thÝ nghiÖm vËt lý
kh¶o s¸t nhiÔu x¹ tia laser qua mét khe hÑp
nghiÖm hÖ thøc bÊt ®Þnh heisenberg
Dông cô :
1. Nguån ph¸t tia laser b¸n dÉn (5mW- 4V)
2. C¸c khe hÑp cã ®é réng 0,05-0,10-0,20mm vµ
hép b¶o vÖ cã nóm ®iÒu chØnh
3. C¶m biÕn quang ®iÖn photodiode silicon
4. Bé khuÕch ®¹i vµ chØ thÞ c−êng ®é phæ nhiÔu x¹
5. Th−íc tr¾c vi, chÝnh x¸c 0,01mm
6. èng che s¸ng dµi 50 cm
7. Gi¸ ®ì thÝ nghiÖm .
I . c¬ së lý thuyÕt
1. L−ìng tÝnh sãng-h¹t cña photon vµ hÖ
thøc bÊt ®Þnh Heisenberg
LÞch sö nghiªn cøu tÝnh chÊt cña ¸nh s¸ng ®·
thõa nhËn : ¸nh s¸ng võa cã tÝnh chÊt sãng (sãng
®iÖn-tõ) võa cã tÝnh chÊt h¹t (photon), nãi c¸ch
kh¸c : ¸nh s¸ng cã l−ìng tÝnh sãng-h¹t. L−ìng
tÝnh sãng-h¹t cña ¸nh s¸ng ®· ®−îc nªu lªn
trong thuyÕt l−îng tö ¸nh s¸ng hay thuyÕt photon
cña Einstein (Anhstanh) :
¸nh s¸ng cÊu t¹o bëi v« sè c¸c photon. Mçi
photon cã n¨ng l−îng W vµ ®éng l−îng p x¸c
®Þnh liªn hÖ víi tÇn sè ν vµ b−íc sãng λ cña
¸nh s¸ng theo c¸c hÖ thøc :
c h
W = h. ν ; p = h. = (1)
ν λ
víi h = 6,625. 10-34J.s lµ h»ng sè Planck vµ
c = 3.108 m/s lµ vËn tèc ¸nh s¸ng trong ch©n
kh«ng .
Dùa trªn c¬ së l−ìng tÝnh sãng-h¹t cña photon,
De Broglie ®· suy réng tÝnh chÊt nµy cho mäi
vi h¹t kh¸c ( electron, proton, ....) :
Mçi vi h¹t tù do cã n¨ng l−îng vµ ®éng l−îng
x¸c ®Þnh øng víi mét sãng ph¼ng ®¬n s¾c cã tÇn sè
vµ b−íc sãng x¸c ®Þnh.N¨ng l−îng W vµ ®éng
l−îng p cña vi h¹t liªn hÖ víi tÇn sè ν vµ b−íc
sãng λ cña sãng ph¼ng ®¬n s¾c theo hÖ thøc (1).
Do l−ìng tÝnh sãng-h¹t nªn qui luËt chuyÓn
®éng cña c¸c vi h¹t mang ®Æc ®iÓm kh¸c víi qui
luËt chuyÓn ®éng cña h¹t vÜ m« ( kÝch th−íc lín h¬n
nguyªn tö ). §Ó hiÓu ®iÒu nµy, ta h·y xÐt hiÖn t−îng
nhiÔu x¹ ¸nh s¸ng hay nhiÔu x¹ c¸c photon ( H.1 ).
Khi truyÒn qua khe hÑp cã ®é réng b, c¸c
photon bÞ nhiÔu x¹ theo c¸c ph−¬ng øng víi c¸c gãc
lÖch ϕ kh¸c nhau vµ truyÒn tíi c¸c vÞ trÝ kh¸c nhau
x E
p
ϕ a a′
b 0
L
H×nh 1
trªn mµn E ®Æt song song víi mÆt ph¼ng cña khe
b. Thùc nghiÖm chøng tá ¶nh nhiÔu x¹ cña chïm
photon trªn mµn E trong tr−êng hîp nµy gåm mét
sè ®iÓm s¸ng c¸ch nhau bëi nh÷ng ®iÓm tèi. §iÓm
s¸ng gäi lµ cùc ®¹i nhiÔu x¹, cßn ®iÓm tèi gäi lµ cùc
tiÓu nhiÔu x¹. §iÓm s¸ng n»m ë chÝnh gi÷a ¶nh
nhiÔu x¹ trªn mµn E gäi lµ cùc ®¹i nhiÔu x¹ gi÷a
(hay cùc ®¹i nhiÔu x¹ trung t©m).
Theo quan ®iÓm sãng, sù ph©n bè c−êng ®é
s¸ng trªn mµn E lµ kÕt qu¶ cña sù giao thoa c¸c
sãng s¸ng bÞ nhiÔu x¹ qua khe hÑp b :
- Nh÷ng cùc tiÓu nhiÔu x¹ øng víi vÞ trÝ t¹i ®ã
c¸c sãng s¸ng giao nhau dao ®éng ng−îc pha
vµ ®−îc x¸c ®Þnh bëi ®iÒu kiÖn :
sin ϕ = ± k .λ / b (2)
víi k = 1,2 ,3 ,....
