Nhom fhu nhaf Ia nhung do Iam bang fay, bang chaf IIou daf sof do fho, fhInh
fhoang cung co frang fr nhom fhu haI Ia nhung do gom Iam bang daf foI xop,
fho ky fhu 2-1 TTI, nhung hnh anh frang fr fron do gom gIaI doan nay
fhuong fho hIon nhung khaI nIom fruu fuong hon Ia hIon fhuc, phan anh nof
dac frung cua ngho fhuaf bay gIo qua y phuc, do frang suc v.v... Va nhom fhu
ba duoc Iam dop hon voI chaf IIou bang daf sof xop va phuc hoI nhung hnh
anh ngho fhuaf cua Kushana bay gIo, dac bIof Ia nhung hnh khuon maf.
Nhung frang fr dac bIof fron do gom gIaI doan nay Ia nhung hnh nu fhan,
phu nu gac fay, nhung vu cong, nguoI danh frong doI mu cho fhay anh huong
cua Shaka-ParfhIan. Nhung dong fIon va do sanh su fm fhay o day hIon nay
duoc frung bay faI VIon ao Tang fhanh pho AIIahabad va VIon ao Tang
KaushambI o fruong daI hoc cua AIIahabad.
O{u dem no chInh: Alluhubud
an so: 1.016.500 nguoI. Ma so buu dIon: 211001. ma so dIon fhoaI:
0532.
NoI IIon voI haI quoc Io 2 va 27, AIIahabad cach VaranasI 7 cay so vo
huong Tay. Cach Agra 433 km, ChIfrakuf 134 km, oIhI 64 km, Khajuraho 294
km va Iucknov 204 km. AIIahabad co nhung fuyon duong fau hoa don cac
fhanh pho Ion cua An o. San bay Ion va gan nhaf Ia o faI VaranasI |148 km)
va Iucknov |215 km) fron duong dI ChIfrakuf cach AIIahabad 55 km Ia
KaushambI. I fhoo quoc Io so 2 vo huong Tay fu AIIahabad dI amauII |10
111
km), fron duong ChIfrakuf, quoo phaI Ia con duong dan don san bay amauII dI
KaushambI |35 km). nhung chuyon xo buyf khoI hanh khong fhuong xuyon faI
duong Ioador, AIIahabad.
AIIahabad von co fon Ia Prayaga, duoc mIou fa frong fruyon fhan fhoaI
An o nhu Ia TIrfharaja, vuong quoc cua cac fhanh dja. Nam o nga ba cua ba
nhanh song: song Hang, song Yamuna va song ShravasfI. AIIahabad Ia mof
frong ba fhanh pho bIou fuong cua nhung chIoc cau dan don fhIon duong; haI
fhanh pho kIa Ia VaranasI va Caya. NhIou nguoI fu khap noI fron nuoc An o
koo vo AIIahabad dac bIof Ia vao fhoI dIom fhang Magha |fhang gIong-2) do
fam faI dIom gap nhau cua ba nhanh song, va cu moI 12 nam hang frIou frIou
nguoI do vo day do fham du Io hoI fam Ion nhaf fho gIoI., Io hoI Kumbha MoIa.
Su cao quy cua Prayaga duoc mo fa frong van hoc Vo da, frong fruyon fhan
fhoaI An o, frong kInh fang, frong nhung fac pham dIou khac, frong van hoc
Phaf gIao va dao JaIn, frong nhung faI IIou nuoc ngoaI. Khu vuc o gIua song
Hang va song Yamuna duoc goI Ia mons ocncris cua nu fhan fraI daf, va
Prayaga coI nhu Ia bo phan sInh san cua nu fhan. ay Ia su gIaI fhch vo
fhuyof nguon goc vu fru vo dja danh nay, cho rang Prayaga Ia bIou fuong frung
fam cua su sang fao ra vu fru.
Chung 6 km vo pha ong nha ga xo Iua AIIahabad va gan khu vuc nga
ba cua cac nhanh song Ia fhanh AIIahabad cao sung sung. Phao daI duoc xay
dung bon fang do vua HoI gIao Akbar vao nam 1583 bon bo song Yamuna, day
Ia mof fhanh Ion nhaf do ong fa xay dung. Thanh nay chay daI mof khu vuc
2773x 1418 m. Phan Ion phao daI hIon nay quan doI chIom dong va do do con
duong nay cam xo co dI chuyon cho don goc duong quanh don fho PafaIaapurI
va Akshayavafa. Cong chnh cua phao daI co dung mof fru da bong cua vua A
uc, danh dau nam 232TTI, fru nay duoc dI chuyon don day fu KaushambI
fhoo Ionh cua Akbar. Tru cao 10.6 m co nhIou sac Ionh duoc khac fron fru da
cung voI bIa ky vIof bang chu a Tu do vua HoI gIao JahangIr |1603-1622), vao
djp fay nay Ion ngoI.
Oen tho Putulupur, co fho dI bang ngang qua mof cua o frong phao
daI, raf noI fIong vo nhung huyon fhoaI va dac bIof Ia cong duc cuu fro cua
nhung nguoI dI dan. uoI non mong don fho Ia 100 fru va rong 25.5 m x149.1
m. on frong don co 43 hop frang fr ky quac cua cac vj fhan va nu fhan froo
fron cac cong va fran nha. on frong phao daI Ia Akshayavafa, mof noI fo fu
pho bIon. NgaI Huyon Trang cung co mIou fa cay nay. Mac du hIon nay khong
con dau vof g cua cay nguyon fhuy, fuy vay cay hIon nay voI haI nhanh chIom
cu mof goc cua don fho PafaIapurI.
Pha ngoaI xa cua buc fuong phao daI Ia mof fuong Hanuman, fhan Maf
khI. ay Ia don fho cua Hanuman, du don fho nay chI gIong nhu Ia mof nha
kho. Can mo daf cao Ia mof don fho hIon daI Shankar VIman Mandapam bon
112
fang cao 39.6 m. Nhung buc dIou khac KumarIIa, Curu Jagaf, KamaskshI ovI,
TIrupafI aIajI va Yogashasfra Sahasfayoga IInga frang fr bon frong.
oc fhoo song Hang o khu vuc araganj, mof don fho fon
ashasvamodhIka, nguoI fa fIn rang day Ia vj fr ma hava ShIva Nagas, mof
frIou daI o fho ky fhu 3-4 TI, da fam va fo Io fhan bang 10 con ngua. HIon
nay chI co mof ngoI don nho bon frong co nhung fuong bj hong daf o san frong
cua ngoI don.
Chung 3 km vo pha bac cua phao daI, noI IIon voI con duong andh
|ap nuoc), gan ngan hang Cango Ia don fho Naga VasukI, bIou fuong mof dI
fch co cua Naga HrIda |ho nuoc cua Ran). Nhung hInh ran voI ngho fhuaf dIou
khac raf dop fron mof IoaI da don Ia nhung fuong fhan chnh o day. on fho
duoc ghI nIon daI Ia fho ky 18, khI vua SrIdhar honsIo cua xu Nagpur sua IaI
ngoI don. Su bo fr va moI fruong chung quanh don fho raf yon fInh, va xInh
dop.
Can song Hang, fron duong fu fhanh pho don nga ba song Ia don fho
Rupa CaudIya Mafh, nam fron duong Soufh MaIIaca, o khu vuc MadhavapIr.
Khoang 3 cay so cach don fho Naga VasukI vo huong Tay, co nhIou noI
do fham quan nhu hardvaja Ashram, Anand haavan, nha fhIon van, gan
vIon bao fang.
Kumbhu Melu vu Ngu bu song
KumbhaMoIa Ia noI nhIou nguoI fu hoI nhaf fron hanh fInh nay. Ian
cuoI cung o AIIahabad nam 2001 |ngay 9 fhang 1- ngay 21-2) daf ky Iuc vo so
nguoI quy fu vo day. Khoang 90 frIou nguoI don fham du Io hoI cua HIndu va
do duoc fam faI dong song IInh fhIong, nga ba cua ba nhanh song, song Hang,
song Yamuna va dong song vo hnh ShravasfI. Cu moI 12 nam, fnh fhoo fhoI
dIom frung hop cua fhIon van, faf ca nhung nguoI hanh huong HIndu fam faI
day voI nIom fIn Ia gof rua nhung foI IoI frong cuoc doI. ThoI dIom nay xac
djnh boI chu ky chuyon dong cua hanh fInh va xay ra cu moI 12 nam mof Ian.
NgaI Huyon Trang co fham du mof buoI hop Ian fhu 6 fo chuc nam mof Ian cua
vua Harshavardhana faI Prayaga vao fhang Magha nam 644, Ia buoI hoI fhao
Ian dau fIon frong Ijch su vo Kumbha MoIa. Vao fho ky fhu 9 Shankaracharya
baf dau fo chuc Io Kumbha MoIa, sau bIon fhanh buoI gap go cua da fhan gIao
An o voI cac dao sI, fn do HIndu.
Cau chuyon vo Io hoI Kumbha MoIa IIon quan don mof caI Kumbha
|bnh) chua ruou fIon baf fu. Ma vuong danh nhau voI fhan do franh danh bnh
ruou nay, cuoc chIon koo daI 12 ngay, frong Iuc gIao dau fh bon gIof ruou
frong bnh bj fran va roI xuong bon noI do Ia: AIIahabad, HarIdvar |!.P),
NasIk |Maharasfra) va !jjaIn |M.P.). NguoI fa fIn rang mof gIof ruou roI vao
nga ba cua ba nhanh song: Song Hang, Yamuna va song huyon fhoaI
ShravasfI. Cuoc chIon 12 ngay Ia 12 nam cua fran gIan, Ia chu ky fo chuc Io
113
hoI nay. Cu khoang 3 nam, Kumbha MoIa fo chuc faj mof noI frong bon fhanh
pho fron. Nam 2003 o NasIk, 2004 o!jjaIn, va 2010 o HarIdvar.
Nhung thong tn cun thet
Nhung frung fam du Ijch: van phong du Ijch KrIshna, 93 ara CanI:
2602832; Prafap TourIsf Agoncy, 50 duong Zoro: 2402540-2607680; Vanura
TravoI Agoncy, Maya azar, CIvII IInos: 2624323-2623076.
jnh vIon: jnh vIon ufforIn:2651822, bjnh vIon MofIIaI Nohru, bjnh
vIon KamIa Nohru
Ngan hang: Sfafo bank of IndIa, AIIahabad ank, bank of aroda,Canara
ank, !nIon ank of IndIa.
Khach san- Nha nghI
AIIahabad Rogoncy, 16 Tashkonf Road: 2601519 - 2601735, Kanha
Shyam, CIvII IInos: 2420281 Iax: 2622164, omaII: Infokanhashyam.com;
ProsIdoncy, 19 SarojInI NaIdu: 2623308-2623309; YafrIk, 33 S.P.Road, CIvII
IInos: 2601713-14-2601509; HopfoI Samraf, 49 A/25A MahafmagandhI Rd:
2604869-2604879
Nha hang
Trong fhanh pho co nhIou nha hang an voI nhIou mon an nhu
ConfInonfaI, ChInoso, An va faf nhIon Ia mon an fruyon fhong MughIaI.
TourIsf ungaIov,ars & Rosfauranf Tandoor Rosfauranf, ChIcko Rosfauranf




















114
8. RAJGR (RAJAGRHA-VONG XA),
NO OC PHAT OO XA LO PHAT VA MC KKN LKN
Vua A Xa Tbc co mot con ooi bung Ju. c Ba at a, ngbc tin Juc Pbat
sc Jcn Vuong Xa, sap xcp tba con ooi Jicn Jc gict Juc Pbat. Kbi Juc Pbat Jcn
tbanb pbo, c Ba at a /cn Jung trcn cong tbanb Jc nbn Juc Pbat bj ooi
Jicn gict, nbung kbi con ooi bung Ju kia Jam tbang oao Juc Pbat, cbl mot oai
cau noi, Ngai Ja tbuan boa Juoc ooi, oa con ooi Jicn Ja quy Juoi cban Ngai.

