VLKT - ViÖn VËt lý Kü thuËt- §HBK Hµ néi

thÝ nghiÖm vËt lý BKE- 100

X¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng e/m cña electron

theo ph−¬ng ph¸p manhªtr«n (magnetron).

dông cô : Trong cïng lµ Catèt cã b¸n kÝnh chõng 1mm.

Bé thÝ nghiÖm vËt lý MC - 95.11, gåm cã : Bªn trong Catèt cã sîi ®èt, ®Ó ®−a dßng ®iÖn lÊy
1. Nguån ®iÖn mét chiÒu U1 = 0-6V/5A, ®Ó cÊp tõ nguån U2 ®èt nãng catèt lµm cho ca tèt ph¸t
®iÖn cho cuén d©y S«lªn«id. x¹ ra electron. L−íi G gåm c¸c vßng d©y dÉn nèi
2. Nguån ®iÖn mét chiÒu U2 = 0-6V 0.3A, ®Ó cÊp víi nhau thµnh mét èng trô th−a bao quanh
®iÖn cho sîi ®èt ®Ìn Magnetron. catèt. Ngoµi cïng lµ anèt A , lµ mét trô kim lo¹i
3. Nguån ®iÖn mét chiÒu U3 = 0-12V / 0.1A, ®Ó kÝn , cã kho¶ng c¸ch ®Õn l−íi b»ng d.
cÊp ®iÖn cho l−íi ®Ìn Magnetron
4. Ampe kÕ A1 cã hai thang ®o 0-2.5 vµ 0-5 A.
5. Ampe kÕ A2 cã hai thang ®o 0-1 mA vµ 0-5
mA dïng ®o dßng anot. - +
A2
6. V«n kÕ V thang ®o 0-10V. A
7. §Ìn manhªtr«n (magnetron). G
A1
8. èng d©y dÉn dïng t¹o ra tõ tr−êng.
9. Bé d©y dÉn dïng nèi m¹ch ®iÖn (9 d©y) . U1 V U3

