Chng I

DN NHP

Ni dung chng ny bao gm: x x x H ch vit Brhm. Ch Siddha v tnh hnh s dng. Cc h ch vit Lantsa v Devangar.

H CH VIT BRHM Khi nghin cu ch vit n c i cng nh hin i th chng ta khng th b qua ch vit Brhm. Ch Brhm c xem l t tin ca nhiu loi ch vit chng nhng ring ti lnh th n m cn cc quc gia ln cn nh: Bangladesh, Sri Lanka, Nepal, Bhutan, Ty Tng, Min in, Thi Lan, Lo, Campuchia Trong qu trnh nghin cu kho c hc, ch Brhm c pht hin v th hin r rng nht qua cc sc d cn li ca vua Asoka (A Dc Vng) c khc trn . Nin i ca cc mnh ny c xc nh c khong vo th k th 3 trc cng nguyn. Tuy nhin, gn y c cc bng chng kho c hc cho thy ch Brhm mang nin i xa hn, khong th k 5, 6 trc cng nguyn. V ngun gc pht sinh h ch ny n nay vn cha c thng nht. Mt s hc gi cho rng ch Brhm c pht trin t mt h ch c hn xut pht t mu t Aramaic. Tuy nhin, li c gi thuyt nhn nh rng ch ny pht trin t mt h ch khc hoc n c pht trin c lp khng xut pht t h ch no c. Ring gi thuyt mang tnh huyn thoi th cho rng ch vit ny do Phm Thin sng to sau truyn trao cho con ngi s dng.

Bn chp li ch Brhm t ct Asoka

Ch Brhm v sau ny truyn b sang cc vng ln cn v pht trin thnh nhiu h ch vit khc. H ch truyn v phng nam c lan rng ra cc quc gia pha ng trong c c Vit Nam. a s cc h ch Nam Brhm ny c hnh th bo trn. Danh sch sau lit k mt s cc h ch thuc h Brhm:

Ahom, Balinese, Batak, Baybayin, Buhid, Bhujimol, Min, Chakma, Chm, Devangar, Divehi Akuru, ng Nagari, Golmol, Grantha, Gujarati, Gupta, Gurmukhi, Hanunoo, Javanese, Kadamba, Kaithi, Kannada, Khme, Kutila, Lo, Lepcha, Limbu, Litumol, Lontara, Malayalam, Meitei Mayek, Mithilakshar, Modi, Nepal, New Tai Lue, Oriya, Prachalit, Phagspa, Ranjana (Lantsa), Rejang, Saurashtra, Sharada, Siddham, Sinhala, Soyombo, Sundanese, Sylheti Nagari, Tagbanwa, Tai Le, Tai Tham, Tamil, Ty Tng, Telugu, Thi, Thi Vit, Varang Kshiti. Thi gian gn y, hip hi Unicode (hip hi thng nht bng m ch vit trn vi tnh) tch hp vo bng m mt s h ch vit thuc h Brhm. Tuy nhin, vn cn rt nhiu h ch cha c cho vo thng nht m. Hy vng trong tng lai cc h ch ny s c tch hp y vo unicode gii nghin cu c th s dng chng trn vi tnh d dng hn. Hu ht cc ngn ng s dng h ch vit Brhm c th dng cc ch vit khc trong cng h ny thay th. in hnh l tng kinh Pali c th c vit bng nhiu h ch nh: Devangar, Min in, Thi, Sinhala, Tamil v.v. Sau y l mt v d cu nim n c Pht ting Pali c vit bng 3 loi ch khc nhau thuc h Brhm l Siddha, Lantsa v Devangar:

CH VIT SIDDHA Siddha, cng c khi vit l Siddh, l h ch thuc h Brhm, v mt t ngha th Siddha c ngha l thnh tu. Ch ny c hnh thnh vo khong th k th 5 hoc 6. Theo cc hc gi th ch Siddha c hnh thnh t ch Gupta. Cc h ch Ty Tng v Hn Quc c cho l hnh thnh t ch Siddha. 7

Hin vt c ch Siddha n nay cn c lu gi l 2 phin l bi (loi l ngy xa dng ghi ch ti n , cn gi l pattra) trn c bi Bt Nh Tm kinh v Pht nh Tn Thng ra ni. Hai l bi ny do phi on tng nhn du hc ca Nht Bn thnh v nc vo khong nm 610 t Trung Quc, sau c ct gi ti cha Php Long v c xem l bu vt ca Nht quc. Hin nay, hai l bi ny c gi ti bo tng quc lp Tokyo.