VI TRI VA OI CANH XA HOI
an so: 27,800. Ma so buu dIon: 803116. ma so dIon fhoaI: 06119
RajgIr |fon cu RajagrIha-Vuong Xa fhanh), cach odh Caya 92 cay sovo
huong ong bac, cach Pafna 105 km vo huong ong nam, fhuoc fhj fran
NaIanda, co fho don day bang nhIou duong. Khoang cach fu VaranasI dI RajgIr
Ia 333 km. Taf nhIon RajgIr cung co fho don bang mof chuyon fau dja phuong,
nhung dI bang xo buyf fh nhanh hon va cung co o Caya, Pafna va PavapurI,
dIou kIon fu nhIon cua khu vuc fao fhanh fon fhanh pho, vung nay doI nuI
chung quanh cho non moI co fon Ia CIrIvraja.
Thoo huyon fhoaI frong Ramayana, Vasu, con fraI fhu fu cua rahma,
dang fao hoa, da fao non CIrIvraja. Trong suof fhoI ky cua Mahabharafa khu
vuc nay Ia frung fam cua vua rIhadrafh frIou daI arhadrafha; vj vua noI
fIong nhaf cua frIou daI nay Ia Jarasandha, cau cua KrIshna, nguoI fhanh Iap
vuong quoc Magadha |Ma KIof a). Trong fhoI duc Phaf, vua Tan a Sa Ia
|543-491 TI) dang caI frj xu Ma KIof a. uc Phaf fron duong don T da
don fham RajgIr Ian dau fIon va ngaI da gap vua Tan a Sa Ia o day. Vua raf
cam phuc duc Phaf non da co gang fhuyof phuc NgaI o IaI. uc Phaf fu choI
nhung hua Ia fro IaI RajgIr khI NgaI fhanh dao. o do sau khI chuyon phap
Iuan o Sarnafh duc Phaf da don RajgIr cung voI 1250 vj fy khoo. Vua Tan a
Sa Ia chao don duc Phaf va chu fang, vua da cung duong fInh xa Truc Iam cho
Phaf va chu fang. ay Ia so huu dau fIon cua fang doan va day cung Ia mof
noI duc Phaf fhch fru IaI.
uc Phaf da do cho vua Tan a Sa Ia fron dInh IInh Thuu. KhI vo gIa
vua bj con fraI Ia A Xa Tho gIam va da chof o frong nguc; fuy nhIon sau do vua
A Xa Tho fro fhanh mof do fu fhuan fhanh cua duc Phaf. RajgIr Ia fhu phu cua
vuong quoc Ma KIof a va Ia mof fhanh pho fhuong maI noI fIong cho don doI
vua !dayIn, nguoI ko fhua vua A Xa Tho |459-443 TTI). !dayIn da roI fhu phu
vo PafaIIpufra |Pafna). RajgIr Ia fhu do dau fIon frong Ijch su An o. uc Phaf
da song o day nhIou nam. Cung o day o a af a da nhIou Ian ham haI duc
Phaf, ca Ian fha voI say do haI NgaI. Nhung duc Phaf da fhuan hoa voI say
mof cach do dang. Co Io su kIon quan frong nhaf xay ra o day Ia duc Phaf hoa
do Xa IoI Phaf va Muc KIon IIon.
115
Ian dau fIon don RajgIr duc Phaf da o day 3 fuan. Sau Ian do nhIou
nguoI don gap do xIn NgaI xuaf gIa. a so Ia nhung nguoI fro fuoI co hoc,
fhuoc gIa dnh gIau co. uc Phaf da Iam Io xuaf gIa cho ho va day nhung vj
nay phuong phap fu fap. NhIou fhIon nam fn nu khac cung don xIn quy y fam
bao.
Mof hom, fon gIa KIou Tran Nhu quy y cho mof nhom 90 nguoI. Sau Io
quy y, fon gIa gIang cho ho vo Tam bao- Phaf, Phap va Tang.
Ton gIa KIou Tran Nhu noI: uc Pbat /a bac Ja boan toan giac ngo.
Ngai tbay Juoc ban cbat cua cuoc Joi oa ca ou tru. Jo Jo Ngai kbong con bj
troi buoc boi tbam /am, san ban, si mc, so bai. Ngai /a Bac giai tboat boan
toan, tu bi oa tri tuc. Bac ao su /a Pbat bao
Pbap /a con Juong Jua Jcn giai tboat, giac ngo. o /a con Juong ma
Juc Pbat Ja Jay cbung ta Jc ouot qua su troi buoc cua tbam, san, si. Con
Juong nay Jan Jcn an tjnb, giai tboat. Tu bi oa tri tuc /a bat giong can ban
cua con Juong giac ngo. ay /a Pbap bao
Tang /a tap tbc nbung nguoi tu tap banb tr con Juong giac ngo. Ncu ai
muon giac ngo giai tboat tb bay xuat gia, gia nbap oao tang Joan. Pbai quy y
tang bao Ju cac oj /a ty kbco bay cu s. ay /a tang bao
CuoI cung KIou Tran Nhu noI: Nay cac tbicn nam tu! Hom nay cac oj Ja
quy y tam bao. Nbo quy y tam bao cac oj sc kbong con /ac Juong cac oj sc co
muc Jicb oa buong Ji Jc Jcn Jicb /a giai tboat giac ngo. Cbinb toi cung Ja
quy y tam bao cacb Jay bai nam. Hom nay cac oj pbat nguycn tu tap cung
giong nbu toi. Cbung ta bay cung nbau tbuc banb con Juong giai tboat Jc /am
rang ro ba ngoi bau nay.
Vua Tan a Sa Ia cung voI 600 fuy fung va khach ra khoI fhanh do don
duc Phaf. Vua dua duc Phaf va chu fang vao frong san hoang fhanh noI co
nhung Iou da duoc dung do cho nang. uc Phaf ngoI o chnh gIua san,
chungquanh Ia chu fang cung duoc chuan bj chu dao. Vua va !ruvoIa Kassapa
ngoI haI bon Phaf. Io cung duong fraI fang fo chuc Iong frong. Vua Tan a Sa
Ia va faf ca khach frong cung dou an frong yon Iang. Hon 6000 khach raf
ngac nhIon boI su an Iac va bnh fhan cua duc Phaf va chu fang.
Sau khI duc Phaf va 1250 vj fy khoo dung com xong, bnh baf duoc mang
dI rua va frao IaI. Vua Tan a Sa Ia quay vo pha duc Phaf chap fay danh
Io NgaI. HIou duoc fam y cua vua, duc Phaf baf dau fhuyof phap. NgaI gIang
vo Ngu gIoI Ia con duong dom Iaj hoa bnh, hanh phuc cho moI nguoI va cho ca
quoc gIa. uc Phaf day:
Gioi tbu nbat /a kbong Juoc sat sanb. Giu gioi nay sc truong Juong
Juoc /ong tu.
Gioi tbu bai /a kbong Juoc trom cap. Moi nguoi kbong Juoc /ay tai san
cua kc kbac.
116
Gioi tbu ba /a kbong ta Jam. Nguoi Ja /ap gia Jnb cbl Juoc quan bc
tnb Juc ooi oo1cbong mnb, quan bc ooi nguoi kbong pbai oo1cbong mnb /a
ta banb.
Gioi tbu tu /a kbong Juoc noi /ao. Kbong noi nbung /oi noi tao ncn su
cbia rc oa ban tbu.
Gioi tbu nam /a kbong Juoc uong ruou. Puou /am cbo tam bj o nbicm.
Io fraI fang kof fhuc voI buoI Io cung duong TInh xa Truc Iam. Sau do
duc Phaf cung 1250 vj fy khoo roI khoI hoang cung.
uc Phaf da quyof djnh haI vIoc quan frong frong Ian gIang phap o
gIang duong VIsakha faI nuI IInh Thuu o RajgIr. Thu nhaf Ia fon gIa A Nan
fro fhanh fhj gIa fhuong xuyon cho duc Phaf. Quyof djnh fhu haI Ia duc Phaf
so fro IaI ShravasfI an cu moI nam. Chu fang cung hoI y Ia so fap frung an cu
faI ShravasfI, va cac vj fy khoo dI don fhua duc Phaf vo y kIon nay. uc Phaf
hoan hy chap fhuan.
Sau khI Phaf nIof ban, vua A Xa Tho mang xa IoI cua duc Phaf don
vuong xa xay fhap fho. Sau do vaI fhang fh ky daI hoI kof fap kInh dIon duoc
fo chuc o hang SaffapannI |hang Thaf Iop). ay Ia Ian dau fIon nhung IoI day
cua duc Phaf duoc kof fap duoI su chu fr cua ngaI Ca Iop. Trong daI hoI kof
fap nay, fon gIa A Nan da van do nhaf frung fung IaI nhung baI kInh. Nhung
su kIon nay duoc dIon fa chI fIof frong kInh fang PaII ChuIIavagga. oI v daI
hoI nay gom faf ca 500 vj A Ia Han cho non duoc goI Ia aI hoI Ngu ach Ia
Han.
Phap HIon khI don An o da don chIom baI nuI IInh Thuu, ngaI cung
duong huong hoa, dof don faI hang dong; ngaI fung kInh Surangama va o day
suof dom. NgaI fhay vung nay da hoang fan do naf. Ra khoI ngon doI co mof
so fu sI o faI fInh xa Truc Iam. Huyon Trang, don RajgIr vao gIua fho ky fhu 7
fh khu vuc nay da fro fhanh hoang fan. Trong so nhung fInh xa, fhap o day
chI con IaI non mong va nhung buc fuong do naf.
Nhung fhanh fch o day Ia Truc Iam fInh xa va IInh Thuu son. Truc
Iam Ia mof khu vuon do vua Tan a Sa Ia cung duong cho duc Phaf xay dung
fInh xa, do cac phaf fu co fho IuI foI ngho phap. uc Phaf cung fraI qua nhou
mua an cu o day. Nhung nha khao co fm fhay o day mof can phong, mof vaI
ngoI fhap, va ho Karanda noI duc Phaf fhuong fam o day, va hIon nay Ia mof
vuon naI voI mof so fhu nho. Co con suoI o duoI chan ngon doI VaIbhara, con
suoI Ion nhaf co fon Ia Saafadhara. Khoang 100 mof vo huong bac cua ngoI
nhung don fho HIndu va HoI gIao moI xay Ia mof con suoI nuoc nong, chay vao
mof ho Ion sau do chay doc fhoo con duong pha bon phaI; ho nay co fon Ia
Karanda duoc do cap nhIou frong kInh fang PaII va SanskrIf. Mof doan ngan
vo huong nam cua ho Ia mof mo daf Ion voI nhIou buI cay moc raf cao, chung
quanh Ia nhung ngoI mo cua HoI gIao. Mo daf nay nguoI fa fIn Ia vj fr cua
117
nhung ngoI fhap va fInh xa cua Truc Iam. Nam mof bon dong suoI Ia dI fch
cua mof buc fuong da chan ngang con suoI, co Io Ia mof con duong dap cao
fruoc day duoc sua sang Iaj nhIou Ian sau nay. O pha Nam fInh xa Truc Iam
co don fho HIndu va JaIn. O pha ong fInh xa Huyon Trang co fhay mof fhap
do vua A Xa Tho xay dung. uc fuong bang da bao boc ca fhanh pho co bj hu
haI vao fho ky fhu 5 Ia fhanh Iuy cua vua A Xa Tho. Pha ngoaI cua buc fuong
duoc xay bang nhung khoI da daI fu 1 mof don 1.5 mof. CuoI cong pha ong
cua doI VaIbhara co sau con suoI nuoc nong, co fon Ia Safadhara, nuoc suoI raf
nong. Nhung con suoI nay co fon Markandoya Kunda, Vyasa Kunda, Canga-
yamuna Kunda, Ananfa Kunda, SapfarshIdhara , va KashIdhara. Sau nay
nhung con suoI nay nguoI fa cho saf nhap IaI va xay dung o day mof foa nha
mau hong, don fho HhIndu IakshmI Narayan.
Mof doan ngan pha fron Safaddhara, nam pha bon phaI con duong mon
Ia non mong cua don fho Mahadova |ShIva), dan dja phuong goI Ia machan
fhap canh, cau fruc xua Ia hnh chu nhaf, duoc xac nhan Ia noI o cua PIppaIa
duoc do cap frong nhIou kInh dIon Phaf gIao va nhung ghI chu cua nhung vj
hanh huong Trung Quoc. Trong mof so kInh fang PaII mo fa hang PIppaIa duoc
duc o mof khoI da, Ia cho fru cua ngaI aI Ca Iop, chu foa cua ky daI hoI kof
fap kInh dIon Ian fhu nhaf. I fhoo con duong da nho dan don mof con duong
doc dung pha ac, mof buc fhang cap nhan fao daI dan don sau hang dong
|ngay fruoc co Io Ia 7 hang). Sau fhang sau khI Phaf nIof ban, daI hoI kof fap
da duoc fo chuc faI day do fhong ko IaI faf ca nhung IoI day cua duc Phaf.
RajgIr cung Ia fhanh dja cua dao JaIn. Vardhaman MahavIra, fo fhu 24,
nguoI cuoI cung da song o Vuong xa 14 nam. Thoo huyon fhoaI cua dao JaIn,
vua Tan a Sa Ia va A Xa Tho Ia nhung fn do cua dao JaIn; fon cua ho duoc
do cap don frong kInh sach JaIn Ia ShronIka va KunIka. Thanh pho nay cung
duoc xom Ia noI sanh cua gIao chu fhu 20 cua dao JaIn MunI Suvrafa. ChI co
duy nhaf mof dI fch cua dao JaIn o day Ia ManIyar Mafha duoc nhan ra o mof
dIon fho bang gach hnh fru, o khu frung fam cua fhanh pho co. Thoo fruyon
fhong cua dan dja phuong fh noI nay Ia do cung fo ManI-naga, vj fhan bao vo
fhanh pho Vuong xa. on fho dao JaIn bao boc chung quanh Ia nhung ngon doI
non raf fhu huf khach fham quan va nguoI hanh huong.. fron dInh ngon doI Ia
mof don fho dao JaIn moI xay dung, don AdInafha. Khu vuc gan do cung co
nhIou don fho JaIn fuong nIom cac vj fo su, frong so nay noI fIong nhaf Ia
RIshabahdova, Parshvanafha, MahavIra, Sambhavanafha AdI JIna va
NomInafha.
I chung 200 mof vo huong ong Nam cua Safadhara chung fa so gap
cong pha ac cua buc fuong fhanh Vuong xa o gIua doI VaIbhava va VIpuIa.
Chung 1 km vo pha Nam chung fa gap ManIyar Mafh, mof buc fuong da va
kIon fruc bang gach hnh fru cao 6 mof, frang fr nhung hnh anh bang vua
118
chung quanh, duoc Iop bang nhung fam fon bang fhop hnh non va mof so kIon
fruc phu khac. Tuong HIndu fhuong fhay o nhung don fho khac cung duoc fm
fhay o day, cho fhay rang fruoc day Ia mof fu vIon cua HIndu, co fho Ia don
fho cua ManInaga, don fho fhan ran. Nhung dI fch khao co cho fhay rang
frong suof fhoI ky duc Phaf va vua Tan a Sa Ia, o day Ia mof noI raf pho
bIon cho nhung Io fo fu va hoI hop. ThoI ky Phaf gIao va dao JaIn fhjnh hanh
dou co nhung dI fch o day. Thoo con duong vo huong Tay bac cua ManIyar
Mafh co haI hang dong o pha Nam ngon doI VaIhara, fon Ia Sonbhandar, xay
dung do fo cua dao JaIn Ia VaIrasova. on frong hang pha ong, o pha Nam
buc fuong, co sau fuong fo su dao JaIn duoc khac noI dIon hnh Ia
Padmaprabha, Parshvanafha va MahavIra. O hang pha Tay hIon nay co daf
mof buc dIou khac fron da don hnh cua nhung vj fo cua dao JaIn o moI maf.
I fhoo con Io chnh vo huong Nam chung 1km fu ManIyar Mafh, chung
fa so fhay mof khu daf rong chung 60 mof vuong chaf da rao chung quanh, va
mof buc fuong day 2 mof va mof phao daI hnh fron o goc, day Ia nha fu cua
vua A Xa Tho. ac fhang cap bang da dan don haI ngoI fhap IIon ho don vua
Tan a Sa Ia. Khu vuc nay duoc xac djnh Ia nha fu cua vua A Xa Tho da baf
gIam vua cha Tan a Sa Ia, vua da chof frong nguc. NguoI fa noI rang fu nha
fu vua co fho nhn fhay duc Phaf ngoI fhIon fron dInh IInh Thuu. A Xa Tho
cung voI o a af a da am muu gIof duc Phaf bang cach fha voI say do gIof
NgaI. Sau khI vua Tan a Sa Ia chof khong Iau vua A Xa Tho hoI han va da
quy y fro fhanh mof phaf fu fhuan fhanh. oan duong voI nhung buc cap da fu
chan nuI Ion don dInh ngon IInh Thuu Ia do vua Tan a Sa Ia xay dung, don
fho ky fhu 7 khI ngaI Huyon Trang don day con duong van con fof.
Tnh xu Jvukumruvunu
I doc fhoo con duong don mof fhj fran, chung fa so gap nhung non
mong cua fInh xa JIvakamvana do vua A Xa Tho xay dung. Cung fhoo duong
chnh dI vo huong Nam don nga ba. Con duong bon fay fraI so dan don mof
khu rung, va nhung dI fch cua fInh xa JIvakamvana, vuon xoaI cua JIvaka noI
duc Phaf fhch nghI o fhung Iung nay. JIvaka Ia fhay fhuoc cua vua Tan a Sa
Ia, sau nay fro fhanh do fu cua duc Phaf. ong cung da chuavof fhuong cho duc
Phaf khI NgaI bj o a af a Ian da ham haI. Thoo Iuan gIaI, mof hom
JIvaka suy nghI: Ta don fham duc Phaf haI ba Ian moI ngay. IInh Thuu va
Truc Iam fh IaI cach xa. Vuon xoaI cua fa IaI gan hon. TaI sao fa IaI khong
xay dung mof noI nghI cho duc Phaf7 o do ong da xay dung mof fInh xa gom
nhIou phong, cho nghI ban dom, ban ngay, va huong fhaf cho duc Phaf chung
quanh vuon xoaI co fuong rao cao bao boc. Nhung faI IIou co dou cong nhan
rang fInh xa JIvakamvana o cong pha ong cua RajgIr, va du khach do y fruoc
khI don JIvakamvana Ia mof con duong caf ngang mof mo daf daI va qua mof
119
cay cau. Nhung dI fch cua fInh xa JIvakamvana duoc fm fhay voI 4 sanh
duong va nhIou phong o cuoI pha ong cua Vuong xa fhanh.
TInh xa JIvakamvana Ia noI duc Phaf fhuyof baI phap quan frong, kInh
SamannaphaIa |KInh Sa Mon Qua-Truong o KInh). Mof dom frang sang raf
dop, vua A Xa Tho don vIong duc Phaf faI fInh xa JIvakamvana, vua da ngac
nhIon fruoc su yon Iang cua mof hoI chung dong. Vua A Xa Tho da gIof cha
mnh, frong Iong fhuong Io Iang khong yon, v fhay mnh qua foI IoI va nghI
rang co Io sau nay chnh con fraI cua vua Ia !dayIbhadda so gIof mnh nhu
vay. HIou duoc nhung hau qua cua nhung fham vong fho gIan fhuong mang IaI
dau kho, vua da dI don do hoI duc Phaf vo kof qua hIon faI fhIof fhuc vo sa
mon qua. Va duc Phaf da fra IoI bang mof baI phap daI chI ro con duong fu fap
cua mof sa mon. uc Phaf cung da fhuyof haI baI phap quan frong khac o faI
day, ca haI dou fhuyof cho JIvaka. aI dau fIon Ia JIvaka Suffa |KInh JIvaka-
Trung o kInh), NgaI gIaI fhch cho JIvaka vo fruong hop nao vj fy khoo duoc
an fhjf, va frong baI phap fhu haI NgaI gIaI fhch vo nguoI phaf fu faI gIa quy
y fam bao va gIu gn nam gIoI. TInh xa JIvakamvana duoc fm ra va fIon hanh
khaI quaf nam 1954. Mac du chI con IaI nhung non mong, nhung frong kIon
fruc fong hop cua fInh xa cung con IaI ba buc fuong daI gIan Iuoc.
Ngon do Grdhrukutu
Chay fhoo con duong song song voI buc fuong fhanh o pha ong, chung
fa so don MaddakuchchhI duoI chan ngon doI CrIdharkufa |Inh IInh Thuu
Son). uc Phaf da fhuyof kInh Phap Hoa va kInh af Nha o day.
Co tri bat nba ba /a mat Ja tbj Jai tban cbu, tbj Jai minb cbu, tbj oo
tbuong cbu, nang tru nbat tbict kbo, cbon tbict bat bu, co tbuyct bat nba ba /a
mat
I xuong con duong fhoaI fhoaI fu dInh IInh Thuu chung fa so bang
ngang fu vIon MardakukshhI. Chnh o day hoang hau VI do hI da muon pha bo
caI fhaI ba dang mang v fhoo fIon doan Ia dua con sau nay so gIof vua cha.
Tho Ton Ian dau fIon don day NgaI bj o a af a Ian da Iam Phaf bj
fhuong. Tron dInh IInh Thuu Son uc Phaf da hoa do cho vua Tan a Sa Ia.
Sau khI dI qua doan duong da hop chung fa so don non mong cua huong fhaf
cua Phaf faI IInh Thuu son. Tang da nho ra fron dInh nhu hnh caI mIong
chIm ung cho non ngon nuI co fon Ia IInh Thuu. uc Phaf da fraI qua nhIou
mua an cu frong hang da o day. Co haI hang dong fhIon nhIon hnh nhu mof
ngoI nha bang da, frong do fm fhay mof fam bang sanh co hnh bay vj Phaf
qua khu va Phaf I Iac, hIon nay dang frung bay o VIon bao fang NaIanda.
on ngoaI hang dong Ia cau fruc cua buc fuong da Ion ma fruoc day da fung
hIon huu. Raf nhIou dI fch cua Phaf gIao nam raI rac o khu vuc nay. Iou nay
raf don gIan v IInh Thuu von Ia noI duc Phaf raf fhch o va cung Ia noI duc
Phaf fhuyof nhIou baI phap quan frong.
120

Hnh mom da o nuI IInh Thuu

Tham RajgIr vao fho ky 13, harmasvamIn noI rang IInh fhuu co raf
nhIou IoaI fhu an fhjf nhu ho, gau don, gau nau. o do doa nhung con fhu du
nay nhung nguoI muon don dInh IInh Thuu phaI danh frong, fhoI fu va va
dom fhoo nhung ong fro do co fho dof Iua. Mof fuong Phaf fho ky fhu 6 TI
duoc fm fhay o IInh Thuu, hIon nay dang duoc frung bay faI VIon bao fang
khao co o NaIanda. Sau khI chIom baI IInh Thuu, du khach co fho dI xuong
bang con duong fhoaI fhoaI. Con duong nay ngay xua vua Tan a Sa Ia da
Iam, mac du hIon nay da sua sang IaI raf nhIou. HaI non mong cua haI ngoI
fhap nam doc fhoo con duong . Thoo ngaI Huyon Trang, fh mof frong haI fhap
nay danh dau noI vua xuong ngua frong Ian vIong duc Phaf dau fIon. Thap fhu
haI danh dau noI vua dI mof mnh fro IaI vIong duc Phaf.
Nhung buc tuong co cuu Vuong Xu thunh
I fhom chung hon 1 cay so doc fhoo con duong chnh, chung fa so don
mof doan duong doo hop gIua doI Sona va !daya, nam o cong fhanh pha Nam
cua Vuong Xa fhanh, noI duc Phaf da nhIou Ian dI qua. Toan bo buc fuong
fhanh chay daI hon 40 cay so fron haI ngon doI, mac dau co nhIou doan fuong
fhanh hIon nay khong con. I fhoo doc buc fuong fhanh chung fa nhn fhay
canh dong quo cua Ma KIof a raf dop. Ngay xua, khI duc Phaf fru faI
akkhInagIrI, ngon doI pha Nam, gan RajgIr, NgaI dung nhn nhung canh
dong Iua chn vang, nhung bo ruong dap chIa fhanh nhung fhua ruong hnh
vuong, duc Phaf da bao ngaI A nan rang y cua cac vj fy khoo may fhoo hnh
nhung fhua rong nay. Iuc bay gIo nhung fhua ruong hnh vuong hoac hnh chu
nhaf duoc chIa ra bang nhung bo do. Ngay nay y cua fy khoo van gIu nguyon
fruyon fhong nay.
121
Thup Shunt
RoI khoI fInh xa JIvakamvana, dI fhoo con duong cu don IInh Thuu, dI
vo huong ong, Ia mof con duong dan don mof ngoI fhap moI bang da frang ,
fhap cao 50 mof do mof fu sI noI fIong nguoI Nhaf fhuoc phaI NIpponzan
MyohojI, fon NIchIdafsu IujI xay dung nam 1969. Nam fron dInh ngon doI
Chhafha, voI maI vom bang da sa fhach Ion, fhap ShanfI bIou fuong cho hoa
bnh fho gIoI. Thap nam fron ngon doI raf cao non fu day du khach co fho
nhn khap vung nong fhon raf dop. oI dIon voI fhap Ia fu vIon Saddharma
uddha. Chung qunh maI fhap Ia bon pho fuong vang: fuong dan sanh, fhanh
dao, fhuyof phap va nIof ban. Co mof cap froo |600 mof) don fhap NIpponzan
MyohojI |fu 10 gIo 17 gIo; gIa 20 rupoos) mang ban Ion don dInh ngon doI.


Thap Hoa nh o RajgIr

Le ho o Rujgr
Io hoI nay duoc fo chuc cu ba nam mof Ian frong suof ca fhang nhuan
|MaIamasa). Tu ngay xua da co fruyon fhong fo chuc nhung Io hoI fon gIao raf
quy mo. RajgIr Ia noI duy nhaf fo chuc nhung hoaf dong va Io hoI fon gIao vao
fhang nay. Io hoI nay duoc mInh hoa frong van hoc co fch An do voI day mau
sac, voI nhIou hnh fhuc Io nghI fo fu, bao gom ca nhjn an va song don gIan.
Sau khI doc Iap, chnh quyon cung fham du do fo chuc Io hoI. VoI su fang
nhanh cua du Ijch, va fn nguong fon gIao, ca frIou du khach, nhung fn do
HIndu, phaf fu don day vao fhang nay do cam nIom noI IInh fhIong nay. Suof
ca fhang nhung djch vu nhu bInh vIon, nha fhuong, don canh saf, nha nghI,
cung cap nuoc, dIon, phuong fIon dI chuyon, dIon fhoaj, nof mo cua fhuong
xuyon do phuc vu du khach. Nhung chuong van ngho, mua, frIon Iam va nhIou
hoaf dong khac duoc fo chuc faI Io hoI. Chnh quyon ung ho ngan sach Ia 5
frIou rupoos cho Io hoI nay. Mac dau nhu vay nhung nhung khach hanh huong
don day van khong fhoa man; fhaf ra ho baf man vo vIoc quan Iy va Iam dung
so fIon nay. Nho rang, Ihar Ia bang noI fIong vo hoI Io va fham nhung.

122
Khach san-Nha nghI
Can bon xo buyf, HofoI Anand: 06119-225030 va Ajafashafru: 225273,
gan suoI nuoc nong Ia nhung nha nghI ro fIon nhaf, voI nhung can phong foI
fam gIa 100/200 Rs. Chua urmoso: 225024. angaII uddhIsf SocIofy TompIo
ko bon chua urmoso co nhIou phong cho khach va fuy hy cung duong. HofoI
SIddharfh: 225216 o cho Kund. HofoI Tafhagafa VIhar: 225273 va HofoI
Caufam Ihar: 225273 nam gIua bon xo buyf va nha ga xo Iua. HofoI RajgIr:
225266 co san vuon, phong co nha fam. Nha nghI Igambar JaIn, Svofambar
JaIn, AnandabaI va Sundar Shah
Khach san Confaur Hokko: 255245, Iax: 255231,
omaII:confaursanchar.nof.In, chu you Ia danhcho nhung khach hanh huong
nguoI Nhaf, cach suoI nuoc nong 3 km vo huong Tay duoc xom Ia khach san
hang sang nhaf o RajgIr moI phong gIa fu 90-125 do Ia mof ngay |4500-6000
Rs)
Thuc an
Nha hang an o day fhay doI fhoo fung mua. Hau hof du khach don
RajgIr fhoo dang du Ijch fron goI. habas va nhung nha hang an gan bon xo
buyf phuc vu cho dan dja phuong. Nha hang Croon HofoI: 225352 nam o cuoI
khu ban ao quan, co nhIou mon an ConfInonfaI, ChInoso, va IndIa voI gIa phaI
chang.




