- Nh÷ng cùc ®¹i nhiÔu x¹ øng víi vÞ trÝ t¹i ®ã
c¸c sãng s¸ng giao nhau dao ®éng cïng pha vµ
®−îc x¸c ®Þnh bëi ®iÒu kiÖn :
sin ϕ = ± (2 k + 1).λ / 2 b (3)
víi k = 1,2 ,3 ,....
Riªng cùc ®¹i nhiÔu x¹ chÝnh gi÷a O øng víi
ϕ = 0 vµ cã ®é réng giíi h¹n gi÷a hai cùc tiÓu
nhiÔu x¹ bËc 1 øng víi gi¸ trÞ sin ϕ 1 = ± λ / b .
Theo quan ®iÓm h¹t, sù ph©n bè c−êng ®é
s¸ng trªn mµn E lµ kÕt qu¶ cña sù ph©n bè
mang tÝnh x¸c suÊt ®èi víi c¸c photon bÞ nhiÔu
x¹ qua khe hÑp b truyÒn tíi ®Ëp vµo mµn E :
- Nh÷ng cùc tiÓu nhiÔu x¹ x¸c ®Þnh theo ®iÒu
kiÖn (2) øng víi vÞ trÞ t¹i ®ã mËt ®é x¸c suÊt t×m
thÊy photon cã gi¸ trÞ b»ng kh«ng (tøc lµ c¸c
photon kh«ng truyÒn tíi ®ã ).
- Nh÷ng cùc ®¹i nhiÔu x¹ x¸c ®Þnh theo ®iÒu
kiÖn (3) øng víi vÞ trÞ t¹i ®ã mËt ®é x¸c suÊt t×m
thÊy photon cã gi¸ trÞ lín nhÊt .
 NÕu chän trôc täa ®é Ox n»m trong mÆt V× khã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c vÞ trÝ cña cùc tiÓu
ph¼ng cña khe hÑp b vµ h−íng vu«ng gãc víi nhiÔu x¹ bËc 1, nªn ng−êi ta th−êng thay ®o
chiÒu dµi khe hÑp, th× vÞ trÝ cña photon khi truyÒn kho¶ng c¸ch a b»ng phÐp ®o kho¶ng c¸ch a ′
qua khe hÑp cã to¹ ®é thay ®æi trong kho¶ng tÝnh tõ ®Ønh cùc ®¹i nhiÔu x¹ chÝnh gi÷a ®Õn ®Ønh
0 ≤ x ≤ b , tøc lµ cã ®é bÊt ®Þnh : cùc ®¹i nhiÔu x¹ bËc 1 .
∆x ≈ b (4) VÞ trÝ ®Ønh cùc ®¹i nhiÔu x¹ bËc 1 øng víi gãc
cßn ®éng l−îng p cña photon sau khi bÞ nhiÔu lÖch ϕ 1′ cã thÓ x¸c ®Þnh tõ h×nh 1:
x¹ qua khe hÑp sÏ thay ®æi ph−¬ng truyÒn nªn
a′
h×nh chiÕu cña ®éng l−îng p trªn trôc Ox khi ®ã tgϕ 1′ = (11)
L
cã thÓ thay ®æi trong kho¶ng 0 ≤ p x ≤ p.sin ϕ , hoÆc tõ ®iÒu kiÖn (3) :
tøc lµ cã ®é bÊt ®Þnh : 3λ
sin ϕ 1′ = (12)
∆p x ≈ p.sin ϕ (5) 2. b
Nh−ng v× ϕ 1 vµ ϕ 1′ nhá, nªn cã thÓ tÝnh a
V× ®a sè photon r¬i vµo cùc ®¹i nhiÔu x¹
chÝnh gi÷a trªn mµn E cã ®é réng a ®óng b»ng theo a ′ theo c¸ch sau :
kho¶ng c¸ch gi÷a hai cùc tiÓu nhiÔu x¹ bËc 1 a′ 3 λ
øng víi gi¸ trÞ sin ϕ 1 = ± λ / b , nªn ®é bÊt ®Þnh tgϕ 1′ ≈ sin ϕ 1′ ⇒≈
L 2. b
cña h×nh chiÕu p x cã thÓ coi gÇn ®óng b»ng : a λ
tgϕ 1 ≈ sin ϕ 1 ⇒ ≈
∆p x ≈ p.sin ϕ 1 (6) L b
suy ra :
λ
KÕt hîp (4) víi (6) vµ thay sin ϕ 1 = , ®ång a λ 2 a′
b tgϕ 1 = ≈ = ⋅ (13)
thêi chó ý ®Õn (1), ta nhËn ®−îc :
L b 3 L
Khi ®ã hÖ thøc ( 10 ) ®−îc viÕt l¹i thµnh :
∆x . ∆p x ≈ h (7)
b  2 a′ 
HÖ thøc (7) gäi lµ hÖ thøc bÊt ®Þnh ⋅ sin arctg ⋅  ≈ 1 (14)
Heisenberg, nã cho biÕt vÞ trÝ vµ ®éng l−îng cña
λ  3 L
photon kh«ng ®−îc x¸c ®Þnh ®ång thêi, nghÜa lµ Nh− vËy sau khi x¸c ®Þnh ®−îc ®é réng a ′ vµ
vÞ trÝ cña photon cµng x¸c ®Þnh ( ∆x cµng nhá) kho¶ng c¸ch L, ta cã thÓ nghiÖm l¹i hÖ thøc bÊt
th× ®éng l−îng cña nã cµng kh«ng x¸c ®Þnh ®Þnh Heisenberg gi¸n tiÕp th«ng qua hÖ thøc
( ∆p x cµng lín) vµ ng−îc l¹i . (14), nÕu biÕt ®é réng b cña khe hÑp vµ b−íc
sãng λ cña chïm laser .
