Hà N I, Văn Hóa Và Phong T C (Q2)

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 1
Muåc luåc
CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH .....................................................................................3
MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA ........................................................................4
HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI........................................................................7
CAÁI BÊÌU RÛÚÅU ..............................................................................................................9
ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH .................................................................................................... 13
ÀIÏÅN MÊÎU ................................................................................................................... 18
CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG ............................................................................................ 21
CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG.................................................................................................... 25
TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG ............................................................................................ 26
TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG ....................................................................................... 28
NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI .................................................................................................. 32
CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN ................................................................................................... 36
NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ HAÂ NÖÅI ...................................... 40
VÙN HOAÁ TÙÆM............................................................................................................. 44
VÙN HOAÁ THUYÏÌN ..................................................................................................... 47
VÙN HOAÁ ÀUÄA............................................................................................................. 51
CAÁI QUAÅT ..................................................................................................................... 54
CAÁI VOÄNG .................................................................................................................... 58
NGOÄ .............................................................................................................................. 61
CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG.................................................................. 65
AÅ ÚÂI TÒNH RU .............................................................................................................. 67
HTTP://ebooks.vdcmedia.com
LYÁ KHÙÆC CUNG 2
NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU ....................................................................................................... 72
CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT ..................................................................................... 76
NAÂNG HUÏÅ .................................................................................................................. 77
TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU ................................................................................... 80
NHÛ HOA..................................................................................................................... 85
THANH THANH HIÏÌN ................................................................................................. 89
ANH LUÊN TRÛÁNG ..................................................................................................... 92
BAÂ LYÁ TÏË ...................................................................................................................... 96
CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG .................................................................... 99
LÏÅ THANH ................................................................................................................. 102
ANH TRÊÌN HOAåT ...................................................................................................... 106
HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA........................................................................................ 110
NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA VIÏÅT NAM .................................. 113
CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI” .................................................................................... 115
ÖNG TRUÂM THÕNH.................................................................................................... 118
CHÕ HOA TÊM............................................................................................................ 121
ÖNG HAI CHÊU ......................................................................................................... 125
TRUÁC QUYÂâNH ............................................................................................................ 131
CON GAÁI HAÂ NÖÅI. ...................................................................................................... 134
NHUNG ...................................................................................................................... 136
RÙÅM TRÛÚÂâNG ........................................................................................................... 143
ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA................................................ 149
CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH
LYÁ KHÙÆC CUNG 4
MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA
Chuáng ta coá möåt kho taâng nghïå thuêåt vïì chaåm khùæc rêët quyá nùçm raãi
raác úã caác àònh, àïìn, chuâa laâng. Àoá laâ nhûäng taác phêím úã vaâo thïë kyã 17
àûúåc chaåm tröí cöng phu, duyïn daáng, phaãn aánh cuöåc söëng dên gian vaâ
khaát voång vïì möåt cuöåc àúâi raång rúä: no cúm, êëm aáo, àuã tònh yïu vaâ giaâu
caái àeåp. Caác nghïå nhên khöng cêìn lûu danh laåi vò úã caác taác phêím cuãa hoå
luön hiïån diïån àúâi söëng bïn trong, coá nghôa laâ caái thïë giúái bïn trong cuãa
hoå hoâa vúái moåi ngûúâi laâ àûúåc röìi.
Chuáng ta haäy vïì àònh Liïn Hiïåp (Haâ Têy), àònh Kim Hoaâng (Haâ
Têy), àònh Phuâ Laäo (Haâ Bùæc), àònh Tam Canh (Vônh Phuâ), àònh Phuâng
(Haâ Têy), àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh), chuâa öng (Haãi Hûng), chuâa Thïë Haâ,
àïìn Diïån (Ninh Bònh), àïìn Phuâ Laäo (Laång Giang), àònh Thöí Tang (Vïính
Phuá), àïìn Giaá (Hoaâi Àûác Haâ Têy),àònh Kiïn (Haãi Phoâng), àònh An Hoaâ
(Nam Haâ) v.v... Àïën nhûäng núi àêy, chuáng ta àûúåc àùæm mònh vaâo thïë
giúái cuãa caái àeåp. Caãnh vuä nûä thiïn thêìn: Vuä nûä coá khuön mùåt àêìy àùån,
böå ngûåc núã vaâ hiïëu khaách, buång mïìm ba ngêën (caác cuöåc thi sùæc àeåp
nhûäng nùm1993 - 1994 úã chêu êu vaâ Myä yïu cêìu tiïu chuêín naây, vuä nûä
thùæt lûng buöng daâi, vaáy ngùæn kiïíu mini, sau lûng coá àöi caánh nhoã, tay úã
tû thïë muáa, tai àeo hoa tai “gioåt lïå” cao sang. Möåt naâng mùåc yïëm laá söìi,
möåt naâng mùåc yïëm laá sen túi taã. Khuön mùåt cuãa caác vuä nûä mang daáng
dêëp cuãa caác naâng thön nûä. Caãnh trai gaái tûå tònh, àuâa nghõch: Àoá laâ ba cö
gaái khoaã thên, àaâng hoaâng tùæm úã höì sen (chaåm trïn viïn gaåch àïìn Giaá).
Möîi ngûúâi möåt kiïíu, nhûng caác cö àïìu löå ra möåt thên hònh rùæn chùæc hêëp
dêîn laâm cho moåi ngûúâi phaãi giêåt mònh . Hoå mïìm maåi maâ coá àêìy sûác
maånh, neám ta nhûäng caái nhòn choái loaâ. Caãnh ngûúâi con trai àùåt ngûúâi vúå
leä lïn àuâi, ngûúâi vúå caã àûáng saát caånh rêët söi nöíi. Tuy caã ba cuâng cûúâi,
nhûng laåi laâ ba nuå cûúâi khaác nhau àêìy kõch tñnh. Coá nuå cûúâi àang taân
phai. ÚÃ àònh Phuâng (Haâ Têy) trang trñ ngay trûúác baân thúâ möåt maãng
troân, bïn dûúái laâ àaâi sen. Trïn àaâi sen laâ caác cö gaái khoaã thên. Ngûúâi
àûáng, keã ngöìi, neát mùåt vö tû tai àeo hoa, ngûåc chuäm cau, khöng phaãi hoa
maâ laâ nuå.
ÚÃã àïìn Àïå Tam (Nam Àõnh) cuäng coá hoaåt caãnh ba cö gaái khoaã thên.
Toác hoå àïìu daâi nhû huyïìn thoaåi. Hai cö àûáng nghiïng, möåt cö àûáng
thùèng, chñnh diïån. Tay cö cêìm hoa sen che àêåy chöî thúm tho nhêët trong
cú thïí. Coá anh chaâng mùåc aáo thuång xïnh xang nùæm tay cö, möåt tay súâ vuá
cö, àïí cuâng ài vaâo vônh hùçng. Laåi coá thïm caã nhûäng caãnh vïì caác troâ tònh
aái. úã àònh Phuâ Laäo coá caãnh ngûúâi phuå nûä ngöìi xöím, khoaã thên thïí hiïån
möåt trûä lûúång nöìng êëm vaâ ên cêìn thêìn thaánh vö biïn cuãa ngûúâi àaân baâ.
Suöëi toác daâi chaãy vùæt qua ngûåc bïn phaãi, löå ra caái buång núã troân àêìy.
Naâng nùång nïì, chêåm chaåp, nhu mò maâ nöíi loaån. Naâng vûâa laâ tñn ngûúäng
vûâa laâ ûúác mú. Coá bûác chaåm laåi rêët “hiïån àaåi”. ÚÃã àïìn Phuâ Laäo coá caãnh
ngûúâi àaân baâ (nûä thêìn) nùçm ngûãa, vaáy cuöën lïn têån ngûåc, hai chên daâi
daång ra, quùåp lêëy hai bïn höng ngûúâi tònh. Xung quanh laâ àaân, saáo veáo
von. Andreá Malraux, nhaâ vùn hoaá Phaáp tûâng noái: maãnh göî àiïu khùæc
àeåp xùæn ra nhûäng miïëng ngon cho cuöåc àúâi.
Vêîn coân nhiïìu nhûäng “miïëng ngon” nûäa úã raãi raác quanh caác laâng
xoám Viïåt Nam cuãa chuáng ta. Mong sao caác nhaâ nghïå thuêåt súám sûu têìm,
ghi cheáp, giûä gòn, baão quaãn, hoåc têåp vaâ phuåc höìi laåi böå mùåt vöën coá cuãa
chuáng, röìi laâm sûu têåp vaâ phaát triïín chuáng... Caác bêåc cha öng, töí tiïn
ngaây xûa àaä àïí laåi “löåc” cho chuáng ta.
Möîi möåt nghïå thuêåt cho ta nhûäng giaá trõ vùn hoaá khaác nhau tuyâ
theo phûúng tiïån chuyïín taãi cuãa noá. Khöng nhû vùn hoåc nghïå thuêåt,
chaåm khùæc biïíu thõ nhûäng neát caãm àöång riïng biïåt cuãa taåo hònh. Chaåm
khùæc laâ aão thuêåt. Nhaâ thû Phaáp Beaudelaire noái: “Böå phêån chaåm khùæc
thaânh Cöng laâ möåt thûá tön giaáo”. Chñnh vò vêåy maâ nhûäng bûác chaåm khùæc
úã möåt söë àònh, chuâa Viïåt Nam àaä àûúåc liïåt vaâo nhûäng taác phêím bêët tûã
Chuáng löi cuöën caã àöi mùæt, trñ thöng minh vaâ àöìng thúâi caã traái tim
nhûäng ngûúâi xem. Chuáng coá thïí khïu gúåi nhûäng tònh caãm khaác nhau
trong con ngûúâi, röìi àûa con ngûúâi “àïën vúái nhûäng yá tûúãng cao hún.
Nhiïìu nhaâ nghiïn cûáu vùn hoaá nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam àïìu
khöng “boã qua cú höåi àïën thùm caác àònh, chuâa Viïåt Nam. Hoå caâng khöng
boã qua caái dõp may àùåc biïåt àïí coá thïí chuá yá àïën nhûäng maãnh chaåm khùæc
trong caác àònh chuâa Viïåt Nam. Gêìn àêy, tiïën sô myä hoåc Samody
LYÁ KHÙÆC CUNG 6
(Inàönïxia) àaä noái: “Töi may mùæn àûúåc àïën vúái caác bûác chaåm khùæc cuãa
caác àònh, àïìn Viïåt Nam. Thêåt quaá chûâng àöåc àaáo. Töi ài nhiïìu nûúác,
khöng àêu laåi coá nhûäng bûác chaåm tröí coá àêìy nhûäng neát tiïu biïíu, àaåo vaâ
àúâi cûá quên quïåt lêëy nhau, röìi ca haát lïn nhû vêåy. Chuáng sinh àöång, coá
doâng chaãy tung hoaânh ngöín ngang maâ nghïå sô. Chuáng vûâa coá tiïët têëu
vûâa co gian àiïåu cuãa vuä truå.
HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI
Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai thuöåc quêån Hai Baâ Trûng. Höåi
múã vaâo nhûäng ngaây 3, 4, 6 thaáng giïng êm lõch. Coá nùm laåi töí chûác vaâo
muâa thu tûâ ngaây 10 -12 thaáng 8 êm lõch. Àònh Mai Àöång vaâ àònh Hoaâng
Mai úã gêìn nhau. Àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh laâ möåt danh
tûúáng chó huy cuãa phong traâo khúãi nghôa Hai Baâ Trûng àaä tûâng chiïu
möå trai traáng Mai Àöång lïn Haát Mön tuå nghôa (khoaãng nùm 40 - 43 sau
cöng nguyïn). Àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng Trêìn Khùæc Chên laâ voä
tûúáng taâi hoa, laâ vïå sô maâ cuäng laâ ngûúâi yïu cuãa Huyïìn Trên Cöng chuáa
1603 -1605). Öng cuâng vúái naâng àaä coá cöng lúán vúái àêët nûúác, àaä cuâng traãi
qua nhûäng giúâ phuát bi huâng cuãa lõch sûã. Hoå àaä dïåt nïn möåt thiïn tònh sûã
nöíi tiïëng muön àúâi. Laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai vöën laâ traåi êëp
maâ vua ban choTrêìn Khùæc Chên. Öng cuäng àûúåc phong laâ Thaânh Hoaâng
cuãa caã hai laâng naây. Vïì sau, àònh Mai Àöång thúâ tûúáng Tam Trinh vaâ
àònh Hoaâng Mai thúâ voä tûúáng hoå Trêìn. Caã hai võ thêìn àïìu laâ voä tûúáng
nïn nhên dên trong êëp cuäng coá àûúåc tinh thêìn thûúång voä. Thêìn Tam
Trinh laâ traång vêåt. Traåi êëp coá nhiïìu vûúân mú lúán nïn coá nghïì nêëu rûúåu
(Keã Mú). Ngûúâi ta cêët rûúåu mú töët nhêët àïí cuáng Thaânh Hoaâng vaâ àïí
duâng trong nhûäng ngaây lïî höåi. Hoå lêëy nûúác söng Höìng cöåi nguöìn vïì, tinh
loåc röìi nêëu rûúåu.
Vïì phêìn tïë lïî hai võ thêìn, vêîn àêìy àuã têët caã moåi nghi thûác aáp duång
cho nhûäng àaám tïë lïî vaâ rûúác xaách cuãa caác höåi laâng quan troång khaác.
Nhûng, trûúác tiïn laâ rûúác baâi võ cuãa Thaânh Hoaâng laâng Hoaâng Mai lïn
àònh Mai Àöång röìi tûâ Mai Àöång rûúác ài. Àaám rûúác coá 3 kiïåu ài khuác
khuyãu quanh traåi êëp, men theo búâ song Tö Lõch röìi lïn gêìn mùåt àï söng
Höìng. Àaám rûúác dûâng laåi úã Traåi Nhaän. Möåt söë chaâng trai khiïng ba choeá
àûång nûúác coá mêëy daãi dêy àoã lïn mùåt àï röìi ài xuöëng phña söng, lêëy nûúác
söng Höìng cho vaâo choeá röìi khiïng vïì, àùåt caác choeá nûúác lïn ba chiïëc
kiïåu röìi rûúác trúã vïì laâng Mai Àöång. Àïën àïm, hai kiïåu thúâ nam tûúáng
LYÁ KHÙÆC CUNG 8
vêîn do caác àö nam khiïng. Coân kiïåu cuãa nûä tûúáng laåi do hai mûúi cö gaái
thay nhau vûâa khiïng, vûâa muáa xinh tiïìn. Nhûäng Cö gaái naây, vêën khùn,
toác boã àuöi gaâ, aáo daâi xanh àoã, vaåt thùæt cuã êëu. Àaám rûúác ài àûúåc möåt
àoaån laåi nghó àïí caác àö vêåt biïíu diïîn, caác voä sô ài möåt baâi quyïìn vaâ àêëu
trung bònh tiïn. Möîi àêëu sô cêìm möåt chiïëc gêåy daâi 4 m àêëu vúái nhau.
Gêåy bùçng göî àoã höìng, àêìu coá bõt böng vaâ vaãi àïí àïì phoâng nïëu coá àêm
truáng thò ngûúâi bõ àêm cuäng khöng bõ nguy hiïím. Caác àö vêåt naây àaä
àûúåc choån trong nhiïìu loâ. Hoå ùn mùåc goån gaâng, mùåc quêìn chûá khöng
àoáng khöë vò coá thúâ nûä tûúáng. Àaám rûúác nghi nguát khoái hûúng. Moåi ngûúâi
reo hoâ khi àûa àûúåc caác kiïåu vïì àònh Mai Àöång. Sau khi Thaánh àaä trúã vïì
àònh, moåi ngûúâi mûâng chuyïën rûúác thùæng lúåi. Möåt töëp mang baâi võ cuãa
thaánh laâng Hoaâng Mai traã vïì cho Hoaâng Mai...
Höåi àûúåc töí chûác úã caã hai àònh. Coá rêët nhiïìu troâ chúi nhû: haát tröëng
quên laâ kiïíu haát dên ca vaâ àöëi àaáp giûäa bïn nam vaâ bïn nûä coá àiïím nhõp
bùçng nhûäng tiïëng thònh ...thuâng...thònh. Khi thaã diïìu bùæt buöåc möîi chiïëc
diïìu phaãi mùæc 3 öëng saáo trúã lïn. Diïìu phaãi lïn cao àûáng. Hònh daáng phaãi
àeåp tiïëng saáo phaãi hay vaâ phong phuá. Thi thaã chim böì cêu cuäng rêët hay.
Löìng chim göìm 10 chim. Khi thaã ra, chim phaãi bay tûâ thêëp àïën cao cho
túái chûâng 300m, phaãi bay cuâng möåt luác vaâ bay gêìn nhau thaânh àaân. Con
naâo cuäng vêîy àïìu hai caánh. Chim bay àïën luác khöng nhòn thêëy nûäa röìi
laåi cuâng àaân trúã laåi vúái bu chim dûúái àêët. Chuã chim laåi nhöët caác chuá vaâo
bu, buöåc chùåt laåi àem vïì. Caác troâ chúi àïìu coá giaãi thûúãng... Höåi àònh laâng
úã laâng Mai Àöång vaâ laâng Hoaâng Mai laâ möåt trong nhûäng höåi lïî tiïu biïíu
vaâ àùåc sùæc cuãa àònh laâng Viïåt Nam.
CAÁI BÊÌU RÛÚÅU
Chuáng ta thêëy trïn noác thaáp Ruâa úã höì Hoaân Kiïëm coá dûång möåt
chûác bêìu rûúåu. Trïn noác Ngoå Mön, úã Thaái Hoaâ àiïån, Thïë miïëu, Hûng
miïëu úã Huïë cuäng coá trang trñ nhûäng chiïëc bêìu rûúåu. Chiïëc bêìu rûúåu coá
möåt giaãi luåa mïìm maåi tö xiïm.
Noá laåi àûúåc hai con röìng hoùåc hai con cuá hoaá röìng chêìu vaâo Khöng
chó coá thïë maâ chuáng ta coân thêëy úã rêët nhiïìu nhûäng maái àònh, miïëu, am,
thêåm chñ caã chuâa úã khùæp moåi núi àïìu àùåt chiïëc bêìu rûúåu vaâo möåt võ trñ
cao nhêët. Àïën nöîi röìng laâ biïíu tûúång cao quyá nhêët, thiïng liïng nhêët àaåi
diïån cho vûúng quyïìn cuäng phaãi kñnh cêín, tön vinh noá. Moåi ngûúâi àïìu
goåi bêìu rûúåu àoá laâ bêìu rûúåu thiïng, laâ bêìu nûúác thiïng vò noá àûúåc àùåt
trïn cao nhêët vaâ úã chñnh giûäa Viïåt àiïån. Maâ Viïåt àiïån laâ caã möåt thïë giúái
u linh, tön nghiïm, cao caã.
Xa xûa, quaã bêìu laâ tûâ quaã trïn cêy bêìu àûúåc khoeát röng ruöåt chó
coân voã ngoaâi cûáng maâ deão vúái maâu maát maâ xön xao, giaãn dõ. Quaã bêìu laâ
nguöìn göëc, laâ buång meå àeã ra caác töåc ngûúâi. Huyïìn thoaåi xûa kïí vïì
chuyïån quaã bêìu àûúåm maâu têm linh vaâ triïët hoåc. Coá möåt con söë khöíng löì
nhûäng con ngûúâi úã trong quaã bêìu muöën ra vúái vuä truå. Hoå chen chuác nhau
trong quaã bêìu, laâm cho quaã bêìu buång meå lùn loác, quùçn quaåi. Àêëng
thiïng liïng hú noáng möåt caái àuâi röìi choåc vaâo quaã bêìu, hònh thaânh möåt
caái löî. Thïë laâ têët caã moåi ngûúâi trong quaã bêìu chen nhau ra ngoaâi. Nhûäng
ngûúâi úã gêìn chöî noáng ra. trûúác, nûúác da bõ àen sêîm. Nhûäng ngûúâi ra sau
trùæng hún... Vaâ nhûäng töåc ngûúâi ra àúâi. Sau naây, moåi ngûúâi khöng bao
giúâ quïn rùçng mònh àûúåc sinh ra.” Tûâ quaã bêìu buång meå. Hoå buöåc quaã
bêìu bùçng möåt súåi dêy thêåt àeåp (sau naây laâ giaãi luåa) röìi quaâng lïn cöí hoùåc
àeo ngang lûng. Luác àêìu, hoå àûång nhûác,. laâ thûá cêìn thiïët nhêët cho cuöåc
söëng. Sau naây, hoå àûång rûúåu. Rûúåu trong bêìu laâ nûúác thiïng, cho moåi
LYÁ KHÙÆC CUNG 10
ngûúâi sûác maånh cuãa trúâi àêët vaâ cuãa meå. Rûúåu àïí cuáng tïë thêìn linh, Phi
tûãu bêåt thaânh lïî, rûúåu àïí uöëng vaâ àïí say sûa, yïu cuöåc söëng.
Quaã bêìu laâ vuä truå, noá röîng àïí thêu toám têët caã nhûäng gò mïnh
mang to lúán vaâ tinh hoa cuãa trúâi àêët, êm dûúng. Chûáa caã mêîu hïå, vûúng
quyïìn, cha meå...têët caã...
Nûúác vaâ rûúåu trong quaã bêìu tûúái tùæm cho con ngûúâi, cûáu vúát con
ngûúâi àïí con ngûúâi töìn taåi trong sûå “phöìn”, phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng
noâi...
Tûâ “chûä nghôa” cuãa quaã bêìu laâ Höì Lö, laâ caái höì lö to lúán vö cuâng, vô
àaåi vö cuâng caã vïì nghôa àen lêîn nghôa boáng. Höì laâ mïnh möng, laâ phi
thûúâng.
Vúái Àaåo giaáo quaã bêìu chûáa àûång linh àan laâ thuöëc thêìn diïåu àïí coá
thïí trúã thaânh thêìn tiïn. Trûúác hïët laâ xa laánh coäi trêìn buåi bùåm, àêìy àùæng
cay röìi trúã nïn bêët tûã theo yá nghôa vö cuâng vö vi “ khaái quaát. Vúái Phêåt
giaáo quaã bêìu laâ bònh rûúåu, bònh nûúác cam löå cuãa Phêåt, laâ Quan êm àïí
cûáu caác chuáng sinh trong bïí khöí trêìm luên Vúái Khöíng giaáo, noá laâ àaåi
diïån cuãa Thiïn, Àõa, Nhên. Noá ca tuång con ngûúâi laâ chuáa tïí cuãa muön
loaâi, con ngûúâi dûåa vaâo sûác maånh cuãa quaã bêìu maâ haâi hoaâ vúái thiïn
nhiïn nïn goåi quaã bêìu laâ caái tuái caân khön. Vùn hoaá Viïåt Nam laâ vùn hoaá
tam giaáo àöìng lûu nïn caâng thöëng nhêët vúái têm mïìm cuãa quaã bêìu. Quaã
bêìu laâ Kim êu (êu vaâng). Ta coân nhúá cêu: “Non söng ngaân thuâa vûâng êu
vaâng”! Noá chûáa àûång sûå vêån chuyïín êm dûúng, chûáa caái phong àöå vônh
hùçng cuãa dên töåc. Vïì sau naây, khi Cöng nghïå göëm vaâ sûá phaát triïín,
ngûúâi ta chïë taåo ra nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá. Ngoaâi coá veä nhûäng
hònh nhû röìng, mùåt trúâi, ngoån lûãa, phûúång, mêy v.v... àêìy veã têm linh,
ûúác lïå. Trong àoá coá gûãi gùæm nhûäng mêåt maä àïí ngûúâi sau giaãi maä dêìn.
Nhûäng quaã bêìu thêåt sûå laâ nhûäng quaã bêìu bùçng göëm, sûá úã miïìn
xuöi àûúåc àùåt trïn caác baân thúâ núi àïìn àaâi miïëu maåo hoùåc baân thúâ töí
tiïn, gêìn caác mêm lïî cuáng.
ÚÃã Trung Quöëc, nhûäng nhên vêåt coá danh tiïëng, nhûäng nhaâ vùn, nhaâ
thú nhû: Laä Àöìng Tên, Lyá Thiïët Quai, Lûu Linh, nhaâ hiïìn triïët Lyá Thaái
Baånh, Sêìm Phu Tûã, Àan Khêu Sinh v.v...bao giúâ cuäng coá bêìu rûúåu bïn
mònh. ÚÃã nûúác ta, Nguyïîn Cöng Trûá, phaåm Thaái, Nguyïîn Bónh Khiïm,
Nguyïîn Khuyïën, Tuá Xûúng, Taãn Àaâ v v cuäng luön nhùæc àïën bêìu rûúåu tuái
thú.
Vaâo khoaãng 1930 - 1931, úã laâng Keã Mú, Baåch Mai laâ möåt trong
nhûäng quï hûúng rûúåu cuãa Viïåt Nam, ngûúâi ta coá möåt baâi haát rêët nöíi
tiïëng àïí ca ngúåi quaã bêìu rûúåu vaâ rûúåu. Núi àêy, hoå nêëu rûúåu vaâ baán
rûúåu. Phuå nûä cuäng uöëng rûúåu chùèng keám gò nam giúái. Cûá àïën ngaây möìng
4 thaáng giïng, coá lïî thêìn, mûúâi saáu cö trinh nûä ùn mùåc sùåc súä, möi son
maá phêën vûâa muáa vûâa haát. Möîi cö cêìm trong tay möåt quaã bêìu rûúåu. Hoå
haát lïn:
Tay tònh tay nêng...tònh bêìu rûúåu...
Ta búá ru húâi... Ta ra húâi
Reão lùæm Nïëp hoa ...Ta cêët rûúåu...
Tay tònh tay nêng
Tònh bêìu rûúåu
Ta búá...ru húâi
Ta ru húâi...Reão lùæm Nïëp mêy...
Möîi quaã bêìu àûúåc buöåc thïm vaâo möåt giaãi luåa maâu úã núi thùæt cöí
böìng.
Cho àïën giúâ, úã caác gia àònh, caác baân thúâ úã moåi núi, nhêët laâ úã nöng
thön, chuáng ta thêëy nhûäng bêìu rûúåu bùçng göm, sûá Baát Traâng hoùåc sûá úã
caác loâ sûá cöí. ÚÃã nhûäng núi heão laánh hoùåc úã miïìn nuái coân giûä àûúåc nhiïìu
bêìu rûúåu nguyïn baãn.
Nùm 1996 vaâ nhêët laâ nùm 1997, trûúác vaâ sau khi Höìng Köng trúã vïì
vúái Trung Quöëc, caác nhaâ kinh doanh àaä tung ra baán khùæp caác thõ trûúâng
rêët nhiïìu nhûäng quaã bêìu cöåi nguöìn. Cêy bêìu àûúåc lïn ngöi. Viïåc mua,
baán nhûäng quaã bêìu naây thêåt tûng bûâng. Ngûúâi ta àua nhau mua àïí
àûång rûúåu hoùåc àïí baây trong nhaâ, trong tuã Quaã bêìu Cöåi nguöìn àùæt hún
nhûäng quaã bêìu bùçng sûá bùçng ly löng nhiïìu lêìn..: Tuy vêåy, moåi ngûúâi vêîn
thi nhau mua. Hoå coân laâm sûu têåp vaâ theo möët...
Quaã bêìu laâ möåt trong nhûäng neát àeåp vùn hoaá cuãa Viïåt Nam. Nhòn
quaã bêìu rûúåu, ngûúâi ta nghô àïën rûúåu, nghô àïën ngaây xûa, nghô àïën men
cuãa cuöåc söëng, àïën nhûäng àiïìu mú höì cuãa cöåi nguöìn. Tûâ àoá, mang laåi cho
ta nhûäng gò coá yá nghôa hún vïì quaá khûá, hiïån taåi vaâ tûúng lai...
ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH
Qua cêìu söng Caái (Cêìu Long Biïn), ài thùèng àïën Phuá Thûúång röìi
reä sang ph.óa tay phaãi chûâng 200 meát laâ àïën Dûúng Xaá. Núi àêy coá àïìn
thúâ Nhiïëp Chñnh yã Lan. Giûäa nhûäng maãnh ruöång xanh vúái àuã gam maâu
khaác nhau, ngöi àïìn thúâ möåt ngûúâi phuå nûä phi thûúâng, nöíi bêåt lïn,
nghiïm trang nhûäng rïu phong: “Miïëu cöí vaâng son nhaåt”. Àoá laâ noái vïì
maâu sùæc, coân nhûäng gò baâ àïí laåi cho àêët nûúác vêîn cûá àùçm thùæm vúái non
song vaâ loâng ngûúâi. Baâ laâ hoaá thên cuãa Mêîu Thûúång Ngaân, cuãa baâ Man
Nûúng, baâ Trûng...
Àïën Suãi, ài vaâo quï hûúng cuãa nhaâ thú Cao Baá Quaát, ài tiïëp chûâng
7 km nûäa, chuáng töi àïën cêìu Dêu. Möåt caái cêìu rêët cöí. Núi àêy, söng Àöëng
cùæt ngang söng Dêu àïí hònh thaânh nïn möåt bïn laâ Thiïn Àûác, möåt bïn
laâ Nguyïåt Àûác. Núi àêy... möåt caái cêy, möåt caái goâ, möåt mö àêët, àöëng gaåch
vuån, ngöi àïìn v.v...àïìu coá nhûäng chuyïån kïí vïì mònh. Trûúác mùæt chuáng
töi laâ caã möåt khu vûåc thaânh Dêu mïnh möng. Tïn chñnh thûác cuãa noá laâ
Luyå Lêu hoùåc Liïn Lêu. Vò khi xûa, thaânh chñnh coá nhûäng voång gaác maâ
úã têìng trïn toaã ra nhû nhûäng caánh hoa sen, nïn thûúâng goåi laâ Liïn Lêu.
Hoa sen tûúång trûng cho sûå “thöìn”. Phöìn thoác gaåo, phöìn giöëng noâi. Söng
Dêu chaãy quanh thaânh taåo thaânh möåt con haâo thiïn nhiïn, baão vïå
thaânh.
Xûa kia, khi àï La Thaânh vaâ Thùng Long chûa hònh thaânh maâ múái
chó laâ nhûäng vuâng nûúác, lau laách, hoang vu thò “núi àêy àaä laâ möåt thaânh
trêën phöìn hoa, nhöån nhõp. Àêy chñnh laâ thuã phuã cuãa àêët Giao Chêu, laâ
trung têm chñnh trõ, kinh tïë vaâ vùn hoaá. Àaåi baãn doanh cuãa Thaái Thuá Tö
Àõnh àùåt úã àêy. Hai Baâ Trûng àaä àaánh vaâo núi naây. Khi Hai Baâ àöëc
quên vaâo àaánh àaåi baãn doanh cuãa Tö Àõnh, Hai Baâ ùn mùåc thêåt löång lêîy,
àiïím trang rêët àeåp. Àiïìu naây thêåt hiïëm coá. Trong suöët thúâi kyâ daâi, quên
Haán àoáng quên úã Liïn Lêu, àaä coá nhiïìu cuöåc khúãi nghôa; liïn tuåc àöët
phaá, àaánh Thaânh. Nghôa laâ binh lûãa liïn miïn. Chñnh àiïìu naây àaä giaãi
thñch àûúåc möåt hiïån tûúång àaáng chuá yá. Àoá laâ nhûäng vuâng àêët xung
quanh àïìu àoã nhû son. Duy chó coá khu vûåc thaânh Liïn Lêu, àêët coá maâu
àen, xaám, xón. Àêët àoã vò phña dûúái coá quùång sùæt. Coân àêët àen laâ do binh
lûãa triïìn miïn, àöët phaá dûä àöåi, àaä laâm than hoaá têët caã nhûäng soãi, àaá, àêët
, göî, tre, v.v... Hiïån tûúång than hoaá naây àaä laâm cho àêët thaânh Liïn Lêu
khöng àoã nhû vöën coá Thêåt laâ: “Dêu binh lûãa, nûúác non nhû cuä. Liïìn cho
ngûúâi thêëy caãnh chaånh loâng” (Vïì vuâng Dêu).
Trong cuöën: “Viïåt vïì lõch sûá àêët An Nam “, nhaâ nghiïn cûáu Patris
viïët: “Tinh thêìn àöåc lêåp cuãa ngûúâi Laåc Viïåt rêët cao. Trong suöët thúâi kyâ
daâi bõ àö höå, hoå khöng ngûâng kiïn cûúâng àûáng dêåy. Àoá laâ möåt thûá aánh
saáng choái loåi cûãa yá chñ quêåt cûúâng khön nguöi”?
Trong khu vûåc thaânh Dêu, coá chúå Dêu, thaáp Dêu. Thaáp 4 têìng, coá
choáp kiïíu Stupa, cao chûâng 20 meát, vaâ chuâa Dêu. Chuâa Dêu phaãn aánh
nhûäng neát cuãa àaåo Phêåt tûâ êën Àöå sang vaâ àûúåc baãn àõa hoáa. Núi àêy laâ
trung têm Phêåt giaáo àêìu tiïn úã ta röìi múái toãa ài khùæp núi. Cuäng laâ núi in
nhûäng baãn kinh súám nhêët. Tuåc truyïìn, möåt cêy àa thêìn thoaåi tröi dûúái
söng, àûúåc baân tay thêìn thoaåi cuãa aá Nam tiïn nûä (Man Nûúng) vúát lïn,
khi cêy àa àûúåc àùåt lïn mùåt àêët thò tiïn nûä biïën mêët, àaä “laåc nöåi mêy
ngaân”. Cêy àa àûúåc xeã ra, taåc thaânh 4 pho tûúång àïí thúâ. Àoá laâ 4 võ Phêåt
Mêìu göìm 4 chõ em: Phêåt Vên, Phêåt Vuä, Phêåt Löi, Phêåt Àiïån (cuäng goåi laâ
tûá Phaáp). Chõ caã àûúåc thúâ taåi chuâa Dêu, chõ hai úã chuâa Àêåu, chõ Ba thò úã
Chuâa Tûúáng vaâ Cö em uát àûúåc thúâ úã chuâa Dêu. Mêëy ngöi chuâa naây úã gêìn
nhau. Coá àiïìu, chuâa Dêu laâ chuâa chñnh, ngaây nga nhêët. Tûúång baâ Dêu
àùåt úã chñnh giûäa chuâa chñnh, cao 2m85 (caã tûúång lêîn bïå), laåi coá nïìn cao
vaâ vóa àaá. Tûúång baâ to hún so vúái têët caã nhûäng pho tûúång khaác trong
chuâa. Baâ vûâa laâ Phêåt, vûâa laâ nûä chuáa baãn àõa.
Núi àêy, haâng nùm coá múã höåi, goåi laâ höåi chuâa Dêu, khùæp núi nö nûác
vïì dûå höåi. Höåi coá tïë lïî, rûúác xaách, vui chúi, rêët tûng bûâng, naáo nhiïåt.
Ngûúâi ta kïí veâ:
Duâ ai buön baán trùm nghïì
Thaáng tû, möìng taám thò vïì chuâa Dêu
Duâ ai buön dêu, baán àêu

