VLKT- ViÖn VËt lý Kü thuËt- §HBK Hµ néi

ThÝ nghiÖm vËt lý BKM- 080

Kh¶o s¸t hiÖn T−îng sãng dõng trªn d©y
x¸c ®Þnh vËn tèc truyÒn sãng trªn d©y.

Dông cô : sãng ph¶n x¹ tõ B ng−îc pha víi sãng tíi B

1. Nguån kÝch thÝch dao ®éng (loa ®iÖn ®éng) sao cho ®é dêi cña B lu«n b»ng kh«ng, nghÜa lµ :
2. M¸y ph¸t ©m tÇn GF- 597 ; xB = x1B + x2B = 0
3. §ång hå ®o tÇn sè hiÖn sè 4000ZA L
hay x2B = - x1B = - a . sin 2 π (ν .t - ) (6)
4. Th−íc th¼ng 0÷1000mm; λ
5. Gi¸ ®ì cã m¸ng tr−ît dµi 1,2m; Nh− vËy sãng ph¶n x¹ tõ B sÏ g©y ra t¹i ®iÓm M
6. Con tr−ît cã cäc dµi 20cm; mét dao ®éng chËm pha ∆ t3 = y / v so víi B :
7. Sîi d©y mÒm vµ m¶nh dµi 1,5m;
  y  L
8. Rßng räc vµ 2 khíp nèi ®a n¨ng; x2M = - a .sin 2 π ν  t − −  (7)
9. Cäc s¾t (1 cäc dµi 60cm; 1 cäc dµi 30cm);   v  λ
10. Lùc kÕ b¶ng 0÷5N. Do kÕt qu¶ giao thoa cña sãng tíi tõ O vµ
sãng ph¶n x¹ tõ B truyÒn tíi ®iÓm M, nªn ®é dêi
I. C¬ së lý thuyÕt cña dao ®éng tæng hîp t¹i M cã gi¸ trÞ b»ng :
Sãng dõng lµ hiÖn t−îng giao thoa cña hai sãng xM = x1M + x2M (8)
kÕt hîp (cã cïng tÇn sè vµ hiÖu pha kh«ng ®æi) Thay (3) vµ (6) vµo (7), ta t×m ®−îc ph−¬ng tr×nh
truyÒn ng−îc chiÒu nhau, t¹o nªn c¸c bông sãng dao ®éng tæng hîp t¹i ®iÓm M cã d¹ng :
(®iÓm dao ®éng víi biªn ®é lín nhÊt) n»m xen gi÷a L
xM = A . cos 2 π (ν .t - ) (9)
c¸c nót sãng (®iÓm kh«ng dao ®éng). λ
XÐt mét sîi d©y m¶nh vµ mÒm cã chiÒu dµi
2π .y
L = OB . §Çu B ®−îc gi÷ cè ®Þnh vµ ®Çu O ®−îc víi biªn ®é A = 2 a. sin (10)
λ
kÝch thÝch dao ®éng víi tÇn sè ν theo qui luËt :
C«ng thøc (10) chøng tá biªn ®é dao ®éng
x0 = a . sin 2 π ν .t (1)
tæng hîp t¹i ®iÓm M chØ phô thuéc to¹ ®é y = MB :
Dao ®éng cña ®Çu O sÏ truyÒn ®i trªn sîi d©y
- NÕu 2πy / λ = kπ víi k = 0 ,1 , 2 ,...
d−íi d¹ng sãng ngang víi vËn tèc v phô thuéc
lùc c¨ng F cña sîi d©y vµ khèi l−îng riªng µ hay y = k .λ / 2 (11)
(tøc khèi l−îng cña mçi mÐt dµi) cña sîi d©y : th× biªn ®é A sÏ cã gi¸ trÞ nhá nhÊt Amin = 0
v = F/µ (2) Khi ®ã ®iÓm M ®øng yªn vµ ®−îc gäi lµ nót sãng.
Sãng tíi tõ ®Çu O sÏ g©y ra t¹i ®iÓm M n»m Trong tr−êng hîp nµy, sãng tíi vµ sãng ph¶n x¹