Trong thÝ nghiÖm nµy, ta sÏ kh¶o s¸t sù ph©n
bè c−êng ®é s¸ng trªn ¶nh nhiÔu x¹ qua khe
2. S¬ l−îc vÒ nguån s¸ng laser :
hÑp cña chïm photon trong chïm s¸ng laser, tõ Laser lµ c¸c bøc x¹ ®iÖn tõ cã ®é ®¬n s¾c cao, cã c−êng
®ã x¸c ®Þnh vÞ trÝ c¸c cùc ®¹i vµ cùc tiÓu nhiÔu ®é lín, cã tÝnh kÕt hîp vµ ®Þnh h−íng cao (ch÷ viÕt t¾t cña
x¹. §ång thêi, nghiÖm l¹i hÖ thøc bÊt ®Þnh côm tõ tiÕng Anh "Light Amplification by Stimulated
Heisenberg b»ng c¸ch x¸c ®Þnh gi¸ trÞ cña gãc ϕ 1 Emisson of Radiation" nghÜa lµ "KhuÕch ®¹i ¸nh s¸ng b»ng
ph¸t x¹ c¶m øng")
øng víi vÞ trÝ cña cùc tiÓu thø nhÊt.
Tõ h×nh 1, ta dÔ dµng nhËn thÊy :
E2
a
tgϕ 1 = (8)
L hÊp thô ph¸t x¹
víi a lµ kho¶ng c¸ch tõ ®Ønh cùc ®¹i nhiÔu x¹
chÝnh gi÷a ®Õn cùc tiÓu nhiÔu x¹ bËc 1 vµ L lµ E1
kho¶ng c¸ch tõ mµn ¶nh E ®Õn mÆt ph¼ng cña
khe hÑp b . H×nh 2
NÕu thay (8) vµo (6) vµ chó ý ®Õn (1), ta cã :
Khi chiÕu bøc x¹ ®iÖn tõ ®¬n s¾c cã tÇn sè v vµo mét chÊt,
h  a
∆p x ≈ ⋅ sin arctg  (9) electron ho¸ trÞ cña c¸c nguyªn tö ë møc n¨ng l−îng c¬ b¶n
λ  L E1 hÊp thô bøc x¹ vµ chuyÓn lªn møc n¨ng l−îng kÝch thÝch
Thay tiÕp (4)(9) vµo (7) vµ sau khi chia cho h, E2 cao h¬n ( E2 > E1 ). Nh−ng c¸c electron chØ tån t¹i ë møc
n¨ng l−îng bÞ kÝch thÝch E2 trong kho¶ng thêi gian ng¾n (cì
ta nhËn ®−îc :
10-3 s ÷ 10-8 s ) - gäi lµ thêi gian sèng τ , sau ®ã chóng l¹i
b  a chuyÓn vÒ møc n¨ng l−îng c¬ b¶n E1 vµ ph¸t x¹ bøc x¹
⋅ sin arctg  ≈ 1 (10)
λ  L ( H. 2).
 Sù chuyÓn møc n¨ng l−îng khi hÊp thô hoÆc ph¸t x¹®Òu
tu©n theo hÖ thøc Einstein :
ε = h. ν = E 2 − E1 (15)
víi h = 6,625.10 -34
J.s lµ h»ng sè Planck vµ ε = hv
photon cña bøc x¹ ®iÖn tõ .
Nh− vËy, nÕu sè electron ë møc n¨ng l−îng c¬ b¶n E1
cµng nhiÒu th× kh¶ n¨ng ®Ó nguyªn tö hÊp thô bøc x¹ cµng
lín; cßn nÕu sè electron ë møc n¨ng l−îng kÝch thÝch E2
cµng nhiÒu th× kh¶ n¨ng ®Ó nguyªn tö ph¸t x¹ cµng lín. Nãi
c¸ch kh¸c lµ : x¸c suÊt x¶y ra hÊp thô tû lÖ víi mËt ®é N1
cña electron ë møc n¨ng l−îng c¬ b¶n E1 vµ x¸c suÊt x¶y
ra ph¸t x¹ tû lÖ víi mËt ®é N2 cña electron ë møc n¨ng
l−îng kÝch thÝch E2 .
