67

Ch¬ng 3 Hîp kim vµ gi¶n ®å pha

- Trong thùc tÕ→ kh«ng dïng thuÇn kim lo¹i nguyªn chÊt,
mµ thêng lµ tæ hîp c¸c chÊt c¬ b¶n trªn.

- Khi hßa trén c¸c nguyªn tè, hîp chÊt hãa häc → t¬ng t¸c víi
nhau, t¹o nªn cÊu tróc míi vµ cã tÝnh chÊt kh¸c ®i→vËt liÖu
trë nªn ®a d¹ng h¬n, thÝch øng h¬n trong sö dông

- C¸c nguyªn lý cho hîp kim còng hoµn toµn thÝch hîp vµ
øng dông ®îc cho hÖ vËt liÖu v« c¬ - ceramic vµ cã thÓ c¶
cho hÖ vËt liÖu h÷u c¬ - polyme.

3.1. CÊu tróc tinh thÓ cña hîp kim

3.1.1. Kh¸i niÖm vÒ hîp kim

a. §Þnh nghÜa

- §/n: Hîp kim lµ vËt thÓ cña nhiÒu nguyªn tè vµ mang tÝnh
kim lo¹i

- Hîp kim ®îc t¹o thµnh gi÷a hai kim lo¹i víi nhau (lat«ng: Cu
vµ Zn); cã thÓ lµ gi÷a mét kim lo¹i víi mét ¸ kim (nh thÐp,
gang: Fe vµ C); gi÷a nguyªn tè chÝnh lµ kim lo¹i víi hai hay
nhiÒu nguyªn tè kh¸c (hîp kim phøc t¹p)

- Nguyªn tè kim lo¹i chÝnh, chøa nhiÒu nhÊt (>50%) ®îc gäi
lµ nÒn. Thµnh phÇn cña c¸c nguyªn tè trong hîp kim (vµ
trong ceramic) → phÇn tr¨m khèi lîng, trong polyme ®îc
biÓu thÞ b»ng phÇn tr¨m thÓ tÝch.

b. u viÖt cña hîp kim

 68
- c¸c vËt liÖu ®em dïng th- êng lµ hîp kim v× so víi c¸c
kim lo¹i nguyªn chÊt v× lý do sau:

1) Hîp kim cã ®é bÒn ( σb, σch, σ®h ) cao h¬n h¼n kim lo¹i
nhng vÉn gi÷ ®îc ®é dÎo , dai cao

2) TÝnh c«ng nghÖ ®a d¹ng vµ thÝch hîp (kh¶ n¨ng chÕ

biÕn VL). ( GCAL, ®óc, gia c«ng c¾t gät, nhiÖt luyÖn)→
chÕ t¹o s¶n phÈm cã kÝch thíc, h×nh d¹ng chÝnh x¸c,
bÒ mÆt nh½n bãng... víi n¨ng suÊt cao.

3) Trong nhiÒu trêng hîp, luyÖn hîp kim ®¬n gi¶n vµ rÎ h¬n
so víi luyÖn kim lo¹i nguyªn chÊt, do kh«ng ph¶i chi phÝ ®Ó
khö nhiÒu nguyªn tè lÉn vµo.

VD: So víi luyÖn s¾t nguyªn chÊt, luyÖn hîp kim Fe-C (thÐp
vµ gang) ®¬n gi¶n h¬n do nhiÖt ®é ch¶y thÊp h¬n, kh«ng
ph¶i hay Ýt ph¶i khö bá cacbon trong s¶n phÈm cña lß cao.

c. Mét sè kh¸i niÖm

• CÊu tö lµ c¸c nguyªn tè (hay hîp chÊt hãa häc bÒn v÷ng)
cÊu t¹o nªn hîp kim.

VD: lat«ng (hîp kim Cu-Zn) cã hai cÊu tö lµ Cu vµ Zn.

Cã thÓ ph©n biÖt cÊu tö hßa tan víi cÊu tö dung m«i

• HÖ lµ tõ dïng ®Ó chØ mét tËp hîp vËt thÓ riªng biÖt cña
hîp kim trong ®iÒu kiÖn x¸c ®Þnh hoÆc lµ mét lo¹t hîp kim
kh¸c nhau víi c¸c cÊu tö gièng nhau.
 69
VD: hÖ Cu- Zn

• Pha lµ nh÷ng phÇn ®ång nhÊt cña hÖ (hîp kim) cã cÊu

tróc vµ c¸c tÝnh chÊt c¬ - lý- hãa x¸c ®Þnh, gi÷a c¸c pha cã
bÒ mÆt ph©n c¸ch.

VD: Níc ë 00C lµ hÖ mét cÊu tö (hîp chÊt hãa häc bÒn v÷ng
H2O) vµ cã hai pha (pha r¾n: níc ®¸, pha láng: níc).

• Tr¹ng th¸i c©n b»ng (æn ®Þnh)

- HÖ ë tr¹ng th¸i c©n b»ng (æn ®Þnh) khi c¸c pha cña nã
®Òu cã n¨ng lîng tù do nhá nhÊt trong c¸c ®iÒu kiÖn vÒ
nhiÖt ®é, ¸p suÊt vµ thµnh phÇn x¸c ®Þnh vµ kh«ng biÕn
®æi theo thêi gian.

- HÖ víi c¸c pha ë tr¹ng th¸i c©n b»ng → cã ®é bÒn, ®é

cøng thÊp nhÊt, kh«ng cã øng suÊt bªn trong, x« lÖch m¹ng
tinh thÓ Ýt nhÊt vµ ®îc h×nh thµnh khi lµm nguéi víi tèc
®é chËm.
 70

H×nh 3.1. S¬ ®å biÓu thÞ c¸c vÞ trÝ æn ®Þnh (1), kh«ng æn

®Þnh (2) vµ gi¶ æn ®Þnh (3).

• Tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng (kh«ng æn ®Þnh)

- Lµ tr¹ng th¸i (tæ chøc) lu«n lu«n cã xu híng tù biÕn ®æi

sang tr¹ng th¸i c©n b»ng, æn ®Þnh, nhÊt lµ khi bÞ nung
nãng→ n¨ng lîng tù do nhá h¬n.

- ë nhiÖt ®é thêng qu¸ tr×nh biÕn ®æi chËm, khã nhËn

thÊy → trong thùc tÕ tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng nµy vÉn
tån t¹i l©u dµi (vÒ mÆt lý thuyÕt kh«ng thÓ tån t¹i vÜnh
viÔn).

- Tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng cã ý nghÜa quan träng trong

thùc tÕ v× thêng ®¸p øng ®îc c¸c yªu cÇu c¬ tÝnh (bÒn,
cøng) cao h¬n.

-Tr¹ng th¸i kh«ng c©n b»ng ®îc h×nh thµnh víi tèc ®é
nguéi nhanh vµ rÊt nhiÒu hîp kim, ®Æc biÖt lµ thÐp ®îc sö
dông (lµm viÖc) ë tr¹ng th¸i nµy.

