Trng: i hc Ty Nguyn Lp: Lut kinh doanh- k09 Mn hc: K nng thc hnh php lut GVHD: PGS.

TS L Th Chu Thnh vin nhm 6 1. ng Phng Lan 2. L Th Thin Hng 3. Nguyn Th Thu Hin 4. Nguyn Ngc Yn 5. L Th Ngc Mai

BO CO THUYT TRNH NHM 6 Ch : Bo lc gia nh

1. t vn Gia nh l t bo ca x hi, l ci ni u tin nui dng nhn cch v tm hn ca mi ngi, l thin ng- ni mang n s yn bnh v an ton cho mi thnh vin ni p bao hoi bo, chp cnh nhng c m. y th nhng u , gia nh li ang l a ngc ni au ca cc cuc bo hnh. Bo lc gia nh ang l mt vn nn ln ca x hi v ang c xu hng ngy cng gia tng m nn nhn ch yu ca bo lc gia nh li l ph n v tr em. Chng ta ai cng bit rng bo lc trong gia nh khng nhng lm tn thng, tn hi n sc khe, th xc, tinh thn ca nn nhn m cn nh hng n cuc sng ca nhng ngi xung quanh v tc ng n c x hi. Bo lc gia nh ang l mt vn ng bo ng. Thc trng y khng ch din ra cc nc lc hu, km pht trin, m ngay c nhng nc ang pht trin v pht trin, khng phn bit thnh phn gia nh, tui tc, ngh nghip, d nng thn hay thnh th th nn bo lc gia nh vn c th din ra m hu qu n li l ht sc nng n -nhng cn au dai dng, nhng ni bun c th ko di c mt i ngi. C th ni, gia nh mt thi c coi l ni yn bnh nht ca con ngi, l ni m con ngi tm c s chia s v yu thng, l ni tip sc cho con ngi c nhiu ngh lc vt qua nhng p lc trong cng vic v cc th thch hay kh khn bn ngoi x hi. Quan h gia nh gia chng v v, cha m v con ci, anh ch em vi nhau l quan h tnh cm thing ling v m p. T trc n nay, gia nh lun lun c coi l t m, l ni tha mn nhng nhu cu tnh cm v vt cht ca cc thnh vin v bo v h trc nhng cng thng trong cuc sng. Chnh v vy, s xut hin ngy cng mnh m ca hin tng bo lc gia nh lm cho rt nhiu thnh vin trong cc gia nh ri vo trng thi bt n tht s. S gia tng ca nn bo lc gia nh ang nhn c rt nhiu s quan tm, lo lng ca d lun x hi. Mi m gia nh khng cn bnh lng v s xut hin ngy cng nhiu ca nn bo lc gia nh. Vn nn ny li nhiu ni au v c vt cht ln tinh thn cho ngi v, tr em, nhng nn nhn c coi l i tng chu nhiu hu qu trc tip v nng n ca bo lc gia nh.
1