Th«ng th−êng, mËt ®é electron N2 < N1 , nªn x¸c suÊt
x¶y ra ph¸t x¹ nhá h¬n x¸c suÊt x¶y ra hÊp thô . Trong ®iÒu
kiÖn nµy , qu¸ tr×nh ph¸t x¹ kh«ng cã tÝnh kÕt hîp vµ ®−îc
gäi lµ ph¸t x¹ tù ph¸t , trong ®ã c¸c bøc x¹ tù ph¸t hoµn
toµn ®éc lËp víi nhau, kh«ng cã liªn hÖ vÒ pha vµ h−íng.
Nh−ng, nÕu b»ng c¸ch nµo ®ã t¹o ra ®−îc mËt ®é electron
N2 > N1, th× x¸c suÊt x¶y ra ph¸t x¹ lín h¬n x¸c suÊt x¶y ra
hÊp thô. Khi ®ã qu¸ tr×nh ph¸t x¹ cã tÝnh kÕt hîp vµ ®−îc gäi
lµ ph¸t x¹ c¶m øng, trong ®ã c¸c bøc x¹ c¶m øng cã cïng
tÇn sè, cïng pha, cïng h−íng vµ cïng ®é ph©n cùc víi bøc
x¹ kÝch thÝch. Nh− vËy, ®iÒu kiÖn cÇn ®Ó cã thÓ x¶y ra ph¸t
x¹ c¶m øng lµ cã sù ®¶o mËt ®é h¹t, nghÜa lµ mËt ®é nguyªn
tö ë tr¹ng th¸i n¨ng l−îng bÞ kÝch thÝch ph¶i lín h¬n mËt ®é
nguyªn tö ë tr¹ng th¸i n¨ng l−îng c¬ b¶n. M«i tr−êng chÊt ë
tr¹ng th¸i cã sù ®¶o mËt ®é h¹t ®−îc gäi lµ m«i tr−êng kÝch
ho¹t. Cã thÓ t¹o ra sù ®¶o mËt ®é h¹t trong m«i tr−êng kÝch
ho¹t nhê ph−¬ng ph¸p kÝch thÝch kiÓu "b¬m ®iÖn" (phãng
®iÖn qua m«i tr−êng kÝch ho¹t), hoÆc kiÓu "b¬m quang"
(dïng nguån s¸ng thÝch hîp cã c−êng ®é m¹nh chiÕu vµo
m«i tr−êng kÝch ho¹t ) theo nguyªn t¾c sau (H. 3) :
Gi¶ sö hai møc n¨ng l−îng E1 , E2 (víi E2 > E1 ) cã mËt
®é nguyªn tö t−¬ng øng lµ N1 ,N2 vµ lóc ®Çu N1 > N2 . ChiÕu
bøc x¹ kÝch thÝch cã tÇn sè v tho¶ m·n hÖ thøc (15) vµo m«i
tr−êng chÊt, mét sè nguyªn tö ®−îc "b¬m" tõ møc E1 lªn
møc E2, nªn N1 gi¶m vµ N2 t¨ng. Nh−ng khi N2 t¨ng, x¸c
suÊt x¶y ra ph¸t x¹ (nghÜa lµ qu¸ tr×nh nguyªn tö chuyÓn tõ
møc E2 vÒ møc E1) còng t¨ng lªn. Do ®ã, N2 l¹i gi¶m vµ N1
t¨ng. KÕt qu¶ lµ kh«ng thÓ ®¹t tíi tr¹ng th¸i ®¶o mËt ®é h¹t
trong m«i tr−êng kÝch ho¹t. §Ó t¹o ra tr¹ng th¸i ®¶o mËt ®é
h¹t, ng−êi ta dïng m«i tr−êng kÝch ho¹t trong ®ã nguyªn tö
cã ba (hoÆc bèn) møc n¨ng l−îng E1 , E2 , E3 sao cho thêi
gian sèng τ 3 cña nguyªn tö ë møc E3 rÊt nhá so víi thêi
gian sèng τ 2 ë møc E2 . B»ng ph−¬ng ph¸p "b¬m" sao cho
c¸c nguyªn tö bÞ kÝch thÝch sÏ chuyÓn tõ møc E1 lªn møc E3 .
K1 b µA
DL
B K
G K§
E3
E2
lµ
E1
H×nh 3
V× τ 3 < τ 2 , nªn c¸c nguyªn tö ë møc E3 nhanh chãng
chuyÓn vÒ møc E2 ®Ó t¹o ra tr¹ng th¸i ®¶o mËt ®é h¹t N2 >
N1 vµ dÉn tíi hiÖn t−îng ph¸t x¹ c¶m øng .