• Tr¹ng th¸i gi¶ æn ®Þnh

- Gi¶ æn ®Þnh thùc chÊt lµ kh«ng æn ®Þnh nhng thùc tÕ

l¹i tån t¹i mét c¸ch æn ®Þnh ngay c¶ khi bÞ nung nãng
trong mét ph¹m vi nµo ®ã.
d. Ph©n lo¹i c¸c t¬ng t¸c
- Ph¬ng ph¸p chÕ t¹o hîp kim th«ng dông nhÊt lµ hßa trén
(nÊu ch¶y råi lµm nguéi) c¸c cÊu tö.
- Hai trêng hîp x¶y ra: kh«ng vµ cã t¬ng t¸c víi nhau.
 71
* Khi hai cÊu tö A vµ B kh«ng t¬ng t¸c víi nhau →
c¸c nguyªn tö, ion cña tõng cÊu tö kh«ng ®an xen vµo
nhau, chóng gi÷ l¹i c¶ hai kiÓu m¹ng cña c¸c cÊu tö thµnh
phÇn, díi d¹ng c¸c h¹t
riªng rÏ cña hai pha n»m c¹nh nhau, tæ chøc tÕ vi biÓu thÞ
cña hçn hîp A + B (h×nh a)

H×nh 3.2. Tæ chøc tÕ vi cña hîp kim cña hai kim lo¹i:
a.kh«ng t¬ng t¸c víi nhau A+B, b. hßa tan víi nhau thµnh dung dÞch
r¾n A(B).

* Khi hai cÊu tö A vµ B cã t¬ng t¸c víi nhau→ nguyªn tö cña

c¸c cÊu tö ®an xen vµo nhau t¹o nªn mét pha duy nhÊt, →
cã thÓ cã hai trêng hîp x¶y ra:
 72
+ hßa tan thµnh dung dÞch r¾n: hîp kim gi÷ l¹i mét
trong hai kiÓu m¹ng ban ®Çu lµm nÒn, cã tæ chøc mét pha
nh kim lo¹i nguyªn chÊt (h×nh 3.2b),

+ ph¶n øng hãa häc víi nhau thµnh hîp chÊt hãa häc, víi
kiÓu m¹ng míi kh¸c h¼n c¸c cÊu tö thµnh phÇn.

→ LÇn lît kh¶o s¸t hai kiÓu t¬ng t¸c nµy.

3.1.2. Dung dÞch r¾n

a. Kh¸i niÖm - ph©n lo¹i

- CÊu tö gi÷ l¹i ®îc kiÓu m¹ng → dung m«i (chiÕm ®a sè),
cßn c¸c nguyªn tö chÊt hßa tan (tû lÖ Ýt) s¾p xÕp trong
m¹ng dung m«i mét c¸ch ®Òu ®Æn vµ ngÉu nhiªn→ t¹o
thµnh pha ®ång nhÊt

- Thµnh phÇn (hay cßn gäi lµ nång ®é) cã thÓ thay ®æi
trong mét ph¹m vi mµ kh«ng lµm mÊt ®i sù ®ång nhÊt ®ã.

- Ký hiÖu : A(B) cã kiÓu m¹ng cña A lµ cÊu tö dung m«i, B lµ

cÊu tö hßa tan ; hoÆc lµ b»ng c¸c ch÷ c¸i Latinh: α, β, γ....

- C¸c nguyªn tö hßa tan ®îc s¾p xÕp trong m¹ng tinh thÓ
dung m«i theo hai kiÓu, t¬ng øng víi hai lo¹i dung dÞch
r¾n: thay thÕ vµ xen kÏ (h×nh 3.3) →Râ rµng ë ®©y yÕu
tè h×nh häc cã ý nghÜa quan träng.
 73

H×nh 3.3. S¬ ®å s¾p xÕp nguyªn tö hßa tan thay thÕ vµ xen kÏ
vµo dung m«i cã m¹ng lËp ph¬ng t©m mÆt, mÆt (100)

b. Dung dÞch r¾n thay thÕ

- C¸c nguyªn tö hßa tan chiÕm chç hay thay thÕ vµo ®óng
c¸c vÞ trÝ nót m¹ng cña kim lo¹i dung m«i → cã kiÓu m¹ng
vµ sè nguyªn tö trong « c¬ së ®óng nh cña cÊu tö dung
m«i.
- §iÒu kiÖn ®Ó t¹o thµnh dung dÞch r¾n thay thÕ :
ChØ x¶y ra víi c¸c nguyªn tè cã ®êng kÝnh nguyªn tö gÇn
gièng nhau ( sai kh¸c kh«ng qu¸ 15%)
- V× kh«ng cã hai nguyªn tè nµo cã ®êng kÝnh nguyªn tö
hoµn toµn gièng nhau→ thay thÕ sÏ g©y ra x« lÖch m¹ng
- Vît qu¸ giíi h¹n nµo ®ã → thay thÕ lÉn nhau rÊt khã →
m¹ng x« lÖch qu¸ m¹nh, trë nªn mÊt æn ®Þnh→ cho ®Õn
nång ®é b·o hßa mµ vît qu¸ giíi h¹n nµy sÏ t¹o nªn pha míi→
giíi h¹n hßa tan.
- Trong thùc tÕ cã mét sè cÆp kim lo¹i cã thÓ hßa tan v«
h¹n vµo nhau → t¹o nªn mét d·y c¸c dung dÞch r¾n cã nång
®é thay ®æi mét c¸ch liªn tôc : 100%A + 0%B qua 50%A +
50 %B cho ®Õn 0%A + 100%B nh biÓu thÞ ë h×nh 3.4.
 74
- §iÒu kiÖn ®Ó hoµ tan v« h¹n: (cã 4 yÕu tè)

H×nh 3.4. S¬ ®å thay thÕ ®Ó t¹o nªn d·y dung dÞch r¾n liªn
tôc (hßa tan v« h¹n) gi÷a hai kim lo¹i A vµ B khi lîng B t¨ng dÇn
• T¬ng quan vÒ kiÓu m¹ng: nÕu cïng kiÓu m¹ng míi cã

thÓ hßa tan v« h¹n, kh¸c kiÓu m¹ng chØ cã thÓ hßa tan
cã h¹n.
• T¬ng quan vÒ kÝch thíc: ®êng kÝnh nguyªn tö sai kh¸c
nhau Ýt (< 8%) míi cã thÓ hßa tan v« h¹n, sai kh¸c nhau
nhiÒu
(8 ÷ 15%) chØ cã thÓ hßa tan cã h¹n, sai kh¸c nhau rÊt
nhiÒu (>15%) cã kh¶ n¨ng kh«ng hßa tan lÉn nhau.
• T¬ng quan vÒ nång ®é ®iÖn tö (sè lîng ®iÖn tö hãa trÞ
tÝnh cho mét nguyªn tö) cã cïng ®iÖn tö ho¸ trÞ (c¸c
nguyªn tè kh¸c nhau vÒ hãa trÞ chØ cã thÓ hßa tan cã h¹n)

• T¬ng quan vÒ tÝnh ©m ®iÖn. (kh¶ n¨ng t¬ng t¸c hãa

häc t¹o thµnh ph©n tö) Cïng tÝnh ©m ®iÖn, dÔ hoµ tan
vµo nhau. NÕu kh¸c biÖt nhau rÊt nhiÒu dÔ t¹o nªn hîp
chÊt hãa häc, pha trung gian
Hai t¬ng quan sau lµ sù gÇn nhau trong b¶ng tuÇn hoµn
 75
ChØ cÇn kh«ng ®¹t mét trong bèn yÕu tè → t¹o
thµnh dd r¾n hoµ tan cã h¹n.
VÝ dô: Ag - Au (m¹ng A1, ∆r = 0,20%, cïng nhãm IB), Cu -
Ni (m¹ng A1, ∆r = 2,70%, IB vµ VIII), Feα - Cr (m¹ng A2, ∆r
= 0,70%, VIB vµ VIII).