Vi mong mun gp mt phn cng sc nho nh ca mnh vo cng cuc chng bo lc gia nh, nhm chng em chn ti: Bo lc gia nh Vit Nam hin nay. 2. Khi nim v biu hin ca bo lc gia nh Bo lc gia nh v thc cht l s ng x bng v lc (nh p) ca ngi chng i vi v, con hoc ngc li (y cn gi l hnh thc bo lc v th cht) v s ng x khng bng v lc (gi l hnh thc bo lc v tinh thn) m biu hin ca n rt a dng nh: nhc m; ly thn; p buc quan h tnh dc.... Khon 2, iu 1 Lut phng chng bo lc gia nh nm 2007 nh ngha Bo lc gia nh l hnh vi c ca thnh vin gia nh gy tn hi hoc c kh nng gy tn hi v th cht, tinh thn, kinh t i vi cc thnh vin khc trong gia nh. * Cc nhm hnh vi bo lc gia nh: theo iu 2 lut phng chng bo lc gia nh c th chia thnh 4 nhm sau: Cc hnh vi bo lc gia nh gm c 4 nhm hnh vi ln sau: Nhm 1, nhm hnh vi bo lc v th cht hay th xc: bao gm hnh vi hnh h, ngc i, nh p hoc hnh vi c khc xm hi n sc kho, tnh mng. Nhm 2, nhm hnh vi bo lc v tinh thn: bao gm cc hnh vi lng m hoc hnh vi c khc xc phm danh d, nhn phm hay c lp, xua ui hoc gy p lc thng xuyn v tm l gy hu qu nghim trng hoc ngn cn vic thc hin quyn, ngha v trong quan h gia nh gia ng, b v chu, gia cha, m v con, gia v v chng, gia anh, ch, em vi nhau, hnh vi tri php lut buc thnh vin gia nh ra khi ch , cng p to hn, cng p kt hn, ly hn hoc cn tr hn nhn t nguyn, tin b. Nhm 3, nhm hnh vi bo lc v kinh t: bao gm chim ot, hu hoi, p ph hoc c hnh vi khc c lm h hng ti sn ring ca thnh vin khc trong gia nh hoc ti sn chung ca cc thnh vin gia nh hay cng p thnh vin gia nh lao ng qu sc, ng gp ti chnh qu kh nng ca h hoc l kim sot thu nhp ca thnh vin gia nh nhm to ra tnh trng ph thuc v ti chnh. Nhm 4, nhm hnh vi bo lc v tnh dc: gm c hnh vi cng p quan h tnh dc. Vit Nam, theo kt qu iu tra 8 tnh ca Hi Lin Hip ph n nm 2009, c 23% s gia nh c hi c hnh vi bo hnh v th cht; 30% s gia nh c hnh vi bo lc v tnh dc; 25% s gia nh c hi c hnh vi bo lc v tinh thn trong ph n l nn nhn chim 97%. 3. Nguyn nhn Bo lc gia nh xy ra do nhiu nguyn nhn khc nhau. Cc nghin cu tuy c a ra nhng im khc nhau v nguyn nhn dn n bo lc gia nh, nhng nhn chung cc nghin cu ny u thng nht ch ra hai nguyn nhn c bn sau: * Nguyn nhn ch quan: - Bt bnh ng gii l nguyn nhn gc r gy ra bo lc nam/chng i vi n/ngi v trong gia nh. Trong gia nh, ngi ph n c v th v quyn lc khng ngang bng vi nam gii, khng c quyn tham gia vo cc quyt nh trong gia nh, khin h d b bo lc do nam gii gy ra. C th ni rng chnh s bt bnh ng su sc trong quan h gii v t tng trng nam khinh n l nguyn nhn su xa v xuyn sut cc v bo lc trong gia nh. Bi l, t xa n nay, trong gia nh, quyn uy ca ngi n ng lun cao hn ngi ph n. Da vo quyn y, nhiu ng chng t cho mnh c nh v, coi nh v nh l mt s gio
2

