Khi nim v s trong Kinh Dch

TVHQ Ngy 16 Thng 4 2008 TT.Thch Tu S

Email

Gii hn trong phm vi l lun, chng ta tm tt nt c trng ca kinh Dch: gin d ha bng TNG v c th ha bng S. Tc l qui chiu vn hu v trn mt cn bn ng nht m kinh Dch gi l thin h chi ng, trnh ph nht, hay ng qui nhi th , nht tri nhi bch l - t nhiu hng nhng cng v mt ch; cng mt mc ch nhng c trm nghn mi ngh. V ng, cho nn c thin sai vn bit; nhng tt c chng khi i t ci mt v tr v trong mt ci. Nu vy, khi qui chiu c vn hu vo cn bn ng nht, ngi ta c th phn phi ci ng thin sai vn bit trong thin h thnh trt t c qui c. tng then cht y l : ti thin thnh tng, ti a thnh hnh. Tng, c th c hiu nh l nhng nguyn tc tin thin. Khi nhng nguyn tc ny c ng dng vo cc lnh vc c th, chng s l nhng s thc hu hnh trong mt trt t cn xn g. Trong ton hc, l trt t t i. Chng ta khi u t khi nim vi mt trt t cn xng ny i n s ng dng v S ca kinh Dch trong lnh vc l lun. Mt trt t cn xng l mt th gii trong cc s vt c phn phi ng u cc v tr tng i. Sau y l nhng nguyn tc ch o cho s ng dng Dch vo cc lnh vc l lun v thc t: THI, V, TRUNG, CHNH. Ni v nhng trng hp ng dng c kt qu, kinh Dch thng din t: c thi, c v, c trung"; "lc v thi thnh" " cc chnh tnh mnh, bo hp thi ha"; vn vn. y l do bn tnh tn ti ca s thc hu hnh, khng phi l nhng ng dng ty tin. Kinh ni: phng d loi t, vt d qun phn. S cn xng trong th gii hu hnh c k theo loi v nhm. Nh vy, khi i chiu vi cc biu tng tin nhin, hay bt qui, th mi biu tng trong th gii hu hnh u trn gi ti mt phng hng: khm, chnh Bc, cn, ng Bc, oi, chnh Ty; vn vn.

Khi nim v mt trt t cn xng nh vy c hiu lc nh th no khi c ng dng vo ng li suy lun? trnh gn nh tng qut ca mi ng li suy lun, ta c th ly th d t Thin Thai Tng (mt trong cc tng phi ca i tha Pht gio Trung Hoa). Ci c sc l ngi ta cn c trn ng li theo s hng dn ca Dch thu trit nhng khi nim rt tru tng v rt xa l i vi truyn thng t tng Trung Hoa. Tng ny ly s Ba lm s trt t cn xng ca lun l, hay mt tp hp lun l ni theo danh t lun l hc Ty phng (combinaison logique), v h gi l TAM VIN DUNG. i cng, khi vn dng, tng ny s dng nhng cp tng phn trong mt tp hp lun l, gi l cp song phi v song chiu. Mt tp hp lun l ca h gm c ba thnh t cn bn: KHNG, GI, TRUNG. Mi thnh t s c thit lp bng nhng bin thin nh hy dit v tn ti, ri khi vt qua c hai tung hp , ngi ta c mt s thc bn trn tt c khi nim. Ngha l vt qua tnh cch i i hay phn danh ca mt khi nim bng song phi v song chiu: khi nim tr u tng c a vo thc ti c th. Li suy lun trn y, c th coi nh mt ng li cn bn m ta c th tm thy thng xuyn ni Dch. Ngy nay, ngi Ty phng gi con s ba ca kinh Dch, l mt tp hp lun l, l con s thn b ca tnh phn phi v tp hp (permutation et combinaison). Chng ta ng ngh con s ba y l con s ca mt qu trnh bin chng. Ni kinh Dch, ta bit mi mt qu ca Bt qui u gm c ba ho. Xa kia, ngi ta thng gii thch v c ba lnh vc hay ba cp bc ca trt t: trt t ca thin gii, trt t ca nhn gii v trt t ca vn vt (khng phi vn hu). Ngha l TAM TI. V vy, mt qu c ba ho. Chng ta cng c th hiu iu ny theo mt chiu hng khc. Trc ht, c th coi s ba nh l biu tng ca s n nh v cn xng, ngha l hp l. Khi ni n hp l ca tng quan nhn qu, mt tng quan ng thi, ci ny g vo ci kia v ngc li mi ci va nhn va qu; din t s hp l ny, ngi ta ly th d v hnh nh kim t thp ca nhng cy gy ta vo nhau. V li, torng cc nn lun l hc c in, vi tam on lun ca Aristole, hay vi nhn minh hc ca Digna An , ngi ta thy mt lp lun vng chi c phn phi theo con s ba, vi ba mnh . Mt tp hp lun l, nh vy, t cn bn l m ttp hp ca s ba. Theo m ni, con s ba tng trng cho nim v mt s hp l vng chc ca cc tng quan nhn qu. y ch l nhng trng hp gi . D vy, tt c, c th ni l tt c, mi trt t cn xng ca hu hnh c phn chiu trn con s ba. Hay ni chnh xc hn: con s ba l hnh nh phn chiu ca trt t hu hnh v cn xng. T m tthnh s tng trng cho trt t ton din ca th gii l s mi, nu ta qui chiu v trn cn bn ng nht, tc s mt, ta c hin s tit gim theo tnh cch cn xng v tng i: nm ba mt, cui cng s c mt hnh tam gic, nu mi mt s c ghi thnh mt im. Chng ta ni, s ba khng phi l mt qu trnh bin chng, m l con s ca mt tp hp lun l. Trong mi tp hp ny, ngi ta phn phi bng tnh cch c lp li (permutation avec rptition), hai th lc tng phn m v dng. Kt qu t c l c tm tp hp, tc Bt Qui, chng tng ng vi tm phng v ca tri t. T khi nim tru tng m t n trt t cn xng ca th gii hu hnh, l s thnh tu cao nht