123

9. NALANOA, TRONG OA HOC PHAT GAO NO TKNG
Nam gan ngoI Iang aragaon |fhj fran NaIanda), Ia nhung dI fch cua
mof fruong daI hoc dau fIon fron fho gIoI. Truong daI hoc NaIanda fhanh Iap
vao fho ky fhu 5 TI. Co fho don day bang duong bo, cach Pafna 95 km vo
huong ong nam, cach RajgIr 13 km vo huong ac, hay 13 cay so fu
IharsharIf, dan so Ia 250.000. Co fho dI bang xo faxI, mInI buyf, aufo
rIchshav fu RajgIr don IharsharIf. Co mof chuyon xo buyf chay fhuong xuyon
fu Pafna dI IharsharIf. Tu fram xo buyf hay ga xo Iua don NaIanda chI hon 2
cay so. San bay gan nhaf o Pafna |93 km), ga xo Iua dja phuong akhfIyarpur
nam fron fuyon duong oIhI Hovrah, 38 km, dI fIop fuyon xo Iua don
NaIanda.
NaIanda nam fraI daI fron mof khu daf rong 14 hocfa gom 11 fInh xa,
va 5 ngoI chua. Nhung con duong nho bang da dan choo nhau khap ca khu vuc.
Thap ngaI Xa IoI Phaf Ia mof cong frnh kIon fruc hung vI nhaf nam o pha
Nam, chI mof vaI phuf dI bo fu cong chnh. NgoI fhap Ion nay xay dung do fho
xa IoI cua ngaI Xa IoI Phaf. Cac maf cua fhap dou co nhung hoc fuong do daf
fuong Phaf hoac o faf. I Ion Ioaf fhang cap Ia mof chanh dIon co fho mof
fuong Phaf raf Ion. Nhung dI fch con IaI o day cho fhay co raf nhIou phong
nho voI nhung hanh Iang rong o fruoc. MoI khu nhu vay dou co mof chanh
dIon va co fho fuong Phaf Ion. Mof caI Io raf Ion cung duoc phaf hIon, day
chnh Ia nha bop do nau an cho sInh vIon. I fch daI hoc NaIanda nam frong
danh sach I san van hoa fho gIoI cua !NSCO. Nhung cuoc khaI quaf vao
nhung fhap nIon 1860 do AIoxandor CunnIngham dan dau da fm fhay o day
mof con dau voI dong chu 8ri Na/anJa Mabaoibara Arya Bbikbu 8angbasya
uc Phaf fhuong hay don NaIanda va o IaI vuon xoaI cua SoffhI
PavarIka. HaI vj daI do fu cua Phaf Ia Xa IoI Phaf va Muc KIon IIon goc o faI
day. Xa IoI Phaf, do nhaf fr fuo, nguoI co vj fr raf quan frong frong fang
doan, nhap nIof ban o day. Mac du NaIanda Ia mof frong nhung noI noI fIong
nho su hIon dIon cua duc Phaf o day, nhung sau nay NaIanda dac bIof noI
fIong nho fruong daI hoc Phaf gIao co cung fon fhj fran, daI hoc NaIanda, va
da daf don dInh cao cua Phaf gIao phaf frIon o An o. Ton NaIanda co fho
xuaf phaf fu mof fon cua Phaf frong doI qua khu, khI do NgaI Ia mof hoang do
ma fhu phu o faI day. NaIanda co nghIa Ia bo fh ba Ia maf. uc Phaf da o IaI
day nhIou Ian frong vuon xoaI ma 500 fhuong nhan da cung duong cho duc
Phaf. Truong daI hoc Phaf gIao NaIanda noI fIong sau nay dong mof vaI fro
quan frong cho Phaf gIao sau nay. Huyon Trang do cap don so Iuong fInh xa va
fhap danh dau noI duc Phaf fhuyof phap. Trong mof chuyon vIong fham
NaIanda duc Phaf da fhuyof phap cho chu fhIon va IoaI nguoI frong ba fhang,
co mof fhap fho foc va mong fay cua Phaf duoc xay dung vao Iuc do.
124
Thanh Iap vao fho ky fhu 1 TTI, NaIanda Ia mof noI don do chIom baI
va hoc hoI, duc Phaf da don day nhIou Ian. NaIanda noI fIong v day Ia mof
fruong daI hoc dau fIon co uy fn vao fhIon nIon ky fhu nhaf. uc Phaf Ian dau
don day do hoc voI nhung dao su bay gIo. Tham ch frong chuyon dI cuoI fu
Vuong xa don PafaIIgrama |Pafna), duc Phaf cung da gho qua NaIanda. Thoo
faI IIou su, Huyon Trang fIn rang so dI co fon NaIanda Ia do Iong fu bI bo fh
vo Iuong cua duc Phaf frong nhung doI qua khu. Thoo kInh dIon cua dao JaIn
fh NaIanda Ia ngoaI o nam pha ngoaI cua Vuong xa. Thoo kInh fang PaII fh
co nhIou gIaI fhch vo NaIanda, chu you Ia nhung Ian vIong fham cua duc Phaf
va o IaI NaIanda mof noI raf fhjnh vuong, fru phu va cung co do cap don vuon
xoaI cua PavarIka. Vua A uc da cung duong va danh Io fhap ngaI Xa IoI Phaf
o NaIanda, va xay mof ngoI chua faI fhap nay. NgaI Iong Tho, mof Iuan su daI
fhua noI fIong cua fho ky fhu 2 TI, da day faI day va sau nay fro fhanh fu sI.
SuvIshnu, mof a Ia Mon, nguoI cung fhoI voI ngaI Iong Tho, nguoI fa fIn
rang da xay dung 108 don fho o NaIanda.
Vao fho ky fhu 7 TI, ngaI Huyon Trang da don day hoc va cung Ia gIao
su o day frong 5 nam, Iuc do o day co fron 3000 gIao su, va hon 10000 sInh
vIon va fu sI, va mof fhu vIon voI hon 9 frIou dau sach. NgaI co fon An o Ia
Mokshadova, sau khI ngaI roI daI hoc NaIanda moI nguoI van nho don ngaI.
Huyon Trang da don hoc voI ShIIabhadra, mof dao su noI fIong va Ia nguoI chu
fr fu vIon. Chu fang duoc su cung duong cua ca 200 ngoI Iang, va fhu vIon o
day da fhu huf raf nhIou nguoI fu nhIou quoc gIa nhu MaIaysIa, IndonosIa,
ChIana va Koroa. Nhung ky fhI fuyon cho sInh vIon raf kho khan, chI 7-8 phan
Ia bj rof frong nhung ky fhI fuyon sInh. Mof vaI nam sau Huyon Trang, mof
nha chIom baI Trung Quoc khac Ia NghIa Tjnh da don An o nam 673 va cung
da don hoc faI NaIanda. NgaI ghI IaI raf chI fIof cuoc song cua chu fang o day
va chuong frnh gIang day, cung voI nhung kInh dIon Phaf gIao gom ca nhung
bo mon IogIc, sIou hnh hoc va van pham SanskrIf. Tu fho ky fhu 8 don fho ky
12 cac vua PaIa va Sona caI frj vung ong An raf ung ho cho NaIanda. Trong
suof frIou daI cua ovapaIa dau fho ky fhu 9, NaIanda da daf don dInh cao cua
su hung fhjnh, noI fIong. NhIou su fhan cac nuoc don dang fang nhIou qua va
cung duong cho daI hoc NaIanda, va ho cung da co nhIou fang pham don
nhung fruong khac nhu OddanfapurI va VIkramshIIa o fhj fran hagaIpur cua
Ihar. uoI doI cac vj vua Phaf gIao, NaIanda duoc su ung ho manh cua vua
chua va phaf fu.
NhIou hoc gIa quy fu vo noI day do mong muon hoc hoI gIao Iy vI dIou
cua duc Phaf. Huyon Trang va sau nay Ia do fu cua ngaI HvuI-II, nguoI don
day hoc vao fho ky fhu 6 va fhu 7, da ghI IaI faf ca raf chI fIof. ThI fuyon sInh
raf kho, chI haI nguoI frong so 10 nguoI dau. Ngho fhuaf hung bIon, dIon gIang
fruoc cong chung, va nhung mon hoc fho fuc nhu foan hoc, y hoc cung duoc day
125
o day. Iuan bIon Ia mon chnh faI day, gIao Iy fhuong duoc dua ra do franh
Iuan. Trong so nhung hoc gIa noI fIong cua An o duoc dao fao faI NaIanda Ia
Iong Tho, Thanh ThIon va Tran Na.
NaIanda co anh huong raf Ion frong vIoc fruyon ba Phaf gIao sang TIpof.
Vao ha ban fho ky fhu 8 vua TIpof da moI hoc gIa noI fIong ShanfIrakshIfa do
Iam co van fInh fhan, vj nay da song o TIpof nhIou nam va chof o day vao
nam 762. Sau do Padmasambhava fu NaIanda sang TIpof do fruyon ba Phaf
phap va da Iap ra Iaf Ma gIao o day. Tuy nhIon, AfIsa SrIjnana Ipankara,
hIou fruong fruong daI hoc VIkramshIIa, da gIup do TIpof do faI Iap IaI Phaf
gIao vao fho ky 11.
Nhu ngaI Huyon Trang mIou fa, Phaf gIao dan dan bj suy fan khI ngaI
don An o; fuy vay nhung frung fam nhu NaIanda van dang phaf frIon va
hung fhjnh. NgaI cung nou Ion su phaf frIon cua Phaf gIao Maf fong va fu
fuong frIof hoc cua a Ia Mon va anh huong cua KumarIIa va Shakaracharya.
o hoa hoan va su chIa ro frong nhung ho phaI Phaf gIao va su hoI sInh
cua HIndu da dua NaIanda don bo vuc cua su dIof vong. Va dIou do da don khI
nhung fon xam Iuoc HoI gIao da co nhung cuoc can quof huy dIof foan bo
NaIanda. Mof so f kInh sach gIa frj duoc chu fang fron fhoaf frong nhung Ian
fan cong du doI cua HoI gIao non khong bj fhIou huy. Thoo mof gIao su Phaf
hoc fon Ia Taranafha, nguoI Tho NhI Ky |HoI gIao) chIom foan bo Ma KIof a,
fIou huy faf ca fu vIon, ca daI hoc NaIanda. Nam 1235, chI haI fInh xa con sof
IaI, sau do cung bj fIou huy. CuoI fho 13 NaIanda fro fhanh mof dong do naf va
khong aI bIof don.
Vao dau fho ky 19 NaIanda, mof chuyon bIon moI cua Ijch su baf dau
nho nhung fhong fIn cua uchano-HamIIfon, nguoI da mo fa nhung dI fch va
nhung fuong cua Phaf gIao va HIndu duoc phaf hIon faI NaIanda. Nhung fhap
nIon cua 1860 AIoxandor CunnIngham xac djnh duoc vj fr cua NaIanda; va
nam 1915-1916 VIon khao co hoc An o da fIon hanh khaI quaf, va kof qua Ia
nhung dI fch hIon nay.
Nhung dI fch khong Io cua NaIanda bj vuI sau duoI Iong daf frong nhIou
fho ky. Nhung fu vIon da fraI qua nhIou gIaI doan hung fhjnh, va mof foa nha
cao 9 fang duoc fm fhay. Ngay nay chung fa don NaIanda fhay duoc mof khu
dI fch rong Ion, nhIou noI cung van con chac chan chu khong phaI chI Ia
nhung non mong nhu nhung dI fch khac.
Nhung dI fch cua 11 fInh xa va nhIou fhap do nhIou vua xay dung qua
nhIou fhoI ky, chnh Ia bang gach do, duoc fm fhay faI day, cung nhu nhung
bac fhang cap Ion, fhu vIon, gIang duong, ky fuc xa, phong oc, bop va gIong.
Toan bo kIon fruc gom nhIou fang, duoc xay bang gach cung fron non cao, voI
nhung frang fr hnh fuong Phaf cung nhu nhung vj fhan HIndu, va nhung
hnh fuong chIon bInh, vu cong, fhu vaf va chIm bang vua ho. NhIou fInh xa
126
noI IIon fu pha Nam cho don huong ac, co cong bao vo o cua pha Tay; fang
xa duoc bo fr chung quanh san hnh chu nhaf co mof hanh Iang rong. oI dIon
voI cong vao, mof chanh dIon duoc fm fhay o ngay frung fam cua cong pha
ong, o day chac chan co mof fuong Phaf raf Ion. Nhung duong cong dan nuoc
fhaI don pha ong va co nhIou buc cap dan don cac fang. ay dIon fho nam o
huong Tay cua fInh xa bon fraI co mof khoang daf rong, co mof chanh dIon
nho. Cac fInh xa duoc danh dau fu so 1 don 11 fu pha Nam sang pha ac, con
duong fu cong vao fInh xa so 1 don 4 o cuoI pha Nam khu dI fch. Con duong
sang pha fay dI qua mof khu daf frong don dIon fho Ion nhaf, dIon fho so 3.
cong frnh kIon fruc do so nay nam ngay gIua san o pha Tay nam chung
quanh Ia nhung fhap nho do nhung phaf fu hanh huong Iam. Chac chan Ia
ngoI fhap do vua A uc xay dung nhung da duoc sua sang IaI nhIou Ian. Nhung
ngoI chua von Ia nhung cong frnh kIon fruc nho xay IIon kof voI nhau fron
nhung mo daf Ion. NguoI fa noI rang chanh dIon o fron cao huong vo pha ac
fruoc day co mof fuong Phaf raf Ion. Tu fron dInh chung fa co fho nhn fhay
foan canh cua khu vuc nay, dac bIof Ia raf dop vao buoI foI Iuc Ion don. Vo
huong ac cua fhap, nhIou kIon fruc bo fr fhang hang, moI noI dou co mof
chanh dIon.
Tnh xu so 1
Quay fro IaI huong ong, fInh xa so 1, 1A va 1 raf quan frong frong
cac fInh xa o day. NguoI fa noI rang vua Sumafran xay dung fInh xa vao frIou
daI cua vua fhu ba cua frIou daI PaIa, ovapaIa, gIua 810-850TI. Nhung phong
fm fhay cho fhay rang o day da co mof fInh xa bon duoI, co Io sau khI nhung
buc fuong nay hoan foan sup do. Co fho dI bo vong quanh ca ba fInh xa o pha
Nam. Nhung dI fch o NaIanda con IaI o day dou phaI dI ngang qua con duong
o gIua fInh xa so 1 va so 4.
Mof caI dIa bang dong co khac chu duoc fm fhay o hanh Iang cua fInh
xa so 1 cho bIof rang do Ia mof fruong cao dang cho cac sInh vIon don fu Java
va Sumafra. Ia ky do vua ovapaIadova vIof |815-54 TI) vao nam fhu 39 cua
frIou daI ong, bIa ky vIof Ia vua aIapufradova cua xu SuvarnadvIpa |Java va
Sumafra) da xay mof fruong cao dang o NaIanda va sau do nho su quan you
cau vua ovapaIadova cap fIon fhuo cua nhIou Iang do hoaf dong fruong. So
fIon nay duoc chI ph cho nhung Io Iuof, cung duong, fIon nha, ao quan, fhuc
an, gIuong, va fhuoc mon cho nhung nguoI bjnh, vIof sach va do fu bo bao quan
fu vIon khI bj hu hong. Vua ovapaIadova chap fhuan IoI do nghj, va bIa ky
kof fhuc Ia ong xay dung mof fInh xa faI NaIanda cho chu fang co pham
hanh fof va cap fhuo 5 ngoI Iang do chI ph.
TInh xa so 1 duoc xay dung f nhaf 9 Ian fron cung mof vj fr, va nhung
g chung fa nhn fhay bay gIo Ia nhung phan xay dung f nhaf Ia ba hoac bon
Ian sua sang, xay chong Ion fron kIon fruc cu. I vao fInh xa phaI dI qua mof
127
cong co maI raf an fuong, maI duoc do boI hang cof fru va bo da, hIon nay van
con. TInh xa bao gom nhIou phong, co gIuong ngu, bo fr vong fhoo mof san
Ion. Nhung buc fhang cap o goc huong Tay Nam chung mInh rang fInh xa co f
nhaf Ia haI fang, frong khI do day cua buc fuong co fho fInh xa con cao hon du
doan. O cuoI pha ong fInh xa co mof chanh dIon von fho mof fuong Phaf raf
Ion ma hIon nay chI con phan duoI va nhung nop gap cua y fac fron fuong van
con. San fruoc chanh dIon co nhIou hang cof fru co Io Ia noI cac gIao su ngoI
doc baI cho cac sInh vIon fap hop o frong san.
Tnh xu so 4 den so 10
TInh xa so 1, so 4 va so 10 Ia nhung phan khoa cao dang cua daI hoc noI
cac sInh vIon hoc va noI fru, nhung fInh xa nay khong khac nhau may. TInh
xa so 4, ngay cong vao pha ac, duoc xay dung fron non mong cua mof fInh
xa cu bj sap. NhIou fInh xa co gIong nuoc frong san, va nhung duong muong co
Io su dung nhu Ia nha vo sInh o goc pha ong bac. Mof dIom dac bIof cua fInh
xa so 9 Ia co 6 bop Io o frong san. Mac dau hIon nay kho co fho hnh dung ra
duoc, nhung moI fInh xa dou duoc frang fr raf dop, va f nhaf cung cao don 4
fang. Huyon Trang mIou fa khu vuc fang xa khI ngaI don day: Taf ca fang xa
nam o pha ngoaI san cao bon fang. Cac fang dou co cham hnh rong noI va co
maI hIon mau sac dop, cac cof fru mau do ngoc, va co cham khac, day Ian can
frang fr raf phong phu va nhung maI Iop ngoI phan chIou anh sang raf dop
maf cang fang fhom vo dop o day.
Con co raf nhIou dIom fhu vj o nhung fInh xa khac; haI day phong o
fInh xa so 5, san Iaf gach va haI day bop Io haI fang o san fron cua fInh xa so
6, nhung vof fch cua ba fInh xa duoc xay dung fIop noI nhau fron cung mof v
fr faI fInh xa so 7. Chanh dIon hung vI va cong vao raf doc dao o fInh xa so 8,
nhung duong ranh nuoc raf an fuong o fInh xa so 9 va cong vao hnh vom cung
o fInh xa so 10. 25 manh cu nhung cof fru bj gay duoc fm fhay o fInh xa so
11, chIou cao nhung cof nay chI con 1 mof frong khI cof nguyon fhuy cao 2 mof.
oI dIon voI fInh xa so 11 Ia mof chanh dIon nho co mof fuong Phaf fac fron
da mau don. Tuong danh dau vao fhoI ky PaIa va hIon nay duoc dan dja
phuong fho nhu Ia mof vj fhan cua HIndu.
Nhung ngo chuu
NgoaI nhung fInh xa va cac ngoI chua chnh, bon ngoI chua khac duoc
khaI quaf. Chua so 12, 13 va 14 cung nam mof day koo daI fu pha bac cua
ngoI chua chnh. Taf ca dou xay dung fhoo hnh vuong, va dou co fuong Phaf,
hIon nay nhung fuong nay duoc frung bay faI VIon bao fang.
NgoI chua vj fr so 12 Ia cong frnh kIon fruc Ion nhaf o NaIanda, rong
koang 52 x 50m. gIong nhu chua o vj fr so 3 gom mof fhap frung fam va bon
fhap nho o bon pha, moI fhap dou co mof chanh dIon va dou co fho fuong
Phaf. I hof buc fhang cap vo pha bon fraI co haI cof fru duoc cham khac. Co
128
Io Huyon Trang da vIof vo ngoI chua nay: ngoi tbap trang tri rat cong pbu,
oa nbung tbap nbo Jcp nbu tranb oc, nbu Jlnb cua ngon Joi, tat ca oc Jcp quy
tu tai Jay. Ngon tbap cbm oao trong suong mai oa nbung can pbong cao tit
tan may. Tu nbung kbung cua so cbung ta Jon nban nbung ngon gio mat oa
nbung cum may bao pbu, nbung mai bicn cao out /cn tan troi O pha ac va
pha nam cua chua so 12 Ia haI chanh dIon nho hon, moI chanh dIon hIon nay
van con fuong Phaf ngoI frong fu fho fay cham daf.
Pha ac cua chua so 13 nguoI fa fm fhay mof Io Iuyon kIm bang gach
voI nhIou manh kIm IoaI va xI kIm IoaI, dIou nay cho bIof rang nhung vaf
dung bang kIm IoaI duoc duc o NaIanda. Nhung Io o bo fuong cua fInh xa so 14
chI foan Ia nhung buc franh bch hoa o NaIanda.
Chuu so 3 duoc xay dung IaI, fu bo IaI f nhaf cung bay Ian qua nhIou
fho ky, fInh xa nay co nhIou fhap nho do nhung nguoI hanh huong Iam chung
quanh fInh xa cho fhay rang day Ia chanh dIon chnh o NaIanda. NguoI fa fIn
rang nguon goc cua ngoI dIon fho nay Ia fhap ky nIom noI sInh cua ngaI Xa
IoI Phaf. NgoI chua nay nhung fho ky sau gom mof fhap o gIua va nhung fhap
nho o bon goc, hIon nay con IaI ba fhap nho, khong khac voI fhap o T.
Nhung fhap nho nay co nhIou Io fron fuong daf nhIou fuong Phaf va o faf
bang vua cua fhoI ky Cupfa. Ion dang buon Ia nhung nam gan day nguoI fa
da bo gay phan dau cua mof so fuong dom ban o cac khu cho don buon ban do
co. Mof bac fhang cap Ion dan don chanh dIon o fang fron cung cua ngoI chua,
o day co fho mof fuong Phaf. Nhung fhap nho o pha ong cua ngoI chua Ia
noI dang Iuu y. NhIou fhap nho o day co phong o bon frong, co fho ngoI fhIon.
Mof so ngoI fhap khac duoc xay bang gach va fm fhay mof so kInh sach va co
Io duoc xay dung do fuong nIom cac vj gIao su va hoc gIa da song o day qua
nhIou gIaI doan. Tu fron dInh cua chua so 3, chung fa co fho nhn fhay foan
canh cua NaIanda.
Chuu so 2 nam o pha ong cua fInh xa so 7 va 8, co mof con duong o
gIua dan don chua nay. Chua nay dop hon nhIou so voI nhung dI fch khaI quaf
o day, chua so 2 co mof buc phu dIou bang da voI phan chan cof nho ra, va
nhung buc phu dIou fac hnh 211 vj fhan va nu fhan HInhdu, con co hnh vu
cong, nhac cong, chIon bInh, chIm fhu, nhung cap fnh nhan, chIm cong va
ngong, va nhung canh frong cuoc song hang ngay. Khong ph fhoI gIan dI
fhong fha chung quanh do chIom nguong nhung buc phu dIou nay. Mof dIou Iy
fhu cua ngoI chua nay nua Ia chung fa dI don bang nhung bac fhang cap
chnh. Iou dang chu y o day Ia nhung fang da o chua nay duoc noI voI nhau
bang nhung caI kop bang kIm IoaI. Nhung buc phu dIou nay co fu fho ky fhu
6 hoac fhu 7 TI., va co Io duoc mang don fu mof ngoI chua khac.
Ven Buo Tung
129
O pha ong cua fInh xa so 1 Ia khu vuc VIon bao fang |fhanh Iap nam
1917) do VIon Khao Co Hoc An o quan Iy. O day co raf nhIou do co, xa IoI
fm fhay o khu vuc NaIanda va nhung vung Ian can, gom co nhIou fuong Phaf,
nhung con dau cua daI hoc NaIanda, fuong cua Phaf gIao va HIndu qua nhIou
fhoI ky. Iou nay cho fhay rang daj hoc NaIanda raf phong phu vo cac fruong
phaI sang fac, duc dong va hoI hoa. No con co mof so do dong raf fInh xao cua
fho ky fhu 9 va 10 |frIou daI PaIa) va mof so hIon vaf khao co con IaI o day.
Co nhIou mau do gom, dong fIon, con dau, nhung vaf dung bang kIm IoaI, va
bang da, dong, va nhIou fuong fhan va nu fhan cua HIndu va Phaf gIao Iam
bang gom, phan Ion nhung fuong nay fhuoc gIaI doan PaIa va Sona |fho ky 8-
12 TI). Truong phaI ngho fhuaf cua gIaI doan PaIa raf pho bIon o NaIanda.
oI v NaIanda cung Ia frung fam cua Maf fong, cho non nhIou fuong fhan, nu
fhan cung duoc fm fhay cung voI fuong Phaf va o faf. Co nhIou fuong bang
dong duoc daf nguoc o dang sau vaI cua nhung fuong fhan.
Mof frong nhung fac pham ngho fhuaf dop nhaf Ia mof fuong Quan Am
dung Ion duoc fac fron mof fam da don. Tay fraI cam hoa son, fay phaI ngua
ra, bIou fuong ban phuc Ianh. Tron vang hao quang dang sau dau cua fuong Ia
hnh ba vj Phaf, hnh fhu fu nam o chnh gIua fran cua fuong. Hnh haI nu cu
sI dung o phan chan fuong. Trong fu fho fhoaI maI va nhung duong nof don
gIan cua pho fuong cho fhay rang fuong duoc fac vao gIaI doan cuoI cua frIou
daI Cupfa. Khong may Ia pho fuong da bj hu hong phan muI da Iam maf dI vo
dop fron guong maf cua pho fuong.
Nhung pho fuong co o NaIanda fac hnh Phaf frong nhIou fu fho, dung,
ngoI fhIon duoI coI o o. Tuong Phaf bang dong dop nhaf Ia fuong Phaf dung
fron mof daI son voI guong maf bnh fhan va mIong cuoI ham fIou. JambhaIa,
mof vj fhan cua Phaf gIao cung duoc fac fron nhIou buc dIou khac. Tuong Quan
Am, Tara |fhan cuu fInh), PrajnaparamIfa |KIm cang), HarIfI |vo cua
JambhaIa) va nhIou fuong nu fhan khac nhu SarasvafI, AparajIfa, va MarIchI
cung non fham quan. Mof bo suu fap nhung dong fIon fhuoc frIou daI
Shashanka cua vung ongaI |600-20 TI), PrafIhara |835-85) va CahadavaIa
|1114-55) duoc frung bay o day.
VIon bao fang nam canh khu dI fch NaIanda, mo cua moI ngay fu 10 gIo
don 17 gIo, ngoaI fru nhung ngay fhu sau va nhung ngay Io, vo vao cua 5
rupoos.
Nhung khaI quaf khao co moI nam o pha ong bac fron mo daf SaraI Ia
mof ngoI chua bang gach voI nhIou buc franh vo voI, ngua cua fhoI ky PaIa o
fron fuong. O ngoI Iang argaon va ogampur co raf nhIou fuong HIndu va
Phaf gIao raf dop.
Trung fam Phaf gIao quoc fo, hnh fhanh nam 1951, phaf frIon nhung
fruyon fhong cua NaIanda. Mof fu vIon fhanh Iap nam 1951, Nava NaIanda
130
VmahavIhara, cach khu dI fch NaIanda chung 2 cay so, Ia VIon NghIon cuu
van hoc Phaf gIao va PaII do chnh quyon bang Ihar fhanh Iap; VIon co nhIou
fu IIou raf quy hIon nay dang duoc bao quan faI daI hoc mo rong Indra CandhI.
Co mof ngoI chua cua ThaI Ian xay dung o day vao nam 1980. Canh bon khu dI
fch frong ngoI Iang Surajpur aragaon Ia mof don fho fhan maf froI co, va
mof caI ho bon frong don, fhu huf raf nhIou fn do HIndu don day Iam Io cung
fhan Maf froI vao fhang KarfIka |fhang 10-11).
Tu vIon NaIanda mo cua fu 6 gIo sang don 5 gIo 30 chIou moI ngay va
VIon bao fang mo cua fu 10 gIo don 5 gIo chIou. Vo vao VIon bao fang Ia 5
rupoos va 10 rupoos cho khu dI fch.
Khuch sun vu nhu hung
Khong co khach san va nha hang fof o NaIanda, mac dau co mof vaI
dhabas |quan an) moc Ion o khu vuc bon xo buyf. Taf nhIon chung fa co fho co
mof noI nghI ngoI fuong doI ro do Ia Chua Trung Quoc, hay Nha nghI MIon
Ion pha fron VIon bao fang, cung nhu o khach san Youfh HosfoI o faI VIon
nghIon cuu PaII. Tuy nhIon fof nhaf Ia non o IaI RajgIr |15 km), o do co nhung
chuyon xo buyf chay fhuong xuyon.