Nhúá ngaây möìng taám, höåi Dêu thò vïì...
Caách khu vûåc thaânh Liïn Lêu chûâng 3 cêy söë lùng möå Laåc Long
Quên, laâ caã möåt toâa Viïåt àiïån. Ài chûâng möåt àoaån àûúâng nûäa, reä sang
bïn traái laâ lung Syä Nhiïëp, hònh troân, trïn möåt caái goâ rúåp boáng nhûäng cêy
Cöí thuå. Nhûäng goâ, àöëng nhêëp nhö keáo lïn. Dûúái nhûäng goâ àöëng àoá laâ
nhûäng ngöi möå Haán. Núi àêy thuöåc vïì laâng aá Lûä. úã ngaä ba Àöng Cöi cuäng
coá nhiïìu ngöi möå Haán coá xêy nhûäng voâng cuöën. Àûáng núi àêy, ta coá thïí
nhòn thêëy nuái Thiïn Thai “nùçm nghiïng nghiïng vúái maái toác xanh rïu”?
Vïì phña Àöng Bùæc, khoaãng 2km laâ laâng Àaåi Traåch coá ngöi chuâa Àaåi
Traåch nöíi tiïëng, laâ núi trûúác àêy vúå thûá ba Cai Vaâng àïën tu vaâ truå trò
sau khi cuöåc khúãi nghôa bõ thêët baåi. Baâ thöng thuöåc 18 mön voä nghïå, àaä
daåy voä cho caác trai laâng vaâ laâm nhiïìu àiïìu thiïån, trûâ keã gian aác. Cuöåc àúâi
cuãa baâ àuã àïí viïët nïn möåt pho saách bi huâng. Dên laâng núi àêy coi b aâ nhû
Tiïn, nhû Phêåt.
Tûâ Àaåi Traåch ài xuöëng phña Nam laâ àïën bïën Höì, göëi àêìu lïn söng
Cêìu. úã àêy coá laâng tranh Àöng Höì maâ nhûäng bûác tranh àêåm àaâ têm höìn
dên töåc cuãa noá àaä coá mùåt úã nhiïìu núi trong caã nûúác vaâ chuáng cuäng àûúåc
trûng baây trong baão taâng myä thuêåt cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Laâng
Àöng Höì àûúåc goåi laâ laâng tranh, laâng àeåp nhû tranh vaâ cuäng àûúåc goåi laâ
laâng caác nghïå nhên. Hoå veä tranh, khùæc tranh, in tranh, laåi coân laâm nghïì
vaâng, maä vaâ nhûäng mùåt haâng trang trñ myä thuêåt àïí laåi êën tûúång sêu sùæc
trong loâng moåi ngûúâi.
Ngûúåc lïn phña trïn, ta àïën àêët Lim vaâ 49 laâng Quan Hoå. Núi maâ
möåt laân gioá cuäng mang àiïåu dên ca, vúái nhûäng “liïìn anh, liïìn chõ”, “ treâo
lïn quaán Giöëc, ài chaãy höåi. Tûâ Àaåi Traåch ài ngûúåc lïn laâ àïën Trñ Quaã, röìi
àïën laâng Àònh Töí coá chuâa Buát Thaáp, vaâ àïìn Àö vaâng son lêëp laánh, núi
thúâ 8 võ Vua Lyá. Lyá Chiïu Hoaâng àûúåc thúâ riïng úã ngöi àïìn bïn caånh. Baâ
mang möåt nöîi buöìn nguyïn khöëi, khöng tan. Chñnh caái daãi àêët naây àaä
nuöi dûúäng nhaâ thú Hoaâng Cêìm àïí Coá àûúåc:
“Bïn Kia Söng Àöëng”, “Mûa Thuêån Thaânh” , “ Cêy tam cuác” v. v...
nöíi tiïëng.
Vaâo nhûäng nùm chöëng Phaáp, nhûäng khu vûåc gêìn Buát Thaáp, Rûâng
Thöng, Baäi Thaáp v.v... laâ khu du kñch nöíi tiïëng vúái nhûäng chiïën cöng
oanh liïåt. úã nhûäng laâng quï núi àêy, trûúác kia coân coá tuåc “Nguã ban” . Àoá
laâ chuyïån trong ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá rïí chûa àöång phoâng vöåi. Ngaây
thûá nhêët vaâ ngaây thûá hai, cö dêu coân goåi mêëy ngûúâi baån gaái thên àïën
nguã cuâng vúái mònh. Núi àêy, hoå coi nheå trûúâng húåp cö gaái “chûãa buåa” .
Sau khi cö gaái “chûãa buåa” röìi sinh con àûúåc möåt hoùåc hai nùm, seä coá möåt
chaâng trai naâo àoá àïën xin cûúái laâm vúå. Meå chuá rïí mang lïî vêåt àïën nhaâ
gaái vaâ noái: “Ngaây laânh thaáng töët, chuáng töi rêët sung sûúáng àûúåc coá con
dêu vaâ laåi thïm caã thùçng cu nûäa” Khi Coá trûúâng húåp möåt àûáa treã úã vaâo
hoaân caãnh thêåp tûå nhêët sinh maâ àûúåc möåt ngûúâi cûáu söëng thò àûáa treã seä
nhêån ngûúâi àoá laâm cha meå nuöi. Nhûäng ngaây giöî, Tïët phaãi àïën thùm cha
(meå) nuöi. Phaãi àoáng goáp vaâ coá nhiïåm vuå nhû con àeã. Nhûäng chuyïån nhû
vêåy coân rêët nhiïìu. Miïìn cöí tñch coân coá con àûúâng cöí tûâ bïën Höì, ài Bùæc
Ninh, túái Phaã Laåi, Luåc àêìu giang röìi ra biïín hoùåc ài ngûúåc lïn phña Bùæc,
sang Trung Quöëc... laâ con àûúâng maâ caác nhaâ sû ÊËn Àöå ài tûâ chuâa Dêu
sang Trung Quöëc truyïìn àaåo. Àêy cuäng laâ con àûúâng maâ con trêu vaâng
tûâ Trêu Sún, giïëng Viïåt úã Phaã Laåi àaä chaåy möåt maåch vïì Töíng Bònh (tïn
xûa cuãa Thùng Long) röìi àêîm mònh núi vuäng nûúác úã phña Têy Bùæc, laâm
nïn höì trêu àùçm vaâ sau àûúåc goåi laâ höì Dêm Àaâm hay höì Têy. Àoá laâ con
àûúâng maâ Maä Viïån mang quên sang àaánh nûúác ta. Cuäng laâ con àûúâng
huyïët maåch àïí cha öng ta àaánh giùåc Nguyïn, Möng...
Khaách haânh hûúng túái maãnh àêët naây thêëy mònh nhû àûúåc lúán lïn.
Núi àêu cuäng coá nhûäng di tñch, dêëu êën, huyïìn thoaåi v.v...minh chûáng cho
sûå töìn taåi haâo huâng cuãa dên töåc.
Tûâ nhûäng huyïìn thoaåi vaâ nhûäng chûáng tñch lõch sûã êëy cho ta caái
nhòn chên thûåc vaâ àêìy àuã hún vïì quaá khûá, àïí röìi suy nghô vïì nhûäng bñ
êín cuãa thuúã trûúác, nghô vïì hiïån taåi vaâ tûúng lai.
Möîi bûúác ài trïn vuâng Kinh Bùæc àïìu laâm xaáo àöång têm höìn töi.
Nhûäng caãm xuác haånh phuác cûá lan toãa, böëc buåi trong töi. Nhûäng caái tïn
trïn vuâng àêët naây, àoåc lïn cuäng àûúåc maâu cöí tñch.
ÀIÏÅN MÊÎU
Ngûúâi Viïåt Nam ta coá cêu: “phuác àûác laåi mêîu”, àïí khuyïn rùn moåi
ngûúâi nhúá cöng ún cha meå, ùn úã phuác àûác vúái cöång àöìng, àïí con chaáu
àûúåc hûúãng nhûäng àiïìu têët laânh. Khuyïën thiïån, trûâ aác, àûúåc truyïìn laåi
cho àúâi sau bùçng nhûäng lúâi truyïìn miïång, ca dao, dênca...
Vúái caách nghô truyïìn àúâi vïì ngûúâi meå, trong têm thûác sêu thùèm
cuãa moåi ngûúâi, Mêîu (meå) laâ têët caã, laâ ngûúâi sinh ra ta vaâ àïën khi chïët ta
laåi trúã vïì àêët meå.
Qua nhûäng thúâi kyâ con ngûúâi söëng vúái meå úã trïn cêy röìi àïën giai
àoaån vûâa trïn cêy, vûâa dûúái àêët vaâ röìi àïën luác meå nuái rûâng (Mêîu
Thûúång Ngaân) khöng nuöi nöíi nhûäng àaân con chaáu möîi ngaây möåt àöng,
àaä diïîn ra nhûäng cuöåc di dên nguyïn thuyã. Luác naây coá sûå trúå giuáp vaâ baão
vïå cuãa Meå Nûúác vaâ Meå Àêët (Meå Nûúác laâ Mêîu Thoaãi (Thuyã) Meå Àêët laâ
Mêîu Quyânh Hoa (Àõa).
Nhûäng àaân con, chaáu vïì àûúåc àïën àöìng bùçng, sung sûúáng quaá
nhûng hoå cuäng gaâo theát lïn, khoác loác vò nhúá meå Thûúång Ngaân, nhúá
nhûäng ngûúâi anh em ruöåt thõt bõ nûúác cuöën ài trong cuöåc di dên àêìy maáu
vaâ nûúác mùæt. Hoå haát lïn cêìu Meå, ca ngúåi cöng lao cuãa Meå, ca tuång cuöåc
söëng múái. Vaâ nhûäng baâi haát naây coân kïí laåi nhûäng chùång àûúâng ài àêìy
kinh haäi vaâ bi kõch, tûâ biïåt Meå Thûúång Ngaân. Chuáng laâ nguöìn göëc cuãa
nhûäng àiïåu haát vùn, ca truâ, cheâo v.v... vïì sau naây. Nhûäng gioång haát vùn
(chêìu vùn) ca truâ, cheâo... maâ khöng coá nûúác mùæt, ngêåm nöíi soáng nûúác
vaån truâng, biïåt ly, tûã naån... thò thiïëu mêët caái húi hûúáng nguyïn thuyã cuãa
chuáng.
Tûúãng nhúá Mêîu, ngûúâi xûa lêåp ra Àiïån Mêîu, thúâ Tam phuã úã têìng
trïn, Mêîu Thûúång Ngaân úã giûäa, mùåc aáo xanh tûúång trûng cho cêy vaâ nuái
rûâng. Mêîu Thoaãi chùm nom viïåc söng nûúác, mùåc aáo trùæng. Mêîu Àõa lo
viïåc àöìng bùçng, mùåc aáo vaâng, Mêîu Thoaãi úã bïn traái; Mêîu Àõa úã bïn phaãi.
Sau àoá, ngûúâi ta thúâ tûá phuã vò coá thïm Mêîu Liïîu Haånh. Böën Mêîu
tûá phuã ngöìi úã têìng thûá hai trong àiïån Mêîu. Mêîu Liïîu Haånh àûúåc hònh
dung laâ con cuãa Ngoåc Hoaâng, bõ phaåt nïn bõ giaáng xuöëng trêìn. Mêîu Liïîu
Haånh tûúång trûng cho sùæc àeåp vaâ nûä tñnh. Mêîu duäng caãm, bïnh vûåc keã
yïët, giuáp àûúåc moåi ngûúâi lûúng thiïån, trûâng phaåt keã laâm caân, àöåc aác.
Mêîu àêìu thai vaâo möåt gia àònh hoå Lï, lúán lïn àûúåc goåi laâ Giaáng Tiïn.
Giaáng Tiïn kïët duyïn cuâng Àaâo Lang, àûúåc hai mùåt con röìi vïì trúâi.
Haâng thûá ba trong àiïån Mêîu laâ Nguä võ tön öng. Nhûäng võ naây laâ
nhûäng trang nam nhi duäng caãm, taâi hoa, vùn voä song toaân, möåt loâng vò
àêët nûúác vò moåi ngûúâi. Hoå laâ Nhûäng ngûúâi giuáp viïåc àúä caác Mêîu vaâ thi
haânh sûá mïånh cuãa caác Mêîu. Caác võ naây àûúåc ngûúâi dên kñnh troång vaâ
yïu mïën nïn àûúåc gaán vaâo nhûäng võ anh huâng dên töåc nhû Trêìn Quöëc
Toaân, Cao Löî, Phaåm Nguä Laäo, Yïët Kiïu, Daä Tûúång v.v..
Haâng thûá tû trong àiïån Mêîu daânh cho caác cö, caác cêåu laâ nhûäng võ
nhoã tuöíi, laâm phuå taá cho caác tön öng, caác öng Hoaâng nhûng cuäng gêìn guäi
vúái caác Mêîu, nhû cö beá Bùæc Lïå laâ thõ nûä cuãa Mêîu Thûúång Ngaân. Caånh àoá
coân coá nhûäng cö Bú, cö Chñnh Giïëng, cö Thaác Búâ, cö Beá Àöng Cuöång, cö
Àïìn Saâng v.v...
Bïn caånh caác Mêîu coân coá nhûäng Kim Àöìng, Ngoåc Nûä. Àoá laâ nhûäng
võ thaánh úã tuöíi nhi àöìng. Hoå tûúång trûng cho ngaây mai.
Trong caác laân àiïåu haát vùn (chêìu vùn) coá giaá trõ nöåi dung vaâ vùn
chûúng cao. êm nhaåc àêåm àaâ, bay böíng maâ sûúng khoái nhiïìu veã. Nghe
lêu khöng biïët chaán.
Vuä àaåo àún giaãn àêìy nhûäng neát tûúång trûng vaâ mang trong mònh
nhiïìu tñn hiïåu cuãa nhûäng thúâi xa xûa bõ laäng quïn. Tñn ngûúäng súám nhêët
cuãa ngûúâi Viïåt Nam
laâ tñn ngûúäng thúâ Mêîu.
Trïn àêët nûúác ta, chuâa naâo cuäng coá àiïån Mêîu, chuâa naâo cuäng daânh
võ trñ töët nhêët àõnh cho möåt àiïån Mêîu. Vñ duå nhû chuâa Dêu, chuâa Keo úã
Bùæe Ninh. Àiïån Mêîu lúán nhêët úã nûúác ta laâ àiïån Mêîu Phuã Giaây. Àiïån
Mêîu toaân bùçng göî lim, coá ao höì vóa àaá. Tam quan nïìn àaá, cêìu àaá lùng
chuáa Liïîu Haånh bùçng àaá xanh cuâng vúái nhiïìu cöng trònh phuå vúái caác
kiïíu kiïën truác vaâ trang trñ úã möåt trònh àöå nghïå thuêåt cao siïu. ÚÃ àïìn Löå
thuöåc Haå Höìi cuäng coá ba àiïån thúâ Mêîu rêët nguy nga... Chó tñnh riïng
huyïån Tûâ Liïm saát ngay Haâ Nöåi cuäng coá chûâng hún 20 àiïån thúâ Mêîu vúái
àuã moåi tñnh chuyïån caãm àöång vïì caác Mêîu àûúåc hoaá thên vaâo caác võ anh
huâng dên töåc trong cöng cuöåc xêy dûång vaâ baão vïå àêët nûúác... Àêu àêu,
ngûúâi ta cuäng kïí cho nhau nghe vïì möåt thïë giúái Mêîu qua nhûäng cêu
chuyïån huyïìn aão maâ coá thêåt, bay lïn tûâ cuöåc söëng.
Tñn ngûúäng Mêîu laâ tñn ngûúäng cöåi nguöìn, àñch thûåc cuãa Viïåt Nam.
Noá trûúâng töìn vúái dên töåc vò noá coá àûúác loâng tin cao caã, coá quy mö vïì têm
linh vaâ vïì lûúång tñn àöì trong caã nûúác. Àiïån Mêîu phaãn aánh nhûäng maãng
söëáng vaâ têm linh tûâ thúâi Mêîu hïå. Àiïån Mêîu laâ möåt phêìn cuãa lõch sûã noái
lïn möåt quaá khûá lêu àúâi àaä àûúåc bùæt rïî trïn maãnh àêët traân àêìy aánh saáng
cuãa chuáng ta. Àaåo Mêîu gùæn liïìn vúái tinh thêìn hiïën sinh vaâ àem nhên aái
àïën cho nhên quêín xaä höåi. Tñn ngûúäng thúâ Mêîu thuêìn khiïët, khöng
dung naåp tïå àöìng cöët laâ thûá mï tñn dõ àoan, buön thêìn baán thaánh.
CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG
Chêìu Vùn laâ thïì loaåi diïîn xûúáng àöåc àaáo coá keâm theo êm nhaåc. Bao
giúâ chêìu vùn cuäng coá giai àoaån daåo, gêy khöng khñ trang nghiïm, choaáng
ngúåp laâm cho ngûúâi nghe xön xao vaâ bõ löi cuöën. Àïën möåt luác nhêët àõnh,
noá phöëi húåp vúái giaá àöìng àïí thïí hiïån àûúåc sûác cöng phaá nghïå thuêåt cao
nhêët cuãa noá. Nhûäng nhaåc cuå phuå hoaå vúái Chêìu vùn laâ tröëng, phaách,
chuöng, têëu caãnh nhõ, àaân nguyïåt. Coá khi caã thêåp luåc vaâ àaân àaáy. Ngûúâi
haát chêìu vùn vûâa haát vûâa àaân. Chêìu vùn coá chûâng 40 laân àiïåu chñnh vaâ
nhûäng laân àiïåu biïën têëu uyïín chuyïín: mûúán, thöëng (khaác thöëng trong ca
truâ) giaäi baây sûå trang nghiïm, gan daå, caã quyïët. Coá luác laåi tóa toát, dõu
daâng, nó non. Laân àiïåu Phuá chïnh nhùæc nhúã, nhúá nhung (gêìn guäi vúái ca
truâ). Haát doåc cúãi mú ã phoáng tuáng, coá caã vui lêîn buöìn. Haát nöëi (húi giöëng
haát noái úã ca truâ), Doåc xuên sùæc, Phuá rêìu (gêìn giöëng laân thaãm trong cheâo)
nhûng phoáng tuáng, pha thïí hún. Sûã xuên man maác, coá chuát Ba maåc,
böìng maåc. Haát vùn húi giöëng cheâo. Ngêm thiïìn, Noái löëi, canh caá, Boã böí
nhõp möåt, Haát Kiïìu? Nhaåc sai: thuác giuåc, doán dêåp, giêåt, ngêët, ngêm,
võnh, àïì thú, saá, chaâo v. v...
Chêìu vùn mang tñnh chêët tiïìn tön giaáo cöång vúái nhûäng neát do
nhiïìu tön giaáo khaác nhau du nhêåp vaâo cuâng vúái nhûäng neát “baãn àõa”
qua quaá trònh töìn taåi vaâ phaát triïín lêu daâi cuãa nhûäng cöång àöìng. Nhaåc
vaâ lúâi chêìu vùn coá sûác khaái quaát, tûúång trûng cao. Noá mö taã, trêìn thuêåt,
kïí sûå tñch, ngúåi ca, cêìu mong, khaát voång maänh liïåt, muöën vûún túái möåt
böng hoa hoùåc möåt ngoån lûãa tuyïåt vúâi, muön àúâi, thiïng liïng naâo àoá maâ
con ngûúâi chûa àûúåc vúái túái. “Àoá laâ nghïå thuêåt ca nhaåc vûâa coá sûå yïn
lùæng suy tû, vûâa coá gioá baäo maänh liïåt (giaáo sû Nhêåt Baãn: Ishixawa).
Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa chêìu vùn laâ tûâ àúâi Lï, Lyá, Trêìn röìi thõnh
vaâo nhûäng nùm 1920 àïën 1940 cuãa thïë kyã naây.
Chêìu vùn Coá nhiïìu loâ vúái tñnh caách, àùåc àiïím, phong caách khaác
nhau ñt nhiïìu. Nhûäng loâ Nam Àõnh, Haâ Bùæc, Haãi Phoâng, Haãi Hûng, Thaái
Bònh...laâ nhûäng loâ àaáng kïí. Tûâ trûúác àïën nay, möåt söë nhaåc sô àaä khai
thaác möåt vaâi laân àiïåu chêìu vùn vaâ chuáng àaä àûúåc hoan nghïnh úã trong
vaâ ngoaâi nûúác. Nhûng àoá múái chó laâ möåt phêìn rêët nhoã. Thêåt àaáng tiïëc,
chêìu vùn vêîn coân laâ möåt maãnh àêët maâu múä, chûa àûúåc khai phaá hïët.
Nhûäng nùm 1940 trúã vïì trûúác, taåi Haâ Nöåi coá nhiïìu trûúâng töí chûác
nhûäng cuöåc thi haát chêìu vùn: Haâng Quaåt, Haâng Khoai, Haâng Maä, Haâng
Baåc... Coá caã nhûäng taâi tûã cûå phaách cuãa Haâ Bùæc, Nam Àõnh hoùåc Haãi
Hûng àïën tham gia. Giaãi thûúãng treo rêët lúán. Ban giaám khaão göìm 3
ngûúâi: möåt ngûúâi thûúãng bùçng caách cêìm chêìu, möåt ngûúâi phaåt bùçng
tiïëng chuöng vaâ möåt ngûúâi cao tuöíi hún caã chêëm àiïím. Àúâi söëng cuãa caác
cung vùn tröi nöíi, giang höì, ài khùæp àoá àêy, dûåa vaâo caác phûúâng, caác baån,
quêìn chuáng mï say.
Chêìu vùn ca ngúåi, kïí laåi sûå tñch, miïu taã nhûäng nhên vêåt tuyïåt vúâi
mang nhûäng quñ danh tûúng trûng nhû: öng Hoaâng Mûúâi, öng Hoaâng
Nùm, öng Hoaâng Bú, cö Chñn, öng Hoaâng Baãn, baâ Chuáa Mûúâng, Mêîu
Thûúång Ngaân, Mêîu Thoaãi, chuáa Liïîu Haånh. Nhûäng võ trïn àûúåc hoaá
thên vaâo caác võ voä tûúáng cuãa vua Huâng, thêìn Taãn Viïn vaâ caác àúâi vua
khaác. Hoùåc àûúåc hoaá thên vaâo caác hoaâng tûã, cöng chuáa, caác siïu nhên
bïnh vûåc ngûúâi lûúng thiïån vaâ trûâng trõ keã aác.
Lúâi ca vaâ nhaåc chêìu vùn vûâa coá chêët huyïìn thoaåi vûâa coá chêët chên
thûåc, vûâa thêìn thaánh vûâa phaâm tuåc. Chêìu vùn nhêën maånh taã caãnh àeåp
cuãa àêët nûúác àïí àiïím xuyïët cho caác nhên vêåt löîi laåc. Nhûng cuäng phaãi
noái rùçng, ngay caác nhên vêåt thêìn thaánh phi phaâm vaâ àaáng kñnh cuäng
mùæc phaãi nhûäng lêìm löîi trêìn tuåc.
Nhaåc chêìu vùn thuêìn khiïët vaâ löi cuöën. Ngûúâi ta nghe haâng hai, ba
giúâ liïìn maâ khöng chaán (tiïën sô A.Samidi Indonesia) trong khöng khñ
àaân ngoåt, haát hay, ngûúâi ngöìi àöìng (baâ àöìng) àûúåc boáng vaâ höìn cuãa nhên
vêåt thêìn linh nhêåp, öëp vaâo mònh. Baâ àöìng sùæm vai thêìn linh theo nhûäng
caá tñnh vöën coá cuãa nhên vêåt. Nhêët laâ trong nhûäng luác “thùng hoa”. Baâ
àöìng àûúåc moåi ngûúâi mùåc vaâ khoaác aáo vaâo mònh trang phuåc tiïu biïíu cuãa
thêìn linh, Coá keâm theo nhûäng àöì trang sûác (vúái caác nhên vêåt nûä) hoùåc voä
khñ (vúái caác nhên vêåt nam)... Nhên danh thêìn linh, ngûúâi ngöìi àöìng haát
lïn trong loâng vaâ döìn vaâo nhûäng àöång taác nhaãy, muáa caách àiïåu vaâ ûúác lïå
trong nïìn nhaåc vaâ haát àïåm cuãa cung vùn. Cuäng coá luác, tröng ra tûúãng
nhû coá möåt vaâi tû thïë àún àiïåu hoùåc thö kïåch. Nhûng, chuáng laâ nhûäng
daáng muáa àñch thûåc, ngêîu hûáng, gêìn guäi vúái cöåi nguöìn. Coá nhûäng àiïåu
muáa chñnh nhû: muáa khùn mùåt, muáa nïën, muáa hoa, cheâo àoâ, muáa kiïëm,
muáa cung, muáa heâo (gêåy ngùæn) v.v...
Sau khi muáa, thêìn linh ngöìi laåi, phaán baão, khuyïn rùn, quúã traách
ngûúâi trêìn gian vaâ cuäng ban thûúãng cho moåi ngûúâi röìi “vïì àöìng”. Nghôa
laâ àaä xong möåt giaá àöìng vaâ cuäng laâ kïët thuác möåt maân ngùæn vïì ca, muáa,
nhaåc kõch kïët húåp.
Vïì mùåt trang phuåc, trong caác giaá àöìng, cuäng àaáng lûu yá Sùæc maâu
cuãa moåi thûá trang phuåc mang tñnh chêët tön giaáo, cung àònh vaâ dên gian.
Mêîu Thûúång Ngaân mùåc aáo xanh àïí coá muâi võ nuái rûâng. Maâu xanh laâ
maâu chuã àaåo vaâ àûúåc nhiïìu maâu sùæc khaác cuãa nhûäng taâ aáo, giaãi aáo, thùæt
lûng, khùn, caác àöì trang sûác phöëi húåp uyïín chuyïín àïí trúã nïn hoaân haão.
Trang phuåc coân phaãi laâm tön hùèn lïn caái veã àeåp: “Cöí kiïu ba ngên,
miïång cûúâi trùm huï” cuãa Mêîu. Baâ Mêîu Thoaãi vaâ öng Hoaâng Bú coá trang
phuåc toaân trùæng mang tñnh chêët nûúác non, söng biïín, haâi hoaâ vúái nhûäng
hoa vùn, hoåa tiïët trang trñ nhiïìu maâu sùæc cuãa böå mùåt trang phuåc toaân
böå. Mêîu ngöìi giûäa mùåc aáo àoã rûåc taåo veã uy quyïìn trang nghiïm.
Laåi tuyâ theo caác nhên vêåt coá mang theo nhûäng àöì duâng thñch húåp
nhû chiïëc noán, àöi haâi xaão, caái quaåt, con dao, caái giaãi xaâ tñch, öëng vöi,
khùn tay v.v... Têët caã nhûäng thûá àoá àïìu noái lïn nhiïìu chuyïån. Chuáng
àïìu àûúåc gia cöng thêåt cêìu kyâ vaâ mang roä baãn sùæc dên töåc.
Noái chung, chêìu vùn vaâ lïn àöìng cêìn phaãi àûúåc nghiïn cûáu möåt
caách khoa hoåc vaâ nghiïm tuác. Àêy laâ möåt loaåi hònh diïîn xûúáng dên gian
coá giaá trõ cao. Noá àaä toãa ra, laâm phong phuá cho nhiïìu böå mön ca, nhaåc,
kõch, trang trñ, höåi hoåa, taåo hònh... cuãa Viïåt Nam vaâ caái khaã nùng naây
coân to lúán lùæm.
Nùm 1996, Àoaân nghïå thuêåt Viïåt Nam ra nûúác ngoaâi, coá diïîn tiïët
muåc Ba giaá àöìng. Tiïët muåc naây àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt. Noá àaä laâm
nghiïng ngaã sên khêëu cuãa nhiïìu nûúác trïn thïë giúái. Nhûng noá múái chó laâ
möåt gioåt nhoã nûúác hoa àûúåc lêëy ra tûâ caái chai tinh höìng cuãa nghïå thuêåt
chêëu vùn, lïn àöìng cuãa nûúác ta maâ thöi.
Chêìu vùn, lïn àöìng laâ möåt trong nhûäng di saãn vùn hoáa cêìn àûúåc
giûä gòn vaâ khai thaác. Têët nhiïn, ta phaãi gaåt boã nhûäng yá àöì lúåi duång hònh
thûác sinh hoaåt naây àïí àêìu cú mï tñn, truåc lúåi. Nïëu ta laâm àûúåc viïåc naây
möåt caách töët, àûa noá gùæn vúái ba yïëu töë cêìn thiïët laâ: xaä höåi, vùn hoaá vaâ
kinh tïë... thò noá seä trúã nïn möåt tûúång àaâi hoaânh traáng vïì nhiïìu mùåt cho
nïìn vùn hoaá dên töåc vaâ cho caã thïë giúái.
CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG
TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG
Bûäa ùn àûúåc goåi laâ bûäa cúm vò cúm laâ chuã lûåc. Ngûúâi Maä Lai thñch
ùn cúm nùæm. Àûúåc muâa chúá phuå ngö khoai maâ vêîn luön nhúá àïën tûúng,
bñ, rau caâ. Rau àûúåc ûa chuöång hún caã laâ rau muöëng: “Coá canh rau
muöng, coá caâ dêìm tûúng”. Muöën cho caác thûác ùn àûúåc ngon hún, ngûúâi ta
cho thïm mêåt, múä: “Àeåp àeä vaâng son ngoåt ngoân mêåt múä”. Nhûäng moán ùn
dên töåc àïåm vaâo laâ ngö bung, xöi luáa vúái caách chïë biïën thöng minh vaâ
khoa hoåc. Ta coi troång viïåc ù n: dô thûåc vi xiïn. Thónh thoaãng coá giöî, chaåp,
lïî, Tïët, hoåp mùåt, chia tay... , ngûúâi ta töí chûác nhûäng bûäa ùn phong phuá,
nêng cao kô thuêåt nêëu nûúáng, goåi laâ bûäa cöî. Cuäng coá khi laâ nhûäng bûäa ùn
nheå, hoa laá caânh nhû buán thang, buán öëc, buán chaã... Trong bûäa cöî, nhêët
thiïët phaãi coá rûúåu goåi laâ àïí cho àoã mùåt phûâng phûâng. Laåi coá mêëy ngûúâi
thêåt thên nhau, khöng ùn hûúng ùn hoa maâ ùn thûåc sûå, thoaãi maái,
khöng giûä keä, bêët chêëp caác quy tùæc ngoaåi giao hoùåc lïî nghi, ùn kiïíu cheán
chuá, cheán anh. ÚÃ trûúâng húåp naây, say möåt chuát caâng töët. Tû thïë àûáng
ngöìi thêåt tuyâ tiïån. Coá thïí nhai to, möìm nhai, tai nghe, laåi böëc caã nùm
ngoán tay laâm viïåc. Hoå ùn rêët ngêîu hûáng. Caách ùn naây rêët dên daä, laåi àaåt
àûúåc yïu cêìu lyá tûúãng. Àoá laâ: thûác ùn ngon, khöng khñ ngon, ngûúâi ngon.
Àïí têím böí, nam àaä coá lûún laâ moán ùn böí dûúng, nûä coá ïëch laâ moán ùn böí
êm. Nghïå thuêåt êím thûåc cöí truyïìn coá chûâng 200 moán chñnh, trong àoá,
nhiïìu moán àûúåc nöíi tiïëng úã trong vaâ ngoaâi nûúác. Vïì viïåc ùn, ngûúâi ta coân
nhêën maånh “Hoåc ùn, hoåc noái”, “ùn tröng nöìi, ngöìi tröng hûúáng” vaâ “Lúâi
chaâo cao hún mêm cöî”.
Trong cöng viïåc, ngûúâi dên siïng nùng, cêìn cuâ, chõu thûúng chõu
khoá. Àoân gaánh tre chñn raån àöi vai. Hoå khuyïn nhau: 'Tay laâm haâm
nhai”, “chöìng cêìy, vúå cêëy” anh ài taát nûúác àïí naâng mang cúm. Nhûng
siïng nùng chûa àuã maâ coân cêìn phaãi coá suy nghô saáng taåo, phaãi thaânh
thaåo, coá nghïì: Ruöång tûá bïì khöng bùçng coá nghïì trong tay, kheáo tay, hay
laâm... Ngûúâi ta khen ngúåi ngûúâi àaân baâ nöng nghiïåp chó huy saãn xuêët,
têìn taão: “Khen ai veán vaáy phêët cúâ” , chï ngûúâi con gaái lûúâi: “Traâ hêm laåi,
gaái nguã trûa”.
Nhûäng dõp thaáng ba ngaây taám, höåi heâ, lïî chaåp, höåi àònh, höåi chuâa
v.v...àaä mang laåi cho moåi ngûúâi nhûäng giúâ phuát nghó ngúi quyá baáu. Hoå
thûúãng thûác tuöìng, cheâo, caãi lûúng, ca truâ vaâ nhûäng troâ chúi ...
Laâng quï Viïåt Nam coá caái voäng thêåt tuyïåt vúâi. Ngûúâi coá huyïët aáp
cao nghó ngúi, nùçm voäng laâ àiïìu rêët töët. Hoå rêët biïët nghó ngúi möåt caách
coá ñch àïí taái taåo sûác lao àöång. Coá nhûäng cùåp vúå chöìng bao giúâ cuäng nùçm
chung vúái nhau. Nhûng úã nhiïìu núi, nhêët laâ úã nöng thön, vúå chöìng gùåp
nhau möåt tuêìn möåt lêìn laâ húåp lyá. Nhûäng ngûúâi söëng lêu laâ nhûäng ngûúâi
coá àúâi söëng tònh duåc àiïìu àöå: “Möîi tuêìn chùn göëi möåt lêìn, lûúng y danh
tiïëng chùèng cêìn àïën thùm” Caác cuå coân töíng kïët: “Lêëy vúå àaân baâ, laâm
nhaâ hûúáng Nam. Nghôa laâ lêëy vúå phaãi choån cö gaái coá nûä tñnh cao. Nhaâ
hûúáng Nam thò maát rûúåi. Nhaâ ngoái cêy mñt ]aâ cêu cûãa miïång. Cêy mñt coá
laá to chöëng ruöìi. Laá mñt thûa, che àûúåc nùæng maâ khöng caãn àûúåc nùæng,
laâm cho aánh nùæng vêîn röån raä trïn sên. Quaã mñt khöng bõ sêu vò chim
khöng ùn àûúåc. Laá ruång laâm caái àun. Nhaâ laåi coá vûúân sau, ao trûúác. Ao
coá caá vûúân coá cêy ùn quaã. Gioá thöíi qua mùåt ao, maát dõu hiïn nhaâ. Giaân
hoa lyá thúm hûúng. cö gaái ca ngúåi cú ngúi cuãa anh chöìng chûa cûúái cuãa
mònh. Trïn giaân hoa lyá, dûúái giaân trêìu khöng Vûúân hoa, bïí caån, khoám
ngêu bïn tûúâng ...
Caách cû xûã vúái nhau cuãa moåi ngûúâi dûåa trïn thuêìn phong myä tuåc
lêu àúâi. Hoå quyá ngûúâi, hiïëu khaách, giaâu loâng thûúng ngûúâi. Ngûúâi phöë
Haâng Da coá tiïëng laâ lõch sûå Phöë Haâng Àaâo, Haâng Ngang coá tiïëng laâ khön
ngoan. Treã con laâm êìm ô seä bõ rùn: “Àûâng laâm àiïëc tai haâng xoám”. Xoám
giïìng vúái nhau, hoå àon àaã, chaâo mûâng. Thêëy cêìn laâ cöë giuáp. Laâm sao
ngûúâi gêìn thò àeåp loâng, ngûúâi xa thò muöën laåi...
Nûä vùn sô ngûúi Phaáp Yveline Ferray laâ taác giaã cuöën Vaån xuên
daây 500 trang, noái vïì nûúác Viïåt Nam höìi thïë kyã 15. Baâ úã Viïåt Nam 8
nùm àïí nghiïn cûáu vaâ viïët saách. Baâ àaä viïët: “con ngûúâi Haâ Nöåi cuäng
nhû con ngûúâi Viïå t Nam rêt nghïå sô” ...
TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG
Cau non tõïn chuäm loâng àaâo.

Trêìu tïm caánh phûúång thiïëp trao cho chaâng!...
Àoá laâ lúâi thú cuãa möåt cö gaái àang yïu cuöìng nhiïåt laâ Thõ Mêìu.
Miïëng trêìu tûúång trûng cho tònh yïu, tònh chung thuãy lûáa àöi. Noá cuäng
laâ möåt daång “Buâa mï”, laâ caái cêìu àïën vúái tònh yïu. Ngûúâi ta thûúâng noái:
àaä ùn trêìu cuãa ngûúâi ta, laâm thên con gaái chúá ùn trêìu ngûúâi, ba àöìng
möåt múá trêìu cay, àaä ài trêìu cau; vò trêìu thùæm quaá laâm loâng em say,
miïëng trêìu laâ àêìu cêu chuyïån; Coá phaãi duyïn nhau thò thùæm laåi, quaã
cau nho nhoã miïëng trêìu höi v. v ... Thõ Mêìu laåi naâi naâng Tiïíu Kñnh Têm:
“Chuá tiïíu úã laåi àêy ùn vúái em miïëng trêìu”. ÚÃ àêy miïëng trêìu àaä trúã nïn
caái möìi, caái bêîy. Chó cêìn Kñnh Têm nhêån lúâi múâi trêìu laâ seä bõ Thõ Mêìu
“chinh phuåc” ngay...
Möåt miïëng cau, möåt laá trêìu quïåt ñt vöi, cuöën laåi vaâ möåt miïëng voã
(rïî) cêy maâu àoã nhaåt àûúåc húåp laåi laâm möåt maâ nhai, tûác laâ ùn trêìu. Vêåy,
miïëng trêìu laâ sûå quïån vaâo nhau cuãa ba yïëu töë kïí trïn. Noá taåo thaânh möåt
võ phaát, húi àùæng nhûng dïî chõu vaâ coá cung bêåc, coã sûå tûúi ngoåt tûâ phêìn
mïìm cuãa cau, võ buâi cuãa rïî (voã) võ nöìng naân cuãa vöi... Nghôa laâ cuäng gêìn
àuã “muâi àúâi” röìi. Caác àöång taác nhai àoá cöång vúái dõch võ àûúåc tiïët ra taåo
thaânh möåt chêët kñch thñch, goä cûãa caác ö caãm xuác hïå thêìn kinh, laâm cho
coá sûå traâo dêng bûâng bûâng gêìn giöëng nhû say rûúåu, say nûúác cheâ tûúi,
say thuöëc laâo Luác naây, traång thaái têm höìn maånh meä, hûng phêën hún. Do
àoá tiïu diïåt àûúåc möåt phêìn naâo sûå cö àún. Ùn trêìu coá muâi thúm, trûâ àûúåc
vi khuêín trong miïång, möi àoã lïn nhû thoa son, boáng loaáng lïn, gúåi túái
caái nguöìn göëc xaå xûa cuãa viïåc tö son möi laâ bùæt chûúác tûå nhiïn. Khi nam
nûä quaá quêën quñt lêëy nhau, möi ngûúâi con gaái àoã vaâ boáng hùèn lïn. Ngûúâi
ta phaát minh ra thoa son vaâ ùn trêìu laâ tûâ caái nguöìn göëc thêìm kñn àoá.
Trong caác cuöåc gùåp gúä muâa xuên, trong lïî höåi, nhûäng ngaây vui
mûâng, ngûúâi con gaái múã chiïëc khùn trêìu ra, àùåt lïn tay ngûúâi con trai
möåt laá trêìu khöng xeã doåc, cuöån laåi úã chöî giûäa toaã ra möåt caánh dûúái cuãa
con phûúång. Núi giûäa cuãa hai caánh laâ miïëng cau coá àuã caã böå phêån múä
trùæng vaâ caã hai haåt cau maâu àoã tñm, laâ thên con phûúång. Phña caånh trïn
miïëng cau àûúåc àùåt möåt miïëng rïî (voã) àûúåc tóa rùng cûa àïí taåo nïn moã
con phûúång. Mêëy thaânh phêìn êëy àûúåc trên troång àùåt lïn baân tay nho
nhaä, chia phùèng vûâa laâ xuác giaác vûâa laâ thõ giaác trong nhûäng giêy phuát
xuác àöång. Roä raâng laâ cö gaái àaä laâm möåt cöng viïåc taåo hònh. Ngaây êëy, nam
nûä thuå thuå bêët thên nhûng khi múâi trêìu thò àûúåc “thaáo khoaán”. Laåi coá
miïëng trêìu tïm bònh thûúâng hún, hai bïn àûúåc taách ra hai miïëng daâi,
nhoån nhû hònh hai chiïëc sûâng trêu, goåi laâ trêìu caánh kiïëm. Ngûúâi chinh
phuå trong “Chinh phuå ngêm” tiïîn chöìng ra trêån, múâi chöìng möåt khêíu
trêìu caánh kiïëm, chûá khöng múâi trêìu caánh phûúång. Coá trêìu maâ chùèng coá
cau laâm sao cho àoã möi nhau húäi chaâng ?
Nghôa laâ coân thiïëu möåt vaâi yïëu töë gò àoá nûäa thò chuáng ta coá thïí vïì
vúái nhau àûúåc. “Dïî quaåch, em chûãa ài àaâo” laâ em coân do dûå àêëy. Coân coá
trûúâng húåp hoå khöng ùn àûúåc vúái nhau möåt miïëng trêìu trong nhûäng giúâ
phuát bi kõch nhû:
Chõ múã khùn trêìu anh kheáp laåi
Mònh vïì nuöi lêëy meå mònh úi!
Miïëng trêìu coân chó àõnh thúâi gian: “Chúâ em chûâng dêåp miïëng trêìu
em sang”, tûác laâ khoaãng 3-4 phuát gò àoá Miïëng trêìu cuäng gúåi yá:
Nhaâ em Coá möåt vûúân trêìu
Nhaâ anh Coá möåt haâng cau liïn phoâng.
Hoùåc nhû:
Yïu nhau chùèng lêëy àûúåc nhau
Con lúån àïí àoái buöìng cau àïí giaâ...
Yïu, gheát cuäng àûúåc thïí hiïån qua trêìu, cau.
Yïu nhau, cau saáu böí ba
Gheát nhau cau àêåu böí ra laâm mûúâi.

(Cau àêåu vöën nhoã vaâ phêìn múä mïìm naát)
Yïu nhau em neám baä trêìu. Àïí giûä cho kñn chuyïån àoá trong àaám
àöng, cö gaái neám cho chaâng trai miïëng baä trêìu. Chaâng hûáng vaåt aáo röìi
cho vaâo tuái mang vïì chuát phêìn thûúãng, lúâi hûáa mang caái hûúng thêìm
cuãa cö gaái. Àoá cuäng laâ möåt kyã niïåm àöåc àaáo cuãa tònh yïu.
Ngaây nay, tuåc ùn trêìu coân phöí biïën úã möåt söë nûúác Àöng Nam aá.
Cuöëi buöíi hoåp Chan-dra, nhaâ khaão cöí ÊËn Àöå cho töi xem möåt chuöîi naâo
dêy naâo moác, chòa khoáa nhû caái chuöîi xaâ tñch cuãa caác baâ, caác chõ laâng
quan hoå vêîn àeo, trong àoá coá möåt caái öëng vöi ùn trêìu. Noá coá hònh lùng
truå vaâ nùæp àêåy laâ möåt hònh choáp cao hún, húi loe ra úã phña dûúái möåt chuát.
Thò ra, tûâ àúâi xa xûa, caái öëng vöi cöí úã nûúác ta cuäng giöëng caái öëng vöi cöí
ÊËn Àöå. Noá mang hònh daáng caái Linga (dûúng vêåt). Sau naây, möåt söë caác
baâ quyïìn quyá thêëy noá Coá caái daáng quaá û thïë taåo nïn múái àöíi daáng ra naâo
laâ quaã àaâo, quaã khïë. Sûå thûåc ra, caái hònh aãnh cuãa Linga gúåi cho moåi
ngûúâi sûå phöìn thûåc vaâ phaát triïín. Viïåt ùn trêìu con liïn quan àïën nhûäng
cêu chuyïån tònh rêët hay maâ möîi núi kïí coá khaác ài chuát ñt vaâ coá thïm thùæt
nhû sau: “Nhaâ kia coá hai ngûúâi con trai gñöng nhau nhû hai gioåt nûúác.
Cö gaái lêëy ngûúâi anh laâm chöìng vaâ coá luác cuäng khöng Phên bñïåt àûúåc
raåch roâi hai anh em. Ngûúâi em trai thêëy cö gaái àaä lêëy anh mònh liïìn boã
nhaâ ra ài àûáng chïët àûáng trong cö àún thaânh cêy cau. Ngûúâi anh thêëy
mêët em, ài tòm maäi khöng thêëy, buöìn rêìu, laånh luâng nùçm xuöëng caånh
cêy cau thaânh taãng àaá vöi. Ngûúâi con gaái ài tòm caã hai anh em, khöng
thêëy, biïën thaânh möåt àaám dêy ]eo goåi laâ cêy trêìu khöng, cûá leo tûâ taãng
àaá àïën cêy cau röìi laåi tûâ cêy cau àïën àaãng àaá. Cêy trêìu khöng cûá xanh
rúân. Cêy cau cö quaånh vaâ taãng àaá im lùång noá phaãi qua sûå thùng hia
(nung) múái trúã thaânh vöi àïí hoaâ húåp àûúåc vúáñ cau vaâ trêìu.
Àoá laâ kïët quaã bi thaãm cuãa chïë àöå quêìn hön vaâ sûå ra àúâi cuãa chïë àöå
hön nhên möåt vúå möåt chöìng. Laåi nûäa, sûå giöëng nhau vïì bïì ngoaâi laâm naãy
sinh ra nhiïìu lêìm lêîn nhû tònh caãm coân dïî lêìm lêîn hún nhiïìu lêìn.
Nhûäng sûå lêìm lêîn naây laâ truyïìn kiïëp.
Sûå keáo daâi, sûå phaát triïín hoùåc ra ài cuãa möåt têåp tuåc lïå thuöåc vaâo
nhûäng yïëu töë xaä höåi, kinh tïë vaâ vùn hoaá cuãa möåt xaä höåi trong thúâi gian
nhêët àõnh. Coá möåt thúâi gian daâi, ngûúâi ta trên troång hònh aãnh cö gaái Viïåt
Nam: Khùn moã quaå àen, böå töåc àen huyïìn, mùæt àen trong, khuön maát
trùæng muöët, haâm rùng àen nhûng nhûác, möi trêìu cùæn chó...Têët caã húåp
thaânh möåt veã àeåp trong sûå àöëi choåi cuãa maâu sùæc maâ cuäng trong sûå haâi
hoâa ùn yá giûäa maâu sùæc vaã taåo hònh.
NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI
Mõt muâ khoái toaã ngaân sûúng

Nhõp chaây Yïn Thaái mùåt gûúng Têy Höì.
(Ca dao)
Möåt bïn laâ Höì Têy thú möång, möåt bïn laâ thaânh Àaåi La coá ngöi möå
Lyá Chiïu Hoaâng rêåm raåp cêy cöëi Mêëy laâng Bûúãi giêëy nùçm loåt thoãm vaâo
giûäa. Xung quanh coá Vùn Chó, vûúân Baâng, miïëu Àöìng cöí, miïëu Thuåy
Chûúng, àïìn Voi Phuåc, chuâa Thiïn Niïn... Nhûäng laâng Bûúãi laâm giêëy coá
laâng Yïn Thaái, Àöng Xaä, Höì Khêíu Yïn Quyïët, Nghôa Àö. Nhûng laâm
nhiïìu nhêët, coá quy mö vaâ coá thúâi gian thõnh vûúång lêu daâi hún caã phaãi kïí
àïën laâng Yïn Thaái, cho nïn Nhõp chaây Yïn Thaái tûâ lêu àaä laâ tûúång trûng
cho caã mêëy laâng Bûúãi laâm giêëy. Laâm giêëy cung cêëp giêëy cho laâng Àöng
Höì laâm tranh. Nguyïn liïåu cho nghïì laâm vaâng maä, nghïì àuác, nghïì laâm
khuön, höåi hoaå.
Thúâi kyâ thõnh vûúång cuãa nghïì giêëy coá phiïn chúå cêìu Vuöng nöíi
tiïëng. Cêìu Vuöng úã ngay àêìu laâng Yïn Thaái, laâ trung têm cuãa caác laâng
giêëy. Chúå hoåp cûá baãy höm möåt lêìn:
Cêìu Vuöng möåt thaáng böën phiïn
Àïí em xeo giêy buát nghiïn cho chaâng.
Cêìu Vuöng göìm 10 gian. Möåt gian daânh cho viïåc thúâ cuáng baâ cö Töí.
Coân 9 gian àïí baây giêëy baán. ÚÃ àêy coá àuã loaåi giêëy Ngûúâi mua keã baán têëp
nêåp suöët ngaây.
Khaách caác tónh vaâ Haâ Nöåi ùn giêëy nhöån nhõp. Nhûäng nùm 1930 -
1945 cuãa thïë kyã naây àöëi vúái nhûäng ngûúâi ûa chû nghôa, khöng coá moán
quaâ naâo quyá hún laâ nhûäng têåp saách nhû “Thú thú”, “phêën thöng vaâng” ,
“Ngaây Xûa”, “vang boáng möåt thúâi”... àûúåc in riïng möåt söë lûúång trïn giêëy
“doá luåa “, “doá vùn” khöng baán maâ chó àïí tùång cho nhûäng ngûúâi thên
thiïët... Nhûäng nùm sau caách maång thaáng Taám coá Truyïån Kiïìu röìi àïën
nùm 1969, di chuác cuãa Höì Chuã Tõch àûúåc in trïn giêëy doá àùåc biïåt. Chuáng
ta àïìu biïët, nhûäng trang saách, nhûäng taâi liïåu ghi cheáp, nhûäng sùæc phong
tûâ caác àúâi Lyá, Trêìn, Lï, Nguyïîn vêîn coân giûä àûúåc chêët lûúång giêëy doá nhû
nguyïn, khöng bõ phai baåc theo thúâi gian. Noá laâ möåt loaåi giêëy bïìn laå, àeåp
maâ chûa coá möåt loaåi giêëy naâo ]aâm bùçng phûúng phaáp hiïån àaåi so saánh
nöíi. Caác thû viïån lúán trïn thïë giúái coá giûä nhûäng saách vaâ tû liïåu bùçng giêëy
doá Viïåt Nam àïìu cöng nhêån nhû vêåy.
Coá mêëy loaåi giêëy chñnh: giêëy baãn, giêëy moi, giêëy haäm, giêëy sïì, giêëy
pheân, giêëy lõnh... Giêëy pheân laâ ]oaåi giêëy coá phïët thïm pheân chua vaâ keo
da trêu. Giêëy tõnh laâ giêëy phaãi qua àöång taác “ngheâ”, laâng Nghôa Àö
chuyïn laâm giêëy lõch nïn goåi laâ laâng Ngheâ.
Àïí laâm nïn caác loaåi giêëy doá, ngûúâi ta ngùæm kyä voã cêy doá, cêy
dûúâng, cêy du tûâ miïìn trung du (Phuá Thoå, Vônh Yïn, Yïn Baái) röìi nêëu
caách thuyã trïn nhûäng vaåc lúán Voã caác loaåi cêy doá àûúåc tûúác ài maâng àen úã
ngoaâi cuâng vúái nhûäng mêíu àêìu thûâa àuöi theåo àen, àoã röìi giaä nhoã thêåt
mõn bùçng hïå thöëng chaây, cöëi. Böåt doá àûúåc àûa vaâo caác taâu xeo coá nhiïìu
nûúác vaâ möåt lûúång dung dõch göî moâ chên nhû thïí Glyce'rine. caác cö gaái
duâng cöî “liïìm” vúát dung dõch böåt giêëy vaâ cho lùæng trïn möåt lúáp maânh
maânh (liïìm) àïí traáng thaânh möåt túâ giêëy ûúát. Túâ noå öëp lïn túâ kia maâ
khöng dñnh vaâo nhau laâ nhúâ coá dung dõch göî moâ. Sau àoá, ngûúâi ta eáp
nhûäng chöìng giêëy ûúát cho kiïåt nûúác röìi gúä ra tûâng túâ, hong khö. Àaân öng
laâm giêëy vêët vaã, laâm caác àöång taác nùång nhoåc. Coân àaân baâ, con gaái, tuy
cuäng ài súám vïì höm nhûng mûa khöng àïën àêìu, nùæng khöng àïën mùåt
nïn vêîn àûúåc liïåt vaâo loaåi “Em laâ con gaái trong song cûãa”. Hoå trùæng treão,
ûa nhòn. Goåi laâ gaái Yïn Thaái, trai Àoaâi Mön maâ... Mùåc dêìu, ca dao coá
cêu: “Taâu xeo nûúác giaá nhû àöìng”...
Theo truyïìn thuyïët, buöíi àêìu, quï hûúng söë möåt cuãa mêëy laâng giêëy
khöng phaãi laâ laâng Yïn Thaái. Öng töí nghïì giêëy àùåt chên àêìu tiïn úã laâng
Yïn Quyïët, coân goåi laâ laâng Coát. Luác naây laâng Coát laâm loaåi giêëy doá àeåp
nhêët, thuöåc loaåi cao cêëp nhêët. Caác laâng khaác phaãi mua laåi nhûäng nguyïn
liïåu loaåi thûá hai, thûá ba cuãa laâng Coát thaãi ra àïí laâm caác loaåi giêëy cêëp
thêëp vúái söë lûúång ñt Leä dô nhiïn, luác àoá laâng Coát laâ laâng sung tuác nhêët
vuâng.
Coá ngûúâi con gaái laâng Yïn Thaái, hoå Vuä, nöíi tiïëng khùæp vuâng vïì
nhan sùæc, duyïn daáng. Nhiïìu chaâng trai xung quanh vaâ tûâ keã chúå vïì,
àïìu nhúâ nhûäng tay möëi laái taâi ba àïën cêìu hön. Nhûng naâng khöng ûng ai
caã maâ tûå mònh ài laâm quen vúái caác chaâng trai úã laâng trïn xoám dûúái. Vïì
àûúâng tònh duyïn, naâng coá phêìn dûä döåi.
Sau cuâng, möåt chaâng cöng tûã con möåt gia àònh laâm giêëy giaâu coá úã
laâng Coát cûúái àûúåc naâng vïì. Naâng coá yá choån möåt vaâi àûáa chaáu trai trong
hoå, goåi chuáng xuöëng chúi nhaâ, cho laâm quen vúái caác cö gaái laâng Coát.
Naâng thuyïët phuåc caác cö gaái laâng Coát lêëy caác chaáu cuãa naâng, thêåm chñ
coân vêån àöång caác cö gaái laâng Coát lïn chúi laâng Yïn Thaái. Cûá nhû vêåy,
nhiïìu àaám cûúái coá yá nghôa chuyïín giao nghïì nghiïåp àaä diïîn ra giûäa hai
laâng giêëy. Sau àoá vaâi nùm, naâng khöng chõu àûúåc sûå goâ boá cuãa gia àònh
nhaâ chöìng vaâ ngay caã vúái chöìng, naâng ûa tûå do vuâng vêîy, vaâ hún nûäa,
naâng khöng coá con nïn boã laâng Coát vaâ vïì laâng Yïn Thaái söëng möåt mmh
cuãng vúái caác chaáu vaâ nhûäng ngûúâi thên. Naâng giuáp moåi ngûúâi laâm loaåi
giêëy töët nhû úã laâng Coát. Võ trñ àõa lyá cuãa laâng Yïn Thaái laåi rêët thuêån tiïån
cho viïåc giao thöng ài laåi, vêån chuyïín haâng hoaá. Moåi neão àûúâng chñnh vaâ
taâu àiïån tûâ Haâ Nöåi ài thùèng àïën laâng Yïn Thaái. Coá nhiïìu khaách àïën
mua, viïåc saãn xuêët àûúåc caãi tiïën vaâ àêíy maånh. Thïë laâ mûúâi gian chúå Cêìu
Vuöng àûúåc xêy dûång. Chñn gian àïí baây giêëy baán, laâng Yïn Thaái úã vaâo
caái thïë: “Nhêët cêån thõ, nhõ cêån bang”, nïn viïåc laâm ùn caâng trúã nïn thõnh
vûúång, laâm ra thïm nhiïìu loaåi giêëy àaáp ûáng nhu cêìu cuãa xaä höåi, ài àêìu
trong viïåc laâm ra caác loaåi giêëy viïët giêëy vùn phoâng, giêëy in, giêëy stencil,
giêëy púluya maâu, giêëy chöëng êím, loaåi giêëy Coá vên nhû mêy...
Naâng hoå Vuä trúã vïì giaâ. Caác chaáu trai, chaáu gaái cuãa baâ vaâ nhûäng
ngûúâi àûúåc baâ giuáp àúä àïìu àaä coá cuöåc söëng nhêëm khaá. Hoå thêëy baâ khöng
coá con vaâ yïu miïën hoå nïn têët caã àïìu goåi baâ laâ “meå”. Àúâi sau, trong hoå,
ngoaâi laâng àïìu goåi baâ laâ baâ cö töí, daânh möåt gian chúå Cêìu Vuöng àïí cuáng
lïî baâ. Hoå nhúá àïën cöng ún lúán lao cuãa baâ maâ lêåp baân thúâ úã àoá vúái mêy
chûä: “Baãn nghïå thêìn tûâ” , nghôa laâ àïìn thúâ baâ thaánh cuãa nghïì nhaâ”.
Nhûäng nùm laâm ùn thõnh vûúång, caã mêëy laâng giêëy àïìu súám khuya
rêåm rõch tiïëng chaây giaä doá. Riïng úã laâng Yïn Thaái àaä Coá chûâng 30 hïå
thöëng chaây cöëi . Nhûäng tiïëng chaây Yïn Thaái vang lïn, tûúång trûng cho
sûå truâ phuá, yïn vui, noái lïn cuöåc söëng “lïn hûúng”: cuãa ngûúâi vuâng Bûúãi.
Nhûäng nùm 1938-1939, àöìng chñ Hoaâng Vùn Thuå vaâ àöìng chñ Trûúâng
Chinh xuêët hiïån úã laãng Yïn Thaái vúái vai nhûäng ngûúâi thúå ài giaä böåt doá
àïí hoaåt àöång caách maång. Àïën nùm 1940 - 1941, nhûäng hïå thöëng naây
àûúåc maáy xay böåt giêëy (pi le raffmesue) thay thïë ...
Qua nhiïìu nùm thaáng, nghïì giêëy thuã cöng vuâng Bûúãi vaâ tiïëng chaây
Yïn Thaái chó coân laâ nhûäng kyã niïåm. Nhûng chuáng ta hy voång laâ tiïëng
chaây naây seä coân vang lïn vúái möåt cung caách, möåt sûå nêng niu àùåc biïåt àïí
saãn xuêët ra loaåi giêëy doá àöåc àaáo duâng cho nhûäng yïu cêìu àùåc biïåt cuãa thõ
trûúâng ngaây nay. Hiïån giúâ, vêîn coá möåt söë nhaâ cöng nghïå vaâ doanh
nghiïåp trong cuäng nhû ngoaâi nûúác àang àùåt vêën àïì khöi phuåc laåi nghïì
laâm giêëy doá úã quy mö nhoã nhûng àöåc àaáo. ..laâ loaåi giêëy nghïå thuêåt.
CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN
Qua thõ trêën Gia Lêm chûâng hai cêy söë, theo àûúâng söë 1 reä phaãi
cuäng chûâng hún möåt cêy söë nûäa, ta vaâo laâng “rùæn” (laâng Lïå Mêåt). Giûäa
laâng laâ ngöi àònh phong quan Coá kiïën truác truyïìn thöëng àûúâng bïå, cêy
cöëi xanh tûúi. Núi àêy thúâ ngûúâi thanh niïn hoå Hoaâng laâm nghïì b ùæt rùæn,
àaä Coá cöng cheám àûúåc rùæn quaái nûãa rùæn nûãa thuöìng luöìng, cûáu cöng
chuáa hoå Lyá. Thaânh Hoaâng hoå Hoaâng àûúåc coi nhû öng töí nghïì bùæt vaâ
nuöi rùæn caã vuâng. Núi àêy, xûa kia söng nûúác ngang doåc, laåi laâ vuâng ven
söng cuãa con söng Höìng àêåm möåt maâu truyïìn thuyïët “Sún tinh - Thuyã
tinh”.
Chuáng ta thûúâng thêëy möåt söë ngûúâi mang caác röí, löìng, bõ Coái...ài
baán rùæn khùæp caác phöë phûúâng Haâ Nöåi vaâ caã nhûäng núi xa hún. Hoå ùn
mùåc àuã kiïíu, vûâa coá veã thön laâng vûâa theo thúâi àaåi. Coá thïí laâ hoå mùåc
quêìn nêu nhûng laåi khoaác möåt caái va rúi daä chiïën, quêìn aáo böå àöåi cuä
hoùåc quêìn boâ hoå àöåi àuã moåi loaåi muä, noán. Nghôa laâ tiïån caái gò duâng caái
nêëy. Nhûng noái khöng, hoå àïìu coá möåt daáng dêëp giang höì phiïu baåt. Cuãa
caãi cuãa hoå chó coá chûâng vaâi chuåc con rùæn caác loaåi. Phêìn lúán hoå ngheâo
nhûng caá biïåt coá vaâi ngûúâi rïët giaâu. Hoå thñch ài àïí giao du, àïí nhòn thïë
sûå. Hoå dûâng chên chöëc laát úã möåt chöî naâo àoá, bêìy nhûäng cùåp rùæn ra biïíu
diïîn möåt vaâi àöång taác àiïìu khiïín rùæn, ruát rùæn ra khoãi löìng, xïëp àùåt
chuáng thaânh böå röìi laåi cho vaâo löìng. Hoå giaãi thñch vïì phûúng phaáp ngêm
rûúåu rùæn vaâ traã lúâi nhûäng cêu hoãi toâ moâ cuãa quên chuáng vêy xung quanh
hoå vïì thïë giúái cuãa caác loaâi rùæn bêët trõ, viïåc sùn bùæt vaâ nuöi rùæn. Hoå chuá yá
giaãi thñch vïì cöng duång cuãa rûúåu ngêm rùæn vaâ caác moán ùn vïì rùæn. Hoå ca
ngúåi rûúåu rùæn laâ “kiïån nùm tûãu”, laâ loaåi rûúåu cuãa nhûäng ngûúâi àaân öng
khoeã maånh, laâ thêìn dûúåc traáng dûúng böí thêån rêët cêìn thiïët cho
nhûäng “con gaâ söëng àoaãng” . Trong khi mua baán, khaách mua vaâ chuã baán
coá thêìm thò to nhoã vúái nhau àöi àiïìu. Luác naây, chuã baán rùæn trúã nïn möåt
öng lang chûäa bïånh cao tay. Hoå laâ ai? Àoá laâ nhûäng ngûúâi bùæt rùæn vaâ nuöi
rùæn úã laâng Lïå Mêåt. Cuäng coá möåt söë ñt laâ nhûäng ngûúâi úã Caáo Àinh, ven Höì
Têy. Hoå thuöåc nhûäng trûúâng phaái khaác nhau. Tuy vêåy, Coá chung möåt
nguöìn göëc laâ laâng Lïå Mêåt.
Nghïì bùæt rùæn úã laâng Lïå Mêåt àûúåc truyïìn laåi qua caác gia àònh töåc hoå
vaâ àûúåc giûä bñ mêåt, gêìn àêy nhêët laâ 6 àúâi vúái hoå Nguyïîn, Trêìn vaâ möåt söë
gia àònh khaác.
Nïëu chó bùæt vaâ nuöi rùæn röìi ài baán úã möåt núi: goåi laâ kiïíu taâi tûã thò seä
khöng trúã nïn giaâu Coá àûúåc. Coá möåt söë ngûúâi trong söë 20 gia àònh nuöi
rùæn àaä tiïën lïn laâm ùn múái hún. Hoå mua thïm rùæn úã khùæp núi mang túái,
nuöi haâng têën rùæn, chïë biïën caác moán ùn tûâ rùæn, thuöåc da rùæn, lêëy noåc,
ûúáp rûúåu rùæn. Hoå àaä giaâu coá lïn nhanh choáng nhû coá pheáp laå. Vò hoå coá
trong tay nhûäng moán haâng àöåc àaáo, baán cho khaách saån hoùåc dõch vuå àùåc
saãn trong nûúác hoùåc xuêët khêíu cho Trung Quöëc, Triïìu Tiïn, Àaâi Loan,
Höìng Öng, Singapore... Hoå laâm viïåc khai thaác noåc rùæn bùçng caách chiïët
xuêët, chïë böåt khö àïí xuêët khêíu. Noåc rùæn laâ vaâng trùæng. Thûåc ra noá coân
àùæt vaâ quyá hún vaâng. Noá chûäa àûúåc nhiïìu cùn bïånh nan y vaâ nhûäng cùn
bïånh vïì xûúng cöët, vïì tñnh duåc..
Trïn caác sên boáng àaá quöëc tïë, thónh thoaãng ta thêëy möåt, hai cêìu thuã
bõ ngaä xuöëng vò àau xûúng, saát cöët, lêåp tûác Coá möåt thêìy thuöëc mang tuái
cêëp cûáu àïën, búm vaâo vïët thûúng möåt vaâi luöìng böåt trùæng. Thïë röìi, ngûúâi
cêìu thuã bõ thûúng liïìn àûáng dêåy tiïëp tuåc vaâo sên. Luöìng böåt trùæng tung
lïn nhû sûúng muâ àûúåc búm vaâo vïët thûúng àoá, Coá möåt thaânh phêìn rêët
cao laâ noåc rùæn. Khöng phaãi böîng dûng maâ y hoåc thïë giúái lêëy biïíu trûng laâ
hònh aãnh möåt con rùæn vûún mònh, theâ lûúäi. Àiïìu àoá noái lïn sûå kyâ diïåu
cuãa rùæn trong viïåc trõ bïånh cho loaâi ngûúâi. Ngûúâi laâng Lïå Mêåt rêët chuá
troång àïën viïåc lêëy noåc rùæn. Noåc rùæn noái chung laâ loaåi tinh dûúåc tuyïåt vúâi.
Nhûng möîi lêìn rùæn löåt xaác àïí trúã laåi thanh xuên laâ luác lêëy àûúåc noåc rùæn úã
daång “siïu” nhêët. Lêëy àûúåc bao nhiïu noåc rùæn laâ lêëy àûúåc bêëy nhiïu
vaâng.
Ngûúâi bùæt rùæn phaãi nhanh biïët ngay loaåi naâo àöåc, loaåi naâo khöng
àöåc. Toám vaâo con rùæn, nghïå nhên àöång chaåm ngay vaâo núi böå phêån sinh
duåc cuãa rùæn àûåc vaâ rùæn caái hoùåc vaâo “ti” cuãa rùæn caái laâ àaä laâm cho rêën
trúã nïn àúâ àêîn, chùèng khaác gò möåt con lûún. Nhûäng khi bõ rùæn cùæn, ngûúâi
bùæt rùæn day vaâo vïët cùæn möåt chuát laá giaä naát thêëm nhûåa hoùåc chêëm vaâo
möåt chuát thuöëc nûúác àûång trong caái loå con buöåc bïn thùæt lûng. Cöng
thûác, thaânh phêìn laá vaâ thuöëc trõ rùæn cùæn àûúåc giûä bñ mêåt tuyïåt àöëi theo
möåt lúâi thïì truyïìn laåi tûâ nhûäng àúâi trûúác.
Baâ Muâi, 85 tuöíi vaâ con dêu baâ, 45 tuöíi laâm nghïì bùæt rùæn úã ven Höì
Têy khöng aáp duång kiïíu thuöëc vaâ laá trõ rùæn cùæn nhû úã laâng Lïå Mêåt. Luác
naâo baâ cuäng nhai trêìu boãm beãm. Trong nhûäng miïëng trêìu cuãa baâ coá hai
ba loaåi laá thiïng. Khi rùæn cùæn baâ chó cêìn quyïåt baä trêìu lïn chöî rùæn cùæn laâ
xong. Chùèng cêìn bêån loâng gò nûäa, laåi tiïëp tuåc ài bùæt nhûäng con rùæn khaác.
Àaä àûúåc böi thuöëc hoùåc bõt laá vaâo vïët thûúng, ngûúâi bõ rùæn cùæn thêëy nhû
bõ ong chêm. Ngûúâi bõ rùæn cùæn maâ khöng chïët vò àaä coá thuöëc tri, cuäng coá
nghôa laâ àaä àûúåc tiïm vaâo mònh nhûäng chêët coá lúåi cho sûác khoãe vaâ àûúåc
tùng sûác àïì khaáng vúái möåt söë bïånh têåt.
Hoå haâng nhaâ rùæn nhiïìu vö kïí. ÚÃ Viïåt Nam coá chûâng trïn 100 loaâi
rùæn. ÚÃ miïìn Bùæc vaâ möåt söë tónh miïìn Trung thûúâng thêëy xuêët hiïån caác
loaåi nhû: höí mang, höí mang baânh, höí mang trò, caåp nong, caåp nia, raáo,
cùåp hoa, mùæt kñnh, rùæn ma, rùæn nûúác... Chuáng Coá taác duång lúán cho àöìng
luáa vò rùæn rêët tñch cûåc bùæt chuöåt, ùn chuöåt. Ngûúâi ta cho rùçng, nïëu khöng
coá rùæn vaâ hoå haâng nhaâ rùæn thò möîi vuå chuöåt seä phaá hïët chûâng möåt phêìn
tû muâa maâng. Xûúng rùæn nêëu cao, mêåt rùæn chûäa àûúåc nhiïìu chûáng bïånh
nguy hiïím. Múä rùæn chûäa caác bïånh vïì xûúng, khúáp gên. Thõt rùæn chïë àûúåc
nhiïìu moán ùn ngon vaâ böí. Da rùæn thuöåc kyä àùæt gêëp gêìn 10 lêìn da lûún.
Rùæn ngêm rûúåu coá thïí laâ nguä xaâ (5 con), coá thïí laâ tam xaâ (3 con). Trong
hai loaåi rûúåu rùæn naây coá thïí ngêm thïm möåt con bòm bõp, laâ loaâi chim
chuyïn ùn rùæn vaâ “chim” rùæn keâm dõch hoaân ngêm rûúåu. Nhûäng loaåi
rûúåu ngêm naây uöëng vaâo laâ linh dûúåc traáng dûúng böí thêån. Chñnh vò vêåy
chuáng àûúåc coi laâ: haånh phuác tûãu, trûúâng sinh tûãu, caãi laäo hoaân àöìng
tûãu, tûúng tû tûãu... Chuáng laâ moán haâng àûúåc nhiïìu ngûúâi ûa chuöång vaâ
àùåc biïåt hêëp dêîn vúái thõ trûúâng nûúác ngoaâi. Khaã nùng xuêët khêíu cuãa
chuáng rêët lúán.
Ngaây 15-10-1993, ba võ khaách Trung Quöëc àaä àïën thùm laâng Lïå
Mêåt. Hoå àûúåc thûúãng thûác caác moán ùn tûâ rùæn vaâ uöëng àuã loaåi rûúåu rùæn.
Töëi vïì, hoå tiïëp tuåc uöëng rûúåu rùæn vò hoå mua vïì nhiïìu. Phêìn àïí uöëng úã Haâ
Nöåi, phêìn xaách cûäu kõt vïì quï. Saáng súám ngaây höm sau, ai cuäng àöìng
thanh baáo cho nhaâ baáo biïët: “Hiïåu quaã! Hiïåu quaã! “. Cêu noái doäng daåc
vaâ vui veã êëy cuäng coá mang theo êín yá, keâm theo nhûäng nuå cûúâi rêët “trêìn
gian” .
Nhû vêåy, caái kho taâi nguyïn rùæn cuãa ta thêåt phong phuá vaâ quyá giaá.
Ngûúâi ta àua nhau bùæt rùæn, nuöi rùæn vúái quy mö lúán hún cuãa tû nhên,
húåp taác xaä cuäng nhû quöëc doanh dên sûå vaâ quên sûå. Noá keáo theo viïåc saãn
xuêët möåt loaåi haâng hoaá àùåc biïåt nhû möåt ngaânh nghïì kinh doanh. úã Lïå
Mêåt àaä coá möåt söë cú súã àaä ài vaâo viïåc kinh doanh kiïíu múái. Rùæn ùn rêët ñt,
chuáng ùn Coác, nhaái, ïëch vaâ chuöåt. Möåt con rùæn daâi chûâng lm50, ùn möåt
con coác coá thïí no àûúåc ba thaáng. Nhaâ nuöi rùæn coá chûâng 10 caái bïí xi
mùng, möîi bïí chûáa àûúåc 2-3 taå rùæn. Laåi coá mêëy caái àöång cho rùæn chui ra,
chui vaâo nhû cuöåc söëng tûå nhiïn cuãa chuáng vaâ mêëy khung göî coá noác cho
rùæn nghó.
Hiïån nay, viïåc kinh doanh rùæn àang àûúåc tiïën haânh rêìm röå úã Lïå
Mêåt. Nhiïìu gia àònh vaâ cú súã saãn xuêët giaâu lïn nhanh choáng. Vúái laâng
rùæn, con rùæn laâ con vêåt linh thiïng. Ngûúâi ta nhùæc nhiïìu àïën huyïìn thoaåi
vïì rùæn. Naâo rùæn hoáa thaânh cö gaái àeåp, rùæn thêìn Coá nhiïìu pheáp, rùæn con
vua Thuãy Tïì giuáp àúä muâa maâng, rùæn thêìn úã söng Chanh, rùæn baáo thuâ,
rùæn traã ún, rùæn múã kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt trung hêåu ... Rùæn àaä múã
kho vaâng cho laâng Lïå Mêåt. Laâng rùæn àang ài lïn cuöåc söëng phöìn vinh.
Khaách haâng trong nûúác vaâ nûúác ngoaâi têëp nêåp àïën vúái laâng rùæn. Laâng
rùæn seä coân ài xa hún nûa...
NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ

HAÂ NÖÅI
Öng khaách ngûúâi nûúác Phaáp tïn laâ Bernard àïën Haâ Nöåi àïí xem
caãnh xem ngûúâi, öng ài theo kiïíu du lõch nghiïn cûáu vùn hoaá. Trûúác khi
ài, öng àaä tranh thuã àoåc saách viïët vïì Viïåt Nam, vïì Haâ Nöåi. öng àïën Haâ
Nöåi vaâo dõp Tïët àïí coá tham voång mùæt thêëy tai nghe vaâ tiïëp xuác vúái nhûäng
con ngûúâi Haâ Nöåi, àïí phêìn naâo hiïíu àûúåc têm höìn, caách söëng, phong tuåc
têåp quaán cuãa ngûúâi Viïåt Nam. Öng yïu cêìu àûúåc gùåp möåt vaâi ngûúâi àïí
“caäi nhau” vúái öng vïì vùn hoaá. Öng khöng ngaåc nhiïn lùæm khi àïën thùm
caác laâng hoa vaâ sûå chuêín bõ tûng bûâng cho nhûäng ngaây Tïët. Öng cuäng
khöng ngaåc nhiïn vïì viïåc caác cûãa haâng, caác quêìy haâng nghòn nghõt ngûúâi
ra vaâo. Vò nhûäng caãnh tûúång àoá cuäng diïîn ra úã nhiïìu nûúác. Öng àùåc biïåt
thñch thuá nhûäng àònh, chuâa, miïëu úã Viïåt Nam. Öng rêët thñch chuâa Möåt
Cöåt. Ngûúâi Viïåt Nam xûa khöng laâm möåt vaâi cöng trònh to lúán, àöì söå maâ
laâm nhûäng cöng trònh vûâa xinh vûâa nhoã àïí noái lïn caái to taát. Chuâa Möåt
Cöåt mang daáng hònh böng sen, noá coân mang daáng dêëp chûä “Vûä” laâ vuä
truå nïn chó laâ möåt caái cöåt àaá thiïng liïng mang trïn mònh möåt caái Viïåt
àiïån vuä truå. Caác àònh, chuâa, miïëu Coá mùåt khùæp caác thön laâng Viïåt Nam,
laâng naâo cuäng coá, coá laâng laåi coá àïën mêëy ngöi àònh, chuâa. Àoá chùèng phaãi
laâ àiïìu to lúán nùçm trong nhûäng caái nhoã beá laâ gò? (Grader dam la
pelitese). Nhûäng ngaây Tïët, têët caã caác àònh, chuâa, miïëu àïìn thùæp àeân
saáng chûng, khoái hûúng nghi nguát, vang lïn tiïëng chuöng, moä, tiïëng cêìu
kinh rêët trang nghiïm maâ thên mêåt. ÚÃ nhûäng núi naây traân ngêåp aánh
saáng, trñ tuïå, suy tû. Tiïëng moä laâ tiïëng cuöåc àúâi. Tiïëng chuöng vang lïn
sûå moãng manh cuãa kiïëp ngûúâi...
Öng Bernard nhùæc laåi möåt àoaån viïët cuãa nhaâ sûã hoåc Myä - J.S
Tensomi:
“Xin cho pheáp töi àûúåc mùåc chiïëc aáo daâi Viïåt Nam cuãa ngûúâi meå Viïåt
Nam, nhûäng ngûúâi meå àaä sinh ra nhûäng anh huâng cuãa nhiïìu thúâi àaåi
chöng giùåc vaâ giûä nûúác. Baâ meå cuãa Chuã Tõch Höì Chñ Minh cuäng mùåc
chiïëc aáo daâi naây... öng laåi noái : “Thò ra, mêëy höm nay töi àûúåc ngùæm
nhòn biïët bao laâ nhûäng taâ aáo daâi goåi laâ aáo daâi (lú aáo daâi). Töi thêëy aáo daâi
Viïåt Nam rêët àeåp moãng manh, phêët phú. Noá laâ caã möåt doing söng chaãy
xiïët cuãa mïìm vui maâ cuäng coá khi laâ cuãa nöîi buöìn phiïìn, tuây theo traång
thaái têm höìn cuãa ngûúâi mùåc noá. Noá àeåp tuyïåt àöëi”.
Chõ Cathenne Diamond vaâo haâng chaã caá Laä Voång cuâng töi. Khi ùn
xong, chõ baão: “Hoãng röìi... ùn chaã caá phaãi lom khom trong möåt gian gaác
cuä kyä. Trúâi phaãi se laånh, laåi Coá mûa buåi thò múái àuáng kiïíu...”
- öi chõ biïët roä quaá.
- Töi àaä àûúåc àoåc vïì noá.
Chõ noái chõ rêët thñch caái caách caác gia àònh múâi cha, meå, töí tiïn vïì
ùn Tïët cuâng vúái con chaáu mêëy ngaây Tïët. Nhû vêåy laâ trong nhûäng ngaây
Tïët, coá mùåt nhûäng ngûúâi àang söëng vaâ caã nhûäng ngûúâi àaä mêët. Anh
Penik, ngûúâi Tiïåp, boã ra nûãa ngaây àïí ài ài laåi laåi khùæp khu Cöëáng cheáo
Haâng Lûúåc. Anh rêët thñch nhûäng cêy caãnh nhoã, nhûäng cêy khïë. Caác nghïå
nhên àaä xeán, tóa, gia cöng, gheáp, nùæn caác loaåi cêy q uyá hiïëm àïí bùæt chuáng
mang nhûäng daáng hònh nhû: Phûúång bay, mêîu tûã, chúâ àúåi, àoán gioá, soáng
àöi... laåi laâ caái caãnh laâm cho moåi ngûúâi phaãi say sûa, ngùæm khöng chaán
mùæt. Möåt hoân non böå nùçm trïn möåt thaãm coã àûúåc àùåt giûäa bïí nûúác coá caá
vaâng. ÚÃ àêy, coá hoân àaá linh thiïng ngaân nùm, coá baäi xanh, coá nuái, söng,
rûâng, suöëi, lau laách, àûúâng moân. Coá caã nhûäng quaán vùæng, àònh, chuâa,
thaáp, cêìu son cheo leo... laâm bùçng àêët nung àûúåc sún phïët men maâu...
Khi vïì àïën khaách saån anh baån baão töi:
Töi àaä àûúåc dûå möåt phêìn caái Tïët Nguyïn àaán cuãa Viïåt Nam vaâ caãm
thêëy möåt sûå thanh thaãn, möåt thuá vui traân àêìy.
Chõ Trûúng Lêåp Myä vaâ Triïåu Nhaä Linh laâ hai diïîn viïn kõch noái
cuãa Àoaân kõch T hanh niïn Trung Quöëc sang laâm khaách sên khêëu cuãa ta.
Caác chõ khöng ùn bûäa trûa àïí ài khùæp Haâ Nöåi, hoaâ vaâo caái khöng khñ Tïët
Mêåu Dêìn cuãa Viïåt Nam, caác chõ àïën thùm hêìu hïët caác cûãa haâng daânh
cho phaái nûä. Cûãa haâng naâo cuäng bêån röån, khaách haâng nhöån nhõp. Caác chõ
mùåc böå “sûúâng saám” Thûúång Haãi tha thûúát, xeã möåt àûúâng daâi àïën têån
goát chên. Hai tay àïí trêìn. Caác chõ ngùæm maäi chiïëc aáo daâi Viïåt Nam maâ
chõ phuå traách cûãa haâng mùåc khi àoán khaách. Hai chõ noái:
“Chiïëc aáo daâi cuãa chõ àeåp hún aáo “sûúâng saám” cuãa chuáng em . Chõ
T.N noái ngay: “Khöng phaãi thïë, chõ aå aáo “sûúâng saám” cuãa caác chõ àeåp
hún”.
- Khöng, aáo daâi àeåp hún. Khöng àêu “sûúâng saám “ cuãa caác chõ thêåt
khöng chï vaâo àêu àûúåc.
- Thöi. Àeåp bùçng nhau...
Hai chõ muöën àùåt cùæt may hai böå aáo daâi. Nhûng, caác chõ chó coân hai
ngaây úã laåi Haâ Nöåi röìi phaãi bay vïì Trung Quöëc. Laåi laâ haâng Tïët, laâm sao
cho kõp àûúåc. Chõ T. N noái seä cöë gùæng àïí töí cùæt may khöng nguã àïm, ngaây
ùn möåt bûäa àïí hoaân thaânh gêëp hai chiïëc aáo. Hai chõ súå laâm phiïìn cho
baån, baão:
- Thöi. Chuáng em khöng daám phiïìn chõ. Chuáng em troån mua haâng
coá sùén. Chuáng em seä mùåc vaâo vaâ ài khùæp Quaãng Chêu, Thûúång Haãi, Bùæc
Kinh... trònh diïîn mêîu haâng cuãa chõ T.N.
Hoå öm lêëy nhau höìi lêu. Giêy phuát naây xaãy ra trong möåt ngaây giaáp
Tïët. Hoå seä khöng bao giúâ quïn.
Anh Jamin, ngûúâi Canaàa, noái vúái töi: Sang nùm, töi quyïët lo cho
thùçng con trai töi sang Viïåt Nam ùn Tïët. Töi seä cho noá àïën “cêu laåc böå
ca truâ” úã phöë Bñch
Cêu Noá seä nghiïn cûáu vïì ca truâ vaâ seä trúã thaânh möåt nhaåc sô hiïëm
hoi. Vaâ caái gò hiïëm hoi àïìu laâ rêët quyá.
Tïët nguyïn àaán úã nûúác ta laâ möåt sûå xoùæn xuyát nhõp nhaâng giûäa neát
truyïìn thöëng vaâ hiïån àaåi, laâ sûå tïët dïåt cuãa êm dûúng, cuãa vùn hoaá vêåt
chêët vúái tinh thêìn vaâ vùn hoaá têm linh. Noá noái lïn sûå phöìn vinh, phöìn
cuãa caãi, phöìn tiïën böå, phöìn yïu àûúng. Vinh quang laâ vinh quang cuãa
möåt àêët nûúác chiïën sô. Noá àoång laåi caái àeåp töíng thïí cuãa möåt cöång àöìng
xaä höåi yïu àúâi vaâ hûúáng vïì tûúng lai. Tïët cuãa Viïåt Nam vui tûúi, nhiïìu
maâu sùæc, mang dêëu êën suy tû vaâ têm linh cöåi nguöìn cuãa ngûúâi Viïåt. Do
vêåy, noá chinh phuåc àûúåc sûå kñnh nïí cuãa du khaách nûúác ngoaâi.
VÙN HOAÁ TÙÆM
Tùæm cuäng thiïët yïëu nhû ùn, uöëng, nguã, yïu, vui chúi v. v... Tûâ
thûúång cöí àïën giúâ, tùæm àûúåc coi nhû sûå sùn soác, vïå sinh thên thïí con
ngûúâi, laâm cho caác giaác quan àûúåc tónh taáo, haâi hoaâ. Tùæm coân coá nghôa
laâm cho thên thïí vaâ têm höìn trong saåch, nhû àûúåc söëng vaâ tûúi töët trúã
laåi. Do àoá, tùæm laåi coá nghôa thiïng liïng. Tùæm thoãa maän sûå thû giaän, sûå
trúã vïì cöåi nguöìn hoan laåc, yïn öín, êu yïëm, vuöët ve... Tùæm thêìm nhùæc àïën
sûå lùån, nguåp vaâ xua àêíy nhûäng cùån baä cuãa sûå mïåt nhoåc.
Trong Truyïån Kiïìu, Thuác Sinh trúã vïì quï sau möåt chùång àûúâng gioá
buåi. Hoaån Thû àaä chuêín bõ cho chöìng “Têíây trêìn vui cheán thong dong” vaâ
möåt bûäa tùæm “têíy Trêìn”. Naâng nghô thêìm trong buång: “Thûá nhêët e keã
ngaâ ngaâ, thûá nhò e keã àûúâng xa múái vïì”. Trûúác ngaây cûúái, cö dêu vaâ chuá
rïí cuäng tùæm cêìu kyâ vúái nûúác coá muâi thúm cuãa hoa muâi hoùåc hûúng nhu
thúm maát vaâ thaánh thiïån. Giaáp Tïët, moåi ngûúâi tùæm “têët niïn” àïí àoán
nùm múái àêìy thanh xuên vaâ phöìn thõnh. Cuäng trong truyïån Kiïìu, coân coá
nhûäng doâng:
“Buöìng the phaãi buöíi thong dong
Thang lan ruã bûúác, trûúáng höìng têím hoa
Roä raâng trong ngoåc trùæng ngaâ
Daây daây sùén àuác möåt toaâ thiïn nhiïn...”
Cuå Nguyïîn Du àaä taã cö Kiïìu tùæm vúái têëm loâng nêng niu vaâ ca ngúåi
caái cú thïí khöng coá maãnh vaãi naâo cuãa cö Kiïìu vúái caái àeåp tuyïåt àñch. Lõch
sûã vaâ vùn hoáa Viïåt Nam coân ghi laåi nhûäng giúâ phuát tùæm maát cuãa Tiïn
Dung cöng chuáa dêîn àïën cuöåc gùåp gúä huyïìn thoaåi maâ dûä döåi vúái Chûä
Àöìng Tûã. ÚÃ caác àònh, chuâa, trûúác ngaây lïî vaâ töí chûác àaám rûúác, ngûúâi ta
lêëy nûúác giûäa doâng söng vïì tùæm cho tûúång cuãa Phêåt vaâ caác thêìn thaánh.
Nïëu laâ nûä thêìn thò seä do chõ em phuå nûä àaãm nhiïåm viïåc tùæm. Leä dô
nhiïn nûúác tùæm phaãi coá muâi thúm thûåc vêåt vaâ xaå hûúng. Trûúác khi lïn
àaân Nam Giao tïë lïî trúâi àêët, vua vaâ caác quan cuäng phaãi tùæm rûãa saåch seä.
Ca dao Viïåt Nam nhêën maånh: “Muöën tùæm maát lïn ngoån söng àaâo”.
Ngûúâi ta laåi noái: “Ùn no, tùæm maát, ruã nhau ài nùçm”. Àoá laâ caái mú ûúác
bònh dõ maâ sêu xa chuáng ta ai chùèng qua caái àêån 9-10 tuöíi cúãi truöìng
tùæm trong mûa. Ngûúâi ta coá thïí tùæm úã khùæp núi: söng, suöëi, ao, höì,
giïëng... úã caác núi miïìn trung du, caách xa söng, ngûúâi ta thûúâng tùæm úã
giïëng. Nhûäng nùm 1949 -1950, böå àöåi àoáng quên úã caác vuâng Phuá Höå, Vuä
Yïën, Laån Dûúng rêët ngaåc nhiïn vïì phong caách tùæm úã àêy. Anh böå àöåi
tùæm úã giïëng. Anh ta àûúåc thaânh giïëng cao chûâng 60 cm che chùæn. Ngay
luác àoá, úã thaânh giïëng bïn kia coá cö gaái cuäng tùæm, cuái lom khom, giú tay
sang phña anh böå àöåi: “Cho em xin ñt xaâ phoâng”. Anh böå àöåi böëi röëi, liïìn
noái: “ Vêng. Töi àïí xaâ phoâng úã àêy, chõ cûá duâng”: Anh liïìn vöåi vaâng cêìm
quêìn aáo khö, trúã vïì àún võ vúái caái quêìn àuâi ûúát suäng. Cö gaái vui, höìn
nhiïn, goåi caác cö khaác ra cuâng tùæm. Hoå cûúâi êìm lïn, muác nûúác teá nhau. ÚÃ
caác núi miïìn nuái, phong caãnh thêåt àeåp: mêy, nuái, cêy rùng caác cö gaái
Thaái tùæm úã suöëi rêët tûå nhiïn. Cö mùåc chiïëc vaáy daâi àen boáng, ài ra suöëi.
Nûúác àïën àêu, vaáy àûúåc veán àïën àêëy. Ra àïën giûäa suöëi, vaáy àûúåc veán tûâ
tûâ lïn têån àêìu. Cö thoaã chñ vêîy vuâng vúái laân nûúác. Röìi trong quaá trònh
lïn búâ, chiïëc vaáy laåi àûúåc keáo xuöëng. Lïn àïën búâ suöëi thò chiïëc vaáy àaä
àûúåc buöng xuöëng têån baân chên. Caã quaá trònh tùæm laâ möåt maân muáa. Cö
àaä biïíu diïîn maân muáa möåt böng hoa luác toaã ra, luác kheáp laåi. Cuâng vúái
caái thên thïí laâ kiïåt taác cuãa cö, maân muáa nhû àaä taåo ra möåt veã àeåp nñn
thúã. ÚÃ nhûäng chöî ñt ngûúâi qua laåi, caác cö gaái Thaái khöng tùæm nhû thïë. Hoå
cúãi phùng têët caã ra, vùæt vaáy, aáo lïn caânh cêy bïn suöëi, röìi trêìn truöìng,
nhaãy aâo xuöëng tùæm, nö àuâa vúái nhau. Caãnh naây goåi laâ caãnh “tùæm tiïn”.
Trïn àúâi coá vö vaân kiïíu tùæm. Ngûúâi úã cao nguyïn Têy Taång coi viïåc
tùæm laâ àiïìu linh thiïng. Hoå choån ngaây, giúâ têët laânh, ruã nhau ài tùæm. Àùåc
biïåt laâ tûâ ngaây 6 àïën 12 thaáng baãy lõch Têy Taång, moåi ngûúâi laâm lïî tùæm.
Nam, phuå, laäo , êëu cuâng tùæm chung vúái nhau úã nhûäng khuác söng, khuác
suöëi. Vúái hoå, tùæm laâ taái sinh àïí àoán nhêån nhûäng àiïìu töët laânh múái. Hoå
àïìu khöng mùåc quêìn aáo gò caã. Ngûúâi ta cuäng chùèng ruåt reâ gò maâ ngùæm
nhòn nhûäng cöng trònh kyâ diïåu cuãa taåo hoáa phúi baây la liïåt. Nhû thïí
nhòn ngùæm laá, cêy, hoa coã vêåy. Hoå tin rùçng sau khi tùæm, nhûäng cö gaái
khöng xinh cuäng trúã nïn nhan sùæc.
Ngûúâi êën Àöå caãm thêëy rêët haånh phuác khi àûúåc tùæm nûúác söng
Hùçng luác mùåt trúâi múái lïn, àoá àuáng laâ giúâ phuát linh thiïng. Tùæm xong hoå
lïn búâ, muáa haát nhû àiïn daåi röìi laåi xuöëng tùæm. Cûá nhû vêåy nhiïìu lêìn. ÚÃ
Nhêåt Baãn coá nhiïìu nhaâ tùæm cöng cöång. Trûúác àêy, caã nam lêîn nûä cuâng
tùæm chung. Nhaâ tùæm cöng cöång úã Thöí Nhô Kyâ nöíi tiïëng thïë giúái tûâ mêëy
thïí kyã nay. Nhûng buöìng tùæm sang troång coá caác cö gaái phuåc vuå rêët ên
cêìn. Nhûng rêët àùæt tiïìn vò nhûäng buöìng tùæm kiïíu naây cuäng laâ nhûäng núi
ùn chúi rêët mûåc maâ cuängphong tònh rêët mûåc. Trung Quöëc coân giûä laåi
àûúåc di chó caác khuön viïn nhûäng bïí tùæm phuâ hoa cuãa Dûúng Quñ Phi,
Àûúâng Minh Hoaâng vaâ baäi tùæm cuãa Têy Thi. Ngûúâi Trung Quöëc goåi caác
cö gaái àang tùæm laâ nhûäng böng hoa àùm nûúác: “têím hoa”. Xûa nay, caác
nhaâ thú, hoåa sô nöíi tiïëng trïn àúâi àïìu trên troång àïì taâi vïì nhûäng caãnh
tùæm vaâ àaä coá nhiïìu baâi thú cuäng nhû nhûäng bûác tranh bêët diïåt vïì tùæm.
Coá nhûäng kiïíu tùæm nhû tùæm rûúåu, tùæm sûäa, tùæm dêìu, tùæm nûúác dûâa, tùæm
sûäa dï coá xaå hûúng, tùæm bia, tùæm nûúác traâ, tùæm trong böìn tùæm bùng
vaâng, tùæm húi v.v...Caác cö dêu Italia thûúâng ài tùæm úã nhûäng àoaån suöëi
maâ ngaây xûa caác võ thêìn àaä tùæm. Khi ra vïì, cö àinh ninh laâ mònh khöng
phaãi laâ ngûúâi trêìn thïë nûäa, röìi múái vïì nhaâ tiïëp chuá rïí.
Khaánh du lõch nûúác ngoaâi àïën Viïåt Nam thûúâng ao ûúác àûúåc àïën
tùæm taåi nhûäng khuác suöëi huyïìn thoaåi úã Möåc Chêu, Sún ra...
VÙN HOAÁ THUYÏÌN
Chiïëc thuyïìn laâ linh höìn muön thuúã cuãa söng nûúác, cho nïn, con
thuyïìn gùæn boá khùng khñt vúái vùn hoaá cuãa cöång àöìng. Ngûúâi àûúåc goåi laâ
“söng nûúác, àoâ giang àaä tûâng” laâ con ngûúâi tûâng traãi, xuöi ngûúåc. ÚÃ nûúác
ta, núi naâo cuäng coá boáng daáng nhûäng con thuyïìn: thuyïìn Nghïå An,
thuyïìn àuöi eán Têy Bùæc, thuyïìn miïìn chiïm truäng, thuyïìn tam baãn,
thuyïìn söng Hûúng thuyïìn chuâa Hûúng, ghe trïn söng nûúác Cûãu Long,
thuyïìn buöìm Haå Long, thuyïìn maânh, thuyïìn thuáng, thuyïìn àöåc möåc
söng Àaâ, thuyïìn Vaác, thuyïìn Àinh, thuyïìn phiïën... Thúâi àaánh Myä, coá con
àoâ cuãa meå Suöët. Àoâ vúái thuyïìn laâ möåt, coá àiïìu chuáng khaác nhau vïì kñch
thûúác, caách böë trñ, cêëu taåo vaâ hoaân caãnh maâ thöi.
Hònh aãnh con thuyïìn rêët àeåp vaâ nïn thú, bay böíng. Ta thûã tûúãng
tûúång xem, nïëu trïn mùåt Höì Têy mïnh möng maâ khöng coá mêëy con
thuyïìn thêëp thoaáng thò caãnh àeåp cuäng bõ keám ài. Coá nhûäng ngaây mûa,
nhaâ thuyïìn Höì Têy nghó Nhûäng chiïën thuyïìn bõ buöåc vaâo cöåt, soáng àaánh
böìng bïình, xñch kïu loaãng xoaãng, gúåi nhúá àïën caái caãnh: “Thuyïìn buöåc
söng mûa, ngûåa dûâng trang khuyïët” trong thú cöí. Tuöíi êëu thú, caác em beá
thaã thuyïìn giêëy xanh àoã àïí röìi nhûäng con thuyïìn thêìn kyâ êëy söëng trong
têm tûúãng caái em cho àïën khi giaâ. Thuyïìn chuâa Hûúng àûa khaách vaâo
Thiïn Truâ, hoa gaåo trïn cêy rúi xuöëng laâm cho con thuyïìn vaâ caãnh söng
nûúác chuâa Hûúng cuäng àeåp hún lïn. Thuyïìn trong thú Nguyïîn Cöng Trûá
àûúåc taã:
Lïnh àïnh möåt chiïëc thuyïìn nan.
Möåt cö àaâo haát, möåt quan àaåi thêìn.
Con thuyïìn chùm chó:
“Thuyïìn ài xuên súám, thu chiïìu.
Nùæng trang nghiïm haå, mûa tiïìu tuåy àöng”...
Ngûúâi Nghïå Tônh haát rùçng:

“Hoa àïën kyâ thò hoa phaãi núã,
Thuyïìn àêìy ngûúâi thò thuyïìn phaãi sang söng,
Bùæt àûúåc duyïn thò em phaãi lêëy chöìng”...
Con thuyïìn laâ thên phêån: “Thên em nhû chiïëc baách giûäa doâng”.
Röìi: “Àúâi em, söng caái, chiïëc thuyïìn nan”. Ngûúâi con gaái ài lêëy chöìng
trong thú Nguyïîn Bñnh àaä
dùån cö em gaái:
“Chõ giúâ söëng cuäng nhû khöng.
Coi nhû chõ àaä qua söng àùæm àoâ!
Trong Truyïån Kiïìu Coá viïët:
“Thuyïìn tònh vûâa gheá túái núi
Thò àaâ trêm gaäy, bònh rúi bao giúâ!”
Nghô cho cuâng, möîi con ngûúâi laâ möåt chiïëc thuyïìn tònh. Con thuyïìn
têm sûå: “Beán húi chó möåt chuyïën àoâ Anh xêím haát”, “Lúâi phên ly em
chûa caån, maâ con thuyïìn noá àaä quay ài”. Coá ngûúâi laåi noái: “Em nhû
chiïëc laá ngûúåc xuöi giûäa doâng”. Cö gaái traách chaâng tai: “Coá lêìn anh
muöën sang söng. Anh ûng anh àïí con àoâ ài mêët". Vaâ cûá chiïìu chiïìu, anh
laåi haát khuác suöng húâi . Nhûng chñnh ngûúâi con gaái laåi tûå cho mònh laâ
chiïëc thuyïìn bõ lêåt giûäa trûúâng giang döng baäo. Con thuyïìn gùæn boá vúái
sûå phên ly, nhúá nhung. Trong saách Quöëc vùn giaáo khoa thû lúáp dûå bõ
nhûäng nùm 1938-1939 coá taã: “öi caãnh biïåt ly sao maâ buöìn vêåy vúái minh
hoaå möåt ngûúâi trïn búâ, keã úã dûúái thuyïìn àûáng nhòn nhau. Cuäng coá caãnh
nhû ngûúâi lñnh thuá àúâi xûa tûâ biïåt vúå: “Bûúác chên xuöëng thuyïìn nûúác
mùæt nhû mûa”. Nhaâ thú nùång tònh:
“Em tiïîn chên anh àïën têån thuyïìn”Laåi nûäa: “Ngûúâi úã bïn söng,
àûáng àúåi àoâ”. Non khoác mûa xuên nûúác àúåi thuyïìn . Thuyïìn hoa , son
phêën àúåi...”
Nûä sô Höì Xuên Hûúng viïët vïì têm sûå cuãa chiïëc thuyïìn:
Chiïëc baách buöìn vïì phêån nöíi nïnh

Giûäa doâng nûúác cuöån hoáa lïnh àïnh
Lûng khoang tònh nghôa giûúâng lai laáng
Nûãa maån phong ba luöëng bêåp bïình.
Con thuyïìn cuäng vö cuâng anh duäng. Nùm 1952, möåt söë chiïën sô
caách maång Viïåt Nam bõ nhaâ cêìm quyïìn Phaáp bùæt giam úã nhaâ tuâ Cön Àaão
àaä bñ mêåt àan thuyïìn bùçng nûáa vaâ traám thuyïìn bùçng nhûåa cêy àïí tröën
khoãi Cön Àaão vïì vúái phong traâo cûáu nûúác. Chùèng may, soáng gioá lúán
thuyïìn laåi khöng àaåt yïu cêìu kyä thuêåt nïn àaä bõ àùæm. Hoå àaä hy sinh. Möì
cuãa hoå laâ biïín caã. Nhûäng nùm chöëng Myä, nöíi lïn hònh aãnh baâ meå Suöët
laái àoâ chúã böå àöåi vaâ dên quên qua söng Nhêåt Lïå ngaây àïm, coi bom àaån
cuãa giùåc nhû nhûäng trêån mûa maâ thöi . Àïí phuåc vuå chiïën dõch, nhûäng
ghe, thuyïìn miïìn àöìng bùçng söng Cûãu Long vaâ úã caác kïnh, raåch Nam Böå
àaä trúã nïn nhûäng àoaân quên vêån taãi khöíng löì, huâng hêåu, goáp sûác vaâo
cuöåc àêëu tranh thöëng nhêët nûúác nhaâ. Nhûäng con thuyïìn àaä ghi möåt neát
son vaâo lõch sûã dên töåc Trong tñn ngûúäng dên gian, coân lûu truyïìn baâi
vùn chêìu baâ Mêîu Thoaãi keâm vúái nhûäng neát diïîn xûúáng cheâo àoâ: “Lïnh
àïnh möåt chiïëc thuyïìn röìng. Khi ïm tröi, cö beã laái, luác soáng to ... cö cêìm
vûäng tay cheâo ... lïn tiïëng hoâ khoan”.. Ngûúâi ta coân Coá rêët nhiïìu cêu cûãa
miïång vïì con thuyïìn: “Söng sêu chúá löåi, àoâ àêìy chúá qua”, “Thuyïìn theo
laái, gaái theo chöìng”, “Cêy àa, bïën cuä con àoâ nùm xûa”, “Nûúác }ïn àïën
àêu, thuyïìn lïn àïën àêëy”, Àoâ doåc quan cêm, àoâ ngang khöng cheáo, “Ngöìi
thuyïìn röìng, khöng chöìng cuäng hoãng”.
Laåi noái möåt chuát vïì con àoâ Trûúng Chi - chaâng laái àoâ ngheâo nhûng
thöíi tiïu thêåt hay. Naâng My Nûúng mï tiïëng haát cuãa chaâng. Hoå yïu
nhau. Nhûng vò sû chïnh lïåch quaá xa, cuäng nhû coá sûå can thiïåp quyïìn
uy maâ hoå khöng lêëy àûúåc nhau. Chaâng Trûúng Chi trêîm mònh xuöëng
doâng söng. Höìn chaâng nhêåp vaâo cêy göî baåch àaân. Ngûúâi thúå tiïån lêëy
khuác göî baåch àaân duyïn núå naây vïì tiïån möåt chiïëc cheán uöëng traâ, dêng
lïn quan tïí tûúáng, laâ cha àeã cuãa naâng My Nûúng. Àïm khuya thanh
vùæng, naâng My Nûúng roác nûúác traâ vaâo cheán thò thêëy chiïëc àoâ búi trong
cheán cuâng anh Trûúng Chi ngêm khuác têm tònh. Naâng roã mêëy gioåt nûúác
mùæt xuöëng laâm tan mêët chiïëc thuyïìn tònh Trûúng Chi. Naâng muöën chïët
theo con thuyïìn. Àoá laâ möåt trong nhûäng cêu chuyïån àeåp nhêët cuãa tònh
sûã Viïåt Nam.
Töí tiïn cuãa chiïëc thuyïìn laâ maãng, beâ, thuyïìn àöåc möåc. Chñnh
nhûäng con thuyïìn coân laâm giaâu cho Khön- cú-lú bùçng caách laâm naãy sinh
ra möåt söë nhûäng laân àiïåu “àoâ àûa” soáng saánh. Àêët nûúác chuáng ta nhiïìu
biïín, söng doåc ngang. Nhûäng con thuyïìn bònh thûúâng laâm ùn chùm chó
vaâ giûä nûúác.
Thuyïìn An Tiïm chúã dûa àoã, con thuyïìn Trûúng Chi... laâ nhûäng
hònh aãnh vaâ têm tònh àùçm thùæm cuãa dên töåc chuáng ta.
VÙN HOAÁ ÀUÄA
Cö gaái Vûâa múái vïì nhaâ chöìng, coân e êëp. Lêìn àêìu tiïn ngöìi vaâo mêm
cúm cuãa gia àònh nhaâ chöìng, baâ meå chöìng baão cö gaái : “Con so àuäa cho
em ài”. Àöi àuäa laâ caã sûå thiïng liïng cuãa caái buöíi ban àêìu. Ngûúâi ta àon
àaã múâi möåt ngûúâi khaách vaâo ùn cuâng: “Vaâo àêy naâo, thïm baát thïm àuäa
maâ, ngaåi gò”. Baån beâ then thiïët khuyïn nhau: “Nùm nay, öng baâ cuäng cöë
lo cho chaáu X. ài, cho noá nhû àuäa coá àöi múái öín àûúåc”. Cêìn phaãi “traã àuäa”
nghôa laâ phaãi coá haânh àöång àaáp laåi caái haânh àöång maâ ngûúâi ta àaä taác
àöång àöëi vúái mònh. Coá ngûúâi khoe: “Töi àaä ùn moân baát moân àuäa úã caái
laâng Möng Phuå àoá, laâm sao töi khöng yïu noá chûá!”. Ca dao coá cêu: Bêy
giúâ chöìng thêëp vúå cao, nhû àöi àuäa lïåch so sao cho bùçng, Laåi nhû: “Vúå daåi
khöng haåi bùçng àuäa vïnh”? Àuäa coân biïíu hiïån sûå gùæn boá: “Bao nùm baát
àuäa boã nhau sao àaânh”. Àoâi hoãi quaá cao, àûúåc cho laâ: “Àuäa möëc choâi
mêm son” ? Baâ laäo baão: “Noá ùn phaãi àuäa boån laáo toeát nïn múái hû hoãng
nhû vêåy”. Vúå chöìng khöng hoaâ thuêån goåi laâ caái caãnh: “Àuäa chùèng ra àuäa,
baát chùèng ra baát”. Àuäa caã laâ àöi àuäa lúán, daâi, beåt, duâng àïí ghïë cúm, xúái
cúm. Coá núi goåi laâ àuäa caái, àuäa meå. Àuäa duâng àïí ùn rûúåu nïëp nhoã vaâ
ngùæn hún àuäa thûúâng. Àuäa böng laâ àöi àuäa àûúåc voát 7 hoùåc 9 ngêën lúãm
chúãm, röìi cùæm lïn quaã trûáng luöåc trïn baát cúm cuáng ngûúâi chïët. Trong
nhûäng bûäa ùn tiïåc lúán úã cung àònh, coá möåt chûác quan riïng phuå traách
viïåc phaát àuäa cho tûâng ngûúâi dûå tiïåc, goåi nöm laâ quan àuäa, laâ chuyïn
viïn cuãa mêåt vuå.
Àöi àuäa thêåt thên tònh vaâ nùng àöång. Chuáng coá thïí gùæp khuêëy, vúát,
reä, gúä... thûác ùn, röìi àûa lïn miïång tiïån vaâ goån nheå, duâ thûác ùn úã daång
naâo: rùæn mïìm, dai, cûáng v.v... Chuáng laâ sûå keáo daâi cuãa 5 ngoán tay. Ngûúâi
duâng àuäa chó cêìn möåt baân tay maâ thûåc hiïån àûúåc àuã moåi àöång taác trong
khi ngûúâi chêu êu phûác taåp hún, bûäa ùn cuãa hoå cêìn àïën caã dao vaâ dôa.
Trong viïåc duâng àuäa, ngûúâi ta traánh nhûäng hiïån tûúång nhû: chöëng àuäa
xuöëng mêm; àuäa chiïëc daâi, chiïëc ngùæn; gùæp thûác ùn quaá nhanh hoùåc liïn
tuåc; goä àuäa lïn mêm baát lanh canh; duâng àuäa gùæp cùåp dñp, búái moán ùn,
muáa àuäa, khoùæng canh v.v...
ÚÃã nûúác ta, coá nhiïìu loaåi àuäa: àuäa möåc, àuäa tre, àuäa sún, àuäa ngaâ,
àuäa mun, àuäa nhöm, àuäa baåc v.v... Coá nhûäng àöi àuäa cêìu kyâ khùæc chûä
Thoå, hoùåc tïn hoå nhû chûä Trêìn, Phaåm... Coá khi laåi sún hònh hoa laá.
Möåt boá àuäa thûúâng laâ 10 àöi hoùåc 12 àöi. Àuäa tre laâ thöng duång,
phöí biïën vaâ reã nhêët. Caác thêìy tûúáng xûa baão: Ngûúâi cêìm àuäa bùçng ba
ngoán tay laâ ngûúâi dïî tñnh, cêìm böën ngoán laâ ngûúâi coá loâng nhên tûâ, cêìm
nùm ngoán laâ ngûúâi gioãi giang, thêån troång.
Xûa úã xoám Linh Quang (Cuöång), nay úã vaâo phöë Trêìn Quyá Caáp, sau
ga Haâ Nöåi, laâ caã möåt phûúâng laâm àuäa, coá phöë Haâng Àuäa. Núi àêy saãn
xuêët àuäa, àûa ài baán khùæp núi. Ngaây nay, viïåc saãn xuêët àuäa àaä àûúåc
cöng nghiïåp hoaá. Nùm 1990, Viïåt Nam xuêët khêíu àuäa sang Rumani.
Cöng ty kinh doanh àuäa laâ SADAU cuãa Saâi Goân Àùæc Lùæc àaä kyá kïët liïn
doanh vúái Àaâi Loan möåt húåp àöìng saãn xuêët àuäa trong 10 nùm. Nùm
1992, ta àaä xuêët khêíu sang Àaâi Loan 700 triïåu àöi àuäa tre. Nùm 1993-
1994, ta àaä xuêët khêíu 3 triïåu àöi àuäa böì àïì (bùçng göî böì àïì)...
Àuäa àûúåc duâng úã Trung Quöëc àaä 8.000 nùm. Ngûúâi Triïìu Tiïn
thñch àuäa kim loaåi. Àuäa Nhêåt Baãn ngùæn hún àuäa Viïåt Nam. Trung Quöëc
cuäng coá àuã loaåi àuäa nhû úã nûúác ta. Coá nhûäng àöi àuäa àûúåc chaåm, khùæc
rêët tinh vi mang caã nhûäng tònh tiïët trong caác pho truyïån cöí cö dêu
Trung Quöëc ài lêëy chöìng mang àöi àuäa quyá cuãa mònh vïì nhaâ chöìng.
Nùm 1995, úã Thûúång Haãi àaä múã nhaâ baão taâng àuäa. Triïín laäm lêìn àêìu àaä
trûng baây 1.200 àöi àuäa Trung Quöëc vúái 800 loaåi khaác nhau. Coá caã
nhûäng àöi àuäa rêët quyá bùçng ngoåc bñch, baåc, vaâng coá chaåm khùæc nhûäng
bûác tranh cöí vaâ nhûäng chûä viïët thaão cuãa caác danh nhên. Ngûúâi ta giûä laåi
àûúåc caã nhûäng àöi àuäa baåc tûâ thïë kyã 17. Ngaây möìng 4 thaáng taám, úã Nhêåt
Baãn, moåi ngûúâi söëng trong bêìu khöng khñ naáo nhiïåt cuãa ngaây höåi àuäa.
Trong ngaây höåi, coá nhiïìu cuöåc tïë lïî rûúác, toã loâng biïët ún thêìn àuäa àaä
phuåc vuå con ngûúâi haånh phuác. Cuäng coá nhiïìu troâ chúi giaãi trñ . Nhûäng
nùm 710 àïën 794, àuäa múái chó àûúåc sûã duång trong cung àònh. Sau àoá àïën
caác gia àònh quyá töåc, röìi múái àïën baân dên. Cûá àïën vuå xuên (thaáng tû),
nhên dên coá tuåc lïå thay àuäa múái. Ngûúâi Nhêåt thûúâng duâng àuäa laâm bùçng
göî baåch dûúng. Trong cung àònh chó duâng àuäa coá möåt lêìn. Sau naây, trong
dên cuäng hònh thaânh têåp quaán naây. Àuäa cuãa nhaâ vua ngùæn, cuãa caác
quan daâi hún möåt chuát. Àuäa cuãa dên thò ngûúåc laåi. Àuäa cuãa cha meå daâi
hún cuãa caác con. Àuäa cuãa chöìng daâi hún àuäa cuãa vúå.
Àöi àuäa gùæn boá thên thiïët vúái àúâi söëng cuãa moåi ngûúâi. Chuáng ùn
àúâi úã kiïëp vúái moåi ngûúâi. Chuáng laâ hoå haâng cuãa vùn hoáa êím thûåc. Chuáng
àoáng goáp möåt neát àeåp trong nïìn vùn hoaá truyïìn thöëng dên töåc.
CAÁI QUAÅT
Tûâ phûúng Àöng, caái quaåt du nhêåp sang phûúng têy. Chêu êu maáy
moác vaâ lyá trñ goåi caái quaåt laâ chiïëc bònh phong nhoã di àöång, duâng àïí quêëy
àaão khöng khñ, laâm cho maát. Chêu êu cuäng coá nhiïìu quaåt. Àùåc biïåt, giúái
quyá töåc duâng nhiïìu quaåt rêët cêìu kyâ vò hoå coi chuáng laâ möåt loaåi àöì trang
sûác nùng àöång vaâ tïë nhõ: quaåt coá àùng ten, quaåt luåa maâu, quaåt coá gûúng,
quaåt coá àaá quyá quaåt àöìi möìi v.v...
Phuå nûä vaâ nhêët laâ caác baâ mïånh phuå hay duâng quaåt àïí nhòn kyä möåt
hiïån tûúång, daáng neát naâo àoá maâ vêîn khöng trùæng trúån hoùåc söî saâng.
Trong caác maân trai gaái yïu nhau kiïíu meâo vúân chuöåt, caái quaåt lùèng
lú àaä thïí hiïån àûúåc nhiïìu àiïìu xuêët sùæc Chiïëc quaåt múã ra möåt phêìn hay
toaân phêìn che ngang böå ngûåc thiïëu nguåy trang, cêìm ngûúåc, cuåp laåi xoâe
ra tûâ tûâ, huú lïn, haå xuöëng v.v... àïìu laâ nhûäng tñn hiïåu quan troång maâ
chó ngûúâi trong cuöåc múái giaãi maä àûúåc. Caái quaåt coân duâng àïí nguåy trang,
àaánh lûâa, nuäng nõu àöëi phûúng.
Taåi baão taâng Louvre (Phaáp) coá lûu trûä nhiïìu loaåi quaåt cuãa thïë kyã
17, 18. Baão taâng Manhattan giûä nhiïìu bûác danh hoåa coá caác thiïëu nûä cêìm
quaåt cuãa nhiïìu thúâi àaåi. Bûác nöíi nhêët laâ bûác “Cö gaái cêìm quaåt” cuãa hoåa
sô Barthe Marisat. Bûác hoåa naây vûâa àûúåc lûu yá vïì cö gaái àang úã traång
thaái noáng nûåc, vûâa àûúåc lûu yá vïì caái quaåt àûúåc xoeâ ra, say sûa hïët cúä.
Nûúác ta laâ möåt trong nhûäng quï hûúng cuãa caái quaåt. ÚÃã Haâ Nöåi xûa,
taåi phöë Haâng Quaåt coá àònh Phiïën Thõ (chúå quaåt), cuäng goåi laâ àònh Haâng
Quaåt, coá thúâ töí sû nghïì laâm quaåt hoå Àaâo, ngûúâi laâng Àaâo Xaá, ên Thi, Haãi
Hûng. Chñnh dên Àaâo Xaá àaä ra Keã Chúå lêåp phûúâng laâm quaåt vaâ dûång
lïn ngöi àònh naây. Gêìn àêy, quaåt Hûng Yïn, quaåt Phuâ uãng, quaåt Hûäu
Bùçng (Luáa)... laâ coá tiïëng nhêët.
Coá rêët nhiïìu loaåi quaåt: quaåt trêìm hûúng, àöìi möìi, laá nan, löng gaâ...
Quaåt hêìu boáng, quaåt thùçng Búâm, quaåt lïî quaåt rûúác quaåt tiïën, quaåt keáo,
quaåt thûúác v.v... Quaåt keáo coá caánh 1m80 x 0,70m, lúåp vaãi vaâ coá hïå thöëng
dêy cho möåt ngûúâi keáo, laâm maát àûúåc khöng gian röång. Noá xuêët hiïån úã
Haâ Nöåi tûâ nùm 1914. Quaåt thûúác daâi chûâng 45cm duâng cho nhûäng ngûúâi
coá tuöíi úã nöng thön. Noá vûâa che nùæng vûâa che mûa, àuöíi choá. Cho nïn,
coân goåi laâ quaåt àaánh choá. Nùm 1944, nhaâ vùn Nguyïîn Tuên mùåc aáo gêëm,
khùn àoáng, tay cêìm caái quaåt thûúác to xoâe ra, vaâo quaán TAVERRNE
ROYALE, àûúåc moåi ngûúâi xuám xñt laåi nhòn ngùæm, trêìm tröì. Àùåc biïåt laâ
nhûäng khaách ngûúâi Phaáp àaánh giaá rêët cao caách ùn mùåc naây keâm caái quaåt
thûúác àöåc àaáoå.
Noái vïì caái quaåt, chó cêìn àoåc baâi thú cuãa nûä sô Höì Xuên Hûúng laâ àuã:
Möåt löî sêu sêu mêëy cuäng vûâa
Duyïn em dñnh daáng tûå ngaây xûa
Chaânh ra ba goác, da coân thiïëu
Kheáp laåi àöi bïn thõt vêîn thûâa
Maát mùåt anh huâng khi tùæt gioá

Che àêìu quên tûã luác sa mûa
Thò thaâo ûúám hoãi ngûúâi trong trûúáng
Phò phaåch trong loâng àaä sûúáng chûa ?
Chuyïån chõ em chó noái nhoã àûúåc vúái nhau goåi laâ “chuyïån sau caái
quaåt”. Àún võ bùæn phaáo cao xaå àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam àaä ra lïånh: “Bùæn reã
quaåt” tûác laâ bùæn toãa àïí àaån raãi ra, chùån maáy bay àõch. ÚÃã möåt vaâi cêëu
truác chaåm tröí trong nhûäng àònh chuâa coá nhûäng chi tiïët tûâ khöng gian
heåp múã ra khöng gian röång goåi laâ chi tiïët reã quaåt. Ngûúâi con lêëy laâm
sung sûúáng àûúåc sùn soác meå trong nhûäng luác noáng bûác cuäng nhû nhûäng
luác laånh luâng àûúåc goåi laâ “quaåt nöìng êëp laånh”. Ngûúâi con trai àûúåc quaåt
cho ngûúâi con gaái hoùåc ngûúåc laåi, ngûúâi cêìm quaåt caãm thêëy maát meã hún
ngûúâi àûúåc quaåt: Dïî ai rêëp thaãm, quaåt sêìu cho nguöi.
Caái quaåt giêëy Viïåt Nam, duâ to duâ nhoã bao giúâ cuäng chó coá 17, 18
nan. Chûa bao giúâ coá quaåt 16 hoùåc 19 nan. Höì Xuên Hûúng àaä rêët àuáng
khi viïët:
Mûúâi baãy hay laâ mûúâi taám àêy!
Cho ta yïu dêëu chùèng rúâi tay
Tònh yïu cuãa àöi lûáa àïën mûác: Àïí cho caái quaåt long nhaâi laâ àïën caái
mûác tan naát, vö phûúng cûáu chûäa.
Võ troång taâi cao quyá cuãa voä sô Sumö Nhêåt Baãn tay cêìm quaåt chó
huy, ra lïånh, chó àõnh ngûúâi thùæng, keã thua. Noá àaåi diïån cho quyïìn uy vaâ
chên lyá. Trong nhûäng cuöåc muáa Chùm cuãa àöìng baâo Chùm, muáa quaåt laâ
möåt àónh cao. Caái quaåt trong tay caác vuä nûä laâ con cöng, gaâ, phûúång, röìng,
bûúám, laâ gioá, mêy, laâ têët caã... Vai giaáo àêìu cuãa cheâo bao giúâ cuäng cêìm caái
quaåt trong tay àïí giaäi baây, giúã baâi thú ra ngêm, húi che mùåt nghiïng
nghiïng laâm duyïn. Khi thi àöî, Lûu Bònh trúã vïì thêëy ngûúâi yïu àaä biïën
mêët. Trong tay cêìm caái quaåt khöng biïët múã ra hay cuåp vaâo. Chaâng böîng
vung quaåt lïn vaâ ngêm möåt cêu “söíng” bêët huã vaâ ngú ngaác:
Naâng boã ài àêu ? Phoâng loan laån li ngùæt...
Trong vúã “Tuêìn ty àaâo huï anh Tuêìn Ty trong tay chó coá möåt caái
quaåt. Bïn anh ta laâ vúå chñnh thûác vaâ ngûúâi vúå “nhùåt” yïu quyá àang àaánh
ghen vúái nhau. Anh phaãi can ngùn daân xïëp. Caái quaåt àaä giuáp anh che
bïn noå, chùæn bïn kia. Caái quaåt àaä giuáp anh löåt taã àûúåc nhûäng giêy phuát
böëi röëi, nùn nó, bûåc mònh, vui veã, höëi haã, daân hoâa v.v... Caái quaåt thêåt
trung thaânh vúái anh. Trong Truyïån Kiïìu, Kim Troång thïì böìi vúái cö Kiïìu
cuäng xoâe quaåt. Quaåt naây goåi laâ quaåt thïì, quaåt ûúác. Noá giuáp chuã noá thïí
hiïån traång thaái têm höìn vui sûúáng hay sêìu muöån, àiïn loaån hoùåc mú höì
hoùåc choái chang sùæc laånh. Coá luác laåi chêåp chúân mï saãng. Caái quaåt coá giaá
trõ biïíu àaåt rêët lúán trong nghïå thuêåt cheâo vò noá àûúåc sûã duång triïåt àïí.
Caái quaåt Viïåt Nam vûâa àûúåc duâng àïí quaåt maát vûâa laâ vêåt trang trñ rêët
quan troång vaâ thêåt àaáng yïu. Thêåt vêåy caái quaåt giêëy 1 7 hoùåc 18 nan
àûúåc nhuöåm bùçng nûúác voã cêy vúái maâu höìng nêu nhaåt thên thiïët cuãa
Hûng Yïn hay Hûäu Bùçng (Luãa) vêîn coá duyïn nhêët, phöí biïën nhêët, tiïån
duång nhêët:
Höìng höìng maá phêën duyïn vò cêy

Chuáa dêëu, vua yïu möåt caái naây...
CAÁI VOÄNG
Caái voäng laâ tûâ caái thuyïìn linh höìn cuãa söng nûúác maâ ra. Voäng liïn
quan àïën treã thú, thúâi thú êëu, sûå buá múám; lúâi ru aå úâi; sûå chùm soác ên cêìn
vaâ vöì vêåp cuãa ngûúâi meå àöëi vúái àûáa con. Cêu “Ba gian nhaâ nhoã àêìy tiïëng
voäng biïíu thõ khöng khñ êëm cuáng, thên thûúng tha thiïët cuãa gia àònh
Viïåt Nam. Nhaâ naâo coá tiïëng voäng keäo keåt laâ eo niïìm vui sinh söi. Vúái
tiïëng voäng bay böíng, baâ ru chaáu trong trûa heâ vúâi vúåi laâ caã hònh aãnh vaâ
êm thanh khöng thïí naâo quïn trong möåt àúâi ngûúâi. Nhûäng giêy phuát
haånh phuác nhêët cuãa ngûúâi meå khi con coân nhoã laâ ru con nguã. Àaä coá baâ
meå úã traång thaái àiïn loaån khi àûáa con nhoã bõ chïët, cûá àu àûa caái voäng
khöng. Caánh voäng khöng treã, cuäi khöng chóá laâ caái caãnh àau buöìn. Chiïëc
voäng àêìy lúâi ru àeåp, ïm aái lêëy trong ca dao. Tûâ nhûäng nùm 1935 trúã vïì
trûúác, úã caác gia àònh Viïåt Nam, nhêët laâ úã nöng thön, nhaâ naâo cuäng coá 1
àïën 2 chiïëc voäng, coá nhaâ thú àaä viïåt:
Nhûäng treã nhoã nöi àûa hay nùçm voäng
Súám hay chiïìu àïìu mûúån caánh coâ bay...
Caái voäng giaãn dõ, àûúåc àan bùçng súåi àan se kyä, daâi chûâng hún 2
meát, röång chûâng 1 meát rûúäi, dïî daâng giùng röång ra vaâ noá tûå àöång cuåp laåi.
Thên voäng kïët thaânh nhûäng hònh thoi goåi laâ mùæt voäng. Hai àêìu khöng
kïët laåi maâ laâ nhûäng súåi dêy húåp laåi taåo thaânh möåt caái voâng hònh bêìu duåc.
Voâng hònh bêìu duåc naây laâ àêìu cuâng cuãa voäng àûúåc mùæc vaâo möåt miïëng
göî coá àûúâng raänh loam sêu xuöëng goåi laâ guöëc voäng. Möåt súåi dêy thûâng
thêåt chùæc coá hai àêìu. Möåt àêìu buöåc vaâo cöåt nhaâ, möåt àêìu khaác buöåc vaâo
guöëc voäng. Ngûúâi ta giùng voäng ra, nùçm xuöëng vaâ àûa ài àûa laåi. Caái
voäng cuäng laâ phûúng tiïån goån nheå àïí àûúåc thû giaän möåt caách lyá tûúãng.
Àaä nùçm voäng, hoùåc ñt hoùåc nhiïìu, àïìu phaãi àûa cho thoaáng maát. Àaä coá
anh chaâng nghiïån rûúåu thaách moåi ngûúâi:
Àöëáã ai àaánh voäng khöng àûa
Ru em khöng haát, anh chûâa rûúåu tùm...