HiÖn nay cã nhiÒu lo¹i nguån ph¸t laser, trong ®ã m«i
tr−êng kÝch ho¹t cã thÓ lµ chÊt khÝ, láng, r¾n, b¸n dÉn. Laser
khÝ He-Ne sö dông chÊt kÝch ho¹t lµ hçn hîp khÝ Heli (90%)
vµ khÝ Neon (10%) ë ¸p suÊt thÊp. Laser hång ngäc sö dông
chÊt kÝch ho¹t lµ thanh hång ngäc Rubi ( tinh thÓ Al203 ) cã
pha ion Cr+3 víi tû lÖ 0,05% .
Trong thÝ nghiÖm nµy, ta dïng diode laser - th−êng gäi lµ
laser b¸n dÉn. Cho mét dßng ®iÖn mét chiÒu cã c−êng ®é
thÝch hîp ch¹y qua líp tiÕp xóc p-n t¹o ra tõ chÊt b¸n dÉn
c¬ b¶n GaAs, tia laser hång ngo¹i sÏ ®−îc ph¸t ra do qu¸
tr×nh t¸i hîp p-n. §©y lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi trùc tiÕp kh¸ hiÖu
qu¶ tõ ®iÖn n¨ng thµnh quang n¨ng laser. Nguyªn t¾c t¹o ra
tr¹ng th¸i ®¶o mËt ®é trong diode laser nh− sau : C¸c
electron trong vïng ho¸ trÞ nhê mét qu¸ tr×nh "b¬m" (®iÖn
hoÆc quang) sÏ chuyÓn lªn vïng dÉn. KÕt qu¶ lµ gi÷a c¸c
møc n¨ng l−îng thÊp cña vïng dÉn vµ c¸c møc n¨ng l−îng
cao cña vïng ho¸ trÞ cã hiÖn t−îng ®¶o mËt ®é electron : ®ã
lµ tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng vµ nã chØ tån t¹i trong kho¶ng
thêi gian rÊt ng¾n 10-13 s ®ñ ®Ó g©y ra hiÖuøng laser .
II. Tr×nh tù thÝ nghiÖm
1. Bé thiÕt bÞ kh¶o s¸t nhiÔu x¹ cña tia laser
Bé thiÕt bÞ gåm mét diode laser DL (3,8V-5
mW) ph¸t ra chïm tia laser mµu ®á chiÕu vu«ng
gãc vµo mÆt ph¼ng cña khe hÑp (dïng khe hÑp
cã ®é réng b = 0,10 mm).
Chïm tia laser bÞ nhiÔu x¹ truyÒn qua khe
hÑp vµ cho ¶nh nhiÔu x¹ trªn mµn E. §Ó kh¶o
s¸t vÞ trÝ c¸c cùc ®¹i nhiÔu x¹ vµ sù ph©n bè c−êng
®é s¸ng cña chóng, ta dïng mét c¶m biÕn quang
®iÖn silicon Q§ cã thÓ di chuyÓn ®−îc nhê mét
th−íc panme P g¾n liÒn víi nã trªn mÆt cña mµn
¶nh E (b»ng kim lo¹i) ®Æt th¼ng ®øng .
E
P
Q§ R "0"
1 10 100
C
+ -
H×nh 4
Toµn bé thiÕt bÞ ®Æt trªn gi¸ quang häc G. TÝn hiÖu
laser räi vµo c¶m biÕn quang ®iÖn Q§ ®−îc ®−a vµo
bé khuÕch ®¹i vµ chØ thÞ phæ nhiÔu x¹ K§ b»ng mét
chèt c¾m nhiÒu ®Çu C .
2. T×m ¶nh nhiÔu x¹ cña chïm tia laser qua
c¸ch tö ph¼ng :
a. C¾m phÝch lÊy ®iÖn cña nguån diode laser
DL vµo nguån ®iÖn xoay chiÒu ~220V. BËt
c«ngt¾c K1 cña diode laser DL, ta nhËn ®−îc
chïm tia laser mµu ®á .
VÆn c¸n th−íc panme P ®Ó sè ®o cña nã ë vÞ
trÝ kho¶ng 12mm. VÆn nhÑ c¸c vÝt h·m thÝch hîp
trªn hÖ thèng gi¸ ®ì G ®Ó :
- §Æt hép b¶o vÖ khe hÑp ë vÞ trÝ n»m
nghiªng, kh«ng ch¾n chïm tia laser .