131
10. VASHAL, NO OC PHAT OOC CNG OONG MAT ONG
V| TR
Cach ga xo Iua HajIpur 35 cay so vo huong ac, va Pafna 56 km, fhu phu
cua bang Ihar,VaIshaII co fho don bang duong bo va duong xo Iua. Khoang
cach gIua VaIshaII va HarjIpur Ia 265 cay so duong fau hoa. oan duong
VaranasI VaIshaII Ia 300 km dI qua Chapra va HarjIpur, 285 km qua Pafna.
O day khong co phuong fIon dI chuyon, du khach non fhuo xo rIong do dI fham
quan. RoI khoI khu cho bua dong duc nguoI cua mof frj fran nho, con duong raI
da dan don ngoI Iang asarh, noI nha khao co nguoI Anh, AIoxandor
CunnIngham xac djnh Ia fhanh Ty Xa Iy |VaIshaII).
Nhung dI fch co cua VaIshaII fraI daI frong 6 ngoI Iang. Khu dI fch Ion
nhaf nam o Iang asarh, goI Ia Raja VIshaIa ka Carh, ngoI fhap do bo foc
IIcchhavI xay dung do fho xa IoI cua Phaf. nhung khu dI fch khac duoc fm
fhay Ia ho Kharauna gan khu dan cu cua Iang Chakramadas; mof mo daf o
IaIpura, gan fru da vua A uc faI KoIhua Ia haI mo daf co fon Ia hImason Ka
PaIIa; nhung dI fch gan Chafurmukha mahadova va haI noI khac o pha Tay
ngoI Iang anIya; ba dI fch gom ca mo daf Marpasauna va Char o Iang VIrpur.
Nhung frong khu vuc nay, hau hof dI fch nhan fao duoc fm fhay fhuoc vao
gIaI doan o Su on |600-200 TTI). Mof so mau hIon vaf va do gom faI day
fhuoc fhoI ky 1110-800 TTI. Ijch su cua fhanh pho baf dau fhoI Ramayana
khI vua huyon fhoaI VIshaIa fhanh Iap kInh do o day. Thoo fhan fhoaI An o,
nhung frIou daI xa xua cua VaIshaII baf dau fu fhoI Manu, nguoI dau fIon; mof
frong nhung nguoI fhua ko ong Ia SumafI caI frj xu VaIshaII va khI Rama fham
noI nay fron duong dI MIfhIIa do cuoI vo. Sau nay frIou daI nay fhay fho fhanh
mof nuoc cong hoa, va baf dau chong doI voI xu Ma KIof a suof fho ky fhu 6
TTI. Trong suof fho ky fhu 6 TTI, VaIshaII Ia fhanh pho phaf frIon va hung
fhjnh cua bo foc IIchchhavIs. uoc coI Ia mof frong nhung fhanh pho dau fIon
fron fho gIoI chap nhan fho cho cong hoa. Cho do nay duoc huy bo vao fhoI
vua A Xa Tho, dau fho ky fhu 5 TTI, nhung no van duy fr va duoc fho hIon
frong fang doan.
Thoo fruyon fhong Phaf gIao, nam nam sau ngay Phaf fhanh dao o
T, duc Phaf da don Ty Xa Iy, fhu do cua mof nuoc cong hoa dau fIon fron
fho gIoI. Nam o bo pha song Hang, VaIshaII bao boc boI nhung ngon nuI cua
NopaI o pha ac va song Candak o pha Tay. o foc IIchchhavIs da don don
duc Phaf bang nhung doan xo ngua, voI frang fr Iong Iay. KhI duc Phaf don
VaIshaII, froI sam chop va mof con mua Ion Iam frong sach fhanh pho dang bj
bonh hach Ian fruyon. uc Phaf gIang kInh Rafna va 84 ngan nguoI quy y.
Phu nu Ian dau fIon duoc xuaf gIa o VaIshaII. I mau cua Phaf, ba Ma-
ha-ba-xa- ba-do cung voI 500 phu nu bo foc Shakya dI bo fu Ca Ty Ia Vo don
VaIshaII, do xIn duoc xuaf gIa. uc Phaf da fu choI ba Ian. CuoI cung ho fu
132
xuong foc, dap y don xIn duc Phaf. duc Phaf cuoI cung phaI chap nhan cho ho
xuaf gIa
Cung faI VaIshaII, AmbapaII, mof co gaI dIom hang sang da cung duong
Phaf va chu fang khu vuon xoaI. NgoI Iang bon canh Amvara duoc xom Ia vj fr
cua vuon xoaI cua AmbapaII.
KhI AmbapaII moI 16 fuoI, nang da quan ho ngoaI fnh voI fhaI fu Tan
a Sa Ia, nhung moI fnh fan vo va nang co con voI vua Ia JIvaka. Nhung moI
nguoI frong cung dou fu choI nang va dua con fraI. Mof so nguoI frong cung
don Ia JIvaka Ia mof dua fro mo coI bj bo roI o bon duong va fhaI fu da cuu
dua bo ay. AmbapaII raf dau kho vo nhung IoI buoc foI ay. Nang chju dung su
fuI nhuc nay va raf cam han nhung nguoI frong cung. Sau khI fhay rang faf ca
dou chang co g gIa frj, nang quyof djnh roI bo cung dIon va hua rang so quan
ho voI faf ca dan ong. Nang da don duc Phaf xIn quy y.
uc Phaf noI voI AmbapaII mof cach nho nhang: 8ac Jcp roi cung sc
tan ta tbco tboi gian. Danb /oi oa bat banb kbong kbac g nbau. Cbl co su an
tjnb, giai tboat tat ca /a con Juong tbuc banb tbicn Jjnb mang /ai banb pbuc
cban tbat. Ambapa/i! Hay ycu tbuong tran trong nbung pbut giay bicn tai
trong cuoc song. ung co tnb qucn /ang oa cbm Jam trong nbung cam giac oo
icb. ay /a Jicu quan trong nbat.
uc Phaf day AmbapaII Iam fho nao do sap xop cuoc song frong mof
ngay-hanh fhIon fhoo doI hoI fho, chanh nIom gIu gn nam gIoI cam. Nang raf
hoan hy ngho nhung IoI day quy gIa cua duc Phaf. Truoc khI ra vo, nang noI:
Cbl pbia ngoai tbanb Vaisba/i, con co mot kbu ouon xoai rat ycn tnb oa mat
mc. Con mong rang Tbc Ton cung cbu tang boan by Jcn tbam. ay /a nicm
oinb banb to /on cbo con oa con trai con. Mong Tbc Ton oui /ong nban /oi
tblnb cau cua con
uc Phaf vuI vo chap nhan IoI fhInh cau cua AmbapaII. AmbapaII vo
cung sung suong Ion xo ngua fro vo. Nhung fhaI fu cua bo foc IIchchhavIs don
gap duc Phaf va bIof Ia NgaI sap sua don fham nha cua AmbapaII. Cac cong fu
bo foc IIchchhavIs muon doI su vInh du duoc fhInh fruoc duc Phaf va ho so
dua cho AmbapaII ngan dong fIon vang. AmbapaII fu choI duf khoaf IoI do nghj
cua ho. Sau Ian vIong fham cua duc Phaf, nang da hoan foan fhanh fjnh. Nang
da cung duong vuon xoaI cho chu fang. AmbapaII xuaf gIa va chung duoc qua vj
A Ia han.
Giong noi ta ngot ngao,
Nbu cbim bot trong rung,
Nay ticng ta Jut Joan,
ung nbu /oi Pbat noi
AmbapaII-Truong Iao nI ko
CuoI cung duc Phaf da fra IoI cau hoI cua fon gIa Xa IoI Phaf, NgaI noI:
133
Nay cac ty kbco! Kbi cac ong tbay ro oa cbung ngo con Juong giai
tboat, tb cai Jcp oan /a cai Jcp, xau oan /a xau, boi o cac ong Ja giai tboat
kboi nbung tbu nay kbong con bj cbung troi buoc. Kbi mot oj Ja giai tboat
nbn tbay sac, oj nay tbay Juoc Jo /a su kct bop cua nbicu ycu to kbong Jcp.
Nguoi tbay nbu tbc bicu Juoc su oo tbuong oa oo nga cua tat ca cac pbap,
trong Jo bao gom ca Jcp oa xau. Do Jo oj nay sc kbong bj mc boac boi sac Jcp
bay bj Jau kbo o xau. Cbl co oc Jcp ma kbong bj ua tan oa cung kbong bj kbo
Jau Jo /a cai Jcp cua /ong tu oa tam giai tboat. Long tu co tbc tbuong ycu tat
ca moi /oai ma kbong can Joi boi su bao Jap. Tam giai tboat tb kbong con bj
rang buoc moi tbu. Long tu oa tam giai tboat /a cai Jcp tbat su. Nicm by /ac
oc cai Jcp Jo /a nicm an /ac tbat su. Nay cac ty kboc bay tinb tan banb tr cac
ong sc nban ra Juoc cai Jcp cban tbat nay. |Trung bo kInh)
uoI su Ianh dao cua ba Ma-ha-ba-xa-ba-do, 50 phu nu dau fIon xuaf gIa.
Ton gIa Xa IoI Phaf bo fr cho ho o fam fhoI faI vuon xoaI cua AmbapaII. uc
Phaf cung day fon gIa Xa IoI Phaf huong dan cho ho nhung phuong phap fu
can ban. 8 ngay sau do, fy khoo nI MahapajapafI, don fham duc Phaf, ba noI:
Bacb Tbc Ton, bay o /ong tu cbl Jay cbo con pbuong pbap tu Jc mau Jat
Juoc giai tboat.
uc Phaf fra IoI: Ty kbco ni Mabapajapati! Jicu quan trong nbat /a
pbai cbc ngu tam, banb tr tbicn Jjnb, quan sat nbung cam giac, tam oa
nbung Joi tuong. Hanb tr nbu tbc, Ni su sc cbung ngo Jan Jan, tboat kboi
nbung tbam ai, an /ac. Kbi tam nay pbat kboi tb Ni su Jang tbuc banb Jung
con Juong, con Juong giai tboat oa giac ngo.
ay gIo fang doan da day du bon chung: fy khoo, fy khoo nI, uu ba fac
va uu ba dI.
Nam 800 TTI, Ty Xa Iy cung nhu Ma KIof a bj Kushanas xam chIom.
Nam 200 TI, mof chung cu cua su caI frj cua bo foc Shakya Ia haI con dau an
cua MahadovI Prabhudama duoc Spoonor fm fhay vao nam 1913-14. Con dau
an khong ghI fon cua nguoI chong cua hoang hau Prabhudam, nhung co do cap
hoang hau Ia con gaI cua Mahakshafrapa RudrasImha va Ia chj cua
Mahakshafrapa Rudrasona. Tuy nhIon bo foc IIchchhavIs da nhanh chong
fhanh Iap mof vuong quoc hung cuong vao nam 250 TI, do Ia fhoI gIan cua
Chandragupfa I gop phan vao su phaf khoI frIou daI Cupfa. Trong fhoI ky
Cupfa, VaIshaII Ia frung fam hanh chanh cho non co nhIou an dau duoc fm
fhay frong nhung Ian khaI quaf o Raja VIsha Ka Carh, da cho fa fhay duoc
fnh hnh kInh fo, xa hoI va fon gIao Iuc bay gIo. Thanh pho bj huy dIof vao
fho ky fhu 7 va vao gIaI doan Huyon Trang don day fh khu vuc nay da hoan
foan hoang pho. Mof vaI ngoI chua va don fho HIndu xay dung vao fhoI ky
PaIa o pha ngoaI fhanh, nhung Ijch su cua fhanh pho fh van con Ia dIou b
an.
134
NgaI Phap HIon va Huyon Trang da don day va mang vo nuoc mof so
kInh dIon fu mof frong nhung ngoI fhap nay. uc Phaf cung da fung don day
f nhaf Ia ba Ian frong doI NgaI, va duc Phaf cung fhuyof nhIou baI phap o
day. Mof frong nhung Ian vIong fham VaIshaII, duc Phaf da duoc nhung con
khI cung duong baf maf ong, su kIon nay duoc xom nhu Ia mof frong fam su
kIon chnh cua doI NgaI. uc Phaf fhuyof baI phap cuoI cung o day va fuyon
bo Ia NgaI so nhap nIof ban. Iuc do NgaI bj bjnh nang va bao fruoc Ia so nIof
ban frong ba fhang nua. uc Phaf da saI fon gIa A Nan frIou fap chu fang khI
NgaI bjnh nang. NgaI day cac vj fy khoo hay fruyon day chanh phap do mang
IaI hanh phuc cho faf ca chung sanh.
Mof fho ky sau khI Phaf nIof ban, daI hoI kof fap kInh dIon Ian fhu haI
fo chuc vao nam 383 TTI faI VaIshaII do fhao Iuan 10 dIou frong Iuaf, nhung
gIoI dIou gay ra nhIou franh caI do su phan chIa va nhung kIon gIaI xung dof;
su vIoc nay co ghI IaI frong CuIIavagga. Thuong foa Yasha fuyon bo Ia nhung
dIou nay khong dung voI gIoI Iuaf Phaf cho. Cung Iuc do 60 vj A Ia han don fu
cac vuong quoc pha Tay va hoI nghj faI doI Ahoganga. 88 vj fy khoo fu AvanfI
va nhung vuong quoc pha Nam cung fham du hoI nghj. Nhung vj nay noI rang
cau hoI nay raf kho va fo nhj. CuoI cung fhuong foa Rovafa o SahajafI fuyon
bo rang chung khong fhch hop. Cuoc franh Iuan fIop fuc o hoI nghj gom 700 vj
fy khoo do fhuong foa SabbakamI chu fr nguoI cuoI cung da dua ra y kIon kof
fhuc Ia !0 dIou fron Ia fraI voI phap Iuaf. Kof qua chu you cua daI hoI Ia da
phaI dI nhIou phaI doan do fruyon dao nhIou nuoc fron fho gIoI.
Khoang 1.5 km vo huong Tay bac cua Raja VIshaIa ka Carh Ia mof caI
ho co |ho dang quang) hoac Kharauna Pokhar |58.8m cach maf bIon), ho nay
fhuong duoc dung khI Io dang quang cua cac vua VajjIan. ang kch fhuoc cua
mof ho boI o fho van hoI, nuoc frong ho nguoI fa cho Ia nuoc fhanh duoc dung
do xuc fron dau cua cac vj vua cua VaIshaII frong ngay Io dang quang- hIon nay
dan dja phuong su dung do gIaf do. O pha Nam cua ho Ia mof ngoI fhap
VIshva ShanfI moI xay dung. VIon bao fang cua VaIshaII nam gan do. Thap
pha sau VIon bao fang, fhap so 1 hay fhap xa IoI, duoc Iop maI bang fon hnh
non, nam frong mof khu vuon nho xInh xan, va fhap nay co fho xa IoI cua duc
Phaf. O day bo foc IIchchhavIs da duoc vInh du nhan mof frong fam phan xa
IoI cua Phaf sau Io fra fy va fon fho faI day. Cach fhap chung 500 mof Ia mof
dja dIom cam fraI du ngoan cua bo foc IIchchhavIs o fho ky fhu 6 TTI.
Kufagarasafa VIhara cach fhanh pho cung 3 cay so. TInh xa nay nguoI
IIchchhavIs xay dung cho duc Phaf. Va day duoc bIof don nhu Ia fhap Phaf so
2. Khu vuc nay con IaI dI fch cua mof fInh xa Ion voI mof san va mof hanh
Iang. Mof ho nuoc Ion va mof fhap co fho fhay o pha Nam. o Ia fInh xa
KufagarshaIa noI duc Phaf nhan baf maf ong do mof con khI cung duong. uc
Phaf nhan vaf cung duong nho nay cua con khI, va con khI v qua hoan hy,
135
chuyon fu canh nay sang canh khac, khong may bj roI xuong va bj mof canh
cay dam chof. Con khI sau khI chof duoc sanh vao coI froI.
Ruju Vshulu ku Gurh
I fro IaI fhanh pho, khong xa Iam cua con duong chnh, chung fa co fho
nhn fhay mof khu dI fch duoc bao boc boI mof buc fuong daI chung 1 cay so,
cao 2 mof, do Ia daI sanh cua VajjIan. VaIshaII co fon xuaf phaf fu fhanh nay
cua ong vua huyon fhoaI VIshaIa. Nhung duong hao rong 43 mof chung quanh
foa nha quoc hoI cu, co fho fo chuc hoI nghj voI 7707 daI bIou. NgaI Huyon
Trang don fham VaIshaII vao fhang 1-2-637, mo fa khu nay nhu sau:
Nbung buc tuong tbanb (Paja Visba/a ka Garb kboang cbung 4-6 Jam.
Co rat it nguoi song o Jay pbia Tay bac cua boang tbanb, 6-6 Jam /a mot
sangaram ooi mot it tin Jo. Ho boc giao /y ticu tbua, tbco pbai 8ammatiya.
Bcn canb /a mot ngoi tbap. Tai Jay Juc Pbat Ja tbuyct kinb Duy Ma Cat oa
con trai cua mot gia truong oa mot so nguoi kbac cung Juong mot cai /ong cbo
JucPbat o pbia ong cung co mot tbap. O Jay ton gia Xa Loi Pbat oa mot so
oj cbung A /a ban. O pbia ong nam oa Jicm cuoi /a mot ngoi tbap, tbap nay
Jo mot ong oua Vaisba/i xay Jung. 8au kbi Juc Pbat nict ban, oj oua truoc cua
ouong quoc nay nban Juoc mot pban xa /oi cua Pbat oa Ja xay ngoi tbap Jc
ton tbo.
Nhung buc fuong fhanh o Raja VashaIa ka Carh fhuoc gIaI doan fho ky
fhu 1 TTI va 100 TI. Nhung dong fIon Kusana, mac, cung fon, va nhung vaf
dung bang kIm IoaI duoc fm fhay o day. ThoI ky Kusana co nhung foa nha
Iam bang gach raf Ion, cung voI nhung bnh fuoI va nhung chon Iam bang do
gom. KIon fruc vao fhoI ky Cupa mac du Iam bang IoaI gach fho nhung co
nhIou phong voI nhIou kch fhuoc. Mof kham pha dang chu y nhaf o day Ia so
mau cua fhoI ky do gom bac. Mof chIoc bnh nho bang vang cung duoc fm
fhay, cung phaf hIon gan do mof chIoc bnh khac frong do co nhIou Ia bua
bang bac va 121 chuoI haf bang IoaI da quy. Taf ca nhung fhu nay dou fhuoc
fhoI ky Kusana.
Tru du vuu A Ouc
ja dIom nay co fho don bang aufo-rIchshav hay xo dap. O Iang KoIhua,
cach Raja VIshaIa ka Carh chung 4 cay so vo huong Tay bac, nam frong mof
khu da hop co hang rao Ia mof fru da nguyon khoI, dan dja phuong goI Ia
hImasons Iafh. Tru da Ia mof khoI da sa fhach do, duoc fac hnh chuong fron
dInh, cao 18.3 mof, fron dInh co hnh fuong con su fu daf fron mof bo hnh
vuong. Vua A uc cho dung fru da do ky nIom noI duc Phaf fhuyof baI phap
cuoI cung, fruoc khI NgaI nhap nIof ban. ay 5 fru da frong khu vuc nay nguoI
fa noI rang vua A uc da danh dau nam gIaI doan cua nhung cuoc chIom baI fu
PafaIIpufra don IumpInI ma vua da fhuc hIon vao nam fhu 20 frIou daI cua
ngaI. Con su fu fron dInh fru xoay maf vo huong ac huong vo KusInagar, noI
136
duc Phaf nhap dIof. Can pha Nam Ia mof caI ho nuoc nho Ramakunda, ho
nuoc cua con khI, duoc ko rang ho duoc dao boI mof dan khI da cung baf maf
ong cho duc Phaf.
Vo huong Tay bac co mof mo daf, hIon faI cao 5 mof voI duong knh Ia
20 mof o do, fhap nay duoc ngaI Huyon Trang xac djnh Ia fhap A uc. Iou
nay cung da duoc khang djnh qua nhung cuoc khaI quaf fIon hanh gIua nam
1976 va 1978. Thap Ian dau fIon xay dung frong frIou daI Mauryan va duoc
xay fro IaI va Iam Ion hon sau nay haI Ian. Mof phong bang gach o frong fhap
chua xa IoI gom mof hop bang da bong va nhIou mIong vang va nhIou da ngoc.
Tron dInh cua fhap co mof ngoI dIon fho mof fuong Phaf fhoI frung co. HaI
fhap ko bon nguoI fa noI cung co fho xa IoI cua Phaf, fhap fhu haI duoc khaI
quaf vao nam 1958. Mof frong nhung dI fch cua mof fInh xa ma duc Phaf da
song con IaI ngay nay.
Tru du su tu khuc
Quay fro IaI con duong chnh, dI fIop chung do 1 cay so, chung fa so fhay
mof fhap Ion co mof fru da bon canh. Tru da nay fhuong duoc cho Ia fru da do
vua A uc dung, nhung fru da nay raf khac xa nhung fru da vua da dung, cho
non gIa fhIof nay van con nhIou nghI ngo. Cof fru da day va ngan, fraI IaI voI
nhung fru da fhon fha cua vua A uc, va cung f frang fr nhu cac fru da A
uc. Con su fu fron dInh, raf an fuong, nhung fI Io IaI khong can xung nhu
nhung con su fu o IaurIya Nandangarh, Rampurva hay Sarnafh. Con su fu ngoI
fron mof bo vuong phang, frong khI nhung bo cua fru da vua A uc hnh fron,
fhuong duoc frang fr hnh xoan. Tru da nay khong co bIa ky, nhung co raf
nhIou granIfo. Nhung xof nghIom gan day cho bIof rang foan bo chIou cao cua
fru da Ia 14.6 mof, mac du fru da bj chon duoI daf nhIou mof. Co fho Ia fru da
nay co fruoc fhoI ky vua A uc khong Iau va day Ia mau cho nhung fru da cua
vua A uc sau nay.
Thup Lchchhuv
Sau khI Phaf nhap nIof ban faf ca Ia 13 ngoI fhap duoc xay dung do fho
xa IoI cua NgaI. Trong so nay chI con 6 fhap con IaI dI fch ngay hom nay.
Hnh anh cua duc Phaf da gan IIon voI fhIon nhIon, boI v nhung fhanh fuu
ruc ro frong fhoI gIan nay fh chI nhn vao su phaf frIon ruc ro cua VaIshaII.
Trong Ian vIong fham cuoI VaIshaII, do cam nIom fam Iong cua nhung nguoI
dan o day duc Phaf da fang ho bnh baf cua NgaI va bnh baf nay duoc caf gIu
frong fhoI gIan raf Iau.
Cach VIon bao fang khong xa vo huong ong bac Ia nhung dau vof cua
mof ngoI fhap nho raf quan frong. o foc IIchchhavIs Ia mof frong fam nuoc
duoc phan chIa xa IoI duc Phaf. NgoI fhap ma ho xay do fho xa IoI Phaf da
duoc vua A uc cho mo, vua da chIa xa IoI ra Iam nhIou phan do xay fhap fho
137
frong vuong quoc cua ngaI. Huyon Trang da xac djnh cau chuyon nay va fhom
mof so chI fIof:
Sau khI Phaf nhap nIof ban, mof vj vua cua vuong quoc nay da nhan xa
IoI cua duc Phaf da xay dung fhap do fon fho. aI do A uc da cho mo fhap
nay Iay dI 9 phan muoI xa IoI. Sau nay co mof ong vua cua vuong quoc nay
cung muon mo fhap mof Ian nua, nhung khI baf dau mo fh daf rung dong, cho
non ong khong dam fIop fuc.
Nhung phaf hIon va khaI quaf ngoI fhap nay vao nam 1958 da cung cap
nhung chung mInh cho nhung cau chuyon fron. NgoI fhap goc fm fhay Iam
bang daf non, chung mInh fhap co fu nhung ngay dau fIon, mof hop bang da
fron bong co dung nhung mau xuong chay, mof dong fIon bang dong, mof vo oc
xa cu, haI xau chuoI haf bang fhuy fInh, va mof caI dIa bang vang. Sau khoang
250 nam ngoI fhap duoc Iam Ion bang gach, va sau nay cung duoc xay dung IaI
haI Ian. Thap so 1 va 2 co nhung dau hIou Ia da duoc mo. Taf ca nhung dIom
nou fron Ia fu ngoI fhap goc do bo foc IIchchhavI xay dung va xa IoI bon frong
Ia cua duc Phaf. Mac du nhung phaf hIon xa IoI cua duc Phaf faI day cung nhu
o PIprahva da Iam cho nhung phaf fu fron fho gIoI vuI mung nhung hIon nay
nhung xa IoI quy bau kIa IaI duoc do bam buI frong nha kho o VIon bao fang
Pafna.
Ven buo tung khuo co
Tron bo song Kharauna Pokhar nam o pha ac Ia VIon bao fang, co
mof so f hIon vaf khao co duoc fm fhay o frong khu vuc fu fho ky fhu 3 TTI
don fho ky fhu 6 TI. Ngay bon frong cong vao Ia fuong Phaf, fac fron da xanh
don, frong fu fho fam cham daf voI mof vuong mIon cao fron fran. Tuong duoc
fm fhay o mof canh dong va sau nay duoc fho frong mof dIon fho nho fron
noc fhap gan fru da su fu. Nhung dong chu vIof fron fuong cho bIof rang fuong
do !chaba mof nha van con fraI cua ManIkya cung duong. Mof vaf raf Iy fhu
Ia mof fru fhang cua mof hang rao co mInh hoa canh mua ban khu vuon cua
fhaI fu Ky a. NhIou caI dau khI Iam bang gom fhoo nhIou kIou khac nhau Ia
nhung hIon vaf raf fhu vj. VIon bao fang mo cua hang ngay fu 9 gIo don 5 gIo
chIou, dong cua nhung ngay fhu sau.
Nhung nhu cau can fhIof
Nhung noI nghI IaI vua phaI co du o TourIsf ungaIov, TourIsf Yofh
HosfoI of Ihar, va jaIn harmashaIa. O day khong co khach san.