I. C¬ së lý thuyÕt
Theo thuyÕt l−îng tö, nguyªn tö gåm c¸c D
electron chuyÓn ®éng quanh h¹t nh©n. Mét electron U2
cã khèi l−îng m chuyÓn ®éng quanh h¹t nh©n, sÏ cã H×nh 1
→
m«men ®éng l−îng L . MÆt kh¸c electron mang ®iÖn
tÝch ©m -e chuyÓn ®éng quanh h¹t nh©n t¹o thµnh Nguån ®iÖn U 3 ®Æt gi÷a G vµ K t¹o ra mét
→ ®iÖn tr−êng lµm t¨ng tèc c¸c electron nhiÖt ph¸t
dßng ®iÖn cã m«men tõ µ ng−îc chiÒu vµ tû lÖ víi
ra tõ cat«t K. Do l−íi th−a, nªn c¸c electron nµy
→
chuyÓn ®éng lät qua l−íi G ®Õn gÆp vµ b¸m vµo
L:
→
an«t A, t¹o ra dßng an«t I 2 , ®o b»ng miliampekÕ
e →
µ =- L A2 .
2m
§éng n¨ng cña electron khi bay tíi l−íi G
e b»ng c«ng cña lùc ®iÖn tr−êng gi÷a cat«t K vµ
§¹i l−îng = γ gäi lµ tû sè tõ- c¬ cña
2m l−íi G :
electron , lµ mét h»ng sè quan träng trong vËt lý mv 2
nguyªn tö, cßn tû sè e/m ®−îc gäi lµ ®iÖn tÝch riªng = e ⋅U (1)
cña electron, ®¬n vÞ ®o lµ C/kg.
2
Cã thÓ x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron víi U lµ hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a cat«t K vµ l−íi G
nhê bé thiÕt bÞ thÝ nghiÖm bè trÝ theo s¬ ®å ®o b»ng v«nkÕ V, cßn e vµ m lµ ®é lín cña
h×nh1, gåm : mét ®Ìn manhªtr«n M ®Æt ë bªn ®iÖn tÝch vµ khèi l−îng cña electron, v lµ vËn tèc
trong èng d©y dÉn D , vµ c¸c nguån ®iÖn cung cña electron khi bay tíi l−íi G. V× an«t A ®−îc
cÊp cho ®Ìn vµ cuén d©y ho¹t ®éng. nèi víi l−íi G b»ng mét d©y dÉn cã ®iÖn trë rÊt
§Ìn manhªtr«n M lµ mét bãng thuû tinh bªn nhá, nªn hiÖu ®iÖn thÕ gi÷a chóng coi nh− b»ng
trong cã ®é ch©n kh«ng cao (10-7 ÷ 10-8 mmHg) kh«ng. Electron xem nh− chuyÓn ®éng th¼ng
vµ cã ba ®iÖn cùc : cat«t K , l−íi G vµ an«t A. ®Òu gi÷a l−íi G vµ anèt, víi vËn tèc kh«ng ®æi v
C¶ ba ®iÖn cùc nµy ®Òu cã d¹ng èng trô, cã
®−êng kÝnh kh¸c nhau, ®Æt ®ång trôc víi nhau.
1
®Ó t¹o ra dßng ®iÖn c−êng ®é I 2 ch¹y qua ®¹o trßn cña electron gi¶m dÇn, ®Õn khi I1 = I
miliampekÕ A2 . Tõ (1), ta suy ra : th× ®¹t gi¸ trÞ R = d/2, ( d : lµ kho¶ng c¸ch gi÷a
2 eU an«t A vµ l−íi G (H×nh 2) ). Lóc ®ã, c¸c electron
v = (2)
m kh«ng tíi ®−îc an«t A, c−êng ®é dßng an«t I2
Nèi èng d©y s«lªn«it D víi nguån ®iÖn U1.
ch¹y qua miliampekÕ A2 sÏ gi¶m ®Õn gi¸ trÞ I2 =0