ca l lun. Cu ni ca kinh Dch: Ti thin thnh tng, ti a thnh hnh", c th c hiu theo chiu hng va k. Khuynh hng ca Dch l t nhng phc tp m tin ti ch THUN NHT: Dch gi, d d. Ba c tnh ca mt nguyn tc tin thin khin cho n kh d ng dng c trong th gii hu hnh, kinh Dch gi l Thun, Ty, Tinh. y l mt chiu hng l lun khng b gii hn trong nhng nguyn tc phn tch v tng hp. Ni cch khc, ngi ta khng kho st gi tr ca mt mnh lun l qua phn tch hay tng hp. Trong chiu hng ca phn tch hay tng hp, ngi ta cn phi lu cc trng hp n hay phc. Nhng y khi cn lu nh vy. Th d v lun l t c (logic of four alternatives hay tetralemma), ta c: (A) I. C..(khng II.Khng..(ph nh III.Va c va khng (khng IV.Khng phi c khng phi Khng nh nh nh n) n) phc) phc)

(ph

Xt theo cc trng hp n c, bn mnh trn rt li ch co hai, v III v IV l trng hp phc s ca I v II. Cng trong lun l t c, ta th ly mt li lp lun ca Thun, ngi khai sng Hoa Nghim Tng: (B) II.Phi III.Phi IV.Phi I. ng d nht bit Phi ng tc tc d phi phi d ng bit nht bit nht.

y, mi mnh phi c mt gi tr bit lp, trong nht tnh c hu ca n; bit lp nhng chng phn chiu ln nhau nh cc nh ca mt t gic. Y ngha ca mou cnh c thnh tu tm im ca nhng phn chiu ny. Chng ta ghi nhn mt im khc nhau rt nh gia III v IV ca (A) l "Va C va Khng"v III v IV ca (B): "Tc". Mt ng din t th cch ca C v Khng, do , ng gi l khng nh n c. Trng hp (B), nim v tc y l tng tc, ch cho th tnh v phn bit gia cc s hu; n khng hm cha mt tng v th cch tng hp. Vi li l lun bng t c trn y, trng hp (B), ngi ta rt ra mt hnh nh ca th gii nh sau: I. Mt trong tt c II.Tt c trong Mt III.Tt c torng Tt c IV.Mt trong Mt Ni tm li, hu qu ca mt chiu hng l lun "TRINH PH NHT" s dn n mt th gii quan nh va k. Mt trng hp in hnh khc c th xy ra y, xc nh li lun TIRNH PH NHT ca kinh Dch y.