Kinh Pht vit trn l bi c bo tn ti Nht

Mc d ch Siddha c ngun gc t n , nhng cc chng tch v loi ch ny ti n hin nay khng cn hoc cha tm thy. Loi ch ny, cho n hin ti, ch thy tn ti trong cc kinh bn Pht gio. Kinh tng ch Hn nhc nhiu n loi ch vit ny bng cc tn gi c Hn ha nh: Tt n, Tt m, T m, Tt n, Tht n, Tht m Vo thi Ngi Huyn Trang (602 664) sang n thnh kinh ch Siddha ang c lu hnh ti y. Cc kinh Pht thi c cho l ghi chp dng ch ny. Tuy nhin, khi dch sang Hn vn th Ngi Huyn Trang chuyn tt c sang dng ch Hn, ngay c cc bi ch hay ra ni, cho nn ngi ta kh c th tm ra gc tch ch Siddha thi k dch thut ny. Cho n khi cc v s n gm cc Ngi: Vajrabodhi (Kim Cng Tr) [669 741], Amoghavajra (Bt Khng Kim Cng) [705 774], ubhakara-siha (Thin V y) [637 735] sang Trung Quc hong ha Pht Php th du vt ch Siddha mi li r nt. Ba v s n ny rt c triu ng trng vng v c tn l Khai Nguyn Tam i S. Cc Ngi dch sang ch Hn rt nhiu kinh Pht ting Phn, ch yu l kinh Mt gio. Trong thi k dch thut ca Khai Nguyn Tam i S, cc bn dch c lit k dng Phn Hn, cc mc cn thit phi ghi ch Siddha gm ra ni, thn ch v cc ch chng t. Bt u t thi k ny khi dy phong tro hc ch Phn Siddha trong gii tng l ca i ng v c cc tc phm hng dn hc ch Siddha ra i nh: Tt m T K ca Tr Qung (760 830?), Phn ng Thin T Vn ca Ngha Tnh (635 713), T Mu Biu ca Nht Hnh (683 727). 8

Cc ch chng t Siddham trong mt hi thuc Kim Cng Gii man a la ca Mt Tng

Khi truyn sang Nht Bn, ch Siddha c cc tng nhn Nht Bn n nhn rt nng nhit. H pht trin ch Siddha thnh mt loi ch c th ca nn vn ha Nht Bn v bo tn cho n hin nay. Ch ny ti Nht c gi l Bonji. Bonji l m Nht ca ch , m Hn Vit ca chng ta c l Phn t. Ngi c tn l thy t, mang v v pht trin ch Siddha ti Nht l i s Khng Hi (774 835), cn gi l Hong Php i s. Ngi khai sng Chn Ngn Tng ti Nht. Khng Hi hc Mt php t Ngi Hu Qu, thuc dng truyn tha
Bt Khng Kim Cng Huyn Siu Hu Qu Khng Hi

Tc phm hng dn hc ch Siddha ca Nht thi k u gm c: Tt m T Mu Thch Ngha ca Khng Hi, Tt m Tng ca An Nhin (841 915) gm 8 quyn. Ring lnh vc th php Siddha ti Nht c cc trng phi pht huy rt mnh m, ng k nht l trng phi T Vn. Th php Siddha v sau ti Nht phn nhiu u chu nh hng ca trng phi ny. Theo mt s truyn thng ti Nht Bn, ch Siddha c xem l loi ch cao qu v thm ch ch dnh cho hng i B Tt. 9

Cc bng chng khoa hc v kho c n nay vn cha xc nh r v ngun gc hnh thnh ch Siddha. C mt s truyn thuyt v s hnh thnh loi ch ny c ghi nhn nh sau: 1 Ch Siddha do Phm Thin (Brahma) to ra nhm truyn dy tri thc cho nhn loi. Do ch ny c gi l Nam Thin Tng Tha hay Phm Vng Tng Tha. Phm th do Phm Thin to ra c 47 li, 12 nguyn m, 35 ph m. Nu kt hp li th s hnh thnh s lng ch v tn. Tuy nhin, ch thnh lp 18 chng lm tiu chun (mi chng lit k mt bng ch, cc ti liu hc ch Siddha v sau da theo 18 bng ch ny lm chun). 2 Ch Siddha c ngun gc t Long Cung do Long Th B Tt thnh v vo thi im 700 nm sau khi c Pht nhp dit. Do ch ny c gi l Long Cung Tng Tha. Trong Tt m T K ca Tr Qung c ghi rng: Trung Thin dng ph thm vn ca Long Cung v Nam Thin, tuy c sai khc i cht nhng i vn ging nhau. 3 Ch Siddha do c Pht Thch Ca Mu Ni truyn dy. Do ch ny c gi l Thch Ca Tng Tha. Thuyt ny cho rng khi c Thch Ca din ni kinh in dng cc t mu Siddha bao gm: 50 t mu trong Vn Th Vn kinh, 42 t mu trong Hoa Nghim kinh, 46 t mu trong phm Th Th ca Phng Qung i Trang Nghim kinh, 28 t mn trong phm B Tt Hi Tu ca i Tp kinh, 42 t mn trong i phm Bt Nh kinh, 40 m, 50 ch ngha trong phm Nh Lai Tnh ca i Bt Nit Bn kinh. Cho n sau khi Pht nhp dit th cc v Vn Th, Di Lc, A Nan kt tp v truyn cho i. 4 Ch Siddha do i Nht Nh Lai truyn dy. Do ch ny c gi l i Nht Tng Tha. Thuyt ny cho rng Pht i Nht trong lc thuyt kinh dng cc t mu Siddha gm: 50 ch trong phm T Mu ca Kim Cng nh kinh, 50 ch trong phm C Duyn ca i Nht kinh. Sau ny c Kim Cng Tt a kt tp. n khi Long Th B Tt vo thp st Nam Thin, th nhn ri mang v truyn li v lu thng. Hin nay, ch Siddha cha c a vo unicode, iu ny gy tr ngi khng t cho ngi s dng v nhp liu vn bn Siddha trn my tnh. Mt s c nhn v t chc ca Nht Bn c ph bin mt s font ch Bonji tuy nhin s lng ch khng y . Cho n thi im hin ti (2009), font ch Siddha c cho l tng i y ch nht v c ph bin min ph l font ch ca hip hi CBETA. Phn mm g ch Siddha hin nay l Siddhamkey 2.0. y l phn mm min ph gip g vn bn Siddha theo ch phin m Latin. 10