Vaâ anh ta luön nùæm phêìn thùæng. Coá nhiïìu loaåi voäng: voäng tiïën
vua, vöng àaâo (àiïìu), voäng àún, voäng keáp, voäng dên daä, voäng nhaâ quan,
voäng möåc v.v... Thúâi hêåu Lï, coá loaåi voäng giöëng kiïíu caái caáng cuãa àöåi
quùn dûúái thúâi vua Quang Trung àaä giuáp àúä nhiïìu cho cuöåc haânh quên
thêìn töëc lõch sûã. Nhêët laâ trong caác cuöåc trûúâng kyâ chöëng phaáp, böå àöåi vaâ
dên quên ta àaä duâng voäng àïí taãi thûúng binh, chuyïín lûúng thûåc,
phûúng tiïån phuåc vuå chiïën àêëu. Nhûäng chiïëc voäng thûâng àang dêìn daâ
àûúåc thay thïë bùçng nhûäng chiïëc voäng vaãi buöåc dêy duâ. Nhûäng chiïëc voäng
naây thêåt kyâ diïåu vaâ thiïng liïng. Vaãi voäng laâ chiïën baâo, coân duâng àïí liïåm
khi ngûúâi chiïën sô ngaä xuöëng: “Ao baâo thay chiïëu, anh vïì àêët”? Vaâ àêët
meå gaâo lïn, nhêån àûáa con yïu quyá trúã vïì vúái àêët trong bom àaån. Caái
voäng trúã thaânh möåt baãn huâng ca khöng bao giúâ quïn cuãa dên töåc, baãn
huâng ca thïë kyã.
Trong cuöåc khaáng chiïën. chöëng Myä, giûäa rûâng mûa bom àaån úã
Trûúâng Sún, tònh yïu cuãa nhûäng ngûúâi lñnh treã gùæn liïìn vúái nhûäng kyã
niïåm cuãa möåt thúâi khöng bao giúâ quïn: “Coâng mùæc vong trïn rûâng
Trûúâng Sún, hai àaån úã hai àêìu xa thùèm “:
Chiïën tranh àaä kïët thuác àûúåc hún hai mûúi nùm, nhûäng ngûúâi
chiïën sô cuãa möåt thúâi bom àaån nay trúã laåi chiïën trûúâng xûa àïí tòm haâi cöët
àöìng àöåi àaä bêåt khoác khi thêëy caãnh möåt ngûúâi lñnh treã nùçn úã chiïëc voäng.
Anh àùå hy sinh maâ khöng ai biïët. Caác àún võ cuäng àaä ruát lui sau möåt
trêån àaánh aác liïåt. Hai thên cêy trong rûâng nay àaä cao hún nhiïìu vaâ
chuáng vêîn giûä hai àêìu voäng, caái voäng raách mûúáp vêîn àu àûa theo gioá.
Ngaây xûa, caác quan ài voäng àiïìu, coá hai ngûúâi lñnh àöåi noán dêëu
khiïng hai àêìu. Öng Ngheâ vïì vinh quy baái töí cûúäi ngûåa hoùåc nùçm voäng.
Baâ Traång cuäng nùçm voäng ài theo sau. Àoá laâ: voäng anh ài trûúác bûúác
naâng theo sau? vaâ cuäng laâ caái caãnh: “Tònh tang voäng ngûáa cöng hêìu”? Coá
chuyïån, hai võ trñ sô nùçm trïn hai chiïëc voäng kïì nhau do böën ngûúâi
khiïng. Caác võ àoá hoåa thú hoùåc àaánh cúâ tûúáng vúái nhau trïn àûúâng ài. ÚÃ
caác àònh, chuâa, caác nghïå nhên àaä lêëy möåt phêìn hònh aãnh caái voäng maâ
chaåm tröí nïn nhûäng hoåa tiïët tranh trñ hoaânh traáng röìi búheáp laåi thaânh
caái cûãa voäng sún son thïëp vaâng.
Caái voäng gùæn vúái ca dao, vúái bêìu sûäa meå, vúái quï hûúng àêët nûúác.
Noá in möåt dêëu êën àêåm àaâ trong vùn hoáa Viïåt Nam.
NGOÄ
Caác laâng xaä úã ta thûúâng coá nhûäng caái ngoä thên thûúng, êëm cuáng.
Ngoä laâ núi maâ nhûäng ngûúâi trong cöång àöìng nhoã sinh söëng, ài laåi, giao
tiïëp vúái nhau. Noá cuäng coá têm höìn, tònh caãm, coá caái duyïn thêìm. Nhan
sùæc cuãa noá coá maâu dô vaäng. Coá khi noá vui hùèn lïn. Cuäng coá khi noá ngú
ngaác nhû qua möåt cuöåc phên ly. ÚÃã nöng thön, möîi ngoä coá vaâi xoám. Moåi
ngûúâi söëng vúái nhau, tùæt lûãa töái àeân coá nhau. Caái ngoä àûúåc àaánh dêëu
bùçng möåt caái cöíng xêy àún giaãn, caái cöíng bùçng tre, möåt rùång cêy hoùåc
möåt cêy cöí thuå úã ngay bïn caånh. Vò vêåy, coá ngoä “cöíng xêy”, ngoä “göëc
gaåo”...
ÚÃã laâng Bûúãi, khoaãng giûäa laâng Nghôa Àö vaâ laâng Dêu coá möåt caái
ngoä maâ khùæp vuâng àïìu biïët tiïëng. Àoá laâ ngoä Noi. Noá ùn sêu hun huát vaâo
con àûúâng dêîn túái laâng Cöí Nhuïë. Noá àaä nöíi tiïëng tûâ lêu vïì veã àeåp cuãa noá.
Noá hònh thaânh búãi hai rùång tre xanh tûúi baám chùåt lêëy nhau, chöìng cheáo
lïn nhau úã bïn trïn, àïí laåi möåt con àûúâng nhoã daâi chûâng 100 meát.
Nhûäng cêy àêìu ngoä àûúåc vñt xuöëng nhû möåt caái cöíng toâ voâ, nhû caái cöíng
chaâo thiïn nhiïn hoaânh traáng. Nhûäng cêy tre hai bïn àûúâng ruã xuöëng
che kñn caã quaäng àûúâng vaâo ngoä. Àêy laâ núi traánh aánh nùæng mùåt trúâi gay
gùæt cuãa nhûäng ngaây heâ oi aã. Gioá tûâ moåi phña thöíi vaâo cûá maát rûúåi. Vïì
phña traái, gêìn ngoä Noi laâ möåt maãnh vûúân xanh mûúát, coá nhûäng luöëng
hoa àûúåc trang àiïím xung quanh bùçng nhûäng haâng coã toác tiïn.
Àoá laâ vûúân cuãa nhaâ baáo Phuâng Baão Thaåch. Ngay bïn phaãi ngoä Noi
laâ möåt caái vûúân hoa lúán nhêët vuâng àûúåc goåi laâ Vaån hoa trang, nghôa laâ
caái vûúân naây coá rêët nhiïìu loaâi hoa cho caã böën muâa. Nhûäng hoa thúm coã
laå àïìu coá trong vûúân naây. Àêy cuäng laâ núi gùåp gúä cuãa nhûäng tao nhên
mùåc khaách. Àûáng úã ngoä Noi, nhòn ra cêy gaåo chuâa Dêu vaâ cêy àa An Phuá
cuãa laâng laâm keåo maåch nha. Nhûäng ngaây heâ , moåi ngûúâi úã xung quanh
vaâ caã nhûäng ngûúâi úã Keã Chúå (Haâng Ngang, Haâng Àaâo...) vïì àêy nghó
ngúi, ngùæm caãnh, mua hoa. Nhûäng cùåp tònh nhên cuäng ruã nhau àïën àêy
àïí têm sûå vúái nhau nhûäng lúâi nhû “Thûúng ai vïì ngoä vùæng” hoùåc nhû:
“Ngoä cuä chiïìu nay em laåi vïì”?...
Caái ngoä Noi naây àaä gêy caãm hûáng cho nhaâ thú Hoaâng Cêìm coá àûúåc
hai cêu thú rêët hay trong kõch thú Kiïìu Loan nöíi tiïëng cuãa öng:
Töi àûáng chúâ thu xanh biïëc ngoä
Thêëy öng öm mùåt khoác Têìn phi...
Nhaâ vùn Phuâng Baão Thaåch têm sûå : “Trong loâng töi sùén coá chêët
liïu trai laâ nhúâ coá caái ngoä Noi caånh nhaâ. Nïn goåi noá laâ ngoä Tûúng tû múái
phaãi...”
Hònh aãnh caái ngoä chiïëm möåt võ trñ àaáng kïí trong quan hoå. Chùèng
thïë maâ coá hùèn möåt baâi haát laâm cho moåi ngûúâi cûá thao thûác. Àoá laâ baâi:
“Ra ngoä maâ tröng...”
Ngûúâi ta tröng ngoáng nhau, àúåi nhau, ài ài laåi laåi, ngùæm caái ngoä maâ
tòm nhau, maâ böìn chöìn, khaáp khúãi, hy voång vaâ coá luác cuäng thêët
voång...Ngûúâi ta dùån doâ to nhoã vúái nhau úã caái ngoä. Caái ngoä gùæn liïìn vúái hoå.
Hònh aãnh caái ngoä naây thêåt thên thiïët vúái hoå.
ÚÃã Haâ Nöåi cuäng coá rêët nhiïìu ngoä. Vò thaânh phöë cêìn phaãi laâm nhiïìu
con àûúâng to, nhoã. Cuäng cêìn xêy dûång nhiïìu khu phöë. Do vêåy, coá nhiïìu
khu nhaâ úã àûúåc múã cûãa ra ngoaâi àûúâng. Cuäng coá nhiïìu cuåm nhaâ úã phaãi
lui vaâo bïn trong, hònh thaânh nhiïìu caái ngoä. Coá nhûäng caái ngoä àûúåc xêy
lïn tûã tïë, coá cöíng toâ voâ: thûúng nhau qua cûãa toâ voâ nhòn nhau? Cuäng coá
caái ngoä àûúåc àùåt tïn theo möåt buåi gùng, duöîi. Ngoä Traåi Gùng laâ nhû vêåy
coá khi goåi laâ ngoä chó vò noá coá con àûúâng ài sêu vaâo bïn trong. Ngoä Traåi
Gùng úã khu Baåch Mai xûa coá mêëy xoám göìm nhûäng ngûúâi dên lao àöång
ngheâo, nhûäng phu keáo xe, nhûäng ngûúâi laâm trong loâ lúån thaânh phöë. ÚÃã
àêy coá loâ voä coá phûúâng muáa sû tûã nöíi tiïëng, coá khaách saån Àöìng Lúåi. Sau
naây baäi àua ngûåa cuãa Têy chiïëm àêët nïn khaách saån Àöìng Lúåi phaãi doån
lïn phña nhaâ ga. ÚÃã ngay gêìn ngoä Traåi Gùng laâ ngoä Vùn Chó. Möåt thúâi
gian, nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp úã trong ngoä naây, viïët phoáng sûå “Ngoaåi
ö” vaâ möåt söë truyïån. Sau àoá möåt thúâi gian, öng laåi chuyïín sang ngoä Ngheâ
Bö úã ngay bïn caånh. Nhaâ vùn Nguyïîn Àònh Laåp coá cö em gaái thêåt xinh,
tïn laâ cö Tuyïn. Nhaâ thú Nguyïîn Bñnh àem loâng yïu mïën cö. Öng àaä ài
laåi moân hai caái ngoä naây vaâ laâm rêët nhiïìu baâi thú taåi àêy.
Ài xuöëng möåt chuát nûäa laâ Ngoä Boâ, laâ núi cû truá cuãa nhaâ thú Àinh
Huâng. Àöëi diïån vúái Ngoä Boâ laâ nhaâ cuãa thi sô Vuä Hoaâng Chûúng.
Gêìn chúå Mú coá ngoä Giïëng Mûát. Xûa, àêy coá caái giïëng nûúác trong vaâ
ngoåt nïn goåi laâ giïëng Mûát. Ngoä Quyânh coá höì Quyânh, chuâa Quyânh.
Ngoä Cöëng Trùæng phña sau Khêm Thiïn ngêåp nguåa vaâ lêìm than.
Nhûng nhaâ thú àau khöí maâ laåc quan Trêìn Huyïìn Trên àaä taã noá thaânh
caái Ngoä Truác mú möång, xinh àeåp vaâ àa tònh:
“Ngoä hoang àaá núã dùm maâu bûúám
Àêy luác àöi muâa àûa tiïîn nhau...”
Ngûúâi ta goåi ngoä Cöëng Trùæng laâ ngoä “ Thûúng caãm” .
Ngoä Haâng Buán, ngoä Yïn Ninh xûa kia chó coá mêëy gia àònh ngêm
giaá baán, hoå úã cuâng laâng vúái nhau röìi cuâng ruã nhau ra Haâ Nöåi. Hoå söëng
vúái nhau nhû úã quï nhaâ. Hoå sang nhaâ nhau cûá nhû vaâo nhaâ mònh, sùn
soác nhau, baân nhau caách laâm ùn rêët thên mêåt. Buöíi trûa ngoä yïn tônh laå
luâng, àïën nöîi nghe roä tiïëng chim cu guâ nhau. Núi àêy thêåt sûå laâ caái caãnh
laâng trong phöë.
Ngoä Chuâa Liïn Phaái laâ caái ngoä ngoùçn ngoeâo ài ngay bïn caånh ngöi
möå xêy cuãa cö Ba Tyá, Haâng Baåc (möå phêìn vêîn coân nhûng khöng àûúåc
nguyïn veån).
Ngoä Àöìng Nhên coá möå cö Tû Höìng (nay khöng coân nêëm möå maâ
nùçm vaâo sên Trûúâng Phöí thöng cú súã Baåch Mai).
Haâ Nöåi ta coân rêët nhiïìu caái ngoä nöíi tiïëng àaä ài vaâo ca dao nhû: Ngoä
Sêìm Cöng, ngoä Vaån Thaái, ngoä Taåm Thûúng ngoä Traåm, ngoä Phêët Löåc, ngoä
Truác Laåc, ngoä
Sún Nam, ngoä ehúå Khêm Thiïn, ngoä Cêëm Chó, ngoä Mai Hûúng, ngoä
Huy Vùn, ngoä Vùn Chûúng, ngoä Höåi Vuä, ngoä Thöí Quan, ngoä Trung
Phuång, ngoä Yïn Thaái, ngoä Trung Yïn v. v...Nhiïìu khi caái ngoä laâ “quaãng
trûúâng La Maä” cuãa treã em, chuáng àïën àêy hoåp mùåt, àuâa vui, chúi bi, chúi
àaáo... nhêët laâ vaâo nhûäng àïm trùng cöí tñch.
Vúái ngûúâi lúán, caái ngoä laâ núi gùåp gúä, baân taán möåt chuyïån, núi àoán
nhau, núi ly biïåt nhau. Cuäng laâ núi hoâ heån tònh tûå... Vò vêåy maâ noá trúã
nïn thiïng liïng. Ngûúâi ta hay noái: “Vui tûâ trong ngoä vui ra “, “Ngoä nhaâ
ai thúm ngaát hûúng àûa”, “Ai vïì ngoä laånh bûúác mau mau”. Nhaâ thú
Àinh Huâng viïët:
Chuyïn têm tònh dûúái hoa thiïn lyá
Coân löëi bêng khuêng ngoä truác àaâo.
Kiïën truác sû Nguyïîn Cao Luyïån têm sûå:
“Töi bùæt àêìu yïu quyá vaâ say mï caái ngoä úã xoám töi tûâ thûãa beá, röìi yïu
àïën caái àònh, caái chuâa... röìi sau naây trúã thaânh kiïën truác sû, töi phaãi caãm
ún caái ngoä”.
Röìi àêy, nhûäng caái ngoä thên thûúng, rïu phong ghi kyã niïåm cuãa
nhiïìu maãnh àúâi seä mêët dêìn. Chuáng seä chó coân trong sûúng khoái kyá ûác.
Chuáng laâ chûáng nhên lõch sûã cuãa möåt cöång àöìng nhoã. Chuáng ta, chùèng ai
laâ khöng nhúá àïën vaâ yïu quyá caái ngoä...
CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG
Xûa kia, àaä tûâ lêu röìi, caác höåi laâng àïìu coá choån hoa khöãi, hoa hêåu,
nhûng khöng öìn aâo, nhöån nhõp nhû bêy giúâ vaâ cuäng khöng cêìn phaãi cên,
ào, àong, àïëm.
Vñ duå nhû höåi laâng Àöìng Ky choån 16 nûä chûa chöìng khiïng kiïåu; höåi
laâng Caã úã Bûúãi choån caác cö gaái khiïng long àònh; höåi Chûä Àöíng Tûã tuyïín
caác cö gaái chêëp kñch; höåi Traâng Yïn choån 4 cö gaái chñt khùn vaânh dêy
vaâng, thùæt lûng xanh v.v... Nhûäng cö gaái àûúåc choån kïí nhû vaâo diïån hoa
hêåu, aá hêåu hoùåc non möåt chuát. Viïåc choån naây àûúåc tiïën haânh lùång leä.
Ngûúâi ta quan saát caác àöëi tûúång àûúåc choån haâng nùm trúâi vaâ coá so saánh
giûäa ngûúâi naây vúái ngûúâi khaác. Àûáng àêìu laâ möåt, hai võ chûác sùæc lõch
laäm, hiïíu àúâi vaâ taâi hoa cuâng vúái nhûäng võ quên sû “quaåt mo” cuãa hoå.
Viïåc tuyïín choån àûúåc tiïën haânh theo caác tiïu chuêín: thanh, sùæc, taâi,
duyïn. Sùæc taâi duyïn thò dïî hiïíu. Coân thanh thò röång nghôa hún, noá göìm:
nuå cûúâi, veã cûúâi, daáng àiïåu, cûã chó, ài àûáng tiïëp xuác v.v... vaâ nhêët laâ tiïëng
noái, caách noái nùng:
Ngûúâi xinh tiïëng noái cuäng xinh,
Ngûúâi gioân caái tónh tònh tinh cuäng gioân.
Vïì sùæc nhêën maånh veã àeåp hiïìn hêåu, nheå nhaâng nhû kiïíu mùåt Phêåt.
Mùæt phûúång, maây ngaâi. Mùæt phaãi daâi, sùæc kiïíu “nhaän trung hûäu thuãy”.
Löng maây phaãi boáng, coá daáng neát con ngaâi “ trûúâng mi hêu töë mao”
nghôa laâ löng maây daâi vaâ roä neát thò coá hïå thöëng löng toác phöìn thõnh. Da
trùæng nhû trûáng gaâ boác, daáng cao, moãng maây hay haåt. Coân treã tuöíi maâ
àaä mêåp seä bõ coi laâ “gaâ maái àoaãng”.
Chên daâi seä nhanh nheån, xöëc vaác, thanh tao maâ dûä döåi vïì àûúâng
chùn göëi. Àeåp mêëy maâ chên ài voâng kiïìng, chûä baát hoùåc “vú raác” khöng
àûúåc choån. Mùåt traái xoan dïî àûúåc chêëp nhêån hún caã. Möi àoã, muäi cao, maá
höìng, rùng àen àïìu laâ quan troång. Löng maây sùæc cuäng àûúåc àaánh giaá cao:
Coá rûãa thò rûãa chên tay,
Chúá rûãa löng maây chïët caá ao anh.
Eo thò phaãi thùæt àaáy lûng ong. Ngûúâi nhû vêåy vûâa kheáo chiïìu
chöìng laåi kheáo nuöi con. Buång leáp, ngûåc cao, lûng chûä cuå, vuá chûä têm laâ
lûng khöng thùèng àuöîn,
vuá cao vaâ nhoån.
Trong caác höåi laâng cuäng coá tuyïín hoa khöi nam. Àoá laâ caác “cö” maâ
ngûúâi ta goåi laâ “Àô àaánh böìng” do nam giúái àoáng giaã. Àuáng ra, ngaây xûa,
ngûúâi ta choån 2, 3 ngûúâi con trai coá daáng coá sùæc, nhanh nheån cêìm caái que
troân, sún son thïëp vaâng, àaánh vaâo möåt caái öëng keåp bao vaãi àûång böåt xaå
hûúng. Ngûúâi con trai ùn mùåc giaã con gaái àïåm vuá thêåt to, àêåp vaâo caái bao
thúm cho böåt tung ra, bay lïn nhû kiïíu bêy giúâ vêíy nûúác hoa quanh kiïåu
thaánh caái öëng thúm êëy goåi laâ “hinh böíng” (gêåy thúm). Àöång taác àêåp vaâo
bao thúm goåi laâ àaánh hinh böíng. Sau naây thêëy khoá goåi vaâ sai lïåch chûä
nghôa maâ goåi laâ “nûä àaánh böíng” röìi “Àô àaánh böíng”. Cuäng vïì sau naây,
ngûúâi con trai giaã gaái àeo tröëng cúm, vûâa ài vûâa luáng liïëng. Luác laâm ra
veã theån thuâng, luác laâm ra veã lùèng lú.
Coá möåt nùm úã laâng Caã, vuâng Bûúãi viïåc choån nhûäng ngûúâi àeåp
khöng àûúåc moåi ngûúâi taán thûúãng. Ngûúâi ta nghi coá öng trong ban giaám
khaão thiïn võ möåt cö gaái coá böå ngûåc mïnh möng. Sau ngaây höåi, àaám trai
laâng thûúâng kïí veâ:
Quan viïn chùèng biïët khen chï
Cûá vuá êëm gioã laâ phï “nhêët laâng”.
AÅ ÚÂI TÒNH RU
Thu ngöìi xuöëng ghïë cöng viïn. Chõ mïåt ruä qua mêëy ngaây nùçm trïn
xe lûãa chen chuác, öìn aâo, ngöåt ngaåt. Xuöëng ga laåi àuáng vaâo luác 1 giúâ saáng.
Nghe lúâi khuyïn cuãa moåi ngûúâi, chõ nguã gaâ nguã gêåt cuâng vúái möåt söë haânh
khaách trong ga, àúåi àïën khoaãng nùm giúâ sang múái vaâo thaânh Phöë. Chõ
phaãi ài möåt cuöëc xñch lö röìi gheá vaâo cöng viïn. Chõ soi gûúng, sûãa laåi maái
toác, nghó ngúi cho tónh laåi möåt chuát röìi múái tñnh àïën chuyïån ài tòm àõa
chó theo giêëy giúái thiïåu cuãa anh baån nhaâ baáo. Chõ say sûa ngùæm nghña
nhûäng daäy nhaâ cao vuát, dûång lïn nhû nhûäng con taâu àêåu bïën. Nhûäng
lêu àaâi laát àaá hoa, nhûäng ngöi nhaâ maâu sùæc, sûâng sûäng nhû trong
chuyïån cöí tñch , vûúân hoa xinh xùæn vaâ maát rûúåi ... Têët caã àïìu tûúi àeåp vaâ
hêëp dêîn khiïën chõ cûá ngùæm maäi khöng chaán mùæt. Phong caãnh laå àûa àïën
cho chõ nhûäng yá nghô caãm àöång. Àùåc biïåt, àêy àuáng laâ caái vûúân hoa laâm
nïn hai cêu haát thêåt àeåp:
Cöng viïn bûâng trong giêëc nùæng.
Chuyïån chuáng mònh ngaây xûa...
Àïën nhaâ chuã, Thu àûúåc àöi vúå chöìng treã tiïëp àaäi thêåt ên cêìn.
-Múâi chõ. Nhaâ baáo M.À giúái thiïåu chõ àïën àêy vúái chuáng töi tûác laâ chõ
úã cêëp “siïu” röìi - Anh chuã nhaâ noái.
Chõ vúå noái tiïëp:
- Múâi chõ vaâo nghó vaâ coi àêy nhû nhaâ mònh. Hai vúå chöìng gia chuã
coân treã. Hoå tranh nhau lêëy cöëc cheán, múã chai nûúác ngoåt, àûa khùn mùåt
cho Thu, xïëp àùåt haânh lyá vaâ giûúâng chiïëu ... Cùn phoâng böîng nhöån nhõp
hùèn lïn. Hoå hoãi khaách cêìn nhûäng gò àïí àaáp ûáng ngay. Hoå cöë gùæng laâm
sao àïí Thu àûúåc thoaãi maái. Ngaây mai, nhaâ vùn hoaá thaânh phöë khai maåc
liïn hoan haát ru. Chõ laâ ca syä àûúåc múâi àïën dûå maâ cuäng laâ àïën dûå thi. Àoá
laâ möåt cuöåc liïn hoan àöåc àaáo, giúái nhaåc sô khai thaác, nghiïn cûáu, sûu
têìm vaâ phöí biïën nhûäng baâi haát ru úã nhiïìu núi trong caã nûúác. Nhûäng
ngûúâi coá têm huyïët lo lùæng nhiïìu vïì tiïëng haát ru, tiïëng aå úâi vúâi vúåi muön
thuúã thûa thúát. dêìn. Caác baâ, caác chõ àaä quïn bùéng ài caái thiïn sûá ru húâi
cuãa mònh. Tònh traång naây laâm cho “àöìng ruöång” di saãn vùn hoaá cuãa dên
töåc bõ baåc maâu. Liïn hoan àûúåc hûúãng ûáng nhiïåt hïåt. Nhiïìu baâ meå tuöíi
cao àïën baãy mûúi cuäng hùng haái tham gia cuâng vúái caác ca syä treã mùng.
Nhaåc sô X.H nöíi tiïëng, coá mùåt trong ban giaám khaão cuäng lïn thi mêëy baâi
haát ru thêåt sêu lùæng. Veá chöî ngöìi àaä àûúåc baán hïët tûâ mêëy höm trûúác.
Ngûúâi ta phaãi kï thïm ghïë phuå. Thu àaä chuêín bõ kyä haânh trang cuãa
mònh. Chõ àaä coá möåt caái vöën khaá phong phuá àïí thïí hiïån nhûäng baâi haát
ru cuãa mònh. Trong nhûäng lêìn ài biïíu diïîn, chõ àaä qua nhiïìu núi, hoåc têåp
caác cuå giaâ, caác nghïå nhên vaâ thuöåc chûâng nùm mûúi àïën saáu mûúi baâi.
Nhûng chõ àïí têm höìn nhiïìu vaâo nhûäng caánh coâ bay laã bay la hay vö
têån, möåt vaâi àoaån hay nhêët trong Lúä bûúác sang ngang, trong Truyïån
Kiïìu, Àöìng tiïìn Vaån Lõch, nhûäng lúâi ru xa xûa maâ chó vaâi neát cuäng àaä
gêy xao xuyïën loâng ngûúâi nhû: Treâo lïn cêy bûúãi haái hoa; Ra àûúâng
ngûúâi tûúãng coân son, vïì nhaâ thiïëp àaä nùm con cuâng chaâng,” Bao giúâ
traåch àeã ngoån àa; Bao giúâ anh lêëy àûúåc naâng. Trïn trúâi coá àaám mêy
xanh. ..
Anh Trang cuâng mêëy chõ haâng xoám chuyïån troâ vúái khaách nhû thïí
vúái nhûäng ngûúâi baån quen biïët tûâ lêu. Moåi ngûúâi hoãi chuyïån xung quanh
nhûäng baâi haát àûúåc khen ngúåi hïët lúâi cuãa Thu vaâ vïì cuöåc liïn hoan haát
ru ngaây mai. Tûâ trong bïëp chõ Trang noái voång ra:
- Nem raán xong röìi àêëy nheá!
Thu tûúãng nhû lúâi noái cuãa chõ Trang coá caã muâi thúm phûác cuãa caác
moán ùn àùåc biïåt, ùn möåt miïëng laâ nhúá maäi. Cuöåc trao àöíi vêîn tiïëp tuåc söi
nöíi öìn aâo. Böîng coá tiïëng chaáu beá khoác theát lïn. Chõ Trang xin löîi, vaâo bïë
con vaâ cho con buá. Àûáa beá moåc rùng. Meå noá ru maäi vêîn khöng nñn vaâ
khöng chõu buá. Anh Trang liïìn tranh lêëy ùém con, ra hiïåu cho vúå tiïëp
khaách thay mònh. Anh bïë àûáa beá trïn tay khöng àûúåc goån gaâng, àu àûa
möåt caách vuång vïì. Noá vêîn khöng nñn. Anh baão:
-Chaáu noá quen baâ ru cú! Höm nay baâ chaáu vïì quï... Hai vúå chöìng
chuã nhaâ söët ruöåt. Möåt phêìn vò àûáa con khoác caâng to. Möåt phêìn ngaåi laâm
phiïìn loâng khaách.
- Anh àûa chaáu cho em naâo. Em seä cöë döî cho chaáu nñn.
- Thu vûâa noái vûâa chòa tay àúä lêëy àûáa beá.
Àûáa beá tûúãng mònh nùçm trong voâng tay cuãa meå noá. Nhûng röìi noá
hiïíu ra, thêëy mònh lêìm. Noá laåi caâng khoác theát lïn. Thu liïìn àu àûa àûáa
beá, mùæt dõu daâng nhòn beá vaâ cêët lúâi ru vúâi vúåi...
Àöìng tiïìn Vaån Lõch, anh thñch böën chûä vaâng.
Cöng anh dan dñu vúái naâng bêëy lêu
Bêy giúâ naâng lêëy chöìng àêu...
Khi xûa thïì thöët möåt hai
Giúâ àêy gheá noán ngang vai chaâng chaâo...
Nguã ài con...
aå úi... Böìng böng...
Böìng böìng bïë bïë böìng böìng.
Coâ con theo meå ra söng àùæm àoâ
Àùæm àoâ ûúát hïët thên coâ
Coâ con coâ meå loâ doâ sang söng...
Gioång Thu mûúåt maâ. Chõ thêåt say sûa. Trong têm höìn chõ naáo nûác
nhûäng aáng dên ca bêng khuêng, tiïëng voäng trûa heâ, laân gioá sêìu vônh
cûãu... Nhûäng caái àoá chaâo múâi sûå saáng taåo, laâm cho lúâi ru cuãa chõ trúã nïn
bay böíng, àûúåm buöìn maâ ngoåt ngaâo tha thiïët. Chõ hoaâ nhaáp vaâo têm
traång cuãa nhûäng nhên vêåt huyïìn aão trong nhûäng cêu haát ru truyïìn qua
nhiïìu àúâi ngûúâi. Chõ laâm sûäng laåi caái nöîi àau xoát cuãa cùåp vúå chöìng Vaån
Lõch. Baãn thên chõ cuäng tûâng laâ con coâ theo meå qua söng... Tiïëng ru cuãa
chõ xuêët thêìn, du dûúng hún bao giúâ hïët. Thïë laâ, tûâ luác naâo khöng biïët,
caã gian phoâng, gian bïëp trúã nïn im phùng phùæc, traân ngêåp tiïëng ngên
nga trêìm böíng xa xöi, mú höì, àùæm àuöëi... Moåi ngûúâi bõ nhûäng lúâi ru thöi
miïn àïën thêîn thúâ, laåi thïm mêëy baâ laáng giïìng uâa sang ngöìi chêåt kñn caã
gian phoâng. Chõ Trang ngöìi trïn ghïë, hai tay bùæt cheáo trûúác ngûåc ngaã
ngûúâi vïì phña Thu. Gioång haát xao xuyïën cûá cuöìn cuöån chaãy nhû möåt
doâng suöëi, tùæm cho àûáa beá, laâm cho noá nñn bùåt röìi nguã. Sûå thûåc, Thu
chûa coá àûúåc niïìm vui laâm meå. Chõ ùém àûáa beá trong tay, nhúá àïën lúâi meå
ru ma â tûúãng tûúång ra têët caã. Chõ cuäng nghô àïën àûáa con sau naây cuãa
mònh. Chõ mï mïåt ngùæm caái muäi Hy Laåp rêët xinh, àöi möi àoã tûúi vaâ múá
toác àen nhaánh cuãa àûáa beá. Chõ sung sûúáng àïën cûåc àiïím àûúåc biïët laâ viïåc
biïíu diïîn cuãa mònh àaä ru àûúåc àûáa beá tiïn àöìng nguã ngon giêëc.
- Öi sao cö haát hay thïë.
- Mai vaâo thi, cö àõnh haát baâi gò naâo? Chùæc laâ cö phaãi àoaåt giaãi nhêët.
Cö haát hïåt nhû meå töi ru töi ngaây xûa, coá àiïìu hay hún nhiïìu
- Baâ Ba xuyát xoa khen röìi àïën nùæm lêëy tay Thu. Baâ ngêín ngú lêìn cöí
tay, vuöët
toác vöî lïn vai Thu. Chõ ca sô cuäng bêng khuêng nhû ngûúâi say rûúåu
chùèng nghe thêëy tiïëng moåi ngûúâi khen ngúåi mònh: Chõ nhêëm nhaáp caái
nöîi mïìm hûng phêën êm thêìm maâ dûä döåi do àûáa beá mang laåi.
- Cö úi! Ngaây mai cö cûá haát nhûäng baâi ru naây. Tiïëng haát coá “thïí ru
nguã àûúåc caác chaáu beá vaâ ngay caã ngûúâi lúán nûäa. Ngûúâi lúán cuäng cêìn ru
àêëy
- Möåt baâ khaác noái.
- Thu úi! Höm nay chõ ru àûúåc chaáu nguã, nhûng ngaây mai trúã ài, khi
chõ trúã vïì nhaâ thò ai ru àûúåc chaáu nhó?
- Em seä daåy chõ - Thu cûúâi, tûúi tùæn maâ mú maâng.
- Chõ coá thïí daåy töi nhúá lúâi ru. Nhûng caái gioång haát, laâm sao töi coá
àûúåc? Vaâ caã caái daáng dêëp ru chaáu?... Seä coá bùng caát seát giuáp chõ thïm.
- Khöng àûúåc àêu ...
* *
*
Mêëy höm sau, àûáa beá nùçm trong loâng meå. Noá aáp mùåt vaâo bêìu vuá
meå noá, nghe nhûäng lúâi haát ru qua bùng caát seát ghi nhûäng tiïët muåc haát ru
cuãa buöíi liïn hoan. Trong àoá, coá mêëy baâi haát ru do Thu biïíu diïîn. Öi?
Chó mêëy baâi haát ru nheå nhaâng êëy maâ coá àuã caã àïm trùng saáng, buåi tre
xaâo xaåc, lúâi trao duyïn röìi traách moác, húân döîi, àùçm thùæm, tha thiïët, trao
tònh... Bao nhiïu hònh aãnh vaâ êm thanh cûá xoùæn lêëy nhau maâ bêåp bïình
tröi nöíi... Tuy cuäng vêîn caái gioång cuãa Thu, nhûng khöng hay àûúåc bùçng
caái buöíi Thu ru chaáu nhoã con chõ Trang aå úâi tònh ru seä coân maäi vúi thúâi
gian
NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU
Àoá laâ vaâo khoaãng nùm 1949, àûúâng qua ghïình Quïåt Tuyïn Quang
thûúâng coá nhiïìu ngûúâi ài qua. Hoå laâ nhûäng böå àöåi, caán böå àoaân thïí,
nhûäng ngûúâi úã dûúái xuöi lïn. Hoå ài men theo búâ con söng Lö, ài maäi vaâo
sêu trong phña rûâng, qua möåt traåi laâm giêëy múái dûång lïn cuãa nhûäng gia
àònh ngûúâi laâng Bûúãi. Tûâ chöî naây, hoå laåi toaã ài nhiïìu núi: Chiïm Hoaá,
Cêìu Hai, Quaãng Naåp, quaán öng giaâ... Ngûúâi úã phña trïn ài xuöëng, ngûúâi
phña dûúái ài lïn, cûá nûúâm nûúåp. Hoå àïìu phaãi nguåy trang bùçng laá cêy,
caânh cêy.
Bïn nhûäng quaäng àûúâng múái hònh thaânh naây moåc ra mêëy caái quaán
nhoã àún sú. Àoá laâ nhûäng quaán nhoã àïí ngûúâi qua laåi dûâng chên uöëng baát
nûúác, ùn quaâ baánh hoùåc huát àiïëu thuöëc laâo. Cuäng coá ngûúâi uöëng möåt, hai
cheán rûúåu trùæng goåi laâ coá chuát “phûâng phûâng” àïí hùng haái lïn àûúâng.
Nghó ngúi xong, hoå ài tiïëp. Vui nhêët laâ khi coá möåt nhoám “tuyïn truyïìn”
saâ vaâo quaán. Nam coá, nûä coá, hoå mang theo mêëy cêy àaân, cêy saáo, cûúâi
cûúâi noái noái... Hoå haát nhûäng baâi ca khaáng chiïën vaâ laáy ài laáy laåi nhûäng
àoaån:
Ngaân bao huâng binh tiïën lïn
Búâ coäi... vang lûãng cêu quyïët chiïën...
Bûúác ta ài... theo tiïëng xuêët quên oai huâng...
Quï hûúng ta... àeåp lùæm...
Moåi ngûúâi àïìu xuám laåi, vêy lêëy caái quan Hoå haát theo vaâo, cuâng vöî
tay. Treã coá, giaâ coá. Nhaåc sô Buâi Cöng Kyâ öm àaân ghi ta, nhaãy ra ngoaâi,
trònh baây baâi haát:
“Ta laâ gûúm traáng sô... “? Anh àûúåc hoan nghïnh nhiïåt liïåt Sau möåt
luác, nhoám tuyïn truyïìn phaãi lïn àûúâng ngay. Ngûúâi ài, keã úã nhiïåt tònh
vêîy tay, chaâo hoãi nhau, heån gùåp laåi nhû nhûäng ngûúâi àaä thên thiïët tûâ
lêu...
Coá nhûäng buöíi yïn aã, búâ söng vùæng, quaán thûa khaách. Chõ chuã
quaán “nghiïåp dû” lui vaâo phña liïëp bïn caånh, nùçm voäng ru con. Chõ àûa
voäng, keäo keåt, ru con bùçng àuã caác laân àiïåu. Chõ cuäng ru caã chñnh trõ nûäa
vúái caái gioång trêìm trêìm rêët “truyïìn caãm. Naâo laâ nhûäng àoaån hay nhêët
trong Truyïån Kiïìu, Lúä bûúác sang ngang... Naâo laâ nhûäng baâi ca dao chêëp
chúái nhûäng caánh coâ caánh vaåc...Coá luác chõ nhùæc àïën möåt vaâi núi thên yïu
cuãa chõ:
Ai lïn xûá Laång cuâng anh
Boä cöng baác meå sinh thaânh ra em
Tay cêìm bêìu rûúåu, naåm nem
Maãi vui quïn hïët lúâi em dùån doâ...
Röìi àïën:
Con coâ lùån löåi búâ söng
Gaánh gaåo àûa chöìng, tiïëng khoác nó non
Naâng vïì nuöi caái cuâng con
Àïí anh ài traãy nûúác non Cao Bùçng...
Hoãi ra múái biïët, chõ laâ ngûúâi úã phöë Trêìn Hûng Àaåo, Haâ Nöåi lïn àêy.
Chõ coá daáng möåt cö giaáo taãn cû, sùæc saão hiïíu biïët röång, nheå nhaâng lõch
thiïåp. Chõ coá caái veã àeåp cuãa nhiïìu núi cöång laåi. Caác chuá lñnh treã rêët kñnh
mïën chõ, luön giuáp àúä chõ. Hoå phaát hiïån úã chõ coá nhiïìu àiïìu bñ mêåt àaáng
quyá. Chõ laâ ngûúâi Taây, nhûng chõ sinh ra úã Laång Sún maâ àûúåc ùn hoåc taåi
Haâ Nöåi tûâ beá. Vöën liïëng tiïëng Phaáp cuãa chõ khaá töët. Chõ hay àoåc saách.
Laåi möåt àiïìu bñ mêåt nûäa, chõ laâ con möåt viïn quan cêëp cao cuãa chïë àöå cuä.
Nhûng öng cuå laåi àûúåc caách maång giaác ngöå vaâ ài theo khaáng chiïën. Töí
tiïn cuãa chõ laâm quan triïìu Lï, àûúåc triïìu àònh cûä lïn cai quaãn miïìn nuái
vaâ trúã thaânh nhûäng ngûúâi con xûá Laång... Chõ giuáp àúä tröng nom viïåc gia
àònh cho chöìng miïåt maâi vaâo nhûäng cöng viïåc cuãa khaáng chiïën. Chöìng
chõ laâ möåt caán böå cao cêëp cuãa Chñnh phuã Cuå Höì. Öng rêët coá uy tñn vúái
nhên dên trong nûúác vaâ caã nûúác ngoaâi. Öng laåi laâ möåt hoåc giaã treã...
Chiïìu höm àoá, quaán àoã lûãa. Töi àïën chaâo chõ àïí àïm ài. Cöng taác
theo àún võ. Leä dô nhiïn laâ phaãi giûä bñ mêåt. Töi lùång leä bûúác vaâo quaán,
thêëy chõ àang thiu thiu, mú maâng, nûãa thûác nûãa nguã... Töi ngöìi yïn, tön
troång nhûäng giêy phuát naây... Chõ cêët nheå lúâi ru:
Non söng khaáng chiïën trûúâng kyâ
Meå theo tiïëng goåi...ú.ú... quïn thò phêën son...
Lúâi ru cûá nhùæc ài nhùæc laåi, luác gêìn guäi luác xa xùm vaâ nhoã dêìn... Töi
lùång ngûúâi, thûúãng thûác êm àiïåu vaâ nöåi dung sêu sùæc cuãa lúâi ru. Dû võ
cuãa noá ngên ài ngên laåi trong töi. Möåt niïìm vui àûúåm chuát buöìn man
maác lan toaã trong töi. Töi thêëy luác naây àêy, chõ laâ möåt thiïn thêìn, laâ möåt
huyïìn thoaåi.
Chõ laâ möåt ngûúâi trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi coá möåt cuöåc àúâi nhû
thïë, coá möåt tinh thêìn, möåt khaát khao nhû thïë trong möåt thoaáng lõch sûã
cuãa dên töåc. Biïët hy sinh, biïët chúâ àúåi laâ möåt huyïìn thoaåi.
Trong lúâi ru, lêëp laánh nhûäng kyá ûác cuãa thúâi xa xûa haâo huâng,
nhûäng àau thûúng oaán hêån cuãa dên töåc, coá tiïëng goåi cuãa cha öng thuâa
trûúác, nhûäng tiïëng vêîy gioá cuãa lõch sûã. Töi àaä sûu têìm nhiïìu baâi haát ru,
nhiïìu ca dao... Nhûng, giúâ àêy múái thêåt sûå coá àûúåc möåt êën tûúång maånh.
Chõ nùçm öm con, chiïëc voäng àu àûa, ài laåi. Xa xa, doâng söng chaãy
nhû luåa, mêëy taâu chuöëi trong vûúân phêët phú, lûãa trong bïëp bêåp buâng. Xa
chuát nûäa.. coá tiïëng suáng... Têët caã, têët caã àïìu laâ hiïån thûåc. Nhûng khi lúâi
ru tuyïåt vúâi vûâa àûúåc cêët lïn, têët caã àaä trúã nïn huyïìn thoaåi ...
Möåt laát sau, chõ dêåy. Töi tûâ biïåt chõ. Chõ baão: “Luön nhùæn tin vïì
nheá ...”.
Thïë röìi nhiïìu nùm thaáng tröi qua, töi laâ chuyïn viïn vùn hoaá. Töi
gùåp chõ, luác naây chõ àaä lïn baâ. Baâ múâi töi àïën thùm phoâng triïín laäm
tranh cuãa baâ. Baâ àaä trúã thaânh hoåa sô vaâ àaä coá triïín laäm riïng vúái chûâng
30 bûáa tranh maâu dêìu... Trong àoá, coá möåt bûác baâ veä vïì caái quaán taãn cû
khi xûa. Caái quaán toaân tre, nûáa bïn söng coá ngûúâi meå ru con trïn voäng...
bïn caånh bûác trong naây coá doâng chûä: “Tuyïåt àöëi khöng baán”... Töi laåi goåi
baâ bùçng chõ.
Chõ múâi töi uöëng caâ phï, nhùæc laåi möåt chuát xñu caái daâo ngaây xûa.
Chõ noái laâ thñnh. Töi chùèng noái gò, chó àoåc kheä : Non söng khaáng chiïën
trûúâng kyâ... “Meå theo tiïëng goåi quïn thò phêën son...”. Chõ cuái xuöëng, xuác
àöång Möåt ngûúâi àaân öng ùn mùåc chónh tïì, àïën bïn caånh baân, cuái nheå
ngûúâi chaâo töi. Chõ ngûúác mùæt lïn, baão: “Con chaâo chuá Hoaâng ài ... möåt
giúâ nûäa meå vïì ...”. Ngûúâi con chaâo töi röìi ài.
Chõ noái vúái töi: “Àêëy thùçng beá nùçm voäng nùm xûa maâ chuá khen noá
coá àöi maá nhû hoa höìng maâ laåi ngoåt êëy Bêy giúâ noá laâ tiïën sô myä hoåc”. Töi
baão: vêng.. töi tin tûúãng vaâo nh uáng ngûúâi nhû chõ, nhû con chaáu chuáng
ta... Töi coá niïìm tin maâ”?..
CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT
NAÂNG HUÏÅ
ÚÃ gêìn höì Hoaân Kiïëm, vïì phña àûúâng Baão Khaánh ài lïn möåt chuát, coá
ngöi àïìn Haâng Tröëng. Ngöi àïìn hai têìng giaãn dõ, maâu vaâng. Nhûäng ngaây
rùçm, möìng möåt, lïî, Tïët, caác con cöng àïå tûã, khaách thêåp phûúng têåp nêåp
àïën lïî baái, khoái hûúng nghi nguát, chùèng luác naâo dûát. Khi xûa, úã núi àêy
àaä coá vaâi lêìn töí chûác höåi thi àaân àaáy. Àaân àaáy laâ loaåi àaân àùåc biïåt coá cêìn
daâi 1m20 vúái khuön thuâng àaân hònh chûä nhêåt khöí 0,03 x 0,18 x 0,09m.
Khöng coá mùåt hêåu. Àaân coá ba dêy goåi laâ àaân ca truâ hoùåc àaân aã àaâo tiïëng
àaân coá thïí àanh, cuäng coá thïì mïìm, nhêën nhaá, bêng khuêng. Tiïëng àaân
àuåc trêìm, sêu lùæng. Cuöåc thi thu huát sûå coá mùåt cuãa nhiïìu thêìy àaân caác
núi nhû Nam Àõnh, Thaái Bònh, Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi... Thöi thò
àuã mùåt anh taâi.
Tiïëng àaân àaáy chó àûúåc böåc löå hïët caái “höìn” cuãa noá khi noá àaân cho
gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa àaâo nûúng coá àiïím tiïëng tröëng chêìu haâo
hoa, phong trêìn. Vò vêåy, thêìy àaân phaãi coá sûå giuáp àúä cuãa àaâo nûúng vaâ
ngûúâi àaánh tröëng chêìu. Caác àaâo nûúng nuöåt naâ, phêën son, xiïm aáo ài laåi
xïnh xang laâm ngêy ngêët caã möåt vuâng.
Àeåp nhû aã àaâo maâ laåi. Nhûng chûa hïët, caác naâng coân laâ nhûäng con
sún ca. Tiïëng haát cuãa hoå coá thïí an uãi àûúåc cuöåc àúâi laâm cho moåi ngûúâi
xao xuyïën, ngêët ngêy.
Chñnh vò vêåy maâ caác danh sô, nhûäng khaách vùn chûúng ûa àaân haát
cuäng khöng thïí khöng tuå têåp laåi úã núi àêy àïí tòm yá thú, neát nhaåc, àïí say
sûa àoáng vai nhûäng ngûúâi khaách àa tònh. Thaãng hoùåc coá chaâng trai ùn
mùåc baãnh bao, noái nheå nhaâng: “Xin quyá àaâo nûúng cho nghe khöí giai
nhên nan taái àùæc... choát yïu hoa nïn dan dñu vúái tònh...”, lúâi thónh cêìu
cuãa chaâng trai àûúåc àaáp ûáng tûác khùæc. Núi àêy cuäng àûúåc goåi laâ xoám
Haâng Hoa. Vaâo nhûäng nùm 1900, nûúác höì coân ùn vaâo phöë Haâng Tröëng.
Caác gia àònh trong phöë bùæc cêìu ra ngoaâi höì, tùæm giùåt, rûãa rau, vo gaåo...
Xa xûa hún nûäa, núi àêy nguyïn laâ thön Cûåu Lêu, keáo daâi ra têån
khu vûåc maâ sau naây laâ nhûäng phöë Traâng Tiïìn, Haâng Khay. Àêët taâi hoa,
xûúáng ca luön luön coá tiïëng àaân tiïëng phaách. Khön khñ thúm lûâng hûúng
hoa, son phêën. Maãnh àêët naây sinh ra Nguyïîn Thõ Huïå. Naâng laâ con gaái
möåt võ quan thaái y. Naâng coá tû chêët thöng minh tûâ nhoã nïn cha cho theo
àoâi àeân saách vaâ trúã thaânh möåt cö gaái gioãi vùn chûúng, thöng kinh sûã.
Naâng mï ca haát. Nhûäng phaách gioân tan cuãa naâng reo lïn laâm cho caác bêåc
àaân chõ trong xoám phaãi ngêín ngú. Laåi nûäa, naâng quaá xinh àeåp, sùæc nûúác
hûúng trúâi. Khöng thiïëu gò nhûäng sô tûã haâo hoa phong nhaä, nhûng khaách
vùn chûúng ngêëp ngheá, mïën möå. Nhûng, thêåt khöng may, nùm naâng 16
tuöíi, ngûúâi cha qua àúâi, meå lêm bïånh nùång. Caãnh nhaâ sa suát, naâng phaãi
theo chõ em trong xoám luyïån têåp ca, muáa vaâ haânh nghïì àïí nuöi meå, nuöi
em. Múái vaâo nghïì maâ taâi nùng nhiïìu mùåt cuãa naâng àaä vûúåt qua caác chõ
em àïën mûác khöng coá àoåi thuã. Gioång haát vaâ tiïëng phaách cuãa naâng àaä
giêy nïn nhûäng vûúng vêën, bêng khuêng thêëp thoaáng trong caác ngoä xoám
bïn mùåt höì lau laách... Chêët gioång ngoåt ngaâo daáng muáa lung linh, danh
tiïëng cuãa naâng vang döåi gêìn xa, khùæp kinh thaânh.
Daåo êëy, phuã chuáa múã tiïåc lúán. Giaáo phûúâng àûúåc cûã vaâo haát muáa
cho nhaâ chuáa. Thêëy naâng coá taâi sùæc siïu nhên ài àûáng coá lúâi thú tiïëng
nhaåc, laåi gioãi thú vùn, chuáa ra lïånh giûä naâng úã laåi trong phuã. Naâng khoác
vúái caã keáp àaâo. Öng naây noái lúán: “Naâng laâ ngûúâi cuãa töi”. Öng liïìn bõ lñnh
xaách naách, vûát ra ngoaâi àûúâng. Vïì sau, öng chaán àúâi, khöng àaánh àaân
nûäa, khöng àïåm àaân cho tiïëng haát bêët cûá möåt ca nûúng naâo. Chó khi naâo
àaân cho naâng Huïå haát thò tiïëng àaân múái àñch thûåc laâ tiïëng àaân cuãa têm
höìn öng. Öng boã nghïì àaân, ài lang thang. Chuáa Trõnh phong cho naâng
Huïå laâ Ngoåc Kiïìu phu nhên, tröng coi ban nûä nhaåc. Chuáa laåi sai laâm cho
meå naâng möåt ngöi nhaâ nhoã àïí naâng ài vïì cho tiïån. Àïën khi àûáng tuöíi,
naâng xin pheáp chuáa cho vïì úã hùèn taåi ngöi nhaâ naây àïí phuång dûúäng meå
giaâ. Naâng vêîn tiïëp tuåc nghiïåp cêìm ca. Núi úã cuãa naâng laåi laâ núi ài lai cuãa
nhûäng bêåc danh cêìm, danh ca möåt thuãa. Khi naâng tûâ giaä coäi àúâi, núi àêy
trúã thaânh möåt ngöi àïìn goåi laâ àïìn Àöng Hûúng. Naâng àûúåc dên chuáng
thúâ cuáng vúái danh hiïåu Àöng Hûúng thêìn nûä.
Cuâng vúái cêu chuyïån kïí trïn, trong dên gian coân coá möåt chuyïån
nûäa kïí vïì naâng. Cêu chuyïån nhû sau: Àaâo nûúng Nguyïîn Thõ Huïå bõ
boån hoaån quan bùæt, naåp cho phuã chuáa, gheáp vaâo töåi nûä nhaåc. Naâng àûúåc
chuáa nïí vò nêng niu. Chñnh phi cuãa chuáa rêët àöîi lo súå vò naâng coá thïí
chiïëm mêët àõa võ cuãa baâ. Baâ rùæp loâng haåi naâng.
Baâ goåi naâng àïën cung riïng cuãa mònh, chuyïån troâ thên mêåt, kïët
nghôa thaânh chõ em. Àiïìu naây laâm cho chuáa rêët haâi loâng. Möåt höm, baâ eáp
naâng uöëng rûúåu coá pha gan cöng khiïën naâng vûâa bõ say, vûâa bõ àêìu àöåc.
Baâ chñnh phi liïìn lïånh cho boån tay chên khiïng naâng ài, chön söëng.
Chön xong, moåi vïët tñch àûúåc xoáa ài rêët kyä. Êm mûu naây àûúåc xuác tiïën
rêët bñ mêåt. Khi chuáa nhúá túái hoãi àïën naâng thò caác quan àïìu noái laâ naâng
àaä boã ra ài möåt luác naâo àoá maâ chùèng ai hay biïët, vaâ röìi, nhaâ chuáa cuäng
quïn naâng ài. Chó coá nhûäng chõ em ca nûúng, nhûäng ngûúâi yïu mïën
naâng, yïu tiïëng haát cuãa naâng nhoã nhûäng gioåt nûúác mùæt thûúng tiïëc maâ
thöi. Khöng ngúâ, àûúåc ba nùm sau, baâ chñnh phi bõ bïånh àiïn daåi, luác
mï, luác tónh. Thónh thoaãng,baâ laåi vûâa noái vûâa khoác: “Àaáng thûúng quaá...
sao maâ noá laåi àeåp àïën thïë, laåi haát hay àïën thïë... Àïën ta cuäng phaãi mï
noá”... Nhiïìu thêìy thuöëc gioãi khùæp núi àûúåc vúâi àïën cuäng khöng chûäa chaåy
nöíi. Möåt höm, vaâo möåt buöíi chiïìu, quêìn aáo taã túi, baâ chaåy ra khoãi cung,
túái bïn búâ höì, chó àuáng vaâo caái núi maâ mêëy nùm trûúác boån tay sai cuãa baâ
àaä chön Thõ Huïå röìi heát to lïn:Àêy naây, noá nùçm àêy. Ta àaä giïët noá ...
Trúâi úi ? ... Ta àaä giïët em ...” Heát xong, baâ ngaä vêåt xuöëng, tùæt thúã.
Àïm àoá, nhûäng ngûúâi yïu mïën naâng àaä àaâo chöî àêët êëy lïn. Hoå thêëy
naâng Huïå. Haâi cöët cuãa naâng àûúåc xïëp vaâo möåt caái tiïíu saânh vaâ àûúåc àem
chön úã dûúái nïìn nhaâ cuãa naâng. Vaâ ngöi àïìn àûúåc lêåp nïn àïí hûúng khoái
cho naâng. Moåi ngûúâi thùæp nhûäng neán hûúng àïí tiïëc thûúng naâng vaâ àïí
noái lïn rùçng taâi hoa vaâ nhan sùæc cuãa naâng laâ bêët tûã, vaâ caái chïët oan
khiïn bi thaãm cuãa naâng àûúåc ghi vaâo bia miïång muön àúâi...
Àïìn Haâng Tröëng bêy giúâ, chñnh laâ àïìn Àöng Hûúng êëy.
TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU
Taãn Àaâ Nguyïîn Khùæc Hiïëu lïn ba tuöíi thò böë mêët. Meå öng laâ vúå ba,
phaãi boã nhaâ ra ài cuâng cö con gaái nhoã. Baâ laâ möåt ca sô taâi hoa, nhan sùæc.
Baâ ra ài vúái têëm loâng cuãa möåt ngûúâi meå cao caã, phi thûúâng àïën nöîi cuöåc
àúâi chêåt heåp khöng hiïíu nöíi. Tûâ àoá, cêåu êëm Hiïëu söëng vúái ngûúâi anh
cuâng böë khaác meå. Luác 5 tuöíi, cêåu àaä biïët àïën cêu: “àûúâng hoa son phên
àúåi”.
Cêåu àûúåc hoåc nhiïìu coá khiïëu vùn thú vaâ cuöåc àúâi xï dõch theo
àûúâng hoan löå nay àêy mai àoá cuãa ngûúâi àúä àêìu Vò vêåy öng àûúåc daåy döî
theo khoa cûã cuãa nghiïåp nhaâ khoa baãng àaä saáu àúâi laâm quan. Nhûng
àïën luác cêåu mûúâi lùm, mûúâi saáu tuöíi, caãnh nhaâ lêm vaâo thïë tuáng quêîn,
ngheâo khöí. Nùm mûúâi baãy tuöíi, àaä coá baâi àùng baáo. Cêåu êëm cûåu hoåc àûúåc
rêët nhiïìu qua tiïëp xuác vúái nhûäng cuöën saách cuãa phûúng Têy àûúåc dõch
qua Haán vùn. Chñnh nhûäng cuöën saách àoá àaä thöíi vaâo öng nhiïìu tû tûúãng
múái meã. Thïë laâ trong öng àaä àûúåc thöíi lïn nhûäng trêån mûa Êu, gioá AÁ.
Haânh trang cuãa Taãn Àaâ ngöín ngang nöîi loâng vúái laâng Khï Thûúång, Bêët
Baåt, Haâ Têy, loâng say mï veã àeåp cuãa àêët nûúác, loâng yïu quyá moåi ngûúâi,
vïì hònh aãnh taâi hoa vaâ àêìy bi kõch cuãa ngûúâi meå vaâ em gaái, mong muöën
laâm möåt viïåc gò giuáp nûúác maâ khöng àûúåc, caái ngheâo àoái dûä döåi luön baám
chùåt lêëy mònh... öng ài khùæp núi, tûâ Nam chi Bùæc, vûâa laâm thú vùn, vûâa
laâm keã giang höì phiïu baåt. öng gùæn cuöåc àúâi cuãa mònh vaâo söë phêån àêët
nûúác. Trong khoaãng 20 nùm, tûâ 1915-1935, öng àaä traãi qua nhiïìu cöng
viïåc mïåt nhoåc, àêìy khoá khùn: laâm thúå, laâm vùn, laâm chuã buát nhiïìu taåp
chñ, dõch thuêåt, múã nhaâ xuêët baãn àïí tûå nuöi mònh. öng cam chõu ngheâo
naân, vêët vaã söëng tûå do phoáng khoaáng chûá khöng chõu ài laâm quan, mùåc
duâ möåt söë nhûäng ngûúâi hoå haâng thên thñch vaâ baån beâ sùén saâng thu nhêån
hoùåc tiïën cûã öng.Cuöåc söëng no àuã, giaâu sang khöng caám döî àûúåc öng.
Trong khoaãng 20 nùm naây, öng àaä viïët haâng loaåt taác phêím àöì söå vúái
nhiïìu hònh thûác: thú, vùn, baáo, dõch thuêåt biïn kõch, laâm caác baâi haát cho
caác kiïíu diïîn xûúáng dên gian vaâ ca kõch cöí truyïìn... ÚÃ mùåt naâo öng cuäng
thïí hiïån àûúåc sûå sùæc saão, coá goác caånh, àöåc àaáo, taâi hoa, traân àêìy tònh caãm
vúái con ngûúâi vaâ cuöåc söëng. Öng coá caách nhòn, caách hiïíu, caách noái riïng
cuãa mònh. Chêët vaâ lûúång nhûäng cuöën saách vaâ nhûäng trang baáo cuãa öng
laâm rûåc rúä caã möåt thúâi kyâ. Nhaâ thú Xuên Diïåu àaä viïët: Taãn Àaâ laâ thi sô
àêìu tiïn, múã àêìu cho thú Viïåt Nam hiïån àaåi. Taãn Àaâ laâ ngûúâi thûá nhên
àaä coá can àaãm laâm thi syä möåt caách àaâng hoaâng, baåo daån. Öng daám giûä
möåt baãn ngaä, daám giûä möåt caái töi... “.Ta coá thïí thêëy caái töi cuãa öng àùæt
giaá vò noá cuäng laâ caái töi cuãa àaåi àa söë. Caái vui, caái buöìn, caái giêån dûä, caái
húân döîi cuãa öng cöång hûúãng vúái caái vui, caái buöìn, caái húân döîi cuãa moåi
ngûúâi. Baâi thú “thïì non nûúác” cuãa öng àaä laâm rung àöång têm höìn bao thïë
hïå. Ai nêëy àïìu thuöåc loâng laâ vò nhên dên luác êín, luác hiïån àïìu coá möåt lúâi
thïì son sùæt, thûúng nûúác non tûúi àeåp bõ chaâ àaåp vaâ quyïët chñ traã núå non
söng, tö àiïím non söng cho con chaáu mai sau. Caái lúâi thïì maâ têët caã moåi
ngûúâi Viïåt Nam àïìu coá trong loâng àoá thöëng nhêët vúái àêìu àïì vaâ nöåi dung
baâi thú “Thïì Non nûúác”?
Öng cuäng kïu goåi moåi ngûúâi böìi laåi Bûác dû àöì àaä raách naát qua 4 baâi
thú tha thiïët... trònh baây rùçng baãn àöì cuãa àêët nûúác bõ raách naát, chuáng ta
phaãi quyïët têm böìi laåi vaâ hy voång, tin tûúãng seä laâm àûúåc cöng viïåc vaá
trúâi lêëp biïín àoá. Baâi “Thïì non nûúác “, “Bûác dû àöì” cuâng vúái möåt söë baâi
thú, vùn khaác àaä khöng chó coá mùåt trïn saách baáo maâ coân àûúåc duâng vaâo
nhûäng baâi haát, duâng cho ngêm võnh, biïíu diïîn ca truâ, xêím... àïí chuáng
lan toaã àïën têån caác bïën taâu, quaán chúå, caác ngoä ngaách heão laánh khùæp àaåt
nûúác. Sau hai baâi thú àoá, öng laåi böí sung thïm möåt loaåt nhûäng baâi theo
àiïåu Àoâ àûa, Haânh Vên, Cöí baãn, Xêm chúå, Xêm nhaâ troâ, Nam Ai,
Tuöìng...
Nhûäng baâi haát àoá àûúåc khùæp núi yïu mïën. So vúái thúâi gian luác àoá,
chuáng rêët múái meã, laâm cho tiïëng phaách, tiïëng àaân vaâ caách haát cöí truyïìn
cuäng trúã nïn thanh tên, tûúi maát, gêìn guäi vúái cuöåc söëng. Öng coá têm
huyïët vaâ ài nhiïìu núi. Àïën àêu cuäng say sûa vúái caãnh vúái ngûúâi. Caãnh
nhûäng ngûúâi àaáng yïu hoùåc àaáng thûúng àïìu àûúåc öng àûa vaâo thú. Öng
taã phong caãnh thêåt taâi tònh maâ bay böíng:
Möåt daäy lau cao laân gioá chaåy

