You are on page 1of 446

Oj ronerobCh'orti'

Vocabulario Ch'orti'

Ch'orti' - Espaol Espaol Ch'orti'

Guatemala, 2000

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

K ULB IL YOL TWITZ PAXIL Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG Direccin Lingistica y Cultural -DILINC Presidente Trinidad Matas Rafael Jimnez Camposeco Jefe Administrativo Jos Miguel Medrano Rojas Tesorero Cruz Velsquez Mendoza Director Linguistico Y Cultural Aurelio Domingo Hurtado Montejo

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG

tP q (2001)

K ulb il Yol Twitz Paxil Academia de Lenguas Mayas de Guatemala ALMG Direccion Lingstica y Cultural DILINC Programa de Estudios Lingsticos PEL 13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de Guatemala Tel: 2323404 2329342 Telefax: 2500213 Correo Electrnico: almg@infovia.com.gt Impreso en Guatemala

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

K ulb il Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

Morwar Ojroner Ch'orti'


Comunidad Lingstica Ch'orti'

Oj ronerob Ch'orti'
Vocabulario Ch'orti'

Guatemala, 2000

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

JUNTA DIRECTIVA DE LA COMUNIDAD CH'ORTI' Presidente: Vice-presidente: Secretario: Tesorero: Vocal I: Vocal II: Vocal III: Juan Alvarez Ramirez Hector Enrique Prez Garca Martin Diaz Quizar Pedro Gonzalez Marina Castillo Ortz Venjamin Diaz Prez Juan Velzquez Sols

Programa de Estudio Lingsticos -PEL Coordinador Cecilio Tuyuc Sucuc

Tcnico del Proyecto Gloria Enoe Son Chonay Elaboracin de Glifo Cecilio Tuyuc Sucuc Diagramador y Diseo de Portada Gersom Aaron Mach M.

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

CHEKSUNA R
E ojroner Ch ortija x inteojroner xejajb ir umen e k ulb il Yol Twitz paxil Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, era ojrompa tama e chinamo Chik imujrja yi ja x era: ta B akarte , ta Murak, ta Is, San Juan Ermita, Quetzalteque, esquipulas, ojrompa ub an ta Chainam Zacapa, la Unin. Morwa r Ojroner jajb ir umen uk chinamobxeayan takar 50,000 ajwojronerob . E Ojroner Mayob tamar era uyo pa r e saksak winikob ka y satpa ixin umen uk ampesna r e nakpat Ojroner, Tamar era ma chi x kay ajk untz a ub ixirar utz ijb ana r kawojroner , kone r ja x intepatna r twatuno ron xekojron yi b an kochwa e noj ototob twa ajk untza uch yerir e ojroner yi b an ub an utujrur tama e twa chir te chinam Mayob twa kak ek ojse uwirnib e syan ojronerobyi b an e twa chirobxeukojko e chinam Iximrum. Era che mpa taka ub ijnusyaj e K ulb il Yol Twitz Paxil taka inteerachir. Xeja x ucheksuna r, uyajk una r yi ulok esna r e patna robtama e cha wojroner, b an tama inte ra taka ojroner, twakacheksu a xin e na tanayaj yi uk ampesna r e ojroner Mayob twa kak ek ojse yi e tujrur e twa chirob xe ayan tama e chinam iximrum. Tamar era acheksempa e morojseyaj ojroner Ch orti , xe che mpa taka u t e tz ijbxech ar yeb ar e k otorir 1046-87, te K ulb il Yol Twitz Paxil ALMG. U t tz ijb ayaj Ch ortiukojko Jo uchak ar . E patna r ira kay che mpa taka utakarsaj te Kanwa r Ojroner twa ujorir e ojroner yi twae twa chir te K ilb il Yol Twitz Paxil ALMG B an kochwa utakarsaj e pak ab ob te Morwa r Ojroner Ch orti yi b an tama utakarsay e ajwojronerob , twauch ijsena r e ojroner Ch orti . Uch ujkna r e morojseyaj ojroner ira che mpa tama e kanwa robxekay uche e Morwa r Ojroner, tya kawira uyimb utzir e tz ijb ayaj, twa tix ak ub sempa ub ijnusyaj, uyustana r yi ula rir utz ijb ana r e ojroner Ch orti . E morojseyaj cha wojroner kaseksu koche ra: ayan 2,000 ojronerob taka utz ijb ayaj tama e nakpat ojroner yi tama e Ch orti , che mpa koche ra twae pak abxe uk ampes una ta tuk a ucheksu e ojroner; ak ampa ub an twae ajsajkmayaj xek ani una tobtama ojroner; twauwira uk ampibe ojroner;

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

b an ub an twa ayan uyokir twa uk ampesna r e patna rob , b an kochwa uche na r e sajkmayaj ojroner tama cha wojroner otama inteojroner. E jun ira uk ek ojse uch yerir yi upuksena r e ojroner yi a xin ak ampa twa e sajkmayaj twae b ik it maxtak, e ch o mob , e noj pak ab obyi twatuno re pak abxeapatnobtama e kanseyaj te cha wojroner. Kacheksu kee morojseyaj ojroner ma chi ch a r tuno r e ojronerobCh orti , xeuyaktobtakaron kanoyob . Kawajk u e ch ajb eyx Uyuxin e K in yi Uyuxin e Rum tama xeuyajk on inte jamir twa uk a pesna r e sajkmayaj, twa tuno r e pak ab ob xe takarsanobtama uche na r e morojseyaj ojroner, tama xeuyajk obe ojroner b an kochwa kanoyob xe turob tama intya ch intya ch morwa rob , e ch omob , e noj pak ab ob , b an kochwatwae pak ab ob xech u robtama e Jorir te Morwa r Ojroner Ch orti , yi b an twae Jorirobte K ulb il Yol Twitz Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala.

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ch'orti' Espaol

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

A
Achpa. Se levanta. Ajanchaknataka Nitu achpa. Mi mam se levanta al amanecer. Ajkna. Quejarse por el dolor. E tiri ajkna umen e kuxnak. El abuelito se queja a causa del dolor de estmago. Ajni. Corre. E tziajni tu pat e tur. El perro corre tras el conejo. Der. Ajner: correr. A jpna (ajajpna). Es cazado. E ch o k ajpna umen e mis. El ratn es cazado por el gato. Der. Jajpanar: cazar. Anbi. El ao pasado. Ambi chamwen ani umen e mok. El ao pasado me escape de morir por la enfermedad. Anob. Elotes. Tama e kaxjakin aboro e anob. En el invierno abundan los elotes. Anon , anon. Quiz. Machi anon kaxin kakano katzijbayan. Quiz no vamos a aprender a escribir. A nru. (a ngru). Lloro. Jay awajken ixin anru. Si me pega lloro. Aru. (agru). Llora, grita. E chuchu sitz war aru turu. El niito est llorando. Der. Arwar: llorar. Axin. Va. Machi kana ta tuka ajk in axin watar e katata. No sabemos que da va a venir nuestro Dios. Axyob. Van. E winikobira axyob ta patanar. Estos hombres se van a trabajar. Aytza. Tiene hambre. Nitata machito aytza. Mi pap todava no tiene hambre . Ab . Hamaca. Nitatawar ajiri tama e ab. Mi pap est descansando en la hamaca. Abakta. Teme, acobardar, tiene miedo. E sitz abaktato axin ta chinam abajner. El nio teme ir al pueblo slo. Der. Baktar: Miedo. Abajkuseyan. Asusta. E chan abajkuseyan. La serpiente asusta. Abajxa. Arrancan, arrancando. warix abajxa e bur. Ya estn arrancando el frijol. Der. Bax: Arrancar. Abajyna. Le tocan. E bikit maxtak ubajyob ujorob. Los nios se tocan la cabeza. Der bajy: tocar. Abaker. Tu esqueleto. Abaker majax intera e bak tamar. Tu esqueleto consta de diferentes piezas de huesos.

SINTITUL-6

11

08/07/2004, 08:18 a.m.

"
12

Abeto. Deber, culpable, su deuda, Debe l, ella. E winik abeto meyra tumin. El seor debe mucho dinero. Der. B eto: Deuda. Abiriti (takojron). murmurar. Me yra ab iri ti e ixik ya x. Esa mujer como siempre murmura mucho. Der. B osmay: Babear. Abosmay. Espuma. War abosmay meyra e xapun. El jabn hace mucha espuma. Der.b osmay:Babear. Achichen. Derrame de sangre, sangrando. War achichen uni e sitz. Esta sangrando la nariz del nio. Der. Chich :sangre. Achujka. Lo cazan. Lo atrapan. E yuru achujka umen e sajbin. El pollito lo cazan de la comadreja. Der. Chuk: Cazar, atrapar. Ajbax (ajchukoner, ajposoner). Hechicero, malhechor, maldicionero. Tyaturon matuka e ajba x xekana ta. Donde vivimos no tenemos conocimiento de un hechicero. Der: bax: hechizo, maldicin. Ajin (a yin, champoj). Lagarto. Tame jaanujxi e Ayin. En el agua nada el lagarto. Ajkab (jereren). Grillo. Take akbar akaywi e ajkab. El grillo canta por las noches. Ajkay. Cantante. E chom sitzjax inkojt nixi ajkay. El joven es un gran cantante. Der. Kay: canto, cancin.

Ajkoyir. Perezoso, irresponsable, incumplido. E winik yajaajkoyir. Aquel hombre es perezoso. Der. K oyir: pereza. Ajka. Suena, suenan. Aj k a e tuntunob. Suenan los tambores. Der. Ajkar: sonar. Ajkanwar. Estudiante, aprendiz, alumno. Take ajkanseyaj ayan m e y r a a j k a n w a rob. Con el profesor hay muchos estudiantes. Der. Kanwa r: aprender. Ajkarer. Alcohlico. E winik yax ajkarer. Ese seor, es alcohlico. Der. Karer: embriagar. Ajkaseyaj. Educador, profesor. Watix e ajkanseyaj twa ukansyon. Ya viene el profesor para que nos enseen. Der. Kanseyaj: Ensear o enseanza. Ajkojk. Guardin. Tin ayan meyra utumin, utoyi inkojt ajkojk. El que tiene mucho dinero, paga un guardin. Der. Kojk: cuidar, guarnecer. Ajkorpesyaj. Abogado, salvador, defensor. Ukorpesen e ajkorpesyaj tama xe taniba. El abogado defendi mis derechos. Der. Korpesyaj. Salvar, defender. Ajmes. Barrendero. E winik yax ajmes. Ese hombre es barrendero. Der. Mes: barrer. Ajmok (ajmwak, ajmwa k). Enfermo. Atata ajmok turu. Tu pap est enfermo. Der. Mok: enfermedad.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

12

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ajnatanwar, ajnatanyaj. sabio, cientfico, filsofo. E winik yax ajnatanwar. Ese seor es un cientfico. Der. Natar: Saber, conocer. Ajnebeyr. Pobre. E ajnebeyr pakabobmatuka uwyarob. Las personas pobres no tienen alimentacin. Der.nebe y r : pobreza. Ajner. Correr, rpido. Akbi ixyon ajnertaka ta chawar rum. Ayer fuimos rpido al campo. Ajnikon. Corramos. Ajnikon tu pat e masa. Corramos tras el venado. Der Ajner: correr. Ajnirom. Curandero. Ukani twa kapejka e ajnirom twautz aki e mok. Tenemos que llamar un curandero para que cure la enfermedad. Der. Niroj: curar. Ajpat. Lagartija. E ajpat ochoy tu chen. La lagartija entr en su cueva. Ajpejk. Lector. E ajpejk satpa tame pejk pejk xe war uche. El lector se equivoc en la lectura. Der. Pejk: Leer, hablar. Ajrer (ajtaka, ajrertaka). Solamente, nicamente, nico. Ajrer nijinaj era xeinche tama e jabwaron ira. Solamente esta milpa tengo para este ao. Ajtzakmayaj. Mdico, cirujano. K e c h i k a c h urkab, take ajtzakmayaj twaatzakpa. Lleve su beb, con el mdico para que se

cure. Der. Tzakmayaj: curacin. Nota: ajnirom, curandero maya, aplicando mtodos naturales. Ajtzijbayaj. Escritor. Tara matuka nen inte ajtzijbayaj tama e numerob. En nuestra rea no tenemos ningn escritor de historias. Der. Tzijbayaj: Escrito, escritura. Ajwarob. Visitantes. Koner watob ayi chate ajwarob. Dicen que hoy vienen dos visitantes. Der. Wara: Visita, visitar. Ajxujch (ajxucher). Ladrn. Ixnix mani tuka e ajxujch tya toron. Antiguamente no haban ladrones donde vivimos. Der. Xujch: Robar. Ajyum. Dueo, propietario. Chi e ajyum tema e wakaxobira?. Quin es el dueo de estos ganados?. Ak. Zacate. Ayan e ak twaukuxi e chij. Hay zacate para que coma el caballo. Akapa. Termina, finaliza. Warxix kakapa kache a panatr ira. Ya estamos terminando este trabajo. Der. K a pa: termin, finaliz. A k aba. Su nombre. Tuka akaba?. Cul es su nombre?. Der. K aba:nombre. Akabey. Cuentan, comentan, dicen. Akabey kixin net tachinam ejkar. Cuentan que usted va al pueblo maana. Akach. Gallina. Kamani inkojt akach. Compramos una gallina.

#
13

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

13

08/07/2004, 08:18 a.m.

$
14

Akajna. Lo quieren, lo necesitan, lo solicitan, cuentan. Akajna twa watar atata koner. Cuentan que hoy tiene que venir su pap. Der. Kanir: querer, amor. A k in. Limpiar, desherbar (agricultura). Chabi kakini ut jinaj. Anteayer, terminamos de limpiar la milpa. Akom. Su cruz. War unsta inte akom. Estoy construyendo su cruz. Akotoy. Llega. Tyaturon machi akatoy e ajkanseyaj. En donde vivimos no llega el profesor. Der. K oter: llegar, meta. Akajron, Akuxon. Muerde,. E tzi yax jay apijchi akajron. Si tocas a ese perro, muerde. Akansena. Lo ensean, lo adiestran. War akansena achuyma e ijchok umen utu. A la seorita le ensean a costurar su mam. Akbar. Noche. Akbi take akbar wayken takaret. Anoche so con contigo. Akbi. Ayer. Akbi kayon taka e patnar ira. Desde ayer comenzamos con este trabajo. Ako (tares, ajkunen). Trelo, ra e jun yax. Dame dmelo. Ako ko ese papel por favor. Akojkna. Lo cuidan. War akojkna e jinaj twa machi asatpa. Para que la milpa no se pierda lo estn cuidando. Der. Kojk: cuidar. Aktar. Bailar. E aktar jax utzayer

e Mari. La alegra de Mara es el baile. Aktan. Djelo, abandnelo. Aktan e aras trumpu, bajkat uyobyet. Deje el juego de trompo, le puede golpear. Alekon. Se siente el vapor. Alekon e kijna. Se siente el vapor del agua caliente. Der. Lekoner: evaporar. Alokoy. Egreso, sale, se retira. E juj alokoy tu chen. El garrobo sale de su cueva. Der. Loker: salir, egresar, retirarse. Am. Araa. E am war ukuxi inkojt us. La araa esta comiendo un mosquito. Amaxa n (amaxya n). Anocheciendo. Warix amaxan yopa nitataakbi. Ayer casi anocheciendo vino mi pap. Ameyni. Espectacular. E nojkin ameyni. La fiesta es espectacular. Ameke. Lo abrazas. Net uk ani twa ameke yere sitz. Usted tiene que abrazar al nio. Amener. Por culpa suya. Kukremen amener. Por culpa suya me ca. Amu. Su cuado. War akaray intajwi amu sajmi. Hoy encontr a su cuado en estado de embriagues. Der. Mu: cuado. Amuka. Zapotillo. Tiba ayan uterar e amuka?. Dnde ustedes hay rboles de zapotillo?. Anam. Lodo, fango. Kochwa war

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

14

08/07/2004, 08:18 a.m.

akaxi meyra e jajar ayan e anam. Como est lloviendo mucho hay fango. Anejaxtakix (jaxtakix). Orgulloso, presumido. E ijchok anejaxtakix. Esa seorita es orgullosa. Der. Jaxtakix: orgulloso. Ani. Estaba, haba, casi. War ani inkojkwet takeanob. Te estaba esperando con los elotes. Anumuy. (alumuy). Pasa, cruza, rebasa, aconteci, pasando. War anumuy e wakaxob tame makte. Los ganados estn pasando en la cerca. Anxer. ngel. E anxer twekata chekta tut e mari. El ngel de Dios, se le present a la virgen Maria. Apakruma. Gatea. E ch urkabwarix apakruma. El beb ya gatea. Der. Pakruma r: gatear. Apar. Agua chiva. Ajkun e apar e chitam twa anojran. Dele agua chiva al cerdo para que se engorde. Apaxtak. Compaeros, hijos mos. Apaxtak ajkanwarox turenik ko ra. Compaeros estudiantes hagan el favor de sentarse. Der. Paxtak: Compaa. Apejka (Apejke). Llam, invit. Apejka amamatwa watar awe?. Llam a su to para que venga a comer?. Der. Pejknar: Llamar, invitar. Apix. Hijito. Tuka anumse aba

apix?. Qu te pas hijito mo?. Apuktza. Difunde, transmite. E ajkanseyaj war upuktz es e kanwa r. El profesor transmite la enseanza. Der: puknar: difundir, transmitir, difundir. Aras. Juego, juguete. E aras akampa twa ubutzir kaba. El juego es bueno para el buen funcionamiento de nuestro. . Arenen. Dgame. Arenen kochwa twa inche e patnar ira. Dgame como tengo que hacer este trabajo. Arib. Nuera. Taka nimama ayan inkojt arib. Con mi to hay una nuera. Aru. Llor. E churkab aru tama utu. El beb llor por su mam. Der. Arwar: llorar. Arwen. Llor. Uchyen arwen e kunxnak. Llor por el dolor de estmago. Der. Arwar: llorar. Asampa. Inflamado, hinchado. Asampa uyok e chuchusitzumen e xanab. Est inflamado el pie del nio por los zapatos. Der. Sampar: inflamacin o hinchazn. Asujkran. Consentido, caprichoso. Asujkran meyra a sitz yax. Ese nio es muy caprichoso. Der. Sujkran: contemplar. Asupta. Volvi, regres. Sutpa ukajyes ukanwar e sitz. El nio volvi a iniciar sus estudios. Der. Sutpar: regresar.

%
15

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

15

08/07/2004, 08:18 a.m.

&

Asyob. Jugaron. Kapyarob asyob tama e chawarum ta chinam. Los compaeros jugaron el campo del pueblo. Der. Aras: jugar. Atabay. Sube. E chan atabay tor otot. La serpiente sube encima del techo de la casa. Der. T ab er: Subir. A t a k a. Madurarse, madure, cocimiento. Koratix ukani twa ataka e kene. Poco falta para que se maduren los bananos. Der. Takan: maduro. Atakwan. Se pega. E jun atakwan take chabi. El papel se pega con pegamento. Atakarna. Es ayudado, lo ayudan. E sitz war atakarna uche upatnar umen utata. El nio es ayudado a hacer su trabajo por su pap. Der. Takarsaj: ayudar. Aten. Bese. Kikiaten ta xukur taka amama. Vaya a baarse al ro con su to. Der. Ater. Baar. Atikon. Bamonos. Atikon twaka xin kach ami e kanwa r. Bamonos para ir a recibir las clases. Atoboy. Salta, latea, brinca. E masa atoboy tor e kopot. El venado salta sobre el monte. Atz am. Sal. Kikitares imb ijk atz am. Vaya a traer un poco de sal. Atzi. Cierto, verdad, as es. Tama e morwar atzi, taka numuy e ajkin matuka kache. Lo cierto de la reunin, es que fue una prdida de tiempo.

A t z i r a t z ir. Sirasil. U y u t i r e atziratzir amajk a. El sirasil es una fruta comestibles. A t z u pa. Disminuir, encoger. Chakojton ukani twa atzupa e patnar ira. Entre dos tiene que disminuir este trabajo. Atzene. Se re. E ajkanwar atzene taka e ajkanseyaj. El estudiante se re con el maestro. Der. Tze ne r: rer. Awaren. Me dices, dime. Machi awaren tin uyotot Luxo. Dime cual es la casa de Lucio. Awan (wawan). Cuada. E ijch ok ya x niwawan. Esa muchacha es mi cuada. Awaw. Cuetecacao. Chamsen e awaw yax, bajkat uputet. Mate ese cuentecacao por que te puede quemar. Awiran (Kani innumuy). Permiso, con permiso. Awiran, pyar ukanix ta inxin ta norwar. Con permiso amigo debo ir a la reunin. Axana. Camina. E c h i j a x a n a wakchetaka. El caballo es veloz para caminar. Der. Xambar: caminar. Axanab . Tus caites. Ejk ar uk ani twa k a m a n i a x a n a b . Maana compraremos tus caites. Axuxban. Silba. Xuxban awijtzin twawatar ajner. Silbe a su hermano para que venga rpido. Der. Xuxub silbar.

16

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

16

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ayampa. Descomposicin. E wer warix ayampa. La carne ya se est en estado de descomposicin. Der. Yampar: descomponer. Ayan. Existe, tiene. Nikojna ayan chakojt umaxtak. Mi ta tiene dos hijos. Ayanchi. Alguien ms. Bajkat ayanchi uwarajsyon koner. De repente alguien nos visite hoy.

Ayopa. Viene, llega. Koner ayopa ni tu. Hoy viene mam. Der. Yopar: venir. Ayujkrema. Columpiando. E ajkanwar war ayujkrema uba. El estudiante se est columpiando.

Ch'orti' - Espaol

17

SINTITUL-6

17

08/07/2004, 08:18 a.m.

B
Ba. Cuerpo. Ban koche ra e b a tama inkojt pakab. As es el cuerpo de un ser humano. . Bax. Hechicera. Tara ayan inkojt ixik xeuna ta uche e b a x. Aqu hay una mujer que sabe hacer hechicera. Baj. Taltuza. E baj uxuri uwir e tzetze. La taltuza corta la raz del piuelo. Bajk. Coyuntura. E bajk tama kaba imbutz. La coyuntura de nuestro cuerpo. Bajkat. Quiz, talvez, es probable. B ajkat ka xin ta chinam kone r. Es probable que hoy vayamos al pueblo. Bajkib. Paal. E bajkib twa e churkab kuxuran. El paal del beb se moj. Bajkut. Susto. Yeresitzchamay umen e bajkut. El niito muri por un susto. B ajram. Tigre. E b ajram we r uk uxi. El tigre es carnvoro. Bajxan. Primero, antes. Bajxan yopen ke net. Yo vine primero que usted. Bak. Hueso. Tama kaba ayan meyra e bak. E nuestro cuerpo existen diferentes tipos de huesos. . B akatpa. Tamales. Uwerir e akach intzaj tame bakatpa. La carne de gallina es sabrosa en tamales. Ban. Si, as. Ban koche net, nen pakaben uban. As como usted, yo tambin soy una persona. Bare. Verdad. Koner bare watar e nuch. De verdad que hoy viene el sacerdote. Basarnuk. Camisa. E basarnuk twa nitata ayan utzijbarir. La camisa de mi pap tiene colores. Basbir. Envuelto. E bakatpa basbir tama uyopor e kene. Los tamales estn envueltos con hoja de guineo. Bat. Granizo. E jajar kaxi taka e bat. La lluvia cay con granizo. Bejt. Olla. E chitam uyobi inwojr bejt. El cerdo quebr una olla. Beya. Urraca. Tor otot wan inkojt beya. Sobre el techo de la casa se par una urraca. Bitza. Se estir. Bi tza ut nixanab. Se estir las cuerdas de

18

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

18

08/07/2004, 08:18 a.m.

mi caite. Bix (pilix). Pequeito, finito. Ujinajir e peych bix yar ut. Las semillas del tomate son muy finitas. Bixjut. Ojos pequeos. E mis bixjut. El gato tiene los ojos pequeos. . B ibar. (lejtzir). Nauseas. Uyajken e bibar e wyar. La comida me dio nauseas. B ijnum. Pinselo, imagnelo. Bijnun, bajxan twa achami e patnar. Pinselo, antes de aceptar el trabajo. Bijnusyaj. Objetivos, pensamiento, imaginacin, ideas. E ajkanseyaj ayan meyra e bijnusyaj takar. E profesor tiene mucha objetivos. Bijsar. Medir. Ut eyxim ira ukani ubijsar. Este maz habr que medirlo. Bikit. (chuchu). Pichn, pequeo. Twanituayan e bikit chumpi. Donde mi mam hay chompipes pequeos. Bikitbir. Refinado. E k um lokoy bikitbir. La masa sali refinado. Bisar. Esquina. Tama e bisar e otot, ayan e nichir pakb ir. En la esquina de la casa, hay flores sembradas. Bitor. Sombrero. Ukani twainmani intex nibitor. Tengo que comprar otro sombrero. Bixir. Vivo, despierto. E chuchu

sitz bixir turu. El nene est despierto. Boj. Coyote. E boj uchuki inkojt akach akbi take akbar. El coyote caz una gallina, la noche de ayer. B ojch ib. Sbana. K ani inmani inte bojchib. Quiero comprar una sbana. Bombir. Pintado. Nyotot yaxax bombir nimen. Mi casa est pintada de verde. Bor. Pan. K ani inmani cha wojr bor. Quiero comprar dos panes. Boro. Aument. Boro e maxtak ta kanwar. Aument los nios en la clase. Borojseyaj. Multiplicacin. Chenik e borojseyaj ira. Realicen esta multiplicacin. Boyom. Tepezcuintle. E tzi ira uchuki ikojt boyom. Este perro caz un tepezcuintle. Bur. Frjol. E winikob bur war upakyob. Los seores estn sembrando frjol . B ub. Renacuajo. E bubapujkyob maku ja. Los renacuajos nacen dentro del agua. Bujk. Ropa. Inyajrix ukani twa inmani nibujk. Nuevamente tengo que comprar ropa. Bujr. Cntaro. Yob tza e bujr taka e pajbursa. El cntaro se quebr con el atol agrio.

)
19

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

19

08/07/2004, 08:18 a.m.

Bujte. Coyquines. Max ani e bujte tama nyontot. Estaban podridos los coyquines de mi casa. Burich. Sudor. Twa alokoy e b u r i c h t a m a k a b a a s i k o n . Juguemos para que salga sudor en nuestro cuerpo. Bus. Vulva. Uwixikir inkojt ixik ja xe bus. La vulva es el rgano genital de la mujer. . Butur. Lleno. E bejt butur taka e yaxbur sa. La olla est llena con atol de elotes. .

Butbar. Pujo. E sitz turu taka e butbar. El nio esta con pujo. Enfermedad. Butnak. Ticucos. E butnak xe uche nitu intzaj. Los ticucos que hace mi mam son deliciosos. B utz . Humo. Upurutnar e sojk uche meyra butz. Quemar basura produce mucho humo.

1 =
20

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

20

08/07/2004, 08:18 a.m.

CH
Cha. Piedra de moler, (dos unidades). E Mari umani inte ucha. Mara compr una piedra de moler. Chacha. Molleja. Uchachae ajtzo intzaj pojbir. La molleja de pavo asado es delicioso. Cha jak. Rayo. Tu k abe tajtek axi inte chajak. En la rama del pino cay un rayo. Chanex. Calzoncillo. Nen war impojchi nichanex. Yo estoy lavando mi calzoncillo. Char. Hijastra. Nitataayan inkojt uchar. Mi pap tiene una hijastra. Chasakun. Primo hermano. Net ayan chakojt acha sakun. Usted tiene dos primos hermanos. Cha tata . Padrastro. Acha tataayan utumin chujbabir. Tu padrastro tiene dinero guardado. Cha tu . Madrastra. Kikich aka e a n taka achatu. Vaya a cortar elotes con su madrastra. Parentesco. Chab. Dulce panela, miel, y otros. E chum intzaj taka e chab. El ayote es rico con dulce de panela. Chabi. Anteayer. Chabiintzayi e nichirob. Anteayer regu las flores. Chakajr. rbol de Shino o fiote. E chakajr awi ri wak chetka. El rbol de shino enraza rpidamente. Chakalte. rbol de cedro. Tame chakalte a c h e na e ka j n o b imbutz. Con la madera de cedro se hacen buenos muebles. Chakchak. Rojo. E teyax chakchak unichir. Ese rbol es de flores rojas. Chakpuren. Rosado. Mana inteapik xechakpuren utzijb ar. Compre un vestido de color rozado. Chamay. Se muri. Kapa chamay tunor e yuru. Se murieron todos los pollitos. Chamesbir. Fue asesinado, matado. E winik ira bajkat chamesbir chena. Este hombre quiz fue asesinado. Chan. Serpiente, Culebra, Nmero cuatro. E chan ukuxi inkojt ajpat. La serpiente comi una lagartija. Chanja. Altar. Kani kache inte chanja twa e katu. Haremos un altar para la virgen. Chankojn. Quebrada de Serpiente,

1 1

SINTITUL-6

21

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 2
22

cuatro quebradas. Taka e jajar ira axin achi e chankojn. Con esta lluvia va a crecer la Quebrada de Serpiente. Nota: Chankojn, es nombre de una quebrada de una aldea de San Juan. Ermita de la regin Ch orti . Toponimia. Chapajr. Camilla, tapesco. Tama e chapajr kejcha ixyob xe uyobi ubob. En camilla fueron llevados los que se golpearon. Charan. Ralo, claro, transparente. Nox ukani twa ixati tame charan ja. Ustedes tiene que baarse con agua clara. Chatun. (cheremtun, jojotun). Pedregal. Ejkar kaxin kapatna ta chatun. Maana iremos a trabajar al pedregal. Chay. Pez, pescado. Ta xukur ayan e nukir chay. En el ro hay peces grandes. Che. Dice, dijo. E ajkanseyaj che, machi waten ejkar. El profesor dijo, maana no vendr. Cheche. Pollo salvaje. Kani inxin ichuki inkojt cheche. Quiero ir a cazar un pollo salvaje. Chempa. Se hizo, ocurri. Ambi c h e mpa inwojr otot twa e ajkanseyaj. El ao pasado se hizo una casa para el maestro. Chenar. Hacer. Ukani chenar e jatz bur. Tenemos que hacer el aporrear de frijol. Chejchek. Costillas. Joli toboy

tarex bajkat akokchi achejchek. Ah no debe brincar porque se puede quebrar las costillas. . Chek. Llaga, herida. Tama nichkin ayan e chek. Tengo una llaga en la oreja. Enfemedad. C h e k e n t o . Adis. C h e k e n t o apaxtakox ajkanwarox. A dios compaeros estudiantes. Cheker. Se mira, se ve, se observa. Tor e witzir cheker e katu. En la cumbre se ve la luna. Chekta. Apareci. Chekta e sitzxe satpa ani. Apareci el nio que se haba perdido. Chenik. Hagan. Chenik ko ra e wyar twakakuxi. Hagan la comida para comer por favor. Chenmayaj. Fabricacin. Nimama unata e chenmayaj tama e bitor. Mi to es fabricante de sombrero. Chere. Conjuntivitis. (mal de ojo). Chere unakut yere ejchok. Los ojos de la niita tienen conjuntivitis. Chi. Quin?. Chi yopa taka e ajkanseyaj sajmi?. Y hoy quin vino con el profesor?. Chi. Nance. E chajch umaki e chi. El gato de monte come nance. Chiche. Quin dice?. Chiche ke ban kocheyax e numer?. Quin dijo que as es la historia. Chichi. Quines?. C h i chi axyob utaresob e ja. Quines

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

22

08/07/2004, 08:18 a.m.

van a traer el agua?. Chiktaka. Cualquiera, quien sea. Chiktaka erer watar a patna tara. Cualquiera puede venir a trabajar aqu. Chich. Vena, cuerda. E chichajni tama e chich. La sangre corre por nuestras venas. . Chichija. Chicha (bebida tpica). E chichija akarsan tya ochpa meyra. La chcicha embriaga al tomar con exceso. Nota: Chicha: Aguardiente propia de la regin chorti. Bebidad. Chij. Caballo. E chij saksak utzijb ar. El caballo es de color blanco. Chijchan (nojchan). Serpiente. Ta xukur numuy inkojt chijchan. En el ro pas una gran serpiente. Chijr. Morral, red. Yara intekene ta nichijr. eche un banano en mi morral. Chijuy. Clarinero. Imbutz akaywi e chijuy. El clarinero canta bonito. Chiki. Canasta. Nitataunata ujari e c h i k i . Mi pap sabe tejer canasta. Chikin. Orejas. E tur nuktauchikin. Las orejas del conejo son grandes. . Chikirsaj. Cosquillas. C h e n e chikirsaj taka amamatwaatzene . Hgale cosquillas a su to para que se re. . Chikox. Les invito a que vayan. Chikox ta uchsa ta nyotot. Les

invito a tomar atol en mi casa. Chilin. Delgado. Inxuri inte chilin te. Cort un palo delgado. Chim. Estmago, buche. Bajkat akuxon unake churkab. Quiz le duele el estmago del beb. . Chinam. Pueblo. Ta chiam achompa e jurukut. En el pueblo se venden las papayas. Chincha. Tembl. Sajmi inyajrix chincha tama e sakojpar. Hoy al amanecer, tembl la tierra otra vez. Chinik (chikanik). Quin habr. Chinik uxuri uk abe sitz ira?. Quin habr cortado la mano de este nio. Chinkox. Chinchorro. Nen tama e chinkox inchuki e tzitzikob . Yo cazo los camarones con chinchoro. Chirja. Llovizna. Akbar akbi kaxi e chirja. Anoche cay una llovizna. Chitakar. Con quin. Chi takar kanwet ache e chiki?. Con quin aprendi hacer canastas?. Chitam. Cerdo. Uwerir e chitam intzaj. La carne del cerdo es sabroso. Choynen. Hijastro, hijastra. Inkojt choynen majax lar take yunen. Un hijastro no es igual que un hijo. Chojresbir. Cuidado, protegido. E winik chojresb ir umen upya rob . El seor tiene protegido sus amigos. Chokem. Hurfano, abandonado,

1 3
23

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

23

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 4
24

desierto. Eyxik ira chokem turu tuyotot. Esta mujer est abandonado en su casa. Der. Chok: abandonar. Chokik. Rechacen. Chokik tunor x e umokse e butzir chom kaxtakox. Jvenes rechacen todo lo que perjudica la salud. Chonbir. Vendida. E chitam ira chonbir taka nimama. Este cerdo est vendido con mi to. Chono. Venda. Chono inkojt ajtzo takaren. Venda un pavo conmigo. Chor. Guatal, roza. E manob war apatnobta chor. Los mozos estn trabajando en el guatal. Chow (chwaw). Tashishte, (rbol). Kankan unichirob e chow. Las flores del tashishte son amarillas. Chu. Bustos, leche, mamo(pechos). E churkab war uyuchi e chu. El beb est mamando. . C h u senar. Amamantar. E c h u s s s e n a r c h urkab. Amamantar al beb. Chuch. Ardilla. Tama nikororteayan inkojt chuch. Tengo una ardilla e mi jaula. Chuchu. pequeo. E chuchu mis uchuki e chok. El gato pequeo caz ratones. Chuchuto. Todava es pequeo. E ijchok ira chuchuto. Esta joven todava es pequeo. Chujb ub . Cotuza. E chujb ubuk uxi

inte an. La cotuza se comi un elote. Chujchur. Retoo. E sitachujchuri. El izote reto. Chukbir. Atrapado, cazado. E chok chukbir tama e warajn. El ratn es atrapado en la trampa. Chukchay. Pescar. E sitz ixin ta chukchay. E nio fue a pescar. Chukpar. Necesidad. Jay e pakab matuka utumin jax intechukpar. Si la persona no tiene dinero es una necesidad. Chukti. Chucte. E Mari uchoni e chukti. Mara vende chuctes. Nota: Chukti, es conocido en la regin chorti,. Pero en Amrica se le conoce como aguacatillo. Chumpi . Chompipe, pavo. Uwe rir e chumpiintzaj pojbir. La carne del pavo es sabrosa asado. Chunij. Cuatro das de hoy, entre das. Chunij war intzakse nijab. Entre cuatro das ser mi cumpleaos. Chunun. Chununo,(fruta propia de la regin). E chunu jax inteayanir xeakujxa. El chunono es una fruta comestible. Chur. Hernia. E ijchok yax ayan twa nixichur. Esa seorita tiene una gran hernia. Churuk. Arrugas. E tiri churuk ut. El bisabuelo tiene arrugas en la cara.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

24

08/07/2004, 08:18 a.m.

Chuymar. Costurar. Nituunata e chuymar tame basarnuk. Mi mam sabe costurar camisas. Chyaj. Valle. E chinam turu tama e c h y a j xukur. El pueblo est situado en el valle del ro. Chye t. Quin es usted. Chye t, tuk a akaba?. Quin es usted, cul es su nombre?. Chyob. Quines?. Chyob twa

aktob tama e kay ira?. Quines bailarn esta cancin?.

1 5
25

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

25

08/07/2004, 08:18 a.m.

CH
Chanbur. Frijol chajan, frijol garbanzo. E w i n i k u p a k i e chanbur ye ixim. El seor sembr frijol garbanzo y maz. Chabi. Cera. Uyarkir e chab uborojsyobe chabi. Las abejas de colmena producen ceras. Chaj. Pinol. Eyxik umuxi e chaj. La mujer muele pinol. Chajch. Gato de monte. E chajch ukuxi e akach. El gato de monte come la gallina. Chajch aj. Bilis, hiel. E ak ach b ik it uchajchaj. La gallina tiene hiel pequea. . Chajka (xujra). Fue cortado. E ch om sitzch ajka umen e ajkarer. El joven fue cortado por el borracho. Ch ajma. Aceptado, recibido. E winik chajma ubijnusyaj. Las ideas del seor fueron aceptadas. Chajnar. Gua o cable. E baj uxuri uchajnar e chum. La taltuza corta la gua del ayote. Chak. Pulga. Tut e tzi ayan e chak. El perro tiene pulgas. Chakchor. Rozar. E winik ixin ta chakchor. El hombre se fue a rozar. Chakte. Cama. E churkab char ta chakte. El beb est acostado en la cama. Chambir. Obtener, aceptar, recibir. E ixik ukani ch ambir uk ajtmayaj. Hay que aceptar las peticiones de la mujer. Chamnar. Tapiscar. E sitz ixin ta chamnar. El muchacho se fue a tapiscar. Chankaba. Callarse, dejar, detener. E churkabchankaba uyarwar. El beb dej de llorar. Chantin. Flecha. E sitzuchamse e chok tama e chantin. E joven mat al ratn con la flecha. Chantaka. Lentamente. E nojwinik c h a n t a k a a x a n a . El anciano camina lentamente. Charen. Acustese. Charen tama e chakte ira. Acustese en esta cama. Chatat. Chatate (verdura propia de la regin). E ixik uchoni e chatat ta chinam. La mujer vende chatate en el pueblo. Chawarun. Campo de ftbol. E

1 6

SINTITUL-6

26

08/07/2004, 08:18 a.m.

maxtakobuyasyobe wororoj tama e chawarum. Los jvenes juegan pelota en el campo. Che. Axilas, senos. Ayan e chek ta niche. Tengo llagas en las axilas. . Chew. Taza. E ixik umani inwojr chew. La mujer compr una taza. C h e yk. Pegamento. E w i n i k ukampes e cheyk twa utaki e lab. El seor usa pegamento para pegar la guitarra. Chen. Barranco. E wakax ojri ta chen. La vaca se cay en el barranco. C h epbir. Pellizcado. E sitz chepbir umen usakun. El nio es pellizcado por su hermano. C h ic h babir. Arruinar, desgraciar. Koner e sitz ch ich babir umen uppyar. Ahora el joven est arruinado por su amigo. Chichmar. Grasa. Uwerir e masa uyajku meyra ch ichmar. La carne del venado da mucha grasa. Ch i nak. Panzn. Nik waar chi nak twa. Mi sobrino es panzn. Ch icha n. Chichajan. E ixik upojch i e bujk taka e chichan. La mujer lava la ropa con chichajan. Chichte. rbol de sangre. E ikar ukukru e chichte. El aire derrib el rbol de sangre. Chijrbir. Fredo, frito. Tama e orajkin kak uxi e ch ijrbir wer. En

el almuerzo comimos carne frita. Ch irtes. Chicharra. E ch irtes upejka e war kin. La chicharra llama el verano. Chiwan. Gisquil. E ixik uchoni e chiwan ta chinam. La mujer vende gisquiles en el pueblo. Chok. Ratn. E mis uchuki e ch o k. El gato cas al ratn. Chom. Joven. E choom sitz war apatna. El joven est trabajando. Chojp. rbol de guarumo. E sitz ukukru e chojp. El muchacho derrib el rbol de guarumo. C h ok. Tierno. E tyob c h ok uyoporob. Los rboles tienen hojas tiernas. Chokbak. Cartlago. E chok bak jax e jarbir ukekwar. Los cartlagos son tejidos de sostn formados por clulas. . Ch oknuk . Cogollos. E chikarar ayan uchoknuk. El chipiln tiene cogollos. Der. Chok: tierno. Chorchor. Laringe. E ich uputa e chorchor. El chile quema la laringe. . Choror. rbol de encino o Roble. E teira ch oror uk aba. Esta madera es de encino. Chubabir. Est colgado. E labtu nakotot chubabir. La guitarra est colgada en la pared. Chujbabir. Guardado, cuidado.

1 7
27

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

27

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ukani chujbabir e junobtama e kanwar. Hay que guardar los papeles de estudios. Der. Chujp: guardar. Chujb en. Poyetn. Ejch ok uch ab u e semet tama e chujben. La joven coloca el comal en el poyetn. Chujcha. Goteando. Chujcha e ja ta nijor. El agua est goteando sobre m. Chujkmayaj. Observar, Controlar. E ch ujkmayaj tama xetikab a ch ja x xe twa kawira. Observar lo nuestro es importante tomar en cuneta. Chujmar. Taln. E sinam ukuxyen ta nichujmar. El alacrn me pic en el taln. . Chukchuk. Nalgas. E sitzuyobi e chukchuk. El joven se golpe las nalgas. . Chum. Ayote. E chitam umaki e chum. El cerdo come ayote. Churkab. Beb. E churkab war

awayan tama e ab. El beb est durmiendo en la hamaca. Chuwan. Vol, se peg, se colg. E tzaytzujp chuwan tama nibujk. La maleza se pega en la ropa. Chuyma. Bautiz. E Mari chuyma tama uxkojt churkab. Mara bautiz a tres bebs. Ch uyma r. Bautismo. Ixye n inwira e chuymar tama e Otto kubesnib. Fui a ver el bautismo en la iglesia. Chuypar. Levantar, alzar. E chom sitz machi uche e chuypar tama e tun. El joven no pudo levantar la piedra. Chuyujkin. Tarde. Akbi tama e chuyujkin ixyen ta chinam. Ayer por la tarde fui al pueblo.

1 8
28

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

28

08/07/2004, 08:18 a.m.

E
E Art. El, la. E tz iuk uxi imb ijk we r. El perro comi un pedazo de carne. E kmay. Baja. E sitze kmay ta xukur. El nio baja al ro. Enkmay. Bajo. Ekmay inmano ta chinam. Bajo al pueblo a comprar. Der. Ekmar: bajar. E nrach. Me consta, cierto. E nra ch ke net awajku e sitz. Me consta que le pegaste al nio. Enron. Miro. Nen machi enron imbutz. Yo no miro muy bien. E ra. Este. E ra ja x intenoj jun. Este es un libro grande. Erna. Visto, conocida. Ejchok erna umen e sitz. La seorita fue conocida por el muchacho. Erojse. Descubri. Erojseka, chi kotoy tama e otot?. Descubri quien lleg a la casa. E ronob. Ver, mirar. Ja xoberonob tama enxejr witzir. Ellos ven al otro lado del cerro. Etznabi. Relampaguea, rayos. Tya akaxi e jajar etznabi. Cuando llueve relampaguea. Unverso. Ebetna. Fue enviado. E sitzeb etna twa ukojko e jinaj. El joven fue enviado para cuidar la milpa. Ebtan (tzakren). Enve. Ebtan e kajpesyaj twa atu. Enve saludes para su mam. Ebtanik (weebtanik). Manden, enven. Ebtanik e maxtak twa ukojkob e bur. Manden a los nios para cuidar el frijol. Ej (yej). Dientes. E noj ixik akuxun uwerir u t uyej. La anciana le duelen las encas de los dientes. . Ejchak. Ua. Ukani upojkar e ejchak taka e ja ye xapun. Las uas hay que lavarlas con agua y jabn. . Ejk ar. Maana. Ejk ar inxin ta chinam. Maana voy al pueblo. Ejmach. Mapache. E ejmach uk uxi e a n. El mapache come elotes. Ejmar. Abajo. Nyontot ejmar e bir war. Mi casa est abajo del camino. Ejpray (atz ab ray). Reluciente. Upik eyxik atzapray utzijbar. El vestido de la mujer es de color reluciente. Ejtbir. Probado, comprobado. E tzaybir ja ejtbir ke imbutz. El refresco est comprobado que es delicioso.

1 9

SINTITUL-6

29

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ek . Estrella. Tama upasarir or e otot cheker e ek. En la rotura del techo de la casa se ve la estrella. Ek(kajich). Tortuga. E ek anujxi tama e ja. La tortuga nada sobre el agua. Ekmib (tabib). Escalera. E ajcheyaj otot ukampes e ekmib tya war apatna. El albail usa escalera cuando trabajo. Emsebir (emsenaj) . Es bajado. E ajmok emsebir ta nuktetwauwira e ajtzakoner. El enfermo es bajo de la montaa para consultar al mdico. Erer (uyubi). Debemos, se puede. Non erer katakre e noj pakab. Nosotros debemos ayudar a los ancianos. Erewar. Al instante. E ijchok uyusta e sa erewar. La seorita prepar el atol al instante.

Erix (konerix). En este momento. Erix kani injiri. En este momento descansar. Eroj, (yeroj). Cara. Ejchok war uboni e uyeroj. La joven se est maquillando la cara. . Eron. Vio, alumbrar. E ijchok eron tama inte aras imbutz. La nia vio un juguete muy bonito. Nota. Eron, implica tambin alumbrar con luz artificial o natural. Erpa. Se agrav. Nitu erpa umen e mok. Mi mam se agrav de la enfermedad. Etok. Compaa, amigo. Nipixm ayan meyra e etok takar. Mi suegro tiene muchos amigos. Ex. Pantaln. Inmani inte ex twa nisitz. Compr un pantaln para mi hijo . Eyaja. Aquel, aquella. E winik yaja ajchonmar. Aquel hombre es comerciante.

1 0
30

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

30

08/07/2004, 08:18 a.m.

I
Insiban, iktzijban (insiban). Opaco. Utekin insiban umen e tokar. El cielo est opaco por las nubes. Condicin. Ibajner. Slo ustedes. Ibajnerka taryox?. Slo ustedes vinieron?. Ich. Chile. Eyxik uyari e ich tama e wyar. La seora ech chile a la comida. Ich. Chile. Impojk ich. Una mata de chile. Ichi. Espinilla. Ayan e ichi tama niweroj. Tengo espinillas en la cara. Iche. Hacen. Nitatauche e kajnob. Mi pap hace muebles. Ichoni. Ustedes venden. Nox ichoni eyxim. Ustedes venden maz. Der. Chonmar: vender. Ijatzi. Pegan, pegaron. Ira ijatzi e sitz. No le pegan al nio. Ijatziken. Pguenme. Ijatziken jay war ixkijna. Pguenme si estn enojados. Der. Jatz: pegar. Ijchok (ixchok). Nia, seorita, muchacha. E ijchok uchoni e pa. La joven vende tortilla. Ijchokijchok. Todava es joven. E ixik ijchokijch ok chamay unoxib. La mujer era joven cuando muri el esposo. Ijtan. Hermana. Kani inxin inwara twaniwijtan. Quiero ir a visitar a mi hermana. Ijtzimbir. Hermano menor. E Mari ijtzimbir umen e Pedro. Mara es hermana menor de Pedro. Ikaba. Su nombre. Tzijbanik ikaba tama e jun. Escriban sus nombres en el papel. Ikar. Aire. E ikar ub axi e te. El aire arranc el rbol. Ikeche. Lleva, llevaron. Ikeche kora e te ira. Lleven esta madera por favor. Ikano. Aprende, aprendiendo. Tya w a r i k a n o n e t. Dnde est aprendiendo usted. Ikben. Espritu del alimento. E winik ukabajse e katata twa ayan e ikben. El hombre hace oraciones para que haya alimento. Iktzuren. Negro. E tzi iktzuren utzijbar. El perro es de color negro. Iktzurenran (xorojran). Ennegrecido, se puso negro. E te

1 !

SINTITUL-6

31

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 "
32

ira iktzurenran umen e butz. Este rbol se puso negro por el humo. Der. Iktzuren: negro. Ikurikur. Palomilla. E ikurikur uk uxi uyopor e bur. Las palomillas comen las hojas del frijol. Ilama. Anciana, vieja. Inkojt ilama machi axana ajner. Una anciana no camina rpido. Imbar. Pesado, pesada. E si xe ink eche imbar meyra. La lea que llev es muy pesada. I m b ijk. Una parte, un poco. K i b tza i m b i j k e b i r. Se derrumb una parte del camino. Imbijnu. Pienso, imaginacin. Inbijnu meyra tama nichonmar. Pienso mucho en mi negocio. Imbisix. Ya lo med, ya lo pes. Imbisix eyxim twa inchoni. Ya pes el maz para vender. Imbon. Mucho. Inbon e patnar xe twainche. Es mucho el trabajo que tengo que realizar. Imburi. Moj. Inburi niwex tya numen ta xukur. Cuando cruc el ro moj el pantaln. Imbutz. Bueno. E ijchok yaja imbutz uyeroj. Aquella seorita es de buen carcter. Impaj. Agrio, cido. E chok murak impaj ukujxar. El jocote tierno es cido. Impajpajr. Resbaloso. E bir tya taryen kalapir impajrpajr. El

camino donde vine es muy resbaloso. Condicin. Impak i x. Ya sembr. Nen impaki x e bur. Yo ya sembr el frijol. Der. Pak: sembrar. Impak pak . Flexible. E b ik it maxtak impakpak ubakerob. Los nios tienen los huesos flexibles. Impakix. Ya lo dobl. Nen impakix nijinaj. Ya dobl mi milpa. Impax. Desabrido. E wyar xeimpax majax intzaj. La comida desabrida no tiene sabor. Impetze. Empaqu, prens. Nen impetz e e nar. Yo prens las mazorcas del maz. Der. Petz : prensar. Impim. Grueso. E winik yaja impim uxanab. Aquel hombre usa caites gruesos. Impojk. Una mata. E baj ukukru impojk kene. La taltuza bot una mata de guineo. Impokiniba. Me lavo. Impoki niba taka e ja ye xapun. Me lavo con agua y jabn. Der. Pok: lavar. Impoypoy. Ligoso. Uch anir e majch kalapir impoypoy. El mecate del rbol de alau es muy ligoso. Imputaniba. Me quem. Sajmi imputaniba taka e kijna. Hoy me quem con agua caliente. Inata. S, tengo conocimiento. Inataka chi yopa sajmi?. Saben ustedes quin vino hoy?.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

32

08/07/2004, 08:18 a.m.

Inchaj. Amargo. E kajwe inchaj meyra. El caf es muy amargo. I n c h ujchi. Arranqu, cort. Inchujchi intojr nijun. Arranqu una hoja de mi cuaderno. Inchi. Dulce. E takan murak inchi. El jocote maduro es dulce. Inchoni. Vendo. Inchoni e tajtesi. Vendo lea de pino. Injatzi. Agredir, golpear. Merer injatzi niwet pakab . No tengo que agredir mi compaero prjimo. Injayjay. Dbil. E churkabinjayjay umen e numnak. El beb est dbil por la diarrea. Condicin. Injebe. Abr. Injebe e makte twa alokob e akachob. Abr el corral para que salgan las gallinas. Injuyjuy. Aguado. E rum injuyjuy umen e jajar. La tierra est aguada por la lluvia. Condicin. Inkajti. Pedir, solicitar. Kani inkajti e patnar yaja. Quiero solicitar trabajo. Inkani. Quiero. Inkani meyra nisitz. Quiero mucho a mi nio. Inkaskas. Quebradizo. Uterar e murak inkaskas. El rbol de jocote es muy quebradizo. Inkeche. Llevo. Ink eche intemachit twa niyunen. Llevo un machete para mi hijo. Der. Kech: Llevar. Inkojk. Pedazo. Inxuri inkojk te. Cort un pedazo de madera.

Inkotoy. Llegar. Inkotoy inwarajsye t ejkar. Maana llegar a visitarle. Inkun. Suave, blando. Uwerir e ak ach ink un uk ujxa r. La carne de la gallina es suave para comer. Inkajr, ikajrinba. Adis. Inkajr ajkanseyaj. Adis profesor. Vase: chekento. Nota: inkajr, implica adis de contestar, segunda persona, mientras que chekento, implica adis del que se despide, primera persona. . Inkajyes. Inici. Akbi inkajyes e patnar. Ayer inici el trabajo. Inko. Vamos. Inkota kanwar sakun. Vamos a la clase hermano. Inkojko. Esper, cuide. Inkojko nipyarob xe axin ani akotob. Esper a mis compaeros que iban a llegar. Inkojt. Uno, una,. Kani inmani inkojt chitam. Quiero comprar un cerdo. Inkorpes. Defend, rescat. Inkorpes niwijtz in tama e jatzwar. Defend a mi hermanito en la pelea. Inkuk chu . Queso. Taka e k ijk inpa intzaj e inkukchu. El queso es sabroso con tortillas calientes. Inlajtz. Angosto. E bir inlajtz umen e kibitz. El camino qued angosto por el derrumbe. Inmajres. Engaar, mentir. Inkojt pakab merer inmajres. No debo engaar a una persona.

1 #
33

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

33

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 $
34

Inmani. Compr, comprar. Inmani e bur twa inchoni. Compr frijol para vender. Der. Man: comprar. Innata. S. Nen machi innata intz ijbayan. Yo no se escribir. Innajpes. Olvide. Ira innajpes xe inwa ryo x. No olviden lo que les dije. Insajka. Buscar, investigar. Kani insajka e tumin twainxin ta nojk in. Quiero buscar dinero para ir a la fiesta. Insak. spero. Ayan uyopor e texe insak. Hay hojas de rboles que son speros. Insati. Gast, borr. Insati tunor e tumin. Gast todo el dinero. Der. Sat: gastar. Nota. Isati, implica tambin perder a una persona u objeto intencionalmente. Insi kba. Busco. K ani inxin insikba e si. Quiero ir a buscar lea. Insut. Agarroso. E chiira insut. El nance es agarroso. Intantan. Duro. E rum intantan umen e wa rkin. La tierra est dura por el verano. Intajch. Un pedazo, mitad. Inwajku intajch muy e sitz. Le di un pedazo de nspero al muchacho. Intakre. Ayud. Intakre nisakun taka e patnar. Ayud a mi hermano con el trabajo. Intaktak. Pegajoso. Uchue ujtzub kalapir intaktak. La leche del copal es pegajoso.

Intam. Hondo. E xukur ira intam. Este ro es hondo. Intat. Espeso. Ma chi inkani e saxe intat. No quiero atol que sea muy espeso. Inte,(inkojt). Uno, una. Kani inmani intemachit twae patnar. Quiero comprar un machete para trabajar. Inte te . Tieso. Inte teuyok e tz iumen e k okchemar. Qued tieso la pata del perro por la fractura. Inteche. Extender. Kani inteche e pojp twa inchan tar. Quiero extender el petate para acostarme. Intijru. Desarmar. K ani intijru e otot ira. Quiero desarmar esta casa. Into. Entonces. Intoinpatna takaret. Entonces trabajo contigo. Intoboy. Salto. Nen intoboy tujor e makte. Yo salto sobre el cerco. Der. Tober : saltar. Intojma. Cancelar. Mera intojma tama nibetnwar. Me falta a cancelar la deuda. Intoyi. Pago. I n t o y i i m b utz n i m a nob. Pago bien a mis empleados. Intran. Difcil. E sitzintran utajwi e kanwar. El nio encuentra difcil el estudio. Intzan. Picante. E wyar intzan meyra umen e ich. La comida es picante por mucho chile. Intz ajb u. Introduje. Intz ajb u nyok

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

34

08/07/2004, 08:18 a.m.

tama e anam. Introduje mis pies en el fango. Intzaj. Sabroso. E yutirob intzaj u m a j k arob. Las frutas son sabrosas. Intzajk. Un manojo. Kani inxuri intzajk ak. Quiero cortar un manojo de zacate. Intzatz. Fuerte, muy duro. Sajmi intzatz kaxi e jajar. Hoy llovi fuerte. Intzojr. Una fila. E winik uxuri intzojr jinaj. El hombre cort una fila de milpa. Intzujy. Un puo. Puska intzujy bur. Se reg un puo de frijol. Inware. Le dije. Inware e ijchok twa ukojko e yotot. Le dije a la joven para que cuide la casa. Inwe set. Dar de comer. Jay ikotoy tanyontot inwe se t. Si llegas a mi casa te dar de comer. Inxobi (inxobe ) . Tengo desconfianza. Ixobe inxana ta nojchinan. Tengo desconfianza pasear en la ciudad. Inxojt. Igual. E Mari inxojt uyeroj taka ente usakun. Mara tiene igual carcter con la otra hermana. Inyaj. Duele. Ukuxner e sinam inyaj meyra. El piquete de alacrn duele mucho. Inyajr. Una vez. Ayan inyajr ixyen

xanen taka nipyarob. Una vez fui a pasear con mis amigos. Inyajrer. De una vez. Inyajrer ukani twa unchi cha tzakmayaj. De una vez debo tomar dos clases de medicina. Inyajrtaka. Una sola vez. Twa iwarajse ninoyob, inyajrtaka uyubyen inche tama e jab. Una sola vez por ao, podr visitar a mis abuelos. Ixik. Mujer. E ixik umani inteupik chakchak. La mujer compr un vestido rojo. Ixim. Maz. Takewinik ira ayan meyra ixim. Con este hombre hay mucho maz. I x i m t e . Guiliguiste. Ta m a e m o r w a rob a c h e k t a m e y r a guiliguisti. En las comunidades existen muchos rboles.

Ja . Agua. Usisir e jata kojn. El agua est bien fra en la quebrada.

1 5
35

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

35

08/07/2004, 08:18 a.m.

Jacha (jucha). Deshizo. Jacha e jun umen e burich. Se deshizo el papel por el sudor. Japarojob. Bronquitis. E chuchu ukojko e jakparojob. El nio tiene bronquitis.

1 &

Ja s. Pltano. E ixik umani e ja s. La mujer compra pltanos. Jax. El, ella. Jax umani intechijr. El compr un morral. Jaxtaka. Slo l. Jaxtaka e ajcheyaj otot abisma. Slo el albail mide la casa. Jabob. Aos. N i n o y o b a y i x ujabob. Mis abuelos ya tienen sus aos. Jacha. Levante. Jacha kora e teyax. Levante esa madera por favor. Der. Jach: levantar. Jachachaj (jachar). Levantado. Jachachaj ketpa uyok e kajn. Las patas de la silla qued levantada. Jajar. Lluvia. E jajar ukuxpes e yarum. La lluvia hace nacer las hierbas. Unverso. Jajpin. Cace. Jajpin e akach yax sitz. Joven cace esa gallina. Jajpna. Fue cazado. E chumpijajpna umen e chajch. El gato de monte agarro al chompipe. Jajtz ob . Fueron golpeados. E maxtak jajtzob umen inte ajxujch. Los jvenes fueron golpeados por un ladrn.

Jakpar. Ahogar. Ta xukur bajkat uche e jakpar inkojt pakab, jay machi akub seyan. En el ro se puede ahogar una persona sino tiene precaucin. Jaktz a r. Disminuir. Kochwairaj iraj akaxi e jajar matuka e jaktzar tama e xukur. Como esta lloviendo constantemente no quiere disminuir el ro. Jaktzijma r. Estornudar. E jaktzijma r tama inkojt paka b i m b utz. Estornudar es muy saludable. Jam. Entre, en medio. Numen tujam e pakabob. Pas entre las personas. Janch aknar (sakojpa r). Amanecer. Tama e janchaknar akaywyobe mutob. Al amanecer cantan los pjaros. Janchiren. Trasnparente. E ijchok janchiren upik. El vestido de la joven es transparente. Japtir. Bostezar. E japtir jax e chekerir ke ayan e waynij yi e koyir. Bostezar es una manifestacin de sueo y pereza. Jarar. Carrizo. E winik uche e chiki tama e jarar. El hombre hace

SINTITUL-6

36

08/07/2004, 08:18 a.m.

canastos de carrizo. Jarbir. Tejido. E pojp ira majax inbutz jarbir. Este petate no est bien tejido. Jarmar. Tejer. Ta murak e pak ab ob uchyob e jarmar tama e ab. En Jocotn las personas saben tejer hamacas. Jatemar. Grietas. E run ayan e jatemar tamar. Hay grietas en la tierra. Jatzar. Insertado. E suste jatzar tut e rum. La estaca est insertada en la tierra. Jatzbirchab. Azcar. E winik uchoni e jatzbirchab. El hombre vende azcar. Jatzbur. Aporrear frijol. War insajka e patnar tama e jatzbur. Estoy buscando trabajo para aporrear frijol. Jatznar. Aporrear maz. Inkani e man twa e jatzanar. Necesito mozo para aporrear maz. Jawar. Boca arriba. E sitz jawar awayan. El nio duerme boca arriba. Jaxbir. Torcido. E winik ujaxi e sukchij. El hombre tuerce el lazo. Jayte. Cuanto. Jayteakani tama e k ajn?. Cunto quieres por la silla?. Ji. Arena. E winik uchoni e ji. El hombre vende arena. Jiji. Granulado. E yokmar xe inmani jiji. El fertilizante que compr, es granulado.

Jik nar. Eco. U mbi e jikna r tama e nojtun. Escuch el eco en la pea. Jitun. Block. E winik uyustu uyotot taka e jitun. El seor construy su casa de block. Jimbir. Cortar, destruir. E tisim jimbir uyopor e pakb ar umener. El sompopo corta la hoja de la siembra. Jinaj. Milpa. E ikar uwarku e jinaj. El aire bota la milpa. Jincha. Derribo, derribaron. Jincha e tun ixin ta kojn. Se derribaron las piedras en la quebrada. Jiri. Descans. E noya jiri tu meyn e te. La abuela descans en la sombra del rbol. Jiryen. Descans. Jiryen tama e chuyujkin. Descans por la tarde. Jix. Desgranar. E tu uche e jix nar twa e chitamob. Mam tuvo que desgranar el maz para los cerdos. Jixnar. Desgranar maz. E winik utakre uwixkar tama e jixnar. El hombre ayuda a su esposa a desgranar maz. Jojotun. Pedregal. Tamejojotun akawan e murur. En el pedregal se cosecha el tecomate. V a s e : cheremtun. Jo kcha. Se Deshizo. E jun jokcha. E papel se deshizo. Jobenar. Universo. Jax e katata uche e jobenar. Dios cre el universo. Universo.

1 /
37

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

37

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 (
38

Jobjor. Gorra. E winik umani inwojr jobjor. El hombre compr una gorra. Job jut. Mscara. E ajxujch uk ampes e jobjut. El ladrn utiliza mscara. Job on. Morado. E nar job on uxejxar. La tuza de la mazorca es morada. Jobor. Cubierto (a). E pa jobor tama uti e bujk. Las tortillas estn cubiertas con la servilleta. Joch. Hundido. E wakax joch unakut. La vaca tiene hundido los ojos. Joj. Garza. E joj anujxi tama e ja. La garza nada en el agua. Jojtze . Burro. E jojtz eukuxi e ak. El burro come zacate. Jonokna. Sonido (abstracto). Unbi ajonokna uyarkir e xux. Escuch el sonido de las avispas. Jonon. Rorrn. E jonon uturba meyra ukum. El rorrn pone muchos huevos. Jopop. Cangrejo. E jopop meyra uyarob. El cangrejo tiene muchas cras. Jopop am. Tarntula, araa. E jopop am alok oy tamar e jaxeachamsaj. La tarntula derrama un lquido venenoso. Jor. Cabeza. E chan nojta ujor. La cabeza de la serpiente es grande. hmano. Jorboj. Zunsa. Uterar e jorboj tutzutzuj ayupor. El rbol de

zunso es de hojas largas. Nota: zunsa es un rbol frutal propio de la regin. Juchjuch. Salamandra. Ejchok kujxa umen e juchjuch. La seorita fue mordida por la salamandra. Juj. Iguana. Ninoy uchamse inkojt juj. Mi abuelito mat una iguana. Jujra. Dispararon, tiraron. Akbi j u j r a i n k o j t a j x u j c h . Ayer le dispararon a un ladrn. Jun. Papel. Kani inmani kora jun. Quiero comprar un poco de papel. Juroner. Disparo. Unbi e juroner akbar. Escuch disparos en la noche. Jurukut. Papaya. Impaki impojk jurukut. Sembr una planta de papaya. Jurway. Jurgay. Kani ijuxi e jurway. Quiero cortar jurgay. Jusrema r. Respirar. E jusrema r tama e ikar xeub one utz oyro kab utzir. Al respirar aire contaminado, daa la salud. Juyjuyresbir. Aguadado, suavizado. E k u m juyjuresb ir twa achabtza e pa. La masa est suavizada, lista para echar las tortillas. . Juyjuyresnar. Guadar. Twainche e basbirpa ikani juyjuyresnar e kum. Tendr que guardar la masa para hacer los tamales.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

38

08/07/2004, 08:18 a.m.

K
Kaxin. Iremos. Ente jab Kaxin Kapatna ta nojchinam. El prximo ao iremos a trabajar a la ciudad.

Kay. Empez, Comenz. Akbi ka ye nojkin. Ayer empez la fiesta. Kayi. Si tuviera. Ayan Kayi nitumin, inmani ani chakojt wakax. Si tuviera dinero comprara dos

1 )
39

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

39

08/07/2004, 08:18 a.m.

vacas. Kachami. Recibiremos. Ejkar twa kachami e ajkanseyaj tamotot. Maana recibiremos la visita del profesor. Der. Chamar: recibir. Kacha. Amarre. Kacha intzajk si . Amarre un manojo de lea. Der. Kach: amarrar.

2 =

Kachbir (kachar). Amarrado, atado. Kachbir ukani uyok e chitam, twa machi upajni e jinaj. Amarrado quiere las patas del cerdo, para que no escarbe la milpa. Der. Kach: amarrar. Kache. Construir, hacer. AnbiKache ingojr otot. El ao pasado construimos una casa. Der. Cheyaj: hacer. Kachik. Amarren, aten. Kachik e ajkarer yax. Aten a ese borracho. Der. Kach: amarrar. Kachnack. Ombliguero. Ukani majnar, ukachake churkab. Hay que comprar, el ombliguero del beb. Kachoki. Perdimos, tiramos. Kachoki kawajtzib tya asyon. perdimos los lapiceros, donde estuvimos jugando. Der. Chok: perder. K a c h o n . Captur, amarr. E ajk ampa r Kachon akb ar akb i tama inkojt ajxujch. El polica captur anoche a un ladrn. Der. Kach: amarrar. Kachoni. Vendiendo. Warto kachoni ute x i m . Todava estamos vendiendo maz. Der. Chon: vender.

Kachuki. Cazamos, atrapamos. Sajmi kachuki inkojt tur take tzyob. Hoy cazamos un conejo con los perros. Der. Chuk: cazar. Kajatzi. Aporreamos. Ukani twa kajatzi e bur. Tenemos que aporrear el frijol. Der. Jatz: aporrear. Kajram. Mandbula. E sitz uyobi ukajram. El nio se golpeo la mandbula. . Kajrin. Murdelo. Imbijk pa taka kajrin tama majax meyra. Slo un poco de tortilla muerda porque no es mucho. Der. Kajr: morder. Kajyes. Comience, inicie, empiece. Ukanix twakakajyes e patnar. Cuanto antes tenemos que empezar el trabajo. Der. Kajy: empezar. kajyesik. Empiecen, inicien, comiencen. Kajyesik e ojroner tame ka bixirar. Empiecen el dilogo sobre la vida humana. Der. Kajy: empezar. Kajyesna. Empezaron, iniciaron. Akbi kajyesna e kanwar tama e chuymar. Ayer iniciaron las clases de costura. Der. Kajy: empezar. kakab. Nuestras manos. E patnar

SINTITUL-6

40

08/07/2004, 08:18 a.m.

tama e rum ukoyes kakab. El trabajo en la agricultura, cansa nuestras manos. . Kakaba. Nuestros nombres. E ajkanseyaj utzijbix kakaba. El profesor ya anot nuestros nombres. Kakajti. Pedimos. War kak ajti inkojt ajkanseyaj xe unata akanseyan. Estamos pidiendo un profesor que sepa ensear. Der. Kajt: pedir. Kakampa. Somos tiles. kakampa, twako sta kachinam. Somos tiles, para el desarrollo de nuestro pueblo. Kakani. Queremos. Machi kakani twa a x i n e a j k a n s e y a j . No queremos que se vaya el profesor. Der. K anir: Querer. Kak anikab a. Nos amamos. E katata ukani twa kakanikaba. Dios quiere que nos amemos. Kakeche. Llevamos. Akbi kakeche e ajmok take ajtzakmayaj. Ayer llevamos el enfermo con el mdico. Der. K ech: Llevar. Kakaw. Cacao. Tikachinam, machi apajka meyra kakaw. En nuestro pueblo, no siembran mucho cacao. Kakojko. Esperamos. Kakojko e jab ira, kakano meyra. Esperamos que este ao, aprendamos mucho. Der. Kojk: esperar, cuidar. Kalapir. Feo. E chitam kocha, ukuxi tukiiktaka kalapir. El cerdo es feo, porque come cualquier cosa sucia.

Cualidad. Kamama. Nuestro to. E winik yaja kamama. Aquel hombre es nuestro to. Kamani. Compramos. Ukani twa kamani, uxanabe sitz . Tenemos que comprar, los zapatos del nio. Der. Man: comprar. Kamis. Ciempis. Makwir e jinaj aboro e kamis. Entre la milpa abundan los cien pies. Kanaj, yaj. rbol de quebracho. Kanaj si xe intares. La lea que traje, es de quebracho. Kanik. Ser. Tyakanik e morwar twae ixiktak twaejk ar?. A donde ser la reunin de mujeres para maa?. K a n o . Aprendi. Ty a k a n o susmet?. En dnde aprendi a cortar el pelo?. Der. Kanwar: aprender. Kansena. Ensearon. E sitzkansena, meyra umen e nuch. Al nio le ensearon, mucho del sacerdote. Kansenar. Ensear. E bikit maxtak ukani ukansenar imbutz. A los nios hay que ensearles en una forma correcta. K a n s e n e n. Fui enseado, adiestrado. Kansenen tama e tzijbayaj imbutz. Fui enseado a escribir correctamente. Der. Kanseyaj: enseanza. Kansenik. Enseen. Kansenik kora yer nisitz. Por favor enseen a mi

2 1
41

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

41

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 2
42

hijo. Der. Kansenar: ensear. Kanseyaj. Enseanza, clase. Tuka ajkin akay e kanseyaj?. Qu da comienza la clase?. Der. Kanwar: aprender. Kanseyan. Ense. E ajkanseyaj kanseyan, imbutz e jab ira. Este ao el profesor, ense muy bien. Der. Kanseyaj: ensear, enseanza, clase, adiestrar. Kanseyanix. Ya ense. E ajkanseyaj, kanseyanix tama e morojseyaj. El profesor, ya ense la suma. Der. Kanseyaj: enseanza. Kanwar. Aprender, estudiar. E chom maxtak, ixyobta kanwar. Los jvenes, fueron a estudiar. Kanwenix (inkanix). Ya aprend. Kanwenix tama e tzijbayaj. Ya aprend en la escritura. Kapetze. Empacar. Ukani twa kapetze e junob twa machi ojri. Tenemos que empacar los papeles para que no se caen. Der. Petz: empezar. Kapyar. Nuestro compaero. Kapyar kotix tama e morwar. Ya lleg nuestro compaero a la reunin. Der. Pyar: compaero. Kar. Verdura. Nen unsre e karob. A mi me gustan las verduras. Karay. Se emborrach, se embol, se embriag. Tin akaray, uche e m a b a n b anir. El que se emborracha, hace cosas malas. Der. Karer: Borrachera, embriaguez.

Casi. Ejemplo: casi terminamos el trabajo. Karkun. Carbunco, inflamacin, secas. Ayan intekarkun ta niche. Tengo un carbunco en las axilas. Katab ay. Nos subimos. Kat abay tu kabe tetwakokxi e muy. Nos subimos en el rbol a cortar nspero. Katata. Dios, nuestro padre. Chajbeyx e katata tame war kakano katzijbayan. Gracias a Dios, estamos aprendiendo a escribir. Katoboy. Saltamos. Tame arasir katoboy meyra. En la jugada saltamos mucho. katoyet. Le pagaremos, le pagamos. Jay imbutzipatna katoye t meyra. Le pagaremos sus servicios conforme la calidad con que lo hace. Der. Toy: pagar. Katu. Luna, Reina, nuestra madre. Tame wa rk in, akb ar cheker e katu . En las noches de verano, la luna es observable. Katz ayi. Regar. Uk ani twakatzayi, e nichirob xe kapaki tu yototir e kanwar. Hay que regar, las flores que sembramos en la escuela. Katzayi. Hacemos nudo. War katzayi usukchijir e ab tamar xe wejrem. Estamos haciendo nudos a la hamaca, porque est roto. Kawakachob. Nuestras gallinas. Ukapes Kawakach e chajch. El

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

42

08/07/2004, 08:18 a.m.

gato de monte arras con nuestras gallinas. Cosas. Kawakta. Dejamos. Kawakta numuy e jabira, machi ixyon ta kanwar. Dejamos pasar este ao, no fuimos a las clases. Kawatesik. Baemos. Kawatesik e tsi take xapun. Baemos al perro con jabn. Kawirik. Observemos. Kawirik kochwa a c h u j y a i n t e p i k . Observemos cmo costuran un vestido. Kay (jay). Estar, estuvimos. Kay asyon taka inmojrix maxtak. Estuvimos jugando con otros jvenes. Kekarar. Puerta. Makik kora e kekarar. Cierren la puerta por favor. Kejreb. Hombro. E winik ukeche e si tu Kejreb. EL seor lleva la lea en el hombro. . Kene. Banano. E chuch war umaki e kene. La ardilla est comiendo el banano. Kete. Guarda, economice. E winik yaja ukete utumin. Aquel hombre guarda su dinero. Der. Ketmayaj: guardar economizar. Ketpa. Se qued, qued. E sitzketpa ta chinam. El nio se qued en el pueblo. Der ketpar: Quedar. Ketpen. Qudese, me qued. Tara Ketpen uxjabi. Aqu mismo me qued hace tres pasado. Der.

Ketpar: quedar. Ketruma. Se detuvo, se contuvo,. Ketruma e ajkanseyaj twa ojron takren. El Profesor se detuvo un momento para platicar conmigo. Kispa. Se alej. Nisakun kispa tikoyt. Mi hermano se alej de nosotros. Der. Ki spar: alejar. Kibitz. Derrumbe, Erosin. E kibtz achekta tama e kaxjakin. En el invierno aparecen erosiones. Kibur. Alto. Nitatakibur uyok. Mi pap es alto. Kiki. Vyase, vete. Kikitakren a tu take juch. Vaya ayudar a su mam a moler. Kilis. Eclipse. E kilis anumuy inyajr i n y a j r . El eclipse sucede espontneamente. K i n b u n a ( b u k b ana). F u e amontonado. Ut e ixim kinbuna wakwir nyotot. El maz fue amontonado dentro de mi casa. Der. Kinbunar: amontonar. Kirij. Varilla. Ta chinam achojna e kirij takin. En el pueblo venden varillas de hierro. Kisij. Chinche. E kisij uyuchi e chi c h . La chinche chupa la sangre. Kiwi. Achiote. E kiwi chakchak utzijbar. El achiote es de color rojo. Kora. Por favor. Tares kora e kajn yax. Trigame esa silla por favor.

2 3
43

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

43

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 4
44

Ko se. Introducir. Tunoron ko se e ja tama e mormor ototob. Entre todos logramos introducir el agua potable en la comunidad. Kosre. Deseamos, deseando. War ko sre kak uxi inkojt masa. Estamos deseando comer un venado. Der. Uyursenar: desear. Ko stix. Ya arreglamos. Ko stix e j u n o b twa e k a n s e y a j . Ya arreglamos los papeles para la enseanza. Koybi. Omos. Akbar koybi uxuxub e xoch. En las noches omos los silbidos de la lechuza. Der. Ub saj: or. Koyt. Nuestro rostro. E kin uputa koyt tya kaxna yebar. El sol quema nuestro rostro. Kob a. Cunto? Qu tamao? Qu cantidad?. Koba ixim alo kse e jab ira twaachoni. Cunto maz sac a la venta este ao?. Kochwa. Cmo?. Kocha turet?. Cmo est usted?. Nota:. Kochwa , en el sentido comparativo indica equivalencia o semejanza; emplease tambin como. . Kojkabi. Se calm. Kojkabi eyk ar koner. Hoy se calm el aire. Kojkon. Espere. Kojkon e wyar kix aturan. Espere la comida ya poco falta que este. Der. Kojk. Esperar. Kojkonen. Esprame, cudame. Kojkonen, twa kawe komon ta

nyotot. Esprame para comer juntos en mi casa. Der. Kojk: esperar. Kojkpat. Guarda espalda. Nimu ayan ukojkpat. Mi cuado tiene guarda espalda. Kojn. Quebrada. Tama e kaxjakin achi e kojn. En el invierno crece la quebrada. Kojto. nico. E jwan yax nikojto sitz. Juan es mi nico hijo. Der. Kojt: Uno (a). Kojtor. Similar, semejante, parecido. Yere ijchok kojtor utata. La nia es parecida al pap. Kone r. Hoy. Kone r watar e ajkanseyaj. Hoy viene el profesor. Kone rix. Hoy da. Konerix e maxtak machi ukub se utatob. Hoy da los jvenes no obedecen a sus padres. K o r a . Algunos, pocos. C h a b i yopob, kora pakabob tara. Anteayer vinieron, algunas personas aqu. Kormar. Cazar. E tziira ajkormar lokoy. Este perro sali cazador. Kororte. Jaula, cacaste, armazn. E bajram makar tu kororte. El tigre est encerrado en su jaula. Korpa. Se salv. E ijch ok korpa tama e mok. La seorita se salv de la enfermedad. Der. Korpar: salvar. Korpesyaj. (korpesyaj). Defensa, abogar, salvar. E Katata axin

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

44

08/07/2004, 08:18 a.m.

ukorpesyon. Dios nos va a salvar. Korpob. Se salvaron. Inkojtob e pakab korpob tama e numnak. Algunos se salvaron, de la diarrea. Der. Korpar: salvar. Kotor. Arrodillado. E yichkotor war uka b ajse e katata. Silvano arrodillado le pide a Dios. Kototoj. En forma de curva. E bir kototoj a xin. El camino es en forma curva. Kotwanob. Se arrodillaron. E pakabobkotwanob twaojronb taka e katata. Las personas se arrodillaron, para comunicarse con Dios. Krejb ana (krejpna). Lo arrastraron, arrastrado. E chom i j c h ok krejbana umen e xukur. La seorita fue arrastrada por el ro. Krikna. Truena, tron,. Tyaakaxi e jajar ayan inyajr akrikna meyra. Cuando llueve en algunas veces r: tronar. truena mucho. Der. Krikna Kum. Huevo. E kum intzaj take peych. El huevo es delicioso con tomate. Kuchpa. Se ahog. E wakaxobkuchpob ta xukur. Los ganados se ahogaron en r: ahogar. el ro. Der. Kuchpa kuchur. Embarazo, embarazada. E Jwana kuchur turu. Juana est embarazada. Der. Kuch: Cargar. Kujk. Hijo de piuelo. Ukujkir e tzetze ayan utixer. Los hijos de

piuelo, tienen espinas. Kujkay. Lucirnaga. E kujkay u j a n c h akesob a k b ar. L a s lucirnagas alumbran por la noche. Kukremen (kaxyen). Me ca. Kukeremen tut e chen. Me ca en el barranco. Kukurna ut. Botado (a). Kukurna e otot umen eykar. La casa fue botada por el aire. Kumix. ltimo de la familia. E sitz ira jax e kumix. Este nio, es el ltimo de la familia. Kurunku (pispis). Desnudo. E churkab kurunko turu. El beb est desnudo. Kuskus. Maicillo. Intzaj e kuskus pa. Es sabroso la tortilla de maicillo. Kutkut. Pjaro Guardabarranco. E kutkut war uwese uyarob. El guardabarranco est alimentando a sus polluelos. Kuxaj. Aguja. E ijchok uchuyi upik taka e kuxaj. La joven costura su vestido con la aguja. kuxkux. Pjaro aurora. E Kuxkux akaywi tamesakojpar. La aurora canta al amanecer. Kuxnar. Nacimiento, Nacer. Ukani twa kakajpes ukuxnar e ka tata. Tenemos que recordar, el nacimiento de nuestro seor Jesucristo.

2 5
45

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

45

08/07/2004, 08:18 a.m.

Kuxpa. Naci (plantas). Kuxpa tunor e jinaj. Naci toda la milpa. Der kuxpar: Nacer. Kuxur. Mojado. Kuxuran e bujk e bechu. Se moj la ropa del nio. Condisin. Kwach. Gemelos. E winikob yax ja xobkwachob . Esos hombres son gemelos.

K
Kab. Mano. E kab ukojko jo orkab. La mano tiene cinco dedos. . Kaba. Nombre. Tuka a kaba?. Cmo se llama usted?. Kabey. Rumor, noticias. E kabey koybi tiktaka. Los rumores se escuchan por doquier.

2 6
46

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

46

08/07/2004, 08:18 a.m.

K ajk. Fuego, luz. E bikit maxtak me rer asyobtakekajk. Los nios no deben jugar con fuego. Kajkbir (kajkabir). Dorado (a). E tuukajka e wer. Mam prepara la carne dorada.

Kajn. Silla, banco. E kajn tama e chakalte chembir. La silla de cedro est hecha. K ajna. Solicitado, pedido, contaron. E ajkanseyaj kajna ta morwar. El maestro es solicitado en la comunidad. Kajpesyaj. Recordar, saludar. Ukani twakache e kajpesyaj twa kapyarob. Hay que recordar nuestros amigos. Kajtmayan. Pidi, solicit. E sitz kajtmayan tama e arasob. El nio pidi juguetes. Der. Kajt: pedir. Kajyer (tzajyer). Alegra. Tama inte nojkin, ayan e kajyer. En una fiesta, hay alegra. K ajyesbir. Acostumbrado. E chuchu sitz kajyesbir awayan nakpat e orajkin. El nio est acostumbrado a dormir despus del almuerzo. Kampa. Sirvi. Kampa e si twa chap an. La lea sirvi para cocinar elotes. Der. Kampar: servir. Kampesbir. Usado. Man bujk xe kampesbir maja x imb utz. Compra

de ropa usada no es servible. K a n c h o r e n ( k anbu n e n , k a n t u r e n ) . Anaranjado. Kanchoren upik eyxik. El vestido de la mujer es de color anaranjado. Kanix (kanix). Pronto. Yeresitz kanix axin ta kanwar. El nio ya quiere ir a estudiar. Kankan. Amarillo. E takan kene kankan ut. El banano maduro, es color amarillo. Kante. rbol de madre cacao. E kante akampesna twa cheyaj otot. La madera de madre cacao, es utilizada para construccin de casas. kanto. Todava. kanto inkano meyra twainkanse e mojr. Todava tengo que aprender mucho para ensear a los dems. Kar. Miel. E kar ira uchirxix. Esta miel es muy dulce. Kasar. Mitad. Kasar e chikitake un. La canasta est a la mitad con aguacate. Kasnak. Infeccin urinaria. E ixik ukojko e kasnak. La seora tiene infeccin urinaria. Enfermedad.

2 7

SINTITUL-6

47

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 8
48

Kaspa. Se fractur, se quebr. Kaspa ukab e sitz. El nio se fractur el brazo. Der. Kaspar: fracturar, quebrar. Katach. Ovalado. Uyoporob e jabakatach uwirnar. Las hojas del rbol de Santa Mara son ovaladas. Katar. En lo alto de. E mis katar tu kab e te. El gato est en la rama del rbol. Katarbir. Horizontal. E pakmar achempa katarbir. La siembra se hace en forma horizontal. Katarchijr. Red. Nimama unata uche e katarchijr. Mi to sabe hacer redes. Katataj. Alargado. Uyoporob e k e n e katataj. Las hojas de guineos son alargadas. Kawin. Zanate. E kawin akawi tu kab e tyob. El zanate canta en las ramas de los rboles. Kaxi (kukrema). Cay, acaecido. E winik kaxi ta bir. El hombre cay en el camino. Kaxibja. Cascada, catarata. E jopop kaxi ta k axibja. El cangrejo cay en la catarata. K axjakin. Invierno. Ta m e kaxja kin achimeyra e xuki. En el invierno crece mucho el ro. Kay. Cancin, Canto. E sitzuyusta inte kay. El nio compuso una cancin.

Kaynar. Regaar. Kaynar meyra e maxtak majax inbutz. Regaar mucho a los nios no es bueno. Der. Kaynar : Regaar. Kaywi. Cant. E ajkanwar kaywi, tama intekay. El estudiante cant, una cancin. Der. Kay: Cancin. Kechuj. Sisimite, siguanaba. E kechuj abajkuseyan ayi. El sisimite dicen que asusta. Kechbir. Llevado. Kechbir ixin e yuru umen e sajbin. El pollito fue llevado, por la comadreja. Der. Kech: Llevar. Kecher. Tener en poder. Jax ni wijtzin kecher, e tumin umen. Mi hermanito tiene en su poder el dinero. Der. Kech: Tener. Kechka. Rechina. Kechka ut uyej e chitam. Rechina los dientes del cerdo. Der. Kechkar: Rechinar. Keko. Resistencia. E churkab keko take mak. El beb tiene resistencia a la enfermedad. Der. K ekwar: Resistencia, fuerza. Kekwar. Resistencia, Fuerza. E morwarir uche e kekwar. La unin, hace la fuerza. Kewer. Cuero, piel, ltigo. Intzaj e kewer xe alokoy tama e chitam. La piel del cerdo, es sabroso. Kichir (takar). Pegado. E jun kichir take cheyk. El papel est pegado, con pegamento. Kijna. Se enoj. E ijchok kijna takaren. La joven se enoj conmigo.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

48

08/07/2004, 08:18 a.m.

Kin. Sol. Tyakalokoy kaxana e k in aputon kalapir. Cuando salimos de paseo el sol quema mucho. Kinam. rbol de jocotillo. E kinam y a x pakb ir. Ese rbol de jocotillo, es sembrado. Kini. Adivinar, diagnosticar. E a j n i r o n k i n i t a m e mok. El curandero sabe diagnosticar la enfermedad. Kixi. Calentando. War ka kixi tu yejtz er e k ajk. Estamos calentando cerca del fuego. Der. Ki x : ix, significa Calentarse. Nota: k cosas, pero cuando es verbo implica calentarse; pero puede convertirse en adverbio e implica. Koy. Se cans. E wini koy umen e patnar. El seor se cans por el trabajo. K ob ir (nojta , nuxi ). Grande. E chij yax k obir. Ese caballo es grande. Kob iriktakix. Enorme, muy grande. Akajna ke e kin kobiriktakix. Cuentan que el sol, es enorme. Der. K obir: Grande. Kojna. Ta. Intakre ni kojnatake patnar ta otot. Ayudo a mi ta, en los oficios de la casa. Kokoron. Cocorn, Chicharra. E Kokoron awarkin. El cocorn es veranero. Kokcha. Se parti, se hizo pedazos, se quebr. E numib kokcha. El puente se parti. Der. Kokchar: partirse.

Konox. Girasol. E maxtak war uparkyob e konox. Los nios estn sembrando Girasol. Kopbir. Recogido. Ukani Kojpar eyxim. Hay que recoger el maz. Der k op: Recoger. Kopot. Bosque, Hierba, Vegetacin. Ta Kopot ayan e ucha. En el bosque hay zancudos. Koptarchitam. Jabal, coche de monte. Ustabi r , i n t z a j e Koptarchitam. El Jabal, bien preparado es sabroso. K oroch. Violn. Toma e nojkin ayan e lajbar tame korach . En la fiesta, habr msica de violn. Korojn. Corneta, instrumento musical. E winikob war alabob tame, Korojn. Los hombres estn tocando la corneta. Kotorer. Profesin,cargo. Ni pyar jax ayan e koter takar. Mi amigo tiene una profesional. Kotoy. Lleg. Kotoy e ajkin twa akay e kanwar. Lleg el da, para iniciar las clases. Kox. Delgado. Yerejch ok kox umen e mok. La nena est delgada por la enfermedad. Koxkox. Tostado. E koxkox pa take uwewrir e akach intzaj. Las tortillas tostadas son sabrosas con carne de pollo. Koychor. Talconete. E Koychor ochoy tame chen. El talconete se

2 9
49

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

49

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 " 2 0
50

meti en la cueva. Koyir. Pereza. Konda impejka e jun uyajken e koyir. Cuando leo, me da pereza. Koyresnar. Aburrir. Machi ukani k oyresna r e maxtak. Hay que tratar de no aburrir a los nios. K u m. Masa. E tuuche e kun, twa e pob. Mam hace la masa, para las tortillas. Kux. Verruga, mezquinos. Ayan inte kux tu yok e sitz. El nio tiene una verruga en el pie. Kujtz. Tabaco, puro, cigarro. E winik, war uchmbri inte kujtz. El hombre, est fumando un cigarro. Kumpar. Paz, contentarse. Ukani twa katuran take ku m p a r. Tenemos que vivir en paz. Kun. Blando. E we r ink un. La carne est blanda. Kuxbakerir. Dolor de cuerpo. Kuxbakerir ukojko e noy. El abuelito tiene dolor de cuerpo. Kuxbir. Comido, Masticado. E pa kuxbir umen e chok. La tortilla est comido por el ratn. Kuxchikinik. Dolor de odo. E twil a m a a j k u n a u m e n e kuxchikinir. La abuelita le dio dolor de odo. Kuxeyr. Dolor de muela. E tatanoy okojko e kuxeyr. El abuelito, tiene dolor de muela. Der. Kuxoner: Dolor.

Kuxik. Coman. Kuxik e pa take bur. Coman tortillas con frijoles. Kuxjor. Dolor de Cabeza. Bajkat kuxjor ukojko e sitz. Es probable que el nio, tenga dolor de cabeza. Der. K ukoner: Dolor. Kuxnak. Dolor de estmago. E Churkab ijichok kuxnak ukojko bajkat. La beb quiz, tiene dolor de estmago. Kuxti(tzujtzti). Besar. E Judas uchompati e katata taka inte kuxti. Judas entreg a Cristo con un beso. Kuxu. Coma. Kuxu e chabir kar. Coma verduras cocinadas.

Lab. Grasa o papada del pavo. E ajtzo nojta ulab. El pavo tiene grande la papada. Lar. Vngase. Lar takaren. Vngase Conmigo. Nota: la r implica tambin igual, convirtindose en un adjetivo. Lab. Guitarra. Ni muunata alajba t a m e l a b . Mi cuado sabe ejecutar la guitarra. Labanxoxo . Enamorado. Juranwar a labanxoxo to ajchok. Juan est enamorado de la muchacha. Labaren. Diablo. E labaren machi

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

50

08/07/2004, 08:18 a.m.

obna take katata. El diablo, no puede contra Dios. Lajba. Ejecutar, interpretar. Kanokon lajbakon tamekorach. Aprendamos a ejecutar el violn. Lajbar. Msica. Koybinik e lajbar tamelab. Escuchemos msica de

guitarra. Lajben. Toc, toqu. Lajben tame e pajrbirte. Toc, la marimba. Lajchin. Raspe. Lajchin utete yax twaataki. Raspe ese palo, para que se seque. Lajka. Se desgast. Lajka ubujk ni tat umen e patnar. La ropa de mi pap, se desgast por el trabajo. Lajpkab. Aplaudir, aplauden. E pak ab obuchyobe lajpk abnakpat e kay. Las personas aplauden, despus de la cancin. Lapb ujk. Vestirse. E chucha ijchok, uchix e lapbujk. La nia ya puede vestirse sola. Lasyen. Venga a jugar. Lasyen takaron. Venga a jugar con nosotros. Law. Hoja de guineo. E law katataj. Las hojas de guineo son largas. Lecher. Entre abierto. War ani awayan e winik lecher uti. El hombre estaba durmiendo, con la boca entre abierta. Lechlar. Desequilibrio. E winik war a l e c h l a . El hombre est desequilibrado.

Lejtzir. Nauseas. Yer ijchok okojko e lejtzir. La nia tiene nauseas. Lekonir. Vapor. Cheker ulekonir e kinjna. Se siente el vapor del agua caliente. Lewech. Dbil. E Churkablewech, umen e mok. El beb est dbil, por la enfermedad. Lixin (jolixin). No se vaya. Li xin ta nukte. No se vaya a la montaa. Liklik. Chepillo o gavilancillo. E l i k l i k u c h u k i e y u r u . El gavilancillo caz al pollito. Animales. Lopa. Se afloj. Lopa ukajchib e makte. Se afloj el amarre de la cerca. Der. Lo r: flojo. Lochkajb a. Se deform. E bitor ira lochkajba. Este sombrero se deform. Locho (chuku). Agarre. Lacho e yuruyax. Agarre ese pollito. Der. Loch: agarrar. Lochochoj. Deformado. E winik lochochoj uyok. El hombre, tiene deformado el pie. Lok, seyaj. Derogar. Chena e

2 !
51

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

51

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 "
52

lokesyaj tame kubesyaj chabi. La ley fue derogada ente ayer. Lok,esnob. Fueron quitados, fueron Sacados. Chamenix lokesnob chakojt winikobta xikur. Muertos fueron sacados, dos hombres en ro. Loken (lokoyen). Sal, me retir. Nen lok en ta kanwa r. Yo me retir de la clase. Der. Loker: Salir, retirarse. Loken. Slgase. Lokeen makwir e ja. Slgase del agua. Lokesbir. Sacado, desalojado. E pakabob lokesbir chenob, tu yototob. Las personas fueron desalojadas, de sus casas. Lokesna. Fue retifado, fue sacado. E sitzlokesna ta kanwar. El nio fue retirado de la clase. Lokesnar, loksenar. Quitar, eliminar. Uka n i l o k e s n a r uyokemar eyxim. Hay que quitar lo podrido del maz. Lokon. Salimos. Tame nojkin lokon xanon. En la fiesta salimos a pasear. Lokoy. Sali. Ni tatalokoy, usajka e patnar. Mi pap sali, a buscar er: salir. trabajo. Der. Lok Lokoyob. Salieron. E ijchoktak lokoyob t a m a n w a r. L a s muchachas, salieron de compras. Lok senik. Quiten. Lok senik e anam tut e bir. Quiten el lodo en el camino. Der. Lok senar: quitar.

Lokojran. Trastornos. E Chom sitz war a nebe yr umen e lokojran tama ubijnusyaj. El joven est sufriendo trastornos mentales. Lopopoj. Ondulado. Uterum tya ixpatna lopopoj. La tierra donde trabajan ustedes es ondulado. Der. Lopopojir: ondular. Loptar. Caada. No n ayan kajinaj, ta loptar. Nosotros tenemos milpa, en la caada. Loptza. Se hundi. Tome kaxjak in, ayan inyajr loptza uterum. En el invierno, a veces se hunde la tierra. Ker. Loptzar: hundimiento, inundacin. Lor. Frijol de jurula. Tabay utujrar e lor. Subi el precio del frijol julula. Lujpar. Sacar algo con cuchara. E mariumani ulujpar e wyar. Mara compr una cuchara para sacar comida. Lukum. Lombriz. Makwi r e rum ayan e lukum. Dentro de la tierra hay lombrices. Lukur. Colgado. E xux lukur tukab e te. El panal est colgado en la rama del rbol. Lurbuchur. Lunar abultado. E chom sitz ayan inte lurchur tu pat. El joven tiene un lunar abultado en la espalda.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

52

08/07/2004, 08:18 a.m.

M
Machi. No. Koner machi inxin impatna. Hoy no voy a ir a trabajar. Vase: mato. Machix, riix. Ya no. Machix kani

inkuxi e tziktzik tamartaka ke umokresen. Ya no quiero comer camarones porque me hacen mal. Man. Mozo, sirviente. Insajka inkojt man twauche nipatnarr. Busqu un mozo, para que me haga el trabajo. Mante. Planta parsita. Tama e teira a ayan e man te. En este rbol hay planta parsita.

2 #
53

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

53

08/07/2004, 08:18 a.m.

Mataka. No muy bueno. E noj kajn ira mataka. Esta mesa no es tan buena. Mato (machi, Inma) Neg. No. Mato ayopa ni sitzta chinam. No ha venido mi hijo del pueblo. Max. Mono. Toma e nukteayanto e max. En la montaa todava existen

2 $

monos. Mabanban. No es bueno, no sirve. Mabanb an e xanbar akbar. No es bueno el paseo de noche. Mach . Musgo. Ayan e machtama u te tun. En la piedra, hay musgo. Machiran. Se llen de musgo. Machran nibitar umen e jajar. Se llen de musgo mi sobrero por la lluvia. Machit. Machete. Ukani jujkar e machit, twaakukurtza e te. Para botar el rbol, hay que afilar el machete. Majax. No es. E jun ira majax e taniba. Este libro no es el mo. Majaxajkar. No da fruto. E teira majax ajkar. Este rbol no da frutos. Majch. rbol de alau. E majch ink un uxujrar. El rbol de alu es suave para cortarlo. Majjut. Desgraciado. Tin oycher j a x inte majjut, kocha usati umaxtak. El que es borracho, es un desgraciado porque pierde a su familia.

Majkut. Limitaciones visuales. Ayan e pakabobmajkutob. Hay personas que tienen limitaciones visuales. Enfermedad. Majkuy. Mora. Nen inkuxi e majkuy. A mi me gusta comer hierba de mora. Majo. xido. Ayan e mojo ta ni machit. Mi machete tiene xido. Majresyaj. Mentira, Engao. Ayan e pakab uchob e majresyaj. Hay personas que hacen mentira. Der. Majresbir: Engaar, mentir. Majtan. Regalo, regalaron. Kani inkuxi e majtan okach e ajkune n. Quiero comer la gallina que me regalaron. Majtankar. Recto. E bi r ira ajtankar. Este camino es recto. Majtzo . Cejas. E sitzyajainkub en umajtzo. Aquel muchacho es de cejas oscuras. . Makar. Deseos, exitacin. E mari ayan umakar twa awe inbutz. Mara tiene deseos de comer algo bueno. Makajr (kororte ). E mut ch a r tama e makajr. El pjaro est en la jaula.

SINTITUL-6

54

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nota: Vase: Kororte . Makajrja(xoyoja). , laguna. Tama e makajrja ayan e chay. En la laguna hay peces. Makbir. Detenido, preso, encerrado. E ajkarer makb ir umen e ajk ampa r. El borracho est detenido por la polica. Der. Mak: detener. Makchan. Arcoiris. Konda akaxi e j a j a r y e ron e kin achkta e makchan. Cuando llueve y hay sol, se forman arcoiris. Makjeyr. Mal de orn. E winik ukojko e makjeyr. El hombre tiene mal de orina. Makte. Cerca. E wakax uwejru e makte. El ganado rompi la cerca. Maktun. Cerco de Piedra. E winik uche e maktun. El hombre hace cerco de piedra. Maku . Adentro. Makwue otot ayan e ch o k. adentro de la casa hay ratas. Makuchen. Adentro del hoyo. E c h a n c h a r m a k u c h e n . L a serpiente est adentro del hoyo. Makurum. Adentro de la tierra. Maku rum ayan e b ik it xukur. Adentro de la tierra; hay pequeos ros. Maku sojk. Adentro de basura. Ayan e chok maku sojk. Adentro de la basura, existen ratones. Makwir. Interior. E maxtak a syob makwir e otot. Los nios juegan en el interior de la casa. Malak. Mango. E sitz ayuxi ingojr

malak. El patojo cort un mango. Mam. Lunar. Ayan e pak abxeayan e mam tuyeroj. Hay algunas personas que tienen lunar en la cara. Mama. To. Ni mama ukanyen meyra. Mi to me quiere mucho. Mamabir. Es to. E B i n i f a c i o mamabir taba. Bonifacio es to de usted. M a m a j c h i . Ninguno, nadie. Mamajchi utakryen inkeche e kajnob. Nadie me ayud a jalar las bancas. Mamchan. paladar. Ni mamchan a s a m p a . Tengo inflamado el paladar.. Mameya. Mamey. Kani inkuxi e mameya. Quiero comer mamey. Mana. Compre. Mana uxk ojr juruk uk twemaxtak. Compre tres papayas, para sus hijos. Manakuch. Escorpin. Jay ukuyon e manakuch, bajkat kachamay. Si nos muerde el escorpin, nos podemos morir. Manbar. Comprar, comprado. Ni tata ukani twa uche intex manb ar tama e tz ijb ayan. Mi papa tiene que comprar otro lapicero. Manbir. Comprado. Manbir inbjk rum ni mener. Tengo comprado una fraccin de terreno. Der. Manwar: compra. Manoj. Un poco. Manoj e ja ayan tame kojn. Hay poca agua en la quebrada. Masa. S. Venado. E

2 %
55

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

55

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 &
56

chebu u chamse inkojt masa . Eusebio mat un venado. Manwar (man). Comprar. Ni sakun ixin ta manwar tama inte pik. Mi hermana, se fue a comprar un vestido. Matuch. Dientes picados. E noy matuch utuyej. El abuelo tiene dientes picados. Enfermedad. Matuka . No hay, no existe. Matuka inte winik xe machi aru. No hay ningn hombre que no llore. Matya. Nnca. Matya inkotoy inwarajse ni mama. Nunca he llegado, a visitar a mi to. Max. Gorgojo. E ixim ayan e max tamar. Este maz tiene gorgojos. Maxtak. Hijo e Hija. Ni wawan ayan uxkojt umaxtak. Mi cuada tiene tres hijos. Maxtaket. Usted es joven. Ne t me yra maxtaket tanyut. Usted, es joven ante mi. Maxtakob. Jvenes, Muchachos. E Maxtakob ixyob ta xukur atyob. Los jvenes fueron a baarse al ro. Mayjutir. Sonmbulo. E churkab ukojko e mayjutir. El beb tiene sonmbulo. Mayux (Kumja). Caldo. Ejchok ayajken e mayux akach. La muchacha me sirvi, caldo de gallina. Mayuy. Neblina, argeo. Jay ayan e mayuy, macheker e witzir. Si hay

neblina, no se ve el cerro. Merato (machito). Todava no. M e rato inkano intzi j b y a n . Todava no he aprendido a escribir. Meyn. Sombra. Nen jiryen tama e meyn te. Yo descans en la sombra del rbol. Meyni. Espectculo. E maxtak uyuker utobe meyni. Los patojos les gusta el espectculo. Me ynib . Televisin. Tama e me ynib anumesna meyra numerob. En la televisin transmiten hechos y suceso que acontecen. Der. Meyn: S o m b r a , i m g e n e s . Kawira e Me ynib . Miremos la televisin. M e ynir. Espiritu. E m e y n i r mamajchi uwira. El espritu nadie lo puede ver. Meyra. Bastante, mucho. Meyra pakab ta nichinam. En mi pueblo hay mucha gente. Merekna. Preocuparse, pensativo. Ayan e pakab amerekna umen e nebeyr. Hay personas que se preocupan por la pobreza. Der. Mereknar: preocupacin. Merex. Tonto, desajustado. E Juan merex uwirnar umen e mok. Juan se ve algo desajustado por la enfermedad. Meru. Parece, aparenta. E winik meru inbutz uwirnar. El hombre parece ser bueno.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

56

08/07/2004, 08:18 a.m.

Mesbir. Barrido. E otot ira mesbir i n b utz. Esta casa est bien barrida. Der. Mes: barrer. Mesksaj. Abraz. E luch uyajku inte meksaj uwixkar. Pedro abraz a su esposa. Mesunik. Barren. Mesunik kora e ototo ira. Barren esta casa por favor. Der. Mes: barrer. Mimi. Nene. Ni kwa r ayan u mimi. Mi sobrina tiene un nene. Mis. Gato. E mis uchuki e chok. El gato caz al ratn. Mix. Ya no. Mix inkani e bur. Ya no quiero ms frijoles. Mixb anb an. Ya no sirven. Ni xanab mixbanban. Mis zapatos ya no sirven. Moch. Loro. E moch yaxax utzutzer. El loro tiene plumas verdes. Mote. rbol de pito. Eyxik uchoni unichir e mote. La mujer vende flor del rbol de pito. Moch. Guacamaya. E moch nojta unej. La Guacamaya es de cola larga. Mochoj. Constante, constantemente. Tukot machoj machoj a wajku yar e s i t z . Por qu le pega constantemente al niito. Mochor. Acomodado. E tzimochor tu suy otot. El perro est acomodado en el rincn de la casa. Mochwan. Se acomod. E chitam mochwan tu yejtz er e mojrob . El

cerdo se acomod cerca de los dems. Mochwanix. Ya est acomodado (a). E chan mochwanix tujam e tun. La culebra ya est acomodada, entre las piedras. Mojoran. Se oxidaron. Mojoran e takin ta nyotot. Se oxidaron las lminas de mi casa. Mok. Enfermedad. Ni mama ukojko ani inte mok yantaka. Mi to tena un enfermedad rara. M o k r a n . Se enferm. Mokran niwixkar sajmi. Hoy se enferm mi esposa. Momoj (mamoj). Chichicaste. E momoj aputon tya kapijchi. El chichicaste quema la piel al tocarlo. Mor. Mozote. Takwan e mor ta ni bujk. Se peg el mozote en mi ropa. Mormor. Reunin. Eyxik ixin ta mormor. La mujer se fue a la reunin. M o r m o r e k . Sietillo, las siete estrellas. Tama e akbarabcheker e mormorek. En las noches se ven las siete estrellas. M o r m o r i r o b . Congreso. E mormorirob uchob ubijrar e kubesyaj. Los en el congreso elaboran las leyes. Moror. Amontonado. Uyarkir e xux moror tu kab e te. Las avispas del panal estn amontonadas en la rama del.

2 /
57

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

57

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 (
58

Morwar. Comunidad. Nen ixyen tama intemorwar innajt. Yo fui a una comunidad muy lejana. Morwi r. Unin. Tama e morwir ayan e kekwar. La unin hace la fuerza. Mu. Cuado. Sajmi intajwi nimu. Hoy, encontr a mi cuado. Mujk. Ombligo. E churkab asampa utumujk. El beb tiene inflamado el ombligo. . Mujr. Sepulcro. E chamen kejcha ta mujr. El muerto fue llevado al sepulcro. Mujrur. Ceiba. E mujrur meyra ukab. La ceiba es muy ramificada. Mukuk. Costal. E sitz uyari eyxim tama e mukuk. El muchacho hech el maz en el costal. Mukukamtzak. Contrahierba. Tama e ka x j a ki n a t oxpa mey r a mukukamtzak. En el invierno nacen contrahierbas en abundancia. Mukuy. Tortolita. E m a x t a k uchamsyob inkojt mukuy. Los nios mataron una tortolita. . Murajtu. Ladino. E murajtuintya ch uyojronerob. Los ladinos tienen costumbres diferentes. Murak. Jocote. Ne n inmak i e murak. Yo como jocotes. Murur. Tecomate. Inkeche ni murur ta patnar. Llevo mi tecomate al trabajo.

Murux. Hocico. E chij k atataj e murux takar. El caballo tiene el hocico alargado. Musijka. Respir. E ajmok musijka m e y r a . El enfermo respir fuertemente. Musik. Respiracin. Maktza ni musik. Se me tap la respiracin. Mut. Pjaro. E mut ukuxi e kuskus. El pjaro come maicillo. . Mutzka. Cerrar, marchita. Uyujyir e chium mutzka umen e kin. La flor del ayote se marchita por el sol. Muxbir. Molido (a). Utanir eyxim muxbir. La harina de maz es molida. Muxmux (mux). Tortilla tostada. E noj winik machi uk uxi e muxmux. El anciano no come tortillas tostadas. Muy. Nspero. Nen inmak i e muy. Yo, com el nspero. Muyar. Lana. E mariuchoni e muyar. Mara vende lana. Muysutz. rbol de irayol. E chuch ukajri e muysutz. La ardilla come irayol. Nota: Irayol es un rbol de la regin.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

58

08/07/2004, 08:18 a.m.

Natanbir. Saberlo, conocido. Na tamb ir umen e katatatuno r xe a y a n . Todo lo que existe es conocido por Dios. Natanik. Sepan, conozcan. Natanik u erachir e patnar. Sepan la verdad de este trabajo. Natanyaj, bijnusyaj. Creencia. E winik unata meyra natanyaj. El hombre sabe mucho de creencias.

Najt. Lejos. Najt a ketpa mi chor ta nyotot. El guatal queda lejos de mi casa. Najtir. Fuera, ajeno. Ixyen putnen najtir ta ni chinam. Fui a trabajar fuera de mi pueblo. Nak . Barriga, o estmago. Ak uxum ni mak . Me duele el estmago..

2 )
59

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

59

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nakut. Ojo. Akuxun u naknut. Me duele el ojo. . Nakpat. Despus. Nakpat ke atyen, inche orajkin. Despus de baarme almorc. Namkin. Occidente, donde se oculta el sol. Ixyen ta namkin rum. Fui en el

3 =

occidente del pas. Namtza. Se ocult. Namtza e kin. Se ocult el sol. Nana. Mam. Ni nana uwe sen. Mi mam me da de comer. Nar. Mazorca. E jinaj inbutzunarir. La milpa tiene buenas mazorcas. Narb ir. En mazorcas. E wimik narb ir uchujba upatnar. El hombre guarda en mazorca su cosecha. Nat ar. Atrapado. E am nat ar tu k ab e te. La araa est atrapada en la rama del rbol. Nawal. Espritu. E nawal te katata achekta tamaron. El espritu de Dios se manifiesta en nosotros. Nen. Yo. Nen inpatna innajt ta ni chinam. Yo trabajo fuera de mi pueblo. Ne nach. Yo mismo. Ni b itor nenach inche. Mi sombrero lo hice yo mismo. Nep. Sazn. E chum nep kora. El ayote esta medio sazn. Nepran. Sazones. E makwarob nepran. Las frutas estn sazones. Net. Usted. Net ukani twa ixin

ipatna. Usted tiene que ir a trabajar. Netach. Usted ver que hacer. Netach take patnar. Usted vera que hace en el trabajo. Nebeyr. Necesidad. Jax inte nebeyr e natanyaj tama e tzijp ye pejkj jun. Saber leer y escribir es una necesidad. Nej. Cola. E tzi ayan unej. El perro tiene cola. Nemix (nenix). Ya no puede. Nen nemix wen taryen. Yo ya no pude comer para venir. Neninyajr. Ni una vez, ninguna. Meninyajr kotwen tu yototir e kanwar. Ninguna vez fui a la escuela. Ni. Mi. N i t u m i n n e nach twa inchujba. Mi dinero tengo que guardarlo. Ni . Nariz. kukreme n inyobinini. Me ca y me golpe la nariz. . N i b i j n u s y a j . P e n s a m i e n t o s . Nibijnusyaj tame patnar meyra. Mis pensamientos por el trabajo es profundo. Nichir. Flores. Nibur ayan unichir. Mi frijolar tiene flores.

SINTITUL-6

60

08/07/2004, 08:18 a.m.

N i c h t e . Placenta. U n i c h t e e churkab ukani mukbi r. L a placenta del recin nacido hay que botarlo. . Nik em. Desviado. E tenikem umen eykar. El rbol est desviado por el aire. Nik em. Atravezado. E teya x nik em. Ese rbol est atravesado.. Nimener. Por mi culpa. Nimener machi ixyet ta xambar. Por mi culpa no fuiste al viaje. Nipater. Contra ma. Ukani che nar e patnar inbutz twa matuka ojroner nipater. Hay que realizar el trabajo en forma aceptada para que no me critiquen. Nipyar. Compaero. Nipyar ukajti e tumin ta niba. Mi compaero me prest dinero. Niroj. Curacin, remediar. E winik una ta e niroj. El hombre sabe curar. Nisakun. Hermano mayor. Nisakun apatna meyra. Mi hermano mayor trabaja mucho. Nitu. Mi mam. Nitu ukanyen me yra. Mi mam me quiere mucho.. Nitya (matya) Neg. No se. Nitya unchi e chajchaja. No se beber cerveza. Niwej. Mi boca. Niwej chuchu. Mi boca es pequea. . Niwejtzer. Mi lado. La turen ta niwejtzer. Ven a sentarse a mi lado. Niwijchok. Mi hija. Niwijchok uchabu nipa. Mi hija hace mis

tortillas. Niwijtan. Mi hermana. niwijtan uchapi e an. Mi hermana coce elotes. Niwijtzin. Mi hermanito (a). Niwijtzin utakryen inpatna. Mi hermanito, me ayuda a trabajar. Nixanab. Mi caite. Tzokpa ut nixanab. Se revent, la correa de mi caite. No n. Nosotros. Non ixyo n ta korom. Nosotros fuimos a cacera. Nontaka. Slo a nosotros. Nontaka we senon. Slo a nosotros nos dieron de comer. Nox. Ustedes. Nox yaxax ibujk. Ustedes usan vestidos verdes. Noj. Mano derecha, grande. Inyobini noj kab . Golpe mi mano derecha. Noj ja . Lago, Mar. Ne n matyainwira e nojja. Yo, no conozco el lago. Nojchijchan. Sierpe. E winik uwira inte nojchijchan. El hombre vio una sierpe. Nojchinam. Ciudad, capital. Inmani inteniwexta nojchinam. Compr un pantaln en la capital. Nojek. Venus. E nojek me yra u warar. El planeta venus brilla mucho. Nojikar. Huracn. E nojikar upaki e jinaj. El huracn dobl la milpa. Nojkin. Fiesta. Eyxik ixin ta nojk in. La mujer fue a la fiesta. Nojta. Grande. E otot ir a nojta. Esta casa es grande.

3 1
61

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

61

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 2
62

Noxib . Esposo. E ixik chamay unoxib . A la mujer se le muri el esposo. Noya. Abuela. Ninoya uyajken inkojt utuwakax. Mi abuela, me dio una vaca. Nuch. Sacerdote. E nuch ukabajse e katata. El sacerdote hace oraciones a Dios. Nujb ya r. Matrimonio. Ni wijta n ixin ta nujbyar. Mi hermano fue al matrimonio. Nujxi. Nad. E sitznujxi ta xukur. El patojo nad en el ro. Nujxyan. Nadando. Kani inumuy tenxejr jawar innujxyan. Quiero cruzar el ro nadando. Der. Nujxer: nadar. Nuk. Cuello, Pescuezo. E ajkarer uchukyen ta ninuk. El borracho me agarr del cuello. . Nukte. Bosque, Cordillera. Ta nukte ayan unorete. En el bosque hay rboles grandes. Numen. Pas. Numen bat bir e chinam. Pas cerca del pueblo. Numento. Pas todava. Numento inwarajse ajkanseyaj. Ayer pas todava a visitar al profesor. Numet. Pas usted. Inwira numet ta n i w e j t z e r t y a a c h o n m o b e pakabob. Vi que pas usted cerca de m en la plaza. Numer. Perodo. Ayan intenumer tama e kanwar. Hay un perodo de clase. Numer ik ar. Cicln. Akbi ayan inte

numer ikar. Ayer hubo un cicln,. Numesbir. Pasar a otro lado. Tyae sa chajrnix kani numesbir ta bejt. El atol hay que pasar a la olla cuando est colado. Der. Chajrna r: colar. Numnak. Diarrea. E chuchuukojko e numnak. El nio tiene diarrea. Numoxka. Pasaron?. Numoxka iwarajse ipyarob?. Pasaron a visitar a sus amigos?. Numtaka. Instantneamente, de un momento a otro. Nitata numtaka ubijnu ixin tachinam. Mi pap de un momento a otro pens y se fue al pueblo. Numuy. Pas. Tuka numuy tarex?. Qu pas por all?. Numuyen. Pas. Ajner numuyen tu yejtzer e wakax. Pas corriendo al lado del ganado. Numwix. Ya pas. Numwix e kaxjakin. Ya pas el invierno. N u t mayaj. Acoplarse, acostumbrarse, adaptarse. E nutmayaj tama e aj-aras intran taka inmojrix. A un jugador le cuesta acoplarse a otro equipo. Nutur. Unido, pegado. E tyob ira nutur turob. Estos palos estn unidos. Der. Nut: Unir, pegar. Nuxi. Grande, Gran. Ubajkusyen inkojt nuxi chan. Me asusto una culebra muy grande. Nyar. Yerno. E ixik ayan intenyarr

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

62

08/07/2004, 08:18 a.m.

takar xetakartix utzajyer. La mujer tiene un yerno muy grande. Nyaw. Maullar, grito del gato. Umbi nyaw twa inkojt mis. Escuch el maullar de un gato. Nyut. Mi carcter. Intyach taka ni sakun. Mi carcter es diferente al de mi hermano.

Ojron. Habla, se comunica. E winik ojron taka uwixkar. El hombre se comunica con su esposa. Ojronka?. Habla?. Ojronka e ajkanseyaj takaret inbutz?. Habla el profesor con sinceridad con usted?. Ojytzun. Olor, sensacin, aroma. E nichir ira o jytz un inbutz. Esta flor tiene buen olor.

Onchoy. Entrar. Neonchoy tama e kanwar e jab ira. Este ao entrar a clases. Der: ochor: entrar. Onse. Introduje. Nen onse e jator tinaj. Introduje agua potable en el patio. Or. Cabeza de l, cspide extremo. Kocwa ayobi a or?. Cmo fue que se golpe la cabeza?. Or kejreb. Hombros. Inyobi e orkejreb. Me golpe los hombros. . Orbaker. Cadera. E winik uyobi e orbaker. El hombre se golpe la cadera. . Orkab. Dedos. E kabob ukojko joorkab. Las manos, tiene cinco

3 3
63

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

63

08/07/2004, 08:18 a.m.

dedos. . Ornyok. Dedo de mis pies. Inyobi ornyok. Me golpe los dedos de los pies. . Orotot. Techo. E orotot taniba tzukix. El techo de mi casa ya est vieja.

3 4

Orpix. Rodilla. Akuxun nyorpix. Me duele la rodilla. . Ortinaj. Sitio, patio. Tame ortinaj ayan e kopot. En el sitio hay montarral. Oryak. Punta de la lengua. Inputa ni oryaktama e wyar. Me quem la punta de la lengua, con la comida.. Oryok. Dedo de los pies. Kocha oyobi e orok?. Cmo fue que se golpe, los dedos de los pies. . Ose. Introdujo. Net o se e ja tor atinaj. Usted introdujo agua a su sitio. Oyki. Llora. E sitzwar oyki tama utu. El nio est llorando por la mam. Der. Uker: llorar. Oyni. Engendra. Jay e inkojt winik machi oyni majax imbutz. Si un hombre no fecunda no se bien. O ynib ir. odos. Ak uxux ni o ynib ir. Me duelen los odos. . Obna. puede. E ajkarer machi ob na abijnusyan imbutz. El borracho no puede razonar bien. Ochen. Entr. Nen ochen tu yotot

e katata. Entr a la iglesia. Ochetka?. Entr usted?. Ochetka tuyotot e katata. Entr usted a la iglesia. Der. Ocher: entrar. Ochemhack. Nigua. E chitam utoxi e ochemchak. El cerdo produce niguas. NOTA: Ochem indica interno; chak indica pulga. Ochen. Entre usted. Ochen uban ta kanwar. Entre usted tambin a la clase. Ocher. Entrada, entrar. Tama e ocher te chinam ayan inte tzijb. En la entrada del pueblo hay un letrero. Ocho ntix. Al momento que entramos. Ochontix kay e kanwar ixik. Al momento que entramos comenz la clase. Der. Ocher: entrar. Ochox. Entraron ustedes. Tukot ochox makunyorti naj?. Por qu entraron ustedes dentro de mi sitio?. Ochob . Entraron. E wakaxobochob t e m a e m a k t e . Los ganados entraron en sus corrales. Ochobani. Iban a entrar. E maxtak ochobani ta kanwa r kochwaayan e nebeyr machix. Los nios iban

SINTITUL-6

64

08/07/2004, 08:18 a.m.

a entrar a estudiar, pero por la necesidad de trabajar ya no fue posible. Der. Ocher: entrar. Ochoy. Entr?. Ochoy asitz uba takanwar ?. Entr tambin su hijo a la escuela?. Ochoyemram. Hundimiento. Tama nichor ayan e ochemran umen e j a j a r. En mi guatal hay hundimiento a causa de la torrencial lluvia. Ojmay. Hirvi, hervida. E jaxetwa ko ych i uk ani twaojmay. El agua para tomar tiene que ser hervida. Ojob. Tos, pulmonia. E chur kab ukojko e ojob. El beb tiene pulmonia. Ojpo. Hmedo, juneto. E ixim ojpo umen e jajar. El maz est hmedo por la lluvia. Nota: Juneto es una palabra que usan especialmente los agricultores de esta regin. Sino usan a nivel nacional. Se considera expresin propia de la regin. . Ojrem. Cado. E malak ojrem tama uterar. El mango se ha cado del rbol. Ojresbir. Desprender. Uka n i ojresbir ukab e te tor Otot. Hay que desprender la rama del rbol encima del techo. Der. Ojresnar: desprender. Ojri. Cay. Ojri inwojr tz urumuy tama uterar. Cay una anona del rbol. Ojron. Habl, hablando. E mari ojron tama e pejknib. Mara est

hablando por telfono. Ojronach. Hablaron ellos, amigable. Eyxix ojronach meyra. La seora es amigable. Ojronen. Hablar. Ukani inteojroner take ajkanseyaj tama ni kanwar. Tengo que hablar con el profesor sobre mis clases. Ojronikon. Hablemos. Ojronikon tama kawojronerach chorti. Hablemos en nuestro idioma chort. Ojronto. Platicaba todava. E ajmok ojronto tya koton k a w i r a . Cuando llegamos a visitar al enfermo platicaba todava. Ojtzyan. Olfate, olfato. Ojtzya an imbutz uni e tzi. El perro tiene buen olfato. Der. Ojtzyanir: olfatear. Okem. Podrido. E ixim okem. El maz est podrido. Okemix. Ya est podrido. Okemix e te ira. Este palo ya est podrido. Oko. Rasga. E akach oko tama uyok. La gallina rasga con sus patas. Orajkin. Almuerzo, ya es tarde. Tara twa water e orajkin. Aqu van a traer el almuerzo. Oror. Cuervo. E oror uchuki inkoj ajpat. El cuervo caz una lagartija. Orukab. Dedo de. E sitz uyobi orukab. El nio se golpe el dedo.