dc v th hin quyn lc ca k b trn i vi k b di. Cng chnh v t tng trng nam khinh n cn tn ti trong t tng ca rt nhiu ngi nn rt nhiu ph n b chng nh p vn cam chu v chp nhn chung sng m khng dm u tranh gii phng cho mnh. - Trnh dn tr thp: trnh hc vn km, dn n thiu hiu bit trong i i vi gia nh v ngi thn. Nhng vn nho nh hng ngy l ra phi c khc phc mt cch tt p th li b a n nhng kt qu rt kh au. Nhng i tng ny cha c kin thc ng x hoc cha t trang b cho mnh kin thc cn c khc nn dn n quan im bo th, khng chu lng nghe v tip thu. Nhiu ngi bit t ra nhng nhn v khc phc khi b hng xm can ngn nhng sau li chng no tt ny, thm ch khin nhiu ngi v ri vo triu chng lnh cm v tm thn. Nguyn nhn ny cng rt nghim trng cho nn tc nhn cn phi m mang nhn thc t chuyn ha mnh. * Nguyn nhn khch quan: - Kh khn v kinh t cng l mt trong nhng nguyn nhn c th dn ti bo lc gia nh v kh khn v kinh t thng to ra cc p lc, cng thng, b tc i vi thnh vin gia nh v do d dn ti cc mu thun, tranh chp nu khng bit cch x l ph hp c th gy nn bo lc gia nh. Tuy nhin khng phi c c kh khn v kinh t l nht thit phi c bo lc gia nh. Thc t cho thy nhiu gia nh c mc sng, thu nhp thp nhng gia nh vn ha thun v ngc li c nhng gia nh kh gi nhng bo lc vn xy ra. - Cng tc tuyn truyn, gio dc php lut v phng, chng bo lc gia nh cn hn ch. Trnh nhn thc v s hiu bit v php lut trong mt b phn ngi dn cn thp cng l nguyn nhn dn n tnh trng bo lc gia nh vn cn tip tc xy ra. Nhiu ngi do thiu hiu bit v php lut nn cho rng cha m c quyn nh p, chi mng con ci, chng c quyn nh vNhiu ph n, ngi gi cng khng nhn thc c y quyn ca mnh nn khng dm u tranh m cam chu bo lc. Tuy nhin, cng ging nh nguyn nhn v kinh t, bo lc gia nh cng vn xy ra c nhng gia nh m thnh vin c trnh hc vn cao, am hiu v php lut. - Cc nguyn nhn v t nn x hi nh ru ch, c bc, nghin ht, mi dmv cc nguyn nhn khc nh ngoi tnh, ghen tungcng l nhng nguyn nhn trc tip dn ti bo lc gia nh. - S quan tm ca cng ng ti phng, chng bo lc gia nh cn cha y . Cng ng v cc gia nh vn coi bo lc gia nh l vn ring t trong mi gia nh v ngi ngoi khng nn can thip. Chnh v vy, phn ng ca cng ng i vi cc hnh vi bo lc gia nh cn th , cha mnh m. Vic phng nga, pht hin, ngn chn v x l hnh vi bo lc gia nh cn cha kp thi, nghim minh, v th bo lc vn tip tc xy ra m khng b ngn chn. 4. Hu qu * Hu qu i vi nn nhn H b xm phm nghim trng cc quyn v con ngi, b xc phm n danh d, nhn phm v xm hi v thn th. H b nh hng n sc khe, gy au n, thng tch dn n suy gim kh nng lao ng v c th dn ti ci cht. Cc ch em b bo hnh s lun b nh hng ti tinh thn nh bi quan, chn nn, tht vng trong cuc sng, hay qun ch, d nng gin, thn kinh khng n nh v c th b pht in. Nhng a tr ca gia
3

nh c bo lc hoc l nn nhn ca bo lc trong gia nh c nguy c tr thnh ngi s dng bo lc trong tng lai. * Hu qu i vi gia nh Bo lc gia nh s lm tan v hnh phc ca mi gia nh, cuc sng ca h lun bt ha, mt n nh, nh hng nghim trng ti cc thnh vin khc trong gia nh, c bit l tr em. Khng nhng th gia nh h cn b tht hi v kinh t nh chi ph iu tr thng tch do bo lc, thu nhp gim do khng c ngi lao ng. Cui cng l danh d, uy tn ca dng h hoc ca cc thnh vin khc trong gia nh b gim st ng k. * Hu qu i vi cng ng v x hi Bo lc gia nh lm gim s ng gp ca nn nhn cho x hi. N l mm mng pht sinh ti phm (hnh vi hnh chnh d dn ti hnh vi hnh s). Bo lc gia nh lm tng p lc ln h thng y t v lm mt n nh, trt t trong x hi. 5. Gii php - Khuyn khch s ln ting ca nn nhn. C nhng vic khng gii quyt c trong ni b gia nh, nn nhn cn phi cng b cho cng ng, chnh quyn, on th bit c bo v, gip . - Nng cao nhn thc v gii, bnh ng gii cho ngi dn c nam v n u nhn thc c v tr, vai tr v trch nhim ca mnh trong x hi. Cng qua nng cao nhn thc ca ngi dn h khng coi bo lc gia nh l chuyn ring ca cc gia nh hay l vn c nhn m phi nhn thc l vn x hi v cn gii quyt n bng cc chnh sch v lut php thch hp. - Tuyn truyn su rng Lut Phng, chng bo lc gia nh, Lut Bnh ng gii ti cng ng v tng gia nh nhm thay i nhn thc, hnh vi ca con ngi i vi bo lc, ni khng vi bo lc gia nh. - Thit lp nhiu trung tm t vn cc ch em ph n b ngc i c th n tm li khuyn gii, an i, gp gii quyt. - i vi php lut: cc c quan t php cn tng cng gio dc php lut cho mi tng lp nhn dn. Tr gip php l tuyn truyn php lut, t vn cho ph n. Chnh quyn a phng ni ngi dn sinh sng cn c trang b cc k nng lm vic c th khi c bo lc xy ra, bao gm cng tc cu gip nn nhn v con ci h, gio dc trng tr k phm ti, nhanh chng n nh trt t an ninh x hi.. c bit, php lut cn c hnh thc trng tr nghim minh i vi nhng k gy ra hnh vi bo lc. Nhng trc khi ch s can thip ca lut php, nn nhn b bo lc hy t cu mnh bng gii php kin quyt khng sng chung vi k v phu v ku gi s bo v, gip ca cc c quan thc thi php lut. - Bin php hu hiu l chng ta cn thng xuyn t chc cc hot ng tuyn truyn gio dc, truyn thng v gii, bnh ng v ha nhp gii. C th t chc cc hnh thc truyn thng rng ri di nhiu hnh thc cho cn b lnh o, cc t chc on th, cc bo co vin t truyn thng xung h gia nh v ph n. Ni dung ca cc bui tuyn truyn c
4