g©y ra t¹i ®iÓm M c¸c dao ®éng ng−îc pha nªn
trªn sîi d©y vµ c¸ch B mét ®o¹n y = MB mét
chóng triÖt tiªu lÉn nhau).
L−y
dao ®éng chËm pha ∆ t1 = so víi O : - NÕu 2πy / λ = (2 k + 1)π / 2 víi k = 0,1 ,2 ,...
v
hay y = (2 k + 1)λ / 4 (12)
L−y
x1M = a . sin 2 π (ν .t - ) (3) th× biªn ®é A sÏ cã gi¸ trÞ lín nhÊt Amax = 2 a
λ
trong ®ã λ lµ b−íc sãng x¸c ®Þnh bëi hÖ thøc : Khi ®ã ®iÓm M dao ®éng m¹nh nhÊt vµ ®−îc gäi
λ= v /ν (4) lµ bông sãng. Trong tr−êng hîp nµy, sãng tíi vµ
T−¬ng tù, sãng tíi tõ ®Çu O sÏ g©y ra t¹i ®Çu B sãng ph¶n x¹ g©y ra t¹i ®iÓm M c¸c dao ®éng
mét dao ®éng chËm pha ∆ t2 = L / v so víi O : cïng pha nªn chóng t¨ng c−êng lÉn nhau.
Tõ c¸c c«ng thøc (11) vµ (12) ta rót ra c¸c
L
x1B = a . sin 2 π (ν .t - ) (5) kÕt luËn sau ®©y :
λ a. §Çu B cña sîi d©y lµ mét nót sãng (víi
Khi tíi ®Çu B, sãng sÏ bÞ ph¶n x¹ ng−îc l¹i. k = 0 th× y = 0 ).
V× ®Çu B cè ®Þnh, nªn ta ph¶i thõa nhËn r»ng
 b. C¸c nót vµ c¸c bông sãng ph©n bè xen kÏ
c¸ch ®Òu nhau. Kho¶ng c¸ch d gi÷a hai nót hoÆc
O B
§ T
§1 §2 F1 F 2
H×nh 1
hai bông sãng kÕ tiÕp ®Òu b»ng nöa b−íc sãng :
d = yk+1 - yk = λ / 2 (13)
ViÖc kh¶o s¸t qu¸ tr×nh truyÒn sãng trªn sîi
d©y cßn chøng tá r»ng víi lùc c¨ng F cho tr−íc,
biªn ®é dao ®éng t¹i c¸c bông sãng chØ ®¹t gi¸ trÞ
cùc ®¹i æn ®Þnh khi sîi d©y cã ®é dµi L b»ng :
L = OB = k . d = k .λ / 2 (14)
trong ®ã sè nguyªn k = 1,2 ,3 ,...
C«ng thøc (14) lµ ®iÒu kiÖn céng h−ëng cña
sãng dõng trªn sîi d©y. NÕu ta lµm thay ®æi ®é dµi
cña sîi d©y OB tõ gi¸ trÞ L nªu trªn th× biªn ®é
cña c¸c bông sãng sÏ gi¶m m¹nh. Nãi c¸ch kh¸c :
víi lùc c¨ng F vµ ®é dµi L cho tr−íc cña sîi d©y OB,
biªn ®é cùc ®¹i cña c¸c bông sãng chØ thùc sù
Thay (1 ) (4) vµo (14) , ta t×m ®−îc hÖ thøc :
2L 1 F
λ= = (15)
k ν µ
ThiÕt bÞ t¹o sãng dõng trªn sîi d©y dïng
trong thÝ nghiÖm nµy gåm mét sîi d©y OB mÒm
vµ m¶nh c¨ng ngang däc theo th−íc milimÐt T
®Æt trªn gi¸ ®ì G (H×nh 1). §Çu d©y O ®−îc kÝch
thÝch dao ®éng víi tÇn sè ν nhê thanh kim lo¹i K
g¾n vµo mµng rung cña loa ®iÖn ®éng § duy tr×
bëi m¸y ph¸t ©m tÇn GF-597. §Çu d©y B ®−îc
luån qua mét lç nhá trªn ®Ønh con tr−ît D råi v¾t