3 5
65

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

65

08/07/2004, 08:18 a.m.

Osebir. Introducido. E Junob osebir tama e tzijb takin. Los papeles fueron introducidos en la mquina. Der osenar: Introducir. Osena. Lo introdujeron. E chuchu tzi osena tama e ja. El perrito lo introdujeron al agua. Otot. Casa. E otot ak ujor. Esta casa tiene techo de paja. Ototrum. Casa de tierra, casa embarrada. Inchix inte ototrum. Ya hice una casa embarrada. Otzner. Picazn. Inwajchi inte otzner ta nyok. Siento picazn en los pies. Enfermedad. Oy. Horcn, columna. Wix awabna e oytame Otto. Ya estn colocando las columnas de la casa. Oyojki (xoyojki). Vueltas. E maxtakob war oyojkyob tu ti e chawarum. Los muchachos estn dando vueltas alrededor del campo.

inkukchu. Quiero una tortilla con queso. Pare. Jocote cido, jocotillo. Tame kaxjak in alok oy e pare . El jocote cido, se cosecha en el invierno. Frutas. Pay. Zorrillo. Tameakbar alokoy e pay. El zorrillo sale por las noches. Pacharna. Pisoteado. Uyunen e katata, pacha r n a u m e n e ajkamparob. Jess, fue pisoteado por los judos. Der. Pach: pisotear. Pajbursa. Atol Agrio. Nitu uchapi e pajbursa. Mi mam cocina, atol agrio. Bebidas. Pajch (warajn). Trampa, artimaa. Nimama uturba e pajch twa e chok. Mi to pone trampa, a los ratones. Pajka. Fue sembrado. Uterar e malakpajka, umen nitatanoy. El rbol de mango fue sembrado por mi abuelo. P a j k a . Fue doblado. P a j k a e jinaj,umen nimu. La milpa fue doblado por mi cuado. Der. Pak: doblar.

Pa. Tortilla. Inkani inkojt patake

3 6
66

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

66

08/07/2004, 08:18 a.m.

Pajkayan. Pacaya. E pajkayan taka e kum intzaj. La pacaya con huevos es delicioso. Pajnenik. Escarben. Pajnenik e rum twaapaktza e kar. Escarben la tierra para sembrar verduras. Der. Pajn: escarbar.

Pajran. Descompuesto. Pajran e bur xe turu ta bejt. Los frijoles de la olla estn descompuestos. Pajrbirte. Marimba. E pajrbirte, twach e rum tya turon. L a marimba, es autctona de nuestro pas. Pajrnar. Labrar. Ta pajrnar teixin e winik. El hombre fue a labrar madera. Pajtzutz. Pisote. E pajtzutzukuxi e anob. El pisote come elotes. Pakabob. Personas. E nukta pakabob ukajtyob e numer ixnix. Las personas mayores, cuentan historias del pasado. Pakbirob . Sembrados. Uterarobe muy, pakbirobumen e ijch oktak. Los rboles de nsperos, fueron sembrados por las seoritas. Pakma, (paki). Sembr. E ijchok upakma e nichir tortinaj. La seorita sembr flores en el patio. Der. Pak : sembrar. Pakar. Boca abajo. E sitz pakar awayan tachojbte. El nio duerme boca abajo en la cuna. Pakax. Fue de paseo. Tya pakax

nimu utares meyra arasob. Mi cuado fue al pueblo, a comprar carne. Pakaxpat. Retroceder. E winik tya tari pakaxpat ojri ta chen. El hombre, cay al barranco al retroceder. Pakruma r, (kotremar). Gatear. E ch urkabk anix aka y akotrema.El beb ya quiere comenzar a gatear. Paktz a. Dobl. E ch o m sitzpaktz a uyok umen e aras. El joven se dobl el pie por jugar. Pakwan. Se embroco. E churkab pakwan tut otot. El beb se puso boca abajo en el piso. Palax. Cicatriz. E chek uyakta e palax tikoyt. La herida deja cicatriz en la piel. Pasar. Abierto. Uturib e kanwar pasar. El saln de clase est abierto. Der. Pasbir : abrir. Paska. Se abri. U m a j k i b e chitamob paska. El corral de los cerdos se abri. Der. Pasbir: abrir. Pat. Espalda, concha, cscara. Inte mok ukojko e tatanoy tu pat. El abuelo, tiene una enfermedad en la

3 7

SINTITUL-6

67

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 8
68

espalda. P a t u t . Prrafo. T i n t i n e ajkanwarobupejkob intepatut tama e kanwar. Cada estudiante, ley un prrafo en la clase. Pataj. Guayaba. E sutzumaki e pataj a k b ar. El murcilago come guayaba por las noches. Patajmax. Guayabilla. Uterar e patajmax tichan taka uyok. El rbol de guayabilla es muy alto. Pater, (upater). Contra, contrario, contraposicin. Inkojt pakab upater kabijnusyaj kay turan. Una persona estuvo en contra de nuestras ideas. Patir. Afuera. Patir uyototir e kanwar, ayan intechonmar. Afuera de la escuela, hay una tienda. Patna. Trabaj. Nitatapatma tama uchenar e otot. Mi pap trabaj en la construccin de la casa. Patnar. Trabajar, trabajo, faena. E patnar tama e rum akoyesyan. El trabajo en el campo es ms cansado. Patnarir. Obra. Tama e patnarir akampesna meyra pakabob. En una obra se emplean muchas personas. Patox. Pezuas, cascos. E chitam ukojko e patox. El cerdo, tiene pezuas. Patzuk (wejrem). Roto. Uwex e sitz patzuk turu. El pantaln del nio est roto.

Paxa. Pato. E paxaanujxi ta xukur. El pato nada en el ro. Paxpax. Desabrido (a). E wyar paxpax mataka utzeyr. La comida est desabrida. Payuj. Toalla, pauelo. E payuj jax twa e tata. La toalla es de pap. Peych. Tomate. E peych ukojko e kekwar twae baker. El tomate tiene vitamina c. Pechkatu. Luna llena. Tama e pechkatu, e akbar inkajyer. Las noches de luna llena son hermosas. Univeso. P e j k b ir. Invitado, llamado, invitacin. Nipyar pejkbir tama e kotorer. Mi amigo es el invitado de honor. Der. Pejk: Invitar, hablar. Pejksan. Invit, invitacin. Nitu uchix e pejksaj tama utzaksenib u j a b . Mi mam ya hizo la invitacin para su cumpleaos. Der. Pejk: invitar. Pejpem. Mariposa. E pejpem ink ajyer utzijbar. Esa mariposa es de colores vistosos. Pejwar. Segunda cosecha. E pejwar bur ubutzir aturan. La segunda cosecha de Frijol est muy buena. Pekpek. Rana. E pekpek atabay tu kabe te. La rana sube en la rama del rbol. E pekpek lokoy ta ja. La rana sali en el agua. Perechech. Mojarra. Niwijtan umani perechech twa e orajkin. Mi hermana compr mojarras para el

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

68

08/07/2004, 08:18 a.m.

almuerzo. Petemrum. Isla. E petemrum jax inbijk rum xexojybir umen e ja. La isla es una porcin de tierra rodeada de agua. Petmar. Vaciar. Ukani petmar e ja tama e bujr tzustaka twa machi ayobtza. Hay que vaciar el agua del cntaro con cuidado para que no se quiebre. Petonte. rbol de zapotn. Uyoyir e Otto chembir taka e pentonte. Los horcones de la casa son de rbol de zapotn. Petz bir (petzer). Prensado. E ixim petz b ir turu tama e mukuk. El maz est prensado en costales. Der. Petz: prensar. P i j c h b ir. Tocado, palpado, manoseado. E ixik pijchbir umen e jwan. La mujer fue tocado por Juan. Pik. Vestido. E pik ira twaniwijtan. El vestido es de mi hermana. P i k t a b ir. Batidos, removido. Upiktabir xealokoy tame sikab intzaj. Los batidos de caa son deliciosos. Pinyaj. Higuera. E pinyaj achitama e warkin. La higuera crece en el verano. Pispis, puspus, (kurunku). Desnudo. E churkab pispis turu. El beb esta desnudo. Pitak. Jilote. E chuch ukuxi e pitak tama e jinaj. La ardilla se comi el

jilote de la milpa. Pix. Pantorrilla. E ch o m sitzuyo b i uba tu pix. El muchacho se golpe en la pantorrilla. . Pixam. Suegro (a). Upixam e mari akoyi twa apatna. El suegro de Mara es haragn. Pixmarob. Consuegro. E pixmarob nojkinyob tama e tzikin. Los consuegros celebraron el da de los santos. Pixtompa. Tortilla gruesa. E tuuche inkojt pixtompa tama e kum. Mam hizo una tortilla gruesa de la masa. Poj (pow). Pus. Tama e chek ayan e poj. La herida tiene pus. Pojch a j (poch ya j). Lavar. Ta xukur ixin pochan e tu. Mam fue al ro a lavar la ropa. Pojchyan. lav. E ixik pojchyan taka meyra xapun. La seora lav con suficiente jabn. Pojp. Petate. E pojp chenbir tama uter e pojp. El petate est hecho de tule. Pojpbir. Asado. Niwijtan uche inte pojpbir peych. Mi hermana hizo tomates asados. Pojpwer. Tapacamino (pjaro nocturno). E pojpwer akaywi taka e akbar. El tapacamino canta por las noches. Pojrna (sajkna). Buscado. E chom sitzpojrna umen e ajkampar. El

3 9
69

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

69

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 0
70

joven es buscado por la polica. Der. Pojr: buscar. Pokyanob. Pollo. E pokyanob turob tama e makajr. Los pollos estn en sus jaulas. Pokbir. Lavado. Ut e yotot pokbir taka e xapun. El piso est lavado con jabn. Por. Catarata del ojo. E chom sitz asampa e por tu nakut. El joven tiene inflamado la catarata del ojo. Enfermedad. Poroj. Racimo. Nojtae poroj e kene. El racimo de bananos es grande. Posna. Daado. E rum posna umen e jajar. El terreno fue daado por la lluvia. Posoner (bax). Brujera. E ixik unata uche e posoner. La seora sabe hacer brujera. Poxte. Anoncillo. E poxte jax e te xe uyajku e yutir intzaj. El anoncillo es rbol que da frutos deliciosas. Puk. Aguijn. Uyarkir e chab akuxon tama upuk. La avispa de colmena pica con el aguijn. Pukbir (yabarbir). mezclado. E kum pukbir taka utanir e ixim. El huevo est mezclado con harina de maz. Der. Puk : mezclar. Pukmayaj. Distribucin, reparticin. Ta nojkin ayan e pukmayaj tama e bor. En la fiesta hay distribucin de pan.

Pukujki. Alborotaron. Uyark ir e xux pukujki. Las avispas del panal se alborotaron. Der. Puk: alborotar. Purem. Quemado (a). Purem lok oy e pa ta semet. La tortilla sali quemada en el comal. Puremar. Quemadura. E sitzunumse yantaka umen e puremar tu ya. El nio sufri quemadura en la pierna. Enfermedad. Purer. Fiebre, temperatura. E churkabukojko meyra purer. El beb, tiene mucha fiebre. Puruy. Se quem, tuvo fiebre. E ijchok puruy taka inte chew kajwe. La seorita se quem con la taza de caf. Puska. Se reg. E bur puska tut e rum. El frijol se reg por el suelo. Putzurnar. Restregarse. E bujk ukani putzurnar taka e ja ye xapun. La ropa debe de restregarse con agua y jabn. Puxbir. Desmoronado. E witzir Puxbir umen e yukbar. El cerro es desmoronado por el temblor. Puxu. Desmorone. Puxu e tunobtaka e pujxib. Desmorone las piedras con el hierro. Der. Puxmar: desmoronar. Pyar. Amigo, compaero, pariente. Jwan Pyar taka tunor e maxtak. Juan es amigo con todos los muchachos. Pyarob. Compaeros, amigos. E ajkanwarob yax nipyarob. Los

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

70

08/07/2004, 08:18 a.m.

estudiantes de la escuela son mis amigos.

Rajxa. Inmediatamente, ahora mismo. E ajxujch oba xin amajkob rajxa takix. Los ladrones sern encarcelados inmediatamente. Rax. Piedra de afilar. Nitata ayan inwojr rax twae jukmar. Mi pap tiene una piedra de afilar. Raxjor (ruchjor). Calva. E ajkanseyaj raxjor. El profesor tiene la cabeza calva. Raxresbir. Alijada, alisado. E kajn raxresbir inb utz. La silla est bien alijada.

Rikrik (liklik). Gavilancillo. E rikrik uchuki e yuru. El gavilancillo caz al pollito. Ruch. Guacal. E mariuyajken inte ruch take sa. Mara me dio un guacal con atol. Ruchte. rbol de guacal. E ruchte eko ukab. El rbol de guacal es frondoso. Rukrar. Ruido estomacal. Inkojko meyra rukrar umen e numnak. Tengo mucho ruido estomacal a causa de la diarrea. Rum. Tierra. E rum uxojyro e kin. La tierra da vuelta alrededor del sol.

3 !
71

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

71

08/07/2004, 08:18 a.m.

S
Sa. Atol. E sa tame an saksak. El atol de elotes es blanco. Sam. En blanco y negro. E meynib sam ut. El televisor es en blanco y negro. Sarum. Pared de bajareque. E sarum cherbir tame anam, yete. La pared de bajareque, esta hecha de lodo con zacate y madera. Sasa. Cerebro, Seso. E sa sajax utzakarir e jor tikaba. El cerebro forma parte de la cabeza. . Sabran. Vano, semilla no desarrollada. E jinaj sabran umen e warkin. La milpa qued vano, por el verano. Sajba. Consumi. Ut e ja sajba umen e warkin. El ojo de agua se consumi por el verano. Sajbin. Comadreja. E sajbin ukuxi e yurwob. La comadreja come pollitos. Sajk. Chapuln. E sajk atoboy ta kopot. El chapuln salta en los montes. Sajkanik. Busqu. Sajkanik e sitzxe satpa. Busqu al nio que se perdi.

3 "

SINTITUL-6

72

08/07/2004, 08:18 a.m.

Sajkbir (sajkabir). Escogido, seleccionado (a). E ixim sajkbir twajinaj. El maz est escogido para semillas. Sajkmayaj. Bsqueda. E sitz war uche e sajkmayaj tama utu. El nio est en bsqueda de la mam.

Sajkna. Fue seleccionado. E chom sitz sajkna, twa uyasi e pokpok. El muchacho fue seleccionado para jugar ftbol. Sajmi. Hoy por la maana. Sajmi, inmaki inwojr bor. Hoy por la maana me com un pan. Sajpesbir. Limpiado, desempolvado. Ujor e kajn sajpesbir inbutz. Las sillas estn bien limpiadas. Sajta. Perdido. E aras xekache sajmi sajta tama ukapar. El juego que hicimos hoy por la maana fue perdido en los ltimos minutos. Sak. Canas. E tiriayan e sak tu jor. El bisabuelo tiene canas en la cabeza. Sak. Tamo, spero, tuna. Ayan e sak tama e kuskus. El maicillo tiene tamo. Sakir. Pia. Tya ayan e tikwarir amorojsena e sakir. La pia se cosecha en tierra clida. Sakuren (sakuren). Blancura. E b ujk xesak uren atzapruma umen e kin. La blancura de la ropa, brilla por el sol. Sakus. Mosquito, Jejn. Akbar

akuxon e sakus. El mosquito pica por las noches. Sakar. Blancura. E ijchok uwira e sakar tama e tokar. La joven observa la blancura de las nubes. Sakb ajr. Color overo. E wakax sakb ajr utzijbar. La vaca es de color overo. Sakbuk. Calor, hacer ojo a un beb. E sakb ukmaja x imb utz twa inkojt churkab. El que tiene sangre fuerte puede hacerle ojos a un beb. Sakchay. Pez machaca. E sakchay chuchutaka. El pez machaca es muy pequeo. Sakchere. Conjuntivitis, mal de ojo. Nipyar turu taka e sakchere. Mi amigo sufre conjuntivitis. sakcho ( S a k c h o k ) . Hongos comestibles. E tu uche e sakcho taka uyarar. Mam hizo caldo de hongos. sakir. Pepita de ayote. Ta chinam achojna e sakir. En el pueblo venden pepita de ayote. Sakirte. rbol de pin. Uyopor e sakirteajtzakoner. Las hojas del rbol de pin es medicinal.

3 #

SINTITUL-6

73

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 $
74

Sakjor. Canoso. E ixik ya x sakjor. La seora es pelo canoso. Sakmolen (sakmolo). Plido, descolorido. E ajmok sakmolen ut. El enfermo est muy plido. Saknichir. Flor de pascua. E saknichir saksak utzijbar. La flor de pascua es color blanco. Sakojpa. amaneci. E ajkin tokari sakojpa. El da amaneci nublado. Sakopenar ( j a n c h a k e n a r ) . Claridad. E sakopenar ochoy tu majkib e otot. La claridad entra por el techo de la casa. Sakpwe n. Gris, oscuro. E tab erk in sakpwe n. La maana est gris. Sakren (tzakren). Mndelo, envelo. Sakren chik umanike sie choom sitz. Mndelo a comprar lea al jovencito. Saksak. Blanco. E j u n s a k s a k utzijbar. El papel es de color blanco. Saksakja. Aguardiente, guaro. Ta nichinam achojna e saksakja. En mi pueblo venden aguardiente. Sakturen. Color celeste. E sakturen tzijbar jax xe uyuke nyut. El color celeste es mi favorito. Saktzene. Sonri. E ijch ok saktzene tya uwiren. La muchacha sonri cuando me vio. Sakun. Mayor. Nisakun ta chinam ixin umani e bur. Mi hermano mayor fue al pueblo a comprar frijol.

Sakunbir. mayor que. Niwijtan sakunbir ke net. Mi hermana es mayor que usted. Samamir. Depresin presin alta o baja. Niwawan ajkuna umen e samamir tama umambanir xe ukojko. Mi cuado sufre depresin por los problemas que tiene. Sampa. Se hinch, se inflamo. Uyok e sitz sampa tya uyobi. El pie del nio se inflam por el golpe. Sampar. Inflamacin, hinchazn. E sampar tama e chek, umen taka kerma. La inflamacin de la herida, se debi al mal cuido. Enfermedad. Sampwer (sampwe r). Flor de muerto. E sampwer achekta tu kapar e jab. La flor de muerto, se da al final del ao. Sansan. Tirante, Viga, larguero. Chakalte e sansan tama e otot. El tirante de la casa es de cedro. Santar. Colina, cspide. Ta nyontot cheker e santar. De mi casa se divisa la colina. Sar. Sarna, caspa. Meyra sar ayan tama tzi. El perro tiene sarna. Sarin. Pardo. Utz ijb ar e wakax sirin. La vaca es de color pardo. Sastun. Incienso. Nitatanoy ubutzajres e otot taka e sastun. Mi abuelo hizo un desahum con incienso la casa. Satemarob. Ruinas. E satemarob

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

74

08/07/2004, 08:18 a.m.

tikal imb utz uwirnar. Las ruinas de Tikal son hermosas. Satmar. Gastar, borrar, confundir. Ixyen ta chinam inche e satmar, tama e tumin xeuyajk en nitu . Fui al pueblo, a gastar el dinero que me dio mi mam. Satpar. Perder, equivocacin, desaparicin. Tama e kanseyaj ayan e satpar. En la enseanza hubo equivocacin. Satpa. Se perdi, se equivoc, se desapareci. E sitzsatpa ta nukte. El nio se perdi en el bosque. Der. Salpar: perder. Satu. Devuelva. Sutu e tumin xe ibeto taka apyar. Devuelva el dinero que debe con su amigo. Der. Sut: devolver. Semet. Comal. E semet chenb ir tame tzijk. El comal est hecho de barro. Ses. Piojillos. E akachob ayan e ses tutob. Las gallinas tienen piojillos. Si. Lea. E siyaxax machi apuruy. La lea verde no arde. Sipat. Columna vertebral. E aj-aras uyobi e usipat. El jugador se golpe la columna vertebral. Sibi. Se infl. E sojsoj sibi umen e ikar. El pulmn se inflamo por el aire. Sibijnakir. Indigestin, malestar estomacal. Inkojko e sibijnakir umen xe wyen meyra. Tengo

indigestin porque com mucho. Enfermedad. Sibik (sikib). Tizne. E ajaras tama e tzener uboni ut taka e sibik. El payaso se pint la cara con tizne. Sibikjuj. Garrobo. E sibikjuj ochoy tu chen. El garrobo se meti en la cueva. Sijk. Nido. E sijk turu tama ukab e te. El nido est en la rama del rbol. Sijm. Gripe, catarro, moco. E sijm ukoyresen meyra. La gripe me molest mucho. Sikab. Caa. E sikabalokoy tya ayan e tikwarir. La caa se da en clima clido. . Sikb an (pojron). Indague, investigue, bsquelo. Sikban kochwa chekta e pajrbirte. Investigue el origen de la marimba. Sinam. Alacrn, escorpin. E sinam ayan upuk. El alacrn tiene aguijn. Sip. Garrapata. E sip chuwan tama e wakax. La garrapata se prendi en la vaca. Sisa. Se enfri. E kajwetama e ch ew sisa, uchen. Se enfri el caf en la tasa, tmeselo. Sisar. Fro. Uturer nichinam insis. Mi pueblo es de clima fro. Condicin. Sisay. Tuvo fro. E churkab sisay akbar. El beb tuvo fro en la noche.

3 %
75

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

75

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 &
76

Sisbujraner. Nerviosismo, escalofro. Jay inwira e chan uyajken e sipiknar. Cuando veo a la culebra me da nerviosismo. Sisijran. Se calm. E kuxoner sisijran taka e ajtzakoner xe unchi. El dolor se calm con la medicina que tome. Sispa. Tortilla fra. Ajtaka inkojt sispa, ayan tame chiki. Solo una tortilla fra tengo en la canasta. Sispajna. Se calm. E jajar, sispajna nakpat xe ixna. La lluvia se calm despus de una hora. Sispajna r. Calmar. Twae sisjpajna r e takijtir ukani twa koychi eja. Tome agua para calmar la sed. Sispanen. Entumecido, tullido. Ut niwasispanen umen e sisar. Tengo fra las piernas por el fro. Sita (sita n). Izote. E sita uyajk ue nichir xe kujxa. El izote da flores comestibles. Sitz. Nio, adolescente. E sitza si take tzi. El nio juega con el perro. Sitzbir. Nieto. E sitzyax sitzbir umen nitata. Ese nio es nieto de pap. Sor. Tuberculosis. E sor umokres e sojsoj. La tuberculosis afecta a los pulmones. Sobsob. Esponjoso. E tasjor chembir tama e ayanir sob sob. La almohada est hecha de

material esponjoso. Sojb . Masajes. E ajtz akmayaj uyajk u e sojb e aj-arasob. El mdico da masajes a los jugadores. Sojk. Basura. Tama e sojk achekta e mok. La basura es fuente de contaminacin. Sojsoj. Pulmn. E sojsoj tama e ajmok wejrem umen e otz ner tema e ajkin yi akbar. El pulmn del enfermo est roto por toser da y noche. Sojyom. Intestino. Taka e pakabob ayan e sojyom. Las personas, tienen intestinos. Sopa. Totalmente mojado. E ch urkab sopa ut umen e abich. El beb est totalmente mojado, con orines. Nota: Ver: kuxur, que implica mojado, mientras que sopa implica totalmente mojado. Condicin. Soyem. Est agobiado. ukab e te soyem, tu jor e xukur. La rama del rbol est agobiado, sobre el ro. Suwan. Se empotr, meterse. E chij suwan wakwir e chen. El caballo se empotr en el hoyo. Nota: Suwan, implica meter una cosa en la pared, en el suelo o en un hoyo de forma casual. Subajra. Se avergonz. E ijchok subajra tya uwira e chom sitz. La seorita se avergonz al ver al joven. Subar. Vergenza. Asubajra e sitz tu yototir e kanwar. El nio tiene vergenza en la escuela. Diverso.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

76

08/07/2004, 08:18 a.m.

Subarbir. Avergonzado. E ajxujch subarbir tut e pakabob. El ladrn, est avergonzado ante la gente. Subur. Introducido. E tun subur wakwir uwir e te. La piedra est introducido dentro de las races del rbol. Sub: introducir. Sujba. Introdujeron. Tama unukja sujb a e uch ajnar e jatwao chpa. El agua potable lo introdujeron de un nacimiento. Sub: introducir. Sujkna. Limpiaron. Umujk e ch urkab sujkna taka e tinam. El ombligo del beb lo limpiaron con algodn. Der sujk: limpiar. Sujkresbir. Contemplado, mimado. E sitz sujkresbir meyra umen utata. El nio est muy mimado por pap. Sujma. Torcieron. E sukchik sujma umen e chom maxtak. Los jvenes torcieron los lazos. Sujr. Escama, laminilla. E chay ayan e sujr takar. El pez tiene escamas. Sujta. Lo devolvieron. E sitz xe xujchna, sujta taka utatob. El nio robado lo devolvieron a sus padres. Der. Sut: devolver. Sukchij. Pita, maguey, lazo. Tama e sukchij achena e chijr. Con la pita se elaboran redes. Sumuch (sumumuj). Retorcido. Sumuch ketpa e te umen e nuk ikar. El rbol fue retorcido por el huracn.

susbir. Afeitado, labrado, cepillado. E te susbir imbutz. La madera est cepillado. Susik. Cepillen, labren. Susik kora e te, chom sitzox. Por favor, jvenes cepillen la madera. Der Sus: cepillar, labrar. Suste . Estaca. E wer pojpbir tama e suste. La carne est asada en estaca. Susu. Cepille, labre. Susu kora uterar e kajn. Cepille la tabla de la mesa por favor. Der sus: Cepillar, labrar. Sutajn. Pechuga. Intzaj e sutajn e akach. La pechuga de gallina es rica. Sutajte. Laurel. Uterar e sutajte uyajku e saksak nichir. El rbol de laurel da flores blancas. Sutmar. Devolver. Ukani twainche e sutmar tama xe majax taniba. Debo devolver las cosas prestadas porque nos mas. Sutmayaj. Devolucin, reintegro. E sutmayaj tama e tumin majax tunor. La devolucin del dinero no est completo. Sutpa. Regres, retorn. Nipyar sutpa tari turan tama e morwar. Mi amigo regres a vivir, en la aldea. Sutpar. Regreso, retorno. Uyajken inte tzayer, usutpar nipyar. El retorno de mi amigo, es alegre para m. Sutrema. Gir, dio vuelta. E tun

3 /
77

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

77

08/07/2004, 08:18 a.m.

sutrema tama e ikar. La piedra gir en el aire. Der. Sutremar: girar. Sutrun. D vuelta. Sutrun e pik twa ataki. D vuelta al vestido para que se seque. Der. Sut: Dar vuelta, devolver. Sutur (sutuch). Al revs. Sutur turu e basarnuk. La camisa est al revs. Sututja. Olas. E sututja ayan uyubnar innajt. Las alas del mar se escuchan de lejos. Sututjutir. Mareos, bolencia. Tya inxana ta kin uyajken e sututjutir. Cuando camino bajo el sol, me dan mareos. Sututuj. Atrs,contrario. E yuru sututuj uyok tya axana. Las patitas del pollitos estn al contrario cuando camina. Sutz. Murcilago, vampiro. E sutz jax inte ajchu. El murcilago es mamfero. Suy. Doblados, tronco, asientos de algo. Usuy e te nojta. El tronco del rbol es grande. Syan (syan). Mucho, varios. Umen e syan kin, taki e tyob. Por mucho sol, se secaron las plantas.

T
78

Ta. Al, en. Tya ochen ta kanwar, kanwen meyra. Al entrar a la escuela, aprend muchas cosas. Ta (tama). A, al, en, en el, con por. E chij ukuxi e ak. El caballo come zacate. Ta b ir. En el camino. Ta bi r ayan e tix. En el camino hay espinas. Ta ja. En el agua. E chayob anujxyob ta ja. Los peces nadan en el agua. Ta. Excremento, heces fecales,. E churkab uboni e bujk taka e ta. El beb manch la ropa con excremento. Tab. Mecapal. E tab akampa twa e kuch si. El mecapal sirve para llevar lea. Intrumento. Taba. Suyo, tuyo. E payuj yax taba. Esa toalla es suya. Tajchemar. Hendidura, grietas. E nukyukbar uyakta e tajchemar tama e rum. El terremoto dej grietas en la tierra. Tajchna. Fue rajado. E siira tajchna umen nitata. Est lea fue rajada por mi pap. Der. Tajchmar: rajar. Tajchpa. Se raj. E tzurumuy tajchpa, kochwa kani ataka. La anona se raj porque va a madurar. Der. Tachmar: rajar. Tajnyok. Planta de los pies. Ak uxon

3 (
78

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

utajn nyok. Me duelen las plantas de los pies. Tajpa. Se apag. E kajk tajpa umen e ja. El fuego se apag, por el agua. Tajpe. Apague. Tajpes ut e kajk twamachi ixpuruy. Apague las brasas para que no se quemen. Der. Tajpesmar: apagar.

Tajpem. Apagado (a). Ut e kajk tajpem. Las brasas estn apagadas. Tajte. rbol de pino. E tajtetichan taka uyok. El rbol de pino es alto. Tajwin. Encuentre, alcance, logre. Tajwin kora, ubujk e sitz. Alcance la ropa del nio, por favor. Der. Tajwsaj: Encontrar, alcanzar. Tajwina. Fue encontrado. E satem wakax tajwina umen e chom sitz. La vaca perdida fue encontrada por el joven. Der. Tawsaj: Encontrar, alcanzar. Tajwinb ir. Encontrado. E satem sitz tajwimb ir umen utata . El nio perdido ya fue encontrado por su pap. Takan. Maduro. E takan malak i n t z a j . El mango maduro es delicioso. Condicin. Takar. Pegado, apoyado. E ajkarer takar tu nakotot. El borracho est apoyado en la pared. Condicin. Takarir. Madurez. E takarir twa inkoj chom sitz imbutz. El joven tiene buena madurez mental. Tak b ir (tak em). Enmendado. Uwex e sitz takbir umen utu. El pantaln del joven es enmendado

por la mam. Takb u n . P e g u e . Takb un e nukjunob tu nakotot. Pegue los carteles en la pared. Der. Tak: pegar. Takin. Hierro, en el sol. E chom sitz uyobi uba tama e takin. El joven se golpe con el hierro. Tak ma r. Enmendar. E takmar tama e satpar intran. Enmendar un error resulta difcil. Cosas. Taka (takar). Con, con el, por gusto. Ixyen ta chinam taka nitu. Fui al pueblo con mi mam. Takar. Nubes. E tokar, umaki e kin. Las nubes cubren el sol. Takaren. Conmigo. Lar takaren, ta nojk in ejk ar. Ven conmigo maana a la fiesta. Takaret. Contigo, con usted. Takaret kani onjron. Con usted quiero hablar. Takarna. Fue ayudado. E cho m sitz takarna twa alokoy ta chen. El muchacho fue ayudado a salir del barranco. Der. Takarsaj: Ayudar. Takarnar. Ayudar. Utakarnar e patnar imbutz. Para que el trabajo

3 )

SINTITUL-6

79

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 =
80

sea bueno hay que ayudar. Takarsaj. Ayuda, socorro, favor, auxilio. War inkuchpa inkani e itakarsaj. Socorro!, me estoy ahogando necesito de su ayuda. Taki. Se sec. Ut e jataki umen e warkin. El vertiente se sec por el verano. Takijtir. Sed. War uyajken e takijtir. Tengo sed de agua. Takin. Seco. E xukur takin uyubi kanumuy tamar. El ro est seco podemos pasar fcilmente. Takinar. Sequedad, desierto, , sequa. Tama e warkin ayan e takinar. En el verano hay sequedad. Takrenik. Ayuden. Takrenik e sitz twa awan. Ayuden al nio a sostenerse. Der. Takarsaj: ayudar. Taksun. Empuje,. Taksun kora e kerebnib. Empuje la carreta por favor. Tama. A travs, Por medio de, acerca de. E ajkanseyaj ukansyon tama e numer xe twa kanoyob. El profesor nos ense la historia de nuestros antepasados. Tamarera. por esto, desde. Tama uyototir e kanwar mani tuka e teynib tamarera chempa. En las escuelas anteriormente no tena letrinas. Tamotot (tamyotot). En la casa, en sus casas. Tamo tot twanitataturu nitatanoy. En la casa de mi pap, vive mi abuela.

Tamran. Se ahond. E xukur tamran, umen e jajar. El ro se ahond por la lluvia. Der. Tam: hondo. Tan. Ceniza. Nituuyari e tan tama e te. Mi mam echa ceniza en el rbol. Tanchij. Cal. E tanchij ache mpa tama e toktun. La cal se hace en piedras finas. Taniba. Mo, me pertenece. E wakaxob ira taniba. Este ganado es mo. Tanibac h . Mi propiedad, mi pertenencia. E otot tya turu e Mari, tanibach. La casa donde vive Mara, es mi propiedad. Taniwejtzer. Cerca de m. Taniwejtzer, turu ni mama. Cerca de mi vive mi to. Tanlum (tanrum). Polvo. E kajnob tama otot turob taka e syan tanlum. Los muebles de la casa estn llenos de polvo. Tantan. Gris, cenizo. Utz ijbar nipik tantan. El color de mi vestido es gris. Tar (tampar). Acerca de. E nuch ojron tame ajpakmar. El sacerdote habl acerca del sembrador. Tara. Aqu, ac. Ta chinam kachoni xe kalok se tara. En el pueblo vendemos los productos que aqu cosechamos. Tarakna. Tambale. E ajkarer tarakna ta bir. El borracho tambale por el camino.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

80

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tares. Traer, trigalo. E ixyob utaresobe jae ixiktak. Las mujeres fueron a traer agua. Tarex (tarex). Ah. Tarex ta nukte, ayan e chan. Ah por el bosque, hay culebras. Tari. Vino, regres. Nimu tari ta nyototo. Mi cuado vino a mi casa. Tartaka (tamartaka). Hasta aqu, por eso. Tartaka e ra k ani ink otoy tama e patnar. Hasta aqu llegar con e trabajo. Tartix. Slo por. Tartix ixye n ta xukur ujatzyen nitata. Slo por ir al ro me peg mi pap. Tas. Almohada. Nitas tinam ut. Mi almohada es de algodn. Taspat. Respaldo, taspate. Nikajn ukojko e taspat. Mi escritorio, tiene respaldo. Tastul. Oracin. Tama e tabkin inche nitastul. Por la maana rezo mi oracin. Tata(tata). Pap. Nitatajax inkojt nibutz pyar. Mi pap es mi mejor amigo. Tatabir. Un solo Padre. E tatabir, twatuno r e winikobja x e katata . El padre de todo los hombre, es Dios. Tatanoy. Abuelo. Nitatanoy, inkub se m e yra. Mi abuelo lo respeto mucho. Tatran. Pastoso, espeso. E satatran

meyra. El atol est muy espeso. Tatza. Enderece. Tatz a ko ra e tak in. Enderece el hierro, por favor. Tatzi. Afamarse, vanagloriarse. Majax imbutz katatzi kaba nontaka. Afamarse uno mismo, nunca es bueno. Tawar. Hay tiempo, hay posibilidad. Tawar watar inkojtix ajkanseyaj tu yototir e kanwar. Hay posibilidad que venga otro profesor a la escuela. Tawarto. Todava hay tiempo, es posible. Tawarto kaxin ta kanwar era. Todava hay tiempo para ir a clases. Tawejtzer. En su lado, a tu lado. Tawejtzer k ani inturan twainwira e meynib. Me sentar a tu lado, para ver tele. Taxarb ir. Pisoteado. E b ujk taxarb ir u m e n e a k a c h . La ropa es pisoteada por la gallina. Tayu t. Ante m. E ajchonmar utziki e tumin tayut. El comerciante cont el dinero ante m. Te. Madera, rbol. Tzutzuto e chakal te. La madera de cedro todava est verde. Tenuk. Cuello, pescuezo. Akuxun utenuk e chij umen kuch. Al caballo le duele el cuello por la carga que llev. Tenxerj (Te ynxejr). Al otro lado, al reverso. Tenxerj xukur turu e

4 1
81

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

81

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 2
82

mormor Otto. Al otro lado del ro, est la aldea. Techbir (techer). Extendido. E ja techbir ta bir. El agua est extendida por el camino. Techwan. Se extendi. E mayuy techwan tor e witzir. La neblina se extendi por el cerro. Tejrom. Varn. E tejrom intyach uwirnar taka inkojt ijchok. El varn y la mujer se diferencia por el sexo. Te k o n e . Zapatazo, puntapi, patada. E chom sitzuyajku inte tekoner e tzi. El joven dio un zapatazo al perro. Tenbir. Machacado, majado. Nitu uche e tenbir bur twa e orajkin. Mi mam hizo frijoles mahacados para el almuerzo. Teska. Tentacin, espritu maligno. E katatamachi ukub se e teska. Dios rechaza al espritu maligno. Ti. Labios, orilla. Uti e ijchok bonem. La seorita se pinta los labios. Tiba. De ustedes. E unob ira ti ba, Kuxik. Estos aguacates son de ustedes, cmanselos. Tin. Cul?. Tin chom sitz osrut?. cul de los jvenes te gusta?. Tinach (tinyach) pron. Cualquiera. Tinach non uyubi kaxin ta nojchinam. Cualquiera de nosotros puede viajar a la ciudad.

Tichan. Arriba. Tichan e chinam, turu unuk e ja. Arriba del pueblo est la fuente de agua. Tichanbir. Hacia arriba, contiguo. E sitztujb san tichanbir yi kaxi tut. El nio escupi hacia arriba y le cay en la misma cara. Tijkirin. Tecolote. E tijkirin akaaywi akbar. El Tecolote canta en las noches. Tijr. Sacudir. E tijr tama uwajram e am, patnar. Sacudir las teclas de araas, es un gran trabajo. Tijsan. Sacudi. E yukbar tijsan tama tunor e rum. El temblor, sacudi toda la nacin. Der. Tijt; sacudir. Tiju. Roco. E tijutama e nichirob inkajyer. El roco de las flores, es agradable. Tiktaka. Donde sea, en cualquier taka. Las lugar. E tun atajwatza tik piedras se encuentran en cualquier lugar. Tikaba. De nosotros. E jinaj yax tikaba. Esa milpa es de nosotros. Nuestro pap est enfermo. Tikajam. Entre. Tikajam kache e morwa r twa e aras tama e pok pok . Entre nosotros formamos el equipo de ftbol. Tikruma. Agiliz, se muri. E ajkanseyaj tikruma twa echempa nyototir w kanwa,r. El profesor agiliz los trmites para la nueva escuela.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

82

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tikwar. Calor. E tikwar ulajk es kab a. El calor deshidrata a nuestro cuerpo. Tikwarir (tikwar i r ) . Acaloramiento, acalorar. E tikwarir tujam e paka b ob intran. El acaloramiento entre la gente, es insoportable. Tinam. Algodn. E ba s a r n u k chenbir tama e tinam. Mi camisa es de tela de algodn. Tinamkar. Dante. E tinamkar jax inte kopat xekuxar. El dante es una planta comestible. Tiri. Bisabuelo. Nitiri aturan taka meyra kanir. Mi bisabuelo es muy amoroso. Titam. Chilacayote. Take chab intzaj e titam. El chilacayote en dulce, es rico. Tixkin. Occidente. Tama e tisk in rum ayan e sisar. El occidente del pas, es de clima fro. To m. Tepemechin. E to m chay unujxi tama e ja. El tepemechn nada en el agua. To mpa . Empanadas. E tompataka e bur intzaj. Las empanadas de frijoles son ricas. Tor. Cima. Tor e nuxikopot uche e sisar. En la cima de la montaa, hace fro. Toben. Salte, brinque. Toben twa atajwi e makwar. Salte, para alcanzar esas frutas. Der. Tober: saltar.

Tober. Saltar, brincar. Inko ta tober ta chawarum twae tzajyer. Vamos a saltar al campo, para estar alegres. Toboy. Salt, brinc. E chij toboy tama e sukchij twaanumuy te nxejr. El caballo salta la cuerda, para pasar al otro lado. Toch. Trompa, hocico. E chij nuxi toch takar. El hocico del caballo, es grande. Tojben. Vaco. E bujr tojben war. El cntaro est vaco. Tojbir. Vertical. Uyok e k ajk wab na tojbir. Los postes de la luz, estn colocados en forma vertical. Tojma. Pag, Cancel. Nitatatojma twauchami e ja. Mi pap pag el derecho del agua. Der: Tojm; pagar, cancelar. Tojme nix. Pagu, cancel. Tojme nix, tama e turer te Otot. Ya pagu el alquiler de la casa. Der. Tojm; Pagar, cancelar. Tojrok. Cotete, torroque. E tojrok ukuxi e sajk. El cotete come chapuln. Toktun. Piedras finas. E toktun ayan tama e kojn. La quebrada tiene piedras finas. Tokchem. Despegado. E xanab Tokchem u t tyainsana. El Zapato por caminar est despegado. Tokto (wartokto, wartwix). Acaba de.., en este instante. Tokto war

4 3
83

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

83

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 4
84

achamay e winik. Acaba de morir el seor. Tonban. Conecte. Tonban uchajna e meynib. Conecte el cordn del televisor. Der. Ton; conectar. Tonor. Conectado, enchufado. Tonor e meynibtaka e kajk. El televisor, est conectado con la electricidad. Topop. Nuevo. E Pik topop xeinlapi ira topop. El vestido est nuevo. Topopresbir. Actualizado. E ajkanceyaj topopresbir tama e K a n s e y a j . El profesor est actualizado en la pedagoga. Torbir. Lastimar. Torbir inkojt sitz, ban uchenar kochwa e katata. Lastimar a un nio, es ofender a Dios. Torteyr. Temblar. E bajk ut uyajk ue torteyr. El miedo hace temblar. Toy. Sueldo, salario, pago. E toy machi atzakta twa e turer. El salario no alcanza para vivir. Toymar. Pagar, cancelar. Ukani twa inche e toymar taka e man twa uyakni e jinaj. Tendr que pagar mozo para que limpien la milpa. Tu. Mam, nia. E tu uchu se e Churkab. Mam da de mamar al beb. Tubir. Madre. E Maritubir umen uyunen e katata. Mara, es madre de nuestro Seor Jesucristo. Tut. Frente ante. E sitzaru tut e

ajtzakmayaj. El nio llor ante el mdico. Tutu (maka). Tape, cierre. Tutu uchen e ibach. Tape la cueva del armadillo. Der. Tut: Tapar, Cerrar. Tuch. Corto. Tuch aktana utzutzer ujor e sitz umen e ajsusmar. El barbero dej muy corto el pelo del nio. Tuch. Sealar, apuntar. E tuchtama inkojt pakab majax imbutz. Sealar a otra persona, no es bueno. Tuchur. Abultado (a). E is tuchur aturan. El camote es de forma abultado. Tujb. Escupir. E tujbtama u t e rum jax intemabanbanir. Escupir en el suelo, es mal hbito. Tujor. Encima, sobre. E Junobturob tujor e kajn. Los libros estn sobre la mesa. Tujr. Precio, Valor. Tunor e ayanir ayan inte tujr tamar. Todas las cosas tienen un valor. Tujri. Tuvo precio, tuvo valor. E bur tujri e jabira. Este ao el frijol tuvo buen precio. Der. Tujr: valor, precio. Tujtur. Pednculo. E nichirob churob tama utujtur. Las flores estn sostenidas por el pednculo. Tujyanir. Olor desagradable. E pay tujyanir ut axana. El zorrillo tiene olor desagradable. Der. Tuj; mal olor.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

84

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tuka twa?. Para qu?. Tuk a twa amani meyra chay?. Para qu compr muchos pescados?. Tuk a?. Qu?. Tuk a war iche tara?. Qu estn haciendo aqu ustedes?. Tukot?, tokot. Por qu?. Tukot ma chi taryet takaren?. Por qu no viniste conmigo?. Tukub chan (tunk uch) (tukukchan) se. Hipo. E sitz Ukojko e tukubchan. El nio tiene hipo. Tumin. Dinero. Tama e turer ukani e tumin. El dinero es necesario para vivir. Tun. Piedra. E tun k orcha ta bir. La piedra rod por el camino. Tunakut. En sus ojos. E kanir Twa e tu, cheker tunakut. El amor de mam a su hijo se ve en los ojos. Tunor. Todo, totalidad, completo. Tunor e ijchoktak war akanwob t a m a e c h u y m a r. Todas las seoritas estn aprendiendo a coser. Tunrum. Terrn de tierra. Tyakaxi e jajar ojri inte tunrum. Cuando llovi, se desprendi un terrn de tierra. Tuntun. Tambor. E tatanoy unata alajba tama e tuntun. El abuelo sabe tocar el tambor. Turen. Sintese. Turen tama e kajn. Sintese en la silla. Turer. Sentar. Uyubi ituran tya nituren. Usted puede sentarse en

mi lugar. Turix (turanix). Ya est. Turix ustabir e ka j n o b . Ya estn preparadas las sillas. Turu. Sentado, est, vive. Turu tara, e a j k a n s e y a j ? . Vive aqu el profesor?. Tutu. Jute. E tututuru makuja. El jute vive en el agua. Tutur (makar). Tapado, cerrado. E Bir Tutur taka e tix. El camino est tapado con espinas. Tutzur. Tendido. E chan tutzur ta bir. La Serpiente est tendida en el camino. Tuyej. En los dientes. E winik ajkuna tuyej. En los dientes lo golpearon al hombre. Twa. Para, de l. Ukani twa kakeche uwyar e tata. Hay que llevar comida para pap. Twach. Propio, de l. E rum ira twach nipyar. El terreno es propio de mi hermano. Twilama. Abuela. E twilama ujarito e Pojp. La abuela todava teje petate. Twi x. Ya es de. E rum twix nimama . El terreno ya es de mi to. Tya?. Donde?. Tyaamani awex?. Dnde compraste tu pantaln?. Tyut. Ante ustedes. Tyut mix k aywiken. Ante ustedes no cantar.

4 5
85

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

85

08/07/2004, 08:18 a.m.

T
Tab er. Subir. Twae t ab er tor otot, itran. Para subir al techo de la casa, est muy difcil. Tabkin. En la maana. Tama e tabkin Wyen taka e bor. En la maana desayun con pan. Tab sen. Suba, Guarde. Tab sen Kora e junob totot. Por favor guarde los papeles en su casa. Tab senbir. Elevado. Tab senbir Chembir e nuxiOtto. La casona la hicieron muy elevada. Condicin. T erej. Desnivelado. T ererej Wab na

e oy tama e Otto. Los horcones de la casa fueron colocados en forma desnivelados. Condicin. Terer. De lado. E winik terer uwabu e kajn. El hombre coloc la mesa al lado. Terkin. Tarde. Ejkar inxin inpatna tama e terkin. Maana ir a trabajar por la tarde. Terwan. Se inclin. E kin terwanix tujor e witzir. El sol se inclin sobre el cerro. Tijn (Tij). Liendres. E ijch ok ayan e tijn tu tzutzer ujor. La nia tiene liendres en le cabello.

4 6
86

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

86

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tintin. Corva. E aj-aras uyobi utintin. El jugador se golpe en la corva de la pierna. Tirbir. Detenido, sostenido. E kajn tirbir tu nake Otto. La mesa est, sostenida en la pared.

Tisbir (tarbir). Tejido. E tisbir pojp utranir. El tejido de petate es trabajoso. Tisim. Sompopo. E mut ukuxi e tisim. El pjaro como sompopos. Tisrajk (tisirajk). comejn, Palilla. El Pajpaj ukuxi e t israj yi inmojrix arak. El sapo se alimenta de comejn y otros insectos. Animales. Tiw. guila. E T iw ajk uxoner tama e Wer. El guila es un animal carnvoro. Tix. Espina. E chuchu sitz ayan inte tix tu yok. El nene tiene una espina en le pie. Tixtix. Puntiagudo. E tun Tixtix uwirnar. La piedra tiene forma puntiaguda. T ixtz urumuy. Guanaba. E chuch umak i e t ixtz urumuy tu k ab . La ardilla come guanaba en el rbol. Tojr. Pgina, capa, Folio. E b ajxam tojr te tzijbabir Wejrem. La primera pgina del libro est rota. Tojtome. Hormigas Acarreadoras. E tojtome Pukujkyob ume e jajar. Las hormigas acarreadoras, se alborotaron por la lluvia.

T oror. Muro. Tama e rum ayan t oror tun tamar. El terreno tiene un muro de piedras. Totcha. Caracol. E totcha takwan tu kab e te. El caracol se prendi en la rama del rbol. Toxmar (toxtza). Criar, Crianza. Eyxik ayan ut oxma r e ak ach takar. La seora tiene crianza de gallina. T oxpe. Salvia. E winik ayuch i unuk e toxpetwae kuxjor. El hombre toma horchata de salvia para el dolor de cabeza. Tum. Angosto, estrecho. E katata che: majax tunor e pakab axin ochwob, tama e tum. No todas las personas tomarn el camino angosto; dice el seor. Tuchur. Acuclillas. E winik tuchur aweta chor. El hombre come acuclillas en el guatal. T unk u x (tunk u x). Correcaminos. E tunkux uchuki e sajk. El correcaminos caza chapulines. T unt a. gotas. Tama e o r otot tunta e jaumen e tzatz jajar. En el techo de la casa, cay gotas de agua por la tormenta.

4 7

SINTITUL-6

87

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tur. Conejo. E tz iuchuki inkojt t ur. El perro caz un conejo. Tux. Corto. E sitz uche inte tux kay inkajyer. El nio canta una cancin corta, pero alegre.

TZ

Tzajran. Viciado. E sitztzajran tama e ucher. El muchacho est viciado por el alcoholismo. tzajtaka. Triste, tristeza, tristemente. Nisakun tzajtaka sakojpa tama xe chamay uwixkar. Mi hermano amaneci triste, porque muri la esposa. Tzajtakix (matakix). Lastimado, lastimoso. Nisakun tzajtakix axana umen e yob saj. Mi hermano se ve lastimado, por los golpes. Tzajtzaj. Menosprecio, le hacen

triste. E chuchu sitz achena tzajtzaj ta kanwa r. El nio, lo tratan con un menosprecio en la clase. T z a j t z i r ( u s e r n a r ) . Deseos, discriminacin. E ixiktak ayan e tzajtzir takarob twa ukanyob e chorti. Las mujeres tienen deseos de aprender chort. Tzakarna. Encomendado, enviado. E Jwan tzakarna ixin utares e si te otot. Juan fue enviado para traer la lea a casa. Tzakarnix. Ya fue enviado. E tzi j b abir tzakarnix twa e ajkanseyaj. La carta ya fue enviada al profesor. Der. Tzakarnar: enviar. Tzaput. Zapote. Nimamaixin ayuxi inwopjr e tzaput. Mi to se fue a cortar un zapote. Tzatzrate. Madera fina. Nitata

4 8
88

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

88

08/07/2004, 08:18 a.m.

unmani e tzatzarate twa uche uyotot. Mi pap compr madera fina para hacer la casa. Tzaya. Haga nudo. Maritzaya e sukchij. Haga nudo en la pita Mara. Der. Tzay: nudo.

Tzaybir (tzakbir). Aadiduras. E ab tzaybir ut. La hamaca tiene aadiduras. Tze ne r. Risa, rer. Tyainwira e b onb ir jut uyajk e n e tze ne r. Cuando veo al payaso, me da risa. Tzenyon. Remos. Tyaakay ukajti e namur nitatanoy tzenyon . Cuando mi abuelo cuenta chistes, nos remos. Der. Tzener: rer. Tzeper. Prensado. E nar tzeper turu tama e tisbirte. Las mazorcas de maz estn prensadas en el tapesco. Tzere. Cresta. Utatae akach ayan e tzere tut. El gallo tiene cresta. Tzetze. Piuelo. E winik war upaki e tzetze. El hombre est sembrando piuelo. T z i j k a r, tzikmar. Sumar, cuantificar, contar. E ajkanwarob ukani twauchyob e tzijkar. Los alumnos tienen que contar. Tzijpak. Tamalito, sispaque. E Mari ixin uxiri e an twa uche e tzijpak. Mara se fue a cortar elotes para hacer tamalitos. Tzijtzi. Crudo. E mis ukuxi e wer tzijtzi. El gato come carne cruda.

Tzikbirtaka. Abreviado. E sitz unata atzijbayan tzikbirtaka. El nio sabe escribir palabras abreviadas. Tzikijn (meyra). Muchos, bastantes, suficientes. E ajpatnarob ta chor ayan tzikijn. Los trabajadores del guatal son muchos. Tzikkin. Numerosos. E xinich atabwob tama e te tzikkin. Las numerosas hormigas suben al rbol. Tziktzik. Camarn. Ta xukur ayan e tziktzik. En el ro hay camarones. Tzimaj. Jcara, Morro. E Mari uchoni e sa tama e tzimaj. Mara vende atol en jcaras. Tzopor. Maneado. E akach tzopor uyok char tama echan. La gallina est maneados en el bejuco. Tzubur. Regado. E ixim tzubur tu t e rum. El maz est regado en el suelo. tzujtzuj. Jilguero. Inchuki inkojt tzujtzuj. Cac un pjaro jilguero. Tzukran. Desgastado. Uwex e tata tzukran umen e patnar. El pantaln de pap est desgastado por el

4 9

SINTITUL-6

89

08/07/2004, 08:18 a.m.

trabajo. Der. Tzuk: viejo. Tzukti. Barba, Barbilla. Nimama ususi utzukti tama e sujsib. Mi to se rasura la barba con el rasurador. Tzukur. Fraccin. E man uyakta intetzukur tama e patnar. El mozo dej una fraccin de la tarea que se le dio. Tzunir. Tacao. E winik taka umaxtak uche meyra tzunir. El hombre es muy tacao con sus hijos. Tzutz. Cabello. E ixik achi e tzutz ujor. La mujer es de cabellos largos. Tzutzmar. Completar, resembrar. E tataixin ta tzutzmar. Pap fue a completar la siembra de maz. Tzuyutzuyu. Arrugado, ajado-a. E bujk tzuyutzu turu. La ropa est muy ajada.

TZ

Tzakoner. Medicina , medicamento. Tabay utujrur e tzakoner. Subi el precio de la medicina. Der: Tz akoner: cura. Tz ajb a (xumpa). Encendi. E siira machi tz ajb a umen xekuxur. Esta
4 0
90

lea no se encendi porque estaba mojada. Tzajrub. Capuln (fruta). E mut umaki uyutir e tzajrub. El pjaro come la fruta de capuln. Tzakar. Suficiente. Tama otot tz akar e nar. En la casa hay suficiente maz. Tzakna. Curaron. Niwawan tzakna umen e ajnirom. Mi cuada la curaron por el curandero. Der. Tzak: curar. Tzakpa. Se cur. E ixik tzakpa taka e mok. La mujer se cur de la enfermedad. T z aksena. Ajustado, Complementado. Uchijrir e ixim ma chi tzaksena. La red de maz no est es ajustado. Tzakta. Ajust. Niwijtzin tzakta utumin twaumani inkojt uwakax. Mi hermano ajust el dinero para comprar una vaca. Der. Tzaktar: ajustar. Tzaktesbir (tzaktesnar). Ajustar, completar. Ma to jax tzaktesbir e tumin, twaamantza e ixim. Todava no est completo el dinero para comprar maz. Der. Tzakatar: ajustar. Tzamerir. Mojarse. E tzamerir taka e sijm uyajku e tutusnir. Mojarse

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

90

08/07/2004, 08:18 a.m.

con gripe, da resfriado. Der. Tzam: mojar. Tzayik. Rieguen. E ajkanseyaj che: tzayik e pakmar tu yototir e kanwar. El maestro dice: Rieguen las plantas en la escuela. Tzaymar. Regar. Ejchok uyusre uche e tzaymar te nichir. La seorita le

gusta regar las flores. Tzebjut. Bizcos. E winik tzebjut unakut. El hombre tiene ojos bizcos. Tzej (tzeb). Disparejo. Uterar e pojp tzej lokoy. El tule sali disparejo. Tzerer. Paternas. Uterar e tzerer tichan uyok. El rbol de paterna es alto. Tzi. Perro. E tziachuki e tur. El perro caza conejos. Tzibar. Color. E tzijbar tama e wakax saksak. El color de la vaca es blanco. Tzibayaj. Escribir. E sitzuna tix uche e pejk ye tzijbayaj. El nio ya puede leer y escribir. Tzija. Foca, perro de agua. E tzija ukuxi e tziktzik ta xukur. El perro de agua come camarn en el ro. Tzijb. Escrito. Nipyar mato uche e tzijb tya ixin ta nojchinam. Mi amigo no ha escrito desde que se fue a la capital. Tzijk. Barro o arcilla. Tama e tzijk achena e bejt. Del barro se hacen las ollas.

Tzijnib. Lapicero, lpiz. Nitu umani inte utzijnib ta niba. Mi mam compro un lapicero para m. Der. Tzi ijb : escribir. Tzijte(tzijnte). Yuca. E chuchu sitzumaki e tzijte. El nio come yuca. Tzikin. Da de los Santos. E tzikin achempa taka e tzayer. El da de los santos se celebra con alegra. Tzikirin. Cigarra. E mut uchuki inkojt tzikirin. El pjaro caz una cigarra. Tzikluya (tzbur). Chijute, pijuyo. E mis uchuki inkoj tzikluya. El gato caz un chijute. Animales. Tzojnok. Hilo. Upixam nisakun uchuyi e pik taka e saksak tz ojnok. La suegra de mi hermano cose con hijo blanco su vestido. Tzojta. Arrollado. E sojk tzojta u m e n e k o j n . La basura fue arrollada por la quebrada. Tzoko. Reviente. Tzoko kora e tzojnok yax sitz. Reviente ese hilo por favor nio. Tzokpa. Se revent. Tzokpa ut e lab. La cuerda de la guitarra se

4 !

SINTITUL-6

91

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 "
92

revent. Tz otbir. Empacado. E b ujk tzotbir turu tama e mukuk. La ropa est empacada en la mochila. Der. Tz ot: empacar. Tz otb irix. Ya est empacado. Ub ujk e tata tzotbirix, twa axin. La ropa de pap, ya est empacada para el viaje. Tz oti k. Empaquen. Tz oti k e tuk i k takix twakaxin kaxana. Empaquen las cosas, nos vamos de paseo. Tzu. Absorbiendo, absorber. E rum wakchetaka utzu e ja. La tierra absorbe rpidamente el agua. Tz u pa. Disminuy. E jatama e xukur tzupa, kochwa machix war akaxi e jajar. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. Tzujrnar. Pelar. Bajxan twa e tz ujrna r e kar, ukani pojka r. Antes de pelar las verduras, hay que lavarlas. Tzujtz, tzujtztir. Besar, beso. E chom sitz uyajku inte tzujtz e ijchok. El joven le dio un beso a la seorita. Tzujtzaj. Guachipiln. Takojn war inte tzujtzaj. En la quebrada hay un rbol de guachipiln. Tzunun. Colibr. E tzunun atobay tu kab e te. El colibr vuela por las ramas del rbol. Tzupun. Morral, bolsa. E winik

ukeche e tz upum twae chukchay. El hombre lleva su morral para pescar. Tzur. Hormigas guerreras. Inyaj akuxonob e tzur. Las hormigas guerreras pican fuerte. Tzurub. Saltamontes. E mis ukuxi inkojt tzurub. El gato caz un saltamontes. Tz urumuy. Anona. Tama e k ajn ayan inwojr tzurumuy. En la mesa hay una anona madura. T z ustaka. Despacio, quieto, silencio. E chuchu sitz tzustaka awe. El nio come despacio. T z u t z u. Sarazo(za). M a c h i atzajba e kajk umen e tzutzue si. La lea no se enciende porque est sarazo. Nota: Tz utz u : implica entre verde y seco, cuando se refiere a lea. Cuando se refiere a frutas. Condicin.

Utkajk. Brasas. Utkajk kampa twa e pojp wer. Las brasas sirvieron para asar la carne. Ubaxi. Maldijo. E Katataubaxi e chan. Dios maldijo a la serpiente. Der. B a x: Maldecir. Uban. Tambin, tampoco. Nitu machi ixin ta manwar,kapyar machi uban. Mi madre no fue al

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

92

08/07/2004, 08:18 a.m.

mercado, la vecina tampoco. Ubarir. Muy pesado. E winikob uchyob e patnar ubarir. Los hombres hacen trabajos muy pesados. Ubaxi. Arranc. E chuchu sitz ubaxi uterar e peych. El nio arranc la planta de tomate. U b e j r n a r. Acarrear. Uka n i ubejrnar e ja ta xukur, twa utzajyar e nichirob. Hay que acarrear agua del ro, para regar las flores. Ubi. Gusano. E ubi axana tama ukab e te. El gusano, camina en

la rama del rbol. Ubijnu. Piensa, imagina. E chom sitz ubijnu tama utu ajmok. El joven piensa en su mam enferma. Ubin. Escuche, oiga, consulte. Ubin kora, uyojroner e ajkanseyaj ixik. Seora, escuche la charla del profesor, por favor. Ubinon. Escchenos, iganos. Ubinon kora pyarox tama e ojroner xe kani kache. Por favor compaeros, escchenos en la platica. Der ub saj: Escuchar. Ubisi. Mide, pesa. Nituub isi e b u r twauchoni. Mi mam pesa el frijol

4 #
93

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

93

08/07/2004, 08:18 a.m.

para vender. Der bismar: medir, pesar. Ubixkes. Despierta. E tubir ubixkes usitz taka inte tzujtz. La mam despierta a su nio, con un beso. Uboni. Pinta. E chuchuijchok uboni meyn xechenbir tama e jun. La nia

4 $

pinta los dibujos del libro. Ubonir. Abundancia. Uterar e un, ubonir uyutir. El rbol de aguacate dio cosecha en abundancia. Uborojsenar. Acrecentar, aumentar. E ajyum uyajku uborojsenar e toymar twa e ajpatnarob. El patrn tuvo que aumentar el suelo de los trabajadores. Ubujkse. Viste. E chom ijchok ubujkse uba taka intepik ubutzir. La seorita, se viste con un lindo traje. Ub ujt a r. Llenar. E maxtakobixyob tama ubujtar e nar tama e chijr. Los muchachos, fueron a llenar las mazorcas de maz en las. Redes. Ub uki. Trag. E chan ubuk i inkojt pajpaj. La culebra trag un sapo. Der. Ubujk ar: tragar. Ubukba. Amonton. E takan winik ubukba e tun tama e rum. El anciano amonton piedras en el terreno. Uburi. Moj. E churkab uburi e bajsibir. El beb moj los paales. Der. B ur: Majar.

Ubuti. Llen. E noya ubuti e bujr taka e ja. La abuela llen el cntaro con agua. Der. But: Llenar. Ub utza . Ahum. E noy ubutza ut e ixim taka e ujtzub. El abuelo ahum el maz con incienso. Uch. Piojo. E uch uyanyanres e pakabob. El piojo daa la salud de las personas. Ucha. Zancudo. E ucha uyajku e mok. El zancudo es transmisor de enfermedades. Uchabu. Acuesta. E tu uchabu e c h urkab t a m a e a b . M a m acuesta al beb en la hamaca. Uchajmar. Recibir. E ajkanwarob, ixyobta chinam twauch ajmarr e junob twaukampesob. Los alumnos fueron a recibir sus tiles escolares al pueblo. Uchaki (uxuri). Cort. E wininik uchaki ukab e te. El hombre cort las ramas del rbol. Der. Chak: cortar. Uchnar , uyuchnar. Tomar. Twa uch na r e ja , e wakaxobekmwob ta xukur. Las vacas bajan a tomar

SINTITUL-6

94

08/07/2004, 08:18 a.m.

agua al ro. Uch ujb a. Guardar. E chuchusitzxe anatanyan ukani twauchujkba ujun. El nio ordenado, debe guardar sus cuadernos. Uchamse. Mat. E tata uchamse e chan taka e tun. Pap mat la culebra con la piedra. Uchapi. Cocinar. E ijchok uyusre uchapi e wyar. La seorita le encanta cocinar. Uche. Hacer. E chuchu sitz uche ukanwar bajxan e aras. El nio tuvo que hacer sus deberes antes de jugar. Uchicher. Venas de. Uchicher e yob akekoran umen e aras. Las venas de las piernas se ponen fuerte por el deporte. Uchojnar. En Venta. E ijchok war ulok se uchojnar chakojt chitam. La seorita tiene en venta dos cerdos. Uchojresnar (uchojbesnar). Estimar apreciar. Uchojresnar inkojt tubir jax uchenik inte maxtak. Un hijo debe apreciar a su madre. Uchu se. Amamantar. Utue tzikay uchu se ubikit. La perra, se puso amamantar a sus cachorros. Uchuki. Caz. E tzi uchuki inkojt chuch. El perro caz una ardilla. Der. Chukk: cazar. Uchuyi. Costura. E tuuchuyi ubujk e tata. Mam costura la ropa de

pap. Der. Chuymar: coser. Uj. Luna. E uj ayan uwirnar taka e akbar. En la noche se observa bien la luna. U j a m . Entre. Ta m a u j a m e ajkanwarob ye ajkanseyajob ukani e pyarir. Entre alumnos y maestros debe haber amistad. Ujari. Teje. E ijchok ujari e pojp. La seorita teje petates. Ujatzi. Peg, golpe. E chom sitz ujatzi uwijtzin. El joven golpe al hermano menor. Ujaxi. Tuerce. E ijch ok ujaxi e sukchij. La seorita tuerce la pita del maguey. Ujchur. Chinche. E ujchur jax inte bixirar mabanban. La chinche es un insecto daino. Ujiti. Apret. E sitzujiti uwex taka ukajchib. El joven apret el cincho en el pantaln. Ujorir. Encabezamiento. E ajkanseyaj uche ujorir e tzijb ayaj. El profesor hizo el encabezamiento de la carta. Ujt. Soplo. E katatauyajk u e ujt tama ubixirar e winik. Dios dio el soplo de vida al hombre. Ujtz. Oler. E ujtz tame nichorob ayan utzajyer. Oler el aroma de las flores es delicioso. Ujtzub. Copal, Incienso. Tame tzikin akampesna e ujtzubtwae butzabrir. En el siqun, se utiliza el copal para desahumar. Nota:

4 %
95

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

95

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 &
96

Siqun implica da de todos los santos que se celebra el primero de noviembre. Ujujta, uyujta. Soplar, dar aire. E tu ujujta e kajk. Mam se puso a soplar el fuego. Ujunar. Documento. E winik, uchoki ajunar e rum. El seor, perdi su documento del terreno. Uka par. Finalizacin, terminacin. Koton inyajrix tama ukapar e kanwaar. Llegamos nuevamente a la finalizacin de las clases. ukapesnar. Terminar. Nitata tu kapesnar upatnar. Mi pap fue al guatal para terminar la tarea. Ukabajsenar. Nombrar. Tama e mormor chinam ukani chenar ukabajsenar inkojt ajkanseyaj. En la aldea hay necesidad de nombrar un maestro para escuela. Ukajnar. Apropsito. E ajkanseyaj ukajti ukajnar inte numer twa utzajyes e maxtak. El maestro cont un chiste apropsito, para que nios se motivaran. Uk ajpesna r. Recordar. Uk ajpesna r e katatairaj iraj uk ani twaalokoy inbutz e patnar. Aclamar todos los das a dios en el trabajo es importante. Ukajtnar. Pedir. E chom sitztwa alokoy tama e otot uche ukajtnar. El joven tuvo que pedir permiso para salir de la casa. Ukampesob. Utilizar. E ijchoktak

tama uyototir e kanwar uk ani twa . uk ampesobtz ustaka e tz ijb abir jun. Las nias de la escuela deben utilizar los libros, adecuadamente. Ukanar. Yema. Yer e sits uyusre ukuxi ukanar e kum. El nene le gusta comer yema de huevo. Ukani. Quiere, necesita,. E pyar uk ani twaajk untz a e tzijnib . El compaero quiere que le se preste el lpiz. Ukasi. Fractur, quebr. E chom sitz ukasi uya. El joven se fractur la pierna. Ukaynar. Reprender, regaar. E chuchu, sitz uche mabanban ojroner, utata lokoy taka ukayaner. En nio dijo malas palabras, el padres sali a reprender. Ukejchar. Llevar. Ukejchar e si tama e Otot utranir. Llevar una carga de lea, es muy difcil. Uker. Llanto. E chuchu sitz kay takeuker. El nio salt en llanto. Ukinar. Siempre. Ajkin ajki n ukinar anchpa bantaka. Todos los das siempre me levant a la misma hora. Ukojpar. Coger, recoger. E maxtak ixyob tama ukojpar e makwar tya ayan e pakbir. Los nios fueron a recoger frutas al huerto. Ukojyar. Masticar. Ukojyar e wyar ukani cheanar meyra. La comida se debe masticar bien.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

96

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ukoyresnar. Aburrir, cansar, fastidiar, molestar. Ukoyresnar meyra tama uyototir e kanwa r, twa e ijchok. La nia le encanta molestar en la clase. Uk'ub'sena'r. Obedecer, aceptar, Creer. Ubabesnar uyojroner e katata intran. Obedecer los mandamientos de Dios es difcil. Ukujnar. Contestar, contemplar. Unsre ukujnarr e sakopar ta kopot. Me gusta contemplar el amanecer del campo. Uk ujxa r , wya r. Comer. Uk ujxa r, e wyar uyajku e buzir twakaba. Comer alimentos nutritivos es saludable para el. Organismo. Ukajchar. Amarrar. E unyan winik ixin tama ukajchar e makte take chan. El anciano fue a amarrar el cerco con mecate. Ukajyesnar. Iniciar, empezar. Ukajyesnar e kanwar tama e ustab ir chortiachempa e ajkinob ira. En estos das van a iniciar las clases de Gramtica Chort. Ukani. Aprende. E chuchu ijchok ukani e pejk jun chantaka. La nia aprende a leer lentamente. Ukanse. Ense. E ijchok ukanse e mojr ixiktak tama e cheyaj wyar. La seorita ense a otras mujeres a cocinar. Ukojknar. Esperar, cuidar. Ukani ukojkna r taka inte tzajyer e topob jab. Esperar con alegra el nuevo ao.

Ukotb ana r. Embrocar. Ukotb ana re b ejt uk ani twama chi ab utk a taka e ja. Ha que embrocar la olla, para que no se llene de agua. Ukrejbnar. Halar, Jalar. Jay kache ukrejbnar e wakax taka inte yer sukchij bajkat atzokpa. Jalar a una vca con una pitilla se corre el riesgo de que. Se reviente. Ukukurnar. Derribar, arruinar,. E yukbar tari tama ukukurnar e ototob ta chinam. El terremoto vino a derribar las casas del pueblo. Ulajti. Sostenerse, detener. E noy uka twa ulati uba taka e te. El abuelito debe sostenerse en el bastn. Ulokesnar. Quitar, sacar. Ukani ulokesnar e bur ta bejt. Hay que sacar los frijoles de la olla. Ulokib(ulok ib ir). Salida de. Yusin ajkin turu ulokib e kanwar. La salida de la clase es a las doce del medio da. Ulukba. Cuelga. E tata ulukba e murur tama uyoyir e otot. Pap cuelga el tecomate en el pilar de la casa. Uma (machi). No (respuesta). Kanika ipatna takaren?. Quiere trabajar conmigo?: No. Nota: Uma, es un . De negacin que se emplea para responder a una pregunta. Umajnar. Comprar. Umaknar e chabob ixin e chuchuijchok. La nia fue a comprar dulces.

4 /
97

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

97

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 (
98

Umajres. Engaar, mentir.. E chuchu sitz kani ani umajres utu yi tajwintza. El nio quiso engaar a su madre, pero fue descubierto. Umaktir. Tapadera. Umaktir, e burob yobtzaa. La tapadera de los frijoles se quebr. Umeke. Abraza. E tata umeke uyumen. Pap abraza a su hijo. Umen. Por. Umen e machi ochoy ta kanwar e chon sitzmachi obna uyaru yutzijba e jun. Por no asistir a la escuela, el joven no puede leer ni escribir. Umenjsu. Barre. E tu u m e s u aretinaj . Mami barre el patio de la casa. Umori. Rene. E ajkanseyaj umori e tatabirob tame e chan uj. El maestro rene a los padres de familia cada cuatro meses. Umorojsenar. Reunir, juntar. Intran umorojsenar tunor e pakabob tama mormo. chinam. Es muy difcil reunir a toda la gente de la comunidad. Umujxa r. Moler. E ijch ok uyusre ayi umujxar utekum tame cha. La seorita le encanta moler maz en piedra. Un. Aguacate. Uterar e un tichanir uyok. El rbol de aguacate es muy alto. Unatanar (unantanwar). Saber, conocer. Unatanar e pejk ye tzijb jun akampa. Es necesario

saber leer y escribir. Unajpes. Olvidar. E chuchu sitz ukani twa unajpes e bakukseyaj xe ajkuna umen e tzii. El nio debe olvidar el susto que le dio el perro. Unakyotot. Pared. Unakyotot chenbir tamesarum. La pared de la casa es de bajareque. Unawalir. Espiritualismo, espiritualista. E paka b a b ukub syobunawalir e pakabab xe chamwabix. Las personas creen en el espiritualismo de los fallecidos. Unen (yunen). Hijo (a). E unen xe akube s y a n i n k a j y e r t w a e tatabirob. El hijo obediente y bueno agrad a sus paps. Uni si. Tizn. E chuchusitzuputa uyok taka inte uni si. El nio se quem el pie con un tizn. Unijkar. Desviar. Unijkar inte nuxi te utranir. Es muy difcil desviar un gran rbol. U n o j t a resnar. Engrandecer, aumentar, agrandar. Unojtar e s n a r e chor uka n i s a j k n a r m e y r a m a n. P a r a engrandecer el guatal habr que buscar muchos mozos. Unujtar. Juntar, reunir. E chom maxtak turanob tama unujtar e tunob tama e chawar rum. Los jvenes se dedicaron a juntar piedras en el campo de. Ftbol.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

98

08/07/2004, 08:18 a.m.

Unumse. Pasar, rebasar. Tam a uyajnerob e chijob, e saksak chij kani ani umunse e iktzuren chij. En la carrera de caballos, el caballo blanco quiso rebasar al caballo negro. Unuti. Une, junta. E bir unuti e chamorwar. El camino une las dos aldeas. Upach i. Pisa. E chuchusitzupachi unej e mis. El nio pisa la cola del gato. Upajki. Sembrar. E ijchok uyusre upaki e nichir. La seorita le gusta sembrar flores. Der. Pak : siembra. Upajni. Escarba. E chuchu sitz upajni e rum twaulok se e tzijte. El nio escarba la tierra, para sacar la yuca. Upasi. Abrir, destapar. E sitzmachi obna upasi xeajkuna. El nio no pudo abrir la caja de regalo. Upaxi. Venci, gan, aventaj. E winik upaxi upyar taka e ajner. El hombre le gan a su amigo en la carrera. Upaxir. Muy desabrido (a). E juruk ut upaxir. La papaya est muy desabrida. Upejka. Lo llama. E tu lokoy upejka e sitztwauche wyar tama akbar. Mam sali a llamar al nio para cenar. Upejtar. Vaciar. Upejtar e jatama e bejt turan uche e chom sitz. El joven se puso a vaciar la olla de

agua. Upejtzar. Empacar. Upejtzar e tzijbabir junob turan uche e ijchok. La seorita se puso a empacar los libros. Upijchnar. Tocar. E noy ulajbes e koroch. El abuelo sabe tocar el violn. Upikir uti. Labios. E ajkanseyaj ixik uboni upikiruti. La maestra se pinta los labios. Upisi. Lo desnuda. Tya upisi e churkab wakchetaka awates. Cuando desnudas al bebe, inmediatamente balo. Upojchi. Lava. E ijchok upojchi e bujk ta xukur. La seorita lava la ropa en el ro. Der. Pojch ya j: lavar. Upojchar. Pelar. E sikab kani upojchar twaukoynar. La caa hay que pelarlo para chuparlo. Upojpi. Lo Asa. E tu upojpi e wer twa e orajkin. Mam asa la carne para el almuerzo. Der. Pojpnar: asar. Upojro, usajka. Buscar. E tata upoujroa e si ta nukte. Pap busca lea en la montaa. Upojrsaj. Investigacin. E patnar yax upojrsaj e ajkanseyaj. Ese trabajo es una investigacin del profesor. Upori. Contagi, lo lastim. E sitz upori tunor taka e tzener. El joven contagi a todos de la risa.

4 )
99

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

99

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 =
10 0

Upotzi. Revolcar. E maxtak kay upotzi ubobtama e ji. Los nios se pusieron a revolcar en la arena. Upujsar. Botar, derramar, tirar. Upubsar e sojk merer tyakaxana. No se debe tirar basura en la calle. U p u r u t n a r. Quemar, acusa. Upurutnar e ajkanseyaj tama e ajxujchuche e ijchok. La seorita acusa al profesor de ladrn. Upyarse. Acompaar. E sitzukani twa upyarse uwijtan ta chinam. El muchacho debe acompaar a la hermana al pueblo. Us. Mosquito. E us Chuwan tujor ukum e tu. El mosquito vol por sobre la masa de mam. Animales. Usajknar. Buscar. Usajknar e si axin e winik ta nukte. El hombre fue a buscar lea a la montaa. Usajpesnar. Limpiar. Uka n i sajpesnar tyaachena e kanwar. El saln de clase hay que limpiarlo. Usaksakir. Lo blanco. Usaksakir e tokar utzajyresen. Lo blanco de las nubes me agrada. Usati. Gast. E Chuchuijchok usati e tumin tama e ayaras. La nia gast el dinero en sus juguetes. Usij. Zopilote. E usij jax inkojt arak xeb ixir xeuk uxi e we r. El zopilote es un animal carnvoro. Usijpes. Lo regal. E tu usijpes uyar taka inkojt yuru. La mam regal un pollito a su hija.

Usisbujres. Refresca. E jajar usisbujres e ajkin. La lluvia refresca el ambiente. Usojyar. Encorvar. Usojyar e takin ukani meyra kekwar. Para pandear el hierro se necesita de mucha fuerza. Ustabir. Corregido. Upztnar e ajkanwarob ukani ustabir. El trabajo de los estudiantes tiene que ser corregido. Ustana. Arreglaron. Ustana inte nichir twae ajkanseyaj ixik umen e chuchu ijchoktak. Las nias de la escuela arreglaron un ramo de flores para la maestra. Ustanar, ustayaj. Arreglar, acomodar. Ukani ustanar ujunar e otot. Hay que arreglar la escritura de la casa. Usubajresnar. Avergonzar. Usubajresnar inkojt pakabtama u j a m e m o j r m a b a n b a n . Avergonzar a una persona ante otros es antimoral. Ususi (upajri). Labra, Rasura, afeita. E tataususi utzukti . Pap se afeita la barba. Der. Sus: labrar, rasurar, afeitar. Usuyte. Tronco. E tur utura usijk tama inte usujte. El conejo hizo su nido en el tronco del rbol. Usuyu jor. Occipital. E winik uk okchi e bak tama usuyujor. El seor, se fractur el hueso occipital. Cuepo. Usyukab. Codos. Tama usuyekab

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

100

08/07/2004, 08:18 a.m.

e sitz ayan e chek. El nio tiene llagas en los codos. U t abse. Lo sube, aumenta, incrementa, aument. E ajchonmar ut ab se utujrur e jaxbir sukchij ye pojp. El comerciante aument los precios de lazos y el petate. Utox. Su crianza. Utox e tzi ayan ukamparir twa e pakab. La crianza del perro es importante para el hombre. Utuchba. Acomodar. E winik utuchba umukukir ut e ixin tujor e kajn. El seor acomod los sacos de maz sobre las bancas. Utayok. Pantorrilla, Zajorin. E sitz uyobi uba tame utayok. El nio se golpe en la pantorrilla. Utajchu. Rajar. E tata ukani twa utajchu ukojkir e te. Pap tendr que rajar el trozo de madera. Utajwi. Encontrar, hallar. E chuchu sitz ukani twautajwi e tumin xe uxhoki. El nio tendr que encontrar el dinero que perdi. Utakijres. Secar. E ijchok turan utakijres e bujk ta kin. La joven pone a secar la ropa al sol. Utakre, utakarnar. Ayudar. E chuchu sitz ixin utakre utata tamepatnar. El nio fue ayudar a su pap a sacar la tarea. Utarer. Personalidad, raza. Utarer e ajkanseyaj achamtza ta mormor c h i n a m . La personalidad del profesor es aceptada en la aldea.

Utares. Trae. E ajchonmar utares e jaxbir sukchij twa uchoni taka upyarob. El comerciante trae lazos para vender a los vecinos. Utatawakax. Toro. E utatawakax uyuchi e jata xijur. El toro toma agua en el ro. Utchen. Barranco. Tama inte utchen bajkat ojri e chij. Existe la posibilidad que el caballo call a un barranco. Utene. Amasa. E ojbor. utene utanir eyxim twa uche e b or. El panadero amasa la harina para hacer pan. Der. Ten: amasar. . Utijres (Utijru). Desbarat, destruy. E yukbar utijres e noj chinam. El terremoto destruy la ciudad. Der. Tijr: Desbaratar, destruir. Utixi (utajchu). Rajando. E winik war utixi e si. El hombre esta rajando lea. Utja. Ojo de agua, fuente de agua. Eyxiktak axyob utaresobe jatame utja. Las mujeres van a traer agua al ojo de agua. Utjunte. Amatillo. Utjunte jax ukaba inte mormor chinam ta chorti. Amatillo es el nombre de una aldea de esta regin chort. Utkin. Cielo. E Utkin makar umen e tokarob. El cielo est cubierto por las nubes. Utkob. Brazos. E utkab koy umen e meyra patnar. Los brazos se cansaron por trabajar mucho.

5 1
10 1

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

101

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 2
10 2

Utnijor. Mi frente. Umen e kuxjor, inturba uyopar e toxpe tama utnijor. Por el dolor de cabeza, puse hoja de salvia en mi frente. Utnimujk. Mi ombligo. Utnimujk sampa umen e yob saj. Mi ombligo se inflamo por el golpe. Utojrar, Utori. Lastimar, provocar. E chom sitz utori e ijchok taka uyoroner. El joven lastim a la seorita con sus palabras. Utoyi. Pag, cancel. Niwijtan utoyi e b etwar t a k a u m a m a . Mi hermana, pag la deuda con el to. Utoymar. Pago, sueldo. Koner utoymar e ajpatnarob. Hoy es el da de pago para los trabajadores. Utranir. Muy difcil. E kanseyaj utranir tama yotot kanseyaj. La educacin es muy difcil en la escuela. Utuchi. Seal. E tat utuchi chichi ayunenob. Pap seal quienes son sus hijos. U t u c h y e n. Me seal. Wa r utuchyen e ajkanseyaj. Me est sealando el profesor. Utujir. Mal aliento. Utujir uyej e winik umen e ucheer. El hombre tiene mal aliento por las bebidas embriagantes. Enfemedad. Utujkar. Derramar, echar, votar. E ja ukani utujkar twa machi umorojse e ucha. Para evitar los sacundos hay que votar el agua.

Ututzbanar, ujajyar, uwajyar. Extender. Ututzbanar e pojp twa achompa ixin uchyob e chuchu sitzob. Loa nios fueron a extender los petates para venderlos. Utwa (utya). Piernas. Intantan utwae sitzumen e xambar ajkkin ajkin. Las piernas del joven estn duras por caminar a diario. Utwejob. Dientes. E utwejobuk ani pojkar nakpat e wyarob. Debemos cepillarnos los dientes despus de cada comida. Utwitzir. Pendiente. E bir tyature n utwitzir axin. El camino donde vivo es muy pendiente. Utzanir. Lo picante. Utzanir e ich uche a ru e chuchusitz. Lo picante del chile, hizo llorar al nene. Utzajkib. Su aadidura. E pojp ayan utzajkib. El petate tiene su aadidura. Utzajyar. Regar, mojar. Utzajyar e jinaj achempa twa machi ataki. Para evitar que se seque la milpa es necesario regarla. Utzakse. Complementar, ajustar. Nitatautzakse e tumin twaumani e xanab. Pap tuvo que ajustar el dinero para comprar los zapatos. Utz ojyro. Molest. E ijch ok utz oyro meyra upyarob ta aktar. La seorita molest mucho a sus compaeros en el baile. Utzoki. Reventar, partir. E ijchok

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

102

08/07/2004, 08:18 a.m.

kay turan utzoki uchajnar e b ur. La nia se dedic a reventar los bejucos de frijol. Utzoti. Enrollar, arrollar. E cho turan utzoti e tzojnok. El muchacho se puso a enrollar el hilo. Utzu. Absorbe, chupa. E rum utzu e j a wakchetaka. La tierra absorbe el agua rpidamente. Utzujtzi. Besar. E chuchu sitz utzujtzi utu. El nio besa a su mam. Der. Tzujtz: besar. Utzupi. Lame. E tzi utzupi upat uyar. El perro lame el lomo de su cachorro. Utzajyres, utzayres. Complace, lo alegre. E chuchu sitz utzajyres utu t a k a i n t e kay. El nio complace a su mam con una cancin. Utzikutzik. Lo mejor. Uchitam nitu utzikutzik ut. El marrano de mi mam es de lo mejor. Uwabnar. Parar, colocar. Intran uwabnar e oyob tama e otot. Es difcil colocar los horcones de una casa. Uwajri (uyujta). Sopla. E ijchok uwajri e kajk. La joven sopla el fuego. Uwarajse. Lo visita. E ixik ixin uwarajse e ajnirom. La seora fue a visitar al curandero. Uwarasti. Chiste. E ajkanseyaj uwarastie ajkanwarobb ajxan xe

akay taka e kanseyaj. Antes de comenzar la clase, el profesor cuenta un chiste. Uwayne. Lo adormece. E tu war u w a y n e s e c h urkab. M a m adormece al nio. Uwerir. Carne de.. Uwerir e wakax intzaj pojbir. La carne de vaca asada es deliciosa. Uwese. Lo alimenta. E tatob ukani twauwe se uyunenob. Los paps son los responsables de alimentar a los hijos. Uwejru. Romper. E ajxujch kani ani uwejru umajkib e otot. El ladrn quiso romper la puerta de la casas. Uwijchok. Hija de.. Uwijchok niwijtan ajkanseyaj. La hija de mi hermana es maestra. Uwijtan. Hermana de.. Uwijtan nipyar ayan inkojt uchurkab. La hermana de mi amigo tiene un beb. Uwinkir (ajyum). el dueo. Uwinkir e chij ixin ta nojkin. El dueo de l caballo, se fue a la fiesta. Uwira. Lo vio, mir. E churkab machi obna uwira upyar maxtak. El recin nacido no puede ver a sus compaeros. Uwiren. Me vio. E ixik uwiren tya war a nti. La seora, me vio cuando me estaba baando. Uwirse. Mostrar, ensear. Uk ani twa inwirse nipatnar taka e ajkanseyaj

5 3
10 3

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

103

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 4
10 4

ixik. Tendr que mostrar mi tarea a la maestra. Uwiruba. Autoestima. Akampa ke tunor e paka b ob u y u b i uwiruba. Es importante que todas las personas practiquen la autoestima. Uwisi. Cambiar. E ajkanseyaj uwisi uki n a r e k a n w a r, umen e morwarob. El maestro tuvo que cambiar el horario de la clase por las reuniones. Ux. Tres. Utu e akach ayan ux uyuru. La gallina tiene tres pollitos. Nmero. Uxaki. Traslapado. Uxaki ubob usansanir e otot. Los tirantes de la casa quedaron traslapados. Uxanab. Zapatos de. Nojta aketpa u x a n a b e chuchu sitz. L o s zapatos del nio le quedan grandes. Uxejrir. Fraccin. Era uxejrir e rum tyawar uyototir e kanwar. Este es una fraccin del terreno de la escuela. Uxejxar. Tusas de mazorca. Uxejxar e nar akampa twaachempa e nichir. Las tusas de mazorcas sirven para hacer flores. Uxere. divide, reparte. E tu b ir uxere e wyar taka e maxtak. Mam reparte la comida entre los nios. Der. Xer: repartir. Uxexres. Lo ensucia. E chuchu sitz uxexres ujobnuk taka e anam. El

nio ensucia la playera con lodo. Der. Xex: sucio. Uxijba. Peina. E ijchok uxijba utzutzer ujor. La nia se peina los cabellos. Uxobe. Desconfa, desconfianza. E sitzuxobe uyajkanseyaj. El nio desconfa del maestro. Uxojyo. Contorno, Rodear. E tata axin uxojyo e rum taka e petztun. Pap va a rodear el terreno con un cerco de piedras. Uxujchi. Lo rob. E ajxujchuxujch i e utuwakax tyamakar. El ladrn se rob la vaca del corral. Uxujna r. Provocar, encender. Uxujna r e tz ojyer majax imbutz. Provocar una pelea no es bueno. Uxujrar. Cortar. E ajkanwarobta uxujrar e n i c h i r i xob twa ayajkob e ajkanseyaj ixik. Los alumnos fueron a cortar flores, para regalarle a la maestra. Uxujyar. Perforar. Ukani uxujyar e junob twa akachpa tama e takin. Es necesario perforar los papeles para archivarlos. Uxujyib. La perforadora. E ajcheyaj ukampes uxujyib twa uche e kajnob. El carpintero usa su perforadora para hacer muebles. Uxyajr. Tres veces. E chom sitz uxyajr ixinta ta kuch si. El joven tres veces fue a traer lea. Uyar. Moyera de. Uyar e churkab

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

104

08/07/2004, 08:18 a.m.

apetzpa. La mollera del beb palpita. Uyarar. Jugo, nctar. Uyarar e sikab intzaj. El jugo de caa es delicioso. Uyarasa. Chilate (bebida tpica). U y a r a s a u y u c h y o b e ajpatnarob. Los trabajadores toman chilate. Bebidas. Uyarena r. Decir. Tama ayarena re ban chamay uyunen e katata. Jess muri por decir la verdad. Uya rti(Uyarati ). Saliva. Uya rti e tziak ampa twaukuxures uti. La saliva sirve para mojar la boca. Uyab arnar. Revolver. Uyab arna re bur taka e kum kay uche e ajcheyjaj xep. La cocinera se puso a revolver la masa con los frijoles para hacer shepes. Uyachpesnar. Levantar. Uyachpesnar e imbar uyusre uche e sitz. El joven le gusta levantar pesa. Uyajk una r. Dar, pegar. Uyajkanar e ojroner akani chenar taka e ajkanwarobtama e kanseyaj. A los nios se les debe dar oportunidad de participacin en las clases. Uyajnes. Lo persigue. E tz iuyajnes e tur akotoy tu chen. El perro persigui al conejo, hasta la cueva. Uyakach. Gallina de. Uyak ach e tu ajchabkum. La gallina de mam es ponedora. Uyakta. Dejar, divorciarse. E winik kani uyakta uwixkar. El seor

quiere divorciarse de su esposa. Uyaru. Lo grita. E ajkarer turan uyaru uwixkar. El borracho se puso a gritarle a su esposa. Uyej (Uti). Boca de. Uyej e murur chuchu. La boca del tecomate es pequea. Uyejtanar. Evaluar, probar. U y e j t a n a r unatarob e ajkanworob ukani chenar twa uchekswob koba unatob. Hay que evaluar constantemente al alumno para comprobar cuanto han aprendido. Uyejtznar. Imitar, imitacin. Uyejtznar inkojt chuchu sitz imbutz twakatzay. Es Importante imitar a un nio para vivir la felicidad. Uyemsenar. Bajar, descender. Uyemsenar e makwar tabay uche sitz tama uterar e malak. El nio subi al rbol de mango a bajar frutas. Uyobi. Quebr, golpe. E ixik uyobi e bujr. La seora quebr el cntaro. Uyojmar. Espuma. Ketpa uyojmar e xapun tu jor e chuchu sitz. El nio le qued espuma de jabn en la cabeza. Uyokir. Principios. Uyokir e kanwa r, akay tama e otot. Los principios de la educacin, empiezan en el hogar. Uyub nar. Or. Uyubna r ukayobe mutob utzajyres e sakojpar. El

5 5
10 5

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

105

08/07/2004, 08:18 a.m.

canto de los pjaros alegra las maanas. Uyuchi. Toma. E chij uyuchi e jata xukur. El caballo toma agua en el ro. Der. Uyujchar : beber. Uyujku. Mece. E sitz uyujku e churkab, twa awayan. El nio mece al beb, para que se duerma. Uyustanar. Ordenar, adecuar, arreglar. Uyustanar e chawar rum ixyobe e chom maxtak. Los jvenes fueron a arreglar el campo de ftbol.

5 6
10 6

Wa. Pierna. E chuchusitzayan e kasemar ukojko tama e uwa. El nio tiene la pierna fracturada. Wakchetaka. Apresuradamente, rpidamente, pronto. E maxtak wakchetaka asyob t a m a e pokpok. Los nios jugaron apresuradamente el partido del ftbol. Wan, wawan. Parar, detenerse. E churkabkanix awan ubajner. El beb empieza a detenerse slo. War. Parado. E chuchu sitzwar tama or e tun. El nio est parado sobre la piedra. Watar. Alturas. E mut chuwan watar tichan. El pjaro vol por las alturas.

Wabun. Pare, coloque. Wabun e pajrbirte tara. Coloque aqu la marimba. Wajr. Ventilacin, telaraa. Tuchenibe wya r ayan e wajr umen xe pasbir imbijk imbijk. La cocina tiene ventilacin, porque tiene ventanas. Wajroner. Soplar. E chuchuijchok utakre utu taka e wajroner e kuskus. La nia ayud a soplar el maicillo a su mam. Wajrsaj. Abanicarse o darse aire. Ayan e pakabobxeukampesob e wajrsaj twa e tikwar. Para el calor muchas personas se dar aire. Wak. Lengua. E wakja x imb ijk tya katjwi utzeyr e wyar. La lengua es parte donde nos damos cuenta de los sabores. Wakc h e s n a . Lo apresuraron. Wakchesna e chom sitzumen e jajar. La lluvia hizo apresurar los pasos al joven. waka. Mescal. E wakaak ampa twa ache mpa e jaxar sukchij. El mescal sirve para hacer lazos. wakax. Ganado. E wakax turu ta makte. El ganado est en el corral. Wanchereck. Codorniz. E wancherekuch ab u ux uku m tama usijk. La codorniz puso tres huevos en el nido. Wapori. Evapora. E jawapori umen e syan k in. El agua se evapora por el sol.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

106

08/07/2004, 08:18 a.m.

War. Est. E chij war ukuxi e ak. El caballo est comiendo zacate. Wara. Visita. E wara xe uche e kojna ubutzir. La visita de la ta fue agradable. Warar. Reflejo. Tama e jacheker uwarar kin. El reflejo del sol se ve en el

agua. warib. Nuera. U n u m s e i n t e mab anbanir e waribtwae tu. La nuera de mam tuvo un accidente. Wariwar (warwar). Hace un instante. Wariwar asatpa e makchan. Hace un instante desapareci el arcoiris. Warix (wix). Ya est. E topop ajkanseyaj warix akanseyan taka e ajkanwarob. El nuevo maestro ya esta trabajando con los alumnos. Warka kawira e ekob. Estamos observando las estrellas. Wartaka (warto). Siempre. Wartaka intajwi inkojt tak an winik tyainxin ta kanwar. Siempre que voy a la escuela, encuentro a un anciano. Warto. Todava. Warto kawira upatnarob x e k a p y a rob turanob b a j x a n . Todava observamos obras de nuestros antepasados. Wartokto. Recin, al instante. Xe wartokto anujbyob ixyob ta xambar. Los recin casados, se fueron de paseo. Watar. Viene. Taka nipyar watar inkojt chuchu sitz ta nojkin. Con

mi amigo viene un nio a la fiesta. Watixkin. Oriente. Ta watixkin atoboy e kin. El sol nace en el oriente. Wawan. Cuada. Uche e basbir pa e wawan twa niwijtan. La cuada de mi hermano hizo tamales. Wax (tzimaj). Jcara. E wax ak ampa twauyuchnar uyare sa. La jcara sirve para tomar chilate. Wayak , wak a . Soar. E wayaktwa e watarir imbutz. Soar, el futuro siempre es bueno. Wayka. So. E chuchusitzwayka uwira xeayan inkojt uchij. El nio so en tener un caballo. Waynem. Dormido. Waynem char e churkab ta chakte. El beb est dormido en la cama. Wayner. Dormir. E waynir akampa twa e turer imbutz. Dormir es indispensable para la salud. Waynesbir. Adormecido. Uchojchyar e sinam uyakta waynesbir ut ukab e chuchu sitz. El piquete de alacrn dej adormecido el brazo del nio.

5 7

SINTITUL-6

107

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 8
10 8

Waynesnar. Adormecer. Ukani waynesnar e churkab twa ajiri. Hay que adormecer el beb para que descanse. Waynib. Dormitorio. E waynibtwa e maxtak aketpa tama uyejtzer tya awayan e tata. El dormitorio de los nios est al lado del cuarto de pap. Waynij. Sueo. E waynij imbutz, kochwaban aktabir. El sueo es hermoso, porque es de la naturaleza. Wayresnar. Alisar, pulir. E a j p a t n a rob u k a j y e s o b e wayresnar tama e kajnob. Los trabajadores comenzaron a pulir los muebles. Wayte. rbol de conacaste. Tama e wayte ayan usijk e mutob. En el rbol de conacaste hay un nido de pjaros. We . Comi. E ma n wemaku k opot. El mozo come en el monte. Wenib. Mesa. Wabunik e wyar ta wenib. Pongan la comida en la mesa. Wer. Carne. Koner tabay utujrur e wer. El precio de la carne ha subido. Weri. Encarnando. Weri uchek e tzi. La herida del perro est encarnando. Webtanik. Manden. Webtanik e maxtak, ta mes Otto. Manden a los nios, a barrer la casa.

Wecher. Desatado, desenredado, suelto. Ujor e otot wecher tunor. Todo el techo de la casa est suelto. Wechkopot. Desmontar. Twa apaktza e b ur uka n i e wechkopot. Hay que desmontar para sembrar frijol. Weche. Desate, desenrede, suelte. Wech e e wakax twaaxin awetor santar. Suelte la vaca para que vaya a comer en el bordo. Der wech: Desatar, soltar. Wej. Boca. E pajpaj ukojko intenuxi wej. El sapo tiene una gran boca. wejrem. Roto. Uwex e winik wejrem umen e syan patna r. El pantaln del seor est roto por tanto trabajo. Wejremar. Roturas. Wakwir e rum ayan e wejremar umen intetijremar. Adentro de la tierra existen roturas por algunas fallas geolgicas. Wejrer. De una pieza. E ixik ajtaka e w e j r e r p o j p u j a r i . La seora nicamente teje petates de una pieza. Wekchubir. Desgajado. E masa wekchubir ume e tzi. El venado fue desgajado por el perro. Wekchun. Desgaje. Wekchun uporojir e kene twa kaxere axin. Desgaje el racimo de banano para repartirlo. Wesembir. Alimentados. E bikit maxtak wesenbir imbutz ukani. Los nios necesitan estar bien alimentados.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

108

08/07/2004, 08:18 a.m.

Wesenar. Alimentar. Uka n i w e s e n a r e aka c h o b twa uchabwob e kum. Hay que alimentar bien a las gallinas para que sean ponedoras. Wex. Pantaln. Meyra atujri e wex ira. Este pantaln tiene un precio muy alto. Winar. Hambre. E tataapatna twa machi ajkunob umen e winar uyunenob. El pap tiene que trabajar para que los hijos no sufran hambre. Wir. Raz. Ukani unatanwar e numer twa kanata tin e wir xe tikaba. Tenemos que conocer la historia, para saber cual es nuestra raz. Wiri. Enraizado. Uterar e jun wiri meyra. El rbol de amate est muy enraizado. Wich. Alas. Nukta e wich twa e mwan. Las alas del gaviln son grandes. Winik. Hombre. E winik ira ajwakax. Este hombre es ganadero. Winkir. Amo, dueo, patrn. Ixnix manituka e winkir tama e rum. Antiguamente las tierras no tenan dueo. Winkirar. Aduearse. Ta m a e winkirar tama e rum taryob e saksak winikob. A aduearse de las tierras vinieron los hombres blancos. Wirix. pardo. Utata e wakax wirix

utzijbar. El toro es de color pardo. Witi. Suelte, reviente. Witi ut uxanab e sitz. Suelte la correa del zapato del nio. Witir. Sueltos. E wakaxob witir axanobta bir. Los ganados andan sueltos en el camino. Witzir. Cerro. Kaxin ejkar ta witzir ta chuk masa. Maana iremos al cerro a buscar venado. Wix. Ya est. E ch urkabwix awayan. El beb ya est durmiendo. Wixkar. Esposa. E wixkar kani ukajnar meyra. A la esposa hay que apreciarla mucho. Wixrumar. Murmurar. E wixrumar makwir e pakabob m a j a x imbutz. Murmurar entre la gente no es bueno. Wyar. Comida. E ixik unata uche tintin wyar. La seora sabe preparar diferentes clases de comida.

Xab(xyab ). Peine. E ixik umani inte xab. La mujer compr un peine. Xachar. Acurrucado. E tur xachar y e b a e tun. El conejo est acurrucado debajo de la piedra. Der xachwan: Acurrucar. Xaj. Zacatal. E maxtak uputob e xaj

5 9
10 9

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

109

08/07/2004, 08:18 a.m.

ta sarja. Los patojos quemaron el zacatal en la loma. Xajr (uxajrir). Ganchos. Chate xajr ukojko e nuxi te. El rbol tiene dos ganchos. Xajrar. Romper. E xajrar tama e nukir tun utranir. Romper piedras grandes es muy difcil. Xakbir. Enganchado. E ixik xakbir e chuchuumen tama or ubaker. La mujer tiene enganchado al nene en la cintura. Der. Xakar: enganchar. Xambar. Caminata, viaje, paseo. E winik ixin ta xambar. El hombre se fue de viaje. Der. Xana: viajar. Xan. Palma. E winik ujayi e xan tujor e ixim. El hombre tendi la palma sobre el maz. Xana. Paseo, camin. E chij xana makwir e jinaj. El caballo camin entre la milpa. Xanab. Caite, zapatos. E sitzumani chate xanab. El patojo compr un par de caites. Xantesbir. Conducido. Xantesbir ukani e chij twa machi asapta.

Hay que conducir al caballo para que no se pierda. Xantesnar. Caminar, conducir dirigir. E chuchusitztwaakay ukani xantesnar. Hay que hacer caminar al nene para que se acostumbre. Xapun. Jabn. E ixik uk ampes e xapun twaupojchi e bujk. La mujer usa jabn para lavar la ropa. Xapunte. Jaboncillo. E xapunte intaka akay ojri uyutir. El jaboncillo se desprende del rbol. Xarar. Abierto. E ajkarer xarar uyok war ta bir. El borracho esta con los pies abiertos en el camino. Xe. Que. E winik xe yopa sajmi ajkanseyaj ayi. El hombre que lleg hoy dicen que es profesor. Xewa r. El que est. Ute rar e malak xewar ayan uyutir. E rbol de mango est recargado de frutos. Xe x. Tusa. E xe x ak ampa twauk uxi e chij. La tusa sirve de alimento al caballo. Xej. Vmito. E churkabukojko e xej

5 0
110

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

110

08/07/2004, 08:18 a.m.

tama ujobornuk. El nio tiene vmito en la playera. Xejb. Odiar, aborrecer. E xejb, merer kache taka e mojr pakabob. Odiar a otras personas no es bueno. Xejbeyaj. Asco. Xejbeyan e ixik yaja. Aquella mujer le dio asco.

Xekbir. Espinado. Xekbir uyok e sitz yi machi axana. El nio est espinado de los pies y no puede caminar. Xek mayaj. Inyeccin, vacuna. Sajmi, c h e n a e x e k m a y a j t a k a e churkabob. Hoy vacunaron a los bebs. Xemem. Hgado. Tyaache na e wya r achojna e ustbir xemen. En el restaurante venden bistec de hgado. xep. Shepe. E mari uchoni e xep ta chinam. Mara vende shepe en el mercado. Nota: Shepe, es una comida tpica de la regin chort. Xerbaj. mal espritu. Chenob; taka e akbar abajkuseyan e xerbaj. Por la noche dicen que asusta el mal espritu. Xere. Divida, reparta. Ukani twa kaxere e patnar xe twa kache. Tenemos que dividir el trabajo que vamos a realizar. Xerin. Caracoles. Ta kanjaayan e xerin. En la quebrada de canija hay caracoles. Nota: Canj, es el nombre de una quebrada en sta regin; que significa agua cl. .

Xermayaj. Divisin. Niwijchok unatix uche e xermayaj. Mi hija sabe realizar la divisin. Xeror. Plaga. E bur ukojko e xeror. El frijol tiene plaga. Xex. Sucio. E chuchusitzxex uk ab . El nio tiene las manos sucias. Xexran. Se ensuci. E winik xexran uwex. El seor se le ensuci el pantaln. Xic h . Barbasco. E x i c h akampesna twa uchamesnar e chay. El barbasco se utiliza, para matar peces. Nota: Barbasco, es un tipo de planta venenosa que utilizan los pescadores. Xichir. Aplastado, tendido, plano. E xan xichiir ta kin twaa taki. La palma est tendido bajo el sol para que se seque. Xijbem. Peinado, encendido. E ijjch ok inbutz xijb em u tzutzer. La muchacha est bien peinada. Xijbnar. Peinar. Ukani xijbnar utzutzer ujor yar e ijchok. Hay que peinar el cabello de la nia. Xinich. Hormigas. E xinich ayan upuk. La hormiga tiene aguijn.

5 !

SINTITUL-6

111

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 "
112

Xiraj. Espanta Pjaro. Tama e kuskus yaja ayan inte xiraj. En aquel maicillal hay un espanta pjaro. Xirkojt. Bajada. E bir anumuy tama intexirkojt inbakajr. El camino pasa por una bajada peligrosa. Xitinjor. Despeinado (a). Xitinjor ketpa e ijchok umen e ikar. La seorita qued despeinada por el aire. Xiw. rbol de chapernillo. Tuyejtzer uyototir e kanwar war intexiw. Cerca de la escuela, hay un rbol de chapernillo. Nota: Es un tipo de rbol propio de la regin chorti. Xiximay. espritu del hambre. Ninoy machi ak ub seyan tama e xiximay. Mi abuelo no cree en el fantasma comelona. Xixirna. Lo astillaron. Uyopor e jinaj xixirna umen e ikar. La hoja de la milpa se astill por el aire. Der xixirb ir: astillar. Xixmar. Rajar. E ijchok ukampes e b ak twae xixma r pojp. La seorita usa hueso para rajar el tule. Nota: Tule, es un planta propia de la regin. Xixruna r. Pedacear. Uk ani xixruna r uwerir e akach twaupujkar. Hay que pedacear la carne de gallina para repartirla. Xoch. Lechuza. E xoch nojta or uyok. La lechuza tiene garras grandes. Xoj. Holln. Uyototir e weynibayan

e xoj tamar. En la cocina hay mucho holln. Xoroj. Maz grande. E wiik upaki e xoroj nar ta witzir. El hombre sembr maz grande en la cumbre. Xorokan. Chapaneco. Ukuxoner e xorok an uyajku e purer. El piquete del chapaneco da temperatura. Nota: Chapaneco, es una clase de avispas grandes de color rojizo. Xot. Entretener. E winik uxoti e wakax twa machi ukuxi e jinaj. El seor entretiene al ganado para que no entre en su milpa. Xotbir. Tapado, trozado. E nuxite xotbir umen ajcheyaj kajn. El gran rbol esta trozado por el carpintero. Xoyojknar. Rodear. Uka n i xoyojknar e otot taka e makte twa e chujb. Hay que rodear la casa con cerca, para protegerla de los animales. Xoyoyoj. Crculo, redondo. Tama e mormor turanob tama e xoyoyoj. En la reunin nos sentamos en circulo. Xoyremar. Vigilancia, Dar vueltas alrededor. E xoyremar uche e ajkojk twa machi ochob e ajxujchob. El guardin est vigilando para que no entren los ladrones. Xu t. Gesto. E ijchok xu t uwire n. La seorita me vio con mal gesto. Xujch. Robo. Ayan e pakabapatna tama e xujch. Hay personas que se

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

112

08/07/2004, 08:18 a.m.

dedican al robo. Xujchna. Robado. E mari xujchna utumin. A Mara le fue robado su dinero. Xujra. Cortado. E tajtexujra ukab. Las ramas del pino fueron cortadas. Xujrix. Ya fue cortado. Xujri x.uterar e pojp. El tule para hacer petates ya fue cortado. Xukur. Ro. War anujxi numuy e tzi ta xukur. El perro cruzo el ro nadando. Xunbir. Encendido. Xunbir e kajk tama e chujben. Esta encendido el fuego en el horno. Xurbir. Cortado. Tama e santar yaja xurbir kora si. En aquel bordo est cortado un poco lea. Xurem. Est cortado. E bujk xuren tama e xujrib. El vestido est cortado con cuchillo. Xurkum. Castrar. Ta xurkum e wakax ixin e wnik. El seor fue a castrar a un toro. Xux. Panal. E sitzob uyuxyobe xux. Los nios cortaron el panal. Xuxba. Silb. E winik xuxba tama e jarar. El hombre silb en el pito. Der. Xuxub: Silbar. Xuxb ab ir. Silbado. E tz ixuxb ab ir umen uwinkir. El perro es silbado por su dueo. Der. Xuxubsilbar. Xuxrum. Panal de tierra. Ejchok

tzajk a umen e xuxrum. La joven fue picada por las avispas del panal de tierra. Xuxub. Silbido. E ixik akoyi uyabi e xuxub. La mujer no le gusta escuchar silbido. Xuybir. Agujerearla. E kajn ukani xuyb ir twaayartza uyok. La mesa hay que agujerearla para ponerle las patas. Xuyujn. Acribillado. E ajkarer xuyujn aktana umen ajtzoyirob. El borracho est acribillado por los maleantes. Xuyur. Ahoyado, perforado (a). Unak e otot xuyur umen e chok. Las paredes de la casa estn ahoyadas por los ratones.

Ya. Pierna. E winik uyobi ut uya tya kukrema. El hombre se golpe la pierna cuando se cay. Yar. Mollera. Uchurkab e Mari lopem uyar. El beb de Mara tiene hundida la mollera. Yarar. Jugo, caldo. E maxtak uyuchyab e yarar xe alokoy tama e sikab. Los nios tomaron jugo de caa. Yarchu. Leche. Yar ijchok uyuchi e yarchu. La niita toma leche

5 #
113

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

113

08/07/2004, 08:18 a.m.

materna. Yarti. Saliva. E tuusujki uyartie sitz. La mam limpia la saliva del nio. Yataka. Cerca. Yataka ayan inte uyototir e kanwar. Aqu cerca hay una escuela para aprender. Yataka. All, cerca. E winik ya taka turu tu yejtzer e chinam. El seor vive cerca del pueblo. Yatix. Perennemente, constantemente. E ixik yatix turu twa ukojna. La seora visita a su ta perennemente. Yax. Ese, eso, esa,. Utzijbar e chij yax saksak utzijbar. Ese caballo es de color blanco. Yabarbir. Combinado, mezclado. E ixim xe inmani yabarbir taka e kuskus. El maz que compr estaba mezclado con maicillo. Yaj. Quebracho. E yaj a keko uxujrar. El quebracho es duro para cortarlo. Nota: Quebracho, tipo de rbol propio de la regin.

Yaja. All. Yajainwira inkojt chij chamen. All vi un caballo muerto. Yak. Lengua. E tzi ulok se uyak umen e takijtir. El perro saca la lengua por la sed. Yakan. Chacaln. E yakan char y e b a e tun. El chacaln est incrustado debajo de la piedra. Yamyam. Arador. Tama umujk e t isim at oxpa e yamyam. En el sompopero se cra el arador. Yanem. Equivocado. E ijch ok yanem u j a r m a r. La seorita tiene equivocado su tejido. Yanyan. Diferente. E pikob yaja yanyan utzijb ar. Aquellos vestidos tienen diferentes Yaparbir. Revolver, batir. E sa ukani yaparbir twa atatran. El chilate hay que revolver para que quede espeso. Yara. heche. Yara kora e jatama e pakbajr sitz. Hijo, por favor heche agua en los sembrados.

5 $
114

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

114

08/07/2004, 08:18 a.m.

Yarbir. Echar. E pojp twaapakpakran ukani yarbir e jatamar. Hay que echar agua en el tule para que se ablande. Yarchokem. Hurfano. Tu yotot nimamaayan inkojt yarchokem sitz. En la casa de mi to hay un nio hurfano.

Yarikin. Hasta. Mari, yarikin taryet awarajse atu!. Mara, hasta cundo vino a ver a su mam!. Yarum. Almcigo. Ukami twa apaktza uyarum e peych. El almcigo de tomate hay que trasplantarlo. Yatz ma r. Ordeando. Yatz ma r war uche e winik. El hombre est ordeando. Yaxaj. Mosca. E yaxaj wawan tama e wyar. La mosca se par en la comida. Yaxax. Verde. E jinaj yaxax umen e yokmar. La milpa est verde por el fertilizante. Yaxax juruk ut. papaya verde. Tama e yaxax jurukut achena e kar. De la papaya verde se hace el curtido. Yaxaxran. Enverdecido. E kopot yaxaxran umen e jajar. El bosque esta enverdecido por el invierno. Yaxbursa. Atol de elote. Inko koychik e yaxbursa. Vamos a tomar atol de elote. Yaxkin. Temprano. E winik yaxkin ixin ta chor. El hombre fue temprano a la milpa.

Yaxkene. Guineo abanero. E winik ayan e yaxkene pakbir umen. El seor tiene siembras de guineo abanero en su huerto. Yaxmuren. Verde limn. Uwex e chuchu xitz yaxmuren ut. El pantaln del nio es de color verde limn. Yaxmut. Quetzal. E yaxmut nojta unej. El Quetzal tiene la cola larga. Yaxnar. Maz amarillo. Nitataupaki e yaxnar. Mi pap siembra maz amarillo. Yaxpwe n. Azul. Upik e ajkanseyaj ixik yaxpwen ut. El vestido de la profesora es de color azul. Yaxtaren. Azul oscuro. E xoyojkja yaxtaren uwirnar. La laguna se ve azul oscuro. Yaxte . Ceiba. E yaxtemaja x imb utz twa e si. El rbol verde no es bueno para lea. Yaxtujna. Moradizo. E chuchu yaxtujna umen e sisar. El beb se puso moradizo por el fro. Der. Yaxtunen: Morado, violeta. Yaxtunen. Morado, violeta. Nitata umani inte ujobornuk yaxtunen utz ijb ar. Mi pap compr una camisa

5 %

SINTITUL-6

115

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 &
116

playera de color morado. Yayi. Qu pasa, y ahora. Yayi tuka kachik taka e nuxi patnar ira?. Y ahora que hacemos con este gran trabajo?. Yera. Y este. Yera chi twa uche e patnar ira. Y este trabajo quin tiene que hacerlo. Yeba te . Debajo del rbol. E ajkarer wayan yeba e te. El borracho durmi bajo el rbol. Yeba tun. Debajo de la piedra. E jopop char yebatun. El cangrejo est debajo de la piedra. Der. Yeb ar: debajo. Yebar. Abajo, debajo. E wakax ch a r yebar e bir. El ganado est echado abajo del camino. Yeperwinikob. Extranjeros. Tama e chinam turobe yeperwinikob . En el pueblo viven personas extranjeras. Yi. Y. E jabira kani inxin ta kanwar, yi net?. Este ao ir a la escuela para aprender, y usted?. Yiban. As, de esa manera. Yiban kochera koton tama ukapar e kanwar te jab ira. As llegamos nuevamente al final del ciclo escolar. Yix. Ya. Machix waten ta kanwar konchwa ukani twa inpatna taka nitata. Ya no vendr a la escuela porque tengo que trabajar con mi pap. Yixto. Ah es. Yixto tarex tyatwa kachami e kanwar. Ah es el lugar

donde recibiremos clases. Yopa. vino, lleg, llegar. Sajmi yo pa inkojt ajchonmar bujk. Hoy vino un comerciante de ropa. Yopar. Llegada. E ijch ok uche inte nojkin tama uyopar utata. La joven hizo una fiesta por la llegada de su pap. Yopen. vine, llegu. Sajmi yopen ta nixanbar. Hoy vine de mi viaje. Yopet. Viniste. Ixik tuka ajkin yopet ta noj chinam?. Seora, Cundo viniste de la capital?. Yoponix. Ya vinimos. Yoponix tu yototir e kanwar. Ya vinimos de la escuela. Yopobix. Ya Llegaron. Yopobix e ajpatnarob. Ya llegaron los trabajadores. Der. Yopa : llegar. Yobenbejt. Olla quebrada. E yobembejt alokoy e jatamar. En la olla quebrada sale agua. De. Yob tz a: quebrar. Yob si. Rajar lea. E winik ixin ta yob si. El hombre fue a rajar lea. Yobtzix. Ya se quebr. E murur ira yob tz i x. Este tecomate ya se quebr. Yojypa. Florece. Uyajkinar twa ayojypa unichir e kene. Es tiempo en que florece la mata de guineo. Yok. Pies. E winik yobem e yok. El hombre tiene golpeado los pies. Yokmar. Abono. E nar alokoy imbutz umen e yokmar. El maz se da bien por el abono.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

116

08/07/2004, 08:18 a.m.

Yokyok. Lleno. E bejt yokyok taka e wer. La olla est llena de carne. Yu. Coquillo. Uterar e yu ayan utixer. El rbol de coquillo tiene espinas. Yujkremar. Columpiar. E yujkremar te ab e sitz i m b utz unata. Columpiar en la hamaca, para el nio es diversin. Yujy. Collar, flor de ayote. E ixik majna inteuyujy umen unoxib. La seor le compr un collar a su esposa. Yukbar. Terremoto. E yukb ar unikes e rum. El terremoto sacude la tierra. Yumyumkab. Mal agero. Akbi tama ujor e otot koybi jikna numuy e yumyumk ab. Ayer por la noche sobre la casa escuchamos que pas el mal agero. Yuru. Pollito. E ajtzouchmse inkot yuru. E l pavo mat an pollito. Yutir. Frutas. Uterar e murak ayan uyutir. El rbol de jocote tiene frutas. Yuxin. En medio, corazn. E winik upaki e bur yuxin e jinaj. El hombre siembra frijol en medio de la milpa.

5 /
117

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

117

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 (
118

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

118

08/07/2004, 08:18 a.m.

Espaol Ch'orti'

5 )

SINTITUL-6

119

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 =

SINTITUL-6

120

08/07/2004, 08:18 a.m.