Mêëy cêy thûa laá sùæc vaâng pha
Ngoaâi xa trú möåt àöëng àêët àoã
Hang höëc àuân lïn àaám coã gaâ...
Öng taã tònh thò sêu lùæng, àêìy hònh aãnh vaâ nhiïìu nhaåc tñnh, kõch
tñnh:
Möåt àöi keã Viïåt, ngûúâi Têìn
Nûãa phêìn ên aái, nûãa phêìn oaán thûúng
Vuöët ruâa chaâng àöíi moáng
Löng ngöîng thiïëp àûa àûúâng
Thïì nguyïìn phu phuå
Loâng nhi nûä
Viïåc quên vûúng
Duyïn núå tònh kia dúã dang
Nïåm gêëm voá cêu
Trùm nùm gioåt lïå
Ngaân thu khoái hûúng...
Thú kïí chuyïån cuãa öng laâm ngûúâi àoåc xuác àöång, say mï vaâ bêng
khuêng cuâng dû võ cuãa noá:
Laá àaâo rúi rùæc löëi thiïn thai
Suöëi tiïîn, oanh àûa luöëng ngêåm nguâi
Nûãa nùm tiïn caãnh
Möåt phuát trêìn ai
Uúác cuä, duyïn thûâa coá thïë thöi
Àaá moân, rïu nhaåt
Nûúác chaãy huï tröi
Caánh haåc bay lïn vuát têån trúâi

Trúâi àêët tûâ àêy caách xa maäi
Cûãa àöång
Àêìu non
Àûúâng löi cuä
Ngaân nùm thú thêín boáng giùng chúi...
Taãn Àaâ say mï con mùæt Phuá Yïn, tiïåc xoâe Vùn Baán, gioång ca xûá
Huïë, caác moán ùn àùåc saãn tûâng vuâng... öng àûa viïåc thûúãng thûác vaâ caách
chïë biïën caác moán ùn lïn mûác nghïå thuêåt, lïn mûác vùn hoáa êím thûåc.
Riïng thõt chim, öng cuäng tòm àïën: chim saâo, chim ngoáng chaã, chim hêëp
caách thuãy... öng thûúãng thûác caác moán ùndên töåc rêët saânh àaä àaânh, öng
coân nhêën maånh thûác ùn phaãi ngon luác ùn phaãi laâ luác “ngon”, ngûúâi ngöìi
ùn vúái mònh cuäng phaãi “ngon”. Öng cho biïët cûãa hiïåu naâo coá caác saãn
phêím àaáng lûu yá vïì cheâ taâu, thuöëc laá, rûúåu cuác chaáo gaâ, goãi caá... Öng
trên troång tûâng ngoån rau bñ, rau sùæng, quaã caâ xûá Nghïå...
Öng nöíi tiïëng hún caã laâ vïì thú tònh coá chêët hiïìn hoâa, ïm dõu, nheå
nhaâng mêy nûúác, bònh dên. Nhûng phong lûu vaâ trang nhaä:
Trêån gioá thu phong ruång laá vaâng
Laá bay haâng xoám, laá bay sang
Vaâng bay mêy laá nùm höì hïët
Húâ hûäng, ai xui thiïëp phuå chaâng...
Thú öng nhiïìu baâi buöìn, sêìu lùæng nhiïìu luác laåi húân döìi, traách moác.
öng hay lêëy caái ta ra laâm nhên vêåt chñnh. Nhûng, àuáng hún laâ caái chuáng
ta. Vò öng hoâa caái thên thïë quaá khöën khöí cuãa öng vaâo thên thïë cuãa moåi
ngûúâi maâ öng yïu: chöìng ngûúâi àöët than, ngûúâi yïu cuãa öng, meå öng,
nhûäng ngûúâi maåt haång, cö gaái trong kyã niïåm, cö gaái haái hoa àaâo, cö haâng
cau, Myä Thêu, cö Têy vïì giaâ, cö gaái nhaâ chaâi, cö haái dêu...
Böën ngûúâi tònh qua cuöåc àúâi cuãa Taãn Àaâ vúái 4 cuöåc tònh: Tònh yïu
thêët Voång, tònh yïu laäng maån vö voång, tònh yïu kyã niïåm thúâi thú êëu vaâ
tònh yïu nghïå sô. Têët caã àïìu coá kïët cuåc bi thaãm. Taãn Àaâ cuäng àûúåc ca
ngúåi vïì mùåt vùn xuöi boáng bêíy, sêu sùæc, tha thiïët, nhiïìu lûúång thöng tin,
thaânh thûåc, ngêy thú maâ laåi cuäng rêët thú ”
Ngoaâi ra, Taãn Àaâ coân dõch vaâo khoaãng 100 baâi thú Àûúâng Nhiïìu
baâi thú dõch cuãa öng àûúåc coi laâ phöí biïën nhêët, àûúåc nhùæc àïën nhiïìu
nhêët, àûúåc àùng ài, àùng laåi nhiïìu nhêët. Trong khoaãng hai mûúi nùm (tûâ
1915 àïën 1935) vaâ ngay caã àïën bêy giúâ, hêìu nhû chûa ai coá àûúåc nhûäng
baãn dõch vûúåt àûúåc öng. Àùåc biïåt laâ nhûäng baâi dõch nhû: Hoaâng Haåc Lêu,
Biïåt hûäu nhên Giang haânh, Daå Vuä, Thu giang töng khaách, Khuï oaán,
Thiïn Thai... Öng uyïn thêm Haán hoåc. öng thñch xï dõch, àa tònh. úã öng,
yïu, vui, buöìn àïìu cûåc àoan, gêìn nhû àïën mûác àiïn daåi, ngöng cuöìng,
thêëm chêët nghïå sô
Xeát vïì con ngûúâi vaâ taác phêím, öng laâ möåt trong nhûäng nhaâ vùn hoaá
coá baãn lônh vaâ baãn sùæc àöåc àaáo cuãa Viïåt Nam. öng àûáng sûâng sûäng trong
nïìn vùn hoåc Viïåt Nam nhû laâ möåt hiïån tûúång. öng àaáng àûúåc xïëp vaâo
ngöìi hêìu rûúåu 28 võ thaánh hiïín linh cuãa Viïåt Nam trong Viïåt àiïån u
linh. Coá ngûúâi cho rùçng taác phêím cuãa öng nhû möåt ngûúâi àaân baâ àeåp.
Tuy vêåy, ngûúâi àaân baâ àeåp nhêët trïn àúâi cuäng chó coá thïí cho ta nhûäng caái
gò maâ hoå coá nhû Thöi Oanh Oanh àaä noái trong truyïån Têy Sûúng Kyá coá
muâi son phêën maâ nöíi tiïëng. Xûa kia, Napoleon trong lêìn àêìu tiïn gùåp
Goethe, öng ta noái vúái thi haâo: “öng laâ möåt Con Ngûúâi...” Thi sô Taãn Àaâ
cuäng laâ möåt Con Ngûúâi...”
NHÛ HOA
Àïm ngaây möìng hai thaáng mûúâi möåt, nùm Giaáp Tyá, Sau khi àoáng
xong vai Thõ Mêìu lïn chuâa phuåc vuå Àaåi höåi Thöng tin quên àöåi taåi Bùæc
Giang, Nhû Hoa xïëp laåi vaâi chuåc boá hoa àûúåc tùång trong vaâ sau luác diïîn,
chõ vöåi vaâng têíy trang, ùn suêët böìi dûúäng röìi lïn xe vïì Haâ Nöåi cuâng vúái 9
diïîn viïn. Ö tö phoáng nhanh, vïì àïën cêìu Chui gêìn Gia Lêm thò tai naån
êåp àïën. Chiïëc xe bõ lêåt àöí. Möåt tai naån khuãng khiïëp àaä xaãy ra. Caác naån
nhên àûúåc àûa vïì traåm xaá àõa phûúng röìi vïì bïånh viïån Viïåt Àûác.
Saáng ngaây höm sau, tûâ bïånh viïån, tin baáo ài cho biïët nghïå sô cheâo
Nhû Hoa àaä mêët. Thû tûâ, àiïån chia buöìn khùæp núi gûãi vïì túái têëp vaâ liïn
tiïëp. Caã nûúác biïët àûúåc tin naây rêët nhanh choáng. Ngûúâi noå baão ngûúâi kia
têët caã nhûäng ngûúâi yïu haát cheâo trong caã nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi, ai maâ
khöng àûúåc nghe tiïëng haát hoùåc àaä hoåc tiïëng haát cuãa Nhû Hoa. Ngûúâi
nghïå sô cêìn mêîn naây àaä tûâng haát rêët nhiïìu baâi trong caác chûúng trònh,
laåi àaãm nhiïåm luön caã nhiïåm vuå daåy haát cheâo trïn laân soáng àiïån cuãa Àaâi
Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam möîi tuêìn möåt buöíi trong suöët tûâ nhûäng
nùm 1958 cho àïën cuäng khöng ai quïn nöíi nhûäng buöíi daåy haát àêåm àaâ
àoá vúái nhûäng baâi “!Lúái Lú” man maác, coá àoaån “lûu khöng” : tinh... tinh ...
tinh ... chaát... röìi ngaã sang:”Aãi xui laâ xui cêy luáa ... chñn ... ñ a ... chñn
ngêåp... àöìng” . Àïën buöíi khaác laåi haát “Sùæp qua cêìu”, “Sùæp àûúâng trûúâng”,
“Chûác cêím höìi vùn “truyïån nùm cung”?.. röìi àïën “Söíng”, “Haát vùn”...
Cuäng khöng phaãi laâ ñt ngûúâi coá thïí daåy haát cheâo trïn laân soáng Nhûng,
Nhû Hoa àûúåc choån. Gioång cuãa Nhû Hoa laâ gioång cheâo trong saáng, mûúåt
maâ, troân vaânh roä chûä, chên chêët “àöí haåt” xïnh xang, dên daä maâ kiïu sa.
Húi cheâo vaâ gioång cheâo naây àu àûa, ngên nga möåt dû võ ngoåt ngaâo.
Chuáng lêëp laánh hònh aãnh nhûäng caánh àöìng nhû luåa, doâng söng Cêìu,
nhûäng àònh chuâa, miïu maåo xûá Kinh Bùæc. Núi maâ möåt laân gioá cuäng
mang àiïåu dên ca. Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa coá sûå say àùæm, coá chuát, buöìn
pha maâu sûúng khoái. Nhû Hoa thûúâng khöng nguöi nhùæc laåi. “Meå em
mêët ài khi baâ coân rïët treã”. Chõ luön nhúá lúâi baâ laáng giïìng noái vúái chõ:
“Khi xûa, meå cö àeåp vaâ haát hay lùæm. Tiïëng haát cuãa baâ laâm cho caã vuâng
Bùæc Ninh naây say mï”... Chñnh têët caã nhûäng àiïìu àoá àaä hoâa tan vaâo
tiïëng haát cuãa Nhû Hoa laâm cho noá coá nhûäng vêìn vñ riïng biïåt Nghïå sô
Nhû Hoa àaä ngûâng thúã, nùçm trïn chiïëc baân bïånh viïån. Caác chõ em trong
töí cheâo àûáng quêy xung quanh baân nhû haâng raâo danh dûå àïí traánh moåi
sûå öìn aâo xö àêíy, chen lêën cuãa möåt söë ngûúâi muöën àïën nhòn mùåt chõ, laâm
khoá khùn cho cöng viïåc khêm liïåm. Chõ Phûúng Nhung vúå nhaåc sô Vuä
Thanh trang àiïím, son phêën cho chõ, sûãa laåi àöi löng maây cong vaâ daâi.
Mêëy chõ em khaác mang trang phuåc cuãa vai Thõ Mêìu lïn chuâa mùåc cho
chõ. Thïë laâ Nhû Hoa àûúåc mùåc yïëm vaâng maâu múä gaâ, aáo daâi àoã maâu
höìng, thùæt lûng xanh maâu hoa lyá, khùn chñt caâi hoa... Múá toác àûúåc àïí
àuöi gaâ vùæt Veão. Chõ Phûúng Nhung chónh laåi phuåc trang, àùåt möåt caái
quaåt vaâo tay Nhû Hoa. Röìi moåi ngûúâi àùåt cö Thõ Mêìu Nhû Hoa vaâo aáo
quan nhû thïí Nhû Hoa coân söëng vêåy chõ úã tû thïë chuêín bõ diïîn vai kõch
cuãa mònh. Chó àïën mêëy tiïëng tröëng laâ Nhû Hoa seä ra chiïëm lônh sên
khêëu Nhûng, Nhû Hoa nùçm baát àöång, xung quanh chó laâ nûúác mùæt, tiïëng
khoác vaâ hoa. Thûúng quaá vaâ yïu quaá úã möåt söë nûúác phûúng Têy, ngûúâi ta
chön möåt vaâi diïîn viïn hoùåc mïånh phuå nöíi tiïëng vúái möåt vaâi cuöën söí tay
hoùåc mêëy laá thû tònh. ÚÃã ta, Nhû Hoa àûúåc chön vúái àêìy àuã phuåc trang
cuãa vai diïîn Thõ Mêìu thò thêåt laâ àöåc àaáo. Àaám ma Nhû Hoa àêìy hoa, keáo
daâi suöët daäy phöë Phuã Doaän röìi lan toaã ra nhûäng daäy phöë khaác cho àïën
têån nghôa trang Vùn Àiïín. Hai bïn àûúâng, úã núi naâo cuäng àêìy ngûúâi. Moåi
ngûúâi àûáng kñn caã nhûäng gaác hai, gaác ba, gaác böën àïí nhòn kyä xe tang vaâ
àûa mùæt chaâo vônh biïåt. Chuáng töi mang voâng hoa viïëng, ài tûâ phöë
Baão Khaánh àïí àïën núi Nhû Hoa nùçm chó coá möåt quaäng àûúâng ngùæn
maâ phaãi ài mêët 15 phuát vò àaám àöng chen lêën nhau dûä döåi quaá. Chuáng
töi cûá bõ daåt ài hïët chöî naây àïën chöî khaác nhû bõ laåc trong biïín ngûúâi.
Thêåt laâ möåt hiïån tûúång. Sau àoá, chûâng vaâi thaáng, nhûäng àiïån vùn, thû
tûâ, nhûäng baâi thú tiïëc thûúng Nhû Hoa tûâ moåi miïìn laåi túái têëp gó ri vïì
Àaâi Phaát thanh tiïëng noái Viïåt Nam, laâ núi maâ Nhû Hoa laâm viïåc vaâ gia
àònh Nhû Hoa. Anh Cêìm Phong laâ chöìng chõ coá cho töi xem haâng chöìng
nhûäng bûác thû gón àïën anh, toã loâng thûúng xoát vaâ quyá mïën Nhû Hoa. Coá
bûác thû viïët: “Nhû Hoa àaä khöng chó laâ àûáa con cuãa xaä Liïn Sún, huyïån
Tiïn Sún Bùæc Ninh nûäa maâ àaä laâ ca sô, kõch sô cuãa caã àêët nûúác röìi Nhaâ
thú Vên Trònh àaä viïët:
Tiïëng haát Nhû Hoa
Nhû nhûäng caánh hoa
Theo laân soáng àiïån bay khùæp gêìn xa
Mang niïìm vui àïën moåi nhaâ
Cho nhûäng traái tim thïm tûúi thùæm
Cho cuöåc söëng thïm haâi hoâa
Caã nhûäng têm höìn coân traân trïì nûúác mùæt
Tiïëng haát naây cuäng coá thïí lau khö...
Àuáng vêåy, tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àaä nuöi söëng àûúåc tinh thêìn con
ngûúâi, möåt nghïå sô àñch thûåc múái laâm àûúåc àiïìu àoá.
Vïì mùåt biïíu diïîn, Nhû Hoa chó diïîn möåt söë vai maâ mònh thñch.
Chuáng húåp vúái taång cuãa chõ nhû nhûäng vai nûä chñnh trong caác vúã àûúâng
vïì trêån àõa “, “Con àûúâng haånh phuác”, sao àöíi ngöi vai Meå Àöëp trong
Quan êm Thõ Kñnh, vai Thõ Mêìu trong Kim Nham, vai Chõ Dêåu trong
Tùæt àeân... Vai naâo chõ cuäng diïîn àûúåc rêët xuác àöång. Àoá laâ taâi nùng cuãa
chõ àaä noái lïn àûúåc sûå xuác àöång cuãa mònh. Nhûäng vai diïîn cuãa chõ àïìu
ngêîu hûáng, taâi tûã, toaã saáng nhû lúâi laäo nghïå sô Nùm Nguä nhêån xeát. Nhû
Hoa laâ hoåc troâ yïu cuãa nhûäng cêy cao boáng caã laâng cheâo: Baâ Caã Tam, baâ
Dõu Hûúng, baâ Phêím, Hoa Têm, öng Nùm Nguä... Öng Àinh Khùæc Ban laâ
möåt trong nhûäng cêy àaân àaáy haâng àêìu cuãa Viïåt Nam nhêån àûúåc tin
Nhû Hoa mêët, öng àúâ àêîn möåt luác lêu röìi múái baão: “öi! Noá laâ con chim,
trûúác khi chïët noá àaä hoát hay lùæm...”
Nhûäng nùm 1963-1964, Nhû Hoa àaä sang biïíu diïîn úã Campuchia
vaâ Trung Quöëc vaâi lêìn. Vaâ lêìn naâo Nhû Hoa cuäng nhêån àûúåc sûå hoan
nghïnh àùåc biïåt hiïëm thêëy öng cuåc trûúãng Cuåc nghïå thuêåt uát Chon, baão:
Tiïëng haát cuãa Nhû Hoa àêìy thuyïët phuåc vaâ moãng manh. Ngûúâi
nghe nhû àûúåc gùåp möåt Bûå gò troång àaåi lùæm...”
Nhû Hoa coân haát àûúåc Quan hoå, Xa Maåc, Böìng Maåc. Coá àiïìu Xa
Maåc chõ àûa thêåt naäo nuâng.
Hún ba nùm sau, chiïëc tiïíu àûång nùæm xûúng cö quaånh cuãa Nhû
Hoa àûúåc mang vïì laâng quï Tiïn Sún. Caã laâng xoám chön röån hùèn lïn.
Moåi ngûúâi àïën thùm hoãi. Caã nhûäng ngûúâi laâng bïn caånh cuäng sang.
Trong laân khoái hûúng nghi nguát, moåi ngûúâi thûúng cho Nhû Hoa nhûng
cuäng tûå haâo vò hoå coá àûúåc Nhû Hoa. Chuáng ta àaä mêët Nhû Hoa. Nhûng,
nhûäng lúáp treã àaä tiïëp nhêån tiïëng haát cuãa Nhû Hoa vaâ tiïëp bûúác Nhû
Hoa. Ngaây nay, möîi khi coá tiïëng tröëng cheâo, coá àiïåu Lúái Lú hoùåc thêëy Thõ
Mêìu xuêët hiïån, chuáng ta khöng khoãi chaånh nhúá àïën Nhû Hoa. Coá àûúåc
möåt nghïå sô vûâa haát, vûâa àoáng kõch, nhan sùæc vaâ taâi hoa cuãa àêët Kinh
Bùæc nhû Nhû Hoa thêåt àaáng tûå haâo. Nhû Hoa àaä hïët loâng vò nghïå thuêåt
maâ nghïå thuêåt cuäng àaä laâm cho Nhû Hoa àûúåc söëng lêu hún trong loâng
ngûúâi ngûúäng möå.
THANH THANH HIÏÌN
Nùm 1994, caác chiïën sô trïn àaão Trûúâng Sa noái vúái nhau: “ Thanh
Thanh Hiïìn laâm naáo àöång caã àaão. Hiïìn àöí böå lïn àaão vaâ caác buöíi biïíu
diïîn liïn tuåc cuãa Hiïìn luön gêy nïn nhûäng àúåt soáng vöî tay khöng dûát” .
Chûa bao giúâ àaão Trûúâng Sa laåi söëng àöång vúái sûå coá mùåt cuãa caác àoaân
vùn cöng hoùåc àoaân ca nhaåc naâo àïën àaão nhû lêìn êëy. Laâ möåt diïîn viïn àa
nùng, taâi sùæc, nhoã nheå tha thiïët thanh xuên coá daáng dêëp möåt nûä thuyã
thêìn, Hiïìn vûúåt biïín, àïën àaão biïíu diïîn. Vaâ cuöåc biïíu diïîn naây àûúåc coi
nhû laâ möåt sûå kiïån. Sao vêåy? Vò Hiïìn àaáp ûáng àûúåc sûå khao khaát nhiïìu
mùåt: caãi lûúng, dên ca, nhaåc nheå, nhaåc rock, kõch... Riïng vïì caãi lûúng,
Hiïìn biïíu diïîn àûúåc caã àaâo chñnh, àaâo lïåch, àaâo thûúng vaâ àaâo lùèng. Maâ
têët caã àïìu úã àónh cao cuãa thaânh cöng. Phêìn nhiïìu caác chiïën sô àïìu àaä
àûúåc xem Hiïìn diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc trïn vö tuyïën truyïìn hònh. Tuy
vêåy, hoå vêîn ngúä ngaâng. Hoå chûa thêëy möåt ngûúâi diïîn viïn naâo laåi coá àûúåc
möåt chên trúâi biïíu diïîn röång lúán nhû vêåy. Àaão àaä tùång Hiïìn huy chûúng
chiïën sô Trûúâng Sa vaâ Hiïìn xuác àöång saáng taác möåt söë baâi thú vïì àaão àïí toã
loâng biïët ún.
Thanh Thanh Hiïìn ca caãi lûúng tûâ khi múái bêåp beå. Lïn saáu tuöíi
hoåc àaân haát. Mûúâi ba tuöíi àaä trúã thaânh diïîn viïn Nhaâ haát Caãi lûúng
Trung ûúng. Sau àoá, Hiïìn laâ sinh viïn duy nhêët àùåc biïåt cuãa trûúâng Àaåi
hoåc Sên khêëu àaä àaåt àiïím töëi ûu úã caã ba mön: ca, diïîn, muáa. Luác 15 tuöíi,
Hiïìn àaä diïîn thaânh cöng vai xuêët sùæc möåt nhên vêåt coá söë phêån eáo le,
phûác taåp àêìy bi kõch. Nhên vêåt àoá àaä coá àûúåc möåt tuyïn ngön êm thêìm:
“Ngûúâi úi! Ta lùång nghiïåp phong trêìn”. Thïë röìi, tiïët muåc naây àêíy nhaâ
haát phaãi tùng thïm nhiïìu buöíi biïíu diïîn. Hiïìn àaä luön luön laâm moåi
ngûúâi phaãi ngaåc nhiïn vïì sûå àùçm thùæm vaâ thanh xuên trong biïíu diïîn
cuãa mònh. Nùm 1991, Thanh Thanh Hiïìn àoaåt giaãi Taâi nùng treã, röìi lêìn
lûúåt àoaåt thïm möåt giaãi khaác. Röìi Hiïìn diïîn vai chñnh trong chûâng 20 vúã
caãi lûúng àïí trúã thaânh ngöi sao caãi lûúng khöng coá àöëi thuã úã miïìn Bùæc vaâ
miïìn Trung. Möåt söë nhaåc sô múâi Hiïìn haát nhûäng ca khuác caách maång.
Hiïìn coá möåt àònh duyïn, haâm rùng xinh àïìu mùæt phûúång, löng maây queát
ngang, àaä hoaá thên vaâo cö du kñch, cö gaái Taây thûåc sûå maâ hû aão haát lïn
nhûäng baâi Bùæc Sún, Nhúá chiïn khu... Hiïìn haát vúái gioång trêìm lùæng, coá
ngoån lûãa bïn trong, vaâ thïm vaâo àöi caánh cuãa sûå ngúåi ca nhúá nhung, bi
traáng. Laåi coá thïm möåt chuát mú möång, têm linh laâm cho gioång haát vaâ
phong thaái biïíu diïîn khaác hùèn vúái moåi ca sô khaác, bûâng lïn caái khñ thïë
thuác giuåc loâng ngûúâi.
Hiïìn àoáng vai Thõ Mêìu trong vúã kõch coá tïn laâ “Khaát voång bi
thûúng”, àaä gùåt haái àûúåc hiïåu quaã cùåp dñp caã vïì sên khêëu lêîn àiïån aãnh.
Àaåo diïîn Trêìn Phûúng quaã laâ coá con mùæt tinh àúâi, àaä choån Hiïìn àoáng vai
Thõ Mêìu. Ngûúâi ta baão Trêìn Phûúng cao tay vïì viïåc choån diïîn viïn Hiïìn
vaâo vai Thõ Mêìu laâm nghiïng ngaã caã chiïëu cheâo. Thõ Mêìu cuãa Hiïìn
khöng chó lùèng lú maâ coân löåt taã àûúåc tònh yïu maänh liïåt vúái nhûäng àûúâng
neát vúân, chaâo, khao khaát, quyïën ruä àêìy chêët àúâi, maâ cuäng thiïng liïng
nûäa, vò caác thêìn thaánh cuäng yïu àûúng dûä döåi nhû n gûúâi trêìn thïë. Thuyã
Tinh coân yïu Myä Nûúng àïën têån bêy giúâ vaâ mai sau kia maâ. Nhûng àïën
luác Thõ Mêìu laä chaä nûúác mùæt thûúng con thò thêåt caãm àöång. Trûúâng àoaån
naây coá caái sùæc thaái cuãa Truyïìn kyâ maån luåc, coá pha chuát thaánh thiïån.
Caãnh Hiïìn ca caãi lûúng, sùæm vai Dûúng Quyá Phi trûúác luác uöëng thuöëc
àöåc tûå tûã laâ möåt caãnh àöåc àaáo nhêët, maâ cuäng laâ caãnh biïíu thõ àûúåc toaân
phêìn taâi toa cuãa Hiïìn. Ngûúâi ta thêëy Hiïìn àöi mùæt xa vúâi chòm vaâo
hûúng khoái. Àöång taác lùæc vai laâm cho khaán giaã laånh toaát caã ngûúâi. Àöång
taác cuái xuöëng àêìy neát hoa myä sao maâ nùång nïì thïë. Hiïìn löåt taã àïën têån
cuâng traång thaái tònh caãm cuãa ngûúâi àeåp naát àaá tan vaâng lêm vaâo bi kõch
khöng löëi thoaát: röëi búâi, yïu thûúng, nhúá nhung, buöìn tuãi, giêån húân, nuöëi
tiïëc... vúái möåt gam maâu gioång kim pha cöí, mûúåt maâ, nöìng êëm, bi
thûúng... Caãnh diïîn àöåc àaáo naây, tûâ 65 nùm trúã laåi àêy chó coá hai ngûúâi
diïîn àûúåc vaâ ca àûúåc àïën àónh hoaân thiïån laâ quaái kiïåt Phuâng Haá vaâ
Thanh Thanh Hiïìn. Noá àûång nïn möåt bêìu trúâi aãm àaåm coá thaác nûúác dûä
dùçn, coá maáu lûãa, coá tiïëng gioá thï lûúng, tiïîn möåt giai nhên sang thïë giúái
bïn kia.
Nhûäng nùm gêìn àêy, ngoaâi viïåc biïíu diïîn caãi lûúng vaâ ca nhaåc
trong nûúác, Thanh Thanh Hiïìn àûúåc múâi ài biïíu diïîn úã Thaái Lan, Laâo,
Phêìn Lan, Na Uy; Thuåy Àiïín. ÚÃ àêu Hiïìn cuäng gêy àûúåc êën tûúång sêu
àêåm laâm say àùæm loâng ngûúâi. Hiïìn àaä àûa nhûäng neát àeåp trong ca kõch
Viïåt Nam vaâo vûúân hoa nhaåc kõch cuãa thïë giúái. Hiïìn coân treã, coân ài xa.
Hiïìn phöëi húåp nhõp nhaâng daáng dêëp, con tim vaâ trñ tuïå vúái nhau àïí taåo
ra àûúåc caái veã àeåp töíng húåp àïën mûác huyïìn aão. Hiïìn diïîn vaâ haát bùçng
têm höìn, àoá laâ möåt nghïå sô giaâu coá vïì tònh caãm vaâ yá chñ, coá sûå nhaåy caãm
tinh tïë. Hiïìn coá caái muäi baán Hy Laåp, neát phuác hêåu phûúng Àöng. Hiïìn
coá neát suy tû Do Thaái, hoåc nhiïìu, àoåc nhiïìu vaâ coân saáng taác thú.
Hiïìn laâ möåt ngöi sao saáng trïn bêìu trúâi sao nghïå thuêåt cuãa sên
khêëu Viïåt Nam.
ANH LUÊN TRÛÁNG
Nhûäng nùm sau Caách maång thaáng Taám 1945, anh Luên söëng
phoáng khoaáng àoá àêy. Anh ñt hoåc nhûng hiïíu biïët vïì cuöåc söëng vò anh va
chaåm vúái àuã lúáp ngûúâi.
Anh coá thïí vaâ àaä laâ thúå cùæt toác, thúå giùåt laâ, buön beâ buön chuyïën
buön vaãi, buön trûáng... Ngûúâi ta goåi anh laâ con dao phay pha. Coá luác anh
rêët nhiïìu tiïìn, coá luác “ba àaâo” khöng möåt xu dñnh tuái. Anh coá taâi xoay
xoãa, caái “xoay xoãa” maâ cuöåc àúâi cho pheáp nïn anh bònh tônh, àaâng hoaâng
ngay caã nhûäng luác gùåp khoá khùn. Coá àiïìu anh thûúâng mï àoåc saách, baáo,
truyïån ... vaâ xem caãi lûúng, tuöìng cheâo. Bêìn cuâng, anh múái phõu xem
kõch noái. Anh thuöåc nhiïìu chûúng, höìi trong Tam Quöëc, Thuyã Hûã, Àöng
Chu Liïåt Quöëc v.v... Coá luác anh noái: “Túá thûúng Àún Huâng Tñn, túá thñch
Kinh Kha”... Anh khöng coá taâi kïí chuyïån nïn kïët baån vúái anh Böåi, laâ
cöng nhên nhaâ maáy thuöëc laá, hay kïí chuyïån ngaây xûa rêët duyïn vaâ àuã
moåi tònh tiïët lêëp laánh. Nhûäng àiïìu anh Böåi kïí ra cûá nhaãy muáa trong àêìu
oác anh, mùåc duâ àoá laâ nhûäng chuyïån maâ anh dïî àoåc. Anh thuöåc rêët nhiïìu
baâi thú. Caã thú múái, thú cuä, thú chûä Haán, mùåc duâ anh khöng biïët chûä
Haán. Anh giao du rêët röång, baån cuãa anh coá caã nhûäng öng noå öng kia, trñ
thûác, nhaâ vùn nhaâ thú, baác xñch lö, nhûäng ngûúâi ngöí ngaáo, baác Yïn baán
baánh quïë, baác Chñn baán mña tiïån mña caã hai tay cûá nhû muáa kiïëm.. .
Trong söë baån cuãa anh coá möåt àiïím giöëng nhau laâ hoå àïìu laâ nhûäng ngûúâi
phoáng khoaáng vaâ coá möåt vaâi àiïím àùåc biïåt naâo àoá, hoùåc trong àúâi hoå coá
möåt vaâi sûå tñch. Nhû kiïíu nhaâ vùn X. chuyïn viïët nhûäng chuyïån tònh
daâo daåt nhûng àûáng trûúác phaái yïëu laâ àoã mùåt vaâ tòm àûúâng laãng traánh,
baác Phöí Àêët lûâng danh caã khu an toaân Quaãng Naåp, yïn Thöng nhûäng
nùm xûa. Laåi nhû baác Chñn Khïë thöíi keân àaám ma hay àïën nöîi chinh
phuåc chñn cö vúå úã chñn laâng khaác nhau taåi vuâng Bûúãi.
Trong söë baån àöng àaão cuãa mònh, anh thên thiïët nhiïìu nhêët vúái
giúái vùn nghïå sô, àùåc biïåt laâ caác nhaâ vùn, nhaâ thú maâ taác phêím cuãa hoå àaä
laâm cho anh xiïu loâng. Anh cho rùçng nhûäng ngûúâi àoá “nhaã” ra nhûäng baâi
vùn, hay thú coá ñch cho cuöåc àúâi. Do àoá, laâ nhûäng ngûúâi chúi àûúåc. Nhûng
hoå söëng ngheâo naân. Hoå laåi cêìn phaãi coá nhûäng caái “dû” thi múái tòm àûúåc
nhûäng àiïìu hay, àiïìu múái. Hoå söëng quaá vêët vaã... Khöng no cúm êëm aáo
thêåt sûå thò coân àêu maâ coá thïí “dû” àûúåc. Caác cuå noái rêët àuáng: “Lêåp thên
töëi thõ haå vùn chûúng”. Anh haå quyïët têm giuáp àúä hoå vïì nhiïìu mùåt. Anh
luön múâi caác baån vùn, thú àïën nhaâ chúi àïí anh àûúåc hoåc hoãi vaâ taåo
àiïìu kiïån cho hoå gùåp nhau trao àöíi “yá kiïën, baân luêån vùn chûúng vaâ àuã
moåi chuyïån trïn àúâi. Nhûäng buöíi hoåp mùåt “tao dên” nhû vêåy àïìu do anh
àûáng ra böë trñ, töí chûác, àaâi thoå moåi chi phñ möåt caách haâo hiïåp kïí caã cúm
rûúåu laåi coân giuáp thïm tñ chuát àïí baån beâ coá tiïìn taâu xe ài laåi. Nhaâ anh
bao giúâ cuäng coá möåt vaâi baån vùn úã laåi laâm thûåc khaách. Coá ngûúâi úã laåi möåt
thúâi gian tûúng àöëi daâi. Ai cuäng quyá mïën anh, caãm ún anh vaâ bêìu anh
laâm Maånh Thûúâng Quên. Àïí coá tiïìn giuáp àúä moåi ngûúâi, àúä àêìn möåt söë
taác phêím ra àúâi anh phaãi ra tay buön baán trong nhiïìu hoaân caãnh khaác
nhau. Coá lêìn, ngûúâi ta gùåp anh ài buön voã doá taåi phöë eãn (Phuá Thoå) baán
cho ngûúâi laâng Bûúãi laâm giêëy àoá luåa in nhûäng têåp thú vùn àùåc biïåt coá chûä
kyá cuãa taác giaã Coá lêìn, gùåp anh buön trûáng úã bïën Phaâ Àen. Anh àaä “phêët”
möåt daåo àuã nuöi chûâng 10 ngûúâi thûåc khaách. Moåi ngûúâi àûúåc nghe anh
kïí laåi caác mêíu chuyïån vïì àúâi anh, vui coá, buöìn coá. Tïn Luên Trûáng àûúåc
àùåt trong luác naây. Trong cöng viïåc buön trûáng, anh toã ra rêët saânh. Anh
laâ ngûúâi chûa bao giúâ bõ boån laái buön ranh ma àïëm thiïëu vaâ khöng hïì
nhêån lêìm nhûäng quaã trûáng keám phêím chêët. Anh chó cêìn tröng vaâ nêng
quaã trûáng lïn laâ coá thïí biïët àûúåc laâ trûáng chûa êëp hay àang êëp dúã... Coá
daåo anh em ngaåc nhiïn thêëy anh thûúâng hay sang giuáp àúä nhaâ baâ laáng
giïìng ru nguã chuá beá Àan bùçng möåt gioång ru vúâi vúåi qua nhûäng cêu nhû:
àöìng tiïìn Vaån Lõch anh thñch böën chûä vaâng” hoùåc nhûäng cêu trong “Lúä
bûúác sang ngang”? Vò beá quen röìi, coá àûúåc nghe mêëy cêu ru cuãa anh beá
múái chõu nguã. Daåo àoá (1959-1969), nhaâ thú Nguyïîn Bñnh múái viïët xong
vúã cheâo cö Son vúái sûå àöång viïn vaâ giuáp àúä cuãa “ anh Viïåt Dung laâ phoá
giaám àöëc Súã Vùn hoáa, phuå traách nghïå thuêåt. Anh àûúåc lônh taåm ûáng 300
àöìng. Nhûng anh núå trïn 400 àöìng nïn phaãi chi tiïu deâ seãn. Anh qua
phöë Haâng Böng, Thúå Nhuöåm vaâ saâ vaâo haâng thõt choá. Àoá laâ möåt cûãa
hiïåu nhoã nhòn ra caái vûúân hoa nhoã rêët vùæng ngûúâi lui túái. Nhûäng ngûúâi
túái àêy thûúâng laâ nhûäng khaách bêìn cuâng, vò àoá laâ vûúân hoa sau nhaâ Hoãa
Loâ. Chïëch möåt chuát laâ chuâa Bñch Lûu, am thanh caãnh vùæng coá nhaâ sû
baán möåt loaåi tûúng nöíi tiïëng goåi laâ tûúng cuãa sû cuå chuâa Bñch Lûu. Trûúác
cûãa haâng coá kï möåt tuã kñnh baây úá a nhûåa mêån, möåt àôa lúán bêìy khuác thõt
choá luöåc cùæt ngang vúái mêëy khuác döìi, ñt chanh giïìng...Vaâo nhaâ haâng, anh
Nguyïîn Bñnh chó daám goåi . möåt cuát rûúåu vaâ bùn khoùn tñnh àïën goåi thïm
möåt chuát gò qua loa cho àúä cún theâm. Böîng tûâ bïn trong coá ngûúâi
noái:”Chaáu úi! Doån têët caã ra cho öng khaách mùåc aáo àaåi caán nheá!”. Laát sau
chuá beá doån àïën cho nhaâ thú hêìu nhû têët caã caác moán maâ nhaâ haâng coá, laâm
cho khaách haâng luáng tuáng, khöng hiïíu ra sao. Hay laâ coá sûå lêìm lêîn
chùng. Moåi bùn khoùn àûúåc giaãi quyïët ngay leap tûác khi anh Luên chaåy
ra öm lêëy anh Nguyïîn Bñnh vaâ reo lïn: “Cöë nhên, cöë nhên”. Anh tiïëp:
- Bùéng ài möåt thúâi gian, vêåt àöíi sao dúâi. Ta mûâng gùåp mùåt, ta mûâng
cöë nhên cheán rûúåu. Keã naây “àoái” chûä nghôa chûá khöng ngheâo têëm loâng.
Kïët giao vúái caác nhên taâi laâ möåt viïåc àeåp àeä. Xin vaâi ngaây àïí anh sûãa
soaån cho vúã cö Son thêåt hay.
- Anh àaä xem vúã cö Son röìi aâ?
- Coá anh baån àûa cho töi xem. Xem xong töi “àöí” àêëy
- Thïë aâ? Caám ún anh. Töi khöng biïët anh úã àêu maâ àûa anh xem
trûúác.
-Naây. Àoåc xong töi xuác àöång quaá. Anh nïu laåi cêu chuyïån cö Son taâi
sùæc yïu anh khoáa Höìng. Khi anh naây ài thi thò cuäng àuáng luác cö ta bõ eáp
vaâo kinh laâm cung phi cuãa Minh Maång. Mûúâi lùm nùm sau vua múái nhúá
ra vaâ vúâi naâng àïën gùåp mùåt. Nhûng trong cuöåc gùåp gúä lûáa àöi, cö Son
phaãi bõt kñn hai con mùæt. Caái lïå luêåt quaái aác naây àûúåc àùåt ra vò nghe àêu
Minh Maång khöng muöën àïí phaái àeåp phaãi thêët voång khi thêëy mònh quaá
xêëu xñ (öng bõ bïånh àêåu muâa). öng muöën cho cung phi tûúãng tûúång ra
möåt thiïn tûã àeåp nhû hoa. Cö Son àaä vi phaåm luêåt lïå àoá, giêåt tung bùng
the khi gùåp Vua. Cö thuyïët phuåc Vua bùçng nhûäng lúâi thöng minh. Vua
àaânh phaãi tha cö vaâ cho vïì quï cuä úã ven Höì Têy. Vïì àïën quï, cö coân phaãi
traãi qua nhiïìu cay àùæng röìi múái gùåp laåi ngûúâi yïu cuä. Khoáa Höìng vêîn
say mï cö, boã aán tûâ quan vïì laâm dên àen söëng ngheâo naân lam luä vúái cö
Khi cö mêët, moåi ngûúâi thûúng caãm dûång lïn miïëu “Cö Son”... Töi xin coá
hai cêu àuác kïët vúá vêín cho caã cêu chuyïån:
“Mûúâi lùm nùm múái biïët mùåt chöìng
Tïn son àoã maâ cuöåc àúâi àen töëi...”
Hay! Hay tuyïåt! Anh khöng àûúåc noái àoá laâ hai cêu kïët vúá vêín. Hoå
chuyïín caác moán ùn úã ngoaâi baân vaâo buöìng trong àïí vûâa mûâng gùåp laåi
nhau giûäa möåt thûåc khaách vúái möåt Maånh Thûúâng Quên. Chûâng nûãa giúâ
sau, anh Luên coá möåt yïu cêìu vúái anh Bñnh. Anh noái:
- Töi biïët anh baån tûâ trûúác àïën nay chó laâm thú tònh, thú laäng maån,
vñ vu...Nay töi muöën coá quaã raãi muâa úã anh. Anh haäy laâm cho töi mêëy cêu
thú quaãng caáo cho cûãa haâng cuãa töi àûúåc àöng ngûúâi àïën ùn, rêët khoá, töi
laåi chó tin anh múái laâm nöíi.
- Töi seä laâm. Anh Luên sai em beá mang ra túâ giêëy haâng maä maâu
vaâng, loå mûåc vaâ möåt chiïëc que tre, anh Bñnh nghô möåt laát röìi viïët:
“Khöng qua Böng Nhuöåm thò thöi
Hïî qua chöëc laát, xin múâi túái àêy”
Cöí truyïìn coá moán thõt cêìy
Xaâo lùn, yïën, chaã, boáng, cay khön bò...”
Anh Luên vui quaá, vöî àuâi àen àeát, múâi thïm baån mêëy cheán rûúåu vaâ
tûå thûúãng cho mònh möåt cheán vò àaä phaát hiïån ra àuáng ngûúâi laâm àûúåc
baâi thú mònh mong àúåi Anh cho daán baâi thú lïn tuã haâng. Laåi qua nhiïìu
nùm, thaáng...Anh Luên ài núi khaác sinh söëng bùçng nhiïìu nghïì. Nhûng
àïën giúâ, anh vêîn giûä kyä caái túâ giêëy haâng maä maâu vaâng àaä biïën maâu coá
böën doâng thú quaãng caáo chñnh cöëng maâ laåi rêët thú êëy. Àoá laâ buát tñch cuãa
ngûúâi baån thên, laâ taác giaã cuãa caác baâi “ Chên quï, tûúng tû” , “Cö laái àoâ”,
“ghen”,“Cö haái mú”?v.v. àoá laâ kyã niïåm cuãa tònh baån. Anh coân goåi laâ tònh
vùn chûúng. Thónh thoaãng coá dõp, anh laåi giúã baâi thú ra xem, röìi trên
troång xïëp laåi vaâ cêët ài, coi laâ cuãa “gia baão”.
BAÂ LYÁ TÏË
Baâ Lyá Tïë àaä 92 tuöíi, (nùm 1995). Mùæt baâ àaä keám Lùæm nhûng vêîn
ài laåi àûúåc àaâng hoaâng. Baâ vïì úã möåt gian nhaâ thúâ hoå úã Quöëc Oai maâ böë
baâ laâ trûúãng hoå. Tûâ nhûäng nùm 1931, baâ àaä múã raåp Tam Kyâ hñ viïån, nay
úã khu Kim Maä, gêìn chuâa Kim Sún vaâ sau àoá vaâi nùm laåi múã 10 gian haát
aã àaâo, caách raåp haát chûâng vaâi trùm meát.
Tam Kyâ hñ viïån diïîn caã tuöìng, cheâo, caãi lûúng. Raåp coá hai àoaân
diïîn möåt àoaân lêëy tïn möåt diïîn viïn chñnh laâ Anh Àïå vaâ möåt àoaân laâ Taåo
Lyá. Caác diïîn viïn böí sung cho nhau. Hoå thûúâng diïîn àûúåc caã ba loaåi vaâ
luên lûu diïîn úã khùæp caác tónh vaâ caác miïìn quï, miïìn nuái. Möîi àoaân göìm
chûâng 40 ngûúâi.
Trûúác tiïn, baâ chuã Lyá Tïë laâ möåt giai nhên, vò yïu nghïì maâ boã tiïìn
ra, chiïu hiïìn àaäi si. Baâ àûúåc nhiïìu Maånh Thûúâng Quên giuáp àúä. Caác võ
chûác sùæc tûâ cao àïën thêëp àïìu sùén saâng giuáp àúä baâ múã raåp vaâ ra mùåt
khaách thêåp phûúng, khöng coá ngûúâi àaân öng naâo maâ baâ coá caãm tònh laåi
khöng yïu baâ. Caã Haâ Nöåi, nhêët laâ khu vûåc gêìn Kim Maä àïìu biïët baâ. Vúái
sûå chó huy cuãa baâ, caác buöíi biïíu diïîn nhêët thiïët phaãi coá mùåt tûâ hai àïën
ba àaâo keáp haång nhêët goåi laâ keáp “hoa” hoùåc àaâo “hoa” laâ nhûäng ngûúâi taâi
hoa, nhan sùæc laâm cho khaán giaã mï mïåt, nhû bêy giúâ ngûúâi ta goåi laâ diïîn
viïn ngöi sao. Khi hoå ra diïîn, tiïìn tung lïn sên khêëu nhû mûa. Baâ tñnh
àïën hiïåu quaã cuãa buöíi diïîn. Coá buöíi àûúåc cö Hoa Têm hoùåc baâ aái Liïn
sang diïîn cho raåp. Chuã raåp khuyïën khñch caác diïîn viïn nöíi tiïëng tiïëp xuác
vúái moåi ngûúâi vaâ cûã nhûäng àaâo haát xinh àeåp vaâ taâi nùng ài “ngoaåi giao”
vaâ nhêån caác suêët diïîn. Hoå nhêån nhûäng suêët diïîn úã caác phuã, huyïån, xaä
hoùåc ngay caã trong caác dinh thûå, phuã àûúâng, caác höåi heâ àònh àaám. Cuäng
coá núi chó coá vaâi ngûúâi diïîn, hai ngûúâi hoùåc möåt ngûúâi. Àoá laâ nhûäng suêët
diïîn “thiïng”. Nhûäng viïåc ngoaåi giao lúán quan troång hoùåc chuyïn xoay
xoãa sao cho luön coá tiïìn nuöi nhau do chuã raåp àaãm nhiïåm. Hoa Têm vaâ
aái Liïn àïìu laâ chuã cuãa hai gaánh haát. Hoå cuäng laâ hai diïîn viïn “vaâng”.
Nhûng hoå sùén saâng diïîn giuáp Tam Kyâ hñ viïån.
Cuäng coá thïí vò yïu cêìu àùåc biïåt maâ vaâi diïîn viïn nöíi tiïëng àûúåc
“tiïëng bo” qua laåi giûäa caác gaánh haát. Hoå coá thïí nhûúâng diïîn viïn naây cho
gaánh haát naâo àoá trong möåt thúâi gian ngùæn. Àoá cuäng laâ möåt kiïíu maâ bêy
giúâ goåi laâ Makerting hoùåc laâ “chuyïín nhûúång cêìu thûã”. Coá lêìn, raåp múâi
öng Àinh Khùæc Ban, àaâo Àaâm Möång Hoaân vaâ cuå Truác Hiïìn àïí múã möåt
maân daåo chêìu vùn khöng chï vaâo àêu àûúåc trûúác khi diïîn vúã chñnh. Maâ
thïë thêåt. Tiïëng àaân àaáy cuãa öng Àinh Khùæc Ban laâ tiïëng àaân giang höì söë
möåt. Tiïëng tröëng chêìu cuãa cuå Truác Hiïìn phaãi àöíi bùçng giaá cuãa caã möåt cú
ngúi nhaâ cûãa, ruöång vûúân vaâ sûå hi sinh cuãa vúå con cuå trong suöët nhiïìu
nùm múái coá àûúåc. Coân Àaâm Möång Hoaân thò khoãi phaãi noái. Àoá laâ con chim
oanh moãng manh nhûng hoát hay maâ hai haäng àôa haát Fatheá vaâ ASIA
phaãi tranh nhau múâi moåc vaâ goåi naâng laâ viïn ngoåc cuãa laâng ca sô. Baâ Lyá
Tïë baão rùçng lúáp biïíu diïîn àùåc biïåt naây laâ àïí “chiïìu” nhûäng võ khaách
saânh vaâ laâm say loâng khaách, noái chung àïí coá àûúåc loâng tin. Chuã raåp rêët
biïët giaá trõ cuãa tûâng ngûúâi, thêåm chñ caã tûâng cêu haát, daáng muáa. Baâ biïët
roä têm lyá taác phong vaâ cuöåc söëng riïng tû cuãa tûâng ngûúâi. Baâ luön nhùæc
nhúã caác diïîn viïn laâ diïîn àeåp thïë múái coá thïí nuöi nhau àûúåc. Nhûäng Lï
Chiïm, Sô Tiïën, hïì Nùm Nguä, keáp Thi, keáp Nhaä... thûúâng coá nhûäng suêët
diïîn cho baâ.
Nghôa laâ baâ huy àöång àûúåc têët caã nhûäng àaâo, keáp haång nhêët vaâ
siïu haång cuãa Haâ Nöåi vaâ cuäng àoán àûúåc nhûäng anh taâi úã miïìn Trung vaâ
Saâi Goân ra. Do àoá, Tam Kyâ hñ viïån múái coá thïí caånh tranh àûúåc vúái
Quaãng Laåc, Hiïåp Thanh vaâ möåt vaâi raåp chúáp boáng. Thïë röìi, vi vêåt àöíi sao
dúâi.... Tam Kyâ hñ viïån chó coân möåt nhoám.Tuy vêåy, hoå vêîn àïën diïîn cho
caác àún võ böå àöåi caách maång. öng Lyá laâ chöìng baâ àaä mêët. Baâ ài bûúác nûäa
vúái möåt võ chó huy cao cêëp trong quên àöåi. Öng coá loâng vúái sên khêëu vaâ
say àùæm baâ...
Ngaây nay, úã àõa àiïím gêìn chuâa Kim Sún (Kim Maä) chó coân vïët tñch
möåt maãng tûúâng coá böën chûä Tam Kyâ hñ viïån vaâ gêìn àoá coân coá vïët cuä cuãa
mûúâi gian phoâng haát aã àaâo, àïí àaánh dêëu möåt vuâng àaä tûâng laâ núi nhöån
nhõp ngûåa xe, taâi tûã giai nhên, töëi naâo cuäng vuát lïn nhûäng gioång haát
cuâng àaân saáo xön xao. Nhûäng tñch haát nhû: Duyïn chõ tònh em, Dûå
Nhûúång àaã long baâo, Giang taã cêìu hön, Kiïìu, Nhõ àöå Mai, Toaâ aán lûúng
têm, Laä Böë hñ Àiïu Th quyïìn, Töng Trên Cuác Hoa, Phan Trêìn, Hoaâng
Trúân, Möå cö Phûúng... khöng bao giúâ vùæng khaách ... Sau Tïët êët Húåi
(1995), baâ chuã raåp Tam Kyâ hñ viïånxûa àïën thùm laåi bûác tûúâng coá böën chûä
Tam Kyâ hñ viïån. Baâ àaä 92 tuöíi, khöng coân nhòn roä nûäa. Nhûng trñ nhúá
cuãa baâ coân töët lùæm. Baâ àaä lui vïì quï tûâ lêu vúái hai baân tay trùæng, chó coân
giûä laåi laâm kyã niïåm möåt hoâm àaåo cuå bùçng göî vaâ cêy àaân cöí. Tuy vêåy,
chiïëc hoâm göî àoá coân chûáa caã nöîi niïìm hên hoan siïu tuyïåt. Suöët àúâi baâ
chó boã tiïìn ra, xoay xúã moåi caách àïí nuöi anh em diïîn troâ chûá khöng hïì xaâ
xeão cuãa anh em möåt àöìng xu Töi caãm àöång lùæm vïì àiïìu naây, àïën nöîi
chùèng noái àûúåc nïn lúâi. Baâ noái thïm:
- Mònh vò anh em, laâm caái nghïì muáa haát naây àïí mua caái vui, caái
buöìn bêët tûã...
Baâ noái sêu sùæc maâ tinh nghõch.
Hai àûáa con cuãa chöìng baâ àûúåc baâ nuöi nêëng tûâ beá nay àaä trûúãng
thaânh. Chuáng coi baâ nhû meå àeã. Nhûäng àaâo keáp khi xûa laâm viïåc vúái baâ
chùèng coân mêëy. Baãn thên baâ khöng coá con. Baâ biïët nhûäng Vuä Hoaâng
Chûúng, Àinh Huâng, Lï Vùn Trûúng, Nguyïîn Bñnh... thûúâng laâ thûåc
khaách cuãa baâ. Raåp haát cuäng laâ núi maâ caái baån vùn chûúng àoá àïën viïët
vùn vaâ hoaân thaânh nhûäng baãn thaão. Baâ laåi baão, nïëu khöng coá mùåt cuãa
caác àaâo nûúng, son phêën vaâ nhûäng sûå tröng nom chùm soác, vuöët ve chiïìu
chuöång tuyïåt vúâi cuãa caái muâi trêìn thïë nöìng naân thò laâm sao maâ coá nhaâ
vùn gioãi...
Baâ Lyá Tïë söëng trong cö àún vaâ kyã niïåm. Tuy vêåy, baâ vêîn mang theo
mònh möåt möëi khaát voång siïu phaâm vïì sên khêëu. Khaát voång naây khöng
bao giúâ rúâi baâ vò baâ cuäng khöng muöën rúâi noá.
CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG
Nùm àoá, vaâo khoaãng 1945-1960, gia àònh anh Quang Duäng Têy
Tiïën (xung quanh haâng xoám goåi anh nhû vêåy) úã möåt cùn nhaâ nhoã, heåp úã
phöë Lyá Thûúâng Kiïåt. Ngoaâi giúâ laâm viïåc úã cú quan, anh chùèng mêëy luác
coá nhaâ. Anh ài khùæp núi, hïët àïën nhaâ baån naây laåi àïën nhaâ baån khaác. Anh
rêët nhiïìu baån. Nhiïìu baån vaâ nhûäng ngûúâi quen thûúâng múâi anh àïën nhaâ
vaâ múâi anh ùn nhûäng bûäa cúm dûa muöëi. Anh dïî ùn. Coá bûäa chó vaâi cuã
khoai luöåc cuäng xong. Anh noái àuâa laâ àaä ùn mêëy cuã nhên sêm. Anh coân
ài thû viïån àoåc saách vaâ la caâ úã caác haâng quaán hoùåc bõ huát vaâo àaám xêím,
möåt trêån caäi nhau... Ài àêu vúái anh cuäng laâ laâm viïåc caã. Anh nghe nhiïìu,
nhòn nhiïìu, giûä lêëy nhûäng hònh aãnh, nhûäng êm thanh röìi töíng húåp laåi
thaânh nhûäng chêët liïåu àïí duâng dêìn trong saáng taác thú, vùn. Anh goåi laâ
ài nhiïìu àïí “naåp àiïån” röìi múái “nhaã àiïån” àûúåc. Töi ngaåc nhiïn vò anh àaä
duâng nhiïìu tûâ kyä thuêåt chñnh xaác vaâ àùæt khi noái chuyïån vúái töi. Thò ra,
anh biïët töi àang theo àuöíi cöng viïåc vïì kyä thuêåt, khoa hoåc. Vaâ töi cuäng
hiïíu rùçng anh Quang Duäng maây moâ àïën nhiïìu mùåt: khoa hoåc, kyä thuêåt,
y hoåc, cöng nghiïåp, myä nghïå thuã cöng... Caái gò cuäng toâ moâ, muöën biïët vaâ
hoåc hoãi.
Höm àoá laâ trûa 30 Tïët. Anh vïì nhaâ súám vaâ haå quyïët têm úã vúái gia
àònh suöët 3 ngaây Tïët cho troån veån (anh noái vêåy). Anh vïì nhaâ, cûãa nhaâ
coân ngöín ngang. Chõ Thaåch, vúå anh àang bêån tuái buåi. Chõ àang thöíi xöi
vaâ cuäng coân àang bûåc böåi vúái caái töåi lúán cuãa nhaâ thú laâ àaä àïí keã cùæp moác
mêët möåt söë tem, phiïëu mêëy tuêìn trûúác àoá. Chõ baão : “öng àaä chùèng giuáp
àúä gò cho vúå con, laåi coân...”. Anh cûúâi, xua tay:
Ngûúâi úi! Ta nùång nghiïåp phong trêìn
Töi nguyïån dêng àúâi hïët tuöíi xuên
Tònh baån núi tim, töi kñnh giûä
Mùåc dêìu tröi nöíi aáng phuâ vên...