- Thêng sù ph©n bè nguyªn tö hßa tan trong m¹ng dung

m«i lµ ®Òu ®Æn, ngÉu nhiªn vµ ®îc gäi lµ dung dÞch r¾n
kh«ng trËt tù.

- Trong mét sè ®iÒu kiÖn (nhiÖt ®é, nång ®é) c¸c nguyªn
tö hßa tan ph©n bè ®Òu ®Æn song l¹i cã quy luËt → dung
dÞch r¾n trËt tù cã tÝnh chÊt gißn h¬n.

c. Dung dÞch r¾n xen kÏ

- C¸c nguyªn tö hßa tan ph¶i cã kÝch thíc bÐ h¬n h¼n ®Ó

cã thÓ “lät“ vµo lç hæng trong m¹ng cña kim dung m«i→
vÉn cã kiÓu m¹ng nh kim lo¹i chñ nhng sè nguyªn tö trong «
c¬ së t¨ng lªn.

- C¸c lç hæng ®Òu rÊt nhá → mét sè ¸ kim víi b¸n kÝnh
nguyªn tö bÐ nh: Hy®r« (0,046nm), Nit¬ (0,071nm), C
(0,077nm) vµ ®«i khi c¶ B (0,091nm) →vcã kh¶ n¨ng hßa
tan xen kÏ vµo c¸c kim lo¹i chuyÓn tiÕp cã b¸n kÝnh nguyªn
tö lín nh Fe (0,1241nm),Cr (0,1249nm), W(0,1371nm), Mo
(0,136nm), V (0,132nm), Ti (0,145nm)...

- Lç hæng lín nhÊt trong c¸c m¹ng tinh thÓ kim lo¹i lµ lo¹i
t¸m mÆt cña A1 d= 0,414dngt→ trõ H ra kh«ng cã ¸ kim nµo
nhá ®Õn møc võa kÝch thíc nµy→ thùc tÕ, vÉn cã thÓ
 76
chen vµo ë mét sè lç hæng, g©y ra x« lÖch m¹nh m¹ng
(h×nh 3.5a) → dung dÞch r¾n xen kÏ chØ cã thÓ lµ lo¹i hoµ
tan cã h¹n (®é hßa tan thêng lµ nhá vµ rÊt nhá).

H×nh 3.5. Sù x« lÖch m¹ng trong dung dÞch r¾n:

a. hßa tan xen kÏ,
b. hßa tan thay thÕ khi rht > rchñ ,
c. hßa tan thay thÕ khi rht<rchñ.

d. C¸c ®Æc tÝnh cña dung dÞch r¾n

1) M¹ng tinh thÓ cã c¸c kiÓu ®¬n gi¶n vµ xÝt chÆt (A1,
A2...) cña kim lo¹i víi liªn kÕt kim lo¹i.

2) Cã c¬ tÝnh nh kim lo¹i chñ, ®ã lµ tÝnh dÎo, nhng theo h-

íng: - tÝnh dÎo tuy cã gi¶m ®i song vÉn ®ñ cao
- t¨ng ®é bÒn, ®é cøng, kh¶ n¨ng chÞu t¶i h¬n h¼n kim
lo¹i nguyªn chÊt.
- Sù biÕn ®æi tÝnh chÊt nh trªn cµng m¹nh khi nång ®é
chÊt tan cµng lín, khi nång ®é nµy qu¸ lín, m¹ng bÞ x« lÖch
qu¸ m¹nh, ®é bÒn, ®é cøng tuy t¨ng lªn m¹nh nhng ®é dÎo
còng bÞ gi¶m m¹nh → gißn, dÔ bÞ g·y, vì.
 77
3) Dung dÞch r¾n tuy còng cã tÝnh dÉn nhiÖt, dÉn ®iÖn
song kÐm h¬n kim lo¹i nguyªn chÊt, cã thÓ lµm thay ®æi
®ét ngét ®iÖn thÕ ®iÖn cùc → cã ¶nh hëng tèt ®Õn tÝnh
chèng ¨n mßn ®iÖn hãa
- Trong tÊt c¶ c¸c hîp kim kÕt cÊu, dung dÞch r¾n bao giê
còng lµ pha c¬ b¶n chiÕm trªn díi 90% thËm chÝ chØ cã
pha nµy (100%) .

3.1.3. Pha trung gian

- C¸c hîp chÊt hãa häc cã trong hîp kim thêng ®îc gäi lµ pha
trung gian bëi v× trªn gi¶n ®å pha nã cã vÞ trÝ ë gi÷a,
trung gian gi÷a c¸c dung dÞch r¾n cã h¹n ë hai ®Çu mót.

- §ã lµ c¸c pha cã tÝnh chÊt gÇn gièng c¸c hîp chÊt ho¸ häc
thêng gÆp, nhng cã mét sè nÐt cña dung dÞch r¾n

a. B¶n chÊt vµ ph©n lo¹i

- §Æc ®iÓm

1) Cã m¹ng tinh thÓ phøc t¹p vµ kh¸c h¼n víi nguyªn tè

thµnh phÇn.

2) Lu«n lu«n cã tû lÖ kh¸ chÝnh x¸c gi÷a c¸c nguyªn tè vµ

biÓu diÔn b»ng c«ng thøc hãa häc AmBn

3) TÝnh chÊt kh¸c h¼n c¸c nguyªn tè thµnh phÇn víi ®Æc
®iÓm lµ gißn (kh¸c h¼n víi kim lo¹i).

4) Cã nhiÖt ®é nãng ch¶y cè ®Þnh vµ khi t¹o thµnh táa ra

mét lîng nhiÖt ®¸ng kÓ.
 78
- PhÇn lín c¸c hîp chÊt hãa häc trong hîp kim cã nh÷ng
®Æc ®iÓm kh¸c víi c¸c hîp chÊt hãa häc theo hãa trÞ:

+ kh«ng tu©n theo quy luËt hãa trÞ,

+ kh«ng cã thµnh phÇn hãa häc chÝnh x¸c (dao ®éng trong
mét kho¶ng quanh thµnh phÇn chÝnh x¸c theo c«ng thøc),

+ cã liªn kÕt kim lo¹i.

C¸c pha trung gian trong hîp kim thêng gÆp gåm
cã: pha xen kÏ, pha ®iÖn tö vµ pha Laves.

Thêng gÆp pha xen kÏ, VD: cacbit, nitrit, hy®rit (vµ borit).

c«ng thøc M4X, M2X, MX hoÆc M3X, M7X3, M23X6.

(C¸c nitrit Fe4N, Fe2N, Mo2N, Cr2N... ®îc t¹o thµnh khi thÊm
Fe3C, Mn3C, Cr7C3, Cr23C6 )

3.2. Gi¶n ®å pha cña hÖ hai cÊu tö

- Gi¶n ®å pha chÝnh lµ gi¶n ®å biÓu thÞ sù biÕn ®æi tæ

chøc pha vµo nhiÖt ®é vµ thµnh phÇn cña hÖ ë tr¹ng th¸i
c©n b»ng.

