VIEÄT THANH CHIEÁN DÒCH

QUAN
 THANH TIEN
Á VA O
Ø THAÊNG LONG
Nguyeãn Duy Chính
LÔØI NOÙI ÑAÀU

Cuoäc tieán quaân cuûa nhaø Thanh ñöôïc Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc cheùp
chöa ñaày 30 gioøng nhö sau:
... Khi Só Nghò vaâng maïng vua Thanh, saép ra quaân, thì boïn Duy Ñaûn vöøa sang ñeán nôi, Só Nghò môøi
vaøo hoäi kieán, raát möøng, beøn truyeàn cho caùc ñaïo quaân ñoàng thôøi cuøng tieán:
- Ñeà toång Vaân Quyù, hoï OÂ, töø Tuyeân Quang traøn vaøo;
- Tri phuû Ñieàn Chaâu, Saàm Nghi Ñoáng töø Cao Baèng keùo xuoáng;
- Só Nghò vaø ñeà ñoác Höùa Theá Hanh do ñöôøng lôùn töø Traán Nam quan xuaát phaùt.
Töôùng giaëc, Phan Khaûi Ñöùc, traán thuû Laïng Sôn ñem caû traán thaønh ñaàu haøng quaân Thanh. Só Nghò
tieán ñeán Kinh Baéc.
Vaên Sôû sai töôùng cheïn giöõ beán ñoø Xöông Giang. Laïi sai noäi haàu Phan Vaên Laân ñem hôn vaïn
quaân tinh nhueä ôû Thaêng Long leân ñoùng ôû Thò Caàu.
Sau khi phaù vôõ luoân ñöôïc maáy caùnh quaân cuûa Taây Sôn, quaân Thanh tieán leân chieám ñoùng nuùi Tam
Taèng. Vaên Laân, nhaân ñang ñeâm, xoâng pha reùt laïnh, leùn vöôït soâng Nguyeät Ñöùc, vaây doanh traïi
Toân Só Nghò. Nhöng traän theá cuûa Só Nghò vöõng chaéc, khoâng lay chuyeån, ñoàng thôøi suùng hoaû sang
cuûa quaân Thanh laïi cuøng baén ra: giaëc khoâng ñeán gaàn ñöôïc. Tröông Só Long, tieân phong cuûa quaân
Thanh, xung phong gieát giaëc. Cung teân cuûa hai caùnh quaân taû döïc vaø höõu döïc nhaø Thanh laïi baén
chaâu vaøo: quaân giaëc bò cheát voâ keå. Tröôùc ñoù, Só Nghò ra quaân kyø, do phía thöôïng löu vöôït qua
soâng, ñaùnh uùp doanh traïi Thò Caàu. Troâng thaáy trong traïi boác löûa, giaëc caû sôï, phaûi vöôït luyõ maø
chaïy. Quaân Thanh thöøa thaéng, ruoåi daøi, caû phaù ñöôïc giaëc.
Vaên Laân chaïy veà Thaêng Long. Só Nghò tieán ñeán bôø phía Baéc soâng Nhò.
Vaên Sôû vaø Ngoâ (Thì) Nhaäm baøn nhau, cho raèng Thaêng Long quyeát khoâng theå giöõ ñöôïc, beøn thu
thaäp soá quaân coøn laïi, chaïy vaøo Thanh Hoa, ñoùng ñoàn thuyû ôû haûi phaän Bieän Sôn, coøn quaân boä thì
cheïn ôû ñeøo Ba Doäi (Tam Ñieäp sôn) ñeå phoøng thuû cho vöõng chaéc, roài cho ngöôøi veà caùo caáp vôùi
Vaên Hueä ... 1
Haàu heát caùc söû gia tröôùc ñaây ñeàu döïa theo nhöõng chi tieát treân ñeå mieâu taû cuoäc tieán quaân
cuûa nhaø Thanh. Ngoaøi ra, Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí vaø moät soá daõ söû, daät söû ñöôïc duøng
laøm taøi lieäu boå tuùc cho chính söû. Tuy nhieân caùc taøi lieäu daân gian thöôøng chuû quan theo
tin ñoàn neân khoâng khoûi sai laïc, chöa keå vì quan ñieåm chính trò coù khaùc nhau neân moãi
ngöôøi vieát moät caùch. Phaàn lôùn nhöõng taøi lieäu coøn löu laïi ñeán ngaøy nay laø do caùc cöïu thaàn
nhaø Leâ vôùi khuynh höôùng choáng Taây Sôn, thaân trieàu Nguyeãn neân mieâu taû quaân Nam baèng
nhöõng neùt tieâu cöïc.

2
Veà phía ñoái phöông, taøi lieäu cuûa nhaø Thanh veà chieán dòch naøy coøn khaù nhieàu, nhaát laø
ñoaïn ñöôøng töø Nam Quan xuoáng ñeán Thaêng Long. Tröôùc ñaây, khi tìm kieám taøi lieäu veà ñôøi
Taây Sôn, hoïc giaû Hoaøng Xuaân Haõn coù ñeà caäp ñeán boä Ñaïi Thanh thaät luïc vaø hai taùc phaåm
môùi tìm ra sau naøy laø Quaân Doanh Kyû Löôïc (Traàn Nguyeân Nhieáp) vaø Thaùnh Vuõ Kyù
(Nguî Nguyeân) 2. Nhöõng taùc phaåm maø cuï Hoaøng ñeà caäp ñeán quaû coù nhöõng giaù trò nhaát
ñònh nhöng raát tieác cuõng chæ laø taøi lieäu cuïc boä, coøn caùc chi tieát maø Nguî Nguyeân ñöa ra
phaàn lôùn chæ cheùp laïi töø Cao Toâng thöïc luïc.
Tuy nhieân vieäc khai thaùc nhöõng taøi lieäu ñoù coù hai trôû ngaïi:
- Thöù nhaát, nhöõng chi tieát mieâu taû cuoäc tieán binh khoâng phaûi laø moät loaïi nhaät kyù
haønh quaân maø chuû yeáu döïa treân caùc taáu trieäp Toân Só Nghò göûi veà trieàu baùo caùo tin
thaéng traän. Nhöõng vaên thö ñoù coù theå cho chuùng ta moät soá döõ kieän, thôøi khaéc, ñòa
ñieåm ... nhöng chaéc chaén raát chuû quan. Quaân Thanh thu phuïc ñöôïc kinh thaønh
Thaêng Long quaù deã daøng neân Toân Só Nghò khoâng khoûi bòa ñaët ñeå chieán coâng theâm
hieån haùch, vöøa ñeïp loøng vua Cao Toâng, vöøa gia taêng uy tín cho chính mình. Vieäc
hö caáu, phoùng ñaïi cuõng coù theå laø moät caùch ñeå thuyeát phuïc vua Caøn Long chaáp
thuaän cho böôùc tieán thöù hai cuûa hoï Toân laø tieán ñaùnh Thuaän Hoaù.
- Thöù hai, nhöõng vaên thö cuûa Toân Só Nghò göûi veà trieàu töø tröôùc Teát Nguyeân Ñaùn thì
coøn löu giöõ ñöôïc nhöng nhöõng chæ duï cuûa Thanh ñình, nhöõng maät leänh cuûa vua
Caøn Long thì laïi bò thaát laïc trong traän ñaùnh ôû Thaêng Long. Soá taøi lieäu quaân ta
thu nhaët ñöôïc thì khoâng coøn laïi ñeán ngaøy nay neân söû saùch chæ cho bieát raát sô löôïc
moät vaøi ñieåm nhaéc ñeán trong Khaâm Ñònh Vieät Söû hay Quoác Trieàu Chính Bieân
soaïn döôùi trieàu Nguyeãn.
Chính vì theá, vieäc döïng laïi caùc traän ñuïng ñoä giöõa quaân Thanh vaø quaân Nam trong voøng
moät thaùng tieán binh cuûa hoï caàn phaûi ñöôïc caân nhaéc ñeå khoâng quaù sô saøi nhö söû nöôùc ta
maø cuõng khoâng hueânh hoang phoùng ñaïi nhö söû Trung Hoa.
Vaán ñeà quaân soá nhaø Thanh ñem sang nöôùc ta laø bao nhieâu cuõng caàn ñöôïc ñaùnh giaù laïi.
Vieäc khaúng ñònh 20, 30 hay 50 vaïn nhö nhieàu saùch vôû khoù coù theå coi laø chính xaùc, phaàn
lôùn do nhaän ñònh chuû quan vaø döïa treân öôùc ñoaùn toång quaùt.
Rieâng saùch vôû cuûa Trung Hoa thì hoï luoân luoân nhaéc laïi con soá trong Ñaïi Thanh Thöïc
Luïc laø moät vaïn quaân maët ñoâng vaø taùm ngaøn quaân maët taây ñöa ñeán con soá 18,000 quaân
cho caû hai maët.
Thöïc ra, cuoäc chieán Vieät Thanh quaù ngaén nguûi vaø nhaø Thanh coá tình chæ ñeà caäp ñeán soá
quaân ñieàu ñoäng sô khôûi maø khoâng nhaéc ñeán nhöõng chuaån bò laâu daøi. Vieäc ñieàu chænh keá
hoaïch haønh quaân theo bieán chuyeån cuûa tình hình cho thaáy moãi luùc moät khaùc vaø döïa vaøo
nhöõng tính toaùn veà löông boång cuûa hoï, chuùng ta coù theå khaúng ñònh raèng ñaèng sau nhöõng
ngoân töø hoa myõ, quaû thöïc hoï coù aâm möu thoân tính nöôùc ta moät caùch qui moâ, khoâng phaûi
chæ laø moät cuoäc ñoäng binh vì nhöõng muïc tieâu ñoaûn kyø.
Chuùng ta cuõng ít chuù yù ñeán toå chöùc quaân söï, kyõ thuaät vaø phöông thöùc ñieàu hôïp cuûa nhaø
Thanh, khoâng phaân bieät quaân chieán ñaáu vaø löïc löôïng haäu caàn. Moät toå chöùc quaân ñoäi

3
caøng chính qui bao nhieâu thì cô caáu caøng coàng keành vaø heä thoáng tieáp lieäu caøng phình
lôùn. Nhöõng khaùc bieät cô baûn cuûa hai ñaïo quaân Nam vaø quaân Baéc cuõng ít ai neâu ra maø chæ
so saùnh töông quan hai beân baèng soá löôïng. Vieäc döïng laïi chieán dòch naêm Kyû Daäu khoâng
nhöõng phaûi nhìn laïi töông quan giöõa hai beân, öu vaø khuyeát ñieåm cuûa hai quaân ñoäi, maø
coøn phaûi xeùt ñeán nhöõng yeáu toá hoaøn caûnh, thôøi tieát, quaân nhu, vuõ khí, caùch boá phoøng ...
ngoõ haàu coù nhöõng ñaùp soá cho thoaû ñaùng.
Chính vì theá, nghieân cöùu naøy seõ ñöôïc chuùng toâi boå tuùc qua bieân khaûo “Quaân Söï nhaø
Thanh” ñeå trình baøy veà cô cheá binh bò vaø “Chính saùch cuûa nhaø Thanh ñoái vôùi khu vöïc
Ñoâng Nam AÙ” ñeå löôïc qua quan ñieåm chieán löôïc vaø aâm möu baønh tröôùng cuûa hoï xuoáng
khu vöïc nam Trung Hoa.
Moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa cuoäc chieán Vieät Thanh naêm 1789 laø vua Caøn Long chæ söû
duïng löïc löôïng cuûa boán tænh phía nam vaø taây nam nhö moät cuoäc chieán uyû nhieäm, khaùc
haún caùc chieán dòch khaùc thöôøng ñieàu ñoäng nhieàu caùnh quaân töø nhieàu vuøng, nhaát laø Baùt
Kyø Binh ôû mieàn baéc. Chieán dòch naøy cuõng do nhöõng quan laïi goác Haùn toäc chæ huy maø haàu
nhö khoâng coù maët moät nhaân vaät Maõn Chaâu naøo ñaùng keå. Nhö theá coù nghóa laø quan ngöôøi
Haùn chæ huy quaân ñoäi ngöôøi Haùn vaø thoå binh maø khoâng coù söï tham döï cuûa quaân ñoäi hay
quan laïi Maõn Chaâu. Ñaây cuõng laø moät yeáu toá khaù quan troïng maø caùc söû gia ít ai löu taâm.
Trong moät thôøi gian khaù daøi, vieäc tìm hieåu veà thôøi kyø naøy trôû neân beá taéc vì ngöôøi ta khoâng
tìm theâm ñöôïc ñieàu gì môùi. Caùc söû gia trong nöôùc thì coá gaéng ñaøo saâu vaøo daät söû vaø moät
soá thaàn tích ñòa phöông nhöng keát quaû raát khieâm nhöôøng, neáu khoâng noùi raèng taøi lieäu coù
nhieàu choã ñaùng ngôø. Maõi tôùi gaàn ñaây, sau khi Trung Hoa Daân Quoác (Ñaøi Loan) saép xeáp
vaø phaân loaïi xong caùc vaên khoá vaø cho pheùp caùc hoïc giaû ñöôïc söû duïng, chuùng ta môùi thaáy
nhieàu taøi lieäu coù giaù trò hôn nhöõng taøi lieäu neâu treân ñöôïc phaùt hieän, ñieån hình laø caùc taáu
trieäp giöõa Toân Só Nghò, Phuùc Khang An vaø Quaân Cô Xöù, trong ñoù phaàn lôùn laø baûn chính
coøn löu tröõ, vôùi caû lôøi chaâu pheâ cuûa vua Caøn Long. Tuy chuùng ta vaãn phaûi ñaùnh giaù laïi
caùc chi tieát naøy nhöng ít nhieàu cuõng coù theå döïng laïi moät caùch khaù chính xaùc veà thôøi bieåu,
lòch trình tieán quaân, caùc loaïi quaân nhu, vuõ khí cuûa quaân Thanh, khoâng phaûi duøng phöông
phaùp loaïi suy nhö cuï Hoaøng Xuaân Haõn ñaõ phaûi aùp duïng trong moät soá tröôøng hôïp.
Vaû laïi, theo qui cheá nhaø Thanh, caùc taáu trieäp naøy laø loaïi “toái maät” neân phaàn lôùn khoâng
ñöôïc coâng boá maø Nguî Nguyeân duø coù laøm vieäc trong Noäi Caùc thì cuõng chæ ñöôïc ñoïc caùc
loaïi söû lieäu chính thöùc coøn söû nhaø Thanh thì ít nhieàu cuõng ñaõ ñöôïc trình baøy laïi theo
quan ñieåm cuûa trieàu ñình. Chính vì theá, trong noã löïc mieâu taû laïi thôøi kyø cuoái theá kyû 18,
chuùng toâi coá gaéng söû duïng caùc loaïi taøi lieäu nguyeân thuyû caøng nhieàu caøng toát, trong ñoù
bao goàm caû caùc chi tieát trong taáu trieäp cuûa nhaø Thanh, thô vaên cuûa vua Caøn Long khi
nghe baùo tin thaéng traän (coù nhaéc ñeán dieãn tieán chieán dòch maø ñaïi thaàn trong Quaân Cô Xöù
giaûi thích) vaø lôøi thuaät cuûa ñaùm toøng vong nhaø Leâ ñi cuøng vôùi quaân Thanh.

Moät chi tieát trong tieán trình ñi tìm taøi lieäu toâi cuõng muoán ghi laïi nhö moät phuï chuù ngoaøi
leà. Nguyeân trong cuoán Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu (Trang Caùt
Phaùt, Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc, 1987) coù in laïi 6 taám hình “Bình Ñònh An Nam

4
Chieán Ñoà” laø nhöõng baûn khaéc trong soá haøng traêm hoaï baûn ñôøi nhaø Thanh ghi laïi nhöõng
chieán dòch lôùn cuûa hoï. Saùu böùc tranh naøy goàm 5 böùc veõ caùc traän ñaùnh theo thöù töï Gia
Quan – Ha Hoä, Tam Dò – Truï Höõu, Thoï Xöông, Thò Caàu vaø Phuù Löông. Böùc thöù saùu veõ
caûnh Nguyeãn Quang Hieån sang Baéc Kinh trieàu caän vua Thanh trong kyø nhaän saéc vaø aán
phong vöông maø chuùng toâi ñaõ keøm trong bieân khaûo “Baõo Kieán hay Baõo Taát?”.3

Vieäc söû duïng nhöõng hình aûnh trong caû hai cuoán naøy ñeàu gaëp trôû ngaïi vì khoâng roõ (cuoán
Thaäp Toaøn Voõ Coâng laø baûn chuïp laïi cuûa Baéc Kinh, in aán lem nhem) maø cuoán Caøn Long
Troïng Yeáu Chieán Tranh chi Quaân Nhu Nghieân Cöùu (Lai Phuùc Thuaän, 1984) thì laïi chæ coù
moät taám hình Phuù Löông Giang Chi Chieán4. May sao, saùu böùc tranh naøy coù in laïi trong
Thanh Ñaïi Cung Ñình Baûn Hoaï5 (töø trang 245 ñeán 247) töông ñoái roõ raøng coøn nhöõng baøi
thô vaø ghi chuù cuûa nhaø Thanh thì ñöôïc cheùp trong boä Thanh Cao Toâng ngöï cheá thi vaên
toaøn taäp (清高宗御製詩文全集)(10 quyeån) (Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät
Vieän, 1976) neân toâi coù theå phuïc hoài nguyeân baûn. Cuoán saùch cuõng noùi roõ nguyeân thuyû vaø
theå thöùc aán loaùt theo loái khaéc baûn ñoàng maø nhaø Thanh thueâ ngöôøi AÂu Chaâu thöïc hieän neân
cuõng coù theâm moät soá chi tieát maø chuùng toâi soaïn rieâng thaønh moät bieân khaûo nhan ñeà “An
Nam Chieán Dòch Ñoà”, boå tuùc cho baøi “Quaân Thanh Tieán Vaøo Thaêng Long”.

Ñeå taùi taïo nhöõng baûn ñoà taäp trung vaø tieán quaân cuûa nhaø Thanh, chuùng toâi may maén tìm
ñöôïc moät boä saùch ñaùng ñeå yù. Ñoù laø boä Trung Quoác Lòch Söû Ñòa Ñoà Taäp (中國曆史地
圖集) goàm 8 cuoán do Vieän Khoa Hoïc Xaõ Hoäi Trung Quoác baûo trôï (Ñaøm Kyø Töông
潭其驤 chuû bieân, Baéc Kinh: Trung Quoác Ñòa Ñoà xb xaõ, 1996). Ngoaøi nhöõng chi tieát
haønh chaùnh cuûa ñôøi Thanh vaøo thôøi kyø sang ñaùnh nöôùc ta, hoaï ñoà cuõng veõ roõ raøng ñòa
giôùi hai beân caùch ñaây 200 naêm, xaùc ñònh moät soá vò trí ngaøy tröôùc thuoäc veà nöôùc ta nhöng
nay ñaõ bò maát veà tay ngöôøi Taøu, giaûi thích nghi vaán taïi sao quaân Thanh laïi taäp trung ôû
Maõ Baïch Quan tröôùc khi tieán sang nöôùc ta maø ñòa ñieåm naøy ngaøy nay ñaõ naèm saâu trong
noäi ñòa Trung Quoác.

Baûn ñoà mieàn Baéc nöôùc ta khoù kieám hôn, chuùng toâi chæ coù ñöôïc moät baûn ñoà ñôøi Leâ cuoái
theá kyû 17 (trích trong Anthony Reid: Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-
1680, Vol. II: Expansion and Crisis New Haven and London: Yale University Press,
1993) tr. 44 vaø baûn ñoà thaønh Thaêng Long cuõng trong cuoán saùch naøy tr. 78.

Hoaï ñoà do ngöôøi Taây Phöông veõ thì baûn gaàn nhaát laø “Map of the Kingdoms of Siam and
Cochin China” do John Walker bieân soaïn ñeå cho phaùi ñoaøn John Crawfurd söû duïng ñaàu
theá kyû 19 trích töø John Crawfurd: Journal of an Embassy from the Governor-General of
India to the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of
Those Kingdoms (London: Henry Colburn, New Burlington Street, 1828) (baûn in laïi do
Asian Educational Services, New Delhi, 2000). Chuùng toâi cuõng boå tuùc caùc ñòa danh döïa
vaøo An Nam Ñaïi Quoác Hoaï Ñoà veõ naêm 1838 (Tabula Geographica Imperii Anamitici)
thöôøng goïi laø baûn ñoà Tabert trích trong Boä Söu Taäp Baûn Ñoà Coå Vieät Nam cuûa Nguyeãn
Khaéc Ngöõ (Montreùal: Nhoùm Nghieân Cöùu Söû Ñòa Vieät Nam, 1987) hoaï ñoà soá 57.

5
Lòch söû nöôùc ta quaû laø moät chuoãi daøi ñaáu tranh ñeå soáng coøn. Muoán giöõ vöõng neàn ñoäc laäp
vaø töï chuû, oâng cha chuùng ta ñaõ toán raát nhieàu maùu xöông vaø chaáp nhaän nhöõng hi sinh cöïc
kyø to lôùn. Nhìn laïi caùi giaù phaûi traû ñeå toàn taïi ñöôïc ñeán ngaøy nay, haäu boái khoâng khoûi buøi
nguøi khi thaáy caùi hoaï Baéc xaâm vaãn maõi maõi laø moät aùm aûnh cuûa caû daân toäc.

Nguyeãn Duy Chính

3/2005

6
 AÂM MÖU CUÛA NHAØ THANH

Ñem binh xuoáng phöông nam khoâng phaûi chæ vì caùi cô hoäi nhaát thôøi maø ñaõ naèm trong
keá hoaïch môû roäng bieân cöông cuûa nhaø Thanh töø laâu. Vua Caøn Long muoán toû ra mình laø
moät vì vua duõng lieät neân tìm ñuû moïi caùch ñeå baønh tröôùng theá löïc vaø laõnh thoå ra moïi
phía.

Nhaø Thanh trong haäu baùn theá kyû 18 ñaõ coù aûnh höôûng quan troïng ñoái vôùi Xieâm La khi
moät ngöôøi Taøu goác Quaûng Ñoâng teân laø Trònh Chieâu (鄭昭) vì coù coâng ñaùnh ñuoåi quaân
Mieán Ñieän neân leân laøm vua (töùc vua Taksin). OÂng ta laäp töùc sai söù sang Baéc Kinh caàu
phong nhöng söù giaû chöa kòp veà ñeán nhaø thì Trònh Chieâu ñaõ bò moät töôùng laõnh cuûa oâng
ta laø Maha Kasatsuk laät ñoå leân laøm vua töùc Chakri6 hay Rama I. Tuy nhieân Chakri cuõng
sôï nhaø Thanh truy cöùu vieäc gieát vua Taksin neân ñoåi teân Haùn laø Trònh Hoa (鄭華), maïo
xöng laø con cuûa Trònh Chieâu ñeå noái ngoâi vaø ñöôïc phong laøm Xieâm La quoác vöông.

Nhaø Thanh cuõng nhaân cô hoäi naøy tìm caùch vöôn daøi aûnh höôûng tôùi thaønh phaàn Hoa kieàu
ngaøy caøng trôû neân coù theá löïc caû kinh teá laãn chính trò ôû vuøng Ñoâng Nam AÙ7. Baét ñöôïc yù
ñònh ñoù, khi nghe tin quaân Thanh sang ñaùnh, Nguyeãn AÙnh ñaõ cöôùp laáy tieân cô cuûa
Xieâm La baèng caùch chôû gaïo töø Ñoàng Nai ra cung öùng nhöng chaúng may bò baõo ñaém
thuyeàn maát saïch.

Ngoaøi Xieâm La, nhaø Thanh cuõng tìm caùch môû roäng aûnh höôûng xuoáng Mieán Ñieän. Cuõng
nhö Vieät Nam, Mieán Ñieän luoân luoân bò aùp löïc tröïc tieáp vì coù moät khoaûng bieân giôùi tieáp
giaùp vôùi nöôùc Taøu. Ngöôøi Mieán cuõng laø moät daân toäc quaät cöôøng, luoân luoân choáng laïi vaø
coù nhöõng thaéng lôïi raát töông caän vôùi thaéng lôïi cuûa Ñaïi Vieät.8

Tôùi haäu baùn theá kyû 18, nhaø Thanh laán chieám moät soá khu vöïc phía taây vaø taây nam tænh
Vaân Nam nhöng ngöôøi Mieán Ñieän cöông quyeát ñoøi laïi. Naêm 1765, vua Hsinbyushin cuûa
Mieán Ñieän baét moät soá tieåu quoác ngöôøi Shan trieàu coáng neân gaây chieán vôùi moät soá boä laïc
maø ngöôøi Trung Hoa baûo trôï. Quaân Thanh thua, toång ñoác Vaân Nam Löu Taûo (劉藻) töï
saùt. Naêm 1767, toång ñoác keá nhieäm laø Döông ÖÙng Cö (楊應琚) cuõng bò ñaùnh baïi khieán
vua Caøn Long noåi giaän ñem hoï Döông ra xöû töû roài sai Minh Thuî (明瑞) ñem quaân
sang ñaùnh Mieán Ñieän. Naêm 1768, Minh Thuî bò vaây vaø töû traän. A Queá, vò töôùng löøng
danh cuûa Thanh trieàu trong caùc traän ñaùnh Taân Cöông, Moâng Coå ñem quaân sang laàn thöù
ba naêm 1769 nhöng cuõng bò ñaïi baïi.

Sau ba laàn thua Mieán Ñieän, noäi boä Thanh trieàu ñaõ coù nhöõng raïn nöùt vaø baát ñoàng, nhieàu
töôùng taøi bò hi sinh nhaát laø vua Mieán Hsinbyushin laïi cöùng ñaàu khoâng chòu thaàn phuïc.
Moät soá töôùng laõnh vaø quaân só bò baét laøm tuø binh khoâng ñöôïc thaû vaø vua Caøn Long ñaønh
phaûi chaáp nhaän raèng Mieán Ñieän laø xöù noùng khoâng thích hôïp cho kî binh nhaø Thanh nhö
khi chinh phuïc vuøng Taân Cöông.9 May sao, quaân Mieán luùc naøy phaûi ñoái phoù vôùi quaân

7
Xieâm La vaø Laøo taán coâng ôû phía nam neân nhaø Thanh coù cô hoäi ñaøm phaùn caàu hoaø cho
ñôõ maát maët. Ñeå tröøng phaït, vua Caøn Long haï leänh caám thoâng thöông vôùi Mieán Ñieän vaø
hai beân chæ trôû laïi sinh hoaït bình thöôøng naêm 1788, maáy thaùng tröôùc khi hoï ñem quaân
sang nöôùc ta.

Cuõng trong maáy traêm naêm qua, Xieâm La (baây giôø laø Thaùi Lan) coù moät chính saùch thaân
Trung Hoa hôn baát cöù quoác gia naøo khaùc trong vuøng Ñoâng Nam AÙ. Haàu nhö trieàu ñaïi
naøo ngöôøi Trung Hoa cuõng muoán döông oai dieäu voõ baèng caùch ñem quaân xaâm laêng
Mieán Ñieän vaø Vieät Nam. Trong khi ñoù, Xieâm La luoân luoân thaàn phuïc vaø trieàu coáng
thieân trieàu vaø thöôøng khai thaùc nhöõng cô hoäi ñeå truïc lôïi. Coù leõ ñoù cuõng laø moät lyù do taïi
sao Mieán Ñieän vaø Xieâm La coù nhöõng xung khaéc vaø hai beân ñaõ xaûy ra nhieàu cuoäc chieán
khoác lieät. Rieâng vôùi Vieät Nam, Xieâm La cuõng laø nôi dung chöùa nhöõng thaønh phaàn ñoái
nghòch, ñeå coù dòp seõ laøm suy yeáu nöôùc ta. Cuoái theá kyû 18, chuùa Nguyeãn AÙnh, sau naøy laø
vua Gia Long, löu vong taïi Bangkok vaø khi oâng trôû veà naém quyeàn, trong moät thôøi gian
ngaén ñaõ chaáp nhaän laø moät thuoäc quoác cuûa Xieâm La tröôùc khi coù ñuû tö caùch ñeå ñöùng
rieâng, khoâng chòu aûnh höôûng cuûa hoï nöõa.10

Rieâng vôùi Ñaïi Vieät, Thanh ñình vaãn e ngaïi bò thaát baïi nhö nhöõng trieàu tröôùc neân khoâng
muoán chuû ñoäng gaây chuyeän can qua. Vieäc nöôùc ta chia thaønh hai mieàn Ñaøng Trong vaø
Ñaøng Ngoaøi voâ hình chung phuø hôïp vôùi chuû tröông khoâng muoán coù moät quoác gia cöôøng
thònh ôû phöông nam neân chuùa Nguyeãn cuõng ñöôïc nhaø Thanh ñoái xöû ngang haøng nhö
moät phieân vöông. Ñaõ nhieàu laàn xöù Ñaøng Trong toan taùch ra thaønh moät quoác gia ñi thaúng
vôùi Thanh trieàu thay vì phaûi thaàn phuïc vua Leâ ôû mieàn Baéc nhöng vì khoâng muoán taïo ra
nhöõng khoù khaên môùi neân nhaø Thanh coøn ngaàn ngöø chöa baèng loøng. Ñeán khi nhaø Taây
Sôn noåi leân, theá phaän lieät Nam Baéc cuõ ñaõ maát, Thanh trieàu nhìn thaáy ñaây laø moät cô hoäi
baèng vaøng ñeå can thieäp vaøo phöông nam, roài seõ tuyø theo tình hình maø khai thaùc.

Theo moät soá vaên thö qua laïi, chuùng ta coù theå tìm ra moät soá aån yù daáu sau nhöõng lôøi leõ keû
caû cuûa Thieân trieàu. Thoaït tieân, nhaø Thanh vaãn chuû tröông laøm sao cho nhöõng phieân
thuoäc khoâng quaù maïnh, neân muoán Vieät Nam chia ra thaønh ít nhaát laø hai tieåu quoác. Toân
Só Nghò11 vì theá ñaõ töông keá töïu keá, ñöa ra moät keá hoaïch chia caét Ñaïi Vieät thaønh hai
phaàn12, mieàn Nam seõ giao laïi cho Xieâm La (khi ñoù ñang khoáng cheá caû Chaân Laïp), vaø
mieàn Baéc daønh cho nhaø Leâ (döôùi quyeàn baûo hoä cuûa nhaø Thanh). Tuy nhieân vua Caøn
Long ñaõ boû keá hoaïch ñoù vì khoâng muoán cho Xieâm La nhuùng tay vaøo ngaïi raèng seõ laøm
maát theå dieän thieân trieàu phaûi lieân minh vôùi moät thuoäc quoác13. Döïa theo nhöõng taâu trình
cuûa Leâ Chieâu Thoáng vaø boïn toøng vong, vua Caøn Long ñöa ra moät keá hoaïch ra veû keû caû
hôn. Ñoù laø giao mieàn Trung laïi cho Chieâm Thaønh laáy côù nöôùc Chieâm ñaõ töøng trieàu coáng
xöng thaàn maáy traêm naêm qua maø queân raèng vöông quoác naøy ñaõ hoaøn toaøn maát haún treân
baûn ñoà vaø nhöõng vuøng ñaát cuõ cuûa hoï nay chæ toaøn ngöôøi Vieät.14 Duø ñaïi keá coù thay ñoåi
nhöng muïc tieâu chính cuûa nhaø Thanh vaãn laø chieám mieàn baéc Vieät Nam, coi nhö moät xöù
baûo hoä do moät trieàu ñình tay sai cai trò maëc daàu trong buïng cuõng vaãn nghó con chaùu nhaø
Leâ laø haïng voâ tích söï “ñeán buø nhìn cuõng khoâng ñaùng” (incompetent, even as a

8
figurehead), coøn Chieâm Thaønh thì dó nhieân cuõng laø moät thöù taàm göûi khaùc, phaûi hoaøn
toaøn leä thuoäc vaøo Trung Hoa.

Chia caét vaø duøng theá löïc noï ñeå ñaùnh theá löïc kia vaãn laø moät leà thoùi saün coù cuûa Thanh
trieàu neân khi nghe tin con chaùu nhaø Leâ caàu cöùu, vua Caøn Long lieàn nghó ñeán chuyeän
ñem binh xuoáng phöông nam ñeå laøm moài cho nhöõng ñaùm caàn vöông coù cô hoäi noåi daäy,
quaân Thanh chæ aùn binh ñöùng chôø cho nhöõng nhoùm phuø Leâ thay theá hoï tieâu dieät quaân
Taây Sôn. Trong moät laù thö göûi Toân Só Nghò, vua Caøn Long ñaõ vieát:

伊等皆因聞天朝聲罪致討，其以群起響應，思滅阮扶黎，若仍按兵不動，伊
等自復心生觀望。此是極好機會，看來此時内地官兵竟有不得不動之勢15

Dòch aâm

... Y ñaúng giai nhaân vaên Thieân trieàu thanh toäi trí thaûo, thò dó quaàn khôûi höôûng
öùng, tö dieät Nguyeãn phuø Leâ, nhöôïc nhöng aùn binh baát ñoäng, y ñaúng töï phuïc taâm
sinh quan voïng. Thöû thò cöïc haûo cô hoäi, khaùn lai thöû thôøi noäi ñòa quan binh caùnh
höõu baát ñaéc baát ñoäng chi theá ...

Dòch nghóa

... Boïn chuùng (töùc baày toâi nhaø Leâ ôû Baéc Haø) khi nghe quaân Thieân trieàu ñeán chinh
phaït, aét seõ noåi leân höôûng öùng raát ñoâng, tính chuyeän dieät Nguyeãn phuø Leâ, luùc aáy
haõy cöù aùn binh baát ñoäng, chuùng seõ coù daï troâng chôø. Ñaây laø moät cô hoäi raát toát, khi
ñoù xem ra quan quaân noäi ñòa (töùc quaân Thanh) seõ coù ñöôïc caùi theá khoâng phaûi
ñoäng …

Chieán löôïc ñoù khoâng phaûi môùi meû gì vì cuõng laø ñaïi keá hoaïch maø ngöôøi Maõn Chaâu tröôùc
ñaây ñaõ hoaïch ñònh ra ñeå laøm chuû Trung Nguyeân. Nhö chuùng ta ñaõ thaáy, tröôùc khi thoân
tính nhaø Minh, ngöôøi Maõn Chaâu cuõng neâu cao danh nghóa giuùp ngöôøi Haùn taùi laäp moät
vöông trieàu trong saïch hôn trieàu ñình thoái naùt hieän ñang trò vì vaø coâng lao chieám ñoùng
Trung Hoa cuõng nhôø phaàn lôùn vaøo nhöõng keû noäi phaûn, ñieån hình laø caùc töôùng laõnh traán
ñoùng ôû maïn Baéc coù nhieäm vuï ngaên chaën nhöõng gioáng daân du muïc.

Sau khi laøm chuû Giang Baéc, ngöôøi Maõn Chaâu cuõng söû duïng nhöõng töôùng laõnh nhaø Minh
ñaõ ñaàu haøng ñeå chieám noát mieàn Nam Trung Hoa vaø chính nhöõng thaønh phaàn ñoù laäp
ñöôïc nhieàu coâng lôùn, keå caû vieäc truy saùt nhöõng oâng vua cuoái cuøng cuûa nhaø Minh ñang
thaát theá troán laùnh trong röøng saâu nuùi thaúm. Hoï ñaõ ñöôïc phong vöông, cai trò moät caùch
khaù ñoäc laäp nhieàu khu vöïc lôùn maø söû goïi laø Tam Phieân (三藩) (Three Feudatories) maáy
chuïc naêm sau môùi thöïc söï bò töôùc ñoaït quyeàn bính.16 Vôùi nhöõng kinh nghieäm ñoù, ngöôøi
Maõn Chaâu muoán chinh phuïc nöôùc ta, tröôùc heát nhôø tay ñaùm thaàn töû nhaø Leâ tieãu tröø Taây
Sôn, sau ñoù seõ phong vöông cho hoï theo nghóa phieân traán noäi thuoäc nhö boïn Ngoâ Tam

9
Queá (吳三桂), Caûnh Troïng Minh (耿仲明), Thöôïng Khaû Hæ (尚可喜) roài daàn daàn bieán
thaønh quaän huyeän cuûa Taøu nhö chính saùch thôøi ñaàu nhaø Thanh. Keá hoaïch ñoàng hoaù
töøng böôùc ñoù ñaõ thaønh coâng taïi nhöõng quoác gia Taây Vöïc vaø hoï cuõng toan aùp duïng ôû
phöông nam.

Vieäc can thieäp vaøo nöôùc ta bao goàm nhieàu lyù do, chính cuõng nhö phuï, toång quaùt cuõng
nhö caù nhaân. Chính saùch cuûa Trung Hoa ñoái vôùi phieân thuoäc luoân luoân vöøa muoán toû ra
thieân trieàu voã yeân di ñòch, vöøa thöïc hieän tham voïng baønh tröôùng laõnh thoå qua boán beà
(ñôøi Caøn Long laø moät trong nhöõng giai ñoaïn maø Trung Hoa xaâm laêng caùc quoác gia laùng
gieàng nhieàu hôn caû). Chuùng ta seõ khoâng theå khoâng nghieân cöùu veà chính saùch ñoái vôùi
phieân thuoäc cuûa Trung Hoa ñeå tìm nhöõng ñaàu moái cuûa cuoäc chieán tranh naøy.

Moät trong nhöõng vaán ñeà cuûa nhaø Thanh khi ñem quaân sang nöôùc ta laø caàn moät danh
nghóa chính ñaùng ñeå laøm beà ngoaøi che ñaäy nhöõng daõ taâm cuûa hoï. Danh nghóa ñoù neáu
chæ vin vaøo vai troø thieân trieàu ñeå can thieäp vaøo phieân thuoäc thì khoâng ñuû vì vieäc höng sö
khoâng nhöõng phaûi tính toaùn cho chu ñaùo, sao cho caùi lôïi nhieàu hôn caùi haïi, giaûm thieåu
ñöôïc veà nhaân maïng cuõng nhö veà taøi chaùnh. Maëc duø tham voïng cuûa Toân Só Nghò ñaõ roõ
reät nhöng oâng ta cuõng caàn nhöõng baèng chöùng cuï theå ñeå thuyeát phuïc vua Caøn Long cho
pheùp ñoäng binh neân phaûi tìm ñuû moïi caùch ñeå cho ñöôïc danh chính ngoân thuaän.

Cho ñeán giôø phuùt naøy, caùc söû gia Trung Hoa vaãn khaêng khaêng cho raèng vieäc nhaø Thanh
ñem quaân sang giuùp Leâ Chieâu Thoáng laø moät haønh vi “nhaân chí nghóa taän” 仁至義盡
(heát söùc nhaân nghóa) hoaøn toaøn chæ vì muïc tieâu muoán döïng laïi doøng chính thoáng keá thöøa
cho nhaø Leâ chöù khoâng coù chuùt aâm möu chieám ñoùng hay tham voïng ñaát ñai naøo. Theo
lôøi taâu cuûa Toân Só Nghò (toång ñoác Löôõng Quaûng) vaø Toân Vónh Thanh 孫永清 (tuaàn phuû
Quaûng Taây) thì tröôùc ñaây khi vua Hieån Toâng baêng haø, “hoaøng toân Leâ Duy Kyø khoâng coù
quoác aán vì khi hoï Trònh coøn naém quyeàn ñaõ aên troäm maát aán tín ñeå möu vieäc soaùn ñoaït. Leâ
Duy Kyø coù vieát bieåu taâu leân ñeå xin moät quaû aán khaùc (töùc aán An Nam quoác vöông cuûa nhaø
Thanh phong cho) nhöng Toân Só Nghò chöa tieáp ñöôïc baûn caùo ai, laïi chöa ñöôïc chieáu chæ
cho pheùp neân ñaõ töø choái”. 17 Tuy nhieân, caên cöù vaøo ñoù, hoaøng toân Leâ Duy Kyø ñöôïc coi
nhö doøng chính thoáng vaø vieäc Nguyeãn Hueä chieám Thaêng Long laø moät haønh vi baïn
nghòch vaø nhaø Thanh coù nhieäm vuï can thieäp ñeå laáy laïi nöôùc cho vua Leâ.

Ñeå thöïc hieän aâm möu luõng ñoaïn, chieán dòch ñem quaân can thieäp cuûa nhaø Thanh ít nhaát
cuõng bao goàm hai giai ñoaïn chính:

a/ Taùi chieám Baéc Haø ñeå giao laïi cho nhaø Leâ: Theo söû nhaø Thanh, moãi laàn hoï ñoäng binh
ñeàu “chính ñaùng”, khoâng bình ñònh noäi loaïn thì cuõng chinh phaït ngoaïi hoaïn ... Tuyø
tröôøng hôïp maø hoï duøng moät ñoäng töø thaät keâu chaúng haïn nhö bình ñònh Kim Xuyeân,
ñaõng bình Chuaån Caùt Nhó, chinh phuïc Hoài boä, thaûo phaït Mieán Ñieän, tónh tuy Ñaøi Loan,
thaûo haøng An Nam ... Rieâng vieäc ñem quaân sang nöôùc ta hoï neâu cao chuû tröông “höng

10
dieät keá tuyeät, phaát lôïi kyø thoå ñòa thaàn daân”18 (興滅繼絶，弗利其土地臣民) vaø hai chuû
tröông:

- Taùi laäp Leâ trieàu vì nhaø Leâ tröôùc nay thaàn phuïc nhaø Thanh, theo nhö hoï nhaän
ñònh laø “ñeå döïng laïi moät trieàu ñaïi ñaõ bò caét ñöùt” vì nhaø Leâ ñaõ thaàn phuïc vaø
trieàu coáng Trung Hoa trong hôn moät traêm naêm qua. Vieäc noái laïi trieàu Leâ laø
moät haønh vi thích ñaùng vì thieân trieàu coù boån phaän vôùi thuoäc quoác, khoâng theå
ñeå cho loaïn thaàn ngang nhieân cöôùp ngoâi moät doøng hoï ñaõ ñöôïc hoï coâng nhaän
chính thöùc.