Trong CD i Tng Kinh do CBETA pht hnh c cha mt s cc bi kinh ch v ra ni th ch Siddha ng thi c km theo font ch. Nh vy ngi c c th nm c ch v ting Phn xa kia c dng trong kinh bn nguyn thy. Ti Vit Nam, hu ht cc ra ni v thn ch trong cc kinh in Pht gio trc y u s dng phin m Hn Vit. iu ny lm cho m c khng cn ging vi m Phn gc. Hin vic phc hi v m Phn v th ch Siddha cho cc bi ch v ra ni trong cc kinh in v ang c mt s dch gi thc hin. CH VIT LANTSA Ch Lantsa, ti Nepal c gi l ch Ranjana, thuc h ch Brhm v nm trong nhnh thuc phn h ch vit Nepal. Nin i hnh thnh ch Lantsa c xc nh vo khong th k th 11. y l loi ch ph dng ghi chp ting Nepal Bhasa. Tuy nhin, ti y ch ny cng c dng chp kinh ting Sanskrit. Hin ang c phong tro khi phc ch ny ti Nepal. Ngi ta dng ch Ranjana trang tr tiu bo, banner web, bng hiu C nhng nht bo, ton b ni dung u c ghi bng th ch Ranjana. Ti Ty Tng, ch Lantsa c xem l loi ch linh thing. Thng thng dng chm tr trn cc ni th t, cc bnh xe chuyn php, trang tr trn ba cc kinh sch hoc dng trn n Ti Trung Quc, ch Lantsa xut hin vo thi Nguyn (1281 1367), khi m ch Siddha khng cn ph truyn. Dn dn ch Lantsa thnh hnh vo thi Minh v Thanh. Ti y, ch Lantsa cng c xem l linh t v c trang tr nhng ni tn knh.

Bn kinh xa vit bng ch Lantsa c thu thp ti Nepal

11

Hin nay, c mt s t chc thuc cc nc pht trin ti tr v thu thp nhiu kinh bn c th ch Lantsa ti Nepal. Cc kinh bn ny v ang c chuyn sang dng phin m Latin v Devangar. in hnh l t chc DSBC (Digital Sanskrit Buddhist Canon) ang thc hin vic chuyn th v ph bin cc kinh bn ln website. Khc vi ch Siddha, ch Lantsa c kh nhiu bin th. Trong quyn sch ny ch cp phng thc vit cc mu t theo th Nepal v km theo bng ph lc cc bin th ca tng mu t. CH VIT DEVANGAR Ch Devangar l loi ch ang c dng ti n hin nay. Ch ny c s dng vit rt nhiu cc th ting nh Hindi, Marathi, Nepal Ngoi ra, cc kinh in Pht gio ting Pali v ting Sanskrit hin nay u c nhp vi tnh di dng ch ny song song vi dng ch Latin ha. Nin i hnh thnh ch Devangar vo khong nm 1200. Ch ny thuc h ch Brhm, c hnh thnh trn nn tng ch Ngar. V mt ngha ca ch th Deva c ngha l Ch Thin, cn Ngar c ngha l thnh th. Do , cc ti liu Hn vn gi l ch Thin Thnh. Ch Devangar c a vo unicode, cho nn vic s dng ch ny trn vi tnh rt d dng. Hai font ch ph bin hin nay dng th hin ch Devangar l Mangal v Arial Unicode MS. Trong Windows tch hp sn b g ch Devangar. Tuy nhin, cng c cc phn mm c lp trnh ring g loi ch ny. Trong phm vi quyn sch ny ch cp cch vit cc ch Devangar trong bng mu t. Ngoi ra c phn ph lc mt s kinh bn i chiu th Devangar v th Latin ha.

Bn phm dng g ch Devangar c s dng ti n

12

MT S A CH WEBSITE LIN QUAN Download phn mm dng g ch Siddham: http://my.opera.com/siddham Download font ch Siddham & Lantsa: http://www.cbeta.org/download/cbreader.htm Tng kinh ting Phn t ngun kinh ca Nepal: http://www.uwest.edu/sanskritcanon/dp/ Phn mm g cc loi ch trn th gii: http://www.tavultesoft.com

Thng 7/2009 Tng Phc Khi

13