Chõ dõu ài vaâ trònh baây möåt loaåt vêën àïì. Naâo laâ chöìng àûúåc 13 cên
gaåo, vúå 10 cên gaåo, lûúng chùèng bao giúâ àuã caã Nùm nay, chõ laåi thöíi xöi.
Anh Quang Duäng noái: “Thïë laâ coá baánh chûng röìi. Baâ dúä xöi ra laá, cho möåt
ñt nhên vaâo giûäa, goái laåi nhû chiïëc baánh chûng vuöng thaânh sùæc caånh,
àem nêëu lïn möåt laát Thïë laâ ta cuäng coá baánh chûng nhû ai, laåi khöng
phaãi àun lêu töën cuãi”. Chõ Thaåch cûúâi: “öng thêåt kheáo baây troâ”, röìi laâm
àuáng nhû vêåy. Nùm nay, nhaâ chõ coá 12 caác baánh chûng caãi tiïën. Töëi 30
Tïët, anh múã haâng cho vúå vaâ caác con, möîi ngûúâi möåt phong bao giêëy àoã.
Chõ Thaåch caãm àöång baão caác con: “Phong bao cuãa böë àêëy”. Cuäng coá nghôa
laâ thúm thaão thöi chûá khöng coá nhiïìu. Sau àoá, moåi viïåc trong nhaâ laåi do
chõ Thaåch àaãm nhiïåm. Anh treo bûác tranh Tïët lïn tûúâng. Goåi bûác tranh
naây laâ “Tônh vêåt” hoùåc “Cuác vaâng” àïìu àûúåc caã. Trong bûác tranh naây,
anh veä mêëy quaã cam moång vaâng nùçm trong àôa. Caånh àoá laâ mêëy böng
cuác vaâng xoâe ra. Xa möåt chuát laâ öng phöîng bùçng giêëy úã caác chúå quï xûa.
Bûác tranh naây anh veä tûâ mêëy höm trûúác, khöng ai biïët. Noá gêy möåt xuác
àöång maånh. Hoåa sô Phaåm Viïët Song thñch bûác tranh lùæm, goåi noá laâ bûác
“Hûúng xûa”. Hoåa sô Vùn Àa ngùæm bûác tranh haâng nûãa tiïëng àöìng höì vaâ
goåi laâ bûác “Höìn dên töåc”. Thïë laâ xong. Anh ra hùèn möåt goác riïng. Anh
thöíi saáo. Anh thöíi möîi baâi chó möåt àoaån. Maâ laâ àoaån anh thñch nhêët.
Thöi thò àuã caã nhûäng: “Hoân voång phu”, Haâ nhêåt quên taái lai, Si na nöi u
ru, Biïåt ly nh úá nh ung, Trúã laåi Söriùngtö ...
Anh ra ngoaâi phöë möåt laát, àuáng 12 giúâ, khi phaáo giao thûâa nöí ran
múái vïì nhaâ “xöng àêët”, noái möåt vaâi lúâi chuác mûâng vúå con, hy voång nùm
múái gia àònh seä àûúåc khoeã maånh, vaâ nhêët àõnh seä nhêëm khaá hún nùm cuä.
Saáng möìng möåt Tïët, anh “xuêët haânh” ài thùm chuâa. Luác vïì nhaâ
gùåp nhaåc sô Nguyïîn Xuên Khoaát àïën chuác Tïët vaâ biïëu hai chiïëc baánh
chûng. Nhaâ viïët kõch Huyânh Chinh cuäng biïëu anh hai chiïëc baánh. Töëi
muâng möåt Tïët, anh cêìm buát viïët àoaån àêìu cuãa baâi thú “Àûúâng chiïìu thûá
baãy”. Baâi thú naây, sau àûúåc àùng trong têåp, “Mêy àêìu ö” cuãa anh. Àoá laâ
möåt baâi thú daâi mang êm hûúãng möåt trûúâng ca, göìm 195 cêu in trong 10
trang khöí 13 x 19cm. Baâi thú êëy àöìng thúâi cuäng laâ möåt baãn nhaåc, laâ bûác
tranh maâ cuäng laâ möåt khuác têm tònh. Noá kïí laåi quaäng àúâi cuãa möåt cö gaái
trong triïåu ngûúâi thúâi àaåi: Ngûúâi thiïëu nûä hay haát baâi haát ûa thñch möîi
khi lïn hoùåc xuöëng thang gaác. Cö yïu möåt anh caán böå quên àöåi àang
chiïën àêëu ngoaâi mùåt trêån. Anh àaä ngaä xuöëng trong chiïën àêëu, khöng trúã
vïì. Ngaây hoâa bònh lêåp laåi, cö beá xûa ài bïn ngûúâi chöìng múái. Cö thêëy
cuöåc àúâi to, röång vaâ àaä coá bao nhiïu ngûúâi thên yïu àaä hi sinh cho mònh,
cho Haâ Nöåi rûåc rúä. Baâi thú àaä coá tiïëng vang noá ngêåm nguâi maâ loáe lïn
nhûäng tia nùæng laåc quan. Noá laâ möåt baãn Sonate bi huâng maâ chó coá möåt
nhaâ thú lúán vaâ àêìy taâi hoa múái viïët nöíi.
Ngaây möìng böën Tïët, anh Quang Duäng laåi hùm húã ài núi naây núi noå,
chùèng mêëy luác coá nhaâ. Anh àïën vúái moåi ngûúâi, vúái ngûúâi quen, ngûúâi
chûa quen. Anh coá duyïn laâm quen vúái bêët cûá ai vaâ rêët dïî xuác àöång. Têm
höìn cûã moãng manh vaâ rung rinh. Anh têm sûå vúái töi: “Phaãi biïët laâm
quen vaâ hoåc têåp nhûäng ngûúâi gioãi hún mònh”.
LÏÅ THANH
Lïå Thanh sinh ra úã laâng Vùn, xaä Thanh Liïåt, Thanh Trò, Haâ Nöåi.
Nùm 10 tuöíi, cö beá theo gia àònh lïn úã gêìn cûãa Àöng vaâ hoåc trûúâng Haâng
Coát. Cö thûúâng xin tiïìn meå cuâng cö baån thên tïn Bñch ài xem xi-nï úã raåp
Vùn Lang, Haâng Baåc. Nùm 11 tuöíi, bêët chêëp gia àònh ngùn cêëm, cö vaâo
hoåc haát úã gaánh haát Quöëc Hoa àöìng êëu. Àïën nùm 15 tuöíi, cö àaä laâ möåt
diïîn viïn chñnh thûác, theo àoaân ài diïîn khùæp núi: Gia Lêm, Taåm
Thûúng, Khêm Thiïn, Baåch Mai, Àaâo Duy Tûâ, Laåc Thaânh Taâi, Tên
Thaânh Ban v.v.. röìi ài caác tónh. Öng chuã raåp Quöëc Hoa, Phoá Àûác Hanh laâ
möåt con ngûúâi taâi hoa, àaä súám phaát hiïån ra Lïå Thanh coá àuã 4 yïëu töë
quan troång: thanh, sùæc, taâi, duyïn. Nùm 16 tuöíi, Lïå Thanh àaä àoáng àûúåc
vai chñnh trong caác vúã Chiïu Hoaâng - Trêìn Caãnh, Myå Chêu - Troång
Thuyã, Laá gan nhi nûä, Chiïu Quên... Qua mêëy vúã diïîn naây, Lïå Thanh
àûúåc àaánh giaá cao vïì nghïå thuêåt nhaã chûä, ngûâng lùång, luyïën laáy...Àoá laâ
nhûäng àiïìu cêìn thiïët nhêët àöëái vúái nhûäng diïîn viïn caãi lûúng. Nhûng 3
nùm sau, Lïå Thanh múái “chñn” trong nhûäng vai diïîn súã trûúâng cuãa mònh
vò àaä biïíu hiïån roä neát àûúåc sùæc àöå tònh caãm vaâ cung bêåc têm höìn cuãa vai
diïîn. Do àoá vai Lyá Chiïu Hoaâng cuãa Lïå Thanh àaä laâm cho khaán giaã bêng
khuêng. Sao laåi àeåp àïën thïë nhó? Àeåp vïì moåi mùåt. ÚÃ sên khêëu caãi lûúng
bao giúâ cuäng phaãi “caâi” vaâo möåt àaâo chñnh thêåt àeåp. Veã àeåp trïn neát mùåt,
thên hònh, daáng àiïåu cuãa àaâo caãi lûúng khöng giöëng nhû úã tuöìng, cheâo,
kõch noái maâ noá phaãi laâ veã àeåp sûúng khoái, thanh tao nhû úã diïîn viïn ba
lï Lïå Thanh coá àûúåc caái neát àoá? noá nùång hùèn vïì têm höìn, têm linh, daâo
daåt möåt nöîi niïìm ...
Lïå Thanh khöng chó àeåp vïì hònh thïí maâ coân vïì caách diïîn, lúâi ca. Cö
hoåc àûúåc úã liïìn chõ Bñch Húåp, coá guåc gaác tûâ Kinh Bùæc, sûå trong saáng, êëm
aáp, vui treã vaâ úã liïìn chõ L.K caái gioång kim pha cöí mûúåt maâ, daâi röång. Cö
cùåm cuåi, chùm chó, say sûa hoåc lêëy nhûäng “miïëng” cuãa ngûúâi khaác möåt
caách tham lam, theâm thuöìng àïí biïën chûáng thaânh cuãa mònh.
Sau khi thaânh cöng vai Lyá Chiïu Hoaâng, Lïå Thanh cuâng vúái àoaân
tröi nöíi khùæp núi trïn caác neão àûúâng lûu diïîn. Cuöåc söëng lêëy ngaây laâm
àïm vúái thên phêån àaâo keáp. Cuäng coá ngaây chó ùn möåt bûäa. Nhûng Lïå
Thanh khöng vò thïë maâ khöng hiïën caã cuöåc àúâi mònh cho nghiïåp cêìm ca.
Lïå Thanh vêîn cûá diïîn àûúåc nhiïìu vai, caâng hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu tûâ caác
diïîn viïn lúáp trûúác. Lïå Thanh choái saáng qua nhûäng vai chñnh trong caác
vúã: Àiïu Thuyïìn, Möång hoa Vûúng” Dûúng Quyá Phi, Àaát Kyã, Chiïu
Quên, Thöi Oanh Oanh, Luåc Vên Tiïn. v.v... Àïí diïîn àûúåc nhûäng vai
naây, Lïå Thanh àaä phaãi hoåc caã nhûäng baâi cön, quyïìn, àao, kiïëm. Riïng
vúái vai Àiïu Thuyïìn, cö àaä thaânh cöng rûåc rúä vò Àiïu Thuyïìn cuãa Lïå
Thanh laâ töíng hoâa phûác taåp cuãa nuå cûúâi nûúác mùæt, tònh caãm, baåo lûåc,
tònh yïu, e êëp, dõu daâng...Lïå Thanh hiïíu rùçng con ngûúâi Àiïu Thuyïìn
yïíu àiïåu maâ duäng maänh. Naâng lêëy son phêën laâm chiïën trûúâng, lêëy maây
ngaâi laâm cung noã, lêëy àöi mùæt nuäng nõu àïí giùng caåm bêîy...mang laåi
chiïën thùæng vïì cho mònh. Naâng àaä biïën thaânh thêìn nûä. Vai Àiïu Thuyïìn
chó àûúåc rúám chuát nûúác mùæt thöi. Àïí nûúác mùæt àêìm àòa laâ thêët baåi. Lïå
Thanh àaä àoáng àûúåc möåt vai Àiïu Thuyïìn hoaân haão àïën nöîi nhûäng lúáp
ngûúâi sau chûa ai vûúåt nöíi chõ. Cuäng nhû hún 70 nùm trúã laåi àêy, àoáng
Thõ Mêìu khöng ai vûúåt àûúåc Hoa Têm, àoáng Chu Du, Quan Cöng chûa
ai vûúåt àûúåc Sô Tiïën.
Àïën àoáng vai Thöi Oanh Oanh trong truyïån Têy Sûúng laåi caâng
phaãi àeåp, rêët àeåp. Laåi phaãi nhaåy caãm, trñ tuïå Trong luác quêën quñt bïn
nhau, ngûúâi yïu cuãa Thöi baão: “Tõch dûúng àeåp vö cuâng”. Thöi àaáp ngay:
“Nhûng cuäng sùæp hoaâng hön”... Nhû taác giaã Têy Sûúng taã: “Thöi
Oanh Oanh coá cùåp mùæt mú maâng cuãa con phûúång û? Nïëu noái laâ mùæt
phûúång thò coân laâ thûúâng, àöi mùæt cuãa Thöi laâ àöi mùæt cuãa con phûúång
vûâa múái tónh giêëc (Sú tónh phûúång) thò múái laâ tuyïåt trêìn.” Lïå Thanh àoåc
kyä truyïån Têy sûúng” Vaâ hoåc hoãi núi caác nhaâ vùn. Lïå Thanh vúái àöi mùæt
cuãa con phûúång vûâa tónh, lung linh, möi mïìm, mùæt ûúát. Nhûng khi àoáng
vai Myå Chêu trong vúã My Chêu - Troång Thuyã, Lïå Thanh laåi coá gam maâu
möåt têm höìn chêët phaác, ngêy thú, trong treão nhû nûúác suöëi. Nhûäng nùm
khaáng chiïën chöëng Myä, Lïå Thanh theo àoaân ài diïîn khùæp caác thaânh thõ,
nöng thön. Nhiïìu khi diïîn trïn mêm phaáo, trong bom àaån, úã ngay trïn
mùåt trêån phaáp.
Tuy Lïå Thanh àaä trúã thaânh möåt diïîn viïn nöíi tröåi trïn caác saân diïîn
caãi lûúng úã Haâ Nöåi, loâng ham hoåc hoãi vïì nghïå thuêåt caãi lûúng vêîn laâm
cho caác àöìng nghiïåp phaãi kñnh nïí. Lïå Thanh nhúá laåi möåt kyã niïåm sêu sùæc
Àoá laâ nhûäng nùm 1951-1952, coá möåt söë diïîn viïn Nam böå nöíi tiïëng nhû
Tû Chúi, Phuâng Haâ, Kim Cuác, Nùm Chêu, Kim Thoa...àïën Haâ Nöåi. Hoå
khöng nhûäng nöíi tiïëng úã khùæp nûúác maâ coân nöíi tiïëng úã caã nûúác ngoaâi nhû
Höìng Köng, Phaáp...Hoå chó úã laåi thaáng möåt tuêìn lïî maâ hoå àaä laâm cho
haânh trang caãi lung cuãa Lïå Thanh phong phuá lïn rêët nhiïìu vïì moåi mùåt.
Lïå Thanh hoåc nhûäng ngûúâi thêìy tûâ quï hûúng cuãa caãi lûúng àïën möåt
caách triïåt àïí, khöng biïët mïåt moãi. Caác nghïå sô lúán miïìn Nam thêåt tuyïåt.
Êm thanh nhûäng baâi haát cuãa hoå àeåp vaâ maånh àïën nöîi coá thïí gêy ra gioá
baäo trïn sên khêëu. Tûâ trïn sên khêëu, noá aâo xuöëng thñnh giaã, laâm tung
bay toác hoå, bùæt traái tim hoå phaãi rung àöång. Rung àöång vò niïìm tûå haâo vïì
thiïn taâi cuãa con ngûúâi. Cöång vúái nhûäng gò coá trong mònh, Lïå Thanh
cuäng mêëp meá àûúåc trònh àöå cuãa hoå. Nhû vêåy, cuäng àuã àïí chõ coá àûúåc vaâi
doâng trong nhûäng trang sûã veã vang cuãa nghïå thuêåt caãi lûúng Viïåt Nam.
Àïí diïîn àûúåc vai möåt baâ meå bïn söng Höìng, Lïå Thanh kïët thên vúái
nhiïìu baâ meå, nhiïìu baâ buã mang hoaá thên cuãa yã Lan, cö Têëm...Chuêín bõ
cho vai Trûng Trùæc, Lïå Thanh àaä àoåc sûã saách, àaä sang têån Cöí Loa, têìn
ngêìn àûáng bïn àïìn My Chêu, giïëng Ngoåc...Lïå Thanh laåi vaâo baão taâng
lõch sûã, chaåm tay vaâo mùåt tröëng àöìng...Têët caã laâ àïí xêy dûång möåt nhên
vêåt haâo huâng, choái saáng, thiïng liïng, bay böíng, rûåc lûãa...
Nùm 1972, chñnh caái ngaây bom àaån àõch phaá saáp caã ngöi nhaâ cuãa
chõ laâ luác chõ àang àoáng vai Trûng Trùæc ú ãHaâ Bùæc. Sau àoá, chõ laåi àoáng
möåt loaåt vai chñnh trong caác vúã Doâng suöëi trùæng, Y Ban vaâ naâng tiïn, Daå
khuác mònh yïu.v.v.. àùåc biïåt, vai baâ meå Cam-pu-chia trong vúã Hai
phûúng trúâi thûúng nhúá àaä àem àïën cho chõ chiïëc huy chûúng vaâng taåi
Höåi diïîn sên khêëu toaân quöëc nùm 1985.
Àïën nùm 1988, Lïå Thanh vêîn coân diïîn vaâ haát àûúåc rêët hay. Nhûng
chõ quyïët àõnh ngûâng diïîn. Chõ trao laåi nhûäng vai têm huyïët cuãa chõ nhû
Kiïìu Nguyïåt Nga, Thöi Oanh Oanh, Höìng Nûúng, Phûúng Hoa, Trûng
Trùæc..”cho caác hoåc troâ cuãa mònh. Möåt thúâi gian, chõ laâm chuã nhiïåm khoa
caãi lûúng cuãa trûúâng Cao àùèng nghïå thuêåt Sên khêëu. Caác hoåc troâ cuãa chõ
àaä khöng phuå loâng chõ, hoå àaä gêy àûúåc êën tûúång maånh trïn caác saân diïîn
khùæp nûúác vaâ caã úã nûúác ngoaâi bùçng nhûäng vai diïîn do chõ truyïìn laåi.
Lïå Thanh àaä giúái thiïåu caãi lûúng Viïåt Nam trong hai cuöåc Festival
taåi Liïn Xö cuä vaâ Trung Quöëc. Baáo chñ Trung Quöëc goåi chõ ]aâ ngöi sao
saáng hêëp dêîn. ÚÃ Liïn Xö cuä ngûúâi ta goåi chõ laâ Baâ hoaâng.
Lïå Thanh àûúåc àaánh giaá laâ àaä coá àûúåc nhiïìu vai diïîn xuêët thêìn.
Nhêët laâ nhûäng khi chõ “àöí” 6 cêu voång cöí chõ àaä laâm cho caã raåp xön xao
hùèn lïn röìi böîng lùång ài vò taâi nùng kyâ diïåu cuãa chõ. Nay, chõ àaä nhiïìu
tuöíi. Chõ dõu daâng, ñt noái, söëng thiïn vïì nöåi têm. Cûã chó, gioång noái, aánh
mùæt, nuå cûúâi vêîn àùçm thùæm, sinh àöång, tònh caãm. Nghôa laâ coân traân àêìy
caái àeåp. Nhûäng ngûúâi coá duyïn núå vúái sên khêëu vêîn thûúâng coi chõ laâ
möåt kho kinh nghiïåm àïí khai thaác, àïí nghe chõ kïí vïì nhûäng dùåm àûúâng
sên khêëu, coá thïí haát lïn àûúåc maâ cuäng coá thïí khoác lïn àûúåc.
ANH TRÊÌN HOAåT
Sau möåt vaâi chuyïën ài tham quan phong caãnh úã Booác-àö (phaáp) vïì,
töi thêëy trïn baân coá möåt laá thû maâ phong bò thuöåc vaâo loaåi duâng cho
thiïëp baáo hó hoùåc múâi dûå cûúái baán úã phöë Huïë, Búâ Höì gò àoá úã Haâ Nöåi. Chûä
viïët trïn phong bò àûúåc nùæn noát àïën cêìu kyâ: “Vaån haånh kñnh thûa öng
nhaâ baáo X... ?” . Töi boác thû xem , àûúåc biïët ngûúâi viïët laá thû naây laâ möåt
phuå nûä Viïåt Nam. Chõ àaä àïën tòm töi mêëy ngaây höm nay maâ chûa gùåp
Chõ laåi phaãi vïì Pa-ri ngay nïn khêín khoaãn xin töi cöë gùæng thu xïëp àïën
Pa-ri àïí chõ àûúåc gùåp. Nïëu töi khöng ài thò tuêìn sau chõ laåi quyïët àõnh boã
caã möåt tuêìn lïî àïën gùåp töi. Chõ súå töi tuáng thiïëu nïn gûãi laåi caã tiïìn taâu
xe cho töi. Töi laåi giúã thû àoåc tiïëp:
“ Êu cuäng laâ duyïn phêån cuãa caái kiïëp phuâ du”. Töi muöën àûúåc gùåp
öng. Töi luön luön nghô vïì Haâ Bùæc, Haâ Nöåi, Saâi Goân, vïì nhûäng xoám quï
ngheâo naân cuãa töi úã caã hai miïìn Nam Bùæc... Töi àûúåc xem baâi baáo cuãa
öng viïët trong àùåc san “Quên àöåi nhên dên” vïì anh Trêìn Hoaåt... Töi caãm
àöång quaá, töi khoác mêëy ngaây nay... Ö ng coá viïët rùçng anh Trêìn Hoaåt sinh
nùm 1917, ngûúâi Haâ Bùæc laâ àêët Kinh Bùæc xûa. Núi àoá àeåp löång lêîy trong
yá nghôa vïì àõa dû lõch sûã vaâ caã trong hoaâi niïåm. Àoá laâ vuâng àêët haâo hoa,
anh Hoaåt yïu mïën tuöìng cheâo, quan hoå tûâ rêët súám àïën nöîi ... 8 tuöíi àaä
boã nhaâ ra ài theo tiïëng goåi gùæt gao cuãa nghïå thuêåt truyïìn thöëng... Nùm
1984, öng àûúåc phong danh võ nghïå sô nhên dên...”
Töi cuäng chó coân nhúá mang maáng baâi viïët noái trïn vò töi viïët noá àaä
tûâ lêu. Nhûng qua nhûäng doâng thû, töi thêëy ngûúâi viïët coá möåt nöîi niïìm
àùåc biïåt àêy.
Töi liïìn túái àõa chó àaä ghi trong thû. Sau höìi chuöng, möåt cö gaái àïën
hoãi töi:
Öng tòm ai aå?
Töi laâ X. muöën àïën gêåp baâ L.
Vêng, múâi öng. Cö töi coá nhaâ.