- Vua Caøn Long cuõng khaúng ñònh laø vieäc ñem quaân sang nöôùc ta khoâng phaûi vì
coù tham voïng muoán chieám ñaát ñai hay daân chuùng. Trong nhieàu vaên thö, oâng
cuõng ra leänh ñem gaïo thoùc töø “noäi ñòa” sang ñeå nuoâi quaân, khoâng tô haøo taøi
saûn cuûa nöôùc Nam vaø ra leänh cho Toân Só Nghò öôùc thuùc quaân lính khoâng cho
quaáy nhieãu.19

b/ Tieán quaân ñaùnh Thuaän Hoaù: Thanh trieàu khoâng chæ laáy kinh ñoâ Thaêng Long roài giao
laïi cho nhaø Leâ - moät haønh vi quaù nhaân nghóa maø duø nhöõng keû caû tin nhaát cuõng khoâng
daùm mô töôûng ñeán - maø coi vieäc taùi chieám Baéc Haø môùi laø böôùc ñaàu ñeå xaây döïng moät
vöông trieàu buø nhìn hoaøn toaøn tuyø thuoäc vaøo Trung Hoa. Sau ñoù nhaø Thanh seõ tieáp tuïc
tieán quaân tieâu dieät quaân Taây Sôn vaø thoân tính nöôùc ta trong moät aâm möu can thieäp lôùn
hôn. Töø vò trí moät ngoaïi phieân (töông töï nhö Trieàu Tieân, Löu Caàu, Xieâm La ...), An
Nam seõ trôû thaønh moät noäi phieân nhö Taây Taïng, Moâng Coå, Taân Cöông ... tuy vaãn coù
nhöõng laõnh tuï baûn xöù nhöng chæ laø nhöõng quan laïi cuûa trieàu ñình.

AÂm möu ñoù tröôùc khi xuaát chinh khoâng roõ reät laém – coù theå chæ môùi döï tính nhöng chöa
toû loä yù ñònh thi haønh – thì sau khi chieám ñöôïc Thaêng Long laïi trôû neân khaù roõ reät. Coù leõ
vieäc tieán quaân quaù deã daøng khieán vua Caøn Long vaø Toân Só Nghò ñeàu tin raèng quaân
Thanh coù theå laøm hôn theá nöõa maø khoâng coù gì goïi laø quaù ñaùng. Ngay sau khi chieám
ñöôïc Thaêng Long, Toân Só Nghò lieàn xuùc tieán keá hoaïch ñoùng thuyeàn vaø laäp ñaøi traïm töø
Thaêng Long vaøo Thuaän Hoaù ñeå ñeán ra gieâng tieán quaân xuoáng phöông Nam.20 Keá hoaïch
ñoù neáu khoâng phaûi töø chính vua Caøn Long thì cuõng ñaõ ñöôïc chaáp thuaän moät caùch baùn
chính thöùc vaø chính vì theá nhöõng thöôïng duï yeâu caàu trieät binh ngay sau khi phong cho
Leâ Duy Kyø laøm An Nam quoác vöông coøn ghi laïi trong Cao Toâng thöïc luïc vaø Thanh Söû
Caûo e raèng chæ laø nhöõng maøn khoùi maø caùc söû thaàn nhaø Thanh ñöa ra ñeå bieän minh cho
vua Cao Toâng vaø che ñaäy moät cuoäc baïi traän khoâng laáy gì laøm veû vang cuûa trieàu ñình.
Neáu coù thöïc nhö theá, chuû tröông naøy cuõng ñaõ thay ñoåi khi Thanh trieàu thaáy chieán thaéng
quaù deã daøng vaø Toân Só Nghò khi thua traän chaïy veà cuõng khoâng bò tröøng phaït naëng neà
nhö nhöõng tröôøng hôïp ngoä thaát quaân cô khaùc.

11
 CHUAÅN BÒ

Tröôùc khi xuaát quaân, vua Cao Toâng sai toång ñoác Vaân Nam – Quí Chaâu theo ñöôøng
Moâng Töï hö tröông thanh theá, laïi muoán ñaùnh ñoøn taâm lyù neân tung ra moät tôø hòch giaû vôø
ñeå cho Nguyeãn Hueä moät sinh loä coát cho löïc löôïng Nam binh ngaõ loøng, nguyeân vaên nhö
sau:

Nguyeân vaên

雲貴總督全銜，為愷切傳諭事，照得該國逆賊阮岳，阮惠兄弟，妄逞兵端，
將黎城佔據，逼令嗣孫出奔，黎氏帣屬投至天朝兩廣總督部堂孫奏明大皇帝
發兵進討。

現在阮岳惶懼奔逃，其弟阮惠雖尚思屯聚，但已不敢佔據黎城，伊兄弟等窘
蹙之餘，自俱必立就擒縛，該國嗣孫仗天朝兵力，可以剋期恢復。

本部堂總督雲南貴州等處地方與廣東廣西總督部堂孫俱管轄兩省，同奉聖旨
督兵剿賊，念爾鎮目等自祖父以來，臣事黎氏，今其子孫不能振作，亦應心
協力，為嗣孫捍禦外侮，方為正理，豈可背主事仇，甘心虧節，且阮賊逐主
亂常，虐民厚斂，行同梟獍，即日大兵雲集會討，自必立就殘滅，即其附從
黨羽，亦必咸伏厥辜。為此檄諭爾鎮目等務各凜思大義，若能志切同仇，招
集兵民，掃除逆賊，迎戴故主，不特忠於該國，即大皇帝亦必渥於恩獎。

倘靦顏從逆，轉為阮賊所用，竊據一方，則是爾鎮目等毫無人心，不知天理
。大兵進討，電疾風行，必將助惡之鎮目等先行誅滅。現在本部堂調集雲南
貴州數萬兵馬，會同兩廣總督部堂孫訂期進發，一俟兩廣孫總督知會進兵日
期，本部堂即督率官兵兩路會勦，料爾等竊據彈丸，豈能稍延旦夕，天兵所
到，必成齏粉，爾鎮目等尚其各加猛省助順，則名節俱完，從逆則身家不保
，禍福昭然，惟其自取，庶咸抒革命之忱，無自蹈噬臍之戚。

至爾阮岳，阮惠本屬黎氏之臣，乃敢作不靖，稱兵逐主，該國臣民無不心懷
忿恨，現在孫總督親統大兵進討，又有諒山鎮目潘啟德糾約七州人馬及廠民
暨文淵州民黃僚達，七泉州社目阮仲科等率眾前驅，兩廣兵威壯盛，諒阮岳
，阮惠么魔21小醜，豈能復逞螳臂，一經拏獲，必將伊立正刑誅，即逃遁山
僻，該國人眾亦必將伊擒獻黎王，該國王被爾攻逐，豈肯復從寬恕。

計阮岳，阮惠於廣西一路此時無所逃命，此固二人罪由自取。但如果及早悔
罪自新，改邪歸正，或投至雲南邊境，本部堂尚可代為奏聞大皇帝格外施恩
，宥其一死，即如從前爾安南夷目黃公纘因得罪黎王內投，曾蒙大皇帝加恩
安插內地，至今安居保全許多性命。

12
 若阮岳等能即速改圖，本部堂當奏聞大皇帝量寬一綫，仿照辦理，此本部堂
仰體大皇帝如天好生之德，特為指示迷途，予以自新生路，禍福轉旋在於頃
刻，可不凜諸，須檄諭者。22

Dòch aâm

Vaân Quí toång ñoác toaøn haøm, vi khaûi thieát truyeàn duï söï, chieáu ñaéc cai quoác
nghòch taëc Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä huynh ñeä, voïng sính binh ñoan, töông Leâ
thaønh chieám cöù, böùc leänh töï toân xuaát boân, Leâ thò quyeán thuoäc ñaàu chí thieân
trieàu, Löôõng Quaûng toång ñoác boä ñöôøng Toân taáu minh hoaøng ñeá phaùt binh tieán
thaûo.

Hieän taïi Nguyeãn Nhaïc hoaøng cuï boân ñaøo, kyø ñeä Nguyeãn Hueä tuy thöôïng tö
truaân tuï, ñaûn dó baát caûm chieám cöù Leâ thaønh, y huynh ñeä ñaúng quaãn tuùc chi dö, töï
caâu taát laäp töïu caàm phoïc, cai quoác töï toân tröôïng thieân trieàu binh löïc, khaû dó khaéc
kyø khoâi phuïc.

Baûn boä ñöôøng toång ñoác Vaân Nam - Quí Chaâu ñaúng xöù ñòa phöông döõ Quaûng
Ñoâng - Quaûng Taây toång ñoác boä ñöôøng Toân caâu quaûn haït löôõng tænh, ñoàng phuïng
thaùnh chæ ñoác quaân tieãu taëc, nieäm nhó traán muïc ñaúng töï toå phuï dó lai, thaàn söï Leâ
thò, kim kyø töû toân töùc baát naêng chaán taùc, dieäc öùng ñoàng taâm hieäp löïc, vi töï toân
haõn ngöï ngoaïi vuõ, phöông vi chính lyù, khôûi khaû boäi chuû söï cöøu, cam taâm khuy
tieát, thaû Nguyeãn taëc truïc chuû loaïn thöôøng, ngöôïc daân haäu lieãm, haønh ñoàng kieâu
caùnh, töùc nhaät ñaïi binh vaân taäp hoäi thaûo, töï taát laäp töïu taøn dieät, töùc kyø phuï toøng
ñaûng vuõ, dieäc taát haøm phuïc quyeát coâ. Vi thöû hòch duï nhó traán muïc ñaúng vuï caùc
laãm tö ñaïi nghóa, nhöôïc naêng chí thieát ñoàng cöøu, chieâu taäp binh daân, taûo tröø
nghòch taëc, nghinh ñaùi coá chuû, baát ñaëc trung ö cai quoác, töùc ñaïi hoaøng ñeá dieäc taát
aùc ö aân töôûng.

Thaûng ñieán nhan toøng nghòch, chuyeån vi Nguyeãn taëc sôû duïng, thieát cöù nhaát
phöông, taéc thò nhó traán muïc ñaúng haøo voâ nhaân taâm, baát tri thieân lyù. Ñaïi binh
tieán thaûo, ñieän taät phong haønh, taát töông trôï aùc chi traán muïc ñaúng tieân haønh tru
dieät. Hieän taïi baûn boä ñöôøng ñieàu taäp Vaân Nam – Quí Chaâu soå vaïn binh maõ, hoäi
ñoàng Löôõng Quaûng toång ñoác boä ñöôøng Toân ñính kyø tieán phaùt, nhaát só Löôõng
Quaûng Toân toång ñoác tri hoäi tieán binh nhaät kyø, baûn boä ñöôøng töùc ñoác suaát quan
binh löôõng loä hoäi tieãu, lieäu nhó ñaúng thieát cöù ñaïn hoaøn, khôûi naêng saûo dieân ñaùn
tòch, thieân binh sôû ñaùo, taát thaønh teâ phaán, nhó traán muïc ñaúng thöôïng kyø caùc gia
maõnh tænh trôï thuaän, taéc danh tieát caâu toaøn, toøng nghòch taát thaân gia baát baûo, hoaï
phuùc chieâu nhieân, duy kyø töï thuû, thöù haøm tröõ caùch meänh chi thaàm, voâ töï ñaïo pheä
teà chi thích.

13
 Chí nhó Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä baûn thuoäc Leâ thò chi thaàn, naõi caûm taùc baát
tònh, xöng binh truïc chuû, cai quoác thaàn daân voâ baát taâm hoaøi phaãn haän, hieän taïi
Toân toång ñoác thaân thoáng ñaïi binh tieán thaûo, höïu höõu Laïng Sôn traán muïc Phan
Khaûi Ñöùc cuû öôùc thaát chaâu nhaân maõ caäp xöôûng daân kî Vaên Uyeân chaâu daân
Hoaøng Lieâu Ñaït, Thaát Tuyeàn chaâu xaõ muïc Nguyeãn Troïng Khoa ñaúng xuaát
chuùng tieàn khu, Löôõng Quaûng binh uy traùng thònh, löôïng Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn
Hueä ma ma tieåu xuù, khôûi naêng phuïc trình ñöôøng tí, nhaát kinh noa hoaïch, taát
töông y laäp chính hình tru, töùc ñaøo ñoän sôn tòch, cai quoác nhaân chuùng dieäc taát
töông y caàm hieán Leâ vöông, cai quoác vöông bò nhó coâng truïc, khôûi khaúng phuïc
toøng khoan thöù.

Keá Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä ö Quaûng Taây nhaát loä thöû thôøi voâ sôû ñaøo meänh,
thöû coá nhò nhaân toäi do töï thu. Ñaûn nhö quaû caäp taûo hoái toäi töï taân, caûi taø qui
chính, hoaëc ñaàu chí Vaân Nam bieân caûnh, baûn boä ñöôøng thöôùng khaû ñaïi vi taáu
vaên ñaïi hoaøng ñeá caùch ngoaïi thi aân, höïu kyø nhaát töû, töùc nhö toøng tieàn nhó An
Nam di muïc Hoaøng Coâng Toaûn nhaân ñaéc toäi Leâ vöông noäi ñaàu, taèng moâng ñaïi
hoaøng ñeá gia aân an thaùp noäi ñòa, chí kim an cö baûo toaøn höùa ña tính meänh.

Nhöôïc Nguyeãn Nhaïc ñaúng naêng töùc toác caûi ñoà, baûn boä ñöôøng ñöông taáu vaên ñaïi
hoaøng ñeá löôïng khoan nhaát tuyeán, phöông chieáu bieän lyù, thöû baûn boä ñöôøng
ngöôõng theå ñaïi hoaøng ñeá nhö thieân hieáu sinh chi ñöùc, ñaëc vi chæ thò meâ ñoà, dö dó
töï taân sinh loä, hoaï phuùc chuyeån toaøn taïi ö khoaûnh khaéc, khaû baát laãm chö, tu chí
hòch duï giaû.

Dòch nghóa

Toaøn haøm toång ñoác Vaân – Quí thieát tha truyeàn duï raèng, vì chöng anh em boïn giaëc
Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä, ngoâng cuoàng voïng khôûi binh ñao, chieám cöù Leâ thaønh,
aùp böùc töï toân boû chaïy neân quyeán thuoäc nhaø Leâ phaûi chaïy sang thieân trieàu, (nhôø)
ñoác boä ñöôøng toång ñoác Löôõng Quaûng taâu leân ñaïi hoaøng ñeá phaùt binh trò toäi.

Hieän nay Nguyeãn Nhaïc ñaõ hoaûng sôï boân ñaøo, coøn em y laø Nguyeãn Hueä tuy vaãn
toan ñoùng binh ôû laïi nhöng cuõng khoâng daùm chieám cöù Leâ thaønh, anh em y trong
tình hình quaãn baùch, bieát seõ bò baét ngay, moät khi töï toân nhôø ñöôïc binh löïc thieân
trieàu theo ñuùng haïn kyø sang laáy laïi nöôùc.

Baûn boä ñöôøng toång ñoác caùc tænh Vaân Nam – Quí Chaâu cuøng vôùi toång ñoác Quaûng
Ñoâng – Quaûng Taây hoï Toân ñeàu troâng coi hai tænh, cuøng phuïng thaùnh chæ ñem
quaân tieãu tröø boïn giaëc. Nghó ñeán toå tieân traán muïc caùc ngöôi töø tröôùc ñeán nay vaãn
laø baày toâi hoï Leâ, nay ñeán chaùu con laïi khoâng bieát cuøng ñöùng leân, ñoàng taâm hieäp
löïc, vì töï toân ngoaøi choáng xaâm laán, trong söûa sang chính söï, laïi ñem loøng phaûn
chuû, theo keû thuø, cam taâm laøm ñieàu taø vaïy, ñeán noãi Nguyeãn taëc ñuoåi chuû laøm loaïn

14
luaân thöôøng, taøn haïi daân chuùng, söu cao thueá naëng, laøm ñieàu traùi nghóa. Moät khi
ñaïi quaân taäp hôïp cuøng tieãu tröø, boïn chuùng laäp töùc bò tieâu dieät, coøn nhöõng keû huøa
theo ñaûng giaëc, aét seõ bò (daân) noåi leân cheùm gieát. Chính vì theá, nay ta truyeàn hòch
cho caùc traán muïc caùc ngöôi haõy nghó ñeán ñaïi nghóa, cuøng nhau ra söùc moät loøng,
chieâu taäp binh daân, queùt saïch nghòch taëc, ngheânh ñoùn chuû cuõ, khoâng nhöõng ñöôïc
tieáng trung vôùi quoác gia, maø cuõng coøn ñöôïc ñaïi hoaøng ñeá aân thöôûng.

Coøn nhö muoái maët maø chaïy theo giaëc, quay sang cho Nguyeãn taëc duøng, chieám giöõ
moät vuøng, thì boïn traán muïc caùc ngöôi quaû laø voâ nhaân taâm, khoâng bieát gì ñeán thieân
lyù. Ñaïi binh tieán leân tieãu tröø, nhanh nhö saám chôùp, aét nhöõng keû ñi theo giaëc seõ bò
tru dieät tröôùc heát. Hieän nay baûn boä ñöôøng ñang taäp hôïp maáy vaïn binh maõ Vaân
Nam – Quí Chaâu, cuøng toång ñoác boä ñöôøng hoï Toân cuûa Löôõng Quaûng ñònh kyø tieán
phaùt. Ñôïi khi Löôõng Quaûng Toân toång ñoác cho bieát ngaøy giôø tieán quaân roài, baûn boä
ñöôøng seõ töùc toác ñoác thuùc quan binh hai maët cuøng ñaùnh vaøo, caùc ngöôi moãi ñöùa
chieám cöù moät vuøng nhoû baèng vieân ñaïn, lieäu choáng ñôõ ñöôïc bao laâu, thieân binh tôùi
nôi, aét thaønh tro buïi. Coøn nhö traán muïc caùc ngöôi bieát tænh ngoä maø theo ñöôøng
thuaän, danh tieát cuõng veïn toaøn, coøn nhö chaáp meâ theo ñöôøng nghòch thì thaân
mình, gia quyeán khoâng baûo veä ñöôïc, hoaï phuùc ñaõ roõ raøng, haõy töï choïn laáy, aáy laø
tình thöïc baûo cho bieát ñieàu thay cuõ ñoåi môùi, chaúng phaûi laø ta xui caùc ngöôi laøm
ñieàu phaûn phuùc.

Coøn nhö Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä caùc ngöôi voán laø baày toâi hoï Leâ, nay daùm laøm
ñieàu phaûn loaïn, ñem quaân ñuoåi chuû, daân trong nöôùc khoâng ai laø khoâng phaãn haän,
hieän nay Toân toång ñoác ñích thaân daãn ñaïi binh tieãu tröø, laïi coù traán muïc Laïng Sôn
laø Phan Khaûi Ñöùc cuøng nhaân maõ baûy chaâu, theâm xöôûng daân chaâu Vaên Uyeân laø
Hoaøng Lieâu Ñaït, xaõ muïc chaâu Thaát Tuyeàn laø Nguyeãn Troïng Khoa taát caû keùo nhau
ñi tröôùc. Binh maõ Löôõng Quaûng uy phong cöôøng traùng, lieäu boïn Nguyeãn Nhaïc,
Nguyeãn Hueä yeâu ma tieåu xuù caùc ngöôi, daùm giô caùi caøng boï ngöïa choáng traû, moät
khi baét ñöôïc roài aét seõ laäp töùc tru dieät, coøn nhö troán chaïy vaøo nôi nuùi röøng, thì daân
trong nöôùc cuõng seõ baét laáy ñem hieán cho vua Leâ, quoác vöông caùc ngöôi tröôùc bò
ñuoåi ñi, leõ naøo baây giôø laïi dung thöù?

Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä ñöôøng Quaûng Taây ñaõ khoâng coøn caùch naøo chaïy, toäi
thaät do chính caùc ngöôi gaây ra. Neáu nhö sôùm hoái loãi ñoåi môùi, caûi taø qui chính,
mang thaân ñeán bieân caûnh Vaân Nam, baûn boä ñöôøng aâu cuõng thay maët taâu leân ñaïi
hoaøng ñeá gia aân ñaëc bieät, tha cho khoûi cheát, cuõng nhö tröôùc ñaây An Nam di muïc
caùc ngöôi laø Hoaøng Coâng Toaûn vì ñaéc toäi vôùi Leâ vöông maø chaïy qua, cuõng ñöôïc
ñaïi hoaøng ñeá gia aân cho sinh soáng nôi noäi ñòa, cho ñeán nay baûo toaøn ñöôïc bao
nhieâu tính maïng.

Neáu nhö Nguyeãn Nhaïc bieát töùc toác quay ñaàu, baûn boä ñöôøng seõ taâu leân ñaïi hoaøng
ñeá môû cho moät ñöôøng, tìm caùch chieáu lieäu. Baûn boä ñöôøng ngöôõng voïng ñöùc hieáu

15
 sinh cuûa ñaïi hoaøng ñeá nhö trôøi neân ñaëc bieät chæ ñöôøng meâ cho ngöôi, tìm moät
sinh loä môùi, hoaï phuùc hay khoâng chæ trong khoaûnh khaéc, chôù neân chaàn chôø, haõy
vaâng theo lôøi duï naøy.

Ngöôøi em thöù ba cuûa Leâ Duy Kyø laø Leâ Duy Chæ tröôùc ñaây ñaõ trôû veà nöôùc cuõng taäp hoïp
daân chuùng, höông duõng tính chuyeän khoâi phuïc, khi nghe tin quaân Thanh qua ñaùnh, ngaøy
20 thaùng 9 ñaõ trình leân Toân Só Nghò moät tôø baåm nhö sau:

Nguyeân vaên

安南國王第三弟蘭郡公黎維祗頓首跪申總督大人爵前，稟者:

祗兄德薄災生，逆賊肆起，禍及國家，宗社將覆。自去年十一月阮賊入寇黎
城，祗兄維祁出奔，祗幼穉無知，亦倉遑避亂，幸有世臣等保護，祗母及眷
屬避難太原。

不意逆賊阮岳，阮惠不念祗祖父之恩，敢肆倒戈之慘，將祗母及眷屬追至斗
奧隘外，必欲殺盡一家。正在危急之際，仰蒙天朝大恩，濟難扶危，將祗母
眷屬六十餘口救入龍州內隘，賞衣給食，更荷制憲大人專奏大皇帝移駐南寧
，安居飽食，上下人等頓沾恩賜。

更念祗祖父以來臣事天朝，不忍黎氏絕祀，調兵數十萬住札三關，代祗兄力
圖恢復，先發告示檄文，以破賊膽。祗現避難波篷，聞命之下，感激涕零。
伏思祗祖宗國祚皆天朝所賜，百餘年來食德飲和久在覆載之中。玆因逆寇臨
境，復蒙救於水火之內，使祗母子兄弟危而復安，亡而復存，此皆大皇帝再
造之鴻恩也。

祗以草茅下乘，待罪羈旅，無由上達天聽，仰懇大人將祗母子兄弟一家感激
微忱轉奏天廷，以表犬馬報主之心。

祗於本年五月二十六日在波篷廠被阮寇遣刺客刀砍數傷，幸得廠民救護，立
將刺客殺死。祗傷今已平愈，現在糾集義民，號召鄉勇，遵循命令，力圖先
復黎城，人心均亦踴躍。

若得祗兄歸國，骨肉團圓，世世子孫，生當隕首，死當結草矣。維祗臨稟不
勝戰兢涕零之至。

乾隆五十三年九月二十日稟。23

Dòch aâm

16
 An Nam quoác vöông töï toân ñeä tam ñeä Lan Quaän Coâng Leâ Duy Chæ ñoán thuû quî
thaân toång ñoác ñaïi nhaân töôùc tieàn, baåm giaû:

Chæ huynh ñöùc baïc tai sinh, nghòch taëc töù khôûi, hoaï caäp quoác gia, toâng xaõ töông
phuùc. Töï khöù nieân thaäp nhaát nguyeät Nguyeãn taëc nhaäp khaáu Leâ thaønh, Chæ huynh
Duy Kyø xuaát boân, Chæ aáu tró voâ tri, dieäc thöông hoaøng tò loaïn, haïnh höõu theá thaàn
ñaúng baûo hoä, Chæ maãu caäp quyeán thuoäc tò naïn Thaùi Nguyeân.

Baát yù nghòch taëc Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä baát nieäm Chæ toå phuï chi aân, caûm töù
ñaûo qua chi thaûm, töông Chæ maãu caäp quyeán thuoäc truy chí Ñaåu AÙo aûi ngoaïi, taát
duïc saùt taän nhaát gia. Chính taïi nguy caáp chi teá, ngöôõng moâng thieân trieàu ñaïi aân,
teá naïn phuø nguy, töông Chæ maãu quyeán thuoäc luïc thaäp dö khaåu cöùu nhaäp Long
Chaâu noäi aûi, thöôûng y caáp thöïc, caùnh haø cheá hieán ñaïi nhaân chuyeân taáu ñaïi hoaøng
ñeá di truù Nam Ninh, an cö baõo thöïc, thöôïng haï nhaân ñaúng ñoán trieâm aân töù.

Caùnh nieäm Chæ toå phuï dó lai thaàn söï thieân trieàu, baát nhaãn Leâ thò tuyeät töï, ñieàu
binh soå thaäp vaïn truï traùt tam quan, ñaïi Chæ huynh löïc ñoà khoâi phuïc, tieân phaùt caùo
thò hòch vaên, dó phaù taëc ñaûm. Chæ hieän tò naïn Ba Boàng, vaên meänh chi haï, caûm
kích theá linh. Phuïc tö Chæ toå toâng quoác toä giai thieân trieàu sôû töù, baùch dö nieân lai
thöïc ñöùc aåm hoaø cöûu taïi phuùc taûi chi trung. Tö nhaân nghòch khaáu laâm caûnh, phuïc
moâng cöùu ö thuyû hoaû chi noäi, söù Chæ maãu töû huynh ñeä nguy nhi phuïc an, vong
nhi phuïc toàn, thöû giai ñaïi hoaøng ñeá taùi taïo chi hoàng aân daõ.

Chæ dó thaûo mao haï thöøa, ñaõi toäi ky löõ, voâ do thöôïng ñaït thieân thính, ngöôõng
khaån ñaïi nhaân töông Chæ maãu töû huynh ñeä nhaát gia caûm kích vi thaàm chuyeån taáu
thieân ñình, dó bieåu khuyeån maõ baùo chuû chi taâm.

Chæ ö baûn nieân nguõ nguyeät nhò thaäp luïc nhaät taïi Ba Boàng xöôûng bò Nguyeãn khaáu
khieån thích khaùch ñao khaûm soå thöông, haïnh ñaéc xöôûng daân cöùu hoä, laäp töông
thích khaùch saùt töû. Chæ thöông kim dó bình duõ, hieän taïi cuû taäp nghóa daân, hieäu
trieäu höông duõng, tuaân tuaàn meänh leänh, löïc ñoà tieân phuïc Leâ thaønh, nhaân taâm
quaân dieäc duõng döôïc. Nhöôïc ñaéc Chæ huynh qui quoác, coát nhuïc ñoaøn vieân, theá
theá töû toân, sinh ñöông vaãn thuû, töû ñöông keát thaûo hó.

Duy Chæ laâm baåm baát thaéng chieán caêng theá linh chi chí.

Caøn Long nguõ thaäp tam nieân cöûu nguyeät nhò thaäp nhaät baåm.

Dòch nghóa

Em thöù ba töï toân cuûa quoác vöông nöôùc An Nam laø Lan Quaän Coâng Leâ Duy Chæ
raäp ñaàu quì tröôùc toång ñoác ñaïi nhaân taâu leân raèng:

17
Anh cuûa Chæ naøy vì ñöùc baïc neân tai vaï xaûy ra, nghòch taëc noåi leân khieán hoaï ñeán
quoác gia, toâng mieáu xaõ taéc gaàn nhö suïp ñoå. Vaøo thaùng 11 naêm ngoaùi (1787),
quaân giaëc hoï Nguyeãn tieán vaøo Leâ thaønh, anh cuûa Chæ laø Duy Kyø boû chaïy, Chæ naøy
coøn non treû khoâng bieát gì, cuõng hoaûng hoát traùnh loaïn, may nhôø ñöôïc caùc baày toâi
baûo hoä, meï cuûa Chæ vaø quyeán thuoäc tò naïn Thaùi Nguyeân.

Ngôø ñaâu nghòch taëc Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä khoâng nghó gì ñeán ôn cuûa oâng
Chæ (töùc vua Hieån Toâng), quay giaùo gieát choùc, ñuoåi theo meï Chæ vaø quyeán thuoäc
tôùi taän ngoaøi aûi Ñaåu AÙo, toan beà gieát saïch caû nhaø. Trong côn nguy caáp, may nhôø
ñaïi aân thieân trieàu, teá naïn phuø nguy, cöùu meï Chæ vaø quyeán thuoäc hôn saùu möôi
nhaân maïng veà Long Chaâu beân kia aûi, cho côm aên aùo maëc, laïi ñöôïc cheá hieán ñaïi
nhaân taâu leân hoaøng ñeá ñöa veà Nam Ninh, soáng yeân oån no ñuû, treân döôùi ai ai cuõng
ñöôïc höôûng ôn möa moùc.

(Hoaøng ñeá) laïi nghó ñeán oâng cha Chæ naøy tröôùc nay thôø phuïng thieân trieàu, khoâng
nôõ ñeå cho hoï Leâ tuyeät dieät, neân ñieàu maáy chuïc vaïn quaân ñoùng ôû ba cöûa aûi, giuùp
cho anh cuûa Chæ toan tính vieäc khoâi phuïc, tröôùc tung ra hòch vaên cho moïi ngöôøi
roõ, ñeå cho giaëc vôõ maät. Chæ nay ñang tò naïn ôû Ba Boàng, nghe ñöôïc chuyeän ñoù, xuùc
ñoäng ñeán rôi nöôùc maét.

Nghó ñeán nöôùc non toå toâng Chæ naøy ñeàu do thieân trieàu ban cho, hôn traêm naêm nay
ñöôïc hoaø bình cuõng laø nhôø ôn che chôû aáy caû. Nay nhaân nghòch khaáu traøn vaøo
trong nöôùc, laïi chòu ôn cöùu thoaùt ra khoûi nôi nöôùc löûa, khieán cho meï con anh em
Chæ naøy ñang nguy trôû laïi an, ñang maát maø laïi coøn, taát caû ñeàu do hoàng aân taùi taïo
cuûa ñaïi hoaøng ñeá vaäy.

Chæ naøy heøn moïn queâ muøa, lang thang khoâng nhaø, chaúng bieát laøm sao ñeä ñaït leân
thieân trieàu, chæ mong ñaïi nhaân ñem taác loøng caûm kích cuûa meï con, anh em Chæ
taâu leân thieân ñình, ñeå toû taám loøng baùo chuû cuûa thaân choù ngöïa.

Ngaøy 26 thaùng 5 naêm nay, Chæ ôû xöôûng Ba Boàng bò Nguyeãn khaáu sai thích khaùch
cheùm maáy nhaùt, may nhôø xöôûng daân cöùu hoä, gieát ñöôïc thích khaùch. Ñeán nay caùc
veát thöông cuõng ñaõ laønh, ñang taäp hôïp nghóa daân, hieäu trieäu höông duõng ñeå toan
tính vieäc khoâi phuïc Leâ thaønh, ai naáy haêng haùi hôùn hôû. Neáu anh cuûa Chæ ñöôïc trôû
veà nöôùc, coát nhuïc ñoaøn vieân, ñôøi ñôøi chaùu con, soáng thì raäp ñaàu, cheát nguyeän keát
coû.

Duy Chæ hoaûng hoát run raåy, laäp caäp taâu leân.

Caøn Long naêm thöù naêm möôi ba, ngaøy 20 thaùng 9.

18
Nguyeãn Thôøi Kieät (阮時傑) trình baøy vôùi quan quaân nhaø Thanh raèng nöôùc Nam maáy
naêm qua bò haïn haùn, töø muøa thu naêm nay laïi möa daàm, ñöôøng ñi nhieàu nôi bò ngaäp
nöôùc. Töø Laïng Sôn xuoáng ñeán Thaêng Long phaûi qua boán con soâng lôùn, nöôùc chaûy xieát,
binh maõ khoù ñi, phaûi chôø cho ñeán sau thaùng möôøi trôøi taïnh raùo haõy xuaát quaân môùi thuaän
tieän. Trong caùi theá chuû quan saün coù tin chaéc raèng vieäc thoân tính nöôùc ta thaät deã nhö
“xoa tay nhoå moät baõi nöôùc boït”, Toân Só Nghò laäp töùc tính chuyeän chieán thaéng neân taâu
leân:

...風聞暹羅國海道逼近廣南，曾與阮賊彼此功殺，未知是否確鑿。就臣下見
，暹羅鄭王臣服天朝，甚屬恭順，兼係新造之邦，兵力亦必充裕，與其多費
内地兵馬錢糧，將廣南取囘歸於黎氏，仍貽後患，可否請旨諭知暹羅國王，
趁天兵進勦阮賊不暇他顧之時，令其就近佔取廣南，即將其地永隸暹羅，徴
納賦税，該國自必樂從。24

Dòch aâm

... Phong vaên Xieâm La quoác haûi ñaïo böùc caän Quaûng Nam, taèng döõ Nguyeãn taëc
bæ thöû coâng saùt, vò tri thò phuû xaùc taïc. Töïu thaàn haï kieán, Xieâm La Trònh vöông
thaàn phuïc thieân trieàu, thaäm thuoäc cung thuaän, kieâm heä taân taïo chi bang, binh löïc
dieäc taát sung duï, döõ kyø ña phí noäi ñòa binh maõ tieàn löông, töông Quaûng Nam thu
hoài qui ö Leâ thò, nhöng di haäu hoaïn, khaû phuû thænh chæ duï tri Xieâm La quoác
vöông, saán thieân binh tieán tieãu Nguyeãn taëc baát haï tha coá chi thôøi, leänh kyø töïu
caän chieám thuû Quaûng Nam, töùc töông kyø ñòa vónh leä Xieâm La, tröng naïp phuù
thueá, cai quoác töï taát laïc toøng.

Dòch nghóa

... Nghe raèng nöôùc Xieâm La ñöôøng bieån ngay saùt Quaûng Nam (töùc mieàn Nam
nöôùc ta khi ñoù nhaø Thanh goïi laø nöôùc Quaûng Nam), ñaõ töøng cuøng Nguyeãn taëc hay
beân cheùm gieát nhau, chaúng bieát coù ñuùng hay khoâng. Theo haï kieán cuûa thaàn, Trònh
Vöông25 nöôùc Xieâm La thaàn phuïc thieân trieàu, cöïc kyø cung thuaän, laïi laø nöôùc môùi
thaønh laäp, binh löïc haún laø sung tuùc, vieäc gì mình phaûi toán phí tieàn baïc löông thöïc
thu hoài Quaûng Nam cho hoï Leâ laøm gì, ñeå gaây ra caùi vaï veà sau. Vaäy xin beä haï chæ
duï cho quoác vöông Xieâm La, nhaân luùc thieân binh tieãu tröø khieán Nguyeãn taëc khoâng
theå naøo quay laïi choáng ñôõ ñöôïc, ra leänh cho y ñem binh chieám Quaûng Nam roài
ñem ñaát ñoù giao luoân cho Xieâm La ñeå cho hoï thu thueá maù, aét nöôùc ñoù seõ töø nay
ngoan ngoaõn phuïc toøng ta.

Thoaït ñaàu vua Caøn Long thaáy keá ñoù coù theå thöïc hieän ñöôïc nhöng sau ñoù suy nghó laïi,
muoán aên troïn lieàn ra leänh cho Toân Só Nghò, nguyeân vaên nhö sau:

19
 ...此為下策，從來撫馭外域之道，惟仗天朝威重，全不籍外域兵力佽助。況
暹羅本與阮文惠相攻，今若令其佔取廣南，將來事定後，自必將廣南給與暹
羅。26

Dòch aâm

... Thöû chi haï saùch, toøng lai phuû ngöï ngoaïi vöïc chi ñaïo, duy tröôïng thieân trieàu uy
troïng, toaøn baát tòch ngoaïi vöïc binh löïc thöù trôï. Huoáng Xieâm La baûn döõ Nguyeãn
Vaên Hueä bæ thöû töông coâng, kim nhöôïc leänh kyø chieám thu Quaûng Nam, töông lai
söï ñònh haäu, töï taát töông Quaûng Nam caáp döõ Xieâm La.

Dòch nghóa

... Keá ñoù laø haï saùch, xöa nay caùi ñaïo voã veà ngoaïi vöïc, bao giôø cuõng laáy uy cuûa
thieân trieàu laøm troïng, ñaâu coù phaûi nhôø ngoaïi vöïc ñem söùc hoã trôï ñaâu? Vaû laïi
Xieâm La voán cuøng Nguyeãn Vaên Hueä ñaùnh phaù laãn nhau, neáu nhö baây giôø baûo hoï
chieám laáy Quaûng Nam, moät mai vieäc bình ñònh xong xuoâi roài, aét phaûi ñem Quaûng
Nam cho khoâng Xieâm La.

Vua Caøn Long sau ñoù thay theá keá hoaïch cuûa Toân Só Nghò baèng caùch chæ nhôø Xieâm La
giaêng löôùi baét giöõ Nguyeãn Hueä neáu nhö oâng duøng thuyeàn boû chaïy khi bò taán coâng, hoï
Toân beøn göûi moät vaên thö cho vua Xieâm La nguyeân vaên nhö sau:

兩廣總督，廣東巡撫全銜，為檄知事，照得該國王僻處海隅，素殷慕義，荷
蒙大皇帝恩施優渥，特賜冊封，俾得鎮撫土地人民，永享樂利，該國王感激
忱悃，自倍尋常。

近因安南國逆臣阮惠逐主簒據，黎氏契眷内投，本督部堂稟承勅旨親統大兵
聲罪致討，電迅風馳，勢如破竹，阮賊自必即日就擒。

第聞阮賊等所據廣南地方與暹羅海道毗連，逋逃甚易，或阮賊自知罪在不赦
，窮蹙奔逃，為苟延殘喘之計。貴國臣事天朝，受恩深重，理宜力圖自效，
應即酌派兵力，於廣南沿海地方遙於聲援，以防竄逸。倘阮賊竟由海道逃至
暹羅，該國王即應設法擒獻，俾正刑誅，其為效力受賞更當何如，況貴國曾
與阮賊彼此相功，今阮賊似取滅亡，鋌而走險，該國王正可俘此窮寇，以雪
前怨，且天朝撫馭外藩遐爾一體，安南之有逆臣，猶暹羅之有逆臣也。阮賊
逼主亂常，志圖簒竊，大皇帝念安南臣服日久，素稱恭順，特遣大兵為之恢
復，俾黎姓得還國都，並不利其土宇，仁至義盡，超越千古，凡在屬國，咸
當感激思奮。暹羅與安南接壤，睹天朝如此舉動，寧不念切同仇，且邀重賞
乎?
檄到該國王即一面發兵堵截，一面咨會本部堂院俟事定後奏聞大皇帝，自必

20
深為嘉許，該國王仰叨恩眷，深維大義，助順去逆，可不勉旃，須至檄者。
27

Dòch aâm

Löôõng Quaûng toång ñoác, Quaûng Ñoâng tuaàn phuû toaøn haøm, vi hòch tri söï, chieáu
ñaéc cai quoác vöông tòch xöù haûi ngung, toá aân moä nghóa, haø moâng ñaïi hoaøng ñeá aân
thi öu aùc, ñaëc töù saùch phong, tæ ñaéc traán phuû thoå ñòa nhaân daân, vónh höôûng laïc
lôïi, cai quoác vöông caûm kích thaàm khoån, töï boäi taàm thöôøng.

Caän nhaân An Nam quoác nghòch thaàn Nguyeãn Hueä truïc chuû soaùn cöù, Leâ thò kheá
quyeán noäi ñaàu, baûn ñoác boä ñöôøng baåm thöøa saéc chæ thaân thoáng ñaïi binh thanh toäi
chí thaûo, ñieän taán phong trì, lao nhö phaù truùc, Nguyeãn taëc töï taát töùc nhaät töïu
caàm.

Ñeä vaên Nguyeãn taëc ñaúng sôû cöù Quaûng Nam ñòa phöông döõ Tieâm La haûi ñaïo tì
lieân, boâ ñaøo thaäm dò, hoaëc Nguyeãn taëc töï tri toäi taïi baát xaù, cuøng tuùc boân ñaøo, vi
caåu dieân taøn suyeãn chi keá. Quí quoác thaàn söï thieân trieàu, thuï aân thaâm troïng, lyù
tuyeân löïc ñoà töï hieäu, öùng töùc chöôùc phaùi binh löïc, ö Quaûng Nam duyeân haûi ñòa
phöông dao ö thanh vieän, dó phoøng thoaùn daät. Thaûng Nguyeãn taëc caùnh do haûi
ñaïo ñaøo chí Xieâm La, cai quoác vöông töùc öùng thieát phaùp caàm hieán, ti chính hình
tru, kyø vi hieäu löïc thuï thöôûng caùnh ñöông haø nhö, huoáng quí quoác taèng döõ
Nguyeãn taëc bæ thöû töông coâng, kim Nguyeãn taëc töï thuû dieät vong, ñónh nhi taåu
hieåm, cai quoác vöông chính thöû phuø thöû cuøng khaáu, dó tuyeát tieàn oaùn, thaû thieân
trieàu phuû ngöï ngoaïi phieân haø nhó nhaát theå, An Nam chi höõu nghòch thaàn, do
Xieâm La chi höõu nghòch thaàn daõ.