A
A travs, por medio de, acerca de. Tama. El profesor nos ense la historia de nuestros antepasados. E ajkanseyaj ukansyo n tama e numer xetwakanoyob . A, al, en, en el, con por. Ta (Tama). El caballo come zacate. E chij uk uxi e ak. Abajo, debajo. Yeb ar. El ganado est echado abajo del camino. E wakax ch a r yeb ar e b i r. Abajo. Ejmar. Mi casa est abajo del camino. Nyontot ejmar e b i r war. Abanicarse o darse aire. Wajrsaj. Para el calor muchas personas se dar aire. Ayan e pak ab obxeuka mpesob e wajrsaj twae tikwa r. Abierto. Pasar. El saln de clase est abierto. Uturibe kanwa r pasar. Der. Pasb ir : Abrir. Abierto. Xarar. El borracho esta con los pies abiertos en el camino. E ajkarer xarar uyok wa r ta b i r. Abogado, salvador, defensor. Ajkorpesyaj. El abogado defendi m i s d e r e c h o s . Ukorpesen e ajkorpesyaj tama xetanib a. Der. korpesyaj. Salvar, defender. Abono. Yok mar. El maz se da bien por el abono. E nar alok oy imb utz umen e yok mar. Abraza. Umek e. Pap abraza a su hijo. E tataumek e uyumen. Abraz. Mesk saj. Pedro abraz a su u inte esposa. E luch uyajk mek saj uwixka r. Abreviado. Tzikb irtaka. El nio sabe escribir palabras abreviadas. E sitz una ta atz ijb ayan tzikb irtaka. Abr. Injeb e. Abr el corral para que e e makte salgan las gallinas. Injeb twaalok obe ak achob . Abrir, destapar. Upasi. El nio no pudo abrir la caja de regalo. E sitz ma chi ob na upasi xeajk una. Absorbe, chupa. Utz u . La tierra absorbe el agua rpidamente. E rum utz ue jawa kchetaka. Absorbiendo, absorber. Tz u . La tierra absorbe rpidamente el agua. E rum wa kchetaka utz ue ja . Abuela. Noya. Mi abuela, me dio una vaca. Ninoya uyajk e n inkojt utu wakax. Abuela. Twi lama. La abuela todava teje petate. E twi lama ujarito e

6 1

SINTITUL-6

121

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 2
122

Pojp. Abuelo. Tatanoy. Mi abuelo lo respeto mucho. Nitatanoy, ink ub se me yra. Abultado (a). Tuchur. El camote es de forma abultado. E is tuchur aturan. Abundancia. Ub onir. El rbol de aguacate dio cosecha en rar e un, ub onir abundancia. Ute uyutir. Aburrir, cansar, fastidiar, molestar. Uk oyresna r. La nia le encanta oyresna r molestar en la clase. Uk meyra tama uyototir e kanwa r, twae ijch ok. Aburrir. K oyresna r. Hay que tratar de no aburrir a los nios. Ma chi uk ani k oyresna r e maxtak. Acaba de, en este instante. Tokto (wartokto, wartwi x). Acaba de morir el seor. Tokto war achamay e winik. Acaloramiento, acalorar. Tikwarir (tikwa rir). El acaloramiento entre la gente, es insoportable. E tikwarir tujam e pak ab ob intran. Acarrear. Ub ejrna r. Hay que acarrear agua del ro, para regar las flores. Uk ani ub ejrna r e ja ta xukur, twautz ajya r e nichirob . Aceptado, recibido. Ch ajma. Las ideas del seor fueron aceptadas. E winik ch ajma ub ijnusyaj. Acerca de. Tar (tampar). El sacerdote habl acerca del sembrador. E nuch

ojron tameajpak ma r. Achiote. Kiwi . El achiote es de color rojo. E kiwichakchak utz ijb ar. Acomodado. Mochor. El perro est acomodado en el rincn de la casa. E tz imochor tusuy otot. Acomodar. Ut uchb a. El seor acomod los sacos de maz sobre uchb a las bancas. E winik ut umukukir u t e ixin tujor e k ajn. Acompaar. Upya rse. El muchacho debe acompaar a la hermana al pueblo. E sitz u k ani twa upya rse uwijta n ta chinam. Acoplarse, acostumbrarse, adaptarse. Nut mayaj. A un jugador le cuesta acoplarse a otro equipo. E nut mayaj tama e aj-aras intran taka inmojrix. Acostumbrado. K ajyesb ir. El nio est acostumbrado a dormir despus del almuerzo. E chuchu sitzk ajyesb ir awayan nakpat e orajk in. Acrecentar, aumentar. Ub orojsena r. El patrn tuvo que aumentar el suelo de los trabajadores. E ajyum uyajk u ub orojsena r e toyma r twa e ajpatna rob . Acribillado. Xuyujn. El borracho est acribillado por los maleantes. E ajkarer xuyujn aktana umen ajtz oyirob . Actualizado. Topopresb ir. El profesor est actualizado en la

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

122

08/07/2004, 08:18 a.m.

pedagoga. E ajkanceyaj topopresb ir tama e Kanseyaj. Acuclillas. T uchur. El hombre come acuclillas en el guatal. E winik t uchur awe ta chor. Acuesta. Uch ab u. Mam acuesta al beb en la hamaca. E tuuch ab u e ch urkabtama e ab . Acustese. Ch aren. Acustese en esta cama. Ch aren tama e ch akte ira. Acurrucado. Xachar. El conejo est acurrucado debajo de la piedra. E t ur xachar yeb a e tun. Der xachwan: Acurrucar. Adentro de basura. Maku sojk. Adentro de la basura, existen ratones. Ayan e ch o k maku sojk. Adentro de la tierra. Maku rum. Adentro de la tierra; hay pequeos ros. Maku rum ayan e b ik it xukur. Adentro del hoyo. Maku ch en. La serpiente est adentro del hoyo. E chan ch a r maku ch en. Adentro. Maku . adentro de la casa hay ratas. Makwu e otot ayan e ch o k. Adis. Chekento. A dios compaeros estudiantes. Chekento apaxtakox ajkanwa rox. Adis. Inkajr, ikajrinb a. Adis profesor. Inkajr ajkanseyaj. Vase: Chekento. Nota: Inkajr, implica adis de contestar, segunda persona, mientras que chekento,

implica adis del que se despide, primera persona. . Adivinar, diagnosticar. K ini. El curandero sabe diagnosticar la enfermedad. E ajniron k ini tame mok. Adormecer. Waynesna r. Hay que adormecer el beb para que descanse. Uk ani waynesna r e ch urkabtwaajiri. Adormecido. Waynesb ir. El piquete de alacrn dej adormecido el brazo del nio. Uch ojch ya r e sinam uyakta waynesb ir u t uk ab e chuchusitz . Aduearse. Winkirar. A aduearse de las tierras vinieron los hombres blancos. Tama e winkirar tama e rum taryobe saksak winikob . Afamarse, vanagloriarse. Tatz i. Afamarse uno mismo, nunca es x imb utz katatz i bueno. Maja ka b a no ntaka. Afeitado, labrado, cepillado. susb ir. La madera est cepillado. E te susb ir imb utz. Afuera. Patir. Afuera de la escuela, hay una tienda. Patir uyototir e kanwa r, ayan intechonma r. Agarre. Loch o (chuku). Agarre ese pollito. Lach o e yuruya x. Der. Loch: Agarrar. agarroso. Insut . El nance es agarroso. E chiira insut . Agiliz, se muri. Tikruma. El profesor agiliz los trmites para la

6 3
123

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

123

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 4
124

nueva escuela. E ajkanseyaj tikruma twaechempa nyototir w kanwa,r. Agredir, golpear. Injatz i. No tengo que agredir mi compaero prjimo. Me rer injatz i niwet pak ab . Agrio, cido. Impaj. El jocote tierno es cido. E ch ok murak impaj uk ujxa r. Agua chiva. Apar. Dele agua chiva al cerdo para que se engorde. Ajk un e apar e chitam twaanojran. Agua. Ja . El agua est bien fra en la quebrada. Usisir e jata kojn. Aguacate. Un. El rbol de aguacate rar e un tichanir es muy alto. Ute uyok. Aguadado, suavizado. Juyjuyresb ir. La masa est suavizada, lista para m e c h a r l a s t o r t i l l a s . E ku juyjuresb ir twaach ab tz a e pa . Aguado. Injuyjuy. La tierra est aguada por la lluvia. E rum injuyjuy umen e jaja r. Aguardiente, guaro. Saksakja . En mi pueblo venden aguardiente. Ta nichinam achojna e saksakja . Aguijn. Puk . La avispa de colmena pica con el aguijn. Uyark ir e chabak uxon tama upuk . guila. T iw. El guila es un animal carnvoro. E T iw ajk uxoner tama e we'r. Aguja. Kuxaj. La joven costura su vestido con la aguja. E ijch ok uchuyi upik taka e kuxaj.

Agujerearla. Xuyb ir. La mesa hay que agujerearla para ponerle las patas. E k ajn uk ani xuyb ir twa ayartz a uyok. Ah es. Yixto. Ah es el lugar donde recibiremos clases. Yixto tare x tya twakach ami e kanwa r. Ah. Tarex (tare x). Ah por el bosque, hay culebras. Tarex ta nukte, ayan e chan. Ahogar. Jak pa r. En el ro se puede ahogar una persona sino tiene precaucin. Ta xukur b ajk at uche e jak pa r inkojt pak ab , jay ma chi ak ub seyan. Ahoyado, perforado (a). Xuyur. Las paredes de la casa estn ahoyadas por los ratones. Unak e otot xuyur umen e ch o k. Ahum. Ub utz a . El abuelo ahum el maz con incienso. E noy ub utz a u t e ixim taka e ujtz ub . Aire. Ik ar. El aire arranc el rbol. E ik ar ub axi e te . Ajustado, complementado. Tz aksena. La red de maz no est es ajustado. Uchijrir e ixim ma chi tz aksena. Ajustar, completar. Tz aktesb ir (tz aktesna r). Todava no est completo el dinero para comprar maz. Ma to ja x tz aktesb ir e tumin, twaamantz a e ixim. Der. Tzakatar: Ajustar. Ajust. Tz akta. Mi hermano ajust el dinero para comprar una vaca. Niwijtz in tz akta utumin twaumani

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

124

08/07/2004, 08:18 a.m.

inkojt uwakax. Der. Tz akta r: ajustar. Al instante. Erewar. La seorita prepar el atol al instante. E ijch ok uyusta e saerewar. Al momento que entramos. Ocho ntix. Al momento que entramos comenz la clase. Ocho ntix kay e kanwa r ixik. Der. Ocher: Entrar. Al otro lado, al reverso. Te nxerj (Te ynxejr). Al otro lado del ro, est la aldea. Te nxerj xukur turu e mormor Otto. Al revs. Sutur (sutuch). La camisa e s t a l r e v s . Sutur turu e b asarnuk . Al, en. Ta. Al entrar a la escuela, aprend muchas cosas. Tyaoche n ta kanwa r, kanwe n me yra. Alacrn, escorpin. Sinam. El alacrn tiene aguijn. E sinam ayan upuk . Alargado. K atataj. Las hojas de guineos son alargadas. Uyoporob e kenek atataj. cualidad. Alas. Wich . Las alas del gaviln son grandes. Nuktae wichtwae mwan. Alborotaron. Pukujk i. Las avispas del panal se alborotaron. Uyark ir e xux pukujk i. Der. Puk: Alborotar. Alcohlico. Ajkarer. Ese seor, es alcohlico. E winik ya x ajkarer. Der. Karer: Embriagar. Alegra. K ajyer (tzajyer). En una fiesta, hay alegra. Tama inte nojk in, ayan e k ajyer.

Algodn. Tinam. Mi camisa es de tela de algodn. E b asarnuk chenb ir tama e tinam. Alguien ms. Ayanchi. De repente alguien nos visite hoy. B ajk at ayanchi uwarajsyo n kone r. Algunos, pocos. Kora. Anteayer vinieron, algunas personas aqu. Chab i yopob , kora pak ab ob tara. Alijada, alisado. Raxresb ir. La silla est bien alijada. E k ajn raxresb ir inb utz. Alimentados. Wesemb ir. Los nios necesitan estar bien alimentados. E b ik it maxtak wesenb ir imb utz uk ani. Alimentar. Wesena r. Hay que alimentar bien a las gallinas para que sean ponedoras. Uk ani wesena r e ak achob t w a uch ab wobe ku m. Alisar, pulir. Wayresna r. Los trabajadores comenzaron a pulir los muebles. E ajpatna rob ukajyesob e wayresna r tama e k ajnob . All. Yaja . All vi un caballo muerto. Yajainwira inkojt chij chamen. All, cerca. Ya taka. El seor vive cerca del pueblo. E winik ya taka turu tu yejtz er e chinam. Almcigo. Yarum. El almcigo de tomate hay que trasplantarlo. Uk ami twa apak tz a uyarum e pe ych.

6 5
125

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

125

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 6
126

Almohada. Tas. Mi almohada es de algodn. Nitas tinam u t. Almuerzo, ya es tarde. Orajk in. Aqu van a traer el almuerzo. Tara twawater e orajk in. Altar. Chanja . Haremos un altar para la virgen. K ani kache intechanja twae katu . Alto. Kib ur. Mi pap es alto. Nitata kib ur uyok. Alturas. Wa tar. El pjaro vol por las alturas. E mut ch uwan wa tar tichan. Amamantar. Chu sena r. Amamantar sssena r ch urkab . al beb. E chu Amamantar. Uchu se. La perra, se puso amamantar a sus cachorros. Utue tz ikay uchu se ub ik it. Amanecer. Janchakna r (sakojpa r). Al amanecer cantan akna r los pjaros. Tama e janch ak aywyobe mutob . Amaneci. Sakojpa. El da amaneci nublado. E ajk in tokari sakojpa. Amargo. Inch aj. El caf es muy amargo. E kajweinch aj me yra. Amarillo. K ank an. El banano maduro, es color amarillo. E tak an kenek ank an u t. Amarrado, atado. Kachb ir (kachar). Amarrado quiere las patas del cerdo, para que no escarbe la milpa. Kachb ir uk ani uyok e chitam, twa ma chi upajni e jinaj. Der. Kach: Amarrar.

Amarrar. Ukajcha r. El anciano fue a amarrar el cerco con mecate. E unya n winik ixin tama ukajcha r e maktetakech a n. Amarre. Kacha. Amarre un manojo de lea. Kacha intzajk si . Der. Kach: Amarrar. Amarren, aten. Kachi k. Aten a ese borracho. Kachi k e ajkarer ya x. Der. Kach: Amarrar. Amasa. Utene. utene utanir eyxim twa uche e bor. E ojb or. El panadero amasa la harina para hacer pan. Der. Ten: amasar. . Amatillo. Utjunte . Amatillo es el nombre de una aldea de esta regin chort. Utjunteja x uk ab ainte mormor chinam ta ch orti . Amigo, compaero, pariente. Pya r. Juan es amigo con todos los muchachos. Jwan Pya r taka tuno r e maxtak. A m o , d u e o , p a t r n . Winkir. Antiguamente las tierras no tenan dueo. Ixni x manituk a e winkir tama e rum. Amontonado. Moror. Las avispas del panal estn amontonadas en la rama del. Uyark ir e xux moror tu k abe te . Amonton. Ub ukb a. El anciano amonton piedras en el terreno. E tak an winik ub ukb a e tun tama e rum. Aadiduras. Tzayb ir (tz akb ir). La hamaca tiene aadiduras. E ab

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

126

08/07/2004, 08:18 a.m.

tzayb ir u t. Anaranjado. K anchoren (k anb unen, k ant uren). El vestido de la mujer es de color anaranjado. K anchoren upik e yxik. Anciana, vieja. Ilama. Una anciana no camina rpido. Inkojt ilama ma chi axana ajner. ngel. Anxer. El ngel de Dios, se le present a la virgen Maria. E anxer twekata chekta tu t e mari . Angosto, estrecho. T u m. No todas las personas tomarn el camino angosto; dice el seor. E katata che: maja x tuno r e pak aba xin ochwob, tama e t u m. Angosto. Inlajtz. El camino qued angosto por el derrumbe. E b i r inlajtz umen e kib itz . Anocheciendo. Amaxa n (Amaxya n). Ayer casi anocheciendo vino mi pap. Warix amaxa n yo pa nitata akb i. Anona. Tz urumuy. En la mesa hay una ajn ayan anona madura. Tama e k inwojr tz urumuy. Anoncillo. Poxte . El anoncillo es rbol que da frutos deliciosas. E poxteja x e texeuyajk u e yutir intzaj. rbol. Aos. Jab ob . Mis abuelos ya tienen sus aos. Ninoyobayix ujab ob . Ante m. Tayu t. El comerciante cont el dinero ante m. E ajchonma r

utziki e tumin tayu t. Ante ustedes. Tyu t. Ante ustedes no cantar. Tyu t mix k aywiken. Anteayer. Chab i . Anteayer regu las flores. Chab i intz ayi e nichirob . Apagado (a). Tajpem. Las brasas estn t e k ajk tajpem. apagadas. U Apague. Tajpe. Apague las brasas t para que no se quemen. Tajpes u e k ajk twama chi ixpuruy. Der. Tajpesmar: Apagar. Apareci. Chekta. Apareci el nio que se haba perdido. Chekta e sitzxesatpa a ni. Aplastado, tendido, plano. Xich ir. La palma est tendido bajo el sol para que se seque. E xan xichi ir ta k in twaa taki. Aplaudir, aplauden. Lajpk ab . Las personas aplauden, despus de la cancin. E pak ab ob uchyob e lajpk abnakpat e k ay. Aporreamos. Kajatz i. Tenemos que aporrear el frijol. Uk ani twa kajatz i e b u r. Der. Jatz : Aporrear. Aporrear frijol. Jatz b u r. Estoy buscando trabajo para aporrear frijol. War insajka e patna r tama e jatz b u r. Aporrear maz. Jatz nar. Necesito mozo para aporrear maz. Ink ani e ma n twae jatz anar. Aprende, aprendiendo. Ikano. Dnde est aprendiendo usted. Tya

6 7
127

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

127

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 8
128

war ikano ne t. Aprende. Ukani. La nia aprende a leer lentamente. E chuchuijch ok ukani e pejk jun chantaka. Aprender, estudiar. Kanwa r. Los jvenes, fueron a estudiar. E ch o m maxtak, ixyobta kanwa r. Aprendi. Kano. En dnde aprendi a cortar el pelo?. Tya kano susme t?. Der. Kanwar: Aprender. Apresuradamente, rpidamente, pronto. Wa kchetaka. Los nios jugaron apresuradamente el partido del ftbol. E maxtak wa kchetaka asyobtama e pok pok . Apret. Ujit i. El joven apret el cincho en el pantaln. E sitzujit i uwex taka ukajchib . Apropsito. Uk ajna r. El maestro cont un chiste apropsito, para que nios se motivaran. E ajkanseyaj uk ajti uk ajna r inte numer twautza jyes e maxtak. Aquel, aquella. Eyaja . Aquel hombre es comerciante. E winik yaja ajchonma r. Aqu, ac. Tara. E n e l p u e b l o vendemos los productos que aqu cosechamos. Ta chinam kachoni xekalok se tara. Arador. Yamyam. En el sompopero se cra el arador. Tama umujk e t isim at oxpa e yamyam. Araa. Am. La araa esta comiendo un mosquito. E am war uk uxi inkojt us.

rbol de alau. Majch. El rbol de alu es suave para cortarlo. E majch ink un uxujra r. rbol. rbol de cedro. Chakalte . Con la madera de cedro se hacen buenos muebles. Tamechakalteache na e k ajnobimb utz. rbol. rbol de chapernillo. Xiw. Cerca de la escuela, hay un rbol de chapernillo. Tuyejtz er uyototir e kanwa r wa r intexiw. Nota: Es un tipo de rbol propio de la regin chorti. rbol de conacaste. Wayte . En el rbol de conacaste hay un nido de pjaros. Tama e wayteayan usijk e mutob . rbol de encino o roble. Ch oror. Esta madera es de encino. E te ira ch oror uk ab a. rbol. rbol de guacal. Ruchte . El rbol de o guacal es frondoso. E ruchteek uk ab . rbol. rbol de guarumo. Ch ojp. El muchacho derrib el rbol de guarumo. E sitzukukru e ch ojp. rbol. rbol de irayol. Muysutz . La ardilla come irayol. E chuch ukajri e muysutz . Nota: Irayol es un rbol de la regin. rbol. rbol de jocotillo. K inam. Ese rbol de jocotillo, es sembrado. E k inam ya x pak b ir. rbol. rbol de madre cacao. K ante . La madera de madre cacao, es utilizada

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

128

08/07/2004, 08:18 a.m.

para construccin de casas. E k ante ak ampesna twacheyaj otot. rbol. rbol de pino. Tajte . El rbol de pino es alto. E tajtetichan taka uyok. rbol. rbol de pin. Sakirte . Las hojas del rbol de pin es medicinal. Uyopor e sakirte ajtz akoner. rbol. rbol de pito. Mo te. La mujer vende flor del rbol de pito. E yxik uchoni unichir e mo te . rbol. rbol de quebracho. Kanaj, yaj. La lea que traje, es de quebracho. Kanaj sixeintares. rbol. rbol de sangre. Ch ich te . El aire derrib el rbol de sangre. E ik ar ukukru e ch ich te . rbol. rbol de shino o fiote. Chakajr. El rbol de shino enraza rpidamente. E chakajr awi ri wak chetka. rbol. rbol de zapotn. Petonte . Los horcones de la casa son de rbol de zapotn. Uyoyir e Otto che mb ir taka e pentonte . rbol. Arcoiris. Makchan. Cuando llueve y hay sol, se forman arcoiris. Konda ak axi e jaja r ye ron e k in achkta e makchan. Ardilla. Chuch. Tengo una ardilla e mi jaula. Tama nikororte ayan inkojt chuch. Arena. Ji . El hombre vende arena. E winik uchoni e ji . Arrancan, arrancando. Ab ajxa. Ya

estn arrancando el frijol. warix ab ajxa e b u r. Der. B ax: Arrancar. Arranc. Ub axi. El nio arranc la planta de tomate. E chuchu sitz ub axi ute rar e pe ych. A r r a n q u , c o r t . Inch ujch i. Arranqu una hoja de mi cuaderno. Inch ujch i int ojr nijun. Arreglar, acomodar. Ustana r, ustayaj. H a y q u e a r r e g l a r l a e s c r i t u r a d e l a c a s a . Uk ani ustana r ujunar e otot. Arreglaron. Ustana. Las nias de la escuela arreglaron un ramo de flores para la maestra. Ustana inte nichir twae ajkanseyaj ixik umen e chuchuijch oktak. Arriba. Tichan. Arriba del pueblo est la fuente de agua. Tichan e chinam, turu unuke ja . Arrodillado. Kotor. S i l v a n o arrodillado le pide a Dios. E yich kotor war uk ab ajse e katata . Arrollado. Tz ojta. La basura fue arrollada por la quebrada. E sojk tz ojta umen e kojn. Arrugado, ajado-a. Tzuyu tzuyu . La ujk ropa est muy ajada. E b tzuyu tzuturu. Arrugas. Churuk. El bisabuelo tiene arrugas en la cara. E tirichuruk u t. Arruinar, desgraciar. Ch i ch b ab ir. Ahora el joven est arruinado por su amigo. Kone r e sitzch ich b ab ir umen uppya r.

6 9
129

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

129

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 0
130

Asado. Pojpb ir. Mi hermana hizo tomates asados. Niwijta n uche intepojpb ir pe ych. Asco. Xejb eyaj. Aquella mujer le dio asco. Xejb eyan e ixik yaja . As, de esa manera. Yib an. As llegamos nuevamente al final del ciclo escolar. Yib an koche ra k oto n tama uk a par e kanwa r te jabira. spero. Insak . Hay hojas de rboles que son speros. Ayan uyopor e te xeinsak . Asusta. Ab ajk useyan. La serpiente asusta. E chan ab ajk useyan. Atol agrio. Pajb ursa . Mi mam cocina, atol agrio. Nituuchapi e pajb ursa . Bebidas. Atol de elote. Yaxb ursa . Vamos a tomar atol de elote. Inko ko ych i k e yaxb ursa . '. Atol. Sa . El atol de elotes es blanco. E satamea n saksak. Atrapado, cazado. Chukb ir. El ratn es atrapado en la trampa. E ch ok chukb ir tama e warajn. Atrapado. Nat ar. La araa est atrapada en la rama del rbol. E am nat ar tu k abe te . Atrs, contrario. Sututuj. Las patitas del pollitos estn al contrario cuando camina. E yuru sututuj uyok tyaaxana. atravezado. Nik em. Ese rbol est atravesado. E teya x nik em.

Aument. B oro. Aument los nios en la clase. B oro e maxtak ta kanwa r. Autoestima. Uwirub a. Es importante que todas las personas practiquen la autoestima. Ak ampa ketuno r e pak ab obuyub i uwirub a. Avergonzado. Sub arb ir. El ladrn, est avergonzado ante la gente. E ajxujch sub arb ir tut e pak ab ob . Avergonzar. Usub ajresna r. Avergonzar a una persona ante ajresna r otros es antimoral. Usub inkojt pak ab tama ujam e mojr mab anb an. Axilas, senos. Ch e . Tengo llagas en las axilas. Ayan e chek ta nich e . Ayer. Akb i. Desde ayer comenzamos con este trabajo. Akb i ka yon taka e patna r ira. Ayote. Ch um. El cerdo come ayote. E chitam umak i e ch um. Ayuda, socorro, favor, auxilio. Takarsaj. Socorro!, me estoy ahogando necesito de su ayuda. War inkuchpa ink ani e itakarsaj. Ayudar. Takarna r. Para que el trabajo sea bueno hay que ayudar. Utakarna r e patna r imb utz. Ayudar. Utakre, utakarna r. El nio fue ayudar a su pap a sacar la tarea. E chuchu sitz ixin utakre utatatamepatna r. Ayud. Intakre. Ayud a mi hermano con el trabajo. Intakre nisakun taka e patna r.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

130

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ayuden. Takrenik. Ayuden al nio a sostenerse. Takreni k e sitztwa a wan. Der. Takarsaj: Ayudar. Azcar. Jatz b irchab . El hombre vende azcar. E winik uchoni e jatz b irchab . Azul oscuro. Yaxtaren. La laguna se ve azul oscuro. E xoyojkja yaxtaren uwirna r. Azul. yaxpwe n. El vestido de la profesora es de color azul. Upik e ajkanseyaj ixik yaxpwe n u t. bailar. Akta r. La alegra de Mara es el baile. E akta r ja x utza yer e Mari .

B
Baja. E kmay. El nio baja al ro. E sitze kmay ta xukur. Bajada. Xirkojt. El camino pasa por i r una bajada peligrosa. E b anumuy tama intexirkojt inb ak ajr. Bajar, descender. Uyemsena r. El

6 !
131

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

131

08/07/2004, 08:18 a.m.

nio subi al rbol de mango a bajar frutas. Uyemsena r e mak wa r t ab ay uche sitztama ute rar e malak. Bajo. E nkmay. Bajo al pueblo a comprar. E kmay inmano ta chinam. Der. Ekma r: Bajar.

6 "

Banano. Kene . La ardilla est comiendo el banano. E chuch war umak i e kene'. Bamonos. Atikon. Bamonos para ir a recibir las clases. Atikon twa ka xin kach ami e kanwa r. Baemos. Kawatesik. Baemos al perro con jabn. Kawatesik e ts i take xapun. Bese. Aten. Vaya a baarse al ro con su to. Kikiaten ta xukur taka amama . Der. Ater. Baar. Barba, barbilla. Tzukti . Mi to se rasura la barba con el rasurador. Nimama ususi utzukti tama e sujsib . Barbasco. Xi ch . El barbasco se ch utiliza, para matar peces. E xi ak ampesna twa uchamesna re chay. Nota: Barbasco, es un tipo de planta venenosa que utilizan los pescadores. Barranco. Ch en. La vaca se cay en el barranco. E wakax ojri ta ch en. B a r r a n c o . Utch en. E x i s t e l a posibilidad que el caballo call a un barranco. Tama inte utch en b ajk at ojri e chij.

Barre. Umenjsu. Mami barre el patio de la casa. E tuumesu areti naj. Barren. Mesunik. Barren esta casa por favor. Mesunik ko ra e ototo ira. Der. Mes: Barrer. Barrendero. Ajmes. Ese hombre es x ajmes. Der. barrendero. E winik ya mes: barrer. Barrido. Mesb ir. Esta casa est bien barrida. E otot ira mesb ir inb utz. Der. Mes: Barrer. Barriga, o estmago. Nak . Me duele uxum ni mak . el estmago. Ak Barro o arcilla. Tz ijk. Del barro se ijk hacen las ollas. Tama e tz ache na e b ejt. Bastante, mucho. Me yra. En mi pueblo hay mucha gente. Me yra pak abta nichinam. Basura. Sojk. La basura es fuente de c o n t a m i n a c i n . Tama e sojk achekta e mok. Batidos, removido. Piktab ir. Los batidos de caa son deliciosos. Upiktab ir xe alok oy tame sik abintzaj. Bautismo. Ch uyma r. Fui a ver el bautismo en la iglesia. Ixye n inwira

SINTITUL-6

132

08/07/2004, 08:18 a.m.

e ch uyma r tama e Otto k ub esnib . Bautiz. Ch uyma. Mara bautiz a tres bebs. E Marich uyma tama uxkojt ch urkab . Beb. Ch urkab . El beb est durmiendo en la hamaca. E ch urkabwar awayan tama e ab . Besar, beso. Tz ujtz, tz ujtzti r. El joven le dio un beso a la seorita. E ch o m sitzuyajk u intetz ujtz e ijcho k. Besar. K uxti (tz ujtzti ). Judas entreg a Cristo con un beso. E Judas uchompati e katata taka intek uxti . Besar. Utz ujtz i. El nio besa a su mam. E chuchu sitz utz ujtz i utu . Der. Tzujtz: Besar. Bilis, hiel. Ch ajch aj. La gallina tiene hiel pequea. E ak ach b ik it uch ajch aj. Bisabuelo. Tiri . Mi bisabuelo es muy amoroso. Nitiri aturan taka me yra k anir. Bizcos. Tz eb jut. El hombre tiene ojos bizcos. E winik tz eb jut unak ut. Blanco. Saksak. El papel es de color blanco. E jun saksak utz ijb ar. Blancura. Sak uren (sak ure n). La blancura de la ropa, brilla por el sol. E b ujk xe sak uren atz apruma umen e k in. Blancura. Sakar. La joven observa la blancura de las nubes. E ijch ok uwira

e sakar tama e tokar. Blando. K un. La carne est blanda. E we r ink un. Block. Ji tun. El seor construy su casa de block. E winik uyustu uyotot taka e ji tun. Boca abajo. Pakar. El nio duerme boca abajo en la cuna. E sitzpakar awayan tachojb te . Boca arriba. Jawar. El nio duerme boca arriba. E sitzjawar awayan. Boca de. Uyej (Uti ). La boca del tecomate es pequea. Uyej e murur chuchu . Boca. Wej. El sapo tiene una gran boca. E pajpaj ukojko inte nuxi wej. Bosque, cordillera. Nukte . En el bosque hay rboles grandes. Ta nukteayan uno rete . Bosque, hierba, vegetacin. K opot. En el bosque hay Zancudos. Ta K opot ayan e uch a . Bostezar. Japti r. Bostezar es una manifestacin de sueo y pereza. E japti r ja x e chekerir ke ayan e waynij yi e k oyir. Botado (a). Kukurna ut. La casa fue botada por el aire. Kukurna e otot umen e ykar. Botar, derramar, tirar. Upujsa r. No se debe tirar basura en la calle. Upubsa r e sojk me rer tya kaxana.

6 #
133

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

133

08/07/2004, 08:18 a.m.

Brasas. U tk ajk. Las brasas sirvieron para asar la carne. U tk ajk k ampa twae pojp we r. Brazos. Utk ob . Los brazos se cansaron por trabajar mucho. E utk ab k o y umen e me yra patna r. Bronquitis. Ja pa rojob . El nio tiene bronquitis. E chuchuukojko e ja k pa rojob . Brujera. Posoner (b a x). La seora sabe hacer brujera. E ixik una ta uche e posoner. Bueno. Imb utz. Aquella seorita es de buen carcter. E ijch ok yaja imb utz uyeroj. Burro. Jojtz e . El burro come zacate. E jojtz euk uxi e ak. Buscado. Pojrna (sajkna). El joven es buscado por la polica. E ch o m sitzpojrna umen e ajk ampa r. Der. Pojr: buscar. Buscar, investigar. Insajka. Quiero buscar dinero para ir a la fiesta. K ani insajka e tumin twa inxin ta nojk in. Buscar. Upojro, usajka. Pap busca l e a e n l a m o n t a a . E tata upoujroa e sita nukte . Buscar. Usajkna r. El hombre fue a

buscar lea a la montaa. Usajkna r e sia xin e winik ta nukte . Busco. Insi kb a. Quiero ir a buscar lea. K ani inxin insikb a e si . Busqu. Sajkanik. Busqu al nio que se perdi. Sajkanik e sitzxe satpa. Bsqueda. Sajkmayaj. El nio est en bsqueda de la mam. E sitzwar uche e sajkmayaj tama utu . Bustos, leche, mamo(pechos). Chu . El beb est mamando. E ch urkab war uyuch i e chu .

Caballo. Chij. El caballo es de color ijb ar. blanco. E chij saksak utz Cabello. Tzutz. La mujer es de cabellos largos. E ixik ach ie tzutz ujor. Cabeza de l, cspide extremo. O r. Cmo fue que se golpe la cabeza?. Kocwaayob i a o r?.

6 $
134

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

134

08/07/2004, 08:18 a.m.

Cabeza. Jor. La cabeza de la serpiente es grande. E chan nojtaujor. cacao. Kakaw. En nuestro pueblo, no siembran mucho cacao. Tikachinam, machi apajk a meyra kakaw. Cace. Jajpin. Joven cace esa gallina. Jajpin e ak ach ya x sitz .

Cadera. O rb aker. El hombre se golpe la cadera. E winik uyob ie o rb aker. Cado. Ojrem. El mango se ha cado del rbol. E malak ojrem tama ute rar. Caite, zapatos. Xanab . El patojo compr un par de caites. E sitz umani cha texanab . Cal. Tanchij. La cal se hace en piedras mpa tama e finas. E tanchij ache tok tun. Caldo. Mayux (Kumja ). La muchacha me sirvi, caldo de gallina. E jch ok ayajk e n e mayux ak ach. Calentando. K ixi. Estamos calentando cerca del fuego. War ka k ixi tuyejtz er e k ajk. Der. Kix: Calentarse. Nota: Kix, significa cosas, pero cuando es verbo implica calentarse; pero puede convertirse en adverbio e implica. Callarse, dejar, detener. Ch ankab a. El beb dej de llorar. E ch urkab ch ankab a uyarwar. Calmar. Sispajna r. Tome agua para calmar la sed. Twae sisjpajna re takijtir uk ani twako ych i eja .

Calor, hacer ojo a un beb. Sakb uk . El que tiene sangre fuerte puede hacerle ojos a un beb. E sakb ukmaja x imb utz twainkojt ch urkab . Calor. Tikwar. El calor deshidrata a nuestro cuerpo. E tikwar ulajk es kab a. Calva. Raxjor (Ruchjor). El profesor tiene la cabeza calva. E ajkanseyaj raxjor. Calzoncillo. Cha nex. Yo estoy lavando mi calzoncillo. Ne n war impojch i nicha nex. Cama. Ch akte . El beb est urkab acostado en la cama. E ch ch a r ta ch akte . Camarn. Tziktzik. En el ro hay c a m a r o n e s . Ta xukur ayan e tziktzik. Cambiar. Uwisi. El maestro tuvo que cambiar el horario de la clase por las reuniones. E ajkanseyaj uwisi uk inar e kanwa r, umen e morwa rob . Camilla, tapesco. Chapajr. En camilla fueron llevados los que se golpearon. Tama e chapajr k ejcha ixyobxe

6 %

SINTITUL-6

135

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 &
136

uyob i ub ob . Camina. Axana. El caballo es veloz p a r a c a m i n a r . E chij axana wa kchetaka. D e r . X a m b ar: Caminar. Caminar, conducir dirigir. Xantesna r. Hay que hacer caminar al nene para que se acostumbre. E chuchu sitz twa ak a y uk ani xantesna r. Caminata, viaje, paseo. Xamb ar. El hombre se fue de viaje. E winik ixin ta xamb ar. Der. Xana: viajar. Camisa. B asarnuk . La camisa de mi pap tiene colores. E b asarnuk twanitataayan utz ijb arir. Campo de ftbol. Ch awarun. Los jvenes juegan pelota en el campo. E maxtakob uyasyob e wororoj tama e ch awarum. Caa. Sik ab . La caa se da en clima abalok oy tyaayan clido. E sik e tikwarir. plantas. Caada. Loptar. Nosotros tenemos milpa, en la caada. No n ayan kajinaj, ta loptar. Canas. Sak. El bisabuelo tiene canas en la cabeza. E tiriayan e sak tu jor. Canasta. Chiki . Mi pap sabe tejer canasta. Nitata una ta ujari e chiki . Cancelar. Intojma. Me falta a cancelar la deuda. Me ra intojma tama nib etnwa r.

Cancin, canto. K ay. E l n i o compuso una cancin. E sitz uyusta intek ay. Cangrejo. Jopop. El cangrejo tiene muchas cras. E jopop me yra uyarob . Canoso. Sakjor. La seora es pelo canoso. E ixik ya x sakjor. Cantante. Ajk ay. El joven es un gran cantante. E ch o m sitzja x inkojt ni xi ajk ay. Der. Kay: Canto, cancin. Cntaro. B ujr. El cntaro se quebr con el atol agrio. Yob tz a e b ujr taka e pajb ursa . Cant. K aywi. El estudiante cant, una cancin. E ajkanwa r k aywi, tama intekay. Der. Kay: Cancin. Captur, amarr. Kachon. El polica captur anoche a un ladrn. E ajk ampa r Kachon akb ar akb i tama inkojt ajxujch. Der. Kach: Amarrar. Capuln (fruta). Tz ajrub . El pjaro come la fruta de capuln. E mut umak i uyutir e tz ajrub . Cara. Eroj, (yeroj). La joven se est ok war maquillando la cara. Ejch ub oni e uyeroj. Caracol. T ot cha . El caracol se prendi en la rama del rbol. E t ot cha tak wan tu k abe te . Caracoles. Xerin. En la quebrada de canija hay caracoles. Ta k anjaayan e xerin. Nota: Canj, es el nombre de

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

136

08/07/2004, 08:18 a.m.

una quebrada en sta regin; que significa agua clara. Carbunco, inflamacin, secas. Karkun. Tengo un carbunco en las axilas. Ayan intekarkun ta nich e . Carne de. Uwe rir. La carne de vaca asada es deliciosa. Uwe rir e wakax intzaj pojb ir. Carne. We r. El precio de la carne ha subido. Kone r t ab ay utujrur e we r. Carrizo. Jarar. El hombre hace canastos de carrizo. E winik uche e chikitama e jarar. Cartlago. Ch okb ak. Los cartlagos son tejidos de sostn formados por clulas. E ch ok b ak ja x e jarb ir uk ek wa r. Casa de tierra, casa embarrada. Ototrum. Ya h i c e u n a c a s a embarrada. Inchi x inteototrum. Casa. Otot. Esta casa tiene techo de paja. E otot ak ujor. Cascada, catarata. K axib ja . El cangrejo cay en la catarata. E jopop k axi ta k axib ja. Castrar. Xurku m. El seor fue a castrar a un toro. Ta xurku m e wakax ixin e wnik. Catarata del ojo. Por. El joven tiene inflamado la catarata del ojo. E ch o m sitz asampa e por tu nak u t. Cay, acaecido. K axi (kukrema). El hombre cay en el camino. E winik

k axi ta b i r. Cay. Ojri. Cay una anona del rbol. Ojri inwojr tz urumuy tama ute rar. Cazamos, atrapamos. Kachuki. Hoy cazamos un conejo con los perros. Sajmi kachuki inkojt t ur take tz yob . Der. Chuk: Cazar. Cazar. Korma r. Este perro sali cazador. E tz i ira ajkorma r lok oy. Caz. Uchuki. El perro caz una ardilla. E tz iuchuki inkojt chuch. Der. Chukk: Cazar. Ceiba. Mujrur. La ceiba es muy yra uk ab . ramificada. E mujrur me rbol. Ceiba. Yaxte . El rbol verde no es bueno para lea. E yaxte maja x imb utz twae si . rbol. Cejas. Majtzo . Aquel muchacho es de cejas oscuras. E sitz yaja inkub en umajtzo . Ceniza. Tan. Mi mam echa ceniza en el rbol. Nituuyari e tan tama e te . Cepille, labre. Susu. Cepille la tabla de la mesa por favor. Susu ko ra ute rar e k ajn. Der sus: Cepillar, labrar. Cepillen, labren. Susi k. Por favor, jvenes cepillen la madera. Susi k ko ra e te , ch o m sitz ox. Der Sus: cepillar, labrar. Cera. Ch ab i . Las abejas de colmena producen ceras. Uyark ir e chabub orojsyobe ch ab i .

6 /
137

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

137

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 (
138

Cerca de m. Taniwejtz er. Cerca de mi vive mi to. Taniwejtz er, turu ni mama . Cerca. Makte . El ganado rompi la cerca. E wakax uwejru e makte . Cerca. Ya taka. Aqu cerca hay una escuela para aprender. Ya taka ayan inteuyototir e kanwa r. Cerco de Piedra. Maktun. El hombre hace cerco de piedra. E winik uche e maktun. Cerdo. Chitam. La carne del cerdo es rir e chitam intzaj. sabroso. Uwe Cerebro, Seso. Sa sa . El cerebro forma sa ja x parte de la cabeza. E sa utz akarir e jor tikab a. Cerrar, marchita. Mutz k a. La flor del ayote se marchita por el sol. Uyujyir e chi um mutz k a umen e k in. Cerro. Witzir. Maana iremos al cerro xin ejk ar ta a buscar venado. Ka witzir ta chuk masa . Chacaln. Yakan. El chacaln est incrustado debajo de la piedra. E yakan ch a r yeb a e tun. Chapaneco. Xorok an. El piquete del chapaneco da temperatura. Uk uxoner e xorok an uyajk ue purer. Nota: Chapaneco, es una clase de avispas grandes de color rojizo. Chapuln. Sajk. El chapuln salta en los montes. E sajk atob oy ta k opot. Chatate (verdura propia de la regin). Ch atat. La mujer vende

chatate en el pueblo. E ixik uchoni e ch atat ta chinam. Chepillo o gavilancillo. Liklik. El gavilancillo caz al pollito. E liklik uchuki e yuru . Chicha (bebida tpica). Chichi ja . La chcicha embriaga al tomar con exceso. E chichi ja akarsan tya o chpa meyra. Nota: Chicha: Aguardiente propia de la regin chorti. Bevida. Chichajan. Ch ich a n. La mujer lava la ropa con chichajan. E ixik upojch i e b ujk taka e ch ich a n. Chicharra. Ch irtes. La chicharra irtes upejka e llama el verano. E ch wa r k in. Chichicaste. Momoj (mamoj). El chichicaste quema la piel al tocarlo. E momoj aputon tyakapijch i. Chijute, pijuyo. Tz ikluya (tzb ur). El gato caz un chijute. E mis uchuki inkoj tz ikluya. animales. Chilacayote. Titam. El chilacayote en dulce, es rico. Takechabintzaj e titam. Chilate (bebida tpica). Uya rasa . Los trabajadores toman chilate. Uya rasa uyuch yob e ajpatna rob . Bevidas. Chile. Ich. La seora ech chile a la comida. Eyxik uyari e ich tama e wya r. Chile. Ich. Una mata de chile. Impojk ich.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

138

08/07/2004, 08:18 a.m.

Chinche. Kisij. La chinche chupa la sangre. E kisij uyuch i e ch ich . Chinche. Ujch ur. La chinche es un insecto daino. E ujch ur ja x inte bixirar mab anb an. Chinchorro. Chinkox. Yo cazo los camarones con chinchoro. Ne n tama e chinkox inchuki e tzitzikob . Chiste. Uwarasti . Antes de comenzar la clase, el profesor cuenta un chiste. E ajkanseyaj uwarasti e ajkanwa rob b ajxan xe aka y taka e kanseyaj. Chompipe, pavo. Chumpi . La carne del pavo es sabrosa asado. Uwe rir e chumpiintzaj pojb ir. ave. C h u c t e . Chukti . Mara vende chuctes. E Mariuchoni e chukti . Nota: Chukti, es conocido en la regin chorti,. pero en Amrica se le conoce como aguacatillo. Chununo,(fruta propia de la regin). Chunun. El chunono es una fruta x inte comestible. E chunu ja ayanir xeak ujxa. Cicatriz. Palax. La herida deja cicatriz en la piel. E chek uyakta e palax tiko yt. Cicln. Numer ik ar. Ayer hubo un i ayan inte numer cicln,. Akb ik ar. Cielo. Utk in. El cielo est cubierto por las nubes. E Utk in makar umen e tokarob . Ciempis. Kamis. Entre la milpa abundan los cien pies. Makwi re

jinaj ab oro e kamis. Cierto, verdad, as es. Atz i. Lo cierto de la reunin, es que fue una prdida de tiempo. Tama e morwa r atz i, taka numuy e ajk in matuk a kache. Cigarra. Tz ikirin. El pjaro caz una c i g a r r a . E mut uchuki inkojt tz ikirin. Cima. To r. En la cima de la montaa, hace fro. To r e nuxik opot uche e sisar. Crculo, redondo. Xoyoyoj. En la reunin nos sentamos en circulo. Tama e mormor turanob tama e xoyoyoj. Ciudad, capital. Nojchinam. Compr un pantaln en la capital. Inmani inteniwexta nojchinam. Claridad. Sakopenar (Janch akenar). La claridad entra por el techo de la casa. E sakopenar o choy tu majkibe otot. Clarinero. Chijuy. El clarinero canta bonito. Imb utz ak aywi e chijuy. ave. Cocinar. Uchapi. La seorita le encanta cocinar. E ijch ok uyusre uchapi e wya r. Cocorn, chicharra. K ok oron. El ok oron cocorn es veranero. E K awa rk in. Codorniz. Wanchereck . La codorniz puso tres huevos en el nido. E wancherek uch ab u ux uku m tama usijk. ave.

6 )
139

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

139

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 =
14 0

Codos. Usyuk ab . El nio tiene llagas en los codos. Tama usuyek ab e sitzayan e chek. Coger, recoger. Uk ojpa r. Los nios fueron a recoger frutas al huerto. E maxtak ixyob tama uk ojpa r e mak wa r tyaayan e pakb ir. Cogollos. Ch oknuk . El chipiln tiene cogollos. E chikarar ayan uch oknuk . Der. Chok: Tierno. Cola. Nej. El perro tiene cola. E tz i ayan unej. Colgado. Lukur. El panal est colgado en la rama del rbol. E xux lukur tuk abe te . Colibr. Tz unun. El colibr vuela por las ramas del rbol. E tz unun atob ay tu k abe te . ave. Colina, cspide. Santar. De mi casa se divisa la colina. Ta nyo ntot cheker e santar. Collar, flor de ayote. Yujy. La seor le compr un collar a su esposa. E ixik majna inte uyujy umen unoxib . Color celeste. Sakturen. El color celeste es mi favorito. E sakturen tz ijb ar ja x xeuyuk e nyu t. Color overo. Sakb ajr. La vaca es de ajr color overo. E wakax sakb utz ijb ar. Color. Tz ib ar. El color de la vaca es blanco. E tz ijb ar tama e wakax saksak . Columna vertebral. Si pat. El jugador

se golpe la columna vertebral. E ajaras uyob i e usi pat. Columpiando. Ayujkrema. El estudiante se est columpiando. E ajkanwa r war ayujkrema ub a. Columpiar. Yujkremar. Columpiar en la hamaca, para el nio es diversin. E yujkremar te abe sitzimb utz una ta. Coma. K uxu. C o m a v e r d u r a s cocinadas. K uxu e chab ir kar. Comadreja. Sajb in. La comadreja in uk uxi e come pollitos. E sajb yurwob . rbol. Comal. Semet. El comal est hecho de barro. E semet chenb ir tametz ijk. Coman. K uxi k. Coman tortillas con frijoles. K uxi k e patake b u r. Combinado, mezclado. Yab arb ir. El maz que compr estaba mezclado con maicillo. E ixim xe inmani yab arb ir taka e kuskus. comejn, palilla. T israjk (tisirajk). El sapo se alimenta de comejn y otros insectos. El Pajpaj uk uxi e t israj yi inmojrix arak. animales. Comer. Uk ujxa r , wya r. Comer alimentos nutritivos es saludable para el. Uk ujxa r, e wya r uyajk ue b uzir twakab a . organismo. Comida. Wya r. La seora sabe preparar diferentes clases de comida. E ixik una ta uche ti nti n wya r. Comido, masticado. K uxb ir. La tortilla est comido por el ratn. E pa

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

140

08/07/2004, 08:18 a.m.

k uxb ir umen e ch o k. Comience, inicie, empiece. Kajyes. Cuanto antes tenemos que empezar el trabajo. Uk ani x twakakajyes e patna r. Der. kajy: empezar. Comi. We . El mozo come en el monte. E ma n wemaku k opot. Cmo?. Kochwa . Cmo est usted?. Kocha tur et?. Nota:. Kochwa, en el sentido comparativo indica equivalencia o semejanza; emplease tambin como. Compaero. Nipya r. Mi compaero me prest dinero. Nipya r uk ajti e tumin ta nib a. Compaeros, amigos. Pya rob . Los estudiantes de la escuela son mis amigos. E ajkanwa rob ya x nipya rob . Compaeros, hijos mos. Apaxtak. Compaeros estudiantes hagan el favor de sentarse. Apaxtak ajkanwa rox turenik ko ra. Der. paxtak: Compaa. Compaa, amigo. Et ok. Mi suegro tiene muchos amigos. Nipixm ayan meyra e et ok takar. Complace, lo alegre. Utzajyres, utza yres. El nio complace a su mam con una cancin. E chuchu sitzutzajyres ututaka intek ay. Complementar, ajustar. Utz akse. Pap tuvo que ajustar el dinero para comprar los zapatos. Nitata utz akse e tumin twa umani e xanab .

Completar, resembrar. Tzutzma r. Pap fue a completar la siembra de maz. E tataixin ta tzutzma r. Comprado. Manb ir. Tengo comprado una fraccin de terreno. Manb ir inb jk rum ni mener. Der. Manwar: compra. Compramos. Kamani. Tenemos que comprar, los zapatos del nio. Uk ani twa kamani, uxanab e sitz . Der. Man: Comprar. Comprar, comprado. Manb ar. Mi pa a tiene que comprar otro lapicero. Ni tata uk ani twa uche inte x manb ar tama e tz ijb ayan. Comprar. Manwa r (man). M i hermana, se fue a comprar un vestido. Ni sakun ixin ta manwa r tama intepik . Comprar. Umajna r. La nia fue a comprar dulces. Umakna r e chab ob ixin e chuchuijch ok. Compr, comprar. Inmani. Compr u r frijol para vender. Inmani e b twainchoni. Der. Man: comprar. Compre. Mana. Compre tres papayas, para sus hijos. Mana uxk ojr juruk uk twemaxtak. Comunidad. Morwa r. Yo fui a una n ixye n comunidad muy lejana. Ne tama intemorwa r innajt. Con quin. Chitakar. Con quin aprendi hacer canastas?. Chi takar kanwe t ache e chiki ?. Con, con el, por gusto. Taka (takar). Fui al pueblo con mi mam. Ixye n ta

7 1
14 1

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

141

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 2
14 2

chinam taka nitu . Conducido. Xantesb ir. Hay que conducir al caballo para que no se pierda. Xantesb ir uk ani e chij twama chi asapta. Conectado, enchufado. Tonor. El televisor, est conectado con la electricidad. Tonor e meynibtaka e k ajk. Conecte. Tonb an. Conecte el cordn del televisor. Tonb an uch ajna e meynib . Der. Ton; Conectar. Conejo. T ur. El perro caz un conejo. E tz iuchuki inkojt t ur. Congreso. Mormorirob . Los en el congreso elaboran las leyes. E mormorirob uchob ub ijrar e k ub esyaj. Conjuntivitis, mal de ojo. Sakchere . Mi amigo sufre conjuntivitis. Nipya r turu taka e sakchere . Conjuntivitis. (mal de ojo). Chere . Los ojos de la niita tienen u t yere conjuntivitis. Chereunak ejch ok. Conmigo. Takaren. Ven conmigo maana a la fiesta. La r takaren, ta nojk in ejk ar. Consentido, caprichoso. Asujkran. Ese nio es muy caprichoso. Asujkran me yra a sitzya x. Der. Sujkran: Contemplar. Constante, constantemente. Mochoj. Por qu le pega constantemente al niito. Tuk ot machoj machoj a wajk u yar e sitz .

Construir, hacer. Kache. El ao pasado construimos una casa. A nbi Kache ingojr otot. Der. Cheyaj: Hacer. Consuegro. Pixmarob . Los consuegros celebraron el da de los santos. E pixmarob nojk inyob tama e tz ikin. Consumi. Sajb a. El ojo de agua se consumi por el verano. U t e ja sajb a umen e wa rk in. Contagi, lo lastim. Upori. El joven contagi a todos de la risa. E sitz upori tuno r taka e tze ne r. Contemplado, mimado. Sujkresb ir. El nio est muy mimado por pap. E sitzsujkresb ir meyra umen utata . Contestar, contemplar. Uk ujna r. Me gusta contemplar el amanecer del campo. Unsre uk ujnar r e sakopa r ta k opot. Contigo, con usted. Takaret. Con usted quiero hablar. Takaret k ani o njron. Contorno, rodear. Uxojyo. Pap va a rodear el terreno con un cerco de piedras. E tataa xin uxojyo e rum taka e petz tun. Contra ma. Nipater. Hay que realizar el trabajo en forma aceptada para q u e n o m e c r i t i q u e n . Uk ani che na r e patna r inb utz twa matuk a ojroner nipater. Contra, contrario, contra Pater, (upater). Una persona estuvo en contra de nuestras ideas. Inkojt

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

142

08/07/2004, 08:18 a.m.

pak abupater kab ijnusyaj kay turan. Contrahierba. Mukukamtz ak. En el invierno nacen contrahierbas en abundancia. Tama e k axja k in at oxpa me yra mukukamtz ak. Copal, incienso. Ujtz ub . En el siqun, se utiliza el copal para desahumar. Tame tz ikin ak ampesna e ujtz ub twa e b utz abrir. Nota: Siqun implica da de todos los santos que se celebra el primero de noviembre. Coquillo. Yu . El rbol de coquillo rar e yuayan tiene espinas. Ute ut ixer. rbol. Corneta, instrumento musical. K orojn. Los hombres estn tocando la corneta. E winikobwar alab obtame, K orojn. Corramos. Ajnikon. Corramos tras el venado. Ajnikon tu pat e masa . Der Ajner: correr. Corre. A jni. El perro corre tras el ia jni tu pat e t ur. conejo. E tz Der. Ajner: Correr. Correcaminos. T unk u x (tunk u x). El correcaminos caza chapulines. E t unk u x uchuki e sajk. Corregido. Ustab ir. El trabajo de los estudiantes tiene que ser corregido. Upztna r e ajkanwa rob uk ani ustab ir. Correr, rpido. Ajner. Ayer fuimos rpido al campo. Akb i ixyo n ajnertaka ta ch awa r rum.

Cortado. Xujra. Las ramas del pino fueron cortadas. E tajte xujra uk ab. Cortado. Xurb ir. En aquel bordo est cortado un poco lea. Tama e santar yajaxurb ir ko ra si . Cortar, destruir. Jimb ir. El sompopo corta la hoja de la siembra. E t isim jimb ir uyopor e pak b ar umener. Cortar. Uxujra r. Los alumnos fueron a cortar flores, para regalarle a la maestra. E a j k a n w a rob ta uxujra r e nichir i xob twa ayajk obe ajkanseyaj ixik. Corto. Tuch. El barbero dej muy corto el pelo del nio. Tuch aktana utzutzer ujor e sitz umen e ajsusma r. Corto. T ux. El nio canta una Cancin corta, pero alegre. E sitz uche intet ux k ay ink ajyer. Cort. Uch aki (uxuri). El hombre cort las ramas del rbol. E wininik uch aki ak: Cortar. uk abe te . Der. Ch Corva. T int in. El jugador se golpe en la corva de la pierna. E aj-aras uyob i ut int in. Cosquillas. Chikirsaj. H g a l e cosquillas a su to para que se re. Chen e chikirsaj taka amamatwa atze ne . Costal. Mukuk. El muchacho hech el maz en el costal. E sit z uyari e yxim tama e mukuk. Costillas. Chejchek . Ah no debe

7 3
14 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

143

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 4
14 4

brincar porque se puede quebrar las costillas. Jolitob oy tare x b ajk at ak okchi achejchek . Costura. Uchuyi. Mam costura la ropa de pap. E tuuchuyi ub ujk e tata . Der. Chuymar: Coser. Costurar. Chuyma r. Mi mam sabe costurar camisas. Nitu una ta e chuyma r tameb asarnuk . Cotete, torroque. Tojrok. El cotete come chapuln. E tojrokuk uxi e sajk. Cotuza. Chujb ub . La cotuza se comi un elote. E chujb ubuk uxi intea n. Coyote. B oj. El coyote caz una gallina, la noche de ayer. E b oj uchuki inkojt ak ach akb i take akb ar. Coyquines. B ujte . Estaban podridos los coyquines de mi casa. Max ani e b ujtetama nyo ntot. Coyuntura. B ajk. La coyuntura de nuestro cuerpo. E b ajk tama kab a imb utz. Creencia. Na tanyaj, b ijnusyaj. El hombre sabe mucho de creencias. E winik unatame yra na tanyaj. Cresta. Tzere . El gallo tiene cresta. Utatae a k ach ayan e tzeretu t. Criar, crianza. T oxma r (t oxtz a). La seora tiene crianza de gallina. Eyxik ayan ut oxma r e ak ach takar. Crudo. Tzijtzi. El gato come carne cruda. E mis uk uxi e we r tzijtzi.

Cul?. Ti n. cul de los jvenes te gusta?. Ti n ch o m sitzo sru t?. Cualquiera, quien sea. Chi ktaka. Cualquiera puede venir a trabajar aqu. Chi ktaka erer watar a patna tara. Cualquiera. Ti nach (tinyach) pron. Cualquiera de nosotros puede viajar a la ciudad. Ti nach no n uyub i ka xin ta nojchinam. Cuanto. Jayte . Cunto quieres por la silla?. Jayteak ani tama e k ajn?. Cunto? Qu tamao? Qu cantidad?. Kob a. Cunto maz sac a la venta este ao?. Kob a ixim alo kse e jabira twaachoni. Cuatro das de hoy, entre das. Chunij. Entre cuatro das ser mi cumpleaos. Chunij war intz akse nijab . Cubierto (a). Job or. Las tortillas estn cubiertas con la servilleta. E pajob or tama utie b ujk. Cuelga. Ulukb a. Pap cuelga el tecomate en el pilar de la casa. E tataulukb a e murur tama uyoyir e otot. Cuello, pescuezo. Nuk . El borracho me agarr del cuello. E ajkarer uchukye n ta ninuk . Cuello, pescuezo. Te nuk. Al caballo le duele el cuello por la carga que llev. Ak uxun ute nuk e chij umen kuch. Cuentan, comentan, dicen. Ak ab ey.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

144

08/07/2004, 08:18 a.m.

Cuentan que usted va al pueblo maana. Ak ab e y ki xin ne t tachinam ejk ar. Cuero, piel, ltigo. K ewer. La piel del cerdo, es sabroso. Intzaj e k ewer xealok oy tama e chitam. Cuerpo. B a. As es el cuerpo de un ser humano. B an koche ra e b a tama inkojt pak ab . Cuervo. Oror. El cuervo caz una lagartija. E oror uchuki inkoj ajpat. ave. C u e t e c a c a o . Awaw. M a t e e s e cuentecacao por que te puede quemar. Chamsen e awaw ya x, b ajk at upute't. Cuidado, protegido. Chojresb ir. El seor tiene protegido sus amigos. E winik chojresb ir umen upya rob . Cuada. A w a n ( w a w a n ) . E s a ok muchacha es mi cuada. E ijch ya x niwawan. Cuado. Mu . Hoy, encontr a mi cuado. Sajmi intajwi nimu . Curacin, remediar. Niroj. El hombre sabe curar. E winik una ta e niroj. Curandero. Ajnirom. Tenemos que llamar un curandero para que cure l a e n f e r m e d a d . Uk ani twa kapejka e ajnirom twautz aki e mok. Der. Niroj: Curar. Curaron. Tz akna. Mi cuada la

curaron por el curandero. Niwawan tz akna umen e ajnirom. Der. Tz ak: Curar.

Daado. Posna. El terreno fue daado por la lluvia. E rum posna umen e jaja r. Dante. Tinamkar. El dante es una planta comestible. E tinamkar ja x inte k opat xek uxa r. Dar, pegar. Uyajk una r. A los nios se les debe dar oportunidad de participacin en las clases. Uyajk ana r e ojroner ak ani che na r taka e ajkanwa robtama e kanseyaj. Dar de comer. Inwe se t. Si llegas a mi casa te dar de comer. Jay ik otoy tanyo ntot inwe se t. De lado. T erer. El hombre coloc la erer mesa al lado. E winik t uwa b u e k ajn. De nosotros. Tikab a. Esa milpa es de nosotros. E jinaj ya x tikab a. Nuestro pap est enfermo. De una pieza. Wejrer. La seora nicamente teje petates de una pieza.

7 5
14 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

145

08/07/2004, 08:18 a.m.

E ixik ajtaka e wejrer pojp ujari. De una vez. Inyajrer. De una vez debo tomar dos clases de medicina. Inyajrer uk ani twau nch i chatz akmayaj. De ustedes. Ti b a. Estos aguacates son de ustedes, cmanselos. E unobira

7 6

ti b a, K uxi k. D vuelta. Sutrun. D vuelta al vestido para que se seque. Sutrun e pik twa ataki. Der. sut: Dar vuelta, devolver. Debajo de la piedra. Yeb a tun. El cangrejo est debajo de la piedra. E jopop ch a r yeb atun. Der. Yebar: Debajo. Debajo del rbol. Yeb a te . El borracho durmi bajo el rbol. E ajkarer wayan yeb a e te. Debemos, se puede. Erer (uyub i). Nosotros debemos ayudar a los ancianos. No n erer katakre e noj pak ab . Deber, culpable, su deuda, debe l, ella. Ab eto. El seor debe mucho dinero. E winik ab eto me yra tumin. Der. Beto: Deuda. Dbil. Injayjay. El beb est dbil por la diarrea. E ch urkab injayjay umen e numnak . Dbil. Lewech. El beb est dbil, por la enfermedad. E Ch urkablewech, umen e mok. Decir. Uya rena r. Jess muri por decir la verdad. Tama aya rena re

b an chamay uyunen e katata . Dedo de los pies. O ryok. Cmo fue que se golpe, los dedos de los i e o rok ?. pies. Kocha oyob Dedo de mis pies. O rnyo k. Me golpe los dedos de los pies. Inyob i o rnyo k. Dedo de. Oruk ab . El nio se golpe el dedo. E sitzuyob i oruk ab . Dedos. O rk ab . Las manos, tiene cinco dedos. E k ab ob ukojko jo o rk ab . Defend, rescat. Inkorpes. Defend a mi hermanito en la pelea. Inkorpes niwijtz in tama e jatz wa r. Defensa, abogar, salvar. Korpesyaj. (korpesya j). Dios nos va a salvar. E Katataa xin ukorpesyo n. Deformado. Loch och oj. El hombre, tiene deformado el pie. E winik loch och oj uyok. Dejamos. Kawakta. Dejamos pasar este ao, no fuimos a las clases. Kawakta numuy e jabira, ma chi ixyo n ta kanwa r. Dejar, divorciarse. Uyakta. El seor quiere divorciarse de su esposa. E winik k ani uyakta uwixka r.

SINTITUL-6

146

08/07/2004, 08:18 a.m.

Djelo, abandnelo. Aktan. Deje el juego de trompo, le puede golpear. Aktan e aras trumpu, b ajk at uyo b ye t. Delgado. Chilin. Cort un palo delgado. Inxuri intechilin te . Delgado. K ox. La nena est delgada por la enfermedad. Yerejch ok k ox umen e mok. Depresin presin alta o baja. Samamir. M i c u a d o s u f r e depresin por los problemas que tiene. Niwawan ajk una umen e samamir tama umamb anir xe ukojko. Derogar. Lok, seyaj. La ley fue derogada ente ayer. Che na e lok esyaj tamek ub esyaj chab i . Derramar, echar, votar. Utujka r. Para evitar los sacundos hay que votar el agua. E jauk ani utujka r twama chi umorojse e uch a . Derrame de sangre, sangrando. Ach ich en. Esta sangrando la nariz del nio. War ach ich en uni e sitz . Der. Chich:sangre. Derribar, arruinar,. Ukukurna r. El terremoto vino a derribar las casas del pueblo. E yukb ar tari tama ukukurna r e ototobta chinam. Derribo, derribaron. Jincha. Se derribaron las piedras en la quebrada. Jincha e tun ixin ta kojn. Derrumbe, Erosin. Kib itz. En el invierno aparecen erosiones. E kib tz achekta tama e k axjak in.

Desabrido (a). Paxpax. La comida est desabrida. E wya r paxpax ma taka utzeyr. Desabrido. Impax. L a c o m i d a desabrida no tiene sabor. E wya r xeimpax maja x intzaj. Desarmar. Intijru. Quiero desarmar esta casa. K ani intijru e otot ira. Desatado, desenredado, suelto. Wech er. Todo el techo de la casa est suelto. Ujor e otot wech er tuno r. Desate, desenrede, suelte. Weche . Suelte la vaca para que vaya a comer en el bordo. Wech e e wakax twa a xin awe to r santar. Der wech: Desatar, soltar. Desbarat, destruy. Utijres (Utijru). El terremoto destruy la ciudad. E yukb ar utijres e noj chinam. Der. Tijr: Desbaratar, destruir. Descans. Jirye n. Descans por la tarde. Jirye n tama e ch uyujk in. Descans. Jiri. La abuela descans en la sombra del rbol. E noya jiri tu me yn e te . descomposicin. Ayampa. La carne ya se est en estado de descomposicin. E we r warix Der. Yampar: ayampa. Descomponer. Descompuesto. Pajran. Los frijoles de la olla estn descompuestos. Pajran e b u r xeturu ta b ejt. Desconfa, desconfianza. Uxo b e. El

7 7
14 7

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

147

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 8
14 8

nio desconfa del maestro. E sitz uxo b e uyajkanseyaj. Descubri. E rojse. Descubri quien lleg a la casa. E rojseka, chi k otoy tama e otot?. Deseamos, deseando. Ko sre. Estamos deseando comer un venado. War ko sre kak uxi inkojt masa . Der. Uyursenar: Desear. Deseos, discriminacin. Tzajtzir (userna r). Las mujeres tienen deseos de aprender chort. E ixiktak ayan e tzajtzir takarob twaukanyobe ch orti . Deseos, exitacin. Mak ar. Mara tiene deseos de comer algo bueno. E mari ayan umak ar twa awe inb utz . Desequilibrio. Lechla r. El hombre est desequilibrado. E winik war alechla. Desgajado. Wek chub ir. El venado fue desgajado por el perro. E masa wek chub ir ume e tz i . Desgaje. Wek chun. Desgaje el racimo de banano para repartirlo. Wek chun uporojir e kene twa kaxere a xin. Desgastado. Tzukran. El pantaln de pap est desgastado por el trabajo. Uwex e tata tzukran umen e patna r. Der. Tzuk: viejo. Desgraciado. Majjut. El que es borracho, es un desgraciado porque pierde a su familia. Ti n oych er ja x inte majjut, kocha

usati umaxtak. Desgranar maz. Jixnar. El hombre ayuda a su esposa a desgranar maz. E winik utakre uwixka r tama e jixnar. Desgranar. Jix. Mam tuvo que desgranar el maz para los cerdos. E tu uche e jix nar twa e chitamob . Deshizo. Ja cha (ju cha). Se deshizo el papel por el sudor. Ja cha e jun umen e b urich. Desmontar. Wech k opot. Hay que desmontar para sembrar frijol. Twa apak tz a e b u r uk ani e wech k opot. Desmoronado. Puxb ir. El cerro es desmoronado por el temblor. E witzir Puxb ir umen e yukb ar. Desmorone. Puxu. Desmorone las piedras con el hierro. Puxu e tunob taka e pujxib . Der. Puxmar: Desmoronar. Desnivelado. T erej. Los horcones de la casa fueron colocados en forma desnivelados. T ererej Wab na e oy tama e Otto. Desnudo. Kurunku (pispis). El beb est desnudo. E ch urkabkurunko turu. Desnudo. Pispis, Puspus, (Kurunku). El beb esta desnudo. E ch urkab pispis turu. Despacio, quieto, silencio. Tz ustaka. El nio come despacio. E chuchu sitztz ustaka awe .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

148

08/07/2004, 08:18 a.m.

Despegado. Tokchem. El Zapato por caminar est despegado. E xanab Tokchem u t tyainsana. Despeinado (a). Xitinjor. La seorita qued despeinada por el aire. Xitinjor ketpa e ijch ok umen e ik ar. Despierta. Ub ixk es. La mam despierta a su nio, con un beso. E tu b ir ub ixk es usitz taka inte tz ujtz . Desprender. Ojresb ir. Hay que desprender la rama del rbol encima ani ojresb ir uk ab del techo. Uk e te to r Otot. Der. Ojresnar: Desprender. Despus. Nakpat. Despus de baarme almorc. Nakpat ke atye n, inche orajk in. Desviado. Nik em. El rbol est desviado por el aire. E tenik em umen e yk ar. Desviar. Unijk a r. Es muy difcil a r desviar un gran rbol. Unijk intenuxiteutranir. Detenido, preso, encerrado. Makb ir. El borracho est detenido por la ir umen e polica. E ajkarer makb ajk ampa r. Der. Mak: Detener. Detenido, sostenido. T irb ir. La mesa est, sostenida en la pared. E k ajn t irb ir tu nake Otto. Devolucin, reintegro. Sutmayaj. La devolucin del dinero no est completo. E sutmayaj tama e tumin maja x tuno r.

Devolver. Sutma r. Debo devolver las cosas prestadas porque nos mas. Uk ani twainche e sutma r tama xe maja x tanib a. Devuelva. Satu. Devuelva el dinero que debe con su amigo. Sutu e tumin xeib eto taka apya r. Der. Sut: Devolver. Da de los santos. Tz ikin. El da de los santos se celebra con alegra. E tz ikin achempa taka e tza yer. Diablo. Lab aren. El diablo, no puede aren ma chi contra Dios. E lab ob na takekatata . Diarrea. Numnak . El nio tiene diarrea. E chuchu ukojko e numnak . Dice, dijo. Che. El profesor dijo, maana no vendr. E ajkanseyaj che, ma chi wate n ejk ar. Dientes picados. Mat uch. El abuelo tiene dientes picados. E noy mat uch ut uyej. Dientes. Ej (yej). La anciana le duelen las encas de los dientes. E noj ixik ak uxun uwerir u t uyej. Dientes. Utwejob . Debemos cepillarnos los dientes despus de cada comida. E utwejob uk ani pojka r nakpat e wya rob . Diferente. Yanyan. Aquellos vestidos tienen diferentes colores. E pikob yajayanyan utz ijb ar. Difcil. Intran. El nio encuentra difcil el estudio. E sitz intran utajwi e

7 9
14 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

149

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 0
150

kanwa r. Difunde, transmite. Apuktz a. El profesor transmite la enseanza. E ajkanseyaj war upuktz es e kanwa r. Der: puknar: difundir, transmitir, difundir. Dgame. Arenen. Dgame como tengo que hacer este trabajo. Arenen kochwatwainche e patna r ira. Dinero. Tumin. El dinero es necesario para vivir. Tama e turer uk ani e tumin. Dios, nuestro padre. Katata . Gracias a Dios, estamos aprendiendo a escribir. Ch ajb eyx e katatatame war kakano katz ijb ayan. Disminuir, encoger. Atz u pa. Entre dos tiene que disminuir este trabajo. Cha kojto n uk ani twa atz u pa e patna r ira. Disminuir. Jaktz a r. Como esta lloviendo constantemente no quiere disminuir el ro. Kochwairaj iraj ak axi e jaja r matuk a e jaktz a r tama e xukur. Disminuy. Tz u pa. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. E jatama e xukur tz u pa, kochwa ma chi x war ak axi e jaja r. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. Dispararon, tiraron. Jujra. Ayer le dispararon a un ladrn. Akb i jujra inkojt ajxujch. Disparejo. Tz ej (tz eb ). El tule sali disparejo. Ute rar e pojp tz ej

lok oy. Disparo. Juroner. Escuch disparos en la noche. U nb i e juroner akb ar. Distribucin, reparticin. Pukmayaj. E n l a f i e s t a h a y distribucin de pan. Ta nojk in ayan e pukmayaj tama e b or. Divida, reparta. Xere. Tenemos que dividir el trabajo que vamos a realizar. Uk ani twa kaxere e patna r xetwakache. Divide, reparte. Uxere. Mam reparte la comida entre los nios. E tu b ir uxere e wya r taka e maxtak. Der. Xer: Repartir. Divisin. Xermayaj. Mi hija sabe realizar la divisin. Niwijch ok una ti x uche e xermayaj. Doblados, tronco, asientos de algo. Suy. El tronco del rbol es grande. Usuy e tenojta . Dobl. Paktz a. El joven se dobl el o m sitzpaktz a pie por jugar. E ch uyok umen e aras. Documento. Ujunar. El seor, perdi su documento del terreno. E winik, uchoki ajunar e rum. Dolor de cabeza. K uxjor. Es probable que el nio, tenga dolor de cabeza. B ajk at k uxjor ukojko e sitz . Der. k ukoner: Dolor. Dolor de cuerpo. K uxb akerir. El abuelito tiene dolor de cuerpo. K uxb akerir ukojko e noy.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

150

08/07/2004, 08:18 a.m.

Dolor de estmago. K uxnak . La beb quiz, tiene dolor de estmago. E Ch urkabijich ok kuxnakukojko b ajk at. Dolor de muela. K uxe yr. El abuelito, tiene dolor de muela. E tatanoy okojko e k uxe yr. Der. Kuxoner: Dolor. Dolor de odo. K uxchikinik. La abuelita le dio dolor de odo. E twi lama ajk una umen e k uxchikinir. Donde sea, en cualquier lugar. Tik taka. Las piedras se encuentran en cualquier lugar. E tun atajwatz a tik taka. Donde?. Tya ?. Dnde compraste tu pantaln?. Tyaamani awex?. Dorado (a). K ajkb ir (k ajk abir). Mam prepara la carne dorada. E tu uk ajk a e we r. Dormido. Waynem. El beb est dormido en la cama. Waynem ch a r e ch urkabta ch akte . Dormir. Wayner. D o r m i r e s indispensable para la salud. E waynir ak ampa twa e turer imb utz . Dormitorio. Waynib . El dormitorio de los nios est al lado del cuarto de pap. E waynib twa e maxtak aketpa tama uyejtz er tyaawayan e tata . Duele. Inyaj. El piquete de alacrn duele mucho. Uk uxner e sinam inyaj me yra.

Dueo, propietario. Ajyum. Quin es el dueo de estos ganados?. Chi e ajyum tema e wakaxobira?. Dulce panela, miel, y otros. Chab . El ayote es rico con dulce de panela. E ch um intzaj taka e chab . Dulce. Inchi . El jocote maduro es dulce. E tak an murak inchi . Duro. Int ant an. La tierra est dura por el verano. E rum int ant an umen e wa rk in.

E mut ch ar tama e makajr. Makajr (Kororte ). Nota: Vase: Kororte. El pjaro est en la jaula. Echar. Yarb ir. Hay que echar agua en el tule para que se ablande. E pojp twa apak pak ran uk ani yarb ir e jatamar. Eclipse. Kilis. El eclipse sucede espontneamente. E kilis anumuy inyajr inyajr. Eco. Ji k na r. Escuch el eco en la pea. U mb i e jik na r tama e nojtun. Educador, profesor. Ajkaseyaj. Ya viene el profesor para que nos enseen. Watix e ajkanseyaj twa ukansyo n. Der. Kanseyaj: Ensear o enseanza. Egreso, sale, se retira. Alok oy. El garrobo sale de su cueva. E juj

7 !
151

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

151

08/07/2004, 08:18 a.m.

alok oy tu ch en. Der. Loker: salir, egresar, retirarse. Ejecutar, interpretar. Lajb a. Aprendamos a ejecutar el violn. Kanokon lajb akon tamek orach . El ao pasado. A nb i . El ao

pasado me escape de morir por la enfermedad. A mb ichamwe n ani umen e mok. El dueo. Uwinkir (Ajyum). El dueo de l caballo, se fue a la fiesta. Uwinkir e chij ixin ta nojk in.

7 "
152

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

152

08/07/2004, 08:18 a.m.

El que est. Xe wa r. E rbol de mango est recargado de frutos. Ute rar e malak xe wa r ayan uyutir. El, ella. Ja x. El compr un morral. Ja x umani intechijr. El, la. E Art. El perro comi un pedazo de carne. E tz iuk uxi imb ijk we r.

Elevado. T ab senb ir. La casona la hicieron muy elevada. T ab senb ir Che mbir e nuxiOtto. Elotes. A nob . En el invierno abundan los elotes. Tama e k axja k in ab oro e a nob . Embarazo, embarazada. kuchur. Juana est embarazada. E Jwana kuchur turu. Der. kuch: Cargar. Embrocar. Ukotb ana r. Ha que embrocar la olla, para que no se llene de agua. Ukotb ana r e b ejt uk ani twama chi ab utk a taka e ja . Empacado. Tz otb ir. La ropa est empacada en la mochila. E b ujk tz otb ir turu tama e mukuk. Der. tzot: empacar. Empacar. Kapetz e. Tenemos que empacar los papeles para que no se caen. Uk ani twa kapetz e e junobtwama chi ojri. Der. Petz: empezar. Empacar. Upejtz a r. La seorita se puso a empacar los libros. Upejtz a r e tz ijb ab ir junobturan uche e ijch ok. Empanadas. To mpa . Las empanadas de frijoles son ricas. E to mpataka

e b u r intzaj. Empaqu, prens. Impetz e. Yo prens las mazorcas del maz. Ne n impetz e e nar. Der. Petz: Prensar. Empaquen. Tz oti k. Empaquen las cosas, nos vamos de paseo. Tz oti k e tuk i k takix twaka xin kaxana. Empezaron, iniciaron. Kajyesna. Ayer iniciaron las clases de costura. Akb i kajyesna e kanwa r tama e chuyma r. Der. Kajy: empezar. Empez, comenz. Ka y. Ayer empez la fiesta. Akb i ka y e nojk in. empiecen, inicien, comiencen. kajyesik. Empiecen el dilogo sobre la vida humana. Kajyesik e ojroner tame ka b ixirar. Der. Kajy: empezar. Empuje,Taksun. Empuje la carreta por favor. Taksun ko ra e kereb nib . En blanco y negro. Sa m. El televisor es en blanco y negro. E me ynibsa m u t. En el agua. Ta ja . Los peces nadan en el agua. E chayobanujxyobta ja . En el camino. Ta b i r. En el camino hay espinas. Ta b i r ayan e t ix.

7 #

SINTITUL-6

153

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 $
154

En este momento. Eri x (kone rix). En este momento descansar. Erix k ani injiri. En forma de curva. Kototoj. El camino es en forma curva. E bi r kototoj a xin. En la casa, en sus casas. Tamo tot (Tamyo tot). En la casa de mi pap, vive mi abuela. Tamo tot twa nitataturu nitatanoy. En la maana. T ab k in. En la maana desayun con pan. Tama e t ab k in Wye n taka e b or. En lo alto de. K atar. El gato est en la rama del rbol. E mis k atar tu k abe te . En los dientes. Tuyej. En los dientes lo golpearon al hombre. E winik ajk una tuyej. En mazorcas. Narb ir. El hombre guarda en mazorca su cosecha. E wimik narb ir uch ujb a upatna r. En medio, corazn. Yuxin. El hombre siembra frijol en medio de la milpa. E winik upak i e b u r yuxin e jinaj. En su lado, a tu lado. Tawejtz er. Me sentar a tu lado, para ver tele. Tawejtz er k ani inturan twa inwira e meynib . En sus ojos. Tunak u t. El amor de mam a su hijo se ve en los ojos. E k anir Twa e tu , cheker tunak u t. En Venta. Uchojna r. La seorita tiene en venta dos cerdos. E ijch ok war ulok se uchojna r cha kojt chitam.

Enamorado. Lab anxoxo . Juan est enamorado de la muchacha. Juranwar a lab anxoxoto ajch ok. Encabezamiento. Ujorir. El profesor hizo el encabezamiento de la carta. E ajkanseyaj uche ujorir e tz ijb ayaj. Encarnando. We ri. La herida del perro est encarnando. We ri uchek e tz i . Encendido. Xunb ir. Esta encendido el fuego en el horno. Xunb ir e k ajk tama e ch ujb en. Encendi. Tz ajb a (xumpa). Esta lea no se encendi porque estaba mojada. E si ira ma chi tz ajb a umen xekuxur. Encima, Sobre. Tujor. Los libros estn sobre la mesa. E Junob turob tujor e k ajn. Encomendado, enviado. Tzakarna. Juan fue enviado para traer la lea a casa. E Jwan tzakarna ixin utares e si te otot. Encontrado. Tajwinb ir. El nio perdido ya fue encontrado por su pap. E satem sitztajwimb ir umen utata . Encontrar, hallar. Utajwi. El nio tendr que encontrar el dinero que perdi. E chuchusitzuk ani twa utajwi e tumin xeuxhoki. Encorvar. Usojya r. Para pandear el hierro se necesita de mucha fuerza. Usojya r e tak in uk ani meyra k ek wa r.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

154

08/07/2004, 08:18 a.m.

Encuentre, alcance, logre. Tajwin. Alcance la ropa del nio, por favor. Tajwin ko ra, ub ujk e sitz . Der. Tajwsaj: Encontrar, alcanzar. Enderece. Tatz a. Enderece el hierro, por favor. Tatz a ko ra e tak in. Enfermedad. Mok. Mi to tena un enfermedad rara. Ni mamaukojko ani intemok yantaka. Enfermo. Ajmok (ajmwak, ajmwa k). Tu pap est enfermo. Atataajmok turu. Der. Mok: Enfermedad. Engaar, mentir. Inmajres. No debo engaar a una persona. Inkojt pak abme rer inmajres. Engaar, mentir. Umajres. El nio quiso engaar a su madre, pero fue descubierto. E chuchusitzk ani ani umajres utuyi tajwintz a. Enganchado. Xakb ir. La mujer tiene enganchado al nene en la cintura. E ixik xakb ir e chuchuumen tama o r ub aker. Der. xakar: enganchar. Engendra. O yni. Si un hombre no fecunda no se bien. Jay e inkojt winik ma chi o yni maja x imb utz. Engrandecer, aumentar, agrandar. Unojta resna r. Para engrandecer el guatal habr que buscar muchos mozos. Unojta resna r e chor uk ani sajkna r me yra ma n. Enmendado. Tak b ir (tak em). El pantaln del joven es enmendado b ir por la mam. Uwex e sitztak umen utu . Enmendar. Tak ma r. Enmendar un

ma r error resulta difcil. E tak tama e satpa r intran. Ennegrecido, se puso negro. Iktzurenran (xorojran). Este rbol se puso negro por el humo. E te ira iktzurenran umen e b utz . Der. Iktzuren: Negro. Enorme, muy grande. K ob iriktakix. Cuentan que el sol, es enorme. Akajna ke e k in k ob iriktakix. Der. Kob ir: Grande. Enraizado. Wi ri. El rbol de amate rar e jun est muy enraizado. Ute wi ri me yra. Enrollar, arrollar. Utz oti. El muchacho se puso a enrollar el hilo. E ch oturan utz oti e tz ojnok . Enseanza, clase. Kanseyaj. Qu da comienza la clase?. Tuk a ajk in aka y e kanseyaj?. Der. Kanwar: aprender. Ensear. Kansena r. A los nios hay que ensearles en una forma correcta. E b ik it maxtak uk ani ukansena r imb utz. Ensearon. Kansena. Al nio le ensearon, mucho del sacerdote. E sitzkansena, me yra umen e nuch. Enseen. Kansenik. Por favor ra enseen a mi hijo. Kansenik ko yer nisitz . Der. Kansenar: ensear. Ense. Kanseyan. Este ao el profesor, ense muy bien. E ajkanseyaj kanseyan, imb utz e jabira. Der. Kanseyaj: ensear, enseanza, clase, adiestrar.

7 %
155

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

155

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 &
156

Ense. Ukanse. La seorita ense a otras mujeres a cocinar. E ijch ok ukanse e mojr ixiktak tama e cheyaj wya r. Entonces. Into . Entonces trabajo contigo. Intoinpatna takaret. Entrada, Entrar. Ocher. En la entrada del pueblo hay un letrero. Tama e ocher techinam ayan intetz ijb . Entrar. O nchoy. Este ao entrar a c l a s e s . Ne o nchoy tama e kanwa r e jab ira. Der: Ochor: Entrar. Entraron ustedes. Ocho x. Por qu entraron ustedes dentro de mi sitio?. Tuk ot ocho x maku nyo rti naj?. Entraron. Ochob . Los ganados entraron en sus corrales. E wakaxobochobtema e makte . Entre abierto. Lecher. El hombre estaba durmiendo, con la boca entre abierta. War ani awayan e winik lecher uti . Entre usted. Ochen. Entre usted an ta tambin a la clase. Ochen ub kanwa r. Entre, en medio. Jam. Pas entre las personas. Nume n tujam e pak ab ob . Entre. Tikajam. Entre nosotros formamos el equipo de ftbol. Tikajam kache e morwa r twa e aras tama e pok pok . Entre. Ujam. Entre alumnos y maestros debe haber amistad. Tama ujam e ajkanwa rob ye

ajkanseyajobuk ani e pya rir. Entr. Oche n. Entr a la iglesia. Ne n oche n tuyotot e katata . Entretener. Xot. El seor entretiene al ganado para que no entre en su milpa. E winik uxoti e wakax twa ma chi uk uxi e jinaj. Entr usted?. Oche tka?. Entr usted a la iglesia. Oche tka tuyotot e katata . Der. Ocher: Entrar. Entr?. Ochoy. Entr tambin su hijo a la escuela?. Ochoy asitz ub a takanwa r ?. Entumecido, tullido. Sispanen. Tengo fra las piernas por el fro. Ut niwa sispanen umen e sisar. Enverdecido. Yaxaxran. El bosque esta enverdecido por el invierno. E k opot yaxaxran umen e jaja r. Enve. Eb tan (tzakren). E n v e tan e saludes para su mam. Eb k ajpesyaj twaatu . Envuelto. B asb ir. Los tamales estn envueltos con hoja de guineo. E b ak atpab asb ir tama uyopor e kene . Equivocado. Yanem. La seorita tiene equivocado su tejido. E ijch ok yanem ujarma r. Es ayudado, lo ayudan. Atakarna. El nio es ayudado a hacer su trabajo por su pap. E sitzwar atakarna uche upatna r umen utata . Der. Takarsaj: ayudar. Es bajado. Emseb ir (emsena) j. El

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

156

08/07/2004, 08:18 a.m.

enfermo es bajo de la montaa para consultar al mdico. E ajmok emseb ir ta nukte twa uwira e ajtz akoner. Es cazado. A jpna (ajajpna). El ratn o k es cazado por el gato. E ch a jpna umen e mis. Der. Jajpanar: Cazar. Es to. Mama bir. Bonifacio es to de bir ta b a. usted. E Binifacio mama Escalera. Ekmib(t ab ib ). El albail usa escalera cuando trabajo. E ajche yaj otot uk ampes e ekmib tyawar apatna. Escama, laminilla. Sujr. El pez tiene escamas. E chay ayan e sujr takar. Escarba. Upajni. El nio escarba la tierra, para sacar la yuca. E chuchu sitz upajni e rum twa ulok se e tz ijte . Escarben. Pajnenik. Escarben la tierra para sembrar verduras. Pajnenik e rum twaapaktz a e kar. Der. Pajn: Escarbar. Escogido, seleccionado (a). Sajkb ir (sajkab ir). El maz est escogido para semillas. E ixim sajkb ir twajinaj. Escorpin. Manakuch. Si nos muerde el escorpin, nos podemos morir. Jay uk uyo n e manakuch, b ajk at kachamay. Escribir. Tz ib ayaj. El nio ya puede leer y escribir. E sitzuna ti x uche e pejk yetz ijb ayaj. Escrito. Tz ijb . Mi amigo no ha

escrito desde que se fue a la capital. Nipya r ma to uche e tz ijbtya ixin ta nojchinam. Escritor. Ajtz ijb ayaj. En nuestra rea no tenemos ningn escritor de historias. Tara matuk a nen inte ajtz ijb ayaj tama e numerob . Der. Tz ijb ayaj: Escrito, escritura. Escuche, oiga, consulte. Ub in. Seora, escuche la charla del in ko ra, profesor, por favor. Ub uyojroner e ajkanseyaj ixik. Escchenos, iganos. Ub inon. Por favor compaeros, escchenos en la platica. Ub inon ko ra pya rox tama e ojroner xek ani kache. Der ub saj: Escuchar. Escupir. Tujb . Escupir en el suelo, es mal hbito. E tujbtama u t e rum ja x intemab anb anir. Ese, eso, esa, Ya x. Ese caballo es de ijb ar e chij ya x color blanco. Utz saksak utz ijb ar. Espalda, concha, cscara. Pat. El abuelo, tiene una enfermedad en la espalda. Inte mok ukojko e tatanoy tu pat. Espanta pjaro. Xiraj. En aquel maicillal hay un espanta pjaro. Tama e kuskus yaja ayan inte xiraj. Espectacular. Ame yni. La fiesta es espectacular. E nojk in ame yni. Espectculo. Me yni. Los patojos les gusta el espectculo. E maxtak uyuk er utobe me yni.

7 /
157

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

157

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 (
158

Esprame, cudame. Kojkonen. Esprame para comer juntos en mi casa. Kojkonen, twakawekomon ta nyotot. Der. Kojk: esperar. Esperamos. Kakojko. Esperamos que este ao, aprendamos mucho. Kakojko e jabira, kakano me yra. Der. Kojk: esperar, cuidar. Esperar, cuidar. Ukojkna r. Esperar con alegra el nuevo ao. Uk ani ukojkna r taka inte tzajyer e topobjab . Esper, cuide. Inkojko. Esper a mis compaeros que iban a llegar. Inkojko nipya rob xe a xin ani ak otob . Espere. Kojkon. Espere la comida ya r poco falta que este. Kojkon e wya k ix aturan. Der. Kojk. Esperar. Espeso. Intat. No quiero atol que sea muy espeso. Ma chi ink ani e sa xeintat. Espina. T ix. El nene tiene una espina en le pie. E chuchusitzayan inte t ix tu yok. Espinado. Xek b ir. El nio est espinado de los pies y no puede caminar. Xek b ir uyok e sitz yi ma chi axana. Espinilla. Ich i . Tengo espinillas en la cara. Ayan e ich itama niweroj. Espritu del alimento. Ikb en. El hombre hace oraciones para que abajse e haya alimento. E winik uk katatatwaayan e ikb en.

Espritu del hambre. Xiximay. Mi abuelo no cree en el fantasma comelona. Ninoy ma chi ak ub seyan tama e xiximay. Espiritu. Me ynir. El espritu nadie lo puede ver. E me ynir mamajchi uwira. Espritu. Nawal. El espritu de Dios se manifiesta en nosotros. E nawal tekatataachekta tamaron. Espiritualismo, espiritualista. Unawalir. Las personas creen en el espiritualismo de los fallecidos. E pak ab abuk ub syobunawalir e pak ab abxe chamwab ix. Esponjoso. Sob sob . La almohada est hecha de material esponjoso. E tasjor che mb ir tama e ayanir sob sob . Esposa. Wixka r. A la esposa hay que apreciarla mucho. E wixka r k ani uk ajna r me yra. Esposo. Noxib . A la mujer se le muri . el esposo. E ixik chamay unoxib Espuma. Ab osmay. El jabn hace osmay mucha espuma. War ab meyra e xapun. Der.B osmay:Babear. Espuma. Uyojmar. El nio le qued espuma de jabn en la cabeza. Ketpa uyojmar e xapun tu jor e chuchusitz . Esquina. B isar. En la esquina de la casa, hay flores sembradas. Tama e b isar e otot, ayan e nichir pak b ir.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

158

08/07/2004, 08:18 a.m.

Est agobiado. Soyem. La rama del rbol est agobiado, sobre el ro. uk abe tesoyem, tu jor e xukur. Est colgado. Ch ub ab ir. La guitarra est colgada en la pared. E labtu nak otot ch ub ab ir. Est cortado. Xurem. El vestido est cortado con cuchillo. E b ujk xuren tama e xujrib . Est. War. El caballo est comiendo zacate. E chij war uk uxi e ak. Estaba, haba, casi. Ani. Te estaba esperando con los elotes. War ani inkojkwe t takea nob . Estaca. Suste . La carne est asada en estaca. E we r pojpb ir tama e sust e. Estamos observando las estrellas. Warka kawira e ekob . Estar, estuvimos. K a y ( j a y ) . Estuvimos jugando con otros jvenes. Kay asyo n taka inmojrix maxtak. Este. E ra. Este es un libro grande. E ra ja x intenoj jun. Estimar apreciar. Uchojresna r (uchojb esna r). Un hijo debe apreciar a su madre. Uchojresna r inkojt tu b ir ja x uchenik inte maxtak. Estmago, buche. Chim. Quiz le duele el estmago del beb. B ajk at ak uxon unak e ch urkab . Estornudar. Jaktzijma r. Estornudar

r tama es muy saludable. E jaktzijma inkojt pak abimb utz. Estrella. Ek . En la rotura del techo de la casa se ve la estrella. Tama upasarir o r e otot cheker e ek . Estudiante, aprendiz, alumno. Ajkanwa r. Con el profesor hay muchos estudiantes. Takeajkanseyaj ayan me yra ajkanwa rob. Der. Kanwa r: Aprender. Evaluar, probar. Uyejtana r. Hay que evaluar constantemente al alumno para comprobar cuanto han r una ta rob aprendido. Uyejtana e ajkanworob uk ani che na r twauchekswobkob a una tob . Evapora. Wapori. El agua se evapora por el sol. E jawapori umen e syan k in. Excremento, heces fecales,. Ta . El beb manch la ropa con excremento. E ch urkabub oni e b ujk taka e ta . Existe, tiene. Ayan. Mi ta tiene dos hijos. Nik ojna ayan cha kojt umaxtak. Extender. Intech e. Quiero extender el ani intech e petate para acostarme. K e pojp twainch a n tar. Extender. Ututz b ana r, ujajya r, uwajya r. Loa nios fueron a extender los petates para venderlos. Ututz b ana r e pojp twa achompa ixin uchyob e chuchusitz ob . Extendido. Tech b ir (tech er). El

7 )
159

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

159

08/07/2004, 08:18 a.m.

agua est extendida por el camino. E jatech b ir ta b i r. Extranjeros. Yeperwinikob . En el pueblo viven personas extranjeras. Tama e chinam turob e yeperwinikob .

Fabricacin. Chenmayaj. Mi to es fabricante de sombrero. Nimama una ta e chenmayaj tama e b itor. Feo. Kalapir. El cerdo es feo, porque come cualquier cosa sucia. E chitam kocha, uk uxi tuki i ktaka kalapir. cualidad. Fiebre, temperatura. Purer. El beb, tiene mucha fiebre. E ch urkab ukojko me yra purer. Fiesta. Nojk in. La mujer fue a la fiesta. E yxik ixin ta nojk in. Finalizacin, terminacin. Uk a pa r. Llegamos nuevamente a la finalizacin de las clases. K oto n inyajrix tama uk a pa r e kanwa ar. Flecha. Ch ant in. E joven mat al

ratn con la flecha. E sitzuchamse e ch o k tama e ch ant in. Flexible. Impak pak . Los nios tienen los huesos flexibles. E b ik it maxtak impak pakub akerob . Flor de muerto. Sampwer (sampwe r). La flor de muerto, se da al final del ao. E sampwer achekta tu k a pa r e jab . Flor de pascua. Saknichir. La flor de pascua es color blanco. E saknichir saksak utz ijb ar. Florece. Yojypa. Es tiempo en que florece la mata de guineo. Uyajk inar twaayojypa unichir e kene . Flores. Nichir. Mi frijolar tiene flores. Nib u r ayan unichir. Foca, perro de agua. Tz ija . El perro de agua come camarn en el ro. E tz ijauk uxi e tziktzik ta xukur. Fraccin. Tzukur. El mozo dej una fraccin de la tarea que se le dio. E ma n uyakta inte tzukur tama e patna r. Fraccin. Uxejrir. Este es una fraccin del terreno de la escuela.

8 =
16 0

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

160

08/07/2004, 08:18 a.m.

E ra uxejrir e rum tyawa r uyototir e kanwa r. Fractur, quebr. Uk asi. El joven se fractur la pierna. E ch o m sitzuk asi uya . Fredo, frito. Ch ijrb ir. En el almuerzo comimos carne frita. Tama e orajk in

kak uxi e ch ijrb ir we r. Frente ante. Tu t. El nio llor ante el m d i c o . E sitz aru tu t e ajtz akmayaj. Frijol chajan, frijol garbanzo. Ch a nb u r. El seor sembr frijol garbanzo y maz. E winik upak ie ch a nb u r yeixim. Frijol de Jurula. Lor. Subi el precio ab ay utujrar e del frijol julula. T lor. Frijol. B u r. Los seores estn sembrando frijol. E winikobb u r war upak yob . Fro. Sisar. Mi pueblo es de clima fro. Uturer nichinam insis. Frutas. Yutir. El rbol de jocote tiene rar e murak ayan frutas. Ute uyutir. frutas. Fue amontonado. Kinb una (b ukb ana). E l m a z f u e amontonado dentro de mi casa. Ut e ixim kinb una wakwi r nyo tot. Der. Kinbunar: Amontonar. Fue asesinado, matado. Chamesb ir. Este hombre quiz fue asesinado. E winik ira b ajk at chamesb ir chena.

Fue ayudado. Takarna. El muchacho fue ayudado a salir del barranco. E ch o m sitztakarna twaalok oy ta ch en. Der. TAkarsaj: Ayudar. Fue cazado. Jajpna. El gato de monte agarro al chompipe. E chumpi jajpna umen e ch ajch . Fue cortado. Ch ajka (xujra). El joven fue cortado por el borracho. E ch o m sitz ch ajka umen e ajkarer. fue de paseo. Pakax. Mi cuado fue al pueblo, a comprar carne. Tya pakax nimuutares meyra arasob . Fue doblado. Pajka. La milpa fue doblado por mi cuado. Pajka e jinaj,umen nimu . Der. Pak: Doblar. Fue encontrado. Tajwina. La vaca perdida fue encontrada por el joven. E satem wakax tajwina umen e ch o m sitz . Der. Tawsaj: Encontrar, alcanzar. Fue enviado. Eb etna. El joven fue enviado para cuidar la milpa. E sitz eb etna twaukojko e jinaj. Fue rajado. Tajchna. Est lea fue rajada por mi pap. E siira tajchna umen nitata . Der. Tajchmar: Rajar.

8 1

SINTITUL-6

161

08/07/2004, 08:18 a.m.

Fue retifado, fue sacado. Lok esna. El nio fue retirado de la clase. E sitz lok esna ta kanwa r. F u e s e l e c c i o n a d o . Sajkna. El muchacho fue seleccionado para jugar ftbol. E ch o m sitzsajkna, twauyasi e pok pok . Fue sembrado. Pajk a. El rbol de mango fue sembrado por mi abuelo. Ute rar e malak pajk a, umen nitatanoy. Fuego, Luz. K ajk. Los nios no it deben jugar con fuego. E bik maxtak me rer asyobtakek ajk. Fuera, ajeno. Najtir. Fui a trabajar n putne n fuera de mi pueblo. Ixye najtir ta ni chinam. Fueron golpeados. Jajtz ob . Los jvenes fueron golpeados por un ladrn. E maxtak jajtz ob umen inteajxujch. Fueron quitados, fueron sacados. Lok,esnob . Muertos fueron sacados, dos hombres en ro. Chamenix lok esnob cha kojt winikobta xikur. Fuerte, muy duro. Intzatz. Hoy axi e llovi fuerte. Sajmi intzatz k jaja r. Fui enseado, adiestrado. Kansene n. Fui enseado a escribir correctamente. Kansene n tama e tz ijb ayaj imb utz. Der. Kanseyaj: Enseanza.
8 2
162

G
Gallina de. Uyak ach. La gallina de ach e tu mam es ponedora. Uyak ajch abku m. ave. Gallina. Ak ach. Compramos una gallina. Kamani inkojt ak ach. ave. Ganado. wakax. El ganado est en el corral. E wakax turu ta makte . Ganchos. Xajr (uxajrir). El rbol tiene dos ganchos. Cha te xajr ukojko e nuxite . Garrapata. Sip. La garrapata se prendi en la vaca. E sip ch uwan tama e wakax. Garrobo. Sib ikjuj. El garrobo se meti en la cueva. E sib ikjuj ochoy tu ch en. Garza. Joj. La garza nada en el agua. E joj anujxi tama e ja . ave. Gastar, borrar, confundir. Satma r. Fui al pueblo, a gastar el dinero que me dio mi mam. Ixye n ta chinam inche e satma r, tama e tumin xe uyajk en nitu . Gast, borr. Insati. Gast todo el dinero. Insati tuno r e tumin. Der. Sat: Gastar. Nota. Isati, implica tambin perder a una persona u objeto intencionalmente. . Gast. Usati. La nia gast el dinero en sus juguetes. E Chuchuijch ok

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

162

08/07/2004, 08:18 a.m.

usati e tumin tama e ayaras. Gatea. Apakruma. El beb ya gatea. E ch urkabwarix apakruma. Der. Pakruma r: Gatear. Gatear. Pakruma r, (kotrema r). El beb ya quiere comenzar a gatear. E ch urkab k anix aka y

akotrema. Gato de monte. Ch ajch. El gato de monte come la gallina. E ch ajch uk uxi e ak ach. Gato. Mis. El gato caz al ratn. E mis uchuki e ch o k. Gavilancillo. Rikrik (liklik). El

8 3
16 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

163

08/07/2004, 08:18 a.m.

gavilancillo caz al pollito. E rikrik uchuki e yuru . ave. Gemelos. Kwach.Esoshombressongemelos.E winikob ya xja xob kwachob . Gesto. Xu t. La seorita me vio con mal gesto. E ijch ok xu t uwire n. Girasol. K onox. Los nios estn sembrando Girasol. E maxtak war upark yobe

8 4

k onox. Gir, dio vuelta. Sutrema. La piedra gir en el aire. E tun sutrema tama r: Girar. e ik ar. Der. Sutrema Gorgojo. Max. Este maz tiene gorgojos. E ixim ayan e max tamar. Gorra. Job jor. El hombre compr una gorra. E winik umani inwojr job jor. Gotas. T unt a. En el techo de la casa, cay gotas de agua por la tormenta. Tama e o r otot t unt a e jaumen e tzatz jaja r. Goteando. Ch ujch a. El agua est goteando sobre m. Ch ujch a e ja ta nijor. Grande, gran. Nuxi . Me asusto una culebra muy grande. Ub ajk usye n inkojt nuxichan. Grande. K ob ir (Nojta , nuxi ). Ese caballo es grande. E chij ya x k ob ir. Grande. Nojta . Esta casa es grande. E otot ir a nojta . Granizo. B at. La lluvia cay con granizo. E jaja r k axi taka e b at. Granulado. Ji ji . El fertilizante que compr, es granulado. E yo kma r

xeinmani ji ji . Grasa o papada del pavo. La b . El pavo tiene grande la papada. E ajtzonojtaula b . Grasa. Ch i chmar. La carne del venado da mucha grasa. Uwe rir e masauyajk u meyra ch ich mar. Grietas. Jatemar. Hay grietas en la tierra. E run ayan e jatemar tamar. Grillo. Ajk ab (jereren). El grillo canta por las noches. Take akb a r ak aywi e ajk ab . Gripe, catarro, moco. Sijm. La gripe m e m o l e s t m u c h o . E sijm uk oyresen meyra. Gris, cenizo. Tantan. El color de mi ijb ar nipik vestido es gris. Utz tantan. Gris, oscuro. Sakpwe n. La maana est gris. E t ab erk in sakpwe n. Grueso. Impim. Aquel hombre usa caites gruesos. E winik yajaimpim uxanab. Guacal. Ruch. Mara me dio un guacal con atol. E mari uyajk e n inte ruch takesa . Guacamaya. Moch . La Guacamaya es de

SINTITUL-6

164

08/07/2004, 08:18 a.m.

cola larga. E mochnojtaunej.ave. Guachipiln. Tz ujtz aj. E n l a quebrada hay un rbol de guachipiln. Takojn wa r inte tz ujtz aj. rbol. Guadar. Juyjuyresna r. Tendr que guardar la masa para hacer los tamales. Twainche e b asb irpa ik ani juyjuyresna r e k u m. Guanaba. T ixtz urumuy. La ardilla come guanaba en el rbol. E chuch umak i e t ixtz urumuy tu k ab . Guarda espalda. Kojkpat. Mi cuado tiene guarda espalda. Nimuayan ukojkpat. Guarda, economice. Kete. Aquel hombre guarda su dinero. E winik yajaukete utumin. Der. Ketmayaj: guardar economizar. Guardado, cuidado. Ch ujb ab ir. Hay que guardar los papeles de ani ch ujb ab ir e estudios. Uk junobtama e kanwa r. Der. Chujp: Guardar. Guardar. Uch ujb a. E l n i o ordenado, debe guardar sus cuadernos. E chuchu sitz xe ana tanyan ukani twauch ujkb a ujun. Guardin. Ajkojk. El que tiene mucho n ayan dinero, paga un guardin. Ti me yra utumin, utoyi inkojt ajkojk. Der. Kojk: Cuidar, Guarnecer. Ofcio. Guatal, roza. Chor. Los mozos estn trabajando en el guatal. E ma nob war apatnobta chor.

Guayaba. Pataj. El murcilago come guayaba por las noches. E sutz umak i e pataj akb ar. Guayabilla. Patajmax. El rbol de guayabilla es muy alto. Ute rar e patajmax tichan taka uyok. rbol. Gua o cable. Ch ajnar. La taltuza corta la gua del ayote. E b aj uxuri uch ajnar e ch um. Guiliguiste. I x i m t e :. E n l a s comunidades existen muchos rboles. Tama e morwa rob achekta meyra guiliguisti. rbol. Guineo abanero. Yaxkene . El seor tiene siembras de guineo abanero en su huerto. E winik ayan e yaxkenepak b ir umen. Gisquil. Ch iwan. La mujer vende gisquiles en el pueblo. E ixik uchoni e ch iwan ta chinam. Guitarra. Lab . Mi cuado sabe ta ejecutar la guitarra. Ni muuna alajb a tamelab . Gusano. Ub i . El gusano, camina en la rama del rbol. E ub i axana tama uk abe te .

Habla, se comunica. O jron. El hombre se comunica con su esposa. E winik o jron taka uwixka r. Habla?. O jronka?. Habla el profesor

8 5
16 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

165

08/07/2004, 08:18 a.m.

con sinceridad con usted?. O jronka e ajkanseyaj takaret inb utz?. Hablar. Ojronen. Tengo que hablar con el profesor sobre mis clases. Uk ani inte ojroner take ajkanseyaj tama ni kanwar. Hablaron ellos, amigable. Ojronach. La seora es amigable. E yxix ojronach me yra. Hablemos. Ojronikon. Hablemos en nuestro idioma chort. Ojronikon tama kawojronerach ch orti . Habl, hablando. Ojron. Mara est hablando por telfono. E mari ojron tama e pejknib . H a c e u n i n s t a n t e . Wariwar ( w a r w a r ) . Hace un instante desapareci el arcoiris. Wariwar asatpa e makchan. Hacemos nudo. Katzayi. Estamos haciendo nudos a la hamaca, porque est roto. War katzayi usukchijir e abtamar xewejrem. Hacen. Iche. Mi pap hace muebles.

Nitatauche e k ajnob . Hacer. Che na r. Tenemos que hacer e l a p o r r e a r d e f r i j o l . Uk ani che na r e jatzb u r. Hacer. Uche. El nio tuvo que hacer sus deberes antes de jugar. E chuchu sitz uche ukanwa r b ajxan e aras. Hacia arriba, contiguo. Tichanb ir. El nio escupi hacia arriba y le cay en la misma cara. E sitztujb san tichanb ir yi k axi tu t. Haga nudo. Tzaya. Haga nudo en la pita Mara. Mari tzaya e sukchij. Der. Tzay: Nudo. Hagan. Chenik. Hagan la comida para comer por favor. Chenik ko ra e wya r twakak uxi. Halar, Jalar. Ukrejb na r. Jalar a una vca con una pitilla se corre el riesgo de que. Jay kache ukrejb na re

8 6
16 6

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

166

08/07/2004, 08:18 a.m.

wakax taka inteyer sukchij b ajkat atz okpa. se reviente. Hamaca. Ab . Mi pap est descansando en la hamaca. Nitatawar ajiri tama e ab . Hambre. Wi nar. El pap tiene que trabajar para que los hijos no sufran hambre. E tata

apatna twama chi ajk unobumen e wi nar uyunenob . Hasta aqu, por eso. Tartaka (tamartaka). Hasta aqu llegar con e trabajo. Tartaka e ra k ani ink otoy tama e patna r. Hasta. Yarik in. Mara, hasta cundo vino a ver a su mam!. Mari, yarik in tarye t awarajse atu !. Hay tiempo, hay posibilidad. Tawar. Hay posibilidad que venga otro profesor a la escuela. Tawar watar inkojti x ajkanseyaj tu yototir e kanwa r. Heche. Yara. Hijo, por favor heche ra agua en los sembrados. Yara ko e jatama e pak b ajr sitz . Hechicera. B a x. Aqu hay una mujer que sabe hacer hechicera. Tara ayan inkojt ixik xeuna ta uche e b a x. Hechicero, malhechor, maldicionero. Ajb a x (ajchukoner, ajposoner). Donde vivimos no tenemos conocimiento de un hechicero. Tyaturo n matuk ae ajb a x xe kana ta. Der: Bax: hechizo, maldicin. Hendidura, grietas. Tajchemar. El terremoto dej grietas en la tierra.

E nukyukb ar uyakta e tajchemar tama e rum. Hermana de. Uwijta n. La hermana de mi amigo tiene un beb. Uwijta n nipya r ayan inkojt uch urkab . Hermana. Ijta n. Quiero ir a visitar a ani inxin inwara mi hermana. K twaniwijta n. Hermano mayor. Nisakun. M i hermano mayor trabaja mucho. Nisakun apatna me yra. Hermano menor. Ijtz imb ir. Mara es hermana menor de Pedro. E Mari ijtz imb ir umen e Pedro. Hernia. Chur. Esa seorita tiene una gran hernia. E ijch ok ya x ayan twa nixichur. Hierro, en el sol. Tak in. El joven se golpe con el hierro. E ch o m sitz uyob i ub a tama e tak in. Hgado. Xemem. En el restaurante venden bistec de hgado. Tya ache na e wya r achojna e ustb ir xemen. Higuera. Pinyaj. La higuera crece en el verano. E pinyaj ach i tama e wark in. rbol.

8 7

SINTITUL-6

167

08/07/2004, 08:18 a.m.

8 8
168

Hija de. Uwijch ok. La hija de mi hermana es maestra. Uwijch ok niwijta n ajkanseyaj. Hijastra. Cha r. Mi pap tiene una h i j a s t r a . Nitata ayan inkojt ucha r. Hijastro, hijastra. Cho ynen. Un hijastro no es igual que un hijo. Inkojt cho ynen maja x la r take yunen. Hijito. Apix. Qu te pas hijito mo?. Tuk a anumse ab aapix?. Hijo (a). Unen (Yunen). El hijo obediente y bueno agrad a sus paps. E unen xe ak ub esyan ink ajyer twae tata b irob . Hijo de piuelo. Kujk. Los hijos de piuelo, tienen espinas. Ukujkir e tzetzeayan ut ixer. plantas. Hijo e Hija. Maxtak. Mi cuada tiene tres hijos. Ni wawan ayan uxkojt umaxtak. Hilo. Tz ojnok . La suegra de mi hermano cose con hijo blanco su vestido. Upixam nisakun uchuyi e pik taka e saksak tz ojnok . Hipo. Tukub chan (tunk uch) (Tukukchan) se. El nio tiene hipo. E sitzUkojko e tukub chan. Hirvi, hervida. Ojmay. El agua para tomar tiene que ser hervida. E ja xe twa ko ych i uk ani twa ojmay. Hocico. Murux. El caballo tiene el hocico alargado. E chij k atataj e

murux takar. Hoja de guineo. Law. Las hojas de guineo son largas. E law k atataj. Holln. Xoj. En la cocina hay mucho holln. Uyototir e we ynibayan e xoj tamar. Hombre. Winik. Este hombre es ganadero. E winik ira ajwakax. Hombro. Kejreb . EL seor lleva la eche lea en el hombro. E winik uk e situ Kejreb. Hombros. O r kejreb . Me golpe los hombros. Inyob i eo rkejreb . Hondo. Intam. Este ro es hondo. E xukur ira intam. Hongos comestibles. sakcho (Sakcho k). Mam hizo caldo de hongos. E tuuche e sakchotaka uya rar. Horcn, columna. Oy. Ya estn colocando las columnas de la casa. Wix awa b na e oytame Otto. Horizontal. K atarb ir. La siembra se hace en forma horizontal. E pak ma r achempa k atarb ir. Hormigas Acarreadoras. T ojt ome . Las hormigas acarreadoras, se alborotaron por la lluvia. E t ojt ome Pukujkyobume e jaja r. Hormigas guerreras. Tz ur. Las hormigas guerreras pican fuerte. Inyaj ak uxonobe tz ur. Hormigas. Xinich. La hormiga tiene aguijn. E xinich ayan upuk .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

168

08/07/2004, 08:18 a.m.

Hoy da. Kone rix. Hoy da los jvenes no obedecen a sus padres. Kone rix e maxtak ma chi uk ub se utatob . Hoy por la maana. Sajmi. Hoy por la maana me com un pan. Sajmi, inmak i inwojr b or. Hoy. Kone r. Hoy viene el profesor. Kone r watar e ajkanseyaj. Hurfano, abandonado, desierto. Chokem. E s t a m u j e r e s t abandonado en su casa. Eyxik ira chokem turu tuyotot. Der. Chok: Abandonar. Hurfano. Yarchokem. En la casa de mi to hay un nio hurfano. Tu yotot nimama ayan inkojt yarchokem sitz . Hueso. B ak. E nuestro cuerpo existen diferentes tipos de huesos. Tama kab a ayan meyra e b ak. Huevo. Ku m. El huevo es delicioso m intzaj take con tomate. E ku pe ych. Hmedo, juneto. Ojpo . El maz est hmedo por la lluvia. E ixim ojpo umen e jaja r. Nota: Juneto es una palabra que usan especialmente los agricultores de esta regin. Sino usan a nivel nacional. se considera expresin propia de la regin. . Humo. B utz . Quemar basura produce mucho humo. Upurutna r e sojk uche meyra b utz . Hundido. Joch . La vaca tiene hundido los ojos. E wakax joch unak u t.

Hundimiento. Ochoyemram. En mi guatal hay hundimiento a causa de la torrencial lluvia. Tama nichor ayan e ochemran umen e jaja r. Huracn. Nojik ar. El huracn dobl la milpa. E nojik ar upaki e jinaj.

Iban a entrar. Ochob ani. Los nios iban a entrar a estudiar, pero por la necesidad de trabajar ya no fue posible. E maxtak ochob ani ta kanwa r kochwaayan e neb e yr ma chi x. Der. Ocher: Entrar. Igual. Inxojt. Mara tiene igual carcter con la otra hermana. E Mari inxojt uyeroj taka e nte usakun. Iguana. Juj. Mi abuelito mat una iguana. Ninoy uchamse inkojt juj. Imitar, imitacin. Uyejtz na r. Es Importante imitar a un nio para vivir la felicidad. Uyejtz na r inkojt chuchusitzimb utz twakatza y. Incienso. Sastun. Mi abuelo hizo un desahum con incienso la casa. Nitatanoy ub utz ajres e otot taka e sastun. Indague, investigue, bsquelo. Sik b an (pojron). Investigue el origen de la marimba. Sik b an kochwachekta e pajrb irte . Indigestin, malestar estomacal.

8 9
16 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

169

08/07/2004, 08:18 a.m.

Sib ijnak ir. Tengo indigestin porque com mucho. Inkojko e sib ijnak ir umen xewyenmeyra. Infeccin urinaria. K asnak . La seora tiene infeccin urinaria. E ixik ukojko e k asnak . Inflamacin, hinchazn. Sampa r. La inflamacin de la herida, se debi al mal cuido. E sampa r tama e chek, umen taka ke rma. Inflamado, hinchado. Asampa. Est inflamado el pie del nio por los zapatos. Asampa uyok e chuchu sitzumen e xanab . Der. Sampar: inflamacin o hinchazn. Iniciar, empezar. Ukajyesna r. En estos das van a iniciar las clases de Gramtica Chort. Ukajyesna re kanwa r tama e ustab ir ch orti

achempa e ajk inobira. Inici. Inkajyes. Ayer inici el trabajo. Akb i inkajyes e patna r. Inmediatamente, ahora mismo. Rajxa. Los ladrones sern encarcelados inmediatamente. E ajxujch ob a xin amajkobrajxa takix. Insertado. Jatz ar. La estaca est insertada en la tierra. E sustejatz ar tu t e rum. Instantneamente, de un momento a otro. Numtaka. Mi pap de un momento a otro pens y se fue al pueblo. Nitatanumtaka ub ijnu ixin tachinam. Interior. Makwi r. Los nios juegan en el interior de la casa. E maxtak a syobmakwi r e otot. Intestino. Sojyom. Las personas,

8 0
170

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

170

08/07/2004, 08:18 a.m.

tienen intestinos. Taka e pak ab obayan e sojyom. Introducido. Oseb ir. Los papeles fueron introducidos en la mquina. E Junob oseb ir tama e tz ijbta k in. Der osena r: Introducir. Introducido. Sub ur. La piedra est introducido dentro de las races del rbol. E

tun sub ur wakwi r uwi r e te . Sub : Introducir. Introducir. Ko se. Entre todos logramos introducir el agua potable en la comunidad. Tuno ron ko se e jatama e mormor ototob . Introduje. Intz ajb u. Introduje mis pies en el fango. Intz ajb u nyok tama e anam. Introduje. O nse. Introduje agua n o nse e ja potable en el patio. Ne to r ti naj. Introdujeron. Sujb a. El agua potable lo introdujeron de un nacimiento. Tama unukjasujb a e uch ajna re jatwao chpa. Sub: Introducir. Introdujo. O se. Usted introdujo agua t o se e jato r atinaj. a su sitio. Ne Investigacin. Upojrsaj. Ese trabajo es una investigacin del profesor. E patna r ya x upojrsaj e ajkanseyaj. Invierno. K axjak in. En el invierno c r e c e m u c h o e l r o . Tame k axja k in ach ime yra e xuki. Invitado, llamado, invitacin. Pejkb ir. Mi amigo es el invitado de honor. Nipya r pejkb ir tama e

k otorer. Der. Pejk: Invitar, hablar. Invit, invitacin. Pejksan. Mi mam ya hizo la invitacin para su cumpleaos. Nituuchi x e pejksaj tama utz aksenibujab . Der. Pejk: Invitar. Inyeccin, vacuna. Xek mayaj. Hoy vacunaron a los bebs. Sajmi, che na e xek mayaj taka e ch urkab ob . Iremos. Ka xin. El prximo ao iremos a trabajar a la ciudad. E ntejab Ka xin Kapatna ta nojchinam. Isla. Petemrum. La isla es una porcin de tierra rodeada de agua. E petemrum ja x inb ijk rum xe xojyb ir umen e ja . Izote. Sit a (sit a n). El izote da flores comestibles. E sit a uyajk u e nichir xek ujxa. rbol.

Jabal, coche de monte. K optarchitam. El Jabal, bien preparado es sabroso. Ustab ir,

8 !

SINTITUL-6

171

08/07/2004, 08:18 a.m.

intzaj e K optarchitam. Jabn. Xapun. La mujer usa jabn para lavar la ropa. E ixik uk ampes e xapun twaupojch i e b ujk. Jaboncillo. Xapunte . El jaboncillo se desprende del rbol. E xapunte intaka akay ojri uyutir. Jaula, cacaste, armazn. Kororte . El tigre est encerrado en su jaula. E b ajram makar tu kororte. Jcara, Morro. Tzimaj. Mara vende atol en jcaras. E Mari uchoni e satama e tzimaj. Jcara. Wax (tzimaj). La jcara sirve ampa para tomar chilate. E wax ak twauyuchna r uyare sa . Jilguero. tz ujtz uj. Cac un pjara jilguero. Inchuki inkojt tz ujtz uj. ave. Jilote. Pitak. La ardilla se comi el jilote de la milpa. E chuch uk uxi e pitak tama e jinaj. Jocote cido, jocotillo. Pa re . El jocote cido, se cosecha en el invierno. Tamek axjak in alok oy e pa re . frutas. Jocote. Murak. Yo como jocotes. Ne n inmak i e murak. Joven. Ch o m. E l j o v e n e s t trabajando. E ch o om sitz war apatna. Jvenes, muchachos. Maxtakob . Los jvenes fueron a baarse al ro. E
8 "
172

Maxtakobixyobta xukur atyob . Juego, juguete. Aras. El juego es bueno para el buen funcionamiento de nuestro. E aras ak ampa twa ub utzir kab a. Jugaron. Asyob . Los compaeros jugaron el campo del pueblo. Kapya rob asyob tama e ch awarum ta chinam. Der. Aras: Jugar. Jugo, caldo. Ya rar. Los nios tomaron jugo de caa. E maxtak uyuch yab e ya rar xe alok oy tama e sik ab . Jugo, nctar. Uya rar. El jugo de caa rar e sik ab es delicioso. Uya intzaj. Juntar, reunir. Unujt a r. Los jvenes se dedicaron a juntar piedras en el campo de. E ch o m maxtak turanob tama unujt a r e tunob tama e ch awar rum. ftbol. Jurgay. Jurway. Quiero cortar jurgay. K ani ijuxi e jurway. Jute. Tutu . El jute vive en el agua. E tututuru makuja .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

172

08/07/2004, 08:18 a.m.