→ Nh vËy nãi chung gi¶n ®å pha chØ hoµn toµn ®óng vµ

phï hîp víi hîp kim ë tr¹ng th¸i c©n b»ng (lµm nguéi rÊt
chËm hay ë tr¹ng th¸i ñ), cßn trong trêng hîp lµm nguéi
th«ng thêng (trong kh«ng khÝ) → g©y ra Ýt nhiÒu sai kh¸c,
tuy nhiªn gi¶n ®å pha vÉn lµ c¬ së x¸c ®Þnh cÊu tróc cña
hîp kim ®· cho ( sai lÖch xuÊt hiÖn hoµn toµn cã thÓ lý gi¶i
®îc).
 79
→ V× vËy gi¶n ®å pha lµ c«ng cô quan träng ®Ó kh¶o
s¸t hîp kim (vµ ceramic), qua ®ã cã thÓ biÕt ®iÒu chÝnh
yÕu nhÊt lµ cÊu tróc. 3.2.1. Gi¶n ®å pha vµ c«ng dông

- Gi¶n ®å pha ®îc x©y dùng chØ b»ng thùc nghiÖm.

- HÖ mét cÊu tö kh«ng cã sù biÕn ®æi thµnh phÇn → gi¶n

®å pha chØ cã mét trôc ( trôc tung) trªn ®ã ®¸nh dÊu
nhiÖt ®é ch¶y (kÕt tinh) vµ c¸c nhiÖt ®é chuyÓn biÕn thï
h×nh (nÕu cã)

VD: Fe

- HÖ hai cÊu tö cã hai trôc: trôc tung → nhiÖt ®é, trôc

hoµnh → thµnh phÇn (% khèi lîng) víi nh÷ng ®êng ph©n
chia c¸c khu vùc pha theo theo c¸c nguyªn t¾c sau:

* Xen gi÷a hai khu vùc mét pha lµ khu vùc hai pha t¬ng
øng.

* Mçi ®iÓm trªn trôc hoµnh biÓu thÞ mét thµnh phÇn x¸c
®Þnh cña hÖ. ( Tr¸i sang ph¶i : tû lÖ cÊu tö B t¨ng lªn, A
gi¶mn, hai ®Çu mót t¬ng øng víi hai cÊu tö nguyªn chÊt: A
(tr¸i), B (ph¶i).

VD: §iÓm C øng víi thµnh phÇn cã 30%B , 70%A),

§iÓm D: 80%B + 20%A.

 80

H×nh 3.6. Gi¶n ®å H×nh 3.7. C¸c trôc cña gi¶n ®å pha hÖ
pha cña s¾t. hai cÊu tö.

- §êng th¼ng ®øng bÊt kú biÓu thÞ mét thµnh phÇn x¸c
®Þnh nhng ë c¸c nhiÖt ®é kh¸c nhau.
- Gi¶n ®å pha cña hÖ hai cÊu tö dÔ dµng x¸c ®Þnh ®îc c¸c
th«ng sè sau ®©y cho mét thµnh phÇn x¸c ®Þnh ë nhiÖt
®é nµo ®ã:
• C¸c pha tån t¹i. C¨n cø vµo ®iÓm nhiÖt ®é - thµnh phÇn
®· cho (täa ®é) n»m trong vïng nµo → sÏ cã tæ chøc pha t-
¬ng øng víi vïng ®ã: n»m ë vïng mét pha, hîp kim cã tæ
chøc mét pha; n»m trong vïng hai pha - cã tæ chøc hai pha.

• Thµnh phÇn pha.

NÕu täa ®é n»m trong vïng mét pha th× thµnh phÇn cña
pha cÊu t¹o nªn hîp kim b»ng chÝnh thµnh phÇn cña hîp kim
®· chän.
 81
Khi täa ®é n»m trong vïng hai pha viÖc x¸c ®Þnh nh
sau: kÎ ®êng n»m ngang (®¼ng nhiÖt) qua täa ®é nµy, hai
giao ®iÓm cña nã víi hai ®êng biªn giíi víi hai vïng mét pha
gÇn nhÊt sÏ chØ râ thµnh phÇn cña tõng pha t¬ng øng.
• Tû lÖ (vÒ sè lîng) gi÷a c¸c pha hoÆc tæ chøc ®îc x¸c
®Þnh b»ng quy t¾c c¸nh tay ®ßn:
lîng pha tr¸i ®é dµi ®o¹n th¼ng ph¶i (®ßn bªn ph¶i)
------------------ = --------------------------------------------------
lîng pha ph¶i ®é dµi ®o¹n th¼ng tr¸i (®ßn bªn tr¸i)

gièng nh sù c©n b»ng cña ®ßn bÈy

H×nh 3.8. Sù c©n b»ng cña ®ßn bÈy.

• Suy ®o¸n tÝnh chÊt cña hîp kim.

Theo quy t¾c kÕt hîp th× tÝnh chÊt cña hîp kim lµ tæng hîp
tÝnh chÊt cña tõng pha cÊu t¹o nªn HK theo tû lÖ bËc nhÊt
• NhiÖt ®é ch¶y (kÕt tinh): thêng hîp kim nãng ch¶y (kÕt
tinh) trong mét kho¶ng nhiÖt ®é (b¾t ®Çu vµ kÕt thóc) t-
¬ng øng víi hai ®êng ch¹y ngang suèt gi¶n ®å, ®êng ch¹y
ngang trªn ®îc gäi lµ ®êng láng (ë cao h¬n ®êng nµy hîp
kim hoµn toµn ë tr¹ng th¸i láng), ®êng ngang s¸t ë díi ®îc
gäi lµ ®êng r¾n (hay ®êng ®Æc) (ë thÊp h¬n ®êng nµy
hîp kim hoµn toµn ë tr¹ng th¸i r¾n).
 82
• C¸c chuyÓn biÕn pha. Sù xuÊt hiÖn hoÆc biÕn mÊt
cña c¸c pha (khi nung vµ khi nguéi chËm) còng nh theo
nhiÖt ®é x¶y ra, t¬ng øng víi c¸c ®êng ë díi ®êng ®Æc.

• Dù ®o¸n c¸c tæ chøc t¹o thµnh ë tr¹ng th¸i kh«ng c©n

b»ng (khi nguéi nhanh).

3.2.2. Gi¶n ®å lo¹i I

H×nh 3.9. D¹ng tæng qu¸t cña gi¶n ®å pha lo¹i I (a) vµ gi¶n ®å pha
Pb - Sb (b).

- HÖ hai cÊu tö kh«ng cã bÊt kú t¬ng t¸c nµo →chóng t¹o

nªn hçn hîp riªng rÏ cña hai cÊu tö

VD: HÖ Pb - Sb

3.2.3. Gi¶n ®å lo¹i II

 83
H×nh 3.10. D¹ng tæng qu¸t cña gi¶n ®å pha lo¹i II (a) vµ c¸c
gi¶n ®å pha hÖ Cu - Ni (b)
- HÖ hai cÊu tö víi t¬ng t¸c hßa tan v« h¹n vµo nhau

VD: HÖ Cu - Ni

3.2.4. Gi¶n ®å lo¹i III

- HÖ hai cÊu tö víi t-

¬ng t¸c hßa tan cã
h¹n vµo nhau,

VD: HÖ Pb - Sn

H×nh
3.12. gi¶n ®å pha hÖ Pb - Sn- tæ chøc khi kÕt tinh ë tr¹ng th¸i
c©n b»ng cña hîp kim 40%Sn (b).