138
11. PATNA, KH O TCH PHAT GAO CO
Ma so buu dIon: 800000. Ma so dIon fhoaI 0612.
Nam o nga ba cua ba con song Son, song Punpun, va song Canga,
Pafna, dan so 2 frIou, Ia fhu do cua Ihar, nam cach VaranasI 250 km vo
huong ong, KoIkafa 350 km vo huong Tay, va 56 km phaI nam cua vashaII.
Ijch su cua Pana co fu 2600 fruoc. KInh aI af NIof ban noI rang duc Phaf
cung chu fang frong khI fu NaIanda dI don VaranasI, da dI ngang qua cong
fhanh PafaIIgama |Pafna) va da gap haI quan chuc fu Ma KIof a Ia SunIdha
va Vassakara. Ho duoc vua A Xa Tho bo nhIom Iam quan fong fran o day. Ho
fhua voI duc Phaf: Chung con du djnh so doI fon fhanh pho nay Ia
Caufamadrava. Cho phop chung con dI cung voI Tho Ton don cho bon pha.
Chung con so daf fon bon pha Ia bon pha Caufama. HIon nay cho nay duoc
xac djnh Ia mof don fho Caufama nam doc fhoo song Hang. NhIou cau chuyon
ko rang frong chuyon dI cuoI cung, duc Phaf da nghI IaI mof dom o day va da
du bao sau khI duc Phaf dI fh fhanh pho so co fham hoa, hoa hoan, Iuf IoI va
chIon franh. Nhung du doan da fhanh su fhuc sau nay. Trong Iuaf fang mIou
fa nhung huyon fhoaI IIon quan don fhanh pho. Huyon Trang cung da mIou fa
fhanh pho nay nhu Ia PafaIIpuffa va Kusumpur.
A Xa Tho, vj hoang do fhu haI caI frj vung Vuong xa da xay mof fhanh
nho o PafaIIgrama. Sau nay Chandragupfa Murya fhanh Iap fhu do cua vuong
quoc Maurya o PafaIIpufra. Ijch su Phaf gIao chung mInh rang chnh o day
vua A uc da chIom doaf ngaI vang vua cha, Indusara, gIof chof faf ca nhung
nguoI doI djch va baf dau mof frIou daI fan bao, chI fruoc 8 nam sau khI vua co
nhIou dong gop Ion Iao cho Phaf gIao.
Su fhan Hy Iap Mogasfhonos raf an fuong doI voI frIou daI Hadragupfa
va su hung fhjnh cua fhanh pho. Nhung dI fch co fho fhay hIon nay o
Kumrahar, hIknapaharI va uIandhI aghvoI doan duong daI 75 mof bang go.
HIon nay fhanh pho Pafna chay daI doc fhoo con song Hang khoang 15
cay so. ChIa Iam haI boI nhung cu dan dau fIon, mof cong vIon rong, co nhIou
vung phu can, frung fam fhanh pho fh dong duc, buI bam va hau nhu khong
co quan fam g vo kIon fruc.
Nhung no quun trong
Nhung foa nha o Pafna phan anh chuc nang gIao duc va hanh chanh cua
fhanh pho. Thuo vu, foa an, fruong y khoa, bjnh vIon, cao dang Pafna, daI hoc,
cao dang Iuaf, cao dang ky fhuaf faf ca dou nam gan bo song va nam o pha
Tay fhanh pho. Toa fhj fruong cung nam o pha nay, cung dIon Maharaja, Toa
an cao cap, VIon bao fang cung chang fof hon g o khu dan cu. O pha ong Ia
fhanh pho Pafna cu voI nhIou khu cho bua, nha fho HoI gIao, va nha fho fhIon
chua gIao Sf. Mary xua nhaf o Pafna xay dung nam 1775.
139
CoIhar: CoIa hay nha fam gIan Ia mof cong frnh kIon fruc hnh fo ong
cao 29 mof gIua khu vuc dan cu va song Hang. Toa nha do daI uy cong bInh
onggaI John CarsfIn xay bang da , foa nha duoc su dung nhu mof nha kho
chua Iua m cho quan doI Anh frong khI bj fhIou huf nhu nam 1770. Toa nha
co fang ham rong 125 mof voI nhung buc fuong day 3.6 mof va haI cau fhang
cap dI fhoo hnh xoan oc ra bon ngoaI. KhI chua hoan fhanh foa nha da chua
don 137.000 fan Iua m. Mac dau hIon nay foa nha do frong nhung Ia mof
dIom fhu vj do nhn foan canh cua fhanh pho va song Hang.
Ven buo tung Putnu
VIon bao fang Pafna frung bay nhIou bo suu fam vo dIou khac Phaf gIao,
mac dau hnh fhuc bon ngoaI cua VIon bao fang raf Iup xup va fhIou anh sang,
nhung Ia noI non fham quan. Mof vaf noI fIong o VIon bao fang Ia mof buc
fuong nguoI phu khuan vac vao fhoI ky Maurya. uc fuong nay co Io Ia mof
frong haI buc fuong daf o cong hoang fhanh. Pho fuong kch fhuoc nhu nguoI
fhaf, duoc cham fro raf fhuc va fInh vI. Nhung vong mang o chan va fay Ion
va chac njch, khong gIong nhu nhung vong ma phu nu An fhuong mang. Tay
phaI cam mof cauri, caI choI duoI ruoI. Ngay xua, nou duoc fhoo haI nguoI hau
cam quaf duoI ruoI Ia bIou fuong cua nguoI co quyon Iuc va co dja vj frong xa
hoI.
Mof pho fuong Quan Am va I Iac duoc daf o haI bon fuong Phaf raf
dop. Ca haI pho fuong duoc fac fron da granIfo mau xam, ngoI xop mof chan,
fhuoc fho ky 11. Cuong maf cua haI buc fuong fho hIon duoc Iy fuong cua haI
vj o faf. Ca haI pho fuong fay phaI dou baf an vo uy, fron fay, fron co va vaI
co doo do frang suc va nhung buI foc xoa xuong vaI. Tuong I Iac, khac Ia nho
phan bIof do co hnh fhap o gIua fran fay cam hoa Nagakoshara frong khI
fuong Quan Am fh co hnh Phaf o fran va fay cam mof hoa son Ion. Ca haI
fuong cung coI fuong Phaf duoc fm fhay o VIshnupur o Sobhnafh.
Phong frIon Iam o fang haI cua VIon bao fang co frung bay bo suu fam
fhangkas ma mof fu sI noI fIong nguoI An RahuIa SankrIfyayana da fm duoc
frong nhung Ian sang TIpof vao nhung fhap nIon 1930. Cung o fang haI co
frung bay nhIou hIon vaf bang dong fm fhay o KurkIhar nam 1930.
Mof hIon vaf o day cung fhu huf kha nhIou phaf fu Ia nhung do gom
cung o fang haI. o Ia mof fam bang su fron goI Ia Kumrahar PIaquo co hnh
gIong nhu Ia aI fhap o T. Tam su nay fao cho nhung khach fham quan
co nhIou y kIon Ia hnh anh nay co Io Ia aI fhap khI moI xay dung Ian dau
fIon. Co mof vaI fhu raf do dang nhan ra fron fam su nay o cac ngoI fhap
ngay nay Ia con duong dI vao fh nghIong fhoo hnh xoan oc, hang rao chung
quanh v.v. Nhung fam su cung cho fhay Ia ngoI fhap da duoc sua sang IaI
nhIou Ian. Nhung phong hnh vom cung ngay nay hoan foan khac, va bon goc
hnh chop non duoc fhom vao. Tam su nay duoc fm fhay o Kumrahar. VIon
140
bao fang con co frung bay nhIou fac pham dIou khac o NaIanda, Candhara,
OrIssa va Nogapafam o Nam An.
VIon bao fang Pafna nam fron duong uddha Marg o khu frung fam
fhanh pho, mo cua fu 10.30 sang don 16.30 chIou., dong cua vao nhung ngay
fhu haI va ngay Io.
Khuch sun
Co nhIou khach san hang sang: Maurya Pafna |80 phong), Irasor Rd,
Soufh CandhI MaIdan ToI: 2203040, Iax: 2203060, omaII:
mauruyadfo.vsnI.nof.In, hIon daI, sach so, co haI nha hang va ho boI Ia khach
san hang dau o Pafna gIa 3000/6000 Rs; PafaIIpufra Ashok, Ir Chand PafoI
Pafh: 2226270 |56 phong); va Channakya |90 phong) or Chand PafoI Pafh
|ToI: 2220590, Iax:2220598, Wob: vvv.chanakyapafna.com), nha hang, sach so
va hIon daI, ga 1500/3000Rs.
Khach san hang frung: Safkar InfornaIonaI, Irasor Rd: 2220586 |50
phong) co may Ianh frung fam, chu you cho nhung khach fhuong gIa; RopubIIc
|35 phong), IaurIya agh, xhIbIfIon Road|ToI:2685021,Iax: 2685024,
omaII:IovoIysonsancharnof.nof.In) phong an co may Ianh, doI ngoaI fo, san
fhuong co vuon, ga 600/1200 Rs; marvarI Avas CrIha, Irasor Rd: 231866 |42
phong) co phong may Ianh, dac bIof co nguoI dja phuong, nha an nho nhung co
nhung mon an chay dac bIof; Avanfoo doI dIon ak ungaIov, Irasor Rd:
2220504 |40 phong) co phong may Ianh; PrsIdonf: 2220600 |36 phong) co
phong may Ianh; Rajasfhan, Irasor Rd: 225102 |20 phong); Mayur Irasor Rd:
2224149, phong sach so co nha hang; ChaIfanya, xhIbIfIon Rd:255123 |48
phong)
Van phong du Ijch, co nhung phong cho fhuo nua ngay, fu van, fhuc an
fof, ga ca raf fhap.
`ChIoc cau Mahafma CandhI daI 7.5 km, mof frong nhung cau daI nhaf
fho gIoI, baf qua song Hang nam o pha ong Pafna. Nhung ban do hIon nay
khong nou con duong noI IIon nay, khanh fhanh nam 1983. Ihar duoc ra boI
dong song Hang, nhung cay cau moI nay da noI IIon fuyon duong sang NopaI
va dI faf vo huong ac cua song raf fIon cho xo co dI IaI.
VaIshaII nam o pha ac Pafna 56 km khoang mof gIo dI xo buyf.








141

12. KKSARYA (KKSSAPTTA),
NO OC PHAT TANG BNH BAT CA NGA
O Kossapuffa, gan VaIshaII, fho Ton day fon gIa A nan:
Tbuc an cbl Jc nuoi Juong co tbc, nuoc uong Jc cbo kboi kbat. Tbo
Jung nbung tbu nay giong nbu con buom but nbuy boa nbung kbong /am ton
tbuong buong sac cua boa.
Do o kbong bicu cbanb pbap oa cbap tbu. Nay An Nan! Ca ta oa ong
Ja Ji /ac Juong, /ang tbang mai trong oong sanb tu /uan boi, cbo Jcn kbi Ta
cbung ngo.
Hanb tr tbicn Jjnb ma Ta Ja Jay ong. Ticp tuc tinb tan /oai tru nbung
/oi /am. Buoc nbung buoc Ji cbac cban trcn con Juong cua cac bac Tbanb. Hay
giu gn pbam banb. Hay cbc ngu cac can. Kbi tri tuc trong ong bung sang, ong
sc tbay oa cbung ngo con Juong Jan Jcn nict ban.
Hay /ang ngbc, nay A nan, Tbc Ton Ja giac ngo tu /au, nay Ta kbuycn
ong bay nbo rang. Hct tbay cac pbap Jcu oo tbuong, bicn boai. Hay no /uc
tinb tan Jc giai tboat.
KInh aI af NIof an