La perforadora. Uxujyib . El carpintero usa su perforadora para hacer muebles. E ajcheyaj uk ampes uxujyibtwauche e k ajnob . labios, orilla. Ti . La seorita se pinta los labios. Utie ijch ok b onem. Labios. Upikir uti . La maestra se pinta los labios. E ajkanseyaj ixik ub oni

upikiruti . Labra, rasura, afeita. Ususi (upajri). Pap se afeita la barba. E tataususi utzukti . Der. sus: labrar, rasurar, afeitar. Labrar. Pajrna r. El hombre fue a r teixin labrar madera. Ta pajrna e winik. Ladino. Murajtu . Los ladinos tienen costumbres diferentes. E murajtu intya ch uyojronerob . Ladrn. Ajxujch (ajxuch er). Antiguamente no haban ladrones donde vivimos. Ixni x mani tuk ae ajxujch tya toro n. Der. xujch: Robar. Lagartija. Ajpat:. La lagartija entr en en. su cueva. E ajpat ochoy tu ch Lagarto. Ajin (a yin, champoj). En el agua nada el lagarto. Tame ja anujxi e Ayin. Lago, laguna. Makajrja(Xoyoja ). En la laguna hay peces. Tama e makajrjaayan e chay. Lago, mar. Noj ja . Yo, no conozco el lago. Ne n matyainwira e nojja . Lame. Utz upi. El perro lame el lomo de

su cachorro. E tz i utz upi upat uyar. Lana. Muyar. Mara vende lana. E mariuchoni e muyar. Lapicero, lpiz. Tz ijnib . Mi mam compro un lapicero para m. Nitu umani inteutz ijnibta nib a. Der. Tzi ijb : Escribir. Laringe. Ch orch or. El chile quema la laringe. E ich uputa e ch orch or. Lastimado, lastimoso. Tzajtakix (ma takix). Mi hermano se ve lastimado, por los golpes. Nisakun tzajtakix axana umen e yob saj. Lastimar, provocar. Utojra r, Utori. El joven lastim a la seorita con sus palabras. E ch o m sitz utori e ijch ok taka uyoroner. Lastimar. Torb ir. Lastimar a un nio, es ofender a Dios. Torb ir inkojt sitz , b an uche na r kochwae katata . Laurel. Sutajte . El rbol de laurel da flores blancas. Ute rar e sutajte uyajk u e saksak nichir. rbol. Lava. Upojch i. La seorita lava la ropa en el ro. E ijch ok upojch i e b ujk ta xukur. Der. Pojch ya j: Lavar. Lavado. Pokb ir. El piso est lavado con jabn. Ut e yotot pokb ir taka

8 #

SINTITUL-6

173

08/07/2004, 08:18 a.m.

e xapun. Lavar. Pojch a j (poch ya j). Mam

fue al ro a lavar la ropa. Ta xukur ixin poch a n e tu .

8 $
174

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

174

08/07/2004, 08:18 a.m.

lav. Pojch ya n. La seora lav con suficiente jabn. E ixik pojch ya n taka meyra xapun. Le dije. Inwa re. Le dije a la joven para que cuide la casa. Inwa re e ijch ok twa ukojko e yo tot.

Le pagaremos, le pagamos. katoye t. Le pagaremos sus servicios conforme la calidad con que lo hace. Jay imb utzipatna katoye t me yra. Der. Toy: pagar. Le tocan. Ab ajyna. Los nios se tocan la cabeza. E b ik it maxtak ub ajyobujorob . Der bajy: tocar. Leche. Ya rchu . La niita toma leche materna. Yar ijch ok uyuch i e ya rchu . Lechuza. Xoch . La lechuza tiene garras grandes. E xoch nojta o r uyok. ave. Lector. Ajpejk. El lector se equivoc en la lectura. E ajpejk satpa tame pejk pejk xewar uche. Der. Pejk: Leer, hablar. Lejos. Najt. El guatal queda lejos de mi casa. Najt a ketpa mi chor ta nyo tot. Lea. Si . La lea verde no arde. E si yaxax ma chi apuruy. Lengua. Wak . La lengua es parte donde nos damos cuenta de los sabores. E wak ja x imb ijk tya katjwi utzeyr e wya r. Lengua. Yak . El perro saca la lengua

por la sed. E tz iulok se uyakumen e takijti r. Lentamente. Ch antaka. El anciano camina lentamente. E nojwinik ch antaka axana. Les invito a que vayan. Chikox. Les invito a tomar atol en mi casa. Chikox ta uchsata nyotot. Levantado. Jachachaj (jachar). Las patas de la silla qued levantada. Jachachaj ketpa uyok e k ajn. Levantar, alzar. Ch uypa r. El joven o m no pudo levantar la piedra. E ch sitzma chi uche e ch uypa r tama e tun. Levantar. Uyachpesna r. El joven le gusta levantar pesa. Uyachpesna r e imb ar uyusre uche e sitz . Levante. Jacha. Levante esa madera por favor. Jacha ko ra e teya x. Der. Jach: Levantar. Liendres. T ijn (T ij). La nia tiene liendres en le cabello. E ijch ok ayan e t ijn tu tzutzer ujor. Ligoso. Impoypoy. El mecate del rbol de alau es muy ligoso. Uch a nir e majch kalapir impoypoy.

8 %

SINTITUL-6

175

08/07/2004, 08:18 a.m.

8 &
176

Limitaciones visuales. Majk ut. Hay personas que tienen limitaciones v i s u a l e s . Ayan e pak ab ob majk utob . Limpiado, desempolvado. Sajpesb ir. Las sillas estn bien limpiadas. Ujor e k ajn sajpesb ir inb utz. Limpiar, desherbar (agricultura). Ak in. Anteayer, terminamos de limpiar la milpa. Chab ikak ini u t jinaj. Limpiar. Usajpesna r. El saln de ani clase hay que limpiarlo. Uk sajpesna r tyaache na e kanwa r. Limpiaron. Sujkna. El ombligo del beb lo limpiaron con algodn. Umujk e ch urkab sujkna taka e tinam. Der Sujk: Limpiar. Llaga, herida. Chek. Tengo una llaga en la oreja. Tama nichkin ayan e chek. enfemedad. Llam, invit. Apejka (Apejke). Llam a su to para que venga a comer?. Apejka amama twa watar awe ?. Der. Pejkna r: Llamar, invitar. Llanto. Uk er. El nio salt en llanto. E chuchusitzka y takeuk er. Llega. Ak otoy. En donde vivimos no n ma chi llega el profesor. Tyaturo ak atoy e ajkanseyaj. Der. Koter: llegar, meta. Llegada. Yo pa r. La joven hizo una fiesta por la llegada de su pap. E ijch ok uche inte nojk in tama uyo pa r utata .

Llegar. Ink otoy. Maana llegar a visitarle. Ink otoy inwarajsye t ejk ar. Lleg. K otoy. Lleg el da, para iniciar las clases. K otoy e ajk in twaaka y e kanwa r. Llenar. Ub ujt a r. Los muchachos, fueron a llenar las mazorcas de maz en las. E maxtakob ixyob tama ub ujt a r e nar tama e chijr. redes. Lleno. B ut ur. La olla est llena con atol de elotes. E b ejt b ut ur taka e yaxb ur sa . . Lleno. Yok yok . La olla est llena de carne. E b ejt yok yoktaka e we r. Llen. Ub ut i. La abuela llen el cntaro con agua. E noya ub ut ie b ujr taka e ja . Der. But: Llenar. Lleva, llevaron. Ik eche. Lleven esta madera por favor. Ik eche ko ra e teira. Llevado. K echb ir. El pollito fue llevado, por la comadreja. K echb ir ixin e yuruumen e sajb in. Der. Kech: Llevar. Llevamos. Kak eche. Ayer llevamos el enfermo con el mdico. Akb i kak eche e ajmok take ajtz akmayaj. Der. Kech: Llevar. Llevar. Uk ejcha r. Llevar una carga de lea, es muy difcil. Uk ejcha r e sitaa e otot utranir. Llevo. Ink eche. Llevo un machete para mi hijo. Ink eche intemachit twaniyu nen. Der. Kech: Llevar.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

176

08/07/2004, 08:18 a.m.

Llora, grita. A ru. (a gru). El niito est llorando. E chuchusitzwar a ru turu. Der. Arwar: Llorar. Llora. O yk i. El nio est llorando por la mam. E sitzwar o yk i tama utu . Der. Uker: Llorar. Llor. Arwe n. Llor por el dolor de estmago. Uchye n arwe n e k unxnak . Der. Arwar: Llorar. Lloro. A nru. (a ngru). Si me pega lloro. Jay awajk e n ixin a nru. Llor. Aru . El beb llor por su urkabarutama utu . mam. E ch Der. Arwar: Llorar. Llovizna. Chirja . Anoche cay una llovizna. Akb ar akb i k axi e chirja . Lluvia. Jaja r. La lluvia hace nacer las r ukuxpes e yarum. hierbas. E jaja Unverso. Lo abrazas. Amek e. Usted tiene que abrazar al nio. Ne t uk ani twa amek e yeresitz . L o a d o r m e c e . Uwayne. M a m a d o r m e c e a l n i o . E tu w a r uwaynes e ch urkab . Lo alimenta. Uwe se. Los paps son los responsables de alimentar a los hijos. E tatobuk ani twauwe se uyunenob . Lo apresuraron. Wak chesna. La lluvia hizo apresurar los pasos al joven. Wak chesna e ch o m sitz umen e jaja r. Lo arrastraron, arrastrado.

Krejb ana (krejpna). La seorita fue arrastrada por el ro. E ch o m ijch ok krejb ana umen e xukur. Lo Asa. Upojpi. Mam asa la carne para el almuerzo. E tuupojpi e we r twae orajk in. Der. Pojpnar: Asar. Lo astillaron. Xixirna. La hoja de la milpa se astill por el aire. Uyopor e jinaj xixirna umen e ik ar. Der Xixirb ir: Astillar. Lo blanco. Usaksakir. Lo blanco de las nubes me agrada. Usaksakir e tokar utza jyresen. Lo cazan, lo atrapan. Achujka. El pollito lo cazan de la comadreja. E yuruachujka umen e sajb in. Der. Chuk: Cazar, atrapar. Lo cuidan. Akojkna:. Para que la milpa no se pierda lo estn cuidando. War akojkna e jinaj twama chi asatpa. Der. Kojk: Cuidar. Lo desnuda. Upisi. Cuando desnudas al bebe, inmediatamente balo. Tyaupisi e ch urkabwak chetaka awates. Lo devolvieron. Sujta. El nio robado lo devolvieron a sus padres. E sitz xe xujchna, sujta taka utatob . Der. Sut: Devolver. Lo ensean, lo adiestran. Akansena. A la seorita le ensean a costurar su mam. War akansena achuyma e ijch ok umen utu . Lo ensucia. Uxexres. El nio ensucia la playera con lodo. E chuchusitz uxexres ujob nuktaka e anam. Der.

8 /
177

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

177

08/07/2004, 08:18 a.m.

8 (
178

Xex: Sucio. Lo grita. Uyaru. El borracho se puso a gritarle a su esposa. E ajkarer turan uyaru uwixka r. Lo introdujeron. Osena. El perrito lo introdujeron al agua. E chuchu tz iosena tama e ja . Lo llama. Upejka. Mam sali a llamar al nio para cenar. E tu lok oy upejka e sitztwauche wya r tama akb ar. Lo mejor. Utzikutzik. El marrano de mi mam es de lo mejor. Uchitam nituutzikutzik u t. Lo persigue. Uyajnes. El perro persigui al conejo, hasta la cueva. E tz i uyajnes e t ur ak otoy tu ch en. Lo picante. Utz a nir. Lo picante del chile, hizo llorar al nene. Utz a nir e ich uche a ru e chuchusitz . Lo quieren, lo necesitan, lo solicitan, cuentan. Ak ajna. Cuentan que hoy ajna tiene que venir su pap. Ak twa watar atata kone r. Der. Kanir: querer, amor. Lo regal. Usijpes. La mam regal un pollito a su hija. E tu usijpes uyar taka inkojt yuru . Lo rob. Uxujch i. El ladrn se rob la vaca del corral. E ajxujch uxujch i e utuwakax tyamakar. Lo sube, aumenta, incrementa, aument. Ut ab se. El comerciante aument los precios de lazos y el

r ut ab se utujrur petate. E ajchonma e jaxb ir sukchij yepojp. Lo vio, mir. Uwira. El recin nacido no puede ver a sus compaeros. E ch urkab ma chi ob na uwira upya r maxtak. Lo visita. Uwarajse. La seora fue a visitar al curandero. E ixik ixin uwarajse e ajnirom. Lodo, fango. Anam. Como est lloviendo mucho hay fango. Kochwawar ak axi meyra e jaja r ayan e anam. Lombriz. Lukum. Dentro de la tierra hay lombrices. Makwi r e rum ayan e lukum. Loro. Mo ch. El loro tiene plumas verdes. E mo ch yaxax utzutzer. ave. Lucirnaga. Kujkay. Las lucirnagas alumbran por la noche. E kujkay ujanch akesobakb ar. Luna llena. Pechkatu . Las noches de luna llena son hermosas. Tama e pechkatu , e akb ar ink ajyer. Luna, reina, nuestra madre. Katu . En las noches de verano, la luna es rk in, akb ar observable. Tame wa cheker e katu . Luna. Uj. En la noche se observa bien la luna. E uj ayan uwirna r taka e akb ar. Lunar abultado. Lurb uchur. El joven tiene un lunar abultado en la espalda. E ch o m sitzayan inte

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

178

08/07/2004, 08:18 a.m.

lurchur tupat. Lunar. Mam. Hay algunas personas que tienen lunar en la cara. Ayan e pak abxeayan e mam tuyeroj.

Machacado, majado. Tenb ir. Mi mam hizo frijoles mahacados para el almuerzo. Nituuche e tenb ir b u r twae orajk in. Machete. Machit. Para botar el rbol, hay que afilar el machete. Uk ani jujk ar e machit, twaakukurtz ae te . Madera fina. Tzatzra te . Mi pap compr madera fina para hacer la casa. Nitataunmani e tzatzara te twauche uyotot. Madera, rbol. Te . La madera de cedro todava est verde. Tz utz u to e chakal te . rbol. Madrastra. Cha tu . Vaya a cortar elotes con su madrastra. Kikich aka e a n taka acha tu . Madre. Tu b ir. Mara, es madre de nuestro Seor Jesucristo. E Mari tu b ir umen uyunen e katata . Madurarse, madure, cocimiento. Atak a. Poco falta para que se maduren los bananos. Ko ratix uk ani twa atak a e kene . Der. Takan: Maduro.

Madurez. Tak arir. El joven tiene buena madurez mental. E tak arir twainkoj ch o m sitzimb utz. Maduro. Tak an. El mango maduro es delicioso. E tak an malakintzaj. Maicillo. Kuskus. Es sabroso la tortilla de maicillo. Intzaj e kuskus pa . Maz amarillo. Yaxnar. Mi pap siembra maz amarillo. Nitata upak i e yaxnar. Maz grande. Xoroj. El hombre sembr maz grande en la cumbre. E wiik upak i e xoroj nar ta witzir. Maz. Ixim. Con este hombre hay mucho maz. Takewinik ira ayan meyra ixim. Mal agero. Yumyumk ab . Ayer por la noche sobre la casa escuchamos que pas el mal agero. Akb i tama ujor e otot ko yb i ji kna numuy e yumyumk ab . Mal aliento. Utujir. El hombre tiene mal aliento por las bebidas embriagantes. Utujir uyej e winik umen e uche er. Mal de orn. Makje yr. El hombre tiene mal de orina. E winik ukojko e makje yr. Mal espritu. Xerb aj. Por la noche dicen que asusta el mal espritu. Chenob ; taka e akb ar ab ajk useyan e xerb aj. Maldijo. Ub a xi. Dios maldijo a la serpiente. E Katataub a xi e chan. Der. B a x: Maldecir.

8 )
179

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

179

08/07/2004, 08:18 a.m.

Mam, nia. Tu . Mam da de mamar al beb. E tuuchu se e Ch urkab . Mam. Nana. Mi mam me da de comer. Ni nana uwe se n. Mamey. Mameya. Quiero comer mamey. K ani ink uxi e mameya. Maana. Ejk ar. Maana voy al ar inxin ta chinam. pueblo. Ejk

Mndelo, envelo. Sakren (tzakren). Mndelo a comprar lea al jovencito. Sakren chik umanik e sie cho o m sitz . M a n d e n , e n v e n . Eb tanik

9 =
180

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

180

08/07/2004, 08:18 a.m.

(weeb tanik). Manden a los nios para cuidar el frijol. Eb tanik e maxtak twa ukojkobe b u r. Manden. Web tanik. Manden a los nios, a barrer la casa. Web tanik e maxtak, ta mes Otto.

Mandbula. Kajram. El nio se golpeo l a m a n d b u l a . E sitz uyob i ukajram. Maneado. Tzopor. La gallina est maneados en el bejuco. E ak ach tzopor uyok ch a r tama ech a n. Mango. Malak . El patojo cort un mango. E sitzayuxi ingojr malak . Mano derecha, grande. Noj. Golpe mi mano derecha. Inyob ini noj k ab . Mano. K ab . La mano tiene cinco abukojko joork ab . dedos. E k Mapache. Ejmach. El mapache come uxi e a n. elotes. E ejmach uk Mareos, bolencia. Sututjutir. Cuando camino bajo el sol, me dan mareos. Tya inxana ta k in uyajk e n e sututjutir. Marimba. Pajrb irte . La marimba, es autctona de nuestro pas. E pajrb irte , twa ch e rum tya turo n. Mariposa. Pejpem. Esa mariposa es de colores vistosos. E pejpem ink ajyer utz ijb ar. Masa. K u m. Mam hace la masa, para las tortillas. E tuuche e k u n,

twae pob . Masajes. Sojb . El mdico da masajes a los jugadores. E ajtz akmayaj uyajk u e sojbe aj-arasob . Mscara. Job jut. El ladrn utiliza mscara. E ajxujch uk ampes e job jut. Masticar. Uk ojya r. La comida se debe masticar bien. Uk ojya re wya r uk ani che ana r me yra. Mat. Uchamse. Pap mat la culebra con la piedra. E tata uchamse e chan taka e tun. Matrimonio. Nujb ya r. Mi hermano n ixin fue al matrimonio. Ni wijta ta nujb ya r. Maullar, grito del gato. Nya w. Escuch el maullar de un gato. U mb i nya w twainkojt mis. mayor que. Sakunb ir. Mi hermana es mayor que usted. N i w i j t a n sakunb ir kene t. Mayor. Sakun. Mi hermano mayor fue al pueblo a comprar frijol. Nisakun ta chinam ixin umani e b u r. Mazorca. Nar. La milpa tiene buenas mazorcas. E jinaj inb utzunarir. Me ca. Kukreme n (k axye n). Me

9 1

SINTITUL-6

181

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 2
182

ca en el barranco. Kukeremen tu te ch en. Me consta, cierto. E nra ch. Me consta que le pegaste al nio. E nra ch kene t awajk u e sitz . Me dices, dime. Awa re n. Dime cual e s l a c a s a d e L u c i o . Ma chi awa re n ti n uyo tot Luxo. Me lavo. Impokinib a. Me lavo con agua y jabn. Impoki nib a taka e jayexapun. Der. Pok: Lavar. Me quem. Imputanib a. Hoy me quem con agua caliente. Sajmi imputanib a taka e k ijna. Me seal. Utuch ye n. Me est sealando el profesor. War utuch yen e ajkanseyaj. Me vio. Uwire n. La seora, me vio cuando me estaba baando. E ixik uwire n tyawar a nti. Mecapal. Ta b . El mecapal sirve para llevar lea. E ta b ak ampa twae kuch si . intrumento. Mece. Uyujku. El nio mece al beb, para que se duerma. E sitzuyujku e ch urkab , twaawayan. Medicina , medicamento. Tzakoner. Subi el precio de la medicina. T ab ay utujrur e tz akoner. Der: Tz akoner: cura. Mdico, cirujano. Ajtz akmayaj. Lleve su beb, con el mdico para que se cure. K echik ach urkab , take ajtz akmayaj twa atzakpa. Der. Tzakmayaj: Curacin. Nota:

ajnirom, curandero maya, aplicando mtodos naturales. Medir. B ijsa r. Este maz habr que medirlo. U t eyxim ira uk ani ub ijsa r. Menosprecio, le hacen triste. Tzajtzaj. El nio, lo tratan con un menosprecio en la clase. E chuchu sitzache na tzajtzaj ta kanwa r. Mentira, Engao. Majresyaj. Hay personas que hacen mentira. Ayan e pak abuchobe majresyaj. Der. majresb ir: Engaar, mentir. Mesa. We nib . Pongan la comida en la mesa. Wab unik e wya r ta we nib . Mescal. waka . El mescal sirve para hacer lazos. E wakaak ampa twa ache mpa e jaxar sukchij. mezclado. Puk b ir (yab arb ir). El huevo est mezclado con harina de maz. E ku m puk b ir taka utanir : Mezclar. e ixim. Der. Puk Mi boca. Niwej. Mi boca es pequea. Niwej chuchu . Mi caite. Nixanab . Se revent, la correa de mi caite. Tz okpa u t nixanab . Mi carcter. Nyu t. Mi carcter es diferente al de mi hermano. Intya ch taka ni sakun. Mi frente. Utnijor. Por el dolor de cabeza, puse hoja de salvia en mi frente. Umen e k uxjor, inturb a uyopar e t oxpetama utnijor. Mi hermana. Niwijta n. Mi hermana

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

182

08/07/2004, 08:18 a.m.

coce elotes. niwijta n uchapi e a n. Mi hermanito (a). Niwijtz in. Mi hermanito, me ayuda a trabajar. Niwijtzin utakrye n inpatna. Mi hija. Niwijch ok. Mi hija hace mis tortillas. Niwijch ok uch ab u nipa . Mi lado. Niwejtz er. Ven a sentarse a mi lado. Lature n ta niwejtz er. Mi mam. Nitu . Mi mam me quiere mucho. Nituuk anye n me yra. Mi ombligo. Utnimujk. Mi ombligo se inflamo por el golpe. Utnimujk sampa umen e yob saj. Mi propiedad, mi pertenencia. Tanib a ch. La casa donde vive Mara, es mi propiedad. E otot tya turu e Mari , tanib a ch. Mi. Ni. Mi dinero tengo que guardarlo. Nitumin ne nach twa inch ujb a. Mide, pesa. Ub isi. Mi mam pesa el isi e frijol para vender. Nitu ub b u r twa uchoni. Der bismar: medir, pesar. Miel. K ar. Esta miel es muy dulce. E k ar ira uchi rxix. Milpa. Jinaj. El aire bota la milpa. E ik ar uwarku e jinaj. Mo, me pertenece. Tanib a. Este ganado es mo. E wakaxob ira tanib a. Miro. E nron. Yo no miro muy bien. Ne n ma chi e nron imb utz .

Mitad. K asar. La canasta est a la mitad con aguacate. K asar e chiki takeun. Mojado. Kuxur. Se moj la ropa del nio. Kuxuran e b ujk e b echu . Mojarra. Perechech. Mi hermana compr mojarras para el almuerzo. Niwijta n umani perechech twae orajk in. Mojarse. Tz amerir. Mojarse con gripe, da resfriado. E tz amerir taka e sijm uyajk u e tutusni r. Der. Tz am: Mojar. Moj. Imb uri. Cuando cruc el ro moj el pantaln. Inb uri niwex tya nume n ta xukur. Moj. Ub uri. El beb moj los paales. E ch urkab ub uri e b ajsib ir. Der. Bur: Majar. Moler. Umujxa r. La seorita le encanta moler maz en piedra. E ijch ok uyusre ayi umujxa r ut ek u m tame cha . Molest. Utz ojyro. La seorita molest mucho a sus compaeros en el baile. E ijch ok utz oyro me yra upya robta akta r. Molido (a). Muxb ir. La harina de maz es molida. Utanir e yxim muxb ir. Molleja. Cha cha . La molleja de pavo asado es delicioso. Ucha cha e ajtzointzaj pojb ir. Mollera. Ya r. El beb de Mara tiene hundida la mollera. Uch urkabe Marilo pem uya r.

9 3
183

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

183

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 4
18 4

Mono. Ma x. En la montaa todava existen monos. Toma e nukte ayanto e ma x. Mora. Majk uy. A mi me gusta comer hierba de mora. Ne n ink uxi e majk uy. Moradizo. Yaxtujna. El beb se puso moradizo por el fro. E chuchu yaxtujna umen e sisar. Der. Yaxtunen: Morado, violeta. Morado, violeta. Yaxtunen. Mi pap compr una camisa playera de color morado. Nitata umani inte ujob ornuk yaxtunen utz ijb ar. Morado. Job on. La tuza de la mazorca on uxejxar. es morada. E nar job colores. Morral, bolsa. Tz upun. El hombre lleva su morral para pescar. E winik uk eche e tz upum twae chukchay. Morral, red. Chijr. eche un banano en mi morral. Yara intekeneta nichijr. Mosca. Yaxaj. La mosca se par en la comida. E yaxaj wa wan tama e wya r. Mosquito, jejn. Sak us. El mosquito ar pica por las noches. Akb ak uxon e sak us. Mosquito. Us. El mosquito vol por sobre la masa de mam. E us Ch uwan tujor uk u m e tu . animales. Mostrar, ensear. Uwirse. Tendr que mostrar mi tarea a la maestra. Uk ani twa inwirse nipatna r taka e

ajkanseyaj ixik. Moyera de. Uya r. La mollera del beb palpita. Uya r e ch urkabapetzpa. Mozo, sirviente. Ma n. Busqu un mozo, para que me haga el trabajo. Insajka inkojt ma n twa uche nipatnar r. Mozote. Mor. Se peg el mozote en mi ropa. Tak wan e mor ta ni b ujk. Mucho, varios. Syan (sya n). Por mucho sol, se secaron las plantas. Umen e syan k in, taki e tyob . Mucho. Imb on. Es mucho el trabajo que tengo que realizar. Inb on e patna r xetwainche. Muchos, bastantes, suficientes. Tzikijn (me yra). Los trabajadores del guatal son muchos. E ajpatna robta chor ayan tzikijn. Muerde. Akajron, Ak uxon. Si tocas iya x jay a ese perro, muerde. E tz apijch i akajron. Murdelo. Kajrin. Slo un poco de tortilla muerda porque no es mucho. Imb ijk pataka kajrin tama maja x meyra. Der. Kajr: Morder. Mujer. Ixik. La mujer compr un vestido rojo. E ixik umani inte upik chakchak. Multiplicacin. B orojseyaj. Realicen esta multiplicacin. Chenik e b orojseyaj ira. Murcilago, vampiro. Sutz . El murcilago es mamfero. E sutzja x inteajchu .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

184

08/07/2004, 08:18 a.m.

murmurar. Ab iri ti(takojron). Esa mujer como siempre murmura mucho. Me yra ab iri ti e ixik ya x. Der. B osmay: Babear. Murmurar. Wixruma r. Murmurar entre la gente no es bueno. E wixruma r makwi r e pak ab ob maja x imb utz. Muro. T oror. El terreno tiene un muro de piedras. Tama e rum ayan t oror tun tamar. Musgo. Mach . En la piedra, hay t e tun. musgo. Ayan e machtama u plantas. Msica. Lajb a r. Escuchemos msica yb inik e lajb a r de guitarra. Ko tamelab . Muy desabrido (a). Upaxir. La papaya est muy desabrida. E juruk ut upaxir. Muy difcil. Utranir. La educacin es muy difcil en la escuela. E kanseyaj utranir tama yo tot kanseyaj. Muy pesado. Ub arir. Los hombres hacen trabajos muy pesados. E winikobuchyobe patna r ub arir.

Nacimiento, nacer. Kuxna r. Tenemos que recordar, el nacimiento de nuestro seor Jesucristo. Ukani twa kakajpes ukuxna r e ka tata .

Naci (plantas). Kuxpa. Naci toda la milpa. Kuxpa tun or e jinaj. Der kuxpar: Nacer. Nadando. Nujxya n. Quiero cruzar el ro nadando. K ani inumuy te nxejr ja war innujxya n. Der. Nujxer: Nadar. Nad. Nujxi. El patojo nad en el ro. E sitznujxi ta xukur. Nalgas. Ch ukch uk. El joven se golpe las nalgas. E sitzuyob ie ch ukch uk. Nance. Chi . El gato de monte come nance. E ch ajch umak i e chi . Nariz. Ni . Me ca y me golpe la nariz. kukreme n inyob inini . Nauseas. B ib a r. (lejtzir). L a comida me dio nauseas. Uyajk e n e b ib a r e wya r. Nauseas. Lejtzir. La nia tiene ok okojko e nauseas. Yer ijch lejtzir. Neblina, argeo. Mayuy. Si hay neblina, no se ve el cerro. Jay ayan e mayuy, macheker e witzir. Necesidad. Chukpa r. Si la persona no tiene dinero es una necesidad. Jay e pak abmatuk a utumin ja x intechukpa r. Necesidad. Neb e yr. Saber leer y escribir es una necesidad. Ja x inte neb e yr e natanyaj tama e tz ijp yepejkj jun. Negro. Iktzuren. El perro es de color negro. E tz i iktzuren utz ijb ar.

9 5
185

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

185

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nene. Mimi . Mi sobrina tiene un nene. Ni k wa r ayan u mimi . Nerviosismo, escalofro. Sisb ujraner. Cuando veo a la culebra me da nerviosismo. Jay inwira e chan uyajk en e sipikna r. Ni una vez, ninguna. Neninyajr. Ninguna vez fui a la escuela. Meninyajr k otwe n tu yototir e kanwa r. Nido. Sijk. El nido est en la rama del rbol. E sijk turu tama uk abe te . Nieto. Sitz b ir. Ese nio es nieto de pap. E sitz ya x sitz b ir umen nitata . Nigua. Ochemh ack. El cerdo produce n i g u a s . E chitam ut oxi e ochemch ak. Nota: Ochem indica interno; chak indica pulga. Nia, seorita, muchacha. Ijch ok (ixch ok). La joven vende tortilla. E ijch ok uchoni e pa . Ninguno, nadie. Mamajchi . Nadie me ayud a jalar las bancas. Mamajchi

utakrye n ink eche e k ajnob . Nio, adolescente. Sitz . El nio juega con el perro. E sitza si taketz i . Nspero. Muy. Yo, com el nspero. Ne n inmak i e muy. No (respuesta). Uma (ma chi). Quiere trabajar conmigo?: No. K anika ipatna takaren?. Nota: Uma, es un . de negacin que se emplea para responder a una pregunta. No da fruto. Maja xajk a r. Este rbol no da frutos. E teira maja x ajk a r. No es bueno, no sirve. Mab anb an. No es bueno el paseo de noche. Mab anb an e xanb ar akb ar. No es. Maja x. Este libro no es el mo. E jun ira maja x e tanib a. No hay, no existe. Matuk a . No hay ningn hombre que no llore. Matuk a intewinik xema chi a ru. No muy bueno. Ma taka. Esta mesa

9 6
186

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

186

08/07/2004, 08:18 a.m.

no es tan buena. E noj k ajn ira ma taka. No se vaya. Li xin (joli xin). No se vaya a la montaa. Li xin ta nukte . No se. Nitya(matya ) Neg. No se beber cerveza. Nityaunch i e chajch aja . No. Ma chi. Hoy no voy a ir a trabajar. Koner ma chi inxin impatna. Vase: Ma to. No. Ma to (ma chi, Inma) Neg. No ha venido mi hijo del pueblo. Ma to ayo pa ni sitzta chinam. Noche. Akb ar. Anoche so con contigo. Akb i take akb ar wayk e n takaret. Nombrar. Uk ab ajsena r. En la aldea hay necesidad de nombrar un maestro para escuela. Tama e mormor chinam uk ani che na r uk ab ajsena r inkojtajkanseyaj. Nombre. K ab a. Cmo se llama usted?. Tuk a a k ab a?. Nos amamos. Kak anikab a. Dios quiere que nos amemos. E katata uk ani twakak anikab a. Nos subimos. Kat ab ay. Nos subimos en el rbol a cortar nspero. Kat ab ay tu k ab e te twa ko kxi e muy. Nosotros. No n. Nosotros fuimos a cacera. No n ixyo n ta korom. Nubes. Takar. Las nubes cubren el sol. E tokar, umaki e k in. Nuera. Arib . Con mi to hay una nuera. Taka nimamaayan inkojt arib . Nuera. warib . La nuera de mam tuvo un accidente. Unumse inte mab anb anir e waribtwae tu . Nuestras gallinas. Kawak achob . El gato de monte arras con nuestras gallinas. Uk a pes Kawak ach e ch ajch. Nuestras manos. kak ab . El trabajo en la agricultura, cansa nuestras manos. E patna r tama e rum uk o yes kak ab . Nuestro compaero. Kapya r. Ya lleg nuestro compaero a la reunin. Kapya r k oti x tama e morwa r. Der. Pyar: Compaero. Nuestro rostro. Ko yt. El sol quema nuestro rostro. E k in uputa ko yt tya kaxna yeb ar. Nuestro to. Kamama . Aquel hombre es nuestro to. E winik yaja kamama . Nuestros nombres. Kak ab a . El profesor ya anot nuestros nombres. E ajkanseyaj utz ijb i x kak ab a . Nuevo. Topop. El vestido est nuevo. E Pik topop xeinlapi ira topop. Numerosos. Tzikk in. Las numerosas hormigas suben al rbol. E xinich at ab wobtama e tetzikk in.

9 7

SINTITUL-6

187

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nnca. Matya . Nunca he llegado, a visitar a mi to. Matya ink otoy inwarajse ni mama .

9 8
188

Obedecer, aceptar, creer. Uk'ub'sen'ar. Obedecer los mandamientos de Dios es difcil. Ub ab esna r uyojroner e katataintran. Objetivos, pensamiento, ijnusyaj. E imaginacin, ideas. B profesor tiene mucha objetivos. E ajkanseyaj ayan meyra e b ijnusyaj takar. Obra. Patna rir. En una obra se emplean muchas personas. Tama e patna rir ak ampesna me yra pak ab ob . Observar, controlar. Ch ujkmayaj. Observar lo nuestro es importante tomar en cuneta. E ch ujkmayaj tama xetikab a ch ja x xetwa kawira. Observemos. Kawiri k. Observemos cmo costuran un vestido. Kawiri k kochwa achujya inte pik. Obtener, aceptar, recibir. Ch amb ir. Hay que aceptar las peticiones de la mujer. E ixik uk ani ch amb ir uk ajtmayaj. Occidente, donde se oculta el sol. Namk in. Fui en el occidente del

n ta namk in rum. pas. Ixye Occidente. Tixk in. El occidente del pas, es de clima fro. Tama e tisk in rum ayan e sisar. Occipital. Usuyu jor. El seor, se fractur el hueso occipital. E winik uk okchi e b ak tama usuyu jor. cuepo. Odiar, aborrecer. Xejb . Odiar a otras personas no es bueno. E xejb , me rer kache taka e mojr pak ab ob . Odos. O ynib ir. Me duelen los odos. Ak uxux ni o ynib ir. Omos. Ko yb i. En las noches omos los silbidos de la lechuza. Akb ar ko yb i uxuxube xoch . Der. ub saj: or. Or. Uyub na r. El canto de los pjaros alegra las maanas. Uyub na r uk ayob e mutob utzajyres e sakojpa r. Ojo de agua, fuente de agua. Utja . Las mujeres van a traer agua al ojo de agua. Eyxiktak axyob utaresob e jatameutja . Ojo. Nak u t. Me duele el ojo. Ak uxun u nak nu t. Ojos pequeos. B i xjut. El gato tiene i xju t. los ojos pequeos. E mis b Olas. Sututja . Las alas del mar se escuchan de lejos. E sututjaayan uyub na r innajt. Oler. Ujtz . Oler el aroma de las flores es delicioso. E ujtztame nichorob

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

188

08/07/2004, 08:18 a.m.

ayan utzajyer. Olfate, olfato. Ojtz ya n. El perro tiene buen olfato. Ojtz ya an imb utz unie tz i . Der. Ojtz ya nir: Olfatear. Olla quebrada. Yob enb ejt. En la olla quebrada sale agua. E yob emb ejt alok oy e jatamar. De. Yobtza: Quebrar. Olla. B ejt. El cerdo quebr una olla. E chitam uyob i inwojr b ejt. Olor desagradable. Tujyanir. El zorrillo tiene olor desagradable. E pa y tujyanir u t axana. Der. Tuj; mal olor. Olor, sensacin, aroma. O jytz un. Esta flor tiene buen olor. E nichir ira o jytz un inb utz.

Olvidar. Unajpes. El nio debe olvidar el susto que le dio el perro. E chuchu sitz uk a n i t w a unajpes e b ak ukseyaj xeajk una umen e tz i i. Olvide. Innajpes. No olviden lo que les dije. Ira innajpes xeinwa ryo x. Ombligo. Mujk. E l b e b t i e n e inflamado el ombligo. E ch urkab asampa ut umujk. Ombliguero. Kachnack . Hay que comprar, el ombliguero del beb. Uk ani majna r, ukachak e ch urkab . Ondulado. Lopopoj. La tierra donde trabajan ustedes es ondulado.

9 9
189

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

189

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ut erum tyaixpatna lopopoj. Der. Lopopojir: Ondular. Opaco. I nsib an, iktzijb an (insib an). El cielo est opaco por las nubes. Ut ek in i nsib an umen e tokar. Oracin. Tastul. Por la maana rezo mi oracin. Tama e t ab k in inche nitastul.

Ordeando. Yatz ma r. El hombre est ordeando. Yatz ma r war uche e winik. Ordenar, adecuar, arreglar. Uyustana r. Los jvenes fueron a arreglar el campo de ftbol. Uyustana r e ch awar rum ixyob e e ch o m maxtak. Orejas. Chikin. Las orejas del conejo son grandes. E t ur nuktauchikin. Orgulloso, presumido. Aneja xtakix (ja xtakix). Esa seorita es orgullosa. E ijch ok ane ja xtakix. Der. Ja xtakix: Orgulloso. Oriente. Watixk in. El sol nace en el oriente. Ta watixk in atob oy e k in. Ovalado. K atach. Las hojas del rbol de Santa Mara son ovaladas. Uyoporob e jab a k atach uwirna r. xido. Majo. Mi machete tiene xido. Ayan e mojo ta ni machit.

P
190

9 0
19 0

Pacaya. Pajkayan. La pacaya con huevos es delicioso. E pajkayan

taka e ku m intzaj. Padrastro. Cha tata . Tu padrastro tiene dinero guardado. Acha tata ayan utumin ch ujb ab ir. Pagar, cancelar. Toyma r. Tendr que pagar mozo para que limpien la milpa. Uk ani twainche e toyma r taka e ma n twauya kni e jinaj. Pgina, capa, folio. T ojr. La primera pgina del libro est rota. E b ajxam t ojr te tz ijb ab ir Wejrem. Pag, cancel. Tojma. Mi pap pag el derecho del agua. Nitatatojma twauch ami e ja . Der: Tojm; pagar, cancelar. Pag, cancel. Utoyi. Mi hermana, pag la deuda con el to. Niwijta n utoyi e b etwa r taka umama . Pago, sueldo. Utoyma r. Hoy es el da de pago para los trabajadores. Kone r utoymar e ajpatna rob . Pago. Intoyi. P a g o b i e n a m i s e m p l e a d o s . Intoyi imb utz nima nob . Pagu, cancel. Tojme nix. Ya pagu el alquiler de la casa. Tojme nix, tama e turer te otot. Der. Tojm; Pagar, cancelar.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

Pjaro aurora. kuxkux. La aurora canta al amanecer. E Kuxkux ak aywi tamesakojpa r. ave. Pjaro guardabarranco. Kutkut. El guardabarranco est alimentando a sus polluelos. E kutkut war uwe se uyarob . Pjaro. Mut. El pjaro come maicillo. E mut uk uxi e kuskus. ave. paladar. Mamchan. Tengo inflamado el paladar. Ni mamchan asampa. Plido, descolorido. Sakmolen (sakmolo ). El enfermo est muy plido. E ajmok sakmolen u t. Palma. Xan. El hombre tendi la palma sobre el maz. E winik ujayi e xan tujor e ixim. Palomilla. Ikurikur. Las palomillas comen las hojas del frijol. E ikurikur uk uxi uyopor e b u r. Pan. B or. Quiero comprar dos panes. K ani inmani cha wojr b or. Panal de tierra. Xuxrum. La joven fue picada por las avispas del panal de tierra. E jch ok tzajk a umen e xuxrum. Panal. Xux. Los nios cortaron el panal. E sitz ob uyuxyobe xux. Paal. B ajk ib . El paal del beb se moj. E b ajk ibtwae ch urkab kuxuran. Pantaln. Ex. Compr un pantaln para mi hijo. Inmani inteex twa nisitz . Pantaln. Wex. Este pantaln tiene un

precio muy alto. Me yra atujri e wex ira. Pantorrilla, zajorin. Uta yok. El nio se golpe en la pantorrilla. E sitz uyob i ub a tameuta yok. Pantorrilla. Pix. El muchacho se golpe en la pantorrilla. E ch o m sitzuyo b i ub a tu pix. Panzn. Ch i nak. Mi sobrino es panzn. Nik wa ar chi naktwa . Pap. Tata (tata). Mi pap es mi mejor amigo. Nitata ja x inkojt nib utz pya r. Papaya verde. Yaxax juruk ut. De la papaya verde se hace el curtido. Tama e yaxax juruk ut ache na e kar. Papaya. Juruk ut. Sembr una planta i impojk juruk ut. de papaya. Impak Papel. Jun. Quiero comprar un poco ani inmani kora jun. de papel. K Para qu?. Tuk a twa?. Para qu a compr muchos pescados?. Tuk twaamani meyra chay?. Para, de l. Twa . Hay que llevar comida para pap. Uk ani twa kak eche uwya r e tata . Parado. Wa r. El nio est parado sobre la piedra. E chuchu sitz wa r tama o r e tun. Parar, colocar. Uwab na r. Es difcil colocar los horcones de una casa. Intran uwab na r e oyob tama e otot. Parar, detenerse. Wa n, wa wan. El beb

9 1
19 1

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

191

08/07/2004, 08:18 a.m.

empieza a detenerse slo. E ch urkab ka nix awa n ub ajner. Pardo. Sarin. La vaca es de color pardo. Utz ijb ar e wakax sirin. pardo. Wirix. El toro es de color pardo. Utatae wakax wirix utz ijb ar. Pare, coloque. Wab un. Coloque aqu la marimba. Wab un e pajrb irtetara.

9 "

Parece, aparenta. Meru. El hombre parece ser bueno. E winik meru inb utz uwirna r. Pared de bajareque. Sa rum. La pared de bajareque, esta hecha de lodo con zacate y madera. E sa rum cherb ir tame anam, yete . Pared. Unak yotot. La pared de la casa es de bajareque. Unak yotot chenb ir tamesa rum. Prrafo. Pat u t. Cada estudiante, ley un prrafo en la clase. Ti nti n e ajkanwa rob upejkob inte pat u t tama e kanwa r. Pasa, cruza, rebasa, aconteci, pasando. Anumuy. (Alumuy). Los ganados estn pasando en la cerca. War anumuy e wakaxob tame makte . pasar a otro lado. Numesb ir. El atol hay que pasar a la olla cuando est colado. Tyae sachajrni x k ani numesb ir ta b ejt. Der. Chajrnar: colar. Pasar, rebasar. Unumse. En la carrera de caballos, el caballo blanco quiso rebasar al caballo negro. Tama uyajnerobe chijob, e saksak chij k ani ani umunse e iktzuren chij.

Pasaron?. Numo xka. Pasaron a visitar a sus amigos?. Numo xka iwarajse ipya rob ?. Pas todava. Nume nto. Ayer pas todava a visitar al profesor. Nume nto inwarajse ajkanseyaj. Pas. Nume n. Pas cerca del pueblo. Nume n b a t b ir e chinam. Pas. Numuyen. Pas corriendo al lado del ganado. Ajner numuyen tu yejtz er e wakax. Paseo, camin. Xana. El caballo camin entre la milpa. E chij xana makwi r e jinaj. Pas usted. Nume t. Vi que pas usted cerca de m en la plaza. Inwira nume t ta niwejtz er tya achonmobe pak ab ob . Pas. Numuy. Qu pas por all?. Tuk a numuy tarex?. Pastoso, espeso. Tatran. El atol est muy espeso. E satatran me yra. Paternas. Tz erer. El rbol de paterna es alto. Ute rar e tz erer tichan uyok. Pato. Paxa . El pato nada en el ro. E paxaanujxi ta xukur. ave.

SINTITUL-6

192

08/07/2004, 08:18 a.m.

P a z , c o n t e n t a r s e . K umpa r. Tenemos que vivir en paz. Uk ani twa katuran takek umpa r. Pechuga. Sutajn. La pechuga de gallina es rica. Intzaj e sutajn e ak ach. Pedacear. Xixruna r. H a y q u e pedacear la carne de gallina para repartirla. Uk ani xixruna r uwe rir e ak ach twaupujka r. Pedazo. Ink ojk. Cort un pedazo de madera. Inxuri ink ojk te . Pedimos. Kak ajti. Estamos pidiendo un profesor que sepa ensear. War kak ajti inkojt ajkanseyaj xeuna ta akanseyan. Der. K ajt: pedir. Pedir, solicitar. Ink ajti. Quiero solicitar trabajo. K ani ink ajti e patna r yaja . Pedir. Uk ajtna r. El joven tuvo que pedir permiso para salir de la casa. E ch om sitz twa alok oy tama e otot uche uk ajtna r. Pedregal. Chatun. (Cheremtun, jojo tun). Maana iremos a trabajar ar k axin kapatna al pedregal. Ejk ta chatun. Pedregal. Jo jo tun. En el pedregal se cosecha el tecomate. Tame jo jo tun ak awan e murur. Vase: Cheremtun. Pednculo. Tujtur. Las flores estn sostenidas por el pednculo. E nichirobch u robtama utujtur. Pegado, apoyado. Tak ar. El borracho

est apoyado en la pared. E ajkarer tak ar tu nak otot. Pegado. K ich ir (tak ar). El papel est pegado, con pegamento. E jun k ich ir takech eyk. Pegajoso. Intaktak. La leche del copal es pegajoso. Uchue ujtz ub kalapir intaktak. Pegamento. Ch e yk. El seor usa pegamento para pegar la guitarra. E winik uk ampes e ch e yk twa utak i e lab . Pegan, pegaron. Ijatz i. No le pegan al nio. Ira ijatz i e sitz. Peg, golpe. Ujatz i. El joven golpe al hermano menor. E ch o m sitz ujatz i uwijtz in. Pegue. Tak b un. Pegue los carteles b un e nukjunob en la pared. Tak tu nak otot. Der. Tak: Pegar. Pguenme. Ijatz iken. Pguenme si estn enojados. Ijatz iken jay war ixk ijna. Der. Jatz: Pegar. Peina. Uxijb a. La nia se peina los cabellos. E ijch ok uxijb a utzutzer ujor. Peinado, encendido. Xijb em. La muchacha est bien peinada. E ijjch ok inb utz xijb em u tzutzer. Peinar. Xijb na r. Hay que peinar el cabello de la nia. Uk ani xijb na r utzutzer ujor yar e ijch ok. Peine. Xab(xyab ). La mujer compr un peine. E ixik umani intexab . Pelar. Tz ujrna r. Antes de pelar las

9 #
19 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

193

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 $
19 4

verduras, hay que lavarlas. B ajxan twa e tz ujrna r e kar, uk ani pojka r. Pelar. Upojcha r. La caa hay que pelarlo para chuparlo. E sik abk ani upojcha r twauk oyna r. Pellizcado. Ch epb ir. El nio es pellizcado por su hermano. E sitz ch epb ir umen usakun. Pendiente. Utwitzir. El camino donde vivo es muy pendiente. E b i r tya ture n utwitzir a xin. Pensamientos. Nib ijnusyaj. Mis pensamientos por el trabajo es profundo. Nib ijnusyaj tame patna r me yra. Pepita de ayote. sakir. En el pueblo venden pepita de ayote. Ta chinam achojna e sakir. Pequeito, finito. B i x (pilix). Las semillas del tomate son muy finitas. Ujinajir e pe ych b i x yar u t. Pequeo. Chuchu . El gato pequeo caz ratones. E chuchumis uchuki e ch o k. Perder, equivocacin, desaparicin. Satp ar. En la enseanza hubo equivocacin. Tama e kanseyaj ayan e satpa r. Perdido. Sajta. El juego que hicimos hoy por la maana fue perdido en los ltimos minutos. E aras xe kache sajmi sajta tama uk apa r. Perdimos, tiramos. Kachoki. perdimos los lapiceros, donde estuvimos

ib tya jugando. Kachoki kawajtz asyo n. Der. Chok: perder. Perennemente, constantemente. Ya tix. La seora visita a su ta perennemente. E ixik ya tix turu twauk ojna. Pereza. K oyir. Cuando leo, me da pereza. Konda impejka e jun uyajk e n e k oyir. Perezoso, irresponsable, incumplido. Ajk oyir. A q u e l h o m b r e e s perezoso. E winik yajaajk oyir. Der. K oyir: pereza. Perforar. Uxujya r. Es necesario perforar los papeles para archivarlos. Uk ani uxujya r e junobtwaakachpa tama e tak in. Perodo. Numer. Hay un perodo de clase. Ayan inte numer tama e kanwa r. Permiso, con permiso. Awiran (K ani innumuy). Con permiso amigo debo ir a la reunin. Awiran, pya r uk anix tainxin ta norwa r. Perro. Tz i . El perro caza conejos. E tz iachuki e t ur. Personalidad, raza. Utarer. La personalidad del profesor es aceptada en la aldea. Utarer e ajkanseyaj ach amtz a ta mormor chinam. Personas. Pak ab ob . Las personas mayores, cuentan historias del pasado. E nukta p a k ab ob uk ajtyobe numer ixni x. Pesado, pesada. Imb ar. La lea que

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

194

08/07/2004, 08:18 a.m.

llev es muy pesada. E si xe ink eche imb ar meyra. Pescar. Chukchay. E nio fue a pescar. E sitzixin ta chukchay. Petate. Pojp. El petate est hecho de tule. E pojp chenb ir tama ute re pojp. Pez machaca. Sakchay. El pez machaca es muy pequeo. E sakchay chuchu taka. Pez, pescado. Chay. En el ro hay peces grandes. Ta xukur ayan e nukir chay. Pezuas, cascos. Patox. El cerdo, tiene pezuas. E chitam ukojko e patox. Picante. Intz a n. La comida es r picante por mucho chile. E wya intz a n me yra umen e ich. Picazn. Otzner. Siento picazn en los pies. Inwajch i inteotzner ta nyo k. Pichn, pequeo. B ik it. (chuchu ). Donde mi mam hay chompipes pequeos. Twanituayan e b ik it chumpi . aves. Pidi, solicit. K ajtmayan. El nio pidi juguetes. E sitzk ajtmayan tama e arasob . Der. kajt: pedir. Piedra de afilar. Rax. Mi pap tiene una piedra de afilar. Nitataayan inwojr rax twae juk ma r. Piedra de moler, (dos unidades). Cha . Mara compr una piedra de moler. E Mariumani inteucha .

Piedra. Tun. La piedra rod por el camino. E tun k orcha ta b i r. Piedras finas. Tok tun. La quebrada tiene piedras finas. E tok tun ayan tama e kojn. Piensa, imagina. Ub ijnu. El joven piensa en su mam enferma. E cho m sitz ub ijnu tama utu ajmok. Pinselo, imagnelo. B ijnum. Pinselo, antes de aceptar el trabajo. B ijnun, b ajxan twa ach ami e patna r. Pienso, imaginacin. Imb ijnu. Pienso mucho en mi negocio. Inb ijnu meyra tama nichonma r. Pierna. Wa . El nio tiene la pierna fracturada. E chuchusitzayan e k asemar ukojko tama e uwa . Pierna. Ya . El hombre se golpe la pierna cuando se cay. E winik uyob i u t uyatyakukrema. Piernas. Utwa(utya ). Las piernas del joven estn duras por caminar a diario. Int ant an utwae sitzumen e xamb ar ajkk in ajk in. Pies. Yok. El hombre tiene golpeado los em e yok. pies. E winik yob Pia. Sak ir. La pia se cosecha en tierra clida. Tyaayan e tikwarir amorojsena e sak ir. Pinol. Ch aj. La mujer muele pinol. Eyxik umuxi e ch aj. Pinta. Ub oni. La nia pinta los dibujos del libro. E chuchuijch ok

9 %
19 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

195

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 &
19 6

ub oni meyn xechenb ir tama e jun. Pintado. B omb ir. Mi casa est pintada de verde. Nyo tot yaxax b omb ir nimen. Piuelo. Tzetze . El hombre est sembrando piuelo. E winik war upak i e tzetze . Piojillos. Ses. Las gallinas tienen achob ayan e ses piojillos. E ak tu tob . Piojo. Uch. El piojo daa la salud de las personas. E uch uyanyanres e pak ab ob . Pisa. Upach i. El nio pisa la cola del gato. E chuchusitzupach i unej e mis. Pisote. Pajtz utz . El pisote come elotes. E pajtz utzuk uxi e a nob . Pisoteado. Pach arna. Jess, fue pisoteado por los judos. Uyunen e katata , pach arna umen e ajk ampa rob . Der. Pach: Pisotear. Pisoteado. Taxarb ir. La ropa es ujk pisoteada por la gallina. E b taxarb ir umen e ak ach. Pita, maguey, lazo. Sukchij. Con la pita se elaboran redes. Tama e sukchij ache na e chijr. Placenta. Nichte . La placenta del recin nacido hay que botarlo. Unichte e churkab uk ani mukb ir. Plaga. Xeror. El frijol tiene plaga. E b u r ukojko e xeror. Planta de los pies. Tajnyok. Me

duelen las plantas de los pies. Ak uxon utajn nyok. Planta parsita. Ma nte . En este rbol hay planta parsita. Tama e te ira a ayan e ma n te . Pltano. Ja s. La mujer compra pltanos. E ixik umani e ja s. Platicaba todava. Ojronto. Cuando llegamos a visitar al enfermo platicaba todava. E ajmok ojronto tyak oto n kawira. Pobre. Ajneb e yr. Las personas pobres no tienen alimentacin. E ajneb eyr pak ab ob matuk a uwya rob . Der.Neb e yr: Pobreza. Podrido. Ok em. El maz est podrido. E ixim ok em. Pollito. Yuru . E l pavo mat an pollito. E ajtzo uchmse inkot yuru . ave. Pollo salvaje. Che che . Quiero ir a cazar un pollo salvaje. K ani inxin ichuki inkojt che che . ave. Pollo. Pok yanob . Los pollos estn en sus jaulas. E pok yanobturob tama e makajr. ave. Polvo. Tanlum (tanrum). Los muebles de la casa estn llenos de polvo. E k ajnob tama otot turob taka e syan tanlum. Por culpa suya. Amener. Por culpa suya me ca. Kukreme n amener. por esto, desde. Tamarera. En las escuelas anteriormente no tena letrinas. Tama uyototir e kanwa r

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

196

08/07/2004, 08:18 a.m.

ma ni tuk a e te ynib tamarera che mpa. Por favor. Ko ra. Trigame esa silla por favor. Tares ko ra e k ajn ya x. Por mi culpa. Nimener. Por mi culpa no fuiste al viaje. Nimener ma chi ixye t ta xamb ar. Por qu?. Tuk ot?, tok ot. Por qu no viniste conmigo?. Tuk ot ma chi tarye t takaren?. Por. Umen. Por no asistir a la escuela, el joven no puede leer ni escribir. Umen e ma chi ochoy ta kanwa re ch o n sitz ma chi ob na uyaru yutz ijb a e jun. Poyetn. Ch ujb en. La joven coloca el comal en el poyetn. Ejch ok uch ab u e semet tama e ch ujb en. Precio, valor. Tujr. Todas las cosas tienen un valor. Tuno r e ayanir ayan intetujr tamar. Prensado. Petz b ir (petz er). El maz est prensado en costales. E ixim petz b ir turu tama e mukuk. Der. Petz: Prensar. Prensado. Tzeper. Las mazorcas de maz estn prensadas en el tapesco. E nar tzeper turu tama e t isb irte . Preocuparse, pensativo. Merekna. Hay personas que se preocupan por la pobreza. Ayan e pak ab amerekna umen e neb e yr. Der. Mereknar: Preocupacin. Primero, antes. B ajxan. Yo vine primero que usted. B ajxan yo pe n kene t.

Primo hermano. Cha sakun. Usted tiene dos primos hermanos. Ne t ayan cha kojt acha sakun. Principios. Uyokir. Los principios de la educacin, empiezan en el hogar. Uyokir e kanwa r, aka y tama e otot. Probado, comprobado. Ejtb ir. El refresco est comprobado que es delicioso. E tz ayb ir jaejtb ir ke imb utz. Profesin, cargo. K otorer. Mi amigo r ja x tiene una profesional. Ni pya ayan e k oter takar. Pronto. K anix (k ani x). El nio ya quiere ir a estudiar. Yere sitz k anix a xin ta kanwa r. Propio, de l. Twach. El terreno es propio de mi hermano. E rum ira twa ch nipya r. Provocar, encender. Uxujna r. Provocar una pelea no es bueno. Uxujna r e tz ojyer maja x imb utz. Pueblo. Chinam. En el pueblo se venden las papayas. Ta chiam achompa e juruk ut. puede. Ob na. El borracho no puede chi razonar bien. E ajkarer ma ob na ab ijnusyan imb utz. puerta. Ke karar. Cierren la puerta por favor. Maki k ko ra e ke karar. Pujo. B utb a r. El nio esta con pujo. E sitzturu taka e b utb a r. Pulga. Ch ak. El perro tiene pulgas. Tu t e tz iayan e ch ak.

9 /
19 7

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

197

08/07/2004, 08:18 a.m.

Pulmn. Sojsoj. El pulmn del enfermo est roto por toser da y noche. E sojsoj tama e ajmok wejrem umen e otz ner tema e ajk in yi akb ar. Punta de la lengua. O ryak . Me quem la punta de la lengua, con la comida. Inputa ni o ryaktama e wya r. Puntiagudo. T ixt ix. La piedra tiene ixt ix forma puntiaguda. E tun T uwirna r. Pus. Po j (pow). La herida tiene pus. Tama e chek ayan e po j.

9 (
19 8

Qu pasa, y ahora. Yayi. Y ahora que hacemos con este gran trabajo?. Yayi tuk a kachi k taka e nuxi patna r ira?. Que. Xe . El hombre que lleg hoy dicen que es profesor. E winik xe yo pa sajmi ajkanseyaj ayi. Qu?. Tuk a?. Qu estn haciendo aqu ustedes?. Tuk a war iche tara?. Quebracho. Yaj. El quebracho es duro para cortarlo. E yaj a k ek o uxujra r. Nota: Quebracho, tipo de rbol propio de la regin. rbol. Quebrada de Serpiente, cuatro quebradas. Chankojn. Con esta lluvia va a crecer la Quebrada de

r ira a xin ach i Serpiente. Taka e jaja e chankojn. Nota: Chankojn, es nombre de una quebrada de una aldea de San Juan. Ermita de la regin Ch orti . Toponimia. Quebrada. Kojn. En el invierno crece la quebrada. Tama e k axjak in ach ie kojn. Quebradizo. Ink ask as. El rbol de jocote es muy quebradizo. Ute rar e murak ink ask as. Quebr, golpe. Uyob i. La seora i e b ujr. quebr el cntaro. E ixik uyob Qudese, me qued. Ketpe n. Aqu mismo me qued hace tres pasado. Tara Ketpe n uxjab i. Der. Ketpar: Quedar. Quejarse por el dolor. A jkna. El abuelito se queja a causa del dolor de estmago. E tiria jkna umen e k uxnak . Quemado (a). Purem. La tortilla sali quemada en el comal. Purem lok oy e pata semet. Quemadura. Puremar. El nio sufri quemadura en la pierna. E sitz unumse yantaka umen e puremar tu ya . Quemar, acusa. Upurutna r. La seorita acusa al profesor de ladrn. Upurutna r e ajkanseyaj tama e ajxujchuche e ijch ok. Queremos. Kak ani. No queremos que se vaya el profesor. Ma chi kak ani twa a xin e ajkanseyaj. Der. K anir: Querer.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

198

08/07/2004, 08:18 a.m.

Queso. Inkuk chu . El queso es sabroso con tortillas calientes. Taka e k ijk inpa intzaj e inkuk chu . Quetzal. Yaxmut. El Quetzal tiene la cola larga. E yaxmut nojta unej. ave. Quin dice?. Chi che. Quin dijo que as es la historia. Chi che keb an koche ya x e numer?. Quin es usted. Chye t. Quin es usted, cul es su nombre?. Chye t, tuk a ak ab a ?. Quin habr. Chinik (chikanik). Quin habr cortado la mano de este ab e sitz nio. Chinik uxuri uk ira?. Quin?. Chi. Y hoy quin vino con el profesor?. Chi yo pa taka e ajkanseyaj sajmi?. Quines?. Chi chi . Quines van a chi a xyob traer el agua?. Chi utaresob e ja . Quines?. Chyob . Quines bailarn esta cancin?. Chyob t w a a ktobtama e k ay ira?. Q u i e r e , n e c e s i t a , Uk ani. El compaero quiere que le se preste el lpiz. E pya r uk ani twa ajk untz a e tz ijnib . Quiero. Ink ani. Quiero mucho a mi nio. Ink ani me yra nisitz . Quitar, eliminar. Lok esna r, Lok sena r. Hay que quitar lo podrido del maz. Uk ani lok esna r

uyok emar e yxim . Quitar, sacar. Ulok esna r. Hay que sacar los frijoles de la olla. Uk ani ulok esna r e b u r ta b ejt. Quiten. Lok senik. Quiten el lodo en el camino. Lok senik e anam tu te b i r. Der. Lok senar: Quitar. Quiz, talvez, es probable. B ajk at. Es probable que hoy vayamos al pueblo. B ajk at ka xin ta chinam kone r. Quiz. A non , anon. Quiz no vamos chi a non a aprender a escribir. Ma ka xin kakano katz ijb ayan.

Racimo. Poroj. El racimo de bananos es grande. Nojtae poroj e kene . Raz. Wi r. Tenemos que conocer la historia, para saber cual es nuestra raz. Uk ani una tanwa r e numer twakana ta ti n e wi r xetikab a. Rajando. Utixi (utajchu). El hombre esta rajando lea. E winik war utixi e si. Rajar lea. Yob si . El hombre fue a rajar lea. E winik ixin ta yob si . Rajar. Utajchu. Pap tendr que rajar

9 )
19 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

199

08/07/2004, 08:18 a.m.

el trozo de madera. E tatauk ani twautajchu uk ojkir e te . Rajar. Xixma r. La seorita usa hueso para rajar el tule. E ijch ok uk ampes e b ak twae xixma r pojp. Nota: Tule, es un planta propia de la regin. Ralo, claro, transparente. Charan. Ustedes tiene que baarse con agua clara.

0 =

No x uk ani twaixati tame charan ja . Rana. Pekpek. La rana sube en la rama del rbol. E pekpek at ab ay tu . La k abe te . E pekpek lokoy ta ja rana sali en el agua. Rasga. Ok o. La gallina rasga con sus patas. E ak ach ok o tama uyok. Raspe. Lajchin. Raspe ese palo, para que se seque. Lajchin ut eteya x twaataki. Ratn. Ch o k. El gato cas al ratn. E mis uchuki e ch o k. Rayo. Cha jak . En la rama del pino cay un rayo. Tu k abe tajtek axi intecha jak . R e c h a c e n . Choki k. J v e n e s rechacen todo lo que perjudica la salud. Choki k tuno r xeumokse e b utzir ch o m kaxtako x. Rechina. K echk a. Rechina los dientes del cerdo. K echk a ut uyej e chitam. Der. Kechkar: Rechinar. Recibir. Uch ajma r. Los alumnos fueron a recibir sus tiles escolares al pueblo. E ajkanwa rob, ixyobta chinam twauch ajmar r e junob twa uk ampesob . Recibiremos. Kach ami. Maana

recibiremos la visita del profesor. Ejk ar twakach ami e ajkanseyaj tamotot. Der. Ch amar: Recibir. Recin, al instante. Wartokto. Los recin casados, se fueron de paseo. Xewartokto anujb yobixyobta xamb ar. Recogido. K opb ir. Hay que recoger el maz. Uk ani K ojpa r e yxim. Der Kop: Recoger. Recordar, saludar. K ajpesyaj. Hay que recordar nuestros amigos. Uk ani twa kache e k ajpesyaj twakapya rob . Recordar. Uk ajpesna r. Aclamar todos los das a dios en el trabajo es importante. Uk ajpesna r e katata iraj iraj uk ani twa alok oy inb utz e patna r. Recto. Majtank a r. Este camino es recto. E b i r ira ajtank a r. Red. K atarchijr. Mi to sabe hacer redes. Nimama una ta uche e k atarchijr. Refinado. B ik itb ir. La masa sali refinado. E k u m lok oy b ik itb ir. Reflejo. Warar. El reflejo del sol se ve en el agua. Tama e jacheker

SINTITUL-6

200

08/07/2004, 08:18 a.m.

uwarar k in. Refresca. Usisb ujres. La lluvia refresca el ambiente. E jaja r usisb ujres e ajk in. Regado. Tzub ur. El maz est regado en el suelo. E ixim tzub ur tu te rum. Regalo, regalaron. Majtan. Quiero comer la gallina que me regalaron. K ani ink uxi e majtan ok ach e ajk une n. Regaar. K ayna r. Regaar mucho a ayna r los nios no es bueno. K me yra e maxtak maja x inb utz. Der. K ayna r : Regaar. Regar, mojar. Utz ajya r. Para evitar que se seque la milpa es necesario regarla. Utz ajya r e jinaj ache mpa twama chi ataki. Regar. Katz ayi. Hay que regar, las flores que sembramos en la escuela. Uk ani twakatz ayi, e nichirobxe kapak i tu yototir e kanwa r. Regar. Tz ayma r. La seorita le gusta regar las flores. Ejch ok uyusre uche

e tz ayma r te nichir. Regreso, retorno. Sutpa r. El retorno de mi amigo, es alegre para m. Uyajk e n inte tza yer, usutpa r nipya r. Regres, retorn. Sutpa. Mi amigo regres a vivir, en la aldea. Nipya r sutpa tari turan tama e morwa r. Remos. Tze nyo n. Cuando mi abuelo cuenta chistes, nos remos. Tya akay uk ajti e namur nitatanoy tze nyo n. der. Tzener: Rer. Relampaguea, rayos. E tznab i. Cuando llueve relampaguea. Tya ak axi e jaja r e tznab i. unverso. Reluciente. Ejpray (atz ab ray). El vestido de la mujer es de color reluciente. Upik eyxik atz apray utz ijb ar.

0 1
20 1

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

201

08/07/2004, 08:18 a.m.

Renacuajo. B ub . Los renacuajos nacen dentro del agua. E b ubapujk yob makuja . Reprender, regaar. Uk aynar. En nio dijo malas palabras, el padres sali a reprender. E chuchu , sitz uche mab anb an ojroner, utatalok oy taka uk ayane r.

0 2

Resbaloso. Impajpajr. El camino donde vine es muy resbaloso. E b i r tyatarye n kalapir impajrpajr. Resistencia, fuerza. K ek wa r. La unin, hace la fuerza. E morwa rir uche e k ek wa r. Resistencia. K ek o. El beb tiene resistencia a la enfermedad. E ch urkabk ek o takemak. Der. k ekwar: Resistencia, fuerza. Respaldo, taspate. Taspat. M i escritorio, tiene respaldo. Nik ajn ukojko e taspat. Respiracin. Musik. Se me tap la respiracin. Maktz a ni musik. Respirar. Jusrema r. Al respirar aire contaminado, daa la salud. E jusrema r tama e ik ar xeub one utz oyro kab utzir. Respir. Musijk a. El enfermo respir fuertemente. E ajmok musijk a me yra. Restregarse. Putz urna r. La ropa debe de restregarse con agua y ujk uk ani putz urna r jabn. E b taka e jayexapun. Retoo. Chujchur. El izote reto. E sit achujchuri.

Retorcido. Sumuch (sumumuj). El rbol fue retorcido por el huracn. Sumuch ketpa e te umen e nuk ik ar. Retroceder. Pakaxpat. El hombre, cay al barranco al retroceder. E winik tya tari pakaxpat ojri ta ch en. Rene. Umori. El maestro rene a los padres de familia cada cuatro meses. E ajkanseyaj umori e tata b irobtamee chan uj. Reunin. Mormor. La mujer se fue a yxik ixin ta mormor. la reunin. E Reunir, juntar. Umorojsena r. chinam. Intran umorojsena r tuno r e pak ab obtama mormo. Es muy difcil reunir a toda la gente de la comunidad. Reventar, partir. Utz oki. La nia se dedic a reventar los bejucos de frijol. E ijch ok kay turan utz oki uch ajna r e b u r. Reviente. Tz oko. Reviente ese hilo por favor nio. Tz oko ko ra e tz ojnokya x sitz . Revolcar. Upotz i. Los nios se pusieron a revolcar en la arena. E

SINTITUL-6

202

08/07/2004, 08:18 a.m.

maxtak kay upotz i ub obtama e ji . Revolver, batir. Yaparb ir. El chilate hay que revolver para que quede espeso. E sauk ani yaparb ir twa atatran. Revolver. Uyab arna r. La cocinera se puso a revolver la masa con los frijoles para hacer shepes. Uyab arna r e b u r taka e k um kay uche e ajcheyjaj xep. Rieguen. Tz ayi k. El maestro dice: Rieguen las plantas en la escuela. E ajkanseyaj che: tz ayi k e pak m ar tu yototir e kanwa r. Ro. Xukur. El perro cruzo el ro i nadando. War anujxi numuy e tz ta xukur. Risa, rer. Tze ne r. Cuando veo al payaso, me da risa. Tyainwira e b onb ir jut uyajk e n e tze ne r. Robado. Xujchna. A Mara le fue robado su dinero. E marixujchna utumin. Robo. Xujch. Hay personas que se dedican al robo. Ayan e pak ab apatna tama e xujch. Roco. Tiju . El roco de las flores, es agradable. E tijutama e nichirob ink ajyer. Rodear. Xoyojkna r. Hay que rodear la casa con cerca, para protegerla de los animales. Uk ani xoyojkna r e otot taka e maktetwa e ch ujb . Rodilla. O rpix. Me duele la rodilla. Ak uxun nyo rpix.

Rojo. Chakchak. Ese rbol es de flores rojas. E teya x chakchak unichir. Romper. Uwejru. El ladrn quiso romper la puerta de la casas. E ajxujch k ani ani uwejru umajkib e otot. Romper. Xajra r. Romper piedras grandes es muy difcil. E xajra r tama e nukir tun utranir. Ropa. B ujk. Nuevamente tengo que comprar ropa. Inyajrix uk ani twa inmani nib ujk. Rorrn. Jonon. El rorrn pone muchos huevos. E jonon uturb a me yra uku m. Rosado. Chakpuren. Compre un vestido de color rozado. Mana inte apik xechakpuren utz ijb ar. Roto. Patzuk (wejrem). El pantaln del nio est roto. Uwex e sitz patzuk turu. Roto. wejrem. El pantaln del seor est roto por tanto trabajo. Uwex e winik wejrem umen e syan patna r. Roturas. Wejremar. Adentro de la tierra existen roturas por algunas fallas geolgicas. Wakwi r e rum ayan e wejremar umen inte tijremar. Rozar. Ch akchor. El hombre se fue a rozar. E winik ixin ta ch akchor. Ruido estomacal. Rukra r. Tengo mucho ruido estomacal a causa de la diarrea. Inkojko me yra rukra r umen e numnak .

0 3
20 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

203

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ruinas. Satema rob . Las ruinas de Tikal son hermosas. E satema rob tikal imb utz uwirna r. Rumor, noticias. K ab e y. Los rumores se escuchan por doquier. E k ab e y koyb i tiktaka.

0 4
20 4

Sbana. B ojch ib . Quiero comprar una sbana. K ani inmani inte b ojch ib . Saber, conocer. Una tana r (una ntanwa r). Es necesario saber leer y escribir. Una tana r e pejk ye tz ijbjun ak ampa. Saberlo, conocido. Na tanb ir. Todo lo que existe es conocido por Dios. Na tamb ir umen e katatatuno r xeayan. Sabio, cientfico, filsofo. Ajna tanwa r, ajna tanyaj. Ese seor es un cientfico. E winik ya x ajna tanwa r. Der. Natar: Saber, conocer. Sabroso. Intzaj. Las frutas son sabrosas. E yutirob intzaj umajk a rob . Sacado, desalojado. Lok esb ir. Las personas fueron desalojadas, de sus casas. E pak ab oblok esb ir che nob , tuyototob . Sacar algo con cuchara. Lujpa r. Mara compr una cuchara para

r sacar comida. E mariumani ulujpa e wya r. Sacerdote. Nuch. El sacerdote hace oraciones a Dios. E nuch uk ab ajse e katata . Sacudi. Tijsan. El temblor, sacudi toda la nacin. E yukb ar tijsan tama tuno r e rum. Der. Tijt; Sacudir. Sacudir. Tijr. Sacudir las teclas de araas, es un gran trabajo. E tijr tama uwajram e am, patna r. Sal. Atz am. Vaya a traer un poco de ijk atz am. sal. Kikitares imb Salamandra. Juch juch . La seorita fue mordida por la salamandra. Ejch ok k ujxa umen e juch juch . Slgase. Lok en. Slgase del agua. Loke en makwi r e ja . Sal, me retir. Lok e n (lok oyen). Yo me retir de la clase. Ne n lok e n ta kanwa r. Der. Loker: Salir, retirarse. Salida de. Ulok ib(ulok ib ir). La salida de la clase es a las doce del medio da. Yusin ajk in turu ulok ib e kanwa r. Salieron. Lok oyob . Las muchachas, salieron de compras. E ijch oktak lok oyobta manwa r. Salimos. Lok o n. En la fiesta salimos a pasear. Tame nojk in lok o n xano n. Sali. Lok oy. Mi pap sali, a buscar trabajo. Ni tatalok oy, usajka e patna r. Der. Lok er: Salir.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

204

08/07/2004, 08:18 a.m.

Saliva. Uya rti(Uya rati ). La saliva sirve para mojar la boca. Uya rti e tz iak ampa twaukuxures uti . Saliva. Ya rti . La mam limpia la saliva del nio. E tuusujki uya rtie sitz . Salta, latea, brinca. Atob oy. El venado salta sobre el monte. E masa atob oy to r e k opot. Saltamontes. Tz urub . El gato caz un saltamontes. E mis uk uxi inkojt tz urub . Saltamos. Katob oy. En la jugada saltamos mucho. Tame arasir katob oy me yra. Saltar, brincar. Tob er. Vamos a saltar al campo, para estar alegres. Inko ta tob er ta ch awarum twa e tzajyer. Salte, brinque. Tob en. Salte, para alcanzar esas frutas. Tob en twa atajwi e mak wa r. Der. Tober: Saltar. Salt, brinc. Tob oy. El caballo salta la cuerda, para pasar al otro lado. E chij tob oy tama e sukchij twa anumuy te nxejr. Salto. Intob oy. Yo salto sobre el n intob oy tujor e makte . cerco. Ne Der. Tober : Saltar. Salvia. T oxpe . El hombre toma horchata de salvia para el dolor de cabeza. E winik ayuch i unuk e t oxpetwae k uxjor. Sarazo(za). Tz utz u. La lea no se enciende porque est sarazo. Ma chi atz ajb a e ka jk umen e

tz utz u e si . Nota: Tzutzu: implica entre verde y seco, cuando se refiere a lea. Cuando se refiere a frutas. Sarna, caspa. Sar. El perro tiene sarna. Meyra sar ayan tama tz i . Sazn. Ne p. El ayote esta medio sazn. E ch um n ep kora. Sazones. Ne pran. Las frutas estn sazones. E mak wa robne pran. Se abri. Pask a. El corral de los cerdos se abri. Umajkibe chitamob pask a. Der. Pasbir: abrir. Se acomod. Mochwan. El cerdo se acomod cerca de los dems. E chitam mochwan tu yejtz er e mojrob . Se afloj. Lo pa. Se afloj el amarre pa uk ajchib e de la cerca. Lo makte . Der. Lor: Flojo. Se agrav. Erpa. Mi mam se agrav de la enfermedad. Nituerpa umen e mok. Se ahog. Kuchpa. Los ganados se ahogaron en el ro. E wakaxob kuchpobta xukur. Der. Kuchpar: Ahogar. Se ahond. tamran. El ro se ahond por la lluvia. E xukur tamran, umen e jaja r. Der. Tam: Hondo. Se alej. Ki spa. Mi hermano se alej de nosotros. Nisakun ki spa tiko yt. Der. Ki spar: Alejar.
0 5
20 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

205

08/07/2004, 08:18 a.m.

Se apag. Tajpa. El fuego se apag, por el agua. E k ajk tajpa umen e ja . Se arrodillaron. Kotwanob . Las personas se arrodillaron, para comunicarse con Dios. E pak ab obkotwanobtwaojronbtaka e katata . Se avergonz. Sub ajra. La seorita se avergonz al ver al joven. E ijch ok

0 6

sub ajra tyauwira e ch o m sitz . Se calm. Sispajna. La lluvia se calm despus de una hora. E jaja r, sispajna nakpat xeixna. Se calm. Kojkab i. Hoy se calm el aire. Kojkab i e yk ar kone r. Se calm. Sisijran. El dolor se calm con la medicina que tome. E k uxoner sisijran taka e ajtz akoner xeu nch i. Se cans. K o y. El seor se cans por el trabajo. E wini k o y umen e patna r. Se cur. Tz akpa. La mujer se cur akpa de la enfermedad. E ixik tz taka e mok. Se deform. Loch kajb a. Este sombrero se deform. E b itor ira loch kajb a. Se desgast. Lajk a. La ropa de mi pap, se desgast por el trabajo. Lajk a ub ujk ni tat umen e patna r. Se deshizo. Jo kcha. E papel se deshizo. E jun jok cha. Se detuvo, se contuvo,. Ketruma. El Profesor se detuvo un momento para platicar conmigo. Ketruma e

ajkanseyaj twao jron takren. Se emborrach, se embol, se embriag. Karay. E l q u e s e emborracha, hace cosas malas. Ti n akaray, uche e mab anb anir. Der. Karer: Borrachera, embriaguez. casi. Ejemplo: casi terminamos el trabajo. Se embroco. Pakwan. El beb se puso boca abajo en el piso. E ch urkab pakwan tut otot. Se empotr, meterse. Su wan. El caballo se empotr en el hoyo. E chij su wan wakwi r e ch en. Nota: Suwan, implica meter una cosa en la pared, en el suelo o en un hoyo de forma casual. Se enferm. Mokran. Hoy se enferm r mi esposa. Mokran niwixka sajmi. Se enfri. Sisa. Se enfri el caf en la tasa, tmeselo. E kajwe tama e ch ew sisa, uch en. Se enoj. K ijna. La joven se enoj conmigo. E ijch ok k ijna takaren. Se ensuci. Xexran. El seor se le ensuci el pantaln. E winik xexran uwex. Se estir. B i tz a. Se estir las cuerdas de mi caite. B i tz a u t

SINTITUL-6

206

08/07/2004, 08:18 a.m.

nixanab . Se extendi. Tech wan. La neblina se extendi por el cerro. E mayuy tech wan to r e witzir. Se fractur, se quebr. K aspa. El nio se fractur el brazo. K aspa uk ab e sitz . Der. Kaspar: fracturar, quebrar. Se hinch, se inflamo. Sampa. El pie del nio se inflam por el golpe. Uyok e sitzsampa tyauyob i. Se hizo, ocurri. Che mpa. El ao pasado se hizo una casa para el maestro. A mb iche mpa inwojr otot twae ajkanseyaj. Se hundi. Loptz a. En el invierno, a veces se hunde la tierra. Tome k axjak in, ayan inyajr loptz a ut erum. Ker. Loptza r: Hundimiento, Inundacin. Se inclin. T erwan. El sol se inclin in t erwanix sobre el Cerro. E k tujor e witzir. Se infl. Sib i. El pulmn se inflamo por el aire. E sojsoj sib i umen e ik ar. Se levanta. A chpa. Mi mam se levanta al amanecer . Ajanch aknataka Nitua chpa. Se llen de musgo. Machi ran. Se llen de musgo mi sobrero por la lluvia. Mach ran nib itar umen e jaja r. Se mira, se ve, se observa. Cheker. En la cumbre se ve la luna. To re witzir cheker e katu .

Se Muri. Chamay. Se murieron todos los pollitos. K a pa chamay tuno r e yuru . Se ocult. Namtz a. Se ocult el sol. Namtz a e k in. Se oxidaron. Mojoran. Se oxidaron las lminas de mi casa. Mojoran e tak in ta nyo tot. Se parti, se hizo pedazos, se quebr. K okcha. El puente se parti. E numibk okcha. Der. Kokchar: partirse. Se Pega. Atak wan. El papel se pega con pegamento. E jun atak wan takech ab i . Se perdi, se equivoc, se desapareci. Satpa. El nio se perdi en el bosque. E sitzsatpa ta nukte . Der. Salpar: perder. Se qued, qued. Ketpa. El nio se qued en el pueblo. E sitz ketpa ta chinam. Der ketpar: Quedar. Se quem, tuvo fiebre. Puruy. La seorita se quem con la taza de caf. E ijch ok puruy taka inte ch ew kajwe . Se raj. Tajchpa. La anona se raj urumuy porque va a madurar. E tz tajchpa, kochwak ani atak a. Der. Tachma r: Rajar. Se reg. Pusk a. El frijol se reg por el suelo. E b u r pusk a tu t e rum. Se revent. Tz okpa. La cuerda de la guitarra se revent. Tz okpa u te lab .

0 7
20 7

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

207

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 8
20 8

Se re. Atze ne. El estudiante se re con el maestro. E ajkanwa r atze ne taka e ajkanseyaj. Der. Tzene r: Rer. Se salvaron. Korpob . Algunos se salvaron, de la diarrea. Inkojtobe pak abkorpobtama e numnak . Der. Korpar: Salvar. Se salv. Korpa. La seorita se salv de la enfermedad. E ijch ok korpa tama e mok. Der. Korpar: Salvar. Se sec. Taki. El vertiente se sec por t e ja taki umen e el verano. U wa rk in. Se siente el vapor. Alek on. Se siente on el vapor del agua caliente. Alek e k ijna. Der. Lekoner: evaporar. S, tengo conocimiento. Ina ta. Saben ustedes quin vino hoy?. Ina taka chi yo pa sajmi?. S. Inna ta. Yo no se escribir. Ne n ma chi inna ta intz ijb ayan. Secar. Utakijres. La joven pone a ok turan secar la ropa al sol. E ijch utakijres e b ujk ta k in. Seco. Takin. El ro est seco podemos pasar fcilmente. E xukur takin uyub i kanumuy tamar. Sed. Takijti r. Tengo sed de agua. War uyajk e n e takijti r. Segunda cosecha. Pejwar. La segunda cosecha de frijol est muy buena. E pejwa r b u r ub utzir aturan. Sembrados. Pak b irob . Los rboles de nsperos, fueron sembrados por

rarobe muy, pak b irob las. Ute umen e ijch'oktak. seoritas. Sembrar. Upajk i. La seorita le gusta sembrar flores. E ijch ok uyusre upak i e nichir. Der. Pak: siembra. Sembr. Pak ma, (pak i). La seorita sembr flores en el patio. E ijch ok upak ma e nichir to rtinaj. Der. Pak : Sembrar. Sealar, apuntar. Tuch . Sealar a otra persona, no es bueno. E tuchtama inkojt pak abmaja x imb utz. Seal. Utuch i. Pap seal quienes son sus hijos. E tat utuch i chi chiayunenob . Sentado, est, vive. Turu. Vive aqu el profesor?. Turu tara, e ajkanseyaj?. Sentar. Turer. Usted puede sentarse en mi lugar. Uyub i ituran tya niture n. Sepan, conozcan. Na tanik. Sepan la tanik u verdad de este trabajo. Na e rachir e patna r. Sepulcro. Mujr. El muerto fue llevado al sepulcro. E chamen k ejcha ta mujr. Sequedad, desierto, sequa. Takinar. En el verano hay sequedad. Tama e wa rk in ayan e takinar. Ser. Kanik. A donde ser la reunin de mujeres para maa?. Tya kanik e morwa r twa e ixiktak twaejk ar?.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

208

08/07/2004, 08:18 a.m.

Serpiente, c ulebra, n m e r o cuatro. Chan. La serpiente comi una lagartija. E chan uk uxi inkojt ajpat. Serpiente. Chijchan (nojchan). En el ro pas una gran serpiente. Ta xukur numuy inkojt chijchan. Shepe. xep. Mara vende shepe en el mercado. E mari uchoni e xep ta chinam. Nota: Shepe, es una comida tpica de la regin chort. Si tuviera. Ka yi. Si tuviera dinero comprara dos vacas. Ayan Ka yi nitumin, inmani ani cha kojt wakax. Si, as. B an. As como usted, yo an tambin soy una persona. B kochene t, ne n pak ab en ub an. Siempre. Uk inar. Todos los das siempre me levant a la misma hora. Ajk in ajk in uk inar anchpa b antaka. Siempre. Wartaka (warto). Siempre que voy a la escuela, encuentro a un anciano. Wartaka intajwi inkojt tak an winik tyainxin ta kanwa r. Sintese. Turen. Sintese en la silla. Turen tama e k ajn. Sierpe. Nojchijchan. El hombre vio una sierpe. E winik uwira inte nojchijchan. Sietillo, las siete estrellas. Mormorek. En las noches se ven l a s s i e t e e s t r e l l a s . Tama e akb arabcheker e mormorek. Silba. Axuxb an. Silbe a su hermano para que venga rpido. Xuxb an

awijtz in twa watar ajner. Der. Xuxub : Silbar. Silbado. Xuxb ab ir. El perro es silbado por su dueo. E tz i xuxb ab ir umen uwinkir. Der. XuxubSilbar. Silbido. Xuxub . La mujer no le gusta escuchar silbido. E ixik ak oyi uyab i e xuxub . Silb. Xuxb a. El hombre silb en el pito. E winik xuxb a tama e jarar. Der. xuxub: Silbar. Silla, banco. K ajn. La silla de cedro est hecha. E k ajn tama e chakaltechemb ir. Similar, semejante, parecido. Kojtor. La nia es parecida al pap. Yere ijch ok kojtor utata . Sirasil. Atz iratz ir. El sirasil es una f r u t a c o m e s t i b l e s . Uyutir e atz iratz ir amajk a. sirvi. K ampa. La lea sirvi para cocinar elotes. K ampa e sitwa chap a n. Der. Kampar: servir. Sisimite, siguanaba. K ech uj. El sisimite dicen que asusta. E k ech uj ab ajk useyan ayi. Sitio, patio. O rtinaj. En el sitio hay montarral. Tame o rtinaj ayan e k opot. Sol. K in. Cuando salimos de paseo oy el sol quema mucho. Tyakalok kaxana e k in aputon kalapir. Solamente, nicamente, nico. Ajrer (ajtaka, ajrertaka). Solamente esta milpa tengo para este ao. Ajrer

0 9
20 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

209

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 0
210

nijinaj e ra xeinche tama e jab wa ron ira. Solicitado, pedido, contaron. K ajna. El maestro es solicitado en la comunidad. E ajkanseyaj k ajna ta morwa r. Slo a nosotros. No ntaka. Slo a nosotros nos dieron de comer. No ntaka we seno n. Slo l. Ja xtaka. Slo el albail mide la casa. Ja xtaka e ajcheyaj otot ab isma. Slo por. Tartix. Slo por ir al ro me peg mi pap. Tartix ixye n ta xukur ujatz ye n nitata . Slo ustedes. Ib ajner. Slo ustedes vinieron?. Ib ajnerka taryo x?. Sombra. Me yn. Yo descans en la n jirye n tama sombra del rbol. Ne e me yn te . Sombrero. B itor. Tengo que comprar otro sombrero. Uk ani twainmani inte x nib itor. Somos tiles. Kak ampa. Somos tiles, para el desarrollo de nuestro pueblo. kak ampa, twa ko sta kachinam. Sompopo. T isim. El pjaro como sompopos. E mut uk uxi e t isim. Sonmbulo. Mayjutir. El beb tiene sonmbulo. E ch urkabukojko e mayjutir. Soar. Wayak , wak a r,. Soar, el futuro siempre es bueno. E wayak twae watarir imb utz .

Sonido (abstracto). Jonokna. Escuch el sonido de las avispas. U nb i ajonokna uyark ir e xux. So. Wayk a. El nio so en tener un caballo. E chuchusitzwayk a uwira xeayan inkojt uchij. Sonri. Saktze ne. La muchacha sonri cuando me vio. E ijch ok saktze ne tyauwire n. Sopla. Uwajri (uyujta). La joven sopla el fuego. E ijch okuwajri e k ajk. Soplar, dar aire. Ujujta, uyujta. Mam se puso a soplar el fuego. E tu ujujta e k ajk. Soplar. Wajroner. La nia ayud a soplar el maicillo a su mam. E chuchuijch ok utakre ututaka e wajroner e kuskus. Soplo. Ujt. Dios dio el soplo de vida al hombre. E katatauyajk u e ujt tama ub ixirar e winik. Sostenerse, detener. Ulajt i. El abuelito debe sostenerse en el bastn. E noy uk a twaulat i ub a taka e te . Su aadidura. Utz ajkib . El petate tiene su aadidura. E pojp ayan utz ajkib . Su crianza. Ut ox. La crianza del perro es importante para el hombre. Ut ox e tz i ayan uk amp a rir twa e pak ab . Su cruz. Ak om. Estoy construyendo su cruz. War u nsta inteak om.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

210

08/07/2004, 08:18 a.m.

Su cuado. Amu . Hoy encontr a su cuado en estado de embriagues. War akaray intajwi amusajmi. Der. Mu: Cuado. Su nombre. Ak ab a . Cul es su nombre?. Tuk a ak ab a ?. Der. kab a :nombre. Su nombre. Ik ab a . Escriban sus nombres en el papel. Tz ijb anik ik ab atama e jun. Suave, blando. Ink un. La carne de la gallina es suave para comer. Uwe rir e ak ach ink un uk ujxa r. Suba, guarde. T ab sen. Por favor guarde los papeles en su casa. T ab sen Ko ra e junobto tot. Sube. At ab ay. La serpiente sube encima del techo de la casa. E chan at ab ay to r otot. Der. Taber: Subir. Subir. T ab er. Para subir al techo de la casa, est muy difcil. Twa e t ab er to r otot, itran. Sucio. Xex. El nio tiene las manos sucias. E chuchusitzxex uk ab . Sudor. B urich. Juguemos para que salga sudor en nuestro Twa alok oy e b urich tama kab a asikon. Suegro (a). Pixam. El suegro de Mara es haragn. Upixam e mariak oyi twaapatna. Sueldo, salario, pago. Toy. El salario no alcanza para vivir. E toy ma chi atz akta twae turer.

Suelte, reviente. Witi. Suelte la correa del zapato del nio. Witi u t uxanabe sitz . Sueltos. Witir. Los ganados andan sueltos en el camino. E wakaxobwitir axanobta b i r. Suena, suenan. Ajka. Suenan los tambores. A jka e tuntunob . Der. Ajkar: Sonar. Sueo. Waynij. El sueo es hermoso, porque es de la naturaleza. E waynij imb utz, kochwab an aktab ir. Suficiente. Tz akar. En la casa hay suficiente maz. Tama otot tz akar e nar. Sumar, cuantificar, contar. Tzijka r, tzikma r. Los alumnos tienen que contar. E ajkanwa robuk ani twa uchyob e tzijka r. Susto. B ajk ut. El niito muri por un susto. Yeresitzchamay umen e b ajk ut. Suyo, tuyo. Ta b a. Esa toalla es suya. E payuj ya x ta b a.

Tabaco, puro, cigarro. K ujtz. El hombre, est fumando un cigarro. E winik, war uchmbri intek ujtz. Tacao. Tzunir. El hombre es muy tacao con sus hijos. E winik taka umaxtak uche me yra tzunir.

0 !
211

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

211

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 "
212

Talconete. K oychor. El talconete se meti en la cueva. E K oychor ochoy tamech en. Taln. Ch ujmar. El alacrn me pic en el taln. E sinam uk uxye n ta nich ujmar. Taltuza. B aj. La taltuza corta la raz del piuelo. E b aj uxuri uwi re tzetze . Tamales. B ak atpa . La carne de gallina es sabrosa en tamales. Uwerir e ak ach intzaj tame b ak atpa . Tamalito, sispaque. Tzijpak. Mara se fue a cortar elotes para hacer tamalitos. E Mariixin uxiri e a n twauche e tzijpak. Tambale. Tarakna. El borracho tambale por el camino. E ajkarer tarakna ta b i r. Tambin, tampoco. Ub an. Mi madre no fue al mercado, la vecina tampoco. Nitu ma chi i xin ta manwa r,kapya r ma chi ub an. Tambor. Tuntun. El abuelo sabe tocar ta alajb a el tambor. E tatanoy una tama e tuntun. Tamo, spero, tuna. Sak . El maicillo tiene tamo. Ayan e sak tama e kuskus. Tapacamino (pjaro nocturno). Pojpwer. El tapacamino canta por las noches. E pojpwer ak aywi taka e akb ar. ave. Tapadera. Umakti r. La tapadera de

los frijoles se quebr. Umakti r, e b u robyob tza a. Tapado, cerrado. Tutur (makar). El camino est tapado con espinas. E B i r Tutur taka e t ix. Tapado, trozado. Xotb ir. El gran rbol esta trozado por el carpintero. E nuxi te xotb ir umen ajcheyaj k ajn. Tape, cierre. Tu tu (maka). Tape la cueva del armadillo. Tutu uch en e ib ach. Der. tut: Tapar, Cerrar. Tapiscar. Ch amnar. El muchacho se fue a tapiscar. E sitz ixin ta ch amnar. Tarntula, araa. Jopop am. La tarntula derrama un lquido venenoso. E jopop am alok oy tamar e jaxeachamsaj. Tarde. Ch uyujk in. Ayer por la tarde f u i a l p u e b l o . Akb i tama e . ch uyujk in ixye n ta chinam Tarde. T erk in. Maana ir a trabajar ar inxin inpatna por la tarde. Ejk tama e t erk in. Tashishte, (rbol). Chow (chwaw). Las flores del tashishte son ank an unichirob e amarillas. K chow. rbol. Taza. Ch e w. La mujer compr una taza. E ixik umani inwojr ch e w. Techo. O rotot. El techo de mi casa ya est vieja. E o rotot tanib a tzukix. Tecolote. Tijkirin. El Tecolote canta

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

212

08/07/2004, 08:18 a.m.

en las noches. E tijkirin aka aywi akb ar. Tecomate. Murur. Llevo mi tecomate al trabajo. Ink eche ni murur ta patna r. Teje. Ujari. La seorita teje petates. E ijch ok ujari e pojp. Te j e r. Jarma r. En Jocotn las personas saben tejer hamacas. Ta murak e pak ab ob uchyob e jarma r tama e ab . Tejido. Jarb ir. Este petate no est x bien tejido. E pojp ira maja inb utz jarb ir. Tejido. T isb ir (t arb ir). El tejido de petate es trabajoso. E t isb ir pojp utranir. Televisin. Me ynib . En la televisin transmiten hechos y suceso que acontecen. Tama e me ynib anumesna meyra numerob . Der. Meyn: Sombra, imgenes. Kawira e Meynib. miremos la televisin. Temblar. Torte yr. El miedo hace temblar. E b ajk ut uyajk u e torte yr. Tembl. Chincha. Hoy al amanecer, tembl la tierra otra vez. Sajmi inyajrix chincha tama e sakojpa r. Teme, acobardar, tiene miedo. Ab a kta. El nio teme ir al pueblo slo. E sitz ab a ktato a xin ta chinam ab ajner.

Der. b akta r: Miedo. Temprano. Yaxk in. El hombre fue temprano a la milpa. E winik yaxk in ixin ta chor. Tendido. Tutz ur. La Serpiente est tendida en el Camino. E chan tutz ur ta b i r. Tener en poder. K echer. M i hermanito tiene en su poder el dinero. Ja x ni wijtz in kecher, e tumin umen. Der. Kech: Tener. Tengo desconfianza. I n x o b i (inxob e). Tengo desconfianza pasear en la ciudad. Ixob e inxana ta nojchinan. Tentacin, espritu maligno. Teska . Dios rechaza al espritu maligno. E katatama chi uk ub se e teska . Tepemechin. To m. El tepemechn nada en el agua. E to m chay unujxi tama e ja . Tepezcuintle. B oyom. Este perro caz un tepezcuintle. E tz iira uchuki ikojt b oyom. Termina, finaliza. Ak a pa. Ya estamos terminando este trabajo. Warxix kak a pa kache a pana tr pa: termin, finaliz. ira. Der. Ka Terminar. uk a pesna r. Mi pap fue al guatal para terminar la tarea.

0 #
213

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

213

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nitatatu k a pesna r upatna r. Terremoto. Yukb ar. El terremoto sacude la tierra. E yukb ar unikes e rum. Terrn de tierra. Tunrum. Cuando llovi, se desprendi un terrn de tierra. Tya k axi e jaja r ojri intetunrum.

0 $

Ta. K ojna . Ayudo a mi ta, en los oficios de la casa. Intakre ni k ojna takepatna r ta otot. Ticucos. B utnak . Los ticucos que hace mi mam son deliciosos. E b utnakxeuche nituintzaj. Tiene hambre. A ytz a. Mi pap todava no tiene hambre . Nitata ma chito a ytz a. Tierno. Ch ok. Los rboles tienen ok h o j a s t i e r n a s . E tyob ch uyoporob . Tierra. Rum. La tierra da vuelta alrededor del sol. E rum uxojyro e k in. Tieso. Inte te . Qued tieso la pata del perro por la fractura. Inte te uyok e tz iumen e k okchemar. Tigre. B ajram. El tigre es carnvoro. E b ajram we r uk uxi. To. Mama . Mi to me quiere mucho. Ni mamauk anye n me yra. Tirante, viga, larguero. Sansan. El tirante de la casa es de cedro. Chakaltee sansan tama e otot. Tizne. Sib ik (sik ib ). El payaso se pint la cara con tizne. E ajaras tama e tze ne r ub oni u t taka e sib ik.

Tizn. Uni si . El nio se quem el pie con un tizn. E chuchusitzuputa uyok taka inteuni si . Toalla, pauelo. Payuj. La toalla es de pap. E payuj ja x twae tata . Toc, toqu. Lajb e n. Toc, la marimba. Lajb en tamee pajrb irte . Tocado, palpado, manoseado. Pijchb ir. La mujer fue tocado por Juan. E ixik pijchb ir umen e jwan. Tocar. Upijch na r. El abuelo sabe tocar el violn. E noy ulajb es e k oroch. Todava es joven. Ijch okijch ok. La mujer era joven cuando muri el esposo. E ixik ijch okijch ok chamay unoxib . Todava es pequeo. Chuchu to. Esta joven todava es pequeo. E ijch ok ira chuchu to. Todava hay tiempo, es posible. Tawarto. Todava hay tiempo para ir a clases. Tawarto ka xin ta kanwa r e ra. Todava no. Me rato (ma chito). Todava no he aprendido a escribir. Me rato inkano intz ijb yan. Todava. k anto. Todava tengo que

SINTITUL-6

214

08/07/2004, 08:18 a.m.

aprender mucho para ensear a los dems. k anto inkano me yra twa inkanse e mojr. Todava. Warto. Todava observamos obras de nuestros antepasados. Warto kawira upatna rob xe kapya robturanobb ajxan. Todo, totalidad, completo. Tuno r. Todas las seoritas estn aprendiendo a coser. Tuno r e ijch oktak war akanwob tama e chuyma r. Toma. Uyuch i. El caballo toma agua i e ja ta en el ro. E chij uyuch xukur. Der. Uyujchar : beber. Tomar. Uch na r , Uyuch na r. Las vacas bajan a tomar agua al ro. Twauch na r e ja , e wakaxob ekmwobta xukur. Tomate. Pe ych. El tomate tiene vitamina c. E pe ych ukojko e k ek wa r twae b aker. Tonto, desajustado. Merex. Juan se ve algo desajustado por la enfermedad. E Juan merex uwirna r umen e mok. Torcido. Jaxb ir. El hombre tuerce el lazo. E winik ujaxi e sukchij. Torcieron. Sujma. Los jvenes torcieron los lazos. E sukchik sujma umen e ch o m maxtak. Toro. Utata wakax. El toro toma agua en el ro. E utata wakax uyuch ie jata xijur. Tortilla fra. Sispa . Solo una tortilla

fra tengo en la canasta. Ajtaka inkojt sispa , ayan tamechiki . Tortilla gruesa. Pixtompa . Mam hizo una tortilla gruesa de la masa. E tuuche inkojt pixtompatama e k u m. Tortilla tostada. Muxmux (mux). El anciano no come tortillas tostadas. E noj winik ma chi uk uxi e muxmux. Tortilla. Pa . Quiero una tortilla con queso. Ink ani inkojt pa take inkuk chu . Tortolita. Mukuy. Los nios mataron una tortolita. E maxtak uchamsyob inkojt mukuy. ave. Tortuga. Ek (kajich). La tortuga nada sobre el agua. E ek anujxi tama e ja . Tos, pulmona. Ojob . El beb tiene pulmoiaa. E ch ur kab ukojko e ojob . Tostado. K oxk ox. Las tortillas tostadas son sabrosas con carne de pollo. E k oxk ox pa take uwew rir e akach intzaj. Totalmente mojado. Sopa. El beb est totalmente mojado, con orines. E ch urkab sopa u t umen e ab ich. Nota: Ver: kuxur, que implica mojado, mientras que sopa implica totalmente mojado. Trabajar, trabajo, faena. Patna r. El trabajo en el campo es ms cansado. E patna r tama e rum ak oyesyan.

0 %
215

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

215

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 &
216

Trabaj. Patna. Mi pap trabaj en la construccin de la casa. Nitata patma tama uche na r e otot. Trae. Utares. El comerciante trae lazos para vender a los vecinos. E ajchonma r utares e jaxb ir sukchij twauchoni taka upya rob . Trelo, dmelo. Ako (Tares, ajk unen). Dame ese papel por favor. Ako ko ra e jun ya x. Traer, trigalo. Tares. Las mujeres fueron a traer agua. E ixyob utaresobe jae ixiktak. Trag. Ub uk i. La culebra trag un sapo. E chan ub uk i inkojt pajpaj. Der. Ubujk ar: Tragar. Trampa, artimaa. Pajch (warajn). Mi to pone trampa, a los ratones. Nimama uturb a e pajch twa e ch o k. Traslapado. Uxaki. Los tirantes de la casa quedaron traslapados. Uxaki ub obusansanir e otot. Trasnparente. Janchiren. El vestido de la joven es transparente. E ijch ok janchiren upik. Trastornos. Lokojran. El joven est sufriendo trastornos mentales. E Ch o m sitzwar a neb e yr umen e lokojran tama ub ijnusyaj. Tres veces. Uxyajr. El joven tres veces fue a traer lea. E ch o m sitz uxyajr ixinta ta kuch si . Tres. Ux. La gallina tiene tres pollitos. Utu e ak ach ayan ux uyuru . nmero.

Triste, tristeza, tristemente. tzajtaka. Mi hermano amaneci triste, porque muri la esposa. Nisakun tzajtaka sakojpa tama xechamay uwixka r. Trompa, Hocico. Toch. El hocico del caballo, es grande. E chij nuxitoch takar. Tronco. Usuyte . El conejo hizo su nido en el tronco del rbol. E t ur utur a usijk tama inteusujte . Truena, tron,. Krikna. Cuando llueve en algunas veces truena axi e jaja r ayan mucho. Tyaak inyajr akrikna me yra. Der. Kriknar: Tronar. Tu esqueleto. Ab aker. Tu esqueleto consta de diferentes piezas de huesos. Ab aker maja x inte ra e b ak tamar. Tuberculosis. So r. La tuberculosis r afecta a los pulmones. E so umokres e sojsoj. Tuerce. Ujaxi. La seorita tuerce la pita del maguey. E ijch ok ujaxi e sukchij. Tus caites. Axanab . Maana ar compraremos tus caites. Ejk uk ani twakamani axanab . Tusa. Xe x. La tusa sirve de alimento al caballo. E xe x ak ampa twa uk uxi e chij. Tusas de mazorca. Uxejxar. Las tusas de mazorcas sirven para hacer flores. Uxejxar e nar ak ampa twa achempa e nichir.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

216

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tuvo fro. Sisay. El beb tuvo fro en la noche. E ch urkabsisay akb ar. Tuvo precio, tuvo valor. Tujri. Este ao el frijol tuvo buen precio. E b u r tujri e jabira. Der. Tujr: Valor, Precio.

ltimo de la familia. Kumix. Este nio, es el ltimo de la familia. E sitzira ja x e kumix. Un manojo. Intzajk. Quiero cortar un ani inxuri manojo de zacate. K intzajk ak. Un pedazo, mitad. Intajch. Le di un pedazo de nspero al muchacho. Inwajk u intajch muy e sitz . Un poco. Manoj. Hay poca agua en la quebrada. Manoj e jaayan tame kojn. Masa. S. Venado. E chebu u chamse inkojt masa. Eusebio mat un venado. Un puo. Intzujy. Se reg un puo de frijol. Pusk a intzujy b u r. Un solo padre. Tata b ir. El padre de todo los hombre, es Dios. E tata b ir, twa tuno r e winikob ja x e katata . Una fila. Intzojr. El hombre cort una fila de milpa. E winik uxuri intzojr jinaj. Una mata. Impojk. La taltuza bot una mata de guineo. E b aj ukukru

impojk kene . Una parte, un poco. Imb ijk. Se derrumb una parte del camino. K ib tz a imb ijk e b i r. Una sola vez. Inyajrtaka. Una sola vez por ao, podr visitar a mis abuelos. Twaiwarajse ninoyob , inyajrtaka uyubye n inche tama e jab . Una vez. Inyajr. Una vez fui a pasear con mis amigos. Ayan inyajr ixye n xane n taka nipya rob . Ua. Ejch ak. Las uas hay que ani lavarlas con agua y jabn. Uk upojka r e ejch ak taka e ja ye xapun. Une, junta. Unut i. El camino une las dos aldeas. E b i r unut i e cha morwa r. nico. Kojto . Juan es mi nico hijo. E jwan ya x nikojtositz . Der. Kojt: Uno (a). Unido, pegado. Nut ur. Estos palos estn unidos. E tyob ira nut ur turob . Der. Nut: Unir, pegar. Unin. Morwi r. La unin hace la fuerza. Tama e morwi r ayan e k ek wa r. Universo. Job enar. Dios cre el universo. Ja x e katata uche e job enar. Uno, una,. Inkojt. Quiero comprar un cerdo. K ani inmani inkojt chitam. Uno, una. Inte ,(inkojt). Quiero comprar un machete para trabajar. K ani inmani inte machit twa e

0 /
217

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

217

08/07/2004, 08:18 a.m.

patna r. Urraca. B eya . Sobre el techo de la casa se par una urraca. To r otot wa n inkojt b eya . Usado. K ampesb ir. Compra de ropa usada no es servible. Man b ujk xe kampesb ir maja x imb utz. Usted es joven. Maxtaket. Usted, es joven ante mi. Ne t me yra maxtaket tanyu t. Usted ver que hacer. Ne tach. Usted vera que hace en el trabajo. Ne tach takepatna r. Usted. Ne t. Usted tiene que ir a t uk ani twa i xin trabajar. Ne ipatna. Ustedes venden. Ichoni. Ustedes venden maz. No x ichoni e yxim. Der. Chonma r: Vender. Ustedes. No x. Ustedes usan vestidos x yaxax ib ujk. verdes. No Utilizar. Uk ampesob . ukampesob tzustaka e tzi j b abir jun. E ijch oktak tama uyototir e kanwa r uk ani twa . Las nias de la escuela deben utilizar los libros, adecuadamente.

V
218

0 (
218

Va. A xin. No sabemos que da va a venir nuestro Dios. Ma chi kana ta tuk a ajk in a xin watar e katata .

Vaciar. Petma r. Hay que vaciar el agua del cntaro con cuidado para que no se quiebre. Uk ani petma r e ja tama e b ujr tz ustaka twa ma chi ayob tz a. Vaciar. Upejta r. El joven se puso a vaciar la olla de agua. Upejta r e jatama e b ejt turan uche e ch o m sitz . Vaco. Tojb en. El cntaro est vaco. E b ujr tojb en wa r. Valle. Chya j. El pueblo est situado en el valle del ro. E chinam turu tama e chya j xukur. Vamos. Inko . Vamos a la clase hermano. Inkota kanwa r sakun. Van. A xyob . Estos hombres se van a trabajar. E winikobira a xyobta patana r. Vano, semilla no desarrollada. Sab ran. La milpa qued vano, por el verano. E jinaj sab ran umen e wa rk in. Vapor. Lek onir. Se siente el vapor del onir e agua caliente. Cheker ulek k injna . Varilla. Kirij. En el pueblo venden varillas de hierro. Ta chinam achojna e kirij tak in. Varn. Tejrom. El varn y la mujer se diferencia por el sexo. E tejrom intya ch uwirna r taka inkojt ijch ok. Vyase, vete. Kiki . Vaya ayudar a su mam a moler. Kikitakren a tu take juch. Vena, cuerda. Chich. La sangre corre

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

por nuestras venas. E ch icha jni tama e chich. Venas de. Uchicher. Las venas de las piernas se ponen fuerte por el deporte. Uchicher e yob ak ek oran umen e aras. Venci, gan, aventaj. Upaxi. El hombre le gan a su amigo en la carrera. E winik upaxi upya r taka

e ajner. Venda. Chono. Venda un pavo conmigo. Chono inkojt ajtzotakaren. Vendida. Chonb ir. Este cerdo est vendido con mi to. E chitam ira chonb ir taka nimama .

0 )
219

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

219

08/07/2004, 08:18 a.m.

Vendiendo. Kachoni. Todava estamos vendiendo maz. Warto kachoni ut exim. Der. Chon: Vender. Vendo. Inchoni. Vendo lea de pino. Inchoni e tajtesi . Venga a jugar. Lasye n. Venga a jugar con nosotros. Lasye n takaron.

! =

Vngase. La r. Vngase Conmigo. La r takaren. Nota: lar implica tambin igual, convirtindose en un adjetivo. Ventilacin, telaraa. Wajr. La cocina tiene ventilacin, porque tiene ventanas. Tuchenibe wya r ayan e wajr umen xe pasb ir imb ijk imb ijk. Venus. Nojek. El planeta venus brilla mucho. E nojek me yra u warar. Ver, mirar. E ronob . Ellos ven al otro lado del cerro. Ja xob e ronob tama e nxejr witzir. Verdad. B are. De verdad que hoy viene el sacerdote. Kone r b are watar e nuch. Verde limn. Yaxmuren. El pantaln del nio es de color verde limn. Uwex e chuchuxitzyaxmuren u t. Verde. Yaxax. La milpa est verde por el fertilizante. E jinaj yaxax umen e yok mar. Verdura. Kar. A mi me gustan las verduras. Ne n u nsre e karob . Vergenza. Sub ar. El nio tiene vergenza en la escuela. Asub ajra e sit z tu yototir e kanwa r.

Verruga, mezquinos. K u x. El nio tiene una verruga en el pie. Ayan intek u x tuyok e sitz . Vertical. Tojb ir. Los postes de la luz, estn colocados en forma vertical. Uyok e k ajk wab na tojb ir. Vestido. Pik. El vestido es de mi hermana. E pik ira twaniwijta n. Vestirse. Lapb ujk. La nia ya puede vestirse sola. E chucha ijch ok, uchi x e lapb ujk. Viciado. Tzajran. El muchacho est viciado por el alcoholismo. E sitz tzajran tama e uch er. Viene, llega. Ayo pa. Hoy viene mam. Kone r ayo pa ni tu . Der. Yo pa r: Venir. Viene. Watar. Con mi amigo viene un nio a la fiesta. Taka nipya r watar inkojt chuchusitzta nojk in. Vigilancia, dar vueltas alrededor. Xoyrema r. El guardin est vigilando para que no entren los ladrones. E xoyrema r uche e ajkojk twama chi ochobe ajxujch ob . vine, llegu. Yo pe n. Hoy vine de mi viaje. Sajmi yope n ta nixanb ar.

SINTITUL-6

220

08/07/2004, 08:18 a.m.

Viniste. Yo pe t. Seora, Cundo viniste de la capital?. Ixik tuk a ajk in yo pe t ta noj chinam?. Vino, lleg, llegar. Yo pa. Hoy vino un comerciante de ropa. Sajmi yo pa inkojt ajchonma r b ujk. Vino, regres. Tari. Mi cuado vino a mi casa. Nimutari ta nyo toto. Vio, alumbrar. Eron. La nia vio un juguete muy bonito. E ijch ok eron tama intearas imb utz. Nota. Eron, implica tambin alumbrar con luz artificial o natural. Violn. K oroch . En la fiesta, habr msica de violn. Toma e nojk in ayan e lajb ar tame k orach .

Visita. Wara . La visita de la ta fue agradable. E wara xe uche e k ojnaub utzir. Visitantes. Ajwarob. Dicen que hoy vienen dos visitantes. Kone r watobayi cha te ajwarob . Der. Wara: Visita, visitar. Viste. Ub ujkse. La seorita, se viste con un lindo traje. E ch o m ijch ok ub ujkse ub a taka inte pik ub utzir. Visto, conocida. E rna. La seorita fue conocida por el muchacho. Ejch ok e rna umen e sitz .

! 1
221

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

221

08/07/2004, 08:18 a.m.

Vivo, despierto. B ixir. El nene est despierto. E chuchusitzb ixir turu. Vol, se peg, se colg. Ch uwan. La maleza se pega en la ropa. E tzaytzujp ch uwan tama nib ujk. Volvi, regres. Asupta. El nio volvi a iniciar sus estudios. Sutpa ukajyes

ukanwa r e sitz . Der. Sutpar: Regresar. Vmito. Xej. El nio tiene vmito en la playera. E ch urkabukojko e xej tama ujob ornuk . Vueltas. Oyojk i (xoyojk i). Los muchachos estn dando vueltas alrededor del campo. E maxtakob war oyojk yobtu tie ch awarum. Vulva. B us. La vulva es el rgano genital de la mujer. Uwixikir inkojt ixik ja x e b us.

! 2

Y este. Ye ra. Y este trabajo quin tiene que hacerlo. Ye ra chi twa uche e patna r ira. Y. Yi. Este ao ir a la escuela para aprender, y usted?. E jabira k ani inxin ta kanwa r, yi ne t?. Ya aprend. Kanwe nix (Inkani x). Ya aprend en la escritura. Kanwe nix tama e tz ijb ayaj. Ya arreglamos. Ko sti x. Ya arreglamos los papeles para la enseanza.

Ko sti x e junobtwae kanseyaj. Ya ense. Kanseyanix. El profesor, ya ense la suma. E ajkanseyaj, kanseyanix tama e morojseyaj. Der. Kanseyaj: enseanza. Ya es de. Twi x. El terreno ya es de mi x nimama . to. E rum twi Ya est acomodado (a). Mochwanix. La culebra ya est acomodada, e n t r e l a s p i e d r a s . E chan mochwanix tu jam e tun. Ya est empacado. Tz otb irix. La ropa de pap, ya est empacada para el viaje. Ub ujk e tata tz otb irix, twaa xin. Ya est podrido. Ok emix. Este palo ya est podrido. Ok emix e teira. Ya est. Turi x (Turanix). Ya estn p r e p a r a d a s l a s s i l l a s . Turi x ustab ir e k ajnob . Ya est. Warix (wix). El nuevo maestro ya esta trabajando con los alumnos. E topop ajkanseyaj warix akanseyan taka e ajkanwa rob . Ya est. Wix. E l b e b y a e s t d u r m i e n d o . E ch urkab w i x awayan.

SINTITUL-6

222

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ya fue cortado. Xujri x. El tule para hacer petates ya fue cortado. Xujri x.uterar e pojp. Ya fue enviado. Tzakarni x. La carta ya fue enviada al profesor. E tz ijb ab ir tzakarni x twa e ajkanseyaj. Der. Tzakarnar: enviar. Ya Llegaron. Yo pob ix. Ya llegaron los trabajadores. Yo pob ix e ajpatna rob . Der. Yopa : llegar. Ya lo dobl. Impaki x. Ya dobl mi milpa. Ne n impaki x nijinaj. Ya lo med, ya lo pes. Imb isi x. Ya pes el maz para vender. Imb isi x eyxim twainchoni. Ya no puede. Nemix (nenix). Yo ya no pude comer para venir. Ne n nemix we n tarye n. Ya no sirven. Mixb anb an. Mis zapatos ya no sirven. Ni xanab mixb anb an. Ya no. Ma chi x, Rix. Ya no quiero comer camarones porque me hacen mal. Ma chi x k ani ink uxi e tziktzik tamartaka keumokresen. Ya no. Mix. Ya no quiero ms frijoles. Mix ink ani e b u r. Ya pas. Numwi x. Ya pas el invierno. Numwi x e k axjak in. Ya se quebr. Yob tz i x. Este tecomate ya se quebr. E murur ira yob tz i x. Ya sembr. Impak i x. Yo ya sembr el frijol. Ne n impak i x e b u r. Der. Pak: Sembrar.

Ya vinimos. Yo po nix. Ya vinimos de la escuela. Yo po nix tu yototir e kanwa r. Ya. Yix. Ya no vendr a la escuela porque tengo que trabajar con mi pap. Ma chi x wate n ta kanwa r konchwa uk ani twa inpatna taka nitata . Yema. Uk anar. El nene le gusta comer yema de huevo. Yer e sits uyusre uk uxi uk anar e ku m. Yerno. Nya r. La mujer tiene un yerno muy grande. E ixik ayan inte nyar r takar xetakartix utzajyer. Yo mismo. Ne nach. Mi sombrero lo itor ne nach hice yo mismo. Ni b inche . Yo. Ne n. Yo trabajo fuera de mi pueblo. Ne n inpatna innajt ta ni chinam. Yuca. Tz ijte(tz ijnte ). El nio come i e yuca. E chuchu sitz umak tz ijte .

Zacatal. Xaj. Los patojos quemaron el zacatal en la loma. E maxtak uputob e xaj ta sarja . Zacate. Ak. Hay zacate para que coma el caballo. Ayan e ak twauk uxi e chij. Zanate. K awin. El zanate canta en las

! 3
223

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

223

08/07/2004, 08:18 a.m.

ramas de los rboles. E k awin ak awi tuk abe tyob . Zancudo. Uch a . El zancudo es transmisor de enfermedades. E uch auyajk u e mok. Zapatazo, puntapi, patada. Tek one. El joven dio un zapatazo al perro. E ch o m sitzuyajk u intetek oner e tz i . Zapatos de. Uxanab . Los zapatos del nio le quedan grandes. Nojta aketpa uxanabe chuchusitz . Zapote. Tzaput. Mi to se fue a cortar un zapote. Nimamaixin ayuxi inwopjr e tzaput. Zapotillo. Amuk a . Dnde ustedes hay rboles de zapotillo?. Ti b a ayan ute rar e amuk a ?. Zopilote. Usij. El zopilote es un animal carnvoro. E usij ja x inkojt arak xeb ixir xeuk uxi e we r. Zorrillo. Pa y. El zorrillo sale por las noches. Tame akb ar alok oy e pa y.

Zunsa. Jorb oj. El rbol de zunso es de hojas largas. Ute rar e jorb oj tutz utz uj ayupor. Nota: zunsa es un rbol frutal propio de la regin. E

! 4
224

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

224

08/07/2004, 08:18 a.m.

! 5

SINTITUL-6

225

08/07/2004, 08:18 a.m.

! 6
226

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

226

08/07/2004, 08:18 a.m.