+ AEB lµ ®êng láng

+ ACEDB - ®êng ®Æc

+ E ®iÓm cïng tinh: L→(α+ β) ( hîp kim cïng tinh)

Tríc E : HK tríc cïng tinh

Sau E: HK sau cïng tinh

 84
+ CF; DG lµ ®êng giíi h¹n hoµ tan cña dung dÞch r¾n:
lín nhÊt ë nhiÖt ®é cïng tinh, gi¶m m¹nh ë nhiÖt ®é thÊp

+ Cã thÓ chia HK cña hÖ thµnh 3 nhãm:

• Nhãm chøa rÊt Ýt cÊu tö thø hai (bªn tr¸i F, bªn ph¶i G),
sau khi kÕt tinh xong chØ cã mét dung dÞch r¾n α hoÆc β,
cã ®Æc tÝnh nh gi¶n ®å lo¹i II.

• Nhãm chøa mét lîng h¹n chÕ cÊu tö thø hai (tõ F ®Õn C’
vµ D’ ®Õn G), ban ®Çu kÕt tinh ra dung dÞch r¾n, song
khi nhiÖt ®é h¹ xuèng thÊp h¬n CF vµ DG chóng trë nªn
qu¸ b·o hßa → tiÕt ra lîng cÊu tö hßa tan thõa díi d¹ng dung
dÞch r¾n thø cÊp (α thõa B tiÕt ra pha βII giµu B, β thõa A
tiÕt ra pha αII giµu A).

• Nhãm chøa lîng lín cÊu tö thø hai [tõ C (C’) ®Õn D (D’)],
ban ®Çu kÕt tinh ra dung dÞch r¾n (αC hay βD), pha láng
cßn l¹i biÕn ®æi thµnh phÇn theo ®êng láng ®Õn ®iÓm E
→kÕt tinh cña cïng tinh

VÝ dô xÐt HK tríc cïng tinh 40%Sn cña hÖ Pb - Sn

- T>245oC hîp kim hoµn toµn ë tr¹ng th¸i láng.

- T= 245oC hîp kim b¾t ®Çu kÕt tinh ra α2’ víi 13,3%Sn→
khi lµm nguéi α tiÕp tôc ®îc t¹o thµnh vµ pha láng Ýt dÇn

VD: ë 200oC pha α chøa 18,5%Sn (a’) vµ L chøa 57%Sn

(a’’)

tû lÖ gi÷a chóng lµ : αa’ / La’’ = (57 - 40) / (40 - 18,5) =

17 / 21,5 vËy pha αa’ chiÕm tû lÖ 44,2%
 85
L a’’ - 55,8%.

- §Õn nhiÖt ®é cïng tinh 183 oC, tríc khi kÕt tinh cïng tinh tû
lÖ gi÷a hai pha nµy lµ
αC / LE = (61,9 - 40) / (40 - 19,2) = 21,9 / 20,8.

Còng t¹i nhiÖt ®é nµy sau ph¶n øng cïng tinh LE → (αC +
βD), hîp kim cã tæ chøc αC + (αC + βD) víi tû lÖ
αC / (αC + βD) còng b»ng 21,9 /
20,8.

Nh vËy trong tæ chøc cuèi cïng cña hîp kim cã hai lo¹i dung
dÞch r¾n α : lo¹i kÕt tinh ®éc lËp ë trong vïng α + L (ë cao
h¬n 183oC) vµ lo¹i cïng kÕt tinh víi β ë nhiÖt ®é kh«ng ®æi
(183oC) vµ ®îc gäi lµ α cïng tinh.
NÕu tÝnh tû lÖ gi÷a hai pha β (chØ cã trong cïng tinh) vµ α
(gåm c¶ lo¹i ®éc lËp lÉn c¶ lo¹i cïng tinh) th× ë 183oC cã
β / α = (40 - 19,2) / (97,5 - 40) = 20,8 / 57,5,
→ β chiÕm tû lÖ 26,6%, α chiÕm tû lÖ 73,4%.

3.3. Gi¶n ®å pha Fe - C (Fe - Fe3C)

- Gi¶n ®å pha Fe - C cã t¬ng t¸c kh¸ phøc t¹p, rÊt ®iÓn

h×nh → viÖc nghiªn cøu cã ý nghÜa võa thùc tÕ vµ khoa
häc

- Thùc tÕ chØ kh¶o s¸t mét phÇn (phÇn giµu Fe) víi lîng
cacbon ®Õn 6,67 % (hÖ Fe - Fe3C) → ®îc coi lµ c©n b»ng
gi¶ æn ®Þnh 3.3.1. T¬ng t¸c gi÷a Fe vµ C
 86
• S¾t: S¾t nguyªn chÊt kü thuËt cã c¬ tÝnh nh sau:

HB ≈ 80; ¬b ≈ 250MPa; ¬0,2 ≈ 120MPa; δ ≈

50%;
Ψ ≈ 85%; aK ≈ 2500kJ/m2
cã thï h×nh víi 2 kiÓu m¹ng tinh thÓ : lptk vµ lptm

a. T¬ng t¸c gi÷a Fe vµ C:

- Cã nhiÒu t¬ng t¸c víi nhau vµ rÊt ®iÓn h×nh: T¹o ra c¶

dung dÞch r¾n, pha trung gian vµ hçn hîp c¬ häc

1. Dung dÞch r¾n xen kÏ cña C trong Fe

- Do kÝch thíc nguyªn tö nhá (rC = 0,077nm, rFe = 0,1241nm)

→ C hßa tan cã h¹n vµo Fe ë d¹ng dd r¾n xen kÏ.

- Víi m¹ng Feα vµ Feδ ( m¹ng lptk- A2) mËt ®é xÕp thÊp, cã
nhiÒu lç hæng, mçi lç hæng l¹i cã kÝch thíc qu¸ nhá (lç t¸m
mÆt cã r = 0,154rFe , lç bèn mÆt lín h¬n cã r = 0,291rFe),
chØ b»ng gÇn mét nöa kÝch thíc nguyªn tö C → Do vËy vÒ
nguyªn lý Feα vµ Feδ kh«ng cã kh¶ n¨ng hßa tan C hay ®é
hßa tan cacbon trong chóng lµ kh«ng ®¸ng kÓ (cã thÓ coi
b»ng kh«ng).

- Thùc tÕ cã thÓ hoµ tan mét lîng nhá C ( 0,02% ë 727 0c v

víi Feα vµ 0,1% ë 14990C víi Feδ do C n»m ë c¸c vïng sai lÖch
m¹ng, chñ yÕu trªn biªn giíi h¹t

- Víi Feγ - m¹ng lptm (A1) cã kÝch thíc lç hæng lín h¬n (lç
t¸m mÆt r = 0,414rFe), vÉn nhá h¬n C mét chót → nªn cã
kh¶ chøa nguyªn tö C vµ g©y x« lÖch m¹ng (tèi ®a cã thÓ
 87
®Õn 2,14%C), vît qu¸ giíi h¹n trrne sÏ lµm m¹ng qu¸ x«
lªch vµ trë nªn kÐm æn ®Þnh.