th ni v bnh ng gii v tnh hnh bo lc Vit nam cng nh trn th gii; nguyn nhn, hu qu ca bo lc gia nh; cc hot ng ca ca Lin hip quc, chnh ph, phong tro ph n quc t v cc lc lng tin b trong vic ngn chn bo lc gia nh v tuyn truyn; gio dc php lut Vit Nam i vi vic x l cc trng hp c hnh vi bo lc gia nh. 6. Kt lun Bo lc gia nh l vn ca gia nh, cng ng v x hi. V vy, chng ta cn sm xy dng nhng gii php ng b ngn chn cng nh loi b t nn ny ra khi i sng x hi. Bo lc gia nh li nhiu hu qu nghim trng cho gia nh v x hi. Do m vic xa b bo lc gia nh khng ch l trch nhim ca ring ai m i hi phi c s phi hp ca cc cp, cc ngnh, cc t chc chnh tr x hi v quc gia trong phng, chng bo lc gia nh. Ch khi no cng tc phng, chng bo lc c trin khai c hiu qu th lc gia nh mi c coi l chn yn bnh v hnh phc ca cc thnh vin trong gia nh v chng ta mi c th t c mc tiu xy dng gia nh m no, hnh phc, bnh ng v pht trin bn vng. Chnh v vy, trch nhim ca mi ngi l phi hnh ng tch cc, coi bo hnh gia nh l vn chung ca ton x hi, em n cho nhng ph n b bo hnh thng ip: Phng chng bo lc gii, h khng n c to dng nim tin cho h - nhng nn nhn ca bo hnh gia nh ang rt cn s chung tay gip sc ca tt c mi ngi.

Xy dng v qung b hnh nh ca Thm phn

Vn bo lc gia nh ko theo nhiu hu qu tiu cc. Theo iu tra ca Trung tm Nghin cu Gii v Pht trin, th bo lc gia nh lm cho gia nh tan nt chim 49,7%. Thng k ca TAND ti cao: nm 1998 c 55.419 v ly hn, trong 28.686 v bo lc, chim 52%, nm 1999 c 52.774 v ly hn, trong 29.751 v bo lc, chim 56%; nm 2000 c 51.361 v ly hn, trong 32.164 v bo lc, chim 62%. Trn thc t cho thy Vit Nam 66% cc v ly hn lin quan n bo hnh gia nh. Trong 5 nm t 2000 - 2005, c 186.954 v ly hn do bo lc gia nh, hnh vi nh p, ngc i chim 53,1% trong cc nguyn nhn dn ti ly hn. Nm 2005, c ti hn 39,7 nghn v ly hn c nguyn nhn t bo hnh trong tng s gn 65 nghn v n v hn nhn v gia nh, chim t l 60,3%, cng theo nghin cu th: 25% gia nh c hnh vi bo lc tinh thn. 30% cp v chng xy ra hin tng p buc quan h tnh dc. Gn lin vi vn trn nhm mun xy dng hnh nh ca mt Thm phn c th nh sau: * Tiu chun chung ca Thm phn Tiu chun chung ca Thm phn c quy nh ti cc VBQPPL: - Php lnh TP&HT TAND (iu 5) - Thng t lin tch s 01/2003/TTLT-TANDTC-BQP-BNV-UBTWMTTQVN - Quyt nh s 75/Q-TW ngy 25-4-2000 ca B Chnh tr * Cc tiu ch cu thnh hnh nh Thm phn Hnh nh thm phn c xy dng da trn cc tiu ch: Th nht: Uy tn Trong b my nh nc, to n nhn dn c mt v tr quan trng. To n l c quan duy nht c quyn xt x v gii quyt cc v n hnh s, dn s, lao ng, kinh t, hnh
5