Oj ronerobCh'orti'
Vocabulario Ch'orti'

Ch'orti' - Espaol Espaol Ch'orti'

Guatemala, 2000

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

K ULB IL YOL TWITZ PAXIL Academia de Lenguas Mayas de Guatemala -ALMG Direccin Lingistica y Cultural -DILINC Presidente Trinidad Matas Rafael Jimnez Camposeco Jefe Administrativo Jos Miguel Medrano Rojas Tesorero Cruz Velsquez Mendoza Director Linguistico Y Cultural Aurelio Domingo Hurtado Montejo

Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, ALMG

tP q (2001)

K ulb il Yol Twitz Paxil Academia de Lenguas Mayas de Guatemala ALMG Direccion Lingstica y Cultural DILINC Programa de Estudios Lingsticos PEL 13 Calle 11-52 zona 1, Ciudad de Guatemala Tel: 2323404 2329342 Telefax: 2500213 Correo Electrnico: almg@infovia.com.gt Impreso en Guatemala

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

K ulb il Yol Twitz Paxil


Academia de Lenguas Mayas de Guatemala

Morwar Ojroner Ch'orti'


Comunidad Lingstica Ch'orti'

Oj ronerob Ch'orti'
Vocabulario Ch'orti'

Guatemala, 2000

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

JUNTA DIRECTIVA DE LA COMUNIDAD CH'ORTI' Presidente: Vice-presidente: Secretario: Tesorero: Vocal I: Vocal II: Vocal III: Juan Alvarez Ramirez Hector Enrique Prez Garca Martin Diaz Quizar Pedro Gonzalez Marina Castillo Ortz Venjamin Diaz Prez Juan Velzquez Sols

Programa de Estudio Lingsticos -PEL Coordinador Cecilio Tuyuc Sucuc

Tcnico del Proyecto Gloria Enoe Son Chonay Elaboracin de Glifo Cecilio Tuyuc Sucuc Diagramador y Diseo de Portada Gersom Aaron Mach M.

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

CHEKSUNA R
E ojroner Ch ortija x inteojroner xejajb ir umen e k ulb il Yol Twitz paxil Academia de Lenguas Mayas de Guatemala, era ojrompa tama e chinamo Chik imujrja yi ja x era: ta B akarte , ta Murak, ta Is, San Juan Ermita, Quetzalteque, esquipulas, ojrompa ub an ta Chainam Zacapa, la Unin. Morwa r Ojroner jajb ir umen uk chinamobxeayan takar 50,000 ajwojronerob . E Ojroner Mayob tamar era uyo pa r e saksak winikob ka y satpa ixin umen uk ampesna r e nakpat Ojroner, Tamar era ma chi x kay ajk untz a ub ixirar utz ijb ana r kawojroner , kone r ja x intepatna r twatuno ron xekojron yi b an kochwa e noj ototob twa ajk untza uch yerir e ojroner yi b an ub an utujrur tama e twa chir te chinam Mayob twa kak ek ojse uwirnib e syan ojronerobyi b an e twa chirobxeukojko e chinam Iximrum. Era che mpa taka ub ijnusyaj e K ulb il Yol Twitz Paxil taka inteerachir. Xeja x ucheksuna r, uyajk una r yi ulok esna r e patna robtama e cha wojroner, b an tama inte ra taka ojroner, twakacheksu a xin e na tanayaj yi uk ampesna r e ojroner Mayob twa kak ek ojse yi e tujrur e twa chirob xe ayan tama e chinam iximrum. Tamar era acheksempa e morojseyaj ojroner Ch orti , xe che mpa taka u t e tz ijbxech ar yeb ar e k otorir 1046-87, te K ulb il Yol Twitz Paxil ALMG. U t tz ijb ayaj Ch ortiukojko Jo uchak ar . E patna r ira kay che mpa taka utakarsaj te Kanwa r Ojroner twa ujorir e ojroner yi twae twa chir te K ilb il Yol Twitz Paxil ALMG B an kochwa utakarsaj e pak ab ob te Morwa r Ojroner Ch orti yi b an tama utakarsay e ajwojronerob , twauch ijsena r e ojroner Ch orti . Uch ujkna r e morojseyaj ojroner ira che mpa tama e kanwa robxekay uche e Morwa r Ojroner, tya kawira uyimb utzir e tz ijb ayaj, twa tix ak ub sempa ub ijnusyaj, uyustana r yi ula rir utz ijb ana r e ojroner Ch orti . E morojseyaj cha wojroner kaseksu koche ra: ayan 2,000 ojronerob taka utz ijb ayaj tama e nakpat ojroner yi tama e Ch orti , che mpa koche ra twae pak abxe uk ampes una ta tuk a ucheksu e ojroner; ak ampa ub an twae ajsajkmayaj xek ani una tobtama ojroner; twauwira uk ampibe ojroner;

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

b an ub an twa ayan uyokir twa uk ampesna r e patna rob , b an kochwa uche na r e sajkmayaj ojroner tama cha wojroner otama inteojroner. E jun ira uk ek ojse uch yerir yi upuksena r e ojroner yi a xin ak ampa twa e sajkmayaj twae b ik it maxtak, e ch o mob , e noj pak ab obyi twatuno re pak abxeapatnobtama e kanseyaj te cha wojroner. Kacheksu kee morojseyaj ojroner ma chi ch a r tuno r e ojronerobCh orti , xeuyaktobtakaron kanoyob . Kawajk u e ch ajb eyx Uyuxin e K in yi Uyuxin e Rum tama xeuyajk on inte jamir twa uk a pesna r e sajkmayaj, twa tuno r e pak ab ob xe takarsanobtama uche na r e morojseyaj ojroner, tama xeuyajk obe ojroner b an kochwa kanoyob xe turob tama intya ch intya ch morwa rob , e ch omob , e noj pak ab ob , b an kochwatwae pak ab ob xech u robtama e Jorir te Morwa r Ojroner Ch orti , yi b an twae Jorirobte K ulb il Yol Twitz Paxil, Academia de Lenguas Mayas de Guatemala.

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ch'orti' Espaol

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

A
Achpa. Se levanta. Ajanchaknataka Nitu achpa. Mi mam se levanta al amanecer. Ajkna. Quejarse por el dolor. E tiri ajkna umen e kuxnak. El abuelito se queja a causa del dolor de estmago. Ajni. Corre. E tziajni tu pat e tur. El perro corre tras el conejo. Der. Ajner: correr. A jpna (ajajpna). Es cazado. E ch o k ajpna umen e mis. El ratn es cazado por el gato. Der. Jajpanar: cazar. Anbi. El ao pasado. Ambi chamwen ani umen e mok. El ao pasado me escape de morir por la enfermedad. Anob. Elotes. Tama e kaxjakin aboro e anob. En el invierno abundan los elotes. Anon , anon. Quiz. Machi anon kaxin kakano katzijbayan. Quiz no vamos a aprender a escribir. A nru. (a ngru). Lloro. Jay awajken ixin anru. Si me pega lloro. Aru. (agru). Llora, grita. E chuchu sitz war aru turu. El niito est llorando. Der. Arwar: llorar. Axin. Va. Machi kana ta tuka ajk in axin watar e katata. No sabemos que da va a venir nuestro Dios. Axyob. Van. E winikobira axyob ta patanar. Estos hombres se van a trabajar. Aytza. Tiene hambre. Nitata machito aytza. Mi pap todava no tiene hambre . Ab . Hamaca. Nitatawar ajiri tama e ab. Mi pap est descansando en la hamaca. Abakta. Teme, acobardar, tiene miedo. E sitz abaktato axin ta chinam abajner. El nio teme ir al pueblo slo. Der. Baktar: Miedo. Abajkuseyan. Asusta. E chan abajkuseyan. La serpiente asusta. Abajxa. Arrancan, arrancando. warix abajxa e bur. Ya estn arrancando el frijol. Der. Bax: Arrancar. Abajyna. Le tocan. E bikit maxtak ubajyob ujorob. Los nios se tocan la cabeza. Der bajy: tocar. Abaker. Tu esqueleto. Abaker majax intera e bak tamar. Tu esqueleto consta de diferentes piezas de huesos.

SINTITUL-6

11

08/07/2004, 08:18 a.m.

"
12

Abeto. Deber, culpable, su deuda, Debe l, ella. E winik abeto meyra tumin. El seor debe mucho dinero. Der. B eto: Deuda. Abiriti (takojron). murmurar. Me yra ab iri ti e ixik ya x. Esa mujer como siempre murmura mucho. Der. B osmay: Babear. Abosmay. Espuma. War abosmay meyra e xapun. El jabn hace mucha espuma. Der.b osmay:Babear. Achichen. Derrame de sangre, sangrando. War achichen uni e sitz. Esta sangrando la nariz del nio. Der. Chich :sangre. Achujka. Lo cazan. Lo atrapan. E yuru achujka umen e sajbin. El pollito lo cazan de la comadreja. Der. Chuk: Cazar, atrapar. Ajbax (ajchukoner, ajposoner). Hechicero, malhechor, maldicionero. Tyaturon matuka e ajba x xekana ta. Donde vivimos no tenemos conocimiento de un hechicero. Der: bax: hechizo, maldicin. Ajin (a yin, champoj). Lagarto. Tame jaanujxi e Ayin. En el agua nada el lagarto. Ajkab (jereren). Grillo. Take akbar akaywi e ajkab. El grillo canta por las noches. Ajkay. Cantante. E chom sitzjax inkojt nixi ajkay. El joven es un gran cantante. Der. Kay: canto, cancin.

Ajkoyir. Perezoso, irresponsable, incumplido. E winik yajaajkoyir. Aquel hombre es perezoso. Der. K oyir: pereza. Ajka. Suena, suenan. Aj k a e tuntunob. Suenan los tambores. Der. Ajkar: sonar. Ajkanwar. Estudiante, aprendiz, alumno. Take ajkanseyaj ayan m e y r a a j k a n w a rob. Con el profesor hay muchos estudiantes. Der. Kanwa r: aprender. Ajkarer. Alcohlico. E winik yax ajkarer. Ese seor, es alcohlico. Der. Karer: embriagar. Ajkaseyaj. Educador, profesor. Watix e ajkanseyaj twa ukansyon. Ya viene el profesor para que nos enseen. Der. Kanseyaj: Ensear o enseanza. Ajkojk. Guardin. Tin ayan meyra utumin, utoyi inkojt ajkojk. El que tiene mucho dinero, paga un guardin. Der. Kojk: cuidar, guarnecer. Ajkorpesyaj. Abogado, salvador, defensor. Ukorpesen e ajkorpesyaj tama xe taniba. El abogado defendi mis derechos. Der. Korpesyaj. Salvar, defender. Ajmes. Barrendero. E winik yax ajmes. Ese hombre es barrendero. Der. Mes: barrer. Ajmok (ajmwak, ajmwa k). Enfermo. Atata ajmok turu. Tu pap est enfermo. Der. Mok: enfermedad.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

12

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ajnatanwar, ajnatanyaj. sabio, cientfico, filsofo. E winik yax ajnatanwar. Ese seor es un cientfico. Der. Natar: Saber, conocer. Ajnebeyr. Pobre. E ajnebeyr pakabobmatuka uwyarob. Las personas pobres no tienen alimentacin. Der.nebe y r : pobreza. Ajner. Correr, rpido. Akbi ixyon ajnertaka ta chawar rum. Ayer fuimos rpido al campo. Ajnikon. Corramos. Ajnikon tu pat e masa. Corramos tras el venado. Der Ajner: correr. Ajnirom. Curandero. Ukani twa kapejka e ajnirom twautz aki e mok. Tenemos que llamar un curandero para que cure la enfermedad. Der. Niroj: curar. Ajpat. Lagartija. E ajpat ochoy tu chen. La lagartija entr en su cueva. Ajpejk. Lector. E ajpejk satpa tame pejk pejk xe war uche. El lector se equivoc en la lectura. Der. Pejk: Leer, hablar. Ajrer (ajtaka, ajrertaka). Solamente, nicamente, nico. Ajrer nijinaj era xeinche tama e jabwaron ira. Solamente esta milpa tengo para este ao. Ajtzakmayaj. Mdico, cirujano. K e c h i k a c h urkab, take ajtzakmayaj twaatzakpa. Lleve su beb, con el mdico para que se

cure. Der. Tzakmayaj: curacin. Nota: ajnirom, curandero maya, aplicando mtodos naturales. Ajtzijbayaj. Escritor. Tara matuka nen inte ajtzijbayaj tama e numerob. En nuestra rea no tenemos ningn escritor de historias. Der. Tzijbayaj: Escrito, escritura. Ajwarob. Visitantes. Koner watob ayi chate ajwarob. Dicen que hoy vienen dos visitantes. Der. Wara: Visita, visitar. Ajxujch (ajxucher). Ladrn. Ixnix mani tuka e ajxujch tya toron. Antiguamente no haban ladrones donde vivimos. Der. Xujch: Robar. Ajyum. Dueo, propietario. Chi e ajyum tema e wakaxobira?. Quin es el dueo de estos ganados?. Ak. Zacate. Ayan e ak twaukuxi e chij. Hay zacate para que coma el caballo. Akapa. Termina, finaliza. Warxix kakapa kache a panatr ira. Ya estamos terminando este trabajo. Der. K a pa: termin, finaliz. A k aba. Su nombre. Tuka akaba?. Cul es su nombre?. Der. K aba:nombre. Akabey. Cuentan, comentan, dicen. Akabey kixin net tachinam ejkar. Cuentan que usted va al pueblo maana. Akach. Gallina. Kamani inkojt akach. Compramos una gallina.

#
13

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

13

08/07/2004, 08:18 a.m.

$
14

Akajna. Lo quieren, lo necesitan, lo solicitan, cuentan. Akajna twa watar atata koner. Cuentan que hoy tiene que venir su pap. Der. Kanir: querer, amor. A k in. Limpiar, desherbar (agricultura). Chabi kakini ut jinaj. Anteayer, terminamos de limpiar la milpa. Akom. Su cruz. War unsta inte akom. Estoy construyendo su cruz. Akotoy. Llega. Tyaturon machi akatoy e ajkanseyaj. En donde vivimos no llega el profesor. Der. K oter: llegar, meta. Akajron, Akuxon. Muerde,. E tzi yax jay apijchi akajron. Si tocas a ese perro, muerde. Akansena. Lo ensean, lo adiestran. War akansena achuyma e ijchok umen utu. A la seorita le ensean a costurar su mam. Akbar. Noche. Akbi take akbar wayken takaret. Anoche so con contigo. Akbi. Ayer. Akbi kayon taka e patnar ira. Desde ayer comenzamos con este trabajo. Ako (tares, ajkunen). Trelo, ra e jun yax. Dame dmelo. Ako ko ese papel por favor. Akojkna. Lo cuidan. War akojkna e jinaj twa machi asatpa. Para que la milpa no se pierda lo estn cuidando. Der. Kojk: cuidar. Aktar. Bailar. E aktar jax utzayer

e Mari. La alegra de Mara es el baile. Aktan. Djelo, abandnelo. Aktan e aras trumpu, bajkat uyobyet. Deje el juego de trompo, le puede golpear. Alekon. Se siente el vapor. Alekon e kijna. Se siente el vapor del agua caliente. Der. Lekoner: evaporar. Alokoy. Egreso, sale, se retira. E juj alokoy tu chen. El garrobo sale de su cueva. Der. Loker: salir, egresar, retirarse. Am. Araa. E am war ukuxi inkojt us. La araa esta comiendo un mosquito. Amaxa n (amaxya n). Anocheciendo. Warix amaxan yopa nitataakbi. Ayer casi anocheciendo vino mi pap. Ameyni. Espectacular. E nojkin ameyni. La fiesta es espectacular. Ameke. Lo abrazas. Net uk ani twa ameke yere sitz. Usted tiene que abrazar al nio. Amener. Por culpa suya. Kukremen amener. Por culpa suya me ca. Amu. Su cuado. War akaray intajwi amu sajmi. Hoy encontr a su cuado en estado de embriagues. Der. Mu: cuado. Amuka. Zapotillo. Tiba ayan uterar e amuka?. Dnde ustedes hay rboles de zapotillo?. Anam. Lodo, fango. Kochwa war

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

14

08/07/2004, 08:18 a.m.

akaxi meyra e jajar ayan e anam. Como est lloviendo mucho hay fango. Anejaxtakix (jaxtakix). Orgulloso, presumido. E ijchok anejaxtakix. Esa seorita es orgullosa. Der. Jaxtakix: orgulloso. Ani. Estaba, haba, casi. War ani inkojkwet takeanob. Te estaba esperando con los elotes. Anumuy. (alumuy). Pasa, cruza, rebasa, aconteci, pasando. War anumuy e wakaxob tame makte. Los ganados estn pasando en la cerca. Anxer. ngel. E anxer twekata chekta tut e mari. El ngel de Dios, se le present a la virgen Maria. Apakruma. Gatea. E ch urkabwarix apakruma. El beb ya gatea. Der. Pakruma r: gatear. Apar. Agua chiva. Ajkun e apar e chitam twa anojran. Dele agua chiva al cerdo para que se engorde. Apaxtak. Compaeros, hijos mos. Apaxtak ajkanwarox turenik ko ra. Compaeros estudiantes hagan el favor de sentarse. Der. Paxtak: Compaa. Apejka (Apejke). Llam, invit. Apejka amamatwa watar awe?. Llam a su to para que venga a comer?. Der. Pejknar: Llamar, invitar. Apix. Hijito. Tuka anumse aba

apix?. Qu te pas hijito mo?. Apuktza. Difunde, transmite. E ajkanseyaj war upuktz es e kanwa r. El profesor transmite la enseanza. Der: puknar: difundir, transmitir, difundir. Aras. Juego, juguete. E aras akampa twa ubutzir kaba. El juego es bueno para el buen funcionamiento de nuestro. . Arenen. Dgame. Arenen kochwa twa inche e patnar ira. Dgame como tengo que hacer este trabajo. Arib. Nuera. Taka nimama ayan inkojt arib. Con mi to hay una nuera. Aru. Llor. E churkab aru tama utu. El beb llor por su mam. Der. Arwar: llorar. Arwen. Llor. Uchyen arwen e kunxnak. Llor por el dolor de estmago. Der. Arwar: llorar. Asampa. Inflamado, hinchado. Asampa uyok e chuchusitzumen e xanab. Est inflamado el pie del nio por los zapatos. Der. Sampar: inflamacin o hinchazn. Asujkran. Consentido, caprichoso. Asujkran meyra a sitz yax. Ese nio es muy caprichoso. Der. Sujkran: contemplar. Asupta. Volvi, regres. Sutpa ukajyes ukanwar e sitz. El nio volvi a iniciar sus estudios. Der. Sutpar: regresar.

%
15

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

15

08/07/2004, 08:18 a.m.

&

Asyob. Jugaron. Kapyarob asyob tama e chawarum ta chinam. Los compaeros jugaron el campo del pueblo. Der. Aras: jugar. Atabay. Sube. E chan atabay tor otot. La serpiente sube encima del techo de la casa. Der. T ab er: Subir. A t a k a. Madurarse, madure, cocimiento. Koratix ukani twa ataka e kene. Poco falta para que se maduren los bananos. Der. Takan: maduro. Atakwan. Se pega. E jun atakwan take chabi. El papel se pega con pegamento. Atakarna. Es ayudado, lo ayudan. E sitz war atakarna uche upatnar umen utata. El nio es ayudado a hacer su trabajo por su pap. Der. Takarsaj: ayudar. Aten. Bese. Kikiaten ta xukur taka amama. Vaya a baarse al ro con su to. Der. Ater. Baar. Atikon. Bamonos. Atikon twaka xin kach ami e kanwa r. Bamonos para ir a recibir las clases. Atoboy. Salta, latea, brinca. E masa atoboy tor e kopot. El venado salta sobre el monte. Atz am. Sal. Kikitares imb ijk atz am. Vaya a traer un poco de sal. Atzi. Cierto, verdad, as es. Tama e morwar atzi, taka numuy e ajkin matuka kache. Lo cierto de la reunin, es que fue una prdida de tiempo.

A t z i r a t z ir. Sirasil. U y u t i r e atziratzir amajk a. El sirasil es una fruta comestibles. A t z u pa. Disminuir, encoger. Chakojton ukani twa atzupa e patnar ira. Entre dos tiene que disminuir este trabajo. Atzene. Se re. E ajkanwar atzene taka e ajkanseyaj. El estudiante se re con el maestro. Der. Tze ne r: rer. Awaren. Me dices, dime. Machi awaren tin uyotot Luxo. Dime cual es la casa de Lucio. Awan (wawan). Cuada. E ijch ok ya x niwawan. Esa muchacha es mi cuada. Awaw. Cuetecacao. Chamsen e awaw yax, bajkat uputet. Mate ese cuentecacao por que te puede quemar. Awiran (Kani innumuy). Permiso, con permiso. Awiran, pyar ukanix ta inxin ta norwar. Con permiso amigo debo ir a la reunin. Axana. Camina. E c h i j a x a n a wakchetaka. El caballo es veloz para caminar. Der. Xambar: caminar. Axanab . Tus caites. Ejk ar uk ani twa k a m a n i a x a n a b . Maana compraremos tus caites. Axuxban. Silba. Xuxban awijtzin twawatar ajner. Silbe a su hermano para que venga rpido. Der. Xuxub silbar.

16

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

16

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ayampa. Descomposicin. E wer warix ayampa. La carne ya se est en estado de descomposicin. Der. Yampar: descomponer. Ayan. Existe, tiene. Nikojna ayan chakojt umaxtak. Mi ta tiene dos hijos. Ayanchi. Alguien ms. Bajkat ayanchi uwarajsyon koner. De repente alguien nos visite hoy.

Ayopa. Viene, llega. Koner ayopa ni tu. Hoy viene mam. Der. Yopar: venir. Ayujkrema. Columpiando. E ajkanwar war ayujkrema uba. El estudiante se est columpiando.

Ch'orti' - Espaol

17

SINTITUL-6

17

08/07/2004, 08:18 a.m.

B
Ba. Cuerpo. Ban koche ra e b a tama inkojt pakab. As es el cuerpo de un ser humano. . Bax. Hechicera. Tara ayan inkojt ixik xeuna ta uche e b a x. Aqu hay una mujer que sabe hacer hechicera. Baj. Taltuza. E baj uxuri uwir e tzetze. La taltuza corta la raz del piuelo. Bajk. Coyuntura. E bajk tama kaba imbutz. La coyuntura de nuestro cuerpo. Bajkat. Quiz, talvez, es probable. B ajkat ka xin ta chinam kone r. Es probable que hoy vayamos al pueblo. Bajkib. Paal. E bajkib twa e churkab kuxuran. El paal del beb se moj. Bajkut. Susto. Yeresitzchamay umen e bajkut. El niito muri por un susto. B ajram. Tigre. E b ajram we r uk uxi. El tigre es carnvoro. Bajxan. Primero, antes. Bajxan yopen ke net. Yo vine primero que usted. Bak. Hueso. Tama kaba ayan meyra e bak. E nuestro cuerpo existen diferentes tipos de huesos. . B akatpa. Tamales. Uwerir e akach intzaj tame bakatpa. La carne de gallina es sabrosa en tamales. Ban. Si, as. Ban koche net, nen pakaben uban. As como usted, yo tambin soy una persona. Bare. Verdad. Koner bare watar e nuch. De verdad que hoy viene el sacerdote. Basarnuk. Camisa. E basarnuk twa nitata ayan utzijbarir. La camisa de mi pap tiene colores. Basbir. Envuelto. E bakatpa basbir tama uyopor e kene. Los tamales estn envueltos con hoja de guineo. Bat. Granizo. E jajar kaxi taka e bat. La lluvia cay con granizo. Bejt. Olla. E chitam uyobi inwojr bejt. El cerdo quebr una olla. Beya. Urraca. Tor otot wan inkojt beya. Sobre el techo de la casa se par una urraca. Bitza. Se estir. Bi tza ut nixanab. Se estir las cuerdas de

18

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

18

08/07/2004, 08:18 a.m.

mi caite. Bix (pilix). Pequeito, finito. Ujinajir e peych bix yar ut. Las semillas del tomate son muy finitas. Bixjut. Ojos pequeos. E mis bixjut. El gato tiene los ojos pequeos. . B ibar. (lejtzir). Nauseas. Uyajken e bibar e wyar. La comida me dio nauseas. B ijnum. Pinselo, imagnelo. Bijnun, bajxan twa achami e patnar. Pinselo, antes de aceptar el trabajo. Bijnusyaj. Objetivos, pensamiento, imaginacin, ideas. E ajkanseyaj ayan meyra e bijnusyaj takar. E profesor tiene mucha objetivos. Bijsar. Medir. Ut eyxim ira ukani ubijsar. Este maz habr que medirlo. Bikit. (chuchu). Pichn, pequeo. Twanituayan e bikit chumpi. Donde mi mam hay chompipes pequeos. Bikitbir. Refinado. E k um lokoy bikitbir. La masa sali refinado. Bisar. Esquina. Tama e bisar e otot, ayan e nichir pakb ir. En la esquina de la casa, hay flores sembradas. Bitor. Sombrero. Ukani twainmani intex nibitor. Tengo que comprar otro sombrero. Bixir. Vivo, despierto. E chuchu

sitz bixir turu. El nene est despierto. Boj. Coyote. E boj uchuki inkojt akach akbi take akbar. El coyote caz una gallina, la noche de ayer. B ojch ib. Sbana. K ani inmani inte bojchib. Quiero comprar una sbana. Bombir. Pintado. Nyotot yaxax bombir nimen. Mi casa est pintada de verde. Bor. Pan. K ani inmani cha wojr bor. Quiero comprar dos panes. Boro. Aument. Boro e maxtak ta kanwar. Aument los nios en la clase. Borojseyaj. Multiplicacin. Chenik e borojseyaj ira. Realicen esta multiplicacin. Boyom. Tepezcuintle. E tzi ira uchuki ikojt boyom. Este perro caz un tepezcuintle. Bur. Frjol. E winikob bur war upakyob. Los seores estn sembrando frjol . B ub. Renacuajo. E bubapujkyob maku ja. Los renacuajos nacen dentro del agua. Bujk. Ropa. Inyajrix ukani twa inmani nibujk. Nuevamente tengo que comprar ropa. Bujr. Cntaro. Yob tza e bujr taka e pajbursa. El cntaro se quebr con el atol agrio.

)
19

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

19

08/07/2004, 08:18 a.m.

Bujte. Coyquines. Max ani e bujte tama nyontot. Estaban podridos los coyquines de mi casa. Burich. Sudor. Twa alokoy e b u r i c h t a m a k a b a a s i k o n . Juguemos para que salga sudor en nuestro cuerpo. Bus. Vulva. Uwixikir inkojt ixik ja xe bus. La vulva es el rgano genital de la mujer. . Butur. Lleno. E bejt butur taka e yaxbur sa. La olla est llena con atol de elotes. .

Butbar. Pujo. E sitz turu taka e butbar. El nio esta con pujo. Enfermedad. Butnak. Ticucos. E butnak xe uche nitu intzaj. Los ticucos que hace mi mam son deliciosos. B utz . Humo. Upurutnar e sojk uche meyra butz. Quemar basura produce mucho humo.

1 =
20

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

20

08/07/2004, 08:18 a.m.

CH
Cha. Piedra de moler, (dos unidades). E Mari umani inte ucha. Mara compr una piedra de moler. Chacha. Molleja. Uchachae ajtzo intzaj pojbir. La molleja de pavo asado es delicioso. Cha jak. Rayo. Tu k abe tajtek axi inte chajak. En la rama del pino cay un rayo. Chanex. Calzoncillo. Nen war impojchi nichanex. Yo estoy lavando mi calzoncillo. Char. Hijastra. Nitataayan inkojt uchar. Mi pap tiene una hijastra. Chasakun. Primo hermano. Net ayan chakojt acha sakun. Usted tiene dos primos hermanos. Cha tata . Padrastro. Acha tataayan utumin chujbabir. Tu padrastro tiene dinero guardado. Cha tu . Madrastra. Kikich aka e a n taka achatu. Vaya a cortar elotes con su madrastra. Parentesco. Chab. Dulce panela, miel, y otros. E chum intzaj taka e chab. El ayote es rico con dulce de panela. Chabi. Anteayer. Chabiintzayi e nichirob. Anteayer regu las flores. Chakajr. rbol de Shino o fiote. E chakajr awi ri wak chetka. El rbol de shino enraza rpidamente. Chakalte. rbol de cedro. Tame chakalte a c h e na e ka j n o b imbutz. Con la madera de cedro se hacen buenos muebles. Chakchak. Rojo. E teyax chakchak unichir. Ese rbol es de flores rojas. Chakpuren. Rosado. Mana inteapik xechakpuren utzijb ar. Compre un vestido de color rozado. Chamay. Se muri. Kapa chamay tunor e yuru. Se murieron todos los pollitos. Chamesbir. Fue asesinado, matado. E winik ira bajkat chamesbir chena. Este hombre quiz fue asesinado. Chan. Serpiente, Culebra, Nmero cuatro. E chan ukuxi inkojt ajpat. La serpiente comi una lagartija. Chanja. Altar. Kani kache inte chanja twa e katu. Haremos un altar para la virgen. Chankojn. Quebrada de Serpiente,

1 1

SINTITUL-6

21

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 2
22

cuatro quebradas. Taka e jajar ira axin achi e chankojn. Con esta lluvia va a crecer la Quebrada de Serpiente. Nota: Chankojn, es nombre de una quebrada de una aldea de San Juan. Ermita de la regin Ch orti . Toponimia. Chapajr. Camilla, tapesco. Tama e chapajr kejcha ixyob xe uyobi ubob. En camilla fueron llevados los que se golpearon. Charan. Ralo, claro, transparente. Nox ukani twa ixati tame charan ja. Ustedes tiene que baarse con agua clara. Chatun. (cheremtun, jojotun). Pedregal. Ejkar kaxin kapatna ta chatun. Maana iremos a trabajar al pedregal. Chay. Pez, pescado. Ta xukur ayan e nukir chay. En el ro hay peces grandes. Che. Dice, dijo. E ajkanseyaj che, machi waten ejkar. El profesor dijo, maana no vendr. Cheche. Pollo salvaje. Kani inxin ichuki inkojt cheche. Quiero ir a cazar un pollo salvaje. Chempa. Se hizo, ocurri. Ambi c h e mpa inwojr otot twa e ajkanseyaj. El ao pasado se hizo una casa para el maestro. Chenar. Hacer. Ukani chenar e jatz bur. Tenemos que hacer el aporrear de frijol. Chejchek. Costillas. Joli toboy

tarex bajkat akokchi achejchek. Ah no debe brincar porque se puede quebrar las costillas. . Chek. Llaga, herida. Tama nichkin ayan e chek. Tengo una llaga en la oreja. Enfemedad. C h e k e n t o . Adis. C h e k e n t o apaxtakox ajkanwarox. A dios compaeros estudiantes. Cheker. Se mira, se ve, se observa. Tor e witzir cheker e katu. En la cumbre se ve la luna. Chekta. Apareci. Chekta e sitzxe satpa ani. Apareci el nio que se haba perdido. Chenik. Hagan. Chenik ko ra e wyar twakakuxi. Hagan la comida para comer por favor. Chenmayaj. Fabricacin. Nimama unata e chenmayaj tama e bitor. Mi to es fabricante de sombrero. Chere. Conjuntivitis. (mal de ojo). Chere unakut yere ejchok. Los ojos de la niita tienen conjuntivitis. Chi. Quin?. Chi yopa taka e ajkanseyaj sajmi?. Y hoy quin vino con el profesor?. Chi. Nance. E chajch umaki e chi. El gato de monte come nance. Chiche. Quin dice?. Chiche ke ban kocheyax e numer?. Quin dijo que as es la historia. Chichi. Quines?. C h i chi axyob utaresob e ja. Quines

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

22

08/07/2004, 08:18 a.m.

van a traer el agua?. Chiktaka. Cualquiera, quien sea. Chiktaka erer watar a patna tara. Cualquiera puede venir a trabajar aqu. Chich. Vena, cuerda. E chichajni tama e chich. La sangre corre por nuestras venas. . Chichija. Chicha (bebida tpica). E chichija akarsan tya ochpa meyra. La chcicha embriaga al tomar con exceso. Nota: Chicha: Aguardiente propia de la regin chorti. Bebidad. Chij. Caballo. E chij saksak utzijb ar. El caballo es de color blanco. Chijchan (nojchan). Serpiente. Ta xukur numuy inkojt chijchan. En el ro pas una gran serpiente. Chijr. Morral, red. Yara intekene ta nichijr. eche un banano en mi morral. Chijuy. Clarinero. Imbutz akaywi e chijuy. El clarinero canta bonito. Chiki. Canasta. Nitataunata ujari e c h i k i . Mi pap sabe tejer canasta. Chikin. Orejas. E tur nuktauchikin. Las orejas del conejo son grandes. . Chikirsaj. Cosquillas. C h e n e chikirsaj taka amamatwaatzene . Hgale cosquillas a su to para que se re. . Chikox. Les invito a que vayan. Chikox ta uchsa ta nyotot. Les

invito a tomar atol en mi casa. Chilin. Delgado. Inxuri inte chilin te. Cort un palo delgado. Chim. Estmago, buche. Bajkat akuxon unake churkab. Quiz le duele el estmago del beb. . Chinam. Pueblo. Ta chiam achompa e jurukut. En el pueblo se venden las papayas. Chincha. Tembl. Sajmi inyajrix chincha tama e sakojpar. Hoy al amanecer, tembl la tierra otra vez. Chinik (chikanik). Quin habr. Chinik uxuri uk abe sitz ira?. Quin habr cortado la mano de este nio. Chinkox. Chinchorro. Nen tama e chinkox inchuki e tzitzikob . Yo cazo los camarones con chinchoro. Chirja. Llovizna. Akbar akbi kaxi e chirja. Anoche cay una llovizna. Chitakar. Con quin. Chi takar kanwet ache e chiki?. Con quin aprendi hacer canastas?. Chitam. Cerdo. Uwerir e chitam intzaj. La carne del cerdo es sabroso. Choynen. Hijastro, hijastra. Inkojt choynen majax lar take yunen. Un hijastro no es igual que un hijo. Chojresbir. Cuidado, protegido. E winik chojresb ir umen upya rob . El seor tiene protegido sus amigos. Chokem. Hurfano, abandonado,

1 3
23

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

23

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 4
24

desierto. Eyxik ira chokem turu tuyotot. Esta mujer est abandonado en su casa. Der. Chok: abandonar. Chokik. Rechacen. Chokik tunor x e umokse e butzir chom kaxtakox. Jvenes rechacen todo lo que perjudica la salud. Chonbir. Vendida. E chitam ira chonbir taka nimama. Este cerdo est vendido con mi to. Chono. Venda. Chono inkojt ajtzo takaren. Venda un pavo conmigo. Chor. Guatal, roza. E manob war apatnobta chor. Los mozos estn trabajando en el guatal. Chow (chwaw). Tashishte, (rbol). Kankan unichirob e chow. Las flores del tashishte son amarillas. Chu. Bustos, leche, mamo(pechos). E churkab war uyuchi e chu. El beb est mamando. . C h u senar. Amamantar. E c h u s s s e n a r c h urkab. Amamantar al beb. Chuch. Ardilla. Tama nikororteayan inkojt chuch. Tengo una ardilla e mi jaula. Chuchu. pequeo. E chuchu mis uchuki e chok. El gato pequeo caz ratones. Chuchuto. Todava es pequeo. E ijchok ira chuchuto. Esta joven todava es pequeo. Chujb ub . Cotuza. E chujb ubuk uxi

inte an. La cotuza se comi un elote. Chujchur. Retoo. E sitachujchuri. El izote reto. Chukbir. Atrapado, cazado. E chok chukbir tama e warajn. El ratn es atrapado en la trampa. Chukchay. Pescar. E sitz ixin ta chukchay. E nio fue a pescar. Chukpar. Necesidad. Jay e pakab matuka utumin jax intechukpar. Si la persona no tiene dinero es una necesidad. Chukti. Chucte. E Mari uchoni e chukti. Mara vende chuctes. Nota: Chukti, es conocido en la regin chorti,. Pero en Amrica se le conoce como aguacatillo. Chumpi . Chompipe, pavo. Uwe rir e chumpiintzaj pojbir. La carne del pavo es sabrosa asado. Chunij. Cuatro das de hoy, entre das. Chunij war intzakse nijab. Entre cuatro das ser mi cumpleaos. Chunun. Chununo,(fruta propia de la regin). E chunu jax inteayanir xeakujxa. El chunono es una fruta comestible. Chur. Hernia. E ijchok yax ayan twa nixichur. Esa seorita tiene una gran hernia. Churuk. Arrugas. E tiri churuk ut. El bisabuelo tiene arrugas en la cara.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

24

08/07/2004, 08:18 a.m.

Chuymar. Costurar. Nituunata e chuymar tame basarnuk. Mi mam sabe costurar camisas. Chyaj. Valle. E chinam turu tama e c h y a j xukur. El pueblo est situado en el valle del ro. Chye t. Quin es usted. Chye t, tuk a akaba?. Quin es usted, cul es su nombre?. Chyob. Quines?. Chyob twa

aktob tama e kay ira?. Quines bailarn esta cancin?.

1 5
25

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

25

08/07/2004, 08:18 a.m.

CH
Chanbur. Frijol chajan, frijol garbanzo. E w i n i k u p a k i e chanbur ye ixim. El seor sembr frijol garbanzo y maz. Chabi. Cera. Uyarkir e chab uborojsyobe chabi. Las abejas de colmena producen ceras. Chaj. Pinol. Eyxik umuxi e chaj. La mujer muele pinol. Chajch. Gato de monte. E chajch ukuxi e akach. El gato de monte come la gallina. Chajch aj. Bilis, hiel. E ak ach b ik it uchajchaj. La gallina tiene hiel pequea. . Chajka (xujra). Fue cortado. E ch om sitzch ajka umen e ajkarer. El joven fue cortado por el borracho. Ch ajma. Aceptado, recibido. E winik chajma ubijnusyaj. Las ideas del seor fueron aceptadas. Chajnar. Gua o cable. E baj uxuri uchajnar e chum. La taltuza corta la gua del ayote. Chak. Pulga. Tut e tzi ayan e chak. El perro tiene pulgas. Chakchor. Rozar. E winik ixin ta chakchor. El hombre se fue a rozar. Chakte. Cama. E churkab char ta chakte. El beb est acostado en la cama. Chambir. Obtener, aceptar, recibir. E ixik ukani ch ambir uk ajtmayaj. Hay que aceptar las peticiones de la mujer. Chamnar. Tapiscar. E sitz ixin ta chamnar. El muchacho se fue a tapiscar. Chankaba. Callarse, dejar, detener. E churkabchankaba uyarwar. El beb dej de llorar. Chantin. Flecha. E sitzuchamse e chok tama e chantin. E joven mat al ratn con la flecha. Chantaka. Lentamente. E nojwinik c h a n t a k a a x a n a . El anciano camina lentamente. Charen. Acustese. Charen tama e chakte ira. Acustese en esta cama. Chatat. Chatate (verdura propia de la regin). E ixik uchoni e chatat ta chinam. La mujer vende chatate en el pueblo. Chawarun. Campo de ftbol. E

1 6

SINTITUL-6

26

08/07/2004, 08:18 a.m.

maxtakobuyasyobe wororoj tama e chawarum. Los jvenes juegan pelota en el campo. Che. Axilas, senos. Ayan e chek ta niche. Tengo llagas en las axilas. . Chew. Taza. E ixik umani inwojr chew. La mujer compr una taza. C h e yk. Pegamento. E w i n i k ukampes e cheyk twa utaki e lab. El seor usa pegamento para pegar la guitarra. Chen. Barranco. E wakax ojri ta chen. La vaca se cay en el barranco. C h epbir. Pellizcado. E sitz chepbir umen usakun. El nio es pellizcado por su hermano. C h ic h babir. Arruinar, desgraciar. Koner e sitz ch ich babir umen uppyar. Ahora el joven est arruinado por su amigo. Chichmar. Grasa. Uwerir e masa uyajku meyra ch ichmar. La carne del venado da mucha grasa. Ch i nak. Panzn. Nik waar chi nak twa. Mi sobrino es panzn. Ch icha n. Chichajan. E ixik upojch i e bujk taka e chichan. La mujer lava la ropa con chichajan. Chichte. rbol de sangre. E ikar ukukru e chichte. El aire derrib el rbol de sangre. Chijrbir. Fredo, frito. Tama e orajkin kak uxi e ch ijrbir wer. En

el almuerzo comimos carne frita. Ch irtes. Chicharra. E ch irtes upejka e war kin. La chicharra llama el verano. Chiwan. Gisquil. E ixik uchoni e chiwan ta chinam. La mujer vende gisquiles en el pueblo. Chok. Ratn. E mis uchuki e ch o k. El gato cas al ratn. Chom. Joven. E choom sitz war apatna. El joven est trabajando. Chojp. rbol de guarumo. E sitz ukukru e chojp. El muchacho derrib el rbol de guarumo. C h ok. Tierno. E tyob c h ok uyoporob. Los rboles tienen hojas tiernas. Chokbak. Cartlago. E chok bak jax e jarbir ukekwar. Los cartlagos son tejidos de sostn formados por clulas. . Ch oknuk . Cogollos. E chikarar ayan uchoknuk. El chipiln tiene cogollos. Der. Chok: tierno. Chorchor. Laringe. E ich uputa e chorchor. El chile quema la laringe. . Choror. rbol de encino o Roble. E teira ch oror uk aba. Esta madera es de encino. Chubabir. Est colgado. E labtu nakotot chubabir. La guitarra est colgada en la pared. Chujbabir. Guardado, cuidado.

1 7
27

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

27

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ukani chujbabir e junobtama e kanwar. Hay que guardar los papeles de estudios. Der. Chujp: guardar. Chujb en. Poyetn. Ejch ok uch ab u e semet tama e chujben. La joven coloca el comal en el poyetn. Chujcha. Goteando. Chujcha e ja ta nijor. El agua est goteando sobre m. Chujkmayaj. Observar, Controlar. E ch ujkmayaj tama xetikab a ch ja x xe twa kawira. Observar lo nuestro es importante tomar en cuneta. Chujmar. Taln. E sinam ukuxyen ta nichujmar. El alacrn me pic en el taln. . Chukchuk. Nalgas. E sitzuyobi e chukchuk. El joven se golpe las nalgas. . Chum. Ayote. E chitam umaki e chum. El cerdo come ayote. Churkab. Beb. E churkab war

awayan tama e ab. El beb est durmiendo en la hamaca. Chuwan. Vol, se peg, se colg. E tzaytzujp chuwan tama nibujk. La maleza se pega en la ropa. Chuyma. Bautiz. E Mari chuyma tama uxkojt churkab. Mara bautiz a tres bebs. Ch uyma r. Bautismo. Ixye n inwira e chuymar tama e Otto kubesnib. Fui a ver el bautismo en la iglesia. Chuypar. Levantar, alzar. E chom sitz machi uche e chuypar tama e tun. El joven no pudo levantar la piedra. Chuyujkin. Tarde. Akbi tama e chuyujkin ixyen ta chinam. Ayer por la tarde fui al pueblo.

1 8
28

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

28

08/07/2004, 08:18 a.m.

E
E Art. El, la. E tz iuk uxi imb ijk we r. El perro comi un pedazo de carne. E kmay. Baja. E sitze kmay ta xukur. El nio baja al ro. Enkmay. Bajo. Ekmay inmano ta chinam. Bajo al pueblo a comprar. Der. Ekmar: bajar. E nrach. Me consta, cierto. E nra ch ke net awajku e sitz. Me consta que le pegaste al nio. Enron. Miro. Nen machi enron imbutz. Yo no miro muy bien. E ra. Este. E ra ja x intenoj jun. Este es un libro grande. Erna. Visto, conocida. Ejchok erna umen e sitz. La seorita fue conocida por el muchacho. Erojse. Descubri. Erojseka, chi kotoy tama e otot?. Descubri quien lleg a la casa. E ronob. Ver, mirar. Ja xoberonob tama enxejr witzir. Ellos ven al otro lado del cerro. Etznabi. Relampaguea, rayos. Tya akaxi e jajar etznabi. Cuando llueve relampaguea. Unverso. Ebetna. Fue enviado. E sitzeb etna twa ukojko e jinaj. El joven fue enviado para cuidar la milpa. Ebtan (tzakren). Enve. Ebtan e kajpesyaj twa atu. Enve saludes para su mam. Ebtanik (weebtanik). Manden, enven. Ebtanik e maxtak twa ukojkob e bur. Manden a los nios para cuidar el frijol. Ej (yej). Dientes. E noj ixik akuxun uwerir u t uyej. La anciana le duelen las encas de los dientes. . Ejchak. Ua. Ukani upojkar e ejchak taka e ja ye xapun. Las uas hay que lavarlas con agua y jabn. . Ejk ar. Maana. Ejk ar inxin ta chinam. Maana voy al pueblo. Ejmach. Mapache. E ejmach uk uxi e a n. El mapache come elotes. Ejmar. Abajo. Nyontot ejmar e bir war. Mi casa est abajo del camino. Ejpray (atz ab ray). Reluciente. Upik eyxik atzapray utzijbar. El vestido de la mujer es de color reluciente. Ejtbir. Probado, comprobado. E tzaybir ja ejtbir ke imbutz. El refresco est comprobado que es delicioso.

1 9

SINTITUL-6

29

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ek . Estrella. Tama upasarir or e otot cheker e ek. En la rotura del techo de la casa se ve la estrella. Ek(kajich). Tortuga. E ek anujxi tama e ja. La tortuga nada sobre el agua. Ekmib (tabib). Escalera. E ajcheyaj otot ukampes e ekmib tya war apatna. El albail usa escalera cuando trabajo. Emsebir (emsenaj) . Es bajado. E ajmok emsebir ta nuktetwauwira e ajtzakoner. El enfermo es bajo de la montaa para consultar al mdico. Erer (uyubi). Debemos, se puede. Non erer katakre e noj pakab. Nosotros debemos ayudar a los ancianos. Erewar. Al instante. E ijchok uyusta e sa erewar. La seorita prepar el atol al instante.

Erix (konerix). En este momento. Erix kani injiri. En este momento descansar. Eroj, (yeroj). Cara. Ejchok war uboni e uyeroj. La joven se est maquillando la cara. . Eron. Vio, alumbrar. E ijchok eron tama inte aras imbutz. La nia vio un juguete muy bonito. Nota. Eron, implica tambin alumbrar con luz artificial o natural. Erpa. Se agrav. Nitu erpa umen e mok. Mi mam se agrav de la enfermedad. Etok. Compaa, amigo. Nipixm ayan meyra e etok takar. Mi suegro tiene muchos amigos. Ex. Pantaln. Inmani inte ex twa nisitz. Compr un pantaln para mi hijo . Eyaja. Aquel, aquella. E winik yaja ajchonmar. Aquel hombre es comerciante.

1 0
30

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

30

08/07/2004, 08:18 a.m.

I
Insiban, iktzijban (insiban). Opaco. Utekin insiban umen e tokar. El cielo est opaco por las nubes. Condicin. Ibajner. Slo ustedes. Ibajnerka taryox?. Slo ustedes vinieron?. Ich. Chile. Eyxik uyari e ich tama e wyar. La seora ech chile a la comida. Ich. Chile. Impojk ich. Una mata de chile. Ichi. Espinilla. Ayan e ichi tama niweroj. Tengo espinillas en la cara. Iche. Hacen. Nitatauche e kajnob. Mi pap hace muebles. Ichoni. Ustedes venden. Nox ichoni eyxim. Ustedes venden maz. Der. Chonmar: vender. Ijatzi. Pegan, pegaron. Ira ijatzi e sitz. No le pegan al nio. Ijatziken. Pguenme. Ijatziken jay war ixkijna. Pguenme si estn enojados. Der. Jatz: pegar. Ijchok (ixchok). Nia, seorita, muchacha. E ijchok uchoni e pa. La joven vende tortilla. Ijchokijchok. Todava es joven. E ixik ijchokijch ok chamay unoxib. La mujer era joven cuando muri el esposo. Ijtan. Hermana. Kani inxin inwara twaniwijtan. Quiero ir a visitar a mi hermana. Ijtzimbir. Hermano menor. E Mari ijtzimbir umen e Pedro. Mara es hermana menor de Pedro. Ikaba. Su nombre. Tzijbanik ikaba tama e jun. Escriban sus nombres en el papel. Ikar. Aire. E ikar ub axi e te. El aire arranc el rbol. Ikeche. Lleva, llevaron. Ikeche kora e te ira. Lleven esta madera por favor. Ikano. Aprende, aprendiendo. Tya w a r i k a n o n e t. Dnde est aprendiendo usted. Ikben. Espritu del alimento. E winik ukabajse e katata twa ayan e ikben. El hombre hace oraciones para que haya alimento. Iktzuren. Negro. E tzi iktzuren utzijbar. El perro es de color negro. Iktzurenran (xorojran). Ennegrecido, se puso negro. E te

1 !

SINTITUL-6

31

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 "
32

ira iktzurenran umen e butz. Este rbol se puso negro por el humo. Der. Iktzuren: negro. Ikurikur. Palomilla. E ikurikur uk uxi uyopor e bur. Las palomillas comen las hojas del frijol. Ilama. Anciana, vieja. Inkojt ilama machi axana ajner. Una anciana no camina rpido. Imbar. Pesado, pesada. E si xe ink eche imbar meyra. La lea que llev es muy pesada. I m b ijk. Una parte, un poco. K i b tza i m b i j k e b i r. Se derrumb una parte del camino. Imbijnu. Pienso, imaginacin. Inbijnu meyra tama nichonmar. Pienso mucho en mi negocio. Imbisix. Ya lo med, ya lo pes. Imbisix eyxim twa inchoni. Ya pes el maz para vender. Imbon. Mucho. Inbon e patnar xe twainche. Es mucho el trabajo que tengo que realizar. Imburi. Moj. Inburi niwex tya numen ta xukur. Cuando cruc el ro moj el pantaln. Imbutz. Bueno. E ijchok yaja imbutz uyeroj. Aquella seorita es de buen carcter. Impaj. Agrio, cido. E chok murak impaj ukujxar. El jocote tierno es cido. Impajpajr. Resbaloso. E bir tya taryen kalapir impajrpajr. El

camino donde vine es muy resbaloso. Condicin. Impak i x. Ya sembr. Nen impaki x e bur. Yo ya sembr el frijol. Der. Pak: sembrar. Impak pak . Flexible. E b ik it maxtak impakpak ubakerob. Los nios tienen los huesos flexibles. Impakix. Ya lo dobl. Nen impakix nijinaj. Ya dobl mi milpa. Impax. Desabrido. E wyar xeimpax majax intzaj. La comida desabrida no tiene sabor. Impetze. Empaqu, prens. Nen impetz e e nar. Yo prens las mazorcas del maz. Der. Petz : prensar. Impim. Grueso. E winik yaja impim uxanab. Aquel hombre usa caites gruesos. Impojk. Una mata. E baj ukukru impojk kene. La taltuza bot una mata de guineo. Impokiniba. Me lavo. Impoki niba taka e ja ye xapun. Me lavo con agua y jabn. Der. Pok: lavar. Impoypoy. Ligoso. Uch anir e majch kalapir impoypoy. El mecate del rbol de alau es muy ligoso. Imputaniba. Me quem. Sajmi imputaniba taka e kijna. Hoy me quem con agua caliente. Inata. S, tengo conocimiento. Inataka chi yopa sajmi?. Saben ustedes quin vino hoy?.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

32

08/07/2004, 08:18 a.m.

Inchaj. Amargo. E kajwe inchaj meyra. El caf es muy amargo. I n c h ujchi. Arranqu, cort. Inchujchi intojr nijun. Arranqu una hoja de mi cuaderno. Inchi. Dulce. E takan murak inchi. El jocote maduro es dulce. Inchoni. Vendo. Inchoni e tajtesi. Vendo lea de pino. Injatzi. Agredir, golpear. Merer injatzi niwet pakab . No tengo que agredir mi compaero prjimo. Injayjay. Dbil. E churkabinjayjay umen e numnak. El beb est dbil por la diarrea. Condicin. Injebe. Abr. Injebe e makte twa alokob e akachob. Abr el corral para que salgan las gallinas. Injuyjuy. Aguado. E rum injuyjuy umen e jajar. La tierra est aguada por la lluvia. Condicin. Inkajti. Pedir, solicitar. Kani inkajti e patnar yaja. Quiero solicitar trabajo. Inkani. Quiero. Inkani meyra nisitz. Quiero mucho a mi nio. Inkaskas. Quebradizo. Uterar e murak inkaskas. El rbol de jocote es muy quebradizo. Inkeche. Llevo. Ink eche intemachit twa niyunen. Llevo un machete para mi hijo. Der. Kech: Llevar. Inkojk. Pedazo. Inxuri inkojk te. Cort un pedazo de madera.

Inkotoy. Llegar. Inkotoy inwarajsye t ejkar. Maana llegar a visitarle. Inkun. Suave, blando. Uwerir e ak ach ink un uk ujxa r. La carne de la gallina es suave para comer. Inkajr, ikajrinba. Adis. Inkajr ajkanseyaj. Adis profesor. Vase: chekento. Nota: inkajr, implica adis de contestar, segunda persona, mientras que chekento, implica adis del que se despide, primera persona. . Inkajyes. Inici. Akbi inkajyes e patnar. Ayer inici el trabajo. Inko. Vamos. Inkota kanwar sakun. Vamos a la clase hermano. Inkojko. Esper, cuide. Inkojko nipyarob xe axin ani akotob. Esper a mis compaeros que iban a llegar. Inkojt. Uno, una,. Kani inmani inkojt chitam. Quiero comprar un cerdo. Inkorpes. Defend, rescat. Inkorpes niwijtz in tama e jatzwar. Defend a mi hermanito en la pelea. Inkuk chu . Queso. Taka e k ijk inpa intzaj e inkukchu. El queso es sabroso con tortillas calientes. Inlajtz. Angosto. E bir inlajtz umen e kibitz. El camino qued angosto por el derrumbe. Inmajres. Engaar, mentir. Inkojt pakab merer inmajres. No debo engaar a una persona.

1 #
33

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

33

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 $
34

Inmani. Compr, comprar. Inmani e bur twa inchoni. Compr frijol para vender. Der. Man: comprar. Innata. S. Nen machi innata intz ijbayan. Yo no se escribir. Innajpes. Olvide. Ira innajpes xe inwa ryo x. No olviden lo que les dije. Insajka. Buscar, investigar. Kani insajka e tumin twainxin ta nojk in. Quiero buscar dinero para ir a la fiesta. Insak. spero. Ayan uyopor e texe insak. Hay hojas de rboles que son speros. Insati. Gast, borr. Insati tunor e tumin. Gast todo el dinero. Der. Sat: gastar. Nota. Isati, implica tambin perder a una persona u objeto intencionalmente. Insi kba. Busco. K ani inxin insikba e si. Quiero ir a buscar lea. Insut. Agarroso. E chiira insut. El nance es agarroso. Intantan. Duro. E rum intantan umen e wa rkin. La tierra est dura por el verano. Intajch. Un pedazo, mitad. Inwajku intajch muy e sitz. Le di un pedazo de nspero al muchacho. Intakre. Ayud. Intakre nisakun taka e patnar. Ayud a mi hermano con el trabajo. Intaktak. Pegajoso. Uchue ujtzub kalapir intaktak. La leche del copal es pegajoso.

Intam. Hondo. E xukur ira intam. Este ro es hondo. Intat. Espeso. Ma chi inkani e saxe intat. No quiero atol que sea muy espeso. Inte,(inkojt). Uno, una. Kani inmani intemachit twae patnar. Quiero comprar un machete para trabajar. Inte te . Tieso. Inte teuyok e tz iumen e k okchemar. Qued tieso la pata del perro por la fractura. Inteche. Extender. Kani inteche e pojp twa inchan tar. Quiero extender el petate para acostarme. Intijru. Desarmar. K ani intijru e otot ira. Quiero desarmar esta casa. Into. Entonces. Intoinpatna takaret. Entonces trabajo contigo. Intoboy. Salto. Nen intoboy tujor e makte. Yo salto sobre el cerco. Der. Tober : saltar. Intojma. Cancelar. Mera intojma tama nibetnwar. Me falta a cancelar la deuda. Intoyi. Pago. I n t o y i i m b utz n i m a nob. Pago bien a mis empleados. Intran. Difcil. E sitzintran utajwi e kanwar. El nio encuentra difcil el estudio. Intzan. Picante. E wyar intzan meyra umen e ich. La comida es picante por mucho chile. Intz ajb u. Introduje. Intz ajb u nyok

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

34

08/07/2004, 08:18 a.m.

tama e anam. Introduje mis pies en el fango. Intzaj. Sabroso. E yutirob intzaj u m a j k arob. Las frutas son sabrosas. Intzajk. Un manojo. Kani inxuri intzajk ak. Quiero cortar un manojo de zacate. Intzatz. Fuerte, muy duro. Sajmi intzatz kaxi e jajar. Hoy llovi fuerte. Intzojr. Una fila. E winik uxuri intzojr jinaj. El hombre cort una fila de milpa. Intzujy. Un puo. Puska intzujy bur. Se reg un puo de frijol. Inware. Le dije. Inware e ijchok twa ukojko e yotot. Le dije a la joven para que cuide la casa. Inwe set. Dar de comer. Jay ikotoy tanyontot inwe se t. Si llegas a mi casa te dar de comer. Inxobi (inxobe ) . Tengo desconfianza. Ixobe inxana ta nojchinan. Tengo desconfianza pasear en la ciudad. Inxojt. Igual. E Mari inxojt uyeroj taka ente usakun. Mara tiene igual carcter con la otra hermana. Inyaj. Duele. Ukuxner e sinam inyaj meyra. El piquete de alacrn duele mucho. Inyajr. Una vez. Ayan inyajr ixyen

xanen taka nipyarob. Una vez fui a pasear con mis amigos. Inyajrer. De una vez. Inyajrer ukani twa unchi cha tzakmayaj. De una vez debo tomar dos clases de medicina. Inyajrtaka. Una sola vez. Twa iwarajse ninoyob, inyajrtaka uyubyen inche tama e jab. Una sola vez por ao, podr visitar a mis abuelos. Ixik. Mujer. E ixik umani inteupik chakchak. La mujer compr un vestido rojo. Ixim. Maz. Takewinik ira ayan meyra ixim. Con este hombre hay mucho maz. I x i m t e . Guiliguiste. Ta m a e m o r w a rob a c h e k t a m e y r a guiliguisti. En las comunidades existen muchos rboles.

Ja . Agua. Usisir e jata kojn. El agua est bien fra en la quebrada.

1 5
35

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

35

08/07/2004, 08:18 a.m.

Jacha (jucha). Deshizo. Jacha e jun umen e burich. Se deshizo el papel por el sudor. Japarojob. Bronquitis. E chuchu ukojko e jakparojob. El nio tiene bronquitis.

1 &

Ja s. Pltano. E ixik umani e ja s. La mujer compra pltanos. Jax. El, ella. Jax umani intechijr. El compr un morral. Jaxtaka. Slo l. Jaxtaka e ajcheyaj otot abisma. Slo el albail mide la casa. Jabob. Aos. N i n o y o b a y i x ujabob. Mis abuelos ya tienen sus aos. Jacha. Levante. Jacha kora e teyax. Levante esa madera por favor. Der. Jach: levantar. Jachachaj (jachar). Levantado. Jachachaj ketpa uyok e kajn. Las patas de la silla qued levantada. Jajar. Lluvia. E jajar ukuxpes e yarum. La lluvia hace nacer las hierbas. Unverso. Jajpin. Cace. Jajpin e akach yax sitz. Joven cace esa gallina. Jajpna. Fue cazado. E chumpijajpna umen e chajch. El gato de monte agarro al chompipe. Jajtz ob . Fueron golpeados. E maxtak jajtzob umen inte ajxujch. Los jvenes fueron golpeados por un ladrn.

Jakpar. Ahogar. Ta xukur bajkat uche e jakpar inkojt pakab, jay machi akub seyan. En el ro se puede ahogar una persona sino tiene precaucin. Jaktz a r. Disminuir. Kochwairaj iraj akaxi e jajar matuka e jaktzar tama e xukur. Como esta lloviendo constantemente no quiere disminuir el ro. Jaktzijma r. Estornudar. E jaktzijma r tama inkojt paka b i m b utz. Estornudar es muy saludable. Jam. Entre, en medio. Numen tujam e pakabob. Pas entre las personas. Janch aknar (sakojpa r). Amanecer. Tama e janchaknar akaywyobe mutob. Al amanecer cantan los pjaros. Janchiren. Trasnparente. E ijchok janchiren upik. El vestido de la joven es transparente. Japtir. Bostezar. E japtir jax e chekerir ke ayan e waynij yi e koyir. Bostezar es una manifestacin de sueo y pereza. Jarar. Carrizo. E winik uche e chiki tama e jarar. El hombre hace

SINTITUL-6

36

08/07/2004, 08:18 a.m.

canastos de carrizo. Jarbir. Tejido. E pojp ira majax inbutz jarbir. Este petate no est bien tejido. Jarmar. Tejer. Ta murak e pak ab ob uchyob e jarmar tama e ab. En Jocotn las personas saben tejer hamacas. Jatemar. Grietas. E run ayan e jatemar tamar. Hay grietas en la tierra. Jatzar. Insertado. E suste jatzar tut e rum. La estaca est insertada en la tierra. Jatzbirchab. Azcar. E winik uchoni e jatzbirchab. El hombre vende azcar. Jatzbur. Aporrear frijol. War insajka e patnar tama e jatzbur. Estoy buscando trabajo para aporrear frijol. Jatznar. Aporrear maz. Inkani e man twa e jatzanar. Necesito mozo para aporrear maz. Jawar. Boca arriba. E sitz jawar awayan. El nio duerme boca arriba. Jaxbir. Torcido. E winik ujaxi e sukchij. El hombre tuerce el lazo. Jayte. Cuanto. Jayteakani tama e k ajn?. Cunto quieres por la silla?. Ji. Arena. E winik uchoni e ji. El hombre vende arena. Jiji. Granulado. E yokmar xe inmani jiji. El fertilizante que compr, es granulado.

Jik nar. Eco. U mbi e jikna r tama e nojtun. Escuch el eco en la pea. Jitun. Block. E winik uyustu uyotot taka e jitun. El seor construy su casa de block. Jimbir. Cortar, destruir. E tisim jimbir uyopor e pakb ar umener. El sompopo corta la hoja de la siembra. Jinaj. Milpa. E ikar uwarku e jinaj. El aire bota la milpa. Jincha. Derribo, derribaron. Jincha e tun ixin ta kojn. Se derribaron las piedras en la quebrada. Jiri. Descans. E noya jiri tu meyn e te. La abuela descans en la sombra del rbol. Jiryen. Descans. Jiryen tama e chuyujkin. Descans por la tarde. Jix. Desgranar. E tu uche e jix nar twa e chitamob. Mam tuvo que desgranar el maz para los cerdos. Jixnar. Desgranar maz. E winik utakre uwixkar tama e jixnar. El hombre ayuda a su esposa a desgranar maz. Jojotun. Pedregal. Tamejojotun akawan e murur. En el pedregal se cosecha el tecomate. V a s e : cheremtun. Jo kcha. Se Deshizo. E jun jokcha. E papel se deshizo. Jobenar. Universo. Jax e katata uche e jobenar. Dios cre el universo. Universo.

1 /
37

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

37

08/07/2004, 08:18 a.m.

1 (
38

Jobjor. Gorra. E winik umani inwojr jobjor. El hombre compr una gorra. Job jut. Mscara. E ajxujch uk ampes e jobjut. El ladrn utiliza mscara. Job on. Morado. E nar job on uxejxar. La tuza de la mazorca es morada. Jobor. Cubierto (a). E pa jobor tama uti e bujk. Las tortillas estn cubiertas con la servilleta. Joch. Hundido. E wakax joch unakut. La vaca tiene hundido los ojos. Joj. Garza. E joj anujxi tama e ja. La garza nada en el agua. Jojtze . Burro. E jojtz eukuxi e ak. El burro come zacate. Jonokna. Sonido (abstracto). Unbi ajonokna uyarkir e xux. Escuch el sonido de las avispas. Jonon. Rorrn. E jonon uturba meyra ukum. El rorrn pone muchos huevos. Jopop. Cangrejo. E jopop meyra uyarob. El cangrejo tiene muchas cras. Jopop am. Tarntula, araa. E jopop am alok oy tamar e jaxeachamsaj. La tarntula derrama un lquido venenoso. Jor. Cabeza. E chan nojta ujor. La cabeza de la serpiente es grande. hmano. Jorboj. Zunsa. Uterar e jorboj tutzutzuj ayupor. El rbol de

zunso es de hojas largas. Nota: zunsa es un rbol frutal propio de la regin. Juchjuch. Salamandra. Ejchok kujxa umen e juchjuch. La seorita fue mordida por la salamandra. Juj. Iguana. Ninoy uchamse inkojt juj. Mi abuelito mat una iguana. Jujra. Dispararon, tiraron. Akbi j u j r a i n k o j t a j x u j c h . Ayer le dispararon a un ladrn. Jun. Papel. Kani inmani kora jun. Quiero comprar un poco de papel. Juroner. Disparo. Unbi e juroner akbar. Escuch disparos en la noche. Jurukut. Papaya. Impaki impojk jurukut. Sembr una planta de papaya. Jurway. Jurgay. Kani ijuxi e jurway. Quiero cortar jurgay. Jusrema r. Respirar. E jusrema r tama e ikar xeub one utz oyro kab utzir. Al respirar aire contaminado, daa la salud. Juyjuyresbir. Aguadado, suavizado. E k u m juyjuresb ir twa achabtza e pa. La masa est suavizada, lista para echar las tortillas. . Juyjuyresnar. Guadar. Twainche e basbirpa ikani juyjuyresnar e kum. Tendr que guardar la masa para hacer los tamales.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

38

08/07/2004, 08:18 a.m.

K
Kaxin. Iremos. Ente jab Kaxin Kapatna ta nojchinam. El prximo ao iremos a trabajar a la ciudad.

Kay. Empez, Comenz. Akbi ka ye nojkin. Ayer empez la fiesta. Kayi. Si tuviera. Ayan Kayi nitumin, inmani ani chakojt wakax. Si tuviera dinero comprara dos

1 )
39

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

39

08/07/2004, 08:18 a.m.

vacas. Kachami. Recibiremos. Ejkar twa kachami e ajkanseyaj tamotot. Maana recibiremos la visita del profesor. Der. Chamar: recibir. Kacha. Amarre. Kacha intzajk si . Amarre un manojo de lea. Der. Kach: amarrar.

2 =

Kachbir (kachar). Amarrado, atado. Kachbir ukani uyok e chitam, twa machi upajni e jinaj. Amarrado quiere las patas del cerdo, para que no escarbe la milpa. Der. Kach: amarrar. Kache. Construir, hacer. AnbiKache ingojr otot. El ao pasado construimos una casa. Der. Cheyaj: hacer. Kachik. Amarren, aten. Kachik e ajkarer yax. Aten a ese borracho. Der. Kach: amarrar. Kachnack. Ombliguero. Ukani majnar, ukachake churkab. Hay que comprar, el ombliguero del beb. Kachoki. Perdimos, tiramos. Kachoki kawajtzib tya asyon. perdimos los lapiceros, donde estuvimos jugando. Der. Chok: perder. K a c h o n . Captur, amarr. E ajk ampa r Kachon akb ar akb i tama inkojt ajxujch. El polica captur anoche a un ladrn. Der. Kach: amarrar. Kachoni. Vendiendo. Warto kachoni ute x i m . Todava estamos vendiendo maz. Der. Chon: vender.

Kachuki. Cazamos, atrapamos. Sajmi kachuki inkojt tur take tzyob. Hoy cazamos un conejo con los perros. Der. Chuk: cazar. Kajatzi. Aporreamos. Ukani twa kajatzi e bur. Tenemos que aporrear el frijol. Der. Jatz: aporrear. Kajram. Mandbula. E sitz uyobi ukajram. El nio se golpeo la mandbula. . Kajrin. Murdelo. Imbijk pa taka kajrin tama majax meyra. Slo un poco de tortilla muerda porque no es mucho. Der. Kajr: morder. Kajyes. Comience, inicie, empiece. Ukanix twakakajyes e patnar. Cuanto antes tenemos que empezar el trabajo. Der. Kajy: empezar. kajyesik. Empiecen, inicien, comiencen. Kajyesik e ojroner tame ka bixirar. Empiecen el dilogo sobre la vida humana. Der. Kajy: empezar. Kajyesna. Empezaron, iniciaron. Akbi kajyesna e kanwar tama e chuymar. Ayer iniciaron las clases de costura. Der. Kajy: empezar. kakab. Nuestras manos. E patnar

SINTITUL-6

40

08/07/2004, 08:18 a.m.

tama e rum ukoyes kakab. El trabajo en la agricultura, cansa nuestras manos. . Kakaba. Nuestros nombres. E ajkanseyaj utzijbix kakaba. El profesor ya anot nuestros nombres. Kakajti. Pedimos. War kak ajti inkojt ajkanseyaj xe unata akanseyan. Estamos pidiendo un profesor que sepa ensear. Der. Kajt: pedir. Kakampa. Somos tiles. kakampa, twako sta kachinam. Somos tiles, para el desarrollo de nuestro pueblo. Kakani. Queremos. Machi kakani twa a x i n e a j k a n s e y a j . No queremos que se vaya el profesor. Der. K anir: Querer. Kak anikab a. Nos amamos. E katata ukani twa kakanikaba. Dios quiere que nos amemos. Kakeche. Llevamos. Akbi kakeche e ajmok take ajtzakmayaj. Ayer llevamos el enfermo con el mdico. Der. K ech: Llevar. Kakaw. Cacao. Tikachinam, machi apajka meyra kakaw. En nuestro pueblo, no siembran mucho cacao. Kakojko. Esperamos. Kakojko e jab ira, kakano meyra. Esperamos que este ao, aprendamos mucho. Der. Kojk: esperar, cuidar. Kalapir. Feo. E chitam kocha, ukuxi tukiiktaka kalapir. El cerdo es feo, porque come cualquier cosa sucia.

Cualidad. Kamama. Nuestro to. E winik yaja kamama. Aquel hombre es nuestro to. Kamani. Compramos. Ukani twa kamani, uxanabe sitz . Tenemos que comprar, los zapatos del nio. Der. Man: comprar. Kamis. Ciempis. Makwir e jinaj aboro e kamis. Entre la milpa abundan los cien pies. Kanaj, yaj. rbol de quebracho. Kanaj si xe intares. La lea que traje, es de quebracho. Kanik. Ser. Tyakanik e morwar twae ixiktak twaejk ar?. A donde ser la reunin de mujeres para maa?. K a n o . Aprendi. Ty a k a n o susmet?. En dnde aprendi a cortar el pelo?. Der. Kanwar: aprender. Kansena. Ensearon. E sitzkansena, meyra umen e nuch. Al nio le ensearon, mucho del sacerdote. Kansenar. Ensear. E bikit maxtak ukani ukansenar imbutz. A los nios hay que ensearles en una forma correcta. K a n s e n e n. Fui enseado, adiestrado. Kansenen tama e tzijbayaj imbutz. Fui enseado a escribir correctamente. Der. Kanseyaj: enseanza. Kansenik. Enseen. Kansenik kora yer nisitz. Por favor enseen a mi

2 1
41

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

41

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 2
42

hijo. Der. Kansenar: ensear. Kanseyaj. Enseanza, clase. Tuka ajkin akay e kanseyaj?. Qu da comienza la clase?. Der. Kanwar: aprender. Kanseyan. Ense. E ajkanseyaj kanseyan, imbutz e jab ira. Este ao el profesor, ense muy bien. Der. Kanseyaj: ensear, enseanza, clase, adiestrar. Kanseyanix. Ya ense. E ajkanseyaj, kanseyanix tama e morojseyaj. El profesor, ya ense la suma. Der. Kanseyaj: enseanza. Kanwar. Aprender, estudiar. E chom maxtak, ixyobta kanwar. Los jvenes, fueron a estudiar. Kanwenix (inkanix). Ya aprend. Kanwenix tama e tzijbayaj. Ya aprend en la escritura. Kapetze. Empacar. Ukani twa kapetze e junob twa machi ojri. Tenemos que empacar los papeles para que no se caen. Der. Petz: empezar. Kapyar. Nuestro compaero. Kapyar kotix tama e morwar. Ya lleg nuestro compaero a la reunin. Der. Pyar: compaero. Kar. Verdura. Nen unsre e karob. A mi me gustan las verduras. Karay. Se emborrach, se embol, se embriag. Tin akaray, uche e m a b a n b anir. El que se emborracha, hace cosas malas. Der. Karer: Borrachera, embriaguez.

Casi. Ejemplo: casi terminamos el trabajo. Karkun. Carbunco, inflamacin, secas. Ayan intekarkun ta niche. Tengo un carbunco en las axilas. Katab ay. Nos subimos. Kat abay tu kabe tetwakokxi e muy. Nos subimos en el rbol a cortar nspero. Katata. Dios, nuestro padre. Chajbeyx e katata tame war kakano katzijbayan. Gracias a Dios, estamos aprendiendo a escribir. Katoboy. Saltamos. Tame arasir katoboy meyra. En la jugada saltamos mucho. katoyet. Le pagaremos, le pagamos. Jay imbutzipatna katoye t meyra. Le pagaremos sus servicios conforme la calidad con que lo hace. Der. Toy: pagar. Katu. Luna, Reina, nuestra madre. Tame wa rk in, akb ar cheker e katu . En las noches de verano, la luna es observable. Katz ayi. Regar. Uk ani twakatzayi, e nichirob xe kapaki tu yototir e kanwar. Hay que regar, las flores que sembramos en la escuela. Katzayi. Hacemos nudo. War katzayi usukchijir e ab tamar xe wejrem. Estamos haciendo nudos a la hamaca, porque est roto. Kawakachob. Nuestras gallinas. Ukapes Kawakach e chajch. El

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

42

08/07/2004, 08:18 a.m.

gato de monte arras con nuestras gallinas. Cosas. Kawakta. Dejamos. Kawakta numuy e jabira, machi ixyon ta kanwar. Dejamos pasar este ao, no fuimos a las clases. Kawatesik. Baemos. Kawatesik e tsi take xapun. Baemos al perro con jabn. Kawirik. Observemos. Kawirik kochwa a c h u j y a i n t e p i k . Observemos cmo costuran un vestido. Kay (jay). Estar, estuvimos. Kay asyon taka inmojrix maxtak. Estuvimos jugando con otros jvenes. Kekarar. Puerta. Makik kora e kekarar. Cierren la puerta por favor. Kejreb. Hombro. E winik ukeche e si tu Kejreb. EL seor lleva la lea en el hombro. . Kene. Banano. E chuch war umaki e kene. La ardilla est comiendo el banano. Kete. Guarda, economice. E winik yaja ukete utumin. Aquel hombre guarda su dinero. Der. Ketmayaj: guardar economizar. Ketpa. Se qued, qued. E sitzketpa ta chinam. El nio se qued en el pueblo. Der ketpar: Quedar. Ketpen. Qudese, me qued. Tara Ketpen uxjabi. Aqu mismo me qued hace tres pasado. Der.

Ketpar: quedar. Ketruma. Se detuvo, se contuvo,. Ketruma e ajkanseyaj twa ojron takren. El Profesor se detuvo un momento para platicar conmigo. Kispa. Se alej. Nisakun kispa tikoyt. Mi hermano se alej de nosotros. Der. Ki spar: alejar. Kibitz. Derrumbe, Erosin. E kibtz achekta tama e kaxjakin. En el invierno aparecen erosiones. Kibur. Alto. Nitatakibur uyok. Mi pap es alto. Kiki. Vyase, vete. Kikitakren a tu take juch. Vaya ayudar a su mam a moler. Kilis. Eclipse. E kilis anumuy inyajr i n y a j r . El eclipse sucede espontneamente. K i n b u n a ( b u k b ana). F u e amontonado. Ut e ixim kinbuna wakwir nyotot. El maz fue amontonado dentro de mi casa. Der. Kinbunar: amontonar. Kirij. Varilla. Ta chinam achojna e kirij takin. En el pueblo venden varillas de hierro. Kisij. Chinche. E kisij uyuchi e chi c h . La chinche chupa la sangre. Kiwi. Achiote. E kiwi chakchak utzijbar. El achiote es de color rojo. Kora. Por favor. Tares kora e kajn yax. Trigame esa silla por favor.

2 3
43

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

43

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 4
44

Ko se. Introducir. Tunoron ko se e ja tama e mormor ototob. Entre todos logramos introducir el agua potable en la comunidad. Kosre. Deseamos, deseando. War ko sre kak uxi inkojt masa. Estamos deseando comer un venado. Der. Uyursenar: desear. Ko stix. Ya arreglamos. Ko stix e j u n o b twa e k a n s e y a j . Ya arreglamos los papeles para la enseanza. Koybi. Omos. Akbar koybi uxuxub e xoch. En las noches omos los silbidos de la lechuza. Der. Ub saj: or. Koyt. Nuestro rostro. E kin uputa koyt tya kaxna yebar. El sol quema nuestro rostro. Kob a. Cunto? Qu tamao? Qu cantidad?. Koba ixim alo kse e jab ira twaachoni. Cunto maz sac a la venta este ao?. Kochwa. Cmo?. Kocha turet?. Cmo est usted?. Nota:. Kochwa , en el sentido comparativo indica equivalencia o semejanza; emplease tambin como. . Kojkabi. Se calm. Kojkabi eyk ar koner. Hoy se calm el aire. Kojkon. Espere. Kojkon e wyar kix aturan. Espere la comida ya poco falta que este. Der. Kojk. Esperar. Kojkonen. Esprame, cudame. Kojkonen, twa kawe komon ta

nyotot. Esprame para comer juntos en mi casa. Der. Kojk: esperar. Kojkpat. Guarda espalda. Nimu ayan ukojkpat. Mi cuado tiene guarda espalda. Kojn. Quebrada. Tama e kaxjakin achi e kojn. En el invierno crece la quebrada. Kojto. nico. E jwan yax nikojto sitz. Juan es mi nico hijo. Der. Kojt: Uno (a). Kojtor. Similar, semejante, parecido. Yere ijchok kojtor utata. La nia es parecida al pap. Kone r. Hoy. Kone r watar e ajkanseyaj. Hoy viene el profesor. Kone rix. Hoy da. Konerix e maxtak machi ukub se utatob. Hoy da los jvenes no obedecen a sus padres. K o r a . Algunos, pocos. C h a b i yopob, kora pakabob tara. Anteayer vinieron, algunas personas aqu. Kormar. Cazar. E tziira ajkormar lokoy. Este perro sali cazador. Kororte. Jaula, cacaste, armazn. E bajram makar tu kororte. El tigre est encerrado en su jaula. Korpa. Se salv. E ijch ok korpa tama e mok. La seorita se salv de la enfermedad. Der. Korpar: salvar. Korpesyaj. (korpesyaj). Defensa, abogar, salvar. E Katata axin

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

44

08/07/2004, 08:18 a.m.

ukorpesyon. Dios nos va a salvar. Korpob. Se salvaron. Inkojtob e pakab korpob tama e numnak. Algunos se salvaron, de la diarrea. Der. Korpar: salvar. Kotor. Arrodillado. E yichkotor war uka b ajse e katata. Silvano arrodillado le pide a Dios. Kototoj. En forma de curva. E bir kototoj a xin. El camino es en forma curva. Kotwanob. Se arrodillaron. E pakabobkotwanob twaojronb taka e katata. Las personas se arrodillaron, para comunicarse con Dios. Krejb ana (krejpna). Lo arrastraron, arrastrado. E chom i j c h ok krejbana umen e xukur. La seorita fue arrastrada por el ro. Krikna. Truena, tron,. Tyaakaxi e jajar ayan inyajr akrikna meyra. Cuando llueve en algunas veces r: tronar. truena mucho. Der. Krikna Kum. Huevo. E kum intzaj take peych. El huevo es delicioso con tomate. Kuchpa. Se ahog. E wakaxobkuchpob ta xukur. Los ganados se ahogaron en r: ahogar. el ro. Der. Kuchpa kuchur. Embarazo, embarazada. E Jwana kuchur turu. Juana est embarazada. Der. Kuch: Cargar. Kujk. Hijo de piuelo. Ukujkir e tzetze ayan utixer. Los hijos de

piuelo, tienen espinas. Kujkay. Lucirnaga. E kujkay u j a n c h akesob a k b ar. L a s lucirnagas alumbran por la noche. Kukremen (kaxyen). Me ca. Kukeremen tut e chen. Me ca en el barranco. Kukurna ut. Botado (a). Kukurna e otot umen eykar. La casa fue botada por el aire. Kumix. ltimo de la familia. E sitz ira jax e kumix. Este nio, es el ltimo de la familia. Kurunku (pispis). Desnudo. E churkab kurunko turu. El beb est desnudo. Kuskus. Maicillo. Intzaj e kuskus pa. Es sabroso la tortilla de maicillo. Kutkut. Pjaro Guardabarranco. E kutkut war uwese uyarob. El guardabarranco est alimentando a sus polluelos. Kuxaj. Aguja. E ijchok uchuyi upik taka e kuxaj. La joven costura su vestido con la aguja. kuxkux. Pjaro aurora. E Kuxkux akaywi tamesakojpar. La aurora canta al amanecer. Kuxnar. Nacimiento, Nacer. Ukani twa kakajpes ukuxnar e ka tata. Tenemos que recordar, el nacimiento de nuestro seor Jesucristo.

2 5
45

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

45

08/07/2004, 08:18 a.m.

Kuxpa. Naci (plantas). Kuxpa tunor e jinaj. Naci toda la milpa. Der kuxpar: Nacer. Kuxur. Mojado. Kuxuran e bujk e bechu. Se moj la ropa del nio. Condisin. Kwach. Gemelos. E winikob yax ja xobkwachob . Esos hombres son gemelos.

K
Kab. Mano. E kab ukojko jo orkab. La mano tiene cinco dedos. . Kaba. Nombre. Tuka a kaba?. Cmo se llama usted?. Kabey. Rumor, noticias. E kabey koybi tiktaka. Los rumores se escuchan por doquier.

2 6
46

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

46

08/07/2004, 08:18 a.m.

K ajk. Fuego, luz. E bikit maxtak me rer asyobtakekajk. Los nios no deben jugar con fuego. Kajkbir (kajkabir). Dorado (a). E tuukajka e wer. Mam prepara la carne dorada.

Kajn. Silla, banco. E kajn tama e chakalte chembir. La silla de cedro est hecha. K ajna. Solicitado, pedido, contaron. E ajkanseyaj kajna ta morwar. El maestro es solicitado en la comunidad. Kajpesyaj. Recordar, saludar. Ukani twakache e kajpesyaj twa kapyarob. Hay que recordar nuestros amigos. Kajtmayan. Pidi, solicit. E sitz kajtmayan tama e arasob. El nio pidi juguetes. Der. Kajt: pedir. Kajyer (tzajyer). Alegra. Tama inte nojkin, ayan e kajyer. En una fiesta, hay alegra. K ajyesbir. Acostumbrado. E chuchu sitz kajyesbir awayan nakpat e orajkin. El nio est acostumbrado a dormir despus del almuerzo. Kampa. Sirvi. Kampa e si twa chap an. La lea sirvi para cocinar elotes. Der. Kampar: servir. Kampesbir. Usado. Man bujk xe kampesbir maja x imb utz. Compra

de ropa usada no es servible. K a n c h o r e n ( k anbu n e n , k a n t u r e n ) . Anaranjado. Kanchoren upik eyxik. El vestido de la mujer es de color anaranjado. Kanix (kanix). Pronto. Yeresitz kanix axin ta kanwar. El nio ya quiere ir a estudiar. Kankan. Amarillo. E takan kene kankan ut. El banano maduro, es color amarillo. Kante. rbol de madre cacao. E kante akampesna twa cheyaj otot. La madera de madre cacao, es utilizada para construccin de casas. kanto. Todava. kanto inkano meyra twainkanse e mojr. Todava tengo que aprender mucho para ensear a los dems. Kar. Miel. E kar ira uchirxix. Esta miel es muy dulce. Kasar. Mitad. Kasar e chikitake un. La canasta est a la mitad con aguacate. Kasnak. Infeccin urinaria. E ixik ukojko e kasnak. La seora tiene infeccin urinaria. Enfermedad.

2 7

SINTITUL-6

47

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 8
48

Kaspa. Se fractur, se quebr. Kaspa ukab e sitz. El nio se fractur el brazo. Der. Kaspar: fracturar, quebrar. Katach. Ovalado. Uyoporob e jabakatach uwirnar. Las hojas del rbol de Santa Mara son ovaladas. Katar. En lo alto de. E mis katar tu kab e te. El gato est en la rama del rbol. Katarbir. Horizontal. E pakmar achempa katarbir. La siembra se hace en forma horizontal. Katarchijr. Red. Nimama unata uche e katarchijr. Mi to sabe hacer redes. Katataj. Alargado. Uyoporob e k e n e katataj. Las hojas de guineos son alargadas. Kawin. Zanate. E kawin akawi tu kab e tyob. El zanate canta en las ramas de los rboles. Kaxi (kukrema). Cay, acaecido. E winik kaxi ta bir. El hombre cay en el camino. Kaxibja. Cascada, catarata. E jopop kaxi ta k axibja. El cangrejo cay en la catarata. K axjakin. Invierno. Ta m e kaxja kin achimeyra e xuki. En el invierno crece mucho el ro. Kay. Cancin, Canto. E sitzuyusta inte kay. El nio compuso una cancin.

Kaynar. Regaar. Kaynar meyra e maxtak majax inbutz. Regaar mucho a los nios no es bueno. Der. Kaynar : Regaar. Kaywi. Cant. E ajkanwar kaywi, tama intekay. El estudiante cant, una cancin. Der. Kay: Cancin. Kechuj. Sisimite, siguanaba. E kechuj abajkuseyan ayi. El sisimite dicen que asusta. Kechbir. Llevado. Kechbir ixin e yuru umen e sajbin. El pollito fue llevado, por la comadreja. Der. Kech: Llevar. Kecher. Tener en poder. Jax ni wijtzin kecher, e tumin umen. Mi hermanito tiene en su poder el dinero. Der. Kech: Tener. Kechka. Rechina. Kechka ut uyej e chitam. Rechina los dientes del cerdo. Der. Kechkar: Rechinar. Keko. Resistencia. E churkab keko take mak. El beb tiene resistencia a la enfermedad. Der. K ekwar: Resistencia, fuerza. Kekwar. Resistencia, Fuerza. E morwarir uche e kekwar. La unin, hace la fuerza. Kewer. Cuero, piel, ltigo. Intzaj e kewer xe alokoy tama e chitam. La piel del cerdo, es sabroso. Kichir (takar). Pegado. E jun kichir take cheyk. El papel est pegado, con pegamento. Kijna. Se enoj. E ijchok kijna takaren. La joven se enoj conmigo.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

48

08/07/2004, 08:18 a.m.

Kin. Sol. Tyakalokoy kaxana e k in aputon kalapir. Cuando salimos de paseo el sol quema mucho. Kinam. rbol de jocotillo. E kinam y a x pakb ir. Ese rbol de jocotillo, es sembrado. Kini. Adivinar, diagnosticar. E a j n i r o n k i n i t a m e mok. El curandero sabe diagnosticar la enfermedad. Kixi. Calentando. War ka kixi tu yejtz er e k ajk. Estamos calentando cerca del fuego. Der. Ki x : ix, significa Calentarse. Nota: k cosas, pero cuando es verbo implica calentarse; pero puede convertirse en adverbio e implica. Koy. Se cans. E wini koy umen e patnar. El seor se cans por el trabajo. K ob ir (nojta , nuxi ). Grande. E chij yax k obir. Ese caballo es grande. Kob iriktakix. Enorme, muy grande. Akajna ke e kin kobiriktakix. Cuentan que el sol, es enorme. Der. K obir: Grande. Kojna. Ta. Intakre ni kojnatake patnar ta otot. Ayudo a mi ta, en los oficios de la casa. Kokoron. Cocorn, Chicharra. E Kokoron awarkin. El cocorn es veranero. Kokcha. Se parti, se hizo pedazos, se quebr. E numib kokcha. El puente se parti. Der. Kokchar: partirse.

Konox. Girasol. E maxtak war uparkyob e konox. Los nios estn sembrando Girasol. Kopbir. Recogido. Ukani Kojpar eyxim. Hay que recoger el maz. Der k op: Recoger. Kopot. Bosque, Hierba, Vegetacin. Ta Kopot ayan e ucha. En el bosque hay zancudos. Koptarchitam. Jabal, coche de monte. Ustabi r , i n t z a j e Koptarchitam. El Jabal, bien preparado es sabroso. K oroch. Violn. Toma e nojkin ayan e lajbar tame korach . En la fiesta, habr msica de violn. Korojn. Corneta, instrumento musical. E winikob war alabob tame, Korojn. Los hombres estn tocando la corneta. Kotorer. Profesin,cargo. Ni pyar jax ayan e koter takar. Mi amigo tiene una profesional. Kotoy. Lleg. Kotoy e ajkin twa akay e kanwar. Lleg el da, para iniciar las clases. Kox. Delgado. Yerejch ok kox umen e mok. La nena est delgada por la enfermedad. Koxkox. Tostado. E koxkox pa take uwewrir e akach intzaj. Las tortillas tostadas son sabrosas con carne de pollo. Koychor. Talconete. E Koychor ochoy tame chen. El talconete se

2 9
49

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

49

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 " 2 0
50

meti en la cueva. Koyir. Pereza. Konda impejka e jun uyajken e koyir. Cuando leo, me da pereza. Koyresnar. Aburrir. Machi ukani k oyresna r e maxtak. Hay que tratar de no aburrir a los nios. K u m. Masa. E tuuche e kun, twa e pob. Mam hace la masa, para las tortillas. Kux. Verruga, mezquinos. Ayan inte kux tu yok e sitz. El nio tiene una verruga en el pie. Kujtz. Tabaco, puro, cigarro. E winik, war uchmbri inte kujtz. El hombre, est fumando un cigarro. Kumpar. Paz, contentarse. Ukani twa katuran take ku m p a r. Tenemos que vivir en paz. Kun. Blando. E we r ink un. La carne est blanda. Kuxbakerir. Dolor de cuerpo. Kuxbakerir ukojko e noy. El abuelito tiene dolor de cuerpo. Kuxbir. Comido, Masticado. E pa kuxbir umen e chok. La tortilla est comido por el ratn. Kuxchikinik. Dolor de odo. E twil a m a a j k u n a u m e n e kuxchikinir. La abuelita le dio dolor de odo. Kuxeyr. Dolor de muela. E tatanoy okojko e kuxeyr. El abuelito, tiene dolor de muela. Der. Kuxoner: Dolor.

Kuxik. Coman. Kuxik e pa take bur. Coman tortillas con frijoles. Kuxjor. Dolor de Cabeza. Bajkat kuxjor ukojko e sitz. Es probable que el nio, tenga dolor de cabeza. Der. K ukoner: Dolor. Kuxnak. Dolor de estmago. E Churkab ijichok kuxnak ukojko bajkat. La beb quiz, tiene dolor de estmago. Kuxti(tzujtzti). Besar. E Judas uchompati e katata taka inte kuxti. Judas entreg a Cristo con un beso. Kuxu. Coma. Kuxu e chabir kar. Coma verduras cocinadas.

Lab. Grasa o papada del pavo. E ajtzo nojta ulab. El pavo tiene grande la papada. Lar. Vngase. Lar takaren. Vngase Conmigo. Nota: la r implica tambin igual, convirtindose en un adjetivo. Lab. Guitarra. Ni muunata alajba t a m e l a b . Mi cuado sabe ejecutar la guitarra. Labanxoxo . Enamorado. Juranwar a labanxoxo to ajchok. Juan est enamorado de la muchacha. Labaren. Diablo. E labaren machi

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

50

08/07/2004, 08:18 a.m.

obna take katata. El diablo, no puede contra Dios. Lajba. Ejecutar, interpretar. Kanokon lajbakon tamekorach. Aprendamos a ejecutar el violn. Lajbar. Msica. Koybinik e lajbar tamelab. Escuchemos msica de

guitarra. Lajben. Toc, toqu. Lajben tame e pajrbirte. Toc, la marimba. Lajchin. Raspe. Lajchin utete yax twaataki. Raspe ese palo, para que se seque. Lajka. Se desgast. Lajka ubujk ni tat umen e patnar. La ropa de mi pap, se desgast por el trabajo. Lajpkab. Aplaudir, aplauden. E pak ab obuchyobe lajpk abnakpat e kay. Las personas aplauden, despus de la cancin. Lapb ujk. Vestirse. E chucha ijchok, uchix e lapbujk. La nia ya puede vestirse sola. Lasyen. Venga a jugar. Lasyen takaron. Venga a jugar con nosotros. Law. Hoja de guineo. E law katataj. Las hojas de guineo son largas. Lecher. Entre abierto. War ani awayan e winik lecher uti. El hombre estaba durmiendo, con la boca entre abierta. Lechlar. Desequilibrio. E winik war a l e c h l a . El hombre est desequilibrado.

Lejtzir. Nauseas. Yer ijchok okojko e lejtzir. La nia tiene nauseas. Lekonir. Vapor. Cheker ulekonir e kinjna. Se siente el vapor del agua caliente. Lewech. Dbil. E Churkablewech, umen e mok. El beb est dbil, por la enfermedad. Lixin (jolixin). No se vaya. Li xin ta nukte. No se vaya a la montaa. Liklik. Chepillo o gavilancillo. E l i k l i k u c h u k i e y u r u . El gavilancillo caz al pollito. Animales. Lopa. Se afloj. Lopa ukajchib e makte. Se afloj el amarre de la cerca. Der. Lo r: flojo. Lochkajb a. Se deform. E bitor ira lochkajba. Este sombrero se deform. Locho (chuku). Agarre. Lacho e yuruyax. Agarre ese pollito. Der. Loch: agarrar. Lochochoj. Deformado. E winik lochochoj uyok. El hombre, tiene deformado el pie. Lok, seyaj. Derogar. Chena e

2 !
51

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

51

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 "
52

lokesyaj tame kubesyaj chabi. La ley fue derogada ente ayer. Lok,esnob. Fueron quitados, fueron Sacados. Chamenix lokesnob chakojt winikobta xikur. Muertos fueron sacados, dos hombres en ro. Loken (lokoyen). Sal, me retir. Nen lok en ta kanwa r. Yo me retir de la clase. Der. Loker: Salir, retirarse. Loken. Slgase. Lokeen makwir e ja. Slgase del agua. Lokesbir. Sacado, desalojado. E pakabob lokesbir chenob, tu yototob. Las personas fueron desalojadas, de sus casas. Lokesna. Fue retifado, fue sacado. E sitzlokesna ta kanwar. El nio fue retirado de la clase. Lokesnar, loksenar. Quitar, eliminar. Uka n i l o k e s n a r uyokemar eyxim. Hay que quitar lo podrido del maz. Lokon. Salimos. Tame nojkin lokon xanon. En la fiesta salimos a pasear. Lokoy. Sali. Ni tatalokoy, usajka e patnar. Mi pap sali, a buscar er: salir. trabajo. Der. Lok Lokoyob. Salieron. E ijchoktak lokoyob t a m a n w a r. L a s muchachas, salieron de compras. Lok senik. Quiten. Lok senik e anam tut e bir. Quiten el lodo en el camino. Der. Lok senar: quitar.

Lokojran. Trastornos. E Chom sitz war a nebe yr umen e lokojran tama ubijnusyaj. El joven est sufriendo trastornos mentales. Lopopoj. Ondulado. Uterum tya ixpatna lopopoj. La tierra donde trabajan ustedes es ondulado. Der. Lopopojir: ondular. Loptar. Caada. No n ayan kajinaj, ta loptar. Nosotros tenemos milpa, en la caada. Loptza. Se hundi. Tome kaxjak in, ayan inyajr loptza uterum. En el invierno, a veces se hunde la tierra. Ker. Loptzar: hundimiento, inundacin. Lor. Frijol de jurula. Tabay utujrar e lor. Subi el precio del frijol julula. Lujpar. Sacar algo con cuchara. E mariumani ulujpar e wyar. Mara compr una cuchara para sacar comida. Lukum. Lombriz. Makwi r e rum ayan e lukum. Dentro de la tierra hay lombrices. Lukur. Colgado. E xux lukur tukab e te. El panal est colgado en la rama del rbol. Lurbuchur. Lunar abultado. E chom sitz ayan inte lurchur tu pat. El joven tiene un lunar abultado en la espalda.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

52

08/07/2004, 08:18 a.m.

M
Machi. No. Koner machi inxin impatna. Hoy no voy a ir a trabajar. Vase: mato. Machix, riix. Ya no. Machix kani

inkuxi e tziktzik tamartaka ke umokresen. Ya no quiero comer camarones porque me hacen mal. Man. Mozo, sirviente. Insajka inkojt man twauche nipatnarr. Busqu un mozo, para que me haga el trabajo. Mante. Planta parsita. Tama e teira a ayan e man te. En este rbol hay planta parsita.

2 #
53

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

53

08/07/2004, 08:18 a.m.

Mataka. No muy bueno. E noj kajn ira mataka. Esta mesa no es tan buena. Mato (machi, Inma) Neg. No. Mato ayopa ni sitzta chinam. No ha venido mi hijo del pueblo. Max. Mono. Toma e nukteayanto e max. En la montaa todava existen

2 $

monos. Mabanban. No es bueno, no sirve. Mabanb an e xanbar akbar. No es bueno el paseo de noche. Mach . Musgo. Ayan e machtama u te tun. En la piedra, hay musgo. Machiran. Se llen de musgo. Machran nibitar umen e jajar. Se llen de musgo mi sobrero por la lluvia. Machit. Machete. Ukani jujkar e machit, twaakukurtza e te. Para botar el rbol, hay que afilar el machete. Majax. No es. E jun ira majax e taniba. Este libro no es el mo. Majaxajkar. No da fruto. E teira majax ajkar. Este rbol no da frutos. Majch. rbol de alau. E majch ink un uxujrar. El rbol de alu es suave para cortarlo. Majjut. Desgraciado. Tin oycher j a x inte majjut, kocha usati umaxtak. El que es borracho, es un desgraciado porque pierde a su familia.

Majkut. Limitaciones visuales. Ayan e pakabobmajkutob. Hay personas que tienen limitaciones visuales. Enfermedad. Majkuy. Mora. Nen inkuxi e majkuy. A mi me gusta comer hierba de mora. Majo. xido. Ayan e mojo ta ni machit. Mi machete tiene xido. Majresyaj. Mentira, Engao. Ayan e pakab uchob e majresyaj. Hay personas que hacen mentira. Der. Majresbir: Engaar, mentir. Majtan. Regalo, regalaron. Kani inkuxi e majtan okach e ajkune n. Quiero comer la gallina que me regalaron. Majtankar. Recto. E bi r ira ajtankar. Este camino es recto. Majtzo . Cejas. E sitzyajainkub en umajtzo. Aquel muchacho es de cejas oscuras. . Makar. Deseos, exitacin. E mari ayan umakar twa awe inbutz. Mara tiene deseos de comer algo bueno. Makajr (kororte ). E mut ch a r tama e makajr. El pjaro est en la jaula.

SINTITUL-6

54

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nota: Vase: Kororte . Makajrja(xoyoja). , laguna. Tama e makajrja ayan e chay. En la laguna hay peces. Makbir. Detenido, preso, encerrado. E ajkarer makb ir umen e ajk ampa r. El borracho est detenido por la polica. Der. Mak: detener. Makchan. Arcoiris. Konda akaxi e j a j a r y e ron e kin achkta e makchan. Cuando llueve y hay sol, se forman arcoiris. Makjeyr. Mal de orn. E winik ukojko e makjeyr. El hombre tiene mal de orina. Makte. Cerca. E wakax uwejru e makte. El ganado rompi la cerca. Maktun. Cerco de Piedra. E winik uche e maktun. El hombre hace cerco de piedra. Maku . Adentro. Makwue otot ayan e ch o k. adentro de la casa hay ratas. Makuchen. Adentro del hoyo. E c h a n c h a r m a k u c h e n . L a serpiente est adentro del hoyo. Makurum. Adentro de la tierra. Maku rum ayan e b ik it xukur. Adentro de la tierra; hay pequeos ros. Maku sojk. Adentro de basura. Ayan e chok maku sojk. Adentro de la basura, existen ratones. Makwir. Interior. E maxtak a syob makwir e otot. Los nios juegan en el interior de la casa. Malak. Mango. E sitz ayuxi ingojr

malak. El patojo cort un mango. Mam. Lunar. Ayan e pak abxeayan e mam tuyeroj. Hay algunas personas que tienen lunar en la cara. Mama. To. Ni mama ukanyen meyra. Mi to me quiere mucho. Mamabir. Es to. E B i n i f a c i o mamabir taba. Bonifacio es to de usted. M a m a j c h i . Ninguno, nadie. Mamajchi utakryen inkeche e kajnob. Nadie me ayud a jalar las bancas. Mamchan. paladar. Ni mamchan a s a m p a . Tengo inflamado el paladar.. Mameya. Mamey. Kani inkuxi e mameya. Quiero comer mamey. Mana. Compre. Mana uxk ojr juruk uk twemaxtak. Compre tres papayas, para sus hijos. Manakuch. Escorpin. Jay ukuyon e manakuch, bajkat kachamay. Si nos muerde el escorpin, nos podemos morir. Manbar. Comprar, comprado. Ni tata ukani twa uche intex manb ar tama e tz ijb ayan. Mi papa tiene que comprar otro lapicero. Manbir. Comprado. Manbir inbjk rum ni mener. Tengo comprado una fraccin de terreno. Der. Manwar: compra. Manoj. Un poco. Manoj e ja ayan tame kojn. Hay poca agua en la quebrada. Masa. S. Venado. E

2 %
55

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

55

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 &
56

chebu u chamse inkojt masa . Eusebio mat un venado. Manwar (man). Comprar. Ni sakun ixin ta manwar tama inte pik. Mi hermana, se fue a comprar un vestido. Matuch. Dientes picados. E noy matuch utuyej. El abuelo tiene dientes picados. Enfermedad. Matuka . No hay, no existe. Matuka inte winik xe machi aru. No hay ningn hombre que no llore. Matya. Nnca. Matya inkotoy inwarajse ni mama. Nunca he llegado, a visitar a mi to. Max. Gorgojo. E ixim ayan e max tamar. Este maz tiene gorgojos. Maxtak. Hijo e Hija. Ni wawan ayan uxkojt umaxtak. Mi cuada tiene tres hijos. Maxtaket. Usted es joven. Ne t me yra maxtaket tanyut. Usted, es joven ante mi. Maxtakob. Jvenes, Muchachos. E Maxtakob ixyob ta xukur atyob. Los jvenes fueron a baarse al ro. Mayjutir. Sonmbulo. E churkab ukojko e mayjutir. El beb tiene sonmbulo. Mayux (Kumja). Caldo. Ejchok ayajken e mayux akach. La muchacha me sirvi, caldo de gallina. Mayuy. Neblina, argeo. Jay ayan e mayuy, macheker e witzir. Si hay

neblina, no se ve el cerro. Merato (machito). Todava no. M e rato inkano intzi j b y a n . Todava no he aprendido a escribir. Meyn. Sombra. Nen jiryen tama e meyn te. Yo descans en la sombra del rbol. Meyni. Espectculo. E maxtak uyuker utobe meyni. Los patojos les gusta el espectculo. Me ynib . Televisin. Tama e me ynib anumesna meyra numerob. En la televisin transmiten hechos y suceso que acontecen. Der. Meyn: S o m b r a , i m g e n e s . Kawira e Me ynib . Miremos la televisin. M e ynir. Espiritu. E m e y n i r mamajchi uwira. El espritu nadie lo puede ver. Meyra. Bastante, mucho. Meyra pakab ta nichinam. En mi pueblo hay mucha gente. Merekna. Preocuparse, pensativo. Ayan e pakab amerekna umen e nebeyr. Hay personas que se preocupan por la pobreza. Der. Mereknar: preocupacin. Merex. Tonto, desajustado. E Juan merex uwirnar umen e mok. Juan se ve algo desajustado por la enfermedad. Meru. Parece, aparenta. E winik meru inbutz uwirnar. El hombre parece ser bueno.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

56

08/07/2004, 08:18 a.m.

Mesbir. Barrido. E otot ira mesbir i n b utz. Esta casa est bien barrida. Der. Mes: barrer. Mesksaj. Abraz. E luch uyajku inte meksaj uwixkar. Pedro abraz a su esposa. Mesunik. Barren. Mesunik kora e ototo ira. Barren esta casa por favor. Der. Mes: barrer. Mimi. Nene. Ni kwa r ayan u mimi. Mi sobrina tiene un nene. Mis. Gato. E mis uchuki e chok. El gato caz al ratn. Mix. Ya no. Mix inkani e bur. Ya no quiero ms frijoles. Mixb anb an. Ya no sirven. Ni xanab mixbanban. Mis zapatos ya no sirven. Moch. Loro. E moch yaxax utzutzer. El loro tiene plumas verdes. Mote. rbol de pito. Eyxik uchoni unichir e mote. La mujer vende flor del rbol de pito. Moch. Guacamaya. E moch nojta unej. La Guacamaya es de cola larga. Mochoj. Constante, constantemente. Tukot machoj machoj a wajku yar e s i t z . Por qu le pega constantemente al niito. Mochor. Acomodado. E tzimochor tu suy otot. El perro est acomodado en el rincn de la casa. Mochwan. Se acomod. E chitam mochwan tu yejtz er e mojrob . El

cerdo se acomod cerca de los dems. Mochwanix. Ya est acomodado (a). E chan mochwanix tujam e tun. La culebra ya est acomodada, entre las piedras. Mojoran. Se oxidaron. Mojoran e takin ta nyotot. Se oxidaron las lminas de mi casa. Mok. Enfermedad. Ni mama ukojko ani inte mok yantaka. Mi to tena un enfermedad rara. M o k r a n . Se enferm. Mokran niwixkar sajmi. Hoy se enferm mi esposa. Momoj (mamoj). Chichicaste. E momoj aputon tya kapijchi. El chichicaste quema la piel al tocarlo. Mor. Mozote. Takwan e mor ta ni bujk. Se peg el mozote en mi ropa. Mormor. Reunin. Eyxik ixin ta mormor. La mujer se fue a la reunin. M o r m o r e k . Sietillo, las siete estrellas. Tama e akbarabcheker e mormorek. En las noches se ven las siete estrellas. M o r m o r i r o b . Congreso. E mormorirob uchob ubijrar e kubesyaj. Los en el congreso elaboran las leyes. Moror. Amontonado. Uyarkir e xux moror tu kab e te. Las avispas del panal estn amontonadas en la rama del.

2 /
57

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

57

08/07/2004, 08:18 a.m.

2 (
58

Morwar. Comunidad. Nen ixyen tama intemorwar innajt. Yo fui a una comunidad muy lejana. Morwi r. Unin. Tama e morwir ayan e kekwar. La unin hace la fuerza. Mu. Cuado. Sajmi intajwi nimu. Hoy, encontr a mi cuado. Mujk. Ombligo. E churkab asampa utumujk. El beb tiene inflamado el ombligo. . Mujr. Sepulcro. E chamen kejcha ta mujr. El muerto fue llevado al sepulcro. Mujrur. Ceiba. E mujrur meyra ukab. La ceiba es muy ramificada. Mukuk. Costal. E sitz uyari eyxim tama e mukuk. El muchacho hech el maz en el costal. Mukukamtzak. Contrahierba. Tama e ka x j a ki n a t oxpa mey r a mukukamtzak. En el invierno nacen contrahierbas en abundancia. Mukuy. Tortolita. E m a x t a k uchamsyob inkojt mukuy. Los nios mataron una tortolita. . Murajtu. Ladino. E murajtuintya ch uyojronerob. Los ladinos tienen costumbres diferentes. Murak. Jocote. Ne n inmak i e murak. Yo como jocotes. Murur. Tecomate. Inkeche ni murur ta patnar. Llevo mi tecomate al trabajo.

Murux. Hocico. E chij k atataj e murux takar. El caballo tiene el hocico alargado. Musijka. Respir. E ajmok musijka m e y r a . El enfermo respir fuertemente. Musik. Respiracin. Maktza ni musik. Se me tap la respiracin. Mut. Pjaro. E mut ukuxi e kuskus. El pjaro come maicillo. . Mutzka. Cerrar, marchita. Uyujyir e chium mutzka umen e kin. La flor del ayote se marchita por el sol. Muxbir. Molido (a). Utanir eyxim muxbir. La harina de maz es molida. Muxmux (mux). Tortilla tostada. E noj winik machi uk uxi e muxmux. El anciano no come tortillas tostadas. Muy. Nspero. Nen inmak i e muy. Yo, com el nspero. Muyar. Lana. E mariuchoni e muyar. Mara vende lana. Muysutz. rbol de irayol. E chuch ukajri e muysutz. La ardilla come irayol. Nota: Irayol es un rbol de la regin.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

58

08/07/2004, 08:18 a.m.

Natanbir. Saberlo, conocido. Na tamb ir umen e katatatuno r xe a y a n . Todo lo que existe es conocido por Dios. Natanik. Sepan, conozcan. Natanik u erachir e patnar. Sepan la verdad de este trabajo. Natanyaj, bijnusyaj. Creencia. E winik unata meyra natanyaj. El hombre sabe mucho de creencias.

Najt. Lejos. Najt a ketpa mi chor ta nyotot. El guatal queda lejos de mi casa. Najtir. Fuera, ajeno. Ixyen putnen najtir ta ni chinam. Fui a trabajar fuera de mi pueblo. Nak . Barriga, o estmago. Ak uxum ni mak . Me duele el estmago..

2 )
59

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

59

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nakut. Ojo. Akuxun u naknut. Me duele el ojo. . Nakpat. Despus. Nakpat ke atyen, inche orajkin. Despus de baarme almorc. Namkin. Occidente, donde se oculta el sol. Ixyen ta namkin rum. Fui en el

3 =

occidente del pas. Namtza. Se ocult. Namtza e kin. Se ocult el sol. Nana. Mam. Ni nana uwe sen. Mi mam me da de comer. Nar. Mazorca. E jinaj inbutzunarir. La milpa tiene buenas mazorcas. Narb ir. En mazorcas. E wimik narb ir uchujba upatnar. El hombre guarda en mazorca su cosecha. Nat ar. Atrapado. E am nat ar tu k ab e te. La araa est atrapada en la rama del rbol. Nawal. Espritu. E nawal te katata achekta tamaron. El espritu de Dios se manifiesta en nosotros. Nen. Yo. Nen inpatna innajt ta ni chinam. Yo trabajo fuera de mi pueblo. Ne nach. Yo mismo. Ni b itor nenach inche. Mi sombrero lo hice yo mismo. Nep. Sazn. E chum nep kora. El ayote esta medio sazn. Nepran. Sazones. E makwarob nepran. Las frutas estn sazones. Net. Usted. Net ukani twa ixin

ipatna. Usted tiene que ir a trabajar. Netach. Usted ver que hacer. Netach take patnar. Usted vera que hace en el trabajo. Nebeyr. Necesidad. Jax inte nebeyr e natanyaj tama e tzijp ye pejkj jun. Saber leer y escribir es una necesidad. Nej. Cola. E tzi ayan unej. El perro tiene cola. Nemix (nenix). Ya no puede. Nen nemix wen taryen. Yo ya no pude comer para venir. Neninyajr. Ni una vez, ninguna. Meninyajr kotwen tu yototir e kanwar. Ninguna vez fui a la escuela. Ni. Mi. N i t u m i n n e nach twa inchujba. Mi dinero tengo que guardarlo. Ni . Nariz. kukreme n inyobinini. Me ca y me golpe la nariz. . N i b i j n u s y a j . P e n s a m i e n t o s . Nibijnusyaj tame patnar meyra. Mis pensamientos por el trabajo es profundo. Nichir. Flores. Nibur ayan unichir. Mi frijolar tiene flores.

SINTITUL-6

60

08/07/2004, 08:18 a.m.

N i c h t e . Placenta. U n i c h t e e churkab ukani mukbi r. L a placenta del recin nacido hay que botarlo. . Nik em. Desviado. E tenikem umen eykar. El rbol est desviado por el aire. Nik em. Atravezado. E teya x nik em. Ese rbol est atravesado.. Nimener. Por mi culpa. Nimener machi ixyet ta xambar. Por mi culpa no fuiste al viaje. Nipater. Contra ma. Ukani che nar e patnar inbutz twa matuka ojroner nipater. Hay que realizar el trabajo en forma aceptada para que no me critiquen. Nipyar. Compaero. Nipyar ukajti e tumin ta niba. Mi compaero me prest dinero. Niroj. Curacin, remediar. E winik una ta e niroj. El hombre sabe curar. Nisakun. Hermano mayor. Nisakun apatna meyra. Mi hermano mayor trabaja mucho. Nitu. Mi mam. Nitu ukanyen me yra. Mi mam me quiere mucho.. Nitya (matya) Neg. No se. Nitya unchi e chajchaja. No se beber cerveza. Niwej. Mi boca. Niwej chuchu. Mi boca es pequea. . Niwejtzer. Mi lado. La turen ta niwejtzer. Ven a sentarse a mi lado. Niwijchok. Mi hija. Niwijchok uchabu nipa. Mi hija hace mis

tortillas. Niwijtan. Mi hermana. niwijtan uchapi e an. Mi hermana coce elotes. Niwijtzin. Mi hermanito (a). Niwijtzin utakryen inpatna. Mi hermanito, me ayuda a trabajar. Nixanab. Mi caite. Tzokpa ut nixanab. Se revent, la correa de mi caite. No n. Nosotros. Non ixyo n ta korom. Nosotros fuimos a cacera. Nontaka. Slo a nosotros. Nontaka we senon. Slo a nosotros nos dieron de comer. Nox. Ustedes. Nox yaxax ibujk. Ustedes usan vestidos verdes. Noj. Mano derecha, grande. Inyobini noj kab . Golpe mi mano derecha. Noj ja . Lago, Mar. Ne n matyainwira e nojja. Yo, no conozco el lago. Nojchijchan. Sierpe. E winik uwira inte nojchijchan. El hombre vio una sierpe. Nojchinam. Ciudad, capital. Inmani inteniwexta nojchinam. Compr un pantaln en la capital. Nojek. Venus. E nojek me yra u warar. El planeta venus brilla mucho. Nojikar. Huracn. E nojikar upaki e jinaj. El huracn dobl la milpa. Nojkin. Fiesta. Eyxik ixin ta nojk in. La mujer fue a la fiesta. Nojta. Grande. E otot ir a nojta. Esta casa es grande.

3 1
61

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

61

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 2
62

Noxib . Esposo. E ixik chamay unoxib . A la mujer se le muri el esposo. Noya. Abuela. Ninoya uyajken inkojt utuwakax. Mi abuela, me dio una vaca. Nuch. Sacerdote. E nuch ukabajse e katata. El sacerdote hace oraciones a Dios. Nujb ya r. Matrimonio. Ni wijta n ixin ta nujbyar. Mi hermano fue al matrimonio. Nujxi. Nad. E sitznujxi ta xukur. El patojo nad en el ro. Nujxyan. Nadando. Kani inumuy tenxejr jawar innujxyan. Quiero cruzar el ro nadando. Der. Nujxer: nadar. Nuk. Cuello, Pescuezo. E ajkarer uchukyen ta ninuk. El borracho me agarr del cuello. . Nukte. Bosque, Cordillera. Ta nukte ayan unorete. En el bosque hay rboles grandes. Numen. Pas. Numen bat bir e chinam. Pas cerca del pueblo. Numento. Pas todava. Numento inwarajse ajkanseyaj. Ayer pas todava a visitar al profesor. Numet. Pas usted. Inwira numet ta n i w e j t z e r t y a a c h o n m o b e pakabob. Vi que pas usted cerca de m en la plaza. Numer. Perodo. Ayan intenumer tama e kanwar. Hay un perodo de clase. Numer ik ar. Cicln. Akbi ayan inte

numer ikar. Ayer hubo un cicln,. Numesbir. Pasar a otro lado. Tyae sa chajrnix kani numesbir ta bejt. El atol hay que pasar a la olla cuando est colado. Der. Chajrna r: colar. Numnak. Diarrea. E chuchuukojko e numnak. El nio tiene diarrea. Numoxka. Pasaron?. Numoxka iwarajse ipyarob?. Pasaron a visitar a sus amigos?. Numtaka. Instantneamente, de un momento a otro. Nitata numtaka ubijnu ixin tachinam. Mi pap de un momento a otro pens y se fue al pueblo. Numuy. Pas. Tuka numuy tarex?. Qu pas por all?. Numuyen. Pas. Ajner numuyen tu yejtzer e wakax. Pas corriendo al lado del ganado. Numwix. Ya pas. Numwix e kaxjakin. Ya pas el invierno. N u t mayaj. Acoplarse, acostumbrarse, adaptarse. E nutmayaj tama e aj-aras intran taka inmojrix. A un jugador le cuesta acoplarse a otro equipo. Nutur. Unido, pegado. E tyob ira nutur turob. Estos palos estn unidos. Der. Nut: Unir, pegar. Nuxi. Grande, Gran. Ubajkusyen inkojt nuxi chan. Me asusto una culebra muy grande. Nyar. Yerno. E ixik ayan intenyarr

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

62

08/07/2004, 08:18 a.m.

takar xetakartix utzajyer. La mujer tiene un yerno muy grande. Nyaw. Maullar, grito del gato. Umbi nyaw twa inkojt mis. Escuch el maullar de un gato. Nyut. Mi carcter. Intyach taka ni sakun. Mi carcter es diferente al de mi hermano.

Ojron. Habla, se comunica. E winik ojron taka uwixkar. El hombre se comunica con su esposa. Ojronka?. Habla?. Ojronka e ajkanseyaj takaret inbutz?. Habla el profesor con sinceridad con usted?. Ojytzun. Olor, sensacin, aroma. E nichir ira o jytz un inbutz. Esta flor tiene buen olor.

Onchoy. Entrar. Neonchoy tama e kanwar e jab ira. Este ao entrar a clases. Der: ochor: entrar. Onse. Introduje. Nen onse e jator tinaj. Introduje agua potable en el patio. Or. Cabeza de l, cspide extremo. Kocwa ayobi a or?. Cmo fue que se golpe la cabeza?. Or kejreb. Hombros. Inyobi e orkejreb. Me golpe los hombros. . Orbaker. Cadera. E winik uyobi e orbaker. El hombre se golpe la cadera. . Orkab. Dedos. E kabob ukojko joorkab. Las manos, tiene cinco

3 3
63

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

63

08/07/2004, 08:18 a.m.

dedos. . Ornyok. Dedo de mis pies. Inyobi ornyok. Me golpe los dedos de los pies. . Orotot. Techo. E orotot taniba tzukix. El techo de mi casa ya est vieja.

3 4

Orpix. Rodilla. Akuxun nyorpix. Me duele la rodilla. . Ortinaj. Sitio, patio. Tame ortinaj ayan e kopot. En el sitio hay montarral. Oryak. Punta de la lengua. Inputa ni oryaktama e wyar. Me quem la punta de la lengua, con la comida.. Oryok. Dedo de los pies. Kocha oyobi e orok?. Cmo fue que se golpe, los dedos de los pies. . Ose. Introdujo. Net o se e ja tor atinaj. Usted introdujo agua a su sitio. Oyki. Llora. E sitzwar oyki tama utu. El nio est llorando por la mam. Der. Uker: llorar. Oyni. Engendra. Jay e inkojt winik machi oyni majax imbutz. Si un hombre no fecunda no se bien. O ynib ir. odos. Ak uxux ni o ynib ir. Me duelen los odos. . Obna. puede. E ajkarer machi ob na abijnusyan imbutz. El borracho no puede razonar bien. Ochen. Entr. Nen ochen tu yotot

e katata. Entr a la iglesia. Ochetka?. Entr usted?. Ochetka tuyotot e katata. Entr usted a la iglesia. Der. Ocher: entrar. Ochemhack. Nigua. E chitam utoxi e ochemchak. El cerdo produce niguas. NOTA: Ochem indica interno; chak indica pulga. Ochen. Entre usted. Ochen uban ta kanwar. Entre usted tambin a la clase. Ocher. Entrada, entrar. Tama e ocher te chinam ayan inte tzijb. En la entrada del pueblo hay un letrero. Ocho ntix. Al momento que entramos. Ochontix kay e kanwar ixik. Al momento que entramos comenz la clase. Der. Ocher: entrar. Ochox. Entraron ustedes. Tukot ochox makunyorti naj?. Por qu entraron ustedes dentro de mi sitio?. Ochob . Entraron. E wakaxobochob t e m a e m a k t e . Los ganados entraron en sus corrales. Ochobani. Iban a entrar. E maxtak ochobani ta kanwa r kochwaayan e nebeyr machix. Los nios iban

SINTITUL-6

64

08/07/2004, 08:18 a.m.

a entrar a estudiar, pero por la necesidad de trabajar ya no fue posible. Der. Ocher: entrar. Ochoy. Entr?. Ochoy asitz uba takanwar ?. Entr tambin su hijo a la escuela?. Ochoyemram. Hundimiento. Tama nichor ayan e ochemran umen e j a j a r. En mi guatal hay hundimiento a causa de la torrencial lluvia. Ojmay. Hirvi, hervida. E jaxetwa ko ych i uk ani twaojmay. El agua para tomar tiene que ser hervida. Ojob. Tos, pulmonia. E chur kab ukojko e ojob. El beb tiene pulmonia. Ojpo. Hmedo, juneto. E ixim ojpo umen e jajar. El maz est hmedo por la lluvia. Nota: Juneto es una palabra que usan especialmente los agricultores de esta regin. Sino usan a nivel nacional. Se considera expresin propia de la regin. . Ojrem. Cado. E malak ojrem tama uterar. El mango se ha cado del rbol. Ojresbir. Desprender. Uka n i ojresbir ukab e te tor Otot. Hay que desprender la rama del rbol encima del techo. Der. Ojresnar: desprender. Ojri. Cay. Ojri inwojr tz urumuy tama uterar. Cay una anona del rbol. Ojron. Habl, hablando. E mari ojron tama e pejknib. Mara est

hablando por telfono. Ojronach. Hablaron ellos, amigable. Eyxix ojronach meyra. La seora es amigable. Ojronen. Hablar. Ukani inteojroner take ajkanseyaj tama ni kanwar. Tengo que hablar con el profesor sobre mis clases. Ojronikon. Hablemos. Ojronikon tama kawojronerach chorti. Hablemos en nuestro idioma chort. Ojronto. Platicaba todava. E ajmok ojronto tya koton k a w i r a . Cuando llegamos a visitar al enfermo platicaba todava. Ojtzyan. Olfate, olfato. Ojtzya an imbutz uni e tzi. El perro tiene buen olfato. Der. Ojtzyanir: olfatear. Okem. Podrido. E ixim okem. El maz est podrido. Okemix. Ya est podrido. Okemix e te ira. Este palo ya est podrido. Oko. Rasga. E akach oko tama uyok. La gallina rasga con sus patas. Orajkin. Almuerzo, ya es tarde. Tara twa water e orajkin. Aqu van a traer el almuerzo. Oror. Cuervo. E oror uchuki inkoj ajpat. El cuervo caz una lagartija. Orukab. Dedo de. E sitz uyobi orukab. El nio se golpe el dedo.