Nguyeãn taëc böùc chuû loaïn thöôøng, chí ñoà soaùn thieát, ñaïi hoaøng ñeá nieäm An Nam
thaàn phuïc nhaät cöõu, toá xöng cung thuaän, ñaëc khieån ñaïi binh vi chi khoâi phuïc, tæ
Leâ tính ñaéc hoaøn quoác ñoâ, tònh baát lôïi kyø thoå vuõ, nhaân chí nghóa taän, sieâu vieät
thieân coå, phaøm taïi thuoäc quoác, haøm ñöông caûm kích tö phaán. Xieâm La döõ An
Nam tieáp nhöôõng, ñoá thieân trieàu nhö thöû cöû ñoäng, ninh baát nieäm thieát ñoàng cöøu,
thaû yeâu troïng thöôûng hoà? Hòch ñaùo cai quoác vöông töùc nhaát dieän phaùt binh ñoå
tieät, nhaát dieän tö hoäi baûn boä ñöôøng vieän só söï ñònh haäu taáu vaên ñaïi hoaøng ñeá, töï
taát thaâm vi gia höùa, cai quoác vöông ngöôõng thao aân quyeán, thaâm duy ñaïi nghóa,
trôï thuaän khöù nghòch, khaû baát mieãn chieân, tu chí hòch giaû.

Dòch nghóa

Löôõng Quaûng toång ñoác kieâm Quaûng Ñoâng tuaàn phuû toaøn haït vì hòch maø bieát ñöôïc
vieäc raèng quí quoác vöông ôû moät goùc bieån, vaãn thöôøng ngöôõng moä ñieàu nghóa, neân
ñöôïc ñaïi hoaøng ñeá ñaõi ngoä haäu hó, ñaëc bieät saùch phong neân môùi coù theå cai trò, voã

21
 veà nhaân daân ôû nôi ñoù, maõi maõi ñöôïc vui veû lôïi loäc, neân quí quoác vöông cöïc kyø
caûm kích, khoâng bieát bao nhieâu cho heát.

Gaàn ñaây nhaân nöôùc An Nam coù nghòch thaàn laø Nguyeãn Hueä, ñuoåi chuùa, chieám laáy
ñaát ñai neân thaân toäc hoï Leâ ñaõ ñaàu phuïc qua Trung Quoác. Vì theá baûn ñoâác boä
ñöôøng theo leänh chæ ñích thaân thoáng laõnh ñaïi binh ñeán hoûi toäi, chaúng khaùc gì saám
ran gioù cuoán, theá nhö cheû tre, Nguyeãn taëc aét seõ bò baét trong nay mai.

Ta cuõng bieát raèng teân giaëc Nguyeãn huøng cöù nôi ñaát Quaûng Nam, voán ñöôøng bieån
ngay saùt vôùi Xieâm La, chaïy troán raát deã, Nguyeãn taëc cuõng haún bieát raèng toäi aùc khoù
dung, gaëp luùc cuøng ñöôøng aét seõ boû chaïy ñeå mong laáy chuùt hôi taøn.

Quí quoác voán thôø phuïng thieân trieàu, chòu ôn thaät naëng, theo leõ thì phaûi heát söùc ra
coâng, neân vì theá phaûi phaùi binh ra, ñeán duyeân haûi Quaûng Nam ñeå hoã trôï phoøng
khi boïn chuùng ñaøo taåu. Neáu nhö teân giaëc Nguyeãn ñi theo ñöôøng bieån chaïy sang
Xieâm La, quí quoác vöông haõy tìm caùch baét laáy y, duøng chính phaùp maø xöû töû nhö
theá thì coâng lao khoâng bieát laø nhöôøng naøo. Vaû laïi quí quoác cuøng Nguyeãn taëc ñaõ
ñaùnh qua ñaùnh laïi, nay Nguyeãn taëc töï tìm choã dieät vong maø phaûi chaïy thoaùt thì
quoác vöông neáu baét ñöôïc teân giaëc cuøng ñöôøng naøy cuõng ñeå röûa ñöôïc moái hôøn, laïi
cuõng laø caùch thieân trieàu voã veà ngoaïi phieân luoân theå. Nöôùc An Nam coù nghòch thaàn
thì cuõng khoâng khaùc gì Xieâm La coù nghòch thaàn vaäy.

Nguyeãn taëc hieáp chuùa laøm loaïn luaân thöôøng, coù yù soaùn nghòch, ñaïi hoaøng ñeá vì
nghó ñeán tình An Nam thaàn phuïc ñaõ laâu, xöa nay raát cung kính thuaän toøng, neân
môùi ñaëc khieán ñaïi binh sang ñeå khoâi phuïc laïi, coát laáy laïi quoác ñoâ cho hoï Leâ, tuyeät
nhieân khoâng coù yù doøm ngoù ñaát ñai, quaû laø heát söùc nhaân nghóa, vöôït quaù coå kim,
phaøm laø thuoäc quoác neân nghó ñeán nhö theá maø theâm caûm kích.

Xieâm La ñaát ñai lieàn vôùi An Nam, troâng thaáy thieân trieàu laøm nhöõng ñieàu ñoù, thì
cuõng neân nghó ñeán vieäc coù chung moái thuø, laïi chaúng laø moùn thöôûng lôùn hay sao?
Nay truyeàn hòch naøy ñeán quoác vöông laäp töùc moät maët phaùt binh chaën ñöôøng, moät
maët chôø baûn boä ñöôøng xong vieäc roài seõ taâu leân ñaïi hoaøng ñeá, aét seõ heát söùc khen
ngôïi laø quoác vöông vì ngöôõng moä loøng quyeán coá, laïi hieåu ñaïi nghóa neân trôï ñieàu
thuaän boû ñieàu nghòch, haõy neân gaéng söùc laøm theo ñieàu hòch naøy.

Töø nhöõng taøi lieäu neâu treân chuùng ta coù theå khaúng ñònh ñöôïc möu ñoà cuûa vua Caøn Long
vaø Thanh ñình, khoâng nhöõng muoán chieám nöôùc ta, maø coøn muoán vöôn daøi tôùi taän cöïc
nam baùn ñaûo Ñoâng Döông, ñoàng thôøi khoâng muoán Xieâm La coù theå trôû thaønh moät theá
löïc nguy hieåm. Möu tính ñoù cuõng phuø hôïp vôùi chính löôïc vaø chieán löôïc cuûa nhaø Thanh
trong nhieàu naêm qua, moät maët baønh tröôùng laõnh thoå, moät maët chia caét caùc phieân thuoäc
ñeå khoâng quoác gia naøo trôû thaønh moái ñe doaï, phöông haïi ñeán aûnh höôûng cuûa Trung
Hoa.

22
Trong chieán löôïc chuû ñaïo ñoù, Toân Só Nghò ñaõ ñöôïc leänh aùn binh baát ñoäng, caøng ít chaïm
traùn vôùi quaân Taây Sôn caøng toát, chæ duøng löïc löôïng dö ñaûng nhaø Leâ laøm ñoäi tieàn phong
ñeå hai beân thaønh theá “löôõng baïi caâu thöông” roài sau ñoù seõ ngö oâng ñaéc lôïi. Xeùt nhö theá,
vieäc Toân Só Nghò chuøng chình khoâng muoán tieán quaân, chæ hö tröông thanh theá ñeå doaï
daãm mua thôøi gian naèm ñeàu trong ñaïi keá hoaïch cuûa vua Caøn Long, maëc daàu khi boû
chaïy vaãn bò trò toäi, nhöng khoâng phaûi do chuû yù cuûa trieàu ñình maø do Toân Só Nghò töï yù
daâng bieåu xin traùch phaït nhö chuùng ta seõ thaáy ôû sau. Vieäc caùc söû gia Trung Hoa coá
gaéng bieän minh cho aâm möu cuûa Thanh trieàu trôû thaønh loá bòch vaø maâu thuaãn.

Vieäc thay ñoåi keá hoaïch cuõng khieán hoï Toân phaûi tính toaùn moät keá hoaïch laâu daøi, chaäm
maø chaéc neân chöa ñöa ra moät phöông löôïc taán coâng tröôùc khi hoaøn toaøn chuû ñoäng.
Nhöõng chuaån bò cuûa Toân Só Nghò cho thaáy vieäc bieán nöôùc ta thaønh quaän huyeän ñeå môû
roäng bôø coõi theo thaùnh yù cuûa vua Caøn Long khoâng theå coi nhö moät traän chieán nhaát thôøi
coù theå ñieàu binh moät caùch haáp taáp.

Lyù leõ chuû quan ñoù coäng theâm vieäc quaân Taây Sôn boû ngoû thaønh Thaêng Long moät caùch
deã daøng laïi caøng laøm cho Toân Só Nghò theâm khinh ñòch. Trong khi ñoù Leâ Chieâu Thoáng
vaø ñaùm cöïu thaàn nhaø Leâ thì vaãn tin töôûng raèng moät khi coù boùng daùng quaân Thanh,
Nguyeãn Hueä seõ boû ngay mieàn Baéc ñeå lui trôû veà phaàn ñaát cuõ ôû phía nam soâng Gianh,
hay quaù laém cuõng chæ chieám giöõa moät vaøi tænh ñòa ñaàu laø cuøng. Hoï cuõng töôûng vieäc
quaân Thanh sang nöôùc ta quaû laø vì muoán khoâi phuïc vöông vò cho vua Leâ, bieát ñaâu raèng
nhaø Thanh chæ ñuïc nöôùc beùo coø, toan ñöùng giöõa ñeå xem hai beân töông tranh maø thuû lôïi.

23
 LÖÏC LÖÔÏNG

Ngaøy 28 thaùng 8 naêm Caøn Long 53, theo leänh cuûa vua Cao Toâng, Toân Só Nghò cuøng
Höùa Theá Hanh chuaån bò xuaát phaùt.28 Sau khi caû hai maët traän ñoâng vaø taây ñeàu ñaõ truyeàn
hòch ñeå phoâ tröông thanh theá, quaân Thanh baét ñaàu tieán sang nöôùc ta.

1/ BOÄ PHAÄN CHÆ HUY

Cöù nhö toå chöùc haønh chaùnh vaø quaân ñoäi cuûa Thanh trieàu, ñoäi quaân vieãn chinh sang
ñaùnh nöôùc Nam bao goàm:

- Chæ huy toái cao: Toân Só Nghò, toång ñoác Löôõng Quaûng

- Yeåm trôï: Phuù Cöông, toång ñoác Vaân Quí

o Chæ huy quaân ñoäi (caùnh quaân maët ñoâng): ñeà ñoác Quaûng Taây Höùa Theá
Hanh (許世亨)29, coù hai phuï taù

ƒ toång binh30 Quaûng Taây Thöôïng Duy Thaêng (尚維昇)31, phoù

töôùng Toân Khaùnh Thaønh32

ƒ toång binh Quaûng Ñoâng Tröông Trieàu Long (張朝龍)33, phoù

töôùng Lyù Hoùa Long

o Chæ huy quaân ñoäi (caùnh quaân maët taây): ñeà ñoác Vaân Nam OÂ Ñaïi
Kinh34, coù hai phuï taù

ƒ toång binh Thoï Xuaân Ñònh Truï (定柱)35

ƒ toång binh Khai Hoùa Toân Khôûi Giao (孫起蛟)36

Ngoaøi ra coøn caùc caùnh quaân thoå daân, nghóa duõng, thaân binh cuûa caùc daân toäc thieåu soá
nhö quaân cuûa thoå ti Ñieàn Chaâu Saàm Nghi Ñoáng, ñi cuøng vôùi caùc xöôûng daân ôû Cao
Baèng.

2/ QUAÂN ÑOÄI ÑIEÀU ÑOÄNG

Theo nhöõng chi tieát ghi trong Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh chi Quaân Nhu Nghieân
Cöùu (乾隆重要戰爭之軍需研究) cuûa Lai Phuùc Thuaän (賴福順) thì quaân Thanh chia
laøm hai ñaïo chính: Quaûng Taây vaø Vaân Nam.

24
 a/ Löôõng Quaûng

Naêm Caøn Long thöù 53 (1788), thoaït tieân nhaø Thanh ñieàu ñoäng 5,000 quaân Quaûng Ñoâng,
10,000 quaân tænh Quaûng Taây, toång coäng laø 15,000 ngöôøi, trong ñoù 10,000 ngöôøi xuaát
quan tieán xuoáng, 2,000 ngöôøi phoøng thuû Laïng Sôn, 1,300 ngöôøi canh giöõ 18 kho löông
thöïc ôû beân ngoaøi cöûa aûi, 1,700 ngöôøi coøn laïi chia ra canh phoøng caùc nôi beân trong cöûa
aûi. Veà sau Toân Só Nghò thaáy 15, 000 khoâng ñuû neân laïi ñieàu ñoäng theâm 3,000 lính nöõa töø
Quaûng Ñoâng, 3,500 lính töø Quaûng Taây naâng con soá maët ñoâng leân toång coäng 21,500
ngöôøi.

Thaùng gieâng naêm Caøn Long thöù 54 (1789), sau khi trieät binh, laïi sai 3,000 quaân tænh
Quaûng Ñoâng, 2,100 quaân tænh Quaûng Taây ñeán cöûa Traán Nam caùc nôi phoøng thuû, toång
binh traán Höõu Giang laø Vöông Laâm laïi ñieàu ñoäng töø 900 ñeán 1,400 quaân chia ra tuaàn
phoøng caùc cöûa aûi thuoäc phuû Traán An. Quaân soá chính thöùc cuûa hai tænh Quaûng Ñoâng –
Quaûng Taây duøng vaøo chieán dòch ñaùnh nöôùc ta nhö vaäy vaøo khoaûng 3 vaïn ngöôøi, khoâng
tính phu phen vaø thoå binh, höông duõng.

Quaûng Ñoâng:

Quaân Quaûng Ñoâng töø Quaûng Chaâu ñöa tôùi, theo ñöôøng thuûy ñeán phuû Trieäu Khaùnh, qua
huyeän Phong Chaâu ra khoûi caûnh giôùi vaøo huyeän Thöông Ngoâ, phuû Ngoâ Chaâu, tænh
Quaûng Taây ñi qua phuû Taàm Chaâu, Nam Ninh ñeán beán ñoø huyeän Tuyeân Hoùa, roài töø ñoù
ñi theo ñöôøng boä ñeán huyeän Suøng Thieän, phuû Thaùi Bình, töø chaâu Ninh Minh maø qua
cöûa Traán Nam.

Naêm ngaøn quaân (ñôït I) ñieàu ñoäng töø tænh Quaûng Ñoâng goàm coù bao quaùt vaø ñeà tieâu moãi
ñoäi 1,500 ngöôøi, caùnh taû, caùnh höõu moãi caùnh 1,000 ngöôøi, do toång binh Tröông Trieàu
Long, vaø Lyù Hoùa Long chæ huy, chia töøng ñoäi 500 ngöôøi toång coäng laø möôøi ñoäi laàn löôït
keùo ñeán bieân caûnh Quaûng Taây. Nhöõng quaân naøy laø quaân môùi ñaùnh thaéng Ñaøi Loan,
phaàn lôùn vöøa môùi trôû laïi quaân doanh thì ñaõ bò sai ñi xuaát chinh laàn nöõa.

Quaân Quaûng Taây bao goàm 10,000 ngöôøi do ñeà tieâu, taû giang traán, höõu giang traán caùc
doanh chæ huy, trong ñoù 4,000 ngöôøi tôùi tröôùc ñöôïc phaân phoái chia nhau giöõ caùc cöûa aûi ôû
Traán Nam Quan, sau laïi ñieàu theâm 6,000 quaân nöõa cho ñuû soá 10,000 quaân.

Quaân Quaûng Ñoâng tieán vaøo trong caûnh giôùi huyeäân Thöông Ngoâ cuûa tænh Quaûng Taây thì
ñaõ coi nhö ra khoûi ñòa giôùi tænh mình, chieáu theo qui ñònh veà quaân nhu thì khi naøo coøn ôû
trong khu vöïc baûn tænh töø luùc xuaát quaân ñeán khi tôùi giaùp giôùi hai tænh chæ mang theo gaïo
aên, khoâng caàn mang muoái hay ñoà aên, coøn khi ñaõ rôøi khoûi baûn tænh thì taát caû gaïo muoái
thöùc aên ñeàu ñöôïc chu caáp, neáu thaéng traän trôû veà thì veà ñeán baûn tænh cuõng chæ phaûi mang
theo gaïo aên, quan vieân caùc tænh seõ öùng chieáu cung caáp daân ñinh phuïc dòch nhöõng nhu
caàu khaùc.

25
Quan binh tænh Quaûng Taây chieáu theo nhö theá maø caáp, chæ coù ñeán Traán Nam Quan roài,
ôû noäi ñòa thì theo luaät trong nöôùc, ra khoûi quan thì theo luaät xuaát caûnh. Theá nhöng Toân
Só Nghò laïi ra leänh cho nhöõng vieân chöùc bieän söï, quan binh töø khi chöa xuaát caûnh cuõng
chieáu theo chieát giaûm thöïc phaåm, ñònh raèng moãi ngöôøi quan binh moãi ngaøy ñöôïc phaùt
löông hai laàn, phoù töôùng 1 tieàn 6 phaân, tham töôùng, du kích 1 tieàn, ñoâ ti 7 phaân, thuû bò 6
phaân, thieân, baû toång cho chí ngoaïi uûy 4 phaân, tieàn ñoù bao goàm caû gaïo laãn ñoà aên, muoái
maém. Lính 2 phaân, coøn binh ñinh, caên dòch (lính chaên ngöïa), dö ñinh (phu phen) moãi
ngaøy ñöôïc 8 baùt 3 moâi gaïo.

Cöù tính theo löông boång luùc bình thôøi, vieäc caáp döôõng nhö theá bò giaûm bôùt nhieàu, neáu
tính moät thaùng thì phoù töôùng bò bôùt ñi 2 löôïng 4 tieàn, tham töôùng, du kích 1 löôïng 2 tieàn,
ñoâ ti 9 tieàn, thuû bò 6 tieàn, thieân thoáng 8 tieàn, baû toång, ngoaïi uûy 3 tieàn, binh lính phu phen
3 tieàn. Ñoå ñoàng ra löông laäu bò giaûm khoaûng 30%, trong ñoù thieân toång, binh ñinh bò
giaûm nhieàu nhaát. 37

Quan binh hai tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây cuøng caùc phu phen, binh lính chuyeân chôû
löông thaûo, ñöôøng boä vaø ñöôøng thuûy, toán phí toång coäng hôn 70,800 löôïng baïc. Naêm Caøn
Long thöù 53, tænh Quaûng Ñoâng ñieàu ñoäng 5000 quaân, ñem theo 266 con ngöïa, Quaûng
Taây ñieàu ñoäng 10,000 quaân cuøng 423 con ngöïa. Naêm Caøn Long thöù 54 laïi ñieàu theâm
3000 quaân tænh Quaûng Ñoâng, theâm 62 con ngöïa, tænh Quaûng Taây theâm 3,500 binh só
nhöng khoâng ñem theâm ngöïa. Ngöïa ñöôïc nuoâi baèng ñaäu maø tænh Quaûng Taây khoâng saûn
xuaát ñöôïc ñaäu neân khi ñi qua chaâu huyeän naøo thì caùc traïm seõ öùng chieáu cung caáp boán
thaêng thoùc, moãi thaïch traû cho 4 tieàn, 10 caân coû tính thaønh moät boù.

Ra khoûi cöûa aûi roài (töùc qua beân nöôùc ta) treân ñöôøng tôùi Leâ thaønh (thaønh Haø Noäi) vì
ñöôøng ñi gaäp gheành hieåm trôû, ñaát baèng raát ít, ngöïa khoâng theå ñi nhanh neân tính theo loái
cuõ, moãi con ngöïa ngaøy cho aên 4 thaêng ñaäu nhö luùc bình thôøi nuoâi doanh maõ, theâm 5
thaêng 3 baùt 3 moâi thoùc nhöng vì ra ngoaøi khoâng coù thoùc cho ngöïa aên neân ñoåi thaønh 2
thaêng 6 baùt 6 moâi gaïo vaø 2 boù coû, chieáu quaân nhu tính giaù laø 2 phaân baïc.38

Nhöõng quan binh khoâng coù ngöïa thì chieáu tieàn nuoâi ngöïa maø caáp cho ñeå traû phu phen.
Toång keát laàn naøy quan binh löôõng Quaûng, caû lính laãn ngöïa cuøng phu phen, hao phí
22,153 löôïng baïc, gaïo 2,804 thaïch gaïo. Nhöõng quan ñi ngöïa treân boä, moãi con ngöïa
ñöôïc caáp hai ngöôøi phu, coøn nhöõng phu phen, ngöïa caàn theâm thì caùc traïm tuøy theo nhu
caàu maø cung öùng, neáu khoâng coù ñuû thì baét theâm daân phu. Phu phen cöù theo leä moãi
ngöôøi ñöôïc traû 5 phaân baïc, khoâng coù gaïo nhöng laàn naøy ôû quan noäi thì moãi ngöôøi ñöôïc
5 phaân, ra quan ngoaïi thì ñöôïc 8 phaân, moãi ngaøy ñöôïc moät thaêng gaïo. Tröôùc ñaây khi ra
ñaùnh caùc vuøng quan ngoaïi (mieàn baéc) thì ngöïa cho thaû rong kieám aên nhöng laàn naøy
trieàu ñình phaûi caáp gaïo coû cho ngöïa vì tình hình ñòa theá khoâng gioáng nôi khaùc.

Vaøo thôøi kyø naøy beân ngoaøi cuõng nhö beân trong aûi Traán Nam, möa daàm raát nhieàu, ñöôøng
ñi laïi caøng khoù khaên, maáy naêm lieàn bò haïn haùn nhöng töø vaøo thu ñeán nay laïi quaù nhieàu

26
nöôùc, nhieàu ñoaïn ñöôøng nuùi bò ngaäp. Töø Traán Nam Quan ñeán Leâ thaønh, ñöôøng khoaûng
600 daëm, ñi qua ba con soâng Thoï Xöông, Thò Caàu, Phuù Löông, nöôùc soâng chaûy xieát,
binh maõ qua laïi raát khoù khaên, phaûi ñeán trung tuaàn thaùng möôøi trôøi taïnh raùo, ñaïi binh luùc
aáy môùi tieán qua ñöôïc. Boán ngaøn quaân lính phoøng thuû caùc aûi cuûa tænh Quaûng Taây vì bò
möa daàm neân khí haäu khoâng laønh maïnh, soá ngöôøi bò beänh raát nhieàu. Coøn quaân cuûa tænh
Quaûng Ñoâng bò ñieàu ñi töø cuoái thaùng 9, maát 10 ngaøy töø moàng 1 ñeán ngaøy 11 thaùng 10
taát caû môùi ra khoûi caûnh giôùi nhöng phaûi sau ngaøy 20 thaùng 11 môùi ñeán ñöôïc Traán Nam
Quan.

Toân Só Nghò khoâng ñôïi cho quaân Quaûng Ñoâng ñeán ñuû soá ñaõ ra leänh phaùt binh, ñích thaân
hoái thuùc quan binh, cho raèng ñaõ treã laém roài. Theá nhöng thôøi ñoù quan ngoaïi trôøi möa taàm
taõ, quaân ñi khoâng khoûi öôùt aùt chaäm chaïp neáu ra khoûi cöûa quan roài ñöùng laïi chôø thì
khoâng theå tieán ñöôïc, ñaønh phaûi ñôïi ñeán trung tuaàn thaùng möôøi veà sau, trôøi taïnh raùo môùi
tieáp tuïc ñi.

Ngaøy 28 thaùng 10, giôø Maõo teá côø môû cöûa aûi tieán qua, Toân Só Nghò ñích thaân ñöa 3,800
quaân tænh Quaûng Taây, theâm 1,500 quaân tænh Quaûng Ñoâng, toång coäng 5,300 ngöôøi tôùi
Laïng Sôn thì ñoùng quaân ñôïi theâm vieän binh. Ngaøy 12 thaùng 11, theâm 3,500 quaân Quaûng
Ñoâng, 1,200 quaân tænh Quaûng Taây ñeán, Toân Só Nghò phaân boá 2,000 quaân phoøng thuû treân
ñöôøng ñi, ñöa 8,000 quaân tieán leân.

Quaûng Taây:

Veà tænh Quaûng Taây, ngoaøi 5000 quaân baûn boä, Toân Só Nghò cuõng ñieàu ñoäng 4000 quaân
ñang traán giöõ ôû Nam Quan vaø caùc cöûa aûi, laïi tuyeån theâm 1000 quaân boå sung thaønh 5000
ngöôøi naâng quaân soá cuûa tænh Quaûng Taây leân toång coäng 10,000 ngöôøi.39 Ngoaøi soá lính ra,
Quaûng Taây coøn mang theo 423 con ngöïa, veà sau taêng vieän 3,500 binh só, toång coäng
13,500 quaân vaø 423 ngöïa.

Tính nhö theá toång coäng soá quaân do Toân Só Nghò tröïc tieáp chæ huy bao goàm hai tænh
Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây laø 21,500 quaân vaø 751 con ngöïa. Theo tieâu chuaån moãi con
ngöïa laø 2 ngöôøi phu thì hoï phaûi ñieàu ñoäng theâm khoaûng 1500 daân phu ñeå phuïc dòch cho
751 con ngöïa nöõa, rieâng maët Quaûng Taây toång coäng caû lính laãn phu chaên ngöïa leân
khoaûng treân döôùi 23,000 ngöôøi.40 Cuõng neân noùi roõ laø ngöïa maø quaân Thanh duøng trong
chieán dòch khoâng phaûi laø loaïi ngöïa chieán maø laø loaïi ngöïa baûn ñòa, nhoû nhöng dai söùc ñeå
duøng cho quan quaân cöôõi vaø chôû ñoà ñaïc, suùng ñaïn. 41

Trong soá naøy, khoaûng chöøng 18,000 ngöôøi qua aûi Nam Quan tieán vaøo Thaêng Long,
5,000 coøn laïi chia thaønh ba toaùn, 2,000 ngöôøi ôû laïi phoøng thuû Laïng Sôn, 1300 ngöôøi
chia ra canh gaùc 17 kho löông thöïc ñöôïc thaønh laäp doïc theo tuyeán ñöôøng töø Laïng Sôn
ñeán kinh ñoâ, 1700 ngöôøi khaùc chia ra canh phoøng caùc nôi hieåm yeáu.42

27
Ñöôøng qua nöôùc ta laém röøng nhieàu nuùi, suùng lôùn (大礮) khoâng theå mang theo ñöôïc neân
chæ ñem ñöôïc phaùch sôn phaùo (劈山礮) vì töông ñoái goïn nheï deã vaän chuyeån. Coù ñieàu
Quaûng Taây laïi khoâng ñöôïc trang bò loaïi suùng naøy, Toân Só Nghò phaûi ñieàu ñoäng ñem 20
khaåu phaùch sôn phaùo töø Quaûng Ñoâng.

b/ Vaân Quí

Caùc phuû Khai Hoùa vaø Laâm An cuûa Vaân Nam thoâng vôùi An Nam, trong ñoù huyeän Moâng
Töï tieáp giaùp vôùi traán Höng Hoùa cuûa An Nam, töø Laâm An ñeán bieân giôùi khoaûng chöøng
hôn 30 traïm, töø bieân giôùi Höng Hoùa ñeán Leâ Thaønh nöôùc An Nam, xa gaàn theá naøo, qua
nhöõng vuøng naøo tin töùc khoâng ñöôïc roõ reät. Coøn töø Laâm An ñeán bieân giôùi phaûi qua 3 con
soâng, ñeàu phaûi qua ñaát cuûa thoå daân, chöôùng khí raát naëng, nöôùc soâng tuy chaûy xuoâi
nhöng laïi khoâng coù thuyeàn beø gì maø qua ñöôïc, cuõng chaúng bieát laø ñi ñeán ñaâu. Moät
ñöôøng do phuû Khai Hoùa tôùi Maõ Baïch Quan ñi qua ñaát Tuyeân Quang cuûa An Nam thì xa
Leâ thaønh, loä trình phaûi qua hôn 20 traïm, so vôùi loái qua Moâng Töï thì gaàn hôn, khí haäu
cuõng toát hôn, laïi khoâng xa ñaát Cao Baèng, Laïng Sôn cuûa An Nam neân vì theá theo ñöôøng
Maõ Baïch maø tieán binh.

Khôûi ñaàu ñieàu ñoäng quaân ba phuû Khai Hoùa, Laâm An, Quaûng Nam (beân Taøu) 3,000
quaân ngaøy 15 thaùng 9 toång ñoác Vaân Quí laø Phuù Cöông phuïng chæ tieán binh roài, laïi do
hai phuû Laâm An, Khai Hoùa ñieàu ñoäng 2,000 quaân do toång binh Khai Hoùa laø Toân Khôûi
Giao thoáng laõnh tieán ñeán ñoùng ngay taïi Maõ Baïch Quan, cuøng vôùi caùc ñeà, phuû, ñoác tam
tieâu cuøng caùc thaønh thuû, khuùc taàm, voõ ñònh caùc doanh ñieàu binh 3,000 ngöôøi, ñònh ngaøy
moàng 10 thaùng 11 seõ cuøng ñeán bieân khaåu, laïi cuøng caùc quan traán thuû caùc doanh Ñaïi Lyù,
Chieâu Thoâng, ñoùng caùch Khai Hoùa chöøng 20 traïm.

Ngaøy 13 thaùng 11, Phuù Cöông daãn 1,000 ñoác tieâu binh ñeán Maõ Baïch Quan tröôùc, cuøng
2,000 quaân truù ñoùng nôi ñaây chia thaønh töøng ñoäi ra khoûi cöûa aûi, döï ñònh ngaøy 17 seõ xuaát
phaùt. Veà sau vì phu löông chöa ñuû neân phaûi hoaõn laïi ñeán giôø Thìn ngaøy 20 môùi khôûi
trình, 3,000 binh chia laøm ba ngaû sai phoù töôùng Ñònh Truï ñi ñaàu, Phuù Cöông, OÂ Ñaïi
Kinh daãn hai ñoäi theo sau. Coøn nhöõng binh lính chöa tôùi kòp thì sau ñoù seõ ñi. Ra khoûi
cöûa aûi ñöôøng röøng raäm raïp, loä trình caøng theâm hieåm trôû, caùc quan binh ñi ra khoûi cöûa
quan, quan saùt tình hình khoâng bieát neân chia nhau ra maø ñi hay vaãn neân ñi chung moät
toaùn. Moät ngaøn teân lính thuoäc phuû Quaûng Nam vaø 500 lính thuoäc phuû Phuù Chaâu thoâng
thaïo ñöôøng loái cuõng ñöôïc ñöa theo. Ñaïi binh phaûi ñi qua nhöõng trieàn nuùi raát heïp, moïi
ngöôøi phaûi leo treøo, daét díu nhau maø tieán theo haøng moät, moãi ngaøy chæ ñi ñöôïc 3, 40
daëm, khoâng theå naøo nhanh hôn.

Tính nhö theá toång coäng taát caû quaân soá cuûa Vaân Nam – Quí Chaâu söû duïng laø 8000 ngöôøi
do OÂ Ñaïi Kinh vaø Ñònh Truï chæ huy nhöng ñôït ñaàu tieân chæ ñem 3000 quaân ñi tröôùc,
5000 quaân ñoùng taïi bieân giôùi chôø leänh. Ngoaøi ra coøn coù 1500 thoå daân vuøng bieân giôùi,
thoâng thaïo ñòa theá ñöôøng ñi nöôùc böôùc ñi theo ñeå daãn loä vì ñöôøng nuùi cöïc kyø hieåm trôû

28
khoù ñi. Theo taøi lieäu cuûa nhaø Thanh, toång ñoác Vaân Quí Phuù Cöông taâu raèng mình voán laø
“theá toäc Maõn Chaâu, chòu ôn raát naëng”43 neân tình nguyeän chæ huy 5000 quaân cuøng vôùi ñeà
ñoác OÂ Ñaïi Kinh xuaát quan nhöng vua Cao Toâng khoâng baèng loøng, laáy lyù do laø moät ñoaøn
quaân khoâng theå coù hai nguyeân soaùi ngang nhau, khoâng ngöôøi naøo döôùi ngöôøi naøo.44
Thaønh thöû khi ra khoûi cöûa aûi chæ coù OÂ Ñaïi Kinh vaø Ñònh Truï maø thoâi.

c/ Daân phu

Ngoaøi thaønh phaàn lính chính qui, quaân Thanh coøn coù theâm nhöõng ñoaøn daân phu ñi theo
ñeå chaên ngöïa, khuaân vaùc nhöng khoâng roõ reät laø bao nhieâu, ñöôïc söû duïng theo töøng coâng
taùc hay ñi luoân vôùi quaân ñoäi. Ñeå laøm coâng taùc vaän taûi suùng oáng, quaân duïng, canh giöõ vaø
chuyeån vaän löông thaûo ... ñoùng raûi raùc doïc theo truïc loä tieán quaân hay phuïc dòch taïi maët
traän hoï cuõng ñieàu ñoäng moät löôïng daân phu tính ra coøn ñoâng hôn caû binh só.45

Soá ngöôøi naøy phaàn lôùn laø daân chuùng vuøng nam Trung Hoa bò baét ñi laøm coâng khoâng
löông (ñöôïc côm aên trong soá gaïo hoï mang vaùc) vaø caû moät soá ngöôøi Vieät Nam taïi caùc
vuøng bieân giôùi. Rieâng Quaûng Taây loä tuyeán ñaõ leân ñeán 54,000 ngöôøi. Con soá daân phu
Vaân Quí khoâng thaáy ghi roõ nhöng taøi lieäu nhaø Thanh coù vieát laø Phuù Cöông coù xuaát
24,000 thaïch gaïo ñuû duøng trong 3 thaùng, tính trung bình moãi ngöôøi aên 1 thaêng moät ngaøy
thì soá nhaân löïc ñieàu ñoäng phaûi treân döôùi 30,000 ngöôøi. Ngoaøi ra, daân phu thöôøng xoay
chuyeån (rotation) neân vieäc qua laïi nhoän nhòp deã cho ngöôøi ta caùi caûm töôûng laø ñoâng hôn
con soá thöïc söï. Theo thoùi thöôøng, nhaø Thanh phao truyeàn ñaïi quaân leân ñeán 50 vaïn, roõ
raøng laø moät con soá thoåi phoàng ñeå doïa daãm quaân Nam.

d/ Thoå binh

Caùc traán, hieäp, doanh taïi ñoác phuû ñeà laân caän cuõng ñöôïc leänh chuaån bò theâm vaøi nghìn
quaân seõ ñieàu ñoäng sau, tính ra rieâng tænh Vaân Nam cuõng ñaõ döï bò hôn moät vaïn quaân caû
thaûy. Ngoaøi ra coøn thoå quan chaâu Baûo Laïc laø Noâng Phuùc Taán (農福縉) cuõng tình
nguyeän ñi theo, Toân Só Nghò lieàn sai y ñem nghóa duõng taán coâng Cao Baèng. Thoå ti chaâu
Thoå Ñieàn (土田) laø Saàm Nghi Ñoáng (岑宜棟) cuõng daãn 1500 thoå binh ñeán Thaùi Bình ñi
theo quaân doanh. Ngoaøi ra coøn thoå quan Ñoâ Long (都龍) laø Hoaøng Vaên Thaùi (黃文泰)46
vaø thoå quan Baûo Thaéng (保勝) laø Hoaøng Vaên Thao (黃文韜) cuõng tình nguyeän ñem
quaân ñi theo quaân Thanh ñeå ñaùnh Taây Sôn. Rieâng maïc höõu xöôûng Ba Boàng (波篷) laø
Laâm Teá Thanh (林際清) ñöôïc nhaø Thanh ñaëc thöôûng haøm tri huyeän, thoáng suaát nhöõng
ngöôøi trong xöôûng ñi theo quaân Thanh.

Rieâng caùnh quaân Vaân Quí, nhaø Thanh cuõng ñieàu ñoäng 1,500 thoå binh vuøng bieân giôùi
Hoa – Vieät ñeå daãn ñöôøng nhöng caùnh quaân naøy khoâng ñuïng ñoä vôùi quaân Nam thì ñaõ ruùt
veà nöôùc. Toång soá thoå binh nhö vaäy vaøo khoaûng 3,000 quaân maëc daàu khoâng ít quaân cuûa

29
moät soá chaâu huyeän phía baéc nöôùc ta cuõng nhaân dòp naøy tieáp tay vôùi ñòch, gia nhaäp ñoaøn
quaân vieãn chinh.

e/ Dö ñaûng nhaø Leâ

Nhöõng boài thaàn nhaø Leâ khi chaïy sang Taøu ñeàu coá gaéng trình baøy tình hình nöôùc ta moät
caùc laïc quan maø tình hình giao tranh giöõa caùc cöïu thaàn vaø quaân Taây Sôn xen keõ nhö
hình da beo. Theo lôøi thuaät cuûa moät giaùo só trong Hoäi Truyeàn Giaùo Haûi Ngoaïi thì maáy
naêm qua ñaát Baéc Haø choã naøo cuõng loaïn laïc nhöng vì moãi ngöôøi moät yù neân khoâng keát
hôïp ñöôïc thaønh moät löïc löôïng. Vaû laïi vieäc noåi leân coù leõ phaàn lôùn vì “kieán cô nhi taùc”
chöù khoâng phaûi vì gheùt nhaø Taây Sôn hay coù daï hoaøi Leâ. Coù nhoùm töï xöng con chaùu nhaø
Lyù, laïi coù ngöôøi töï nhaän laø con chaùu cuï Nguyeãn Bænh Khieâm maø saám Traïng coù ñoaùn
raèng y laø chaân long thieân töû.47 Khi nghe tin quaân Thanh saép söûa sang ñaùnh nöôùc ta, moät
soá cöïu thaàn nhaø Leâ toan ñem quaân ñaùnh uùp Thaêng Long vaø noåi leân taán coâng quaân Taây
Sôn nhöng aâm möu bò baïi loä.48

Töïu trung, tuy dö ñaûng cuûa Baéc Haø coù maët ôû khaép nôi nhöng chöa haún ñaõ ñoàng tình vôùi
quaân Thanh vaø cuõng khoâng chòu ñaët döôùi quyeàn cuûa Leâ Chieâu Thoáng hay moät toân thaát
nhaø Leâ maø phaàn lôùn hoaït ñoäng nhö moät söù quaân caùt cöù. Tuy nhieân hoï cuõng khieán cho
moät soá lôùn quaân Taây Sôn bò caàm chaân ôû caùc ñòa phöông chung quanh thaønh Thaêng
Long, phaûi coá thuû ñeå baûo veä cho ñaïi quaân ruùt lui. Nhöõng ngöôøi ñoù khi quaân Thanh tieán
sang, moät phaàn bò thoå haøo phaûn coâng, moät phaàn bò daân chuùng vaø ñaùm du thuû du thöïc
thöøa gioù beû mang, nhaân cô hoäi noåi leân tieâu dieät.

Quaân soá Quaân soá Ngöïa ñôït Ngöïa ñôït Thoå binh Daân phu Löông thöïc
ñôït I ñôït II I II (thaïch gaïo*)
(1788) (1789) (1788) (1789)
Quaûng 5,000 3,000 266 62 1,500 54,000 30,000
Ñoâng

Quaûng Taây 10,000 3,500 423 0 80,000

Vaân – Quí 10,000 1,500 30,000 24,000

Toång coäng 25,000 6,500 689 62 3,000 84,000 134,000

* thaïch: 125 caân khoaûng 75 kg (ñôøi Thanh). Ngaøy xöa, ñôn vò ño löôøng 10 hôïp thaønh
moät thaêng, 10 thaêng thaønh moät ñaáu, 10 ñaáu thaønh 1 thaïch. Nhö vaäy tính ñôn giaûn thì 1
thaêng khoaûng 750 gram, 1 ñaáu khoaûng 7.5 kg.

3/ LÖÔNG THÖÏC

30
Khoù khaên veà tieáp lieäu cho quaân ñoäi vaãn laø trôû ngaïi lôùn lao nhaát moãi khi quaân Taøu sang
ñaùnh nöôùc ta.49 Ñeå giaûi quyeát vaán ñeà löông thöïc, Toân Vónh Thanh taâu leân vua Caøn
Long ñeå taïm thôøi ñaët toång haønh dinh taïi phuû Thaùi Bình (beân Taøu) do quaän ñaïo Dieân
Kieán (延建) laø Luïc Höõu Nhaân (陸有仁) phoái hôïp vôùi tri phuû Thaùi Bình Laâm Hoå Baûng
(林虎榜) cuøng lo toan. Khi quaân ra khoûi traán Nam Quan roài thì luùc aáy binh löông seõ do
caùc löông traïm (糧站) cung öùng. Caùc löông traïm naøy do Höõu Giang Ñaïo Toáng Vaên
Hình (宋文型) cuøng tri phuû Nam Ninh Coá Quyø (顧葵), tri phuû Traán An Traàn Ngoïc Laân
(陳玉麟) quaûn lyù. Ñeå chi phí, ngoaøi soá löôïng hôn 30 vaïn löôïng baïc toàn ngaân cuûa tænh
Quaûng Taây, Toân Vónh Thanh phaûi taâu veà trieàu ñeå yeâu caàu caùc tænh phuï caän phuï theâm
hôn 50 vaïn löôïng nöõa cho ñuû chi duïng.50

Rieâng hai tænh Löôõng Quaûng, phu phen vaø tieàn chuyeân chôû caû boä laãn thuyû ñeå töø caùc nôi
taäp trung ñeán cöûa Nam Quan tröôùc khi ra ñi cuõng ñaõ toán 70,800 löôïng baïc. Coøn veà ngöïa
thì phaûi nuoâi baèng ñaäu maø tænh Quaûng Taây khoâng saûn xuaát ñöôïc neân caùc traïm seõ phaûi
thay theá baèng thoùc, moãi thaïch tính giaù 4 tieàn, coøn coû thì möôøi caân tính thaønh moät boù.
Sau khi ra khoûi aûi, ñöôøng ñi töø Nam Quan ñeán Thaêng Long gaäp gheành khoù ñi, hieåm trôû
neân khoâng theå ñi nhanh, ngöïa cho aên theo loái cuõ, moãi ngaøy 4 thaêng ñaäu theâm 5 thaêng, 3
baùt, 3 moâi thoùc nhöng vì khoâng coù thoùc neân ñoåi thaønh 2 thaêng, 6 baùt, 6 moâi gaïo vaø 2 boù
coû, chieáu quaân nhu tính thaønh tieàn laø 2 phaân baïc.51

Nhöõng quan binh naøo khoâng coù ngöïa thì chieáu tieàn nuoâi ngöïa maø traû cho phu phen.
Quan ñi ngöïa treân boä thì moãi con ñöôïc caáp hai maõ phu, ñi ñeán traïm naøo thì traïm aáy
phaûi lo, neáu khoâng coù maõ phu thì baét daân phu thay theá. Phu theo leä moãi ngöôøi laø 5 phaân
baïc, ra khoûi nöôùc thì ñöôïc 8 phaân vaø moät thaêng gaïo.