Quay fro IaI VaIshaII, chung fa so don audnagar, fu do dI chung 50 cay
so vo huong ac chay doc fhoo bo song Candak, chung fa so don SahIbganj.
Chung 1 cay so fruoc khI don day, co mof ngoI Iang SaIompur, co mof con
duong dI vo huong Tay, dI fhom 5 cay so nua chung fa so don Iang Manohar
Chapra. Cach Iang nay 500 mof vo huong ong bac Ia oura, Ia vj fr cua mof
ngoI fhap, non mong va nhung mo daf. oura Ia mof fhon nho nam o pha
Nam cua KossarIya. Nou ban dI fu KusInagar don VaIshaII va pafna, fhoo quoc
Io 28, fh so dI ngang qua CopaIganj, frj fran hanh chanh gan song Candak;
sau do qua song. Khoang chung 10 cay so co mof khu buon ban orva fu day
so co con duong dI KosarIya chung 15 cay so vo huong ong nam. Chung fa so
dI qua Iang Rampur KhajurIya, fruoc khI don KosarIya.
Sau khI fhuyof baI phap cuoI cung o VaIshaII, duc Phaf khoI hanh dI
KusInagar, nhung nguoI IIchchhavIs van fIop fuc dI fhoo NgaI. uc Phaf frIou
fap cac vj fy khoo faI Mahavana KufagarasaIa va nhac rang foan bo IoI day
cua NgaI bao gom frong 37 pham fro dao, chIa Iam bay nhom. Thoo nhung faI
IIou su, sau nhung IoI day cuoI cung, duc Phaf roI VaIshaII dI qua nhung ngoI
Iang handagama, HaffhIgama va Jambugama, va nghI faI KosarIya. MoI
nguoI cu fIop fuc doI dI fhoo NgaI don KusInagar, duc Phaf da frao bnh baf
cua NgaI cho dan chung o KosarIya, va you cau moI nguoI quay fro IaI. o
fuong nIom noI nay vua A uc da cho xay mof ngoI fhap nho faI Kossapuffa.
TraI qua nhIou frIou daI Maurya, Sunga, va Kusana ngoI fhap da duoc xay
142
dung va Iam Ion hon nhIou Ian. Vao fho ky fhu 6 TI, frIou daI Cupfa, fhap
duoc Iam Ion hon va frang fr voI hang fram buc phu dIou. NhIou fhap fuong fu
duoc xay o KashmIr, hufan, TIpof va urma.
Tuy f oI nhung nhung su IIou va khao co dou co noI don su kIon nay.
Sau khI fham AmbapaII, duc Phaf fIop fuc cuoc hanh frnh don KusInagar.
NgaI dI doc fhoo bo song pha ong cua dong song Candak. Mof so fn do
IIchchhavI dI fhoo NgaI. TaI dja dIom goI Ia Kossapuffa, duc Phaf da nghI qua
dom o day. Chnh faI day duc Phaf da cong bo cho chu fang Ia NgaI so nhap
nIof ban, va you cau ho fro IaI VaIshaII. NguoI IIchchhavI raf dau buon, khang
khang doI dI fhoo duc Phaf. uc Phaf bon dung fhan fhong fao ra mof dong
suoI rong 914 mof chay raf manh ngan gIua NgaI va ho, cho non nhung nguoI
nay buoc phaI quay fro IaI. Va do ky nIom va an uI ho duc Phaf da cho ho bnh
baf cua NgaI. ja dIom nay duoc xac djnh Ia oora ngay nay, Ia Iang KosarIya.
NguoI IIchchhavI mIon cuong quay vo nhung raf dau buon, sau nay xay mof
ngoI fhap o do do fuong nho su kIon nay. uc Phaf gIaI fhch cho An Nan Ia v
sao chon noI do cong bo voI do fu Ia NgaI sap sua nhap nIof ban, boI v frong
mof doI qua khu duc Phaf da caI frj vung nay fon Ia Kossapuffa. Thoo ngaI
Huyon Trang fh chnh faI day duc Phaf da fuyon bo rang frong doI qua khu
NgaI Ia mof vj o faf caI frj xu nay fon Ia ChakravvarfI Raja on. Truyon co
fch Padma An o noI rang Raja on Ia mof ong vua phaf fu. Nhung fhoo
fruyon fhuyof dan gIan fh Raja on noI fIong Ia mof vj hoang do raf nhan fu,
va Ia mof frong daI do cua vung ac An. Huyon Trang noI rang co mof
ChakravarfI Raja cua fho ky fhu 7 TTI, co Io Ia Raja on. oora raf phon
fhjnh frong suof fhoI gIan nay.
Thoo fruyon fhuyof, Raja on khong ho fhu fhuo daf. Nhung co mof
fruyon fhuyof khac Ia ong chI Iay mof fhung vo bap cua nguoI nong dan.
Nhung sau nay ong ra Ionh moI nguoI nop cho ong mof f Iua mach. Than
fhong cua ong bong dung bIon maf. Vo cua vua Ia hoang hau RanI KamIavafI.
a fhuong fam fron Ia son. KhI ba dang fam fh Ia son gay khIon ba chof
chm. Vua Raja on da frIou hoI faf ca cac fu sI, nhung nguoI nay noI voI ong
Ia so dI hoang hau bj chm Ia do ong nang fhuo daf. Sau do Raja on cho xay
ouro |fhap), roI cung gIa dnh dI vao frong fhap, ong dung fhan fhong dong
cua, va fu do khong aI con nhn fhay ong.
ja dIom fron duoc goI Ia Thanh cua Raja on, da bj hu haI nang do
fran dong daf nam 1938. VIon khao co hoc Ihar dang gIu nhung xa IoI, nhung
khu dI fch nay fh khong duoc phaf frIon nhu Ia mof dIom hanh huong quan
frong. Khoang 750 mof vo huong ong bac cua ouro Ia cung dIon cua hoang
hau, ngay nay nguoI fa goI Ia RanIvas |noI o cua hoang hau). Ho ma hoang hau
fam raf noI fIong co fon Ia CangoyafaI, ho rong 278.7 mof vuong nhu da duoc
mIou fa frong nhIou faI IIou Ijch su. Chuong frnh khaI quaf faI RanIvas fIon
143
hanh nam 186, da xac djnh su hIon dIon cua mof fInh xa Ion nhaf faI khu vuc
nay. Mof fuong Phaf raf Ion duoc fm fhay o day Ia mInh chung. Mof fru da co
fuong su fu o dau cof duoc fm hay o faI day do daI uy Markham KIffoo.
Mof frong nhung baI phap noI fIong cua duc Phaf Ia KaIamasuffa, NgaI
khuyon do fu chI fIn vao nhung IoI day cua NgaI sau khI suy xof can nhac mof
cach ky Iuong. Sau nay nguoI fa xay mof ngoI fhap faI dja dIom nay. Nhung
kham pha gan day frong nhung Ian khaI quaf nhung con kInh, phaf hIon nhIou
dong fIon vang co cham hnh noI cung voI nhung an cua vua KanIshka cua
frIou daI Kusana da xac mInh vj fr Ijch su cua KosarIya
NgoI fhap chnh duoc phaf hIon Ian dau fIon do AIoxandor CunnIngham
vao nam 1862, fhap cao 15.5 mof, chu vI 427 mof va uoc fnh do cao fron maI
vom khoang do 21.4 mof. CunnIngham ghI rang: nhung cuoc khaI quaf da
phaf hIon mof ngoI chua nho chung 3 mof vuong, fuong Phaf raf Ion chI con
IaI phan dau va vaI, voI foc quan bnh fhuong. Thoo ong fh noI nay da co fu
nam 200 don 700 TI Ia mof fhu phu cua mof vuong quoc. NgoI fhap co nam
fang va moI fung moI hnh dang khac nhau, do do fu dInh fhap frong gIong
nhu mof hnh MandaIa khong Io. O moI fang co nhIou hoc daf nhung fuong
Phaf kch fhuoc nhu nguoI fhaf.
Nam 1911, fhoo mof su gIa nguoI Anh fon Ia I.O. O MaIIoy, nhung dI
fch o oura cao 19 mof voI chu vI Ia 427 mof. Trong fhoI gIan nay, khu dI fch
Ia mof vung cay coI moc um fum. Co ban fhap cao chung 24.5 m don 27.5, va
foan bo fu mo daf va do fhap fh fhap cao khoang 45.7 m.
NgoI fhap chnh, co Io Ia mof frong nhung fhap cao nhaf fho gIoI, nguoI
fa cho rang ngoI fhap o orobudur o Java, IndonosIa Ia ban sao cua fhap nay.
Thoo nhung nguoI dan dja phuong fh phan fron cua fhap bj do do mof fran
dong daf vao nam 1934 o Ihar. NguoI fa uoc fnh Iuc do Ia 37.5 m. Trong fhoI
ky fhanh bnh, khI ma Phaf gIao phaf frIon manh o An o, fhap KosarIya cao
don 45.7 m, frong khI do fhap orobudur cao 42.1 m. ChIou cao cua fhap
SanchI, mof dI san van hoa fho gIoI cao 23.6 m, chI bang mof nua chIou cao
cua fhap KosarIya fruoc day.
ac bIof Ia ca haI fhap KosarIya va orobudur dou co sau fang, duong
knh cua fhap KosarIya bang voI fhap orobudur. Nhung nhIou chuyon gIa cam
fhay duong knh cua fhap KosarIya Ion hon boI v mof so phan cua fhap van
con nam duoI Iong daf chua duoc khaI quaf Ion. PhaI maf don 3 nam nguoI fa
moI khaI quaf duoc foan bo fhap |1999-2001). Cung can mof vaI nam nua moI
hoan foan khaI quaf hof foan bo ngoI fhap. VIon nghIon cuu khao co An o
dang bao fon khu dI fch nay va sau khI cong frnh khaI quaf hoan faf ho so
quyof djnh phaf frIon khu vuc chung quanh day fhanh mof khu dI fch hanh
huong va du Ijch.
144
Iuu y: o day khong co cho nghI qua dom khong co mof khach san hay
nha nghI nao ca. Thoo quoc Io 28, chung 20 km vo huong ac, sau khI qua song
Candak Ia CopaIganj, mof fhj fran nam cach KosarIya 50 cay so vo huong Tay
bac, chung fa co fho o IaI day qua dom frong mof khach san ro fIon.
Mot d tIch Phut guo lun cun: Luuryu Nundungurh
Chung hon 92 cay so vo huong ac cua KosarIya, noI IIon bang quoc Io
28 Ia IaurIya Nandangarh. Iom nay cach offIah 26 cay so, nam fron con
duong chnh dI Pafna. offIah cach Pafna 190 cay so dI ngang qua MofIharI va
Muzaffarpur. Cach VaIshaII 142 cay so vo huong ac, gan bIon gIoI NopaI.
Thj fran nho IaurIya Nandangarh khong IIon ho voI duc Phaf, nhung
nhung dI fch nay cho fhay day Ia mof dIom dac bIof doI voI nhung phaf fu
fhoI xua. Chung quanh khu vuc nay co 3 day voI khoang 20 mo daf co moc cao.
Nhung mo daf nay co Io Ia non mong cua nhung ngoI fhap co, cong frnh khaI
quaf da fm fhay mof so manh bnh bang daf xuong nguoI, va co mof hnh
nguoI Iam bang vang daf mong. NgoI fhap khong co mof nof g fIou bIou rang
da xuaf hIon vao fhoI ky dau fIon. Co haI khu dI fch khac cung fhu huf su
quan fam cua phaf fu.
Tru du vuu A Ouc
NguoI fa cho rang vua A uc da cho dung hof fhay Ia 40 fru da, nhung
chI mof so f Ia khong bj hu haI. Mof so bj sof danh gay, mof so fh bj do, va
bj dap bo naf, mof so fh bj doI dI noI khac, va mof so nhu fhap SanchI fh bj
dap do Iay da cho nhung muc dch khac. ChI fru da o IaurIya Nandangarh Ia
van con nguyon von, chung fa co fho hnh dung duoc nof hung vI uy nghI cua
nhung dI fch nay Iuc moI duoc dung.
Than fru co do nghIong, cao 12.8 m mac dau mof vaI mof nam o duoI
daf qua nhIou fho ky. Hnh su fu ngoI o dau fru manh khanh hon su fu o
Sarnafh, va co nhung duong frang fr hnh xoan oc o duoI. Phan fron fru Ia
mof phan co hnh caI frong co frang fr hnh nhIou con ngong froI chung
quanh. Tron phan nay Ia fuong su fu ngoI duoc fram fro raf manh mo va raf
dop. Khong may Ia phan maf cua su fu da bj maf co Io Ia do bj phao kch cua
quan doI MIr JumIa vao nam 1660. Sau sac Ionh cua vau A uc duoc vIof fron
fru da o IaurIya Nandangarh, nhung sac du nay noI nhung no Iuc cua vua fhuc
hanh gIao phap frong caI frj cua mnh. Nhung sac du nhu sau:
|1) Vua fuyon bo rang: ay Ia phap du da duoc ban hanh nam fhu 26 cua
frIou daI vua caI frj. Hanh phuc frong cuoc doI nay va doI sau so kho daf duoc
nou nhu khong hIou gIao phap, phaI fu mnh hanh fr, phaI fon quy, phaI so
haI nhung foI IoI, va phaI bIof cam fhong. Qua nhung chI fhj cua fa IIon quan
don gIao phap, Iong fIn gIao phap phaI duoc fang fruong hang ngay, va phaI
fIop fuc fang fruong. Nhung quan chuc cao cap, fhap hay nhung nguoI co chuc
vj frung bnh cung dou phaI fhuc hanh gIao phap, fh moI co kha nang huong
145
dan cho ko khac. O khu vuc bIon gIoI Mahamafras cung dang hanh fr gIao
phap. Va day Ia nhung sac Ionh cua fa: bao vo chanh phap, Iam cho moI nguoI
hanh phuc frong chanh phap, va phaI bao dam voI chanh phap.
|2) NguoI con you cua chu fhIon, vua PIyadassI, fuyon bo: gIao phap Ia
fof. Nhung hanh fr phap g7 If fao foI IoI, Iam dIou fhIon, co Iong fu, khoan
dung, chan fhaf va frong sach. Ta fhuc hanh dIou nay bang nhIou cach. oI voI
IoaI nguoI hay fhu vaf, chIm choc hay nhung IoaI fhuy foc, fa cung cap moI fhu
gom ca quyon song. Va nhIou vIoc fhIon khac fa da Iam. ay Ia phap du fa
cong bo don moI nguoI phaI fhI hanh va phaI fhuc fhI maI maI. Va aI fhuc
hanh phap du nay mof cach nghIom fuc so fao duoc nhIou phuoc fhIon.
|3) Vua PIyadassI fuyon bo rang: moI nguoI chI fhay nhung vIoc Iam fof
non noI rang fa da Iam vIoc fof nay, nhung ho khong fhay nhung hanh dong
foI IoI cua mnh. Iou nay raf kho fhay. MoI nguoI non suy nghI nhu fho nay:
day Ia nhung hanh dong dua don IoI Iam, bao Iuc, doc ac, san han, cao ngao,
va ganh fy. ung do nhung dIou nay Iam hu haI fa. Va moI nguoI non suy
nghI nhu fho nay: VIoc Iam nay mang IaI hanh phuc cho doI nay va doI sau.
|4) Vua PayadasI fuyon bo rang: Phap du nay duoc ban hanh vao nam
fhu 26 cua frIou daI fa. Nhung nguoI fro Iy cua fa dang Iam vIoc frong dan
chung, frong so hang fram ngan nguoI. PhaI bIof Iang ngho nhung IoI gop y
chI frch fh cac quan IaI moI co fho hoan fhanh frach nhIom mof cach fu fIn,
khong so haI va do co fho mang IaI su an Iac, hanh phuc va IoI ch cho fhan
dan frong nuoc. Nhung nhung vj nay phaI Iuon Iuon ghI nho nguyon nhan g
dua don hanh phuc hay dau kho, fu chnh ban fhan phaI fhuc hanh gIao phap
va phaI khuyon khch moI nguoI hanh fr fhoo nhu vay, fh moI nguoI co fho
daf duoc hanh phuc ngay frong cuoc doI nay va doI sau. Nhung Rajjukas nay
hoan hy phung su fa. Ho cung fuan Ionh nhung quan chuc khac nhung nguoI
bIof duoc nguyon vong cua fa da huong dan cho nhung Rajjukas do ho co fho
Iam fa haI Iong. Cung nhu mof nguoI cam fhay fu fIn gIao con mnh cho mof
nguoI y fa gIoI, vj ay nghI rang: NguoI y fa nay so cham soc con mnh fof,
cung vay nhung nguoI fro Iy do fa chI djnh so v hanh phuc va an Iac cho faf
ca fhan dan frong nuoc.
KhI ngho nhung kIon nghj cac quan chuc phaI gIaI quyof ngay doI voI
nhung Rajjukas do ho co fho hoan fhanh nhIom vu ma khong phaI so haI Io
Iang va fu fIn. ay Ia y muon cua fa, fa so khong ho fhay doI vo Iuaf phap va
khong fhay doI vo xu phaf. Ta so ban cho nhung fu nhan pham foI chof co ba
ngay fu do. Trong ba ngay nay nhung fu nhan nay co fho song fu do voI fhan
nhan. Nou khong co you cau g fh nhung fu nhan nay duoc an huo fao nhung
cong duc cho doI sau, hoac Ia kIong an. Thaf su mong muon cua fa Ia nhu vay,
fham ch don gIo phuf chof cua nhung fu nhan nay, co fho chuan bj cho doI sau
bang cach fhuc hanh gIao Iy, kIom cho ban fhan va khoan dung.
146
|5) Vua PIyadassI fuyon bo rang: sau khI fa Ion ngoI 26 nam, faf ca fhu
vaf dou duoc bao vo-chIm kof, hong hac, vjf froI, doI, kIon, rua nuoc, ca, rua
kho, nhm, soc, naI, frau bo, Iua, bo cau hoang, bo cau nuoI va faf ca IoaI cam
fhu dou khong duoc gIof do an fhjf. Nhung con do sua, cuu, va hoo cho sua
dang frong fhoI gIan nuoI con cung khong duoc gIof haI, cho don khI nhung con
con duoc 6 fhang fuoI. Khong duoc fhIon ga, vo frau co nhung sInh vaf song
frong do cho non khong duoc dof, khong duoc dof rung, nou khong co Iy do
chnh dang khong duoc gIof haI suc vaf. Khong Iay mang song cua con nay do
nuoI con vaf khac. Vao ba ngay ChafurmasIs, ba ngay cua TIsa va frong suof
nhung ngay 14-15 cua Io bo faf, khong duoc buon ban ca. Trong nhung ngay
nay khong duoc gIof suc vaf, cung khong duoc du fru ca frong nha. Vao ngay
mong fam cua moI fhang, ngay 14 va 15 fhang TIsa, Punarvasu va nhung ngay
dac bIof khong duoc fhIon frau bo duc, do duc, cuu, hoo, va nhung suc vaf khac
dou khong duoc fhIon. Vao fhang TIsa, Punarvasu, ChafurmasIs va ram
ChaufurmasIs khong duoc nung Iua dong dau va ngua va bo fhIon. Tu nam 26
frIou daI cua fa fu nhan so duoc an xa 25 djp frong nam.
|6) Vua PIyadassI noI: Ta baf dau fhuc hanh chanh phap fu nam fhu 20
sau khI Ion ngoI, fa baf dau ban hanh nhung Phap du nay Ia v su an Iac, hanh
phuc cua moI nguoI, do moI nguoI khong con pham foI va co fho fang fruong
chanh phap. Ta nghI rang: Iam fho nao co fho mang IaI an Iac hanh phuc cho
moI nguoI7. Ta da ra Ijnh don faf ca nhung nguoI fhan o gan hoac o xa do ho
co fho huong dan moI nguoI song hanh phuc va v vay fa da Iam nhu vay. Ta
doI xu bnh dang voI moI nguoI. Ta fon frong faf ca fon gIao khac. Nhung fof
nhaf Ia fa muon fruc fIop gap dan chung. Phap du nay ban hanh vao nam fhu
26 sau khI fa Ion ngoI.
Nhung chI du gIong nhu vay duoc fm fhay o fron fru da faI Topra va
Mooru, o oIhI, fru da o AIIahabad, va cac fru da o IaurIya Nandangarh va
Rampurva. Cung nhu nhung bIa ky cua vua A uc, fru da co nhIou granIfo, vua
cu vua moI. TaI sao vua A uc chon noI day do dung fru da fh hIon nay van
chua ro, nhung no duoc dong y Ia co fu xa xua, IaurIya nandangarh Ia mof
frong nhung dIom chnh do chIom baI fron fuyon duong fu Pafna dI IumpInI.
Thup
Khoang chung 1.5 cay so fu fru da vua A uc, pha sau mof Io duong o
dja phuong Ia nhung dI fch cua mof ngoI fhap co Ion nhaf o An o. Mac du
fhap hIon nay chI cao 24 mof, va co chu vI gan 457 mof. o cua fhap nam fron
nhIou mo daf cao, co nhung mo daf fhap hnh da gIac, nhung mo cao fh hnh
fron. Tu fhap fro xuong 11 mof co mof fhap nho nhung khong co xa IoI bon
frong. Tuy nhIon bon frong fhap co mof mIong vo cay daI, nguoI fa cho rang
day Ia mof frang frong mof cuon kInh Phaf gIao vao gIaI doan fho ky fhu 4 TI.
147
Mof caI fhap fo Ion nhu vay fhuong xay do fho xa IoI hoac do fuong nIom
nhung su kIon quan frong nhung nhung g bon frong fhap van con huyon b.






































148
13. KSHNAGAR, NO OC PHAT NHAP NKT BAN
Truoc khI nhap nIof ban o KushInagar, duc Phaf day fon gIa A Nan:
Nay A Nan, cot bc nbung suy ngb pbat sanb trong ong rang Tbc Ton
kbong con giao buan nua, cbung ta sc kbong co bac ao su! nbung kbong pbai
nbu tbc, nay An Nan, ong ncn nbo rang. 8au kbi Nbu /ai nbap Jict, tuy rang
tban tbc Ta tan ra nbung Nbu /ai oan tbuong tru. gioi /uat ma Ta Ja Jat ra
cbo cac ong sc /a bac ao su. 8au kbi ta nbap Jict, ncu co nbung gioi /uat nbo
nbat kbong con tbicb bop tb co tbc bo bot.
KInh aI af NIof ban
Mof Ian nua fruoc khI Tho fon nhap dIof van khuyon khch cac do fu cua
NgaI: Nay cac ty kbco! Cac pbap buu oi /a oo tbuong, kbo Jau. Cbl co cban /y
/a bat bicn. Hay tinb tan Jc giai tboat!. ay Ia IoI day cuoI cung cua duc Phaf.
Sau do NgaI nhap fhIon djnh va nhap nIof ban.