3 5
65

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

65

08/07/2004, 08:18 a.m.

Osebir. Introducido. E Junob osebir tama e tzijb takin. Los papeles fueron introducidos en la mquina. Der osenar: Introducir. Osena. Lo introdujeron. E chuchu tzi osena tama e ja. El perrito lo introdujeron al agua. Otot. Casa. E otot ak ujor. Esta casa tiene techo de paja. Ototrum. Casa de tierra, casa embarrada. Inchix inte ototrum. Ya hice una casa embarrada. Otzner. Picazn. Inwajchi inte otzner ta nyok. Siento picazn en los pies. Enfermedad. Oy. Horcn, columna. Wix awabna e oytame Otto. Ya estn colocando las columnas de la casa. Oyojki (xoyojki). Vueltas. E maxtakob war oyojkyob tu ti e chawarum. Los muchachos estn dando vueltas alrededor del campo.

inkukchu. Quiero una tortilla con queso. Pare. Jocote cido, jocotillo. Tame kaxjak in alok oy e pare . El jocote cido, se cosecha en el invierno. Frutas. Pay. Zorrillo. Tameakbar alokoy e pay. El zorrillo sale por las noches. Pacharna. Pisoteado. Uyunen e katata, pacha r n a u m e n e ajkamparob. Jess, fue pisoteado por los judos. Der. Pach: pisotear. Pajbursa. Atol Agrio. Nitu uchapi e pajbursa. Mi mam cocina, atol agrio. Bebidas. Pajch (warajn). Trampa, artimaa. Nimama uturba e pajch twa e chok. Mi to pone trampa, a los ratones. Pajka. Fue sembrado. Uterar e malakpajka, umen nitatanoy. El rbol de mango fue sembrado por mi abuelo. P a j k a . Fue doblado. P a j k a e jinaj,umen nimu. La milpa fue doblado por mi cuado. Der. Pak: doblar.

Pa. Tortilla. Inkani inkojt patake

3 6
66

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

66

08/07/2004, 08:18 a.m.

Pajkayan. Pacaya. E pajkayan taka e kum intzaj. La pacaya con huevos es delicioso. Pajnenik. Escarben. Pajnenik e rum twaapaktza e kar. Escarben la tierra para sembrar verduras. Der. Pajn: escarbar.

Pajran. Descompuesto. Pajran e bur xe turu ta bejt. Los frijoles de la olla estn descompuestos. Pajrbirte. Marimba. E pajrbirte, twach e rum tya turon. L a marimba, es autctona de nuestro pas. Pajrnar. Labrar. Ta pajrnar teixin e winik. El hombre fue a labrar madera. Pajtzutz. Pisote. E pajtzutzukuxi e anob. El pisote come elotes. Pakabob. Personas. E nukta pakabob ukajtyob e numer ixnix. Las personas mayores, cuentan historias del pasado. Pakbirob . Sembrados. Uterarobe muy, pakbirobumen e ijch oktak. Los rboles de nsperos, fueron sembrados por las seoritas. Pakma, (paki). Sembr. E ijchok upakma e nichir tortinaj. La seorita sembr flores en el patio. Der. Pak : sembrar. Pakar. Boca abajo. E sitz pakar awayan tachojbte. El nio duerme boca abajo en la cuna. Pakax. Fue de paseo. Tya pakax

nimu utares meyra arasob. Mi cuado fue al pueblo, a comprar carne. Pakaxpat. Retroceder. E winik tya tari pakaxpat ojri ta chen. El hombre, cay al barranco al retroceder. Pakruma r, (kotremar). Gatear. E ch urkabk anix aka y akotrema.El beb ya quiere comenzar a gatear. Paktz a. Dobl. E ch o m sitzpaktz a uyok umen e aras. El joven se dobl el pie por jugar. Pakwan. Se embroco. E churkab pakwan tut otot. El beb se puso boca abajo en el piso. Palax. Cicatriz. E chek uyakta e palax tikoyt. La herida deja cicatriz en la piel. Pasar. Abierto. Uturib e kanwar pasar. El saln de clase est abierto. Der. Pasbir : abrir. Paska. Se abri. U m a j k i b e chitamob paska. El corral de los cerdos se abri. Der. Pasbir: abrir. Pat. Espalda, concha, cscara. Inte mok ukojko e tatanoy tu pat. El abuelo, tiene una enfermedad en la

3 7

SINTITUL-6

67

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 8
68

espalda. P a t u t . Prrafo. T i n t i n e ajkanwarobupejkob intepatut tama e kanwar. Cada estudiante, ley un prrafo en la clase. Pataj. Guayaba. E sutzumaki e pataj a k b ar. El murcilago come guayaba por las noches. Patajmax. Guayabilla. Uterar e patajmax tichan taka uyok. El rbol de guayabilla es muy alto. Pater, (upater). Contra, contrario, contraposicin. Inkojt pakab upater kabijnusyaj kay turan. Una persona estuvo en contra de nuestras ideas. Patir. Afuera. Patir uyototir e kanwar, ayan intechonmar. Afuera de la escuela, hay una tienda. Patna. Trabaj. Nitatapatma tama uchenar e otot. Mi pap trabaj en la construccin de la casa. Patnar. Trabajar, trabajo, faena. E patnar tama e rum akoyesyan. El trabajo en el campo es ms cansado. Patnarir. Obra. Tama e patnarir akampesna meyra pakabob. En una obra se emplean muchas personas. Patox. Pezuas, cascos. E chitam ukojko e patox. El cerdo, tiene pezuas. Patzuk (wejrem). Roto. Uwex e sitz patzuk turu. El pantaln del nio est roto.

Paxa. Pato. E paxaanujxi ta xukur. El pato nada en el ro. Paxpax. Desabrido (a). E wyar paxpax mataka utzeyr. La comida est desabrida. Payuj. Toalla, pauelo. E payuj jax twa e tata. La toalla es de pap. Peych. Tomate. E peych ukojko e kekwar twae baker. El tomate tiene vitamina c. Pechkatu. Luna llena. Tama e pechkatu, e akbar inkajyer. Las noches de luna llena son hermosas. Univeso. P e j k b ir. Invitado, llamado, invitacin. Nipyar pejkbir tama e kotorer. Mi amigo es el invitado de honor. Der. Pejk: Invitar, hablar. Pejksan. Invit, invitacin. Nitu uchix e pejksaj tama utzaksenib u j a b . Mi mam ya hizo la invitacin para su cumpleaos. Der. Pejk: invitar. Pejpem. Mariposa. E pejpem ink ajyer utzijbar. Esa mariposa es de colores vistosos. Pejwar. Segunda cosecha. E pejwar bur ubutzir aturan. La segunda cosecha de Frijol est muy buena. Pekpek. Rana. E pekpek atabay tu kabe te. La rana sube en la rama del rbol. E pekpek lokoy ta ja. La rana sali en el agua. Perechech. Mojarra. Niwijtan umani perechech twa e orajkin. Mi hermana compr mojarras para el

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

68

08/07/2004, 08:18 a.m.

almuerzo. Petemrum. Isla. E petemrum jax inbijk rum xexojybir umen e ja. La isla es una porcin de tierra rodeada de agua. Petmar. Vaciar. Ukani petmar e ja tama e bujr tzustaka twa machi ayobtza. Hay que vaciar el agua del cntaro con cuidado para que no se quiebre. Petonte. rbol de zapotn. Uyoyir e Otto chembir taka e pentonte. Los horcones de la casa son de rbol de zapotn. Petz bir (petzer). Prensado. E ixim petz b ir turu tama e mukuk. El maz est prensado en costales. Der. Petz: prensar. P i j c h b ir. Tocado, palpado, manoseado. E ixik pijchbir umen e jwan. La mujer fue tocado por Juan. Pik. Vestido. E pik ira twaniwijtan. El vestido es de mi hermana. P i k t a b ir. Batidos, removido. Upiktabir xealokoy tame sikab intzaj. Los batidos de caa son deliciosos. Pinyaj. Higuera. E pinyaj achitama e warkin. La higuera crece en el verano. Pispis, puspus, (kurunku). Desnudo. E churkab pispis turu. El beb esta desnudo. Pitak. Jilote. E chuch ukuxi e pitak tama e jinaj. La ardilla se comi el

jilote de la milpa. Pix. Pantorrilla. E ch o m sitzuyo b i uba tu pix. El muchacho se golpe en la pantorrilla. . Pixam. Suegro (a). Upixam e mari akoyi twa apatna. El suegro de Mara es haragn. Pixmarob. Consuegro. E pixmarob nojkinyob tama e tzikin. Los consuegros celebraron el da de los santos. Pixtompa. Tortilla gruesa. E tuuche inkojt pixtompa tama e kum. Mam hizo una tortilla gruesa de la masa. Poj (pow). Pus. Tama e chek ayan e poj. La herida tiene pus. Pojch a j (poch ya j). Lavar. Ta xukur ixin pochan e tu. Mam fue al ro a lavar la ropa. Pojchyan. lav. E ixik pojchyan taka meyra xapun. La seora lav con suficiente jabn. Pojp. Petate. E pojp chenbir tama uter e pojp. El petate est hecho de tule. Pojpbir. Asado. Niwijtan uche inte pojpbir peych. Mi hermana hizo tomates asados. Pojpwer. Tapacamino (pjaro nocturno). E pojpwer akaywi taka e akbar. El tapacamino canta por las noches. Pojrna (sajkna). Buscado. E chom sitzpojrna umen e ajkampar. El

3 9
69

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

69

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 0
70

joven es buscado por la polica. Der. Pojr: buscar. Pokyanob. Pollo. E pokyanob turob tama e makajr. Los pollos estn en sus jaulas. Pokbir. Lavado. Ut e yotot pokbir taka e xapun. El piso est lavado con jabn. Por. Catarata del ojo. E chom sitz asampa e por tu nakut. El joven tiene inflamado la catarata del ojo. Enfermedad. Poroj. Racimo. Nojtae poroj e kene. El racimo de bananos es grande. Posna. Daado. E rum posna umen e jajar. El terreno fue daado por la lluvia. Posoner (bax). Brujera. E ixik unata uche e posoner. La seora sabe hacer brujera. Poxte. Anoncillo. E poxte jax e te xe uyajku e yutir intzaj. El anoncillo es rbol que da frutos deliciosas. Puk. Aguijn. Uyarkir e chab akuxon tama upuk. La avispa de colmena pica con el aguijn. Pukbir (yabarbir). mezclado. E kum pukbir taka utanir e ixim. El huevo est mezclado con harina de maz. Der. Puk : mezclar. Pukmayaj. Distribucin, reparticin. Ta nojkin ayan e pukmayaj tama e bor. En la fiesta hay distribucin de pan.

Pukujki. Alborotaron. Uyark ir e xux pukujki. Las avispas del panal se alborotaron. Der. Puk: alborotar. Purem. Quemado (a). Purem lok oy e pa ta semet. La tortilla sali quemada en el comal. Puremar. Quemadura. E sitzunumse yantaka umen e puremar tu ya. El nio sufri quemadura en la pierna. Enfermedad. Purer. Fiebre, temperatura. E churkabukojko meyra purer. El beb, tiene mucha fiebre. Puruy. Se quem, tuvo fiebre. E ijchok puruy taka inte chew kajwe. La seorita se quem con la taza de caf. Puska. Se reg. E bur puska tut e rum. El frijol se reg por el suelo. Putzurnar. Restregarse. E bujk ukani putzurnar taka e ja ye xapun. La ropa debe de restregarse con agua y jabn. Puxbir. Desmoronado. E witzir Puxbir umen e yukbar. El cerro es desmoronado por el temblor. Puxu. Desmorone. Puxu e tunobtaka e pujxib. Desmorone las piedras con el hierro. Der. Puxmar: desmoronar. Pyar. Amigo, compaero, pariente. Jwan Pyar taka tunor e maxtak. Juan es amigo con todos los muchachos. Pyarob. Compaeros, amigos. E ajkanwarob yax nipyarob. Los

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

70

08/07/2004, 08:18 a.m.

estudiantes de la escuela son mis amigos.

Rajxa. Inmediatamente, ahora mismo. E ajxujch oba xin amajkob rajxa takix. Los ladrones sern encarcelados inmediatamente. Rax. Piedra de afilar. Nitata ayan inwojr rax twae jukmar. Mi pap tiene una piedra de afilar. Raxjor (ruchjor). Calva. E ajkanseyaj raxjor. El profesor tiene la cabeza calva. Raxresbir. Alijada, alisado. E kajn raxresbir inb utz. La silla est bien alijada.

Rikrik (liklik). Gavilancillo. E rikrik uchuki e yuru. El gavilancillo caz al pollito. Ruch. Guacal. E mariuyajken inte ruch take sa. Mara me dio un guacal con atol. Ruchte. rbol de guacal. E ruchte eko ukab. El rbol de guacal es frondoso. Rukrar. Ruido estomacal. Inkojko meyra rukrar umen e numnak. Tengo mucho ruido estomacal a causa de la diarrea. Rum. Tierra. E rum uxojyro e kin. La tierra da vuelta alrededor del sol.

3 !
71

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

71

08/07/2004, 08:18 a.m.

S
Sa. Atol. E sa tame an saksak. El atol de elotes es blanco. Sam. En blanco y negro. E meynib sam ut. El televisor es en blanco y negro. Sarum. Pared de bajareque. E sarum cherbir tame anam, yete. La pared de bajareque, esta hecha de lodo con zacate y madera. Sasa. Cerebro, Seso. E sa sajax utzakarir e jor tikaba. El cerebro forma parte de la cabeza. . Sabran. Vano, semilla no desarrollada. E jinaj sabran umen e warkin. La milpa qued vano, por el verano. Sajba. Consumi. Ut e ja sajba umen e warkin. El ojo de agua se consumi por el verano. Sajbin. Comadreja. E sajbin ukuxi e yurwob. La comadreja come pollitos. Sajk. Chapuln. E sajk atoboy ta kopot. El chapuln salta en los montes. Sajkanik. Busqu. Sajkanik e sitzxe satpa. Busqu al nio que se perdi.

3 "

SINTITUL-6

72

08/07/2004, 08:18 a.m.

Sajkbir (sajkabir). Escogido, seleccionado (a). E ixim sajkbir twajinaj. El maz est escogido para semillas. Sajkmayaj. Bsqueda. E sitz war uche e sajkmayaj tama utu. El nio est en bsqueda de la mam.

Sajkna. Fue seleccionado. E chom sitz sajkna, twa uyasi e pokpok. El muchacho fue seleccionado para jugar ftbol. Sajmi. Hoy por la maana. Sajmi, inmaki inwojr bor. Hoy por la maana me com un pan. Sajpesbir. Limpiado, desempolvado. Ujor e kajn sajpesbir inbutz. Las sillas estn bien limpiadas. Sajta. Perdido. E aras xekache sajmi sajta tama ukapar. El juego que hicimos hoy por la maana fue perdido en los ltimos minutos. Sak. Canas. E tiriayan e sak tu jor. El bisabuelo tiene canas en la cabeza. Sak. Tamo, spero, tuna. Ayan e sak tama e kuskus. El maicillo tiene tamo. Sakir. Pia. Tya ayan e tikwarir amorojsena e sakir. La pia se cosecha en tierra clida. Sakuren (sakuren). Blancura. E b ujk xesak uren atzapruma umen e kin. La blancura de la ropa, brilla por el sol. Sakus. Mosquito, Jejn. Akbar

akuxon e sakus. El mosquito pica por las noches. Sakar. Blancura. E ijchok uwira e sakar tama e tokar. La joven observa la blancura de las nubes. Sakb ajr. Color overo. E wakax sakb ajr utzijbar. La vaca es de color overo. Sakbuk. Calor, hacer ojo a un beb. E sakb ukmaja x imb utz twa inkojt churkab. El que tiene sangre fuerte puede hacerle ojos a un beb. Sakchay. Pez machaca. E sakchay chuchutaka. El pez machaca es muy pequeo. Sakchere. Conjuntivitis, mal de ojo. Nipyar turu taka e sakchere. Mi amigo sufre conjuntivitis. sakcho ( S a k c h o k ) . Hongos comestibles. E tu uche e sakcho taka uyarar. Mam hizo caldo de hongos. sakir. Pepita de ayote. Ta chinam achojna e sakir. En el pueblo venden pepita de ayote. Sakirte. rbol de pin. Uyopor e sakirteajtzakoner. Las hojas del rbol de pin es medicinal.

3 #

SINTITUL-6

73

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 $
74

Sakjor. Canoso. E ixik ya x sakjor. La seora es pelo canoso. Sakmolen (sakmolo). Plido, descolorido. E ajmok sakmolen ut. El enfermo est muy plido. Saknichir. Flor de pascua. E saknichir saksak utzijbar. La flor de pascua es color blanco. Sakojpa. amaneci. E ajkin tokari sakojpa. El da amaneci nublado. Sakopenar ( j a n c h a k e n a r ) . Claridad. E sakopenar ochoy tu majkib e otot. La claridad entra por el techo de la casa. Sakpwe n. Gris, oscuro. E tab erk in sakpwe n. La maana est gris. Sakren (tzakren). Mndelo, envelo. Sakren chik umanike sie choom sitz. Mndelo a comprar lea al jovencito. Saksak. Blanco. E j u n s a k s a k utzijbar. El papel es de color blanco. Saksakja. Aguardiente, guaro. Ta nichinam achojna e saksakja. En mi pueblo venden aguardiente. Sakturen. Color celeste. E sakturen tzijbar jax xe uyuke nyut. El color celeste es mi favorito. Saktzene. Sonri. E ijch ok saktzene tya uwiren. La muchacha sonri cuando me vio. Sakun. Mayor. Nisakun ta chinam ixin umani e bur. Mi hermano mayor fue al pueblo a comprar frijol.

Sakunbir. mayor que. Niwijtan sakunbir ke net. Mi hermana es mayor que usted. Samamir. Depresin presin alta o baja. Niwawan ajkuna umen e samamir tama umambanir xe ukojko. Mi cuado sufre depresin por los problemas que tiene. Sampa. Se hinch, se inflamo. Uyok e sitz sampa tya uyobi. El pie del nio se inflam por el golpe. Sampar. Inflamacin, hinchazn. E sampar tama e chek, umen taka kerma. La inflamacin de la herida, se debi al mal cuido. Enfermedad. Sampwer (sampwe r). Flor de muerto. E sampwer achekta tu kapar e jab. La flor de muerto, se da al final del ao. Sansan. Tirante, Viga, larguero. Chakalte e sansan tama e otot. El tirante de la casa es de cedro. Santar. Colina, cspide. Ta nyontot cheker e santar. De mi casa se divisa la colina. Sar. Sarna, caspa. Meyra sar ayan tama tzi. El perro tiene sarna. Sarin. Pardo. Utz ijb ar e wakax sirin. La vaca es de color pardo. Sastun. Incienso. Nitatanoy ubutzajres e otot taka e sastun. Mi abuelo hizo un desahum con incienso la casa. Satemarob. Ruinas. E satemarob

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

74

08/07/2004, 08:18 a.m.

tikal imb utz uwirnar. Las ruinas de Tikal son hermosas. Satmar. Gastar, borrar, confundir. Ixyen ta chinam inche e satmar, tama e tumin xeuyajk en nitu . Fui al pueblo, a gastar el dinero que me dio mi mam. Satpar. Perder, equivocacin, desaparicin. Tama e kanseyaj ayan e satpar. En la enseanza hubo equivocacin. Satpa. Se perdi, se equivoc, se desapareci. E sitzsatpa ta nukte. El nio se perdi en el bosque. Der. Salpar: perder. Satu. Devuelva. Sutu e tumin xe ibeto taka apyar. Devuelva el dinero que debe con su amigo. Der. Sut: devolver. Semet. Comal. E semet chenb ir tame tzijk. El comal est hecho de barro. Ses. Piojillos. E akachob ayan e ses tutob. Las gallinas tienen piojillos. Si. Lea. E siyaxax machi apuruy. La lea verde no arde. Sipat. Columna vertebral. E aj-aras uyobi e usipat. El jugador se golpe la columna vertebral. Sibi. Se infl. E sojsoj sibi umen e ikar. El pulmn se inflamo por el aire. Sibijnakir. Indigestin, malestar estomacal. Inkojko e sibijnakir umen xe wyen meyra. Tengo

indigestin porque com mucho. Enfermedad. Sibik (sikib). Tizne. E ajaras tama e tzener uboni ut taka e sibik. El payaso se pint la cara con tizne. Sibikjuj. Garrobo. E sibikjuj ochoy tu chen. El garrobo se meti en la cueva. Sijk. Nido. E sijk turu tama ukab e te. El nido est en la rama del rbol. Sijm. Gripe, catarro, moco. E sijm ukoyresen meyra. La gripe me molest mucho. Sikab. Caa. E sikabalokoy tya ayan e tikwarir. La caa se da en clima clido. . Sikb an (pojron). Indague, investigue, bsquelo. Sikban kochwa chekta e pajrbirte. Investigue el origen de la marimba. Sinam. Alacrn, escorpin. E sinam ayan upuk. El alacrn tiene aguijn. Sip. Garrapata. E sip chuwan tama e wakax. La garrapata se prendi en la vaca. Sisa. Se enfri. E kajwetama e ch ew sisa, uchen. Se enfri el caf en la tasa, tmeselo. Sisar. Fro. Uturer nichinam insis. Mi pueblo es de clima fro. Condicin. Sisay. Tuvo fro. E churkab sisay akbar. El beb tuvo fro en la noche.

3 %
75

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

75

08/07/2004, 08:18 a.m.

3 &
76

Sisbujraner. Nerviosismo, escalofro. Jay inwira e chan uyajken e sipiknar. Cuando veo a la culebra me da nerviosismo. Sisijran. Se calm. E kuxoner sisijran taka e ajtzakoner xe unchi. El dolor se calm con la medicina que tome. Sispa. Tortilla fra. Ajtaka inkojt sispa, ayan tame chiki. Solo una tortilla fra tengo en la canasta. Sispajna. Se calm. E jajar, sispajna nakpat xe ixna. La lluvia se calm despus de una hora. Sispajna r. Calmar. Twae sisjpajna r e takijtir ukani twa koychi eja. Tome agua para calmar la sed. Sispanen. Entumecido, tullido. Ut niwasispanen umen e sisar. Tengo fra las piernas por el fro. Sita (sita n). Izote. E sita uyajk ue nichir xe kujxa. El izote da flores comestibles. Sitz. Nio, adolescente. E sitza si take tzi. El nio juega con el perro. Sitzbir. Nieto. E sitzyax sitzbir umen nitata. Ese nio es nieto de pap. Sor. Tuberculosis. E sor umokres e sojsoj. La tuberculosis afecta a los pulmones. Sobsob. Esponjoso. E tasjor chembir tama e ayanir sob sob. La almohada est hecha de

material esponjoso. Sojb . Masajes. E ajtz akmayaj uyajk u e sojb e aj-arasob. El mdico da masajes a los jugadores. Sojk. Basura. Tama e sojk achekta e mok. La basura es fuente de contaminacin. Sojsoj. Pulmn. E sojsoj tama e ajmok wejrem umen e otz ner tema e ajkin yi akbar. El pulmn del enfermo est roto por toser da y noche. Sojyom. Intestino. Taka e pakabob ayan e sojyom. Las personas, tienen intestinos. Sopa. Totalmente mojado. E ch urkab sopa ut umen e abich. El beb est totalmente mojado, con orines. Nota: Ver: kuxur, que implica mojado, mientras que sopa implica totalmente mojado. Condicin. Soyem. Est agobiado. ukab e te soyem, tu jor e xukur. La rama del rbol est agobiado, sobre el ro. Suwan. Se empotr, meterse. E chij suwan wakwir e chen. El caballo se empotr en el hoyo. Nota: Suwan, implica meter una cosa en la pared, en el suelo o en un hoyo de forma casual. Subajra. Se avergonz. E ijchok subajra tya uwira e chom sitz. La seorita se avergonz al ver al joven. Subar. Vergenza. Asubajra e sitz tu yototir e kanwar. El nio tiene vergenza en la escuela. Diverso.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

76

08/07/2004, 08:18 a.m.

Subarbir. Avergonzado. E ajxujch subarbir tut e pakabob. El ladrn, est avergonzado ante la gente. Subur. Introducido. E tun subur wakwir uwir e te. La piedra est introducido dentro de las races del rbol. Sub: introducir. Sujba. Introdujeron. Tama unukja sujb a e uch ajnar e jatwao chpa. El agua potable lo introdujeron de un nacimiento. Sub: introducir. Sujkna. Limpiaron. Umujk e ch urkab sujkna taka e tinam. El ombligo del beb lo limpiaron con algodn. Der sujk: limpiar. Sujkresbir. Contemplado, mimado. E sitz sujkresbir meyra umen utata. El nio est muy mimado por pap. Sujma. Torcieron. E sukchik sujma umen e chom maxtak. Los jvenes torcieron los lazos. Sujr. Escama, laminilla. E chay ayan e sujr takar. El pez tiene escamas. Sujta. Lo devolvieron. E sitz xe xujchna, sujta taka utatob. El nio robado lo devolvieron a sus padres. Der. Sut: devolver. Sukchij. Pita, maguey, lazo. Tama e sukchij achena e chijr. Con la pita se elaboran redes. Sumuch (sumumuj). Retorcido. Sumuch ketpa e te umen e nuk ikar. El rbol fue retorcido por el huracn.

susbir. Afeitado, labrado, cepillado. E te susbir imbutz. La madera est cepillado. Susik. Cepillen, labren. Susik kora e te, chom sitzox. Por favor, jvenes cepillen la madera. Der Sus: cepillar, labrar. Suste . Estaca. E wer pojpbir tama e suste. La carne est asada en estaca. Susu. Cepille, labre. Susu kora uterar e kajn. Cepille la tabla de la mesa por favor. Der sus: Cepillar, labrar. Sutajn. Pechuga. Intzaj e sutajn e akach. La pechuga de gallina es rica. Sutajte. Laurel. Uterar e sutajte uyajku e saksak nichir. El rbol de laurel da flores blancas. Sutmar. Devolver. Ukani twainche e sutmar tama xe majax taniba. Debo devolver las cosas prestadas porque nos mas. Sutmayaj. Devolucin, reintegro. E sutmayaj tama e tumin majax tunor. La devolucin del dinero no est completo. Sutpa. Regres, retorn. Nipyar sutpa tari turan tama e morwar. Mi amigo regres a vivir, en la aldea. Sutpar. Regreso, retorno. Uyajken inte tzayer, usutpar nipyar. El retorno de mi amigo, es alegre para m. Sutrema. Gir, dio vuelta. E tun

3 /
77

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

77

08/07/2004, 08:18 a.m.

sutrema tama e ikar. La piedra gir en el aire. Der. Sutremar: girar. Sutrun. D vuelta. Sutrun e pik twa ataki. D vuelta al vestido para que se seque. Der. Sut: Dar vuelta, devolver. Sutur (sutuch). Al revs. Sutur turu e basarnuk. La camisa est al revs. Sututja. Olas. E sututja ayan uyubnar innajt. Las alas del mar se escuchan de lejos. Sututjutir. Mareos, bolencia. Tya inxana ta kin uyajken e sututjutir. Cuando camino bajo el sol, me dan mareos. Sututuj. Atrs,contrario. E yuru sututuj uyok tya axana. Las patitas del pollitos estn al contrario cuando camina. Sutz. Murcilago, vampiro. E sutz jax inte ajchu. El murcilago es mamfero. Suy. Doblados, tronco, asientos de algo. Usuy e te nojta. El tronco del rbol es grande. Syan (syan). Mucho, varios. Umen e syan kin, taki e tyob. Por mucho sol, se secaron las plantas.

T
78

Ta. Al, en. Tya ochen ta kanwar, kanwen meyra. Al entrar a la escuela, aprend muchas cosas. Ta (tama). A, al, en, en el, con por. E chij ukuxi e ak. El caballo come zacate. Ta b ir. En el camino. Ta bi r ayan e tix. En el camino hay espinas. Ta ja. En el agua. E chayob anujxyob ta ja. Los peces nadan en el agua. Ta. Excremento, heces fecales,. E churkab uboni e bujk taka e ta. El beb manch la ropa con excremento. Tab. Mecapal. E tab akampa twa e kuch si. El mecapal sirve para llevar lea. Intrumento. Taba. Suyo, tuyo. E payuj yax taba. Esa toalla es suya. Tajchemar. Hendidura, grietas. E nukyukbar uyakta e tajchemar tama e rum. El terremoto dej grietas en la tierra. Tajchna. Fue rajado. E siira tajchna umen nitata. Est lea fue rajada por mi pap. Der. Tajchmar: rajar. Tajchpa. Se raj. E tzurumuy tajchpa, kochwa kani ataka. La anona se raj porque va a madurar. Der. Tachmar: rajar. Tajnyok. Planta de los pies. Ak uxon

3 (
78

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

utajn nyok. Me duelen las plantas de los pies. Tajpa. Se apag. E kajk tajpa umen e ja. El fuego se apag, por el agua. Tajpe. Apague. Tajpes ut e kajk twamachi ixpuruy. Apague las brasas para que no se quemen. Der. Tajpesmar: apagar.

Tajpem. Apagado (a). Ut e kajk tajpem. Las brasas estn apagadas. Tajte. rbol de pino. E tajtetichan taka uyok. El rbol de pino es alto. Tajwin. Encuentre, alcance, logre. Tajwin kora, ubujk e sitz. Alcance la ropa del nio, por favor. Der. Tajwsaj: Encontrar, alcanzar. Tajwina. Fue encontrado. E satem wakax tajwina umen e chom sitz. La vaca perdida fue encontrada por el joven. Der. Tawsaj: Encontrar, alcanzar. Tajwinb ir. Encontrado. E satem sitz tajwimb ir umen utata . El nio perdido ya fue encontrado por su pap. Takan. Maduro. E takan malak i n t z a j . El mango maduro es delicioso. Condicin. Takar. Pegado, apoyado. E ajkarer takar tu nakotot. El borracho est apoyado en la pared. Condicin. Takarir. Madurez. E takarir twa inkoj chom sitz imbutz. El joven tiene buena madurez mental. Tak b ir (tak em). Enmendado. Uwex e sitz takbir umen utu. El pantaln del joven es enmendado

por la mam. Takb u n . P e g u e . Takb un e nukjunob tu nakotot. Pegue los carteles en la pared. Der. Tak: pegar. Takin. Hierro, en el sol. E chom sitz uyobi uba tama e takin. El joven se golpe con el hierro. Tak ma r. Enmendar. E takmar tama e satpar intran. Enmendar un error resulta difcil. Cosas. Taka (takar). Con, con el, por gusto. Ixyen ta chinam taka nitu. Fui al pueblo con mi mam. Takar. Nubes. E tokar, umaki e kin. Las nubes cubren el sol. Takaren. Conmigo. Lar takaren, ta nojk in ejk ar. Ven conmigo maana a la fiesta. Takaret. Contigo, con usted. Takaret kani onjron. Con usted quiero hablar. Takarna. Fue ayudado. E cho m sitz takarna twa alokoy ta chen. El muchacho fue ayudado a salir del barranco. Der. Takarsaj: Ayudar. Takarnar. Ayudar. Utakarnar e patnar imbutz. Para que el trabajo

3 )

SINTITUL-6

79

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 =
80

sea bueno hay que ayudar. Takarsaj. Ayuda, socorro, favor, auxilio. War inkuchpa inkani e itakarsaj. Socorro!, me estoy ahogando necesito de su ayuda. Taki. Se sec. Ut e jataki umen e warkin. El vertiente se sec por el verano. Takijtir. Sed. War uyajken e takijtir. Tengo sed de agua. Takin. Seco. E xukur takin uyubi kanumuy tamar. El ro est seco podemos pasar fcilmente. Takinar. Sequedad, desierto, , sequa. Tama e warkin ayan e takinar. En el verano hay sequedad. Takrenik. Ayuden. Takrenik e sitz twa awan. Ayuden al nio a sostenerse. Der. Takarsaj: ayudar. Taksun. Empuje,. Taksun kora e kerebnib. Empuje la carreta por favor. Tama. A travs, Por medio de, acerca de. E ajkanseyaj ukansyon tama e numer xe twa kanoyob. El profesor nos ense la historia de nuestros antepasados. Tamarera. por esto, desde. Tama uyototir e kanwar mani tuka e teynib tamarera chempa. En las escuelas anteriormente no tena letrinas. Tamotot (tamyotot). En la casa, en sus casas. Tamo tot twanitataturu nitatanoy. En la casa de mi pap, vive mi abuela.

Tamran. Se ahond. E xukur tamran, umen e jajar. El ro se ahond por la lluvia. Der. Tam: hondo. Tan. Ceniza. Nituuyari e tan tama e te. Mi mam echa ceniza en el rbol. Tanchij. Cal. E tanchij ache mpa tama e toktun. La cal se hace en piedras finas. Taniba. Mo, me pertenece. E wakaxob ira taniba. Este ganado es mo. Tanibac h . Mi propiedad, mi pertenencia. E otot tya turu e Mari, tanibach. La casa donde vive Mara, es mi propiedad. Taniwejtzer. Cerca de m. Taniwejtzer, turu ni mama. Cerca de mi vive mi to. Tanlum (tanrum). Polvo. E kajnob tama otot turob taka e syan tanlum. Los muebles de la casa estn llenos de polvo. Tantan. Gris, cenizo. Utz ijbar nipik tantan. El color de mi vestido es gris. Tar (tampar). Acerca de. E nuch ojron tame ajpakmar. El sacerdote habl acerca del sembrador. Tara. Aqu, ac. Ta chinam kachoni xe kalok se tara. En el pueblo vendemos los productos que aqu cosechamos. Tarakna. Tambale. E ajkarer tarakna ta bir. El borracho tambale por el camino.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

80

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tares. Traer, trigalo. E ixyob utaresobe jae ixiktak. Las mujeres fueron a traer agua. Tarex (tarex). Ah. Tarex ta nukte, ayan e chan. Ah por el bosque, hay culebras. Tari. Vino, regres. Nimu tari ta nyototo. Mi cuado vino a mi casa. Tartaka (tamartaka). Hasta aqu, por eso. Tartaka e ra k ani ink otoy tama e patnar. Hasta aqu llegar con e trabajo. Tartix. Slo por. Tartix ixye n ta xukur ujatzyen nitata. Slo por ir al ro me peg mi pap. Tas. Almohada. Nitas tinam ut. Mi almohada es de algodn. Taspat. Respaldo, taspate. Nikajn ukojko e taspat. Mi escritorio, tiene respaldo. Tastul. Oracin. Tama e tabkin inche nitastul. Por la maana rezo mi oracin. Tata(tata). Pap. Nitatajax inkojt nibutz pyar. Mi pap es mi mejor amigo. Tatabir. Un solo Padre. E tatabir, twatuno r e winikobja x e katata . El padre de todo los hombre, es Dios. Tatanoy. Abuelo. Nitatanoy, inkub se m e yra. Mi abuelo lo respeto mucho. Tatran. Pastoso, espeso. E satatran

meyra. El atol est muy espeso. Tatza. Enderece. Tatz a ko ra e tak in. Enderece el hierro, por favor. Tatzi. Afamarse, vanagloriarse. Majax imbutz katatzi kaba nontaka. Afamarse uno mismo, nunca es bueno. Tawar. Hay tiempo, hay posibilidad. Tawar watar inkojtix ajkanseyaj tu yototir e kanwar. Hay posibilidad que venga otro profesor a la escuela. Tawarto. Todava hay tiempo, es posible. Tawarto kaxin ta kanwar era. Todava hay tiempo para ir a clases. Tawejtzer. En su lado, a tu lado. Tawejtzer k ani inturan twainwira e meynib. Me sentar a tu lado, para ver tele. Taxarb ir. Pisoteado. E b ujk taxarb ir u m e n e a k a c h . La ropa es pisoteada por la gallina. Tayu t. Ante m. E ajchonmar utziki e tumin tayut. El comerciante cont el dinero ante m. Te. Madera, rbol. Tzutzuto e chakal te. La madera de cedro todava est verde. Tenuk. Cuello, pescuezo. Akuxun utenuk e chij umen kuch. Al caballo le duele el cuello por la carga que llev. Tenxerj (Te ynxejr). Al otro lado, al reverso. Tenxerj xukur turu e

4 1
81

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

81

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 2
82

mormor Otto. Al otro lado del ro, est la aldea. Techbir (techer). Extendido. E ja techbir ta bir. El agua est extendida por el camino. Techwan. Se extendi. E mayuy techwan tor e witzir. La neblina se extendi por el cerro. Tejrom. Varn. E tejrom intyach uwirnar taka inkojt ijchok. El varn y la mujer se diferencia por el sexo. Te k o n e . Zapatazo, puntapi, patada. E chom sitzuyajku inte tekoner e tzi. El joven dio un zapatazo al perro. Tenbir. Machacado, majado. Nitu uche e tenbir bur twa e orajkin. Mi mam hizo frijoles mahacados para el almuerzo. Teska. Tentacin, espritu maligno. E katatamachi ukub se e teska. Dios rechaza al espritu maligno. Ti. Labios, orilla. Uti e ijchok bonem. La seorita se pinta los labios. Tiba. De ustedes. E unob ira ti ba, Kuxik. Estos aguacates son de ustedes, cmanselos. Tin. Cul?. Tin chom sitz osrut?. cul de los jvenes te gusta?. Tinach (tinyach) pron. Cualquiera. Tinach non uyubi kaxin ta nojchinam. Cualquiera de nosotros puede viajar a la ciudad.

Tichan. Arriba. Tichan e chinam, turu unuk e ja. Arriba del pueblo est la fuente de agua. Tichanbir. Hacia arriba, contiguo. E sitztujb san tichanbir yi kaxi tut. El nio escupi hacia arriba y le cay en la misma cara. Tijkirin. Tecolote. E tijkirin akaaywi akbar. El Tecolote canta en las noches. Tijr. Sacudir. E tijr tama uwajram e am, patnar. Sacudir las teclas de araas, es un gran trabajo. Tijsan. Sacudi. E yukbar tijsan tama tunor e rum. El temblor, sacudi toda la nacin. Der. Tijt; sacudir. Tiju. Roco. E tijutama e nichirob inkajyer. El roco de las flores, es agradable. Tiktaka. Donde sea, en cualquier taka. Las lugar. E tun atajwatza tik piedras se encuentran en cualquier lugar. Tikaba. De nosotros. E jinaj yax tikaba. Esa milpa es de nosotros. Nuestro pap est enfermo. Tikajam. Entre. Tikajam kache e morwa r twa e aras tama e pok pok . Entre nosotros formamos el equipo de ftbol. Tikruma. Agiliz, se muri. E ajkanseyaj tikruma twa echempa nyototir w kanwa,r. El profesor agiliz los trmites para la nueva escuela.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

82

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tikwar. Calor. E tikwar ulajk es kab a. El calor deshidrata a nuestro cuerpo. Tikwarir (tikwar i r ) . Acaloramiento, acalorar. E tikwarir tujam e paka b ob intran. El acaloramiento entre la gente, es insoportable. Tinam. Algodn. E ba s a r n u k chenbir tama e tinam. Mi camisa es de tela de algodn. Tinamkar. Dante. E tinamkar jax inte kopat xekuxar. El dante es una planta comestible. Tiri. Bisabuelo. Nitiri aturan taka meyra kanir. Mi bisabuelo es muy amoroso. Titam. Chilacayote. Take chab intzaj e titam. El chilacayote en dulce, es rico. Tixkin. Occidente. Tama e tisk in rum ayan e sisar. El occidente del pas, es de clima fro. To m. Tepemechin. E to m chay unujxi tama e ja. El tepemechn nada en el agua. To mpa . Empanadas. E tompataka e bur intzaj. Las empanadas de frijoles son ricas. Tor. Cima. Tor e nuxikopot uche e sisar. En la cima de la montaa, hace fro. Toben. Salte, brinque. Toben twa atajwi e makwar. Salte, para alcanzar esas frutas. Der. Tober: saltar.

Tober. Saltar, brincar. Inko ta tober ta chawarum twae tzajyer. Vamos a saltar al campo, para estar alegres. Toboy. Salt, brinc. E chij toboy tama e sukchij twaanumuy te nxejr. El caballo salta la cuerda, para pasar al otro lado. Toch. Trompa, hocico. E chij nuxi toch takar. El hocico del caballo, es grande. Tojben. Vaco. E bujr tojben war. El cntaro est vaco. Tojbir. Vertical. Uyok e k ajk wab na tojbir. Los postes de la luz, estn colocados en forma vertical. Tojma. Pag, Cancel. Nitatatojma twauchami e ja. Mi pap pag el derecho del agua. Der: Tojm; pagar, cancelar. Tojme nix. Pagu, cancel. Tojme nix, tama e turer te Otot. Ya pagu el alquiler de la casa. Der. Tojm; Pagar, cancelar. Tojrok. Cotete, torroque. E tojrok ukuxi e sajk. El cotete come chapuln. Toktun. Piedras finas. E toktun ayan tama e kojn. La quebrada tiene piedras finas. Tokchem. Despegado. E xanab Tokchem u t tyainsana. El Zapato por caminar est despegado. Tokto (wartokto, wartwix). Acaba de.., en este instante. Tokto war

4 3
83

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

83

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 4
84

achamay e winik. Acaba de morir el seor. Tonban. Conecte. Tonban uchajna e meynib. Conecte el cordn del televisor. Der. Ton; conectar. Tonor. Conectado, enchufado. Tonor e meynibtaka e kajk. El televisor, est conectado con la electricidad. Topop. Nuevo. E Pik topop xeinlapi ira topop. El vestido est nuevo. Topopresbir. Actualizado. E ajkanceyaj topopresbir tama e K a n s e y a j . El profesor est actualizado en la pedagoga. Torbir. Lastimar. Torbir inkojt sitz, ban uchenar kochwa e katata. Lastimar a un nio, es ofender a Dios. Torteyr. Temblar. E bajk ut uyajk ue torteyr. El miedo hace temblar. Toy. Sueldo, salario, pago. E toy machi atzakta twa e turer. El salario no alcanza para vivir. Toymar. Pagar, cancelar. Ukani twa inche e toymar taka e man twa uyakni e jinaj. Tendr que pagar mozo para que limpien la milpa. Tu. Mam, nia. E tu uchu se e Churkab. Mam da de mamar al beb. Tubir. Madre. E Maritubir umen uyunen e katata. Mara, es madre de nuestro Seor Jesucristo. Tut. Frente ante. E sitzaru tut e

ajtzakmayaj. El nio llor ante el mdico. Tutu (maka). Tape, cierre. Tutu uchen e ibach. Tape la cueva del armadillo. Der. Tut: Tapar, Cerrar. Tuch. Corto. Tuch aktana utzutzer ujor e sitz umen e ajsusmar. El barbero dej muy corto el pelo del nio. Tuch. Sealar, apuntar. E tuchtama inkojt pakab majax imbutz. Sealar a otra persona, no es bueno. Tuchur. Abultado (a). E is tuchur aturan. El camote es de forma abultado. Tujb. Escupir. E tujbtama u t e rum jax intemabanbanir. Escupir en el suelo, es mal hbito. Tujor. Encima, sobre. E Junobturob tujor e kajn. Los libros estn sobre la mesa. Tujr. Precio, Valor. Tunor e ayanir ayan inte tujr tamar. Todas las cosas tienen un valor. Tujri. Tuvo precio, tuvo valor. E bur tujri e jabira. Este ao el frijol tuvo buen precio. Der. Tujr: valor, precio. Tujtur. Pednculo. E nichirob churob tama utujtur. Las flores estn sostenidas por el pednculo. Tujyanir. Olor desagradable. E pay tujyanir ut axana. El zorrillo tiene olor desagradable. Der. Tuj; mal olor.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

84

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tuka twa?. Para qu?. Tuk a twa amani meyra chay?. Para qu compr muchos pescados?. Tuk a?. Qu?. Tuk a war iche tara?. Qu estn haciendo aqu ustedes?. Tukot?, tokot. Por qu?. Tukot ma chi taryet takaren?. Por qu no viniste conmigo?. Tukub chan (tunk uch) (tukukchan) se. Hipo. E sitz Ukojko e tukubchan. El nio tiene hipo. Tumin. Dinero. Tama e turer ukani e tumin. El dinero es necesario para vivir. Tun. Piedra. E tun k orcha ta bir. La piedra rod por el camino. Tunakut. En sus ojos. E kanir Twa e tu, cheker tunakut. El amor de mam a su hijo se ve en los ojos. Tunor. Todo, totalidad, completo. Tunor e ijchoktak war akanwob t a m a e c h u y m a r. Todas las seoritas estn aprendiendo a coser. Tunrum. Terrn de tierra. Tyakaxi e jajar ojri inte tunrum. Cuando llovi, se desprendi un terrn de tierra. Tuntun. Tambor. E tatanoy unata alajba tama e tuntun. El abuelo sabe tocar el tambor. Turen. Sintese. Turen tama e kajn. Sintese en la silla. Turer. Sentar. Uyubi ituran tya nituren. Usted puede sentarse en

mi lugar. Turix (turanix). Ya est. Turix ustabir e ka j n o b . Ya estn preparadas las sillas. Turu. Sentado, est, vive. Turu tara, e a j k a n s e y a j ? . Vive aqu el profesor?. Tutu. Jute. E tututuru makuja. El jute vive en el agua. Tutur (makar). Tapado, cerrado. E Bir Tutur taka e tix. El camino est tapado con espinas. Tutzur. Tendido. E chan tutzur ta bir. La Serpiente est tendida en el camino. Tuyej. En los dientes. E winik ajkuna tuyej. En los dientes lo golpearon al hombre. Twa. Para, de l. Ukani twa kakeche uwyar e tata. Hay que llevar comida para pap. Twach. Propio, de l. E rum ira twach nipyar. El terreno es propio de mi hermano. Twilama. Abuela. E twilama ujarito e Pojp. La abuela todava teje petate. Twi x. Ya es de. E rum twix nimama . El terreno ya es de mi to. Tya?. Donde?. Tyaamani awex?. Dnde compraste tu pantaln?. Tyut. Ante ustedes. Tyut mix k aywiken. Ante ustedes no cantar.

4 5
85

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

85

08/07/2004, 08:18 a.m.

T
Tab er. Subir. Twae t ab er tor otot, itran. Para subir al techo de la casa, est muy difcil. Tabkin. En la maana. Tama e tabkin Wyen taka e bor. En la maana desayun con pan. Tab sen. Suba, Guarde. Tab sen Kora e junob totot. Por favor guarde los papeles en su casa. Tab senbir. Elevado. Tab senbir Chembir e nuxiOtto. La casona la hicieron muy elevada. Condicin. T erej. Desnivelado. T ererej Wab na

e oy tama e Otto. Los horcones de la casa fueron colocados en forma desnivelados. Condicin. Terer. De lado. E winik terer uwabu e kajn. El hombre coloc la mesa al lado. Terkin. Tarde. Ejkar inxin inpatna tama e terkin. Maana ir a trabajar por la tarde. Terwan. Se inclin. E kin terwanix tujor e witzir. El sol se inclin sobre el cerro. Tijn (Tij). Liendres. E ijch ok ayan e tijn tu tzutzer ujor. La nia tiene liendres en le cabello.

4 6
86

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

86

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tintin. Corva. E aj-aras uyobi utintin. El jugador se golpe en la corva de la pierna. Tirbir. Detenido, sostenido. E kajn tirbir tu nake Otto. La mesa est, sostenida en la pared.

Tisbir (tarbir). Tejido. E tisbir pojp utranir. El tejido de petate es trabajoso. Tisim. Sompopo. E mut ukuxi e tisim. El pjaro como sompopos. Tisrajk (tisirajk). comejn, Palilla. El Pajpaj ukuxi e t israj yi inmojrix arak. El sapo se alimenta de comejn y otros insectos. Animales. Tiw. guila. E T iw ajk uxoner tama e Wer. El guila es un animal carnvoro. Tix. Espina. E chuchu sitz ayan inte tix tu yok. El nene tiene una espina en le pie. Tixtix. Puntiagudo. E tun Tixtix uwirnar. La piedra tiene forma puntiaguda. T ixtz urumuy. Guanaba. E chuch umak i e t ixtz urumuy tu k ab . La ardilla come guanaba en el rbol. Tojr. Pgina, capa, Folio. E b ajxam tojr te tzijbabir Wejrem. La primera pgina del libro est rota. Tojtome. Hormigas Acarreadoras. E tojtome Pukujkyob ume e jajar. Las hormigas acarreadoras, se alborotaron por la lluvia.

T oror. Muro. Tama e rum ayan t oror tun tamar. El terreno tiene un muro de piedras. Totcha. Caracol. E totcha takwan tu kab e te. El caracol se prendi en la rama del rbol. Toxmar (toxtza). Criar, Crianza. Eyxik ayan ut oxma r e ak ach takar. La seora tiene crianza de gallina. T oxpe. Salvia. E winik ayuch i unuk e toxpetwae kuxjor. El hombre toma horchata de salvia para el dolor de cabeza. Tum. Angosto, estrecho. E katata che: majax tunor e pakab axin ochwob, tama e tum. No todas las personas tomarn el camino angosto; dice el seor. Tuchur. Acuclillas. E winik tuchur aweta chor. El hombre come acuclillas en el guatal. T unk u x (tunk u x). Correcaminos. E tunkux uchuki e sajk. El correcaminos caza chapulines. T unt a. gotas. Tama e o r otot tunta e jaumen e tzatz jajar. En el techo de la casa, cay gotas de agua por la tormenta.

4 7

SINTITUL-6

87

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tur. Conejo. E tz iuchuki inkojt t ur. El perro caz un conejo. Tux. Corto. E sitz uche inte tux kay inkajyer. El nio canta una cancin corta, pero alegre.

TZ

Tzajran. Viciado. E sitztzajran tama e ucher. El muchacho est viciado por el alcoholismo. tzajtaka. Triste, tristeza, tristemente. Nisakun tzajtaka sakojpa tama xe chamay uwixkar. Mi hermano amaneci triste, porque muri la esposa. Tzajtakix (matakix). Lastimado, lastimoso. Nisakun tzajtakix axana umen e yob saj. Mi hermano se ve lastimado, por los golpes. Tzajtzaj. Menosprecio, le hacen

triste. E chuchu sitz achena tzajtzaj ta kanwa r. El nio, lo tratan con un menosprecio en la clase. T z a j t z i r ( u s e r n a r ) . Deseos, discriminacin. E ixiktak ayan e tzajtzir takarob twa ukanyob e chorti. Las mujeres tienen deseos de aprender chort. Tzakarna. Encomendado, enviado. E Jwan tzakarna ixin utares e si te otot. Juan fue enviado para traer la lea a casa. Tzakarnix. Ya fue enviado. E tzi j b abir tzakarnix twa e ajkanseyaj. La carta ya fue enviada al profesor. Der. Tzakarnar: enviar. Tzaput. Zapote. Nimamaixin ayuxi inwopjr e tzaput. Mi to se fue a cortar un zapote. Tzatzrate. Madera fina. Nitata

4 8
88

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

88

08/07/2004, 08:18 a.m.

unmani e tzatzarate twa uche uyotot. Mi pap compr madera fina para hacer la casa. Tzaya. Haga nudo. Maritzaya e sukchij. Haga nudo en la pita Mara. Der. Tzay: nudo.

Tzaybir (tzakbir). Aadiduras. E ab tzaybir ut. La hamaca tiene aadiduras. Tze ne r. Risa, rer. Tyainwira e b onb ir jut uyajk e n e tze ne r. Cuando veo al payaso, me da risa. Tzenyon. Remos. Tyaakay ukajti e namur nitatanoy tzenyon . Cuando mi abuelo cuenta chistes, nos remos. Der. Tzener: rer. Tzeper. Prensado. E nar tzeper turu tama e tisbirte. Las mazorcas de maz estn prensadas en el tapesco. Tzere. Cresta. Utatae akach ayan e tzere tut. El gallo tiene cresta. Tzetze. Piuelo. E winik war upaki e tzetze. El hombre est sembrando piuelo. T z i j k a r, tzikmar. Sumar, cuantificar, contar. E ajkanwarob ukani twauchyob e tzijkar. Los alumnos tienen que contar. Tzijpak. Tamalito, sispaque. E Mari ixin uxiri e an twa uche e tzijpak. Mara se fue a cortar elotes para hacer tamalitos. Tzijtzi. Crudo. E mis ukuxi e wer tzijtzi. El gato come carne cruda.

Tzikbirtaka. Abreviado. E sitz unata atzijbayan tzikbirtaka. El nio sabe escribir palabras abreviadas. Tzikijn (meyra). Muchos, bastantes, suficientes. E ajpatnarob ta chor ayan tzikijn. Los trabajadores del guatal son muchos. Tzikkin. Numerosos. E xinich atabwob tama e te tzikkin. Las numerosas hormigas suben al rbol. Tziktzik. Camarn. Ta xukur ayan e tziktzik. En el ro hay camarones. Tzimaj. Jcara, Morro. E Mari uchoni e sa tama e tzimaj. Mara vende atol en jcaras. Tzopor. Maneado. E akach tzopor uyok char tama echan. La gallina est maneados en el bejuco. Tzubur. Regado. E ixim tzubur tu t e rum. El maz est regado en el suelo. tzujtzuj. Jilguero. Inchuki inkojt tzujtzuj. Cac un pjaro jilguero. Tzukran. Desgastado. Uwex e tata tzukran umen e patnar. El pantaln de pap est desgastado por el

4 9

SINTITUL-6

89

08/07/2004, 08:18 a.m.

trabajo. Der. Tzuk: viejo. Tzukti. Barba, Barbilla. Nimama ususi utzukti tama e sujsib. Mi to se rasura la barba con el rasurador. Tzukur. Fraccin. E man uyakta intetzukur tama e patnar. El mozo dej una fraccin de la tarea que se le dio. Tzunir. Tacao. E winik taka umaxtak uche meyra tzunir. El hombre es muy tacao con sus hijos. Tzutz. Cabello. E ixik achi e tzutz ujor. La mujer es de cabellos largos. Tzutzmar. Completar, resembrar. E tataixin ta tzutzmar. Pap fue a completar la siembra de maz. Tzuyutzuyu. Arrugado, ajado-a. E bujk tzuyutzu turu. La ropa est muy ajada.

TZ

Tzakoner. Medicina , medicamento. Tabay utujrur e tzakoner. Subi el precio de la medicina. Der: Tz akoner: cura. Tz ajb a (xumpa). Encendi. E siira machi tz ajb a umen xekuxur. Esta
4 0
90

lea no se encendi porque estaba mojada. Tzajrub. Capuln (fruta). E mut umaki uyutir e tzajrub. El pjaro come la fruta de capuln. Tzakar. Suficiente. Tama otot tz akar e nar. En la casa hay suficiente maz. Tzakna. Curaron. Niwawan tzakna umen e ajnirom. Mi cuada la curaron por el curandero. Der. Tzak: curar. Tzakpa. Se cur. E ixik tzakpa taka e mok. La mujer se cur de la enfermedad. T z aksena. Ajustado, Complementado. Uchijrir e ixim ma chi tzaksena. La red de maz no est es ajustado. Tzakta. Ajust. Niwijtzin tzakta utumin twaumani inkojt uwakax. Mi hermano ajust el dinero para comprar una vaca. Der. Tzaktar: ajustar. Tzaktesbir (tzaktesnar). Ajustar, completar. Ma to jax tzaktesbir e tumin, twaamantza e ixim. Todava no est completo el dinero para comprar maz. Der. Tzakatar: ajustar. Tzamerir. Mojarse. E tzamerir taka e sijm uyajku e tutusnir. Mojarse

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

90

08/07/2004, 08:18 a.m.

con gripe, da resfriado. Der. Tzam: mojar. Tzayik. Rieguen. E ajkanseyaj che: tzayik e pakmar tu yototir e kanwar. El maestro dice: Rieguen las plantas en la escuela. Tzaymar. Regar. Ejchok uyusre uche e tzaymar te nichir. La seorita le

gusta regar las flores. Tzebjut. Bizcos. E winik tzebjut unakut. El hombre tiene ojos bizcos. Tzej (tzeb). Disparejo. Uterar e pojp tzej lokoy. El tule sali disparejo. Tzerer. Paternas. Uterar e tzerer tichan uyok. El rbol de paterna es alto. Tzi. Perro. E tziachuki e tur. El perro caza conejos. Tzibar. Color. E tzijbar tama e wakax saksak. El color de la vaca es blanco. Tzibayaj. Escribir. E sitzuna tix uche e pejk ye tzijbayaj. El nio ya puede leer y escribir. Tzija. Foca, perro de agua. E tzija ukuxi e tziktzik ta xukur. El perro de agua come camarn en el ro. Tzijb. Escrito. Nipyar mato uche e tzijb tya ixin ta nojchinam. Mi amigo no ha escrito desde que se fue a la capital. Tzijk. Barro o arcilla. Tama e tzijk achena e bejt. Del barro se hacen las ollas.

Tzijnib. Lapicero, lpiz. Nitu umani inte utzijnib ta niba. Mi mam compro un lapicero para m. Der. Tzi ijb : escribir. Tzijte(tzijnte). Yuca. E chuchu sitzumaki e tzijte. El nio come yuca. Tzikin. Da de los Santos. E tzikin achempa taka e tzayer. El da de los santos se celebra con alegra. Tzikirin. Cigarra. E mut uchuki inkojt tzikirin. El pjaro caz una cigarra. Tzikluya (tzbur). Chijute, pijuyo. E mis uchuki inkoj tzikluya. El gato caz un chijute. Animales. Tzojnok. Hilo. Upixam nisakun uchuyi e pik taka e saksak tz ojnok. La suegra de mi hermano cose con hijo blanco su vestido. Tzojta. Arrollado. E sojk tzojta u m e n e k o j n . La basura fue arrollada por la quebrada. Tzoko. Reviente. Tzoko kora e tzojnok yax sitz. Reviente ese hilo por favor nio. Tzokpa. Se revent. Tzokpa ut e lab. La cuerda de la guitarra se

4 !

SINTITUL-6

91

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 "
92

revent. Tz otbir. Empacado. E b ujk tzotbir turu tama e mukuk. La ropa est empacada en la mochila. Der. Tz ot: empacar. Tz otb irix. Ya est empacado. Ub ujk e tata tzotbirix, twa axin. La ropa de pap, ya est empacada para el viaje. Tz oti k. Empaquen. Tz oti k e tuk i k takix twakaxin kaxana. Empaquen las cosas, nos vamos de paseo. Tzu. Absorbiendo, absorber. E rum wakchetaka utzu e ja. La tierra absorbe rpidamente el agua. Tz u pa. Disminuy. E jatama e xukur tzupa, kochwa machix war akaxi e jajar. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. Tzujrnar. Pelar. Bajxan twa e tz ujrna r e kar, ukani pojka r. Antes de pelar las verduras, hay que lavarlas. Tzujtz, tzujtztir. Besar, beso. E chom sitz uyajku inte tzujtz e ijchok. El joven le dio un beso a la seorita. Tzujtzaj. Guachipiln. Takojn war inte tzujtzaj. En la quebrada hay un rbol de guachipiln. Tzunun. Colibr. E tzunun atobay tu kab e te. El colibr vuela por las ramas del rbol. Tzupun. Morral, bolsa. E winik

ukeche e tz upum twae chukchay. El hombre lleva su morral para pescar. Tzur. Hormigas guerreras. Inyaj akuxonob e tzur. Las hormigas guerreras pican fuerte. Tzurub. Saltamontes. E mis ukuxi inkojt tzurub. El gato caz un saltamontes. Tz urumuy. Anona. Tama e k ajn ayan inwojr tzurumuy. En la mesa hay una anona madura. T z ustaka. Despacio, quieto, silencio. E chuchu sitz tzustaka awe. El nio come despacio. T z u t z u. Sarazo(za). M a c h i atzajba e kajk umen e tzutzue si. La lea no se enciende porque est sarazo. Nota: Tz utz u : implica entre verde y seco, cuando se refiere a lea. Cuando se refiere a frutas. Condicin.

Utkajk. Brasas. Utkajk kampa twa e pojp wer. Las brasas sirvieron para asar la carne. Ubaxi. Maldijo. E Katataubaxi e chan. Dios maldijo a la serpiente. Der. B a x: Maldecir. Uban. Tambin, tampoco. Nitu machi ixin ta manwar,kapyar machi uban. Mi madre no fue al

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

92

08/07/2004, 08:18 a.m.

mercado, la vecina tampoco. Ubarir. Muy pesado. E winikob uchyob e patnar ubarir. Los hombres hacen trabajos muy pesados. Ubaxi. Arranc. E chuchu sitz ubaxi uterar e peych. El nio arranc la planta de tomate. U b e j r n a r. Acarrear. Uka n i ubejrnar e ja ta xukur, twa utzajyar e nichirob. Hay que acarrear agua del ro, para regar las flores. Ubi. Gusano. E ubi axana tama ukab e te. El gusano, camina en

la rama del rbol. Ubijnu. Piensa, imagina. E chom sitz ubijnu tama utu ajmok. El joven piensa en su mam enferma. Ubin. Escuche, oiga, consulte. Ubin kora, uyojroner e ajkanseyaj ixik. Seora, escuche la charla del profesor, por favor. Ubinon. Escchenos, iganos. Ubinon kora pyarox tama e ojroner xe kani kache. Por favor compaeros, escchenos en la platica. Der ub saj: Escuchar. Ubisi. Mide, pesa. Nituub isi e b u r twauchoni. Mi mam pesa el frijol

4 #
93

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

93

08/07/2004, 08:18 a.m.

para vender. Der bismar: medir, pesar. Ubixkes. Despierta. E tubir ubixkes usitz taka inte tzujtz. La mam despierta a su nio, con un beso. Uboni. Pinta. E chuchuijchok uboni meyn xechenbir tama e jun. La nia

4 $

pinta los dibujos del libro. Ubonir. Abundancia. Uterar e un, ubonir uyutir. El rbol de aguacate dio cosecha en abundancia. Uborojsenar. Acrecentar, aumentar. E ajyum uyajku uborojsenar e toymar twa e ajpatnarob. El patrn tuvo que aumentar el suelo de los trabajadores. Ubujkse. Viste. E chom ijchok ubujkse uba taka intepik ubutzir. La seorita, se viste con un lindo traje. Ub ujt a r. Llenar. E maxtakobixyob tama ubujtar e nar tama e chijr. Los muchachos, fueron a llenar las mazorcas de maz en las. Redes. Ub uki. Trag. E chan ubuk i inkojt pajpaj. La culebra trag un sapo. Der. Ubujk ar: tragar. Ubukba. Amonton. E takan winik ubukba e tun tama e rum. El anciano amonton piedras en el terreno. Uburi. Moj. E churkab uburi e bajsibir. El beb moj los paales. Der. B ur: Majar.

Ubuti. Llen. E noya ubuti e bujr taka e ja. La abuela llen el cntaro con agua. Der. But: Llenar. Ub utza . Ahum. E noy ubutza ut e ixim taka e ujtzub. El abuelo ahum el maz con incienso. Uch. Piojo. E uch uyanyanres e pakabob. El piojo daa la salud de las personas. Ucha. Zancudo. E ucha uyajku e mok. El zancudo es transmisor de enfermedades. Uchabu. Acuesta. E tu uchabu e c h urkab t a m a e a b . M a m acuesta al beb en la hamaca. Uchajmar. Recibir. E ajkanwarob, ixyobta chinam twauch ajmarr e junob twaukampesob. Los alumnos fueron a recibir sus tiles escolares al pueblo. Uchaki (uxuri). Cort. E wininik uchaki ukab e te. El hombre cort las ramas del rbol. Der. Chak: cortar. Uchnar , uyuchnar. Tomar. Twa uch na r e ja , e wakaxobekmwob ta xukur. Las vacas bajan a tomar

SINTITUL-6

94

08/07/2004, 08:18 a.m.

agua al ro. Uch ujb a. Guardar. E chuchusitzxe anatanyan ukani twauchujkba ujun. El nio ordenado, debe guardar sus cuadernos. Uchamse. Mat. E tata uchamse e chan taka e tun. Pap mat la culebra con la piedra. Uchapi. Cocinar. E ijchok uyusre uchapi e wyar. La seorita le encanta cocinar. Uche. Hacer. E chuchu sitz uche ukanwar bajxan e aras. El nio tuvo que hacer sus deberes antes de jugar. Uchicher. Venas de. Uchicher e yob akekoran umen e aras. Las venas de las piernas se ponen fuerte por el deporte. Uchojnar. En Venta. E ijchok war ulok se uchojnar chakojt chitam. La seorita tiene en venta dos cerdos. Uchojresnar (uchojbesnar). Estimar apreciar. Uchojresnar inkojt tubir jax uchenik inte maxtak. Un hijo debe apreciar a su madre. Uchu se. Amamantar. Utue tzikay uchu se ubikit. La perra, se puso amamantar a sus cachorros. Uchuki. Caz. E tzi uchuki inkojt chuch. El perro caz una ardilla. Der. Chukk: cazar. Uchuyi. Costura. E tuuchuyi ubujk e tata. Mam costura la ropa de

pap. Der. Chuymar: coser. Uj. Luna. E uj ayan uwirnar taka e akbar. En la noche se observa bien la luna. U j a m . Entre. Ta m a u j a m e ajkanwarob ye ajkanseyajob ukani e pyarir. Entre alumnos y maestros debe haber amistad. Ujari. Teje. E ijchok ujari e pojp. La seorita teje petates. Ujatzi. Peg, golpe. E chom sitz ujatzi uwijtzin. El joven golpe al hermano menor. Ujaxi. Tuerce. E ijch ok ujaxi e sukchij. La seorita tuerce la pita del maguey. Ujchur. Chinche. E ujchur jax inte bixirar mabanban. La chinche es un insecto daino. Ujiti. Apret. E sitzujiti uwex taka ukajchib. El joven apret el cincho en el pantaln. Ujorir. Encabezamiento. E ajkanseyaj uche ujorir e tzijb ayaj. El profesor hizo el encabezamiento de la carta. Ujt. Soplo. E katatauyajk u e ujt tama ubixirar e winik. Dios dio el soplo de vida al hombre. Ujtz. Oler. E ujtz tame nichorob ayan utzajyer. Oler el aroma de las flores es delicioso. Ujtzub. Copal, Incienso. Tame tzikin akampesna e ujtzubtwae butzabrir. En el siqun, se utiliza el copal para desahumar. Nota:

4 %
95

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

95

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 &
96

Siqun implica da de todos los santos que se celebra el primero de noviembre. Ujujta, uyujta. Soplar, dar aire. E tu ujujta e kajk. Mam se puso a soplar el fuego. Ujunar. Documento. E winik, uchoki ajunar e rum. El seor, perdi su documento del terreno. Uka par. Finalizacin, terminacin. Koton inyajrix tama ukapar e kanwaar. Llegamos nuevamente a la finalizacin de las clases. ukapesnar. Terminar. Nitata tu kapesnar upatnar. Mi pap fue al guatal para terminar la tarea. Ukabajsenar. Nombrar. Tama e mormor chinam ukani chenar ukabajsenar inkojt ajkanseyaj. En la aldea hay necesidad de nombrar un maestro para escuela. Ukajnar. Apropsito. E ajkanseyaj ukajti ukajnar inte numer twa utzajyes e maxtak. El maestro cont un chiste apropsito, para que nios se motivaran. Uk ajpesna r. Recordar. Uk ajpesna r e katatairaj iraj uk ani twaalokoy inbutz e patnar. Aclamar todos los das a dios en el trabajo es importante. Ukajtnar. Pedir. E chom sitztwa alokoy tama e otot uche ukajtnar. El joven tuvo que pedir permiso para salir de la casa. Ukampesob. Utilizar. E ijchoktak

tama uyototir e kanwar uk ani twa . uk ampesobtz ustaka e tz ijb abir jun. Las nias de la escuela deben utilizar los libros, adecuadamente. Ukanar. Yema. Yer e sits uyusre ukuxi ukanar e kum. El nene le gusta comer yema de huevo. Ukani. Quiere, necesita,. E pyar uk ani twaajk untz a e tzijnib . El compaero quiere que le se preste el lpiz. Ukasi. Fractur, quebr. E chom sitz ukasi uya. El joven se fractur la pierna. Ukaynar. Reprender, regaar. E chuchu, sitz uche mabanban ojroner, utata lokoy taka ukayaner. En nio dijo malas palabras, el padres sali a reprender. Ukejchar. Llevar. Ukejchar e si tama e Otot utranir. Llevar una carga de lea, es muy difcil. Uker. Llanto. E chuchu sitz kay takeuker. El nio salt en llanto. Ukinar. Siempre. Ajkin ajki n ukinar anchpa bantaka. Todos los das siempre me levant a la misma hora. Ukojpar. Coger, recoger. E maxtak ixyob tama ukojpar e makwar tya ayan e pakbir. Los nios fueron a recoger frutas al huerto. Ukojyar. Masticar. Ukojyar e wyar ukani cheanar meyra. La comida se debe masticar bien.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

96

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ukoyresnar. Aburrir, cansar, fastidiar, molestar. Ukoyresnar meyra tama uyototir e kanwa r, twa e ijchok. La nia le encanta molestar en la clase. Uk'ub'sena'r. Obedecer, aceptar, Creer. Ubabesnar uyojroner e katata intran. Obedecer los mandamientos de Dios es difcil. Ukujnar. Contestar, contemplar. Unsre ukujnarr e sakopar ta kopot. Me gusta contemplar el amanecer del campo. Uk ujxa r , wya r. Comer. Uk ujxa r, e wyar uyajku e buzir twakaba. Comer alimentos nutritivos es saludable para el. Organismo. Ukajchar. Amarrar. E unyan winik ixin tama ukajchar e makte take chan. El anciano fue a amarrar el cerco con mecate. Ukajyesnar. Iniciar, empezar. Ukajyesnar e kanwar tama e ustab ir chortiachempa e ajkinob ira. En estos das van a iniciar las clases de Gramtica Chort. Ukani. Aprende. E chuchu ijchok ukani e pejk jun chantaka. La nia aprende a leer lentamente. Ukanse. Ense. E ijchok ukanse e mojr ixiktak tama e cheyaj wyar. La seorita ense a otras mujeres a cocinar. Ukojknar. Esperar, cuidar. Ukani ukojkna r taka inte tzajyer e topob jab. Esperar con alegra el nuevo ao.

Ukotb ana r. Embrocar. Ukotb ana re b ejt uk ani twama chi ab utk a taka e ja. Ha que embrocar la olla, para que no se llene de agua. Ukrejbnar. Halar, Jalar. Jay kache ukrejbnar e wakax taka inte yer sukchij bajkat atzokpa. Jalar a una vca con una pitilla se corre el riesgo de que. Se reviente. Ukukurnar. Derribar, arruinar,. E yukbar tari tama ukukurnar e ototob ta chinam. El terremoto vino a derribar las casas del pueblo. Ulajti. Sostenerse, detener. E noy uka twa ulati uba taka e te. El abuelito debe sostenerse en el bastn. Ulokesnar. Quitar, sacar. Ukani ulokesnar e bur ta bejt. Hay que sacar los frijoles de la olla. Ulokib(ulok ib ir). Salida de. Yusin ajkin turu ulokib e kanwar. La salida de la clase es a las doce del medio da. Ulukba. Cuelga. E tata ulukba e murur tama uyoyir e otot. Pap cuelga el tecomate en el pilar de la casa. Uma (machi). No (respuesta). Kanika ipatna takaren?. Quiere trabajar conmigo?: No. Nota: Uma, es un . De negacin que se emplea para responder a una pregunta. Umajnar. Comprar. Umaknar e chabob ixin e chuchuijchok. La nia fue a comprar dulces.

4 /
97

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

97

08/07/2004, 08:18 a.m.

4 (
98

Umajres. Engaar, mentir.. E chuchu sitz kani ani umajres utu yi tajwintza. El nio quiso engaar a su madre, pero fue descubierto. Umaktir. Tapadera. Umaktir, e burob yobtzaa. La tapadera de los frijoles se quebr. Umeke. Abraza. E tata umeke uyumen. Pap abraza a su hijo. Umen. Por. Umen e machi ochoy ta kanwar e chon sitzmachi obna uyaru yutzijba e jun. Por no asistir a la escuela, el joven no puede leer ni escribir. Umenjsu. Barre. E tu u m e s u aretinaj . Mami barre el patio de la casa. Umori. Rene. E ajkanseyaj umori e tatabirob tame e chan uj. El maestro rene a los padres de familia cada cuatro meses. Umorojsenar. Reunir, juntar. Intran umorojsenar tunor e pakabob tama mormo. chinam. Es muy difcil reunir a toda la gente de la comunidad. Umujxa r. Moler. E ijch ok uyusre ayi umujxar utekum tame cha. La seorita le encanta moler maz en piedra. Un. Aguacate. Uterar e un tichanir uyok. El rbol de aguacate es muy alto. Unatanar (unantanwar). Saber, conocer. Unatanar e pejk ye tzijb jun akampa. Es necesario

saber leer y escribir. Unajpes. Olvidar. E chuchu sitz ukani twa unajpes e bakukseyaj xe ajkuna umen e tzii. El nio debe olvidar el susto que le dio el perro. Unakyotot. Pared. Unakyotot chenbir tamesarum. La pared de la casa es de bajareque. Unawalir. Espiritualismo, espiritualista. E paka b a b ukub syobunawalir e pakabab xe chamwabix. Las personas creen en el espiritualismo de los fallecidos. Unen (yunen). Hijo (a). E unen xe akube s y a n i n k a j y e r t w a e tatabirob. El hijo obediente y bueno agrad a sus paps. Uni si. Tizn. E chuchusitzuputa uyok taka inte uni si. El nio se quem el pie con un tizn. Unijkar. Desviar. Unijkar inte nuxi te utranir. Es muy difcil desviar un gran rbol. U n o j t a resnar. Engrandecer, aumentar, agrandar. Unojtar e s n a r e chor uka n i s a j k n a r m e y r a m a n. P a r a engrandecer el guatal habr que buscar muchos mozos. Unujtar. Juntar, reunir. E chom maxtak turanob tama unujtar e tunob tama e chawar rum. Los jvenes se dedicaron a juntar piedras en el campo de. Ftbol.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

98

08/07/2004, 08:18 a.m.

Unumse. Pasar, rebasar. Tam a uyajnerob e chijob, e saksak chij kani ani umunse e iktzuren chij. En la carrera de caballos, el caballo blanco quiso rebasar al caballo negro. Unuti. Une, junta. E bir unuti e chamorwar. El camino une las dos aldeas. Upach i. Pisa. E chuchusitzupachi unej e mis. El nio pisa la cola del gato. Upajki. Sembrar. E ijchok uyusre upaki e nichir. La seorita le gusta sembrar flores. Der. Pak : siembra. Upajni. Escarba. E chuchu sitz upajni e rum twaulok se e tzijte. El nio escarba la tierra, para sacar la yuca. Upasi. Abrir, destapar. E sitzmachi obna upasi xeajkuna. El nio no pudo abrir la caja de regalo. Upaxi. Venci, gan, aventaj. E winik upaxi upyar taka e ajner. El hombre le gan a su amigo en la carrera. Upaxir. Muy desabrido (a). E juruk ut upaxir. La papaya est muy desabrida. Upejka. Lo llama. E tu lokoy upejka e sitztwauche wyar tama akbar. Mam sali a llamar al nio para cenar. Upejtar. Vaciar. Upejtar e jatama e bejt turan uche e chom sitz. El joven se puso a vaciar la olla de

agua. Upejtzar. Empacar. Upejtzar e tzijbabir junob turan uche e ijchok. La seorita se puso a empacar los libros. Upijchnar. Tocar. E noy ulajbes e koroch. El abuelo sabe tocar el violn. Upikir uti. Labios. E ajkanseyaj ixik uboni upikiruti. La maestra se pinta los labios. Upisi. Lo desnuda. Tya upisi e churkab wakchetaka awates. Cuando desnudas al bebe, inmediatamente balo. Upojchi. Lava. E ijchok upojchi e bujk ta xukur. La seorita lava la ropa en el ro. Der. Pojch ya j: lavar. Upojchar. Pelar. E sikab kani upojchar twaukoynar. La caa hay que pelarlo para chuparlo. Upojpi. Lo Asa. E tu upojpi e wer twa e orajkin. Mam asa la carne para el almuerzo. Der. Pojpnar: asar. Upojro, usajka. Buscar. E tata upoujroa e si ta nukte. Pap busca lea en la montaa. Upojrsaj. Investigacin. E patnar yax upojrsaj e ajkanseyaj. Ese trabajo es una investigacin del profesor. Upori. Contagi, lo lastim. E sitz upori tunor taka e tzener. El joven contagi a todos de la risa.

4 )
99

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

99

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 =
10 0

Upotzi. Revolcar. E maxtak kay upotzi ubobtama e ji. Los nios se pusieron a revolcar en la arena. Upujsar. Botar, derramar, tirar. Upubsar e sojk merer tyakaxana. No se debe tirar basura en la calle. U p u r u t n a r. Quemar, acusa. Upurutnar e ajkanseyaj tama e ajxujchuche e ijchok. La seorita acusa al profesor de ladrn. Upyarse. Acompaar. E sitzukani twa upyarse uwijtan ta chinam. El muchacho debe acompaar a la hermana al pueblo. Us. Mosquito. E us Chuwan tujor ukum e tu. El mosquito vol por sobre la masa de mam. Animales. Usajknar. Buscar. Usajknar e si axin e winik ta nukte. El hombre fue a buscar lea a la montaa. Usajpesnar. Limpiar. Uka n i sajpesnar tyaachena e kanwar. El saln de clase hay que limpiarlo. Usaksakir. Lo blanco. Usaksakir e tokar utzajyresen. Lo blanco de las nubes me agrada. Usati. Gast. E Chuchuijchok usati e tumin tama e ayaras. La nia gast el dinero en sus juguetes. Usij. Zopilote. E usij jax inkojt arak xeb ixir xeuk uxi e we r. El zopilote es un animal carnvoro. Usijpes. Lo regal. E tu usijpes uyar taka inkojt yuru. La mam regal un pollito a su hija.

Usisbujres. Refresca. E jajar usisbujres e ajkin. La lluvia refresca el ambiente. Usojyar. Encorvar. Usojyar e takin ukani meyra kekwar. Para pandear el hierro se necesita de mucha fuerza. Ustabir. Corregido. Upztnar e ajkanwarob ukani ustabir. El trabajo de los estudiantes tiene que ser corregido. Ustana. Arreglaron. Ustana inte nichir twae ajkanseyaj ixik umen e chuchu ijchoktak. Las nias de la escuela arreglaron un ramo de flores para la maestra. Ustanar, ustayaj. Arreglar, acomodar. Ukani ustanar ujunar e otot. Hay que arreglar la escritura de la casa. Usubajresnar. Avergonzar. Usubajresnar inkojt pakabtama u j a m e m o j r m a b a n b a n . Avergonzar a una persona ante otros es antimoral. Ususi (upajri). Labra, Rasura, afeita. E tataususi utzukti . Pap se afeita la barba. Der. Sus: labrar, rasurar, afeitar. Usuyte. Tronco. E tur utura usijk tama inte usujte. El conejo hizo su nido en el tronco del rbol. Usuyu jor. Occipital. E winik uk okchi e bak tama usuyujor. El seor, se fractur el hueso occipital. Cuepo. Usyukab. Codos. Tama usuyekab

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

100

08/07/2004, 08:18 a.m.

e sitz ayan e chek. El nio tiene llagas en los codos. U t abse. Lo sube, aumenta, incrementa, aument. E ajchonmar ut ab se utujrur e jaxbir sukchij ye pojp. El comerciante aument los precios de lazos y el petate. Utox. Su crianza. Utox e tzi ayan ukamparir twa e pakab. La crianza del perro es importante para el hombre. Utuchba. Acomodar. E winik utuchba umukukir ut e ixin tujor e kajn. El seor acomod los sacos de maz sobre las bancas. Utayok. Pantorrilla, Zajorin. E sitz uyobi uba tame utayok. El nio se golpe en la pantorrilla. Utajchu. Rajar. E tata ukani twa utajchu ukojkir e te. Pap tendr que rajar el trozo de madera. Utajwi. Encontrar, hallar. E chuchu sitz ukani twautajwi e tumin xe uxhoki. El nio tendr que encontrar el dinero que perdi. Utakijres. Secar. E ijchok turan utakijres e bujk ta kin. La joven pone a secar la ropa al sol. Utakre, utakarnar. Ayudar. E chuchu sitz ixin utakre utata tamepatnar. El nio fue ayudar a su pap a sacar la tarea. Utarer. Personalidad, raza. Utarer e ajkanseyaj achamtza ta mormor c h i n a m . La personalidad del profesor es aceptada en la aldea.

Utares. Trae. E ajchonmar utares e jaxbir sukchij twa uchoni taka upyarob. El comerciante trae lazos para vender a los vecinos. Utatawakax. Toro. E utatawakax uyuchi e jata xijur. El toro toma agua en el ro. Utchen. Barranco. Tama inte utchen bajkat ojri e chij. Existe la posibilidad que el caballo call a un barranco. Utene. Amasa. E ojbor. utene utanir eyxim twa uche e b or. El panadero amasa la harina para hacer pan. Der. Ten: amasar. . Utijres (Utijru). Desbarat, destruy. E yukbar utijres e noj chinam. El terremoto destruy la ciudad. Der. Tijr: Desbaratar, destruir. Utixi (utajchu). Rajando. E winik war utixi e si. El hombre esta rajando lea. Utja. Ojo de agua, fuente de agua. Eyxiktak axyob utaresobe jatame utja. Las mujeres van a traer agua al ojo de agua. Utjunte. Amatillo. Utjunte jax ukaba inte mormor chinam ta chorti. Amatillo es el nombre de una aldea de esta regin chort. Utkin. Cielo. E Utkin makar umen e tokarob. El cielo est cubierto por las nubes. Utkob. Brazos. E utkab koy umen e meyra patnar. Los brazos se cansaron por trabajar mucho.

5 1
10 1

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

101

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 2
10 2

Utnijor. Mi frente. Umen e kuxjor, inturba uyopar e toxpe tama utnijor. Por el dolor de cabeza, puse hoja de salvia en mi frente. Utnimujk. Mi ombligo. Utnimujk sampa umen e yob saj. Mi ombligo se inflamo por el golpe. Utojrar, Utori. Lastimar, provocar. E chom sitz utori e ijchok taka uyoroner. El joven lastim a la seorita con sus palabras. Utoyi. Pag, cancel. Niwijtan utoyi e b etwar t a k a u m a m a . Mi hermana, pag la deuda con el to. Utoymar. Pago, sueldo. Koner utoymar e ajpatnarob. Hoy es el da de pago para los trabajadores. Utranir. Muy difcil. E kanseyaj utranir tama yotot kanseyaj. La educacin es muy difcil en la escuela. Utuchi. Seal. E tat utuchi chichi ayunenob. Pap seal quienes son sus hijos. U t u c h y e n. Me seal. Wa r utuchyen e ajkanseyaj. Me est sealando el profesor. Utujir. Mal aliento. Utujir uyej e winik umen e ucheer. El hombre tiene mal aliento por las bebidas embriagantes. Enfemedad. Utujkar. Derramar, echar, votar. E ja ukani utujkar twa machi umorojse e ucha. Para evitar los sacundos hay que votar el agua.

Ututzbanar, ujajyar, uwajyar. Extender. Ututzbanar e pojp twa achompa ixin uchyob e chuchu sitzob. Loa nios fueron a extender los petates para venderlos. Utwa (utya). Piernas. Intantan utwae sitzumen e xambar ajkkin ajkin. Las piernas del joven estn duras por caminar a diario. Utwejob. Dientes. E utwejobuk ani pojkar nakpat e wyarob. Debemos cepillarnos los dientes despus de cada comida. Utwitzir. Pendiente. E bir tyature n utwitzir axin. El camino donde vivo es muy pendiente. Utzanir. Lo picante. Utzanir e ich uche a ru e chuchusitz. Lo picante del chile, hizo llorar al nene. Utzajkib. Su aadidura. E pojp ayan utzajkib. El petate tiene su aadidura. Utzajyar. Regar, mojar. Utzajyar e jinaj achempa twa machi ataki. Para evitar que se seque la milpa es necesario regarla. Utzakse. Complementar, ajustar. Nitatautzakse e tumin twaumani e xanab. Pap tuvo que ajustar el dinero para comprar los zapatos. Utz ojyro. Molest. E ijch ok utz oyro meyra upyarob ta aktar. La seorita molest mucho a sus compaeros en el baile. Utzoki. Reventar, partir. E ijchok

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

102

08/07/2004, 08:18 a.m.

kay turan utzoki uchajnar e b ur. La nia se dedic a reventar los bejucos de frijol. Utzoti. Enrollar, arrollar. E cho turan utzoti e tzojnok. El muchacho se puso a enrollar el hilo. Utzu. Absorbe, chupa. E rum utzu e j a wakchetaka. La tierra absorbe el agua rpidamente. Utzujtzi. Besar. E chuchu sitz utzujtzi utu. El nio besa a su mam. Der. Tzujtz: besar. Utzupi. Lame. E tzi utzupi upat uyar. El perro lame el lomo de su cachorro. Utzajyres, utzayres. Complace, lo alegre. E chuchu sitz utzajyres utu t a k a i n t e kay. El nio complace a su mam con una cancin. Utzikutzik. Lo mejor. Uchitam nitu utzikutzik ut. El marrano de mi mam es de lo mejor. Uwabnar. Parar, colocar. Intran uwabnar e oyob tama e otot. Es difcil colocar los horcones de una casa. Uwajri (uyujta). Sopla. E ijchok uwajri e kajk. La joven sopla el fuego. Uwarajse. Lo visita. E ixik ixin uwarajse e ajnirom. La seora fue a visitar al curandero. Uwarasti. Chiste. E ajkanseyaj uwarastie ajkanwarobb ajxan xe

akay taka e kanseyaj. Antes de comenzar la clase, el profesor cuenta un chiste. Uwayne. Lo adormece. E tu war u w a y n e s e c h urkab. M a m adormece al nio. Uwerir. Carne de.. Uwerir e wakax intzaj pojbir. La carne de vaca asada es deliciosa. Uwese. Lo alimenta. E tatob ukani twauwe se uyunenob. Los paps son los responsables de alimentar a los hijos. Uwejru. Romper. E ajxujch kani ani uwejru umajkib e otot. El ladrn quiso romper la puerta de la casas. Uwijchok. Hija de.. Uwijchok niwijtan ajkanseyaj. La hija de mi hermana es maestra. Uwijtan. Hermana de.. Uwijtan nipyar ayan inkojt uchurkab. La hermana de mi amigo tiene un beb. Uwinkir (ajyum). el dueo. Uwinkir e chij ixin ta nojkin. El dueo de l caballo, se fue a la fiesta. Uwira. Lo vio, mir. E churkab machi obna uwira upyar maxtak. El recin nacido no puede ver a sus compaeros. Uwiren. Me vio. E ixik uwiren tya war a nti. La seora, me vio cuando me estaba baando. Uwirse. Mostrar, ensear. Uk ani twa inwirse nipatnar taka e ajkanseyaj

5 3
10 3

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

103

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 4
10 4

ixik. Tendr que mostrar mi tarea a la maestra. Uwiruba. Autoestima. Akampa ke tunor e paka b ob u y u b i uwiruba. Es importante que todas las personas practiquen la autoestima. Uwisi. Cambiar. E ajkanseyaj uwisi uki n a r e k a n w a r, umen e morwarob. El maestro tuvo que cambiar el horario de la clase por las reuniones. Ux. Tres. Utu e akach ayan ux uyuru. La gallina tiene tres pollitos. Nmero. Uxaki. Traslapado. Uxaki ubob usansanir e otot. Los tirantes de la casa quedaron traslapados. Uxanab. Zapatos de. Nojta aketpa u x a n a b e chuchu sitz. L o s zapatos del nio le quedan grandes. Uxejrir. Fraccin. Era uxejrir e rum tyawar uyototir e kanwar. Este es una fraccin del terreno de la escuela. Uxejxar. Tusas de mazorca. Uxejxar e nar akampa twaachempa e nichir. Las tusas de mazorcas sirven para hacer flores. Uxere. divide, reparte. E tu b ir uxere e wyar taka e maxtak. Mam reparte la comida entre los nios. Der. Xer: repartir. Uxexres. Lo ensucia. E chuchu sitz uxexres ujobnuk taka e anam. El

nio ensucia la playera con lodo. Der. Xex: sucio. Uxijba. Peina. E ijchok uxijba utzutzer ujor. La nia se peina los cabellos. Uxobe. Desconfa, desconfianza. E sitzuxobe uyajkanseyaj. El nio desconfa del maestro. Uxojyo. Contorno, Rodear. E tata axin uxojyo e rum taka e petztun. Pap va a rodear el terreno con un cerco de piedras. Uxujchi. Lo rob. E ajxujchuxujch i e utuwakax tyamakar. El ladrn se rob la vaca del corral. Uxujna r. Provocar, encender. Uxujna r e tz ojyer majax imbutz. Provocar una pelea no es bueno. Uxujrar. Cortar. E ajkanwarobta uxujrar e n i c h i r i xob twa ayajkob e ajkanseyaj ixik. Los alumnos fueron a cortar flores, para regalarle a la maestra. Uxujyar. Perforar. Ukani uxujyar e junob twa akachpa tama e takin. Es necesario perforar los papeles para archivarlos. Uxujyib. La perforadora. E ajcheyaj ukampes uxujyib twa uche e kajnob. El carpintero usa su perforadora para hacer muebles. Uxyajr. Tres veces. E chom sitz uxyajr ixinta ta kuch si. El joven tres veces fue a traer lea. Uyar. Moyera de. Uyar e churkab

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

104

08/07/2004, 08:18 a.m.

apetzpa. La mollera del beb palpita. Uyarar. Jugo, nctar. Uyarar e sikab intzaj. El jugo de caa es delicioso. Uyarasa. Chilate (bebida tpica). U y a r a s a u y u c h y o b e ajpatnarob. Los trabajadores toman chilate. Bebidas. Uyarena r. Decir. Tama ayarena re ban chamay uyunen e katata. Jess muri por decir la verdad. Uya rti(Uyarati ). Saliva. Uya rti e tziak ampa twaukuxures uti. La saliva sirve para mojar la boca. Uyab arnar. Revolver. Uyab arna re bur taka e kum kay uche e ajcheyjaj xep. La cocinera se puso a revolver la masa con los frijoles para hacer shepes. Uyachpesnar. Levantar. Uyachpesnar e imbar uyusre uche e sitz. El joven le gusta levantar pesa. Uyajk una r. Dar, pegar. Uyajkanar e ojroner akani chenar taka e ajkanwarobtama e kanseyaj. A los nios se les debe dar oportunidad de participacin en las clases. Uyajnes. Lo persigue. E tz iuyajnes e tur akotoy tu chen. El perro persigui al conejo, hasta la cueva. Uyakach. Gallina de. Uyak ach e tu ajchabkum. La gallina de mam es ponedora. Uyakta. Dejar, divorciarse. E winik kani uyakta uwixkar. El seor

quiere divorciarse de su esposa. Uyaru. Lo grita. E ajkarer turan uyaru uwixkar. El borracho se puso a gritarle a su esposa. Uyej (Uti). Boca de. Uyej e murur chuchu. La boca del tecomate es pequea. Uyejtanar. Evaluar, probar. U y e j t a n a r unatarob e ajkanworob ukani chenar twa uchekswob koba unatob. Hay que evaluar constantemente al alumno para comprobar cuanto han aprendido. Uyejtznar. Imitar, imitacin. Uyejtznar inkojt chuchu sitz imbutz twakatzay. Es Importante imitar a un nio para vivir la felicidad. Uyemsenar. Bajar, descender. Uyemsenar e makwar tabay uche sitz tama uterar e malak. El nio subi al rbol de mango a bajar frutas. Uyobi. Quebr, golpe. E ixik uyobi e bujr. La seora quebr el cntaro. Uyojmar. Espuma. Ketpa uyojmar e xapun tu jor e chuchu sitz. El nio le qued espuma de jabn en la cabeza. Uyokir. Principios. Uyokir e kanwa r, akay tama e otot. Los principios de la educacin, empiezan en el hogar. Uyub nar. Or. Uyubna r ukayobe mutob utzajyres e sakojpar. El

5 5
10 5

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

105

08/07/2004, 08:18 a.m.

canto de los pjaros alegra las maanas. Uyuchi. Toma. E chij uyuchi e jata xukur. El caballo toma agua en el ro. Der. Uyujchar : beber. Uyujku. Mece. E sitz uyujku e churkab, twa awayan. El nio mece al beb, para que se duerma. Uyustanar. Ordenar, adecuar, arreglar. Uyustanar e chawar rum ixyobe e chom maxtak. Los jvenes fueron a arreglar el campo de ftbol.

5 6
10 6

Wa. Pierna. E chuchusitzayan e kasemar ukojko tama e uwa. El nio tiene la pierna fracturada. Wakchetaka. Apresuradamente, rpidamente, pronto. E maxtak wakchetaka asyob t a m a e pokpok. Los nios jugaron apresuradamente el partido del ftbol. Wan, wawan. Parar, detenerse. E churkabkanix awan ubajner. El beb empieza a detenerse slo. War. Parado. E chuchu sitzwar tama or e tun. El nio est parado sobre la piedra. Watar. Alturas. E mut chuwan watar tichan. El pjaro vol por las alturas.

Wabun. Pare, coloque. Wabun e pajrbirte tara. Coloque aqu la marimba. Wajr. Ventilacin, telaraa. Tuchenibe wya r ayan e wajr umen xe pasbir imbijk imbijk. La cocina tiene ventilacin, porque tiene ventanas. Wajroner. Soplar. E chuchuijchok utakre utu taka e wajroner e kuskus. La nia ayud a soplar el maicillo a su mam. Wajrsaj. Abanicarse o darse aire. Ayan e pakabobxeukampesob e wajrsaj twa e tikwar. Para el calor muchas personas se dar aire. Wak. Lengua. E wakja x imb ijk tya katjwi utzeyr e wyar. La lengua es parte donde nos damos cuenta de los sabores. Wakc h e s n a . Lo apresuraron. Wakchesna e chom sitzumen e jajar. La lluvia hizo apresurar los pasos al joven. waka. Mescal. E wakaak ampa twa ache mpa e jaxar sukchij. El mescal sirve para hacer lazos. wakax. Ganado. E wakax turu ta makte. El ganado est en el corral. Wanchereck. Codorniz. E wancherekuch ab u ux uku m tama usijk. La codorniz puso tres huevos en el nido. Wapori. Evapora. E jawapori umen e syan k in. El agua se evapora por el sol.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

106

08/07/2004, 08:18 a.m.

War. Est. E chij war ukuxi e ak. El caballo est comiendo zacate. Wara. Visita. E wara xe uche e kojna ubutzir. La visita de la ta fue agradable. Warar. Reflejo. Tama e jacheker uwarar kin. El reflejo del sol se ve en el

agua. warib. Nuera. U n u m s e i n t e mab anbanir e waribtwae tu. La nuera de mam tuvo un accidente. Wariwar (warwar). Hace un instante. Wariwar asatpa e makchan. Hace un instante desapareci el arcoiris. Warix (wix). Ya est. E topop ajkanseyaj warix akanseyan taka e ajkanwarob. El nuevo maestro ya esta trabajando con los alumnos. Warka kawira e ekob. Estamos observando las estrellas. Wartaka (warto). Siempre. Wartaka intajwi inkojt tak an winik tyainxin ta kanwar. Siempre que voy a la escuela, encuentro a un anciano. Warto. Todava. Warto kawira upatnarob x e k a p y a rob turanob b a j x a n . Todava observamos obras de nuestros antepasados. Wartokto. Recin, al instante. Xe wartokto anujbyob ixyob ta xambar. Los recin casados, se fueron de paseo. Watar. Viene. Taka nipyar watar inkojt chuchu sitz ta nojkin. Con

mi amigo viene un nio a la fiesta. Watixkin. Oriente. Ta watixkin atoboy e kin. El sol nace en el oriente. Wawan. Cuada. Uche e basbir pa e wawan twa niwijtan. La cuada de mi hermano hizo tamales. Wax (tzimaj). Jcara. E wax ak ampa twauyuchnar uyare sa. La jcara sirve para tomar chilate. Wayak , wak a . Soar. E wayaktwa e watarir imbutz. Soar, el futuro siempre es bueno. Wayka. So. E chuchusitzwayka uwira xeayan inkojt uchij. El nio so en tener un caballo. Waynem. Dormido. Waynem char e churkab ta chakte. El beb est dormido en la cama. Wayner. Dormir. E waynir akampa twa e turer imbutz. Dormir es indispensable para la salud. Waynesbir. Adormecido. Uchojchyar e sinam uyakta waynesbir ut ukab e chuchu sitz. El piquete de alacrn dej adormecido el brazo del nio.

5 7

SINTITUL-6

107

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 8
10 8

Waynesnar. Adormecer. Ukani waynesnar e churkab twa ajiri. Hay que adormecer el beb para que descanse. Waynib. Dormitorio. E waynibtwa e maxtak aketpa tama uyejtzer tya awayan e tata. El dormitorio de los nios est al lado del cuarto de pap. Waynij. Sueo. E waynij imbutz, kochwaban aktabir. El sueo es hermoso, porque es de la naturaleza. Wayresnar. Alisar, pulir. E a j p a t n a rob u k a j y e s o b e wayresnar tama e kajnob. Los trabajadores comenzaron a pulir los muebles. Wayte. rbol de conacaste. Tama e wayte ayan usijk e mutob. En el rbol de conacaste hay un nido de pjaros. We . Comi. E ma n wemaku k opot. El mozo come en el monte. Wenib. Mesa. Wabunik e wyar ta wenib. Pongan la comida en la mesa. Wer. Carne. Koner tabay utujrur e wer. El precio de la carne ha subido. Weri. Encarnando. Weri uchek e tzi. La herida del perro est encarnando. Webtanik. Manden. Webtanik e maxtak, ta mes Otto. Manden a los nios, a barrer la casa.

Wecher. Desatado, desenredado, suelto. Ujor e otot wecher tunor. Todo el techo de la casa est suelto. Wechkopot. Desmontar. Twa apaktza e b ur uka n i e wechkopot. Hay que desmontar para sembrar frijol. Weche. Desate, desenrede, suelte. Wech e e wakax twaaxin awetor santar. Suelte la vaca para que vaya a comer en el bordo. Der wech: Desatar, soltar. Wej. Boca. E pajpaj ukojko intenuxi wej. El sapo tiene una gran boca. wejrem. Roto. Uwex e winik wejrem umen e syan patna r. El pantaln del seor est roto por tanto trabajo. Wejremar. Roturas. Wakwir e rum ayan e wejremar umen intetijremar. Adentro de la tierra existen roturas por algunas fallas geolgicas. Wejrer. De una pieza. E ixik ajtaka e w e j r e r p o j p u j a r i . La seora nicamente teje petates de una pieza. Wekchubir. Desgajado. E masa wekchubir ume e tzi. El venado fue desgajado por el perro. Wekchun. Desgaje. Wekchun uporojir e kene twa kaxere axin. Desgaje el racimo de banano para repartirlo. Wesembir. Alimentados. E bikit maxtak wesenbir imbutz ukani. Los nios necesitan estar bien alimentados.

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

108

08/07/2004, 08:18 a.m.

Wesenar. Alimentar. Uka n i w e s e n a r e aka c h o b twa uchabwob e kum. Hay que alimentar bien a las gallinas para que sean ponedoras. Wex. Pantaln. Meyra atujri e wex ira. Este pantaln tiene un precio muy alto. Winar. Hambre. E tataapatna twa machi ajkunob umen e winar uyunenob. El pap tiene que trabajar para que los hijos no sufran hambre. Wir. Raz. Ukani unatanwar e numer twa kanata tin e wir xe tikaba. Tenemos que conocer la historia, para saber cual es nuestra raz. Wiri. Enraizado. Uterar e jun wiri meyra. El rbol de amate est muy enraizado. Wich. Alas. Nukta e wich twa e mwan. Las alas del gaviln son grandes. Winik. Hombre. E winik ira ajwakax. Este hombre es ganadero. Winkir. Amo, dueo, patrn. Ixnix manituka e winkir tama e rum. Antiguamente las tierras no tenan dueo. Winkirar. Aduearse. Ta m a e winkirar tama e rum taryob e saksak winikob. A aduearse de las tierras vinieron los hombres blancos. Wirix. pardo. Utata e wakax wirix

utzijbar. El toro es de color pardo. Witi. Suelte, reviente. Witi ut uxanab e sitz. Suelte la correa del zapato del nio. Witir. Sueltos. E wakaxob witir axanobta bir. Los ganados andan sueltos en el camino. Witzir. Cerro. Kaxin ejkar ta witzir ta chuk masa. Maana iremos al cerro a buscar venado. Wix. Ya est. E ch urkabwix awayan. El beb ya est durmiendo. Wixkar. Esposa. E wixkar kani ukajnar meyra. A la esposa hay que apreciarla mucho. Wixrumar. Murmurar. E wixrumar makwir e pakabob m a j a x imbutz. Murmurar entre la gente no es bueno. Wyar. Comida. E ixik unata uche tintin wyar. La seora sabe preparar diferentes clases de comida.

Xab(xyab ). Peine. E ixik umani inte xab. La mujer compr un peine. Xachar. Acurrucado. E tur xachar y e b a e tun. El conejo est acurrucado debajo de la piedra. Der xachwan: Acurrucar. Xaj. Zacatal. E maxtak uputob e xaj

5 9
10 9

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

109

08/07/2004, 08:18 a.m.

ta sarja. Los patojos quemaron el zacatal en la loma. Xajr (uxajrir). Ganchos. Chate xajr ukojko e nuxi te. El rbol tiene dos ganchos. Xajrar. Romper. E xajrar tama e nukir tun utranir. Romper piedras grandes es muy difcil. Xakbir. Enganchado. E ixik xakbir e chuchuumen tama or ubaker. La mujer tiene enganchado al nene en la cintura. Der. Xakar: enganchar. Xambar. Caminata, viaje, paseo. E winik ixin ta xambar. El hombre se fue de viaje. Der. Xana: viajar. Xan. Palma. E winik ujayi e xan tujor e ixim. El hombre tendi la palma sobre el maz. Xana. Paseo, camin. E chij xana makwir e jinaj. El caballo camin entre la milpa. Xanab. Caite, zapatos. E sitzumani chate xanab. El patojo compr un par de caites. Xantesbir. Conducido. Xantesbir ukani e chij twa machi asapta.

Hay que conducir al caballo para que no se pierda. Xantesnar. Caminar, conducir dirigir. E chuchusitztwaakay ukani xantesnar. Hay que hacer caminar al nene para que se acostumbre. Xapun. Jabn. E ixik uk ampes e xapun twaupojchi e bujk. La mujer usa jabn para lavar la ropa. Xapunte. Jaboncillo. E xapunte intaka akay ojri uyutir. El jaboncillo se desprende del rbol. Xarar. Abierto. E ajkarer xarar uyok war ta bir. El borracho esta con los pies abiertos en el camino. Xe. Que. E winik xe yopa sajmi ajkanseyaj ayi. El hombre que lleg hoy dicen que es profesor. Xewa r. El que est. Ute rar e malak xewar ayan uyutir. E rbol de mango est recargado de frutos. Xe x. Tusa. E xe x ak ampa twauk uxi e chij. La tusa sirve de alimento al caballo. Xej. Vmito. E churkabukojko e xej

5 0
110

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

110

08/07/2004, 08:18 a.m.

tama ujobornuk. El nio tiene vmito en la playera. Xejb. Odiar, aborrecer. E xejb, merer kache taka e mojr pakabob. Odiar a otras personas no es bueno. Xejbeyaj. Asco. Xejbeyan e ixik yaja. Aquella mujer le dio asco.

Xekbir. Espinado. Xekbir uyok e sitz yi machi axana. El nio est espinado de los pies y no puede caminar. Xek mayaj. Inyeccin, vacuna. Sajmi, c h e n a e x e k m a y a j t a k a e churkabob. Hoy vacunaron a los bebs. Xemem. Hgado. Tyaache na e wya r achojna e ustbir xemen. En el restaurante venden bistec de hgado. xep. Shepe. E mari uchoni e xep ta chinam. Mara vende shepe en el mercado. Nota: Shepe, es una comida tpica de la regin chort. Xerbaj. mal espritu. Chenob; taka e akbar abajkuseyan e xerbaj. Por la noche dicen que asusta el mal espritu. Xere. Divida, reparta. Ukani twa kaxere e patnar xe twa kache. Tenemos que dividir el trabajo que vamos a realizar. Xerin. Caracoles. Ta kanjaayan e xerin. En la quebrada de canija hay caracoles. Nota: Canj, es el nombre de una quebrada en sta regin; que significa agua cl. .

Xermayaj. Divisin. Niwijchok unatix uche e xermayaj. Mi hija sabe realizar la divisin. Xeror. Plaga. E bur ukojko e xeror. El frijol tiene plaga. Xex. Sucio. E chuchusitzxex uk ab . El nio tiene las manos sucias. Xexran. Se ensuci. E winik xexran uwex. El seor se le ensuci el pantaln. Xic h . Barbasco. E x i c h akampesna twa uchamesnar e chay. El barbasco se utiliza, para matar peces. Nota: Barbasco, es un tipo de planta venenosa que utilizan los pescadores. Xichir. Aplastado, tendido, plano. E xan xichiir ta kin twaa taki. La palma est tendido bajo el sol para que se seque. Xijbem. Peinado, encendido. E ijjch ok inbutz xijb em u tzutzer. La muchacha est bien peinada. Xijbnar. Peinar. Ukani xijbnar utzutzer ujor yar e ijchok. Hay que peinar el cabello de la nia. Xinich. Hormigas. E xinich ayan upuk. La hormiga tiene aguijn.

5 !

SINTITUL-6

111

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 "
112

Xiraj. Espanta Pjaro. Tama e kuskus yaja ayan inte xiraj. En aquel maicillal hay un espanta pjaro. Xirkojt. Bajada. E bir anumuy tama intexirkojt inbakajr. El camino pasa por una bajada peligrosa. Xitinjor. Despeinado (a). Xitinjor ketpa e ijchok umen e ikar. La seorita qued despeinada por el aire. Xiw. rbol de chapernillo. Tuyejtzer uyototir e kanwar war intexiw. Cerca de la escuela, hay un rbol de chapernillo. Nota: Es un tipo de rbol propio de la regin chorti. Xiximay. espritu del hambre. Ninoy machi ak ub seyan tama e xiximay. Mi abuelo no cree en el fantasma comelona. Xixirna. Lo astillaron. Uyopor e jinaj xixirna umen e ikar. La hoja de la milpa se astill por el aire. Der xixirb ir: astillar. Xixmar. Rajar. E ijchok ukampes e b ak twae xixma r pojp. La seorita usa hueso para rajar el tule. Nota: Tule, es un planta propia de la regin. Xixruna r. Pedacear. Uk ani xixruna r uwerir e akach twaupujkar. Hay que pedacear la carne de gallina para repartirla. Xoch. Lechuza. E xoch nojta or uyok. La lechuza tiene garras grandes. Xoj. Holln. Uyototir e weynibayan

e xoj tamar. En la cocina hay mucho holln. Xoroj. Maz grande. E wiik upaki e xoroj nar ta witzir. El hombre sembr maz grande en la cumbre. Xorokan. Chapaneco. Ukuxoner e xorok an uyajku e purer. El piquete del chapaneco da temperatura. Nota: Chapaneco, es una clase de avispas grandes de color rojizo. Xot. Entretener. E winik uxoti e wakax twa machi ukuxi e jinaj. El seor entretiene al ganado para que no entre en su milpa. Xotbir. Tapado, trozado. E nuxite xotbir umen ajcheyaj kajn. El gran rbol esta trozado por el carpintero. Xoyojknar. Rodear. Uka n i xoyojknar e otot taka e makte twa e chujb. Hay que rodear la casa con cerca, para protegerla de los animales. Xoyoyoj. Crculo, redondo. Tama e mormor turanob tama e xoyoyoj. En la reunin nos sentamos en circulo. Xoyremar. Vigilancia, Dar vueltas alrededor. E xoyremar uche e ajkojk twa machi ochob e ajxujchob. El guardin est vigilando para que no entren los ladrones. Xu t. Gesto. E ijchok xu t uwire n. La seorita me vio con mal gesto. Xujch. Robo. Ayan e pakabapatna tama e xujch. Hay personas que se

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

112

08/07/2004, 08:18 a.m.

dedican al robo. Xujchna. Robado. E mari xujchna utumin. A Mara le fue robado su dinero. Xujra. Cortado. E tajtexujra ukab. Las ramas del pino fueron cortadas. Xujrix. Ya fue cortado. Xujri x.uterar e pojp. El tule para hacer petates ya fue cortado. Xukur. Ro. War anujxi numuy e tzi ta xukur. El perro cruzo el ro nadando. Xunbir. Encendido. Xunbir e kajk tama e chujben. Esta encendido el fuego en el horno. Xurbir. Cortado. Tama e santar yaja xurbir kora si. En aquel bordo est cortado un poco lea. Xurem. Est cortado. E bujk xuren tama e xujrib. El vestido est cortado con cuchillo. Xurkum. Castrar. Ta xurkum e wakax ixin e wnik. El seor fue a castrar a un toro. Xux. Panal. E sitzob uyuxyobe xux. Los nios cortaron el panal. Xuxba. Silb. E winik xuxba tama e jarar. El hombre silb en el pito. Der. Xuxub: Silbar. Xuxb ab ir. Silbado. E tz ixuxb ab ir umen uwinkir. El perro es silbado por su dueo. Der. Xuxubsilbar. Xuxrum. Panal de tierra. Ejchok

tzajk a umen e xuxrum. La joven fue picada por las avispas del panal de tierra. Xuxub. Silbido. E ixik akoyi uyabi e xuxub. La mujer no le gusta escuchar silbido. Xuybir. Agujerearla. E kajn ukani xuyb ir twaayartza uyok. La mesa hay que agujerearla para ponerle las patas. Xuyujn. Acribillado. E ajkarer xuyujn aktana umen ajtzoyirob. El borracho est acribillado por los maleantes. Xuyur. Ahoyado, perforado (a). Unak e otot xuyur umen e chok. Las paredes de la casa estn ahoyadas por los ratones.

Ya. Pierna. E winik uyobi ut uya tya kukrema. El hombre se golpe la pierna cuando se cay. Yar. Mollera. Uchurkab e Mari lopem uyar. El beb de Mara tiene hundida la mollera. Yarar. Jugo, caldo. E maxtak uyuchyab e yarar xe alokoy tama e sikab. Los nios tomaron jugo de caa. Yarchu. Leche. Yar ijchok uyuchi e yarchu. La niita toma leche

5 #
113

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

113

08/07/2004, 08:18 a.m.

materna. Yarti. Saliva. E tuusujki uyartie sitz. La mam limpia la saliva del nio. Yataka. Cerca. Yataka ayan inte uyototir e kanwar. Aqu cerca hay una escuela para aprender. Yataka. All, cerca. E winik ya taka turu tu yejtzer e chinam. El seor vive cerca del pueblo. Yatix. Perennemente, constantemente. E ixik yatix turu twa ukojna. La seora visita a su ta perennemente. Yax. Ese, eso, esa,. Utzijbar e chij yax saksak utzijbar. Ese caballo es de color blanco. Yabarbir. Combinado, mezclado. E ixim xe inmani yabarbir taka e kuskus. El maz que compr estaba mezclado con maicillo. Yaj. Quebracho. E yaj a keko uxujrar. El quebracho es duro para cortarlo. Nota: Quebracho, tipo de rbol propio de la regin.

Yaja. All. Yajainwira inkojt chij chamen. All vi un caballo muerto. Yak. Lengua. E tzi ulok se uyak umen e takijtir. El perro saca la lengua por la sed. Yakan. Chacaln. E yakan char y e b a e tun. El chacaln est incrustado debajo de la piedra. Yamyam. Arador. Tama umujk e t isim at oxpa e yamyam. En el sompopero se cra el arador. Yanem. Equivocado. E ijch ok yanem u j a r m a r. La seorita tiene equivocado su tejido. Yanyan. Diferente. E pikob yaja yanyan utzijb ar. Aquellos vestidos tienen diferentes Yaparbir. Revolver, batir. E sa ukani yaparbir twa atatran. El chilate hay que revolver para que quede espeso. Yara. heche. Yara kora e jatama e pakbajr sitz. Hijo, por favor heche agua en los sembrados.

5 $
114

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

114

08/07/2004, 08:18 a.m.

Yarbir. Echar. E pojp twaapakpakran ukani yarbir e jatamar. Hay que echar agua en el tule para que se ablande. Yarchokem. Hurfano. Tu yotot nimamaayan inkojt yarchokem sitz. En la casa de mi to hay un nio hurfano.

Yarikin. Hasta. Mari, yarikin taryet awarajse atu!. Mara, hasta cundo vino a ver a su mam!. Yarum. Almcigo. Ukami twa apaktza uyarum e peych. El almcigo de tomate hay que trasplantarlo. Yatz ma r. Ordeando. Yatz ma r war uche e winik. El hombre est ordeando. Yaxaj. Mosca. E yaxaj wawan tama e wyar. La mosca se par en la comida. Yaxax. Verde. E jinaj yaxax umen e yokmar. La milpa est verde por el fertilizante. Yaxax juruk ut. papaya verde. Tama e yaxax jurukut achena e kar. De la papaya verde se hace el curtido. Yaxaxran. Enverdecido. E kopot yaxaxran umen e jajar. El bosque esta enverdecido por el invierno. Yaxbursa. Atol de elote. Inko koychik e yaxbursa. Vamos a tomar atol de elote. Yaxkin. Temprano. E winik yaxkin ixin ta chor. El hombre fue temprano a la milpa.

Yaxkene. Guineo abanero. E winik ayan e yaxkene pakbir umen. El seor tiene siembras de guineo abanero en su huerto. Yaxmuren. Verde limn. Uwex e chuchu xitz yaxmuren ut. El pantaln del nio es de color verde limn. Yaxmut. Quetzal. E yaxmut nojta unej. El Quetzal tiene la cola larga. Yaxnar. Maz amarillo. Nitataupaki e yaxnar. Mi pap siembra maz amarillo. Yaxpwe n. Azul. Upik e ajkanseyaj ixik yaxpwen ut. El vestido de la profesora es de color azul. Yaxtaren. Azul oscuro. E xoyojkja yaxtaren uwirnar. La laguna se ve azul oscuro. Yaxte . Ceiba. E yaxtemaja x imb utz twa e si. El rbol verde no es bueno para lea. Yaxtujna. Moradizo. E chuchu yaxtujna umen e sisar. El beb se puso moradizo por el fro. Der. Yaxtunen: Morado, violeta. Yaxtunen. Morado, violeta. Nitata umani inte ujobornuk yaxtunen utz ijb ar. Mi pap compr una camisa

5 %

SINTITUL-6

115

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 &
116

playera de color morado. Yayi. Qu pasa, y ahora. Yayi tuka kachik taka e nuxi patnar ira?. Y ahora que hacemos con este gran trabajo?. Yera. Y este. Yera chi twa uche e patnar ira. Y este trabajo quin tiene que hacerlo. Yeba te . Debajo del rbol. E ajkarer wayan yeba e te. El borracho durmi bajo el rbol. Yeba tun. Debajo de la piedra. E jopop char yebatun. El cangrejo est debajo de la piedra. Der. Yeb ar: debajo. Yebar. Abajo, debajo. E wakax ch a r yebar e bir. El ganado est echado abajo del camino. Yeperwinikob. Extranjeros. Tama e chinam turobe yeperwinikob . En el pueblo viven personas extranjeras. Yi. Y. E jabira kani inxin ta kanwar, yi net?. Este ao ir a la escuela para aprender, y usted?. Yiban. As, de esa manera. Yiban kochera koton tama ukapar e kanwar te jab ira. As llegamos nuevamente al final del ciclo escolar. Yix. Ya. Machix waten ta kanwar konchwa ukani twa inpatna taka nitata. Ya no vendr a la escuela porque tengo que trabajar con mi pap. Yixto. Ah es. Yixto tarex tyatwa kachami e kanwar. Ah es el lugar

donde recibiremos clases. Yopa. vino, lleg, llegar. Sajmi yo pa inkojt ajchonmar bujk. Hoy vino un comerciante de ropa. Yopar. Llegada. E ijch ok uche inte nojkin tama uyopar utata. La joven hizo una fiesta por la llegada de su pap. Yopen. vine, llegu. Sajmi yopen ta nixanbar. Hoy vine de mi viaje. Yopet. Viniste. Ixik tuka ajkin yopet ta noj chinam?. Seora, Cundo viniste de la capital?. Yoponix. Ya vinimos. Yoponix tu yototir e kanwar. Ya vinimos de la escuela. Yopobix. Ya Llegaron. Yopobix e ajpatnarob. Ya llegaron los trabajadores. Der. Yopa : llegar. Yobenbejt. Olla quebrada. E yobembejt alokoy e jatamar. En la olla quebrada sale agua. De. Yob tz a: quebrar. Yob si. Rajar lea. E winik ixin ta yob si. El hombre fue a rajar lea. Yobtzix. Ya se quebr. E murur ira yob tz i x. Este tecomate ya se quebr. Yojypa. Florece. Uyajkinar twa ayojypa unichir e kene. Es tiempo en que florece la mata de guineo. Yok. Pies. E winik yobem e yok. El hombre tiene golpeado los pies. Yokmar. Abono. E nar alokoy imbutz umen e yokmar. El maz se da bien por el abono.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

116

08/07/2004, 08:18 a.m.

Yokyok. Lleno. E bejt yokyok taka e wer. La olla est llena de carne. Yu. Coquillo. Uterar e yu ayan utixer. El rbol de coquillo tiene espinas. Yujkremar. Columpiar. E yujkremar te ab e sitz i m b utz unata. Columpiar en la hamaca, para el nio es diversin. Yujy. Collar, flor de ayote. E ixik majna inteuyujy umen unoxib. La seor le compr un collar a su esposa. Yukbar. Terremoto. E yukb ar unikes e rum. El terremoto sacude la tierra. Yumyumkab. Mal agero. Akbi tama ujor e otot koybi jikna numuy e yumyumk ab. Ayer por la noche sobre la casa escuchamos que pas el mal agero. Yuru. Pollito. E ajtzouchmse inkot yuru. E l pavo mat an pollito. Yutir. Frutas. Uterar e murak ayan uyutir. El rbol de jocote tiene frutas. Yuxin. En medio, corazn. E winik upaki e bur yuxin e jinaj. El hombre siembra frijol en medio de la milpa.

5 /
117

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

117

08/07/2004, 08:18 a.m.

5 (
118

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

118

08/07/2004, 08:18 a.m.

Espaol Ch'orti'

5 )

SINTITUL-6

119

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 =

SINTITUL-6

120

08/07/2004, 08:18 a.m.