2. C¸c bÝt Fe (xementit)

- Khi lîng C ®a vµo Fe vît qu¸ giíi h¹n hßa tan nãi trªn, C
thõa ra sÏ kÕt hîp víi Fe thµnh Fe3C gäi lµ xªmentit.

- Fe3C lµ pha xen kÏ víi kiÓu m¹ng phøc t¹p, cã thµnh phÇn
6,67%C + 93,33%Fe.

- Lµ pha kh«ng æn ®Þnh, trong mét sè ®iÒu kiÖn l¹i bÞ

phan ho¸ thµnh Fe vµ C ( graphit)

3. Hçn hîp c¬ häc:

- Hîp kim Fe-C thêng cã cÊu t¹o tinh thÓ lµ hçn hîp c¬ häc
cña dd r¾n cña Fe vµ Xe, nhÊt lµ ë nhiÖt ®é thêng

- Hai d¹ng hçn hîp ®iÓm h×nh lµ cïng tinh vµ cïng tÝch

3.3.2. Gi¶n ®å pha Fe - Fe3C

a. Gi¶n ®å pha Fe - Fe3C

Gi¶n ®å pha Fe - C (Fe - Fe3C) ®îc tr×nh bµy ë h×nh
3.18 víi c¸c ký hiÖu c¸c täa ®é (nhiÖt ®é, oC - thµnh phÇn
cacbon, %) ®· ®îc quèc tÕ hãa nh sau:
A (1539 - 0); B (1499 - 0,5); C (1147 - 4,3);
D (~1250 - 6,67); E (1147 - 2,14); F (1147 - 6,67);
G (911 - 0); H (1499 - 0,10); J (1499 - 0,16);
K (727 - 6,67); L (0 - 6,67) ; N (1392 - 0);
P (727 - 0,02); Q (0 - 0,006); S (727 - 0,80).

Mét sè ®êng cã ý nghÜa thùc tÕ rÊt quan träng nh sau:

 88
- ABCD lµ ®êng láng ®Ó x¸c ®Þnh nhiÖt ®é ch¶y láng
hoµn toµn hay b¾t ®Çu kÕt tinh.

- AHJECF lµ ®êng r¾n ®Ó x¸c ®Þnh nhiÖt ®é b¾t ®Çu

ch¶y hay kÕt thóc kÕt tinh.

- ECF (1147oC) lµ ®êng cïng tinh, x¶y ra ph¶n øng cïng tinh
(eutectic).

- PSK (727oC) lµ ®êng cïng tÝch, x¶y ra ph¶n øng cïng tÝch
(eutectoid).

- ES - giíi h¹n hßa tan cacbon trong Feγ.

- PQ - giíi h¹n hßa tan cacbon trong Feα.

 89

H×nh 3.18. Gi¶n ®å pha Fe - C (Fe - Fe3C).

b. C¸c chuyÓn biÕn khi lµm nguéi chËm
- ChuyÓn biÕn bao tinh x¶y ra ë 1499oC trong c¸c hîp kim
cã 0,10 ÷ 0,50%C (®êng HJB)
δH + LB → γH hay δ0,10 + L0,50 → γ
0,16 (3.1) song Ýt ®Ó ý ®Õn ph¶n øng nµy v× x¶y ra ë
 90
nhiÖt ®é qu¸ cao vµ kh«ng cã ¶nh hëng g× ®Õn tæ
chøc cña thÐp khi gia c«ng vµ sö dông.
- ChuyÓn biÕn cïng tinh x¶y ra ë 1147oC trong c¸c hîp
kim cã>2,14%C (®êng ECF)
LC → (γE + Fe3CF) hay L4,3 → (γ2,14 + Fe3C6,67) (3.2)
- ChuyÓn biÕn cïng tÝch x¶y ra ë 727oC hÇu nh víi mäi hîp
kim (®êng PSK)
γS → [αP + Fe3CK] hay γ0,8 → [α0,02 + Fe3C6,67]
(3.3)
- Sù tiÕt pha Fe3C d ra khái dung dÞch r¾n cña cacbon
trong c¸c dung dÞch r¾n: trong Feγ theo ®êng ES vµ trong
Feα theo ®êng PQ.
c. C¸c tæ chøc mét pha
ë tr¹ng th¸i r¾n cã thÓ gÆp bèn pha sau.
*Ferit (cã thÓ ký hiÖu b»ng α hay F hay Feα)
- lµ dung dÞch r¾n xen kÏ cña cacbon trong Feα víi m¹ng lptk
(a = 0,286 ÷ 0,291nm)
- lîng hßa tan C qu¸ nhá (lín nhÊt lµ 0,02%C ë 727oC - ®iÓm
P, ë nhiÖt ®é thêng thÊp nhÊt chØ cßn 0,006%C - ®iÓm Q)
→ coi
Feα nh Fe nguyªn chÊt , cã tÝnh s¾t tõ nhng chØ ®Õn
768oC.
- Trªn gi¶n ®å nã tån t¹i trong vïng GPQ , c¬ tÝnh cña ferit
chÝnh lµ cña s¾t nguyªn chÊt: dÎo, dai, mÒm vµ kÐm bÒn.
- Ferit cã thÓ hßa tan Si, Mn, P, Cr... nªn sÏ cøng vµ bÒn h¬n
song còng kÐm dÎo dai ®i.
 91
- Ferit lµ mét trong hai pha tån t¹i ë nhiÖt ®é thêng vµ
khi sö dông (< 727oC), song víi tû lÖ cao nhÊt (trªn díi 90%)
→®ãng gãp mét tû lÖ quan träng trong c¬ tÝnh cña hîp kim
Fe - C.
- Tæ chøc tÕ vi cña ferit tr×nh bµy ë h×nh 3.19a cã d¹ng
c¸c h¹t s¸ng, ®a c¹nh.

H×nh 3.19. Tæ chøc tÕ vi cña ferit (a) vµ austenit (b) (x500).

*Austenit [ cã thÓ ký hiÖu b»ng γ, A, Feγ (C) ]

- Lµ dung dÞch r¾n xen kÏ cña C trong Feγ víi m¹ng lptm (a ≈
0,364nm)

- Lîng hßa tan ®¸ng kÓ cacbon (cao nhÊt tíi 2,14% hay
kho¶ng 8,5% vÒ sè nguyªn tö ë 1147oC - ®iÓm E, ë 727oC
chØ cßn 0,80%C - ®iÓm S).

- Kh«ng cã tÝnh s¾t tõ mµ cã tÝnh thuËn tõ, nã chØ tån t¹i

ë nhiÖt ®é cao (> 727oC) trong vïng NJESG (tiÕp gi¸p víi Feγ
trªn trôc s¾t)

- RÊt Ýt khi quan s¸t thÊy ë nhiÖt ®é thêng

 92
- Kh«ng tham gia quyÕt ®Þnh tÝnh chÊt cña hîp kim
khi lµm viÖc ¶ nhng l¹i cã vai trß quyÕt ®Þnh trong biÕn
d¹ng nãng vµ nhiÖt luyÖn v× nã lµ trung gian ®Ó tõ ®ã
nhËn ®îc c¸c tæ chøc theo yªu cÇu

- Tæ chøc tÕ vi cña austenit tr×nh bµy ë h×nh 3.19b cã c¸c

h¹t s¸ng, cã thÓ víi mµu ®Ëm nh¹t kh¸c nhau ®«i chót (do
®Þnh híng khi tÈm thùc) vµ c¸c ®êng song tinh (song song)
c¾t ngang h¹t (thÓ hiÖn tÝnh dÎo cao).