VI TRI VA OI CANH IICH S!
an so: 26.000 nguoI. Ma so dIon fhoaI: 05563.
KushInagar |KushInara, hay KasIa) co fho don bang xo buyf fu Corakpur
chung 55 cay so bang quoc Io 28. Khoang cach fu KushInagar voI mof vaI noI
chnh: IumpInI 175 km, KapIIavasfu 146 km, ShravasfI 274 km va VaranasI
270 km. San ga gan nhaf Ia ga Corakpur, 51 km. Khong co xo buyf chay fu
KushInagar fruoc 6.30 sang. Taf ca nhung noI do chIom baI, fham quan va cho
nghI dou nam fron con duong chnh cua KushInagar. on xo buyf nam o ngoI
Iang bon canh KasIa, chung 3 cay so vo huong ong. Trong khu vuc fhanh fch
co mof khu nha buIIdIng moI moc gom ca fruong cao dang chung voI fruong
frung hoc, va nhung foa nha va ba nha nghI cong cong va harmashaIas, mof
nha nghI cua Arakan va Phaf gIao MIon Ion, caI fhu ba xay do IrIas
Trong baI phap cuoI cung, duc Phaf da noI KushInagar Ia noI NgaI nhap
nIof ban, va day cung Ia fhanh fch quan frong cho nhung phaf fu hanh huong
chIom baI. Co ba Iy do faI sao duc Phaf quyof djnh chon KushInagar Ia dja
dIom ngaI nhap nIof ban: |1) day Ia dja dIom fhch hop do fhuyof kInh aI
ThIon KIon Vuong |Maha-sudassana suffanfa), |2) nhan Tu af a Ia Iam do fu
cuoI cung v ong nay dang song o do, |3) a Ia Mon rona co kha nang phan
chIa xa IoI cua Nga. Hon nua, faI day duc Phaf frong bay kIop qua khu cung
da fhj fjch o KushInagar, va NgaI quyof djnh khong noI nao khac hon Ia
KushInagar noI ma Tho Ton da 8 Ian nhap dIof. TaI day duc Phaf da vao
nIof ban.
Trong suof 45 nam gIao hoa, duc Phaf da fom faf foan bo gIao phap cua
NgaI goI gon frong 37 pham fro dao khI NgaI roI dInh IInh Thuu do cung
voI fon gIa A nan dI vo phuong ac. Sau khI nghI IaI dom o NaIanda, duc Phaf
da qua song Hang Ian cuoI cung, noI day hIon gIo Ia fhanh pho Pafna va don
149
ngoI Iang oIuva. Trong khI an cu mua mua faI ngoI Iang nay gan VaIshaII, duc
Phaf da day fon gIa A Nan rang hIon gIo NgaI dang nhuom bonh fhan fho raf
dau nhuc v gIa nua. uc Phaf bao Ia so nhap dIof frong ba fhang nua. Trong
khI fru faI VaIshaII, duc Phaf da ba Ian noI voI An Nan rang nhu IaI co fho koo
daI fho mang. Khong hIou nhung IoI noI cua Phaf, fon gIa A Nan da khong noI
g va dI ngoI fhIon o gan bon. on khI fon gIa A Nan hIou ra fhInh duc Phaf
koo daI fho mang nhung NgaI da fu choI, boI v da qua fro. uc Phaf nhap
djnh do kom IaI con dau va fIop fuc don VaIshaII. NgaI da frIou fap chu fang
dang song o VaIshaII IaI faI Mahavana KufagarasaIa va nhac nho cac vj fy
khoo Ia gIao phap cua NgaI bao ham frong 37 pham fro dao |odhIpakshIya
hammas) chIa ra Iam 7 nhom |su kIon nay co fho xom nhu Ia Ian Chuyon
Phap Iuan Ian fhu ba).
1. SmrIfyupasfhana |PaII, SafIpaffhanas)- Tu NIom Xu: chanh nIom vo
fhan, cam fho, fam va phap. ay Ia con duong duy nhaf duoc Tho Ton fan
duong dan don chung ngo gIaI fhoaf.
2. Samyakaprahana |PaII: Sammappadhanas)- Tu Chanh Can: fInh can
ngan ngua nhung ac phap chua sanh, doan fru nhung ac phap da sanh, fInh
can Iam phaf khoI nhung fhIon phap chua sanh va fInh can Iam fang fruong
nhung fhIon phap da sanh.
3. RIddhIpada |PaII: IddhIpadas)-Tu Nhu y Tuc: chung daf fhan fhong
bang uc djnh, TInh fan djnh, Tam djnh va Tu duy djnh.
4. IndrIya |PaII: IndrIyas)- Ngu can: nhan fo can ban Ia Tn |nIom fIn)
vung chac vao duc Phaf Ia bac CIac ngo, ThIon Tho, Tho CIan CIaI, ThIon
Nhan Su va fIn vao gIao phap va fang gIa, fn duoc ho fro boI fInh fan, nIom,
djnh va fr fuo.
4. aIas- Ngu Iuc: Ngu Iuc cung gIong nhu ngu can do Ia Tn, Tan, NIom,
jnh, va Tuo. Suc manh cua ngu can goI Ia ngu Iuc
6. Sambodhyyanga |PaII:Sambojjhangas)-Thaf gIac chI: Ia con duong dan
don gac ngo hoan foan, doan fru faf ca Iau hoac, dan don chung daf fr fuo va
gIaI fhoaf. Thaf gIac chI Ia NIom gIac chI, Trach phap gIac chI, TInh fan gIac
chI, Hy gIac chI, KhInh an gIac chI, jnh gIac chI va Xa gIac chI.
7. Marga |PaII: Magga)-af Thanh ao: hay con duong Trung dao franh
xa haI cuc doan kho hanh op xac va huong fhu duc Iac fho gIan. o fhay duoc
nguon goc cua gIa chof duc Phaf da hoan foan gIaI fhoaf moI kho dau, NgaI da
chung ngo chan Iy cao sIou, vI dIou, vuof khoI ngon ngu khaI nIom.
Chju dung nhung dau don cua con bonh, duc Phaf fIop fuc cung fon gIa A
Nan dI don KushInagar, NgaI dI qua Iang Pava va nghI IaI mof ngoI Iang ma
mof doan IaI buon vua moI dI qua. on Pava con fraI nguoI fho ron Kunda
|Thuan a) da cung duong duc Phaf bua com frong do co fhjf. uc Phaf chap
nhan nhung khong do aI an fhuc an do. uc Phaf bao Thuan a dom nhung
150
fhuc an con IaI dI chon do nguoI khac khong bj frung doc. Sau khI bIof duoc
fhjf khong fof, Kunda raf dau kho va an han v nghI rang chnh fhuc an ma
ong cung duong da Iam cho duc Phaf frung doc nang. Nhung duc Phaf da
khuyon gIaI ong fa rang cong duc cua nguoI cung duong Tho Ton bua an cuoI
cung cung ngang bang voI nguoI cung duong Tho Ton fruoc khI fhanh dao.
NguoI chu mof hIou buon, gIaI cap quy foc fon Ia MaIIIa, don noI chuyon voI
duc Phaf. Cam dong sau sac IoI day cua phaf, ong da cung duong duc Phaf haI
fam vaI vang sang. Tuy nhIon mau sac cua vaI khong sanh duoc voI anh sang
phaf ra fu nguoI duc Phaf. Than duc Phaf foa ra anh sang ky dIou haI Ian, do
Ia dom fruoc khI NgaI fhanh dao va fruoc khI nhap nIof ban.
Ngay ko fIop, uc Phaf va A Nan don bon bo song HIranyavafI o pha
nam KushInagar, o do gIua haI cay sa Ia song fho, duc Phaf nam nghIong hong
bon phaI, fu fho su fu dau xoay vo huong ac. uc Phaf noI voI fon gIa A Nan
dIou quan frong cua gIao phap NgaI Ia duc fIn, mof so gIoI Iuaf ma cac vj fy
khoo can phaI gIu, frong cdo co ca vIoc fra fy kIm fhan cua NgaI:
Nay A Nan! Tho Ton bIof rang faf ca chu fang o day dou co nIom fIn
vao Tam bao. Tham ch co so nguoI fuy chI moI chung duoc qua vj Tu da hoan
uc Phaf Im Iang nhn chu fang roI noI; Nay cac ty kbco, bay /ang
ngbc Tbc Ton. Cac pbap buu oi /a oo tbuong. Ncu co sanb tat co tu. Hay no
/uc tinb tan Jc cbung ngo giai tboat!. Ta tuycn bo ooi cac ong rang cac pbap
buu oi Jcu bicn boai. Hay no /uc tinb tan!
uc Phaf nham maf. NgaI da noI nhung IoI day cuoI cung. TraI daf rung
dong. Hoa Sa Ia no ro va roI xuong nhu mua. Than va fam cua moI nguoI dou
rung dong. uc Phaf nhap nIof ban.
uc Phaf day hay Iam Io fra fy gIong nhu nghI Io cua mof vj vua cua faf
ca vua; phap fhan NgaI duoc quan frong vaI moI, buoc bang vaI nhung, daf
frong mof kIm quan, bon ngoaI boc mof kIm quan bnh fhuong va hoa fang.
Sau cung, fhap duoc xay o cac nga fu duong do fho. Nhung nha quy foc MaIIas
da don danh Io ngaI. Trong baI phap cuoI cung duc Phaf fhuyof cho Tu af a
Ia, mof dao sI a Ia Mon da 120 fuoI, don quy y xuaf gIa Iam do fu Phaf,
fruoc khI NgaI nhap nIof ban va Ia nguoI do fu xuaf gIa cuoI cung cua duc
Phaf. uc Phaf day: Hay nbo ky, nay cac Ty kbco! Ta /uon noi ooi cac ong /a
tat ca cac pbap buu oi Jcu bicn boai! Hay no /uc tinb tan Jc giai tboat. Tu bat
Ja /a ngoi tbicn kc bcn, /ap tuc nbap Jjnb cbung A /a ban oa nbap nict ban,
ngay truoc kbi Juc Pbat nict ban.
Trong suof 45 nam, duc Phaf da dI nhIou noI do gIao hoa cho chung sanh
hIou duoc gIao Iy cua NgaI. NguoI fa cho rang so dI duc Phaf nIof ban Ia do an
bj frung doc. Thoo mof so faI IIou fh cho rang duc Phaf bjnh nang do an fhuc
an |suraka-maddavam) do mof nu fh chu fon Ia Cundo, mo cua Kunda nau. Co
nguoI gIaI fhch nghIa cua fu fon Ia mof IoaI fhjf hoo. Mof so hoc gIa cho Ia
151
fhjf hoo rung, nguoc IaI mof so IaI cho rang day Ia mof IoaI nam hoang. Mof so
fh khong dong y do Ia fhjf hoo rung cung khong phaI nghIa cua fu
Sukarakanda, ma Ia mof IoaI cu moc nhIou o frong rung, ma nguoI fhoo dao
HIndu raf fhch an. No Ia mof IoaI cay fhIon nhIon nguoI fa an frong nhung
ngay kIong an.
KhI canh ba don, duc Phaf hoI cac do fu cua NgaI ba Ian Ia co aI fhac
mac dIou g IIon ho don Phap va Iuaf khong7 Sau khI duc Phaf day cac vj fy
khoo Ian cuoI cung, NgaI vao nIof ban. TraI daf rung dong, sao roI fron bau
froI. Tron froI xuaf hIon ca khap 10 phuong sang ruc va nhac froI vang Ion.
Trong 6 ngay ko fIop, phap fhan cua NgaI van do nam va cac quy foc
MaIIas duoI su huong dan cua fon gIa A Nau Iau a chuan bj cho Io fra fy kIm
fhan cua NgaI. Vao ngay fhu 7, kIm fhan duc Phaf duoc uop bang dau fhom,
hoa. Va Io fra fy duoc chnh fhuc fo chuc do ngaI Ma Ha Ca Iop faI
Makufabandhana-chaIfya |Rambhar sfupa). KIm fhan cua NgaI duoc fam IIom
bang ca ngan fam vaI daf vao kIm quan co raf nhIou vaf quy gIa. Sau khI Io
fra fy kof fhuc, cac fy khoo fhu fhap xa IoI cua Phaf. ChI con nhung xuong so,
rang va nhung vaI IIom bon ngoaI va bon frong con IaI. Xa IoI duoc cac quy foc
MaIIas fhu fhap Iam Io fon fho faI KushInagar. Ngay nay ngoI fhap nay khong
con nhu cu, hIon gIo Ia mof fhap xay bang gach cao 15 mof va mof khu vuon
duoc cham soc can fhan.
Nhung quy foc MaIIas o KushInagar nghI rang ho raf may man duoc faf
ca xa IoI cua duc Phaf nhung daI dIon cua 8 nuoc don dou muon chIa xa IoI va
sap sua xay ra chIon franh. o ngan chan su xung dof, ba Ia Mon rona dua y
kIon Ia so chIa xa IoI ra 8 phan bang nhau. Co mof so gIaI fhch Ia xa IoI cua
Phaf duoc chIa ra Iam ba phan: chu ThIon, A fu Ia va IoaI NguoI. Va phan cua
IoaI nguoI duoc chIa Iam 8 phan. MoI nuoc mang vo fho faI vuong quoc cua ho,
va fam ngoI fhap duoc xay dung. Sau nay xa IoI IaI duoc phan chIa khI vua A
uc quyof djnh xay 84.000 ngoI fhap. Ngay nay xa IoI cua Phaf co o nhIou ngoI
fhap fron foan Ianh fho cua An o.
HaI fho ky sau KushInagar bj quon Iang, chang con aI quan fam. CuoI
cung nho Ian chIom baI cua vua A uc, KushInagar da hoI sInh. Vua da cho
xay dung fhap va fru da faI day. Iou nay da duoc Phap HIon va Huyon Trang
xac mInh, haI ngaI da don day va co do cap don ba ngoI fhap, haI fru da va
nhIou fhanh fchkhac; dI nhIon khu vuc nay da hoang fan. Huyon Trang cung
da nhn fhay mof fhap do vua xay faI nha cua Kunda, noI duc Phaf dung bua
com cuoI cung. Tuong nIom noI duc Phaf nhap nIof ban Ia mof ngoIchua Ion
xay bang gach va mof pho fuong Phaf nam. NgoaI ra con co mof so dI fch cua
fhap vua A uc va mof fru da va mof bIa ky ko IaI su kIon. Co haI fhap fuong
nIom nhung doI qua khu cua duc Phaf o day. Ca ngaI Phap HIon va Huyon
Trang dou do cap don mof ngoI fhap noI ma vj bao vo duc Phaf, VajapanI da
152
khong con bnh fInh quang cay fch fruong khI ngho fIn Phaf nIof ban. Cach
do mof doan Ia fhap do vua A uc xay fuong nIom noI phan chIa xa IoI. Mof
nha chIom baI Trung Quoc khac, ngaI NghIa Tjnh |672-693) co ghI chop mof so
chI fIof vo KushInagar, fuy nhIon ngaI noI don su hung fhjnh cua KushInagar
Iuc bay gIo. Thoo mof bIa ky fho ky fhu 10-11, frong gIaI doan cua frIou daI
KaIachurI, mof fInh xa va mof chanh dIon fho mof fuong Phaf raf Ion duoc
xay dung. Sau ca gan mof fhIon nIon ky bj Iang quon, nhung dI fch o day duoc
uchannan, mof nhan vIon cua Cong fy ong An chu y don. Ian dau fIon
frong gIaI doan can daI, nam 1854 H.H WIIson da nou ra vj fr cua KushInagar
va KasIa. Tuy nhIon chnh AIoxandor CunnIngham , nha khao co da chac chan
xac djnh vj fr cua KushInagar frong nhung Ian don day vao nhung nam 1861-
62. Nam 1876-77, nguoI phu fa cua ong Ia A.C.I. CarIIoyIo da khaI quaf fm
fhay ngoI fhap chnh va ngay fruoc fuong Phaf nIof ban. Suof fhoI gIan nam
1904-1907 duoI su gIam saf chnh cua J.Ph. VogoI va vao nam 1910-1912,
HIrananda ShasfrI da fIon hanh nhIou cuoc khaI quaf, fm fhay nhIou foa nha
bang gach, dI fch va nhIou bIa ky. Iou Ia Iung Ia khong co mof bIa ky nao
do cap don caI fon KushInagar hay baf cu mof fu fuong duong nao. Su khoI
phuc phan Ion Ia nho nhung no Iuc cua fy khoo MahavIra nguoI song o day vao
nhung nam 1890-1920. HoI cho fhuong nIon fo chuc vao nhung ngay ky nIom
cua duc Phaf duoc khoI xuong do aI duc ChandramanI, da fro fhanh pho bIon
va fhu huf raf nhIou du khach.
KushInagar duoc xac djnh fro IaI vao cuoI fho ky 19. Nhung cuoc khaI
quaf cho fhay Phaf gIao da phaf frIon o day frong mof fhoI gIan kha Iau.
Nhung dI fch cua 10 fInh xa khac nhau co fu fho ky fhu 4 don fho ky 11 duoc
fm fhay. Hau hof nhung dI fch nay dou nam frong mof cong vIon, o gIua khu
vuon Ia mof chanh dIon moI xay va mof fuong Phaf nIof ban Ion. Tuong Phaf
nay von duoc Iam o Mafhura va fho o day do mof fu sI fon Ia HarIbhadra song
vao frIou daI Kumaragupfa |415-56 TI), nguoI fhanh Iap fInh xa NaIanda. Pho
fuong duoc fm fhay vao cuoI fho ky 19 nhung da bj hu hong, hIon nay da duoc
fu sua fro IaI. ang sau chanh dIon Ia mof fhap Ion xay vao fhoI ky Cupfa.
Phaf gIao MIon Ion da fu sua IaI vao dau fho ky 20. Can do Ia mof ngoI chua
nho xay dung ky nIom noI duc Phaf nghI Ian cuoI fruoc mof khu vuon Sa Ia,
khu vuon nay cung duoc khoI phuc fro IaI. Vo pha ong Ia mof fhap Ion, bay
gIo nguoI fa goj Ia Ramabhar, dI fch cua noI fra fy kIm fhan duc Phaf.
Thup Net bun
Ngay sau chanh dIon fho fuong Phaf nIof ban Ia mof fhap xay dung
ngay noI duc Phaf nhap nIof ban gIua haI cay sa Ia song fho.
153

Thap NIof an o KusInagara

Cung nhu nhung ngoI fhap khac, fhap nay gom co nhIou fhap nho. on
frong cua ngoI fhap fruoc day nguoI fa fm fhay nhung mau fhan don va daf
don, chac day Ia nhung fhu fu gIan fhIou. NgoI fhap chnh duoc khaI quaf hoan
foan vao nam 1876 do CarIIoyIo. NgoI fhap Ia mof khoI gach do so frong fnh
frang sap do. Iou nay cho fhay fhap Ia mof cong frnh kIon fruc raf hung vI,
gom ca fhap nhon, va co fho cao don 45.72 m. Mong cua fhap va chua xay fron
khu vuc cao hon maf daf Ia 2.74 m. Phan oo hnh fru cua fhap cao 5.5 m doc
fhoo duong vIon fron dInh Ia nhung frang fr va nhung hnh vo fhu nho. O
phan oo nay Ia maI vom da bj hong hoan foan chI con mof buc fuong bang
gach. Ia ky khac fron mof caI bnh bang dong fm fhay o day co baI kInh
NIdana suffa bang chu SanskrIf. Ia ky nay fom faf IoI fuyon bo rang chIoc dIa
da duoc HarIbaIa daf frong fhap nIof ban |nIrvana-chaIfya) , nguoI co Io da fon
fuong Phaf nIof ban frong ngoI chanh dIon gan bon. HarIbaIa cung da Iam Ion
ngoI fhap Ion. Va xa IoI cua duc Phaf da duoc fho faI fhap nay. nam 1922,
ngoI fhap da duoc phuc hoI hoan foan nho su cung duong cua ! Po Kyu va !
Po HIaIng nguoI MIon Ion.
Chuu Net bun- Nrvunu temple
Nam fron cung khu daf cua ngoI fhap chnh Ia NIrvana fompIo. Nam
1876 CarIIoyIo da khaI quaf foanbo khu vuc nay va fm fhay mof pho fuong
Phaf nIof ban Ion da bj gay phan do. Nhung manh vo cua fuong sau do bj fhaf
Iac, fuy nhIon ong da fm fhay chung bj chon cung voI phan chnh cua do
fuong. VoI su gIup do ong da khoI phuc IaI va sua IaI pho fuong fro IaI hnh
dang cu, mac du co mof so manh vo da bj fhaf Iac. Pho fuong daI 6.1m duoc
Iam fu mof khoI da safhach nguyon mau hoI do cua Chunar. Tuong bIou fuong
Phaf NIof an, nam nghIong hong bon phaI, maf xoay vo huong Tay. Tuong
duoc daf fron mof bo xay bang gach Ion.
154

Tuong Phaf NIof an o KusInagara

Tuong Phaf nam mof cach an Ianh, nghIong hong bon phaI, dau xoay vo
huong ac; fay phaI daf o duoI dau, fay fraI duoI fhang fron duI. NoI daf fuong
Phaf co ba hoc o pha Tay moI hoc dou co daf mof fuong nho. uc hnh pha
bon fraI Ia mof phu nu foc daI, co Io bIou frung cho nhung nguoI quy foc
MaIIas dau buon khI Phaf nIof ban. uc hnh o chnh gIua Ia mof vj fy khoo
dang fhIon djnh quay Iung ra pha ngoaI. uc hnh bon phaI cung Ia mof fy
khoo, nhung vj nay fay om dau raf dau buon. Nhung hnh nay khong nghI ngo
g Ia bIou fuong cho mof so fy khoo van gIu duoc bnh fInh va mof so vj raf dau
buon khoc Ioc khI Phaf nhap nIof ban. Tuong Phaf nIof ban duoc dap bang vaI
mau vang mu fac, va frang nghIom voI nhung IoI kInh cua do fu cua NgaI. o
fhuan fIon cho nhung phaf fu hanh huong va dI nhIou chung quanh fhap, nha
nuoc An o da cho xay dung IaI ngoI chua vao nam 1956 vao djp Io ky nIom
2500 ngay duc Phaf dan sanh.
Mof bIa ky o do fuong ghI vao fho ky fhu 5. Ia ky nay da bj hong
nhIou: Pho fuong nay Ia mon qua cung duong cua HarIbaIa, mof fu sI o aI
fInh xa, fhIof ko boI In... Cho chung fa bIof duoc rang vao fhoI ky cua
Kumargupfa |413-455 TI), mof fy khoo fon Ia HarIbaIa da dung fuong nay. Tu
nhung chung fch cua nhung cho sua bang vua cho fhay rang pho fuong da bI
vuI duoI Iong daf qua nhIou fho ky. NgaI Huyon Trang cung da don danh Io faI
day va cung da nhn fhay pho fuong, doc duoc nhung dong chu o fuong Ia vao
fho ky fhu 5 TI. KhI CarIIoyIo khaI quaf ngoI chua vao nam 1876, ong da fm
fhay fuong da bj vo hoan foan va ong da co gang khoI phuc IaI pho fuong. Iou
chu y rang day Ia mof frong raf f nhung chung cu cua Phaf nIof ban duoc fm
fhay o ac An o.
155
Oen tho Muthu-kuur
Khoang 200 mof cach fhap chnh vo huong Tay nam, roI khoI khu dI fch
va dI fhoo con duong chnh vo huong Nam, Ia dIon fho Mafha-kuar, noI co fho
mof fuong Phaf raf Ion. Thoo fruyon fhuyof cua dan dja phuong, fh day Ia noI
ma fruoc khI Phaf nhap nIof ban da fhuyof baI phap sau cung. Pho fuong nay
dan dja phuong goI Ia Mafha-kuar, co nghIa Ia fhaI fu chof. Tuong Phaf Iam
bang mof IoaI da don cao 3.05 m |frong fu fho ngoI cham daf) vao fho ky fhu 5
TI. Pho fuong duoc CarIIoyIo fm fhay khI khaI quaf da bj gay Iam haI va chac
chan o day Ia mof chanh dIon cua mof fInh xa Ion, ma non mong chung fa co
fho nhn fhay ngay nay. Trong fu fho nay duc Phaf ngoI fhIon, fay phaI cham
daf. Pho fuong khI fm duoc da bj gay Iam doI va da duoc sua phuc hoI fro IaI,
va ngoI dIon fho duoc xay dung vao nam 1927. NgoI dIon fho nay do nhung
phaf fu hanh huong nguoI MIon Ion xay dung.
Thup Tru ty
Khoang 1.6 km cach dIon fho Mafha-kuar vo huong ong Ia mof ngoI
fhap nam doI dIon voI con duong fu KasIa dI oorIa danh dau noI fra fy kIm
fhan duc Phaf, frong Phaf gIao goI fhap nay Ia Makufabanhana-chaIfya. Can
do Ia mof ho nuoc Ramabhar, do Ia Iy do v sao fhap co fon Ia Ramabhar. Thap
nay hnh caI frong fron Ion, duong knh Ia 34.14 m va phan vong fron o duoI
mong gom haI hoac nhIou fang duong knh o day Ia 47.24 . fhap cao 15.5 m.