Dßng ®iÖn ch¹y qua èng d©y cã c−êng ®é I1 sÏ Thay (2) vµ (5) vµo (4) , ta t×m ®−îc :
t¹o ra trong èng mét tõ tr−êng cã c¶m øng tõ
ρ e 2U 8U
B h−íng däc theo trôc cña ®Ìn manhªtr«n M vµ = 2 2 = 2 2 2 2 2 (6)
ρ m B1 R α µ 0 n I1 d
vu«ng gãc víi vËn tèc v cña electron. Tõ tr−êng
ρ Trong thÝ nghiÖm nµy :
B t¸c dông lªn electron mét lùc - gäi lµ lùc Loren - èng d©y cã mËt ®é vßng d©y n= 6000 v/m,
ρ
FL , cã gi¸ trÞ b»ng : hÖ sè α = 0.5.
ρ ρ - §Ìn Manhªtron cã d = 2,75mm , §iÖn ¸p
FL = e.v ∧ B
ρ ρ ρ gia tèc gi÷a l−íi vµ catèt ®−îc thiÕt lËp U=
V× B h−íng vu«ng gãc víi v , nªn lùc FL cã 6V, ®o bëi Von kÕ V.
®é lín b»ng : B»ng c¸ch x¸c ®Þnh c−êng ®é dßng ®iÖn tõ
FL = e.v.B (3) ho¸ cuén d©y I1 = I khi dßng an«t I2 triÖt tiªu,
ρ ρ ta tÝnh ®−îc ®iÖn tÝch riªng e/m cña electron theo
Lùc Loren FL , h−íng vu«ng gãc víi vËn tèc v ,
c«ng thøc (6).
®ãng vai trß lùc h−íng t©m cã t¸c dông lµm cho
C¸ch x¸c ®Þnh I nh− sau : Theo trªn, khi c¶m
electron khi bay qua l−íi G ph¶i chuyÓn ®éng theo
quü ®¹o trßn b¸n kÝnh R x¸c ®Þnh bëi ®iªu kiÖn : øng tõ B øng víi c−êng ®é dßng ®iÖn I th× c¸c
electron kh«ng tíi ®−îc an«t A vµ dßng an«t
mv 2
FL = e.v . B = (4) I 2 = 0 . Nh− vËy, ta chØ cÇn theo dâi qu¸ tr×nh
R
ρ gi¶m dÇn cña dßng ®iÖn I 2 trªn miliampekÕ A2
C¶m øng tõ B trong lßng cña èng d©y tû lÖ víi
khi t¨ng dÇn dßng ®iÖn I1 trªn ampekÕ A1, cho
c−êng ®é dßng ®iÖn I1 ch¹y qua èng vµ ®−îc tÝnh
tíi khi Ia = 0 . Nh−ng v× c¸c electron nhiÖt ph¸t ra
b»ng c«ng thøc :
tõ cat«t K cã vËn tèc kh¸c nhau, nªn mét sè Ýt
B = α .µ0 .n.I1 ( 5)
electron cã vËn tèc lín vÉn cã thÓ bay tíi an«t A
víiµ 0 = 4 π .10-7 H/m lµ h»ng sè tõ , n lµ sè vßng ngay c¶ khi I1 = I : dßng ®iÖn I 2 kh«ng hoµn
d©y trªn mét ®¬n vÞ dµi cña èng d©y, α lµ hÖ sè toµn triÖt tiªu .
tû lÖ phô thuéc vµo cÊu t¹o cña èng d©y dÉn D . §å thÞ biÓu diÔn sù phô thuéc cña dßng ®iÖn
I 2 vµo dßng ®iÖn I cã d¹ng mét ®−êng cong
A nh− h×nh 3, ®o¹n dèc nhÊt ab cña nã øng víi
tr−êng hîp ®a sè electron kh«ng tíi ®−îc an«t A
B< B1
B=B1 : TiÕp tuyÕn cña ®−êng cong nµy trªn ®o¹n ab
sÏ c¾t trôc hoµnh t¹i ®iÓm cã c−êng ®é dßng
®iÖn I1 = I .
B>B1
I2
B=0
a
G