Quaân cuûa tænh Quaûng Ñoâng ñi töø Quaûng Chaâu tôùi theo ñöôøng thuûy ñeán Trieäu Khaùnh,
qua Taàm Chaâu roài ñi theo ñöôøng boä ñeán Ninh Minh ñeå qua aûi Nam Quan. Quaân Thanh
chia thaønh töøng ñoäi moãi ñoäi 500 ngöôøi, phaûi töï mang gaïo nhöng muoái vaø ñoà aên tôùi ñaâu
thì quan laïi ñòa phöông cung caáp, chæ khi ñaõ qua khoûi aûi Nam Quan vaøo ñòa giôùi nöôùc ta
thì môùi ñöôïc höôûng luaät xuaát caûnh. Cuõng theo Laïi Phuùc Thuaän, vieân chöùc vaø binh só
ñöôïc caáp phaùt theo bieåu xuaát sau ñaây:

Chöùc vuï Löông 1 ngaøy Löông 1 thaùng Bò xeùn bôùt

Phoù töôùng 1 tieàn 6 phaân 4 löôïng 8 tieàn 2 löôïng 4 tieàn

Tham töôùng, du kích 1 tieàn 3 löôïng 1 löôïng 2 tieàn

Ñoâ ti 7 phaân 2 löôïng 1 tieàn 9 tieàn

Thuû bò 6 phaân 1 löôïng 8 tieàn 6 tieàn

31
Thieân toång, baû toång, ngoaïi uûy 4 phaân 1 löôïng 2 tieàn 3 tieàn

Lính 2 phaân 6 tieàn 3 tieàn

Caên dòch (lính chaên ngöïa) 8 baùt 3 moâi gaïo

Dö ñinh (phu phen) 8 baùt 3 moâi gaïo

Tieàn naøy laø tieàn löông bao goàm caû gaïo laãn ñoà aên, maém muoái cho moät ngaøy. Theo tính
toaùn cuûa Lai Phuùc Thuaän, neáu tính ra löông thaùng thì ñoå ñoàng moãi ngöôøi maát ñi 1/3
löông, quaû laø moät thieät thoøi lôùn. Coù ñieàu chuùng ta khoâng roõ khi bôùt löông nhö theá, caùc
quan binh coù ñöôïc höùa heïn gì veà vieäc truy laõnh sau naøy, hay trôï caáp gì cho gia ñình
khoâng. Tuy nhieân ñieàu ñoù cuõng xaùc ñònh raèng coâng khoá cuûa nhaø Thanh ôû ñòa phöông
hay trung öông cuõng ñeàu kieät queä nhaát laø vaøo thôøi gian naøy, Thanh trieàu ñang taäp trung
taøi vaät chuaån bò buoåi tieäc thoï baùt tuaàn cuûa vua Caøn Long, moät ñaïi leã heát söùc toán phí vaø
huy hoaøng naêm 1790. Nhaø Thanh cuõng phaûi ñuùc theâm moät loaïi tieàn ñaëc bieät ñeå duøng
trong chieán dòch ñaùnh Ñaïi Vieät, moät maët coù boán chöõ Caøn Long Thoâng Baûo (乾隆通寶)
moät maët coù hai chöõ An Nam (安南)52. Ñaây laø loaïi tieàn “khoâng baûo chöùng” ñuùc ra chæ coát
ñeå tieâu treân ñaát nöôùc ta vaø giaù trò cuûa noù tuøy theo haøng hoùa coù theå mua ñöôïc theo leänh
cuûa vua Leâ vaø seõ duøng moät khi nöôùc ta trôû thaønh moät quaän huyeän cuûa Taøu53. Ñaây cuõng
laø moät baèng côù veà söï tuùng quaãn cuûa caùc tænh mieàn nam Trung Hoa noùi rieâng vaø cuûa
Thanh trieàu noùi chung. Tuy nhieân vua Caøn Long vaãn coá heát söùc ra veû thieân trieàu vaø
thöôøng ban thöôûng raát haäu hó cho caùc phaùi ñoaøn coáng thaàn phieân thuoäc ñeán trieàu coáng
hay thuï phong ñeå toû ra raèng thôøi ñaïi cuûa mình huy hoaøng vaø thònh trò.

Theo nhö söû saùch thì quaân Thanh khoâng ñieàu ñoäng baùt kyø binh (töùc quaân Maõn Chaâu)
maø chæ duøng Haùn quaân (töùc Luïc doanh). Ngoaøi ra hoï coøn söû duïng moät soá lôùn thoå binh
töùc laø nhöõng caùnh quaân rieâng tröïc thuoäc nhöõng thoå ti, thoå haøo, chaâu muïc, tuø tröôûng ...
caùc daân toäc thieåu soá ôû khaép mieàn taây nam Trung Hoa (vaø moät soá ôû mieàn baéc nöôùc ta,
bieân giôùi Hoa Vieät). Daãu cho ñoaøn quaân ngoaïi nhaäp naøy coù ñöôïc söï höôûng öùng vaø tieáp
tay cuûa quaân binh taøn dö nhaø Leâ cuøng moät soá Hoa kieàu ñang sinh soáng treân ñaát nöôùc ta,
coù leõ toång soá binh só chieán ñaáu khoâng leân quaù 5 vaïn ngöôøi (maëc daàu soá daân phu coù theå
theâm nhieàu vaïn ngöôøi khaùc) trong soá ñoù moät phaàn ñöôïc phaân chia ñeå giöõ caùc truïc loä
tieán quaân vaø vaän chuyeån löông thaûo neân con soá vaøo ñöôïc ñeán Thaêng Long ñeå chia ra
truù ñoùng phaûi thaáp hôn. Boãng döng coù theâm haøng chuïc vaïn ngöôøi ôû khaép nôi haún sinh
hoaït bình thöôøng cuûa quaàn chuùng bò xaùo troän vaø vì theá con soá ñöôïc thoåi phoàng hôn caû
söï thöïc. 54

Tuy nhieân, daân chuùng khoâng phaân bieät ñaâu laø daân phu, ñaâu laø binh só vaø chaéc chaén
trong khi giao tranh, soá löôïng daân phu cheát khoâng phaûi laø ít nhöng vì hoï chæ laø thaønh
phaàn ñöôïc söû duïng taïm thôøi neân sinh maïng cuûa hoï khoâng ai tính tôùi. Thanh trieàu chæ ghi
soá binh só chính qui bò gieát, coøn nhöõng giaùo só vaø söû saùch cuûa ta thì ghi caû daân phu.55

32
Quaân Thanh cuõng khoâng taäp trung ñi cuøng moät löôït maø ngoaøi soá quaân chieán ñaáu tieán
xuoáng Thaêng Long, moät soá lôùn khaùc laø thaønh phaàn tröø bò cuõng ôû trong tình traïng saün
saøng coøn ñoùng ôû caùc tænh vaø doïc theo bieân giôùi. Theo soá binh löông, quaân nhu maø nhaø
Thanh chuaån bò cho cuoäc vieãn chinh naøy chuùng ta thaáy raèng hoï khoâng ngöøng laïi ôû vieäc
taùi chieám kinh ñoâ maø coù aâm möu xa hôn nöõa.

Rieâng taïi kinh ñoâ, quaân Thanh ñöôïc traûi moûng ra nhieàu khu vöïc ngoaïi oâ ñeå baûo veä cho
chuû töôùng vaø khi ñaïi quaân tan raõ, ñaùm daân phu khoán khoå kia boû chaïy taùn loaïn, moät
phaàn theo ñöôøng röøng nuùi chaïy veà, phaàn khaùc bò daân chuùng saên baét. Ñoù cuõng laø lyù do
taïi sao nhieàu taøi lieäu cuûa AÂu Chaâu cho thaáy quaân Thanh troâng raát nheách nhaùc, ñi ñaâu
mang caû noài nieâu vaät duïng thaät beä raïc. Soá löôïng ñoâng ñaûo nhö theá truù ñoùng ôû moät thaønh
phoá nhoû beù nhö Thaêng Long thôøi ñoù quaû laø moät vaán ñeà, vieäc aên ôû sinh hoaït khoâng ñôn
giaûn, deã daøng gaây ra beänh truyeàn nhieãm, dòch teã ... coøn nguy hieåm hôn caû chieán tranh.
Caùc phuû ñeä cuûa vua Leâ vaø chuùa Trònh khi aáy cuõng ñaõ bò phaù tan hoang roài neân quaân
Thanh phaûi ñoùng quaân ôû beân ngoaøi, thôøi tieát khaéc nghieät cuûa naêm aáy khieán cho hoï laâm
vaøo caûnh heát söùc khoán khoå.

4/ LIEÂN LAÏC

Hai ñöôøng xuaát binh Quaûng Taây, Vaân Nam thì vieäc truyeàn tin cuûa quaân Thanh veà trieàu
ñình cuõng chia laøm hai nhaùnh.

Quaûng Taây loä tuyeán do Tröïc Leä, Haø Nam, Hoà Baéc, Hoà Nam caùc tænh, caùc tænh phía treân
Hoà Baéc thì töø Voõ Xöông xuoáng phía nam qua Nhaïc Chaâu, Hoà Nam, Tröôøng Sa, Haønh
Chaâu vaøo caûnh giôùi Toaøn Chaâu, Quaûng Taây, qua Queá Laâm, Lieãu Chaâu, Thaùi Bình roài
trôû laïi Ninh Minh, ñi qua Traán Nam Quan, xuoáng Laïng Sôn tôùi Thaêng Long. Töø Hoà
Nam veà baéc thì söû duïng caùc dòch traïm ñeå truyeàn tin, khoâng phaûi theâm ñaøi traïm, coøn tænh
Quaûng Taây voán dó chöa thieát laäp dòch traïm, töø Toaøn Chaâu ñeán bieân giôùi tôùi Traán Nam
Quan toång coäng laø hôn 1800 daëm ñaõ saép xeáp 35 choã chính traïm, yeâu traïm (traïm phuï),
tuøy theo ñöôøng baèng phaúng hay khoù ñi, loä trình xa hay gaàn maø moãi traïm ñaët töø 1 ñeán 20
con ngöïa, duøng taát caû 580 con.

Töø Traán Nam Quan ñeán Thaêng Long, thieát laäp 18 traïm thoâng tin, moãi traïm ñaët 20 con
ngöïa, toång coäng 360 con, nhu caàu caû thaûy 940 con ngöïa, do nhöõng chaâu coù saûn xuaát
ngöïa ôû quan noäi tìm mua ñem ñeán. Coøn nhö ñöôøng töø Thaêng Long xuoáng Thuaän Hoaù,
phoûng chöøng phaûi ñaët hôn 50 traïm, tuøy theo ñöôøng saù phaúng hay hieåm trôû maø ñaët 10
hay 12 con, tính ra khoaûng 5 ñeán 600 con ngöïa nöõa, seõ phaûi xuaát tieàn ra mua nhöng veà
sau Toân Só Nghò thua traän chaïy veà neân vieäc naøy baõi boû.

Coøn veà trong ñòa haït tænh Quaûng Taây caùc phuû Queá Laâm, Lieãu Chaâu, Tö AÂn, Nam Ninh,
Thaùi Bình ñöôøng ñi laém caàu khæ, hieåm trôû khoù duøng ngöïa, duøng ngöôøi ñi boä thuaän tieän
hôn. Caùc taáu chöông hay vaên baùo vaø tin töùc quan binh, nhaân phu, nhöõng nôi ngöôøi ngöïa

33
khoù qua laïi thì phaûi tu söûa coøn khe suoái raõnh thì phaûi baéc caàu noåi ñeå qua, töø Traán Nam
Quan trôû xuoáng coù ba con soâng phaûi laøm caàu baèng tre baéc ngang ñeå deã daøng cho vieäc
truyeàn tin töùc quaân söï.

Vaân Nam loä tuyeán thì vieäc truyeàn tin phaûi ñi qua caùc tænh Tröïc Leä, Haø Nam, Hoà Baéc,
Hoà Nam, Quí Chaâu, töø Bình Di (平彝) vaøo ñòa giôùi Vaân Nam thì töø tænh Vaân Nam
chuyeån qua Khai Hoùa, tôùi Maõ Baïch Quan roài ra khoûi bieân caûnh ñi tôùi Tuyeân Quang cuûa
An Nam, caû thaûy thieát laäp 25 ñaøi traïm, coøn töø Tuyeân Quang ñeán Leâ thaønh laäp theâm 15
traïm, caû thaûy 40 traïm ñeå truyeàn tin töùc quaân söï.56

So saùnh vôùi nhöõng chieán dòch khaùc (trong 10 chieán dòch cuûa nhaø Thanh ñôøi Caøn Long)
thì vieäc truyeàn tin cuûa chieán dòch naøy deã daøng hôn nhieàu, giao tranh laïi cuõng ngaén nguûi,
toång ñoác Toân Só Nghò chæ phaûi söû duïng coù 5 caùi traùp (laø loaïi hoäp coù khoaù ñöôïc nieâm
phong ñeå truyeàn tin quaân cô töø chieán tröôøng veà trieàu vaø ngöôïc laïi), nhöng vua Cao
Toâng cuõng ñaõ saép xeáp neáu nhö tin töùc binh nhung truyeàn ñaït khoâng sai soùt thì binh ñinh
caùc dòch traïm cuõng ñöôïc khen thöôûng.57

34
 NAM QUAÂN ÖÙNG CHIEÁN

1/ TIEÂN LEÃ

Ngaøy 22 thaùng 10 naêm Maäu Thaân (1788), sau khi Toân Só Nghò truyeàn hòch sang ñaùnh
nöôùc ta, cöïu quan nhaø Leâ laø Taï Ñình Thöïc (謝廷植) hoïp cuøng moät soá chaâu muïc ôû mieàn
Baéc58 vieát bieåu taâu leân Toân Só Nghò nhö sau:
Nguyeân vaên
乾隆五十三年十月十二日，接奉曉諭。本國以廣南土目阮惠佔踞黎城，黎氏
臣民自應感念舊德，志切同仇，候天兵過關會勦，分等效用。仰惟大人卹難
至仁，扶顛高誼，諄諄以名義禍福開發蒙蔽，蟻等不勝感激。
竊念本國黎王受封，天朝為下國君長世世相承三百餘年，蟻等食土為氓，實
受其賜，一旦嗣主失守社稷，流離奔播，凡有氣血，孰不悲酸。惟本國從來
所以傾覆之由，禍端誠非一日，黎王世失其柄，委政鄭氏，數世以來，,弄
權，政刑不舉，境內變故，無歲無之。迨至甲午構兵，南河生靈困於征斂，
疲於兵革，樂土為墟，十分之四五。暨前輔政鄭棟執國，濁亂尤甚，官貪吏
冗，兵驍民怨。
因此，廣南土目兄弟乘時而起，南海一帶，從此雲合。丙午夏，直搗都城，
與都交戰，前輔政鄭棟戰敗，出奔死亡於山西路，阮惠入城招安撫集，未嘗
殺戮一人，以此降者接踵，附者益眾。其年前國王維端59老病，阮惠扶以登
殿，歸其兵民簿籍，旋即卷甲而南，國內之民走依者不計其數。
未幾前王謝世，嗣孫維祁襲位，乃陰誘阮惠之叛臣阮整將兵入衛，阮整制斷
國命，眾情不附，京北，海陽，山西，山南等地方，處處群起而亂，兵火無
有寧日。故主為阮整所惑，肆行誅戮，人皆重足而立，爭趨於阮惠，乞來討
阮整之亂，於是南兵再至，故主為阮整所挾，兵敗奔亡。
玆年阮惠進入都城，復委前王之次子維監國奉祀，閲月復回故境。本國臣
民慮前王子孫微弱，不能把持有國，力請阮惠留撫，以安反側，實非有炎涼
之意，捨其舊而新是謀，蓋其事勢推移，弱者不能以自存，本國皇皇無所倚
以為安，必於阮惠是賴，庶幾有攸濟之理，而阮惠遜讓弗居，實無踞城取國
之心。
玆奉大人聲敘其怙過不悛之咎，竊恐事出傳聞，多非情實，故主母眷失國倉
懼，挾以訴苦者歸過於一人，而本國之臣若民，遂陷於從逆之案，自奉曉書
，咸慮此情不白，即名義固可畏而禍福尤至近，惟大人高懸明鏡洞照遠情，
庶幾蟻等得以披瀝悃忱，免於罪戾。
夫秉彝根於天性，存亡之際，感念者誰無是心。今故主一去無踪，奉大人題
請大皇帝派撥大兵，直抵黎城，飭令本國糾集迎請故主歸國，第不知去後風
濤嵐瘴，何處訪尋，而兵端一開，小民橫罹鋒鏑，諒大人哀矜惻怛之心所不

35
 忍。且本國經亂以來，物力大屈，今各道官兵數十萬，長驅而入，簞食壺漿
，實喜王師之至，而資糧供給，勢必不支，則隕越之懼彌深。
伏望大人曲垂鑒亮，覆奏大皇帝聖旨查明阮惠兩番入都事狀，許國人接領故
主母眷回國，核辨曲直，仍休按出口人馬草賜處分，俾本國有所統攝，蟻等
不勝惶慄待命之至，玆叩稟。
乾隆五十三年十月二十二日。60
Dòch aâm
Caøn Long nguõ thaäp tam nieân thaäp nguyeät thaäp nhò nhaät, tieáp phuïng hieåu duï. Baûn
quoác dó Quaûng Nam thoå muïc Nguyeãn Hueä chieám cöù Leâ thaønh, Leâ thò thaàn daân
töï öùng caûm nieäm cöïu ñöùc, chí thieát ñoàng cöøu, haäu thieân binh quaù quan hoäi tieãu,
phaân ñaúng hieäu duïng. Ngöôõng duy ñaïi nhaân tuaát naïn chí nhaân, phuø ñieân cao
nghò, truaân truaân dó danh nghóa hoaï phuùc khai phaùt moâng teá, nghó ñaúng baát thaéng
caûm kích.
Thieát nieäm baûn quoác Leâ vöông thuï phong, thieân trieàu vi haï quoác quaân tröôûng
theá theá töông thöøa tam baùch dö nieân, nghó ñaúng thöïc thoå vi manh, thöïc thuï kyø töù,
nhaát ñaùn töï chuû thaát thuû xaõ taéc, löu ly boân baù, phaøm höõu khí huyeát, thuïc baát bi
toan.
Duy baûn quoác toøng lai sôû dó khuynh phuùc chi do, hoaï ñoan thaønh phi nhaát nhaät,
Leâ vöông theá thaát kyø bính, uyû chính Trònh thò, soå theá dó lai, yeâm thuï loäng quyeàn,
chính hình baát cöû, caûnh noäi bieán coá, voâ tueá voâ chi. Ñaõi chí Giaùp Ngoï61 caáu binh,
Nam Haø sinh linh khoán ö chinh lieãm, bì ö binh caùch, laïc thoå vi khö, thaäp phaàn
chi töù nguõ. Kyù tieâàn phuï chính Trònh Ñoáng chaáp quoác, troïc loaïn vöu thaäm, quan
tham laïi nhuõng, binh kieâu daân oaùn.
Nhaân thöû, Quaûng Nam thoå muïc huynh ñeä thöøa thôøi nhi khôûi, Nam Haûi nhaát ñaùi,
toøng thöû vaân hôïp. Bính Ngoï haï, tröïc ñaûo ñoâ thaønh, döõ ñoâ giao chieán, tieàn phuï
chính Trònh Ñoáng chieán baïi, xuaát boân töû vong ö Sôn Taây loä, Nguyeãn Hueä nhaäp
thaønh chieâu an phuû taäp, vò thöôøng saùt luïc nhaát nhaân, dó thöû haøng giaû tieáp chuûng,
phuï giaû ích chuùng. Kyø nieân tieàn quoác vöông Duy Ñoan laõo beänh, Nguyeãn Hueä
phuø dó ñaêng ñieän, qui kyø binh daân baïc tòch, toaøn töùc quyeån giaùp qui nam, quoác
noäi chi daân taåu y giaû baát keá kyø soá.
Vò kyû tieàn vöông taï theá, töï toân Duy Kyø taäp vò, naõi aâm duï Nguyeãn Hueä chi baïn
thaàn Nguyeãn Höõu Chænh töông binh nhaäp veä, Nguyeãn Chænh cheá ñoaùn quoác
meänh, chuùng tình baát phuï, Kinh Baéc, Haûi Döông, Sôn Taây, Sôn Nam ñaúng ñòa
phöông, xöù xöù quaàn khôûi vi loaïn, binh hoaû voâ höõu ninh nhaät. Coá chuû vi Nguyeãn
Chænh sôû hoaëc, töù haønh tru luïc, nhaân giai truøng tuùc nhi laäp, tranh xu ö Nguyeãn
Hueä, khaát lai thaûo Nguyeãn Chænh chi loaïn, ö thò Nam binh taùi chí, coá chuû vi
Nguyeãn Chænh sôû hieäp, binh baïi boân vong.

36
 Tö nieân Nguyeãn Hueä tieán nhaäp ñoâ thaønh, phuïc uyû tieàn vöông chi thöù töû Duy
Caån giaùm quoác phuïng töï, duyeät nguyeät phuïc hoài coá caûnh. Baûn quoác thaàn daân löï
tieàn vöông töû toân vi nhöôïc, baát naêng baû trì höõu quoác, löïc thænh Nguyeãn Hueä löu
phuû, dó an phaûn traéc, thöïc phi höõu vieâm löông chi yù, xaû kyø cöïu nhi taân thò möu,
caùi kyø söï theá suy di, nhöôïc giaû baát naêng dó töï toàn, baûn quoác hoaøng hoaøng voâ sôû yû
dó vi an, taát ö Nguyeãn Hueä thò laïi, thöù kyû höõu du teá chi lyù, nhi Nguyeãn Hueä toán
nhöôïng phí cö, thöïc voâ cöù thaønh thuû quoác chi taâm.
Tö phuïng ñaïi nhaân thanh töï kyø hoã quaù baát thuaân chi cöõu, thieát khuûng söï xuaát
truyeàn vaên, ña phi tình thöïc, coá chuû maãu quyeán thaát quoác thöông cuï, hieäp dó toá
khoå giaû qui quaù ö nhaát nhaân, nhi baûn quoác chi thaàn nhöôïc daân, toaïi haõm ö toøng
nghòch chi aùn, töï phuïng hieåu thö, haøm löï thöû tình baát baïch, töùc danh nghóa coá
khaû uyù nhi hoaï phuùc vöu chí caän, duy ñaïi nhaân cao huyeàn minh giaùm ñoäng
chieáu vieãn tình, giaù kyû nghó ñaúng ñaéc dó phi lòch khoån thaàm, mieãn ö toäi leä.
Phuø bænh di caên ö thieân tính, toàn vong chi teá, caûm nieäm giaû thuyø voâ thò taâm. Kim
coá chuû nhaát khöù voâ tung, phuïng ñaïi nhaân ñeà thænh ñaïi hoaøng ñeá phaùi baùt ñaïi
binh, tröïc ñeå Leâ thaønh, söùc leänh baûn quoác cuû taäp nghinh thænh coá chuû qui quoác,
ñeä baát tri khöù haäu phong ñaøo lam chöôùng, haø xöù phoûng taàm, nhi binh ñoan nhaát
khai, tieåu daân hoaønh li phong ñích, löôïng ñaïi nhaân ai caêng traéc ñaùt chi taâm sôû
baát nhaãn. Thaû baûn quoác kinh loaïn dó lai, vaät löïc ñaïi khuaát, kim caùc ñaïo quan
binh soå thaäp vaïn, tröôøng khu nhi nhaäp, ñan thöïc hoà töông, thöïc hæ vöông sö chi
chí, nhi tö löông cung caáp, theá taát baát chi, taéc vaãn vieät chi cuï di thaâm.
Phuïc voïng ñaïi nhaân khuùc thuyø giaùm löôïng, phuùc taáu ñaïi hoaøng ñeá thaùnh chæ tra
minh Nguyeãn Hueä löôõng phieân nhaäp ñoâ söï traïng, höùa quoác nhaân tieáp laõnh coá
chuû maãu quyeán hoài quoác, haïch bieän khuùc tröïc, nhöng höu tieáp xuaát khaåu nhaân
maõ taûo töù xöù phaân, tæ baûn quoác höõu sôû thoáng nhieáp, nghæ ñaúng baát thaéng hoaøng
laät ñaõi meänh chi chí, tö khaáu baåm.
Caøn Long nguõ thaäp tam nieân thaäp nguyeät nhò thaäp nhò nhaät.
Dòch nghóa
Ngaøy 12 thaùng 10 naêm Caøn Long thöù 53 (1788), (chuùng toâi) tieáp nhaän ñöôïc hieåu
duï raèng baûn quoác bò thoå muïc ñaát Quaûng Nam laø Nguyeãn Hueä chieám cöù Leâ thaønh,
thaàn daân nhaø Leâ ai ai cuõng phaûi nghó ñeán ñöùc cuõ, ñoàng loøng caêm haän, ñôïi khi
thieân binh qua aûi tieãu tröø seõ chia nhau ra ñeå ñöôïc söû duïng.
Ngöôõng moä ñaïi nhaân coù loøng chí nhaân thöông xoùt ngöôøi bò naïn, ñôõ ñaàn keû ñang
ngaû nghieâng, khaúng khaùi laáy ñieàu hoaï phuùc, danh nghóa ñeå chæ baûo nhöõng ñieàu
môø toái cho chuùng toâi, thöïc heát söùc caûm kích.
Troäm nghó Leâ vöông nöôùc toâi thuï phong, thieân trieàu nghó ñeán vua nöôùc döôùi hôn
ba traêm naêm ñôøi ñôøi thöøa keá, boïn chuùng toâi laø daân aên loäc, chòu ôn vua, nay töï toân
moät sôùm maát caû xaõ taéc, löu laïc boân ñaøo, heã ai coøn chuùt khí huyeát khoâng theå khoâng

37
chua xoùt. Theá nhöng baûn quoác tröôùc ñaây sôû dó ñoå naùt, moái hoaï chaúng phaûi moät
ngaøy moät buoåi. Vua Leâ maát heát quyeàn bính, vieäc cai trò giao cho hoï Trònh caû, ñaõ
maáy ñôøi nay, ñeå cho yeâm hoaïn loäng quyeàn, chính trò phaùp luaät khoâng ai gìn giöõ,
trong nöôùc sinh ra bieán coá, khoâng naêm naøo khoâng, ñeå ñeán xaõy ra binh ñao naêm
Giaùp Ngoï (1774), daân chuùng Nam Haø khoán khoå veà söu thueá, ñaõ moûi meät chuyeän
binh ñao, laïi xaây thaønh ñaép luyõ, möôøi phaàn thì cheát ñeán boán naêm. Ñeán khi Trònh
Ñoáng naém quyeàn, loaïn laïc laïi caøng quaù laém, quan tham laïi nhuõng, binh kieâu daân
oaùn.
Chính vì theá maø anh em thoå muïc ñaát Quaûng Nam môùi thöøa cô noåi leân, daân chuùng
caû moät daûi bieån Nam, baáy giôø môùi taäp hôïp laïi. Muøa haï naêm Bính Ngoï (1786)
(quaân Taây Sôn) tieán ñeán thaúng kinh thaønh, hai beân giao chieán, phuï chính cuõ laø
Trònh Ñoáng bò thua, xuaát boân roài cheát ôû loä Sôn Taây, Nguyeãn Hueä vaøo thaønh chieâu
an, phuû duï khoâng heà gieát moät ai, ngöôøi naøo haøng thì tieáp nhaän khieán ngöôøi ñi theo
caøng luùc caøng ñoâng. Naêm tröôùc quoác vöông Duy Ñoan giaø caû beänh hoaïn, Nguyeãn
Hueä ñaêng ñieän phuø taù, daâng leân hoä tòch binh daân, vieäc xong cuoán giaùp trôû veà nam,
ngöôøi daân trong nöôùc chaïy theo khoâng bieát bao nhieâu maø keå.
Chaúng bao laâu tieàn vöông taï theá, töï toân Duy Kyø keá vò, laïi ngaàm vôøi phaûn thaàn cuûa
Nguyeãn Hueä laø Nguyeãn Chænh ñem quaân vaøo hoä veä, Nguyeãn Chænh chuyeân quyeàn
trò nöôùc, khieán daân tình khoâng theo, Kinh Baéc, Haûi Döông, Sôn Taây, Sôn Nam
caùc nôi, ñaâu ñaâu cuõng noåi leân laøm loaïn, binh löûa khoâng ngaøy naøo khoâng. Coá chuû
bò Nguyeãn Chænh meâ hoaëc, ra tay tru luïc khoâng keå gì, ngöôøi ngöôøi ngaû nghieâng
khoâng bieát ñöôøng naøo, ai naáy chaïy ñeán Nguyeãn Hueä xin ñem binh deïp loaïn
Nguyeãn Chænh, khieán cho Nam binh laïi phaûi trôû ra, coá chuû bò Nguyeãn Chænh eùp
böùc, thua traän boû chaïy.
Naêm nay Nguyeãn Hueä vaøo ñoâ thaønh, laäp con thöù cuûa tieàn vöông laø Duy Caän giaùm
quoác thôø phuïng, hôn thaùng laïi trôû veà ñaát cuõ. Thaàn daân nöôùc toâi thaáy con chaùu vua
cuõ yeáu heøn, khoâng giöõ noåi nöôùc neân môøi Nguyeãn Hueä ôû laïi chaên daét, deïp an phaûn
traéc, thaät chaúng phaûi coù yù noï taâm kia, boû cuõ thay môùi, coù ñieàu söï theá thay ñoåi, keû
yeáu khoâng theå töï toàn ñöôïc, baûn quoác vöõng vaøng cuõng laø nhôø vaøo Nguyeãn Hueä maø
yeân oån, maáy laàn muoán giöõ laïi nhöng Nguyeãn Hueä buïng daï khieâm nhöôøng, quaû
khoâng coù yù chieám thaønh laáy nöôùc.
Nay nghe ñaïi nhaân keå toäi, e raèng chæ laø nghe nhöõng lôøi ñoàn, phaàn lôùn khoâng phaõi
chuyeän thöïc, meï vaø quyeán thuoäc coá chuû maát nöôùc hoaûng hoát, cho neân ñoå toäi cho
ngöôøi, coøn thaàn daân baûn quoác thì bò caùi tieáng chaïy theo keû nghòch neân phaûi vieát
thö trình baøy, mong vieäc naøy ñöôïc saùng toû, sôï danh nghóa bò hoen oá maø hoaï phuùc
caän keà, mong ñaïi nhaân ñeøn trôøi soi xeùt thoâng hieåu ñöôïc tình caûnh ôû xa, ñoaùi
thöông ñeán thaân phaän chuùng toâi maø mieãn cho toäi loãi.
Phaøm tính trôøi ai chaúng nhôù nguoàn goác, vieäc maát coøn khoâng leõ khoâng nghó ñeán
hay sao? Nay coá chuû ñi roài khoâng nghe tung tích, ñaïi nhaân xin ñaïi hoaøng ñeá ñem
binh tieán thaúng ñeán Leâ thaønh, söùc cho chuùng toâi ngheânh ñoùn coá chuû veà nöôùc, thaät

38
 khoâng bieát moät khi (vua Leâ) ra ñi roài, phong ba lam chöôùng, bieát ñaâu maø kieám.
Moät khi ñaõ ra quaân, nhaân daân nôi hoøn teân muõi ñaïn, aét loøng traéc aån cuûa ñaïi nhaân
chaúng nôõ naøo. Nöôùc chuùng toâi töø thuôû binh ñao ñeán nay, taøi löïc ñeàu caïn kieät, nay
caùc ñaïo quan binh maáy chuïc vaïn keùo sang, tö löông chu caáp, aét laø chaúng ñuû, thaät
trong loøng sôï haõi khoân xieát.
Nay xin ñaïi nhaân ruû loøng soi xeùt, taâu leân ñaïi hoaøng ñeá tra xeùt roõ raøng Nguyeãn
Hueä hai laàn nhaäp ñoâ ra sao, ñeå cho daân nöôùc toâi ñöôïc ñoùn meï vaø quyeán thuoäc coá
chuû trôû veà, (ñeå cho) roõ raøng ngay cong, coøn nhaân maõ, löông thaûo ñaõ xuaát khaåu,
baûn quoác seõ lieäu ñöôøng lo toan, boïn chuùng toâi khoâng khoûi kinh hoaûng maø baåm
leân.
Ngaøy 22 thaùng 10 naêm Caøn Long thöù 53.
Cuõng nhaân dòp ñoù, Ngoâ Vaên Sôû yeâu caàu Leâ Duy Caån vaø moät soá quan laïi nhaø Leâ vieát
moät tôø bieåu trình baøy moïi vieäc ñeå xin nhaø Thanh baõi binh. Tôø bieåu naøy tuy coù nhieàu
ñieåm khoâng hoaøn toaøn ñuùng söï thöïc nhöng cuõng cung caáp ñöôïc moät soá chi tieát tröôùc ñaây
caùc söû gia chöa roõ, chaúng haïn teân nhöõng hoaøng thuùc bò Leâ Duy Kyø laøm haïi, xaùc ñònh laïi
moät soá söï vieäc vaø ñöa ra moät caâu hoûi veà chuyeän Leâ Hieån Toâng nhöôøng ñaát Thanh Ngheä
cho nhaø Taây Sôn, maø chuùng ta ngôø raèng chính ñaây laø ñaàu daây moái nhôï maø anh em
Nguyeãn Nhaïc, Nguyeãn Hueä coù aùc caûm vôùi Leâ Duy Kyø. Tôø baåm göûi Toân Só Nghò ñeà
ngaøy 22 thaùng 10 naêm Caøn Long thöù 53 (1788) nhö sau:

Nguyeân vaên

安南國前王黎維端親子黎維合族等叩稟於天朝兩廣總督部堂大人台閣下曦
囑乾隆五十三年十月初十日，接奉檄諭本國以廣南土目阮惠竊國逐主緣由，
事關重大，天兵遄指本國生靈之命所係不細，維忝預前王之子，國情顛末
，實所親見，豈敢緘默不以申請由維先祖累世以來臣事天朝，恪共職貢，
其實威福不在，柄歸輔政鄭氏二百餘年，及維親父年老，輔政前鄭棟執國
，政刑紊舛，國内乖離。阮惠遠在南陲，得一方民和，因於丙午年六月糾率
其眾，進入都城，與鄭氏交戰，前鄭棟戰敗走死，阮惠即收國内兵民簿籍歸
於維親父，閲月南回。

維之父割乂安之地，許為犒勞之物，又以親女歸之。未幾，維親父以病
謝世，阮惠又擁立嗣孫維祁襲位。詎意維祁陰誘阮惠之叛臣阮整，以兵入衛
。阮整擅作威福，中外咸怨，維祁為所誘掖，肆行誅戮，將其叔父黎維呂，
黎維璘，黎維會等三人投於宮井，維合族惴不自保，走依阮惠以為安。至
於外朝之臣以無罪酖武老將黄馮基，以私憾殺文老臣楊仲濟，人人自危，爭
往愬於阮惠求活。

維祁即背割地之約，與阮整謀議集合兵眾搆釁於乂安地方，因此阮惠使其家
將以所管轄內順化之兵長驅入都，討阮整之罪。維祁為阮整所挾出奔，阮整
敗死，維祁流播，不知下落。玆年三月，阮惠進至都城，招安逃散官吏人等

39
，且詢國人以復國於前王之子，而國内文武臣僚及耆老員目咸請阮惠留治其
國，不以維宗姓為歸。

阮惠崇執謙遜，以維乃前王血胤，年前兄長早亡，經前王立為世子，仍委
監國奉祀，又憫其微弱，國人不附，留其家臣領兵鎮輔，至如維兵民之數
，一切交還，而自引眾南回順化。

日者曾以國情耑遣介臣叩關具奏，奈因舊守隘負印在逃，天朝隘目遂以疏逖
賜搆，國書未能得達。玆維祁母眷具以亡國苦情懇乞上憲垂憐送回本國，仰
惟大皇帝柔遠依依，波及下國，上憲遵奉德意，不忍維之宗祀墜地，騰諭
本國臣民，亟圖恢復。

竊念維祁失守社稷，一去無蹤，阮惠實無據國之心，而虚負竊國之謗，蒙上
憲以名義播諸文告，且奏請大皇帝調遣各省水陸官兵數十萬，剋期分路進勦
，預飭本國臣民分等效用，國内不逞之徒縁此在在扇搖，指維宗族為棄國
事察媒孽其過失，以兵革之間，天朝誠非得已，顧以事情不白，致煩一番調
動。

竊恐維親屬或為強梁者所甘心，而本國四五年來，飢饉荐臻，創殘未殳，
一旦天兵入國，壺漿之外，供億必不能支，人民扶老携幼躱避奔逋，恐非上
憲宣播皇仁綏輯遐方之意，軏敢佈達惠曲，耑望査明阮惠所以入國復還之故
及本國臣民所以懇乞阮惠留治之由，仍許維與本國文武員弁接領維祁母眷
回國安養，至如維祁造釁亡國，不死社稷，流落何方，沒無音信，一體曲為
本國題達大皇帝天聽洞悉，指下處分，使本國臣民免於兵戈之苦，即上憲排
難卹孤之德，維舉於頂戴無窮已矣，今肅稟。

一肅遞不腆土物犀角貳座，重柒斤壹兩，土絹壹百疋。一耑遣候命宗人貳員
: 黎維逢，黎維重。文候命參員: 阮衙，武煇璞，陳伯覽。武候命參員:
阮廷寬，阮登垓，黎煇瓚。

乾隆五十三年十月二十二日。62

Dòch aâm

An Nam quoác tieàn vöông Leâ Duy Ñoan thaân töû Leâ Duy Caån hôïp toäc ñaúng khaáu
baåm ö thieân trieàu Löôõng Quaûng Toång Ñoác Boä Ñöôøng ñaïi nhaân ñaøi caùc haï hi
chuùc Caøn Long nguõ thaäp tam nieân thaäp nguyeät sô thaäp nhaät, tieáp phuïng hòch duï
baûn quoác dó Quaûng Nam thoå muïc Nguyeãn Hueä thieát quoác truïc chuû duyeân do, söï
quan trong ñaïi, thieân binh thuyeân chæ baûn quoác sinh linh chi meänh sôû heä baát teá,
Duy Caån thieåm döï tieàn vöông chi töû, quoác tình ñieân maït, thöïc sôû thaân kieán, khôûi
caûm giam maëc baát dó thaân thænh do Duy Caån tieân toå luyõ theá dó lai thaàn söï thieân
trieàu, khaùc coäng chöùc coáng, kyø thöïc uy phuùc baát taïi, bính qui phuï chính Trònh thò

40
nhò baùch dö nieân, caäp thaân phuï Duy Caån nieân laõo, phuï chính tieàn Trònh Ñoáng
chaáp quoác, chính hình vaën suyeãn, quoác noäi quai ly. Nguyeãn Hueä vieãn taïi nam
thuyø, ñaéc nhaát phöông daân hoaø, nhaân ö Bính Ngoï nieân luïc nguyeät cuû suaát kyø
chuùng, tieán nhaäp ñoâ thaønh, döõ Trònh thò giao chieán, tieàn Trònh Ñoáng chieán baïi
taåu töû, Nguyeãn Hueä töùc thu quoác noäi binh daân baïc tòch qui ö Duy Caån thaân phuï,
duyeät nguyeät nam hoài.

Duy Caån chi phuï caùt Ngheä An chi ñòa, höùa vi khao lao chi vaät, höïu dó thaân nöõ
qui chi. Vò kyû, Duy Caån thaân phuï dó beänh taï theá, Nguyeãn Hueä höïu uûng laäp töï
toân Duy Kyø taäp vò. Cöï yù Duy Kyø aâm duï Nguyeãn Hueä chi baïn thaàn Nguyeãn
Chænh, dó binh nhaäp veä. Nguyeãn Chænh thieän taùc uy phuùc, trung ngoaïi haøm oaùn,
Duy Kyø vi sôû duï dòch, töù haønh tru luïc, töông kyø thuùc phuï Leâ Duy Löõ, Leâ Duy
Laân, Leâ Duy Hoäi ñaúng tam nhaân ñaàu ö cung tænh, Duy Caån hôïp toäc chuùy baát töï
baûo, taåu y Nguyeãn Hueä dó vi an. Chí ö ngoaïi trieàu chi thaàn dó voâ toäi ñam voõ laõo
töôùng Hoaøng Phuøng Cô, dó tö haùm saùt vaên laõo thaàn Döông Troïng Teá, nhaân nhaân
töï nguy, tranh vaõng saùnh ö Nguyeãn Hueä caàu hoaït.

Duy Kyø töùc boäi caùt ñòa chi öôùc, döõ Nguyeãn Chænh möu nghò taäp hôïp binh chuùng
caáu haán ö Ngheä An ñòa phöông, nhaân thöû Nguyeãn Hueä söû kyø gia töôùng dó sôû
quaûn haït noäi Thuaän Hoaù chi binh tröôøng khu nhaäp ñoâ, thaûo Nguyeãn Chænh chi
toäi. Duy Kyø vi Nguyeãn Chænh sôû hieäp xuaát boân, Nguyeãn Chænh baïi töû, Duy Kyø
löu baù, baát tri haï laïc. Tö nieân tam nguyeät, Nguyeãn Hueä tieán chí ñoâ thaønh, chieâu
an ñaøo taùn quan laïi nhaân ñaúng, thaû tuaân quoác nhaân dó phuïc quoác ö tieàn vöông
chi töû, nhi quoác noäi vaên voõ thaàn lieâu caäp kyø laõo vieân muïc haøm thænh Nguyeãn
Hueä löu trò kyø quoác, baát dó Duy Caån toâng tính vi qui.