qua rßng räc R1 vµ nèi víi lùc kÕ N treo trªn th©n
cña cäc C. Cã thÓ thay ®æi ®é dµi L cña sîi d©y
OB b»ng c¸ch dÞch chuyÓn con tr−ît D trªn gi¸
®ì G. TÇn sè ν cña m¸y ph¸t ©m tÇn GF-597 cã
thÓ thay ®æi trong kho¶ng 20 ÷ 20.000Hz vµ
®−îc ®o b»ng ®ång hå ®a n¨ng hiÖn sè DT
8202.
2
Víi sîi d©y cã ®é dµi L cho tr−íc, ta lÇn l−ît
thay ®æi tÇn sè ν cña nguån sãng (nguån kÝch
C
V2
R1 V1
D
G
thÝch dao ®éng vµ lùc c¨ng F t¸c dông lªn sîi
d©y ®Ó kh¶o s¸t hiÖn t−îng sãng dõng trªn sîi d©y
khi cã céng h−ëng víi k = 1, 2, 3,...bông sãng. Tõ
®ã, x¸c ®Þnh ®−îc b−íc sãng λ vµ vËn tèc v cña
sãng truyÒn trªn sîi d©y :
v = λ .ν (16)
§ång thêi cã thÓ x¸c ®Þnh ®−îc sù phô thuéc
cña b−íc sãng λ vµo tÇn sè ν vµ lùc c¨ng F
theo c¸c quan hÖ hµm sè λ = f (ν ) vµ λ = f ( F ) .
æn ®Þnh khi cã céng h−ëng, nghÜa lµ khi tÇn sè cña
nguån kÝch thÝch dao ®éng t¹i ®Çu d©y O lÊy c¸c
gi¸ trÞ x¸c ®Þnh b»ng tÇn sè riªng cña sîi d©y
(ν , 2ν , 3ν ,... tuú theo sè bông sãng k =1,2,3,...).
IV. Tr×nh tù thÝ nghiÖm
A. ChuÈn bÞ thÝ nghiÖm
1. Phèi hîp ®iÒu chØnh c¸c khíp nèi V1 V2 ®Ó kÐo
c¨ng sîi d©y OB theo ph−¬ng ngang vµ lùc kÕ N chØ
gi¸ trÞ lùc c¨ng F = 1,0 N .
Sau ®ã dÞch chuyÓn con tr−ît D däc theo m¸ng
cña gi¸ ®ì G tíi vÞ trÝ bªn tr¸i n»m c¸ch c¹nh
hép loa ®iÖn ®éng § kho¶ng 5cm.
2. Nèi c¸c ®Çu c¾m §1 §2 cña loa ®iÖn ®éng § vµo
æ c¾m 1Vpp trªn mÆt m¸y ph¸t ©m tÇn GF-597 (H×nh
2) b»ng mét d©y dÉn kÐp cã ®Çu c¾m 5 ch©n. VÆn
nóm chuyÓn m¹ch S cña nã vÒ thang ®o x10 vµ
vÆn ®Üa quay 2 vÒ vÞ trÝ tËn cïng bªn ph¶i.
 C¾m phÝch lÊy ®iÖn cña m¸y ph¸t ©m tÇn vµo
nguån ®iÖn ~220V. BÊm kho¸ K trªn mÆt m¸y.
H×nh 2 :M¸y ph¸t ©m tÇn GF-597
3. Nèi c¸c ®Çu c¾m F1 F2 cña m¹ch ®iÖn víi hai
cùc “ V / Ω ” vµ “COM” cña ®ång hå ®a n¨ng
hiÖn sè DT8202 (H×nh 3). VÆn nóm xoay X cña
®ång hå nµy sao cho v¹ch chuÈn cña nã n»m ë
thang ®o tÇn sè FREQ. BÊm nóm “ON” trªn mÆt
®ång hå ®Ó c¸c ch÷ sè hiÖn thÞ trªn mµn h×nh.
H×nh 3 : §ång hå ®o tÇn sè 4000ZA
B. Kh¶o s¸t hiÖn t−îng céng h−ëng sãng dõng.
X¸c ®Þnh b−íc sãng vµ vËn tèc truyÒn sãng
1. Gi÷ nguyªn gÝa trÞ cña lùc c¨ng F = 1,0 N .
VÆn nhÑ ®Üa quay 2 cña m¸y ph¸t ©m tÇn GF-597