B trong lßng èng

Theo (4) vµ (5) , c¶m øng tõ
b
d©y D tû lÖ thuËn víi c−êng ®é dßng ®iÖn I1 ch¹y
qua èng, cßn b¸n kÝnh R cña quÜ ®¹o trßn cña
electron tû lÖ nghÞch víi c¶m øng tõ B. V× vËy, ta
I1 I
cã thÓ t¨ng dÇn c−êng ®é dßng ®iÖn I1 ®Ó t¨ng
H×nh 3
dÇn c¶m øng tõ B, sao cho b¸n kÝnh R cña quÜ
2

III. Tr×nh tù thÝ nghiÖm.
1. ChuÈn bÞ bé thÝ nghiÖm MC - 95.11
a) Ch−a c¾m phÝch lÊy ®iÖn cña bé MC-95.11
vµo nguån ~ 220V . Quan s¸t mÆt m¸y trªn h×nh 4.
b) Dïng c¸c d©y dÉn nèi m¹ch ®iÖn trªn mÆt
m¸y MC-95.11 theo s¬ ®å h×nh 1 :
- Nèi sîi nung FF vµo nguån mét chiÒu U2
( 0-6V/ 0,5A)
- Nèi miliampekÕ A2 gi÷a cùc l−íi G vµ an«t A
cña ®Ìn manhªtr«n M , nèi v«nkÕ V gi÷a l−íi G
vµ cat«t K cña ®Ìn manhªtr«n M víi nguån mét
chiÒu U3 ( 0 -12V /100mA )
- M¾c nèi tiÕp èng d©y dÉn D vµ ampekÕ A1
víi nguån mét chiÒu U1 ( 0-6V / 5A )
U2
D
A2
A1
V
U1 U3
H×nh 4 : bé thÝ nghiÖm MC - 95.11
- G¹t c¸c nóm chuyÓn m¹ch ®Ó ®Æt ®óng :
v«nkÕ V ë thang ®o 10V, ampekÕ A1 ë thang
®o 2.5A , miliampekÕ A2 ë thang ®o 1mA .
- VÆn nóm xoay cña c¸c nguån ®iÖn mét chiÒu
U1 , U2 , U3 vÒ vÞ trÝ 0.
- §Æt c¸c c«ngt¾c K1 , K2 , K3 ë tr¹ng th¸i
ng¾t m¹ch .
Chó ý
Tr−íc khi c¾m phÝch lÊy ®iÖn cña bé thÝ
nghiÖm MC-95.11 vµo nguån ®iÖn ~ 220V, cÇn
ph¶i mêi thµy gi¸o tíi kiÓm tra m¹ch ®iÖn võa
m¾c trªn mÆt m¸y vµ h−íng dÉn c¸ch sö dông
®Ó tr¸nh lµm háng m¸y !
2. Kh¶o s¸t sù phô thuéc cña dßng ®iÖn an«t I2
vµo dßng ®iÖn I ch¹y qua èng d©y sªlªn«it
a)BÊm c¸c c«ngt¾c K , K1 , K2 : c¸c ®Ìn LED
ph¸t s¸ng, b¸o hiÖu c¸c nguån U1 , U2 , U3 ®·
s½n sµng ho¹t ®éng.
b) VÆn nóm xoay cña nguån U3 ®Ó thiÕt lËp
hiÖu thÕ gia tèc electron gi÷a l−íi G vµ kat«t K
(®o b»ng v«nkÕ V) ®¹t gi¸ trÞ U = 6V, vµ gi÷
kh«ng ®æi gi¸ trÞ nµy trong suèt qu¸ tr×nh ®o.
c) VÆn nóm xoay cña nguån U2 ®Õn vÞ trÝ gi÷a 2-3
trªn v¹ch sè, ®Ó cung cÊp ®iÖn ¸p ®èt tãc nung nãng
catèt ®Ìn manhªtr«n. Sau 3÷5 phót, dßng anèt
I2 xuÊt hiÖn, chØ trªn miliampekÕ A2 . Khi khi U2
cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi vµ b»ng 6V, dßng anèt I2 chØ
phô thuéc nhiÖt ®é catèt. KhÐo ®iÒu chØnh nóm
xoay nguån ®èt tãc U2 thËt tinh tÕ, sao cho I2
®¹t gi¸ trÞ kho¶ng 0.8 -1mA, khi ®Ìn Manhªtr«n
®¹t tr¹ng th¸i c©n b»ng nhiÖt. §äc vµ ghi gi¸ trÞ
cña I 2 vµo b¶ng 1 .
c) VÆn tõ tõ nóm xoay cña nguån U1 ®Ó t¨ng
dÇn c−êng ®é dßng ®iÖn I (®o b»ng ampekÕ A1)
ch¹y qua èng d©y t¹o tõ tr−êng D .
Ghi c¸c gi¸ trÞ t−¬ng øng cña c¸c c−êng ®é
dßng ®iÖn I vµ I 2 vµo b¶ng 1 cho tíi khi c−êng
®é dßng ®iÖn I =2.5A, th× kÕt thóc phÐp ®o, vÆn
ngay c¸c nóm xoay cña nguån U1 , U2 , U3 theo
®óng thø tù nµy vÒ vÞ trÝ 0. Sau ®ã, bÊm c¸c kho¸
K1 , K2 , K ®Ó t¾t m¸y .
d) Ghi c¸c sè liÖu sau ®©y vµo b¶ng 1 :
- CÊp chÝnh x¸c δ V vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i Um trªn
thang ®o cña v«nkª V .
- CÊp chÝnh x¸c δ 1A vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i I1m trªn
thang ®o cña ampekÕ A1 .
- CÊp chÝnh x¸c δ 2A vµ gi¸ trÞ cùc ®¹i I2m trªn
thang ®o cña miliampekÕ A2 .
- HÖ sè α , sè vßng d©y trªn ®¬n vÞ dµi n cña
èng d©y dÉn D.
- Kho¶ng c¸ch d gi÷a an«t A vµ l−íi G cña ®Ìn
manhªtr«n M .
IV. C©u hái kiÓm tra
1. Nªu ®Þnh nghÜa vµ ®¬n vÞ ®o ®iÖn tÝch riªng
cña electron .
2. Tr×nh bµy ph−¬ng ph¸p x¸c ®Þnh ®iÖn tÝch
riªng cña electron b»ng ph−¬ng ph¸p manhªtr«n :
a) VÏ s¬ ®å m¹ch ®iÖn vµ m« t¶ cÊu t¹o cña
®Ìn manhªtr«n
b) Gi¶i thÝch râ chuyÓn ®éng cña electron
nhiÖt ph¸t ra tõ cat«t ®−îc nung nãng trong ®Ìn
manhªtr«n do t¸c dông cña ®iÖn tr−êng vµ tõ
tr−êng trong m¹ch ®iÖn.
3. Trong s¬ ®å m¹ch ®iÖn thÝ nghiÖm trªn h×nh 1,
t¹i sao ph¶i m¾c cùc ©m (−) cña miliampekÕ A2
vµo an«t A vµ cùc d−¬ng (+) cña nã vµo l−íi G
cña ®Ìn manhetron ?
4. T¹i sao ph¶i gi÷ gi¸ trÞ cña hiÖu ®iÖn thÕ cña
nguån ®iÖn U2 vµ U3 kh«ng thay ®æi trong suèt
thêi gian tiÕn hµnh thÝ nghiÖm ?
3
5. Nãi râ c¸ch x¸c ®Þnh gi¸ trÞ c−êng ®é dßng ®iÖn an«t triÖt tiªu ( I 2 = 0) theo ph−¬ng ph¸p néi suy
I 1 trong èng d©y sªlªn«it øng víi c−êng ®é dßng b»ng ®å thÞ trªn h×nh 3. Gi¶i thÝch t¹i sao ?