y l trng hp ca Tr Nghim, tc gi ca Hoa nghim nht tha thp huyn mn, v t th hai ca Hoa nghim tng. Ong l lun v s tng v gim ca mt v mi, theo hai chiu hng h, gii thch th gii quan v tn; v con s mi c gi l Thp v tn. Trc ht, ng chia hai trng hp tng quan gia mt v mi: d th v ng th. Trong mi tng quan u c tng v gim. D nhin mun tnh s tng gim ny, ngi ta phi ly s mt v s mi lm chun ch. Mt ch cho sai bit v mi ch cho ton th. Ri d th v ng th, mi trng hp li c chia thnh hai: I. Mt trong Nhiu, Nhiu trong Mt II.Mt tc Nhiu, Nhiu tc Mt. Bng ng li quanh co v chm chp nh vy, ng i tng bc mt: t mt ln mi, ri t mi tit gim n mt, thc hin cho n k cng y xin php khng bn rng ngi ta t n iu ny: th gii nh mt mn li c kt dt v s ht ngc. Mi mt li l mt ht ngc, ch1ung phn chiu ln nhau phn chiu gia ci Mt v Tt c thnh mt th gii trng trng v tn. Nu tr li t u khi nim v trt t cn xng, chng ta cng bt gp ci th gii quan va k. Trt t cn xng l trt t ca nhng i xng tng quan v tng giao. T im ny cc nh Hoa Nghim tng gii thch tng quan hin hu, hay l Duyn Khi, l l thuyt cn bn ca Pht gio, thnh tng do. Bng tnh cch tng do ny, s xng ca hai s th c quan nim rng phi c mt hu lc v mt v lc, mt thc th v mt v th. Ci v lc th ta vo ci hu lc; ci v th th ln vo ci hu th. Nh vy, tng do chnh l tng tc. l l lun cn bn ca mt th gii quan v tn. Tt c nhng th d in hnh nu ln trn tm thi cho chng ta mt nhn quan bao qut v ng li vn dng trong phm vi lun l, gi hng t khi nim v S ca kinh Dch. V khng th i su vo chi tit nh mt thin kho cu chuyn mn, chng ta hy dng li trong gii hn va phi ny.

KINH DCH V PHT HC TRUNG HOA

Tu 1. S DCH

Hnh nh vn hu bt u t h v. Bi v h v l bin t cng cc va hu l va v l ca l nim. N l bin t hu l ca l nim v ba l do: (a) Tc nhn ca hin hu ch ng tnh m khng ng cch vi hin hu y. ng tnh nhng khng ng cch, v l tng quan nhn qu. (b) Tc nhn ca hin hu ng tnh nhng khng ng thi vi chnh hin hu y, v l s vn chuyn ca sinh thnh v hy dit. (c) H v v hin hu c truy nhn trong tng quan i i. Nhng h v cn l bin t v l ca l nim. Nu h v v hin hu c truy nhn bng tng quan i i th c hai ch l gi thit tm c ca mt cn bn ng nht. Chng li ch ng tnh m khng ng thi v 9dng cch, nh vy ch sai bit v tng quan tip ni