Nguyeãn Hueä suøng chaáp khieâm toán, dó Duy Caån naõi tieàn vöông huyeát daän, nieân
tieàn huynh tröôûng taûo vong, kinh tieàn vöông laäp vi theá töû, nhöng uyû giaùm quoác
phuïng töï, höïu maãn kyø vi nhöôïc, quoác nhaân baát phuï, löu kyø gia thaàn laõnh binh
traán phuï, chí nhö Duy Caån binh daân chi soá, nhaát thieát giao hoaøn, nhi töï daãn
chuùng nam hoài Thuaän Hoaù.

Nhaät giaû taêng dó quoác tình chuyeân khieån giôùi thaàn khaáu quan cuï taáu, naïi nhaân
cöïu thuû aûi phuï aán taïi ñaøo, thieân trieàu aûi muïc toaïi dó sôù ñòch töù caáu, quoác thö vò
naêng ñaéc ñaït. Tö Duy Kyø maãu quyeán cuï dó vong quoác khoå tình khaån khaát
thöôïng hieán thuyø laân toáng hoài baûn quoác, ngöôõng duy ñaïi hoaøng ñeá nhu vieãn y y,
ba caäp haï quoác, thöôïng hieán tuaân phuïng ñöùc yù, baát nhaãn Duy Caån chi toâng töï
truî ñòa, ñaèng duï baûn quoác thaàn daân, cöùc ñoà khoâi phuïc.

Thieát nieäm Duy Kyø thaát thuû xaõ taéc, nhaát khöù voâ tung, Nguyeãn Hueä thöïc voâ cöù
quoác chi taâm, nhi hö phuï thieát quoác chi baøng, moâng thöôïng hieán dó danh nghóa
baù chö vaên caùo, thaû taáu thænh ñaïi hoaøng ñeá ñieàu khieån caùc tænh thuyû luïc quan

41
binh soå thaäp vaïn, khaéc kyø phaân loä tieán tieãu, döï söùc baûn quoác thaàn daân phaân
ñaúng hieäu duïng, quoác noäi baát sính chi ñoà duyeân thöû taïi taïi phieán dao, chæ Duy
Caån toâng toäc vi khí quoác söï saùt möu nghieät kyø quaù thaát, dó binh caùch chi gian,
thieân trieàu thaønh phi ñaéc dó, coá dó söï tình baát baïch, chí phieàn nhaát phieân ñieàu
ñoäng.

Thieát khuûng Duy Caån thaân thuoäc hoaëc vi cöôøng löông giaû sôû cam taâm, nhi baûn
quoác töù nguõ nieân lai, cô caån toàn traên, saùng taøn vò thuø, nhaát ñaùn thieân binh nhaäp
quoác, hoà töông chi ngoaïi, cung öùc taát baát naêng chi, nhaân daân phuø laõo hueà aáu
ñoaï tò boân boâ, khuûng phi thöôïng hieán tuyeân baù hoaøng nhaân tuy taäp haø phöông
chi yù, ngoät caûm boá ñaït hueä khuùc, chuyeân voïng tra minh Nguyeãn Hueä sôû dó nhaäp
quoác phuïc hoaøn chi coá caäp baûn quoác thaàn daân sôû dó khaån khaát Nguyeãn Hueä löu
trò chi do, nhöng höùa Duy Caån döõ baûn quoác vaên voõ vieân bieän tieáp laõnh Duy Kyø
maãu quyeán hoài quoác an döôõng, chí nhö Duy Kyø taïo haán vong quoác, baát töû xaõ
taéc, löu laïc haø phöông, moät voâ aâm tín, nhaát theå khuùc vi baûn quoác ñeà ñaït ñaïi
hoaøng ñeá thieân thính ñoäng taát, chæ haï xöû phaân, söù baûn quoác thaàn daân mieãn ö
binh qua chi khoå, töùc thöôïng hieán baøi naïn tuaát coâ chi ñöùc, Duy Caån cöû toäc ñính
ñaùi voâ cuøng dó hó, kim tuùc baåm.

Nhaát tuùc ñeä baát thieån thoå vaät teâ giaùc nhò toaï, troïng thaát caân nhaát löôïng, thoå
quyeân nhaát baùch thaát. Nhaát chuyeân khieån haäu meänh toâng nhaân nhò vieân: Leâ
Duy Phuøng, Leâ Duy Troïng. Vaên haàu meänh tam vieân: Nguyeãn Nha, Vuõ Huy
Phaùc, Traàn Baù Laõm. Voõ haàu meänh tam vieân: Nguyeãn Ñình Khoan, Nguyeãn
Ñaêng Cai, Leâ Huy Taùn.

Caøn Long nguõ thaäp tam nieân, thaäp nguyeät, nhò thaäp nhò nhaät.

Dòch nghóa

Con ruoät cuûa tieàn vöông nöôùc An Nam Leâ Duy Ñoan (töùc vua Hieån Toâng) laø Leâ
Duy Caån cuøng caùc ngöôøi trong hoï cuùi ñaàu baåm tröôùc aùnh saùng Löôõng Quaûng
Toång Ñoác Boä Ñöôøng ñaïi nhaân cuûa thieân trieàu:
Ngaøy moàng 10 thaùng 10 naêm Caøn Long thöù 53 (chuùng toâi) nhaän ñöôïc hòch duï veà
nguyeân do vieäc thoå muïc ñaát Quaûng Nam Nguyeãn Hueä troäm ñaát ñuoåi chuû, söï vieäc
lieân quan troïng ñaïi, thieân binh (chæ quaân nhaø Thanh) keùo sang aûnh höôûng ñeán
sinh linh baûn quoác khoâng nhoû neân ñöùa con heøn moïn cuûa tieàn vöông laø Duy Caån
xin ñem moïi vieäc tình hình trong nöôùc, töø tröôùc tôùi sau chính maét troâng thaáy,
chaúng leõ ngaäm mieäng khoâng noùi, vaäy xin trình leân:
Toå tieân nhaø Duy Caån tröôùc nay nhieàu ñôøi thôø phuïng thieân trieàu, tuy vaãn kính
caån trieàu coáng nhöng thöïc ra uy phuùc khoâng coù, hôn hai traêm naêm qua quyeàn
haønh ôû trong tay hoï Trònh phuï chính. Ñeán khi cha cuûa Duy Caån (töùc vua Hieån

42
Toâng) tuoåi giaø, ngöôøi phuï chính tröôùc laø Trònh Ñoáng (töùc Trònh Toâng) troâng coi
vieäc nöôùc, tình hình roái ren, ñaát nöôùc chia reõ. Nguyeãn Hueä ôû bieân thuøy phía nam
xa xoâi, ñöôïc moät phöông daân hoøa, nhaân thaùng 6 naêm Bính Ngoï (1786) keùo roác
quaân ra tieán ñeán ñoâ thaønh, giao chieán vôùi hoï Trònh, Trònh Ñoáng chieán baïi boû
chaïy roài cheát, Nguyeãn Hueä lieàn ñem binh daân hoä tòch trong nöôùc giao laïi cho
thaân phuï Duy Caån, moät thaùng sau trôû veà nam.
Cha cuûa Duy Caån caét ñaát Ngheä An ñeå laøm vaät khao thöôûng coâng lao, laïi ñem
con gaùi gaû cho. Chaúng bao laâu, thaân phuï Duy Caån ngoïa beänh taï theá, Nguyeãn
Hueä laïi uûng laäp töï toân Duy Kyø leân noái ngoâi. Ngôø ñaâu Duy Kyø laïi aâm möu duï doã
phaûn thaàn cuûa Nguyeãn Hueä laø Nguyeãn (Höõu) Chænh, ñem binh vaøo baûo veä.
Nguyeãn Chænh taùc oai taùc phuùc, trong trieàu ngoaøi noäi ñeàu oaùn haän, Duy Kyø nghe
lôøi xuùc xieåm, laøm chuyeän tru luïc, ñem caùc chuù Leâ Duy Löõ, Leâ Duy Laân, Leâ Duy
Hoäi ba ngöôøi neùm xuoáng gieáng trong cung, Duy Caån vaø caùc thaân toäc khaùc lo
khoâng töï baûo veä ñöôïc, (neân phaûi) chaïy ñeán döïa vaøo Nguyeãn Hueä cho ñöôïc yeân
thaân. Ñeán ngay caû caùc baày toâi ôû ngoaøi trieàu nhö voõ laõo töôùng Hoaøng Phuøng Cô,
vì thuø rieâng maø gieát vaên laõo thaàn Döông Troïng Teá, ai naáy caûm thaáy nguy cô,
cuõng voäi vaøng chaïy ñeán vôùi Nguyeãn Hueä mong ñöôïc soáng.
Duy Kyø laïi boäi öôùc caét ñaát, cuøng vôùi Nguyeãn Chænh taäp hôïp binh chuùng gaây roái
ôû ñaát Ngheä An, thaønh thöû Nguyeãn Hueä phaûi sai gia töôùng ñem quaân töø Thuaän
Hoùa rong ruoåi keùo vaøo kinh ñoâ, phaït toäi Nguyeãn Chænh. Duy Kyø bò Nguyeãn
Chænh eùp phaûi xuaát boân, Nguyeãn Chænh thua traän maø cheát, Duy Kyø löu laïc,
khoâng bieát ôû ñaâu.
Thaùng ba naêm nay, Nguyeãn Hueä tieán vaøo ñoâ thaønh, chieâu an caùc quan laïi ñang
töù taùn caùc nôi, hoûi ngöôøi trong nöôùc xem con caùi vua tröôùc coù ai, caùc quan vaên
voõ cuøng ngöôøi giaø caû vieân muïc môùi xin Nguyeãn Hueä ôû laïi trò nöôùc khoâng ñeå hoï
nhaø Duy Caån nöõa63. Theá nhöng Nguyeãn Hueä laø ngöôøi leã pheùp khieâm toán, thaáy
Duy Caån laø maùu huyeát cuûa tieàn vöông, tröôùc ñaây khi huynh tröôûng maát sôùm (töùc
thaùi töû Duy Vó), ñaõ töøng ñöôïc tieàn vöông laäp laøm theá töû, neân uûy nhieäm vieäc giaùm
quoác, teá leã, laïi sôï theá löïc yeáu ôùt, ngöôøi trong nöôùc khoâng theo, neân ñeå gia thaàn
caàm quaân ôû laïi traán thuû, coøn nhö binh daân cuûa Duy Caån nhaát thieát traû laïi caû, roài
ñöa quaân trôû veà Thuaän Hoùa …
Sau ñoù chuùng toâi ñaõ töøng ñem tình hình trong nöôùc sai quan ôû bieân giôùi taâu leân
moïi vieäc, theá nhöng keû vieân muïc giöõ aûi caàm aán troán ñi, quan thieân trieàu laïi lôø
môø khoâng roõ chuyeän, thaønh ra quoác thö khoâng ñeán ñöôïc. Coøn nhö vieäc meï vaø
quyeán thuoäc cuûa Leâ Duy Kyø ñem khoå tình vong quoác khaån caàu thöôïng hieán
thöông xoùt ñöa veà nöôùc, döïa vaøo loøng voã veà keû ôû xa cuûa ñaïi hoaøng ñeá xuoáng ñeán
chuùng toâi, thöôïng hieán tuaân phuïng thaùnh yù, khoâng ñaønh ñeå cho gioøng gioõi nhaø
Duy Caån toâi bò taøn luïi, thöông xoùt caû thaàn daân neân mong cho coù ñöôøng khoâi
phuïc.

43
 Troäm nghó Duy Kyø khoâng giöõ noåi xaõ taéc, ñi roài khoâng bieát tung tích ra sao, coøn
Nguyeãn Hueä quaû khoâng coù yù chieám ñoaït, nay ngöôøi ta bòa ñaët ra raèng cöôùp
nöôùc, xin thöôïng hieán laáy danh nghóa baù caùo cho moïi ngöôøi, laïi taâu leân ñaïi
hoaøng ñeá ñeå ñem maáy chuïc vaïn thuûy luïc quan binh caùc tænh, ñònh thôøi haïn ñem
sang tieãu tröø, laïi söùc cho thaàn daân baûn quoác caùc nôi chia nhau öùng phoù, nhöõng
keû baát maõn trong nöôùc trong loøng khaáp khôûi, chæ vì ngöôøi trong hoï nhaø Duy Caån
boû nöôùc mong laáy laïi, gaây chuyeän can qua neân taâu leân söï vieäc khoâng roõ raøng
khieán thieân trieàu vì loøng thaønh maø cöïc chaúng ñaõ phaûi ñieàu ñoäng ñeán binh ñao.
Troäm nghó thaân thuoäc nhaø Duy Caån coù leõ vì hung haêng quaù maø ñaønh loøng laøm
theá chöù baûn quoác boán naêm naêm nay ñoùi khoå ñieâu taøn chöa hoài phuïc, moät khi
thieân binh nhaäp quoác, ngoaøi vieäc baàu nöôùc gioû côm ra ñoùn chaéc khoâng theå cung
öùng noåi, nhaân daân treû giaø lôùn beù troán traùnh heát, thaät khoâng phaûi laø ñieàu thuaän
tieän cho thöôïng hieán tuyeân baù loøng nhaân aùi cuûa hoaøng ñeá ñeán phöông xa, ban boá
hueä ñöùc cho daân chuùng, vaäy xin tra xeùt roõ raøng vieäc Nguyeãn Hueä nhaäp quoác roài
laïi trôû veà, cuøng nguyeân do vieäc thaàn daân baûn quoác khaån caàu Nguyeãn Hueä ôû laïi
cai trò, ñeå cho Duy Caån cuøng vaên voõ quan vieân tieáp laõnh meï con, quyeán thuoäc
Duy Kyø veà nöôùc an döôõng. Coøn nhö Duy Kyø gaây haán ñeå ñeán noãi maát nöôùc, neáu
khoâng cheát thì cuõng löu laïc nôi ñaâu khoâng coù tin töùc gì, moïi chuyeän xin vì baûn
quoác maø ñeà ñaït leân ñaïi hoaøng ñeá ñeå truyeàn chæ xöû phaân, mieãn cho thaàn daân baûn
quoác caùi khoå binh qua, aáy laø coâng ñöùc thöông xoùt, giaûi naïn cuûa thöôïng hieán vaäy.
Duy Caån cuøng toaøn theå toâng toäc voâ cuøng ñoäi ôn, nay trình leân.
Xin ñeä leân thoå vaät hai chieác söøng teâ, naëng baûy caân moät löôïng, moät traêm suùc luïa.
Nay sai toâng nhaân hai ngöôøi laø Leâ Duy Phuøng, Leâ Duy Troïng cuøng ba vaên quan
theo haàu laø Nguyeãn Nha, Voõ Huy Phaùc, Traàn Baù Laõm, ba vieân voõ quan theo haàu
laø Nguyeãn Ñình Khoan, Nguyeãn Ñaêng Cai, Leâ Huy Taùn.
Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy 22 thaùng 10. 64

Xem nhö theá, khi nghe tin quaân Thanh saép söûa keùo qua, nhaø Taây Sôn cuõng heát söùc noã
löïc duøng ñöôøng loái ngoaïi giao meàm moûng ñeå yeâu caàu ñoái phöông baõi binh. Moät ñieåm
ñaùng ñeå yù laø trong baûn vaên neâu treân, caùc quan nhaø Leâ chæ goïi Leâ Duy Kyø laø “coá chuû”
(chuû cuõ), gia ñình nhaø Leâ chaïy sang Taøu laø “coá chuû maãu quyeán” (meï vaø thaân nhaân chuû
cuõ) cho thaáy nhaø Taây Sôn ñaõ xaùc ñònh vua Leâ khoâng coøn laø chuû nöôùc nöõa. Ñaây cuõng laø
moät chi tieát ñaùng löu yù cho chuùng ta thaáy Nguyeãn Hueä ñaõ ñaët töông quan Hoa – Vieät
treân moät bình dieän môùi.

2/ HAÄU BINH

Söû nöôùc ta gaàn nhö khoâng ñeà caäp gì ñeán vieäc quaân ta chuaån bò nghinh chieán, coøn söû
Trung Hoa thì chæ mieâu taû ñöôøng tieán quaân cuûa hoï maø thoâi. Tuy nhieân raûi raùc trong moät
soá söû lieäu, chuùng ta cuõng bieát ñöôïc quaân Nam khoâng hoaøn toaøn chæ trieät thoaùi maø thöïc
teá cuõng coù saép xeáp vôùi muïc ñích caàm chaân ñòch ñeå ñaïi quaân ruùt veà Ninh Bình. Chính vì

44
theá maø Toân Só Nghò tieán quaân khaù deã daøng khieán cho oâng ta töôûng raèng quaân Taây Sôn
ñaõ ruùt khoûi Baéc Haø traû laïi cöông thoå cho nhaø Leâ. Cuoäc trieät binh ñoù eâm thaém ñeán noãi
gaàn nhö khoâng ai hay bieát vaø quaân Thanh khoâng khoõi phoùng ñaïi leân moät soá chieán coâng
ñeå baùo caùo veà trieàu ñình.

Baéc Haø thôøi kyø ñoù ñang laâm vaøo caûnh ñoùi keùm, moät phaàn vì chieán tranh taøn phaù trong
nhieàu naêm, laïi theâm thieân tai maát muøa. Theo lôøi cuûa caùc quan nhaø Leâ, maáy naêm tröôùc
trôøi haïn haïn laïi theâm dòch teã neân bò naïn ñoùi, ñeán naêm naøy (Maäu Thaân, 1788) thì laïi möa
daàm. Rieâng ôû Thaêng Long, quaân Taây Sôn lo cuûng coá thöïc löïc ñeå choáng giöõ neân quyeàn
haønh ñeàu trong tay Ngoâ Vaên Sôû. OÂng cho xuùc tieán vieäc xaây ñaép thaønh luyõ khaép nôi, trai
traùng ñaõ ñaønh, ñaøn baø con treû cuõng phaûi tham gia caùc coâng taùc lao dòch. Ñeå coù ñuû chi
phí, quaân Taây Sôn thu thueá “maõi loä”, ai muoán vaøo thaønh Thaêng Long thì phaûi ñoùng tieàn
töø 20 ñeán 30 vaên.

Vieäc taän duïng nhaân löïc vaø thu goùp taøi löïc, löông thöïc ñaõ taïo cho ñoái phöông nhieàu khoù
khaên vaø chính nhaø Thanh cuõng phaûi thuù nhaän raèng hoï ñaõ khoâng tìm ñöôïc gaïo thoùc maø
traùi laïi coøn phaûi duøng gaïo ñem sang ñeå nuoâi ñaùm quaân nhaø Leâ.

... Ngoaøi soá quaân löông cung öùng cho quan binh, laàn naøy ta coøn phaûi phaùt cho
ngöôøi An Nam ôû Leâ thaønh veà haøng 3, 4 vaïn thaïch, ñeán sau chæ coøn cho ñöôïc vaøi
traêm thaïch coøn bao nhieâu phaùt tieàn. 65

Traùi laïi theo söû nöôùc ta thì vua toâi nhaø Leâ bò baét phaûi cung öùng löông thöïc cho quaân
Thanh maø tình hình theâ thaûm nhö sau:

... Baáy giôø luoân naêm maát muøa, ñoùi keùm, nhaát laø naêm naøy laïi caøng quaù laém. Quaân
lính nhaø Thanh ñoùng ôû kinh thaønh roâng rôõ cöôùp boùc; daân chuùng laïi caøng chaùn
gheùt. Trieàu ñình ñoác thuùc löông quaân, caùc chaâu vaø caùc huyeän ñeàu khoâng cung
öùng. Nhaø vua (Leâ Duy Kyø) beøn sai caùc quan chia nhau laøm vieäc naøy. Daân chuùng
coù ngöôøi ñeán noãi phaûi khoùc loùc maø daâng noäp. Ñöôøng tieáp teá löông thöïc quaân
Thanh thì xa, neân bao nhieâu löông vaø tieàn maø trieàu ñình thu ñöôïc cuûa daân ñeàu
ñem cung ñoán cho hoï heát saïch. Coøn vaøi vaïn ngöôøi vöøa nghóa binh caùc ñaïo vöøa öu
binh Thanh Ngheä thì ñeàu loøng khoâng daï troáng ñi theo vieäc binh nhung. Loøng
ngöôøi do ñaáy laïi caøng chia reõ tan taùc.66

Khi nghe tin quaân Thanh saép söûa sang ñaùnh nöôùc ta, Ngoâ Vaên Sôû sai noäi haàu Phan Vaên
Laân ñem 1000 quaân leân chæ huy caùc phoøng tuyeán choáng giöõ. Töø Laïng Sôn ñeán Thaêng
Long, ñöôøng nhieàu nuùi non, röøng ruù raát khoù ñi, Phan Vaên Laân thieát laäp nhieàu ñoàn traïi
maø theo nhaø Thanh mieâu taû thì laø cho nhieàu toaùn quaân phuïc kích saün ñeå ñoùn ñaùnh giaëc.
Moät soá ñoàn luyõ baèng goã ñöôïc döïng leân, ngoaøi ñaøo haøo, caém choâng theo loái boá trí cuûa
Ñaøng Trong. Theo söû nhaø Thanh coøn ñeå laïi, quaân ta mai phuïc saùu nôi, ít thì 1, 2 ngaøn
ngöôøi, nhieàu thì leân tôùi 3, 4 ngaøn. Tuy nhieân ñaây chæ laø con soá maø Toân Só Nghò taâu leân

45
ñeå cho chieán coâng theâm hieån haùch, thöïc söï moãi nôi quaân ta chæ ñoùng töø vaøi chuïc ñeán
moät, hai traêm ngoaïi tröø caùc vò trí hieåm yeáu döïa vaøo ba con soâng lôùn.

Nhöõng luyõ ñoù giao cho thoå quan, thoå binh phoøng ngöï, chæ coù moät soá ít laø quaân só töø
Thaêng Long leân yeåm trôï. Ngoaøi ba vò trí chính yeáu döïa vaøo ba con soâng, quaân ta cuõng
ñoùng theâm ba vò trí phuï ñeå caàm chaân ñòch maø söû nhaø Thanh coù ghi laø Gia Quan – Ha
Hoä, Tam Dò – Truï Höõu, Thoï Xöông, Thò Caàu vaø Phuù Löông. Moät ñieàu chaéc chaén laø
quaân Nam döïa vaøo ñòa theá hieåm trôû ñeå ngaên ñòch vaø duøng nghi binh ñeå laøm chaäm böôùc
tieán quaân Thanh nhöng moät khi thaáy khoâng choáng ñôõ noåi lieàn ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc
löôïng coøn thoå binh, thoå quan thaáy quaân Thanh theá maïnh thöôøng ñaàu haøng.

Moät trong nhöõng baát lôïi cuûa quaân ta laø vò trí yeát haàu ñeå chaën ñòch laø khu vöïc Laïng Sôn
thì traán thuû Phan Khaûi Ñöùc ñaõ trôû giaùo theo giaëc, laïi chuû ñoäng ñoùng vai tieân phong ñem
quaân ñaùnh xuoáng. Traàn Danh Bính sau khi khuyeân giaûi hoï Phan khoâng nghe lieàn taäp
trung löïc löôïng ngaên chaën gaây khoù khaên khoâng ít cho quaân Thanh. OÂng bò baét trong traän
Truï Höõu vaø bò cheùm ñaàu cuøng vôùi taát caû nhöõng ngöôøi bò sa vaøo tay ñòch.

46
 CHIEÁN CUOÄC

Sau khi ñöôïc leänh, quaân Thanh chia hai ngaû keùo sang nöôùc ta. Caùnh quaân Quaûng Ñoâng
vì ñieàu ñoäng töø nhieàu nôi neân maõi ñeán 20 thaùng 10 tröôùc sau môùi tôùi ñöôïc Traán Nam
Quan. Ñöôïc caùi vaøo muøa naøy thôøi tieát töông ñoái taïnh raùo neân vieäc di chuyeån cuõng
khoâng maáy khoù khaên. Toân Só Nghò khoâng ñôïi cho quaân caùc nôi tôùi ñuû, truyeàn leänh cho
ñeà ñoác Höùa Theá Hanh taäp trung caùnh quaân Quaûng Taây ngaøy 28 thaùng 10, giôø Maõo teá côø
môû cöûa quan tieán qua.67

Töø Traán Nam Quan ñeán Laïng Sôn ñöôøng saù coøn baèng phaúng deã ñi neân khi ñeán thò traán
roài, Toân Só Nghò ra leänh cho quaân nghæ laïi 2 ngaøy chôø quaân ôû sau ñi tôùi roài môùi tieáp tuïc.
Ngoaøi Laïng Sôn phaûi qua moät con soâng (soâng Kyø Cuøng), haøng töôùng nhaø Taây Sôn laø
Phan Khaûi Ñöùc cho chaët tre laøm beø keát thaønh caàu phao quaân Thanh môùi qua ñöôïc.

Ngaøy moàng moät thaùng 11 naêm ñoù, Toân Só Nghò baøn vôùi Höùa Theá Hanh chia quaân thaønh
hai ngaû:

- Ñaïo quaân thöù nhaát theo phía traùi ñöôøng Mai Pha (枚坡) do tri huyeän Laâm
Teá Thanh daãn xöôûng daân (töùc phu phen töø beân Taøu sang khai moû ôû nöôùc ta)
vaø ñaùm quaân caàn vöông daãn loä. Ñöôøng phía naøy vöøa heïp vöøa hieåm trôû neân
chæ coù 1000 quaân Thanh ñi theo.

- Ñöôøng thöù hai theo Giang Haùn (江漢) ôû caùnh höõu tænh Laïng Sôn do Phan
Khaûi Ñöùc tuyeån thoå binh ñöa loái,68 ñi theo caùc ngaû Nhaân Lyù (仁里),Ñöôøng
Giaùp (唐甲),Mai Tieâu (枚梢),Quang Lang (桄榔...). Phía naøy ñöôøng töông
ñoái roäng raõi deã ñi hôn, chính laø ñöôøng maø xöa nay söù thaàn nöôùc ta vaãn duøng
moãi khi qua tieán coáng nöôùc Taøu. Tuy nhieân gaàn ñaây, vì tình hình loaïn laïc
neân troäm cöôùp noåi leân nhö röôi, khoâng ai daùm qua laïi. Suoát ñoaïn ñöôøng naøy
chæ coù hai choã töông ñoái khoù ñi laø Nuùi Meï Con (Maãu Töû Laõnh) vaø UÙy Thieân
Quan (teân thöôøng goïi laø Quæ Moân Quan).69

Toân Só Nghò tieán quaân theo ñöôøng Laïng Sôn thaáy nôi nôi nhaø cöûa tieâu ñieàu, xoùm laøng
tan naùt vì chieán tranh laâu nay, nhieàu nôi coøn caû xöông traéng laãn xaùc ngöôøi thoái röõa.
Ngaøy moàng 6 thaùng 11, ñoác tieâu quaân tænh Quaûng Ñoâng laïi taêng vieän theâm 1000 ngöôøi
nöõa.

Ñoaøn quaân ñi theo höôùng Mai Pha vì ñöôøng khoù ñi neân laïi phaûi chia thaønh hai nhaùnh,
moät ñoäi theo loái Ñaøi Cao (苔高) vaø Cuùc Thung (菊椿), moät ñoäi vaãn theo loái Mai Pha roài
gaëp laïi ôû Gia Quan (嘉關). Quaân Taây Sôn ñoùng ôû Gia Quan nghe thanh theá quaân Taøu
quaù lôùn neân ruùt lui ñeå baûo toàn löïc löôïng, giao binh khí, suùng oáng, thuoác noå laïi cho thoå

47
quan Phan Khaâm Doaõn (潘欽允) thoáng laõnh daân chuùng choáng giöõ nhöng khi quaân
Thanh tôùi vaây ñaùnh, Phan Khaâm Doaõn vaø Hoaøng Ngoïc Baù (黃玉伯) lieàn ra haøng.

Quaân Taây Sôn ruùt veà giöõ Tieân Leä (先麗), Caàn Dòch (芹驛), Ha Hoä (訶戶)70, Truï Höõu
(柱右), döïa vaøo theá ñaát hieåm trôû ñeå ngaên giaëc. Vì quaân Thanh coøn ñang tieáp tuïc tieán
qua, Toân Só Nghò ra leänh cho ñoùng quaân laïi chôø cho ñuû ñeå cuøng tieán.

Trong khi quaân Taøu ñöa quaân tieáp vieän, caû ñöôøng boä laãn ñöôøng thuûy, moät bieán coá nhoû
ñaõ xaûy ra. Moät soá thuyeàn cuûa quaân Thanh töø Quaûng Ñoâng theo ñöôøng bieån (coù leõ laø chôû
löông thöïc vì söû saùch khoâng ñeà caäp ñeán vieäc Trung Hoa coù ñuû chieán thuyeàn ñeå toå chöùc
thaønh moät caùnh quaân ñi theo haûi ñaïo) bò baõo thoåi, moät vieân baû toång teân laø Höùa Xöông
Nghóa (許昌義)71 cuøng 40 teân lính ñi treân bieån bò gioù thoåi daït xuoáng Ngheä An, ñöôïc
quan An Nam ñöa veà Leâ thaønh (Thaêng Long), do chuù cuûa Leâ Duy Kyø laø Leâ Duy Caån
ñöùng ra cung caáp löông aên, sau ñoù chia boïn Höùa Xöông Nghóa vaø 40 teân lính thaønh hai
ñoäi ñöa traû veà doanh traïi cho Toân Só Nghò. Cöù theo lôøi baåm cuûa Höùa Xöông Nghóa thì
vieân Ñaïi Tö Maõ vaø thuûy binh Ñoâ Ñoác taïi Leâ thaønh ngaøy ngaøy thao dieãn thuûy quaân, laïi
ñoùng nhieàu thuyeàn lôùn treân soâng Phuù Löông, thuyeàn naøo hai beân cuõng coù raát nhieàu maùi
cheøo, trong thuyeàn coù ñeå suùng lôùn, caùc vieân ñaïn saét moãi vieân öôùc chöøng 2, 3 möôi
caân72.
Cuõng töø tôø bieåu, chuùng ta cuõng bieát cho ñeán thôøi gian naøy, baûn thaân Leâ Duy Kyø vaãn coøn
bò quaân Taây Sôn saên baét raùo rieát neân tieáp tuïc troán traùnh, phaàn khaùc tình hình khoâng laïc
quan nhö caùc lôøi taâu cuûa ñaùm toøng vong cho raèng moät khi quaân Thanh tieán qua cöûa aûi
aét daân chuùng seõ noåi leân choáng laïi Nguyeãn Hueä. Chính vì theá, Toân Só Nghò cuõng hoang
mang neân ñaõ goïi nhöõng baày toâi nhaø Leâ ñeán traùch cöù veà vieäc chöa thaáy Leâ Duy Kyø ra
maët.
Neáu nhö Leâ Duy Kyø thaát tung hay ñaõ cheát, vieäc nhaø Thanh seõ khoâng theå naøo che daáu
ñöôïc aâm möu thoân tính nöôùc ta.73 Toân Só Nghò voäi vaøng tính moät ñöôøng khaùc, taâu leân
xin cho hoaøng ñeä Leâ Duy Chæ taïm coi vieäc nöôùc nhöng vua Caøn Long gaït ñi e raèng moät
mai khi Leâ Duy Kyø xuaát hieän, hai anh em seõ coù tranh chaáp. Vua Cao Toâng cuõng tính xa
hôn laø neáu nhö khoâng tìm thaáy Leâ Duy Kyø thì moät khi tình hình yeân oån seõ laäp Leâ Duy
Thuyeân laø ñích truyeàn cuûa vua Hieån Toâng (con cuûa Leâ Duy Kyø ñang ôû vôùi meï vaø baø
noäi taïi Nam Ninh, Trung Hoa) leân laøm vua74.
Khoâng phaûi chæ döï truø vieäc phong vöông, vua Caøn Long laïi phaù leä cho ñuùc saün aán vaø
saéc giao cho Toân Só Nghò mang theo ñeå khi gaëp Leâ Duy Kyø seõ ñaïi dieän thieân trieàu
chính thöùc laøm leã vaø trao laïi. Chính vua Caøn Long ñaõ vieát:
Theo ñònh leä cuûa baûn trieàu ñoái vôùi Trieàu Tieân, Löu Caàu, An Nam neáu muoán xin
phong vöông thì tröôùc heát ngöôøi keá thöøa ngoâi vua phaûi taâu leân, trieàu ñình seõ sai
chaùnh phoù söù thuoäc boä Leã sang laøm leã saùch phong, sau ñoù töï vöông seõ sai boài
thaàn mang bieåu vaø leã vaät ñeán kinh sö taï aân.

48
 Thaùng 10 naêm ngoaùi, khi Toân Só Nghò taâu leân xin xuaát quan, ta nghó raèng vieäc
chinh thaûo aét seõ laäp laïi nhaø Leâ theo caùch cuõ neân tuy khoâng ñuùng theå cheá (vaãn
ñònh raèng) khi chieám laïi Leâ thaønh lieàn saùch phong cho Leâ Duy Kyø ñeå thu phuïc
nhaân taâm ...75
Theo taøi lieäu nhaø Thanh, vieäc toång ñoác ñaïi thaàn cuûa trieàu ñình ñích thaân sang phong
vöông seõ khieán cho nhaø Leâ coù ñuû uy tín trò nöôùc, nhaân daân taâm phuïc. Chieáu ñieån leä, aán
phong vöông cho phieân bang laøm baèng baïc maï vaøng, nuùm aán hình con laïc ñaø. Tuy
nhieân vì aán cuõ thaát laïc neân vua Cao Toâng cho ñuùc aán môùi, chöõ khaéc coù khaùc ñi ñeå neáu
nhö tìm thaáy aán cuõ thì khoâng laãn loän76. AÁn cuõ khi ñoù seõ trao laïi cho nhaø Thanh ñem veà
kinh sö tieâu huyû.
Traän Thò Caàu
Khi Leâ Quyùnh trôû laïi Quaûng Taây mang theo tôø baåm cuûa Leâ Duy Kyø cuõng xaùc quyeát
raèng moät khi quaân Thanh phaùt binh tieán qua khoûi cöûa aûi thì vua Leâ seõ tôùi ngay ñeå cuøng
vôùi Toân Só Nghò tieán xuoáng Thaêng Long. Theá nhöng sau khi ra khoûi Traán Nam Quan ñaõ
nöûa thaùng, hoï Toân vaãn chöa thaáy boùng daùng Leâ Duy Kyø ñaâu. Ngaøy 11 thaùng 11 naêm ñoù
(1788), Toân Só Nghò cho ñoøi Leâ Quyùnh vaøo sai ñi tìm vua Chieâu Thoáng. Ñeán hoâm sau,
quaân hai tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây ñaõ ñeán ñuû, Toân Só Nghò laäp töùc ñieàu ñoäng 2000
quaân ñoùng doïc theo bôø soâng phoøng thuû, 8000 quaân coøn laïi tieáp tuïc tieán xuoáng nhöng
phoâ tröông thanh theá noùi laø döôùi tay coù ñeán 10 vaïn quaân.77
Treân ñöôøng doïc töø Laïng Sôn xuoáng Thaêng Long, quaân Taây Sôn ñaõ xaây döïng nhieàu ñoàn
luyõ baèng goã raát kieân coá, chung quanh ñaøo haøo coù caém choâng tre nhöng khi nghe quaân
Thanh tieán ñeán, caùc töôùng traán giöõ lieàn ruùt lui ñeå baûo toaøn löïc löôïng. Tuy nhieân, ñöôøng
khoù ñi neân quaân Thanh cuõng khoâng daùm tieán nhanh. Theo taøi lieäu nhaø Thanh, Toân Só
Nghò tuyeån vaøi traêm binh ñi cuøng vôùi boài thaàn nhaø Leâ laø Nguyeãn Ñónh (阮挺) hôïp cuøng
ñaùm thoå binh ra haøng, nhaân luùc trôøi toái laån theo caùc khu vöïc caây coái raäm raïp tieán leân
tröôùc nhöng khoâng gaëp phuïc binh cuûa quaân ta vì taát caû ñaõ ñöôïc leänh lui veà döïa vaøo caùc
soâng lôùn ôû Thoï Xöông (壽昌)78, Thò Caàu (市球), Phuù Löông (富良) aùn binh choáng giaëc.
Ngaøy 13 thaùng 11, toång binh traán Taû Giang Thöôïng Duy Thaêng (尚維昇) vaø phoù töôùng
Toân Khaùnh Thaønh (孫慶成), tham töôùng Vöông Tuyeân (王宣), du kích Tieâu ÖÙng Ñaéc
(蕭應得), thuû bò Tröông Vaân (張雲) daãn 1200 binh ñeán bôø soâng Thoï Xöông thì quaân
Taây Sôn ñaõ lui veà giöõ nam ngaïn, chaët ñöùt caàu phao. Hoâm ñoù trôøi söông daày ñaëc, thieân
toång Lieâu Phi Hoàng (廖飛鴻) ñem quaân vöøa baén vöøa ñuoåi theo, y khoâng bieát caàu ñaõ ñöùt
neân cuøng vôùi 20 binh só rôi toõm xuoáng soâng may sao níu ñöôïc beø tre treøo leân bôø ñöôïc.
Quaân Thanh thaáy vaäy voäi chaët tre keát beø laøm caàu qua soâng Thoï Xöông. Toân Só Nghò
chia quaân laøm hai caùnh, moät caùnh theo ñöôøng Gia Quan ñaùnh voøng xuoáng neân sai toång
binh Nam AÙo (南澳) Tröông Trieàu Long (張朝龍) ñem 1500 quaân theo ñöôøng moøn treân
nuùi traøn xuoáng Tam Dò (三異). Khi Tröông Trieàu Long ñeán ranh giôùi Tam Dò, Truï Höõu
(柱右) thì ñuïng ñoä vôùi quaân nam. Theo söû nhaø Thanh cheùp laïi, quaân ta chia laøm nhieàu
maët phaân binh theo côø ñoû, côø traéng, côø ñen ñaùnh troáng taán coâng, Tröông Trieàu Long

49
cuõng chia binh ba maët, do tham töôùng Döông Höng Long (楊興龍), du kích Minh Truï
(明柱) vaø ñoâ ti Phuù Tang A (富桑阿), thuû bò Löu Quang Quoác (劉光國) nghinh chieán,
quaân ta phaûi ruùt lui.
Tröông Trieàu Long lieàn sai du kích Löu Vieät (劉越) mai phuïc saün ôû thung luõng, saùng
sôùm hoâm 14 thaùng 11, khoaûng 200 quaân ta ñeán ñaây bò quaân Thanh xoâng ra taán coâng neân
phaûi nhaûy xuoáng khe nöôùc bôi theo doøng trôû veà. Ngôø ñaây quaân Thanh do bieän vieân
Tröông Phan (張璠) cuøng ñaùm xöôûng daân (phu ngöôøi Hoa sang khai thaùc moû ôû nöôùc ta)
vaø moät soá thoå binh quen thuoäc ñòa theá ñaõ ñoùn töø tröôùc trong nhöõng khu röøng raäm ôû haï
löu soâng Thöông ñoå ra vaây ñaùnh, quaân Nam tan vôõ bò ñòch baét soáng 79 ngöôøi.79
Cuõng trong thôøi gian ñoù, quaân Thanh do du kích Tröông Thuaàn (張純) vaø ñoâ ti Chaâu
Ñoân (珠敦) ñi theo ñöôøng Gia Quan, ngaøy 12 thaùng 11 cuõng gaëp quaân Taây Sôn do moät
ñaàu muïc ñoäi khaên ñoû töø nuùi cao ñoå xuoáng ñaùnh80 nhöng bò quaân Thanh ñaåy lui, möôøi
ngöôøi bò gieát, 13 ngöôøi bò baét, ngöôøi ñaàu muïc bò truùng ñaïn töø treân ngöïa ngaõ xuoáng töû
traän. Quaân ta laäp töùc lui binh, Tröông Thuaàn ñem quaân ñuoåi töø Gia Quan, Vaân Long
ñeán Ha Hoä (訶戶) gaëp caùnh quaân cuûa Tröông Trieàu Long töø Tam Dò, Truï Höõu hai maët
ñaùnh aäp xuoáng, hôn moät traêm ngöôøi bò gieát, 52 ngöôøi bò ñòch baét giaûi veà cheùm ñaàu thò
uy.
Tröôùc ñaây khi Traàn Danh Bính (陳名炳) ñem quaân taán coâng Phan Khaûi Ñöùc thaáy theá
giaëc to neân cuõng ñaõ bí maät ra haøng, ñeán khi nhaän ñöôïc thö cuûa Ñaïi Tö Maõ Ngoâ Vaên Sôû
phuû duï thì quay veà ñaùi coâng chuoäc toäi, khi ñoù ñoùng ôû Truï Höõu ñem quaân nghinh chieán.
Toân Só Nghò sai Toân Khaùnh Thaønh, thuû bò Leâ Chí Minh (黎致明) ñem 300 quaân ñaùnh
uùp, hieäp traán Traàn Danh Bính, chæ huy Leâ Ñình (黎廷), noäi veä Laät Toaøn (栗全) ñeàu bò
giaëc baét.81 Traàn Danh Bính bò giaëc xöû töû.
Sau khi nghe tin quaân ta bò thua ôû soâng Thöông, noäi haàu Phan Vaên Laân (潘文璘) ñem
binh leân giöõ Thò Caàu, ñoùng treân caùc söôøn nuùi vaø choã hieåm yeáu ôû bôø soâng phía nam, laïi
thieát laäp nhieàu ñoàn luyõ baèng tre, goã doïc theo bôø soâng phoøng ngöï. Ngaøy 15 thaùng 11
naêm Maäu Thaân (Caøn Long 53 1788), quaân Thanh töø nuùi Tam Taèng82 (三層) tieán xuoáng
ñoùng ôû baéc ngaïn soâng Thò Caàu. Phía baéc soâng Thò Caàu ñaát thaáp, Phan Vaên Laân lieàn taäp
trung suùng lôùn baén sang, quaân Thanh choáng ñôõ khoâng noåi chæ coøn nöôùc theo caàu phao
vöôït soâng uøa leân. Quaân ta chaën caàu phao vaø duøng thuyeàn nhoû ñaùnh tôùi, hoaû löïc raát
maïnh khieán quaân Thanh toån thaát naëng neà, du kích Vu Toâng Phaïm (于宗範) truùng ñaïn
cheát, du kích Traàn Thöôïng Cao (陳上高), thuû bò Tröông Vaân (張雲) thieân toång Traàn
Lieân (陳連) ñeàu bò troïng thöông, ngay caû toång binh Thöôïng Duy Thaêng cuõng bò thöông
ôû ngoùn tay, Höùa Theá Hanh voäi vaøng sai quaân ñaép töôøng ñaát ñeå ngaên ñaïn, heát söùc choáng
giöõ. Quaân Thanh phoøng ngöï töø giôø Tî (khoaûng gaàn tröa) ngaøy 15 ñeán chieàu toái ngaøy 16,
hai beân daøn ñaïi phaùo beân bôø soâng baén sang nhau.
Toân Só Nghò thaáy doøng soâng ngoaèn ngoeøo, ñòa theá toái taêm, neân sai daân quaân duøng
thuyeàn chôû tre goã giaû vôø nhö ñònh laøm caàu noåi ñeå qua soâng nhöng bí maät sai toång binh
Tröông Trieàu Long ñem 2000 quaân nhaân luùc toái trôøi ñi xuoáng 20 daëm duøng caàu phao vaø