chnh To n bo v php ch XHCN, bo v ch XHCN v quyn lm ch x hi ca nhn dn. Thng qua hot ng xt x, to n gp phn gio dc thc php lut ca cng dn, tham gia cuc u tranh chng v phng nga tnh trng phm ti. Trong hot ng xt x ca to n, thm phn l nhn t c bn. C th khng nh, hot ng ngh nghip ca ngi thm phn mang tnh c th cao. Ngh nghip c nh hng ln i vi tnh cng minh ca php lut, uy tn v nn cng l ca mt quc gia (ni chung) v c nhn ngi thm phn (ni ring). Uy tn ca ngi thm phn l s yu mn, tin tng, tn trng ca cng s da trn nhng phm cht nng lc ngh nghip ca ngi thm phn v m bo nhng phn quyt ca ngi thm phn trong xt x lun to s ng thun cao ca cng ng, x hi. Do vy, uy tn ngi thm phn phi c xy dng trn vai tr, v tr cng tc vi c th ngh nghip ca chnh ngi thm phn * Vn o c ca ngi thm phn o c va mang tnh x hi va mang tnh giai cp su sc. Bn cnh phm tr o c x hi cn c quan nim v phm tr o c ngh nghip. o c ngh nghip ca ngi thm phn gn lin vi hot ng xt x ca thm phn. Mt khc, o c ngi thm phn cn c hnh thnh v pht trin thng qua qu trnh t tu dng, t rn luyn ca bn thn mi ngi thm phn. o c ngh nghip ca thm phn khng nm ngoi cc quan nim chung v o c x hi nh tnh trung thc, lng dng cm, tnh cng bng, khch quan v tnh nhn bn. T hot ng ngh nghip, ngi thm phn cn c nhng c tnh sau: Cng bng, khch quan v v t; lng tm v nhn o; bn lnh ngh nghip; tinh thn trch nhim cao. L cng dn Vit Nam trung thnh vi T quc v Hin php nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam, c phm cht o c tt, lim khit v trung thc, c tinh thn kin quyt bo v php ch x hi ch ngha phi l: + Khng c bt k hnh vi no gy nguy hi cho c lp, ch quyn, ton vn lnh th ca T quc, nn quc phng ton dn, ch x hi ch ngha v Nh nc Cng ho x hi ch ngha Vit Nam; + Chp hnh nghim chnh Hin php v php lut, cc ch trng ca ng v cc chnh sch ca Nh nc, c cuc sng lnh mnh v tn trng cc quy tc sinh hot cng cng; + Kin quyt u tranh chng li nhng ngi, nhng hnh vi c hi n ng, n T quc v nhn dn; + Tn trng nhn dn, tn ty phc v nhn dn, lin h cht ch vi nhn dn, lng nghe kin v chu s gim st ca nhn dn; kin quyt u tranh chng tham nhng, lng ph v mi biu hin quan liu, hch dch, ca quyn; + C tinh thn u tranh t ph bnh v ph bnh, bo v cng l; + Khng thuc trng hp quy nh ti iu 2 Chng I ca Quy nh s 75/Q-TW ngy 25-4-2000 ca B Chnh tr; + Khng lm nhng vic quy nh ti iu 15 ca Php lnh TP&HT TAND; + Cha bao gi b kt n (k c trng hp c xo n tch). Th hai: Trnh , tiu chun - C thi gian lm cng tc php lut l thi gian cng tc k t khi c xp vo mt ngch cng chc bao gm Th k To n, Thm tra vin, Chp hnh vin, Chuyn vin hoc Nghin cu vin php l, iu tra vin, Kim st vin, Cng chng vin, Thanh tra vin, cn
6