A
A travs, por medio de, acerca de. Tama. El profesor nos ense la historia de nuestros antepasados. E ajkanseyaj ukansyo n tama e numer xetwakanoyob . A, al, en, en el, con por. Ta (Tama). El caballo come zacate. E chij uk uxi e ak. Abajo, debajo. Yeb ar. El ganado est echado abajo del camino. E wakax ch a r yeb ar e b i r. Abajo. Ejmar. Mi casa est abajo del camino. Nyontot ejmar e b i r war. Abanicarse o darse aire. Wajrsaj. Para el calor muchas personas se dar aire. Ayan e pak ab obxeuka mpesob e wajrsaj twae tikwa r. Abierto. Pasar. El saln de clase est abierto. Uturibe kanwa r pasar. Der. Pasb ir : Abrir. Abierto. Xarar. El borracho esta con los pies abiertos en el camino. E ajkarer xarar uyok wa r ta b i r. Abogado, salvador, defensor. Ajkorpesyaj. El abogado defendi m i s d e r e c h o s . Ukorpesen e ajkorpesyaj tama xetanib a. Der. korpesyaj. Salvar, defender. Abono. Yok mar. El maz se da bien por el abono. E nar alok oy imb utz umen e yok mar. Abraza. Umek e. Pap abraza a su hijo. E tataumek e uyumen. Abraz. Mesk saj. Pedro abraz a su u inte esposa. E luch uyajk mek saj uwixka r. Abreviado. Tzikb irtaka. El nio sabe escribir palabras abreviadas. E sitz una ta atz ijb ayan tzikb irtaka. Abr. Injeb e. Abr el corral para que e e makte salgan las gallinas. Injeb twaalok obe ak achob . Abrir, destapar. Upasi. El nio no pudo abrir la caja de regalo. E sitz ma chi ob na upasi xeajk una. Absorbe, chupa. Utz u . La tierra absorbe el agua rpidamente. E rum utz ue jawa kchetaka. Absorbiendo, absorber. Tz u . La tierra absorbe rpidamente el agua. E rum wa kchetaka utz ue ja . Abuela. Noya. Mi abuela, me dio una vaca. Ninoya uyajk e n inkojt utu wakax. Abuela. Twi lama. La abuela todava teje petate. E twi lama ujarito e

6 1

SINTITUL-6

121

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 2
122

Pojp. Abuelo. Tatanoy. Mi abuelo lo respeto mucho. Nitatanoy, ink ub se me yra. Abultado (a). Tuchur. El camote es de forma abultado. E is tuchur aturan. Abundancia. Ub onir. El rbol de aguacate dio cosecha en rar e un, ub onir abundancia. Ute uyutir. Aburrir, cansar, fastidiar, molestar. Uk oyresna r. La nia le encanta oyresna r molestar en la clase. Uk meyra tama uyototir e kanwa r, twae ijch ok. Aburrir. K oyresna r. Hay que tratar de no aburrir a los nios. Ma chi uk ani k oyresna r e maxtak. Acaba de, en este instante. Tokto (wartokto, wartwi x). Acaba de morir el seor. Tokto war achamay e winik. Acaloramiento, acalorar. Tikwarir (tikwa rir). El acaloramiento entre la gente, es insoportable. E tikwarir tujam e pak ab ob intran. Acarrear. Ub ejrna r. Hay que acarrear agua del ro, para regar las flores. Uk ani ub ejrna r e ja ta xukur, twautz ajya r e nichirob . Aceptado, recibido. Ch ajma. Las ideas del seor fueron aceptadas. E winik ch ajma ub ijnusyaj. Acerca de. Tar (tampar). El sacerdote habl acerca del sembrador. E nuch

ojron tameajpak ma r. Achiote. Kiwi . El achiote es de color rojo. E kiwichakchak utz ijb ar. Acomodado. Mochor. El perro est acomodado en el rincn de la casa. E tz imochor tusuy otot. Acomodar. Ut uchb a. El seor acomod los sacos de maz sobre uchb a las bancas. E winik ut umukukir u t e ixin tujor e k ajn. Acompaar. Upya rse. El muchacho debe acompaar a la hermana al pueblo. E sitz u k ani twa upya rse uwijta n ta chinam. Acoplarse, acostumbrarse, adaptarse. Nut mayaj. A un jugador le cuesta acoplarse a otro equipo. E nut mayaj tama e aj-aras intran taka inmojrix. Acostumbrado. K ajyesb ir. El nio est acostumbrado a dormir despus del almuerzo. E chuchu sitzk ajyesb ir awayan nakpat e orajk in. Acrecentar, aumentar. Ub orojsena r. El patrn tuvo que aumentar el suelo de los trabajadores. E ajyum uyajk u ub orojsena r e toyma r twa e ajpatna rob . Acribillado. Xuyujn. El borracho est acribillado por los maleantes. E ajkarer xuyujn aktana umen ajtz oyirob . Actualizado. Topopresb ir. El profesor est actualizado en la

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

122

08/07/2004, 08:18 a.m.

pedagoga. E ajkanceyaj topopresb ir tama e Kanseyaj. Acuclillas. T uchur. El hombre come acuclillas en el guatal. E winik t uchur awe ta chor. Acuesta. Uch ab u. Mam acuesta al beb en la hamaca. E tuuch ab u e ch urkabtama e ab . Acustese. Ch aren. Acustese en esta cama. Ch aren tama e ch akte ira. Acurrucado. Xachar. El conejo est acurrucado debajo de la piedra. E t ur xachar yeb a e tun. Der xachwan: Acurrucar. Adentro de basura. Maku sojk. Adentro de la basura, existen ratones. Ayan e ch o k maku sojk. Adentro de la tierra. Maku rum. Adentro de la tierra; hay pequeos ros. Maku rum ayan e b ik it xukur. Adentro del hoyo. Maku ch en. La serpiente est adentro del hoyo. E chan ch a r maku ch en. Adentro. Maku . adentro de la casa hay ratas. Makwu e otot ayan e ch o k. Adis. Chekento. A dios compaeros estudiantes. Chekento apaxtakox ajkanwa rox. Adis. Inkajr, ikajrinb a. Adis profesor. Inkajr ajkanseyaj. Vase: Chekento. Nota: Inkajr, implica adis de contestar, segunda persona, mientras que chekento,

implica adis del que se despide, primera persona. . Adivinar, diagnosticar. K ini. El curandero sabe diagnosticar la enfermedad. E ajniron k ini tame mok. Adormecer. Waynesna r. Hay que adormecer el beb para que descanse. Uk ani waynesna r e ch urkabtwaajiri. Adormecido. Waynesb ir. El piquete de alacrn dej adormecido el brazo del nio. Uch ojch ya r e sinam uyakta waynesb ir u t uk ab e chuchusitz . Aduearse. Winkirar. A aduearse de las tierras vinieron los hombres blancos. Tama e winkirar tama e rum taryobe saksak winikob . Afamarse, vanagloriarse. Tatz i. Afamarse uno mismo, nunca es x imb utz katatz i bueno. Maja ka b a no ntaka. Afeitado, labrado, cepillado. susb ir. La madera est cepillado. E te susb ir imb utz. Afuera. Patir. Afuera de la escuela, hay una tienda. Patir uyototir e kanwa r, ayan intechonma r. Agarre. Loch o (chuku). Agarre ese pollito. Lach o e yuruya x. Der. Loch: Agarrar. agarroso. Insut . El nance es agarroso. E chiira insut . Agiliz, se muri. Tikruma. El profesor agiliz los trmites para la

6 3
123

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

123

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 4
124

nueva escuela. E ajkanseyaj tikruma twaechempa nyototir w kanwa,r. Agredir, golpear. Injatz i. No tengo que agredir mi compaero prjimo. Me rer injatz i niwet pak ab . Agrio, cido. Impaj. El jocote tierno es cido. E ch ok murak impaj uk ujxa r. Agua chiva. Apar. Dele agua chiva al cerdo para que se engorde. Ajk un e apar e chitam twaanojran. Agua. Ja . El agua est bien fra en la quebrada. Usisir e jata kojn. Aguacate. Un. El rbol de aguacate rar e un tichanir es muy alto. Ute uyok. Aguadado, suavizado. Juyjuyresb ir. La masa est suavizada, lista para m e c h a r l a s t o r t i l l a s . E ku juyjuresb ir twaach ab tz a e pa . Aguado. Injuyjuy. La tierra est aguada por la lluvia. E rum injuyjuy umen e jaja r. Aguardiente, guaro. Saksakja . En mi pueblo venden aguardiente. Ta nichinam achojna e saksakja . Aguijn. Puk . La avispa de colmena pica con el aguijn. Uyark ir e chabak uxon tama upuk . guila. T iw. El guila es un animal carnvoro. E T iw ajk uxoner tama e we'r. Aguja. Kuxaj. La joven costura su vestido con la aguja. E ijch ok uchuyi upik taka e kuxaj.

Agujerearla. Xuyb ir. La mesa hay que agujerearla para ponerle las patas. E k ajn uk ani xuyb ir twa ayartz a uyok. Ah es. Yixto. Ah es el lugar donde recibiremos clases. Yixto tare x tya twakach ami e kanwa r. Ah. Tarex (tare x). Ah por el bosque, hay culebras. Tarex ta nukte, ayan e chan. Ahogar. Jak pa r. En el ro se puede ahogar una persona sino tiene precaucin. Ta xukur b ajk at uche e jak pa r inkojt pak ab , jay ma chi ak ub seyan. Ahoyado, perforado (a). Xuyur. Las paredes de la casa estn ahoyadas por los ratones. Unak e otot xuyur umen e ch o k. Ahum. Ub utz a . El abuelo ahum el maz con incienso. E noy ub utz a u t e ixim taka e ujtz ub . Aire. Ik ar. El aire arranc el rbol. E ik ar ub axi e te . Ajustado, complementado. Tz aksena. La red de maz no est es ajustado. Uchijrir e ixim ma chi tz aksena. Ajustar, completar. Tz aktesb ir (tz aktesna r). Todava no est completo el dinero para comprar maz. Ma to ja x tz aktesb ir e tumin, twaamantz a e ixim. Der. Tzakatar: Ajustar. Ajust. Tz akta. Mi hermano ajust el dinero para comprar una vaca. Niwijtz in tz akta utumin twaumani

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

124

08/07/2004, 08:18 a.m.

inkojt uwakax. Der. Tz akta r: ajustar. Al instante. Erewar. La seorita prepar el atol al instante. E ijch ok uyusta e saerewar. Al momento que entramos. Ocho ntix. Al momento que entramos comenz la clase. Ocho ntix kay e kanwa r ixik. Der. Ocher: Entrar. Al otro lado, al reverso. Te nxerj (Te ynxejr). Al otro lado del ro, est la aldea. Te nxerj xukur turu e mormor Otto. Al revs. Sutur (sutuch). La camisa e s t a l r e v s . Sutur turu e b asarnuk . Al, en. Ta. Al entrar a la escuela, aprend muchas cosas. Tyaoche n ta kanwa r, kanwe n me yra. Alacrn, escorpin. Sinam. El alacrn tiene aguijn. E sinam ayan upuk . Alargado. K atataj. Las hojas de guineos son alargadas. Uyoporob e kenek atataj. cualidad. Alas. Wich . Las alas del gaviln son grandes. Nuktae wichtwae mwan. Alborotaron. Pukujk i. Las avispas del panal se alborotaron. Uyark ir e xux pukujk i. Der. Puk: Alborotar. Alcohlico. Ajkarer. Ese seor, es alcohlico. E winik ya x ajkarer. Der. Karer: Embriagar. Alegra. K ajyer (tzajyer). En una fiesta, hay alegra. Tama inte nojk in, ayan e k ajyer.

Algodn. Tinam. Mi camisa es de tela de algodn. E b asarnuk chenb ir tama e tinam. Alguien ms. Ayanchi. De repente alguien nos visite hoy. B ajk at ayanchi uwarajsyo n kone r. Algunos, pocos. Kora. Anteayer vinieron, algunas personas aqu. Chab i yopob , kora pak ab ob tara. Alijada, alisado. Raxresb ir. La silla est bien alijada. E k ajn raxresb ir inb utz. Alimentados. Wesemb ir. Los nios necesitan estar bien alimentados. E b ik it maxtak wesenb ir imb utz uk ani. Alimentar. Wesena r. Hay que alimentar bien a las gallinas para que sean ponedoras. Uk ani wesena r e ak achob t w a uch ab wobe ku m. Alisar, pulir. Wayresna r. Los trabajadores comenzaron a pulir los muebles. E ajpatna rob ukajyesob e wayresna r tama e k ajnob . All. Yaja . All vi un caballo muerto. Yajainwira inkojt chij chamen. All, cerca. Ya taka. El seor vive cerca del pueblo. E winik ya taka turu tu yejtz er e chinam. Almcigo. Yarum. El almcigo de tomate hay que trasplantarlo. Uk ami twa apak tz a uyarum e pe ych.

6 5
125

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

125

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 6
126

Almohada. Tas. Mi almohada es de algodn. Nitas tinam u t. Almuerzo, ya es tarde. Orajk in. Aqu van a traer el almuerzo. Tara twawater e orajk in. Altar. Chanja . Haremos un altar para la virgen. K ani kache intechanja twae katu . Alto. Kib ur. Mi pap es alto. Nitata kib ur uyok. Alturas. Wa tar. El pjaro vol por las alturas. E mut ch uwan wa tar tichan. Amamantar. Chu sena r. Amamantar sssena r ch urkab . al beb. E chu Amamantar. Uchu se. La perra, se puso amamantar a sus cachorros. Utue tz ikay uchu se ub ik it. Amanecer. Janchakna r (sakojpa r). Al amanecer cantan akna r los pjaros. Tama e janch ak aywyobe mutob . Amaneci. Sakojpa. El da amaneci nublado. E ajk in tokari sakojpa. Amargo. Inch aj. El caf es muy amargo. E kajweinch aj me yra. Amarillo. K ank an. El banano maduro, es color amarillo. E tak an kenek ank an u t. Amarrado, atado. Kachb ir (kachar). Amarrado quiere las patas del cerdo, para que no escarbe la milpa. Kachb ir uk ani uyok e chitam, twa ma chi upajni e jinaj. Der. Kach: Amarrar.

Amarrar. Ukajcha r. El anciano fue a amarrar el cerco con mecate. E unya n winik ixin tama ukajcha r e maktetakech a n. Amarre. Kacha. Amarre un manojo de lea. Kacha intzajk si . Der. Kach: Amarrar. Amarren, aten. Kachi k. Aten a ese borracho. Kachi k e ajkarer ya x. Der. Kach: Amarrar. Amasa. Utene. utene utanir eyxim twa uche e bor. E ojb or. El panadero amasa la harina para hacer pan. Der. Ten: amasar. . Amatillo. Utjunte . Amatillo es el nombre de una aldea de esta regin chort. Utjunteja x uk ab ainte mormor chinam ta ch orti . Amigo, compaero, pariente. Pya r. Juan es amigo con todos los muchachos. Jwan Pya r taka tuno r e maxtak. A m o , d u e o , p a t r n . Winkir. Antiguamente las tierras no tenan dueo. Ixni x manituk a e winkir tama e rum. Amontonado. Moror. Las avispas del panal estn amontonadas en la rama del. Uyark ir e xux moror tu k abe te . Amonton. Ub ukb a. El anciano amonton piedras en el terreno. E tak an winik ub ukb a e tun tama e rum. Aadiduras. Tzayb ir (tz akb ir). La hamaca tiene aadiduras. E ab

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

126

08/07/2004, 08:18 a.m.

tzayb ir u t. Anaranjado. K anchoren (k anb unen, k ant uren). El vestido de la mujer es de color anaranjado. K anchoren upik e yxik. Anciana, vieja. Ilama. Una anciana no camina rpido. Inkojt ilama ma chi axana ajner. ngel. Anxer. El ngel de Dios, se le present a la virgen Maria. E anxer twekata chekta tu t e mari . Angosto, estrecho. T u m. No todas las personas tomarn el camino angosto; dice el seor. E katata che: maja x tuno r e pak aba xin ochwob, tama e t u m. Angosto. Inlajtz. El camino qued angosto por el derrumbe. E b i r inlajtz umen e kib itz . Anocheciendo. Amaxa n (Amaxya n). Ayer casi anocheciendo vino mi pap. Warix amaxa n yo pa nitata akb i. Anona. Tz urumuy. En la mesa hay una ajn ayan anona madura. Tama e k inwojr tz urumuy. Anoncillo. Poxte . El anoncillo es rbol que da frutos deliciosas. E poxteja x e texeuyajk u e yutir intzaj. rbol. Aos. Jab ob . Mis abuelos ya tienen sus aos. Ninoyobayix ujab ob . Ante m. Tayu t. El comerciante cont el dinero ante m. E ajchonma r

utziki e tumin tayu t. Ante ustedes. Tyu t. Ante ustedes no cantar. Tyu t mix k aywiken. Anteayer. Chab i . Anteayer regu las flores. Chab i intz ayi e nichirob . Apagado (a). Tajpem. Las brasas estn t e k ajk tajpem. apagadas. U Apague. Tajpe. Apague las brasas t para que no se quemen. Tajpes u e k ajk twama chi ixpuruy. Der. Tajpesmar: Apagar. Apareci. Chekta. Apareci el nio que se haba perdido. Chekta e sitzxesatpa a ni. Aplastado, tendido, plano. Xich ir. La palma est tendido bajo el sol para que se seque. E xan xichi ir ta k in twaa taki. Aplaudir, aplauden. Lajpk ab . Las personas aplauden, despus de la cancin. E pak ab ob uchyob e lajpk abnakpat e k ay. Aporreamos. Kajatz i. Tenemos que aporrear el frijol. Uk ani twa kajatz i e b u r. Der. Jatz : Aporrear. Aporrear frijol. Jatz b u r. Estoy buscando trabajo para aporrear frijol. War insajka e patna r tama e jatz b u r. Aporrear maz. Jatz nar. Necesito mozo para aporrear maz. Ink ani e ma n twae jatz anar. Aprende, aprendiendo. Ikano. Dnde est aprendiendo usted. Tya

6 7
127

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

127

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 8
128

war ikano ne t. Aprende. Ukani. La nia aprende a leer lentamente. E chuchuijch ok ukani e pejk jun chantaka. Aprender, estudiar. Kanwa r. Los jvenes, fueron a estudiar. E ch o m maxtak, ixyobta kanwa r. Aprendi. Kano. En dnde aprendi a cortar el pelo?. Tya kano susme t?. Der. Kanwar: Aprender. Apresuradamente, rpidamente, pronto. Wa kchetaka. Los nios jugaron apresuradamente el partido del ftbol. E maxtak wa kchetaka asyobtama e pok pok . Apret. Ujit i. El joven apret el cincho en el pantaln. E sitzujit i uwex taka ukajchib . Apropsito. Uk ajna r. El maestro cont un chiste apropsito, para que nios se motivaran. E ajkanseyaj uk ajti uk ajna r inte numer twautza jyes e maxtak. Aquel, aquella. Eyaja . Aquel hombre es comerciante. E winik yaja ajchonma r. Aqu, ac. Tara. E n e l p u e b l o vendemos los productos que aqu cosechamos. Ta chinam kachoni xekalok se tara. Arador. Yamyam. En el sompopero se cra el arador. Tama umujk e t isim at oxpa e yamyam. Araa. Am. La araa esta comiendo un mosquito. E am war uk uxi inkojt us.

rbol de alau. Majch. El rbol de alu es suave para cortarlo. E majch ink un uxujra r. rbol. rbol de cedro. Chakalte . Con la madera de cedro se hacen buenos muebles. Tamechakalteache na e k ajnobimb utz. rbol. rbol de chapernillo. Xiw. Cerca de la escuela, hay un rbol de chapernillo. Tuyejtz er uyototir e kanwa r wa r intexiw. Nota: Es un tipo de rbol propio de la regin chorti. rbol de conacaste. Wayte . En el rbol de conacaste hay un nido de pjaros. Tama e wayteayan usijk e mutob . rbol de encino o roble. Ch oror. Esta madera es de encino. E te ira ch oror uk ab a. rbol. rbol de guacal. Ruchte . El rbol de o guacal es frondoso. E ruchteek uk ab . rbol. rbol de guarumo. Ch ojp. El muchacho derrib el rbol de guarumo. E sitzukukru e ch ojp. rbol. rbol de irayol. Muysutz . La ardilla come irayol. E chuch ukajri e muysutz . Nota: Irayol es un rbol de la regin. rbol. rbol de jocotillo. K inam. Ese rbol de jocotillo, es sembrado. E k inam ya x pak b ir. rbol. rbol de madre cacao. K ante . La madera de madre cacao, es utilizada

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

128

08/07/2004, 08:18 a.m.

para construccin de casas. E k ante ak ampesna twacheyaj otot. rbol. rbol de pino. Tajte . El rbol de pino es alto. E tajtetichan taka uyok. rbol. rbol de pin. Sakirte . Las hojas del rbol de pin es medicinal. Uyopor e sakirte ajtz akoner. rbol. rbol de pito. Mo te. La mujer vende flor del rbol de pito. E yxik uchoni unichir e mo te . rbol. rbol de quebracho. Kanaj, yaj. La lea que traje, es de quebracho. Kanaj sixeintares. rbol. rbol de sangre. Ch ich te . El aire derrib el rbol de sangre. E ik ar ukukru e ch ich te . rbol. rbol de shino o fiote. Chakajr. El rbol de shino enraza rpidamente. E chakajr awi ri wak chetka. rbol. rbol de zapotn. Petonte . Los horcones de la casa son de rbol de zapotn. Uyoyir e Otto che mb ir taka e pentonte . rbol. Arcoiris. Makchan. Cuando llueve y hay sol, se forman arcoiris. Konda ak axi e jaja r ye ron e k in achkta e makchan. Ardilla. Chuch. Tengo una ardilla e mi jaula. Tama nikororte ayan inkojt chuch. Arena. Ji . El hombre vende arena. E winik uchoni e ji . Arrancan, arrancando. Ab ajxa. Ya

estn arrancando el frijol. warix ab ajxa e b u r. Der. B ax: Arrancar. Arranc. Ub axi. El nio arranc la planta de tomate. E chuchu sitz ub axi ute rar e pe ych. A r r a n q u , c o r t . Inch ujch i. Arranqu una hoja de mi cuaderno. Inch ujch i int ojr nijun. Arreglar, acomodar. Ustana r, ustayaj. H a y q u e a r r e g l a r l a e s c r i t u r a d e l a c a s a . Uk ani ustana r ujunar e otot. Arreglaron. Ustana. Las nias de la escuela arreglaron un ramo de flores para la maestra. Ustana inte nichir twae ajkanseyaj ixik umen e chuchuijch oktak. Arriba. Tichan. Arriba del pueblo est la fuente de agua. Tichan e chinam, turu unuke ja . Arrodillado. Kotor. S i l v a n o arrodillado le pide a Dios. E yich kotor war uk ab ajse e katata . Arrollado. Tz ojta. La basura fue arrollada por la quebrada. E sojk tz ojta umen e kojn. Arrugado, ajado-a. Tzuyu tzuyu . La ujk ropa est muy ajada. E b tzuyu tzuturu. Arrugas. Churuk. El bisabuelo tiene arrugas en la cara. E tirichuruk u t. Arruinar, desgraciar. Ch i ch b ab ir. Ahora el joven est arruinado por su amigo. Kone r e sitzch ich b ab ir umen uppya r.

6 9
129

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

129

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 0
130

Asado. Pojpb ir. Mi hermana hizo tomates asados. Niwijta n uche intepojpb ir pe ych. Asco. Xejb eyaj. Aquella mujer le dio asco. Xejb eyan e ixik yaja . As, de esa manera. Yib an. As llegamos nuevamente al final del ciclo escolar. Yib an koche ra k oto n tama uk a par e kanwa r te jabira. spero. Insak . Hay hojas de rboles que son speros. Ayan uyopor e te xeinsak . Asusta. Ab ajk useyan. La serpiente asusta. E chan ab ajk useyan. Atol agrio. Pajb ursa . Mi mam cocina, atol agrio. Nituuchapi e pajb ursa . Bebidas. Atol de elote. Yaxb ursa . Vamos a tomar atol de elote. Inko ko ych i k e yaxb ursa . '. Atol. Sa . El atol de elotes es blanco. E satamea n saksak. Atrapado, cazado. Chukb ir. El ratn es atrapado en la trampa. E ch ok chukb ir tama e warajn. Atrapado. Nat ar. La araa est atrapada en la rama del rbol. E am nat ar tu k abe te . Atrs, contrario. Sututuj. Las patitas del pollitos estn al contrario cuando camina. E yuru sututuj uyok tyaaxana. atravezado. Nik em. Ese rbol est atravesado. E teya x nik em.

Aument. B oro. Aument los nios en la clase. B oro e maxtak ta kanwa r. Autoestima. Uwirub a. Es importante que todas las personas practiquen la autoestima. Ak ampa ketuno r e pak ab obuyub i uwirub a. Avergonzado. Sub arb ir. El ladrn, est avergonzado ante la gente. E ajxujch sub arb ir tut e pak ab ob . Avergonzar. Usub ajresna r. Avergonzar a una persona ante ajresna r otros es antimoral. Usub inkojt pak ab tama ujam e mojr mab anb an. Axilas, senos. Ch e . Tengo llagas en las axilas. Ayan e chek ta nich e . Ayer. Akb i. Desde ayer comenzamos con este trabajo. Akb i ka yon taka e patna r ira. Ayote. Ch um. El cerdo come ayote. E chitam umak i e ch um. Ayuda, socorro, favor, auxilio. Takarsaj. Socorro!, me estoy ahogando necesito de su ayuda. War inkuchpa ink ani e itakarsaj. Ayudar. Takarna r. Para que el trabajo sea bueno hay que ayudar. Utakarna r e patna r imb utz. Ayudar. Utakre, utakarna r. El nio fue ayudar a su pap a sacar la tarea. E chuchu sitz ixin utakre utatatamepatna r. Ayud. Intakre. Ayud a mi hermano con el trabajo. Intakre nisakun taka e patna r.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

130

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ayuden. Takrenik. Ayuden al nio a sostenerse. Takreni k e sitztwa a wan. Der. Takarsaj: Ayudar. Azcar. Jatz b irchab . El hombre vende azcar. E winik uchoni e jatz b irchab . Azul oscuro. Yaxtaren. La laguna se ve azul oscuro. E xoyojkja yaxtaren uwirna r. Azul. yaxpwe n. El vestido de la profesora es de color azul. Upik e ajkanseyaj ixik yaxpwe n u t. bailar. Akta r. La alegra de Mara es el baile. E akta r ja x utza yer e Mari .

B
Baja. E kmay. El nio baja al ro. E sitze kmay ta xukur. Bajada. Xirkojt. El camino pasa por i r una bajada peligrosa. E b anumuy tama intexirkojt inb ak ajr. Bajar, descender. Uyemsena r. El

6 !
131

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

131

08/07/2004, 08:18 a.m.

nio subi al rbol de mango a bajar frutas. Uyemsena r e mak wa r t ab ay uche sitztama ute rar e malak. Bajo. E nkmay. Bajo al pueblo a comprar. E kmay inmano ta chinam. Der. Ekma r: Bajar.

6 "

Banano. Kene . La ardilla est comiendo el banano. E chuch war umak i e kene'. Bamonos. Atikon. Bamonos para ir a recibir las clases. Atikon twa ka xin kach ami e kanwa r. Baemos. Kawatesik. Baemos al perro con jabn. Kawatesik e ts i take xapun. Bese. Aten. Vaya a baarse al ro con su to. Kikiaten ta xukur taka amama . Der. Ater. Baar. Barba, barbilla. Tzukti . Mi to se rasura la barba con el rasurador. Nimama ususi utzukti tama e sujsib . Barbasco. Xi ch . El barbasco se ch utiliza, para matar peces. E xi ak ampesna twa uchamesna re chay. Nota: Barbasco, es un tipo de planta venenosa que utilizan los pescadores. Barranco. Ch en. La vaca se cay en el barranco. E wakax ojri ta ch en. B a r r a n c o . Utch en. E x i s t e l a posibilidad que el caballo call a un barranco. Tama inte utch en b ajk at ojri e chij.

Barre. Umenjsu. Mami barre el patio de la casa. E tuumesu areti naj. Barren. Mesunik. Barren esta casa por favor. Mesunik ko ra e ototo ira. Der. Mes: Barrer. Barrendero. Ajmes. Ese hombre es x ajmes. Der. barrendero. E winik ya mes: barrer. Barrido. Mesb ir. Esta casa est bien barrida. E otot ira mesb ir inb utz. Der. Mes: Barrer. Barriga, o estmago. Nak . Me duele uxum ni mak . el estmago. Ak Barro o arcilla. Tz ijk. Del barro se ijk hacen las ollas. Tama e tz ache na e b ejt. Bastante, mucho. Me yra. En mi pueblo hay mucha gente. Me yra pak abta nichinam. Basura. Sojk. La basura es fuente de c o n t a m i n a c i n . Tama e sojk achekta e mok. Batidos, removido. Piktab ir. Los batidos de caa son deliciosos. Upiktab ir xe alok oy tame sik abintzaj. Bautismo. Ch uyma r. Fui a ver el bautismo en la iglesia. Ixye n inwira

SINTITUL-6

132

08/07/2004, 08:18 a.m.

e ch uyma r tama e Otto k ub esnib . Bautiz. Ch uyma. Mara bautiz a tres bebs. E Marich uyma tama uxkojt ch urkab . Beb. Ch urkab . El beb est durmiendo en la hamaca. E ch urkabwar awayan tama e ab . Besar, beso. Tz ujtz, tz ujtzti r. El joven le dio un beso a la seorita. E ch o m sitzuyajk u intetz ujtz e ijcho k. Besar. K uxti (tz ujtzti ). Judas entreg a Cristo con un beso. E Judas uchompati e katata taka intek uxti . Besar. Utz ujtz i. El nio besa a su mam. E chuchu sitz utz ujtz i utu . Der. Tzujtz: Besar. Bilis, hiel. Ch ajch aj. La gallina tiene hiel pequea. E ak ach b ik it uch ajch aj. Bisabuelo. Tiri . Mi bisabuelo es muy amoroso. Nitiri aturan taka me yra k anir. Bizcos. Tz eb jut. El hombre tiene ojos bizcos. E winik tz eb jut unak ut. Blanco. Saksak. El papel es de color blanco. E jun saksak utz ijb ar. Blancura. Sak uren (sak ure n). La blancura de la ropa, brilla por el sol. E b ujk xe sak uren atz apruma umen e k in. Blancura. Sakar. La joven observa la blancura de las nubes. E ijch ok uwira

e sakar tama e tokar. Blando. K un. La carne est blanda. E we r ink un. Block. Ji tun. El seor construy su casa de block. E winik uyustu uyotot taka e ji tun. Boca abajo. Pakar. El nio duerme boca abajo en la cuna. E sitzpakar awayan tachojb te . Boca arriba. Jawar. El nio duerme boca arriba. E sitzjawar awayan. Boca de. Uyej (Uti ). La boca del tecomate es pequea. Uyej e murur chuchu . Boca. Wej. El sapo tiene una gran boca. E pajpaj ukojko inte nuxi wej. Bosque, cordillera. Nukte . En el bosque hay rboles grandes. Ta nukteayan uno rete . Bosque, hierba, vegetacin. K opot. En el bosque hay Zancudos. Ta K opot ayan e uch a . Bostezar. Japti r. Bostezar es una manifestacin de sueo y pereza. E japti r ja x e chekerir ke ayan e waynij yi e k oyir. Botado (a). Kukurna ut. La casa fue botada por el aire. Kukurna e otot umen e ykar. Botar, derramar, tirar. Upujsa r. No se debe tirar basura en la calle. Upubsa r e sojk me rer tya kaxana.

6 #
133

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

133

08/07/2004, 08:18 a.m.

Brasas. U tk ajk. Las brasas sirvieron para asar la carne. U tk ajk k ampa twae pojp we r. Brazos. Utk ob . Los brazos se cansaron por trabajar mucho. E utk ab k o y umen e me yra patna r. Bronquitis. Ja pa rojob . El nio tiene bronquitis. E chuchuukojko e ja k pa rojob . Brujera. Posoner (b a x). La seora sabe hacer brujera. E ixik una ta uche e posoner. Bueno. Imb utz. Aquella seorita es de buen carcter. E ijch ok yaja imb utz uyeroj. Burro. Jojtz e . El burro come zacate. E jojtz euk uxi e ak. Buscado. Pojrna (sajkna). El joven es buscado por la polica. E ch o m sitzpojrna umen e ajk ampa r. Der. Pojr: buscar. Buscar, investigar. Insajka. Quiero buscar dinero para ir a la fiesta. K ani insajka e tumin twa inxin ta nojk in. Buscar. Upojro, usajka. Pap busca l e a e n l a m o n t a a . E tata upoujroa e sita nukte . Buscar. Usajkna r. El hombre fue a

buscar lea a la montaa. Usajkna r e sia xin e winik ta nukte . Busco. Insi kb a. Quiero ir a buscar lea. K ani inxin insikb a e si . Busqu. Sajkanik. Busqu al nio que se perdi. Sajkanik e sitzxe satpa. Bsqueda. Sajkmayaj. El nio est en bsqueda de la mam. E sitzwar uche e sajkmayaj tama utu . Bustos, leche, mamo(pechos). Chu . El beb est mamando. E ch urkab war uyuch i e chu .

Caballo. Chij. El caballo es de color ijb ar. blanco. E chij saksak utz Cabello. Tzutz. La mujer es de cabellos largos. E ixik ach ie tzutz ujor. Cabeza de l, cspide extremo. O r. Cmo fue que se golpe la cabeza?. Kocwaayob i a o r?.

6 $
134

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

134

08/07/2004, 08:18 a.m.

Cabeza. Jor. La cabeza de la serpiente es grande. E chan nojtaujor. cacao. Kakaw. En nuestro pueblo, no siembran mucho cacao. Tikachinam, machi apajk a meyra kakaw. Cace. Jajpin. Joven cace esa gallina. Jajpin e ak ach ya x sitz .

Cadera. O rb aker. El hombre se golpe la cadera. E winik uyob ie o rb aker. Cado. Ojrem. El mango se ha cado del rbol. E malak ojrem tama ute rar. Caite, zapatos. Xanab . El patojo compr un par de caites. E sitz umani cha texanab . Cal. Tanchij. La cal se hace en piedras mpa tama e finas. E tanchij ache tok tun. Caldo. Mayux (Kumja ). La muchacha me sirvi, caldo de gallina. E jch ok ayajk e n e mayux ak ach. Calentando. K ixi. Estamos calentando cerca del fuego. War ka k ixi tuyejtz er e k ajk. Der. Kix: Calentarse. Nota: Kix, significa cosas, pero cuando es verbo implica calentarse; pero puede convertirse en adverbio e implica. Callarse, dejar, detener. Ch ankab a. El beb dej de llorar. E ch urkab ch ankab a uyarwar. Calmar. Sispajna r. Tome agua para calmar la sed. Twae sisjpajna re takijtir uk ani twako ych i eja .

Calor, hacer ojo a un beb. Sakb uk . El que tiene sangre fuerte puede hacerle ojos a un beb. E sakb ukmaja x imb utz twainkojt ch urkab . Calor. Tikwar. El calor deshidrata a nuestro cuerpo. E tikwar ulajk es kab a. Calva. Raxjor (Ruchjor). El profesor tiene la cabeza calva. E ajkanseyaj raxjor. Calzoncillo. Cha nex. Yo estoy lavando mi calzoncillo. Ne n war impojch i nicha nex. Cama. Ch akte . El beb est urkab acostado en la cama. E ch ch a r ta ch akte . Camarn. Tziktzik. En el ro hay c a m a r o n e s . Ta xukur ayan e tziktzik. Cambiar. Uwisi. El maestro tuvo que cambiar el horario de la clase por las reuniones. E ajkanseyaj uwisi uk inar e kanwa r, umen e morwa rob . Camilla, tapesco. Chapajr. En camilla fueron llevados los que se golpearon. Tama e chapajr k ejcha ixyobxe

6 %

SINTITUL-6

135

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 &
136

uyob i ub ob . Camina. Axana. El caballo es veloz p a r a c a m i n a r . E chij axana wa kchetaka. D e r . X a m b ar: Caminar. Caminar, conducir dirigir. Xantesna r. Hay que hacer caminar al nene para que se acostumbre. E chuchu sitz twa ak a y uk ani xantesna r. Caminata, viaje, paseo. Xamb ar. El hombre se fue de viaje. E winik ixin ta xamb ar. Der. Xana: viajar. Camisa. B asarnuk . La camisa de mi pap tiene colores. E b asarnuk twanitataayan utz ijb arir. Campo de ftbol. Ch awarun. Los jvenes juegan pelota en el campo. E maxtakob uyasyob e wororoj tama e ch awarum. Caa. Sik ab . La caa se da en clima abalok oy tyaayan clido. E sik e tikwarir. plantas. Caada. Loptar. Nosotros tenemos milpa, en la caada. No n ayan kajinaj, ta loptar. Canas. Sak. El bisabuelo tiene canas en la cabeza. E tiriayan e sak tu jor. Canasta. Chiki . Mi pap sabe tejer canasta. Nitata una ta ujari e chiki . Cancelar. Intojma. Me falta a cancelar la deuda. Me ra intojma tama nib etnwa r.

Cancin, canto. K ay. E l n i o compuso una cancin. E sitz uyusta intek ay. Cangrejo. Jopop. El cangrejo tiene muchas cras. E jopop me yra uyarob . Canoso. Sakjor. La seora es pelo canoso. E ixik ya x sakjor. Cantante. Ajk ay. El joven es un gran cantante. E ch o m sitzja x inkojt ni xi ajk ay. Der. Kay: Canto, cancin. Cntaro. B ujr. El cntaro se quebr con el atol agrio. Yob tz a e b ujr taka e pajb ursa . Cant. K aywi. El estudiante cant, una cancin. E ajkanwa r k aywi, tama intekay. Der. Kay: Cancin. Captur, amarr. Kachon. El polica captur anoche a un ladrn. E ajk ampa r Kachon akb ar akb i tama inkojt ajxujch. Der. Kach: Amarrar. Capuln (fruta). Tz ajrub . El pjaro come la fruta de capuln. E mut umak i uyutir e tz ajrub . Cara. Eroj, (yeroj). La joven se est ok war maquillando la cara. Ejch ub oni e uyeroj. Caracol. T ot cha . El caracol se prendi en la rama del rbol. E t ot cha tak wan tu k abe te . Caracoles. Xerin. En la quebrada de canija hay caracoles. Ta k anjaayan e xerin. Nota: Canj, es el nombre de

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

136

08/07/2004, 08:18 a.m.

una quebrada en sta regin; que significa agua clara. Carbunco, inflamacin, secas. Karkun. Tengo un carbunco en las axilas. Ayan intekarkun ta nich e . Carne de. Uwe rir. La carne de vaca asada es deliciosa. Uwe rir e wakax intzaj pojb ir. Carne. We r. El precio de la carne ha subido. Kone r t ab ay utujrur e we r. Carrizo. Jarar. El hombre hace canastos de carrizo. E winik uche e chikitama e jarar. Cartlago. Ch okb ak. Los cartlagos son tejidos de sostn formados por clulas. E ch ok b ak ja x e jarb ir uk ek wa r. Casa de tierra, casa embarrada. Ototrum. Ya h i c e u n a c a s a embarrada. Inchi x inteototrum. Casa. Otot. Esta casa tiene techo de paja. E otot ak ujor. Cascada, catarata. K axib ja . El cangrejo cay en la catarata. E jopop k axi ta k axib ja. Castrar. Xurku m. El seor fue a castrar a un toro. Ta xurku m e wakax ixin e wnik. Catarata del ojo. Por. El joven tiene inflamado la catarata del ojo. E ch o m sitz asampa e por tu nak u t. Cay, acaecido. K axi (kukrema). El hombre cay en el camino. E winik

k axi ta b i r. Cay. Ojri. Cay una anona del rbol. Ojri inwojr tz urumuy tama ute rar. Cazamos, atrapamos. Kachuki. Hoy cazamos un conejo con los perros. Sajmi kachuki inkojt t ur take tz yob . Der. Chuk: Cazar. Cazar. Korma r. Este perro sali cazador. E tz i ira ajkorma r lok oy. Caz. Uchuki. El perro caz una ardilla. E tz iuchuki inkojt chuch. Der. Chukk: Cazar. Ceiba. Mujrur. La ceiba es muy yra uk ab . ramificada. E mujrur me rbol. Ceiba. Yaxte . El rbol verde no es bueno para lea. E yaxte maja x imb utz twae si . rbol. Cejas. Majtzo . Aquel muchacho es de cejas oscuras. E sitz yaja inkub en umajtzo . Ceniza. Tan. Mi mam echa ceniza en el rbol. Nituuyari e tan tama e te . Cepille, labre. Susu. Cepille la tabla de la mesa por favor. Susu ko ra ute rar e k ajn. Der sus: Cepillar, labrar. Cepillen, labren. Susi k. Por favor, jvenes cepillen la madera. Susi k ko ra e te , ch o m sitz ox. Der Sus: cepillar, labrar. Cera. Ch ab i . Las abejas de colmena producen ceras. Uyark ir e chabub orojsyobe ch ab i .

6 /
137

Ch'orti' - Espaol

SINTITUL-6

137

08/07/2004, 08:18 a.m.

6 (
138

Cerca de m. Taniwejtz er. Cerca de mi vive mi to. Taniwejtz er, turu ni mama . Cerca. Makte . El ganado rompi la cerca. E wakax uwejru e makte . Cerca. Ya taka. Aqu cerca hay una escuela para aprender. Ya taka ayan inteuyototir e kanwa r. Cerco de Piedra. Maktun. El hombre hace cerco de piedra. E winik uche e maktun. Cerdo. Chitam. La carne del cerdo es rir e chitam intzaj. sabroso. Uwe Cerebro, Seso. Sa sa . El cerebro forma sa ja x parte de la cabeza. E sa utz akarir e jor tikab a. Cerrar, marchita. Mutz k a. La flor del ayote se marchita por el sol. Uyujyir e chi um mutz k a umen e k in. Cerro. Witzir. Maana iremos al cerro xin ejk ar ta a buscar venado. Ka witzir ta chuk masa . Chacaln. Yakan. El chacaln est incrustado debajo de la piedra. E yakan ch a r yeb a e tun. Chapaneco. Xorok an. El piquete del chapaneco da temperatura. Uk uxoner e xorok an uyajk ue purer. Nota: Chapaneco, es una clase de avispas grandes de color rojizo. Chapuln. Sajk. El chapuln salta en los montes. E sajk atob oy ta k opot. Chatate (verdura propia de la regin). Ch atat. La mujer vende

chatate en el pueblo. E ixik uchoni e ch atat ta chinam. Chepillo o gavilancillo. Liklik. El gavilancillo caz al pollito. E liklik uchuki e yuru . Chicha (bebida tpica). Chichi ja . La chcicha embriaga al tomar con exceso. E chichi ja akarsan tya o chpa meyra. Nota: Chicha: Aguardiente propia de la regin chorti. Bevida. Chichajan. Ch ich a n. La mujer lava la ropa con chichajan. E ixik upojch i e b ujk taka e ch ich a n. Chicharra. Ch irtes. La chicharra irtes upejka e llama el verano. E ch wa r k in. Chichicaste. Momoj (mamoj). El chichicaste quema la piel al tocarlo. E momoj aputon tyakapijch i. Chijute, pijuyo. Tz ikluya (tzb ur). El gato caz un chijute. E mis uchuki inkoj tz ikluya. animales. Chilacayote. Titam. El chilacayote en dulce, es rico. Takechabintzaj e titam. Chilate (bebida tpica). Uya rasa . Los trabajadores toman chilate. Uya rasa uyuch yob e ajpatna rob . Bevidas. Chile. Ich. La seora ech chile a la comida. Eyxik uyari e ich tama e wya r. Chile. Ich. Una mata de chile. Impojk ich.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

138

08/07/2004, 08:18 a.m.

Chinche. Kisij. La chinche chupa la sangre. E kisij uyuch i e ch ich . Chinche. Ujch ur. La chinche es un insecto daino. E ujch ur ja x inte bixirar mab anb an. Chinchorro. Chinkox. Yo cazo los camarones con chinchoro. Ne n tama e chinkox inchuki e tzitzikob . Chiste. Uwarasti . Antes de comenzar la clase, el profesor cuenta un chiste. E ajkanseyaj uwarasti e ajkanwa rob b ajxan xe aka y taka e kanseyaj. Chompipe, pavo. Chumpi . La carne del pavo es sabrosa asado. Uwe rir e chumpiintzaj pojb ir. ave. C h u c t e . Chukti . Mara vende chuctes. E Mariuchoni e chukti . Nota: Chukti, es conocido en la regin chorti,. pero en Amrica se le conoce como aguacatillo. Chununo,(fruta propia de la regin). Chunun. El chunono es una fruta x inte comestible. E chunu ja ayanir xeak ujxa. Cicatriz. Palax. La herida deja cicatriz en la piel. E chek uyakta e palax tiko yt. Cicln. Numer ik ar. Ayer hubo un i ayan inte numer cicln,. Akb ik ar. Cielo. Utk in. El cielo est cubierto por las nubes. E Utk in makar umen e tokarob . Ciempis. Kamis. Entre la milpa abundan los cien pies. Makwi re

jinaj ab oro e kamis. Cierto, verdad, as es. Atz i. Lo cierto de la reunin, es que fue una prdida de tiempo. Tama e morwa r atz i, taka numuy e ajk in matuk a kache. Cigarra. Tz ikirin. El pjaro caz una c i g a r r a . E mut uchuki inkojt tz ikirin. Cima. To r. En la cima de la montaa, hace fro. To r e nuxik opot uche e sisar. Crculo, redondo. Xoyoyoj. En la reunin nos sentamos en circulo. Tama e mormor turanob tama e xoyoyoj. Ciudad, capital. Nojchinam. Compr un pantaln en la capital. Inmani inteniwexta nojchinam. Claridad. Sakopenar (Janch akenar). La claridad entra por el techo de la casa. E sakopenar o choy tu majkibe otot. Clarinero. Chijuy. El clarinero canta bonito. Imb utz ak aywi e chijuy. ave. Cocinar. Uchapi. La seorita le encanta cocinar. E ijch ok uyusre uchapi e wya r. Cocorn, chicharra. K ok oron. El ok oron cocorn es veranero. E K awa rk in. Codorniz. Wanchereck . La codorniz puso tres huevos en el nido. E wancherek uch ab u ux uku m tama usijk. ave.

6 )
139

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

139

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 =
14 0

Codos. Usyuk ab . El nio tiene llagas en los codos. Tama usuyek ab e sitzayan e chek. Coger, recoger. Uk ojpa r. Los nios fueron a recoger frutas al huerto. E maxtak ixyob tama uk ojpa r e mak wa r tyaayan e pakb ir. Cogollos. Ch oknuk . El chipiln tiene cogollos. E chikarar ayan uch oknuk . Der. Chok: Tierno. Cola. Nej. El perro tiene cola. E tz i ayan unej. Colgado. Lukur. El panal est colgado en la rama del rbol. E xux lukur tuk abe te . Colibr. Tz unun. El colibr vuela por las ramas del rbol. E tz unun atob ay tu k abe te . ave. Colina, cspide. Santar. De mi casa se divisa la colina. Ta nyo ntot cheker e santar. Collar, flor de ayote. Yujy. La seor le compr un collar a su esposa. E ixik majna inte uyujy umen unoxib . Color celeste. Sakturen. El color celeste es mi favorito. E sakturen tz ijb ar ja x xeuyuk e nyu t. Color overo. Sakb ajr. La vaca es de ajr color overo. E wakax sakb utz ijb ar. Color. Tz ib ar. El color de la vaca es blanco. E tz ijb ar tama e wakax saksak . Columna vertebral. Si pat. El jugador

se golpe la columna vertebral. E ajaras uyob i e usi pat. Columpiando. Ayujkrema. El estudiante se est columpiando. E ajkanwa r war ayujkrema ub a. Columpiar. Yujkremar. Columpiar en la hamaca, para el nio es diversin. E yujkremar te abe sitzimb utz una ta. Coma. K uxu. C o m a v e r d u r a s cocinadas. K uxu e chab ir kar. Comadreja. Sajb in. La comadreja in uk uxi e come pollitos. E sajb yurwob . rbol. Comal. Semet. El comal est hecho de barro. E semet chenb ir tametz ijk. Coman. K uxi k. Coman tortillas con frijoles. K uxi k e patake b u r. Combinado, mezclado. Yab arb ir. El maz que compr estaba mezclado con maicillo. E ixim xe inmani yab arb ir taka e kuskus. comejn, palilla. T israjk (tisirajk). El sapo se alimenta de comejn y otros insectos. El Pajpaj uk uxi e t israj yi inmojrix arak. animales. Comer. Uk ujxa r , wya r. Comer alimentos nutritivos es saludable para el. Uk ujxa r, e wya r uyajk ue b uzir twakab a . organismo. Comida. Wya r. La seora sabe preparar diferentes clases de comida. E ixik una ta uche ti nti n wya r. Comido, masticado. K uxb ir. La tortilla est comido por el ratn. E pa

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

140

08/07/2004, 08:18 a.m.

k uxb ir umen e ch o k. Comience, inicie, empiece. Kajyes. Cuanto antes tenemos que empezar el trabajo. Uk ani x twakakajyes e patna r. Der. kajy: empezar. Comi. We . El mozo come en el monte. E ma n wemaku k opot. Cmo?. Kochwa . Cmo est usted?. Kocha tur et?. Nota:. Kochwa, en el sentido comparativo indica equivalencia o semejanza; emplease tambin como. Compaero. Nipya r. Mi compaero me prest dinero. Nipya r uk ajti e tumin ta nib a. Compaeros, amigos. Pya rob . Los estudiantes de la escuela son mis amigos. E ajkanwa rob ya x nipya rob . Compaeros, hijos mos. Apaxtak. Compaeros estudiantes hagan el favor de sentarse. Apaxtak ajkanwa rox turenik ko ra. Der. paxtak: Compaa. Compaa, amigo. Et ok. Mi suegro tiene muchos amigos. Nipixm ayan meyra e et ok takar. Complace, lo alegre. Utzajyres, utza yres. El nio complace a su mam con una cancin. E chuchu sitzutzajyres ututaka intek ay. Complementar, ajustar. Utz akse. Pap tuvo que ajustar el dinero para comprar los zapatos. Nitata utz akse e tumin twa umani e xanab .

Completar, resembrar. Tzutzma r. Pap fue a completar la siembra de maz. E tataixin ta tzutzma r. Comprado. Manb ir. Tengo comprado una fraccin de terreno. Manb ir inb jk rum ni mener. Der. Manwar: compra. Compramos. Kamani. Tenemos que comprar, los zapatos del nio. Uk ani twa kamani, uxanab e sitz . Der. Man: Comprar. Comprar, comprado. Manb ar. Mi pa a tiene que comprar otro lapicero. Ni tata uk ani twa uche inte x manb ar tama e tz ijb ayan. Comprar. Manwa r (man). M i hermana, se fue a comprar un vestido. Ni sakun ixin ta manwa r tama intepik . Comprar. Umajna r. La nia fue a comprar dulces. Umakna r e chab ob ixin e chuchuijch ok. Compr, comprar. Inmani. Compr u r frijol para vender. Inmani e b twainchoni. Der. Man: comprar. Compre. Mana. Compre tres papayas, para sus hijos. Mana uxk ojr juruk uk twemaxtak. Comunidad. Morwa r. Yo fui a una n ixye n comunidad muy lejana. Ne tama intemorwa r innajt. Con quin. Chitakar. Con quin aprendi hacer canastas?. Chi takar kanwe t ache e chiki ?. Con, con el, por gusto. Taka (takar). Fui al pueblo con mi mam. Ixye n ta

7 1
14 1

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

141

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 2
14 2

chinam taka nitu . Conducido. Xantesb ir. Hay que conducir al caballo para que no se pierda. Xantesb ir uk ani e chij twama chi asapta. Conectado, enchufado. Tonor. El televisor, est conectado con la electricidad. Tonor e meynibtaka e k ajk. Conecte. Tonb an. Conecte el cordn del televisor. Tonb an uch ajna e meynib . Der. Ton; Conectar. Conejo. T ur. El perro caz un conejo. E tz iuchuki inkojt t ur. Congreso. Mormorirob . Los en el congreso elaboran las leyes. E mormorirob uchob ub ijrar e k ub esyaj. Conjuntivitis, mal de ojo. Sakchere . Mi amigo sufre conjuntivitis. Nipya r turu taka e sakchere . Conjuntivitis. (mal de ojo). Chere . Los ojos de la niita tienen u t yere conjuntivitis. Chereunak ejch ok. Conmigo. Takaren. Ven conmigo maana a la fiesta. La r takaren, ta nojk in ejk ar. Consentido, caprichoso. Asujkran. Ese nio es muy caprichoso. Asujkran me yra a sitzya x. Der. Sujkran: Contemplar. Constante, constantemente. Mochoj. Por qu le pega constantemente al niito. Tuk ot machoj machoj a wajk u yar e sitz .

Construir, hacer. Kache. El ao pasado construimos una casa. A nbi Kache ingojr otot. Der. Cheyaj: Hacer. Consuegro. Pixmarob . Los consuegros celebraron el da de los santos. E pixmarob nojk inyob tama e tz ikin. Consumi. Sajb a. El ojo de agua se consumi por el verano. U t e ja sajb a umen e wa rk in. Contagi, lo lastim. Upori. El joven contagi a todos de la risa. E sitz upori tuno r taka e tze ne r. Contemplado, mimado. Sujkresb ir. El nio est muy mimado por pap. E sitzsujkresb ir meyra umen utata . Contestar, contemplar. Uk ujna r. Me gusta contemplar el amanecer del campo. Unsre uk ujnar r e sakopa r ta k opot. Contigo, con usted. Takaret. Con usted quiero hablar. Takaret k ani o njron. Contorno, rodear. Uxojyo. Pap va a rodear el terreno con un cerco de piedras. E tataa xin uxojyo e rum taka e petz tun. Contra ma. Nipater. Hay que realizar el trabajo en forma aceptada para q u e n o m e c r i t i q u e n . Uk ani che na r e patna r inb utz twa matuk a ojroner nipater. Contra, contrario, contra Pater, (upater). Una persona estuvo en contra de nuestras ideas. Inkojt

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

142

08/07/2004, 08:18 a.m.

pak abupater kab ijnusyaj kay turan. Contrahierba. Mukukamtz ak. En el invierno nacen contrahierbas en abundancia. Tama e k axja k in at oxpa me yra mukukamtz ak. Copal, incienso. Ujtz ub . En el siqun, se utiliza el copal para desahumar. Tame tz ikin ak ampesna e ujtz ub twa e b utz abrir. Nota: Siqun implica da de todos los santos que se celebra el primero de noviembre. Coquillo. Yu . El rbol de coquillo rar e yuayan tiene espinas. Ute ut ixer. rbol. Corneta, instrumento musical. K orojn. Los hombres estn tocando la corneta. E winikobwar alab obtame, K orojn. Corramos. Ajnikon. Corramos tras el venado. Ajnikon tu pat e masa . Der Ajner: correr. Corre. A jni. El perro corre tras el ia jni tu pat e t ur. conejo. E tz Der. Ajner: Correr. Correcaminos. T unk u x (tunk u x). El correcaminos caza chapulines. E t unk u x uchuki e sajk. Corregido. Ustab ir. El trabajo de los estudiantes tiene que ser corregido. Upztna r e ajkanwa rob uk ani ustab ir. Correr, rpido. Ajner. Ayer fuimos rpido al campo. Akb i ixyo n ajnertaka ta ch awa r rum.

Cortado. Xujra. Las ramas del pino fueron cortadas. E tajte xujra uk ab. Cortado. Xurb ir. En aquel bordo est cortado un poco lea. Tama e santar yajaxurb ir ko ra si . Cortar, destruir. Jimb ir. El sompopo corta la hoja de la siembra. E t isim jimb ir uyopor e pak b ar umener. Cortar. Uxujra r. Los alumnos fueron a cortar flores, para regalarle a la maestra. E a j k a n w a rob ta uxujra r e nichir i xob twa ayajk obe ajkanseyaj ixik. Corto. Tuch. El barbero dej muy corto el pelo del nio. Tuch aktana utzutzer ujor e sitz umen e ajsusma r. Corto. T ux. El nio canta una Cancin corta, pero alegre. E sitz uche intet ux k ay ink ajyer. Cort. Uch aki (uxuri). El hombre cort las ramas del rbol. E wininik uch aki ak: Cortar. uk abe te . Der. Ch Corva. T int in. El jugador se golpe en la corva de la pierna. E aj-aras uyob i ut int in. Cosquillas. Chikirsaj. H g a l e cosquillas a su to para que se re. Chen e chikirsaj taka amamatwa atze ne . Costal. Mukuk. El muchacho hech el maz en el costal. E sit z uyari e yxim tama e mukuk. Costillas. Chejchek . Ah no debe

7 3
14 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

143

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 4
14 4

brincar porque se puede quebrar las costillas. Jolitob oy tare x b ajk at ak okchi achejchek . Costura. Uchuyi. Mam costura la ropa de pap. E tuuchuyi ub ujk e tata . Der. Chuymar: Coser. Costurar. Chuyma r. Mi mam sabe costurar camisas. Nitu una ta e chuyma r tameb asarnuk . Cotete, torroque. Tojrok. El cotete come chapuln. E tojrokuk uxi e sajk. Cotuza. Chujb ub . La cotuza se comi un elote. E chujb ubuk uxi intea n. Coyote. B oj. El coyote caz una gallina, la noche de ayer. E b oj uchuki inkojt ak ach akb i take akb ar. Coyquines. B ujte . Estaban podridos los coyquines de mi casa. Max ani e b ujtetama nyo ntot. Coyuntura. B ajk. La coyuntura de nuestro cuerpo. E b ajk tama kab a imb utz. Creencia. Na tanyaj, b ijnusyaj. El hombre sabe mucho de creencias. E winik unatame yra na tanyaj. Cresta. Tzere . El gallo tiene cresta. Utatae a k ach ayan e tzeretu t. Criar, crianza. T oxma r (t oxtz a). La seora tiene crianza de gallina. Eyxik ayan ut oxma r e ak ach takar. Crudo. Tzijtzi. El gato come carne cruda. E mis uk uxi e we r tzijtzi.

Cul?. Ti n. cul de los jvenes te gusta?. Ti n ch o m sitzo sru t?. Cualquiera, quien sea. Chi ktaka. Cualquiera puede venir a trabajar aqu. Chi ktaka erer watar a patna tara. Cualquiera. Ti nach (tinyach) pron. Cualquiera de nosotros puede viajar a la ciudad. Ti nach no n uyub i ka xin ta nojchinam. Cuanto. Jayte . Cunto quieres por la silla?. Jayteak ani tama e k ajn?. Cunto? Qu tamao? Qu cantidad?. Kob a. Cunto maz sac a la venta este ao?. Kob a ixim alo kse e jabira twaachoni. Cuatro das de hoy, entre das. Chunij. Entre cuatro das ser mi cumpleaos. Chunij war intz akse nijab . Cubierto (a). Job or. Las tortillas estn cubiertas con la servilleta. E pajob or tama utie b ujk. Cuelga. Ulukb a. Pap cuelga el tecomate en el pilar de la casa. E tataulukb a e murur tama uyoyir e otot. Cuello, pescuezo. Nuk . El borracho me agarr del cuello. E ajkarer uchukye n ta ninuk . Cuello, pescuezo. Te nuk. Al caballo le duele el cuello por la carga que llev. Ak uxun ute nuk e chij umen kuch. Cuentan, comentan, dicen. Ak ab ey.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

144

08/07/2004, 08:18 a.m.

Cuentan que usted va al pueblo maana. Ak ab e y ki xin ne t tachinam ejk ar. Cuero, piel, ltigo. K ewer. La piel del cerdo, es sabroso. Intzaj e k ewer xealok oy tama e chitam. Cuerpo. B a. As es el cuerpo de un ser humano. B an koche ra e b a tama inkojt pak ab . Cuervo. Oror. El cuervo caz una lagartija. E oror uchuki inkoj ajpat. ave. C u e t e c a c a o . Awaw. M a t e e s e cuentecacao por que te puede quemar. Chamsen e awaw ya x, b ajk at upute't. Cuidado, protegido. Chojresb ir. El seor tiene protegido sus amigos. E winik chojresb ir umen upya rob . Cuada. A w a n ( w a w a n ) . E s a ok muchacha es mi cuada. E ijch ya x niwawan. Cuado. Mu . Hoy, encontr a mi cuado. Sajmi intajwi nimu . Curacin, remediar. Niroj. El hombre sabe curar. E winik una ta e niroj. Curandero. Ajnirom. Tenemos que llamar un curandero para que cure l a e n f e r m e d a d . Uk ani twa kapejka e ajnirom twautz aki e mok. Der. Niroj: Curar. Curaron. Tz akna. Mi cuada la

curaron por el curandero. Niwawan tz akna umen e ajnirom. Der. Tz ak: Curar.

Daado. Posna. El terreno fue daado por la lluvia. E rum posna umen e jaja r. Dante. Tinamkar. El dante es una planta comestible. E tinamkar ja x inte k opat xek uxa r. Dar, pegar. Uyajk una r. A los nios se les debe dar oportunidad de participacin en las clases. Uyajk ana r e ojroner ak ani che na r taka e ajkanwa robtama e kanseyaj. Dar de comer. Inwe se t. Si llegas a mi casa te dar de comer. Jay ik otoy tanyo ntot inwe se t. De lado. T erer. El hombre coloc la erer mesa al lado. E winik t uwa b u e k ajn. De nosotros. Tikab a. Esa milpa es de nosotros. E jinaj ya x tikab a. Nuestro pap est enfermo. De una pieza. Wejrer. La seora nicamente teje petates de una pieza.

7 5
14 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

145

08/07/2004, 08:18 a.m.

E ixik ajtaka e wejrer pojp ujari. De una vez. Inyajrer. De una vez debo tomar dos clases de medicina. Inyajrer uk ani twau nch i chatz akmayaj. De ustedes. Ti b a. Estos aguacates son de ustedes, cmanselos. E unobira

7 6

ti b a, K uxi k. D vuelta. Sutrun. D vuelta al vestido para que se seque. Sutrun e pik twa ataki. Der. sut: Dar vuelta, devolver. Debajo de la piedra. Yeb a tun. El cangrejo est debajo de la piedra. E jopop ch a r yeb atun. Der. Yebar: Debajo. Debajo del rbol. Yeb a te . El borracho durmi bajo el rbol. E ajkarer wayan yeb a e te. Debemos, se puede. Erer (uyub i). Nosotros debemos ayudar a los ancianos. No n erer katakre e noj pak ab . Deber, culpable, su deuda, debe l, ella. Ab eto. El seor debe mucho dinero. E winik ab eto me yra tumin. Der. Beto: Deuda. Dbil. Injayjay. El beb est dbil por la diarrea. E ch urkab injayjay umen e numnak . Dbil. Lewech. El beb est dbil, por la enfermedad. E Ch urkablewech, umen e mok. Decir. Uya rena r. Jess muri por decir la verdad. Tama aya rena re

b an chamay uyunen e katata . Dedo de los pies. O ryok. Cmo fue que se golpe, los dedos de los i e o rok ?. pies. Kocha oyob Dedo de mis pies. O rnyo k. Me golpe los dedos de los pies. Inyob i o rnyo k. Dedo de. Oruk ab . El nio se golpe el dedo. E sitzuyob i oruk ab . Dedos. O rk ab . Las manos, tiene cinco dedos. E k ab ob ukojko jo o rk ab . Defend, rescat. Inkorpes. Defend a mi hermanito en la pelea. Inkorpes niwijtz in tama e jatz wa r. Defensa, abogar, salvar. Korpesyaj. (korpesya j). Dios nos va a salvar. E Katataa xin ukorpesyo n. Deformado. Loch och oj. El hombre, tiene deformado el pie. E winik loch och oj uyok. Dejamos. Kawakta. Dejamos pasar este ao, no fuimos a las clases. Kawakta numuy e jabira, ma chi ixyo n ta kanwa r. Dejar, divorciarse. Uyakta. El seor quiere divorciarse de su esposa. E winik k ani uyakta uwixka r.

SINTITUL-6

146

08/07/2004, 08:18 a.m.

Djelo, abandnelo. Aktan. Deje el juego de trompo, le puede golpear. Aktan e aras trumpu, b ajk at uyo b ye t. Delgado. Chilin. Cort un palo delgado. Inxuri intechilin te . Delgado. K ox. La nena est delgada por la enfermedad. Yerejch ok k ox umen e mok. Depresin presin alta o baja. Samamir. M i c u a d o s u f r e depresin por los problemas que tiene. Niwawan ajk una umen e samamir tama umamb anir xe ukojko. Derogar. Lok, seyaj. La ley fue derogada ente ayer. Che na e lok esyaj tamek ub esyaj chab i . Derramar, echar, votar. Utujka r. Para evitar los sacundos hay que votar el agua. E jauk ani utujka r twama chi umorojse e uch a . Derrame de sangre, sangrando. Ach ich en. Esta sangrando la nariz del nio. War ach ich en uni e sitz . Der. Chich:sangre. Derribar, arruinar,. Ukukurna r. El terremoto vino a derribar las casas del pueblo. E yukb ar tari tama ukukurna r e ototobta chinam. Derribo, derribaron. Jincha. Se derribaron las piedras en la quebrada. Jincha e tun ixin ta kojn. Derrumbe, Erosin. Kib itz. En el invierno aparecen erosiones. E kib tz achekta tama e k axjak in.

Desabrido (a). Paxpax. La comida est desabrida. E wya r paxpax ma taka utzeyr. Desabrido. Impax. L a c o m i d a desabrida no tiene sabor. E wya r xeimpax maja x intzaj. Desarmar. Intijru. Quiero desarmar esta casa. K ani intijru e otot ira. Desatado, desenredado, suelto. Wech er. Todo el techo de la casa est suelto. Ujor e otot wech er tuno r. Desate, desenrede, suelte. Weche . Suelte la vaca para que vaya a comer en el bordo. Wech e e wakax twa a xin awe to r santar. Der wech: Desatar, soltar. Desbarat, destruy. Utijres (Utijru). El terremoto destruy la ciudad. E yukb ar utijres e noj chinam. Der. Tijr: Desbaratar, destruir. Descans. Jirye n. Descans por la tarde. Jirye n tama e ch uyujk in. Descans. Jiri. La abuela descans en la sombra del rbol. E noya jiri tu me yn e te . descomposicin. Ayampa. La carne ya se est en estado de descomposicin. E we r warix Der. Yampar: ayampa. Descomponer. Descompuesto. Pajran. Los frijoles de la olla estn descompuestos. Pajran e b u r xeturu ta b ejt. Desconfa, desconfianza. Uxo b e. El

7 7
14 7

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

147

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 8
14 8

nio desconfa del maestro. E sitz uxo b e uyajkanseyaj. Descubri. E rojse. Descubri quien lleg a la casa. E rojseka, chi k otoy tama e otot?. Deseamos, deseando. Ko sre. Estamos deseando comer un venado. War ko sre kak uxi inkojt masa . Der. Uyursenar: Desear. Deseos, discriminacin. Tzajtzir (userna r). Las mujeres tienen deseos de aprender chort. E ixiktak ayan e tzajtzir takarob twaukanyobe ch orti . Deseos, exitacin. Mak ar. Mara tiene deseos de comer algo bueno. E mari ayan umak ar twa awe inb utz . Desequilibrio. Lechla r. El hombre est desequilibrado. E winik war alechla. Desgajado. Wek chub ir. El venado fue desgajado por el perro. E masa wek chub ir ume e tz i . Desgaje. Wek chun. Desgaje el racimo de banano para repartirlo. Wek chun uporojir e kene twa kaxere a xin. Desgastado. Tzukran. El pantaln de pap est desgastado por el trabajo. Uwex e tata tzukran umen e patna r. Der. Tzuk: viejo. Desgraciado. Majjut. El que es borracho, es un desgraciado porque pierde a su familia. Ti n oych er ja x inte majjut, kocha

usati umaxtak. Desgranar maz. Jixnar. El hombre ayuda a su esposa a desgranar maz. E winik utakre uwixka r tama e jixnar. Desgranar. Jix. Mam tuvo que desgranar el maz para los cerdos. E tu uche e jix nar twa e chitamob . Deshizo. Ja cha (ju cha). Se deshizo el papel por el sudor. Ja cha e jun umen e b urich. Desmontar. Wech k opot. Hay que desmontar para sembrar frijol. Twa apak tz a e b u r uk ani e wech k opot. Desmoronado. Puxb ir. El cerro es desmoronado por el temblor. E witzir Puxb ir umen e yukb ar. Desmorone. Puxu. Desmorone las piedras con el hierro. Puxu e tunob taka e pujxib . Der. Puxmar: Desmoronar. Desnivelado. T erej. Los horcones de la casa fueron colocados en forma desnivelados. T ererej Wab na e oy tama e Otto. Desnudo. Kurunku (pispis). El beb est desnudo. E ch urkabkurunko turu. Desnudo. Pispis, Puspus, (Kurunku). El beb esta desnudo. E ch urkab pispis turu. Despacio, quieto, silencio. Tz ustaka. El nio come despacio. E chuchu sitztz ustaka awe .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

148

08/07/2004, 08:18 a.m.

Despegado. Tokchem. El Zapato por caminar est despegado. E xanab Tokchem u t tyainsana. Despeinado (a). Xitinjor. La seorita qued despeinada por el aire. Xitinjor ketpa e ijch ok umen e ik ar. Despierta. Ub ixk es. La mam despierta a su nio, con un beso. E tu b ir ub ixk es usitz taka inte tz ujtz . Desprender. Ojresb ir. Hay que desprender la rama del rbol encima ani ojresb ir uk ab del techo. Uk e te to r Otot. Der. Ojresnar: Desprender. Despus. Nakpat. Despus de baarme almorc. Nakpat ke atye n, inche orajk in. Desviado. Nik em. El rbol est desviado por el aire. E tenik em umen e yk ar. Desviar. Unijk a r. Es muy difcil a r desviar un gran rbol. Unijk intenuxiteutranir. Detenido, preso, encerrado. Makb ir. El borracho est detenido por la ir umen e polica. E ajkarer makb ajk ampa r. Der. Mak: Detener. Detenido, sostenido. T irb ir. La mesa est, sostenida en la pared. E k ajn t irb ir tu nake Otto. Devolucin, reintegro. Sutmayaj. La devolucin del dinero no est completo. E sutmayaj tama e tumin maja x tuno r.

Devolver. Sutma r. Debo devolver las cosas prestadas porque nos mas. Uk ani twainche e sutma r tama xe maja x tanib a. Devuelva. Satu. Devuelva el dinero que debe con su amigo. Sutu e tumin xeib eto taka apya r. Der. Sut: Devolver. Da de los santos. Tz ikin. El da de los santos se celebra con alegra. E tz ikin achempa taka e tza yer. Diablo. Lab aren. El diablo, no puede aren ma chi contra Dios. E lab ob na takekatata . Diarrea. Numnak . El nio tiene diarrea. E chuchu ukojko e numnak . Dice, dijo. Che. El profesor dijo, maana no vendr. E ajkanseyaj che, ma chi wate n ejk ar. Dientes picados. Mat uch. El abuelo tiene dientes picados. E noy mat uch ut uyej. Dientes. Ej (yej). La anciana le duelen las encas de los dientes. E noj ixik ak uxun uwerir u t uyej. Dientes. Utwejob . Debemos cepillarnos los dientes despus de cada comida. E utwejob uk ani pojka r nakpat e wya rob . Diferente. Yanyan. Aquellos vestidos tienen diferentes colores. E pikob yajayanyan utz ijb ar. Difcil. Intran. El nio encuentra difcil el estudio. E sitz intran utajwi e

7 9
14 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

149

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 0
150

kanwa r. Difunde, transmite. Apuktz a. El profesor transmite la enseanza. E ajkanseyaj war upuktz es e kanwa r. Der: puknar: difundir, transmitir, difundir. Dgame. Arenen. Dgame como tengo que hacer este trabajo. Arenen kochwatwainche e patna r ira. Dinero. Tumin. El dinero es necesario para vivir. Tama e turer uk ani e tumin. Dios, nuestro padre. Katata . Gracias a Dios, estamos aprendiendo a escribir. Ch ajb eyx e katatatame war kakano katz ijb ayan. Disminuir, encoger. Atz u pa. Entre dos tiene que disminuir este trabajo. Cha kojto n uk ani twa atz u pa e patna r ira. Disminuir. Jaktz a r. Como esta lloviendo constantemente no quiere disminuir el ro. Kochwairaj iraj ak axi e jaja r matuk a e jaktz a r tama e xukur. Disminuy. Tz u pa. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. E jatama e xukur tz u pa, kochwa ma chi x war ak axi e jaja r. El agua del ro desminuy, porque dej de llover. Dispararon, tiraron. Jujra. Ayer le dispararon a un ladrn. Akb i jujra inkojt ajxujch. Disparejo. Tz ej (tz eb ). El tule sali disparejo. Ute rar e pojp tz ej

lok oy. Disparo. Juroner. Escuch disparos en la noche. U nb i e juroner akb ar. Distribucin, reparticin. Pukmayaj. E n l a f i e s t a h a y distribucin de pan. Ta nojk in ayan e pukmayaj tama e b or. Divida, reparta. Xere. Tenemos que dividir el trabajo que vamos a realizar. Uk ani twa kaxere e patna r xetwakache. Divide, reparte. Uxere. Mam reparte la comida entre los nios. E tu b ir uxere e wya r taka e maxtak. Der. Xer: Repartir. Divisin. Xermayaj. Mi hija sabe realizar la divisin. Niwijch ok una ti x uche e xermayaj. Doblados, tronco, asientos de algo. Suy. El tronco del rbol es grande. Usuy e tenojta . Dobl. Paktz a. El joven se dobl el o m sitzpaktz a pie por jugar. E ch uyok umen e aras. Documento. Ujunar. El seor, perdi su documento del terreno. E winik, uchoki ajunar e rum. Dolor de cabeza. K uxjor. Es probable que el nio, tenga dolor de cabeza. B ajk at k uxjor ukojko e sitz . Der. k ukoner: Dolor. Dolor de cuerpo. K uxb akerir. El abuelito tiene dolor de cuerpo. K uxb akerir ukojko e noy.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

150

08/07/2004, 08:18 a.m.

Dolor de estmago. K uxnak . La beb quiz, tiene dolor de estmago. E Ch urkabijich ok kuxnakukojko b ajk at. Dolor de muela. K uxe yr. El abuelito, tiene dolor de muela. E tatanoy okojko e k uxe yr. Der. Kuxoner: Dolor. Dolor de odo. K uxchikinik. La abuelita le dio dolor de odo. E twi lama ajk una umen e k uxchikinir. Donde sea, en cualquier lugar. Tik taka. Las piedras se encuentran en cualquier lugar. E tun atajwatz a tik taka. Donde?. Tya ?. Dnde compraste tu pantaln?. Tyaamani awex?. Dorado (a). K ajkb ir (k ajk abir). Mam prepara la carne dorada. E tu uk ajk a e we r. Dormido. Waynem. El beb est dormido en la cama. Waynem ch a r e ch urkabta ch akte . Dormir. Wayner. D o r m i r e s indispensable para la salud. E waynir ak ampa twa e turer imb utz . Dormitorio. Waynib . El dormitorio de los nios est al lado del cuarto de pap. E waynib twa e maxtak aketpa tama uyejtz er tyaawayan e tata . Duele. Inyaj. El piquete de alacrn duele mucho. Uk uxner e sinam inyaj me yra.

Dueo, propietario. Ajyum. Quin es el dueo de estos ganados?. Chi e ajyum tema e wakaxobira?. Dulce panela, miel, y otros. Chab . El ayote es rico con dulce de panela. E ch um intzaj taka e chab . Dulce. Inchi . El jocote maduro es dulce. E tak an murak inchi . Duro. Int ant an. La tierra est dura por el verano. E rum int ant an umen e wa rk in.

E mut ch ar tama e makajr. Makajr (Kororte ). Nota: Vase: Kororte. El pjaro est en la jaula. Echar. Yarb ir. Hay que echar agua en el tule para que se ablande. E pojp twa apak pak ran uk ani yarb ir e jatamar. Eclipse. Kilis. El eclipse sucede espontneamente. E kilis anumuy inyajr inyajr. Eco. Ji k na r. Escuch el eco en la pea. U mb i e jik na r tama e nojtun. Educador, profesor. Ajkaseyaj. Ya viene el profesor para que nos enseen. Watix e ajkanseyaj twa ukansyo n. Der. Kanseyaj: Ensear o enseanza. Egreso, sale, se retira. Alok oy. El garrobo sale de su cueva. E juj

7 !
151

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

151

08/07/2004, 08:18 a.m.

alok oy tu ch en. Der. Loker: salir, egresar, retirarse. Ejecutar, interpretar. Lajb a. Aprendamos a ejecutar el violn. Kanokon lajb akon tamek orach . El ao pasado. A nb i . El ao

pasado me escape de morir por la enfermedad. A mb ichamwe n ani umen e mok. El dueo. Uwinkir (Ajyum). El dueo de l caballo, se fue a la fiesta. Uwinkir e chij ixin ta nojk in.

7 "
152

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

152

08/07/2004, 08:18 a.m.

El que est. Xe wa r. E rbol de mango est recargado de frutos. Ute rar e malak xe wa r ayan uyutir. El, ella. Ja x. El compr un morral. Ja x umani intechijr. El, la. E Art. El perro comi un pedazo de carne. E tz iuk uxi imb ijk we r.

Elevado. T ab senb ir. La casona la hicieron muy elevada. T ab senb ir Che mbir e nuxiOtto. Elotes. A nob . En el invierno abundan los elotes. Tama e k axja k in ab oro e a nob . Embarazo, embarazada. kuchur. Juana est embarazada. E Jwana kuchur turu. Der. kuch: Cargar. Embrocar. Ukotb ana r. Ha que embrocar la olla, para que no se llene de agua. Ukotb ana r e b ejt uk ani twama chi ab utk a taka e ja . Empacado. Tz otb ir. La ropa est empacada en la mochila. E b ujk tz otb ir turu tama e mukuk. Der. tzot: empacar. Empacar. Kapetz e. Tenemos que empacar los papeles para que no se caen. Uk ani twa kapetz e e junobtwama chi ojri. Der. Petz: empezar. Empacar. Upejtz a r. La seorita se puso a empacar los libros. Upejtz a r e tz ijb ab ir junobturan uche e ijch ok. Empanadas. To mpa . Las empanadas de frijoles son ricas. E to mpataka

e b u r intzaj. Empaqu, prens. Impetz e. Yo prens las mazorcas del maz. Ne n impetz e e nar. Der. Petz: Prensar. Empaquen. Tz oti k. Empaquen las cosas, nos vamos de paseo. Tz oti k e tuk i k takix twaka xin kaxana. Empezaron, iniciaron. Kajyesna. Ayer iniciaron las clases de costura. Akb i kajyesna e kanwa r tama e chuyma r. Der. Kajy: empezar. Empez, comenz. Ka y. Ayer empez la fiesta. Akb i ka y e nojk in. empiecen, inicien, comiencen. kajyesik. Empiecen el dilogo sobre la vida humana. Kajyesik e ojroner tame ka b ixirar. Der. Kajy: empezar. Empuje,Taksun. Empuje la carreta por favor. Taksun ko ra e kereb nib . En blanco y negro. Sa m. El televisor es en blanco y negro. E me ynibsa m u t. En el agua. Ta ja . Los peces nadan en el agua. E chayobanujxyobta ja . En el camino. Ta b i r. En el camino hay espinas. Ta b i r ayan e t ix.

7 #

SINTITUL-6

153

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 $
154

En este momento. Eri x (kone rix). En este momento descansar. Erix k ani injiri. En forma de curva. Kototoj. El camino es en forma curva. E bi r kototoj a xin. En la casa, en sus casas. Tamo tot (Tamyo tot). En la casa de mi pap, vive mi abuela. Tamo tot twa nitataturu nitatanoy. En la maana. T ab k in. En la maana desayun con pan. Tama e t ab k in Wye n taka e b or. En lo alto de. K atar. El gato est en la rama del rbol. E mis k atar tu k abe te . En los dientes. Tuyej. En los dientes lo golpearon al hombre. E winik ajk una tuyej. En mazorcas. Narb ir. El hombre guarda en mazorca su cosecha. E wimik narb ir uch ujb a upatna r. En medio, corazn. Yuxin. El hombre siembra frijol en medio de la milpa. E winik upak i e b u r yuxin e jinaj. En su lado, a tu lado. Tawejtz er. Me sentar a tu lado, para ver tele. Tawejtz er k ani inturan twa inwira e meynib . En sus ojos. Tunak u t. El amor de mam a su hijo se ve en los ojos. E k anir Twa e tu , cheker tunak u t. En Venta. Uchojna r. La seorita tiene en venta dos cerdos. E ijch ok war ulok se uchojna r cha kojt chitam.

Enamorado. Lab anxoxo . Juan est enamorado de la muchacha. Juranwar a lab anxoxoto ajch ok. Encabezamiento. Ujorir. El profesor hizo el encabezamiento de la carta. E ajkanseyaj uche ujorir e tz ijb ayaj. Encarnando. We ri. La herida del perro est encarnando. We ri uchek e tz i . Encendido. Xunb ir. Esta encendido el fuego en el horno. Xunb ir e k ajk tama e ch ujb en. Encendi. Tz ajb a (xumpa). Esta lea no se encendi porque estaba mojada. E si ira ma chi tz ajb a umen xekuxur. Encima, Sobre. Tujor. Los libros estn sobre la mesa. E Junob turob tujor e k ajn. Encomendado, enviado. Tzakarna. Juan fue enviado para traer la lea a casa. E Jwan tzakarna ixin utares e si te otot. Encontrado. Tajwinb ir. El nio perdido ya fue encontrado por su pap. E satem sitztajwimb ir umen utata . Encontrar, hallar. Utajwi. El nio tendr que encontrar el dinero que perdi. E chuchusitzuk ani twa utajwi e tumin xeuxhoki. Encorvar. Usojya r. Para pandear el hierro se necesita de mucha fuerza. Usojya r e tak in uk ani meyra k ek wa r.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

154

08/07/2004, 08:18 a.m.

Encuentre, alcance, logre. Tajwin. Alcance la ropa del nio, por favor. Tajwin ko ra, ub ujk e sitz . Der. Tajwsaj: Encontrar, alcanzar. Enderece. Tatz a. Enderece el hierro, por favor. Tatz a ko ra e tak in. Enfermedad. Mok. Mi to tena un enfermedad rara. Ni mamaukojko ani intemok yantaka. Enfermo. Ajmok (ajmwak, ajmwa k). Tu pap est enfermo. Atataajmok turu. Der. Mok: Enfermedad. Engaar, mentir. Inmajres. No debo engaar a una persona. Inkojt pak abme rer inmajres. Engaar, mentir. Umajres. El nio quiso engaar a su madre, pero fue descubierto. E chuchusitzk ani ani umajres utuyi tajwintz a. Enganchado. Xakb ir. La mujer tiene enganchado al nene en la cintura. E ixik xakb ir e chuchuumen tama o r ub aker. Der. xakar: enganchar. Engendra. O yni. Si un hombre no fecunda no se bien. Jay e inkojt winik ma chi o yni maja x imb utz. Engrandecer, aumentar, agrandar. Unojta resna r. Para engrandecer el guatal habr que buscar muchos mozos. Unojta resna r e chor uk ani sajkna r me yra ma n. Enmendado. Tak b ir (tak em). El pantaln del joven es enmendado b ir por la mam. Uwex e sitztak umen utu . Enmendar. Tak ma r. Enmendar un

ma r error resulta difcil. E tak tama e satpa r intran. Ennegrecido, se puso negro. Iktzurenran (xorojran). Este rbol se puso negro por el humo. E te ira iktzurenran umen e b utz . Der. Iktzuren: Negro. Enorme, muy grande. K ob iriktakix. Cuentan que el sol, es enorme. Akajna ke e k in k ob iriktakix. Der. Kob ir: Grande. Enraizado. Wi ri. El rbol de amate rar e jun est muy enraizado. Ute wi ri me yra. Enrollar, arrollar. Utz oti. El muchacho se puso a enrollar el hilo. E ch oturan utz oti e tz ojnok . Enseanza, clase. Kanseyaj. Qu da comienza la clase?. Tuk a ajk in aka y e kanseyaj?. Der. Kanwar: aprender. Ensear. Kansena r. A los nios hay que ensearles en una forma correcta. E b ik it maxtak uk ani ukansena r imb utz. Ensearon. Kansena. Al nio le ensearon, mucho del sacerdote. E sitzkansena, me yra umen e nuch. Enseen. Kansenik. Por favor ra enseen a mi hijo. Kansenik ko yer nisitz . Der. Kansenar: ensear. Ense. Kanseyan. Este ao el profesor, ense muy bien. E ajkanseyaj kanseyan, imb utz e jabira. Der. Kanseyaj: ensear, enseanza, clase, adiestrar.

7 %
155

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

155

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 &
156

Ense. Ukanse. La seorita ense a otras mujeres a cocinar. E ijch ok ukanse e mojr ixiktak tama e cheyaj wya r. Entonces. Into . Entonces trabajo contigo. Intoinpatna takaret. Entrada, Entrar. Ocher. En la entrada del pueblo hay un letrero. Tama e ocher techinam ayan intetz ijb . Entrar. O nchoy. Este ao entrar a c l a s e s . Ne o nchoy tama e kanwa r e jab ira. Der: Ochor: Entrar. Entraron ustedes. Ocho x. Por qu entraron ustedes dentro de mi sitio?. Tuk ot ocho x maku nyo rti naj?. Entraron. Ochob . Los ganados entraron en sus corrales. E wakaxobochobtema e makte . Entre abierto. Lecher. El hombre estaba durmiendo, con la boca entre abierta. War ani awayan e winik lecher uti . Entre usted. Ochen. Entre usted an ta tambin a la clase. Ochen ub kanwa r. Entre, en medio. Jam. Pas entre las personas. Nume n tujam e pak ab ob . Entre. Tikajam. Entre nosotros formamos el equipo de ftbol. Tikajam kache e morwa r twa e aras tama e pok pok . Entre. Ujam. Entre alumnos y maestros debe haber amistad. Tama ujam e ajkanwa rob ye

ajkanseyajobuk ani e pya rir. Entr. Oche n. Entr a la iglesia. Ne n oche n tuyotot e katata . Entretener. Xot. El seor entretiene al ganado para que no entre en su milpa. E winik uxoti e wakax twa ma chi uk uxi e jinaj. Entr usted?. Oche tka?. Entr usted a la iglesia. Oche tka tuyotot e katata . Der. Ocher: Entrar. Entr?. Ochoy. Entr tambin su hijo a la escuela?. Ochoy asitz ub a takanwa r ?. Entumecido, tullido. Sispanen. Tengo fra las piernas por el fro. Ut niwa sispanen umen e sisar. Enverdecido. Yaxaxran. El bosque esta enverdecido por el invierno. E k opot yaxaxran umen e jaja r. Enve. Eb tan (tzakren). E n v e tan e saludes para su mam. Eb k ajpesyaj twaatu . Envuelto. B asb ir. Los tamales estn envueltos con hoja de guineo. E b ak atpab asb ir tama uyopor e kene . Equivocado. Yanem. La seorita tiene equivocado su tejido. E ijch ok yanem ujarma r. Es ayudado, lo ayudan. Atakarna. El nio es ayudado a hacer su trabajo por su pap. E sitzwar atakarna uche upatna r umen utata . Der. Takarsaj: ayudar. Es bajado. Emseb ir (emsena) j. El

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

156

08/07/2004, 08:18 a.m.

enfermo es bajo de la montaa para consultar al mdico. E ajmok emseb ir ta nukte twa uwira e ajtz akoner. Es cazado. A jpna (ajajpna). El ratn o k es cazado por el gato. E ch a jpna umen e mis. Der. Jajpanar: Cazar. Es to. Mama bir. Bonifacio es to de bir ta b a. usted. E Binifacio mama Escalera. Ekmib(t ab ib ). El albail usa escalera cuando trabajo. E ajche yaj otot uk ampes e ekmib tyawar apatna. Escama, laminilla. Sujr. El pez tiene escamas. E chay ayan e sujr takar. Escarba. Upajni. El nio escarba la tierra, para sacar la yuca. E chuchu sitz upajni e rum twa ulok se e tz ijte . Escarben. Pajnenik. Escarben la tierra para sembrar verduras. Pajnenik e rum twaapaktz a e kar. Der. Pajn: Escarbar. Escogido, seleccionado (a). Sajkb ir (sajkab ir). El maz est escogido para semillas. E ixim sajkb ir twajinaj. Escorpin. Manakuch. Si nos muerde el escorpin, nos podemos morir. Jay uk uyo n e manakuch, b ajk at kachamay. Escribir. Tz ib ayaj. El nio ya puede leer y escribir. E sitzuna ti x uche e pejk yetz ijb ayaj. Escrito. Tz ijb . Mi amigo no ha

escrito desde que se fue a la capital. Nipya r ma to uche e tz ijbtya ixin ta nojchinam. Escritor. Ajtz ijb ayaj. En nuestra rea no tenemos ningn escritor de historias. Tara matuk a nen inte ajtz ijb ayaj tama e numerob . Der. Tz ijb ayaj: Escrito, escritura. Escuche, oiga, consulte. Ub in. Seora, escuche la charla del in ko ra, profesor, por favor. Ub uyojroner e ajkanseyaj ixik. Escchenos, iganos. Ub inon. Por favor compaeros, escchenos en la platica. Ub inon ko ra pya rox tama e ojroner xek ani kache. Der ub saj: Escuchar. Escupir. Tujb . Escupir en el suelo, es mal hbito. E tujbtama u t e rum ja x intemab anb anir. Ese, eso, esa, Ya x. Ese caballo es de ijb ar e chij ya x color blanco. Utz saksak utz ijb ar. Espalda, concha, cscara. Pat. El abuelo, tiene una enfermedad en la espalda. Inte mok ukojko e tatanoy tu pat. Espanta pjaro. Xiraj. En aquel maicillal hay un espanta pjaro. Tama e kuskus yaja ayan inte xiraj. Espectacular. Ame yni. La fiesta es espectacular. E nojk in ame yni. Espectculo. Me yni. Los patojos les gusta el espectculo. E maxtak uyuk er utobe me yni.

7 /
157

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

157

08/07/2004, 08:18 a.m.

7 (
158

Esprame, cudame. Kojkonen. Esprame para comer juntos en mi casa. Kojkonen, twakawekomon ta nyotot. Der. Kojk: esperar. Esperamos. Kakojko. Esperamos que este ao, aprendamos mucho. Kakojko e jabira, kakano me yra. Der. Kojk: esperar, cuidar. Esperar, cuidar. Ukojkna r. Esperar con alegra el nuevo ao. Uk ani ukojkna r taka inte tzajyer e topobjab . Esper, cuide. Inkojko. Esper a mis compaeros que iban a llegar. Inkojko nipya rob xe a xin ani ak otob . Espere. Kojkon. Espere la comida ya r poco falta que este. Kojkon e wya k ix aturan. Der. Kojk. Esperar. Espeso. Intat. No quiero atol que sea muy espeso. Ma chi ink ani e sa xeintat. Espina. T ix. El nene tiene una espina en le pie. E chuchusitzayan inte t ix tu yok. Espinado. Xek b ir. El nio est espinado de los pies y no puede caminar. Xek b ir uyok e sitz yi ma chi axana. Espinilla. Ich i . Tengo espinillas en la cara. Ayan e ich itama niweroj. Espritu del alimento. Ikb en. El hombre hace oraciones para que abajse e haya alimento. E winik uk katatatwaayan e ikb en.

Espritu del hambre. Xiximay. Mi abuelo no cree en el fantasma comelona. Ninoy ma chi ak ub seyan tama e xiximay. Espiritu. Me ynir. El espritu nadie lo puede ver. E me ynir mamajchi uwira. Espritu. Nawal. El espritu de Dios se manifiesta en nosotros. E nawal tekatataachekta tamaron. Espiritualismo, espiritualista. Unawalir. Las personas creen en el espiritualismo de los fallecidos. E pak ab abuk ub syobunawalir e pak ab abxe chamwab ix. Esponjoso. Sob sob . La almohada est hecha de material esponjoso. E tasjor che mb ir tama e ayanir sob sob . Esposa. Wixka r. A la esposa hay que apreciarla mucho. E wixka r k ani uk ajna r me yra. Esposo. Noxib . A la mujer se le muri . el esposo. E ixik chamay unoxib Espuma. Ab osmay. El jabn hace osmay mucha espuma. War ab meyra e xapun. Der.B osmay:Babear. Espuma. Uyojmar. El nio le qued espuma de jabn en la cabeza. Ketpa uyojmar e xapun tu jor e chuchusitz . Esquina. B isar. En la esquina de la casa, hay flores sembradas. Tama e b isar e otot, ayan e nichir pak b ir.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

158

08/07/2004, 08:18 a.m.

Est agobiado. Soyem. La rama del rbol est agobiado, sobre el ro. uk abe tesoyem, tu jor e xukur. Est colgado. Ch ub ab ir. La guitarra est colgada en la pared. E labtu nak otot ch ub ab ir. Est cortado. Xurem. El vestido est cortado con cuchillo. E b ujk xuren tama e xujrib . Est. War. El caballo est comiendo zacate. E chij war uk uxi e ak. Estaba, haba, casi. Ani. Te estaba esperando con los elotes. War ani inkojkwe t takea nob . Estaca. Suste . La carne est asada en estaca. E we r pojpb ir tama e sust e. Estamos observando las estrellas. Warka kawira e ekob . Estar, estuvimos. K a y ( j a y ) . Estuvimos jugando con otros jvenes. Kay asyo n taka inmojrix maxtak. Este. E ra. Este es un libro grande. E ra ja x intenoj jun. Estimar apreciar. Uchojresna r (uchojb esna r). Un hijo debe apreciar a su madre. Uchojresna r inkojt tu b ir ja x uchenik inte maxtak. Estmago, buche. Chim. Quiz le duele el estmago del beb. B ajk at ak uxon unak e ch urkab . Estornudar. Jaktzijma r. Estornudar

r tama es muy saludable. E jaktzijma inkojt pak abimb utz. Estrella. Ek . En la rotura del techo de la casa se ve la estrella. Tama upasarir o r e otot cheker e ek . Estudiante, aprendiz, alumno. Ajkanwa r. Con el profesor hay muchos estudiantes. Takeajkanseyaj ayan me yra ajkanwa rob. Der. Kanwa r: Aprender. Evaluar, probar. Uyejtana r. Hay que evaluar constantemente al alumno para comprobar cuanto han r una ta rob aprendido. Uyejtana e ajkanworob uk ani che na r twauchekswobkob a una tob . Evapora. Wapori. El agua se evapora por el sol. E jawapori umen e syan k in. Excremento, heces fecales,. Ta . El beb manch la ropa con excremento. E ch urkabub oni e b ujk taka e ta . Existe, tiene. Ayan. Mi ta tiene dos hijos. Nik ojna ayan cha kojt umaxtak. Extender. Intech e. Quiero extender el ani intech e petate para acostarme. K e pojp twainch a n tar. Extender. Ututz b ana r, ujajya r, uwajya r. Loa nios fueron a extender los petates para venderlos. Ututz b ana r e pojp twa achompa ixin uchyob e chuchusitz ob . Extendido. Tech b ir (tech er). El

7 )
159

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

159

08/07/2004, 08:18 a.m.

agua est extendida por el camino. E jatech b ir ta b i r. Extranjeros. Yeperwinikob . En el pueblo viven personas extranjeras. Tama e chinam turob e yeperwinikob .

Fabricacin. Chenmayaj. Mi to es fabricante de sombrero. Nimama una ta e chenmayaj tama e b itor. Feo. Kalapir. El cerdo es feo, porque come cualquier cosa sucia. E chitam kocha, uk uxi tuki i ktaka kalapir. cualidad. Fiebre, temperatura. Purer. El beb, tiene mucha fiebre. E ch urkab ukojko me yra purer. Fiesta. Nojk in. La mujer fue a la fiesta. E yxik ixin ta nojk in. Finalizacin, terminacin. Uk a pa r. Llegamos nuevamente a la finalizacin de las clases. K oto n inyajrix tama uk a pa r e kanwa ar. Flecha. Ch ant in. E joven mat al

ratn con la flecha. E sitzuchamse e ch o k tama e ch ant in. Flexible. Impak pak . Los nios tienen los huesos flexibles. E b ik it maxtak impak pakub akerob . Flor de muerto. Sampwer (sampwe r). La flor de muerto, se da al final del ao. E sampwer achekta tu k a pa r e jab . Flor de pascua. Saknichir. La flor de pascua es color blanco. E saknichir saksak utz ijb ar. Florece. Yojypa. Es tiempo en que florece la mata de guineo. Uyajk inar twaayojypa unichir e kene . Flores. Nichir. Mi frijolar tiene flores. Nib u r ayan unichir. Foca, perro de agua. Tz ija . El perro de agua come camarn en el ro. E tz ijauk uxi e tziktzik ta xukur. Fraccin. Tzukur. El mozo dej una fraccin de la tarea que se le dio. E ma n uyakta inte tzukur tama e patna r. Fraccin. Uxejrir. Este es una fraccin del terreno de la escuela.

8 =
16 0

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

160

08/07/2004, 08:18 a.m.

E ra uxejrir e rum tyawa r uyototir e kanwa r. Fractur, quebr. Uk asi. El joven se fractur la pierna. E ch o m sitzuk asi uya . Fredo, frito. Ch ijrb ir. En el almuerzo comimos carne frita. Tama e orajk in

kak uxi e ch ijrb ir we r. Frente ante. Tu t. El nio llor ante el m d i c o . E sitz aru tu t e ajtz akmayaj. Frijol chajan, frijol garbanzo. Ch a nb u r. El seor sembr frijol garbanzo y maz. E winik upak ie ch a nb u r yeixim. Frijol de Jurula. Lor. Subi el precio ab ay utujrar e del frijol julula. T lor. Frijol. B u r. Los seores estn sembrando frijol. E winikobb u r war upak yob . Fro. Sisar. Mi pueblo es de clima fro. Uturer nichinam insis. Frutas. Yutir. El rbol de jocote tiene rar e murak ayan frutas. Ute uyutir. frutas. Fue amontonado. Kinb una (b ukb ana). E l m a z f u e amontonado dentro de mi casa. Ut e ixim kinb una wakwi r nyo tot. Der. Kinbunar: Amontonar. Fue asesinado, matado. Chamesb ir. Este hombre quiz fue asesinado. E winik ira b ajk at chamesb ir chena.

Fue ayudado. Takarna. El muchacho fue ayudado a salir del barranco. E ch o m sitztakarna twaalok oy ta ch en. Der. TAkarsaj: Ayudar. Fue cazado. Jajpna. El gato de monte agarro al chompipe. E chumpi jajpna umen e ch ajch . Fue cortado. Ch ajka (xujra). El joven fue cortado por el borracho. E ch o m sitz ch ajka umen e ajkarer. fue de paseo. Pakax. Mi cuado fue al pueblo, a comprar carne. Tya pakax nimuutares meyra arasob . Fue doblado. Pajka. La milpa fue doblado por mi cuado. Pajka e jinaj,umen nimu . Der. Pak: Doblar. Fue encontrado. Tajwina. La vaca perdida fue encontrada por el joven. E satem wakax tajwina umen e ch o m sitz . Der. Tawsaj: Encontrar, alcanzar. Fue enviado. Eb etna. El joven fue enviado para cuidar la milpa. E sitz eb etna twaukojko e jinaj. Fue rajado. Tajchna. Est lea fue rajada por mi pap. E siira tajchna umen nitata . Der. Tajchmar: Rajar.

8 1

SINTITUL-6

161

08/07/2004, 08:18 a.m.

Fue retifado, fue sacado. Lok esna. El nio fue retirado de la clase. E sitz lok esna ta kanwa r. F u e s e l e c c i o n a d o . Sajkna. El muchacho fue seleccionado para jugar ftbol. E ch o m sitzsajkna, twauyasi e pok pok . Fue sembrado. Pajk a. El rbol de mango fue sembrado por mi abuelo. Ute rar e malak pajk a, umen nitatanoy. Fuego, Luz. K ajk. Los nios no it deben jugar con fuego. E bik maxtak me rer asyobtakek ajk. Fuera, ajeno. Najtir. Fui a trabajar n putne n fuera de mi pueblo. Ixye najtir ta ni chinam. Fueron golpeados. Jajtz ob . Los jvenes fueron golpeados por un ladrn. E maxtak jajtz ob umen inteajxujch. Fueron quitados, fueron sacados. Lok,esnob . Muertos fueron sacados, dos hombres en ro. Chamenix lok esnob cha kojt winikobta xikur. Fuerte, muy duro. Intzatz. Hoy axi e llovi fuerte. Sajmi intzatz k jaja r. Fui enseado, adiestrado. Kansene n. Fui enseado a escribir correctamente. Kansene n tama e tz ijb ayaj imb utz. Der. Kanseyaj: Enseanza.
8 2
162

G
Gallina de. Uyak ach. La gallina de ach e tu mam es ponedora. Uyak ajch abku m. ave. Gallina. Ak ach. Compramos una gallina. Kamani inkojt ak ach. ave. Ganado. wakax. El ganado est en el corral. E wakax turu ta makte . Ganchos. Xajr (uxajrir). El rbol tiene dos ganchos. Cha te xajr ukojko e nuxite . Garrapata. Sip. La garrapata se prendi en la vaca. E sip ch uwan tama e wakax. Garrobo. Sib ikjuj. El garrobo se meti en la cueva. E sib ikjuj ochoy tu ch en. Garza. Joj. La garza nada en el agua. E joj anujxi tama e ja . ave. Gastar, borrar, confundir. Satma r. Fui al pueblo, a gastar el dinero que me dio mi mam. Ixye n ta chinam inche e satma r, tama e tumin xe uyajk en nitu . Gast, borr. Insati. Gast todo el dinero. Insati tuno r e tumin. Der. Sat: Gastar. Nota. Isati, implica tambin perder a una persona u objeto intencionalmente. . Gast. Usati. La nia gast el dinero en sus juguetes. E Chuchuijch ok

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

162

08/07/2004, 08:18 a.m.

usati e tumin tama e ayaras. Gatea. Apakruma. El beb ya gatea. E ch urkabwarix apakruma. Der. Pakruma r: Gatear. Gatear. Pakruma r, (kotrema r). El beb ya quiere comenzar a gatear. E ch urkab k anix aka y

akotrema. Gato de monte. Ch ajch. El gato de monte come la gallina. E ch ajch uk uxi e ak ach. Gato. Mis. El gato caz al ratn. E mis uchuki e ch o k. Gavilancillo. Rikrik (liklik). El

8 3
16 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

163

08/07/2004, 08:18 a.m.

gavilancillo caz al pollito. E rikrik uchuki e yuru . ave. Gemelos. Kwach.Esoshombressongemelos.E winikob ya xja xob kwachob . Gesto. Xu t. La seorita me vio con mal gesto. E ijch ok xu t uwire n. Girasol. K onox. Los nios estn sembrando Girasol. E maxtak war upark yobe

8 4

k onox. Gir, dio vuelta. Sutrema. La piedra gir en el aire. E tun sutrema tama r: Girar. e ik ar. Der. Sutrema Gorgojo. Max. Este maz tiene gorgojos. E ixim ayan e max tamar. Gorra. Job jor. El hombre compr una gorra. E winik umani inwojr job jor. Gotas. T unt a. En el techo de la casa, cay gotas de agua por la tormenta. Tama e o r otot t unt a e jaumen e tzatz jaja r. Goteando. Ch ujch a. El agua est goteando sobre m. Ch ujch a e ja ta nijor. Grande, gran. Nuxi . Me asusto una culebra muy grande. Ub ajk usye n inkojt nuxichan. Grande. K ob ir (Nojta , nuxi ). Ese caballo es grande. E chij ya x k ob ir. Grande. Nojta . Esta casa es grande. E otot ir a nojta . Granizo. B at. La lluvia cay con granizo. E jaja r k axi taka e b at. Granulado. Ji ji . El fertilizante que compr, es granulado. E yo kma r

xeinmani ji ji . Grasa o papada del pavo. La b . El pavo tiene grande la papada. E ajtzonojtaula b . Grasa. Ch i chmar. La carne del venado da mucha grasa. Uwe rir e masauyajk u meyra ch ich mar. Grietas. Jatemar. Hay grietas en la tierra. E run ayan e jatemar tamar. Grillo. Ajk ab (jereren). El grillo canta por las noches. Take akb a r ak aywi e ajk ab . Gripe, catarro, moco. Sijm. La gripe m e m o l e s t m u c h o . E sijm uk oyresen meyra. Gris, cenizo. Tantan. El color de mi ijb ar nipik vestido es gris. Utz tantan. Gris, oscuro. Sakpwe n. La maana est gris. E t ab erk in sakpwe n. Grueso. Impim. Aquel hombre usa caites gruesos. E winik yajaimpim uxanab. Guacal. Ruch. Mara me dio un guacal con atol. E mari uyajk e n inte ruch takesa . Guacamaya. Moch . La Guacamaya es de

SINTITUL-6

164

08/07/2004, 08:18 a.m.

cola larga. E mochnojtaunej.ave. Guachipiln. Tz ujtz aj. E n l a quebrada hay un rbol de guachipiln. Takojn wa r inte tz ujtz aj. rbol. Guadar. Juyjuyresna r. Tendr que guardar la masa para hacer los tamales. Twainche e b asb irpa ik ani juyjuyresna r e k u m. Guanaba. T ixtz urumuy. La ardilla come guanaba en el rbol. E chuch umak i e t ixtz urumuy tu k ab . Guarda espalda. Kojkpat. Mi cuado tiene guarda espalda. Nimuayan ukojkpat. Guarda, economice. Kete. Aquel hombre guarda su dinero. E winik yajaukete utumin. Der. Ketmayaj: guardar economizar. Guardado, cuidado. Ch ujb ab ir. Hay que guardar los papeles de ani ch ujb ab ir e estudios. Uk junobtama e kanwa r. Der. Chujp: Guardar. Guardar. Uch ujb a. E l n i o ordenado, debe guardar sus cuadernos. E chuchu sitz xe ana tanyan ukani twauch ujkb a ujun. Guardin. Ajkojk. El que tiene mucho n ayan dinero, paga un guardin. Ti me yra utumin, utoyi inkojt ajkojk. Der. Kojk: Cuidar, Guarnecer. Ofcio. Guatal, roza. Chor. Los mozos estn trabajando en el guatal. E ma nob war apatnobta chor.

Guayaba. Pataj. El murcilago come guayaba por las noches. E sutz umak i e pataj akb ar. Guayabilla. Patajmax. El rbol de guayabilla es muy alto. Ute rar e patajmax tichan taka uyok. rbol. Gua o cable. Ch ajnar. La taltuza corta la gua del ayote. E b aj uxuri uch ajnar e ch um. Guiliguiste. I x i m t e :. E n l a s comunidades existen muchos rboles. Tama e morwa rob achekta meyra guiliguisti. rbol. Guineo abanero. Yaxkene . El seor tiene siembras de guineo abanero en su huerto. E winik ayan e yaxkenepak b ir umen. Gisquil. Ch iwan. La mujer vende gisquiles en el pueblo. E ixik uchoni e ch iwan ta chinam. Guitarra. Lab . Mi cuado sabe ta ejecutar la guitarra. Ni muuna alajb a tamelab . Gusano. Ub i . El gusano, camina en la rama del rbol. E ub i axana tama uk abe te .

Habla, se comunica. O jron. El hombre se comunica con su esposa. E winik o jron taka uwixka r. Habla?. O jronka?. Habla el profesor

8 5
16 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

165

08/07/2004, 08:18 a.m.

con sinceridad con usted?. O jronka e ajkanseyaj takaret inb utz?. Hablar. Ojronen. Tengo que hablar con el profesor sobre mis clases. Uk ani inte ojroner take ajkanseyaj tama ni kanwar. Hablaron ellos, amigable. Ojronach. La seora es amigable. E yxix ojronach me yra. Hablemos. Ojronikon. Hablemos en nuestro idioma chort. Ojronikon tama kawojronerach ch orti . Habl, hablando. Ojron. Mara est hablando por telfono. E mari ojron tama e pejknib . H a c e u n i n s t a n t e . Wariwar ( w a r w a r ) . Hace un instante desapareci el arcoiris. Wariwar asatpa e makchan. Hacemos nudo. Katzayi. Estamos haciendo nudos a la hamaca, porque est roto. War katzayi usukchijir e abtamar xewejrem. Hacen. Iche. Mi pap hace muebles.

Nitatauche e k ajnob . Hacer. Che na r. Tenemos que hacer e l a p o r r e a r d e f r i j o l . Uk ani che na r e jatzb u r. Hacer. Uche. El nio tuvo que hacer sus deberes antes de jugar. E chuchu sitz uche ukanwa r b ajxan e aras. Hacia arriba, contiguo. Tichanb ir. El nio escupi hacia arriba y le cay en la misma cara. E sitztujb san tichanb ir yi k axi tu t. Haga nudo. Tzaya. Haga nudo en la pita Mara. Mari tzaya e sukchij. Der. Tzay: Nudo. Hagan. Chenik. Hagan la comida para comer por favor. Chenik ko ra e wya r twakak uxi. Halar, Jalar. Ukrejb na r. Jalar a una vca con una pitilla se corre el riesgo de que. Jay kache ukrejb na re

8 6
16 6

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

166

08/07/2004, 08:18 a.m.

wakax taka inteyer sukchij b ajkat atz okpa. se reviente. Hamaca. Ab . Mi pap est descansando en la hamaca. Nitatawar ajiri tama e ab . Hambre. Wi nar. El pap tiene que trabajar para que los hijos no sufran hambre. E tata

apatna twama chi ajk unobumen e wi nar uyunenob . Hasta aqu, por eso. Tartaka (tamartaka). Hasta aqu llegar con e trabajo. Tartaka e ra k ani ink otoy tama e patna r. Hasta. Yarik in. Mara, hasta cundo vino a ver a su mam!. Mari, yarik in tarye t awarajse atu !. Hay tiempo, hay posibilidad. Tawar. Hay posibilidad que venga otro profesor a la escuela. Tawar watar inkojti x ajkanseyaj tu yototir e kanwa r. Heche. Yara. Hijo, por favor heche ra agua en los sembrados. Yara ko e jatama e pak b ajr sitz . Hechicera. B a x. Aqu hay una mujer que sabe hacer hechicera. Tara ayan inkojt ixik xeuna ta uche e b a x. Hechicero, malhechor, maldicionero. Ajb a x (ajchukoner, ajposoner). Donde vivimos no tenemos conocimiento de un hechicero. Tyaturo n matuk ae ajb a x xe kana ta. Der: Bax: hechizo, maldicin. Hendidura, grietas. Tajchemar. El terremoto dej grietas en la tierra.

E nukyukb ar uyakta e tajchemar tama e rum. Hermana de. Uwijta n. La hermana de mi amigo tiene un beb. Uwijta n nipya r ayan inkojt uch urkab . Hermana. Ijta n. Quiero ir a visitar a ani inxin inwara mi hermana. K twaniwijta n. Hermano mayor. Nisakun. M i hermano mayor trabaja mucho. Nisakun apatna me yra. Hermano menor. Ijtz imb ir. Mara es hermana menor de Pedro. E Mari ijtz imb ir umen e Pedro. Hernia. Chur. Esa seorita tiene una gran hernia. E ijch ok ya x ayan twa nixichur. Hierro, en el sol. Tak in. El joven se golpe con el hierro. E ch o m sitz uyob i ub a tama e tak in. Hgado. Xemem. En el restaurante venden bistec de hgado. Tya ache na e wya r achojna e ustb ir xemen. Higuera. Pinyaj. La higuera crece en el verano. E pinyaj ach i tama e wark in. rbol.

8 7

SINTITUL-6

167

08/07/2004, 08:18 a.m.

8 8
168

Hija de. Uwijch ok. La hija de mi hermana es maestra. Uwijch ok niwijta n ajkanseyaj. Hijastra. Cha r. Mi pap tiene una h i j a s t r a . Nitata ayan inkojt ucha r. Hijastro, hijastra. Cho ynen. Un hijastro no es igual que un hijo. Inkojt cho ynen maja x la r take yunen. Hijito. Apix. Qu te pas hijito mo?. Tuk a anumse ab aapix?. Hijo (a). Unen (Yunen). El hijo obediente y bueno agrad a sus paps. E unen xe ak ub esyan ink ajyer twae tata b irob . Hijo de piuelo. Kujk. Los hijos de piuelo, tienen espinas. Ukujkir e tzetzeayan ut ixer. plantas. Hijo e Hija. Maxtak. Mi cuada tiene tres hijos. Ni wawan ayan uxkojt umaxtak. Hilo. Tz ojnok . La suegra de mi hermano cose con hijo blanco su vestido. Upixam nisakun uchuyi e pik taka e saksak tz ojnok . Hipo. Tukub chan (tunk uch) (Tukukchan) se. El nio tiene hipo. E sitzUkojko e tukub chan. Hirvi, hervida. Ojmay. El agua para tomar tiene que ser hervida. E ja xe twa ko ych i uk ani twa ojmay. Hocico. Murux. El caballo tiene el hocico alargado. E chij k atataj e

murux takar. Hoja de guineo. Law. Las hojas de guineo son largas. E law k atataj. Holln. Xoj. En la cocina hay mucho holln. Uyototir e we ynibayan e xoj tamar. Hombre. Winik. Este hombre es ganadero. E winik ira ajwakax. Hombro. Kejreb . EL seor lleva la eche lea en el hombro. E winik uk e situ Kejreb. Hombros. O r kejreb . Me golpe los hombros. Inyob i eo rkejreb . Hondo. Intam. Este ro es hondo. E xukur ira intam. Hongos comestibles. sakcho (Sakcho k). Mam hizo caldo de hongos. E tuuche e sakchotaka uya rar. Horcn, columna. Oy. Ya estn colocando las columnas de la casa. Wix awa b na e oytame Otto. Horizontal. K atarb ir. La siembra se hace en forma horizontal. E pak ma r achempa k atarb ir. Hormigas Acarreadoras. T ojt ome . Las hormigas acarreadoras, se alborotaron por la lluvia. E t ojt ome Pukujkyobume e jaja r. Hormigas guerreras. Tz ur. Las hormigas guerreras pican fuerte. Inyaj ak uxonobe tz ur. Hormigas. Xinich. La hormiga tiene aguijn. E xinich ayan upuk .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

168

08/07/2004, 08:18 a.m.

Hoy da. Kone rix. Hoy da los jvenes no obedecen a sus padres. Kone rix e maxtak ma chi uk ub se utatob . Hoy por la maana. Sajmi. Hoy por la maana me com un pan. Sajmi, inmak i inwojr b or. Hoy. Kone r. Hoy viene el profesor. Kone r watar e ajkanseyaj. Hurfano, abandonado, desierto. Chokem. E s t a m u j e r e s t abandonado en su casa. Eyxik ira chokem turu tuyotot. Der. Chok: Abandonar. Hurfano. Yarchokem. En la casa de mi to hay un nio hurfano. Tu yotot nimama ayan inkojt yarchokem sitz . Hueso. B ak. E nuestro cuerpo existen diferentes tipos de huesos. Tama kab a ayan meyra e b ak. Huevo. Ku m. El huevo es delicioso m intzaj take con tomate. E ku pe ych. Hmedo, juneto. Ojpo . El maz est hmedo por la lluvia. E ixim ojpo umen e jaja r. Nota: Juneto es una palabra que usan especialmente los agricultores de esta regin. Sino usan a nivel nacional. se considera expresin propia de la regin. . Humo. B utz . Quemar basura produce mucho humo. Upurutna r e sojk uche meyra b utz . Hundido. Joch . La vaca tiene hundido los ojos. E wakax joch unak u t.

Hundimiento. Ochoyemram. En mi guatal hay hundimiento a causa de la torrencial lluvia. Tama nichor ayan e ochemran umen e jaja r. Huracn. Nojik ar. El huracn dobl la milpa. E nojik ar upaki e jinaj.

Iban a entrar. Ochob ani. Los nios iban a entrar a estudiar, pero por la necesidad de trabajar ya no fue posible. E maxtak ochob ani ta kanwa r kochwaayan e neb e yr ma chi x. Der. Ocher: Entrar. Igual. Inxojt. Mara tiene igual carcter con la otra hermana. E Mari inxojt uyeroj taka e nte usakun. Iguana. Juj. Mi abuelito mat una iguana. Ninoy uchamse inkojt juj. Imitar, imitacin. Uyejtz na r. Es Importante imitar a un nio para vivir la felicidad. Uyejtz na r inkojt chuchusitzimb utz twakatza y. Incienso. Sastun. Mi abuelo hizo un desahum con incienso la casa. Nitatanoy ub utz ajres e otot taka e sastun. Indague, investigue, bsquelo. Sik b an (pojron). Investigue el origen de la marimba. Sik b an kochwachekta e pajrb irte . Indigestin, malestar estomacal.

8 9
16 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

169

08/07/2004, 08:18 a.m.

Sib ijnak ir. Tengo indigestin porque com mucho. Inkojko e sib ijnak ir umen xewyenmeyra. Infeccin urinaria. K asnak . La seora tiene infeccin urinaria. E ixik ukojko e k asnak . Inflamacin, hinchazn. Sampa r. La inflamacin de la herida, se debi al mal cuido. E sampa r tama e chek, umen taka ke rma. Inflamado, hinchado. Asampa. Est inflamado el pie del nio por los zapatos. Asampa uyok e chuchu sitzumen e xanab . Der. Sampar: inflamacin o hinchazn. Iniciar, empezar. Ukajyesna r. En estos das van a iniciar las clases de Gramtica Chort. Ukajyesna re kanwa r tama e ustab ir ch orti

achempa e ajk inobira. Inici. Inkajyes. Ayer inici el trabajo. Akb i inkajyes e patna r. Inmediatamente, ahora mismo. Rajxa. Los ladrones sern encarcelados inmediatamente. E ajxujch ob a xin amajkobrajxa takix. Insertado. Jatz ar. La estaca est insertada en la tierra. E sustejatz ar tu t e rum. Instantneamente, de un momento a otro. Numtaka. Mi pap de un momento a otro pens y se fue al pueblo. Nitatanumtaka ub ijnu ixin tachinam. Interior. Makwi r. Los nios juegan en el interior de la casa. E maxtak a syobmakwi r e otot. Intestino. Sojyom. Las personas,

8 0
170

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

170

08/07/2004, 08:18 a.m.

tienen intestinos. Taka e pak ab obayan e sojyom. Introducido. Oseb ir. Los papeles fueron introducidos en la mquina. E Junob oseb ir tama e tz ijbta k in. Der osena r: Introducir. Introducido. Sub ur. La piedra est introducido dentro de las races del rbol. E

tun sub ur wakwi r uwi r e te . Sub : Introducir. Introducir. Ko se. Entre todos logramos introducir el agua potable en la comunidad. Tuno ron ko se e jatama e mormor ototob . Introduje. Intz ajb u. Introduje mis pies en el fango. Intz ajb u nyok tama e anam. Introduje. O nse. Introduje agua n o nse e ja potable en el patio. Ne to r ti naj. Introdujeron. Sujb a. El agua potable lo introdujeron de un nacimiento. Tama unukjasujb a e uch ajna re jatwao chpa. Sub: Introducir. Introdujo. O se. Usted introdujo agua t o se e jato r atinaj. a su sitio. Ne Investigacin. Upojrsaj. Ese trabajo es una investigacin del profesor. E patna r ya x upojrsaj e ajkanseyaj. Invierno. K axjak in. En el invierno c r e c e m u c h o e l r o . Tame k axja k in ach ime yra e xuki. Invitado, llamado, invitacin. Pejkb ir. Mi amigo es el invitado de honor. Nipya r pejkb ir tama e

k otorer. Der. Pejk: Invitar, hablar. Invit, invitacin. Pejksan. Mi mam ya hizo la invitacin para su cumpleaos. Nituuchi x e pejksaj tama utz aksenibujab . Der. Pejk: Invitar. Inyeccin, vacuna. Xek mayaj. Hoy vacunaron a los bebs. Sajmi, che na e xek mayaj taka e ch urkab ob . Iremos. Ka xin. El prximo ao iremos a trabajar a la ciudad. E ntejab Ka xin Kapatna ta nojchinam. Isla. Petemrum. La isla es una porcin de tierra rodeada de agua. E petemrum ja x inb ijk rum xe xojyb ir umen e ja . Izote. Sit a (sit a n). El izote da flores comestibles. E sit a uyajk u e nichir xek ujxa. rbol.

Jabal, coche de monte. K optarchitam. El Jabal, bien preparado es sabroso. Ustab ir,

8 !

SINTITUL-6

171

08/07/2004, 08:18 a.m.

intzaj e K optarchitam. Jabn. Xapun. La mujer usa jabn para lavar la ropa. E ixik uk ampes e xapun twaupojch i e b ujk. Jaboncillo. Xapunte . El jaboncillo se desprende del rbol. E xapunte intaka akay ojri uyutir. Jaula, cacaste, armazn. Kororte . El tigre est encerrado en su jaula. E b ajram makar tu kororte. Jcara, Morro. Tzimaj. Mara vende atol en jcaras. E Mari uchoni e satama e tzimaj. Jcara. Wax (tzimaj). La jcara sirve ampa para tomar chilate. E wax ak twauyuchna r uyare sa . Jilguero. tz ujtz uj. Cac un pjara jilguero. Inchuki inkojt tz ujtz uj. ave. Jilote. Pitak. La ardilla se comi el jilote de la milpa. E chuch uk uxi e pitak tama e jinaj. Jocote cido, jocotillo. Pa re . El jocote cido, se cosecha en el invierno. Tamek axjak in alok oy e pa re . frutas. Jocote. Murak. Yo como jocotes. Ne n inmak i e murak. Joven. Ch o m. E l j o v e n e s t trabajando. E ch o om sitz war apatna. Jvenes, muchachos. Maxtakob . Los jvenes fueron a baarse al ro. E
8 "
172

Maxtakobixyobta xukur atyob . Juego, juguete. Aras. El juego es bueno para el buen funcionamiento de nuestro. E aras ak ampa twa ub utzir kab a. Jugaron. Asyob . Los compaeros jugaron el campo del pueblo. Kapya rob asyob tama e ch awarum ta chinam. Der. Aras: Jugar. Jugo, caldo. Ya rar. Los nios tomaron jugo de caa. E maxtak uyuch yab e ya rar xe alok oy tama e sik ab . Jugo, nctar. Uya rar. El jugo de caa rar e sik ab es delicioso. Uya intzaj. Juntar, reunir. Unujt a r. Los jvenes se dedicaron a juntar piedras en el campo de. E ch o m maxtak turanob tama unujt a r e tunob tama e ch awar rum. ftbol. Jurgay. Jurway. Quiero cortar jurgay. K ani ijuxi e jurway. Jute. Tutu . El jute vive en el agua. E tututuru makuja .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

172

08/07/2004, 08:18 a.m.