50
thuyeàn cöôùp ñöôïc cuûa thoå daân, mang theo löông khoâ len leùn vöôït qua. Tröông Trieàu
Long cho ñeå laïi 500 quaân chaën giöõ cöûa soâng, ñem 1500 quaân tieán leân tröôùc, sai caùc thoå
daân daãn ñöôøng. Toân Só Nghò laïi sôï quaân ñi quaù ít neân sai toång binh Lyù Hoaù Long
(李化龍) ñem 500 quaân ñi tieáp öùng.
Ñeán giôø söûu ngaøy 17 thaùng 11 (khoaûng 2, 3 giôø saùng) quaân Thanh oâm oáng tre laøm phao,
men theo caàu noåi töø chính dieän tieán sang, trong khi Tröông Trieàu Long daãn quaân men
theo söôøn nuùi taäp haäu ñaùnh baát ngôø vaøo ñaïi doanh cuûa Phan Vaên Laân. Khi thaáy löûa noåi
boán beà, quaân ta ban ñeâm khoâng bieát ñòch ñoâng ít ra theá naøo neân tan vôõ phaûi boû ñoàn maø
chaïy trôû veà Thaêng Long. Theo baùo caùo cuûa quaân Thanh, traän naøy quaân ta cheát hôn 1000
ngöôøi83, hôn 500 bò baét. Toân Só Nghò muoán thò uy neân ngoaøi moät soá daân coâng bò caét tai
cho veà baùo tin coøn cheùm ñaàu 423 ngöôøi, tòch thu 314 khaåu ñaïi phaùo.84
Phan Vaên Laân ñem quaân chaïy veà baûo veä Thaêng Long. Thaáy theá giaëc ñang lôùn, Ngoâ
Vaên Sôû baøn vôùi caùc töôùng roài theo keá hoaïch boû ngoû kinh thaønh, ñem ñaïi quaân lui veà
Tam Ñieäp ñeå taäp trung löïc löôïng chôø Nguyeãn Hueä töø Phuù Xuaân ra chæ huy phaûn coâng.
Traän Phuù Löông
Theo taøi lieäu cuûa nhaø Thanh, ngaøy 19 thaùng 11 naêm Maäu Thaân, luùc trôøi môø môø saùng,
quaân Thanh keùo ñeán phía baéc soâng Nhò Haø, quaân nam duøng thuyeàn chôû ñaïi phaùo ôû treân
soâng baén chaën quaân ñòch. Quaân Thanh cöôùp ñöôïc moät soá thuyeàn cuûa ngö daân vaø beø tre
chôû khoaûng 100 binh vöôït soâng, hai beân ñuïng ñoä nhieàu traän, cuøng thieät haïi. Quaân ta bò
ñòch baét maát 17 ngöôøi. Vì tre nöùa doïc beân soâng ñaõ bò quaân nam ñoán saïch ñeå xaây ñoàn
luyõ, quaân Thanh khoâng kieám ñaâu ra tre ñeå ñoùng beø vöôït soâng, vaøo tôø môø saùng ngaøy 20
thaùng 11, Höùa Theá Hanh sai 200 quaân caûm töû vöôït soâng cöôùp ñöôïc ba chuïc chieác
thuyeàn nan, duøng nhöõng thuyeàn ñoù chôû quaân sang soâng. Quaân ta khi ñoù ñaõ ruùt ra khoûi
Thaêng Long, quaân Thanh baùo caùo laø hoï coøn ñaùnh thaéng nhieàu traän nhoû khaùc, nhöng ñoù
laø nhöõng bòa ñaët coát ñeå phoùng ñaïi chieán thaéng cuûa mình. Theo söû saùch, keå caû nhöõng buùt
kyù cuûa nhieàu ngöôøi coù maët ôû Thaêng Long vaøo thôøi gian ñoù thì khi quaân Thanh tôùi nôi,
thaønh ñaõ boû troáng. Theo taøi lieäu cuûa Hoäi Truyeàn Giaùo Haûi Ngoaïi Ba Leâ thì:
... ngaøy 13 thaùng 11, hai ngöôøi lính Baéc Kyø, thuoäc quaân ñoäi Taây Sôn chaïy troán
ñeán nôi chuùng toâi ôû vaø keå laïi raèng quaân Nam Kyø ñaõ bò ñaùnh tan trong saùu cuoäc
chieán; moät soá lôùn töû traän, quaân coøn laïi thì taåu taùn. Tin ñoàn ñoù ñöôïc tieáp theo
nhanh choùng bôûi nhieàu tin khaùc. Chieàu ngaøy 15 vaø hoâm 16, Ñaïi Tö Maõ vaø caùc só
quan Taây Sôn khaùc ñaõ rôøi boû thuû ñoâ vaø chaïy troán vôùi ñoäi nguõ, khí giôùi vaø haønh lyù
hoï. Nhöng khoâng thaáy ai bò baét caû.85
Quaân Taây Sôn voán coù loái haønh binh raát bí maät, khi ñeán cuõng nhö khi ñi, do ñoù sau traän
Thò Caàu Toân Só Nghò tieán quaân gaàn nhö khoâng coøn gaëp moät khaùng cöï naøo khaùc. Nhöõng
huyeânh hoang cuûa hoï veà soá thuû caáp caét ñöôïc ñeàu laø giaû töôûng, neáu coù chaêng chæ laø daân
laønh bò sa vaøo tay ñòch neân cheát oan, hoaëc do nhöõng aân oaùn tö thuø maø ngöôøi naøy vu
haõm ngöôøi khaùc, möôïn tay ñòch gieát haïi. Toân Só Nghò muoán taïo tieáng vang vaø cuõng coá
laøm ra veû taùi chieám kinh thaønh laø moät traän lôùn ñeå chieán coâng theâm hieån haùch. Vua Cao

51
Toâng thì laïi caøng möøng rôõ khi thaáy mình chæ huy chieán traän töø kinh ñoâ maø ñaït thaéng lôïi
veû vang, hôn haún maáy laàn ñem quaân ñaùnh Mieán Ñieän.
Ngaøy 20 thaùng 11, quaân Thanh chieám ñöôïc Thaêng Long. Theo taøi lieäu ñeå laïi, thaønh
Thaêng Long chung quanh ñaép töôøng ñaát, cao chöøng 4 thöôùc (Taøu), treân troàng tre, beân
trong coù hai cung ñieän lôïp ngoùi, khoâng laáy gì laøm lôùn laém laø nôi ôû cuûa quoác vöông.
Sau khi Toân Só Nghò, Höùa Theá Hanh chieám ñöôïc thaønh roài, quaân Thanh ra tuyeân caùo
cho daùn khaép nôi, chia quaân ra ñoùng ôû hai beân bôø soâng. Moät soá quan laïi nhaø Leâ xin
theo quaân Thanh laäp coâng. Nhöõng ñoàn nhoû leû teû cuûa quaân Nam ôû caùc nôi chöa ruùt lui
kòp bò quaân Thanh vaø dö ñaûng nhaø Leâ tieán ñaùnh, lính traán giöõ bò baét vaø bò gieát. Moät soá
laøng ôû mieàn Baéc ñaùnh troáng ñeå höôûng öùng vôùi ñoaøn quaân vieãn chinh vaø moät soá cöïu thaàn
coøn xuùi giuïc quaân ñòch tieán xuoáng ñaùnh vaøo Thanh Hoaù.86
Veà vieäc quaân Thanh khoâng ñoùng ôû trong thaønh, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc lyù do taïi sao.
Kinh thaønh Thaêng Long khi ñöôïc taïo döïng ñaõ döïa vaøo soâng Nhò Haø ñeå laøm moät chöôùng
ngaïi thieân nhieân ñoái phoù vôùi giaëc baéc moãi khi traøn xuoáng. Cho ñeán theá kyû thöù 18, thaønh
trì cuûa nöôùc ta chöa ñöôïc söû duïng nhö moät phaùo ñaøi vôùi chuû ñích phoøng thuû theo loái cuûa
Trung Hoa hay ôû AÂu Chaâu. Ngoaøi ra, khi quaân Taây Sôn ñaùnh Thaêng Long, chieán tranh
ñaõ khieán cho haàu heát cung ñieän, nhaø cöûa bò hö haïi. Cuoái naêm Bính Ngoï (1786), Vuõ Vaên
Nhaäm ñem quaân ra Baéc Haø, Quyeån Traâm (卷簪) vaø traán thuû Laïng Sôn laø Nguyeãn Khaéc
Traàn (阮克陳) ñem quaân choáng laïi, sau thaát theá veà haøng. Hai ngöôøi thöøa cô ñoát phaù
cung ñieän, phaù huyû kinh thaønh Thaêng Long khoâng coøn gì nöõa.87 Naêm sau, khi Nguyeãn
Hueä keùo quaân ra baéc gieát Vuõ Vaên Nhaäm, oâng laïi taøn phaù kinh thaønh. Moät giaùo só ñaõ
vieát trong thö göûi veà Hoäi Truyeàn Giaùo Ba Leâ nhö sau:
... Trong khi chôø ñôïi, vì Baéc vöông (töùc Nguyeãn Hueä) saép phaûi leân ñöôøng vaøo
Nam, oâng nhaát ñònh cho phaù huyû thuû ñoâ Baéc Kyø, goïi laø Keû Chôï, Kinh Ñoâ hay
Kinh Ki (Kyø) vaø xaây laïi taïi xöù Ngheä An moät hoaøng thaønh môùi gaàn quoác gia nhoû
beù cuûa oâng (Phuù Xuaân) vaø gaàn Nam Kyø Thöôïng, ôû khoaûng giöõa hai vöông quoác.
OÂng lieàn caáp toác cho thöïc hieän keá hoaïch naøy ...88
Vôùi nhöõng ñôït chinh chieán vaø taøn phaù lieân tieáp trong nhieàu naêm, laïi theâm thieân tai maát
muøa, mieàn Baéc nöôùc ta vaøo thôøi kyø quaân Thanh sang ñaùnh quaû laø moät moùn moài khoù
nuoát. Canh hai hoâm ñoù, Leâ Duy Kyø laät ñaät chaïy tôùi nôi, xin vaøo gaëp Toân Só Nghò.

52
 PHONG VÖÔNG CHO LEÂ DUY KYØ
Vöøa tìm thaáy Leâ Duy Kyø, vieäc ñaàu tieân Toân Só Nghò yeâu caàu laø choïn ngaøy ñeå laøm leã
saùch phong nhöng vua Chieâu Thoáng “khoùc loùc cho raèng laêng taåm coøn sa vaøo trong phaïm
vi cuûa giaëc, chính mình chöa ñöôïc ñeán taän nôi baùi yeát, vaäy xin haõy taïm hoaõn laïi ít laâu”.89
Toân Só Nghò nhaát quyeát khoâng chòu laáy côù laø do leänh cuûa hoaøng ñeá khoâng theå ñoåi ñöôïc.
Ngaøy 22 thaùng 11 naêm Maäu Thaân (1788), Toân Só Nghò vaøo thaønh laøm leã phong vöông
cho Leâ Duy Kyø, tuyeân ñoïc saéc phong sau ñaây:
Nguyeân vaên
奉天承運皇帝制曰:
朕惟撫馭中外，綏靖邇遐，義莫大於治亂持危，道莫隆於興滅繼絕，其有夙
共朝命，久列世封，遘家國之多難，屬臣民之不靖，則必去其蟊賊，拯厥顛
際，俾還鍾簴之觀，以肅屏藩之制。
爾安南國嗣孫黎維祁，化沐炎陬，序承家嗣，當爾祖奄逝之日，正阮逆搆亂
之時，肇釁蕭牆，失守符印，孑身播越，闔室遷移，棄彼故都，依於上國。
溯百五十年之職貢，能不念其祖宗，披一十六道之輿圖，原非利其土地，且
柔遠人所以大無外，討亂賊所以儆不虔，是用輯爾室家，克完居處，勵爾臣
庶，共復仇讐。
特敕大吏以濯征，爰董王師而迅剿，先聲所讋，巨憝奚逃，內難斯寧，群情
更附，釋其瑣尾流離之困，加以生死骨肉之恩，舊服式循，新綸允賁，玆封
爾為安南國王，錫之新印。
王其慎修綱紀，祗奉威靈，戢和民人，保守彊土，勿怠荒而廢事，勿懷安以
敗名。
庶荷天朝再造之仁，益迓國祚重延之福。
欽哉!
毋替朕命。90
Dòch aâm
Phuïng thieân thöøa vaän hoaøng ñeá cheá vieát:
Traãm duy phuû ngöï trung ngoaïi, tuy tónh nhó haø, nghóa maïc ñaïi ö trò loaïn trì nguy,
ñaïo maïc long ö höng dieät keá tuyeät, kyø höõu tuùc coäng trieàu meänh, cöûu lieät theá
phong, caáu gia quoác chi ña naïn, thuoäc thaàn daân chi baát tónh, taéc taát khöù kyø maâu
taëc, chöûng quyeát ñieân teá, tæ hoaøn chung cöï chi quan, dó tuùc bình phieân chi cheá.
Nhó An Nam quoác töï toân Leâ Duy Kyø, hoaù moäc vieâm töu, töï thöøa gia töï, ñöông
nhó toå yeâm theä chi nhaät, chính Nguyeãn nghòch caáu loaïn chi thôøi, trieäu haán tieâu

53
 töôøng, thaát thuû phuø aán, kieát thaân baù vieät, haïp thaát thieân di, khí bæ coá ñoâ, y ö
thöôïng quoác.
Toá baùch nguõ thaäp nieân chi chöùc coáng, naêng baát nieäm kyø toå toâng, phi nhaát thaäp
luïc ñaïo chi dö ñoà, nguyeân phi lôïi kyø thoå ñòa,91 thaû nhu vieãn nhaân sôû dó ñaïi voâ
ngoaïi, thaûo loaïn taëc sôû dó caûnh baát kieàn, thò duïng taäp nhó thaát gia, khaéc hoaøn cö
xöù, leä nhó thaàn thöù, coäng phuïc cöøu thuø.
Ñaëc saéc ñaïi laïi dó traïc chinh, vieân ñoång vöông sö nhi taán tieãu, tieân thanh sôû
trieáp, cöï ñoãi heà ñaøo, noäi nan tö ninh, quaàn tình caùnh phuï. Thích kyø toaû vó löu ly
chi khoán, gia dó sinh töû coát nhuïc chi aân, cöïu phuïc thöùc tuaàn, taân luaân doaõn bí, tö
phong nhó vi An Nam quoác vöông, tích chi taân aán.
Vöông kyø thaän tu cöông kyû, chi phuïng uy linh, taäp hoaø daân nhaân, baûo thuû cöông
thoå, vaät ñaõi hoang nhi pheá söï, vaät hoaøi an dó baïi danh.
Thöù haø thieân trieàu taùi taïo chi nhaân, ích nhaï quoác toä truøng dieân chi phuùc.
Khaâm tai!
Voâ theá traãm meänh.
Dòch nghóa
Phuïng meänh trôøi, tuaân theo vaän nöôùc, hoaøng ñeá xuoáng chieáu raèng:
Traãm chæ voã veà ñeå daãn daét trong ngoaøi, khieán cho nôi xa xoâi cuõng phuïc, duøng
nghóa lôùn ñeå trò vieäc loaïn giuùp keû nguy, ñaïo ñöôïc lôùn ñeå höng dieät keá tuyeät.
Nhöõng ngöôøi tröôùc nay theo phoø, ñôøi ñôøi phong töôùc, moät khi quoác gia gaëp naïn,
thaàn daân khoâng yeân, phaûi laøm sao ñöoåi ñöôïc giaëc, cöùu vôùt keû lao ñao, ñem laïi
moái röôøng cho nöôùc, toû loä caùi loøng che chôû cho phieân thuoäc.
Ngöôi töï toân nöôùc An Nam Leâ Duy Kyø, ôû nôi phöông nam noùng nöïc, keá thöøa doøng
doõi. Gaëp luùc oâng ngöôi vöøa maát, nhaân thôøi giaëc Nguyeãn daáy loaïn, trong trieàu gaëp
chuyeän roái ren, maát caû aán tín, gia ñình tan taùc phaûi boû kinh ñoâ maø chaïy töù
phöông, nöông töïa vaøo thöôïng quoác.
Trong moät traêm röôûi naêm qua khoâng queân trieàu coáng, neân (ta) phaûi nghó ñeán toå
toâng, coøn ñoái vôùi dö ñoà möôøi saùu ñaïo kia, (ta) khoâng maøng ñeán vieäc laáy ñaát, ñaïo
nhu vieãn khoâng ngoaøi nhö theá. Tröø loaïn taëc sôû dó cuõng laø ñeå raên ñe, coát laáy laïi
cho gia toäc ngöôi trôû veà nôi cuõ, khuyeán khích cho daân chuùng baày toâi, cuøng traû
ñöôïc moái thuø.
Nay ta ñaëc bieät sai keû ñaïi laïi caát binh chinh phaït, ñem vöông sö chinh tieãu, tröôùc
leân tieáng doaï cho chuùng sôï toäi maø chaïy ñi, ñeå ñem caùc ngöôi veà cho moái gieàng trôû
laïi, ngöôøi ly taùn nay ñoaøn vieân aáy laø caùi ôn cheát ñi soáng laïi, coát nhuïc noái lieàn. Y
phuïc cuõ nay trôû laïi, giaây thao môùi nay röïc rôõ, phong cho ngöôi laøm An Nam quoác
vöông, ban cho aán môùi.

54
 Haõy coá gaéng maø tu söûa kyû cöông, vaâng meänh uy linh, hoaø thuaän vôùi nhaân daân, giöõ
gìn cöông thoå, chôù coù beâ treã maø boû pheá vieäc, ñöøng caàu an maø mang tieáng. Haõy
nhôù ñeán caùi ñöùc nhaân taùi taïo cuûa thieân trieàu, haõy nghó ñeán caùi phuùc vaän nöôùc
ñöôïc noái daøi trôû laïi.
Kính thay!
Chôù boû qua leänh cuûa traãm.
Coøn Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí vieát chi tieát hôn veà buoåi leã:
... Hoâm sau92 hoaøng thöôïng töï ñeán dinh Nghò chôø ñôïi. Nghò sai ngaøi veà baøy bieän
nghi tröôïng raát long troïng ôû ñieän Kính Thieân, truyeàn cho caùc quan vaøo haàu laøm
leã thuï phong. Saép söûa ñaâu ñaáy, Hoaøng thöôïng ñoäi muõ mieän, maëc aùo coån quì ôû
giöõa saân, Nghò ñem lieâu thuoäc ñeán tuyeân ñoïc tôø saéc cuûa vua nhaø Thanh phong
cho hoaøng thöôïng laøm quoác vöông An Nam.93

Ñöôïc tin Toân Só Nghò chöa ñaày moät thaùng ñaõ chieám ñöôïc Thaêng Long, vua Cao Toâng
möøng rôõ laäp töùc giaùng chæ thaêng cho Toân Só Nghò leân Nhaát Ñaúng Möu Duõng Coâng
(一等謀勇公), thöôûng cho muõ coù gaén hoàng baûo thaïch, coøn Höùa Theá Hanh thì thaêng leân
Nhaát Ñaúng Töû Töôùc (一等子爵), caùc quan vaên voõ khaùc ai cuõng ñöôïc ban thöôûng. Ngaøy
23 thaùng 11 naêm Maäu Thaân (1788), Leâ Duy Kyø daâng bieåu taï ôn, sau ñaây:

Nguyeân vaên

新授安南國王臣黎維祁奏為恭謝天恩事。臣遭家不造，隳墜宗緒，隻身奔竄
，眷屬內投，仰蒙大皇帝推含育之廣仁，恢父母之全量，既因地殊中外，命
所司加意撫綏，更憐信隔存亡，令陪臣出關探訪，無須探訴申命，早及於元
戎，不惜虛糜徵發，更連夫數省。

憶昔秦師出境，必待鄰使祈哀，雅慕衛國忘亡那北天王再造，聲靈日耀，狂
寇煙消，已於十一月二十日剪除梟94獍，克復國城。又以臣勢處孤危，力難
自振，經兩廣督臣傳旨毋庸專遣陪臣，將此忱悃即已恩淮寵職，曲荷栽培，
寵命所加，外藩未見恩膏之逮，史冊罕聞。

臣當竭力以備邊隅，敢勞聖懷久注，並嘗膽以延微祚，寧容厝火偷安，從此
糜骨粉身，難酬繼絕扶危之至德，夙興夜寐，永矢啣環結草之寸衷。

臣以童稚之年，當蹇屯之厄，得以重覩家廟，不隕宗祊，圖報無階，依天願
切，伏乞大皇帝淮臣趨赴京闕，瞻仰聖顏，冀得展此感誠，跪承恩訓，臣不
勝激切屏營之至，謹奏。

乾隆五十三年十一月二十三日。95

55
Dòch aâm

Taân thuï An Nam quoác vöông thaàn Leâ Duy Kyø taáu vi cung taï thieân aân söï. Thaàn
tao gia baát taïo, huy truî toâng töï, chích thaân boân thoaùn, quyeán thuoäc noäi ñaàu,
ngöôõng moâng ñaïi hoaøng ñeá thoâi haøm chi quaûng nhaân, khoâi phuï maãu chi toaøn
löôïng, kyù nhaân ñòa thuø trung ngoaïi, meänh sôû tö gia yù phuû thoaû, canh laân tín caùch
toàn vong, leänh boài thaàn xuaát quan thaùm phoûng, voâ tu thaùm toá thaân meänh, taûo caäp
ö nguyeân nhung, baát tích hö mi tröng phaùt, caùnh lieân phu soå tænh.

ÖÙc tích Taàn sö xuaát caûnh, taát ñaõi laân söù kyø ai, nhaõ moä veä quoác vong vong na baéc
thieân vöông taùi taïo, thanh linh nhaät dieäu, cuoàng khaáu yeân tieâu, dó ö thaäp nhaát
nguyeät nhò thaäp nhaät tieãn tröø kieâu kính, khaéc phuïc quoác thaønh. Höïu dó thaàn theá
xöù coâ nguy, löïc nan töï chaán, kinh Löôõng Quaûn ñoác thaàn truyeàn chæ voâ dung
chuyeân khieån boài thaàn, töông thöû thaàm khoán töùc dó aân hoaøi taäp chöùc, khuùc haø taøi
boài, suûng meänh sôû gia, ngoaïi phieân vò kieán aân cao chi ñaõi, söû caùnh haõn vaên.

Thaàn ñöông kieät löïc dó bò bieân ngung, caûm lao thaùnh hoaøi cöûu chuù, tònh thöôøng
ñaûm dó dieân vi toä, ninh dung thaùc hoaû thaâu an, toøng thöû mi coát phaán thaân, nan
thuø keá tuyeät phuø nguy chi chí ñöùc, tuùc höng daï mò, vónh thæ haøm hoaøn keát thaûo
chi thoán trung.

Thaàn dó ñoàng tró chi nieân, ñöông kieån truaân chi aùch, ñaéc dó truøng ñoå gia mieáu,
baát vaãn toâng banh, ñoà baùo voâ giai, phuïc thieân nguyeän thieát, phuïc khaát ñaïi hoaøng
ñeá hoaøi thaàn xu phoù kinh khuyeát, chieâm ngöôõng thaùnh nhan, kyù ñaéc trieån thöû
caûm thaønh, quò thöøa aân huaán, thaàn baát thaéng khích thieát bính doanh chi chí, caån
taáu.

Caøn Long nguõ thaäp tam nieân thaäp nhaát nguyeät nhò thaäp tam nhaät.

Dòch nghóa

Thaàn laø Leâ Duy Kyø môùi ñöôïc phong laøm An Nam quoác vöông taâu leân caûm taï thieân
aân. Thaàn nhaø gaëp tai naïn, maát caû ngoâi baùu, moät thaân chaïy troán, quyeán thuoäc phaûi
chaïy sang noäi ñòa, mong ñöôïc ñaïi hoaøng ñeá loøng nhaân roäng raõi, löôïng nhö cha
meï, phuû khaép trong ngoaøi, voã veà, thöông xoùt cho vieäc toàn vong, sai boài thaàn xuaát
quan thaêm hoûi, khoâng ñôïi nghe lôøi traàn tình ñaõ tính chuyeän nguyeân nhung, khoâng
chæ binh quan maø thoâi, coøn caû phu phen maáy tænh.

Nhôù naêm xöa binh Taàn xuaát caûnh, ñem loøng thöông xoùt ñeán söù thaàn nöôùc laùng
gieàng,96 ñaát nöôùc ñaõ maát nay nhôø thieân vöông ñaát baéc taùi taïo, aùnh maët trôøi soi
xuoáng khieán keû cuoàng khaáu kia phaûi tieâu tan ra maây khoùi, ñeán ngaøy hai möôi
thaùng möôøi moät ñaõ deïp saïch boïn soùi lang, laáy laïi quoác thaønh. Thaàn voán theá coâ,

56
 ñang khi nguy khoán, söùc khoù coù theå töï ñöùng leân, ñöôïc beä haï truyeàn chæ Löôõng
Quaûng ñoác thaàn giuùp cho neân môùi ñöôïc nhö theá, laïi vun ñaép theâm, ñoaùi thöông keû
döôùi neân ban chöùc, keû ngoaïi phieân chöa ai töøng ñöôïc nhö vaäy, quaû laø söû saùch
hieám khi nghe thaáy.

Thaàn nguyeän heát söùc laøm pheân giaäu ôû bieân cöông ñeå baùo ñaùp söï ñoaùi hoaøi cuûa
thaùnh chuùa, neám maät ñeå phuùc ñöôïc laâu daøi, khoâng daùm thôø ô ngoài treân ñoáng löûa
ñeå caàu an, töø nay nghieàn xöông naùt thòt, cuõng khoâng traû ñöôïc caùi ôn keá tuyeät phuø
nguy, khi thöùc luùc nguû, maõi maõi keát coû ngaäm vaønh trong daï.

Thaàn coøn treû tuoåi, gaëp aùch nguy nan, nay laïi thaáy ñöôïc laêng mieáu, ñöôïc teá toå tieân,
ôn aáy ngaøy ngaøy mong ñöôïc baùo ñaùp, xin ñaïi hoaøng ñeá cho thaàn ñöôïc tôùi nôi kinh
khuyeát ñeå chieâm ngöôõng thaùnh nhan ñeå toû chuùt loøng thaønh, quì nghe lôøi daäy, thaàn
thaät khoâng khoûi boài hoài mong moûi.

Kính caån taâu leân.

Caøn Long naêm thöù naêm möôi ba, ngaøy hai möôi ba thaùng möôøi moät.

Trong bieåu taï ôn naøy Leâ Duy Kyø xin ñöôïc sang Taøu ñeán Baéc Kinh trieàu kieán vua Cao
Toâng nhaø Thanh, lôøi vaên heát söùc khieâm toán, haï mình. Ngaøy moàng 2 thaùng 12, Leâ Duy
Kyø cuõng vieát moät taáu thö khaùc, laàn ñaàu tieân duøng aán An Nam quoác vöông ñeå giao thieäp
vôùi Trung Hoa, nhö sau:

Nguyeân vaên

新受安南國王臣黎維祁誠惶誠恐稽首頓首，謹上言，臣先祖世襲藩封，夙共
職貢。迺者國運遭厄，狂蠻竊據，臣隻身奔竄，眷屬內投。仰荷大皇帝仁同
覆載，量廣育涵，立派數省兵馬，剪除凶醜，翼還羈旅，克復國城。

又以臣奔播之餘，力難自振，淮免耑員求封，恩命襲加王爵，並新頒敕印。
俾得憑籍恩寵，綏緝國人，申固郊圻，重延藩翰，栽培至德，曠古未聞。而
今而後，臣世世子孫，永為聖朝臣僕，保有境土，謹奉表稱謝者。

伏以中天日麗，丕恢一統之宏模，遐壤春回，祗荷再榮之薄植，帡幪獨厚，
啣結彌慇。

欽惟皇帝陛下舜德重華，周文四詥，量彌乾覆，車車文軌，大同道協，坤維
中外，邇遐一視，柔懷普萬方，光被怙冒，為下國綴旒。念臣累世恭順之誠
，憫臣遭時蹇厄之步，不待奏庭之訴救葘，早命元戎，俾仍齊履之封作屛，
得循舊服，仰繼絕興衰之至德，實罕聞曠見之隆恩。

57
 臣方遭傾危，何幸朱鈴在手未圖報稱重邀紫誥榮身，心特切於瞻依，口莫名
夫感戴。

向南山而刻石，馳北闕以傾葵，願習中土之音，敢煩梯航重譯，永保苗裔之
緒，獲叨帶礦長延，無任瞻天仰聖激切屛營之至。

謹奉表稱謝以聞。

乾隆五十三年十二月初二日。97

Dòch aâm

Taân thuï An Nam quoác vöông thaàn Leâ Duy Kyø thaønh hoaøng thaønh khuûng keâ thuû
ñoán thuû, caån thöôïng ngoân。

Thaàn tieân toå theá taäp phieân phong, tuùc coäng chöùc coáng. Naûi giaû quoác vaän tao aùch,
cuoàng man thieát cöù, thaàn chích thaân boân thoaùn, quyeán thuoäc noäi ñaàu, ngöôõng haø
ñaïi hoaøng ñeá nhaân ñoàng phuùc taûi, löôïng quaûng duïc haøm, laäp phaùi soå tænh binh
maõ, tieãn tröø hung xuù, döïc hoaøn ky löõ, khaéc phuïc quoác thaønh.

Höïu dó thaàn boân baù chi dö, löïc nan töï chaán, hoaøi mieãn chuyeân vieân caàu phong,
aân meänh taäp gia vöông töôùc, tònh taân ban saéc aán. Tæ ñaéc baèng tòch aân suûng, tuy
taäp quoác nhaân, thaân coá giao kyø, truøng dieân phieân haøn, taøi boài chí ñöùc, khoaùng coå
vò vaên, nhi kim nhi haäu, thaàn theá theá töû toân, vónh vi thaùnh trieàu thaàn boäc, baûo
höõu caûnh thoå, caån phuïng bieåu xöng taï giaû.

Phuïc dó trung thieân nhaät leä, phi khoâi nhaát thoáng chi hoaønh moâ, haø nhöôõng xuaân
hoài, chi haø taùi vinh chi baïc thöïc, bình moâng ñoäc haäu, haøm keát di aân.

Khaâm duy hoaøng ñeá beä haï Thuaán ñöùc truøng hoa, Chu vaên töù haïp, löôïng di caøn
phuùc, xa xa vaên quó, ñaïi ñoàng ñaïo hieäp, khoân duy trung ngoaïi, nhó haï nhaát thò,
nhu hoaøi phoå vaïn phöông, quang bò hoã maïo, vi haï quoác chueá löu. Nieäm thaàn luî
theá cung thuaän chi thaønh, maãn thaàn tao thôøi kieån aùch chi boä, baát ñaõi taáu ñình chi
toá cöùu tai, taûo meänh nguyeân nhung, tæ nhöng teà lyù chi phong taùc bính, ñaéc tuaàn
cöïu phuïc, ngöôõng keá tuyeät höng suy chi chí ñöùc, thöïc haõn vaên khoaùng kieán chi
long aân.

Thaàn phöông tao khuynh nguy, haø haïnh chu linh taïi thuû vò ñoà baùo xöng troïng
yeâu töû caùo vinh thaân, taâm ñaëc thieát ö chieâm y, khaåu maïc danh phu caûm ñaùi.

Höôùng nam sôn nhi khaéc thaïch, trì baéc khuyeát dó khuynh quì, nguyeän taäp trung
thoå chi aâm, caûm phieàn theâ haøng truøng dòch, vónh baûo mieâu dueä chi töï, hoaïch thao

58
 ñaùi khoaùng tröôøng dieân, voâ nhieäm chieâm thieân ngöôõng thaùnh kích thieát bính
doanh chi chí.

Caån phuïng bieåu xöng taï dó vaên.

Caøn Long nguõ thaäp tam nieân thaäp nhò nguyeät sô nhò nhaät.

Dòch nghóa

Thaàn laø Leâ Duy Kyø môùi nhaän chöùc An Nam quoác vöông hoaûng hoát raäp ñaàu maø
taâu raèng:

Toå tieân nhaø thaàn ñôøi ñôøi keá nhau ñöôïc phong laøm phieân, luoân luoân trieàu coáng.
Theá nhöng vì vaän nöôùc gaëp phaûi tai öông, keû cuoàng man xaâm chieám, thaàn moät
thaân boân ñaøo, quyeán thuoäc chaïy sang noäi ñòa, may ñöôïc phuùc nhaân cuûa ñaïi hoaøng
ñeá, löôïng roäng maø bao bieän cho, laäp töùc phaùi binh maõ maáy tænh, tieãu tröø keû hung
ñoà xaáu xa, mau choùng laáy laïi quoác thaønh.

Thaàn laâu nay boân ba rong ruoåi, söùc khoù coù theå töï ñöùng leân, chaúng daùm caàu
phong, nay ñöôïc ban cho töôùc vöông, laïi theâm aán saéc môùi. Caùi aân suûng ñaëc bieät
voã veà ngöôøi trong nöôùc ñeán keû xa xoâi, cho chí keû phieân bang, caùi ñöùc taøi boài aáy
xöa nay hieám coù. Töø nay trôû ñi, ñôøi ñôøi con chaùu thaàn, maõi maõi laø keû toâi ñoøi cuûa
thaùnh trieàu, baûo veä bôø coõi, kính caån daâng bieåu taï ôn.

Ñöôïc maët trôøi saùng choùi chieáu roïi, aân ñöùc cao caû bieát nhöôøng naøo, muøa xuaân nay
laïi quay trôû laïi, coû caây nay laïi toát töôi, che chôû xa daøy, nguyeän xin keát coû ngaäm
vaønh.

Kính duy hoaøng ñeá beä haï ñöùc nhö vua Thuaán ngaøy xöa, ñem caùi vaên hoaù nhaø Chu
traûi ra boán phía, phaùp ñoä roõ raøng, ngöôøi ngöôøi hoaø thuaän, bao phuû caû ñeán beân
ngoaøi98, xa gaàn thaûy ñeàu caûm phuïc, aùnh saùng toaû nhö cha meï khieán cho haï quoác
ñeàu höôùng veà. Nghó ñeán thaàn nhieàu ñôøi loøng thaønh cung thuaän, thöông xoùt cho keû
gaëp luùc nguy naøn, khoâng ñôïi ñeán thaàn phaûi keâu cöùu, sôùm sai nguyeân nhung, chænh
ñoán laïi cho laøm pheân giaäu, cho maëc laïi aùo cuõ, caùi ñöùc keá tuyeät höng suy quaû laø
heát söùc, ôn cao daøy xöa nay hieám thaáy ít nghe.

Thaàn gaëp luùc nguy nan, may sao nay laïi ñöôïc phuù quí, khoâng bieát laøm theá naøo ñeå
baùo ñaùp, trong loøng mong moûi ñöôïc trieàu yeát, môû mieäng noùi lôøi ñoäi ôn.

Quay veà ñaù ôû Nam sôn maø ghi khaéc, ngaång leân Baéc khuyeát ñeå nhôù ôn, nguyeän seõ
hoïc tieáng Trung Thoå, khoâng phaûi phieàn ngöôøi dòch laïi, maõi maõi giöõ moái chaùu con
ñeå ñöôïc höôûng phuùc laâu daøi, maõi maõi ñöôïc trôøi cao soi roïi.

59
 Kính caån daân leân bieåu taï ôn naøy.

Caøn Long naêm thöù naêm möôi ba, ngaøy moàng hai thaùng chaïp.

Ngoaøi bieåu taï ôn treân, Leâ Duy Kyø cuõng nhôø Toân Só Nghò vaø Toân Vónh Thanh ñeä trình
leân vua Cao Toâng xin naêm tôùi (töùc naêm Kyû Daäu, Caøn Long 54, 1789) seõ sai hoaøng ñeä
Leâ Duy Chæ ñöa moät phaùi ñoaøn sang tieán coáng theo leä hai naêm moät laàn ñeå thay maët
quoác vöông khaáu ñaàu taï ôn. Baûn thaân Leâ Duy Kyø xin ñöôïc ñích thaân qua chuùc thoï vua
Cao Toâng vaøo naêm Canh Tuaát (1790) laø naêm baùt tuaàn ñaïi khaùnh ñeå toû loøng thaønh.99

60
 KEÁT LUAÄN

Xem tình hình ñoù, Toân Só Nghò cuõng nhö Leâ Duy Kyø ñeàu tin chaéc raèng Nguyeãn Hueä ñaõ
hoaøn toaøn nhöôïng boä vaø ñaát Baéc Haø nay trôû laïi thuoäc quyeàn nhaø Leâ. Chính trong taâm lyù
nhaän thaáy söï tình trôû neân quaù deã daõi chuùng ta coù theå ñöa ra moät vaøi nhaän xeùt:

- Thöù nhaát, Toân Só Nghò vaø caû vua Cao Toâng nhaø Thanh cuõng muoán chieán
coâng bình An Nam phaûi vang doäi hôn. Nhöõng cuoäc ñuïng ñoä töông ñoái nhoû
treân ñöôøng töø Nam Quan ñeán Thaêng Long vì theá ñaõ ñöôïc phoùng ñaïi moät
caùch quaù ñaùng. Toân Só Nghò ñaõ theâm thaét cho moät soá cuoäc phuïc kích cuûa
quaân Taây Sôn, khoâng neâu ñöôïc nhöõng chi tieát cuï theå maø chæ noùi vu vô “quaân
Nam mai phuïc nhieàu choã, nhieàu thì 3, 4000, ít thì 1, 2000” ñeå cho theâm oanh
lieät. Nhöõng cuoäc giao tranh maø söû Thanh ghi nhaän ngay caû toøng vong cuûa
vua Leâ cuõng khoâng ghi laïi ñuû bieát khoâng phaûi laø nhöõng traän lôùn. Ngöôïc laïi
traän chính yeáu muøa xuaân naêm Kyû Daäu ôû Thaêng Long thì laïi töông ñoái giaûn
löôïc hôn. Maõi ñeán hoâm nay khi moät soá taøi lieäu ñöôïc giaûi maät, chuùng ta môùi
coù theå hình dung ñöôïc chieán dòch naøy moät caùch chi tieát vaø chính xaùc.

- Ñeå laøm taêng gia qui moâ cuûa voõ coâng naøy, Toân Só Nghò cuõng thò uy baèng caùch
cheùm ñaàu taát caû caùc tuø binh vôùi moät muïc tieâu duy nhaát laø naâng cao soá
thöông vong cuûa ñòch ñeå theâm khoác lieät. Nhöõng ngöôøi bò baét raát coù theå chæ laø
moät soá daân phu, quan quaân ñòa phöông, thoå binh ... voâ toäi bò baét oan. Ñoù
cuõng laø lyù do taïi sao trong nhöõng bieåu taáu cuûa vua Quang Trung sau naøy ñaõ
keát aùn Toân Só Nghò ña saùt, toan gieát saïch nhöõng ai ñaõ töøng theo quaân Taây
Sôn. Ngay caû Leâ Duy Kyø cuõng huøa theo vôùi quaân Thanh tru saùt nhöõng ngöôøi
choáng laïi mình, trong ñoù khoâng ít hoaøng thaân quoác thích.

- Taâm lyù khinh ñòch ñoù ñaõ ñoùng goùp nhieàu vaøo chieán thaéng cuûa Nguyeãn Hueä
vì chieán thuaät cuûa oâng moät maët laøm cho ñòch theâm chuû quan, maët khaùc khai
thaùc sôû tröôøng ñaùnh nhanh, ñaùnh maïnh, baát ngôø khieán ñòch khoâng theå naøo
chuaån bò kòp.

Tuy nhieân nhieàu yeáu toá chuû quan ñaõ ñaåy Toân Só Nghò phaûi ñi theo moät ñöôøng loái rieâng,
trong hoaøn caûnh cuûa quaân Thanh cuõng chính laø möùc toái öu hoï coù theå laøm ñöôïc:

- Toân Só Nghò baûn taâm chæ muoán hö tröông thanh theá ñeå “doïa” quaân Nam ngoõ haàu
eùp nhaø Taây Sôn phaûi nhöôïng boä, chia xeû ñaát ñai vôùi nhaø Thanh. Theo tính toaùn
chuû quan cuûa vieân toång ñoác Löôõng Quaûng thu thaäp ñöôïc töø ñaùm di thaàn nhaø Leâ,
tôùi maät chæ cuûa vua Caøn Long ñaõ saép ñaët, thì keá saùch cuûa hoï laø keùo ñaïi binh
xuoáng chieám Thaêng Long roài seõ thöông thaûo gaây aùp löïc ñeå Nguyeãn Hueä phaûi
nhöôøng cho hoï quyeàn kieåm soaùt Baéc Haø thaønh moät khu vöïc baûo hoä nhö hoï ñaõ vaø
ñang laøm vôùi nhöõng thuoäc quoác ôû phía taây vaø phía baéc Trung Hoa thôøi ñoù. Leâ

61
 Chieâu Thoáng seõ chæ laø moät vì vua buø nhìn vaø raát coù theå nhaø Thanh seõ taùi laäp moät
Phuû Chuùa, moät thöù Giaùm Quoác ñoùng vai troø ñaëc meänh toaøn quyeàn cuûa Thanh
trieàu beân caïnh vua Leâ.