®Ó chän tÇn sè do nã ph¸t ra b»ng ν = 200 Hz .
Sau ®ã dÞch chuyÓn con tr−ît D ra xa dÇn vÒ
phÝa bªn ph¶i cho tíi khi ®¹t ®−îc céng h−ëng
sãng dõng trªn ®o¹n d©y OB víi sè bông sãng k
lÇn l−ît b»ng 1, 2, 3, 4, 5.
Dïng th−íc cuén 0÷200cm ®o ®é dµi L cña
®o¹n d©y OB. §äc vµ ghi gÝa trÞ cña ®é dµi céng
3
h−ëng L t−¬ng øng víi mçi gi¸ trÞ cña sè bông
sãng k vµo b¶ng 1 ®Ó x¸c ®Þnh b−íc sãng λ vµ
vËn tèc truyÒn sãng v .
2. Gi÷ nguyªn gi¸ trÞ cña lùc c¨ng F = 1,0 N .
DÞch chuyÓn con tr−ît D ®Ó chän ®é dµi cña
®o¹n d©y OB b»ng L = 0 ,80 m .
VÆn nhÑ ®Üa quay 2 cña m¸y ph¸t ©m tÇn GF-597
®Ó ®iÒu chØnh tÇn sè ν tõ gi¸ trÞ thÊp nhÊt (20Hz)
lªn cao dÇn cho tíi khi ®¹t ®−îc céng h−ëng
sãng dõng trªn ®o¹n d©y OB víi sè bông sãng k
lÇn l−ît b»ng 1, 2, 3, 4, 5. §äc vµ ghi gi¸ trÞ
tÇn sè céng h−ëng ν t−¬ng øng víi mçi gi¸ trÞ
cña sè bông sãng k vµo b¶ng 2 .
C. Kh¶o s¸t sù phô thuéc cña b−íc sãng vµo
lùc c¨ng cña sîi d©y
1. Chän gݸ trÞ ®é dµi cña ®o¹n d©y OB b»ng
L = 0 ,60 m . §iÒu chØnh lùc kÕ N ®Ó t¨ng dÇn lùc
c¨ng F tõ 1,0N ®Õn 4,5N ; mçi lÇn t¨ng 0,5N .
Víi mçi gi¸ trÞ cña lùc c¨ng F , ta l¹i ®iÒu
chØnh tÇn sè ν cña m¸y ph¸t ©m tÇn GF-597 cho
tíi khi ®¹t ®−îc céng h−ëng sãng dõng víi sè
bông sãng k lÇn l−ît b»ng 1, 2, 3, 4, 5.
§äc vµ ghi gi¸ trÞ cña tÇn sè céng h−ëng ν
t−¬ng øng víi mçi gi¸ trÞ cña sè bông sãng k
vµo b¶ng 3.
2. T¾t ®ång ®å ®a n¨ng hiÖn sè DT8202 vµ m¸y
ph¸t ©m tÇn GF-597.
iII. C©u hái kiÓm tra
1. §Þnh nghÜa sãng dõng. Sãng truyÒn trªn sîi d©y lµ
sãng däc hay sãng ngang. M« t¶ thiÕt bÞ vµ ph−¬ng
ph¸p t¹o ra sãng dõng trªn sîi d©y.
2. T×m ph−¬ng tr×nh dao ®éng t¹i mét ®iÓm M bÊt
kú trªn sîi d©y g©y ra bëi sù giao thoa cña sãng
tíi tõ ®Çu O vµ sãng ph¶n x¹ tõ ®Çu B cña sîi
d©y truyÒn tíi ®iÓm ®ã.
3. ViÕt biÓu thøc cña biªn ®é dao ®éng tæng hîp
t¹i ®iÓm M. Tõ ®ã suy ra vÞ trÝ cña nót sãng, cña
bông sãng vµ kho¶ng c¸ch gi÷a hai nót hoÆc
hai bông sãng kÕ tiÕp cña sãng dõng trªn sîi
d©y.
4. Nªu râ ®iÒu kiÖn ®Ó x¶y ra hiÖn t−îng céng
h−ëng cña sãng dõng trªn sîi d©y.
 B¸o c¸o thÝ nghiÖm
Kh¶o s¸t hiÖn t−îng sãng dõng trªn d©y