- §iÒu chØnh vÞ trÝ cña diode laser DL sao cho
cöa sæ cña nã n»m ë cïng ®é cao víi khe hë cña
mÆt c¶m biÕn quang ®iÖn Q§ (®o b»ng th−íc
milimÐt ) vµ chïm tia laser chiÕu ®óng vµo gi÷a
khe hë cña c¶m biÕn quang ®iÖn Q§ .
b. Thùc hiÖn "chuÈn trùc" hÖ quang häc :
- §Æt bµn tr−ît B c¸ch diode laser DL kho¶ng
10cm. §iÒu chØnh vÞ trÝ cña khe hÑp trong mÆt
ph¼ng th¼ng ®øng ®Ó vÖt s¸ng cña chïm tia
laser räi vu«ng gãc vµo gi÷a mÆt khe hÑp. Khi ®ã
chïm tia laser ph¶n x¹ trªn mÐp khe hÑp sÏ cho
¶nh trïng ®óng víi cöa sæ cña diode laser DL .
- ¸p s¸t mét c¹nh cña bµn tr−ît B víi c¹nh
cña gi¸ ®ì G vµ dÞch chuyÓn tõ tõ bµn tr−ît B ra
xa dÇn diode laser DL tíi gÇn s¸t c¶m biÕn
quang ®iÖn Q§, ®ång thêi quan s¸t vÞ trÝ vÖt s¸ng
cña chïm tia laser trªn mÆt khe hÑp. NÕu vÖt
s¸ng nµy bÞ lÖch dÇn vÒ mét phÝa (bªn ph¶i hoÆc
bªn tr¸i, lªn cao hoÆc xuèng thÊp), th× cÇn ph¶i
vÆn láng vÝt h·m diode laser DL vµ xoay nhÑ nã vÒ
phÝa ng−îc l¹i ®Ó ®iÒu chØnh sao cho khi tiÕp tôc
dÞch chuyÓn bµn tr−ît B l¹i gÇn hoÆc ra xa diode
laser DL däc theo gi¸ ®ì G mµ vÖt s¸ng cña chïm
tia laser vÉn gi÷ nguyªn vÞ trÝ cña nã trªn mÆt khe
hÑp vµ ¶nh nhiÔu x¹ (gåm mét sè cùc ®¹i s¸ng)
hiÖn râ trªn mÆt c¶m biÕn quang ®iÖn Q§ .
- Sau ®ã, dÞch chuyÓn bµn tr−ît B tíi vÞ trÝ sao
cho mÆt khe hÑp n»m c¸ch mÆt c¶m biÕn quang
®iÖn Q§ mét kho¶ng L = 500mm (®äc trªn mÆt
bµn tr−ît B vµ trªn th−íc th¼ng milimÐt T b»ng
kim lo¹i g¾n víi mÆt cña gi¸ ®ì G). Gi÷ cè ®Þnh
kho¶ng c¸ch nµy trong suèt qu¸ tr×nh thùc hiÖn
phÐp ®o .
3. §iÒu chØnh bé khuÕch ®¹i vµ chØ thÞ phæ
nhiÔu x¹ K§ :
a. C¾m phÝch lÊy ®iÖn cña bé khuÕch ®¹i vµ
chØ thÞ phæ nhiÔu x¹ K§ vµo nguån ~220V. §Æt
nóm chän thang ®o cña micr«ampekÕ ®iÖn tö µA
ë vÞ trÝ 10 vµ vÆn nóm biÕn trë R cña nã vÒ vÞ trÝ
tËn cïng bªn ph¶i. BÊm kho¸ ®ãng ®iÖn K trªn mÆt
cña bé khuÕch ®¹i K§. Chê kho¶ng 5 phót ®Ó bé
khuÕch ®¹i K§ æn ®Þnh vµ tiÕn hµnh kiÓm tra sè
0 cña micr«ampekÕ µA b»ng c¸ch : che s¸ng
hoµn toµn khe hë cña c¶m biÕn quang ®iÖn Q§,
nÕu kim cña micr«ampekÕ µA lÖch khái sè 0 th×
ph¶i vÆn tõ tõ nóm "qui 0" ®Ó ®iÒu chØnh cho kim
chØ thÞ cña nã quay vÒ ®óng sè 0 .
b. VÆn tõ tõ c¸n cña panme P sao cho cùc
®¹i s¸ng gi÷a (cã c−êng ®é s¸ng lín nhÊt) cña
¶nh nhiÔu x¹ lät vµo ®óng gi÷a khe hë cña c¶m
biÕn quang ®iÖn Q§ . Khi ®ã kim cña
micr«ampekÕ µA lÖch m¹nh nhÊt. VÆn nóm xoay
cña biÕn trë R cña bé khuÕch ®¹i K§ ng−îc
chiÒu kim ®ång hå sao cho kim cña
micr«ampekÕ µA lÖch tíi v¹ch 80 hoÆc 90. (NÕu
kh«ng ®¹t ®−îc ®é lÖch nµy, ta ph¶i vÆn nóm
chuyÓn m¹ch thang ®o cña micr«ampekÕ sang
vÞ trÝ 1 øng víi ®é nh¹y lín nhÊt cu¶ nã).