Nhung dI fch khac fm fhay Ia nhung fhap nho dung boI nhung phaf fu
hanh huong qua nhIou gIaI doan. Mof bao sao cua fhap fra fy da duoc xay dung
gan day, dua fron nhung you fo chnh cua vu fru, bIou fuong nam you fo fao
fhanh con nguoI, bIou frung cho af |bo hnh vuong), gIo |hnh fron), Iua |do
hnh fam gIac), nuoc |hnh IuoI IIom), hu khong |dInh hnh chop non).
Kunvarkakof Mafha cach Ramabhar chung 2.4 km vo huong Tay Ia mof ngoI
chua co fho mof fuong Phaf ngoI Ion.
Nhung khu vuon xanh fuoI chung quanh cac ngoI fhap, nhung khu dI fch
va cay coI xanh fuoI chung quanh khu vuc da Iam cho foan bo khu fhanh fch
nay raf fhanh bnh, frong sach. Mof fuong Phaf vang ngoI mof cach oaI
nghIom o chua MIon Ion, dung frong mof ho nuoc doI dIon voI van phong du
Ijch. Tuong Phaf raf dop fhu huf nhIou khach hanh huong o faI chua Trung
Quoc. Co raf nhIou chua co ca frung fam Phaf gIao Indo-Japan-SrI Ianka. Nam
mof bon cua khu vuon Ia Trung fam fhIon quoc fo cua Trung Quoc. Nam o pha
Nam khu vuon Ia mof ngoI chua TIpof nho voI nhIou ngoI fhap xay dung fhoo
kIon fruc cua TIpof. Cung o faI KushInagar chung fa co fho fhay nhIou sInh
hoaf cua Phaf gIao hoI sInh o day. Vao djp Io Phaf dan moI nam dou co fo
chuc Io raf Ion.
156
Co nhIou fInh xa, chua moI xay dung. Chua dau fIon xay dung o
KushInagar Ia chua ChandramanI hIkshu haramasaIa cua MIon Ion. Can
do Ia chua Trung quoc co fho fuong Phaf bang da frang va fhan Tara frang.
Can Trung fam fhIon cua SrI Ianka Japanoso IoundafIon Ia mof vIon
bao fang KushhInagar moI xay dung.
Nhung fhong fIn va djch vu can fhIof
Ma so dIon fhoaI: 05563. ConfraI bank of IndIa nam fron quoc Io 28-
Kasya Rd,ToI: 271089, Sfafo bank of IndIa |ToI: 271024). Tuy nhIon nhun ngan
hang nay khong doI cac chock du Ijch. Van phong du Ijch !P nam fron duong
uddha marg. uu dIon o nga fu |ToI: 271029); ma so buu dIon 274403.
Khach san va fhuc an
HofoI Nokko Iofus |ToI: 271039), InfornafIonaI uddhIsf Cuosf Houso,
HIndu IrIa udha harmashaIa, nopaII harmashaIa, !P Sfafo TourIsf
ungaIov, va Ashok TravoIors Iodgo. Nhung cho nghI voI gIa ro hon Ia Chua
IInh Son, chua MIon Ion va Nha nghI MIon Ion. Can chua MIon Ion Ia
mof quan Yama KvaIIfy Cafo co nhIou mon an fof, co ca fhuc an ThaI,
ChInoso, TIpof, va NopaI.
Ca noI IIon: Corakpur
an so khoang 1 frIou nguoI; ma so dIon fhoaI 0551.
ay Ia fhanh pho chnh cuoI cung o An o nou nhu du khach muon sang
NopaI. Quan doI Anh va Corkha da danh nhau gan fhanh pho vao dau fho ky
18. sau nay fhanh pho fro fhanh frung fam fuyon mo bInh sI Corkha gIa nhap
vao quan doI Anh va An o. ay Ia mof frung fam nghI ngoI fhanh pho bao fr
fau Iua chnh. Thanh pho cung fro fhanh frung fam hanh huong do co ngoI don
Corakhnafh. Nam fron quoc Io 28 cach khoang 55 km Ia KasIa, dI khoang 3
cay so vo huong Tay nam Ia KushInagar.
on xo buyf chung 3 phuf dI bo fu san ga. Xo buyf co fuyon duong dI
Iucknov va VaranasI, Pafna va nhung fhI fran Ian can. Co nhIou du khach dI
bang xo buyf do sang NopaI. RoI Corakpur chung 5 cay so dI ngang qua don
fho Corakhanafh, dI fhom 7 km nua quoo fraI dI Nauvgarh va IumpInI |65
km), o day Ia bIon gIoI cua NopaI, nhung hIon nay bIon gIoI nay dong cua,
chung fa phaI fIop fuc dI vo SonauII do sang NopaI.
`Chu y: coI chung nhung fay co o bon xo. So doI fang fhom fIon cuoc
hanh Iy. ung dI voI InfornafIonaI TourIsm Agoncy doI dIon san ga xo Iua,
nhung chuyon xo bus o day chaf Iuong raf foI. Xo uyf o bIon gIoI SonauII fh
OK.




157
14.SANKSA, NO OC PHAT XONG T
CNG TRO OA SAT
Vo huong Tay va co Io f duoc bIof don frong 8 fhanh fch quan frong
cua Phaf gIao Ia Sankasya, fon nay xuaf phaf fu mof ngoI fhap do vua Tjnh
Phan xay do fuong nho duc Phaf. Sankasya |PaII: SankIssa, hIon faI SankIsa-
asanfpur) Ia mof ngoI Iang nho cach Iofohgarh , frj fran Iarrukhabad 37 km
vo huong Tay. Nam doc fhoo bo song KaII, sankIsa cach Iucknov 180 km vo
huong Tay, Kannauj 80 km vo huong ac. SankIsa cach ga Pakhna 12 km, fron
fuyon duong fau hoa ShIkohabad-Iucknov. Cung raf do dang don fu Agra-
MaInpurI.
NoI nay IIon quan don mof frong nhung dIou fhan dIou cua duc Phaf, noI
day NgaI da fro IaI coI fa ba fu cung froI au suaf, frayasfrImsha |fam fhap
fam fhIon), duc Phaf da gIang A Ty am cho hoang hau Maya va chu fhIon. Su
kIon nay xay ra sau khI duc Phaf fhI frIon fhan fhong o ShravasfI, boI v day
Ia fruyon fhong cua chu Phaf phaI nghI ngoI o coI froI 33 sau khI chu Phaf fhI
frIon fhan fhong. Thoo fruyon fhong Phaf gIao, sau khI fhuyof phap cho mau
hau Maya, duc Phaf fro IaI bang ba bac fhang cung voI Pham fhIon va o
fhch.
Canh fuyof dIou cua chIoc fhang ky dIou ma duc Phaf fro IaI fu cung froI
au suaf duoc dIon fa frong buc phu dIou o harhuf. ChIoc fhang nay chI Ia
hnh anh fuong fuong cua ba bac fhang bang da cung, fuong fu voI nhung bac
fhang duoc fm fhay o faI cong pha Tay cua ngoI fhap. Huyon fhoaI cua chIoc
fhang nay duoc Phap HIon va Huyon Trang mIou fa cung nhu frong su cua
Tch Ian. Thoo huyon fhoaI ngay xua, duc Phaf da fham cung froI au suaf va
gIang phap chochu fhIon va hoang hau MayadovI. Kof fhuc ba fhang, muc dch
cua NgaI da xong, NgaI quyof djnh fro IaI coI fa ba faI fhanh pho Sakaspura
|Sankassa hay SankIsa). o fhch nghI rang duc Phaf fro IaI coI fa ba, cho non
fo chuc Io fIon NgaI cho Iong frong. Cho non o fhch da baf mof chIoc fhang
vang fu Mahamoru don Sakaspura. Iuc ay xuaf hIon ba fhang bau. uc Phaf
dung o chIoc fhang gIua, duoc Iam bang bay bau, va NgaI fro IaI coI fa ba.
Pham fhIon bIon chIoc fhang bac maf, nam Iay cho ngoI bang fay phaI, fay
fraI cam chIoc Iong frang frong khI do o fhch hoa mof chIoc fhang vang,
nam Iay cung dIon bang fay fra, cam Iong frong fay. Vo so chu fhIon don fIon
duc Phaf. Sau khI duc Phaf fro vo, faf ca nhung chIoc fhang nay dou bIon maf,
chI con IaI bay dau chan co fho fhay duoc. Nhung fhang nay daI 80.000 do
fuan. Nhung bac fhang Iam bang chau bau frang fr raf dop. Taf ca xuaf hIon o
fran gIan nhu hnh ba cau vong.
KhI duc Phaf o faI cung froI au suaf do fhuyof phap cho hoang hau, sau
ba fhang NgaI so fro IaI o SankIsa. Vao fhoI dIom do, cac vua cua 8 nuoc, faf
ca quan IaI dan chung khong gap duc Phaf frong fhoI gIan raf Iau, va ho muon
158
gap duc Phaf. ho koo don vuong quoc nay do chao don duc Phaf fro IaI. KhI do
mof fy khoo nI fon Ia !fpaIa nghI rang: Hom nay faf ca vua chua, dan chung
dou dI don gap duc Phaf. Ta Ia nu gIoI Iam fho nao co fho duoc fhay maf Tho
Ton7. uc Phaf Iuc do dung fhan fhong bIon fy khoo nI nay fro fhanh vua
ChakravarfI, va vj nay da dIon kIon duoc Nga fruoc fIon.
NgoI Iang SankIsa hIon nay nam fron mof khu daf cao. ay daf nay
chay daI ra khoI khu vuc cua ngoI Iang, nguoI dja phuong goI Ia KIIa. Khu daf
nay cao 12.5 m ra fraI daI mof khu vuc 457.2 m x 305m. Khoang chung 400
mof vo huong Nam co mof mo daf khac duoc xay bang gach cung chung quanh
Ia mof ngoI don fho fuong nIom IsaharI ovI. Nhung mo daf khac gom nhIou
khoI gach xay, co mof buc fuong fhanh koo daI 5.5 km. Vo huong ong cua
SankIsa khoang 400 mof Ia mof noI goI Ia ChaukhandI. O day nguoI fa ffhay
mof so gach co co Ion. O huong ong bac cua khu vuc nay nguoI fa fm fhay
mof so fru hang rao Iam bang da sa fhanh cua Mafhura. Can do Ia ngoI don
fho Torha Mahadova, frong do co mof ho nuoc goI Ia Nagasara |ho cua fhan
ran).
NoI day chI Ia mof frong fam fhanh fch IIon quan don cuoc doI duc
Phaf. HIon nay o day khong co mof ngoI chua hay mof fInh xa nao ca fham
ch cung khong co don mof vj fu sI. Co Io do v noI nay con hoang da va cach
xa fhanh pho
`O day chI co mof cho nghI IaI duy nhaf Ia TourIsf ungaIov. Thanh pho
gan nhaf Ia ManIpurI, fof nhaf Ia non don Agra |175 km) bang quoc Io 2.


















159


15. MATHRA, TH PH CA SRASKNA-
OC PHAT OA OKN NO NAY
an so khoang 250.000 nguoI, ma so dIon fhoaI 0565.
Mafhura cach oIhI 145 km, cach Agra 58 km nam fron quoc Io 2, co
duong xoIua noI IIon haI fhanh pho nay.. VIon bao fang cach san ga chung 1
cay so.
Mafhura, fruoc day doc Ia Madhura, vao fhoI duc Phaf Ia fhu do cua
vuong quoc Surasona nam fron bo song Yamuna. uc Phaf co don day mof doI
Ian, va hnh nhu NgaI cung khong co an fuong fof vo noI nay. khI Maha
Kachchhana don day, NgaI da gIang kInh Mafhura cho nha vua, phu nhan
nhung quan dIom a Ia mon Ia gIaI cap foI cao. Mac du noI nay khong IIon
quan don duc Phaf nhIou nhung Mafhura sau nay fro fhanh mof frung fam
Phaf gIao raf hung fhjnh vao nhung fho ky sau. Trong suof fhoI ky Kusana va
Cupfa, nhung fho dIou khac da o day da Iam ra nhIou fac pham ngho fhuaf do
frang fr frong nhung dIon fho o dja phuong va nhIou noI khac.
Thanh pho cung Ia fhu do frong suof fho ky fhu 1 va fhu 2. KhI ngaI
Phap HIon don day, o day co don 20 fInh xa va 3000 fu sI. Co nhung fhap
fuong nIom ngaI Xa IoI Phaf, Muc KIon IIon va A Nan, va co nhIou fhap fho
kInh fang, Iuaf fang va Iuan fang. Cu moI nam, sau mua an cu, co mof Io hoI
fon gIao Ion ma faf ca moI nguoI dou fham du.
Tat ca cac tu s Jcu Jcn rat Jong Ju oa giang pbap, sau Jo /c oa cung
tai tbap ngai Xa Loi Pbat, ooi buong boa oa nbang. Nguoi ta tbap Jcn kbap
noi, nbung nbac cong bicu Jicn. Ty kbco ni tb tap trung /c cung tbap ngai A
Nan o nbo ngai A Nan Ja xin pbcp Juc Pbat cbo nu gioi xuat gia. Cac sa Ji
tb /c tbap ngai La Hau La. Cac /uan su tb cung tbap tbo /uan tang, Luat su
tb cung tbap tbo /uat tang.
Huyon Trang noI Ia da nhn fhay mof Io hoI gIong nhu vay frong fhoI
gIan ngaI o faI Mafhura. NgaI cung fhay o day co ba ngoI fhap cua vua A uc.
Nam 1017, Madmuh ChaznI |HoI gIao) da danh pha fhanh pho va pha huy cac
chua chIon. Iou nay da faI dIon boI su huy dIof cua SIkandor IodI nam 1500.
Vao cuoI fho ky 17, voI nhung sac Ionh mu quang cua vua Aurangzob, faf ca
nhung chua chIon don fho chnh dou bj pha huy. Jafs va Marafhas da danh
nhau franh danh fhanh pho khI frIou daI MughaI suy fan, nhung vao dau fho
ky 9 fh nguoI Anh da kIom soaf khu vuc nay. Ho daf nhung can cu quan su o
pha Nam, co mof nghIa frang va mof nha fho fhIon chua gIao chnh fhong Ia
ma. HIon nay khong co mof dI fch nao dac bIof cua HoI gIao, ngoaI fru mof so
foa nha kIon fruc raf dop nhung da bj hu hong v Iau ngay va su fho o khong
cham soc.
160
Su hoI sInh cua Phaf gIao o Mafhura duoc xac mInh qua nhung cuoc khaI
quaf koo daI ca hon 100 nam o khu vuc chung quanh fhanh pho da fm fhay
duoc raf nhIou dI fch co cua Phaf gIao. Nam 1836, CoI. I.R. Sfacy fIm fhay
mof pho fuong phu nu ban fhan, dung fron mof nguoI Iun fjf, co mof con chIm
fron vaI va fay phaI cam mof Iong chIm. uc fuong raf do fhuong nay hIon nay
dang duoc frIon Iam faI VIon bao fang o KoIkafa, fhu huf raf nhIou su chu y,
va nhIou nha khao co nghIop du baf dau khaI quaf o nhung mo daf chung
quanh fhanh pho do fm kIom fhom caI g do. CunnIngham kham pha ra khu
vuc nay vao nam 1853 va fIop fuc vao nhung nam 1862 va 1871. nam 1860,
frong Iuc foa an dang xay caf, mof so fac pham dIou khac duoc phaf hIon,
frong do co nhIou fuong va fru hang rao, fru da, nhIou fhap nho, va nhIou Iong
bang da. Chnh o day pho fuong Phaf Mafhura, co Io Ia pho fuong Phaf dop
nhaf o An o da duoc fm fhay fu fruoc don nay. Pho fuong hIon nay duoc bao
fon o RasfrapafI havan o Nov oIhI, va khong co frIon Iam cho cong chung
xom.
Trong so nhung fuong Phaf Mafhura, fh haI fu fho raf pho bIon. O mo
daf Kafra mof fuong Phaf ngoI frong fu fho dang fhuyof phap |fho ky fhu 2
TI), fon gIa Xa IoI Phaf va Muc KIon IIon dung o phIa sau. Mof fu fho khac
nua Ia duc Phaf dung va dang fhuyof phap |fho ky fhu 4 TI); duc Phaf dap y
mom.
Nhung cuoc khaI quaf cuoI cung o Mafhura fIon hanh vao nam 1976 o
vung ngoaI o pha Tay cua fhanh pho, gan nha may fhuy dIon. Mof so Iuong
dIou khac gIa frj cua fhoI daI Kusana va Cupfa duoc fm fhay, frong so do co
haI pho fuong Phaf kch fhuoc nhu nguoI fhaf, ca haI pho fuong dou raf dop va
co ghI fon cua nguoI fac fuong. Khong may Ia khong co mof ngoI chua nao
frong raf nhIou ngoI chua o Mafhura con IaI don ngay nay, boI v nguoI fa da
xay dung mof fhanh pho hIon daI o do. Muon fhay fhoI ky hoang kIm cua
Mafhura chI dI don fham quan VIon bao fang moI fhay duoc.
Ven Buo Tung
Tho Covornmonf Musoum Ia mof rong nhung vVIon bao fang quan frong
o An o, boI v o day frung bay raf nhIou hIon vaf khao co, dIou khac cua
Phaf gIao raf fhu huf khach hanh huong don fham quan. Tac pham dop nhaf
faI VIon bao fang Ia pho fuong Phaf dung kch fhuoc nhu nguoI fhaf. Pho
fuong duoc fac vao gIua fho ky fhu 5 TI, va co mof dong chu ghI o chan fuong
Ia fuong do mof fu sI fon Ia YasadInna cung duong. Tay phaI cua fuong, hIon
nay da maf, duoc gIo cao va baf an vo uy frong khI fay fraI fh nam daI y. ay
njf fhaf o oo co fho nhn fhay duoI Iop y, nhung nop y co mau ong anh. HaI
nguoI phaf fu nho dang quy fhInh cau o mof bon chan duc Phaf. Tay, guong
maf va hao quang cua pho fuong duoc fac raf fhanh nha, fao cho pho fuong co
mof nof song dong va Ia fuong doc nhaf vo nhj o An o.
161
Mof fac pham dIou khac dop khac Ia pho fuong Phaf ngoI fm fhay o
Kafra, cach Mafhura chung vaI cay so. Pho fuong van con nguyon von, ngoI
kIof ga fron mof bo co ba con su fu. Tuong duoc Iam vao fho ky fhu 2 TI, va
dong chu ghI fron bo Ia pho fuong duoc mof fy khoo nI fon Ia Amoha-asI cung
duong cho su an Iac hanh phuc cua faf ca chung sanh. HaI fhj gIa chI nhn
fhay nhu o dang sau duc Phaf, frong khI haI chu fhIon fh mof nguoI o bon fraI
dang mang mof bnh baf chau bau, con nguoI khac fh o bon phaI chap fay bay
vo huong hao quang. Nhung canh Ia cua cay o o co fho nhn fhay o phaI sau
dau duc Phaf. Maf mo Ion, fay fraI daf chac chan fron dau goI, fao mof an
fuong manh mo va fInh fao.
ung vo phuong dIon Ijch su ma noI, fac pham dIou khac quan frong
nhaf o VIon bao fang Ia hnh fuong cua vua KanIshka, mof frong so f hnh
fuong cua mof nhan vaf Ijch su con IaI o An o. mac dau dau cua fuong da bj
maf, chan bj xIon, fay fraI cam fruong, fay phaI cam mof fhanh kIom Ion cho
fhay ro rang vua KanIshka Ia mof ong vua fhang fhan. Ia ky fron fuong ghI
rang: aI o, Vua cua cac vj vua, con fraI cua Thuong do, KanIshka. Mac du
vua Ia mof nguoI gIoI vo quan su nhung vua cung raf ham mo ngho fhuaf va da
dong gop raf Ion cho Phaf gIao hon baf ky ong vua nao o An o ngoaI fru vua
A uc.
VIon bao fang mo cua fu ngay 1 fhang 7 cho don 30 fhang 4:10gIo 30
don 17 gIo va fu 1 fhang 5 don 30 fhang 6 fu 7gIo 30 don 12gIo 30, dong cua
ngay chu nhaf, fhu haI va ngay fhu bay cua fuan fhu haI frong fhang. CIua
fhoI gIan fu 16 fhang 4 don 30 fhang 6 gIo mo cuaIa fu 7gIo 30 don 12 gIo 30;
vo vao cua 5 rupoos.
Khuch sun
Madhuvan |28 phong), KrIshna nagar, foI 2420064, Iax 242684, co
phong may Ianh, nha hang, va doI ngoaI fo; Radha Ashok |21 phong), ToI
2530395, Iax 2530396, bvravsnI.com; Mansarovar PaIaco |22 phong), fToI
2408686, Iax 2401611; Agra, foI 2403318; TourIsf ungaIov |14 phong), foI
2407822; InfornafIonaI Cuosf Houso, foI 2405888.

jch xong ngay 30-6-2005
Nov oIhI-An o
Nguyon fac: Where The Buddha Walked
A Companion to the Buddhist Places of India
cua gIao su Rana P.. SIngh
jch gIa: MInh Tam


http://www.quangduc.com/tacgia/thichminhtam-dalat.html
162