La perforadora. Uxujyib . El carpintero usa su perforadora para hacer muebles. E ajcheyaj uk ampes uxujyibtwauche e k ajnob . labios, orilla. Ti . La seorita se pinta los labios. Utie ijch ok b onem. Labios. Upikir uti . La maestra se pinta los labios. E ajkanseyaj ixik ub oni

upikiruti . Labra, rasura, afeita. Ususi (upajri). Pap se afeita la barba. E tataususi utzukti . Der. sus: labrar, rasurar, afeitar. Labrar. Pajrna r. El hombre fue a r teixin labrar madera. Ta pajrna e winik. Ladino. Murajtu . Los ladinos tienen costumbres diferentes. E murajtu intya ch uyojronerob . Ladrn. Ajxujch (ajxuch er). Antiguamente no haban ladrones donde vivimos. Ixni x mani tuk ae ajxujch tya toro n. Der. xujch: Robar. Lagartija. Ajpat:. La lagartija entr en en. su cueva. E ajpat ochoy tu ch Lagarto. Ajin (a yin, champoj). En el agua nada el lagarto. Tame ja anujxi e Ayin. Lago, laguna. Makajrja(Xoyoja ). En la laguna hay peces. Tama e makajrjaayan e chay. Lago, mar. Noj ja . Yo, no conozco el lago. Ne n matyainwira e nojja . Lame. Utz upi. El perro lame el lomo de

su cachorro. E tz i utz upi upat uyar. Lana. Muyar. Mara vende lana. E mariuchoni e muyar. Lapicero, lpiz. Tz ijnib . Mi mam compro un lapicero para m. Nitu umani inteutz ijnibta nib a. Der. Tzi ijb : Escribir. Laringe. Ch orch or. El chile quema la laringe. E ich uputa e ch orch or. Lastimado, lastimoso. Tzajtakix (ma takix). Mi hermano se ve lastimado, por los golpes. Nisakun tzajtakix axana umen e yob saj. Lastimar, provocar. Utojra r, Utori. El joven lastim a la seorita con sus palabras. E ch o m sitz utori e ijch ok taka uyoroner. Lastimar. Torb ir. Lastimar a un nio, es ofender a Dios. Torb ir inkojt sitz , b an uche na r kochwae katata . Laurel. Sutajte . El rbol de laurel da flores blancas. Ute rar e sutajte uyajk u e saksak nichir. rbol. Lava. Upojch i. La seorita lava la ropa en el ro. E ijch ok upojch i e b ujk ta xukur. Der. Pojch ya j: Lavar. Lavado. Pokb ir. El piso est lavado con jabn. Ut e yotot pokb ir taka

8 #

SINTITUL-6

173

08/07/2004, 08:18 a.m.

e xapun. Lavar. Pojch a j (poch ya j). Mam

fue al ro a lavar la ropa. Ta xukur ixin poch a n e tu .

8 $
174

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

174

08/07/2004, 08:18 a.m.

lav. Pojch ya n. La seora lav con suficiente jabn. E ixik pojch ya n taka meyra xapun. Le dije. Inwa re. Le dije a la joven para que cuide la casa. Inwa re e ijch ok twa ukojko e yo tot.

Le pagaremos, le pagamos. katoye t. Le pagaremos sus servicios conforme la calidad con que lo hace. Jay imb utzipatna katoye t me yra. Der. Toy: pagar. Le tocan. Ab ajyna. Los nios se tocan la cabeza. E b ik it maxtak ub ajyobujorob . Der bajy: tocar. Leche. Ya rchu . La niita toma leche materna. Yar ijch ok uyuch i e ya rchu . Lechuza. Xoch . La lechuza tiene garras grandes. E xoch nojta o r uyok. ave. Lector. Ajpejk. El lector se equivoc en la lectura. E ajpejk satpa tame pejk pejk xewar uche. Der. Pejk: Leer, hablar. Lejos. Najt. El guatal queda lejos de mi casa. Najt a ketpa mi chor ta nyo tot. Lea. Si . La lea verde no arde. E si yaxax ma chi apuruy. Lengua. Wak . La lengua es parte donde nos damos cuenta de los sabores. E wak ja x imb ijk tya katjwi utzeyr e wya r. Lengua. Yak . El perro saca la lengua

por la sed. E tz iulok se uyakumen e takijti r. Lentamente. Ch antaka. El anciano camina lentamente. E nojwinik ch antaka axana. Les invito a que vayan. Chikox. Les invito a tomar atol en mi casa. Chikox ta uchsata nyotot. Levantado. Jachachaj (jachar). Las patas de la silla qued levantada. Jachachaj ketpa uyok e k ajn. Levantar, alzar. Ch uypa r. El joven o m no pudo levantar la piedra. E ch sitzma chi uche e ch uypa r tama e tun. Levantar. Uyachpesna r. El joven le gusta levantar pesa. Uyachpesna r e imb ar uyusre uche e sitz . Levante. Jacha. Levante esa madera por favor. Jacha ko ra e teya x. Der. Jach: Levantar. Liendres. T ijn (T ij). La nia tiene liendres en le cabello. E ijch ok ayan e t ijn tu tzutzer ujor. Ligoso. Impoypoy. El mecate del rbol de alau es muy ligoso. Uch a nir e majch kalapir impoypoy.

8 %

SINTITUL-6

175

08/07/2004, 08:18 a.m.

8 &
176

Limitaciones visuales. Majk ut. Hay personas que tienen limitaciones v i s u a l e s . Ayan e pak ab ob majk utob . Limpiado, desempolvado. Sajpesb ir. Las sillas estn bien limpiadas. Ujor e k ajn sajpesb ir inb utz. Limpiar, desherbar (agricultura). Ak in. Anteayer, terminamos de limpiar la milpa. Chab ikak ini u t jinaj. Limpiar. Usajpesna r. El saln de ani clase hay que limpiarlo. Uk sajpesna r tyaache na e kanwa r. Limpiaron. Sujkna. El ombligo del beb lo limpiaron con algodn. Umujk e ch urkab sujkna taka e tinam. Der Sujk: Limpiar. Llaga, herida. Chek. Tengo una llaga en la oreja. Tama nichkin ayan e chek. enfemedad. Llam, invit. Apejka (Apejke). Llam a su to para que venga a comer?. Apejka amama twa watar awe ?. Der. Pejkna r: Llamar, invitar. Llanto. Uk er. El nio salt en llanto. E chuchusitzka y takeuk er. Llega. Ak otoy. En donde vivimos no n ma chi llega el profesor. Tyaturo ak atoy e ajkanseyaj. Der. Koter: llegar, meta. Llegada. Yo pa r. La joven hizo una fiesta por la llegada de su pap. E ijch ok uche inte nojk in tama uyo pa r utata .

Llegar. Ink otoy. Maana llegar a visitarle. Ink otoy inwarajsye t ejk ar. Lleg. K otoy. Lleg el da, para iniciar las clases. K otoy e ajk in twaaka y e kanwa r. Llenar. Ub ujt a r. Los muchachos, fueron a llenar las mazorcas de maz en las. E maxtakob ixyob tama ub ujt a r e nar tama e chijr. redes. Lleno. B ut ur. La olla est llena con atol de elotes. E b ejt b ut ur taka e yaxb ur sa . . Lleno. Yok yok . La olla est llena de carne. E b ejt yok yoktaka e we r. Llen. Ub ut i. La abuela llen el cntaro con agua. E noya ub ut ie b ujr taka e ja . Der. But: Llenar. Lleva, llevaron. Ik eche. Lleven esta madera por favor. Ik eche ko ra e teira. Llevado. K echb ir. El pollito fue llevado, por la comadreja. K echb ir ixin e yuruumen e sajb in. Der. Kech: Llevar. Llevamos. Kak eche. Ayer llevamos el enfermo con el mdico. Akb i kak eche e ajmok take ajtz akmayaj. Der. Kech: Llevar. Llevar. Uk ejcha r. Llevar una carga de lea, es muy difcil. Uk ejcha r e sitaa e otot utranir. Llevo. Ink eche. Llevo un machete para mi hijo. Ink eche intemachit twaniyu nen. Der. Kech: Llevar.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

176

08/07/2004, 08:18 a.m.

Llora, grita. A ru. (a gru). El niito est llorando. E chuchusitzwar a ru turu. Der. Arwar: Llorar. Llora. O yk i. El nio est llorando por la mam. E sitzwar o yk i tama utu . Der. Uker: Llorar. Llor. Arwe n. Llor por el dolor de estmago. Uchye n arwe n e k unxnak . Der. Arwar: Llorar. Lloro. A nru. (a ngru). Si me pega lloro. Jay awajk e n ixin a nru. Llor. Aru . El beb llor por su urkabarutama utu . mam. E ch Der. Arwar: Llorar. Llovizna. Chirja . Anoche cay una llovizna. Akb ar akb i k axi e chirja . Lluvia. Jaja r. La lluvia hace nacer las r ukuxpes e yarum. hierbas. E jaja Unverso. Lo abrazas. Amek e. Usted tiene que abrazar al nio. Ne t uk ani twa amek e yeresitz . L o a d o r m e c e . Uwayne. M a m a d o r m e c e a l n i o . E tu w a r uwaynes e ch urkab . Lo alimenta. Uwe se. Los paps son los responsables de alimentar a los hijos. E tatobuk ani twauwe se uyunenob . Lo apresuraron. Wak chesna. La lluvia hizo apresurar los pasos al joven. Wak chesna e ch o m sitz umen e jaja r. Lo arrastraron, arrastrado.

Krejb ana (krejpna). La seorita fue arrastrada por el ro. E ch o m ijch ok krejb ana umen e xukur. Lo Asa. Upojpi. Mam asa la carne para el almuerzo. E tuupojpi e we r twae orajk in. Der. Pojpnar: Asar. Lo astillaron. Xixirna. La hoja de la milpa se astill por el aire. Uyopor e jinaj xixirna umen e ik ar. Der Xixirb ir: Astillar. Lo blanco. Usaksakir. Lo blanco de las nubes me agrada. Usaksakir e tokar utza jyresen. Lo cazan, lo atrapan. Achujka. El pollito lo cazan de la comadreja. E yuruachujka umen e sajb in. Der. Chuk: Cazar, atrapar. Lo cuidan. Akojkna:. Para que la milpa no se pierda lo estn cuidando. War akojkna e jinaj twama chi asatpa. Der. Kojk: Cuidar. Lo desnuda. Upisi. Cuando desnudas al bebe, inmediatamente balo. Tyaupisi e ch urkabwak chetaka awates. Lo devolvieron. Sujta. El nio robado lo devolvieron a sus padres. E sitz xe xujchna, sujta taka utatob . Der. Sut: Devolver. Lo ensean, lo adiestran. Akansena. A la seorita le ensean a costurar su mam. War akansena achuyma e ijch ok umen utu . Lo ensucia. Uxexres. El nio ensucia la playera con lodo. E chuchusitz uxexres ujob nuktaka e anam. Der.

8 /
177

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

177

08/07/2004, 08:18 a.m.

8 (
178

Xex: Sucio. Lo grita. Uyaru. El borracho se puso a gritarle a su esposa. E ajkarer turan uyaru uwixka r. Lo introdujeron. Osena. El perrito lo introdujeron al agua. E chuchu tz iosena tama e ja . Lo llama. Upejka. Mam sali a llamar al nio para cenar. E tu lok oy upejka e sitztwauche wya r tama akb ar. Lo mejor. Utzikutzik. El marrano de mi mam es de lo mejor. Uchitam nituutzikutzik u t. Lo persigue. Uyajnes. El perro persigui al conejo, hasta la cueva. E tz i uyajnes e t ur ak otoy tu ch en. Lo picante. Utz a nir. Lo picante del chile, hizo llorar al nene. Utz a nir e ich uche a ru e chuchusitz . Lo quieren, lo necesitan, lo solicitan, cuentan. Ak ajna. Cuentan que hoy ajna tiene que venir su pap. Ak twa watar atata kone r. Der. Kanir: querer, amor. Lo regal. Usijpes. La mam regal un pollito a su hija. E tu usijpes uyar taka inkojt yuru . Lo rob. Uxujch i. El ladrn se rob la vaca del corral. E ajxujch uxujch i e utuwakax tyamakar. Lo sube, aumenta, incrementa, aument. Ut ab se. El comerciante aument los precios de lazos y el

r ut ab se utujrur petate. E ajchonma e jaxb ir sukchij yepojp. Lo vio, mir. Uwira. El recin nacido no puede ver a sus compaeros. E ch urkab ma chi ob na uwira upya r maxtak. Lo visita. Uwarajse. La seora fue a visitar al curandero. E ixik ixin uwarajse e ajnirom. Lodo, fango. Anam. Como est lloviendo mucho hay fango. Kochwawar ak axi meyra e jaja r ayan e anam. Lombriz. Lukum. Dentro de la tierra hay lombrices. Makwi r e rum ayan e lukum. Loro. Mo ch. El loro tiene plumas verdes. E mo ch yaxax utzutzer. ave. Lucirnaga. Kujkay. Las lucirnagas alumbran por la noche. E kujkay ujanch akesobakb ar. Luna llena. Pechkatu . Las noches de luna llena son hermosas. Tama e pechkatu , e akb ar ink ajyer. Luna, reina, nuestra madre. Katu . En las noches de verano, la luna es rk in, akb ar observable. Tame wa cheker e katu . Luna. Uj. En la noche se observa bien la luna. E uj ayan uwirna r taka e akb ar. Lunar abultado. Lurb uchur. El joven tiene un lunar abultado en la espalda. E ch o m sitzayan inte

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

178

08/07/2004, 08:18 a.m.

lurchur tupat. Lunar. Mam. Hay algunas personas que tienen lunar en la cara. Ayan e pak abxeayan e mam tuyeroj.

Machacado, majado. Tenb ir. Mi mam hizo frijoles mahacados para el almuerzo. Nituuche e tenb ir b u r twae orajk in. Machete. Machit. Para botar el rbol, hay que afilar el machete. Uk ani jujk ar e machit, twaakukurtz ae te . Madera fina. Tzatzra te . Mi pap compr madera fina para hacer la casa. Nitataunmani e tzatzara te twauche uyotot. Madera, rbol. Te . La madera de cedro todava est verde. Tz utz u to e chakal te . rbol. Madrastra. Cha tu . Vaya a cortar elotes con su madrastra. Kikich aka e a n taka acha tu . Madre. Tu b ir. Mara, es madre de nuestro Seor Jesucristo. E Mari tu b ir umen uyunen e katata . Madurarse, madure, cocimiento. Atak a. Poco falta para que se maduren los bananos. Ko ratix uk ani twa atak a e kene . Der. Takan: Maduro.

Madurez. Tak arir. El joven tiene buena madurez mental. E tak arir twainkoj ch o m sitzimb utz. Maduro. Tak an. El mango maduro es delicioso. E tak an malakintzaj. Maicillo. Kuskus. Es sabroso la tortilla de maicillo. Intzaj e kuskus pa . Maz amarillo. Yaxnar. Mi pap siembra maz amarillo. Nitata upak i e yaxnar. Maz grande. Xoroj. El hombre sembr maz grande en la cumbre. E wiik upak i e xoroj nar ta witzir. Maz. Ixim. Con este hombre hay mucho maz. Takewinik ira ayan meyra ixim. Mal agero. Yumyumk ab . Ayer por la noche sobre la casa escuchamos que pas el mal agero. Akb i tama ujor e otot ko yb i ji kna numuy e yumyumk ab . Mal aliento. Utujir. El hombre tiene mal aliento por las bebidas embriagantes. Utujir uyej e winik umen e uche er. Mal de orn. Makje yr. El hombre tiene mal de orina. E winik ukojko e makje yr. Mal espritu. Xerb aj. Por la noche dicen que asusta el mal espritu. Chenob ; taka e akb ar ab ajk useyan e xerb aj. Maldijo. Ub a xi. Dios maldijo a la serpiente. E Katataub a xi e chan. Der. B a x: Maldecir.

8 )
179

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

179

08/07/2004, 08:18 a.m.

Mam, nia. Tu . Mam da de mamar al beb. E tuuchu se e Ch urkab . Mam. Nana. Mi mam me da de comer. Ni nana uwe se n. Mamey. Mameya. Quiero comer mamey. K ani ink uxi e mameya. Maana. Ejk ar. Maana voy al ar inxin ta chinam. pueblo. Ejk

Mndelo, envelo. Sakren (tzakren). Mndelo a comprar lea al jovencito. Sakren chik umanik e sie cho o m sitz . M a n d e n , e n v e n . Eb tanik

9 =
180

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

180

08/07/2004, 08:18 a.m.

(weeb tanik). Manden a los nios para cuidar el frijol. Eb tanik e maxtak twa ukojkobe b u r. Manden. Web tanik. Manden a los nios, a barrer la casa. Web tanik e maxtak, ta mes Otto.

Mandbula. Kajram. El nio se golpeo l a m a n d b u l a . E sitz uyob i ukajram. Maneado. Tzopor. La gallina est maneados en el bejuco. E ak ach tzopor uyok ch a r tama ech a n. Mango. Malak . El patojo cort un mango. E sitzayuxi ingojr malak . Mano derecha, grande. Noj. Golpe mi mano derecha. Inyob ini noj k ab . Mano. K ab . La mano tiene cinco abukojko joork ab . dedos. E k Mapache. Ejmach. El mapache come uxi e a n. elotes. E ejmach uk Mareos, bolencia. Sututjutir. Cuando camino bajo el sol, me dan mareos. Tya inxana ta k in uyajk e n e sututjutir. Marimba. Pajrb irte . La marimba, es autctona de nuestro pas. E pajrb irte , twa ch e rum tya turo n. Mariposa. Pejpem. Esa mariposa es de colores vistosos. E pejpem ink ajyer utz ijb ar. Masa. K u m. Mam hace la masa, para las tortillas. E tuuche e k u n,

twae pob . Masajes. Sojb . El mdico da masajes a los jugadores. E ajtz akmayaj uyajk u e sojbe aj-arasob . Mscara. Job jut. El ladrn utiliza mscara. E ajxujch uk ampes e job jut. Masticar. Uk ojya r. La comida se debe masticar bien. Uk ojya re wya r uk ani che ana r me yra. Mat. Uchamse. Pap mat la culebra con la piedra. E tata uchamse e chan taka e tun. Matrimonio. Nujb ya r. Mi hermano n ixin fue al matrimonio. Ni wijta ta nujb ya r. Maullar, grito del gato. Nya w. Escuch el maullar de un gato. U mb i nya w twainkojt mis. mayor que. Sakunb ir. Mi hermana es mayor que usted. N i w i j t a n sakunb ir kene t. Mayor. Sakun. Mi hermano mayor fue al pueblo a comprar frijol. Nisakun ta chinam ixin umani e b u r. Mazorca. Nar. La milpa tiene buenas mazorcas. E jinaj inb utzunarir. Me ca. Kukreme n (k axye n). Me

9 1

SINTITUL-6

181

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 2
182

ca en el barranco. Kukeremen tu te ch en. Me consta, cierto. E nra ch. Me consta que le pegaste al nio. E nra ch kene t awajk u e sitz . Me dices, dime. Awa re n. Dime cual e s l a c a s a d e L u c i o . Ma chi awa re n ti n uyo tot Luxo. Me lavo. Impokinib a. Me lavo con agua y jabn. Impoki nib a taka e jayexapun. Der. Pok: Lavar. Me quem. Imputanib a. Hoy me quem con agua caliente. Sajmi imputanib a taka e k ijna. Me seal. Utuch ye n. Me est sealando el profesor. War utuch yen e ajkanseyaj. Me vio. Uwire n. La seora, me vio cuando me estaba baando. E ixik uwire n tyawar a nti. Mecapal. Ta b . El mecapal sirve para llevar lea. E ta b ak ampa twae kuch si . intrumento. Mece. Uyujku. El nio mece al beb, para que se duerma. E sitzuyujku e ch urkab , twaawayan. Medicina , medicamento. Tzakoner. Subi el precio de la medicina. T ab ay utujrur e tz akoner. Der: Tz akoner: cura. Mdico, cirujano. Ajtz akmayaj. Lleve su beb, con el mdico para que se cure. K echik ach urkab , take ajtz akmayaj twa atzakpa. Der. Tzakmayaj: Curacin. Nota:

ajnirom, curandero maya, aplicando mtodos naturales. Medir. B ijsa r. Este maz habr que medirlo. U t eyxim ira uk ani ub ijsa r. Menosprecio, le hacen triste. Tzajtzaj. El nio, lo tratan con un menosprecio en la clase. E chuchu sitzache na tzajtzaj ta kanwa r. Mentira, Engao. Majresyaj. Hay personas que hacen mentira. Ayan e pak abuchobe majresyaj. Der. majresb ir: Engaar, mentir. Mesa. We nib . Pongan la comida en la mesa. Wab unik e wya r ta we nib . Mescal. waka . El mescal sirve para hacer lazos. E wakaak ampa twa ache mpa e jaxar sukchij. mezclado. Puk b ir (yab arb ir). El huevo est mezclado con harina de maz. E ku m puk b ir taka utanir : Mezclar. e ixim. Der. Puk Mi boca. Niwej. Mi boca es pequea. Niwej chuchu . Mi caite. Nixanab . Se revent, la correa de mi caite. Tz okpa u t nixanab . Mi carcter. Nyu t. Mi carcter es diferente al de mi hermano. Intya ch taka ni sakun. Mi frente. Utnijor. Por el dolor de cabeza, puse hoja de salvia en mi frente. Umen e k uxjor, inturb a uyopar e t oxpetama utnijor. Mi hermana. Niwijta n. Mi hermana

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

182

08/07/2004, 08:18 a.m.

coce elotes. niwijta n uchapi e a n. Mi hermanito (a). Niwijtz in. Mi hermanito, me ayuda a trabajar. Niwijtzin utakrye n inpatna. Mi hija. Niwijch ok. Mi hija hace mis tortillas. Niwijch ok uch ab u nipa . Mi lado. Niwejtz er. Ven a sentarse a mi lado. Lature n ta niwejtz er. Mi mam. Nitu . Mi mam me quiere mucho. Nituuk anye n me yra. Mi ombligo. Utnimujk. Mi ombligo se inflamo por el golpe. Utnimujk sampa umen e yob saj. Mi propiedad, mi pertenencia. Tanib a ch. La casa donde vive Mara, es mi propiedad. E otot tya turu e Mari , tanib a ch. Mi. Ni. Mi dinero tengo que guardarlo. Nitumin ne nach twa inch ujb a. Mide, pesa. Ub isi. Mi mam pesa el isi e frijol para vender. Nitu ub b u r twa uchoni. Der bismar: medir, pesar. Miel. K ar. Esta miel es muy dulce. E k ar ira uchi rxix. Milpa. Jinaj. El aire bota la milpa. E ik ar uwarku e jinaj. Mo, me pertenece. Tanib a. Este ganado es mo. E wakaxob ira tanib a. Miro. E nron. Yo no miro muy bien. Ne n ma chi e nron imb utz .

Mitad. K asar. La canasta est a la mitad con aguacate. K asar e chiki takeun. Mojado. Kuxur. Se moj la ropa del nio. Kuxuran e b ujk e b echu . Mojarra. Perechech. Mi hermana compr mojarras para el almuerzo. Niwijta n umani perechech twae orajk in. Mojarse. Tz amerir. Mojarse con gripe, da resfriado. E tz amerir taka e sijm uyajk u e tutusni r. Der. Tz am: Mojar. Moj. Imb uri. Cuando cruc el ro moj el pantaln. Inb uri niwex tya nume n ta xukur. Moj. Ub uri. El beb moj los paales. E ch urkab ub uri e b ajsib ir. Der. Bur: Majar. Moler. Umujxa r. La seorita le encanta moler maz en piedra. E ijch ok uyusre ayi umujxa r ut ek u m tame cha . Molest. Utz ojyro. La seorita molest mucho a sus compaeros en el baile. E ijch ok utz oyro me yra upya robta akta r. Molido (a). Muxb ir. La harina de maz es molida. Utanir e yxim muxb ir. Molleja. Cha cha . La molleja de pavo asado es delicioso. Ucha cha e ajtzointzaj pojb ir. Mollera. Ya r. El beb de Mara tiene hundida la mollera. Uch urkabe Marilo pem uya r.

9 3
183

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

183

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 4
18 4

Mono. Ma x. En la montaa todava existen monos. Toma e nukte ayanto e ma x. Mora. Majk uy. A mi me gusta comer hierba de mora. Ne n ink uxi e majk uy. Moradizo. Yaxtujna. El beb se puso moradizo por el fro. E chuchu yaxtujna umen e sisar. Der. Yaxtunen: Morado, violeta. Morado, violeta. Yaxtunen. Mi pap compr una camisa playera de color morado. Nitata umani inte ujob ornuk yaxtunen utz ijb ar. Morado. Job on. La tuza de la mazorca on uxejxar. es morada. E nar job colores. Morral, bolsa. Tz upun. El hombre lleva su morral para pescar. E winik uk eche e tz upum twae chukchay. Morral, red. Chijr. eche un banano en mi morral. Yara intekeneta nichijr. Mosca. Yaxaj. La mosca se par en la comida. E yaxaj wa wan tama e wya r. Mosquito, jejn. Sak us. El mosquito ar pica por las noches. Akb ak uxon e sak us. Mosquito. Us. El mosquito vol por sobre la masa de mam. E us Ch uwan tujor uk u m e tu . animales. Mostrar, ensear. Uwirse. Tendr que mostrar mi tarea a la maestra. Uk ani twa inwirse nipatna r taka e

ajkanseyaj ixik. Moyera de. Uya r. La mollera del beb palpita. Uya r e ch urkabapetzpa. Mozo, sirviente. Ma n. Busqu un mozo, para que me haga el trabajo. Insajka inkojt ma n twa uche nipatnar r. Mozote. Mor. Se peg el mozote en mi ropa. Tak wan e mor ta ni b ujk. Mucho, varios. Syan (sya n). Por mucho sol, se secaron las plantas. Umen e syan k in, taki e tyob . Mucho. Imb on. Es mucho el trabajo que tengo que realizar. Inb on e patna r xetwainche. Muchos, bastantes, suficientes. Tzikijn (me yra). Los trabajadores del guatal son muchos. E ajpatna robta chor ayan tzikijn. Muerde. Akajron, Ak uxon. Si tocas iya x jay a ese perro, muerde. E tz apijch i akajron. Murdelo. Kajrin. Slo un poco de tortilla muerda porque no es mucho. Imb ijk pataka kajrin tama maja x meyra. Der. Kajr: Morder. Mujer. Ixik. La mujer compr un vestido rojo. E ixik umani inte upik chakchak. Multiplicacin. B orojseyaj. Realicen esta multiplicacin. Chenik e b orojseyaj ira. Murcilago, vampiro. Sutz . El murcilago es mamfero. E sutzja x inteajchu .

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

184

08/07/2004, 08:18 a.m.

murmurar. Ab iri ti(takojron). Esa mujer como siempre murmura mucho. Me yra ab iri ti e ixik ya x. Der. B osmay: Babear. Murmurar. Wixruma r. Murmurar entre la gente no es bueno. E wixruma r makwi r e pak ab ob maja x imb utz. Muro. T oror. El terreno tiene un muro de piedras. Tama e rum ayan t oror tun tamar. Musgo. Mach . En la piedra, hay t e tun. musgo. Ayan e machtama u plantas. Msica. Lajb a r. Escuchemos msica yb inik e lajb a r de guitarra. Ko tamelab . Muy desabrido (a). Upaxir. La papaya est muy desabrida. E juruk ut upaxir. Muy difcil. Utranir. La educacin es muy difcil en la escuela. E kanseyaj utranir tama yo tot kanseyaj. Muy pesado. Ub arir. Los hombres hacen trabajos muy pesados. E winikobuchyobe patna r ub arir.

Nacimiento, nacer. Kuxna r. Tenemos que recordar, el nacimiento de nuestro seor Jesucristo. Ukani twa kakajpes ukuxna r e ka tata .

Naci (plantas). Kuxpa. Naci toda la milpa. Kuxpa tun or e jinaj. Der kuxpar: Nacer. Nadando. Nujxya n. Quiero cruzar el ro nadando. K ani inumuy te nxejr ja war innujxya n. Der. Nujxer: Nadar. Nad. Nujxi. El patojo nad en el ro. E sitznujxi ta xukur. Nalgas. Ch ukch uk. El joven se golpe las nalgas. E sitzuyob ie ch ukch uk. Nance. Chi . El gato de monte come nance. E ch ajch umak i e chi . Nariz. Ni . Me ca y me golpe la nariz. kukreme n inyob inini . Nauseas. B ib a r. (lejtzir). L a comida me dio nauseas. Uyajk e n e b ib a r e wya r. Nauseas. Lejtzir. La nia tiene ok okojko e nauseas. Yer ijch lejtzir. Neblina, argeo. Mayuy. Si hay neblina, no se ve el cerro. Jay ayan e mayuy, macheker e witzir. Necesidad. Chukpa r. Si la persona no tiene dinero es una necesidad. Jay e pak abmatuk a utumin ja x intechukpa r. Necesidad. Neb e yr. Saber leer y escribir es una necesidad. Ja x inte neb e yr e natanyaj tama e tz ijp yepejkj jun. Negro. Iktzuren. El perro es de color negro. E tz i iktzuren utz ijb ar.

9 5
185

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

185

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nene. Mimi . Mi sobrina tiene un nene. Ni k wa r ayan u mimi . Nerviosismo, escalofro. Sisb ujraner. Cuando veo a la culebra me da nerviosismo. Jay inwira e chan uyajk en e sipikna r. Ni una vez, ninguna. Neninyajr. Ninguna vez fui a la escuela. Meninyajr k otwe n tu yototir e kanwa r. Nido. Sijk. El nido est en la rama del rbol. E sijk turu tama uk abe te . Nieto. Sitz b ir. Ese nio es nieto de pap. E sitz ya x sitz b ir umen nitata . Nigua. Ochemh ack. El cerdo produce n i g u a s . E chitam ut oxi e ochemch ak. Nota: Ochem indica interno; chak indica pulga. Nia, seorita, muchacha. Ijch ok (ixch ok). La joven vende tortilla. E ijch ok uchoni e pa . Ninguno, nadie. Mamajchi . Nadie me ayud a jalar las bancas. Mamajchi

utakrye n ink eche e k ajnob . Nio, adolescente. Sitz . El nio juega con el perro. E sitza si taketz i . Nspero. Muy. Yo, com el nspero. Ne n inmak i e muy. No (respuesta). Uma (ma chi). Quiere trabajar conmigo?: No. K anika ipatna takaren?. Nota: Uma, es un . de negacin que se emplea para responder a una pregunta. No da fruto. Maja xajk a r. Este rbol no da frutos. E teira maja x ajk a r. No es bueno, no sirve. Mab anb an. No es bueno el paseo de noche. Mab anb an e xanb ar akb ar. No es. Maja x. Este libro no es el mo. E jun ira maja x e tanib a. No hay, no existe. Matuk a . No hay ningn hombre que no llore. Matuk a intewinik xema chi a ru. No muy bueno. Ma taka. Esta mesa

9 6
186

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

186

08/07/2004, 08:18 a.m.

no es tan buena. E noj k ajn ira ma taka. No se vaya. Li xin (joli xin). No se vaya a la montaa. Li xin ta nukte . No se. Nitya(matya ) Neg. No se beber cerveza. Nityaunch i e chajch aja . No. Ma chi. Hoy no voy a ir a trabajar. Koner ma chi inxin impatna. Vase: Ma to. No. Ma to (ma chi, Inma) Neg. No ha venido mi hijo del pueblo. Ma to ayo pa ni sitzta chinam. Noche. Akb ar. Anoche so con contigo. Akb i take akb ar wayk e n takaret. Nombrar. Uk ab ajsena r. En la aldea hay necesidad de nombrar un maestro para escuela. Tama e mormor chinam uk ani che na r uk ab ajsena r inkojtajkanseyaj. Nombre. K ab a. Cmo se llama usted?. Tuk a a k ab a?. Nos amamos. Kak anikab a. Dios quiere que nos amemos. E katata uk ani twakak anikab a. Nos subimos. Kat ab ay. Nos subimos en el rbol a cortar nspero. Kat ab ay tu k ab e te twa ko kxi e muy. Nosotros. No n. Nosotros fuimos a cacera. No n ixyo n ta korom. Nubes. Takar. Las nubes cubren el sol. E tokar, umaki e k in. Nuera. Arib . Con mi to hay una nuera. Taka nimamaayan inkojt arib . Nuera. warib . La nuera de mam tuvo un accidente. Unumse inte mab anb anir e waribtwae tu . Nuestras gallinas. Kawak achob . El gato de monte arras con nuestras gallinas. Uk a pes Kawak ach e ch ajch. Nuestras manos. kak ab . El trabajo en la agricultura, cansa nuestras manos. E patna r tama e rum uk o yes kak ab . Nuestro compaero. Kapya r. Ya lleg nuestro compaero a la reunin. Kapya r k oti x tama e morwa r. Der. Pyar: Compaero. Nuestro rostro. Ko yt. El sol quema nuestro rostro. E k in uputa ko yt tya kaxna yeb ar. Nuestro to. Kamama . Aquel hombre es nuestro to. E winik yaja kamama . Nuestros nombres. Kak ab a . El profesor ya anot nuestros nombres. E ajkanseyaj utz ijb i x kak ab a . Nuevo. Topop. El vestido est nuevo. E Pik topop xeinlapi ira topop. Numerosos. Tzikk in. Las numerosas hormigas suben al rbol. E xinich at ab wobtama e tetzikk in.

9 7

SINTITUL-6

187

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nnca. Matya . Nunca he llegado, a visitar a mi to. Matya ink otoy inwarajse ni mama .

9 8
188

Obedecer, aceptar, creer. Uk'ub'sen'ar. Obedecer los mandamientos de Dios es difcil. Ub ab esna r uyojroner e katataintran. Objetivos, pensamiento, ijnusyaj. E imaginacin, ideas. B profesor tiene mucha objetivos. E ajkanseyaj ayan meyra e b ijnusyaj takar. Obra. Patna rir. En una obra se emplean muchas personas. Tama e patna rir ak ampesna me yra pak ab ob . Observar, controlar. Ch ujkmayaj. Observar lo nuestro es importante tomar en cuneta. E ch ujkmayaj tama xetikab a ch ja x xetwa kawira. Observemos. Kawiri k. Observemos cmo costuran un vestido. Kawiri k kochwa achujya inte pik. Obtener, aceptar, recibir. Ch amb ir. Hay que aceptar las peticiones de la mujer. E ixik uk ani ch amb ir uk ajtmayaj. Occidente, donde se oculta el sol. Namk in. Fui en el occidente del

n ta namk in rum. pas. Ixye Occidente. Tixk in. El occidente del pas, es de clima fro. Tama e tisk in rum ayan e sisar. Occipital. Usuyu jor. El seor, se fractur el hueso occipital. E winik uk okchi e b ak tama usuyu jor. cuepo. Odiar, aborrecer. Xejb . Odiar a otras personas no es bueno. E xejb , me rer kache taka e mojr pak ab ob . Odos. O ynib ir. Me duelen los odos. Ak uxux ni o ynib ir. Omos. Ko yb i. En las noches omos los silbidos de la lechuza. Akb ar ko yb i uxuxube xoch . Der. ub saj: or. Or. Uyub na r. El canto de los pjaros alegra las maanas. Uyub na r uk ayob e mutob utzajyres e sakojpa r. Ojo de agua, fuente de agua. Utja . Las mujeres van a traer agua al ojo de agua. Eyxiktak axyob utaresob e jatameutja . Ojo. Nak u t. Me duele el ojo. Ak uxun u nak nu t. Ojos pequeos. B i xjut. El gato tiene i xju t. los ojos pequeos. E mis b Olas. Sututja . Las alas del mar se escuchan de lejos. E sututjaayan uyub na r innajt. Oler. Ujtz . Oler el aroma de las flores es delicioso. E ujtztame nichorob

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

188

08/07/2004, 08:18 a.m.

ayan utzajyer. Olfate, olfato. Ojtz ya n. El perro tiene buen olfato. Ojtz ya an imb utz unie tz i . Der. Ojtz ya nir: Olfatear. Olla quebrada. Yob enb ejt. En la olla quebrada sale agua. E yob emb ejt alok oy e jatamar. De. Yobtza: Quebrar. Olla. B ejt. El cerdo quebr una olla. E chitam uyob i inwojr b ejt. Olor desagradable. Tujyanir. El zorrillo tiene olor desagradable. E pa y tujyanir u t axana. Der. Tuj; mal olor. Olor, sensacin, aroma. O jytz un. Esta flor tiene buen olor. E nichir ira o jytz un inb utz.

Olvidar. Unajpes. El nio debe olvidar el susto que le dio el perro. E chuchu sitz uk a n i t w a unajpes e b ak ukseyaj xeajk una umen e tz i i. Olvide. Innajpes. No olviden lo que les dije. Ira innajpes xeinwa ryo x. Ombligo. Mujk. E l b e b t i e n e inflamado el ombligo. E ch urkab asampa ut umujk. Ombliguero. Kachnack . Hay que comprar, el ombliguero del beb. Uk ani majna r, ukachak e ch urkab . Ondulado. Lopopoj. La tierra donde trabajan ustedes es ondulado.

9 9
189

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

189

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ut erum tyaixpatna lopopoj. Der. Lopopojir: Ondular. Opaco. I nsib an, iktzijb an (insib an). El cielo est opaco por las nubes. Ut ek in i nsib an umen e tokar. Oracin. Tastul. Por la maana rezo mi oracin. Tama e t ab k in inche nitastul.

Ordeando. Yatz ma r. El hombre est ordeando. Yatz ma r war uche e winik. Ordenar, adecuar, arreglar. Uyustana r. Los jvenes fueron a arreglar el campo de ftbol. Uyustana r e ch awar rum ixyob e e ch o m maxtak. Orejas. Chikin. Las orejas del conejo son grandes. E t ur nuktauchikin. Orgulloso, presumido. Aneja xtakix (ja xtakix). Esa seorita es orgullosa. E ijch ok ane ja xtakix. Der. Ja xtakix: Orgulloso. Oriente. Watixk in. El sol nace en el oriente. Ta watixk in atob oy e k in. Ovalado. K atach. Las hojas del rbol de Santa Mara son ovaladas. Uyoporob e jab a k atach uwirna r. xido. Majo. Mi machete tiene xido. Ayan e mojo ta ni machit.

P
190

9 0
19 0

Pacaya. Pajkayan. La pacaya con huevos es delicioso. E pajkayan

taka e ku m intzaj. Padrastro. Cha tata . Tu padrastro tiene dinero guardado. Acha tata ayan utumin ch ujb ab ir. Pagar, cancelar. Toyma r. Tendr que pagar mozo para que limpien la milpa. Uk ani twainche e toyma r taka e ma n twauya kni e jinaj. Pgina, capa, folio. T ojr. La primera pgina del libro est rota. E b ajxam t ojr te tz ijb ab ir Wejrem. Pag, cancel. Tojma. Mi pap pag el derecho del agua. Nitatatojma twauch ami e ja . Der: Tojm; pagar, cancelar. Pag, cancel. Utoyi. Mi hermana, pag la deuda con el to. Niwijta n utoyi e b etwa r taka umama . Pago, sueldo. Utoyma r. Hoy es el da de pago para los trabajadores. Kone r utoymar e ajpatna rob . Pago. Intoyi. P a g o b i e n a m i s e m p l e a d o s . Intoyi imb utz nima nob . Pagu, cancel. Tojme nix. Ya pagu el alquiler de la casa. Tojme nix, tama e turer te otot. Der. Tojm; Pagar, cancelar.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

Pjaro aurora. kuxkux. La aurora canta al amanecer. E Kuxkux ak aywi tamesakojpa r. ave. Pjaro guardabarranco. Kutkut. El guardabarranco est alimentando a sus polluelos. E kutkut war uwe se uyarob . Pjaro. Mut. El pjaro come maicillo. E mut uk uxi e kuskus. ave. paladar. Mamchan. Tengo inflamado el paladar. Ni mamchan asampa. Plido, descolorido. Sakmolen (sakmolo ). El enfermo est muy plido. E ajmok sakmolen u t. Palma. Xan. El hombre tendi la palma sobre el maz. E winik ujayi e xan tujor e ixim. Palomilla. Ikurikur. Las palomillas comen las hojas del frijol. E ikurikur uk uxi uyopor e b u r. Pan. B or. Quiero comprar dos panes. K ani inmani cha wojr b or. Panal de tierra. Xuxrum. La joven fue picada por las avispas del panal de tierra. E jch ok tzajk a umen e xuxrum. Panal. Xux. Los nios cortaron el panal. E sitz ob uyuxyobe xux. Paal. B ajk ib . El paal del beb se moj. E b ajk ibtwae ch urkab kuxuran. Pantaln. Ex. Compr un pantaln para mi hijo. Inmani inteex twa nisitz . Pantaln. Wex. Este pantaln tiene un

precio muy alto. Me yra atujri e wex ira. Pantorrilla, zajorin. Uta yok. El nio se golpe en la pantorrilla. E sitz uyob i ub a tameuta yok. Pantorrilla. Pix. El muchacho se golpe en la pantorrilla. E ch o m sitzuyo b i ub a tu pix. Panzn. Ch i nak. Mi sobrino es panzn. Nik wa ar chi naktwa . Pap. Tata (tata). Mi pap es mi mejor amigo. Nitata ja x inkojt nib utz pya r. Papaya verde. Yaxax juruk ut. De la papaya verde se hace el curtido. Tama e yaxax juruk ut ache na e kar. Papaya. Juruk ut. Sembr una planta i impojk juruk ut. de papaya. Impak Papel. Jun. Quiero comprar un poco ani inmani kora jun. de papel. K Para qu?. Tuk a twa?. Para qu a compr muchos pescados?. Tuk twaamani meyra chay?. Para, de l. Twa . Hay que llevar comida para pap. Uk ani twa kak eche uwya r e tata . Parado. Wa r. El nio est parado sobre la piedra. E chuchu sitz wa r tama o r e tun. Parar, colocar. Uwab na r. Es difcil colocar los horcones de una casa. Intran uwab na r e oyob tama e otot. Parar, detenerse. Wa n, wa wan. El beb

9 1
19 1

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

191

08/07/2004, 08:18 a.m.

empieza a detenerse slo. E ch urkab ka nix awa n ub ajner. Pardo. Sarin. La vaca es de color pardo. Utz ijb ar e wakax sirin. pardo. Wirix. El toro es de color pardo. Utatae wakax wirix utz ijb ar. Pare, coloque. Wab un. Coloque aqu la marimba. Wab un e pajrb irtetara.

9 "

Parece, aparenta. Meru. El hombre parece ser bueno. E winik meru inb utz uwirna r. Pared de bajareque. Sa rum. La pared de bajareque, esta hecha de lodo con zacate y madera. E sa rum cherb ir tame anam, yete . Pared. Unak yotot. La pared de la casa es de bajareque. Unak yotot chenb ir tamesa rum. Prrafo. Pat u t. Cada estudiante, ley un prrafo en la clase. Ti nti n e ajkanwa rob upejkob inte pat u t tama e kanwa r. Pasa, cruza, rebasa, aconteci, pasando. Anumuy. (Alumuy). Los ganados estn pasando en la cerca. War anumuy e wakaxob tame makte . pasar a otro lado. Numesb ir. El atol hay que pasar a la olla cuando est colado. Tyae sachajrni x k ani numesb ir ta b ejt. Der. Chajrnar: colar. Pasar, rebasar. Unumse. En la carrera de caballos, el caballo blanco quiso rebasar al caballo negro. Tama uyajnerobe chijob, e saksak chij k ani ani umunse e iktzuren chij.

Pasaron?. Numo xka. Pasaron a visitar a sus amigos?. Numo xka iwarajse ipya rob ?. Pas todava. Nume nto. Ayer pas todava a visitar al profesor. Nume nto inwarajse ajkanseyaj. Pas. Nume n. Pas cerca del pueblo. Nume n b a t b ir e chinam. Pas. Numuyen. Pas corriendo al lado del ganado. Ajner numuyen tu yejtz er e wakax. Paseo, camin. Xana. El caballo camin entre la milpa. E chij xana makwi r e jinaj. Pas usted. Nume t. Vi que pas usted cerca de m en la plaza. Inwira nume t ta niwejtz er tya achonmobe pak ab ob . Pas. Numuy. Qu pas por all?. Tuk a numuy tarex?. Pastoso, espeso. Tatran. El atol est muy espeso. E satatran me yra. Paternas. Tz erer. El rbol de paterna es alto. Ute rar e tz erer tichan uyok. Pato. Paxa . El pato nada en el ro. E paxaanujxi ta xukur. ave.

SINTITUL-6

192

08/07/2004, 08:18 a.m.

P a z , c o n t e n t a r s e . K umpa r. Tenemos que vivir en paz. Uk ani twa katuran takek umpa r. Pechuga. Sutajn. La pechuga de gallina es rica. Intzaj e sutajn e ak ach. Pedacear. Xixruna r. H a y q u e pedacear la carne de gallina para repartirla. Uk ani xixruna r uwe rir e ak ach twaupujka r. Pedazo. Ink ojk. Cort un pedazo de madera. Inxuri ink ojk te . Pedimos. Kak ajti. Estamos pidiendo un profesor que sepa ensear. War kak ajti inkojt ajkanseyaj xeuna ta akanseyan. Der. K ajt: pedir. Pedir, solicitar. Ink ajti. Quiero solicitar trabajo. K ani ink ajti e patna r yaja . Pedir. Uk ajtna r. El joven tuvo que pedir permiso para salir de la casa. E ch om sitz twa alok oy tama e otot uche uk ajtna r. Pedregal. Chatun. (Cheremtun, jojo tun). Maana iremos a trabajar ar k axin kapatna al pedregal. Ejk ta chatun. Pedregal. Jo jo tun. En el pedregal se cosecha el tecomate. Tame jo jo tun ak awan e murur. Vase: Cheremtun. Pednculo. Tujtur. Las flores estn sostenidas por el pednculo. E nichirobch u robtama utujtur. Pegado, apoyado. Tak ar. El borracho

est apoyado en la pared. E ajkarer tak ar tu nak otot. Pegado. K ich ir (tak ar). El papel est pegado, con pegamento. E jun k ich ir takech eyk. Pegajoso. Intaktak. La leche del copal es pegajoso. Uchue ujtz ub kalapir intaktak. Pegamento. Ch e yk. El seor usa pegamento para pegar la guitarra. E winik uk ampes e ch e yk twa utak i e lab . Pegan, pegaron. Ijatz i. No le pegan al nio. Ira ijatz i e sitz. Peg, golpe. Ujatz i. El joven golpe al hermano menor. E ch o m sitz ujatz i uwijtz in. Pegue. Tak b un. Pegue los carteles b un e nukjunob en la pared. Tak tu nak otot. Der. Tak: Pegar. Pguenme. Ijatz iken. Pguenme si estn enojados. Ijatz iken jay war ixk ijna. Der. Jatz: Pegar. Peina. Uxijb a. La nia se peina los cabellos. E ijch ok uxijb a utzutzer ujor. Peinado, encendido. Xijb em. La muchacha est bien peinada. E ijjch ok inb utz xijb em u tzutzer. Peinar. Xijb na r. Hay que peinar el cabello de la nia. Uk ani xijb na r utzutzer ujor yar e ijch ok. Peine. Xab(xyab ). La mujer compr un peine. E ixik umani intexab . Pelar. Tz ujrna r. Antes de pelar las

9 #
19 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

193

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 $
19 4

verduras, hay que lavarlas. B ajxan twa e tz ujrna r e kar, uk ani pojka r. Pelar. Upojcha r. La caa hay que pelarlo para chuparlo. E sik abk ani upojcha r twauk oyna r. Pellizcado. Ch epb ir. El nio es pellizcado por su hermano. E sitz ch epb ir umen usakun. Pendiente. Utwitzir. El camino donde vivo es muy pendiente. E b i r tya ture n utwitzir a xin. Pensamientos. Nib ijnusyaj. Mis pensamientos por el trabajo es profundo. Nib ijnusyaj tame patna r me yra. Pepita de ayote. sakir. En el pueblo venden pepita de ayote. Ta chinam achojna e sakir. Pequeito, finito. B i x (pilix). Las semillas del tomate son muy finitas. Ujinajir e pe ych b i x yar u t. Pequeo. Chuchu . El gato pequeo caz ratones. E chuchumis uchuki e ch o k. Perder, equivocacin, desaparicin. Satp ar. En la enseanza hubo equivocacin. Tama e kanseyaj ayan e satpa r. Perdido. Sajta. El juego que hicimos hoy por la maana fue perdido en los ltimos minutos. E aras xe kache sajmi sajta tama uk apa r. Perdimos, tiramos. Kachoki. perdimos los lapiceros, donde estuvimos

ib tya jugando. Kachoki kawajtz asyo n. Der. Chok: perder. Perennemente, constantemente. Ya tix. La seora visita a su ta perennemente. E ixik ya tix turu twauk ojna. Pereza. K oyir. Cuando leo, me da pereza. Konda impejka e jun uyajk e n e k oyir. Perezoso, irresponsable, incumplido. Ajk oyir. A q u e l h o m b r e e s perezoso. E winik yajaajk oyir. Der. K oyir: pereza. Perforar. Uxujya r. Es necesario perforar los papeles para archivarlos. Uk ani uxujya r e junobtwaakachpa tama e tak in. Perodo. Numer. Hay un perodo de clase. Ayan inte numer tama e kanwa r. Permiso, con permiso. Awiran (K ani innumuy). Con permiso amigo debo ir a la reunin. Awiran, pya r uk anix tainxin ta norwa r. Perro. Tz i . El perro caza conejos. E tz iachuki e t ur. Personalidad, raza. Utarer. La personalidad del profesor es aceptada en la aldea. Utarer e ajkanseyaj ach amtz a ta mormor chinam. Personas. Pak ab ob . Las personas mayores, cuentan historias del pasado. E nukta p a k ab ob uk ajtyobe numer ixni x. Pesado, pesada. Imb ar. La lea que

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

194

08/07/2004, 08:18 a.m.

llev es muy pesada. E si xe ink eche imb ar meyra. Pescar. Chukchay. E nio fue a pescar. E sitzixin ta chukchay. Petate. Pojp. El petate est hecho de tule. E pojp chenb ir tama ute re pojp. Pez machaca. Sakchay. El pez machaca es muy pequeo. E sakchay chuchu taka. Pez, pescado. Chay. En el ro hay peces grandes. Ta xukur ayan e nukir chay. Pezuas, cascos. Patox. El cerdo, tiene pezuas. E chitam ukojko e patox. Picante. Intz a n. La comida es r picante por mucho chile. E wya intz a n me yra umen e ich. Picazn. Otzner. Siento picazn en los pies. Inwajch i inteotzner ta nyo k. Pichn, pequeo. B ik it. (chuchu ). Donde mi mam hay chompipes pequeos. Twanituayan e b ik it chumpi . aves. Pidi, solicit. K ajtmayan. El nio pidi juguetes. E sitzk ajtmayan tama e arasob . Der. kajt: pedir. Piedra de afilar. Rax. Mi pap tiene una piedra de afilar. Nitataayan inwojr rax twae juk ma r. Piedra de moler, (dos unidades). Cha . Mara compr una piedra de moler. E Mariumani inteucha .

Piedra. Tun. La piedra rod por el camino. E tun k orcha ta b i r. Piedras finas. Tok tun. La quebrada tiene piedras finas. E tok tun ayan tama e kojn. Piensa, imagina. Ub ijnu. El joven piensa en su mam enferma. E cho m sitz ub ijnu tama utu ajmok. Pinselo, imagnelo. B ijnum. Pinselo, antes de aceptar el trabajo. B ijnun, b ajxan twa ach ami e patna r. Pienso, imaginacin. Imb ijnu. Pienso mucho en mi negocio. Inb ijnu meyra tama nichonma r. Pierna. Wa . El nio tiene la pierna fracturada. E chuchusitzayan e k asemar ukojko tama e uwa . Pierna. Ya . El hombre se golpe la pierna cuando se cay. E winik uyob i u t uyatyakukrema. Piernas. Utwa(utya ). Las piernas del joven estn duras por caminar a diario. Int ant an utwae sitzumen e xamb ar ajkk in ajk in. Pies. Yok. El hombre tiene golpeado los em e yok. pies. E winik yob Pia. Sak ir. La pia se cosecha en tierra clida. Tyaayan e tikwarir amorojsena e sak ir. Pinol. Ch aj. La mujer muele pinol. Eyxik umuxi e ch aj. Pinta. Ub oni. La nia pinta los dibujos del libro. E chuchuijch ok

9 %
19 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

195

08/07/2004, 08:18 a.m.

9 &
19 6

ub oni meyn xechenb ir tama e jun. Pintado. B omb ir. Mi casa est pintada de verde. Nyo tot yaxax b omb ir nimen. Piuelo. Tzetze . El hombre est sembrando piuelo. E winik war upak i e tzetze . Piojillos. Ses. Las gallinas tienen achob ayan e ses piojillos. E ak tu tob . Piojo. Uch. El piojo daa la salud de las personas. E uch uyanyanres e pak ab ob . Pisa. Upach i. El nio pisa la cola del gato. E chuchusitzupach i unej e mis. Pisote. Pajtz utz . El pisote come elotes. E pajtz utzuk uxi e a nob . Pisoteado. Pach arna. Jess, fue pisoteado por los judos. Uyunen e katata , pach arna umen e ajk ampa rob . Der. Pach: Pisotear. Pisoteado. Taxarb ir. La ropa es ujk pisoteada por la gallina. E b taxarb ir umen e ak ach. Pita, maguey, lazo. Sukchij. Con la pita se elaboran redes. Tama e sukchij ache na e chijr. Placenta. Nichte . La placenta del recin nacido hay que botarlo. Unichte e churkab uk ani mukb ir. Plaga. Xeror. El frijol tiene plaga. E b u r ukojko e xeror. Planta de los pies. Tajnyok. Me

duelen las plantas de los pies. Ak uxon utajn nyok. Planta parsita. Ma nte . En este rbol hay planta parsita. Tama e te ira a ayan e ma n te . Pltano. Ja s. La mujer compra pltanos. E ixik umani e ja s. Platicaba todava. Ojronto. Cuando llegamos a visitar al enfermo platicaba todava. E ajmok ojronto tyak oto n kawira. Pobre. Ajneb e yr. Las personas pobres no tienen alimentacin. E ajneb eyr pak ab ob matuk a uwya rob . Der.Neb e yr: Pobreza. Podrido. Ok em. El maz est podrido. E ixim ok em. Pollito. Yuru . E l pavo mat an pollito. E ajtzo uchmse inkot yuru . ave. Pollo salvaje. Che che . Quiero ir a cazar un pollo salvaje. K ani inxin ichuki inkojt che che . ave. Pollo. Pok yanob . Los pollos estn en sus jaulas. E pok yanobturob tama e makajr. ave. Polvo. Tanlum (tanrum). Los muebles de la casa estn llenos de polvo. E k ajnob tama otot turob taka e syan tanlum. Por culpa suya. Amener. Por culpa suya me ca. Kukreme n amener. por esto, desde. Tamarera. En las escuelas anteriormente no tena letrinas. Tama uyototir e kanwa r

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

196

08/07/2004, 08:18 a.m.

ma ni tuk a e te ynib tamarera che mpa. Por favor. Ko ra. Trigame esa silla por favor. Tares ko ra e k ajn ya x. Por mi culpa. Nimener. Por mi culpa no fuiste al viaje. Nimener ma chi ixye t ta xamb ar. Por qu?. Tuk ot?, tok ot. Por qu no viniste conmigo?. Tuk ot ma chi tarye t takaren?. Por. Umen. Por no asistir a la escuela, el joven no puede leer ni escribir. Umen e ma chi ochoy ta kanwa re ch o n sitz ma chi ob na uyaru yutz ijb a e jun. Poyetn. Ch ujb en. La joven coloca el comal en el poyetn. Ejch ok uch ab u e semet tama e ch ujb en. Precio, valor. Tujr. Todas las cosas tienen un valor. Tuno r e ayanir ayan intetujr tamar. Prensado. Petz b ir (petz er). El maz est prensado en costales. E ixim petz b ir turu tama e mukuk. Der. Petz: Prensar. Prensado. Tzeper. Las mazorcas de maz estn prensadas en el tapesco. E nar tzeper turu tama e t isb irte . Preocuparse, pensativo. Merekna. Hay personas que se preocupan por la pobreza. Ayan e pak ab amerekna umen e neb e yr. Der. Mereknar: Preocupacin. Primero, antes. B ajxan. Yo vine primero que usted. B ajxan yo pe n kene t.

Primo hermano. Cha sakun. Usted tiene dos primos hermanos. Ne t ayan cha kojt acha sakun. Principios. Uyokir. Los principios de la educacin, empiezan en el hogar. Uyokir e kanwa r, aka y tama e otot. Probado, comprobado. Ejtb ir. El refresco est comprobado que es delicioso. E tz ayb ir jaejtb ir ke imb utz. Profesin, cargo. K otorer. Mi amigo r ja x tiene una profesional. Ni pya ayan e k oter takar. Pronto. K anix (k ani x). El nio ya quiere ir a estudiar. Yere sitz k anix a xin ta kanwa r. Propio, de l. Twach. El terreno es propio de mi hermano. E rum ira twa ch nipya r. Provocar, encender. Uxujna r. Provocar una pelea no es bueno. Uxujna r e tz ojyer maja x imb utz. Pueblo. Chinam. En el pueblo se venden las papayas. Ta chiam achompa e juruk ut. puede. Ob na. El borracho no puede chi razonar bien. E ajkarer ma ob na ab ijnusyan imb utz. puerta. Ke karar. Cierren la puerta por favor. Maki k ko ra e ke karar. Pujo. B utb a r. El nio esta con pujo. E sitzturu taka e b utb a r. Pulga. Ch ak. El perro tiene pulgas. Tu t e tz iayan e ch ak.

9 /
19 7

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

197

08/07/2004, 08:18 a.m.

Pulmn. Sojsoj. El pulmn del enfermo est roto por toser da y noche. E sojsoj tama e ajmok wejrem umen e otz ner tema e ajk in yi akb ar. Punta de la lengua. O ryak . Me quem la punta de la lengua, con la comida. Inputa ni o ryaktama e wya r. Puntiagudo. T ixt ix. La piedra tiene ixt ix forma puntiaguda. E tun T uwirna r. Pus. Po j (pow). La herida tiene pus. Tama e chek ayan e po j.

9 (
19 8

Qu pasa, y ahora. Yayi. Y ahora que hacemos con este gran trabajo?. Yayi tuk a kachi k taka e nuxi patna r ira?. Que. Xe . El hombre que lleg hoy dicen que es profesor. E winik xe yo pa sajmi ajkanseyaj ayi. Qu?. Tuk a?. Qu estn haciendo aqu ustedes?. Tuk a war iche tara?. Quebracho. Yaj. El quebracho es duro para cortarlo. E yaj a k ek o uxujra r. Nota: Quebracho, tipo de rbol propio de la regin. rbol. Quebrada de Serpiente, cuatro quebradas. Chankojn. Con esta lluvia va a crecer la Quebrada de

r ira a xin ach i Serpiente. Taka e jaja e chankojn. Nota: Chankojn, es nombre de una quebrada de una aldea de San Juan. Ermita de la regin Ch orti . Toponimia. Quebrada. Kojn. En el invierno crece la quebrada. Tama e k axjak in ach ie kojn. Quebradizo. Ink ask as. El rbol de jocote es muy quebradizo. Ute rar e murak ink ask as. Quebr, golpe. Uyob i. La seora i e b ujr. quebr el cntaro. E ixik uyob Qudese, me qued. Ketpe n. Aqu mismo me qued hace tres pasado. Tara Ketpe n uxjab i. Der. Ketpar: Quedar. Quejarse por el dolor. A jkna. El abuelito se queja a causa del dolor de estmago. E tiria jkna umen e k uxnak . Quemado (a). Purem. La tortilla sali quemada en el comal. Purem lok oy e pata semet. Quemadura. Puremar. El nio sufri quemadura en la pierna. E sitz unumse yantaka umen e puremar tu ya . Quemar, acusa. Upurutna r. La seorita acusa al profesor de ladrn. Upurutna r e ajkanseyaj tama e ajxujchuche e ijch ok. Queremos. Kak ani. No queremos que se vaya el profesor. Ma chi kak ani twa a xin e ajkanseyaj. Der. K anir: Querer.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

198

08/07/2004, 08:18 a.m.

Queso. Inkuk chu . El queso es sabroso con tortillas calientes. Taka e k ijk inpa intzaj e inkuk chu . Quetzal. Yaxmut. El Quetzal tiene la cola larga. E yaxmut nojta unej. ave. Quin dice?. Chi che. Quin dijo que as es la historia. Chi che keb an koche ya x e numer?. Quin es usted. Chye t. Quin es usted, cul es su nombre?. Chye t, tuk a ak ab a ?. Quin habr. Chinik (chikanik). Quin habr cortado la mano de este ab e sitz nio. Chinik uxuri uk ira?. Quin?. Chi. Y hoy quin vino con el profesor?. Chi yo pa taka e ajkanseyaj sajmi?. Quines?. Chi chi . Quines van a chi a xyob traer el agua?. Chi utaresob e ja . Quines?. Chyob . Quines bailarn esta cancin?. Chyob t w a a ktobtama e k ay ira?. Q u i e r e , n e c e s i t a , Uk ani. El compaero quiere que le se preste el lpiz. E pya r uk ani twa ajk untz a e tz ijnib . Quiero. Ink ani. Quiero mucho a mi nio. Ink ani me yra nisitz . Quitar, eliminar. Lok esna r, Lok sena r. Hay que quitar lo podrido del maz. Uk ani lok esna r

uyok emar e yxim . Quitar, sacar. Ulok esna r. Hay que sacar los frijoles de la olla. Uk ani ulok esna r e b u r ta b ejt. Quiten. Lok senik. Quiten el lodo en el camino. Lok senik e anam tu te b i r. Der. Lok senar: Quitar. Quiz, talvez, es probable. B ajk at. Es probable que hoy vayamos al pueblo. B ajk at ka xin ta chinam kone r. Quiz. A non , anon. Quiz no vamos chi a non a aprender a escribir. Ma ka xin kakano katz ijb ayan.

Racimo. Poroj. El racimo de bananos es grande. Nojtae poroj e kene . Raz. Wi r. Tenemos que conocer la historia, para saber cual es nuestra raz. Uk ani una tanwa r e numer twakana ta ti n e wi r xetikab a. Rajando. Utixi (utajchu). El hombre esta rajando lea. E winik war utixi e si. Rajar lea. Yob si . El hombre fue a rajar lea. E winik ixin ta yob si . Rajar. Utajchu. Pap tendr que rajar

9 )
19 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

199

08/07/2004, 08:18 a.m.

el trozo de madera. E tatauk ani twautajchu uk ojkir e te . Rajar. Xixma r. La seorita usa hueso para rajar el tule. E ijch ok uk ampes e b ak twae xixma r pojp. Nota: Tule, es un planta propia de la regin. Ralo, claro, transparente. Charan. Ustedes tiene que baarse con agua clara.

0 =

No x uk ani twaixati tame charan ja . Rana. Pekpek. La rana sube en la rama del rbol. E pekpek at ab ay tu . La k abe te . E pekpek lokoy ta ja rana sali en el agua. Rasga. Ok o. La gallina rasga con sus patas. E ak ach ok o tama uyok. Raspe. Lajchin. Raspe ese palo, para que se seque. Lajchin ut eteya x twaataki. Ratn. Ch o k. El gato cas al ratn. E mis uchuki e ch o k. Rayo. Cha jak . En la rama del pino cay un rayo. Tu k abe tajtek axi intecha jak . R e c h a c e n . Choki k. J v e n e s rechacen todo lo que perjudica la salud. Choki k tuno r xeumokse e b utzir ch o m kaxtako x. Rechina. K echk a. Rechina los dientes del cerdo. K echk a ut uyej e chitam. Der. Kechkar: Rechinar. Recibir. Uch ajma r. Los alumnos fueron a recibir sus tiles escolares al pueblo. E ajkanwa rob, ixyobta chinam twauch ajmar r e junob twa uk ampesob . Recibiremos. Kach ami. Maana

recibiremos la visita del profesor. Ejk ar twakach ami e ajkanseyaj tamotot. Der. Ch amar: Recibir. Recin, al instante. Wartokto. Los recin casados, se fueron de paseo. Xewartokto anujb yobixyobta xamb ar. Recogido. K opb ir. Hay que recoger el maz. Uk ani K ojpa r e yxim. Der Kop: Recoger. Recordar, saludar. K ajpesyaj. Hay que recordar nuestros amigos. Uk ani twa kache e k ajpesyaj twakapya rob . Recordar. Uk ajpesna r. Aclamar todos los das a dios en el trabajo es importante. Uk ajpesna r e katata iraj iraj uk ani twa alok oy inb utz e patna r. Recto. Majtank a r. Este camino es recto. E b i r ira ajtank a r. Red. K atarchijr. Mi to sabe hacer redes. Nimama una ta uche e k atarchijr. Refinado. B ik itb ir. La masa sali refinado. E k u m lok oy b ik itb ir. Reflejo. Warar. El reflejo del sol se ve en el agua. Tama e jacheker

SINTITUL-6

200

08/07/2004, 08:18 a.m.

uwarar k in. Refresca. Usisb ujres. La lluvia refresca el ambiente. E jaja r usisb ujres e ajk in. Regado. Tzub ur. El maz est regado en el suelo. E ixim tzub ur tu te rum. Regalo, regalaron. Majtan. Quiero comer la gallina que me regalaron. K ani ink uxi e majtan ok ach e ajk une n. Regaar. K ayna r. Regaar mucho a ayna r los nios no es bueno. K me yra e maxtak maja x inb utz. Der. K ayna r : Regaar. Regar, mojar. Utz ajya r. Para evitar que se seque la milpa es necesario regarla. Utz ajya r e jinaj ache mpa twama chi ataki. Regar. Katz ayi. Hay que regar, las flores que sembramos en la escuela. Uk ani twakatz ayi, e nichirobxe kapak i tu yototir e kanwa r. Regar. Tz ayma r. La seorita le gusta regar las flores. Ejch ok uyusre uche

e tz ayma r te nichir. Regreso, retorno. Sutpa r. El retorno de mi amigo, es alegre para m. Uyajk e n inte tza yer, usutpa r nipya r. Regres, retorn. Sutpa. Mi amigo regres a vivir, en la aldea. Nipya r sutpa tari turan tama e morwa r. Remos. Tze nyo n. Cuando mi abuelo cuenta chistes, nos remos. Tya akay uk ajti e namur nitatanoy tze nyo n. der. Tzener: Rer. Relampaguea, rayos. E tznab i. Cuando llueve relampaguea. Tya ak axi e jaja r e tznab i. unverso. Reluciente. Ejpray (atz ab ray). El vestido de la mujer es de color reluciente. Upik eyxik atz apray utz ijb ar.

0 1
20 1

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

201

08/07/2004, 08:18 a.m.

Renacuajo. B ub . Los renacuajos nacen dentro del agua. E b ubapujk yob makuja . Reprender, regaar. Uk aynar. En nio dijo malas palabras, el padres sali a reprender. E chuchu , sitz uche mab anb an ojroner, utatalok oy taka uk ayane r.

0 2

Resbaloso. Impajpajr. El camino donde vine es muy resbaloso. E b i r tyatarye n kalapir impajrpajr. Resistencia, fuerza. K ek wa r. La unin, hace la fuerza. E morwa rir uche e k ek wa r. Resistencia. K ek o. El beb tiene resistencia a la enfermedad. E ch urkabk ek o takemak. Der. k ekwar: Resistencia, fuerza. Respaldo, taspate. Taspat. M i escritorio, tiene respaldo. Nik ajn ukojko e taspat. Respiracin. Musik. Se me tap la respiracin. Maktz a ni musik. Respirar. Jusrema r. Al respirar aire contaminado, daa la salud. E jusrema r tama e ik ar xeub one utz oyro kab utzir. Respir. Musijk a. El enfermo respir fuertemente. E ajmok musijk a me yra. Restregarse. Putz urna r. La ropa debe de restregarse con agua y ujk uk ani putz urna r jabn. E b taka e jayexapun. Retoo. Chujchur. El izote reto. E sit achujchuri.

Retorcido. Sumuch (sumumuj). El rbol fue retorcido por el huracn. Sumuch ketpa e te umen e nuk ik ar. Retroceder. Pakaxpat. El hombre, cay al barranco al retroceder. E winik tya tari pakaxpat ojri ta ch en. Rene. Umori. El maestro rene a los padres de familia cada cuatro meses. E ajkanseyaj umori e tata b irobtamee chan uj. Reunin. Mormor. La mujer se fue a yxik ixin ta mormor. la reunin. E Reunir, juntar. Umorojsena r. chinam. Intran umorojsena r tuno r e pak ab obtama mormo. Es muy difcil reunir a toda la gente de la comunidad. Reventar, partir. Utz oki. La nia se dedic a reventar los bejucos de frijol. E ijch ok kay turan utz oki uch ajna r e b u r. Reviente. Tz oko. Reviente ese hilo por favor nio. Tz oko ko ra e tz ojnokya x sitz . Revolcar. Upotz i. Los nios se pusieron a revolcar en la arena. E

SINTITUL-6

202

08/07/2004, 08:18 a.m.

maxtak kay upotz i ub obtama e ji . Revolver, batir. Yaparb ir. El chilate hay que revolver para que quede espeso. E sauk ani yaparb ir twa atatran. Revolver. Uyab arna r. La cocinera se puso a revolver la masa con los frijoles para hacer shepes. Uyab arna r e b u r taka e k um kay uche e ajcheyjaj xep. Rieguen. Tz ayi k. El maestro dice: Rieguen las plantas en la escuela. E ajkanseyaj che: tz ayi k e pak m ar tu yototir e kanwa r. Ro. Xukur. El perro cruzo el ro i nadando. War anujxi numuy e tz ta xukur. Risa, rer. Tze ne r. Cuando veo al payaso, me da risa. Tyainwira e b onb ir jut uyajk e n e tze ne r. Robado. Xujchna. A Mara le fue robado su dinero. E marixujchna utumin. Robo. Xujch. Hay personas que se dedican al robo. Ayan e pak ab apatna tama e xujch. Roco. Tiju . El roco de las flores, es agradable. E tijutama e nichirob ink ajyer. Rodear. Xoyojkna r. Hay que rodear la casa con cerca, para protegerla de los animales. Uk ani xoyojkna r e otot taka e maktetwa e ch ujb . Rodilla. O rpix. Me duele la rodilla. Ak uxun nyo rpix.

Rojo. Chakchak. Ese rbol es de flores rojas. E teya x chakchak unichir. Romper. Uwejru. El ladrn quiso romper la puerta de la casas. E ajxujch k ani ani uwejru umajkib e otot. Romper. Xajra r. Romper piedras grandes es muy difcil. E xajra r tama e nukir tun utranir. Ropa. B ujk. Nuevamente tengo que comprar ropa. Inyajrix uk ani twa inmani nib ujk. Rorrn. Jonon. El rorrn pone muchos huevos. E jonon uturb a me yra uku m. Rosado. Chakpuren. Compre un vestido de color rozado. Mana inte apik xechakpuren utz ijb ar. Roto. Patzuk (wejrem). El pantaln del nio est roto. Uwex e sitz patzuk turu. Roto. wejrem. El pantaln del seor est roto por tanto trabajo. Uwex e winik wejrem umen e syan patna r. Roturas. Wejremar. Adentro de la tierra existen roturas por algunas fallas geolgicas. Wakwi r e rum ayan e wejremar umen inte tijremar. Rozar. Ch akchor. El hombre se fue a rozar. E winik ixin ta ch akchor. Ruido estomacal. Rukra r. Tengo mucho ruido estomacal a causa de la diarrea. Inkojko me yra rukra r umen e numnak .

0 3
20 3

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

203

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ruinas. Satema rob . Las ruinas de Tikal son hermosas. E satema rob tikal imb utz uwirna r. Rumor, noticias. K ab e y. Los rumores se escuchan por doquier. E k ab e y koyb i tiktaka.

0 4
20 4

Sbana. B ojch ib . Quiero comprar una sbana. K ani inmani inte b ojch ib . Saber, conocer. Una tana r (una ntanwa r). Es necesario saber leer y escribir. Una tana r e pejk ye tz ijbjun ak ampa. Saberlo, conocido. Na tanb ir. Todo lo que existe es conocido por Dios. Na tamb ir umen e katatatuno r xeayan. Sabio, cientfico, filsofo. Ajna tanwa r, ajna tanyaj. Ese seor es un cientfico. E winik ya x ajna tanwa r. Der. Natar: Saber, conocer. Sabroso. Intzaj. Las frutas son sabrosas. E yutirob intzaj umajk a rob . Sacado, desalojado. Lok esb ir. Las personas fueron desalojadas, de sus casas. E pak ab oblok esb ir che nob , tuyototob . Sacar algo con cuchara. Lujpa r. Mara compr una cuchara para

r sacar comida. E mariumani ulujpa e wya r. Sacerdote. Nuch. El sacerdote hace oraciones a Dios. E nuch uk ab ajse e katata . Sacudi. Tijsan. El temblor, sacudi toda la nacin. E yukb ar tijsan tama tuno r e rum. Der. Tijt; Sacudir. Sacudir. Tijr. Sacudir las teclas de araas, es un gran trabajo. E tijr tama uwajram e am, patna r. Sal. Atz am. Vaya a traer un poco de ijk atz am. sal. Kikitares imb Salamandra. Juch juch . La seorita fue mordida por la salamandra. Ejch ok k ujxa umen e juch juch . Slgase. Lok en. Slgase del agua. Loke en makwi r e ja . Sal, me retir. Lok e n (lok oyen). Yo me retir de la clase. Ne n lok e n ta kanwa r. Der. Loker: Salir, retirarse. Salida de. Ulok ib(ulok ib ir). La salida de la clase es a las doce del medio da. Yusin ajk in turu ulok ib e kanwa r. Salieron. Lok oyob . Las muchachas, salieron de compras. E ijch oktak lok oyobta manwa r. Salimos. Lok o n. En la fiesta salimos a pasear. Tame nojk in lok o n xano n. Sali. Lok oy. Mi pap sali, a buscar trabajo. Ni tatalok oy, usajka e patna r. Der. Lok er: Salir.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

204

08/07/2004, 08:18 a.m.

Saliva. Uya rti(Uya rati ). La saliva sirve para mojar la boca. Uya rti e tz iak ampa twaukuxures uti . Saliva. Ya rti . La mam limpia la saliva del nio. E tuusujki uya rtie sitz . Salta, latea, brinca. Atob oy. El venado salta sobre el monte. E masa atob oy to r e k opot. Saltamontes. Tz urub . El gato caz un saltamontes. E mis uk uxi inkojt tz urub . Saltamos. Katob oy. En la jugada saltamos mucho. Tame arasir katob oy me yra. Saltar, brincar. Tob er. Vamos a saltar al campo, para estar alegres. Inko ta tob er ta ch awarum twa e tzajyer. Salte, brinque. Tob en. Salte, para alcanzar esas frutas. Tob en twa atajwi e mak wa r. Der. Tober: Saltar. Salt, brinc. Tob oy. El caballo salta la cuerda, para pasar al otro lado. E chij tob oy tama e sukchij twa anumuy te nxejr. Salto. Intob oy. Yo salto sobre el n intob oy tujor e makte . cerco. Ne Der. Tober : Saltar. Salvia. T oxpe . El hombre toma horchata de salvia para el dolor de cabeza. E winik ayuch i unuk e t oxpetwae k uxjor. Sarazo(za). Tz utz u. La lea no se enciende porque est sarazo. Ma chi atz ajb a e ka jk umen e

tz utz u e si . Nota: Tzutzu: implica entre verde y seco, cuando se refiere a lea. Cuando se refiere a frutas. Sarna, caspa. Sar. El perro tiene sarna. Meyra sar ayan tama tz i . Sazn. Ne p. El ayote esta medio sazn. E ch um n ep kora. Sazones. Ne pran. Las frutas estn sazones. E mak wa robne pran. Se abri. Pask a. El corral de los cerdos se abri. Umajkibe chitamob pask a. Der. Pasbir: abrir. Se acomod. Mochwan. El cerdo se acomod cerca de los dems. E chitam mochwan tu yejtz er e mojrob . Se afloj. Lo pa. Se afloj el amarre pa uk ajchib e de la cerca. Lo makte . Der. Lor: Flojo. Se agrav. Erpa. Mi mam se agrav de la enfermedad. Nituerpa umen e mok. Se ahog. Kuchpa. Los ganados se ahogaron en el ro. E wakaxob kuchpobta xukur. Der. Kuchpar: Ahogar. Se ahond. tamran. El ro se ahond por la lluvia. E xukur tamran, umen e jaja r. Der. Tam: Hondo. Se alej. Ki spa. Mi hermano se alej de nosotros. Nisakun ki spa tiko yt. Der. Ki spar: Alejar.
0 5
20 5

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

205

08/07/2004, 08:18 a.m.

Se apag. Tajpa. El fuego se apag, por el agua. E k ajk tajpa umen e ja . Se arrodillaron. Kotwanob . Las personas se arrodillaron, para comunicarse con Dios. E pak ab obkotwanobtwaojronbtaka e katata . Se avergonz. Sub ajra. La seorita se avergonz al ver al joven. E ijch ok

0 6

sub ajra tyauwira e ch o m sitz . Se calm. Sispajna. La lluvia se calm despus de una hora. E jaja r, sispajna nakpat xeixna. Se calm. Kojkab i. Hoy se calm el aire. Kojkab i e yk ar kone r. Se calm. Sisijran. El dolor se calm con la medicina que tome. E k uxoner sisijran taka e ajtz akoner xeu nch i. Se cans. K o y. El seor se cans por el trabajo. E wini k o y umen e patna r. Se cur. Tz akpa. La mujer se cur akpa de la enfermedad. E ixik tz taka e mok. Se deform. Loch kajb a. Este sombrero se deform. E b itor ira loch kajb a. Se desgast. Lajk a. La ropa de mi pap, se desgast por el trabajo. Lajk a ub ujk ni tat umen e patna r. Se deshizo. Jo kcha. E papel se deshizo. E jun jok cha. Se detuvo, se contuvo,. Ketruma. El Profesor se detuvo un momento para platicar conmigo. Ketruma e

ajkanseyaj twao jron takren. Se emborrach, se embol, se embriag. Karay. E l q u e s e emborracha, hace cosas malas. Ti n akaray, uche e mab anb anir. Der. Karer: Borrachera, embriaguez. casi. Ejemplo: casi terminamos el trabajo. Se embroco. Pakwan. El beb se puso boca abajo en el piso. E ch urkab pakwan tut otot. Se empotr, meterse. Su wan. El caballo se empotr en el hoyo. E chij su wan wakwi r e ch en. Nota: Suwan, implica meter una cosa en la pared, en el suelo o en un hoyo de forma casual. Se enferm. Mokran. Hoy se enferm r mi esposa. Mokran niwixka sajmi. Se enfri. Sisa. Se enfri el caf en la tasa, tmeselo. E kajwe tama e ch ew sisa, uch en. Se enoj. K ijna. La joven se enoj conmigo. E ijch ok k ijna takaren. Se ensuci. Xexran. El seor se le ensuci el pantaln. E winik xexran uwex. Se estir. B i tz a. Se estir las cuerdas de mi caite. B i tz a u t

SINTITUL-6

206

08/07/2004, 08:18 a.m.

nixanab . Se extendi. Tech wan. La neblina se extendi por el cerro. E mayuy tech wan to r e witzir. Se fractur, se quebr. K aspa. El nio se fractur el brazo. K aspa uk ab e sitz . Der. Kaspar: fracturar, quebrar. Se hinch, se inflamo. Sampa. El pie del nio se inflam por el golpe. Uyok e sitzsampa tyauyob i. Se hizo, ocurri. Che mpa. El ao pasado se hizo una casa para el maestro. A mb iche mpa inwojr otot twae ajkanseyaj. Se hundi. Loptz a. En el invierno, a veces se hunde la tierra. Tome k axjak in, ayan inyajr loptz a ut erum. Ker. Loptza r: Hundimiento, Inundacin. Se inclin. T erwan. El sol se inclin in t erwanix sobre el Cerro. E k tujor e witzir. Se infl. Sib i. El pulmn se inflamo por el aire. E sojsoj sib i umen e ik ar. Se levanta. A chpa. Mi mam se levanta al amanecer . Ajanch aknataka Nitua chpa. Se llen de musgo. Machi ran. Se llen de musgo mi sobrero por la lluvia. Mach ran nib itar umen e jaja r. Se mira, se ve, se observa. Cheker. En la cumbre se ve la luna. To re witzir cheker e katu .

Se Muri. Chamay. Se murieron todos los pollitos. K a pa chamay tuno r e yuru . Se ocult. Namtz a. Se ocult el sol. Namtz a e k in. Se oxidaron. Mojoran. Se oxidaron las lminas de mi casa. Mojoran e tak in ta nyo tot. Se parti, se hizo pedazos, se quebr. K okcha. El puente se parti. E numibk okcha. Der. Kokchar: partirse. Se Pega. Atak wan. El papel se pega con pegamento. E jun atak wan takech ab i . Se perdi, se equivoc, se desapareci. Satpa. El nio se perdi en el bosque. E sitzsatpa ta nukte . Der. Salpar: perder. Se qued, qued. Ketpa. El nio se qued en el pueblo. E sitz ketpa ta chinam. Der ketpar: Quedar. Se quem, tuvo fiebre. Puruy. La seorita se quem con la taza de caf. E ijch ok puruy taka inte ch ew kajwe . Se raj. Tajchpa. La anona se raj urumuy porque va a madurar. E tz tajchpa, kochwak ani atak a. Der. Tachma r: Rajar. Se reg. Pusk a. El frijol se reg por el suelo. E b u r pusk a tu t e rum. Se revent. Tz okpa. La cuerda de la guitarra se revent. Tz okpa u te lab .

0 7
20 7

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

207

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 8
20 8

Se re. Atze ne. El estudiante se re con el maestro. E ajkanwa r atze ne taka e ajkanseyaj. Der. Tzene r: Rer. Se salvaron. Korpob . Algunos se salvaron, de la diarrea. Inkojtobe pak abkorpobtama e numnak . Der. Korpar: Salvar. Se salv. Korpa. La seorita se salv de la enfermedad. E ijch ok korpa tama e mok. Der. Korpar: Salvar. Se sec. Taki. El vertiente se sec por t e ja taki umen e el verano. U wa rk in. Se siente el vapor. Alek on. Se siente on el vapor del agua caliente. Alek e k ijna. Der. Lekoner: evaporar. S, tengo conocimiento. Ina ta. Saben ustedes quin vino hoy?. Ina taka chi yo pa sajmi?. S. Inna ta. Yo no se escribir. Ne n ma chi inna ta intz ijb ayan. Secar. Utakijres. La joven pone a ok turan secar la ropa al sol. E ijch utakijres e b ujk ta k in. Seco. Takin. El ro est seco podemos pasar fcilmente. E xukur takin uyub i kanumuy tamar. Sed. Takijti r. Tengo sed de agua. War uyajk e n e takijti r. Segunda cosecha. Pejwar. La segunda cosecha de frijol est muy buena. E pejwa r b u r ub utzir aturan. Sembrados. Pak b irob . Los rboles de nsperos, fueron sembrados por

rarobe muy, pak b irob las. Ute umen e ijch'oktak. seoritas. Sembrar. Upajk i. La seorita le gusta sembrar flores. E ijch ok uyusre upak i e nichir. Der. Pak: siembra. Sembr. Pak ma, (pak i). La seorita sembr flores en el patio. E ijch ok upak ma e nichir to rtinaj. Der. Pak : Sembrar. Sealar, apuntar. Tuch . Sealar a otra persona, no es bueno. E tuchtama inkojt pak abmaja x imb utz. Seal. Utuch i. Pap seal quienes son sus hijos. E tat utuch i chi chiayunenob . Sentado, est, vive. Turu. Vive aqu el profesor?. Turu tara, e ajkanseyaj?. Sentar. Turer. Usted puede sentarse en mi lugar. Uyub i ituran tya niture n. Sepan, conozcan. Na tanik. Sepan la tanik u verdad de este trabajo. Na e rachir e patna r. Sepulcro. Mujr. El muerto fue llevado al sepulcro. E chamen k ejcha ta mujr. Sequedad, desierto, sequa. Takinar. En el verano hay sequedad. Tama e wa rk in ayan e takinar. Ser. Kanik. A donde ser la reunin de mujeres para maa?. Tya kanik e morwa r twa e ixiktak twaejk ar?.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

208

08/07/2004, 08:18 a.m.

Serpiente, c ulebra, n m e r o cuatro. Chan. La serpiente comi una lagartija. E chan uk uxi inkojt ajpat. Serpiente. Chijchan (nojchan). En el ro pas una gran serpiente. Ta xukur numuy inkojt chijchan. Shepe. xep. Mara vende shepe en el mercado. E mari uchoni e xep ta chinam. Nota: Shepe, es una comida tpica de la regin chort. Si tuviera. Ka yi. Si tuviera dinero comprara dos vacas. Ayan Ka yi nitumin, inmani ani cha kojt wakax. Si, as. B an. As como usted, yo an tambin soy una persona. B kochene t, ne n pak ab en ub an. Siempre. Uk inar. Todos los das siempre me levant a la misma hora. Ajk in ajk in uk inar anchpa b antaka. Siempre. Wartaka (warto). Siempre que voy a la escuela, encuentro a un anciano. Wartaka intajwi inkojt tak an winik tyainxin ta kanwa r. Sintese. Turen. Sintese en la silla. Turen tama e k ajn. Sierpe. Nojchijchan. El hombre vio una sierpe. E winik uwira inte nojchijchan. Sietillo, las siete estrellas. Mormorek. En las noches se ven l a s s i e t e e s t r e l l a s . Tama e akb arabcheker e mormorek. Silba. Axuxb an. Silbe a su hermano para que venga rpido. Xuxb an

awijtz in twa watar ajner. Der. Xuxub : Silbar. Silbado. Xuxb ab ir. El perro es silbado por su dueo. E tz i xuxb ab ir umen uwinkir. Der. XuxubSilbar. Silbido. Xuxub . La mujer no le gusta escuchar silbido. E ixik ak oyi uyab i e xuxub . Silb. Xuxb a. El hombre silb en el pito. E winik xuxb a tama e jarar. Der. xuxub: Silbar. Silla, banco. K ajn. La silla de cedro est hecha. E k ajn tama e chakaltechemb ir. Similar, semejante, parecido. Kojtor. La nia es parecida al pap. Yere ijch ok kojtor utata . Sirasil. Atz iratz ir. El sirasil es una f r u t a c o m e s t i b l e s . Uyutir e atz iratz ir amajk a. sirvi. K ampa. La lea sirvi para cocinar elotes. K ampa e sitwa chap a n. Der. Kampar: servir. Sisimite, siguanaba. K ech uj. El sisimite dicen que asusta. E k ech uj ab ajk useyan ayi. Sitio, patio. O rtinaj. En el sitio hay montarral. Tame o rtinaj ayan e k opot. Sol. K in. Cuando salimos de paseo oy el sol quema mucho. Tyakalok kaxana e k in aputon kalapir. Solamente, nicamente, nico. Ajrer (ajtaka, ajrertaka). Solamente esta milpa tengo para este ao. Ajrer

0 9
20 9

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

209

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 0
210

nijinaj e ra xeinche tama e jab wa ron ira. Solicitado, pedido, contaron. K ajna. El maestro es solicitado en la comunidad. E ajkanseyaj k ajna ta morwa r. Slo a nosotros. No ntaka. Slo a nosotros nos dieron de comer. No ntaka we seno n. Slo l. Ja xtaka. Slo el albail mide la casa. Ja xtaka e ajcheyaj otot ab isma. Slo por. Tartix. Slo por ir al ro me peg mi pap. Tartix ixye n ta xukur ujatz ye n nitata . Slo ustedes. Ib ajner. Slo ustedes vinieron?. Ib ajnerka taryo x?. Sombra. Me yn. Yo descans en la n jirye n tama sombra del rbol. Ne e me yn te . Sombrero. B itor. Tengo que comprar otro sombrero. Uk ani twainmani inte x nib itor. Somos tiles. Kak ampa. Somos tiles, para el desarrollo de nuestro pueblo. kak ampa, twa ko sta kachinam. Sompopo. T isim. El pjaro como sompopos. E mut uk uxi e t isim. Sonmbulo. Mayjutir. El beb tiene sonmbulo. E ch urkabukojko e mayjutir. Soar. Wayak , wak a r,. Soar, el futuro siempre es bueno. E wayak twae watarir imb utz .

Sonido (abstracto). Jonokna. Escuch el sonido de las avispas. U nb i ajonokna uyark ir e xux. So. Wayk a. El nio so en tener un caballo. E chuchusitzwayk a uwira xeayan inkojt uchij. Sonri. Saktze ne. La muchacha sonri cuando me vio. E ijch ok saktze ne tyauwire n. Sopla. Uwajri (uyujta). La joven sopla el fuego. E ijch okuwajri e k ajk. Soplar, dar aire. Ujujta, uyujta. Mam se puso a soplar el fuego. E tu ujujta e k ajk. Soplar. Wajroner. La nia ayud a soplar el maicillo a su mam. E chuchuijch ok utakre ututaka e wajroner e kuskus. Soplo. Ujt. Dios dio el soplo de vida al hombre. E katatauyajk u e ujt tama ub ixirar e winik. Sostenerse, detener. Ulajt i. El abuelito debe sostenerse en el bastn. E noy uk a twaulat i ub a taka e te . Su aadidura. Utz ajkib . El petate tiene su aadidura. E pojp ayan utz ajkib . Su crianza. Ut ox. La crianza del perro es importante para el hombre. Ut ox e tz i ayan uk amp a rir twa e pak ab . Su cruz. Ak om. Estoy construyendo su cruz. War u nsta inteak om.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

210

08/07/2004, 08:18 a.m.

Su cuado. Amu . Hoy encontr a su cuado en estado de embriagues. War akaray intajwi amusajmi. Der. Mu: Cuado. Su nombre. Ak ab a . Cul es su nombre?. Tuk a ak ab a ?. Der. kab a :nombre. Su nombre. Ik ab a . Escriban sus nombres en el papel. Tz ijb anik ik ab atama e jun. Suave, blando. Ink un. La carne de la gallina es suave para comer. Uwe rir e ak ach ink un uk ujxa r. Suba, guarde. T ab sen. Por favor guarde los papeles en su casa. T ab sen Ko ra e junobto tot. Sube. At ab ay. La serpiente sube encima del techo de la casa. E chan at ab ay to r otot. Der. Taber: Subir. Subir. T ab er. Para subir al techo de la casa, est muy difcil. Twa e t ab er to r otot, itran. Sucio. Xex. El nio tiene las manos sucias. E chuchusitzxex uk ab . Sudor. B urich. Juguemos para que salga sudor en nuestro Twa alok oy e b urich tama kab a asikon. Suegro (a). Pixam. El suegro de Mara es haragn. Upixam e mariak oyi twaapatna. Sueldo, salario, pago. Toy. El salario no alcanza para vivir. E toy ma chi atz akta twae turer.

Suelte, reviente. Witi. Suelte la correa del zapato del nio. Witi u t uxanabe sitz . Sueltos. Witir. Los ganados andan sueltos en el camino. E wakaxobwitir axanobta b i r. Suena, suenan. Ajka. Suenan los tambores. A jka e tuntunob . Der. Ajkar: Sonar. Sueo. Waynij. El sueo es hermoso, porque es de la naturaleza. E waynij imb utz, kochwab an aktab ir. Suficiente. Tz akar. En la casa hay suficiente maz. Tama otot tz akar e nar. Sumar, cuantificar, contar. Tzijka r, tzikma r. Los alumnos tienen que contar. E ajkanwa robuk ani twa uchyob e tzijka r. Susto. B ajk ut. El niito muri por un susto. Yeresitzchamay umen e b ajk ut. Suyo, tuyo. Ta b a. Esa toalla es suya. E payuj ya x ta b a.

Tabaco, puro, cigarro. K ujtz. El hombre, est fumando un cigarro. E winik, war uchmbri intek ujtz. Tacao. Tzunir. El hombre es muy tacao con sus hijos. E winik taka umaxtak uche me yra tzunir.

0 !
211

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

211

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 "
212

Talconete. K oychor. El talconete se meti en la cueva. E K oychor ochoy tamech en. Taln. Ch ujmar. El alacrn me pic en el taln. E sinam uk uxye n ta nich ujmar. Taltuza. B aj. La taltuza corta la raz del piuelo. E b aj uxuri uwi re tzetze . Tamales. B ak atpa . La carne de gallina es sabrosa en tamales. Uwerir e ak ach intzaj tame b ak atpa . Tamalito, sispaque. Tzijpak. Mara se fue a cortar elotes para hacer tamalitos. E Mariixin uxiri e a n twauche e tzijpak. Tambale. Tarakna. El borracho tambale por el camino. E ajkarer tarakna ta b i r. Tambin, tampoco. Ub an. Mi madre no fue al mercado, la vecina tampoco. Nitu ma chi i xin ta manwa r,kapya r ma chi ub an. Tambor. Tuntun. El abuelo sabe tocar ta alajb a el tambor. E tatanoy una tama e tuntun. Tamo, spero, tuna. Sak . El maicillo tiene tamo. Ayan e sak tama e kuskus. Tapacamino (pjaro nocturno). Pojpwer. El tapacamino canta por las noches. E pojpwer ak aywi taka e akb ar. ave. Tapadera. Umakti r. La tapadera de

los frijoles se quebr. Umakti r, e b u robyob tza a. Tapado, cerrado. Tutur (makar). El camino est tapado con espinas. E B i r Tutur taka e t ix. Tapado, trozado. Xotb ir. El gran rbol esta trozado por el carpintero. E nuxi te xotb ir umen ajcheyaj k ajn. Tape, cierre. Tu tu (maka). Tape la cueva del armadillo. Tutu uch en e ib ach. Der. tut: Tapar, Cerrar. Tapiscar. Ch amnar. El muchacho se fue a tapiscar. E sitz ixin ta ch amnar. Tarntula, araa. Jopop am. La tarntula derrama un lquido venenoso. E jopop am alok oy tamar e jaxeachamsaj. Tarde. Ch uyujk in. Ayer por la tarde f u i a l p u e b l o . Akb i tama e . ch uyujk in ixye n ta chinam Tarde. T erk in. Maana ir a trabajar ar inxin inpatna por la tarde. Ejk tama e t erk in. Tashishte, (rbol). Chow (chwaw). Las flores del tashishte son ank an unichirob e amarillas. K chow. rbol. Taza. Ch e w. La mujer compr una taza. E ixik umani inwojr ch e w. Techo. O rotot. El techo de mi casa ya est vieja. E o rotot tanib a tzukix. Tecolote. Tijkirin. El Tecolote canta

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

212

08/07/2004, 08:18 a.m.

en las noches. E tijkirin aka aywi akb ar. Tecomate. Murur. Llevo mi tecomate al trabajo. Ink eche ni murur ta patna r. Teje. Ujari. La seorita teje petates. E ijch ok ujari e pojp. Te j e r. Jarma r. En Jocotn las personas saben tejer hamacas. Ta murak e pak ab ob uchyob e jarma r tama e ab . Tejido. Jarb ir. Este petate no est x bien tejido. E pojp ira maja inb utz jarb ir. Tejido. T isb ir (t arb ir). El tejido de petate es trabajoso. E t isb ir pojp utranir. Televisin. Me ynib . En la televisin transmiten hechos y suceso que acontecen. Tama e me ynib anumesna meyra numerob . Der. Meyn: Sombra, imgenes. Kawira e Meynib. miremos la televisin. Temblar. Torte yr. El miedo hace temblar. E b ajk ut uyajk u e torte yr. Tembl. Chincha. Hoy al amanecer, tembl la tierra otra vez. Sajmi inyajrix chincha tama e sakojpa r. Teme, acobardar, tiene miedo. Ab a kta. El nio teme ir al pueblo slo. E sitz ab a ktato a xin ta chinam ab ajner.

Der. b akta r: Miedo. Temprano. Yaxk in. El hombre fue temprano a la milpa. E winik yaxk in ixin ta chor. Tendido. Tutz ur. La Serpiente est tendida en el Camino. E chan tutz ur ta b i r. Tener en poder. K echer. M i hermanito tiene en su poder el dinero. Ja x ni wijtz in kecher, e tumin umen. Der. Kech: Tener. Tengo desconfianza. I n x o b i (inxob e). Tengo desconfianza pasear en la ciudad. Ixob e inxana ta nojchinan. Tentacin, espritu maligno. Teska . Dios rechaza al espritu maligno. E katatama chi uk ub se e teska . Tepemechin. To m. El tepemechn nada en el agua. E to m chay unujxi tama e ja . Tepezcuintle. B oyom. Este perro caz un tepezcuintle. E tz iira uchuki ikojt b oyom. Termina, finaliza. Ak a pa. Ya estamos terminando este trabajo. Warxix kak a pa kache a pana tr pa: termin, finaliz. ira. Der. Ka Terminar. uk a pesna r. Mi pap fue al guatal para terminar la tarea.

0 #
213

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

213

08/07/2004, 08:18 a.m.

Nitatatu k a pesna r upatna r. Terremoto. Yukb ar. El terremoto sacude la tierra. E yukb ar unikes e rum. Terrn de tierra. Tunrum. Cuando llovi, se desprendi un terrn de tierra. Tya k axi e jaja r ojri intetunrum.

0 $

Ta. K ojna . Ayudo a mi ta, en los oficios de la casa. Intakre ni k ojna takepatna r ta otot. Ticucos. B utnak . Los ticucos que hace mi mam son deliciosos. E b utnakxeuche nituintzaj. Tiene hambre. A ytz a. Mi pap todava no tiene hambre . Nitata ma chito a ytz a. Tierno. Ch ok. Los rboles tienen ok h o j a s t i e r n a s . E tyob ch uyoporob . Tierra. Rum. La tierra da vuelta alrededor del sol. E rum uxojyro e k in. Tieso. Inte te . Qued tieso la pata del perro por la fractura. Inte te uyok e tz iumen e k okchemar. Tigre. B ajram. El tigre es carnvoro. E b ajram we r uk uxi. To. Mama . Mi to me quiere mucho. Ni mamauk anye n me yra. Tirante, viga, larguero. Sansan. El tirante de la casa es de cedro. Chakaltee sansan tama e otot. Tizne. Sib ik (sik ib ). El payaso se pint la cara con tizne. E ajaras tama e tze ne r ub oni u t taka e sib ik.

Tizn. Uni si . El nio se quem el pie con un tizn. E chuchusitzuputa uyok taka inteuni si . Toalla, pauelo. Payuj. La toalla es de pap. E payuj ja x twae tata . Toc, toqu. Lajb e n. Toc, la marimba. Lajb en tamee pajrb irte . Tocado, palpado, manoseado. Pijchb ir. La mujer fue tocado por Juan. E ixik pijchb ir umen e jwan. Tocar. Upijch na r. El abuelo sabe tocar el violn. E noy ulajb es e k oroch. Todava es joven. Ijch okijch ok. La mujer era joven cuando muri el esposo. E ixik ijch okijch ok chamay unoxib . Todava es pequeo. Chuchu to. Esta joven todava es pequeo. E ijch ok ira chuchu to. Todava hay tiempo, es posible. Tawarto. Todava hay tiempo para ir a clases. Tawarto ka xin ta kanwa r e ra. Todava no. Me rato (ma chito). Todava no he aprendido a escribir. Me rato inkano intz ijb yan. Todava. k anto. Todava tengo que

SINTITUL-6

214

08/07/2004, 08:18 a.m.

aprender mucho para ensear a los dems. k anto inkano me yra twa inkanse e mojr. Todava. Warto. Todava observamos obras de nuestros antepasados. Warto kawira upatna rob xe kapya robturanobb ajxan. Todo, totalidad, completo. Tuno r. Todas las seoritas estn aprendiendo a coser. Tuno r e ijch oktak war akanwob tama e chuyma r. Toma. Uyuch i. El caballo toma agua i e ja ta en el ro. E chij uyuch xukur. Der. Uyujchar : beber. Tomar. Uch na r , Uyuch na r. Las vacas bajan a tomar agua al ro. Twauch na r e ja , e wakaxob ekmwobta xukur. Tomate. Pe ych. El tomate tiene vitamina c. E pe ych ukojko e k ek wa r twae b aker. Tonto, desajustado. Merex. Juan se ve algo desajustado por la enfermedad. E Juan merex uwirna r umen e mok. Torcido. Jaxb ir. El hombre tuerce el lazo. E winik ujaxi e sukchij. Torcieron. Sujma. Los jvenes torcieron los lazos. E sukchik sujma umen e ch o m maxtak. Toro. Utata wakax. El toro toma agua en el ro. E utata wakax uyuch ie jata xijur. Tortilla fra. Sispa . Solo una tortilla

fra tengo en la canasta. Ajtaka inkojt sispa , ayan tamechiki . Tortilla gruesa. Pixtompa . Mam hizo una tortilla gruesa de la masa. E tuuche inkojt pixtompatama e k u m. Tortilla tostada. Muxmux (mux). El anciano no come tortillas tostadas. E noj winik ma chi uk uxi e muxmux. Tortilla. Pa . Quiero una tortilla con queso. Ink ani inkojt pa take inkuk chu . Tortolita. Mukuy. Los nios mataron una tortolita. E maxtak uchamsyob inkojt mukuy. ave. Tortuga. Ek (kajich). La tortuga nada sobre el agua. E ek anujxi tama e ja . Tos, pulmona. Ojob . El beb tiene pulmoiaa. E ch ur kab ukojko e ojob . Tostado. K oxk ox. Las tortillas tostadas son sabrosas con carne de pollo. E k oxk ox pa take uwew rir e akach intzaj. Totalmente mojado. Sopa. El beb est totalmente mojado, con orines. E ch urkab sopa u t umen e ab ich. Nota: Ver: kuxur, que implica mojado, mientras que sopa implica totalmente mojado. Trabajar, trabajo, faena. Patna r. El trabajo en el campo es ms cansado. E patna r tama e rum ak oyesyan.

0 %
215

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

215

08/07/2004, 08:18 a.m.

0 &
216

Trabaj. Patna. Mi pap trabaj en la construccin de la casa. Nitata patma tama uche na r e otot. Trae. Utares. El comerciante trae lazos para vender a los vecinos. E ajchonma r utares e jaxb ir sukchij twauchoni taka upya rob . Trelo, dmelo. Ako (Tares, ajk unen). Dame ese papel por favor. Ako ko ra e jun ya x. Traer, trigalo. Tares. Las mujeres fueron a traer agua. E ixyob utaresobe jae ixiktak. Trag. Ub uk i. La culebra trag un sapo. E chan ub uk i inkojt pajpaj. Der. Ubujk ar: Tragar. Trampa, artimaa. Pajch (warajn). Mi to pone trampa, a los ratones. Nimama uturb a e pajch twa e ch o k. Traslapado. Uxaki. Los tirantes de la casa quedaron traslapados. Uxaki ub obusansanir e otot. Trasnparente. Janchiren. El vestido de la joven es transparente. E ijch ok janchiren upik. Trastornos. Lokojran. El joven est sufriendo trastornos mentales. E Ch o m sitzwar a neb e yr umen e lokojran tama ub ijnusyaj. Tres veces. Uxyajr. El joven tres veces fue a traer lea. E ch o m sitz uxyajr ixinta ta kuch si . Tres. Ux. La gallina tiene tres pollitos. Utu e ak ach ayan ux uyuru . nmero.

Triste, tristeza, tristemente. tzajtaka. Mi hermano amaneci triste, porque muri la esposa. Nisakun tzajtaka sakojpa tama xechamay uwixka r. Trompa, Hocico. Toch. El hocico del caballo, es grande. E chij nuxitoch takar. Tronco. Usuyte . El conejo hizo su nido en el tronco del rbol. E t ur utur a usijk tama inteusujte . Truena, tron,. Krikna. Cuando llueve en algunas veces truena axi e jaja r ayan mucho. Tyaak inyajr akrikna me yra. Der. Kriknar: Tronar. Tu esqueleto. Ab aker. Tu esqueleto consta de diferentes piezas de huesos. Ab aker maja x inte ra e b ak tamar. Tuberculosis. So r. La tuberculosis r afecta a los pulmones. E so umokres e sojsoj. Tuerce. Ujaxi. La seorita tuerce la pita del maguey. E ijch ok ujaxi e sukchij. Tus caites. Axanab . Maana ar compraremos tus caites. Ejk uk ani twakamani axanab . Tusa. Xe x. La tusa sirve de alimento al caballo. E xe x ak ampa twa uk uxi e chij. Tusas de mazorca. Uxejxar. Las tusas de mazorcas sirven para hacer flores. Uxejxar e nar ak ampa twa achempa e nichir.

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

216

08/07/2004, 08:18 a.m.

Tuvo fro. Sisay. El beb tuvo fro en la noche. E ch urkabsisay akb ar. Tuvo precio, tuvo valor. Tujri. Este ao el frijol tuvo buen precio. E b u r tujri e jabira. Der. Tujr: Valor, Precio.

ltimo de la familia. Kumix. Este nio, es el ltimo de la familia. E sitzira ja x e kumix. Un manojo. Intzajk. Quiero cortar un ani inxuri manojo de zacate. K intzajk ak. Un pedazo, mitad. Intajch. Le di un pedazo de nspero al muchacho. Inwajk u intajch muy e sitz . Un poco. Manoj. Hay poca agua en la quebrada. Manoj e jaayan tame kojn. Masa. S. Venado. E chebu u chamse inkojt masa. Eusebio mat un venado. Un puo. Intzujy. Se reg un puo de frijol. Pusk a intzujy b u r. Un solo padre. Tata b ir. El padre de todo los hombre, es Dios. E tata b ir, twa tuno r e winikob ja x e katata . Una fila. Intzojr. El hombre cort una fila de milpa. E winik uxuri intzojr jinaj. Una mata. Impojk. La taltuza bot una mata de guineo. E b aj ukukru

impojk kene . Una parte, un poco. Imb ijk. Se derrumb una parte del camino. K ib tz a imb ijk e b i r. Una sola vez. Inyajrtaka. Una sola vez por ao, podr visitar a mis abuelos. Twaiwarajse ninoyob , inyajrtaka uyubye n inche tama e jab . Una vez. Inyajr. Una vez fui a pasear con mis amigos. Ayan inyajr ixye n xane n taka nipya rob . Ua. Ejch ak. Las uas hay que ani lavarlas con agua y jabn. Uk upojka r e ejch ak taka e ja ye xapun. Une, junta. Unut i. El camino une las dos aldeas. E b i r unut i e cha morwa r. nico. Kojto . Juan es mi nico hijo. E jwan ya x nikojtositz . Der. Kojt: Uno (a). Unido, pegado. Nut ur. Estos palos estn unidos. E tyob ira nut ur turob . Der. Nut: Unir, pegar. Unin. Morwi r. La unin hace la fuerza. Tama e morwi r ayan e k ek wa r. Universo. Job enar. Dios cre el universo. Ja x e katata uche e job enar. Uno, una,. Inkojt. Quiero comprar un cerdo. K ani inmani inkojt chitam. Uno, una. Inte ,(inkojt). Quiero comprar un machete para trabajar. K ani inmani inte machit twa e

0 /
217

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

217

08/07/2004, 08:18 a.m.

patna r. Urraca. B eya . Sobre el techo de la casa se par una urraca. To r otot wa n inkojt b eya . Usado. K ampesb ir. Compra de ropa usada no es servible. Man b ujk xe kampesb ir maja x imb utz. Usted es joven. Maxtaket. Usted, es joven ante mi. Ne t me yra maxtaket tanyu t. Usted ver que hacer. Ne tach. Usted vera que hace en el trabajo. Ne tach takepatna r. Usted. Ne t. Usted tiene que ir a t uk ani twa i xin trabajar. Ne ipatna. Ustedes venden. Ichoni. Ustedes venden maz. No x ichoni e yxim. Der. Chonma r: Vender. Ustedes. No x. Ustedes usan vestidos x yaxax ib ujk. verdes. No Utilizar. Uk ampesob . ukampesob tzustaka e tzi j b abir jun. E ijch oktak tama uyototir e kanwa r uk ani twa . Las nias de la escuela deben utilizar los libros, adecuadamente.

V
218

0 (
218

Va. A xin. No sabemos que da va a venir nuestro Dios. Ma chi kana ta tuk a ajk in a xin watar e katata .

Vaciar. Petma r. Hay que vaciar el agua del cntaro con cuidado para que no se quiebre. Uk ani petma r e ja tama e b ujr tz ustaka twa ma chi ayob tz a. Vaciar. Upejta r. El joven se puso a vaciar la olla de agua. Upejta r e jatama e b ejt turan uche e ch o m sitz . Vaco. Tojb en. El cntaro est vaco. E b ujr tojb en wa r. Valle. Chya j. El pueblo est situado en el valle del ro. E chinam turu tama e chya j xukur. Vamos. Inko . Vamos a la clase hermano. Inkota kanwa r sakun. Van. A xyob . Estos hombres se van a trabajar. E winikobira a xyobta patana r. Vano, semilla no desarrollada. Sab ran. La milpa qued vano, por el verano. E jinaj sab ran umen e wa rk in. Vapor. Lek onir. Se siente el vapor del onir e agua caliente. Cheker ulek k injna . Varilla. Kirij. En el pueblo venden varillas de hierro. Ta chinam achojna e kirij tak in. Varn. Tejrom. El varn y la mujer se diferencia por el sexo. E tejrom intya ch uwirna r taka inkojt ijch ok. Vyase, vete. Kiki . Vaya ayudar a su mam a moler. Kikitakren a tu take juch. Vena, cuerda. Chich. La sangre corre

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

08/07/2004, 08:18 a.m.

por nuestras venas. E ch icha jni tama e chich. Venas de. Uchicher. Las venas de las piernas se ponen fuerte por el deporte. Uchicher e yob ak ek oran umen e aras. Venci, gan, aventaj. Upaxi. El hombre le gan a su amigo en la carrera. E winik upaxi upya r taka

e ajner. Venda. Chono. Venda un pavo conmigo. Chono inkojt ajtzotakaren. Vendida. Chonb ir. Este cerdo est vendido con mi to. E chitam ira chonb ir taka nimama .

0 )
219

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

219

08/07/2004, 08:18 a.m.

Vendiendo. Kachoni. Todava estamos vendiendo maz. Warto kachoni ut exim. Der. Chon: Vender. Vendo. Inchoni. Vendo lea de pino. Inchoni e tajtesi . Venga a jugar. Lasye n. Venga a jugar con nosotros. Lasye n takaron.

! =

Vngase. La r. Vngase Conmigo. La r takaren. Nota: lar implica tambin igual, convirtindose en un adjetivo. Ventilacin, telaraa. Wajr. La cocina tiene ventilacin, porque tiene ventanas. Tuchenibe wya r ayan e wajr umen xe pasb ir imb ijk imb ijk. Venus. Nojek. El planeta venus brilla mucho. E nojek me yra u warar. Ver, mirar. E ronob . Ellos ven al otro lado del cerro. Ja xob e ronob tama e nxejr witzir. Verdad. B are. De verdad que hoy viene el sacerdote. Kone r b are watar e nuch. Verde limn. Yaxmuren. El pantaln del nio es de color verde limn. Uwex e chuchuxitzyaxmuren u t. Verde. Yaxax. La milpa est verde por el fertilizante. E jinaj yaxax umen e yok mar. Verdura. Kar. A mi me gustan las verduras. Ne n u nsre e karob . Vergenza. Sub ar. El nio tiene vergenza en la escuela. Asub ajra e sit z tu yototir e kanwa r.

Verruga, mezquinos. K u x. El nio tiene una verruga en el pie. Ayan intek u x tuyok e sitz . Vertical. Tojb ir. Los postes de la luz, estn colocados en forma vertical. Uyok e k ajk wab na tojb ir. Vestido. Pik. El vestido es de mi hermana. E pik ira twaniwijta n. Vestirse. Lapb ujk. La nia ya puede vestirse sola. E chucha ijch ok, uchi x e lapb ujk. Viciado. Tzajran. El muchacho est viciado por el alcoholismo. E sitz tzajran tama e uch er. Viene, llega. Ayo pa. Hoy viene mam. Kone r ayo pa ni tu . Der. Yo pa r: Venir. Viene. Watar. Con mi amigo viene un nio a la fiesta. Taka nipya r watar inkojt chuchusitzta nojk in. Vigilancia, dar vueltas alrededor. Xoyrema r. El guardin est vigilando para que no entren los ladrones. E xoyrema r uche e ajkojk twama chi ochobe ajxujch ob . vine, llegu. Yo pe n. Hoy vine de mi viaje. Sajmi yope n ta nixanb ar.

SINTITUL-6

220

08/07/2004, 08:18 a.m.

Viniste. Yo pe t. Seora, Cundo viniste de la capital?. Ixik tuk a ajk in yo pe t ta noj chinam?. Vino, lleg, llegar. Yo pa. Hoy vino un comerciante de ropa. Sajmi yo pa inkojt ajchonma r b ujk. Vino, regres. Tari. Mi cuado vino a mi casa. Nimutari ta nyo toto. Vio, alumbrar. Eron. La nia vio un juguete muy bonito. E ijch ok eron tama intearas imb utz. Nota. Eron, implica tambin alumbrar con luz artificial o natural. Violn. K oroch . En la fiesta, habr msica de violn. Toma e nojk in ayan e lajb ar tame k orach .

Visita. Wara . La visita de la ta fue agradable. E wara xe uche e k ojnaub utzir. Visitantes. Ajwarob. Dicen que hoy vienen dos visitantes. Kone r watobayi cha te ajwarob . Der. Wara: Visita, visitar. Viste. Ub ujkse. La seorita, se viste con un lindo traje. E ch o m ijch ok ub ujkse ub a taka inte pik ub utzir. Visto, conocida. E rna. La seorita fue conocida por el muchacho. Ejch ok e rna umen e sitz .

! 1
221

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

221

08/07/2004, 08:18 a.m.

Vivo, despierto. B ixir. El nene est despierto. E chuchusitzb ixir turu. Vol, se peg, se colg. Ch uwan. La maleza se pega en la ropa. E tzaytzujp ch uwan tama nib ujk. Volvi, regres. Asupta. El nio volvi a iniciar sus estudios. Sutpa ukajyes

ukanwa r e sitz . Der. Sutpar: Regresar. Vmito. Xej. El nio tiene vmito en la playera. E ch urkabukojko e xej tama ujob ornuk . Vueltas. Oyojk i (xoyojk i). Los muchachos estn dando vueltas alrededor del campo. E maxtakob war oyojk yobtu tie ch awarum. Vulva. B us. La vulva es el rgano genital de la mujer. Uwixikir inkojt ixik ja x e b us.

! 2

Y este. Ye ra. Y este trabajo quin tiene que hacerlo. Ye ra chi twa uche e patna r ira. Y. Yi. Este ao ir a la escuela para aprender, y usted?. E jabira k ani inxin ta kanwa r, yi ne t?. Ya aprend. Kanwe nix (Inkani x). Ya aprend en la escritura. Kanwe nix tama e tz ijb ayaj. Ya arreglamos. Ko sti x. Ya arreglamos los papeles para la enseanza.

Ko sti x e junobtwae kanseyaj. Ya ense. Kanseyanix. El profesor, ya ense la suma. E ajkanseyaj, kanseyanix tama e morojseyaj. Der. Kanseyaj: enseanza. Ya es de. Twi x. El terreno ya es de mi x nimama . to. E rum twi Ya est acomodado (a). Mochwanix. La culebra ya est acomodada, e n t r e l a s p i e d r a s . E chan mochwanix tu jam e tun. Ya est empacado. Tz otb irix. La ropa de pap, ya est empacada para el viaje. Ub ujk e tata tz otb irix, twaa xin. Ya est podrido. Ok emix. Este palo ya est podrido. Ok emix e teira. Ya est. Turi x (Turanix). Ya estn p r e p a r a d a s l a s s i l l a s . Turi x ustab ir e k ajnob . Ya est. Warix (wix). El nuevo maestro ya esta trabajando con los alumnos. E topop ajkanseyaj warix akanseyan taka e ajkanwa rob . Ya est. Wix. E l b e b y a e s t d u r m i e n d o . E ch urkab w i x awayan.

SINTITUL-6

222

08/07/2004, 08:18 a.m.

Ya fue cortado. Xujri x. El tule para hacer petates ya fue cortado. Xujri x.uterar e pojp. Ya fue enviado. Tzakarni x. La carta ya fue enviada al profesor. E tz ijb ab ir tzakarni x twa e ajkanseyaj. Der. Tzakarnar: enviar. Ya Llegaron. Yo pob ix. Ya llegaron los trabajadores. Yo pob ix e ajpatna rob . Der. Yopa : llegar. Ya lo dobl. Impaki x. Ya dobl mi milpa. Ne n impaki x nijinaj. Ya lo med, ya lo pes. Imb isi x. Ya pes el maz para vender. Imb isi x eyxim twainchoni. Ya no puede. Nemix (nenix). Yo ya no pude comer para venir. Ne n nemix we n tarye n. Ya no sirven. Mixb anb an. Mis zapatos ya no sirven. Ni xanab mixb anb an. Ya no. Ma chi x, Rix. Ya no quiero comer camarones porque me hacen mal. Ma chi x k ani ink uxi e tziktzik tamartaka keumokresen. Ya no. Mix. Ya no quiero ms frijoles. Mix ink ani e b u r. Ya pas. Numwi x. Ya pas el invierno. Numwi x e k axjak in. Ya se quebr. Yob tz i x. Este tecomate ya se quebr. E murur ira yob tz i x. Ya sembr. Impak i x. Yo ya sembr el frijol. Ne n impak i x e b u r. Der. Pak: Sembrar.

Ya vinimos. Yo po nix. Ya vinimos de la escuela. Yo po nix tu yototir e kanwa r. Ya. Yix. Ya no vendr a la escuela porque tengo que trabajar con mi pap. Ma chi x wate n ta kanwa r konchwa uk ani twa inpatna taka nitata . Yema. Uk anar. El nene le gusta comer yema de huevo. Yer e sits uyusre uk uxi uk anar e ku m. Yerno. Nya r. La mujer tiene un yerno muy grande. E ixik ayan inte nyar r takar xetakartix utzajyer. Yo mismo. Ne nach. Mi sombrero lo itor ne nach hice yo mismo. Ni b inche . Yo. Ne n. Yo trabajo fuera de mi pueblo. Ne n inpatna innajt ta ni chinam. Yuca. Tz ijte(tz ijnte ). El nio come i e yuca. E chuchu sitz umak tz ijte .

Zacatal. Xaj. Los patojos quemaron el zacatal en la loma. E maxtak uputob e xaj ta sarja . Zacate. Ak. Hay zacate para que coma el caballo. Ayan e ak twauk uxi e chij. Zanate. K awin. El zanate canta en las

! 3
223

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

223

08/07/2004, 08:18 a.m.

ramas de los rboles. E k awin ak awi tuk abe tyob . Zancudo. Uch a . El zancudo es transmisor de enfermedades. E uch auyajk u e mok. Zapatazo, puntapi, patada. Tek one. El joven dio un zapatazo al perro. E ch o m sitzuyajk u intetek oner e tz i . Zapatos de. Uxanab . Los zapatos del nio le quedan grandes. Nojta aketpa uxanabe chuchusitz . Zapote. Tzaput. Mi to se fue a cortar un zapote. Nimamaixin ayuxi inwopjr e tzaput. Zapotillo. Amuk a . Dnde ustedes hay rboles de zapotillo?. Ti b a ayan ute rar e amuk a ?. Zopilote. Usij. El zopilote es un animal carnvoro. E usij ja x inkojt arak xeb ixir xeuk uxi e we r. Zorrillo. Pa y. El zorrillo sale por las noches. Tame akb ar alok oy e pa y.

Zunsa. Jorb oj. El rbol de zunso es de hojas largas. Ute rar e jorb oj tutz utz uj ayupor. Nota: zunsa es un rbol frutal propio de la regin. E

! 4
224

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

224

08/07/2004, 08:18 a.m.

! 5

SINTITUL-6

225

08/07/2004, 08:18 a.m.

! 6
226

Espaol - Ch'orti'

SINTITUL-6

226

08/07/2004, 08:18 a.m.

You might also like