*Xªmentit (cã thÓ ký hiÖu b»ng Xe, Fe3C)

-Lµ pha xen kÏ víi kiÓu m¹ng phøc t¹p, c«ng thøc Fe3C,
6,67%C, (®êng th¼ng ®øng DFKL trªn gi¶n ®å)

- Cøng ( 800HB) vµ gißn, cïng víi F nã t¹o nªn c¸c tæ chøc

kh¸c nhau cña hîp kim Fe - C.

- Cã 4 lo¹i xªmenntit:

• Xªmentit thø nhÊt (XeI):

- ®îc t¹o thµnh tõ pha láng do gi¶m nång ®é C trong hîp

kim láng theo DC khi h¹ nhiÖt ®é

- chØ cã ë hîp kim cã > 4,3%C.

- do t¹o thµnh ë nhiÖt ®é cao (> 1147oC) → XeI cã d¹ng

th¼ng, th« to (h×nh 3.24b) ®«i khi cã thÓ thÊy ®îc b»ng
m¾t thêng.

- Xªmentit thø hai (XeII) :

- ®îc t¹o thµnh do gi¶m nång ®é C trong γ theo ®êng ES

khi h¹ nhiÖt ®é
 93
- thêng thÊy rÊt râ ë hîp kim cã 0,80 - 2,14%C.

- do t¹o thµnh ë nhiÖt ®é t¬ng ®èi cao (> 727oC) → t¹o

®iÒu kiÖn cho sù tËp trung ë biªn giíi h¹t→ khi XeII víi lîng
®ñ lín → t¹o thµnh líi liªn tôc bao quanh c¸c h¹t austenit
(peclit) (h×nh 3.23) → t¹o ra khung gißn, lµm gi¶m m¹nh
tÝnh dÎo vµ dai cña hîp kim.

* Xªmentit thø ba (XeIII) :

- ®îc t¹o thµnh do gi¶m nång ®é C trong F theo ®êng PQ

khi h¹ nhiÖt ®é

- sè lîng (tû lÖ) rÊt nhá (nhiÒu nhÊt còng chØ lµ 2o/oo) nªn
rÊt khã ph¸t hiÖn trªn tæ chøc tÕ vi vµ thêng ®îc bá qua.
- *Xªmentit cïng tÝch ®îc t¹o thµnh do chuyÓn
biÕn cïng tÝch austenit → peclit. Lo¹i xªmentit nµy cã vai
trß rÊt quan träng, ®îc tr×nh bµy ë môc tiÕp theo.

d. C¸c tæ chøc hai pha

*Peclit (cã thÓ ký hiÖu b»ng P, [Feα + Fe3C]).

- Lµ hçn hîp cïng tÝch cña F vµ Xe ®îc t¹o thµnh tõ

austenit (0,80%C) vµ ë 727oC

- Trong P cã 88% F vµ 12% Xe ph©n bè ®Òu trong nhau→

peclit lµ tæ chøc kh¸ bÒn, cøng, ®ñ dÎo, dai ®¸p øng rÊt
tèt c¸c yªu cÇu cña vËt liÖu kÕt cÊu vµ c«ng cô.

- Peclit vµ c¸c biÕn thÓ cña nã (xoocbit, tr«xtit, bainit) cã

mÆt trong hÇu hÕt c¸c hîp kim Fe - C.

Ngêi ta ph©n biÖt hai lo¹i peclit tÊm vµ peclit h¹t.

 94
+

H×nh 3.20. Tæ chøc tÕ vi cña peclit tÊm (a) vµ peclit h¹t (b) (x500).

Peclit tÊm (h×nh 3.20a) thêng gÆp h¬n c¶, cã cÊu tróc tÊm
(líp phiÕn), hai pha F vµ Xe ®Òu ë d¹ng tÊm n»m ®an xen
nhau, (c¸c v¹ch tèi máng -víi lîng Ýt h¬n) lµ Xe, v¹ch s¸ng
dµy (víi lîng nhiÒu h¬n, gäi lµ nÒn) lµ F

Peclit h¹t (h×nh 3.20b) Ýt gÆp h¬n, cã cÊu tróc h¹t : Xe ë

d¹ng thu gän nhÊt (bÒ mÆt Ýt nhÊt), ph©n bè ®Òu trªn
nÒn ferit.

- Gi÷a hai lo¹i nµy cã sù kh¸c biÖt nhá vÒ c¬ tÝnh: so víi P

h¹t, P tÊm cã ®é bÒn, ®é cøng thap h¬n, ®é dÎo, ®é dai
thÊp h¬n ®«i chót. γ ®ång nhÊt dÔ t¹o thµnh P tÊm,

γ kÐm ®ång nhÊt dÔ t¹o thµnh P h¹t.

 95
P h¹t æn ®Þnh h¬n PtÊm nªn khi nung l©u ë nhiÖt ®é
t¬ng ®èi cao (vÝ dô 600 ÷ 700oC) P tÊm cã xu híng chuyÓn
thµnh Ph¹t.

*Lª®ªburit [ cã thÓ ký hiÖu b»ng Le, hay (γ + Xe) hay (P

+ Xe) ].

H×nh 3.21. Tæ chøc tÕ vi

cña lª®ªburit - (P+Xe)
(x500).

- Lª lµ hçn hîp cïng tinh

cña γ vµ XeI ( víi 4,3%C ë 1147oC) nhê ph¶n øng cïng tinh;

-Khi lµm nguéi tiÕp tôc l¹i cã ph¶n øng cïng tÝch (727 0C)
®Ó γ chuyÓn biÕn thµnh P nªn tæ chøc tÕ vi cuèi cïng quan
s¸t ®îc → lµ hçn hîp cña P tÊm (c¸c h¹t tèi nhá) trªn nÒn
Xe s¸ng.

- Lª cøng vµ gißn (tíi 2/3, lµ xªmentit - 600HB) vµ chØ cã

trong hîp kim Fe - C ë d¹ng gang tr¾ng, Ýt gÆp.

3.3.3. Ph©n lo¹i

a. Kh¸i niÖm chung vÒ thÐp, gang

 96
- ThÐp vµ gang ®Òu lµ hîp kim Fe - C (ngoµi ra cã thÓ
cã Ýt nhiÒu c¸c nguyªn tè kh¸c), trong ®ã ph©n biÖt <
2,14%C lµ thÐp, >2,14%C lµ gang( bªn tr¸i E lµ thÐp, bªn
ph¶i E lµ gang)

→gi¶i thÝch ®îc c¸c ®Æc ®iÓm c¬ b¶n kh¸c nhau gi÷a
chóng.

-TÊt c¶ c¸c thÐp dï víi lîng C, tæ chøc vµ c¬ tÝnh rÊt kh¸c

nhau ë nhiÖt ®é thêng, khi nung nãng cao h¬n ®êng GSE
→ chØ cã mét pha lµ γ víi ®é dÎo rÊt cao nªn rÊt dÔ biÕn
d¹ng → thÐp ®îc coi lµ vËt liÖu dÎo

- ®îc cung cÊp díi d¹ng b¸n thµnh phÈm c¸n nãng (d©y,
thanh, èng, tÊm, h×nh...) rÊt tiÖn lîi cho sö dông.