- Thanh trieàu söû duïng Baéc Haø nhö moät traùi ñeäm, chia vuøng Ñoâng Nam AÙ thaønh
nhieàu tieåu quoác thaàn phuïc, moãi nöôùc tuøy theo möùc ñoä leä thuoäc khaùc nhau. Anh
em Taây Sôn coù moät phaàn nhöng seõ khoâng ñuû maïnh ñeå trôû thaønh moät ñe doïa cho
Trung Hoa vaø Ñaïi Vieät ít nhaát cuõng vaãn chia thaønh hai nöôùc nhö thôøi Trònh
Nguyeãn. Moät quoác gia thoáng nhaát huøng maïnh ôû phöông Nam luùc naøo cuõng laø
moät aùm aûnh ñoái vôùi Trung Hoa vaø trong suoát lòch söû luùc naøo hoï cuõng tìm ñuû moïi
caùch ñeå laøm nöôùc Nam suy yeáu, töø vieäc gaây aùp löïc chính trò ñeán phaù hoaïi kinh
teá, gaây maàm moáng noäi loaïn, taïo nghi kî chia reõ … keå caû xaâm thöïc veà vaên hoùa.

- Vôùi quaù trình noäi loaïn keùo daøi ñaõ hai traêm naêm ôû phöông Nam, nhöõng tính toaùn
ñoù raát hôïp lyù, vöøa phuø hôïp vôùi hieän traïng quoác khoá troáng roãng cuûa Thanh trieàu,
vöøa laø moät keá hoaïch “khaû thi” (feasible). Chính vì tieân tri raèng cuoäc chieán seõ
ñöa tôùi vieäc baûo hoä Vieät Nam neân hoï cuõng ñaõ ñuùc loaïi tieàn Caøn Long ñaëc bieät
duøng trong vieäc Nam chinh (vaø coù theå seõ duøng luoân sau naøy khi ñaõ chieám ñöôïc
mieàn Baéc) moät maët coù hai chöõ An Nam (安南) ñeå traû löông cho binh só vaø ñeå
kieåm soaùt taøi chính xöù Baéc Haø. Nhaø Thanh cuõng bieát raèng sau nhöõng naêm chinh
chieán, thieân tai maát muøa, vôùi ba laàn quaân Taây Sôn keùo ra trong nhöõng naêm
1786, 1787, 1788 bao nhieâu tieàn baïc ñeàu bò vô veùt saïch, mieàn Baéc quaû chæ coøn
caùi voû khoâng. Thaønh thöû, hoï coá tình hö tröông thanh theá (tuy quaân soá chæ vaøi vaïn
maø laïi thoåi phoàng leân ñeán 100,000 ngöôøi), chieám ñöôïc Thaêng Long roài laøm ra
veû truøng trình nhöng thöïc söï quaân Thanh khoâng coù khaû naêng taán coâng hay môû
nhöõng maët traän lôùn ngay luùc ñoù. 100

Vieäc ñieàu binh cuûa Trung Hoa chuùng ta coù theå döïa vaøo soå saùch chi tieâu vaø caùc chöùng töø
cuûa hoï. Tuy nhieân sau khi ñaõ ñeán nöôùc Nam, söû ta tuy cheùp kyõ löôõng hôn veà bieán
chuyeån nhöng vaãn coøn nhieàu ñieåm khoâng roõ reät, phaàn vì taøi lieäu veà nhaø Taây Sôn bò maát
maùt quaù nhieàu, phaàn khaùc nhöõng nhaø nho chæ ghi theo tin ñoàn hoaëc nghe keå laïi neân coù
nhieàu ñoaïn khoâng hôïp lyù. Rieâng caùc giaùo só tuy coù khuynh höôùng ghi cheùp khoa hoïc
hôn, döïa theo nhöõng ñieàu hoï troâng thaáy hoaëc do maïng löôùi thoâng tin cuûa nhöõng nhaø
truyeàn giaùo nhöng cuõng coù nhieàu thieân kieán vaø chuùng ta vaãn phaûi choïn löïa taøi lieäu ñeå
söû duïng.

Vieäc Toân Só Nghò muoán laäp laïi chieán thuaät cuõ ñeå xaâm chieám nöôùc ta cuõng laø chuyeän deã
hieåu. Ñöôøng loái cuûa hoï theo moät soá maãu möïc nhaát ñònh, bao goàm khai thaùc maâu thuaãn
cuûa ñoái phöông ñeå hoï töï taøn saùt laãn nhau, sau ñoù seõ chieám moät phaàn roài cuûng coá tröôùc
khi ñi tieáp nhöõng böôùc khaùc. ÔÛ ñaây chuùng ta cuõng thaáy döï tính cuûa oâng ta vaø cuûa ñaùm
vua toâi nhaø Leâ coù nhöõng khaùc bieät:

62
a/ Vua Leâ vaãn ñinh ninh laø quaân Thanh sang ñaùnh nöôùc ta chæ vì nghóa lôùn, taùi laäp
vöông trieàu cho mình neân Leâ Duy Kyø chæ haïn cheá tham voïng ôû vieäc nhôø Toân Só Nghò
giuùp mình khoâi phuïc ñaát ñai ñaõ maát maø vieäc tröôùc maét laø nhaân ñaø thaéng theá tieán quaân
xuoáng ñuoåi ñaùnh boïn Ngoâ Vaên Sôû trôû veà Phuù Xuaân. Chính vì theá, phaûn öùng cuûa hoï coù
veû boàn choàn. KDVSTGCM-CB quyeån XLVII cheùp:

Baáy giôø Ngoâ Töôûng Ñaøo, hieán saùt phoù söù Kinh Baéc, vì coù coâng giuùp raäp nhaø vua,
cuõng ñöôïc boå duïng, nhöng Töôûng Ñaøo laáy côù mình giaø, töø choái, khoâng nhaän chöùc,
coù daâng sôù noùi: “Vaän trôøi ñang gian truaân, khoâng ngôø baây giôø laïi ñöôïc troâng thaáy
aùnh saùng cuûa maët trôøi vaø maët trôøi ñoù thöïc laø phuùc voâ cuøng cuûa xaõ taéc. Nhöng vieäc
binh coát phaûi lanh leï chôùp nhoaùng, neáu cô hoäi coù theå naém laáy ñeå laøm thì caàn gì cöù
phaûi moät möïc döïa vaøo ngoaïi binh, ñoäng moät tí thì chaäm treã ñeán haøng tuaàn. Hieän
nay quaân caàn vöông caùc loä, ai chaúng muoán saün saøng lieàu cheát ñeå chieán ñaáu? Baây
giôø quaân giaëc ñaõ ruùt lui thì ta neân ñem ñaïi quaân ñuoåi theo ngay khieán cho quaân
giaëc ñieân cuoàng khoâng raûnh ñeå tính toaùn möu ñoà gì caû. Theá laø laøm nhö saám vang
khoâng kòp bòt tai. Hai xöù Thanh – Ngheä nghe bieát tin aáy, chaéc cuõng seõ höôûng öùng
caû. Vaên Hueä xa caùch ôû phía nam Hoaønh Sôn, boïn Vaên Sôû laâm vaøo theá coâ, khoâng
coù cöùu vieän, tình theá bò ngaên caùch, ñaát khoâng thoâng ñoàng. Nhö vaäy khoâng quaù
möôøi ngaøy chuùng seõ coù theå bò baét ñaáy. Moät khi vaây caùnh cuûa Vaên Hueä bò caét roài
thì ta coù theå laàn löôït queùt saïch saøo huyeät cuûa haén nöõa. Caùi cô daáy nghieäp trung
höng chính laø ôû ñoù, ta khoâng neân boû lôõ”.

Nhaø vua cuøng boïn Ñình Giaûn trao ñoåi baøn luaän, ai naáy ñeàu cho laø phaûi. Nhaø vua
sai Leâ Quyùnh ñeán noùi vôùi Só Nghò, nhöng Só Nghò cho laø khoâng neân.101

b/ Trong khi ñoù Thanh trieàu laïi chuû tröông moät keá saùch laâu daøi hôn. Ñeå chuaån bò ñem
quaân vaøo Thuaän Hoaù, Toân Só Nghò phaûi thieát laäp nhöõng ñaøi traïm ñeå chuyeån vaän löông
thaûo vaø thoâng tin. Töø Thaêng Long vaøo ñeán Phuù Xuaân, nhaø Thanh phaûi söûa soaïn caùc
coâng taùc thuyû vaø boä. Ñi ñöôøng thuyû thì maát khoaûng 1/2 thaùng neáu duøng caùc loaïi thuyeàn
lôùn coù theå di chuyeån treân bieån caû. Tuy nhieân ngay taïi Thaêng Long thì khoâng coù loaïi
thuyeàn beø côõ naøy neân Toân Só Nghò phaûi cho tuyeån moä thôï thuyeàn ñeå laäp töùc ñoùng 40
chieác, moãi chieác chôû ñöôïc 50 ngöôøi.

Coøn ñöôøng boä thì caùch xa hôn 2000 daëm, nhöng ñöôøng saù cöïc kyø hieåm trôû khoù ñi, vaán
ñeà chuyeân chôû löông thöïc khoâng phaûi deã, muoán haønh quaân phaûi thieát laäp khoaûng 53 ñaøi
traïm vaø tuyeån moä chöøng 15, 16 vaïn daân phu. Theá nhöng töø Traán Nam Quan ñeán Thaêng
Long ñaõ coù 18 traïm löông, ai giöõ vieäc naáy, moïi vieäc tính toaùn oån thoaû caû roài, neáu theâm
ñöôøng ñi tôùi Quaûng Nam toång coäng laø 70 ñaøi traïm, ñöôøng ñaát thaät nhieâu kheâ. Daãu cho
coù theå kieám ñöôïc löông thöïc ôû mieàn baéc, chæ rieâng vieäc laøm sao chôû löông tôùi caùc traïm
cuõng ñaõ laø moät vaán ñeà.

63
Trong maáy naêm qua, chinh chieán lieân mieân, ngöôøi daân mieàn baéc aên coøn chöa ñuû laáy
ñaâu ra thoùc luùa ñeå naïp cho quaân Taøu neân vô veùt maõi maø vua Leâ cuõng chæ thu ñöôïc hôn
5000 thaïch gaïo.102 Veà sau löông thaûo quaân Thanh ñeàu chuû yeáu mang töø beân Taøu qua.

Sau khi tính toaùn, Toân Só Nghò döï tính seõ ñieàu ñoäng thaønh phaàn ñang ñoùng giöõ vaø vaän
chuyeån ôû 18 traïm töø Traán Nam Quan ñeán Thaêng Long taêng boå theâm 30 quan vieân töø
Quaûng Taây sang, toång coäng laø 50 ngöôøi ñeå lo lieäu vieäc quaân nhu töø Thaêng Long ñeán
Thuaän Hoaù. Möôøi taùm traïm cuõ seõ ñieàu theâm 20 ngöôøi töø Quaûng Ñoâng sang thay theá.

Veà vieäc daân phu, ñaát Quaûng Taây thöa thôùt, daân chuùng raát ngaïi vieäc ñi sang nöôùc khaùc
neân vieäc chieâu moä thaät khoù khaên neân hoï Toân döï ñònh seõ möôùn ngöôøi nöôùc ta laøm daân
phu ôû khu vöïc töø Traán Nam Quan xuoáng Thaêng Long, chæ töø Thaêng Long ñeán Thuaän
Hoaù môùi duøng daân phu töø Taøu sang. Theá nhöng Leâ Duy Kyø coá coâng luøng baét cuõng
chaúng ñöôïc bao nhieâu neân sau cuøng Toân Só Nghò laïi chæ ñònh cho tænh Quaûng Ñoâng lo
lieäu. Vieäc naøy khoâng thi haønh ñöôïc vì chaúng bao laâu quaân Thanh ñaõ phaûi ruùt lui.103

Trong khi ñoù, quaân Taây Sôn luùc ñaàu heát söùc meàm moûng ñeå caàu hoaø. Khi bieát chaéc quaân
Thanh seõ sang xaâm chieám, Ngoâ Vaên Sôû laäp töùc tieán haønh keá hoaïch lui binh, thieát laäp
caùc ñoàn luyõ ngaên chaën ñòch doïc töø Laïng Sôn ñeán Thaêng Long, moät maët thu goùp löông
thöïc, chieán cuï, binh só veà Tam Ñieäp. Chuaån bò ñoù ñöôïc thöïc hieän töø nhieàu thaùng tröôùc,
neáu khoâng noùi laø Nguyeãn Hueä ñaõ coù nhöõng keá hoaïch phuï (contingency plans) saün saøng
ñoái phoù vôùi moïi tình theá neân tuyeät nhieân khoâng coù söï hoãn loaïn trong khi trieät binh nhö
nhieàu caùnh quaân khaùc.

Neáu quaân ta khoâng bò ñaùnh uùp töø maët sau, chuùng ta tin raèng Phan Vaên Laân coù theå thöïc
hieän ñöôïc nhieäm vuï moät caùch chu ñaùo hôn, khoâng nhöõng caàm chaân ñòch treân ñöôøng tieán
xuoáng kinh ñoâ maø coøn taïo ñöôïc nhöõng chieán thaéng oanh lieät khaùc töông töï nhö caùc
chieán coâng cuûa Mieán Ñieän hai thaäp nieân tröôùc. Tuy nhieân Ngoâ Vaên Sôû ñaõ chuyeån nguy
thaønh an, töông keá töïu keá bieán vieäc thaát baïi trong nhieäm vuï ñaùnh ñòch ngay bieân giôùi
Hoa – Vieät thaønh moät maët traän traûi roäng ôû vuøng chaâu thoå soâng Hoàng, taïo ñieàu kieän cho
Nguyeãn Hueä thanh toaùn quaân Thanh trong moät chieán dòch thaàn toác. Coù leõ vì theá maø teân
tuoåi oâng vang doäi ñeán taän tai vua Caøn Long khieán Thanh trieàu phaûi neå vì.

64
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

-o-

1. Baïch Thoï Di. (Bai Shouyi - 白壽彝) (chuû bieân) Trung Quoác Thoâng Söû 中國通
史(22 cuoán). Thöôïng Haûi: Thöôïng Haûi Nhaân Daân Xuaát Baûn Xaõ, 2000.

2. --------------- Trung Quoác Thoâng Söû Cöông Yeáu (An Outline History of China)
Baéc Kinh: Trung Quoác Quoác Teá Thö Ñieám, 1982.

3. Baùch Döông (柏楊). Trung Quoác nhaân söû cöông (中國人史綱) (thöôïng vaø haï)
Ñaøi Baéc: Tinh Quang xuaát baûn xaõ, 1996.

4. Black, Jeremy. War, Past, Present & Future. New York: St Martin’s Press,
2000.

5. Cao Döông. Thanh Trieàu Ñích Hoaøng Ñeá, Q. II. Ñaøi Baéc: Vieãn AÛnh xb söï
nghieäp coâng ty, 1989.

6. Chu Vieãn Lieâm (周遠廉). Caøn Long Hoaøng Ñeá Ñaïi Truyeän (乾隆皇帝大傳) Haø
Nam: Haø Nam nhaân daân xb xaõ, 1996.

7. Cristophoro Borri. Töôøng Trình Veà Khu Truyeàn Giaùo Ñaøng Trong 1631 (Hoàng
Nhueä dòch) Thaêng Long xb, khoâng roõ naêm.

8. David A. Graff vaø Robin Higham. A Military History of China. Westview Press,
2002.

9. Dyer, Gwynne. War. New York: Crown Publishers, Inc., 1985.

10. Fairbank, John K., (ed.) The Chinese World Order. Mass: Harvard University
Press, 1968.

11. Fairbank, John K., Reischauer and Craig. East Asia – Tradition and
Transformation. Harvard University, Houghton Mifflin Co., 1973.

12. Fitzgerald, C.P. The Southern Expansion of the Chinese People. New York:
Praeger Publishers, 1972.

13. Hanes, W. Travis III and Frank Sanello. The Opium Wars. Illinois:
SourceBooks, Inc. 2002.
14. Heath, Ian. Armies of the Nineteenth Century: Asia V. 2: China. Great Britain:
Foundry Books, 1998.

15. Hoa Baèng. Quang Trung Nguyeãn Hueä, Anh Huøng Daân Toäc 1788-1792. Saigon:
Thö Laõm AÁn Thö Quaùn, 1958 (Ñaïi Nam, Cali. in laïi theo loái chuïp baûn)

16. Hoà Baïch Thaûo (dòch). Cao Toâng Thöïc Luïc, quyeån thöôïng. New Jersey: Thö AÁn
Quaùn, 2004.

17. Hocquard, EÙ. War and Peace in Hanoi and Tonkin. (trans. by Walter E. J. Tips)
Bangkok: White Lotus Press, 1999.

18. Höõu Ngoïc – Nguyeãn Ñöùc Hieàn (söu taäp). La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp
II: Tröôùc Taùc (phaàn II: Lòch Söû). Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc, 1998.

19. Hummel, Arthur W. (chuû bieân) Eminent Chinese of the Ch’ing Period (1644-
1912) (清代名人傳略) Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company, 1970. (in laïi theo baûn
cuûa chính phuû Myõ, Washington, 1943)

20. John Crawfurd. Journal of an Embassy from the Governor-General of India to

the Courts of Siam and Cochin China exhibiting a view of the Actual State of Those
Kingdoms. London: Henry Colburn, New Burlington Street, 1828. (baûn in laïi do Asian
Educational Services, New Delhi, 2000).

21. Lach, Donald F. Asia in the Making of Europe (4 vol) Chicago: The University
of Chicago Press, 1993.

22. Laïi Phuùc Thuaän (賴福順). Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh Chi Quaân Nhu
Nghieân Cöùu (乾隆重要戰爭之軍需研究) Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät Vieän,
1984.

23. Lamb, Alastair. Asian Frontiers – Studies in a Continuing Problem. New York-
Washington-London: Frederick A. Praeger, Publishers, 1968.

24. -------------- The Mandarin Road to Old Hue. London: Chatto & Windus, 1970.

25. Laõ Nguyeân Thoâng – Caùt Vinh Taán (呂元驄 - 葛榮晉). Thanh Ñaïi Xaõ Hoäi döõ
Thöïc Hoïc (清代社會與實學) Hongkong: Hongkong University Press, 2000.

26. Latourette, Kenneth S. The Chinese, Their History and Culture New York: The
Macmillan Co., 1968.

66
27. Leâ Kieät(藜傑). Thanh Söû (清史) Trung Quoác Caän Ñaïi Söû. Hongkong: Haûi Kieàu
xuaát baûn xaõ, 1964.

28. Leâ Ñoâng Phöông (藜東方). Teá Thuyeát Thanh Trieàu (細說清朝) (thöôïng vaø haï).
Ñaøi Baéc: Truyeän Kyù Vaên Hoïc Xaõ, 1987.

29. Les Grands Dossiers de L’illustration L’indochine. Paris: Le Livre de Paris,

1995.

30. Löu Gia Caâu (劉家駒). Thanh Söû Bính Ñoà (清史拼圖). Ñaøi Baéc: Vieãn AÛnh,
2003.

31. Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä. Calif:
Ñaïi Nam, 1992.

32. Murray, Dian H. Prirates Of The South China Coast 1790-1810. California:
Stanford University Press, 1987.

33. Ñaøm Kyø Töông 潭其驤 (chuû bieân). Trung Quoác Lòch Söû Ñòa Ñoà Taäp (中國曆
史地圖集) (8 cuoán) Baéc Kinh: Trung Quoác Ñòa Ñoà xb xaõ, 1996.

34. Ngoâ Gia Vaên Phaùi. Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (baûn dòch Nguyeãn Ñöùc Vaân –
Kieàu Thu Hoaïch) Haø Noäi: nxb Vaên Hoïc, 2002.

35. Ngoâ Thôøi Chí. Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí (Ngoâ Taát Toá dòch) (taùi baûn). Saigon:
Phong Traøo Vaên Hoùa, 1969.

36. Nguyeãn Anh Huy. “Nhöõng ñoàng tieàn Quang Trung kyø laï vôùi caùc huyeàn thoaïi ôû
Phuù Xuaân”. Phuù Xuaân Thuaän Hoùa thôøi Taây Sôn (nhieàu taùc giaû). Hueá: nxb Thuaän Hoaù,
2001.

37. ----------------- “Khaûo veà tieàn Taây Sôn”, Nghieân Cöùu Hueá, taäp naêm 2003. Thöøa
Thieân: Trung Taâm Nghieân Cöùu Hueá, 2003.

38. Nguyeãn Khaéc Ngöõ. Boä Söu Taäp Baûn Ñoà Coå Vieät Nam. Montreùal: Nhoùm Nghieân
Cöùu Söû Ñòa Vieät Nam, 1987.

39. Nguyeãn Löông Bích – Phaïm Ngoïc Phuïng. Tìm Hieåu Thieân Taøi Quaân Söï cuûa
Nguyeãn Hueä. Haø Noäi: nxb Quaân Ñoäi Nhaân Daân, 1971.

40. Nguyeãn Q. Thaéng – Nguyeãn Vaên Taøi. Leâ Trieàu Hình Luaät (Luaät Hình Trieàu Leâ).
Haø Noäi: nxb Vaên Hoaù Thoâng Tin, 1998.

67
41. Nguyeãn Quoác Vinh. “Goùp Theâm Tö Lieäu Môùi Veà Quan Heä Chieán Söï Vaø Ngoaïi
Giao Vieät – Thanh Thôøi Taây Sôn: Boä Tranh “Bình Ñònh An Nam Chieán Ñoà” Coù Thô
Ñeà Vònh Baèng Ngöï Buùt Cuûa Vua Caøn Long”. Phan Huy Leâ chuû bieân: Caùc Nhaø Vieät
Nam Hoïc nöôùc ngoaøi Vieát Veà Vieät Nam. Haø Noäi: nxb Theá Giôùi, 2002.

42. Ñöôøng Vaên Cô – La Khaùnh Saùi (唐文基-羅慶洒). Caøn Long Truyeän. Baéc Kinh:
Nhaân Daân xb xaõ, 1994.

43. Paludan, Ann. Chronicle of the Chinese Emperors. New York: Thames &
Hudson, 1998.

44. Parker, Geoffrey. The Military Revolution – Military innovation and the rise of
the West 1500-1800. Cambridge: Cambridge University Press, 1996.

45. Peers, Chris, Christa Hook. Late Imperial Chinese Armies 1520-1840. London:
Reed International Book Ltd., 1997.

46. Peterson, Willard J. (ed.) The Ch’ing Dynasty to 1800, The Cambridge History
of China, Vol. 9 (Part I). Cambridge University Press, 2002.

47. Phaïm Ngoïc Phuïng. Toå Tieân Ta Ñaùnh Giaëc. Haø Noäi: nxb Quaân Giaûi Phoùng, 1975.

48. Phöông Thieát 方鐵(chuû bieân). Taây Nam Thoâng Söû 西南通史 (Series of a
Complete History of China Borders – A Complete History of China Southwest
Borderland). Haø Nam: Trung Chaâu Coå Tòch Xuaát Baûn Xaõ, 2003.

49. Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn. Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc (2
vol.) (baûn dòch Vieän Söû Hoïc, Haø Noäi) Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc, 1998.

50. --------------- Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí (Phaïm Troïng Ñieàm dòch). Hueá: nxb
Thuaän Hoùa, 1997.

51. --------------- Ñaïi Nam Thöïc Luïc (Taäp Moät) (baûn dòch Vieän Söû Hoïc). Haø Noäi: nxb
Giaùo Duïc, 2001.

52. Reid, Anthony. Southeast Asia in the Age of Commerce 1450-1680. (2 vol.) Yale
University Press, 1988.

53. Saùi Loãi 蔡磊 (chuû bieân). Trung Quoác Thoâng Söû (中國史通) (10 quyeån) Baéc
Kinh: Thôøi Ñaïi Vaên Ngheä xb xaõ, 2002.

68
54. Smith, Bradley vaø Wan-go Weng. China: A History in Art. Doubleday &
Company, Inc., khoâng ñeà naêm.

55. Steinberg, David J. (ed.). In Search of Southeast Asia. Honolulu: University of

Hawaii Press, 1987.

56. Taï Chí Ñaïi Tröôøng. Lòch Söû Noäi Chieán ÔÛ Vieät Nam. Los Angeles, Calif: An
Tieâm, 1991.

57. Taï Maãn Hoa, Uoâng Hieån Huy 謝敏華，汪顯輝 (chuû bieân). Trung Hoa Thaønh
Ngöõ Ñieån Coá Ñaïi Toaøn 中華成語典故大全( 4 vol.). Caùt Laâm: Caùt Laâm nhieáp aûnh xuaát
baûn xaõ, 2003.

58. Tana, Li. Nguyeãn Cochinchina, Southern Vietnam in the Seventeenth and
Eighteenth Centuries. Cornell University, 1998.

59. Tang Leä Hoaø (臧勵龢) (chuû bieân). Trung Quoác Nhaân Danh Ñaïi Töø Ñieån
(中國人 名大辭典) (in laàn thöù hai). Ñaøi Baéc: Ñaøi Loan thöông vuï aán thö quaùn, 1979.

60. Thanh Cao Toâng ngöï cheá thi vaên toaøn taäp (清高宗御製詩文全集)(10 quyeån).
Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät Vieän, 1976.

61. Thuî Khueâ. Noùi Chuyeän Vôùi Hoaøng Xuaân Haõn & Taï Troïng Hieäp. Cali: Vaên
Ngheä, 2002.

62. Tien, Chen-Ya. Chinese Military Theory, Ancient and Modern. Mosaic Press,
1992.

63. Traàn Chí Bình (陳致平). Trung Hoa Thoâng Söû (中華通史) (q. 11 & 12). Ñaøi
Baéc: Leâ Minh Vaên Hoùa Söï Nghieäp Coâng Ty, 1979.

64. Traàn Gia Phuïng. Nhaø Taây Sôn. Toronto: Non Nöôùc, 2005.

65. Traàn Troïng Kim. Vieät Nam Söû Löôïc, q. II. Saigon: Trung Taâm Hoïc Lieäu, Boä
Giaùo Duïc, 1971. (cô sôû xuaát baûn Ñaïi Nam taùi baûn taïi haûi ngoaïi, khoâng ñeà naêm)

66. Trang Caùt Phaùt (莊吉發). Thanh Cao Toâng Thaäp Toaøn Voõ Coâng Nghieân Cöùu
(清高宗十全武功研究). Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc, 1987. (chuïp laïi baûn cuûa Ñaøi
Loan Coá Cung Tuøng San, Giaùp Chuûng soá 26, thaùng 6 naêm 1982)

67. Trieäu Nhó Toán 趙爾巽 (tuyeån). Thanh Söû Caûo (清史稿) (48 quyeån) in laàn thöù 5.
Baéc Kinh: Trung Hoa thö cuïc xuaát baûn, 1996.

69
68. Truong Buu Lam. “Intervention versus tribute in Sino-Vietnamese Relations,
1788-1790” trong John K. Fairbank (ed.). The Chinese World Order, 2nd printing.
Cambridge: Harvard University Press, 1970.

69. Vöông Nhung Sinh (王戎笙). Thanh Ñaïi Toaøn Söû (清代全史) (10 quyeån) Thaåm
Döông: Lieâu Ninh xuaát baûn xaõ, 1995.

70. Woodside, Alexander. “The Chien-Lung Reign” trong Willard J. Peterson (ed.)
The Cambridge History of China, Vol. 9 Part 1 – The Ch’ing Dynasty to 1800.
Cambridge University Press, 2002.

70
1
Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc (KDVSTGCM) taäp II (Haø
Noäi: nxb Giaùo Duïc, 1998) tr. 838-9
2
Hoaøng Xuaân Haõn, “Vieät Thanh Chieán Söû”, Höõu Ngoïc – Nguyeãn Ñöùc Hieàn (söu taäp), La Sôn Yeân Hoà
Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II: Tröôùc Taùc (phaàn II: Lòch Söû) (Haø Noäi: nxb Giaùo Duïc, 1998) tr. 1334.
3
Moät bieân khaûo raát coâng phu veà nhöõng baûn veõ naøy ñaõ ñöôïc oâng Nguyeãn Quoác Vinh thöïc hieän trong
“Goùp Theâm Tö Lieäu Môùi Veà Quan Heä Chieán Söï Vaø Ngoaïi Giao Vieät – Thanh Thôøi Taây Sôn: Boä Tranh
“Bình Ñònh An Nam Chieán Ñoà” Coù Thô Ñeà Vònh Baèng Ngöï Buùt Cuûa Vua Caøn Long”. Phan Huy Leâ chuû
bieân: Caùc Nhaø Vieät Nam Hoïc nöôùc ngoaøi Vieát Veà Vieät Nam (Haø Noäi: nxb Theá Giôùi, 2002) 191- 217. Coù
ñieàu vaên baûn thieáu nguyeân baûn chöõ Haùn vaø nhöõng böùc tranh in ôû caùc trang 215-7 laïi khoâng aên khôùp giöõa
phuï ñeà vaø baûn hoaï, chaéc laø loãi aán coâng. Toâi ñöôïc GS/TS Traàn Huy Bích (VVH, Calif.) göûi taëng moät copy
cuûa baøi naøy. Xin chaân thaønh caùm ôn GS Traàn Huy Bích.
4
Taám hình naøy coù in laïi theo khoå lôùn trong China: A History in Art (Bradley Smith vaø Wan-go Weng,
Doubleday & Company, Inc., khoâng ñeà naêm) ôû hai trang 256, 257.
5
OÂng Lieân Kheâ, (Baéc Kinh: Vaên Vaät xb xaõ, 2001)
6
Chakri nguyeân nghóa laø nguyeân soaùi hay töôùng quaân vì tröôùc ñaây oâng ta chæ huy quaân ñoäi cuûa Phraya
Taksin vaø duøng teân naøy laøm teân trieàu ñaïi.
7
Ñoâng Nam AÙ ngöôøi Trung Hoa goïi laø Nam Döông (bieån phía nam) bao goàm khu vöïc maø ngaøy nay
chuùng ta ñaët teân laø Southeast Asia, Maõ Lai AÙ, Indoneùsia, Philippines.
8
Naêm 1273, khi Kubilai nhaø Nguyeân ñoøi vua Mieán trieàu coáng vaø thaân haønh sang chaàu, vua Mieán Ñieän
ñaõ xöû töû söù giaû. Naêm 1277, nhaø Nguyeân ñem quaân töø Vaân Nam xuoáng ñaùnh, thaéng ñöôïc taïi vuøng loøng
chaûo Nam Ti nhöng ngöôøi Mieán vaãn khoâng chòu khuaát phuïc. Naêm sau, 1278, nhaø Nguyeân laïi ñem quaân
sang ñaùnh laàn nöõa, nhöng vaãn khoâng tieán ñöôïc ñeán kinh ñoâ Bhamo. Khí haäu vieâm nhieät nhaát laø beänh dòch
ñaõ khieán cho quaân Moâng Coå toån thaát naëng neà.
Naêm naêm sau, 1283, moät ñaïo quaân do töôùng Moâng Coå Singtur (thay vì do ngöôøi Hoài chæ huy nhö tröôùc
ñaây) tieán ñaùnh thung luõng Irrawaddy vaø eùp vaøo kinh thaønh khieán vua Mieán phaûi lui veà vuøng ñaàm laày ñeå
choáng traû. Ñeán naêm 1287, quaân Nguyeân chieám ñöôïc Mieán Ñieän (khi ñoù coù teân laø Pagan) vaø saùp nhaäp vaøo
ñeá quoác Moâng Coå. Mieán Ñieän chæ thu hoài ñöôïc laõnh thoå khi nhaø Nguyeân bò dieät vong. C.P. Fitzgerald,
The Southern Expansion of the Chinese People. (New York: Praeger Publishers, 1972) tr. 81
9
Alexander Woodside, “The Ch’ien-Lung Reign” trong Willard J. Peterson (ed.), The Cambridge
History of China, Vol 9, phaàn 1: The Ch’ing Dynasty to 1800 (Cambridge: Cambridge University Press,
2002) tr. 264-68.
10
Xem theâm “Töông Quan Xieâm – Vieät” (Nguyeãn Duy Chính)
11
Theo Thanh Söû Caûo, Toân Só Nghò (töï laø Trí Trò 智治, hieäu laø Boå Sôn 補山) ngöôøi Haøng Chaâu sinh naêm
1720, ñoã tieán só naêm Caøn Long 26 (1761) khi ñoù ñaõ ngoaøi 40. Khi vua Caøn Long du Giang Nam laàn thöù
ba, Toân Só Nghò döï moät kyø khaûo thí ñoã ñaàu ñöôïc vua khen trieäu vaøo laøm Noäi Caùc Trung Thö, roài thaêng
Quaân Cô Chöông Kinh, laøm vieäc vôùi Ñaïi Hoïc Só Phoù Haèng. Naêm Caøn Long 33 (1768), Toân Só Nghò theo
Phoù Haèng chinh thaûo Mieán Ñieän (1769) laäp ñöôïc nhieàu coâng traïng neân ñöôïc thaêng leân Hoä Boä Lang
Trung, roài Ñaïi Lyù Töï Thieáu Khanh, tuaàn phuû Vaân Nam. Naêm 1780 Vaân Quí toång ñoác Lyù Thò Nghieâu bò
caùch chöùc, Toân Só Nghò cuõng bò sung vaøo quaân ñi ñaùnh Y Leâ, nhöng ñöôïc xaù toäi vaø trôû veà laøm bieân tu
Haøn Laâm Vieän. Sau vì ñieàu tra toång ñoác Löôõng Quaûng laø Furgun tham nhuõng ñöôïc trieàu ñình khen ngôïi
neân Toân Só Nghò ñöôïc thaêng Toång ñoác Löôõng Quaûng (1786). Thôøi gian sau ñoù, oâng ñoái phoù nhanh nheïn

71
ñaøn aùp ñöôïc nhöõng vuï noåi daäy ôû Ñaøi Loan (1786-7) vaø luoân luoân chuaån bò saün saøng tieáp lieäu, quaân duïng
neân ñöôïc thaêng leân Vaên Uyeân Caùc Ñaïi Hoïc Só, tam ñaúng nam töôùc. Cuoái naêm 1788, oâng ñem quaân sang
ñaùnh nöôùc ta, vaøo thaønh Thaêng Long ñöôïc vua Caøn Long ñaëc bieät thaêng leân Möu Duõng Coâng ngay taïi
maët traän. Theá nhöng chöa ñaày moät thaùng ñaõ bò ñaïi baïi chaïy veà neân bò caùch chöùc, trieäu veà Baéc Kinh laøm
vieäc trong Quaân Cô Xöù roài cuoái naêm ra laøm toång ñoác Töù Xuyeân. Naêm 1790 laïi sang laøm toång ñoác Löôõng
Giang (Giang Nam – Giang Taây). Sau ñoù Toân laïi cuøng vôùi Phuùc Khang An ñem quaân sang ñaùnh Mieán
Ñieän, laäp nhieàu coâng traïng vaø noåi tieáng veà tính toaùn quaân nhu, tieáp lieäu. Cöù nhö söû cheùp, hoï Toân khoâng
phaûi laø moät nhaø cai trò keùm vaø nhöõng taøi lieäu coøn ghi laïi chöùng toû cuoäc chinh phaït An Nam ñöôïc chuaån bò
khaù chu ñaùo (xin xem theâm Vieät Thanh chieán dòch). Vieäc thua traän moät phaàn loãi laø ôû chính vua Caøn Long
vaø cuõng vì theá Toân Só Nghò chæ bò traùch phaït raát nheï, sau ñoù laïi thaêng tieán raát nhanh. Toân Só Nghò, Phuùc
Khang An vaø Minh Löôïng laø ba danh só cuoái ñôøi Caøn Long, tieåu söû cheùp chung trong moät quyeån. OÂng
cheát thaùng 5 naêm 1796 sau khi deïp xong loaïn ngöôøi Mieâu vaø Baïch Lieân Giaùo. OÂng tính thích söu taàm caùc
loaïi ñaù laï khoâng keùm gì Meã Pheá ñôøi Toáng. Cao Döông, Thanh Trieàu Ñích Hoaøng Ñeá, Q. II (Ñaøi Baéc:
Vieãn AÛnh xb söï nghieäp coâng ty, 1989) tr. 639-40. Tang Leä Hoøa chuû bieân, Trung Quoác Danh Nhaân Töï
Ñieån (Ñaøi Loan Thöông Vuï AÁn Thö Quaùn, 1979) tr. 750. Arthur W. Hummel, Eminent Chinese of the
Ch’ing Period 1644-1912 (Taipei: Ch’eng Wen Publishing Company, 1970) tr. 680-2.
12
To break the power of Nguyeãn Hueä, Sun (Sun Shih-I töùc Toân Só Nghò) proposed to Ch’ien-lung that
Vietnam be dismembered. Central Vietnam would be awared to Siam, in return for Thai aid against the
Tay-son brothers. It was clear to Sun and his master that the Le prince whom they were supporting was
incompetent, even as a figurehead. At first Ch’ien-lung thought a military alliance with the Thai regime
“seemed like something that could be done”. He subsequently rejected the idea, not because it was
politically immoral, but because it would shower disproportionate favor upon the Thai king and, even
worse, damage the reputation he had earned in his Sinkiang triumphs of using only his own armies and
not accepting the assistance of an “outer region military power”. Alexander Woodside: “The Ch’ien-
Lung Reign” trong Willard J. Peterson (ed.). The Cambridge History of China, Vol. 9 Part 1 – The Ch’ing
Dynasty to 1800 (Cambridge: Cambridge University Press, 2002) tr. 277
13
Tuy nhieân theo moät laù thö cuûa giaùo só Le Labousse göûi töø Saøi Goøn ngaøy 15 thaùng 6 naêm 1789 thì
Nguyeãn AÙnh ñaõ baét ñöôïc moät böùc thö cuûa vua Caøn Long göûi vua Xieâm yeâu caàu ñaùnh vaøo maët nam Ñaïi
Vieät (Le Roy d’ici (töùc Nguyeãn AÙnh) a intercepteù une lettre eùcrire au nom de L’empereur de Chinois au
Roy de Siam pour lui dire de venir attaquer les T.S. de coteù-ci par la Cochinchine) Nguyeãn Nhaõ, “Moät
Thieân Taøi Quaân Söï”, Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä (Calif: Ñaïi
Nam, 1992) tr.107-8, cöôùc chuù 38
14
Alexander Woodside, sñd tr. 277
15
Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 362
16
Ñôøi Thuaän Trò, nhaø Thanh phong cho Ngoâ Tam Queá (吳三桂) laøm Bình Taây Vöông traán ñoùng ôû Vaân
Nam, Caûnh Troïng Minh (耿仲明) laøm Tónh Nam Vöông, traán ñoùng Phuùc Kieán, Thöôïng Khaû Hæ (尚可喜)
laøm Bình Nam Vöông, traán ñoùng Quaûng Ñoâng. Tam Phieân khi ñoù ñöôïc giöõ troïng binh, theá löïc caøng luùc
caøng lôùn. Thaùng 3 naêm Khang Hy thöù 12 (1673), Thöôïng Khaû Hæ daâng sôù xin caùo laõo veà Lieâu Ñoâng ñeå
cho con laø Thöôïng Chi Tín keá vò, nhaân cô hoäi ñoù trieàu ñình xuoáng chieáu trieät phieân. Tôùi thaùng 7, Ngoâ
Tam Queá vaø Caûnh Tinh Trung (con cuûa Caûnh Troïng Minh) cuõng daâng sôù xin trieät binh, vua Khang Hy
lieàn ra leänh cho caû 3 phieân di chuyeån ra ngoaøi Sôn Haûi Quan. Ngaøy 21 thaùng 11, Ngoâ Tam Queá khôûi binh
choáng laïi nhaø Thanh, tuyeân boá uûng laäp Chu Tam Thaùi Töû (töùc Chu Töø Quyùnh 朱慈炯, con cuûa Suøng
Trinh hoaøng ñeá, khi ñoù thaát tung nhöng ngöôøi Haùn duøng danh vò ñeå phaùt ñoäng phong traøo phaûn Thanh
phuïc Minh), vieát thö cho Caûnh Tinh Trung, Thöôïng Khaû Hæ cuøng khôûi söï, gaây ra caùi loaïn Tam Phieân.
Naêm Khang Hy thöù 17, Ngoâ Tam Queá xöng ñeá ôû Haønh Chaâu 衡州, quoác hieäu Ñaïi Chu nhöng chaúng bao
laâu thì töø traàn, chaùu laø Ngoâ Theá Phan 吳世璠 keá vò. Ngaøy 19 thaùng 10 naêm Khang Hy thöù 20, quaân