4
 B¸o c¸o thÝ nghiÖm
X¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron
b»ng ph−¬ng ph¸p manhªtr«n ( magnetron)

X¸c nhËn cña thµy gi¸o

Tr−êng ........................................
Líp ...................Tæ .....................
Hä tªn .........................................

I. môc ®Ých thÝ nghiÖm

.....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................

II. KÕt qu¶ thÝ nghiÖm

B¶ng 1
- V«nkÕ V : U m =....... .. (V ) ; δ v = ...... - Sè vßng d©y : n =........... (vßng/m)
- HÖ sè cña èng d©y D : α =................
- AmpekÕ A1 : I1m =........ ( A ) ; δ 1A =.....
- Kho¶ng c¸ch an«t-l−íi : d =..... 10 −3 ( m)
- AmpekÕ A2 : I2m =........ ( A ) ; δ 2 A = ......

HiÖu ®iÖn thÕ gi−· l−íi G vµ kat«t K : U = 6V

I ( A) 0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9

I2 ( mA )

I ( A) 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9

I2 ( mA )

I ( A) 2,0 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

I2 ( mA )

1. X¸c ®Þnh ®iÖn tÝch riªng cña electron X = e / m

a. C¨n cø vµo ®å thÞ I 2 = f ( I ) vÏ ®−îc ë trang sau, x¸c ®Þnh gi¸ trÞ c−êng ®é dßng ®iÖn I1 :

I 1 = ............... ± ................. (A)

b. TÝnh sai sè t−¬ng ®èi cña ®iÖn tÝch riªng X = e / m :

∆X ∆U  ∆α ∆µ 0 ∆n ∆I1 ∆d 
δ= = + 2 ⋅ + + + +  = ......................................
X U  α µ0 n I1 d 

= ................................................................................ = ......................
5
 VÏ ®å thÞ I 2 = f (I )

c. TÝnh gi¸ trÞ cña ®iÖn tÝch riªng :

e 8U
X= = = ................................................................. =
m α µ 0 n I1 d
2 2 2 2 2

X = ..................................(C/kg)

d. TÝnh sai sè tuyÖt ®èi :

∆X = δ ⋅ X = ................................. .....= ................ (C/kg)

e. ViÕt kÕt qu¶ ®o ®iÖn tÝch riªng :

X ± ∆X = .................. ± .................. (C/kg)

e  e
2. So s¸nh gi¸ trÞ ®o X = víi gi¸ trÞ lý thuyÕt X lt =  
m  m  lt
1,60 ⋅ 10 −19
Cho biÕt X lt = −31
≈ 17 ,6 ⋅ 1010 C / kg , tÝnh ®é lÖch tØ ®èi theo c«ng thøc :
9 ,10 ⋅ 10

6
 X lt − X
δ* = = .......................................................... = .....................
X lt