Àûúåc dêîn qua hai phoâng sang troång röìi àïën möåt phoâng nhoã bònh
dên. Àoá laâ phoâng cuãa chõ L. Sau vaâi lúâi giúái thiïåu, chuã nhaâ tiïëp töi niïìm
núã quaá mûác, nhû kiïíu ngûúâi ta gùåp àûúåc ên nhên vêåy. Baâ chuã mùåc böå
quêìn aáo baâ ba kïëp mõn àaä àûúåc êu hoáa vaâ gia cöng kheáo àuã àïí ngang
haâng vúái nhûäng möët quêìn aáo úã quï hûúng thúâi trang naây. Chõ L. àaä hún
50 tuöíi nhûng treã hún nhiïìu so vúái tuöíi. Nhòn chõ, ngûúâi ta coá thïí biïët
àûúåc chõ àaä tûâng laâ trang nhan sùæc möåt thúâi. Chõ múâi töi uöëng nûúác nuå
vöëi vaâ ùn cheâ baâ cöët. Chõ noái: “Xin anh cho töi àûúåc coi anh nhû ngûúâi
ruöåt thõt. Anh coá viïët rùçng trûúác khi trúã nïn möåt àaåo diïîn kõch, anh Trêìn
Hoaåt àaä giang höì khùæp chöën vaâ àaä qua haâng chuåc nghïì, cho nïn trong
anh traân ngêåp nhûäng maãnh àúâi vaâ: mêîu ngûúâi xanh tûúi. Vúái caái vöën
“àúâi” phong phuá, anh àaä goáp nhiïìu daáng veã rûåc rúä cho nïìn sên khêëu úã
nûúác ta... Nay töi xin àûúåc böí sung vaâi neát nûäa vïì nghïì nghiïåp khi xûa
cuãa anh ...”
* *
*
Anh Trêìn Hoaåt laâm àuã moåi nghïì. Thoaåt àêìu, anh ài baán tú Vuä Taåo,
àaánh giaây, chaâo haâng, thêìy kyá... Coá daåo, anh cuâng töi ài baán tranh Tïët
cho möåt nhaâ buön àïí lêëy tiïìn hoa höìng. Anh coá thuêåt múâi khaách mua
tranh. Anh giúái thiïåu tranh bùçng kïí chuyïån, bùçng nhûäng neát tuöìng,
cheâo, ca truâ... Vúái böå tranh Ngûu Lang Chûác Nûä, anh giaãi thñch àöi àiïìu
röìi ngêm lïn: Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä,anh giaãi thñch àöi
àiïìu röìi ngêm lïn:
Cêìu Ö Thûúác Ngûu Lang sêìu Chûác Nûä
Hai bïn cêìu öm mùåt khoác thaânh mûa...
Nhiïìu khi anh laâm cho khaách mua tranh caãm àöång hoùåc phêën khúãi
hùèn lïn. Töi khöng kõp thu tiïìn. Coá daåo, qua töi anh Hoaåt quen möåt söë
chõ em ca kyä phûúâng Daå Laåc. Anh an uãi chõ em vaâ laâm thêìy daåy tiïëng
Phaáp cho chõ em àïí hoå kiïëm söëng àûúåc hún cho àúä khöí. Möåt söë chõ em bõ
bùæt boã boáp, anh thûúng haåi chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho chõ em
ra bùçng caách àûáng ra baão àaãm nhêån laâ chöìng. Anh noái rêët kheáo laâm muãi
loâng caã nhûäng keã àöåc aác. Àöi khi xen vaâo chêët pha troâ, àuâa vui hoùåc kïí
chuyïån bõa. Anh goåi àuâa caái cöng viïåc noái trïn laâ nghïì laâm chöìng thuï.
Maâ naâo coá ai phaãi thuï cöng anh àêu. Anh vúái tay caã vaâo nhûäng caãnh àúâi
rêët “buåi” maâ laåi trong saáng, cao thûúång. Coá khi chõ em muöën tùång anh
chuát quaâ nhoã, anh khöng hïì nhêån, mùåc duâ cuöåc söëng cuãa anh rêët tuáng
bêën. Chñnh anh àaä daåy cho L. àaánh àaân dêy vaâ haát aã àaâo. Anh daåy cho
L. biïët caái àeåp cuãa nghïå thuêåt siïu viïåt naây vaâ thêëy cuöåc àúâi coân coá yá
nghôa. Anh daåy àïí L. vaâ caác baån cuãa L. biïët rùçng quï hûúng ta àeåp lùæm
nhûng cuäng ngheâo lùæm.
Daåo êëy, thuá thûåc, töi yïu anh êëy lùæm. Nhûng anh coân maãi bûúác
giang höì. Anh söëng coá têm höìn, nhiïìu giêëc möång vaâ cuäng söëng caái löëi
“khöng biïët àïën ngaây mai” nïn anh khöng àaáp laåi. Cuäng khöng phaãi laâ
anh khinh töi Anh thûúng töi thò àuáng hún. Chñnh anh cuäng àaáng
thûúng. Thúâi gian tröi qua, möåt anh cai khöë àoã ngûúâi úã moã Hoân Gai àaä
lêëy töi, röìi cuâng töi phiïu baåt sang Phaáp. Cuöåc àúâi xö àêíy maâ... öng nhaâ
töi vûâa múái mêët nùm ngoaái. Duâ luön àûúåc àöång viïn nhêåp quöëc tõch
Phaáp, nhûng chuáng töi cûúng quyïët giûä quöëc tõch Viïåt Nam. Viïåc laâm
naây cuäng gêy cho chuáng töi nhiïìu khoá khùn. Nhûng chuáng töi àûúåc yïn
öín vïì têm höìn. Khi àûúåc àoåc baâi baáo cuãa anh, töi àaä khoác nhiïìu. Khoác
möåt con ngûúâi cao thûúång maâ taâi hoa nhiïìu mùåt, giaâu loâng ûu aái àöëi vúái
con ngûúâi. Ngaây naâo töi cuäng thùæp hûúng vaâ thónh thoaãng múâi hai öng
baån Kyâ, Ngoåc cuâng möåt söë baån beâ cuâng nhau töí chûác möåt àïm haát ca truâ.
Àaâo nûúng laâ töi. Bao giúâ töi cuäng traã baâi thêìy töi bùçng baâi “Höìng höìng
tuyïåt tuyïåt, múái ngaây naâo khöng biïët caái chi chi...”? Nay töi àaä giaâ, thónh
thoaãng gom goáp chuát ñt biïëu vaâo quyä kiïìu baâo yïu nûúác xêy dûång töí quöëc
vaâ thûúâng giuáp vui nhûäng buöíi hoåp mùåt hoùåc biïíu diïîn vùn nghïå. Coi àoá
laâ têëm loâng àïí xûáng àaáng”vúái quï hûúng xûá súã, vúái maái chuâa, giïëng
nûúác... Quaã thêåt töi khöng bao giúâ nguöi nhúá caái laâng Àònh Baãng tûúi
àeåp, nam thanh nûä tuá cuãa töi. Àêëy anh xem gia baão nhaâ töi treo úã trïn
tûúâng chó laâ möåt chiïëc àaân àaáy vaâ möåt chiïëc àaân nguyïåt...
Chõ L. noái möåt maåch, chùèng cêìn àïí yá àïën ai, tûúãng chûâng nhû chõ
phaãi noái cho bùçng hïët maâ nïëu ngûâng laåi seä bõ mêët doâng caãm hûáng maâ
quïn mêët phêìn naâo nhûäng yá àõnh cêìn böåc löå ra cho thoãa loâng. Chõ noái
nhiïìu luác nhû bõ öëp àöìng röìi chõ khoác. Trong tiïëng khoác cuãa chõ vûâa coá võ
cay àùæng, vûâa coá caã nhûäng àiïìu mûâng mûâng tuãi tuãi, laåi xen caã nöîi niïìm
sung sûúáng thêåt khoá taã vaâ chõ sûåc nhúá ra laâ chõ àang tiïëp töi, chõ xin löîi
töi lê àaä noái hïët caã phêìn cuãa töi. Chõ laåi tiïëp : “Anh coá têëm loâng thêåt quyá
hoaá vúái öng anh cuãa töi, öng thêìy cuãa töi, ngûúâi maâ töi yïu. Anh êëy cuäng
àûúåc moåi ngûúâi yïu quñ chùèng coá thïë laåi àûúåc laâ nghïå sô nhên dên...”
- Thïë chõ coá coân nhiïìu baâ con bïn nhaâ khöng aå? Töi hoãi.
- Chùèng coân ruöåt thõt gò nûäa. Nhûng trong hoå ngoaâi laâng, töi nhúá tïn
tûâng ngûúâi. Töi nhúá tûâng buái tre gai nhaâ öng Ba Boâ, búâ àï thaã trêu, àaám
rûúác ngaây höåi, cöíng tam quan , gaác chuöng...
- Caãm ún chõ àaä cho töi thïm möåt söë chi tiïët rêët quyá àïí viïët möåt baâi
baáo. Nïëu chõ cho pheáp töi lêëy tïn baâi baáo laâ “Ngûúâi tònh cuãa anh Trêìn
Hoaåt”... Nhû vêåy laâ quaá vinh dûå cho töi. Àoá laâ àiïìu töi mú tûúãng. Nhûng
tònh yïu laâ phaãi caã hai bïn. Anh êëy cao caã vaâ trong saáng quaá. Maâ töi
cuäng khöng muöën buöåc anh vaâo cuöåc àúâi töi, vò töi súå anh seä khöí. Töi yïu
anh vaâ mong cho anh àaåt àûúåc moåi giêëc möång cuãa anh. Àuáng ra, anh
cuäng yïu töi. Khöng yïu töi laâm sao àûúåc: “Anh Hai khöng yïu, töi lêëy
àaåo buâa qua lúâi anh û phaãi yïu”: Àoá laâ baâi haát maâ cuäng laâ thûåc àêëy anh
aå.
- Töi nghô àoá cuäng laâ tònh yïu chõ aå. Tònh yïu cao hún möåt chuát vaâ
múã röång...
Chõ L. caám ún lúâi nhêån xeát cuãa töi. Vúái àöång taác bai tay chùæp laåi,
chõ vaái. Töi hiïíu ngay, chõ vaái anh Trêìn Hoaåt, vaái quï hûúng, laâng Àònh
Baãng cuãa chõ... Trïn àûúâng trúã vïì núi laâm viïåc, loâng töi nao nao möåt caãm
giaác dïî chõu, yïn têm vaâ coá chuát tûå haâo.
HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA
Trêìn Hoaåt laâ möåt söë ñt trong nhûäng ngûúâi múã àêìu cho viïåc hònh
thaânh nghïì àaåo diïîn kõch noái úã Viïåt Nam. öng àaä àûúåc phong tùång nghïå
sô nhên dên ngay tûâ àúåt àêìu. Àoá laâ möåt con ngûúâi cuãa Kinh Bùæc. Luác múái
6 tuöíi, öng àaä boã nhaâ ra ài theo möåt gaánh tuöìng röìi phiïu baåt khùæp
Trung, Nam, Bùæc. Laâ con ngûúâi laâm nghïì taâi hoa, têån tuåy, öng coá cöng
phaát hiïån ra nhiïìu taâi nùng sên khêëu, giuáp àúä vaâ hûúáng dêîn nhiïìu diïîn
viïn thaânh taâi. Trong cöng viïåc àaåo diïîn sên khêëu, öng rêët hiïíu nghiïåp
àúâi Khi öng hoåc têåp úã nûúác ngoaâi, möåt söë tiïíu phêím cuãa öng àûúåc caác
àoaân kõch Trung Quöëc sûã duång. Caác àoaân kõch nhû: Kõch noái, tuöìng,
cheâo, caãi lûúng àïìu àïën treâo keáo öng. Ngay caã mêëy àoaân úã caác tónh xa vaâ
nghiïåp dû cuäng luön mai phuåc” àïí àoán öng vïì àoaân mònh. Coá àiïìu laâ
phaãi luön luön coá rûúåu cho öng. Khi àaåo diïîn, caånh öng bao giúâ cuäng coá
thïm möåt chiïëc ghïë àïí chai rûúåu vaâ chiïëc cheán. öng baão: “Khöng coá rûúåu
thò khöng laâm àûúåc gò hïët” . Nùm àoá, öng laâ àaåo diïîn cuãa vúã “Hûúng Múái”
cho nhaâ maáy thuöëc laá Thùng Long. Laåi àuáng vaâo luác luön coá baáo àöång
maáy bay àõch nïn khöng mua àûúåc rûúåu vïì cho öng. Möåt kyä sû cuãa nhaâ
maáy phaãi lêëy cöìn ra pha rûúåu cho öng. Möåt lêìn, töi múâi öng vaâ öng Vùn
Cao àïën nhaâ uöëng rûúåu. Öng Vùn Cao nhêån trang trñ phöng, caãnh cho vúã
kõch. Àêy laâ hai öng baån rûúåu húåp yá nhau vò caã hai àïìu laâ àïå tûã trung
thaânh cuãa thêìn rûúåu. Hai öng cûá uöëng lai rai suöët tûâ 2 giúâ chiïìu àïën 12
giúâ àïm. Hoå vûâa uöëng, vûâa noái àuã chuyïån trïn àúâi. Hoå bêåp bïình, say laåi
tónh, tónh laåi say. Luác noái to, luác noái nhoã. Coá luác ha haã, luác laåi àùm chiïu
nhû muöën khoác, tranh caäi baân luêån. Tûâ cheán thûá hai trúã ài, öng Vùn Cao
thûúâng khöng duâng àöì nhùæm hoùåc duâng ñt.
- Túá cho hai caái vúã kõch êëy chó àaáng cho vaâo soåt raác.
- Cuäng coá möåt chuát mï ni (àaáng khen) àêëy...
- Khöng. Taác giaã chûa vivre la vie maâ múái chó laâ freáquenter la vie -
(chûa söëng cuöåc àúâi maâ múái chó ài thùm cuöåc àúâi).
- Thïë maâ túá nhêån laâm àï-co (trang trñ) cho hoå àêëy.
- Tuyâ cêåu. Vúái túá, khöng sûúáng lùæm. Vúã kõch viïët thêåt thaâ quaá nhû
caái kiïíu baâi thú rau muöëng:
Trong vûúân coá àaám rau xanh
Àoá laâ rau muöëng àïí nêëu canh àêëy chûá...
Thïë maâ laâ thú aâ ? Túá thêëy taác giaã khöng coá chêët “ngoåc”, maâ chó toaân
laâ gaåch. Maâ àaä laâ gaåch thò coá nung maäi cuäng chó laâ gaåch... Nghïå thuêåt,
noá khoá tñnh lùæm chûá ? ... Phaãi coá caái thûúng caãm nhên thïë. Phaãi coá têëm
loâng... Töi baão: “Hai anh laâ caã möåt thû viïån söëng”. Öng Vùn Cao khöng
àöìng yá vaâ noái: “Túá chó laâ möåt voâ rûúåu quöëc luãi” Thïë röìi, töi cûá ngöìi hêìu
rûúåu, chaåy ài chaåy laåi, tiïëp tïë rûúåu vaâ àöì nhùæm.
Nhûng chuã yïëu laâ lùæng tai nghe caác öng. Nhûng caác öng cuäng àoâi töi
phaãi kïí laåi nhûäng chuyïån vïì rûúåu vaâ chuyïån tiïëu lêm bïn trúâi Têy cho
caác öng nghe.
- Phaãi bònh àùèng chûá. Chuáng túá noái cho cêåu nghe vïì chuyïån cuãa
chuáng túá thò cêåu cuäng phaãi “cung” ra cho chuáng túá nghe vúái...
- Thu nùng lûúång cuãa nhau nhû caái kiïíu ngûúâi Trung Quöëc phaát vaâ
thu “cöng lûåc” êëy. Caác öng böîng àuâng àuâng àïì nghõ phaãi coá thõt choá cho
noá thïm hûúng võ. Thõt choá àûúåc mua vïì ngay. Töi khöng thñch nïn
khöng ùn. Ú ? Sao cêåu khöng ùn möåc töìn ?
- Taåi sao ?
- Töi khöng khoaái lùæm. Noá höi haám.
- Chùæc laåi laâ con cêìu tûå. Ùn thõt choá vaâo, “cêåu” giêån cêåu vïì chuâa chûá
gò?
- Cêåu noái laåi ài naâo. Cêåu baão thõt choá höi haám aâ? Möåt ngûúâi àaân baâ
àeåp úã tuöíi 40 cuäng coá muâi höi haám àêëy chûá. Nhûng, ngûúâi ta mï caái höi
haám tuyïåt vúâi àoá hún caã caác cö gaái 16, 17 tuöíi... Cêåu chùèng hiïíu caái gò caã
aâ, maâ coá àiïìu thõt choá maâ khöng coá chêët “cöìn”! vaâo laâ “vûát”
Àuáng àêëy.
Trong bûäa rûúåu, töi àaä biïët àûúåc nhiïìu àiïìu úã hai öng. Nïëu caác öng
khöng say khûúát, thò töi khöng thïí naâo “thoá” àûúåc nhûäng cêu chuyïån
thêåt hay, thêåt laå ma â chùèng bao giúâ caác öng chõu noái ra cho bêët cûá ai. Àoá
laâ nhûäng cêu chuyïån doåc ngang chêët “söëng”, tûúi nhêy nhêíy. Caác öng laâ
nhûäng ngûúâi luön thñch thuá vaâ ngúä ngaâng vúái nhûäng àiïìu múái meã, sinh
àöång. Nhòn nhiïìu, nghe nhiïìu, ài nhiïìu, suy ngêîm nhiïìu ... laâ nhûäng
àiïìu giuáp caác öng trúã thaânh Trêìn Hoaåt vaâ Vùn Cao... Trûúác kia, trong
thúâi Phaáp thuöåc, öng Trêìn Hoaåt àaä tûâng laâm qua nhiïìu nghïì: chaåy cúâ,
baán Vuä Taåo, àaánh giêìy, baán tranh, thêìy kyá, thêìy daåy àaân àaáy vaâ haát ca
truâ, àoáng kõch... Töi tñnh coá chûâng 30 nghïì. Coá daåo, öng quen möåt söë ca
kyä phûúâng Daå Laåc. Möåt söë chõ em bõ bùæt boã boáp (böët caãnh saát ngaây xûa)
öng thûúng haåi hoå, chaåy hïët boáp noå àïën boáp kia xin cho hoå àûúåc ra bùçng
caách baão laänh, nhêån laâm chöìng. Öng goåi àoá laâ nghïì “laâm chöìng thuï” -
Kyâ thûåc, coá ai thuï öng cuäng khöng nhêån möåt xu naâo. Trong chûâng 10
tiïëng àöìng höì, hai öng àaä àaánh àöí chûâng 3 lñt rûúåu. Àïën 12 giúâ khuya,
chõ Bùng ài xñch lö àïën àoán Vùn Cao vïì. Chõ traách töi àaä àïí öng uöëng
say. Nhûng, coá trúâi maâ ngùn àûúåc. Öng baão trong khi say, trong öng naãy
ra nhûäng tûá hay cho thú, nhaåc, hoaå, öng coá àuã cêìm, kyâ, thi, hoaå, tûãu. Töi
cuäng phaãi thuï xñch lö, àûa öng Trêìn Hoaåt vïì nhaâ úã phöë Loâ Suä. Öng àaä
quaá say. Nhûng saáng höm sau, chûâng 8 giúâ, öng àaä ngöìi dûång vúã Bûác
Tranh muâa gùåt cuãa Trêìn Vûúång. Vaâ bïn caånh öng, vêîn laâ chai rûúåu
NÛÄ THÊÌN AÁI TÒNH VAÂ NÛÄ THÊÌN SÙÆC ÀEÅP CUÃA
VIÏÅT NAM
Trung Quöëc suy tön Nûä Oa laâ nûä thêìn aái tònh cuãa hoå. Cuâng úã möåt
khu vûåc vaâ coá nhiïìu truyïìn thuyïët giöëng nhau, thêìn aái tònh cuãa Viïåt
Nam cuäng laâ Nûä Oa. Nûä Oa Trung Quöëc vaâ Nûä Oa Viïåt Nam coá nhiïìu
àiïìu giöëng nhau vïì cú baãn: rêët nùång vïì chêët huyïìn thoaåi, Nûä Oa coá
nhiïìu pheáp thêìn thöng àaä nùån ra con ngûúâi bùçng àêët seát vuä truå röìi phaã
vaâo àoá möåt linh höìn, Nûä Oa àöåi àaá vaá trúâi v.v...
Nûä Oa laâ tûúång trûng cho sûå sinh thûåc vaâ phöìn thõnh. Do úã caái thúâi
höîn mang chi sú, söë ngûúâi chïët nhiïìu hún ngûúâi söëng gêëp böåi nïn viïåc
phaát triïín noâi giöëng laâ vö cuâng quan troång, vò thïë ngûúâi ta thúâ caái “cuãa
quyá” cuãa Nûä Oa. ÚÃã Viïåt Nam, chêët phong tònh vaâ sinh thûåc àûúåc àêíy lïn
mûác quaá cao. Chuyïån kïí rùçng: Caái “böå phêån” cuãa öng Tûá Tûúång bùæc qua
möåt caái ao lúán ba saâo àêët laâm cêìu cho moåi thaânh viïn cuãa àaám cûúái
nguyïn thuyã ài tûâ búâ ao bïn naây sang búâ ao bïn kia. Vò öng cêìm hûúng
vö yá, taân nhang rúi xuöëng laâm cho chiïëc cêìu vûäng chùæc êëy böîng nhiïn
“ruåt” laåi, hêët hïët moåi ngûúâi xuöëng ao. Nûä Oa biïët àûúåc, àaä nhanh nheån
àûa caái “cuãa quyá” cuãa mònh ra hûáng lêëy caã àaám ngûúâi, thïë laâ moåi ngûúâi
ngoi ngoáp trong caái tuái caân khön cuãa Nûä Oa vaâ àûúåc cûáu söëng. Truyïìn
thuyïët naây coân soát laåi àïën ngaây nay qua sûå biïën daång trong sûå tñch “Öng
Àuâng baâ Àaâ” vaâ trong troâ chúi “Caái noã lûúâng...”
Coân nûä thêìn sùæc àeåp cuãa ta thò eo leä khöng ai xûáng àaáng hún laâ cöng
chuáa My Nûúng, con gaái vua Huâng thûá 18.
Toác xanh viïìn maá hêy hêy àoã
Miïång naâng heá thùæm nhû san hö
Tay ngaâ trùng noän hai chên nhoã
Mï naâng bao nhiïu ngûúâi laâm thú.
Xûáng vúái sùæc àeåp naát àaá tan vaâng cuãa naâng chó coá nhûäng ai saánh
ngang àûúåc vúái caác bêåc thaánh thêìn. Söë ngûúâi àïën cêìu hön àûúåc choån loåc
kyä àïën nöîi chó coân hai chaâng ûu tuá nhêët laâ Sún Tinh vaâ Thuyã Tinh, laâ
tûúång trûng cho hai con ngûúâi tinh hoa, àeåp àeä vaâ taâi hoa tuyïåt vúâi cuãa
hai vuä truå bao la vaâ thú möång: nuái rûâng vaâ biïín caã. Trong cuöåc àua taâi,
Sún Tinh àaä giaânh chiïën thùæng. Vò ngûúâi àeåp My Nûúng maâ Sún Tinh vaâ
Thuyã Tinh àaánh nhau suöët bao nhiïu àúâi vaâ cho àïën têån bêy giúâ.
Sùæc àeåp My Nûúng àaä gêy ra sûå tranh giaânh thêìn thaánh, khöng
tiïìn khoaáng hêåu vaâ sûå tñch naây àûúåc àúâi àúâi nhùæc nhúã, biïën thaânh thú, ca
vaâ lúâi vêìn vñ khöng nguöi:
Vua Thuyã Tïì dêng nûúác àaánh Sún Tinh
Nuái vaâ söng - tranh nhau möåt chuyïån tònh...
CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI”
Chõ Têm laâ möåt liïìn chõ quan hoå àaä nöíi tiïëng tûâ lêu chõ thûúâng
àûúåc múâi trong caác cuöåc thi, àûúåc múâi haát nhûäng baâi haát hay maâ khoá haát,
haát “sûãa” khi ngûúâi khaác haát hoãng. Gioång haát cuãa chõ laâ möåt thûá gioång
hiïëm. Ngoaâi súã trûúâng vïì haát quan hoå, chõ coân haát àûúåc caã tuöìng, cheâo vaâ
caác laân àiïåu dên ca. Nhûäng chêët liïåu naây húåp nhau laåi thaânh nhûäng vi
lûúång laâm cho nhûäng baâi haát quan hoå do chõ haát thïm phêìn hoa myä,
àêåm àaâ, laåi xen chuát huyïìn bñ liïu trai. Daáng chõ maãnh khaãnh caái kiïíu
moãng maây hay haåt, thoaáng muâi thúm quï muâa. Chõ coá thïí haát hïët àïm
naây àïën àïm khaác laâm cho ngûúâi nghe khöng thïí quïn àûúåc. Vò tiïëng haát
cuãa chõ coá thïí laâ kïí vïì möåt cuöåc tònh, möåt têm traång àêìy kõch tñnh, möåt
con söng xanh, möåt têm höìn ngêín ngú say àùæm, möåt niïìm vui nheå vûúng
vêën êu sêìu v v... Chuáng gieo vaâo loâng ngûúâi möåt nguöìn thú ca, möåt nöîi
niïìm thêëm vaâo têån xûúng. Töi coá caái sung sûúáng àûúåc goåi chõ bùçng chõ
trong khi moåi ngûúâi àïìu goåi chõ bùçng baâ vò chõ àaá àïën caái tuöíi 70 röìi. Töi
vêîn nghô laâ chõ chûa giaâ. Töi àïën Vùn Tûúng qua mêëy xoám ngoä khuác
khuyãu. Àêy röìi, caái bïí caån coá hoân non böå. Bûúác mêëy bêåc laâ lïn àïën nhaâ.
Àoá laâ möåt ngöi nhaâ ba gian hai chaái tûâ àúâi xûa àïí laåi vúái hai maãng tûúâng
rïu phong. Dûúái caái cuöën thúâ coá daán möåt túâ giêëy àoã viïët chûä “Têm”, kiïíu
chûä Haán do chñnh tay chõ viïët bùçng mûåc nho. Cö chaáu beá nhoã múâi töi
ngöìi àúåi vaâ ài tòm chõ. Töi húi noáng ruöåt vò phaãi ngöìi àúåi khaá lêu Töi àûúåc
biïët, gêìn àêy chõ luön ài thùm caác baån beâ laâng trïn xoám dûúái. Chõ
thûúâng khöng coá úã nhaâ ban ngaây. Chõ àûúåc múâi ài chöî naây, chöî khaác hoùåc
múâi ài daåy haát quan hoå. Cuöåc söëng cuãa chõ hiïån nay chó coân chûä “Du” vaâ
“Ca”, nghôa laâ ài chúi vaâ haát, chùèng phaãi lo nghô gò vïì cúm aáo. Àaä coá
nhûäng ngûúâi trûúác àêy mï tiïëng haát cuãa chõ úã khùæp núi gûãi tiïìn vïì nuöi
chõ. Kïí caã nhûäng ngûúâi hiïån söëng úã nûúác ngoaâi. Cuäng coá thïí goåi hoå laâ
nhûäng “nhên tònh” cuãa chõ. Cho pheáp töi duâng tûâ naây vaâ noái thïm: tònh
nhên cuãa chõ quaá nhiïìu. Coân nhû yïu boáng yïu gioá hoùåc phaãi loâng tiïëng
haát cuãa chõ thò khöng kïí hïët. Thêåt buöìn cûúâi, coá nhiïìu ngûúâi chùèng ùn
thua gò maâ vêîn cûá yïu chõ. Do vêåy, chõ thûúâng àöëi àaäi haâo phoáng vúái caác
baån hoùåc hoå haâng, thûúâng biïëu tiïìn, quaâ baánh hoùåc lïî vêåt cho caác àònh,
chuâa...”
Gùåp töi, chõ baão ngay: “Nhaâ baáo laåi coá àiïìu gò daåy baão?”
- Em àêu daám- Töi noái.
- Chùæc laåi gaå chõ haát chûá gò? Chõ àaä qua muâa laá ruång röìi.
Súå töi khöng hiïíu, chõ liïìn giaãi thñch möåt maåch:
“Ngûúâi quan hoå coá 4 muâa. Luác tûâ 13 àïën 15 tuöíi laâ luác haát àûúåc röìi
maâ coân run, coân xêëu höí, laâ luác úã vaâo muâa xuên. Tûâ 18-19 tuöíi, tiïëng haát
àaä “mêíy”, soáng saánh laâ àang vaâo haå. Tûâ 20 àïën 30 tuöíi, tiïëng haát àaä coá
“thuêåt” àaánh àöí àûúåc ngûúâi nghe. Àoá laâ muâa thu. Tûâ trïn 30 tuöíi, àaä
thêëy ngaåi nguâng àïí vaâo àöng, cuäng laâ muâa “laá ruång”. Coân chõ àaä 70 tuöíi
laâ àaä qua muâa laá ruång röìi”.
- Khöng phaãi. Nghïå thuêåt haát quan hoå cuãa chõ vêîn laâ 20 tuöíi. Mùæt
chõ coân luáng liïëng, daáng ài vêîn nhanh nheån vaâ sang lùæm.
- Thöi naâo. Noái kheáo lùæm. Höm nay chõ khöng haát quan hoå maâ haát
baâi “Suöng húâi” Chõ baây ra mêëy thanh baánh àêåu xanh röìng vaâng. Tûå tay
chõ pha traâ múâi töi cuâng uöëng. Chõ pha traâ àiïåu nghïå: Cho nûúác cöët, nûúác
hai vaâ ba vaâo cheán töëng röìi múái roác cheán quên. Sau ñt phuát, chõ nhêën
gioång röìi àûáng dêåy haát:
“Àoâ ai ài... Ú àêå u bïën khöng vïì ... Àúåi nhau thûúng nhúá ú...ú...
suöng húâi maâ phêën son. Suöng húâi, tònh suöng a ... maâ vêîn goåi... con àoâ
tònh lïnh àïnh ... Ba mûúi phuát nïn böíng suöëng trêìm... suöng húâi...i ...ú”.
Daáng chõ maãnh mai, siïu siïu thanh nhaä vaâ bay böíng... êëy, chñnh
caái hònh haát àoá cöång vúái tònh yïu nghïå thuêåt àaân haát quyïån vaâo vúái nhau
taåo nïn chõ Têm. Töi nhêëp cheán traâ. Trong töi, cûá túi taã möåt nöîi buöìn da
diïët. Töi khen chõ hïët lúâi. Chõ baão: “ Phaãi coá duyïn phêån vúái baâi haát múái
haát hay àûúåc...”
Luác chia tay, chõ vöî vai töi:
- Thöi coi nhû sùæp hïët nùm cuä röìi. Sang nùm múái, chõ chuác em chó
nghe baâi haát cuãa ngûúâi xûa cho noá coá caái hûúng võ thöi. Coân vúái cuöåc
söëng, em haäy traánh khuác “Suöng húâi” ...
- Chõ Têm aå, khöng traánh àûúåc àêu. Coá khuác suöng húâi thò múái
thaânh con ngûúâi dêën thên cho vùn hoåc nghïå thuêåt àûúåc. Chõ núã nuå cûúâi
raång rúä. Caái nuå cûúâi cuãa con ngûúâi taâi hoa rêët mûåc thêåt nöìng êëm vaâ ên
cêìn...
ÖNG TRUÂM THÕNH
Keáp Thõnh quï úã Kim Àöång - Hûng Yïn, laâ möåt trong nhûäng àêët
cheâo cöí nöíi tiïëng. Mûúâi saáu tuöíi, öng àaä laâ keáp haát. Öng theo phûúâng ài
khùæp núi lang baåt kyâ höì. Nhûng, cûá ài, cûá haát maâ cuöåc söëng vêîn vêët vaã
nhoåc nhùçn. Nhiïìu khi tûúãng chûâng nhû khöng coân caách naâo söëng àûúåc
nûäa. Tuy vêåy, vêîn coá nhiïìu ngûúâi yïu mïën tiïëng haát cuãa öng àaä laâm cho
öng khùæc phuåc àûúåc nhûäng khoá khùn chöìng chêët àïí haânh nghïì vúái quyïët
têm “sinh û nghïå, tûã û nghïå”.
Ngheâo àoái chùèng nghôa lyá gò. Caái quan troång laâ àûúåc goáp phêìn vaâo
caái caãnh naáo nhiïåt, tûng bûâng cuãa nhûäng buöíi diïîn, nhûäng giêy phuát
gùåp mùåt nhau, àaâo àaâo, keáp keáp àûa àûúåc tiïëng àaân, tiïëng haát àïën vúái baâ
con. Caác diïîn viïn cuäng rêët phêën khúãi, àûúåc àöìng baâo mïën möå, traã cöng
cho hoå qua nhûäng nuå cûúâi, nhûäng böå mùåt raång rúä, phúi phúái. Thïë laâ àuã
àïí vui röìi. Phûúâng phaãi ài xin haát úã nhiïìu xoám laâng, úã caác àaám höåi.
Riïng keáp Thõnh vaâ möåt, hai àaâo keáp chñnh coân phaãi ài haát cho caác nhaâ
giaâu múã tiïåc chuác thoå hoùåc ùn khao. Cuäng coá nhûäng lêìn àïën diïîn hêìu
trong phuã àûúâng, huyïån àûúâng Keáp Thõnh laâ möåt keáp àa taâi, haát hay
àûúåc nhiïìu laân àiïåu. Öng diïîn àûúåc àuã loaåi keáp. Keáp chñnh nhû Tûâ Thûác,
Têët Chaánh, Lûu Bònh, Thuác Sinh... Keáp lïåch nhû Tuêìn Ty, Súã Khanh.
Àoáng laäo nhû Huyïån Tïí, öng Maäng, àöì Àiïëc. Àoáng hïì nhû thêìy àöì,
hûúng Cêm... Caác vai diïn cuãa öng àïìu hay, àaåt hiïåu quaã cao, mêîu mûåc,
coá goác caånh. Nhên vêåt cûá nöíi lïn nhû möåt bûác tûúång söëng. Àiïìu àoá nhúâ úã
chöî keáp Thõnh gaån loåc nhûäng chi tiïët, giûä lêëy nhûäng chi tiïët chên thûåc,
coá böí sung thïm nhûäng neát hoa myä àêìy ngêîu hûáng, saáng taåo öng coân giûä
trong böå nhúá cuãa mònh nhiïìu laân àiïåu “àöåc” ñt ngûúâi biïët àïën hoùåc gêìn
nhû bõ thêët truyïìn. Vñ duå nhû laân haát vaän goåi laâ Vaän Non Mai say àùæm
thò àïën giúâ úã ta chó coân möåt, hai ngûúâi biïët àïën. Phong caách diïîn cuãa öng
rêët thanh tên. Khi thò phoáng khoaáng kiïíu haâng hoa, luác laåi giûä chùåt
khuön khöí. Ngûúâi ta khöng thïí hoãi öng àïí biïët öng coá súã trûúâng vïì
nhûäng laân àiïåu naâo. Vò hêìu nhû têët caã nhûäng laân àiïåu chñnh öng àïìu
hay haát caã. Luác haát, têm höìn öng dêëy lïn nhûäng ngoån soáng luác phai, luác
thùæm, luác laåi vúi àêìy... Baâi naâo öng haát cuäng ra “maâu”, long lanh sùæc neát.
Àaåt àïën trònh àöå naây laâ rêët khoá. Ngûúâi saáng daå cuäng phaãi cêìn cuâ, luyïån
têåp 4,5 nùm. Nhûng vúái öng, öng nhaãy phöëc möåt caái laâ àaåt àûúåc túái àiïím
cao àïën khoá hiïíu.
Öng coân miïång haát, tay àaân chêìu vùn vúái gioång cao bi traáng. Khi
àoá, öng say nhû bõ öëp àöìng. Àoá cuäng laâ taâi nùng cuãa öng. Chùèng thïë maâ
trong möåt cuöåc thi haát vúái nhûäng bêåc anh taâi úã traåi Ngoåc Haâ, öng àaä àaåt
àiïím cao nhêët. Nhiïìu ngûúâi àaä phaát ghen lïn maâ baão: “ Thêåt xêëu höí,
chuáng ta àaä phaãi thua möåt tïn haát rong quï muâa, mùåt buáng ra sûäa”. Vúái
ngûúâi coá nghïå, chñnh caái chêët chên quï chên chêët vaâ giang höì tûá haãi àoá
cöång laåi laâ rêët hiïëm, laâ vö àõch. Noá mang chêët dên ca nguyïn thuãy.
Öng laâ tay àaánh tröëng cheâo mêîu mûåc, thûúâng khuyïn caác hoåc troâ:
“Coá thïí vuång cheâo möåt chuát. Nhûng phaãi khe áo tröëng”. Nhûng taâi nghïå
cao nhêët vïì sûã duång nhaåc cuå cuãa öng laåi laâ keáo nhõ. Anh em goåi tiïëng nhõ
cuãa öng laâ tiïëng nhõ siïu phaâm. Daåo êëy, öng Lï vùn Ly muöën àïën xin vaâo
keáo nhõ cho phûúâng haát. Nhûng khi túái, nghe thêëy tiïëng nhõ cuãa öng, àaä
boã ra vïì ngay vaâ lêím bêím: “nghe tiïëng nhõ cuãa truâm Thõnh múái biïët
tiïëng nhõ cuãa mònh chó laâ tiïëng keáo cûa lûâa xeã “? Vaâo nhûäng nùm 1958-
1959, öng Ly laâ möåt trong vaâi cêy nhõ hay nhêët nûúác. Tiïëng nhõ cuãa öng
Thõnh laâ sûå phöëi húåp haâi hoaâ giûäa nhiïìu yïëu töë. Trong àoá coá mêy nûúác
bêåp bïình, coá hûúng hoa gioá buåi, tûã, biïåt, sinh, ly, yïu àûúng moân moãi...
Cuäng chñnh tiïëng nhõ cuãa öng àaä khiïën möåt nûä diïîn viïn cheâo mï öng vaâ
trúã thaânh vúå öng.
Àaä thaânh möåt caái lïå tònh tûá, êm thêìm vaâ maänh liïåt, cûá möîi lêìn
chuêín bõ ra sên khêëu, vúå öng laåi ngoáng nhòn núi hai bïn caánh gaâ, nhòn
vaâo mùæt öng, say sûa. YÁ noái: “Mònh úi, em thïë naây àaä àûúåc chûa? Öng
cuäng nhòn vúå, vûâa tròu mïën vûâa coá veã kiïím tra laåi vai diïn, gêåt àêìu nheâ
nheå. Coá nghôa laâ: “!Àûúåc àêëy em aå... Xinh lùæm”.
Nhûng röìi möåt buöíi, vúå öng bõ öëm trong caãnh ngheâo xú xaác Baâ öëm
dai dùèng, khöng coá tiïìn thuöëc thang, chûäa chaåy. Ngûúâi nûä diïîn viïn naây
rêët mûåc yïu chöìng. Baâ baão: “Coá tiïëng nhõ cuãa anh laâ söëng àûúåc röìi... cho
em nghe suöng vêåy...”. Thïë laâ öng laåi mang nhõ ra keáo àïí cho baâ vui. Öng
baão laâ àïí quïn àúâi, quïn bïånh têåt. Coá àiïìu trong nhûäng giêy phuát naây,
tiïëng nhõ cuãa öng caâng hay, caâng thiïët tha möåt maâu sùæc têm linh. Röìi
möåt höm, baâ thêëy khoá chõu laå thûúâng. Baâ laåi muöën nghe tiïëng nhõ cuãa
öng. Öng liïìn keáo “...öi...thò àöi ta... chuát nghôa... maâ...a... àeâo boâng...”.
öng keáo baâi “Duyïn núå phaãi chiïìu”... Àïën nûãa chûâng thò baâ laã ài nhû möåt
taâu laá uáa röìi tùæt thúã... öng buöng nhõ, öm lêëy baâ vaâ khoác: “Möång hïët ta
ngûúâi phaãi biïåt nhau...”! Thïë laâ tûâ àoá öng khöng keáo nhõ nûäa. öng giêån
duyïn, tuãi phêån vaâ neá traánh caái tiïëng nhõ oan nghiïåt vêån vaâo mïånh cuãa
öng. Chûâng 30 nùm sau, maäi àïën nùm 1959, möåt öng baån tri kyã khuyïn
öng haäy giaãi lúâi nguyïìn xûa, nùçn nò öng keáo cho nghe möåt àoaån. Öng nïí
quaá, keáo möåt àoaån thêåt say. öng baån vaái: “Thûa, xin thïë laâ àuã chó cêìn
trêìn ai möåt khuác ...” . Öng Thõnh rúám nûúác mùæt.
Öng Thõnh súám àaä phaãi boã quï, ra diïîn cho raåp Saán Nhiïn Àaâi
(sau laâ raåp Kim Lan) úã ngoä Sêìm Cöng. Caái ngoä naây nöíi tiïëng laâ coá nhiïìu
chuyïån úã Haâ Nöåi. Nhû vêåy cuäng khöng phaãi chó diïîn úã Haâ Nöåi maâ vêîn
phaãi ài lûu diïîn úã nhiïìu núi. Àaä nhiïìu baâi haát cuãa öng àûúåc thu vaâo àôa
haát cuãa haäng Pa theá vaâ ASIA. Ngûúâi ta ài luâng mua kyâ àûúåc nhûäng àôa
cheâo cuãa keáp Thõnh vaâ àaâo Tiïm. Öng àaä soaån nhiïìu vúã cheâo vaâ laâm thêìy
cheâo (nhû bêy giúâ goåi laâ àaåo diïîn). Öng àûúåc caã gaánh haát vaâ nhiïìu ngûúâi
trong nghïì kñnh nïí goåi öng laâ sû phuå, laâ öng truâm Thõnh. Tuy vêåy, cuöåc
söëng vêîn cûá thanh bêìn cho àïën khi öng qua àúâi. Caã cuöåc àúâi vò nghïì, öng
àaä daåy döî àûúåc nhiïìu lúáp diïîn viïn cheâo cho caã nûúác. Öng àaä giuáp àúä
nhiïìu cho Ban nghiïn cûáu nghïå thuêåt sên khêëu cuãa Böå Vùn hoáa trong
viïåc nghiïn cûáu, giûä gòn vaâ phaát triïín nghïå thuêåt cheâo truyïìn thöëng.
Tïn tuöíi öng àaä àûúåc ghi trong Baách khoa tûâ àiïín sên khêëu Liïn Xö (cuä)
xuêët baãn nùm 1959 trong muåc sên khêëu Viïåt Nam.
Riïng vïì nghïå thuêåt cheâo maâ noái, öng truâm Thõnh laâ möåt “Con
ngûúâi”! Viïët hoa. Sên khêëu Viïåt Nam vaâ nghïå thuêåt cheâo cuãa ta tûå haâo
coá möåt nghïå nhên nhû öng truâm Thõnh.
CHÕ HOA TÊM
Daåo êëy chûâng nhûäng nùm 1942-1943, caã mêëy laâng ,Bûúãi, ngûúâi ta
thûúâng hay kïí chuyïån vïì möåt nhên vêåt àùåc biïåt laâ “Mñt súâ” Hoa Têm. Söë
laâ úã ngay giûäa chúå Bûúãi, dûång lïn möåt raåp haát coá tïn “Quaãng Têm San”
Chuã cuãa raåp haát luác naâo cuâng huyïn naáo àoá laâ baâ Hoa Têm. Goåi noá laâ
raåp caãi lûúng cuäng àûúåc maâ goåi laâ tuöìng caãi lûúng cuäng àûúåc. Vò hoå diïîn
caã nhûäng tñch xûa vúái muä aáo, cên àai sùåc súä, maâ cuäng diïîn caã nhûäng tñch
múái vúái nhên vêåt ùn mùåc Têy, àeo ca vaát. Raåp haát töëi naâo cuäng kñn chöî.
Chuã nhêåt coá thïm möåt xuêët diïîn ban ngaây, chuã raåp thûúâng ài bïn caånh
ngûúâi chöìng cuãa mònh laâ möåt anh Têy lai tïn laâ Louis Aubourg. Anh
chaâng vûâa giaâu vûâa àeåp trai naây rêët kiïu haänh laâ àaä lêëy àûúåc cö àaâo haát
coá taâi nùng vaâ sùæc àeåp xuêët chuáng. Anh ta àaä haå àûúåc haâng loaåt nhûäng
àöëi thuã laâ nhûäng keã giaâu sang, caác quan huyïån, quan phuã treã tuöíi àïí
giaânh àûúåc Hoa Têm. Viïåc quaãn lyá raåp haát, Hoa Têm giao cho öng thêìy
tuöìng Nùm Nguä vaâ keáp Sinh. Haâng àïm, Hoa Têm coá vai diïîn. Àiïìu naây
khöng coá khöng àûúåc. Ban ngaây, thónh thoaãng Hoa Têm vaâo laâng Yïn
Thaái, àïën chúi kïët baån vúái keáp Thuyïn laâ keáp nöíi tiïëng vïì haát tuöìng.
Chuã raåp Quaãng Laåc phaãi àûa ö tö vïì, àûa keáp Thuyïn ài diïîn röìi laåi traã
keáp Thuyïn vïì têån nhaâ. Hoa Têm cuäng laâm quen vúái keáp Tûúác haát tuöìng
úã xoám Ao Ngang vaâ öng Ninh laâ hoåa sô veä truyïìn thêìn... Hoa Têm nhêån
mêëy baâ giaâ trong xoám laâ meå nuöi vaâ thûúâng coá quaâ, baánh, vaãi, nhaän biïëu
caác baâ. Hoa Têm theâm tònh meå, yïu laâng Bûúãi, hay xuác àöång vaâ coá loâng
thûúng ngûúâi. Nhûng khi gùåp mùåt, dên trong mêëy xoám rêët niïìm núã chaâo
Hoa Têm vaâ chõ cuäng nhanh möìm nhanh miïång chaâo hoãi lïî pheáp, lõch sûå
vúái moåi ngûúâi. Dên laâng Bûúãi rêët thñch xem nhûäng tñch diïîn cuãa raåp
nhû: Trûúng Viïn, Quan êm Thõ Kñnh, Giang Taã cêìu hön, Tra aán Baâng
Quyá Phi, Phûúng Hoa, Huyïån Trûúâng vaâ cö Cuác, Möå cö Phûúång, öng giaâ
mêåt nïët, Hoa rúi cûãa Phêåt, Kiïìu... Nhûäng tñch naây hêìu nhû ai cuäng
thuöåc, hoå xem ài xem laåi nhiïìu lêìn, khöng biïët chaán. Moåi ngûúâi rêët coá
caãm tònh vúái raåp Quaãng Têm ban vaâ cuäng rêët coá caãm tònh vúái chuã raåp.
Hoa Têm ùn mùåc cûåc kyâ sang troång rêët “a la möët” (aâ la mo de). Nhûng
moåi ngûúâi cho rùçng goåi Hoa Têm bùçng baâ thò húi giaâ. Baâ ta cûá tûng tûng,
rêët treã, nhû laâ cö hoåc troâ mùæt saáng, möi tûúi vêåy. Goåi bùçng baâ khöng
húåp. Anh Vuä Troång Haânh laâ em ruöåt nhaâ vùn Vuä Troång Can baão nïn goåi
Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Tiïëng Anh “mñt súâ” laâ cö gaái maâ. Vaâ tûâ
àoá ai cuäng goåi Hoa Têm laâ “mñt súâ” Hoa Têm. Nhû vêåy, noá coá veã hay hún,
laå hún, Têy hún, tònh hún... Quaãng Têm ban àaä àûa sên khêëu àïën chúå
Bûúãi, laâm naáo nhiïåt caã mêëy laâng Bûúãi. Noá ài àêìu cho sûå thaânh hònh möåt
vaâi nhoám caãi lûúng vaâ kõch noái nghiïåp dû cuãa caã möåt khu vûåc sêìm uêët,
àöng dên. Höìi êëy, Laåi Phuá Cûúng coân treã lùæm. öng khöng boã möåt àïm
diïîn naâo cuãa raåp Quaãng Têm ban. Sau naây, öng laâ möåt nghïå Bi kõch noái
vaâ diïîn viïn àiïån aãnh khaá nöíi tiïëng.
Trong nhaâ chõ Hoa Têm, trïn caác mùåt tûúâng treo la liïåt nhûäng bûác
tranh thuãy maåc, tranh Taâu, chõ yïu nhûäng bûác tranh naây lùæm vaâ luön
ngùæm nghña chuáng.
Hoa Têm laâ con gaái möåt gia àònh cöë nöng úã Kim Àöång, Hûng Yïn.
Tûâ nhoã, cö beá àaä haát hay vaâ haát àûúåc nhiïìu laân àiïåu cheâo, tuöìng, caãi
lûúng, quan hoå, haát ru... Nùm 13 tuöíi, coá gaánh haát xin cho cö àûúåc thoaát
ly gia àònh, ài theo gaánh. Cö àûúåc nuöi cúm, coá nhiïåm vuå tröng treã, giùåt
giuä röìi àûúåc hoåc haát, hoåc muáa. Qua vaâi nùm trúâi gioá buåi, gioång haát cuãa cö
àûúåc coi laâ möåt chêët gioång quyá hiïëm. Sùæc àeåp laåi trúã nïn löång lêîy. Ai
cuäng muöën laâm thên vúái cö. Cö khöng bao giúâ phaãi traã tiïìn cho nhûäng
bûäa quaâ nhû kiïíu baánh cuöën, buán öëc, buán chaã... Vò bao giúâ vaâ úã àêu cuäng
coá ngûúâi tranh traã tiïìn cho cö. Cö quyïët têm hoåc nghïì haát cheâo. Hoåc bêët
cûá nhûäng gò cêìn cho möåt vai diïîn tûâ bêët cûá ai. Hoåc nhûäng diïîn viïn cao
tuöíi. Hoåc caác baån treã. Luác naâo cö cuäng nhiïìu baån. Caã baån trai lêîn baån
gaái. Nhûng baån trai nhiïìu hún. Trong àoá coá nhiïìu nhaâ vùn, nhaâ baáo, hoåa
sô, thi sô... Sûác hêëp dêîn cuãa cö rêët cao. Nhûng chñnh caái taâi vaâ caái sùæc cuãa
cö cuäng mang laåi cho àúâi cö nhiïìu lao àao, cay àùæng. Àúâi cö bao giúâ cuäng
laâ möåt maãnh trùng khuyïët. Cö noái vêåy.
Nùm 21 tuöíi, cö àaä trúã thaânh möåt ngöi sao khöng coá àöëi thuã, ñt
nhêët laâ vúái Haãi Dûúng, Hûng Yïn, Haâ Nöåi, Haâ Têy, Haâ Àöng, Bùæc
Ninh... Chõ nöíi lïn, rûåc rúä, cuöën huát trong Tuêìn Ty - Àaâo Huïë xuyá Vên
giaã daåi, Thõ Mêìu lïn chuâa... Ba vai chñnh: Àaâo Huïë, Xuyá Vên, Thõ Mêìu
trong kho baáu cheâo laâ àïí cho Hoa Têm diïîn. Coân coá nhûäng vai diïîn naây
ra sên khêëu thò ngûúâi ta coân nhùæc àïën caái tïn Hoa Têm. Chõ noái sûã:
Kim Nham chaâng úi!
Àûúâng cöng danh àaä àaânh mï maãi
Nhûng tuöíi xuên coá trúã laåi bao giúã
Hay tònh riïng chaâng àaä phöi pha
Àïí cho thiïëp thaáng nùm moân moãi...
Ngûúâi ta khöng bao giúâ quïn àûúåc khi Hoa Têm noái lïåch röìi vùæt
sang bònh thaãn:
Cau non tiïån chuäm loâng àaâo
Trêìu tïm caánh phûúång, thiïëp trao cho chaâng.
Tiïëng haát cuãa chõ keâm theo daáng ài túi taã, lïåch chïnh, nhûäng bûúác
ài laá ruång hoa rúi. Nhûäng bûúác ài cuãa Hoa Têm trïn sên khêëu àïìu laâ
muáa caã. Nhûng úã vaâi vai diïîn khaác, nhûäng bûúác ài cuãa chõ laåi thanh
thoaát maâ coá caái daáng dêëp àônh àaåc cuãa möåt caânh cêy nùång trôu quaã ngoåt.
Àïën luác chõ haát àuám: “ Ta vïì xeã têëm vaán daây” Bùæc cêìu söng Caái..cho meå
thêìy sang chúi.”...
Thò soáng gioá nöíi lïn aâo aâo, loâng chõ xaáo àöång vaâ traân àêìy khaát voång.
Röìi laåi ngêín ngú, bêng khuêng:
Ngûúâi àêu àïën úã chuâa naây...
Cöí kiïu ba ngêën, löng maây neát ngang...
Hoa Têm ngêín ngú, nöìng naân, sêìu muöån, cö àún, nhûng phêën
khñch, lêng lêng.
Nhûäng maãng diïîn cuãa chõ àïìu àaä thaânh mêîu mûåc cho caác vai diïîn
kïë tiïëp sau chõ. Caác trûúâng hoåc, caác lúáp huêën luyïån àïìu phaãi trñch ra
nhûäng daáng neát, àöång taác phong caách haát, noái, cûúâi, cuãa chõ maâ daåy cho
caác hoåc sinh. Vúái chõ, khi nhaåc nöíi lïn, tiïëng haát cuãa chõ cêët lïn theo àaä
laâm cho ngûúâi ta sung sûúáng, vui, buöìn, haáo hûác. Trong loâng ngûúâi nghe
thêëy traân àêìy nûúác mùæt, tònh yïu vaâ sûå dùçn vùåt. Chñnh vò chõ haát àûúåc caã
tuöìng, caãi lûúng, quan hoå, aã àaâo...nïn tiïëng haát cuãa chõ múái coá nhiïìu
maâu sùæc, nhiïìu cung bêåc, àa daång vaâ thanh tên. Caác vai diïîn cuãa chõ
thûúâng böìng bïình möåt haâo quang laäng maån laâm say loâng ngûúâi. Röìi vïì
sau naây, àaä coá nhiïìu lúáp diïîn viïn kïë tiïëp chõ cuäng àïìu bùæt chûúác chõ, hoåc
chõ maâ trònh diïîn. Nhûng cho àïën bêy giúâ (1998), vêîn chûa coá ai àaåt
àûúåc àïën 8/10 cuãa chõ.
Cung àaân tònh duyïn cuãa chõ luön naáo nhiïåt, tûng bûâng àêìy ngêîu
hûáng suöët tûâ thúâi treã cho àïën khi vïì giaâ chõ rêët yïu àaåi thi sô Höì Xuên
Hûúng.
Coân möåt chi tiïët. Àoá laâ khi Thuã àö àûúåc giaãi phoáng, trong nhûäng
ngaây àêìu, àoaân cheâo Laåc Viïåt gùåp khoá khùn vïì taâi chñnh, chõ àaä khöng
ngêìn ngaåi baán ài têët caã nhûäng tû trang cuãa mònh coân laåi àïí giuáp àúä àoaân
töìn taåi. Chõ àaä goáp vaâo viïåc àaâo taåo, böìi dûúäng vaâ truyïìn nghïì cho möåt
loaåt diïîn viïn saáng giaá nhû Thanh Trêìm, Bñch Nhuêìn, Tuyïët Nga,
Nguyïåt Nga... Hoa Têm daåy hoå tûâ viïåc vêën khùn àïën àöång taác xoâe quaåt
àûa mùæt. Chõ vui loâng truyïìn laåi cho lúáp treã nhûäng ngoán nghïì bñ mêåt maâ
àaáng leä ra phaãi söëng àïí buång, chïët mang theo.
Luác chõ giaâ yïëu trïn giûúâng bïånh, chõ baão: töi nùång khuác ên tònh
vúái cuöåc àúâãi. Mùåc duâ cuöåc àúâi àaä laâm töi àau khöí chõ noái vêåy àûúåc vaâi
tuêìn röìi ra ài vônh viïîn.
ÖNG HAI CHÊU
Khöng khñ tûng bûâng cuãa ngaây Tïët Nguyïn àaán coân Ngêìn nhû
nguyïn veån. Laâng Triïìu Khuác vaâo höåi súám hún hùèn nhûäng nùm trûúác.
Nùm nay, dên laâng laâm ùn coá chiïìu hûúáng khaá hún. Àïm ngaây möìng 5
thaáng giïng, hêìu nhû chùèng nhaâ naâo nguã. Hoå têët bêåt laâm cöî baân, baánh
traái àïí àem ra cuáng úã ngoaâi àònh. Nhûäng àöì cuáng àoá laåi àûúåc àem têët caã
vïì nhaâ sau möåt höìi hûúng thùæp vaâ chia cho caác chaáu goåi laâ löåc. Gia chuã
chó laâm duyïn vúái öng Tûâ möåt àôa xöi nhoã hoùåc phêím oaãn quaã chuöëi. Viïåc
cuáng baái naây khöng töën keám gò mêëy, cuäng laâ baây veä ra maâ ùn. Khoaãng 9
giúâ saáng ngaây möìng 6 thaáng giïng laâ ngaây tïë Thaânh Hoaâng. ÚÃ Triïìu
Khuác, Thaânh Hoaâng cuäng laâ Vua (Phuâng Hûng - Böë Caái Àaåi Vûúng).
Nhên dên rêët tûå haâo vúái nhûäng dêëu vïët vïì baäi luyïån binh cuãa Phuâng
Hûng khi xûa coân lûu laåi vúái nhûäng mö, nhûäng goâ àöëng nhêëp nhö thûåc
maâ múâ aão úã phña sau ngöi àònh cöí kñnh.
Sau möåt traâng phaáo nöí gioân, moåi ngûúâi trang nghiïm laâm lïî tïë
Thaânh Hoaâng. Hoå mùåc nhûäng böå quêìn aáo lïî ngaây xûa nhiïìu maâu sùæc
rûåc rúä, àöåi muä, ài hia, nhûäng nhên vêåt chñnh biïíu diïîn nhûäng àöång taác
àûúåc khoe trûúng vúái nhûäng neát muáa chêåm chaåp vaâ keáo daâi. Ban haânh
baát êm xuáng xñnh aáo “thuång maâu lam, cûá nhûäng laân àiïåu luác huâng höìn,
bi ai tha thiïët luác laåi laâ doâng àúâi chaãy xuöi duyïn ngùæn núå daâi. Khoái
hûúng nghi nguát, trong laân aánh saáng múâ múâ, moåi hònh aãnh vaâ maâu sùæc
cuãa caác hoaânh phi cêu àöëi sún son thïëp vaâng, mêm nguä quaã, àöì tïë,
nhûäng ngoån lûãa nïën v v... pha tröån laåi vúái nhau húåp thaânh möåt veã àeåp