72
Thanh ñaùnh tôùi Coân Minh, Ngoâ Theá Phan töï töû, loaïn Tam Phieân chaám döùt, toång coäng 8 naêm. (Xem theâm
“Quaân Söï nhaø Thanh” cuûa Nguyeãn Duy Chính)
17
Lai Phuùc Thuaän, Caøn Long Troïng Yeáu Chieán Tranh chi Quaân Nhu Nghieân Cöùu, 1984 tr. 30 ((trích töø taøi
lieäu trong cung ñình nhaø Thanh, taáu chöông cuûa hai hoï Toân ngaøy moàng 8 thaùng 5 naêm Caøn Long thöù 52 –
töùc naêm 1786 döôùi soá hieäu 5425)
Nguyeân vaên:
然已亡失國之印信，因鄭氏擅權時，曾竊奪國印，謀取簒位。黎維祁乃咨請憑信，兩廣總督孫士毅
以其未經具本告哀，尚未奉旨承襲，不便先給印信，拒之。
(Nhieân dó vong thaát quoác chi aán tín, nhaân Trònh thò thieän quyeàn thôøi, taèng thieát ñoaït quoác aán, möu thuû
soaùn vò. Leâ Duy Kyø naõi tö thænh baèng tín, Löôõng Quaûng toång ñoác Toân Só Nghò dó kyø vò kinh cuï baûn caùo ai,
thöôïng vò phuïng chæ thöøa taäp, baát tieän tieân caáp aán tín, cöï chi.)
18
höng khôûi cho keû ñaõ bò dieät, keá thöøa cho keû ñaõ bò caét ñöùt, khoâng coù möu lôïi ñaát ñai hay daân chuùng
19
Tuy nhieân, cuõng chính vua Cao Toâng cuõng ñaõ haõnh dieän laø trieàu ñaïi cuûa oâng ñaõ môû roäng bieân giôùi
Trung Hoa ñeán möùc toái ña chöa heà coù trong lòch söû. Coøn vieäc thu veùt thoùc gaïo cuûa mieàn Baéc thì söû saùch
nöôùc ta ñaõ noùi ñeán nhieàu vaø caùc giaùo só Taây phöông cuõng töôøng thuaät raát chi tieát. Nhaø Thanh cuõng ñaõ
ñuùc moät loaïi tieàn “khoâng baûo chöùng” ñeå phaùt cho quaân lính tieâu treân nöôùc ta. Chæ môùi moät thaùng, nhöõng
aâm möu cuûa nhaø Thanh ñaõ bieåu loä roõ reät, hai lyù do maø nhaø Thanh neâu ra ñeàu khoâng phaûi laø söï thöïc maø
chæ ñeå che ñaäy moät tham voïng töông töï nhö ñôøi Toáng, ñôøi Nguyeân, ñôøi Minh duøng moät côù ñeå can thieäp
vaøo noäi boä cuûa nöôùc ta roài sau ñoù seõ saùp nhaäp Ñaïi Vieät vaøo baûn ñoà Trung Quoác. Cuõng chính nhaø Thanh
moät traêm naêm sau ñaõ nhaân côù trieàu ñình nhaø Nguyeãn caàu cöùu ñem quaân sang nöôùc ta nhöng bò ngöôøi
Phaùp ñaåy lui. Tuy vaäy, hoï cuõng coá laán chieám cuûa ta moät soá ñaát ñai ôû bieân giôùi phía baéc, keå caû moät giaûi
ñaát phía nam cöûa Nam Quan.
20
Theo moät ñaïo saéc thö maø quaân Taây Sôn baét ñöôïc khi Toân Só Nghò chaïy ñaùnh rôi (?) söû nöôùc ta coøn ghi
laïi nhö sau:
Nghe lôøi khanh, traãm cho ñem binh maõ ra cöûa aûi, nhöng cöù neân töø töø ñi daàn, ñöøng voäi. Khanh
tröôùc haõy truyeàn hòch ra oai, roài thaû Leâ thaàn veà nöôùc ñeå hoï chieâu taäp nghóa binh, tìm Leâ töï toân
ñöông ñaàu vôùi Nguyeãn Hueä ñaõ. Nghe hoï troïi (choïi) nhau ra sao, baáy giôø seõ lieäu.
Neáu loøng ngöôøi Nam coøn meán Leâ, thaáy quaân ta ñeán giuùp, ai cuõng phaán khôûi haêng haùi, thì Nguyeãn
Hueä taát phaûi chòu lui, baáy giôø seõ sai Leâ töï toân tieán binh ñuoåi baét Nguyeãn Hueä. Coøn khanh thì keùo
binh ñeán tieáp öùng sau. Theá laø ta khoâng khoù nhoïc maø ñöôïc thaønh coâng. Ñoù laø chöôùc thöù nhaát.
Neáu trong nöôùc Nam, nöûa theo phe kia, nöûa giuùp phe noï, thì Nguyeãn Hueä chaéc khoâng chòu lui.
Vaäy khanh neân ñöa thö, doã baûo hoaï phuùc xem Hueä xoay trôû ra sao. Khi naøo quaân thuyû cuûa ta töø
Maân Quaûng keùo ra bieån khôi thì cöù ñaùnh phaù laáy Thuaän Ngaõi tröôùc. Roài môùi thuùc quaân boä tieán
leân, khieán cho Nguyeãn Hueä sau löng vaø tröôùc buïng ñeàu thuï ñòch caû thì theá naøo Hueä cuõng phaûi
haøng phuïc. Theá roài ta cöù nuoâi soáng caû hai: Thuaän Quaûng veà Nam caét ñöùt cho Nguyeãn Hueä,
Hoan AÙi ra Baéc, chia cho Leâ töï toân. Ta cöù ñoùng ñaïi binh ôû giöõa, cai quaûn caû ñoâi. Veà sau seõ laïi
lieäu caùch xöû trí. Ñoù laø chöôùc thöù hai. Hoa Baèng, Quang Trung Nguyeãn Hueä, Anh Huøng Daân Toäc
1788-1792. Saigon: Thö Laõm AÁn Thö Quaùn, 1958 (Ñaïi Nam, Cali. in laïi theo loái chuïp baûn) tr.
203-4.
21
Chöõ naøy nguyeân vieát treân ma 麻 döôùi coát 骨 chuùng toâi khoâng coù neân duøng taïm
22
Thöôïng Duï Ñaùng, phöông baûn, hòch duï caûo Caøn Long 53, thu quí ñaùng thöôïng, tôø 81 ngaøy 27 thaùng 8.
(Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 359-60)

73
23
Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm soá 2778, bao 163, soá hieäu 39029, tôø baåm cuûa Leâ Duy Chæ ñeà ngaøy
20 thaùng 9 naêm Caøn Long 53 (1788). (Trang Caùt Phaùt sñd tr. 361)
24
Taøi lieäu trong cung (Cung Trung Ñaùng 宮中檔), hoøm soá 2727, phong bì soá 221, soá hieäu 55108, taáu trieäp
cuûa Toân Só Nghò, Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy 26 thaùng 9 (1788). (Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 362)
25
Trònh Vöông nguyeân laø teân goïi Trònh Quoác Anh (Taksin), moät ngöôøi Taøu lai laøm vua Xieâm La töø 1767
nhöng ñeán naêm 1782 ñaõ bò Chaopraya Chakri laät ñoå leân ngoâi töùc vua Rama I (1782-1809). Theo söû Trung
Hoa, khi vua Rama I leân ngoâi sai söù sang Baéc Kinh noùi thaùc laø con cuûa Taksin teân laø Trònh Hoa noái ngoâi.
26
Taøi lieäu trong cung (Cung Trung Ñaùng 宮中檔), hoøm soá 2727, phong bì soá 223, soá hieäu 5543, taáu trieäp
cuûa Toân Só Nghò, Caøn Long naêm thöù 53, ngaøy 1 thaùng 11 (1788) (Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 362)
27
Thöôïng Duï Ñaùng, phöông baûn, Caøn Long naêm thöù 53, thu quí ñaùng, trang 133. (Trang Caùt Phaùt, sñd tr.
362-3)
28
Ñeà ñoác Quaûng Taây laø Tam Ñöùc ñaõ bò beänh maát ngaøy moàng 8 thaùng 7 naêm ñoù, Höùa Theá Hanh (töø Chieát
Giang ñöôïc ñieàu ñoäng leân thay) ñem quaân tôùi Long Chaâu phoøng thuû (theo Khaâm Ñònh An Nam Kyû Löôïc,
quyeån 2 trang 1) (Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 359)
29
ngöôøi Taân Ñoâ, Töù Xuyeân goác ngöôøi Hoài, toøng quaân ñaùnh Kim Xuyeân, laäp coâng traïng trong vuï ñaùnh
Ñaøi Loan neân ñöôïc laøm ñeà ñoác Quaûng Taây, khi bò cheát ôû Thaêng Long ñöôïc thaêng Traùng Lieät Baù, ban teân
thuî Thieäu Nghò.
30
Theo Ian Heath trong Armies of the Nineteenth Century: Asia V. 2: China (Great Britain: Foundry
Books, 1998) trang 18-9 thì nhöõng caáp baäc ñoù töông ñöông vôùi hieän thôøi nhö sau: Ñeà Ñoác (ñaïi töôùng),
Toång Binh (trung töôùng), Phoù Töôùng (thieáu töôùng), Tham Töôùng (ñaïi taù), Du Kích (thöôïng taù), Ñoâ Ti
(trung taù), Thuû Bò (thieáu taù), Thieân Toång (ñaïi uyù), Baû Toång (trung uyù) ... Tuy nhieân neáu laø ngoaïi vi thieân
toång thì chæ töông ñöông trung só coøn ngoaïi vi baû toång chæ töông ñöông haï só. Nhöõng phieân dòch naøy khoâng
hoaøn toaøn chính xaùc nhöng cuõng cho ta moät soá khaùi nieäm veà toå chöùc quaân söï cuûa nhaø Thanh thôøi ñoù.
31
thuoäc Nhöông Lam Kyø Haùn quaân, laøm toång binh Höõu Giang traán Quaûng Taây, khi cheát taïi nöôùc ta ñöôïc
ban thuî laø Tröïc Lieät (直烈)
32
Toân Khaùnh Thaønh (孫慶成) laø chaét (great-grandson) cuûa Chaán Voõ töôùng quaân Toân Tö Khaéc, moät danh
töôùng ñaàu ñôøi Thanh.
33
Ngöôøi Ñaïi Ñoàng nhöng sang soáng ôû Quí Chaâu, töøng tham döï caùc traän ñaùnh Mieán Ñieän, Kim Xuyeân laäp
nhieàu coâng lao neân thaêng leân ñoâ ti. Sau tham döï ñaùnh Ñaøi Loan trong chieán dòch bình Laâm Saûng, Trang
Ñaïi Ñieàn neân ñöôïc leân toång binh Nam AÙo (南澳), Phuùc Kieán. Khi cheát ôû nöôùc ta ñöôïc ban teân thuî laø
Traùng Quaû (壯果).
34
Ngöôøi Tröôøng An, ñaäu tieán só voõ ñôøi Caøn Long, laøm tham töôùng Ñöùc Chaâu. Khi Vöông Luaân noåi loaïn ôû
Thoï Tröông, oâng ñem quaân ñaùnh deïp, thaêng leân ñeà ñoác Vaân Nam vaø ôû ñaây cho tôùi cheát.
35
Thuoäc Nhöông Hoaøng Kyø Maõn Chaâu, töøng tham gia caùc cuoäc chieán ñaùnh Mieán Ñieän, Kim Xuyeân,
thaêng leân toång binh Thoï Xuaân. Ñeán ñôøi Gia Khaùnh coù coâng trong vieäc ñaùnh deïp caùc giaùo phaùi taïi Haø
Nam, Thieåm Taây. Sau leân laøm ñeà ñoác OÂ Loã Moäc Teà (烏魯木齊)
36
ngöôøi Voõ Thaønh, coù chieán coâng neân ñöôïc laøm ngoaïi uyû ñôøi Caøn Long, tham döï ñaùnh Kim Xuyeân, sau
leân laøm ñeà ñoác Quaûng Ñoâng
37
Maëc duø Toân Só Nghò giaûm löông vì muoán tieát kieäm ngaân saùch nhöng cuõng vì theá maø quan binh trong
loøng baát maõn neân khoâng coù chí chieán ñaáu, gaëp luùc nuùng theá lieàn boû chaïy nhö khi taïi Leâ thaønh sau naøy.
38
moät thaêng khoaûng .75 kg, moät thaïch khoaûng 75 kg

74
39
Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 360.
40
Xem theâm “Quaân Thanh sang ñaùnh nöôùc ta laø bao nhieâu?” (bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy Chính)
41
Trong chieán dòch ñaùnh An Nam, ruùt kinh nghieäm caùc traän ñaùnh ôû Mieán Ñieän, nhaø Thanh ñoåi chieán löôïc
khoâng ñieàu ñoäng kî binh töø mieàn baéc xuoáng maø chæ duøng quaân ñòa phöông, thoå binh vaø chuû yeáu phöông
tieän cuûa boán tænh mieàn taây nam giaùp vôùi nöôùc ta. Chính vì theá, coâng taùc chuaån bò cuõng nhanh maø löïc
löôïng ñieàu ñoäng cuõng nhoû (nhoû nhaát trong möôøi chieán dòch ñôøi Caøn Long), khoâng gheâ gôùm nhö chuùng ta
thöôøng töôûng töôïng. Tuy nhieân, haäu quaû cuûa traän ñaùnh naøy laïi ñöa nöôùc ta vaøo moät vò theá môùi maø chuùng
toâi seõ trình baøy sau.
42
Toân Só Nghò voán dó ñònh sau khi chieám ñöôïc Leâ thaønh roài seõ ñem quaân ñaùnh vaøo Quaûng Nam neân ñaõ
döï bò thuûy luïc hai maët, quaân thuûy nöûa thaùng sau seõ qua nhöng vì thuyeàn lôùn qua khoâng ñöôïc maø cöûa
soâng Nhó Haø thì quaân ñòch ñaõ chaën roài neân ra leänh cho ñoùng 40 chieán thuyeàn, ñuû söùc chôû 2,000 quaân, laäp
theâm 25, 26 traïm treân boä caùch nhau chöøng 8, 90 daëm, ngoaøi ra coøn xaây theâm 53 traïm löông thöïc nhöng
vì sau naøy bò thua ôû Leâ thaønh neân nhöõng coâng taùc naøy khoâng thöïc hieän ñöôïc.
43
滿州世僕，受恩最重
44
Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 363.
45
Rieâng Quaûng Taây loä tuyeán ñaõ leân ñeán 54,000 ngöôøi chính thöùc töø beân Taøu sang. Cho tôùi ngaøy nay, caùc
tænh mieàn Nam Trung Hoa vaãn coù nhöõng ngöôøi daân phu chuyeân moân chôû haøng ñi theo ñöôøng nuùi ñeå sang
caùc quoác gia laân caän trao ñoåi, buoân baùn. Nhöõng ngöôøi naøy söùc chòu ñöïng raát deûo dai, moät ngaøy coù theå ñi
maáy chuïc caây soá.
46
chöõ Thaùi nguyeân coù boä Thuyû 氵ôû beân traùi
47
Ñaëng Phöông Nghi, “Vaøi taøi lieäu môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä”. Moät Nhoùm Hoïc
Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä (Calif.: Ñaïi Nam, 1992) tr. 191.
48
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 195
49
Khoâng rieâng gì quaân Thanh ôû cuoái theá kyû 18, 500 tröôùc quaân Moâng Coå cuõng laâm vaøo nhöõng khoù khaên
töông töï. Ñoaøn quaân ngoaïi nhaäp phaûi mang theo moät soá löôïng thöïc phaåm raát lôùn cho caû quaân ñoäi laãn phu
phen. Nhaø Nguyeân cuõng phaûi thieát laäp nhieàu traïm tieáp vaän, caùch nhau 30 daëm (khoaûng 15 km) vaø moät
dòch traïm moãi 60 daëm (30 km). Trong moät laù thö cuûa quan chöùc nhaø Nguyeân göûi trieàu ñình coù ñeà caäp ñeán
nhöõng khoù khaên nhö sau:
Ngay töø thôøi coå, khi ñieàu binh thì luoân luoân phaûi sao cho hôïp vôùi thieân thôøi. Trung Nguyeân ñaát phaúng, vaäy
maø ta cuõng vaãn phaûi traùnh caùi noùng muøa heø. Coøn nhö Giao Chæ laø nôi oi noàng (feverish) oân dòch
(pestilential), khí haäu nôi ñaây khieán cho quan quaân thieät haïi coøn nhieàu hôn caû ñoái phöông taán coâng. Nay ta
laïi ñieàu binh xuoáng vaøo thaùng baûy, tröôùc khi tôùi ñöôïc An Nam ñaõ cheát maát khaù nhieàu, theá thì khi gaëp ñòch
laøm sao maø ñoái phoù? Xöù Giao Chæ laïi chaúng coù gaïo thoùc, thuûy ñaïo baát tieän, khoâng theå khoâng tieáp teá baèng
ñöôøng boä nhöng laïi khoâng coù ngöïa, boø, xe coä. Moãi ngöôøi coù theå mang ñöôïc 5 ñaáu, nhöng treân ñöôøng ñi phu
cuõng phaûi aên, thaønh thöû quaân chæ coøn ñöôïc moät nöûa. Cho neân neáu nhö muoán göûi tôùi 100,000 thaïch gaïo thì
phaûi duøng ñeán 40 vaïn phu ñeå chuyeân chôû, maø gaïo ñoù cuõng chæ ñuû aên 1 ñeán 2 thaùng maø thoâi. Xie Qikun,
Guangxi Tongzhi (Quaûng Taây thoâng söû) baûn ñôøi Gia Khaùnh (1796-1821) (Quaûng Taây Nhaân Daân Xuaát
Baûn Xaõ taùi baûn, 1988) Vol VIII, chöông 187, trang 5032.
Laáy trong http://mcel.pacificu.edu /as/resources/ zhuang/zhuang11.htm tr. 22-3.
50
Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 363
51
moät thaêng khoaûng .75kg, moät thaïch khoaûng 75 kg.

75
52
Nguyeãn Anh Huy, “Nhöõng ñoàng tieàn Quang Trung kyø laï vôùi caùc huyeàn thoaïi ôû Phuù Xuaân” trong Phuù
Xuaân Thuaän Hoùa thôøi Taây Sôn, 2001 tr. 201. Taám aûnh cuûa ñoàng tieàn naøy coù in trong Annam and its minor
currency (Ed. Toda 1882) phaàn II, chöông XX Chinese intervention in Tunquin, and the Nguyen Dynasty
(http://art-hanoi.com/toda/20.html)
53
Vaøo theá kyû 17, 18 tieàn teä coù theå duøng laãn loän taïi nhieàu nôi vaø ôû nöôùc ta löu haønh nhieàu loaïi tieàn cuøng
moät löôït
54
Trong baát cöù laàn Nam chinh naøo, Trung Hoa ñeàu gaëp phaûi nhöõng khoù khaên töông töï vaø quaân ñoäi ñieàu
ñoäng tuy coù lôùn treân soá löôïng nhöng thaønh phaàn binh só chieán ñaáu chæ laø 1/4, 3/4 coøn laïi laø phu khuaân
vaùc thöôøng laø caùc saéc daân thieåu soá vuøng Vaân – Quí vaø ngöôøi daân taïi hai tænh Quaûng Ñoâng, Quaûng Taây.
Neáu vôùi tæ leä töông öùng, quaân Thanh tuy tieáng laø 20 vaïn nhöng thöïc ra chæ ñoä 5 vaïn quaân chieán ñaáu, 15
vaïn kia laø phu phen. Nhöõng soá lieäu ñoù phuø hôïp vôùi con soá maø soå saùch binh nhu, chi phí cuûa cuûa nhaø
Thanh vaøo chieán traän vaø cuõng phaàn naøo giaûi thích ñöôïc taïi sao Nam söû laïi cheùp moät soá löôïng quaù cheânh
leäch vôùi soá quaân nhaø Thanh ñieàu ñoäng.
55
Chuùng ta cuõng khoâng theå khoâng deø daët khi saùch vôû nöôùc ta coù khuynh höôùng thoåi phoàng nhöõng gì
khoâng naém vöõng, nghó raèng ñòch caøng nhieàu thì chieán thaéng caøng vinh quang maø queân ñi nhöõng yeáu toá
thöïc teá nhö toå chöùc quaân söï cuûa nhaø Thanh, phöông phaùp ñieàu ñoäng, tieáp lieäu, trang bò cuûa moät ñoaøn
quaân chính qui. Xem theâm “Quaân Söï nhaø Thanh” vaø “Chính Saùch cuûa Thanh Trieàu ñoái vôùi vuøng Ñoâng
Nam AÙ” (bieân khaûo cuûa Nguyeãn Duy Chính)
56
Lai Phuùc Thuaän, sñd. tr. 314-5
57
Xin ñoïc theâm “Quaân Söï Nhaø Thanh” ñeå bieát veà heä thoáng truyeàn tin vaø baûo maät giöõa trieàu ñình vaø ñòa
phöông.
58
trong taáu vaên khoâng lieät keâ nhöng trong saùch coù ghi laø cuûa caùc quan ôû Sôn Nam, Sôn Taây, Kinh Baéc,
Haûi Döông, Thanh Hoa, Ngheä An, Tuyeân Quang, Thaùi Nguyeân, Höng Hoaù, An Quaûng ... caùc nôi. (Trang
Caùt Phaùt: sñd tr. 366)
59
chöõ ñoan nguyeân laø boä kyø 礻
60
Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm soá 2778, bao soá 163, soá hieäu 39037, baåm vaên cuûa boïn Taï Ñình
Thöïc ñeà ngaøy 22 thaùng 10 naêm Caøn Long thöù 53. (Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 366-7)
61
töùc naêm 1774, Caûnh Höng 35, chuùa Trònh sai Hoaøng Nguõ Phuùc ñem 3 vaïn quaân vaøo ñaùnh Nam Haø,
phao tin laø vaøo giuùp chuùa Nguyeãn tröø quyeàn thaàn Tröông Phuùc Loan nhöng thöïc ra laø nhaân cô hoäi loaïn
laïc, ñoùi khoå chieám laáy phöông nam.
62
Tôø baåm cuûa Leâ Duy Caån ngaøy 22, thaùng 10 naêm Caøn Long 53 löu giöõ taïi Quaân Cô Xöù, Nguyeät Trieäp
Bao, hoøm soá 2778, bao soá 163, soá hieäu 39036. (Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 365-6)
63
Trong KDVSTGCM coù cheùp laø “Vaên Hueä sai ngöôøi luøng heát caùc baày toâi vaên voõ, cöôõng eùp hoï ñeán cöûa
cung khuyeát ñeå cuøng ñöùng teân vaøo tôø bieåu khuyeân môøi Vaên Hueä leân ngoâi vua. Huy Traïc bò baét ñeán Ngöï söû
ñaøi, khoâng chòu kyù teân vaøo tôø bieåu aáy, ñeâm ñeán, uoáng thuoác ñoäc töï töû. Vieäc naøy do ñoù cuõng ñình chæ”
(quyeån XLVII). Nhö vaäy vieäc naøy coù theå laø thaät.
64
Tôø bieåu treân ñaây tuy coù theå nhieàu phaàn khoâng ñuùng söï thaät nhöng coù moät ñieåm chuùng ta coù theå caûi
chính. Tröôùc ñaây, söû ta ñeàu döïa theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí maø cheùp raèng khi nghe tin Toân Só Nghò
keùo quaân sang, Leâ Duy Kyø theo veà ñeán Thaêng Long, luùc ñoù môùi traû aân baùo oaùn, trong ñoù coù vieäc chaët
chaân ba hoaøng thuùc vöùt xuoáng gieáng trong cung. Nhöng theo laù thö naøy, vieäc ba ngöôøi chuù Leâ Duy Kyø bò
gieát xaûy ra töø khi môùi leân naém quyeàn tröôùc khi löu vong. Chuùng ta cuõng bieát ñöôïc teân cuûa ba ngöôøi
hoaøng thuùc ñoù laø Leâ Duy Löõ, Leâ Duy Laân, Leâ Duy Hoäi. Theo Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí thì nhöõng ngöôøi
vieát laù thö naøy laø Nguyeãn Quí Nhaï, Traàn Baù Laõm, Vuõ Huy Taán cuõng bò haï nguïc khi Leâ Duy Kyø trôû veà,

76
chiû coù Nguyeãn Baù Khoan ñöôïc mieãn vì doát naùt, giaø caû. Vieäc naøy phuø hôïp vôùi nhöõng ghi nhaän cuûa moät
giaùo só trong Hoäi Truyeàn Giaùo Ba Leâ (Socieùteù des Missions Eùtrangeøre de Paris) laø “Chieâu Thoáng ñaõ
phaïm troïng toäi gian daâm vaø loaïn luaân gheâ tôûm vôùi em gaùi oâng vaø saùt nhaân vì oâng ñaõ cho gieát moät caùch daõ
man ba ngöôøi chuù oâng vaø moät ngöôøi vôï cuûa Caûnh Höng, toå phuï oâng ...” Ñaëng Phöông Nghi, “Vaøi Taøi Lieäu
môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä” trích trong Moät Nhoùm Hoïc Giaû, Moät Vaøi Söû Lieäu veà
Baéc Bình Vöông Nguyeãn Hueä, tr. 187.
65
Lai Phuùc Thuaän, sñd. tr. 259 (taøi lieäu trích töø taáu trieäp cuûa Toân Só Nghò ñeà ngaøy 24 thaùng 10 naêm Caøn
Long thöù 53 [1788], Cung Trung Ñaùng, soá hieäu 55758)
66
Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc taäp II (Haø Noäi: nxb Giaùo
Duïc, 1998) tr. 843-4
67
Minh Thanh söû lieäu, thieân Canh, baûn soá 2, trang 104 (Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 363)
68
Thanh Cao Toâng ngöï cheá thi vaên toaøn taäp (quyeån 9) (Ñaøi Baéc: Quoác Laäp Coá Cung Baùc Vaät Vieän, 1976)
ngöï cheá thi taäp nguõ, quyeån töù thaäp tam, trang 34.
69
Theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí (Quoác Söû Quaùn trieàu Nguyeãn, Phaïm Troïng Ñieàm dòch) (Hueá: nxb
Thuaän Hoùa, 1997) thì caùch chaâu OÂn 11 daëm veà phía taây coù nuùi Khaùo goàm 2 ngoïn, moät cao moät thaáp goïi
laø “khaùo meï, khaùo con”, treân ñænh coù ñöôøng lôùn cho söù boä ñi, khaùch buoân baùn cuõng qua ñöôøng naøy. Phía
nam chaâu OÂn thì coù Quæ Moân Quan, thuoäc xaõ Chi Laêng, ñöôøng heïp, khoù ñi, hieåm trôû, nöôùc ñoäc, ñaù hình
nhö ñaàu ma, ñaàu quæ neân ñaët nhö theá. Khi söù boä Trung Hoa sang saùch phong cho vua Leâ ñoåi teân thaønh UÙy
Thieân Quan. (quyeån 4, tr. 377, 387)
70
chöõ Hoä nguyeân coù boä ngoân 言 ôû beân traùi
71
theo tôø bieåu cuûa vua Quang Trung göûi leân vua Cao Toâng thì boïn tuaàn döông binh aáy do Haéc Thieäu
Toâng caàm ñaàu, khi traû veà cuõng bò Toân Só Nghò gieát caû (Hoa Baèng: sñd tr. 214)
_ Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 364
73
Vua Caøn Long cuõng ñaõ ñeà caäp ñeán vieäc ngay töø ñaàu Toân Só Nghò ñaõ taâu raèng nhaân cô hoäi naøy laáy luoân
nöôùc Nam. (Nguyeân vaên: 孫士毅初奏安南內訌情形有乘此機會剿平後收其土地之意 ... Toân Só Nghò sô
taáu An Nam noäi hoàng tình hình höõu thöøa thöû cô hoäi tieãu bình haäu thu kyø thoå ñòa chi yù ...) Thanh Cao Toâng
ngöï cheá thi vaên toaøn taäp (1976) Ngöï Cheá thi nguõ taäp, quyeån töù thaäp tam, tr. 26. Chi tieát naøy hoaøn toaøn
khoâng thaáy caùc söû gia Trung Hoa nhaéc ñeán vaø cuõng phuø hôïp vôùi söû nöôùc ta noùi raèng khi baét ñöôïc moät soá
vaên thö maät, hoï Toân ñaõ ñeà caäp ñeán vieäc khai thaùc tình hình roái loaïn cuûa An Nam ñeå truïc lôïi. Caâu chuùng
toâi trích daãn ôû treân laø chính lôøi pheâ cuûa vua Cao Toâng khoâng phaûi cuûa söû thaàn.
74
Thanh Cao Toâng ngöï cheá thi vaên toaøn taäp (1976) Ngöï Cheá thi nguõ taäp, quyeån töù thaäp tam, tr. 35
75
Sñd. tr. 36
76
Theo taáu thö cuûa Toân Só Nghò khi coøn ôû Trieàu Chaâu ñöôïc leänh ñuùc aán coù duï chæ laø aán môùi neân theâm
hay bôùt ñi moät chöõ ñeå phaân bieät vôùi aán cuõ, ngoõ haàu bieát caùi naøo thöïc, caùi naøo khoâng thöïc. Toân Só Nghò ñeà
nghò ñem maãu aán cuõ boû ñi chöõ chi (之) chæ coøn An Nam Quoác Vöông AÁn (安南國王印). AÁn cuõ doïc 11.6
phaân, ngang 11.5 phaân, treân khaéc 6 chöõ An Nam Quoác Vöông Chi AÁn baèng chöõ trieän baèng caû hai thöù chöõ
Maõn Chaâu vaø Haùn. Theo aán môùi ñoùng trong caùc taáu bieåu cuûa Leâ Duy Kyø vaøo ngaøy moàng 2 vaø 24 thaùng
12 naêm ñoù thì ngang doïc cuõng baèng aán cuõ, chæ coù chöõ khaéc maûnh mai hôn, vaø cuõng vaãn thaáy ñuû 6 chöõ An
Nam Quoác Vöông Chi AÁn, khoâng boû chöõ chi. (Trang Caùt Phaùt, sñd chuù thích 72 trang 411)
77
Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 368.
78
töùc soâng Thöông

77
79
Theo taáu thö cuûa Toân Só Nghò ñeà ngaøy 15 thaùng 11 naêm Maäu Thaân (Caøn Long 53) taøng tröõ trong Cung
Trung Ñaùng , hoøm 2727, bao soá 323, soá hieäu 55608. Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 368.
80
ñaây coù leõ laø moät caùnh quaân ngöôøi Thöôïng töø trong nam ra
81
Baéc Haønh Tuøng Kyù cuûa Leâ Quyùnh cheùp laø “Ñaïi quaân thaúng tôùi huyeän Baûo Loäc, thuoäc Giang Baéc. Ba laàn
ñaùnh ñeàu ñöôïc. Baét ñoâ ñoác Traàn Danh Hoaùn, cheùm ñi”.(Coù leõ saùch cheùp nhaàm hai chöõ bính 炳 vaø hoaùn
煥) La Sôn Yeân Hoà Hoaøng Xuaân Haõn, taäp II, tr. 879.
82
nuùi coù ba taàng choàng leân nhau, ôû xaõ Nam Ngaïn, huyeän Yeân Duõng, tænh Baéc Ninh, caùch huyeän Vieät
Yeân 9 daëm veà phía ñoâng (theo Ñaïi Nam Nhaát Thoáng Chí)
83
coù theå khoâng ñeán con soá naøy nhöng quaân Thanh phao leân ñeå baùo tieäp cho theâm veû vang.
84
Minh Thanh söû lieäu, thieân Canh, baûn thöù 2, trang 101. Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 368-9. Traän Thò Caàu moãi
saùch cheùp moät khaùc nhöng phaàn lôùn ñeàu do töôûng töôïng trong ñoù boâi baùc nhaát coù leõ laø Hoaøng Leâ Nhaát
Thoáng Chí cuûa Ngoâ Gia Vaên Phaùi:
... Phan Vaên Laân noùi:
- Quaân khoâng cöù nhieàu, nöôùc khoâng cöù lôùn. Nay ta laøm töôùng caàm quaân ôû ngoaøi, giaëc ñeán, chöa
töûng tieáp chieán, môùi nghe thaáy tieáng doaï haõo ñaõ töï lui nhuït, thì coøn duøng töôùng laøm gì? Toâi xin töï
ñem moät nghìn tinh binh tieán thaúng leân soâng Nhö Nguyeät, choïi nhau vôùi noù moät traän, xem noù coù
khí theá gì? Ngöôøi Nam vôùi ngöôøi Taàu ai khoeû hôn ai? Vaø cho noù bieát mình ñaây khoâng nhaùt. Ñoù
cuõng laø caùch “chaën tröôùc thì ñeø ñöôïc ngöôøi”.
Sôû (Ngoâ Vaên) cho laø phaûi. Laân beøn ñoác quaân qua soâng Baéc canh ba, tôùi bôø phía nam soâng Nguyeät Ñöùc,
vöøa nghe Toân Só Nghò ñaõ ñoùng ôû nuùi Ba Taàng. Luùc aáy tieát trôøi cöïc giaù reùt, Laân cöù doàn quaân sang soâng khai
chieán. Töôùng só sôï oai cuûa Laân, ñeàu phaûi lieàu xoâng hôi laïnh, loäi böøa xuoáng nöôùc. Ra ñeán giöõa soâng nhieàu
ngöôøi coùng quaù khoâng theå sang ñöôïc, ñeàu bò cheát ñuoái, keû naøo vaøo ñöôïc tôùi bôø, cuõng bò quaân Thanh gieát
cheát. Laân lieäu khoâng theå giao chieán, töùc thì vaãy quaân chaïy luøi. Dö ñaûng tan vôõ, chaïy vaøo caùc laøng, laïi bò
daân queâ saên baét ñem noäp cho quaân Thanh . Laân phaûi moät mình moät ngöïa chaïy veà Thaêng Long ... Hoaøng Leâ
Nhaát Thoáng Chí, sñd tr. 290-1.
Vieät Thanh chieán söû cuûa Nguî Nguyeân thì cheùp theo Thanh söû, tuy khoâng roõ raøng nhöng cuõng ñaày veû
ngoa ngoân:
... Ngaøy 15, tieán ñeán Thò Caàu (Nguyeät Ñöùc). Soâng roäng. Vaû bôø nam döïa vaøo nuùi, cao hôn bôø baéc.
Giaëc giöõ choã hieåm daøn suùng. Quaân ta khoâng theå keát beø. Caùc töôùng nghó raèng hình theá soâng cong
queo, (khieán) giaëc troâng ra thaáy khoâng ñöôïc xa. Beà ngoaøi, beøn chôû tre goã, laøm caàu phao ñeå toû
raèng theá naøo cuõng qua soâng (choã aáy). Roài giaáu hai nghìn quaân ôû thöôïng du (caùch ñoù hai möôi
daëm), choã nöôùc chaûy chaäm, laày thuyeàn con ñang ñeâm qua soâng.
Ngaøy 17 (thaùng 11) quaân ta cöôõi beø aùp bôø. Caàm cöï vôùi nhau ñang soâi noåi, thì gaëp khi quaân töø
thöôïng du ñaû voøng ra sau löng giaëc, nhaân choã cao maø heùt to, ñaùnh xuoáng. Tieáng ran caùc hang
nuùi. Giaëc khoâng bieát vöông sö töø ñaâu xuoáng, beøn tan raõ chaïy luøi. Nguî Nguyeân, “Vieät Thanh
Chieán Söû”, Hoaøng Xuaân Haõn, sñd tr. 1342.
Rieâng Leâ Quyùnh trong Baéc Haønh Tuøng Kyù thì vieát laø möu ñaùnh taäp haäu laø do ñaùm boài thaàn nhaø Leâ hieán
keá nhö sau:
... Quyùnh vaø Leâ Duy Ñaûn baøn vôùi nhau raèng: “Töø khi (ta) ra cöûa aûi ñeán nay, quaân ñòch thua luoân.
Chaéc chuùng ñaët nhieàu quaân ôû nuùi Thò Caàu, (mong) coù nöôùc chaën, ñeå cöï laïi. Nhöng chuùng noù duøng
binh chæ bieát nhìn phía tröôùc, thöôøng khoâng ngoaûnh veà phía sau. Neân duøng kyø binh choäp phía sau,
thì chaéc seõ thaéng. Quaân ôû doanh Thò Caàu (neáu) ñaõ baïi, thì khoâi phuïc coá ñoâ deã nhö nhoå nöôùc boït
vaøo tay”.

78
 Ñeán khi ñaïi binh tieán ñeán nuùi Tam Taèng, caùch ñòch con soâng. Leâ Duy Ñaûn noùi (möu aáy) vôùi quan
lôùn Toân. Quan lôùn beøn nghe keá. Ngaøy 20, qua soâng Thò Caàu, phaù doanh giaëc, tieán ñeán bôø baéc
soâng Phuù Löông (muoán noùi soâng Nhò). Giaëc Taây Sôn boû thaønh Thaêng Long chaïy veà phöông nam.
Leâ Quyùnh, “Baéc Haønh Tuøng Kyù”, Hoaøng Xuaân Haõn, sñd. tr 880.
85
Ñaëng Phöông Nghi, “Vaøi Taøi Lieäu môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä” sñd. tr. 198.
Nhöõng ngaøy thaùng maø caùc giaùo só neâu ra coù leäch (tröôùc) vôùi taøi lieäu cuûa nhaø Thanh 3 ngaøy.
86
Ñaëng Phöông Nghi, sñd. tr. 198-9
87
Theo lôøi taâu cuûa quan nhaø Thanh Khaùch Ninh A (喀寧阿) trong Thanh Cao Toâng ngöï cheá thi vaên toaøn
taäp, quyeån 43, tr. 25 (taäp 9).
88
Ñaëng Phöông Nghi, “Vaøi Taøi Lieäu môùi laï veà nhöõng cuoäc Baéc Tieán cuûa Nguyeãn Hueä” sñd. tr. 188.
89
KDVSTGCM – CB taäp II, tr. 841-2
90
Thöôïng Duï Ñaùng, phöông baûn, Caøn Long naêm thöù 53, Ñoâng Quí Ñaùng, trang 259. ÔÛ Minh Thanh söû
lieäu (明清史料) Canh bieân, baûn 2, trang 103 ñaõ ghi nhaàm laø Leâ Duy Kyø ñöôïc saùch phong ngaøy 20 thaùng
11.
91
Khaâm Ñònh Vieät Söû Thoâng Giaùm Cöông Muïc, Chính Bieân, quyeån XLVII coù cheùp:
Phi thaäp höõu nhaát ñaïo chi ñeà phong, nguyeân phi lôïi phuø thoå ñòa
Toá baùch nguõ thaäp nieân chi chöùc coáng, naêng baát nieäm kyø toå toâng
Nghóa laø “ñoái vôùi söï môû mang bôø coõi goàm möôøi moät ñaïo, voán khoâng phaûi vì ta coù lôïi taâm muoán chieám laáy
ñaát ñai; suoát töø moät traêm naêm möôi naêm laïi ñaây (nhaø Leâ) luùc naøo cuõng giöõ chöùc phaän, laøm leã tueá coáng, thì
sao laïi khoâng nghó ñeán toå toâng cuûa töï toân ñöôïc”. Nhaø vua caûm ñoäng vaø tin töôûng moät caùch saâu saéc vaøo
nhöõng lôøi ñoù. (KDVSTGCM – taäp II) tr. 841. Hai caâu naøy coù vaøi chöõ sai vôùi nguyeân vaên, coù leõ vì tam sao
thaát boån.
92
ñoaïn naøy Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí cheùp laø 12 thaùng 11, nhöng ôû ñoaïn sau laïi vieát ñuùng laø 22 thaùng
11, ñaây coù leõ saùch in nhaàm
93
Hoaøng Leâ Nhaát Thoáng Chí, sñd tr. 294
94
chöõ kieâu nguyeân coù boä khuyeån 犭ôû beân traùi
95
Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm soá 2778 (Trang Caùt Phaùt: sñd tr. 371-2)
96
nhaéc laïi tích Thaân Bao Tö caàu vieän nöôùc Taàn ñem quaân ñaùnh nöôùc Ngoâ ñeå cöùu nöôùc Sôû thôøi Xuaân
Thu. Taï Maãn Hoa - Uoâng Hieån Huy (chuû bieân), Trung Hoa thaønh ngöõ ñieån coá ñaïi toaøn. (Caùt Laâm: Caùt
Laâm nhieáp aûnh xb xaõ, 2003) tr. 930.
97
Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm soá 2778, bao 163, soá hieäu 39050, bieåu cuûa Leâ Duy Kyø ñeà ngaøy
moàng 2 thaùng 12 naêm Caøn Long thöù 53 (Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 372)
98
ôû ñaây bieåu vaên duøng raát nhieàu ñieån nhö vua Thuaán, nhaø Chu, queû Caøn, Ñaïi Ñoàng, Khoân ... ñeàu laø noùi
veà thôøi thònh trò neân chuùng toâi chæ dòch thoaùt
99
Quaân Cô Xöù, nguyeät trieäp bao, hoøm soá 2778, bao 163, soá hieäu 39057, tôø trình cuûa Leâ Duy Kyø ñeà ngaøy
24 thaùng 12 naêm Caøn Long thöù 53 (Trang Caùt Phaùt, sñd tr. 372-3)
100
Vieäc tieán quaân cuûa Toân Só Nghò cuõng ñaõ ñöa ra nhieàu ngoä nhaän. Caùc söû gia Vieät Nam thöôøng laáy traän
chieán thaéng naêm Kyû Daäu laøm tieàn ñeà ñeå giaûi thích veà thöïc löïc cuûa quaân Thanh, nhieàu khi vôùi chuû ñích
cheá rieãu mieâu taû hoï Toân nhö moät teân töôùng Taøu ham höôûng thuï, thích nöõ saéc, chuû quan, khinh ñòch. Beân
caïnh ñoù, ngöôøi ta cuõng thoåi phoàng soá löôïng quaân ñòch – hoaëc döïa vaøo nhöõng taøi lieäu voán dó ñaõ khoâng

79
chính xaùc, hoaëc nhö baûn hòch cuûa Thanh trieàu, hoaëc nhö tôø chieáu phaùt phoái haøng binh cuûa nhaø Taây Sôn,
ñeàu laø nhöõng taøi lieäu mang tính tuyeân truyeàn hôn laø ghi laïi moät söï thaät.
101
KDVSTGCM - CB quyeån XLVII trang 842-3
102
Khaâm Ñònh An Nam kyû löôïc, quyeån 9 trang 13 (Lai Phuùc Thuaän, sñd tr.258)
103
Theo taáu trieäp cuûa tuaàn phuû Quaûng Ñoâng Ñoà Saûn Boá ngaøy 3 thaùng 1 naêm Caøn Long thöù 54 (Lai Phuùc
Thuaän, sñd tr. 258)

80