ca vn chuyn. Theo li suy lun nghch o ny th h v khng cn l bin t hu l ca l nim na. Cui cng phi tha nhn mt lp trng trit ph nh. Trong lch s t tng Pht gio Trung Hoa, y l mt trong nhng lp trng lun thuyt u tin v Pht hc ca x ny, c mnh danh l thuyt BN V1. Trc khi kumrajva2 phin dch cc tc phm Bt nh v Trung qun, thuyt ny l mt in hnh v gii thch ca tnh Khng, vn dng nhng khi nim c hu ca truyn thng t tng Trung hoa. Nh nhng dch phm ca Kumrajva, Tng Triu3 thc hin bc u, c gng thot khi s khng ch ca hai thi cc ph nh v khng nh. Trong ngn ng Trung hoa, tt c ph nh ch l mt tri ca khng nh. Nhng ph nh t nh phi, bt hay v c th c dng nh nhng danh t, tc l chng vn c th biu th cc s th bt bin hay t hu. Nh vy, khi nhng ph nh t ny c t trc mt mnh , chng khng phng hi n hiu lc khng nh ca mnh y. Trong ngn ng Sanskrit, ngc li, tt c khng nh ch l mt tri ca ph nh. Nhng bin th ca cc danh t ty nhim v v hon cnh nhng bin ha ca cc ng t ty tc dng trong thi gian v th cch; cc qui tc vn php tng qut ny n du tnh cch v cn ca mi din t hu l. Qua li vit ca vn t Trung hoa, ngi ta khm ph ra rng trt t ca th gii chnh l s thnh tu ton vn t ni ti ca mi c th. Nhng qua li vit Devanagari ca ngn ng Sanskrit th th gii hin hu qu tnh l mt th gii hn n; trt t ca ton th ch l mt ng thng vch i gii hn ca hin hu v h v. Ngi ta s thy cc nh Pht hc Trung hoa sau ny, r rt nht l t cc triu i Ty v ng tr i, Hoa nghim tng, tnh Khng c lt ngc thnh tnh Khi; Thin thai tng, tnh Khng thnh tnh C; c o nht l Thin tng, v ngn ca tnh Khng c dint bng tc ng rt hin thc v rt si ni l nh v ht. Gia Hn t v Sanskrit c mt gii hn nghim khc, ging nh gii hn gia hu ngn v v ngn. Ly hai ci khng ng tnh, khng ng cch v cng khng cng mt trt t m thay th ln nhau, y tc l mt s lt ngc t v thnh hu. Trong mt tnh trng nh vy, ng ta c th trc nhn c tnh cch phiu t bt nh ca ngn ng; v y, ngn ng thc s ch l mt phng tin cho mi nghch o, nh s nghch o ca i v n. ngha ca nghch o ny cng l ngha ca ch dch trong kinh Dch. Dch c ba ngha: Bin dch, bt dch v gin d1. V bin dch, cho nn c s sng; v bt dch, cho nn c trt t ca s sng; v v gin d, nn loi ngi c th qui t mi bin ng sai bit vo mt t chc i sng: Thin h chi ng, trinh ph nht (Dch h t h truyn). Theo truyn thuyt, Kinh Dch u tin ca ngi Trung hoa c gi l Lin Sn Dch2 ly qu Thun Cn lm u3. Trong qu ny, ni qui l cn, tng l ni, ngoi qui cng l cn. Nh vy, tng ca n l hai hn ni lin tip nhau, do gi l Lin Sn. Thuyt qui truyn ca Chu Dch c ni: xut h chn, t h tn, tng kin h ly, tr dch h khn, duyt ngn h oi, chin h cn, lao h khm, thnh ngn h cn. (ng ch t ra phng chn (phng ng), mun vt u thanh khit phng tn (ng nam), cng thy nhau phng ly (nam), lm vic phng khn (ty nam), vui ni phng oi (ty), nh nhau phng kin (ty bc), kh nhc phng khm (bc), lm xong l ni phng cn (ng bc). Bn Vit vn ca Nguyn Duy Tinh, Chu Dch Bn Ngha II, tr, 362). y l Lin Sn Dch, theo kin ca Can Bu4. T ba vch m ca khn, -- nu t mt vch dng ca cn tim phc di , tc l chn. S sng bt u t khi dng khi s ln vo m vy: vn vt xut h chn. Nu mt ho dng ca cn ny i ln ln, ln vo chnh gia khng , tc khm. Ci mm (m), bao trm ci cng (dng), tng trng