4. Kh¶o s¸t sù ph©n bè c−êng ®é s¸ng trong
¶nh nhiÔu x¹ laser :
V× c−êng ®é s¸ng trong ¶nh nhiÔu x¹ laser tû
lÖ víi c−êng ®é I cña dßng quang ®iÖn trªn
micr«anpekÕ µ A , nªn ta cã thÓ kh¶o s¸t sù
ph©n bè c−êng ®é s¸ng trong ¶nh nhiÔu x¹ laser
trªn mµn E b»ng c¸ch kh¶o s¸t sù biÕn thiªn
c−êng ®é I cña dßng quang ®iÖn phô thuéc vµo
vÞ trÝ x cña c¸c cùc ®¹i chÝnh trong ¶nh nhiÔu x¹ .
Muèn vËy, ta vÆn tõ tõ panme P ®Ó dÞch
chuyÓn khe hë cña c¶m biÕn quang ®iÖn Q§
trong kho¶ng tõ vÞ trÝ gÇn phÝa bªn tr¸i cña ®Ønh
cùc ®¹i nhiÔu x¹ chÝnh gi÷a ®Õn vÞ trÝ gÇn phÝa
bªn ph¶i cña ®Ønh cùc ®¹i nhiÔu x¹ bËc 1 trong
¶nh nhiÔu x¹ trªn mµn E . Mçi lÇn chØ dÞch
chuyÓn mét kho¶ng nhá b»ng 0,05mm. §äc vµ
ghi gi¸ trÞ c−êng ®é I cña dßng quang ®iÖn trªn
micr«anpekÕ µ A t−¬ng øng mçi vÞ trÝ x trªn
panme P vµo b¶ng 1. C¨n cø vµo c¸c sè liÖu
nµy, vÏ ®å thÞ I = f ( x ) .
CÇn chó ý c¸c ®iÓm sau ®©y ®Ó thùc hiÖn tèt
phÐp ®o :
 a. §Ó x¸c ®Þnh ®óng vÞ trÝ ®Ønh cña c¸c cùc
®¹i nhiÔu x¹, ta ph¶i kiÓm tra c−êng ®é I cña
dßng quang ®iÖn b»ng c¸ch dÞch chuyÓn panme
P tõng 0,01mm t¹i nh÷ng vÞ trÝ n»m l©n cËn vÒ hai
phÝa c¸c ®Ønh cùc ®¹i nhiÔu x¹ nµy .
b. Khi quay c¸n trôc vÝt cña th−íc panme
®óng mét vßng th× mÐp cña du xÝch trßn trªn
panme dÞch chuyÓn ngang mét ®o¹n ®óng b»ng
0,50mm däc theo v¹ch chuÈn ngang cña mét th−íc
kÐp th¼ng h×nh trô bao ngoµi trôc vÝt. Du xÝch trßn
cã 50 ®é chia b»ng nhau, nªn mçi ®é chia cña
0,50mm
nã b»ng = 0,01mm . Gi¸ trÞ nµy gäi lµ ®é
50
chÝnh x¸c cña panme. Th−íc kÐp th¼ng cña
panme gåm hai th−íc milimÐt kh¾c ë hai bªn
v¹ch chuÈn ngang vµ cã c¸c ®é chia lÖch nhau
tõng 0,50 mm. Nh− vËy vÞ trÝ x bÊt kú cña trôc vÝt
panme ®−îc x¸c ®Þnh theo c«ng thøc :
- NÕu du xÝch trßn n»m bªn ph¶i gÇn s¸t v¹ch
chia cña th−íc milimÐt phÝa trªn th× :
x = N + 0,01.n ( mm )
- NÕu du xÝch trßn n»m bªn ph¶i gÇn s¸t v¹ch
chia cña th−íc milimÐt phÝa d−íi th× :
x = N + 0,50 + 0,01.n ( mm )
trong ®ã N lµ sè milinÐt, cßn n lµ sè thø tù cña
v¹ch chia trªn du xÝch trßn n»m trïng víi v¹ch
chuÈn ngang cña th−íc kÐp th¼ng trªn panme .
5. NghiÖm hÖ thøc bÊt ®Þnh Heisenberg :
a. C¨n cø vµo c¸c sè liÖu trong b¶ng 1 ( khi
dïng khe hÑp cã ®é réng b = 0,10 mm ) kÕt hùop
víi ®å thÞ I = f ( x ) ®Ó x¸c ®Þnh kho¶ng c¸ch a ′
tÝnh tõ ®Ønh cùc ®¹i nhiÔu x¹ chÝnh gi÷a ®Õn ®Ønh
cùc ®¹i nhiÔu x¹ bËc 1.
Ghi gi¸ trÞ cña a ′ vµo b¶ng 2 .
b. DÞch chuyÓn nhÑ nóm ®iÒu chØnh ë mÆt
bªn cña hép b¶o vÖ khe hÑp ®Ó lÇn l−ît thay thÕ
khe hÑp b = 0 ,10 mm b»ng c¸c khe hÑp kh¸c
cã ®é réng b = 0 ,05 mm vµ b = 0 ,20 mm .