X¸c nhËn cña thµy gi¸o

Häc viÖn H¶i Qu©n Nha Trang
Líp ...................Tæ .....................
Hä tªn .........................................

I. Môc ®Ých thÝ nghiÖm

.........................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
.........................................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................................

II. TÝnh kÕt qu¶ thÝ nghiÖm

A. Kh¶o s¸t ®iÒu kiÖn céng h−ëng sãng dõng . X¸c ®Þnh b−íc sãng vµ vËn tèc truyÒn sãng

B¶ng 1
- Lùc c¨ng t¸c dông lªn ®o¹n d©y OB : F = 1,0 N
- TÇn sè cña nguån kÝch thÝch dao ®éng : ν = 200 Hz

L λ = 2L / k v = λ .ν
k (m) (m/s2)
(m)

1
2
3
4
5

B¶ng 2
- Lùc c¨ng t¸c dông lªn ®o¹n d©y OB : F = 1,0 N
- §é dµi cña ®o¹n d©y OB : L = 0 ,800 m

ν λ = 2L / k 1/ν
k (Hz) (Hz-1)
(m)

1
2
3
4
5

VÏ ®å thÞ λ = f ( 1/ν )
B. X¸c ®Þnh sù phô thuéc cña vËn tèc truyÒn sãng vµo lùc c¨ng cña sîi d©y

B¶ng 3
- §é dµi cña ®o¹n d©y OB : L = 0 ,600 m

k F ν λ = 2L / k λ2
(N) (Hz) (m) (m2)

1
2
3
4
5

VÏ ®å thÞ λ2 = f ( F )
- C¸c gi¸ trÞ cña λ2 ®−îc ®Æt trªn trôc tung víi tû lÖ : 10 « vu«ng øng víi 0,50m2
- C¸c gi¸ trÞ cña F ®−îc ®Æt trªn trôc hoµnh víi tû lÖ : 10 « vu«ng øng víi 0,5N.

5
3. NhËn xÐt kÕt qu¶ thÝ nghiÖm
a. Khi gi÷ tÇn sè ν vµ lùc c¨ng F kh«ng ®æi, nÕu thay ®æi ®é dµi L cña sîi d©y OB ®Ó ®¹t céng h−ëng
sãng dõng (b¶ng 1), th× b−íc sãng λ vµ vËn tèc truyÒn sãng v sÏ cã gi¸ trÞ .............................................
(kh«ng ®æi hoÆc thay ®æi).
KÕt qu¶ nµy ..............................................(phï hîp hoÆc kh«ng phï hîp) víi hÖ thøc (15).
b. Khi gi÷ lùc c¨ng F vµ ®é dµi L cña sîi d©y OB kh«ng ®æi, nÕu thay ®æi tÇn sè ν cña nguån kÝch
thÝch dao ®éng ®Ó ®¹t céng h−ëng sãng dõng (b¶ng 2), th× ®å thÞ λ = f (1/ν) cã d¹ng mét ®−êng
......................... (th¼ng hoÆc cong), nghÜa lµ b−íc sãng λ thay ®æi ......................................................
(tû lÖ thuËn hoÆc tû lÖ nghÞch) víi tÇn sè ν cña nguån kÝch thÝch dao ®éng
KÕt qu¶ nµy...........................................(phï hîp hoÆc kh«ng phï hîp) víi hÖ thøc (15) .
c. Khi gi÷ ®é dµi L cña sîi d©y OB kh«ng ®æi (b¶ng 3), nÕu thay ®æi lùc c¨ng F vµ tÇn sè ν cña
nguån kÝch thÝch dao ®éng ®Ó ®¹t céng h−ëng sãng dõng (b¶ng 2), th× ®å thÞ λ2 = f (F) cã d¹ng mét ®−êng
..................... (th¼ng hoÆc cong), nghÜa lµ b−íc sãng λ thay ®æi ........................................ (tû lÖ hoÆc
kh«ng tû lÖ) víi c¨n sè bËc hai cña lùc c¨ng F.
KÕt qu¶ nµy...........................(phï hîp hoÆc kh«ng phï hîp) víi hÖ thøc (15) .