cho s ngh ngi sau nhng cng vic nhc nhn. Vch dng ca cn i ln ln na, thnh qu cn , tng trng cho s thnh tu. Trong thn th ngi ta, cn tng trng cho phn lng, ly mt vch dng ta trn hai vch m. Ngoi cng vic ngh ngi, lng khn g c nhim v no khc, nh cc b phn tay chn. Tuy nhin, mi hot ng ca cc b phn trong thn th ngi ta phi ly lng lm ta. Nh vy, cn tng trng cho thi gian m mi vt trong tri t c phi tr thnh trt t xong ri. Nhng, vi biu tng hai ngn ni lin tip nhau ca qu thun cn, li l hnh nh ca s bt ng trong bin ng. Loi ngi xut hin, i u ngay vi s nghch o gia bin ng v bt ng y. Mi bin ng din ra trong trt t ca l tnh, nh nhng khong ln v xung ca cc nh ni lin tip nhau. thc c bin dch trong bt dch nh vy t chc thnh mt x hi c qui c v trt t, y l ngha ca Dch l. Li tng ca qu Ha Sn L trong Chu Dch cng ni: n thng hu ha, qun t d minh, thn, dng hnh lut nhi bt lu ngc. (Trn ni c la tng trng cho s i xa qu nh, ngi qun t coi ly iu sng sut cn thn p dng vo hnh lut m chng cm gi1 li vic ngc tng. Ng. Duy Tinh, SD. II, Tr. 191). La bc chy trn nh ni l biu tng ca mt cuc hnh trnh phiu lu, nh s vn chuyn t sng v cht, t sinh thnh n hy dit. Khi thy la bc chy trn nh ni, l trc nhn rng mi bin ng u din ra trong trt t bt bin; cn c theo thit lp qui c cho trt t ca x hi. C nhn Trung Hoa ni: Khng hc Kinh Dch th khng th lm T tng. Bi v ngi thit lp v duy tr trt t ca x hi phi thu trit nhng ngha: bin dch, bt dch v gin d ha ca DCH. Thu trit c bin dch v bt dch, mi thu trit c vn hnh ca tri t; bit gin d ha mi c th gio dc nhn qun thit lp v duy tr mt trt t ph hp vi vn hnh y: dch d thin a chun; c nng di lun thin a chi o. (o dch cng lm chun ch vi tri t, cho nn hay sa sang c ci o ca tri t. Nguyn Duy Tinh, SD. II, tr 271). Nhng, DCH l g? Kinh Dch (h t thng truyn) ni:Dch gi, tng d. DCH tc l TNG. Li na, TNG l g? Chu Dch l cl ca Vng Bt2 vit: "Ph tng gi xut gi d; ngn gi d, minh tng gi d. Tn mc nhc tng, tn tng mc nhc ngn. C ngn gi s d minh tng, c tng nhi vong ngn. Tng gi s d tn , c nhi vong tng. Do.thuyn gi s d ti ng, c ng nhi vong thuyn. TNG l t by ; LI l t by TNG. M t ht khng g bng TNG; m t ht TNG khng g bng LI cho nn, s d c LI l v t by TNG; nm c TNG th hy qun LI. TNG l gi , nm c th hy qun TNG. Cng nh..ci r l bt c; bt c c th b ci r i.) Gii thch theo cung cch ny l iu rt thng thy trong cc tc phm Pht hc. Th d, kinh Kim Cang: Pht php ch nh mt chic thuyn qua sng. Qua c bn kia sng ri th hy b thuyn m ln b. Ni tng qut, DCH l l tnh TS. ________________________________________ 1 theo Bt chn khng lun ca Tng Triu, c ba thuyt: Bn v, Tc sc v V tm. Ct Tng (Trung qun lun s, k, 2a, DTK. 182/42, tr. 29) c bng tc gi. 2 Kumrajva (344-413) n Trung Hoa nm 401. 3 Tng Triu (385-414), thi ng Tn, mt trong bn t ln ca Kumrajva. 1 Cf. Phn ta chu Dch chnh ngha ca Khng Dnh t (ngi triu i nh ng, tin

bn th k VII, Ty lch). 2 Dch ca nh H (2205, tr TL) gi l Lin Sn; ca nh Thng (1766, tr. TL) gi l QuiTng; ca nh Chu (1122 tr. TL) gi l Chu Dch. Cf. Kinh ngha kho k. 2 v 3, ca Chu Di Tn (gia th k XVII, nh Thanh). 3 Theo Hong Ph Mt, Cf, Kinh ngha kho, nt. 4 Can Bu: " xut h chn, t h tn, tng kin h li, tr dch h khng, duy ngn h oi, chin h cn, lao h khm, thnh ngn h cn. Th Lin Sn chi Dch gi", Cf Kinh ngha kho, nt. 1 Bt lu ngc: t hnh lut, nhng khng s dng n ngc t. Bn Vit dch: khng cm gi vic ngc tng, khng c r ngha. 2 Chu dch lc l ca Vng B, tc gi thi Tam Quc, tin bn th k XIII. Cf. Chu Dch Vng Hn ch.