Víi mçi khe hÑp cã ®é réng nãi trªn, thùc
hiÖn phÐp ®o kho¶ng c¸ch a ′ trong ¶nh nhiÔu x¹
( kh«ng cÇn kh¶o s¸t sù ph©n bè c−êng ®é s¸ng )
trªn mµn E . Ghi gi¸ trÞ cña a ′ t−¬ng øng víi mçi
khe hÑp vµo b¶ng 2 .
c. §äc vµ ghi c¸c sè liÖu sau ®©y vµo b¶ng 2 :
- B−íc sãng λ cña chïm tia laser .
- Kho¶ng c¸ch L tõ mµn ¶nh E (mÆt c¶m biÕn
quang ®iÖn Q§ ) ®Õn mÆt khe hÑp .
- §é chÝnh x¸c cña th−íc panme dïng ®o
kho¶ng c¸ch a ′ .
- §é chÝnh x¸c cña th−íc th−íc th¼ng milimÐt
dïng ®o kho¶ng c¸ch L .
III. C©u hái kiÓm tra
1. Ph¸t biÓu thuyÕt photon cña Einstein vÒ b¶n
chÊt cña ¸nh s¸ng .
2. Ph¸t biÓu gi¶ thuyÕt cña De Broglie vÒ l−âng
tÝnh sãng -h¹t cña c¸c vi h¹t .
3. §Þnh nghÜa hiÖn t−îng nhiÔu x¹ photon (nhiÔu
x¹ ¸nh s¸ng) truyÒn qua mét khe hÑp vµ m« t¶
¶nh nhiÔu x¹ thu ®−îc trªn mµn E ®Æt song song
víi mÆt khe hÑp .
4. Gi¶i thich ®Þnh tÝnh kÕt qu¶ cña hiÖn t−îng
nhiÔu x¹ photon theo quan ®iÓm sãng vµ quan
®iÓm h¹t .
5. ThiÕt lËp hÖ thøc bÊt ®Þnh Heisenberg ®èi víi
photon. Nªu râ ý nghÜa vËt lý cña hÖ thøc nµy .
6. §Þnh nghÜa laser . Nªu nguyªn t¾c t¹o ra tr¹ng
th¸i®¶o mËt ®é h¹t. Ph©n biÖt sù ph¸t x¹ tù ph¸t
vµ sù ph¸t x¹ c¶m øng cña c¸c nguyªn tö . M«
t¶ nguyªn t¾c ho¹t ®én cña diode laser .
7. M« t¶ thiÕt bÞ thÝ nghiÖm vµ ph−¬ng ph¸p kh¶o
s¸t sù ph©n bè c−êng ®é s¸ng trong ¶nh nhiÔu
x¹ cña chïm photon.
 B¸o c¸o thÝ nghiÖm
Kh¶o s¸t nhiÔu x¹ tia laser qua khe hÑp
NghiÖm hÖ thøc bÊt ®Þnh heisenberg

X¸c nhËn cña thµy gi¸o

Tr−êng §¹i häc B¸ch khoa Hµnéi
Líp ...................Tæ .....................
Hä tªn .........................................

I. Môc ®Ých thÝ nghiÖm

.........................................................................................................................................................................
.................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................

II. kÕt qu¶ thÝ nghiÖm

1. Kh¶o s¸t sù ph©n bè c−êng ®é s¸ng trªn ¶nh nhiÔu x¹ cña chïm laser :

B¶ng 1
- §é réng cña khe hÑp : b = ..........................(mm)
- B−íc sãng cña chïm tia laser : λ = ......................... ( µm)
- Kho¶ng c¸ch tõ mµn E ®Õn mÆt khe hÑp : L = ..............( mm )
- §é chÝnh x¸c cña th−íc panme : ............................... .....
- §é chÝnh x¸c cña th−íc th−íc milimÐt : ...............................

x I x I x I x I
(mm) ( µA ) (mm) ( µA ) (mm) ( µA ) (mm) ( µA )

. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
. .
 VÏ ®å thÞ I = f ( x )

2. NghiÖm hÖ thøc bÊt ®Þnh Heisenberg :

B¶ng 2
- B−íc sãng cña chïm tia laser : λ = ......................... ( µm)
- Kho¶ng c¸ch tõ mµn E ®Õn mÆt khe hÑp : L = ..............( mm )
- §é chÝnh x¸c cña th−íc panme : ............................... .....
- §é chÝnh x¸c cña th−íc th−íc milimÐt ...............................
b a′ b  2 a′ 
⋅ sin arctg 
(mm) (mm) λ  3 L
0,10
0,05
0,20

b  2 a′ 
So s¸nh kÕt qu¶ tÝnh biÓu thøc ⋅ sin arctg  trong b¶ng 2 víi hÖ thøc ( 14 ). Tõ ®ã kÕt luËn :
λ  3 L

HÖ thøc Heisenberg ...............................................

( ®−îc nghiÖm ®óng hoÆc kh«ng nghiÖm ®óng )