-TÝnh ®óc cña thÐp nãi chung lµ thÊp (do nhiÖt ®é ch¶y
cao, kh«ng cã tæ chøc cïng tinh) vµ Ýt ®îc sö dông ®Ó chÕ
t¹o vËt ®óc.

- TÊt c¶ c¸c gang khi nung nãng, gang kh«ng thÓ ®¹t ®îc
tæ chøc mét pha γ mµ bao giê còng cßn Xe (hay grafit) →
kh«ng thÓ ®em biÕn d¹ng nguéi lÉn nãng

- Cã nhiÖt ®é ch¶y thÊp h¬n, trong tæ chøc cã cïng tinh víi

kh¶ n¨ng ®iÒn ®Çy khu«n cao→gang lµ vËt liÖu ®óc, chØ
®îc cung cÊp díi d¹ng vËt ®óc (c¸c s¶n phÈm ®Þnh h×nh
nh chi tiÕt m¸y phøc t¹p: th©n bÖ, hép, vá hay ®¬n gi¶n
nh èng ...).
 97
- Gang cã thµnh phÇn cµng gÇn cïng tinh tÝnh ®óc cµng
cao.

- TÝnh dÎo cña gang rÊt thÊp (kh«ng bao giê ®îc ®em biÕn
d¹ng dÎo).

d. C¸c lo¹i thÐp, gang theo gi¶n ®å pha Fe - C

- C¨n cø vµo tæ chøc kh¸c nhau trªn gi¶n ®å pha ta cã ba

lo¹i thÐp vµ ba lo¹i gang kh¸c nhau.

* ThÐp (t¬ng øng víi gi¶n ®å pha Fe - C)

- lµ lo¹i hîp kim ngoµi Fe víi C < 2,14% cã chøa lîng kh«ng
®¸ng kÓ c¸c nguyªn tè kh¸c, ®îc gäi lµ thÐp cacbon hay
thÐp thêng, gåm ba lo¹i nhá sau ®©y.

+ ThÐp tríc cïng tÝch ( tct) víi lîng C tõ 0,10 - 0,70% (bªn
tr¸i ®iÓm S )

cã tæ chøc F(s¸ng) + P (tèi) (h×nh 3.22)

Th«ng dông lµ c¸c lo¹i thÐp ≤ 0,20%C; 0,30 ÷ 0,40%C.

Khi lîng cacbon t¨ng lªn th× trªn tæ chøc tÕ vi tû lÖ phÇn

peclit (mµu tèi) còng t¨ng lªn, cßn phÇn ferit (mµu s¸ng)
gi¶m ®i. VD:

Víi 0,10%C (h×nh 3.22a) phÇn tèi (peclit tÊm) chiÕm

kho¶ng 1/8,
 98

Víi 0,40%C (h×nh 3.22b) lµ 1/2

- ThÐp cïng tÝch víi thµnh phÇn 0,80%C (cã thÓ xª
dÞch mét chót) tøc øng víi ®iÓm S cã tæ chøc chØ gåm
peclit.

H×nh 3.22. Tæ chøc tÕ vi cña c¸c thÐp tríc cïng tÝch

(x500): a. 0,10%C, b. 0,40%C, c. 0,60%C

H×nh 3.23. Tæ chøc tÕ vi cña thÐp sau cïng tÝch

(1,20%C) (x500).
 99
- ThÐp sau cïng tÝch ( ≥ 0,90%C )(thêng chØ tíi
1,50%, c¸ biÖt cã thÓ tíi 2.0 ÷ 2,2%) - bªn ph¶i ®iÓm S
cã tæ chøc P + XeII thêng ë d¹ng líi s¸ng bao bäc lÊy P tÊm
nh ë h×nh 3.23.
* Gang t¬ng øng víi gi¶n ®å pha Fe - C (Fe - Fe3C) lµ gang
tr¾ng, rÊt Ýt ®îc sö dông do qu¸ cøng, gißn, kh«ng thÓ gia
c«ng c¾t ®îc . Theo sù kh¸c nhau vÒ tæ chøc ta gÆp ba
lo¹i gang tr¾ng sau.
- Gang tr¾ng tríc cïng tinh (< 4,3% - bªn tr¸i ®iÓm C)
cã tæ chøc P + XeII + Lª (h×nh 3.24a).
- Gang tr¾ng cïng tinh (4,3%C - ®iÓm C hay l©n cËn)
tæ chøc chØ lµ Lª (h×nh 3.21).
- Gang tr¾ng sau cïng tinh ( > 4,3%C - bªn ph¶i ®iÓm C)
cã tæ chøc Lª + XeI (h×nh 3.24b).

H×nh 3.24. Tæ chøc tÕ vi cña gang tr¾ng (x500):

 100
tríc cïng tinh (a) vµ sau cïng tinh (b)

c. C¸c ®iÓm tíi h¹n cña thÐp

- Nh thÊy râ tõ gi¶n ®å pha Fe - C, trong khu vùc cña thÐp

cã rÊt nhiÒu ®êng øng víi c¸c chuyÓn biÕn pha kh¸c nhau.

- §Ó ®¬n gi¶n hãa viÖc gäi tªn c¸c chuyÓn biÕn pha → ký
hiÖu c¸c ®êng t¬ng øng b»ng ch÷ A

- Khi cã chuyÓn biÕn pha nhiÖt ®é biÕn ®æi chËm l¹i ®«i
khi dõng h¼n) → gäi lµ c¸c ®iÓm (hay nhiÖt ®é) tíi h¹n.

- C¸c ®iÓm tíi h¹n thêng dïng nhÊt gåm :

+ A1 - ®êng PSK (727oC) øng víi chuyÓn biÕn γ ↔P, cã trong

mäi lo¹i thÐp.

+A3 - ®êng GS (911 ÷ 727oC) øng víi b¾t ®Çu tiÕt ra F khái
γ khi lµm nguéi hay kÕt thóc hßa tan F vµo γ khi nung nãng,
chØ cã trong thÐp tct.
Acm - §êng ES (1147 ÷ 727oC) øng víi b¾t ®Çu tiÕt
ra Xe khái γ khi lµm nguéi hay kÕt thóc hßa tan Xe vµo γ khi
nung nãng, chØ cã trong thÐp sct.

+ Cã thÓ dÔ dµng x¸c ®Þnh (gÇn ®óng) gi¸ trÞ cña A3 vµ

Acm cña theo gi¶n ®å pha Fe - C

+ §Ó ph©n biÖt cïng mét ®iÓm tíi h¹n cho hai trêng hîp:
nung nãng vµ lµm nguéi, ngêi ta thªm ch÷ c (chauffage) khi
nung nãng, thªm ch÷ r (refroidissement) khi lµm nguéi.
 101
Víi cïng mét thÐp bao giê còng cã: Ac1 > A1 > Ar1; Ac3
> A3 > Ar3..., (trong ®ã A tÝnh theo gi¶n ®å pha cßn Ac
cao h¬n vµ phô thuéc vµo tèc ®é nung, Ar thÊp h¬n vµ
phô thuéc vµo tèc ®é nguéi, tèc ®é cµng cao sù sai kh¸c
cµng m¹nh)