b bo v an ninh trong Qun i, cn b php ch, ging vin v chuyn ngnh lut. Thi gian c bu hoc c lm Hi thm, thi gian lm Lut s cng c coi l thi gian lm cng tc php lut; - C nng lc lm cng tc xt x l c kh nng hon thnh tt cng tc xt x nhng v n v gii quyt nhng vic khc thuc thm quyn ca To n cp tng ng m ngi c th c tuyn chn v b nhim lm Thm phn theo nhn xt, nh gi ca c quan, n v qun l cng chc hoc c nhng bi vit, cng trnh nghin cu chuyn su v php lut c gi tr c cng b hoc c p dng vo thc tin; - C sc kho hon thnh nhim v c giao l c nng lc hnh vi dn s y , ngoi th lc cn thit, cn bao gm yu t ngoi hnh, l khng c d tt, d hnh nh hng trc tip n t th hoc vic thc hin nhim v ca ngi Thm phn; - i vi ngi ang b truy cu trch nhim hnh s hoc ang b xem xt x l k lut, nhng cha c quyt nh gii quyt cui cng ca ngi hoc c quan, t chc c thm quyn, th cha c iu kin c th c ngh tuyn chn v b nhim lm Thm phn. - C trnh c nhn lut l phi c bng tt nghip i hc v chuyn ngnh lut do cc trng i hc trong nc c chc nng o to i hc v chuyn ngnh lut theo quy nh cp; nu vn bng tt nghip i hc v chuyn ngnh lut do c s o to ca nc ngoi cp, th vn bng phi c cng nhn Vit Nam theo quy nh ca c quan nh nc c thm quyn ca Vit Nam; Th ba: Mi quan h Cn c vo vai tr, v tr cng nh c im ngh nghip ca thm phn th uy tn thc ca h cn c xc nh trn cc phng din sau: - c ng s tin tng, tn trng; c lnh o to n (chnh n th trng trc tip) tin tng phn cng gii quyt cc v n phc tp; - Lp lun, phn tch din bin v n cng nh cc quyt nh, bn n a ra c s ng tnh ng h ca nhiu ngi. B co th tm phc, khu phc vi bn n c tuyn; - Hon thnh xut sc cc ch tiu n c phn cng vi cht lng cao: n tuyn chnh xc (ng ngi, ng ti v ng php lut; khng x oan sai, khng b lt ti); - Trong cuc sng c mi ngi n phc, sng lnh mnh, gin d, khim tn; - Gia nh thm phn phi l gia nh gng mu: V chng ho thun, hnh phc, con ci ngoan ngon, hc gii. Th t: n tng + Nhng phm cht tm l ca thm phn: Nhng thuc tnh giao tip c trng ca hot ng xt x m bo cho thm phn thit lp s tip xc v nhng quan h tm l cn thit vi tt c nhng ngi tham gia t tng. - Trong giao tip cn trnh cc biu hin thi qu, nng ny, cc cn, c li l nho bng, dy i; - Tnh t ch, cng bng, v t ca thm phn lun c bc l trong tt c cc cu hi, li nhn xt, trong iu b, cch c x ca thm phn; - Khi xt x thm phn tp trung ch cao , tch cc ho cc hot ng t duy ca mnh nhm m bo thu nhn v iu chnh thng tin; - Hot ng xt x i hi ngi thm phn c phm cht tr tu nht nh nh: T duy su, rng, kh nng khi qut v phn tch mt khi lng cng vic ln;
7

- Ngi thm phn cn c tm l bnh tnh lun thm vn b co bng ging ni trm tnh, r rng v nh nhng. Vic gi bnh tnh cho b co l mt thnh cng trong ngh thut thm vn. + Vn vn ho xt x: Hot ng xt x l mt hot ng phc tp, i hi phi nghin cu trn nhiu gc , trong c vn vn ho xt x. Ngi thm phn th hin vn ny trn cc kha cnh sau: - Nhng chun mc trong giao tip, xt x ca thm phn; - Ngn ng s dng ti phin to: Ngn gn, d hiu, sc tch, cht ch v c sc thuyt phc cao; - Tc phong ng x: u tc gn gng, n mc chnh t, i li nghim trang; - Nhng t cht v th cht, ngoi hnh ca thm phn. Php lut cng cn c nhng quy nh c th v tiu chun ngoi hnh ca thm phn. T cht cn c th hin nhng t cht v m sc ging ni ca ngi thm phn trong khi xt x cng nh tuyn n l phi rnh mch, r rng, s dng ng ting ph thng, trnh ni ngng, ni lp.