kñn àaáo huyïìn bñ, sûúng khoái... thêåt khoá taã.
Ngoaâi sên àònh, dûúái chên chiïëc cöåt cao treo laá cúâ nguä sùæc vúái
nhûäng miïëng lûúäi höí maâu trùæng baåch phêët phú. Àoá laâ möåt cöng baáo vïì
ngaây lïî höåi. Cuäng chñnh dûúái caái cöåt cúâ sún àoã êëy coá möåt àöi nam nûä nùæm
lêëy tay nhau thêåt chùåt, tûúãng chûâng nhû khöng thïí naâo rúâi nhau ra
àûúåc. Hoå laåi húi ngaã thên vaâo nhau. Hoå nhòn nhau nhû muöën quïn caã
àêët trúâi. Caái trûúâng àoaån naây diïîn ra quaá lêu àaä laâm cho nhûäng ngûúâi úã
phña ngoaâi boã caã xem gaâ choåi vaâ àêëu vêåt maâ àïí mùæt nhòn vïì phña hoå. Àöi
nam nûä àaä trúã thaânh hai nhên vêåt nöíi bêåt, hiïëm coá. Böën thanh niïn nam
nûä cûúâi röån lïn, xön xao baân taán vúái nhau, chó troã. Àaám àöng trúã nïn
nhöån nhõp. Hoå vêîn cûá nùæm chùåt lêëy cöí tay nhau nhû súå möåt trong hai
ngûúâi seä bay ài àêu mêët, mùåc nhûäng tiïëng xò xaâo nhûäng aánh mùæt chêm
choåe tûâ böën phña àûa túái. Hoå chùèng biïët trúâi àêët laâ gò nûäa. Maâ laåi coá veã
möîi luác caâng say sûa hún.
Ngûúâi àaân öng chûâng 70 tuöíi, mùåc aáo the, khùn nhiïîu. Öng söëng
bùçng nghïì khaãm trai vaâ nghïì laâm thao, may vaâ laâm caã kiïíu aáo baâo röìng
phûúång, muä maäng, hia duâng cho diïîn viïn cheâo, tuöìng. Thónh thoaãng, coá
möåt àúåt gioá nhúá nhung quaá khûá naâo àoá àem laåi öng laåi gêëy mêëy cung àaân
nguyïåt hoùåc haát mêëy baâi quan hoå. Gioång haát cuãa öng trong treão, tûúi
maát vaâ maånh meä nhû caái höìi coân treã. Tïn öng laâ Hai Chêu úã xoám Cêìu.
Ngûúâi àaân baâ khoaãng trïn saáu mûúi tuöíi, mùåc aáo daâi, quêìn àen, chñt
khùn nhung. Baâ tïn laâ Nùm Diïåu úã xoám Haå Long Giang vuâng Lim.
Ngûúâi àaân baâ naây thuöåc loaåi maâ moåi ngûúâi cho rùçng hoå coá àïën caái tuöíi 60
chùng nûäa vêîn coân xuên sùæc.
Hoå quen nhau tûâ caái thuãa mûúâi taám àöi mûúi khi caã hai cuâng söëng
úã vuâng Lim vaâ ruã nhau ài haát quan hoå hïët laâng naây àïën laâng khaác trong
suöët thaáng giïng.
Hoå laâ nhûäng võ liïìn anh liïìn chõ àûúåc kñnh nïí. Hoå yïu nhau trong
suöët thúâi gian daâi nhûng khöng lêëy àûúåc nhau. Thïë röìi, cuöåc àúâi xö àêíy,
keã Bùæc ngûúâi Nam, naâng úã laåi Laång Giang vúái chöìng con, chaâng phiïu
baåt sang Triïìu Khuác. Vaâ tûâ mêëy nùm nay, hoå àaä àùåt ra caái lïå àûúåc chêëp
haânh möåt caách nghiïm chónh vaâ trang troång. Cûá haâng nùm, ngaây 6, 7
thaáng giïng, baâ Nùm Diïåu sang Triïìu Khuác dûå höåi àònh, laâ thûúång
khaách cuãa öng Hai Chêu. Ngaây 13, 14 thaáng giïng, öng Hai Chêu laåi túái
höåi Lim thùm baâ Diïåu vaâ möåt söë liïìn anh liïìn chõ, baån höìi trai treã.
Nùm nay, cuäng nhû moåi nùm, öng Hai Chêu àaä chuêín bõ àoán baån
tûâ mêëy höm trûúác. öng àaä daânh riïng möåt chiïëc nhêîn vaâng möåt àöìng cên
àïí àeo vaâo ngoán tay run rêíy cuãa baâ Nùm Diïåu laâm quaâ. Àêy laâ thaânh
quaã cuãa sûå cöë gùæng laâm luång vaâ sûå tiïët kiïåm cuãa öng. Öng cho rùçng nhêët
àõnh öng phaãi tùång baâ moán quaâ àoá. Nïëu khöng, öng seä vö cuâng xêëu höí vïì
caái sûå ,”Tu mi nam tûã” cuãa öng - öng noái thïë.
Hoå vêîn àûáng vúái nhau möåt laát nûäa nhû hai pho tûúång röìi dùæt nhau
rúâi khoãi àaám àöng, ài qua möåt löëi nhoã loanh quanh eo àiïím nhûäng rùång
cuác têìn. Hoå vêîn nùæm tay nhau bûúác cao bûúác thêëp vïì xoám Cêìu. Hoå chó
biïët coá nhau vaâ khöng àïí yá àïën bêët cûá caái gò hoùåc ngûúâi naâo úã quanh hoå.
Bûúác vaâo nhaâ, hoå rúâi tay nhau. Vêîn nhûäng cùåp mùæt nhòn nhau khöng rúâi.
öng Hai Chêu chó cho baâ Nùm Diïåu xem hoân non böå, mêëy chêåu lan,
nhûäng cêy caãnh àûúåc tóa, uöën theo nhûäng thïë rêët cêìu kyâ vaâ nïn thú,
chiïëc löìng chim lïn nûúác coá hai con baåch yïën nhaãy nhoát... Têët caã àïìu laâ
nhûäng taác phêím taâi hoa cuãa öng Chêu, öng luön hoãi:
- Baâ coá thñch khöng?
- Thñch.
Öng laåi dùæt baâ Nùm àïën gêìn hai cêy si, möåt cao möåt thêëp àûáng
caånh nhau maâ ngaã nghiïng nhû àang trong cún gioá maånh. öng baão:
- Baâ naây, àêy laâ cêy coá caái daáng “Ngûúâi úi ngûúâi úã àûâng vï”ì. Töi àaä
àûa nhûäng tiïëng haát cuãa chuáng mònh vaâo hai caái cêy naây àêëy. Baâ coá
thñch khöng?
- Cûá phaãi hoãi maäi!
Öng Hai Chêu hiïån giúâ àang úã àêy. Gian nhaâ beá nhoã nhûng goån
gaâng, coá vûúân, coá caãnh, öng söëng möåt mònh. Vúå öng àaä mêët tûâ lêu. Hai
àûáa con trai àaä ú ã riïng vaâ ài àêy ài àoá luön. Nghe àêu hoå laâm ùn cuäng
khêëm khaá. Öng pha traâ coá cho thïm mêëy nhaánh ngêu mûa thu vaâo röìi
múâi baâ Diïåu:
-Baâ uöëng ài. Möåt nùm múái laåi gùåp nhau. Quyá quaá. Thêåt vö giaá. Thïë
naâo, coá vêët vaã khöng? Trúâi úi Mêëy trùng cuäng khuyïët mêëy hoa cuäng
taân... Nhûng thöi, gùåp nhau laâ bao nhiïu ûu phiïìn tan biïën hïët – öng noái
nhaát gûâng vaâ nhû thïí àang khoác.
Öng Hai Chêu vaâ baâ Nùm Diïåu nùæm tay nhau. Thêåt laâ tònh yïu
khöng coá tuöíi, say àùæm, cuöìng si vaâ múâ aão. Àoá laâ tònh yïu àñch thûåc. Caã
hai ngûúâi, hoå khöng noái nhiïìu vïì tònh yïu, cuäng khöng kïí lïí daâi doâng,
phuâ phiïëm. Hoå chó biïët coá nhau.
Thêåt laâ may mùæn cho töi laâ möåt nhaâ baáo luön sùn àuöíi nhûäng
chuyïån vui buöìn êm thêìm maâ maänh liïåt xaãy ra úã khùæp núi àïí dûå trûä cho
caái niïìm vui quaá ngheâo naân cuãa töi. Töi àaä tòm moåi caách laâm quen vúái
öng Hai Chêu. Sau nhiïìu lêìn qua laåi vúái nhau, öng coi töi nhû laâ ngûúâi
baån thên àïí thöí löå nöîi niïìm. Öng kïí chuyïån böì cuäng chùèng rêìy la töi
àiïìu gò möîi khi töi toâ moâ vùån veåo moåi chi tiïët. Coá höm töi vaâo àïì:
“Haát quan hoå laâ haát vïì tònh yïu. Caác taác giaã phûúng Têy cho rùçng
haát quan hoå laâ möåt loaåi ca haát dên gian, àêìy chêët phong tònh, àêìy caái
àeåp. Noá ùn nhêåp vúái tiïëng haát cuãa nhên loaåi. Hoå khöng mêëy àaã àöång àïën
cuöåc söëng cuãa caác liïìn anh liïìn chõ. Nhûng möåt söë nhaâ nghiïn cûáu cuãa
ta, hoå cûá bùæt chûúác nhau maâ viïët quanh ài quêín laåi möåt vaâi chi tiïët. Naâo
laâ caác liïìn anh liïìn chõ quan hoå khöng lêëy nhau. Haát àïí vui xuên, tònh
baån cuãa hoå thêåt trong saáng, àûáng àùæn, khöng bao giúâ xaãy ra caái goåi laâ
trai gaái. Hoå kñnh troång nhau, quyá mïën nhau, chó giûä úã mûác tònh baån
v.v... Töi thêåt suy nghô vïì caái khoaãn naây lùæm”.
Öng liïìn noái ngay: “Chuáng töi quyá nhau, tònh yïu cuãa chuáng töi
trong saáng. Vêng” Öng böîng nhoãm dêåy, noái to lïn nhû trong möåt cuöåc
tranh caäi vaâ coá caái veã cûãa quyïìn:
- Coân thò vûát, vûát hïët nhûäng lúâi noái àoá ài cho töi. Chuáng töi laâm ùn
vêët vaã àïí àuã cúm ùn aáo mùåc. Chuáng töi haát laâ chuáng töi yïu àêëy. Coá yïu
múái haát. Haát cho mònh, cho ngûúâi mònh yïu, cho ngûúâi mònh àang khaát
khao. Haát àïí toã tònh àêëy.
Vêng, öng noái coá lyá.
- Noá phong tònh àêëy! Naây nheá:
“Cöí tay em vûâa trùæng laåi vûâa troân
Àaä cho ai göëi nïn moân möåt bïn...”
Chuáng töi haát vaâ haâng ngaây chuáng töi laâm nöng nghiïåp vaâ nghïì
thuã cöng, trao àöíi buön baán. Chuáng töi haát àûúåc moåi ngûúâi yïu quyá vaâ
cung phuång ùn uöëng, phñ töín. Nghôa laâ tiïëng haát cuãa chuáng töi phaãi hay
àïí coá ngûúâi nghe, coá khaách haâng, coá löåc... Chuáng töi haát baâi “Luáng liïëng”,
röìi àïën baâi “Vaâo chuâa chaãi chiïëu ra”, coá cêu “Muöën kïët a phuá lúåi tònh laâ
nhên ... duyïn...” thïë khöng phaãi laâ roä raâng thanh thiïn baåch nhêåt têët caã
röìi aâ. Giúâi sinh ra thïë maâ...
- Vêng! Vêng!
- Chuáng töi tònh tang àêëy. Anh tònh tang, aã tònh tang. Coá àiïìu laâ xaä
höåi coân phong kiïën, xaä höåi muöën kñn àaáo, chuáng töi nïn kñn àaáo. Chuáng
töi tònh tang rêët mûåc. Laåi coân caái cêu “Yïu nhau cúãi aáo cho nhau” û ?
Chuáng töi haát nhû sau: “Yïu nhau...” nghó möåt laát, àïën hai tûâ “cúãi aáo” laåi
nghó möåt laát, röìi múái àïën : “cho nhau”? Nhû thïë laâ coá nghôa lùæm àêëy. Anh
cúãi aáo cho aã, aã laåi cúãi aáo cho anh. Vïì àïën nhaâ, caã hai bïn àïìu noái döëi caã
àêëy ” Àoá laâ lúâi noái döëi cho pheáp...
Öng yïn lùång möåt phuát, túåp möåt húáp rûúåu. Trong loâng öng chan
chûáa nhûäng àiïìu muöën noái ra. Chuáng cûá tranh nhau àïí àûúåc thöí löå àïën
nöîi laâm cho öng luáng tuáng. Öng nhû bõ öëp àöìng. Öng liïìn haát lïn baâi: “
Ngöìi tûåa maån thuyïìn” vaâ ,Coân duyïn “ vúái lúâi ca cuãa caái thuúã xa xûa...
Töi cuäng caãm àöång àïën ngaåc nhiïn vaâ khöng ngúát lúâi khen öng. Quaã
thûåc, öng haát quaá hay. Töi chûa bao giúâ àûúåc nghe ai haát quan hoå hay
àïën nhû vêåy, mùåc dêìu töi àaä àûúåc nghe haát hai baâi àoá khöng biïët bao
nhiïu lêìn röìi. Töi hoaân toaân coá thïí caãm nhêån àûúåc thïë naâo laâ möåt baâi
quan hoå hay Töi laåi caám ún öng nhiïåt liïåt. Öng hïën gaåt ngay ài vaâ caâng
haâo hûáng hún.
- Trong mêëy chuåc nùm nay, töi chûa thêëy gioång haát naâo àõch àûúåc
vúái gioång Nùm Diïåu cuãa töi. Kïí cuäng coá àöi ba tay khaá àêëy. Nhûng hoå
haát vêîn coân chûa “ngon”. aâ, maâ noái àïën caái “ngon” cuãa àúâi ngûúâi thò phaãi
kïí àïën nhûäng yá kiïën maâ caác võ àaân anh cuãa chuáng töi cho laâ: “Cau phúi
taái, gaái àoaån tang, chim ra raâng, gaâ nhaãy öí” vaâ cúm chñn túái, caái göìng
non, gaái möåtcon, gaâ maái gheå ” ... Àêëy ! ... Haát quan hoå cuäng phaãi haát sao
“ngon” nhû vêåy.
Töi coân coá nhiïìu lêìn tiïëp chuyïån vúái öng Hai Chêu vïì nhûäng
chuyïën ài haát quan hoå lûu àöång cuãa öng vúái caác hïën anh hïën chõ, vïì cuöåc
àúâi coá phêìn phùèng lùång maâ söi nöíi cuãa öng, nhûäng cêu chuyïån vïì böën
mûúi chñn laâng quan hoå, vaâ nhêët laâ nhûäng cêu chuyïån gêìn nhû huyïìn
thoaåi vïì baâ Nùm Diïåu cuãa öng ... Têët caã àuã àïí viïët thaânh möåt têåp saách
daây lûu truyïìn cho thïë hïå sau, gúåi nhúá vïì möåt con ngûúâi, möåt cuöåc àúâi
gùæn liïn vúái tiïëng haát quan hoå.
TRUÁC QUYÂâNH
Truác Quyânh ngûúâi nhoã nheå, cên àöëi, mùæt sêu, long maây laá liïîu,
muäi doåc dûâa. Chõ laâ nhan sùæc möåt thúâi. Cuöëi nùm 1946, Truác Quyânh
àoáng vai Phöìn Y trong Löi Vuä, coá hai buöíi thöi nhûng cuäng àuã cho ngûúâi
xem trêìm tröì khen ngúåi àïën têån bêy giúâ. Luác êëy, Truác Quyânh múái coá 20
tuöíi. Ngûúâi ta caám ún trúâi àêët vaâ cuöåc àúâi àaä cho sên khêëu Viïåt Nam coá
àûúåc Truác Quyânh.
Vai Phöìn Y laâ möåt vai rêët khoá àoáng. Noá nùçm goån trong viïåc thaânh
cöng hay thêët baåi cuãa möåt vúã kõch lúán Nhûng Truác Quyânh àaä thaânh cöng
rûåc rúä. Nhûäng ngûúâi coá may mùæn àûúåc xem vai Phöìn Y do caác diïîn viïn
Bùæc Kinh, Thûúång Haãi àoáng cuäng phaãi cöng nhêån Phöìn Y núi Truác
Quyânh khöng thua keám chuát naâo, maâ coân húåp lyá, duyïn daáng hún laâ
khaác. Vúái Truác Quyânh, vai Phöìn Y àaä trúã nïn quyá phaái, sùæc saão, daâo daåt
soáng bïn trong, kiïu sa, theâm khaát, vûâa cao caã vûâa nhuåc duåc, chên tònh
maänh liïåt, giaâ dùån maâ non tú. Ngûúâi ta goåi ngay chõ laâ ngöi sao, laâ diïîn
viïn phi phaâm. Sau buöíi diïîn, caã sên khêëu àêìy hoa cho Truác Quyânh.
Sao maâ nhiïìu hoa thïë. Cho àïën ngay höm nay, töi chûa thêëy bêët cûá möåt
buöíi biïíu diïîn naâo maâ möåt diïn viïn àûúåc tùång nhiïìu hoa àïën nhû vêåy.
Ngûúâi ta mï Truác Quyânh vaâ söë ngûúâi àoá àïëm khöng xuïí. Taâi nùng cuãa
Truác Quyânh khöng phaãi tûå nhiïn maâ coá. Noá chùèng xuêët hiïån tûâ söë 0 maâ
núã ra laâ sung maän, veån toaân hêëp dêîn, àêìy ma lûåc. Noá huát nhûåa vaâ àûúåc
tûúái tùæm tûâ cuöåc söëng àêìy thùng trêìm, àöåt biïën, nhiïìu mêu thuêîn, vûâa
àúâi vûâa àaåo... maâ rêët nghïå sô cuãa baâ meå taâ; sùæc. Truác Quyânh ham mï
nhiïìu thïí loaåi nghïå thuêåt vaâ àoáng kõch tûâ beá.
Trong khaáng chiïën, chõ ài biïíu diïîn úã nhiïìu vuâng. Tñnh ra, chõ biïíu
diïîn úã ngoaâi tiïìn tuyïën nhiïìu hún úã nhaâ haát. Àöi khi diïîn ngay bïn mêm
phaáo. Chõ sùæm àûúåc nhiïìu loaåi vai. Têm traång caâng phûác taåp caâng diïîn
àûúåc “lïn maâu laâm nïn nhûäng hònh tûúång khöng thïí quïn àûúåc. Nhûäng
vai nöng dên, ngûúâi meå... cuãa chõ àûáng lïn roä neát, coá hònh haâi, têm
traång, coá tuyïn ngön cuãa ngûúâi phuå nûä Viïåt Nam kiïn cûúâng vaâ nhên
hêåu. Àoá laâ nhûäng vai chñnh cuãa chõ trong “Meå Lïånh giûä luáa”, “Caái voäng”,
“Dûúái chên thaánh giaá”, traã con töi àêy ? Nöîi àau tinh thêìn cuãa ngûúâi meå
mêët con trong vúã “Traã con töi àêy” àaä àûúåc vêåt chêët hoáa, nhû coá thïí súâ
moá àûúåc. Nöîi àau trúã nïn hiïån diïån, maänh liïåt vaâ khuãng khiïëp. Khaán giaã
vöî tay laåi kïu lïn “Phöìn Y Phöìn Y..:”
Vò yïu cêìu cuãa caác mêm phaáo, àöi khi chõ àaãm àûúng cöng viïåc
biïíu diïîn cuãa caác diïîn viïn muáa vaâ diïîn viïn haát. Chõ biïíu diïîn àùçm
thùæm, àam mï, vûâa thûåc vûâa aão vaâ cuäng àûúåc liïåt vaâo nhûäng diïîn viïn
muáa, haát haâng àêìu.
Hoâa bònh trúã laåi , trong vúã “Nhûäng ngûúâi úã laåi” , chõ àoáng vai Ngoåc
Cêìm vúái têm traång röëi búâi, phûác taåp. Chó coá chõ àoáng vai chñnh naây.
Khöng coá diïîn viïn “Àuáp” Sau àoá, chõ coá möåt loaåt vai thaânh cöng nhû
“chõ Hoâa” trong vúã Chõ Hoâa Panova trong “Liuba “ (khöng tòm àûúåc vai
àuáp). ÚÃ vúã kõch àöì söå naây, vai chñnh cuãa chõ thïí hiïån möåt têm höìn Nga,
rêët Nga maâ àaåo diïîn Vasiliep phaãi thûâa nhêån: thuêìn khiïët, sêu lùæng,
tinh tïë möîi cûã chó, daáng àiïåu cuãa chõ àïìu nöìng naân chêët taåo hònh. Àaåo
diïîn Vasiliep laåi noái: “Thaânh cöng cuãa Truác Quyânh trong “Liuba” khöng
chó àaánh dêëu taâi nùng vaã sûå trûúãng thaânh cuãa Truác Quyânh maâ coân àaánh
dêëu sûå raång rúä cuãa sên khêëu Viïåt Nam. Sau àoá, chõ laåi àoáng tiïëp
Lêm Nhô Nhaân trong “Àûáng gaác dûúái aánh àeân nï-öng”, vúå giaáo sû Hoaâng
trong vúã “ Giaáo sû Hoaâng”, Lia trong “Platon” , baâ meå trong “Tay suáng
dên quên”, baâ giaáo trong , “Meå vaâ nhûäng ngûúâi con” Ma ria Jlitrina
trong “Khuác thûá ba bi traáng”, baâ Pio trong “Sang söng”.
Chõ coân thaânh cöng khi vaâo vai meå Nuái trong böå phim , “Àûúâng vïì
quï me å”? Chõ chùèng nhûäng chûáng toã khaã nùng cuãa mònh maâ coân coá loâng
quaã caãm, hy sinh cho nghïå thuêåt. úã nhûäng pha diïîn nguy hiïím, àaåo diïîn
àïì nghõ cho ngûúâi khaác àoáng thay, nhûng chõ khöng chõu vaâ àïì nghõ
chñnh mònh àûúåc àoáng àïí thïí hiïån töët hún. Chõ àaä phaãi vêåt löån vúái möåt
con baåc giï to lúán, hung dûä, chõu àûång nhûäng miïëng ngoaåm thûåc sûå cuãa
noá. Chõ àaä vûúåt qua nhûäng pha nhû vêåy vúái loâng duäng caãm cuãa möåt
chiïën sô àïí àaåt àûúåc caái àeåp thùng hoa cho nhûäng thûúác phim.
Truác Quyânh rêët dïî xuác àöång. Nhûng cuäng rêët biïët truyïìn nhûäng
xuác àöång àoá túái ngûúâi xem. Möîi lêìn chõ nhêån möåt vai diïîn hoùåc möåt kõch
baãn phim naâo chõ àïìu cho àoá laâ möåt lêìn “sú tuyïín” àöëi vúái möåt möëi tònh
möëi tònh sên khêëu.
Trong saáng taåo nghïå thuêåt, Truác Quyânh luön muöën àaåt àïën muåc
àñch cuãa sûå cao caã. Chõ coá tinh thêìn traách nhiïåm vaâ möåt sûå say mï
khöng nguöi. Chõ hoåc têåp úã saách, úã baån beâ xung quanh àïí àaåt àïën sûå
hoaân thiïån cuãa gioång noái, daáng ài, caách àûáng laâm sao cho tiïëng cûúâi
tiïëng khoác coá àûúåc caã kyâ hoa dõ thaão àïí dinh dûúäng tinh thêìn cho con
ngûúâi. Laâm àûúåc nhû vêåy, Truác Quyânh àaä laâ möåt nghïå sô thûåc sûå caã vïì
nghôa àen lêîn nghôa boáng.
Cho àïën giúâ, Truác Quyânh àûúåc kïí nhû laâ möåt trong nhûäng nûä nghïå
sô kõch noái haång nhêët. Maâ nhûäng nghïå sô haång nhêët chó coá thïí àïëm trïn
àêìu ngoán tay.
Sên khêëu Viïåt Nam laâ möåt phêìn quan troång trong nïìn vùn hoáa -
nghïå thuêåt Viïåt Nam àöåc àaáo vaâ àa daång. Thêåt thiïëu soát khi noái àïën sên
khêëu Viïåt Nam maâ khöng nhùæc àïën Truác Quyânh. Àoá laâ hiïån thên cuãa
möåt nghïå sô cao caã, àeåp àeä, xa xöi, mong manh, àún cöi vaâ bñ êín. Trong
àúâi thûúâng, Truác Quyânh khiïm töën, yïu quyá moåi ngûúâi, giaãn dõ, khöng
öìn aâo, khöng àoâi hoãi nhiïìu, khöng bon chen, cêìu caånh, möåt têm höìn
nhiïìu ûúác voång. Chõ ra ài thanh thaãn nhû möåt chiïëc laá diïîn viïn lòa caânh
sên khêëu. Caã caái cêy sên khêëu rung lïn thûúng tiïëc vaâ nhêån chuát phêìn
àoáng goáp cuãa chõ àïí laåi.
Chõ thñch cêu noái cuãa Cúrian Chandra, nhaâ vùn kiïåt xuêët cuãa ên
Àöå: “Töi hûúáng vïì möåt böng höìng vaâ möåt ngoån lûãa maâ khöng bao giúâ töi
vúái túái ”...
CON GAÁI HAÂ NÖÅI.
Cuäng khöng hiïíu sao Haân laåi yïu Oanh vaâ àûúåc O anh chêëp nhêån.
Sau khi hoå cûúái nhau, cuöåc söëng gùåp nhiïìu khoá khùn. Meå Haân mêët súám,
luác Haân 18 tuöíi anh ài böå àöåi 8 nùm , röìi xuêët nguä vïì vúái gia àònh, Oanh
chùm soác Haân moåi rùåt àïën mûác Haân khöng chï vaâo àêu àûúåc. Vúå anh coá
taâi nùng, caác baån beâ khen Oanh nûác núã. Thïë röìi, hoå coá nhiïìu aão tûúãng
trong cuöåc söëng. Caã hai àïìu coá trònh àöå àaåi hoåc. Nhûng vúái thûåc tïë cuöåc
söëng trong gia àònh cuâng vúái chöìng, àöi luác Oanh trúã nïn mïåt nhoåc vö
cuâng. Naâng tiïìu tuåy ài àöi phêìn. Àûáa con trai ra àúâi laåi hay öëm yïëu àaä
vaåch ra möåt sûå ngùn caách giûäa hai vúå chöìng. Naâo nhiïåm vuå vúái cú quan
naâo nhûäng cöng viïåc coá tïn vaâ khöng tïn vêy lêëy Oanh àïën ngaåt thúã laâm
cho töí êëm gia àònh trúã nïn giaá laånh. Oanh khöng hiïíu àûúåc rùçng chöìng
naâng rêët yïëu àuöëi trûúác nhûäng khoá khùn. Traái tim vaâ têëm loâng cuãa anh
khöng chõu nöíi sûå thûã thaách phuä phaâng cuãa cuöåc söëng.
Àûáa con trai lúán lïn, Oanh múái raãnh tay, têåp trung moåi cöë gùæng
chùm soác, giuáp àúä chöìng. Chõ mang àïën cho chöìng sûå nöìng êëm, ïm àïìm,
dõu daâng vaâ vúái têët caã nhûäng gò cêìn coá úã möåt ngûúâi vúå. Nhûng hònh nhû
àaä húi muöån. Anh ta àaä thay àöíi. Anh ta khöng coân quyïën luyïën Oanh
nhû trûúác. Anh àaä nhòn Oanh vaâ gia àònh vúái con mùæt laånh luâng. Do vêåy,
moåi cöë gùæng cuãa Oanh àaä bõ loaäng ài. Anh ta cuäng rêët lyá trñ vaâ cûå tuyïåt
möåt vaâi trûúâng húåp bõ caám dö búãi nhûäng cö gaái treã, àeåp. Anh trúã nïn
noáng naãy vaâ hay caáu gùæt. Vúå chöìng anh luön caäi nhau. Caã hai bïn àïìu
khöng chõu ngöìi xuöëng noái chuyïån chên thaânh. Tònh traång naây dêîn àïën
viïåc anh “dñnh” vaâo voâng tay cö vúå àeåp cuãa möåt anh cöng chûác haång
thêëp. Biïët àûúåc chuyïån naây, Oanh vûâa tûác giêån vûâa àau buöìn. Sûå àau
àúán cûåc àöå naây laâm cho Oanh bûâng tónh, nhêån ra chên tûúáng cuãa sûå viïåc.
Oanh khöng khoác nûäa, khöng ra khoãi nhaâ mêëy ngaây liïìn, naâng kinh
ngaåc vaâ thêëy baãn thên mònh cuäng chõu traách nhiïåm vïì viïåc thay loâng àöíi
daå cuãa Haân. Nhòn laåi mêëy nùm trúâi chöìng úã nhaâ thò àau àêìu, chöìng ài xa
thò àau loâng. Hoå àaä , “kiïu” vúái nhau, duâng thaái àöå “laånh” àöëi xûã vúái caái
laånh. Hoå khöng biïët tònh yïu laâ gò.
Trûúác hïët, Oanh lêëy têëm loâng ngûúâi vúå, quan têm àïën chöìng vúái
mûác töëi àa. Oanh ngêíng cao àêìu, quyïët têm keáo chöìng trúã laåi vúái gia
àònh. Oanh phaát hiïån ra chñnh mònh. Naâng thïí hiïån caái àeåp bïn trong
lêîn bïn ngoaâi cuãa mònh, sùén saâng lùæng nghe yá kiïën cuãa chöìng. Àoá laâ caã
möåt giai àoaån cöë gùæng gian khöí. Oanh tin vaâo möåt vaâi súåi thuêìn khiïët
vöën coá cuãa chöìng seä khöng laâm cho mònh thêët voång.
Quaã nhiïn, trong böëi röëi, mï loaån, Haân trúã laåi vúái Oanh. Naâng tön
troång sûå tûå tin cuãa chöìng, khöng noái thùèng maâ viïët cho chöìng mêëy laá thû
daâi. Trong thû, naâng phên tñch nheå thaái àöå laånh nhaåt cuãa chöìng vaâ thûâa
nhêån sûå thiïëu traách nhiïåm cuãa mònh. Naâng cuäng nhùæc laåi nhûäng kyã
niïåm tûúi àeåp trong thúâi gian àaä qua. Xem xong thû, chöìng Oanh thöët
lïn “!laânh laâm gaáo, vúä laâm möi” Vaâ Coá yá àõnh ly hön. Anh ta khöng ngúâ
Oanh noái coá tònh coá lyá, laåi röång lûúång khoan dung àïën vêåy. Anh ta baão:
“trong chiïën tranh laånh, caã hai ngûúâi cuâng khöí”. Höm àoá, hoå nùçm bïn
àûáa con trai hai baân tay hoå gùåp nhau, nùæm lêëy nhau. Hoå cuâng khoác vúái
nhau. Thïë laâ gûúng vúä laåi laânh.
Mêëy nùm sau, chùèng biïët cuöåc àúâi xö àêíy thïë naâo, gûúng laânh laåi
vúä. Töi gùåp Oanh úã möåt quaán caâ phï. Oanh àaä 60 tuöíi. Naâng nhanh
nheån, sang troång vaâ àeåp Tröng Oanh chó nhû ngûúâi trïn 40 tuöíi thöi.
Ngûúâi chöìng cuä cuãa cö , anh ta ên hêån cö àún àïën baåc trùæng caã àêìu Con
trai cuäng àïën thùm Oanh sau nhûäng chuyïën ài cöng taác daâi ngaây àïí
àûúåc öm chêìm lêëy meå. Oanh khaá nöíi tiïëng, daåy tiïëng Anh vaâ tiïëng Phaáp.
Naâng coân laâm caã viïåc nghiïn cûáu vùn hoaá dên gian. Coá nhiïìu ngûúâi àïën
xin àûúåc lêëy Oanh, trong àoá coá caã nhûäng ngûúâi traåc 40 tuöíi cuäng àïën cêìu
hön. Oanh khöng nhêån lúâi ai caã. Töi mûâng cho Oanh vaâ khen: “Em thêåt
àêìy nghõ ]ûåc”. Mùæt Oanh aánh lïn möåt niïìm vui sùæc saão vaâ baão: “Em laâ
con gaái Haâ Nöåi maâ”...
NHUNG
Höm êëy trúâi mûa phuân. Sau khi phaãi vêët vaã hêìu haå mêëy ngaây trúâi
liïìn trong cöng viïåc böëc möå ngûúâi baâ nuöi, Nhung àûúåc thû thaã möåt chuát.
Caác cö, baác hoå haâng vïì dûå lïî chuêín bõ trúã vïì Haâ Nöåi. Nhung chúåt nghô
mònh cêìn phaãi ra Haâ Nöåi. Caái laâng quï beá nhoã naây khöng giuáp gò cho
cuöåc söëng sau naây cuãa mònh. Nïëu ra Haâ Nöåi coá bõ khöí súã gò chùng nûäa
thò cuäng khöng sao caã, Nhung quen röìi. Cuäng chùèng coá gò maâ mêët. ÚÃ
àêy, Nhung chó laâ àûáa con nuöi cuãa öng Caã. Meå Nhung laâ ngûúâi ngheâo
khöí, hêìu haå gia àònh hoå Nguyïîn. Meå Nhung ài laåi kñn àaáo vúái öng Caã maâ
sinh
ra Nhung. Têët caã êm mûu laâ do öng Caã xïëp àùåt, sao cho coá àûúåc möåt
àûáa con trai. Ngúâ àêu laåi laâ gaái. Öng khöng cöng nhêån Nhung laâ con öng
maâ chó nhêån laâm
con nuöi. Ñt lêu sau, öng Caã vaâ meå Nhung àïìu chïët Nhung laâm con
nuöi cuãa em trai öng Caã.
Trong àaám ngûúâi vïì Haâ Nöåi, coá möåt öng chuá hoå xa, ùn mùåc baãnh
bao, chaãi chuöët. Hùæn goáa vúå vaâ coá veã lùèng lú ra mùåt. Nhung àïì nghõ àûúåc
ra Haâ Nöåi vúái hùæn.
Hùæn mûâng quyánh lïn nhû bùæt àûúåc cuãa, hûáa seä cho Nhung úã gian
dûúái cuâng vúái con gaái hùæn. Nhung seä àûúåc hùæn cho ài hoåc thïm vò Nhung
rêët thöng minh. Tiïìn nong thò hùæn nhiïìu. Hùæn noái vúái em öng Caã möåt vaâi
cêu trõch thûúång vaâ löi àûúåc Nhung ra Haâ Nöåi. Àïën nùm Nhung lïn
mûúâi baãy tuöíi. Nhung yïu möåt chaâng trai úã phöë H. gêìn nhaâ, tïn laâ Vùn.
Gia àònh naây kïnh kiïåu, coá chuöng àiïån vaâ nuöi choá Têy. Öng chuá nuöi
cuãa Nhung rêët gheát Vùn? khöng muöën cho Vùn ài laåi vúái cö chaáu. Öng
coi Nhung nhû möåt gioâ lan Baåch Ngoåc cuãa riïng mònh. Chó mêëy tuêìn
sau, Vùn lêëy möåt cö gaái xêëu xñ nhûng laâ con cûng cuãa möåt öng caán böå cao
cêëp. Vùn cêìn ài nhiïìu nûúác vaâ thùng quan tiïën chûác nhanh. Nhung rêët
cay àùæng nhûng coá àöëi saách ngay. Nhung liïìn xûng hö chuá chaáu vúái möåt
öng baån múái cuãa öng chuá nuöi. öng naây àêìy àuã sûác maånh vaâ tñch cûåc xin
cho Nhung ài hoåc têåp taåi Àûác, bêët chêëp sûå êëm ûác cuãa öng baån thên. Thò
ra, loâng töët cuãa hoå àïìu vuå lúåi caã nhûng laåi nguåy trang bùçng nhiïìu caách.
Nhung àaä thêëy àûúåc giaá trõ cuãa mònh. Ngûúâi meå khöën khöí cuãa Nhung àaä
kiïën taåo ra àûúåc möåt àûáa con xinh àeåp bùçng nhûäng maãnh vuån naát cuãa
àúâi mònh. Sang nûúác ngoaâi, ngoaâi nhûäng chûúng trònh bùæt buöåc ra,
Nhung say sûa hoåc thïm vïì hoaá trang, trang àiïím, laái ötö vaâ hoåc vö
thuêåt. Hoåc àûúåc gêìn hai nùm, Nhung xin vïì nûúác. Thïë laâ Nhung vïì Haâ
Nöåi, tûá cöë vö thên. Caác võ cha chuá, anh em húâ àïìu toã ra thên tònh, sùn
soác Nhung. Hoå àïìu coá möåt yïu cêìu giöëng nhau. Hoå àïìu muöën “xúi taái”,
“xaâo khö”, “xaâo ûúát” Nhung. Chùèng ai laâ khöng coá caái êm mûu àen töëi êëy.
Kïí ra, nïëu trong söë hoå coá àûúåc möåt ngûúâi taâi ba, thöng minh, lõch thiïåp
vaâ thöng kim baác cöí thò Nhung cuäng “cho xong ngay”. Nhûng may quaá
hoå chó laâ nhûäng phûúâng giaá aáo tuái cúm khöng hún khöng keám. Nhung tûâ
giaä têët caã röìi mua möåt cùn nhaâ nhoã heão laánh úã ngoaåi thaânh. Cö lao vaâo
viïåc giao du röång raäi vúái àuã têìng lúáp, caã vúái nhûäng ngûúâi nûúác ngoaâi ham
cuãa góa. Sûå thiïëu thöën àaä àïën vúái cö. Nhiïìu luác cö cêìn tiïìn. Cö haå quyïët
têm trong möåt tuêìn lïî phaãi coá àûúåc möåt söë tiïìn nhêët àõnh, àuã àïí coá möåt
böå quêìn aáo sang troång nhêët, möåt àöi deáp laâm loáe mùæt moåi ngûúâi, möåt tuái
xaách tay rêët möët vaâ möåt söë tiïìn cho noá “lïn hûúng”... Cö àaä thûåc hiïån
àûúåc caái quyïët têm àoá àuáng luác cêìn cho viïåc ài dûå vuä höåi, gùåp gúä caác baån
trai. Cö “chaâi” möåt söë baån trai vaâ ngûúâi nûúác ngoaâi. Cö laâm cho hoå caãm
thêëy àûúåc laâm baån vaâ biïëu tùång möåt vaâi thûá cho cö laâ möåt àiïìu haånh
phuác lúán. Cö khöng cho ai hön möi cö. Nhiïìu nhêët cuäng chó thúm toác
thöi, toác khöng biïët noái. Cö coá nhûäng àöång taác tïë nhõ maâ coá hiïåu quaã laâm
cho caác baån trai khöng thïí naâo tiïëp xuác àûúåc möi cö. Möi laâ trêån àõa cuöëi
cuâng àïí ài àïën chiïën thùæng cuãa möåt ngûúâi àaân baâ. Ngûúâi àaân öng naâo
cuäng hiïëu thùæng. Cö cho hoå khao khaát maâ ngêìm hiïíu rùçng khöng thïí
chiïën thùæng cö möåt caách dïî daâng. Hoå laåi caâng cay cuá vaâ quyïët têm thûåc
hiïån yá àöì cuãa hoå. Cö “,boác” cuãa boån thanh niïn con cha chaáu öng. Cha
öng, chuá baác nhaâ chuáng ài nûúác ngoaâi nhû ài chúå, coá nhiïìu böíng löåc,
nhiïìu may mùæn. Maâ trong söë hoå, möåt söë chùèng coá khaã nùng, àaåo àûác gò.
Hoå àûúåc hûúãng nhûäng cuãa maâ hoå chùèng àaáng àûúåc hûúãng.
Cö “bùæt rïî” vaâo Thùæng. Anh chaâng naây laâ con cuãa möåt gia àònh vûâa
coá thïë lûåc vûâa coá tiïìn. Cö cöë moåi caách laâm cho chaâng cöng tûã naây chïët mï
chïët mïåt vò cö cho cö laâ ngûúâi kiïëp trûúác cuãa chaâng. Nhûäng cö gaái khaác
mön àùng höå àöëi vúái gia àònh chaâng, so vúái cö trúã nïn khöng coá möåt chuát
nhan sùæc.
Trong thêm têm, Nhung khöng yïu Thùæng. Nhûng cö ài laåi thên
mêåt vúái têët caã caác thaânh viïn trong gia àònh Thùæng, nhêët laâ vúái u Thùæng,
laâ ngûúâi giuáp viïåc tin cêåy, tröng nom nhaâ cûãa cho gia àònh. Baâ cuäng laâ
ngûúâi hoå haâng. Baâ khöng chöìng khöng con vò trûúác àêy baâ úã vaâo caái thïë
cao khöng àïën thêëp khöng thöng, nïn lúä thúâi. Thùæng chuêín bõ mua sùæm
nhiïìu thûá vaâ àïí hùèn vaâo möåt gian buöìng gaác hai. Têët caã nhûäng xe maáy,
xe àaåp ti vi caát xeát, maáy aãnh haão haång, vaâng baåc, tiïìn nong cuãa böë meå
àïìu àûúåc àûa sang gian buöìng daânh riïng cho Thùæng chuêín bõ cûúái
Nhung. Möåt buöíi trûa Nhung ra gêìn bïën xe Kim Maä, thêëy möåt chiïëc xe
taãi nhoã àöî ngang pheâ pheâ, chaåm loâng àûúâng. Anh laái xe nguã say ngay
bïn caånh sau möåt chuyïën ài xa mïåt moãi. Nhung àïën gêìn, ài ài laåi laåi,
laâm cho anh laái xe thûác dêåy. Anh ta liïìn tónh nhû saáo sêåu vaâ laâm quen
ngay vúái Nhung, múâi Nhung ài ùn uöëng. Anh laái xe coân treã coá neát baåch
diïån thû sinh, say mï cö beá ngay lêåp tûác.Hoå noái chuyïån vúái nhau rêët têm
àêìu yá húåp Anh ta àaä , “àöí” . Àuáng nhû Nhung thûúâng noái, rùçng cö khöng
“cûa” thò thöi, cö àaä “cûa” thò ai cuäng phaãi àöí. Àïën nhaâ Thùæng, caã nhaâ vïì
quï, chó coân laåi baâ giuáp viïåc. Vò höm trûúác Nhung vaâ Thùæng àaä ngöìi vúái
nhau úã dûúái nhaâ maäi. U Thùæng àaä biïët vaâ cho rùçng àöi naây àang chuêín
bõ cûúái nïn khöng maãy may ngaåc nhiïn vïì viïåc Nhung àïën àûúâng àöåt luác
Thùæng khöng coá nhaâ. Nhung vui veã: “U úi! con gaái cuãa u àïën biïëu u caái
naây àêy”. Nhung trao cho u Thùæng möåt goái baánh cöëm coá ]aåt àoã vaâ möåt
boåc sûúân, röìi baão: “Anh Thùæng cuäng sùæp vïì, u laâm cho moán sûúân chua
ngoåt ài röìi mêëy u con ta ùn cúm vúái nhau. Noái àoaån, Nhung ài thùèng vaâo
trong nhaâ, lïn gaác hai thùm thuá thêåt nhanh röìi laåi xuöëng vúái u Thùæng.
- Con àúåi Thùæng vïì nheá. Thùèng cuäng seä coá quaâ biïëu u àêëy - Nhung
nuäng nõu.
- AÂ, thïë naây nheá. Cö àúåi Thùæng ngoaâi naây, àïí töi ra àùçng bïëp laâm
moán sûúân. AÂâ maâ laåi coân möåt lö quêìn aáo cêìn phaãi giùåt nûäa chûá - U Thùæng
noái röìi ài vïì phña
nhaâ bïëp úã mùåt sau.
Nhung goåi anh laái xe àaánh xe vaâo. Àuöi xe vûâa àuáng vaâo têìng hai.
Múã chiïëc khoaá cûãa phoâng to tûúáng, Nhung chó cêìn möåt caái àinh vaâ
möåt que tùm laâ xong. Anh laái xe trúã thaânh möåt phu khuên vaác chuyïn
nghiïåp, àûa têët caã bao nhiïu cuãa caãi àùåt trong phoâng xuöëng xe, Nhung
nheát têët caã moåi thûá quyá giaá nhêët vaâo va li. Sûác maånh cuãa tònh yïu laâ vö
àõch, hoå laâm àûúåc têët caã moåi viïåc.
Chó trong möåt thúâi gian ngùæn, viïåc chuyïín caã caái kho lïn xe ö tö àaä
xong. Xe röì maáy phoáng ài thêåt nhanh, voâng veâo, àiïn daåi. Anh laái xe sùén
maáu giang höì laäng tûã, mú maâng tñnh àïën viïîn caãnh mai sau. Xe ài àûúåc
möåt àoaån, àïën quaäng àï gêìn phña ài lïn cêìu Chûúng Dûúng. Nhung àïì
nghõ dûâng xe laåi möåt chuát àïí nghó ngúi va lêëy laåi tinh thêìn. Möîi ngûúâi
möåt chai nûúác ngoåt, hoå vûâa uöëng vûâa nhòn nhau khöng chúáp mùæt. Nhûäng
tñn hiïåu hoå phaát ra cöång hûúãng vúái nhau. Röìi, Nhung vúái caái muä lûúái trai
kiïíu Myä trïn àêìu anh laái xe vaâ chuåp lïn àêìu mònh, gaåt anh laái xe sang
bïn phaãi vaâ ngöìi lïn laái xe. Àïën chöî àï quai gêìn baäi Phuác Xaá, Nhung
vêîn cho xe nöí maáy. Cö keáo anh laái xe xuöëng cuâng laâm vaâi àöång taác thû
giaän. Hoå nùæm tay nhau. Anh laái xe ngûãi húi toác êëm cuãa ngûúâi àeåp. Trong
nhaáy mùæt, Nhung duâng voä thuêåt neám anh laái xe ngaä duái ra möåt quaäng
xa. Cö nhaãy phuåc lïn xe, phoáng thùèng. Àïën möåt ngoä phöë, Nhung àaä tiïu
thuå àûúåc têët caã nhûäng àöì àaåc coá trïn xe nhanh nhû laâm aão thuêåt. Nhung
döìn tiïìn vaâ vaâng baåc vaâo möåt chiïëc va li nhoã hún cho goån. Vûát boã khöng
thûúng tiïëc Chiïëc va li cöìng kïình. Àïën mûúâi möåt giúâ àïm, trïn xe khöng
coân haâng nûäa. Nhung laái xe lïn àoaån àûúâng gêìn àïìn Voi Phuåc, àïí nùçm
laåi àoá, haå chiïëc xe Púgiö múái toanh xuöëng. Chiïëc xe laâ quaâ chuyïën ài pa
ri cuãa böë Thùæng cho. Nhaãy lïn xe Nhung phoáng vun vuát nhû möåt boáng
ma qua Ö Cêìu Giêëy Àoaâi Mön röìi vïì Bûúãi.
Thúâi gian tröi ài chûâng saáu, baãy thaáng. Chùèng ai coá thïí tòm thêëy
tung tñch cuãa Nhung tuy cö vêîn tung têíy nay àêy mai àoá. Coá àiïìu,
Nhung aáp duång nhiïìu kiïíu hoaá trang vaâ luön luön thay àöíi phuåc trang.
Dô nhiïn, cö coá rêët nhiïìu tiïìn. Luác laâ Lan luác laåi laâ Huïå. Nhung söëng rêët
röång raäi thoaãi maái, tiïu tiïìn bùçng thñch vaâ coá quan hïå baån beâ vúái möåt söë
nhaâ vùn, nhaâ thú treã. Àaám naây cuäng hay hay. Song hoå chó hiïíu biïët möåt
söë kiïën thûác vïì vùn hoaá nghïå thuêåt maâ rêët n gúâ nghïåch vïì mùåt xaä höåi. Hoå
kñnh troång vaâ tön suâng Nhung, caám ún têëm loâng nûä Maånh Thûúâng Quên
cuãa Nhung.
Àïën thaáng thûá taám, trong möåt quaán giaãi khaát, Nhung ngöìi möåt
mònh, daáng húi mïåt moãi. Cö nghô trúã laåi cöåi nguöìn, thñch caái luác mònh laâ
cö beá tùæm truöìng trong ao laâng. Phña goác quaán coá anh cöng an àeo kñnh
rêm àang nhêëp caâ phï. Anh tònh cúâ nhúá mang maáng ra nhûäng àùåc àiïím
cuãa Nhung. Anh cuäng khöng tin vaâo trñ nhúá cuãa mònh nûäa. Nhûng cuäng
muöën laâm quen vúái Nhung. Cûá bùæt chuyïån caái àaä, chïët ai maâ ngaåi.
Khöng ngúâ caái cêu hoãi khöng chuã àñch cuãa anh laåi xaãy ra möåt sûå viïåc
khöng lûúâng túái. Anh cöng an àïën bïn baân, mònh húi cuái xuöëng:
- Thûa chõ. chõ coá phaãi laâ chõ Nhung khöng aå?
- Vêng coá leä la söë phêån. Töi traã giaá cho sai lêìm cuãa töi Töi la
Nhung...
Nhung söëng úã trong traåi caãi taåo chûâng hún möåt nùm. ÚÃ àêy cö söëng
khaác hùèn vúái nhûäng ngûúâi cuâng bõ giam giûä. Bùçng nhan sùæc, nghõ lûåc vaâ
bùçng mêëy miïëng voä bi truyïìn cuãa ngûúâi xaå phang, boån àêìu gêëu haång
nhêët cuäng phaãi kiïng nïí cö. Boån chuáng daânh têët caã moåi sûå ûu aái cho cö.
Hún nûäa, cö luön luön nhêån cho riïng mònh möåt chuát coân chia hïët chûá
moåi ngûúâi. Laåi coá möåt chuyïån xaãy ra Nhung thûúâng kñn àaáo àïën gêìn
phña daäy caác tu nhên nam. Núi àoá, coá möåt chaâng trai tïn ]aâ Nam, coá möåt
trònh àöå uyïn baác coá leä chó coá chaâng múái hiïíu àûúåc Nhung, chaâng múái
húåp vúái tònh diïåu muön veã cuãa Nhung, chaâng khöng àeåp röån raâng nhûng
coá àöi mùæt vûúng vêët möåt nöîi buöìn muön thuúã. Hai ngûúâi àaä coá vúái nhau
nhiïìu cuöåc gùåp gúä bïn mêëy göëc cêy to. Xung quanh laâ cêy cöëi rêåm raåp,
saáng, chiïìu àïìu lúâ múâ möåt thûá aánh saáng u uêët. Hoå ca tuång nhau vaâ cuâng
khoác vúái nhau Nhung nöîi àau trêìn thïë. Nhung àöång viïn Nam cöë gùæng
caãi taåo vaâ heån lêëy nhau khi chaâng ra traåi. Hoå nhùæc nhau söëng àïí gùåp
nhau vaâ vò nhau. Chó cêìn hoå bïn nhau laâ coá àuã sûác àïí ài àïën cuâng trúâi
cuöëi àêët.
Moåi ngûúâi luön yïu cêìu Nhung kïí cho nghe chuyïån, naâo laâ chuyïån
Têy, chuyïån Taâu, chuyïån phûu lûu, tònh aái... Hoå mï mêín vïì taâi kïí
chuyïån cuãa Nhung, nhêët ]aâ nhûäng chuyïån bõa hoùåc chuyïån vïì ngûúâi meå
cuãa cö àaä phaãi ài tu àïën nùm ba mûúi chñn tuöíi. Àïën nùm böën mûúi tuöíi
baâ múái boã chuâa vaâ leán luát coá con vúái möåt ngûúâi àaân öng baãy mûúi
tuöíi...Nhûäng chuyïån naây àûúåc kïí rêët xuác àöång vúái nhûäng chi tiïët “ coá
caánh”... Nhung coân giuáp àúä möåt söë viïåc cho traåi vaâ cho caã têåp thïí traåi nûä.
Cho nïn caác giaám thõ, quaãn giaáo thûúâng boã qua cho Nhung nhûäng àiïìu
coá thïí bùæt beã hoaác xûã phaåt.
Hïët haån caãi taåo, Nhung laåi vïì Bûúãi. Núi àêy khöng coá àêët laâm ùn,
àöìng tiïìn khoá kiïëm lùæm. Vúái hai baân tay trùæng, Nhung vay mûúån chuát ñt,
chung vöën vúái möåt chõ baån, buön baán quêìn aáo may sùén úã chúå Giúâi. Mêëy
thaáng sau, Nhung buön baán möåt mònh. Àúåi maäi khöng thêëy tin tûác gò vïì
Nam. Cö nhúá àïën möëi tònh vuång tröåm vúái Nam trong rûâng nhûäng nùm
trûúác. Cö cho laâ cuöåc àúâi tònh duyïn cuãa mònh àaä hïët. Cö lao vaâo buön
baán vaâ phêët lïn nhanh choáng. Hay laâ söë phêån àaä àûa Nhung àïën chúå
Giúâi chùng? Nhung nghô thêìm Nhû vêåy.
Àêët chúå Giúâi thêåt dïî laâm giaâu. Cö àaä q ua möåt vaâi cuöåc tònh, lêëy vaâi
ngûúâi chöìng röìi laåi boã. Cö àaä coá trong tay ba saåp haâng vaâ trúã nïn nöíi
tiïëng vúái caái tïn “Con Phûúång hoaâng cuãa chúå Giúâi”. Cuäng coá nhiïìu tai
tiïëng vïì cö. Nhung khöng àïí yá mêëy àïën dû luêån xung quanh. Nhung cûá
töìn taåi möåt caách tñch cûåc. Khöng bao giúâ coá têm traång buöìn naãn. Nhung
hiïíu rùçng mònh cö gùæng laâm cho cuöåc söëng cuãa mònh ài lïn thò bao giúâ
cuäng coá nhûäng keã ghen gheát. Àoá laâ leä thûúâng. Nïëu nhû Nhung vêîn coân laâ
Nhung úã caái àêët Phuá Xuyïn xú xaác, ngheâo naân thò Nhung seä phaãi chuöëc
lêëy sûå khinh reã, nhûäng sûå lo lùæng keáo daâi vaâ Nhung khöng coân àûúåc biïët
möåt chuát gò ngoaâi caái luäy tre laâng buân lêìy nûúác àoång. Bêy giúâ khaác,
Nhung àaä coá àuã khaã nùng àïí hoaâ nhêåp vaâ àöëi phoá vúái cuöåc söëng, àaä hiïíu
àûúåc bao nhiïu àiïìu múái meã, hêëp dêîn cuãa cuöåc àúâi. Nhung coân àûúåc tiïëp
xuác gùåp gúä vúái bao nhiïu con ngûúâi tuyïåt vúâi maâ Nhung yïu mïën. Nhung
hoåc hoãi àûúåc úã hoå moåi ( caách ùn, noái, goái múã vaâ thûåc sûå laâm chuã cuöåc àúâi
mònh. Nhung caãm ún cuöåc söëng, caãm ún caái quï hûúng ngheâo naân vaâ
ngûúâi meå àau khöí cuãa mònh).
Hún thïë nûäa, viïåc kinh doanh cuãa Nhung àaä àûa Nhung lïn möåt võ
trñ àaáng nïí, Nhung àûúåc nhiïìu ngûúâi quyá troång, laåi coá chên trong höåi tûâ
thiïån têëm loâng vaâng giuáp àúä caác traåi möì cöi, höåi ngûúâi muâ vaâ giuáp àúä tu
sûãa nhûäng di tñch lõch sûã vùn hoáa. Chõ phoáng viïn nhaâ baáo thên thiïët vúái
Nhung rêët quyá Nhung vaâ àaä àöång viïn Nhung nhiïìu, chõ àaánh giaá:
“Nhung laâ möåt phuå nûä àêìy trñ tiïën thuã, thñch húåp vúái cuöåc söëng múái coá
töëc àöå vuä baäo. Nhung giaâu linh höìn, nhiïìu giêëc möång, Nhung coân ài xa.”
RÙÅM TRÛÚÂâNG
Tïn cö laâ Thanh, ngûúâi Laån Dûúng, söëng taåi möåt Xoám nhoã vuâng àöìi
thuöåc Vuä Yïën - Phuá Thoå. Thanh 18 tuöíi. Cö ài trïn xe lûãa suöët caã àïm.
Cö àaä phaãi ài böå tûâ luác nhaá nhem töëi, vöåi vaâng, lêåt àêåt àïí túái àûúåc ga. Cö
súå anh caã vaâ chõ dêu biïët röìi löi cö vïì thò cuöåc chaåy tröën khoãi laâng cuãa cö
seä khöng thaânh. Cö bõ ngûúâi anh caã eáp gaã cho möåt anh chaâng laâm cheâ úã
Thaái - Ninh, tïn laâ Laåc vaâ àaä nhêån cuãa Laåc möåt söë tiïìn hai triïåu àöìng
Hai nùm trûúác àêy, meå àeã cuãa Thanh qua àúâi Cö phaãi úã vúái ngûúâi anh caã.
úã àêy, ngûúâi ta vêîn hay nhùæc àïën cêu: “Quyïìn huynh thïë phûåt”, cö
khöng nhêån lúâi lêëy Laåc. Cö xin vúái anh caã haäy traã laåi söë tiïìn cuãa Laåc.
Nhûng ngûúâi anh caã noái laâ àaä tiïu gêìn hïët cho bao nhiïu chuyïån trong
gia àònh. Anh ta döî daânh vaâ duâng àuã moåi aáp lûåc eáp Thanh lêëy Laåc. Hai
höm nûäa laâ ngaây chaåm ngoä vaâ böën höm sau Thanh seä vïì nhaâ chöìng. Thïë
laâ moåi viïåc seä àêu vaâo àêëy.
- Em khöng lêëy.
- Em phaãi nghe lúâi anh chõ.
Thanh buöìn lùæm, cö ngöìi xuöëng bêåc cûãa, cuái mùåt. Nhûäng gioåt nûúác
mùæt chaãy xuöëng.
- Khoác caái gò chûác Con gaái lúán, phaãi ài lêëy chöìng.
Mêëy ngûúâi baâ con bïn caånh biïët chuyïån. Nhûng hoå cho laâ ngûúâi
anh caã lo viïåc dûång vúå gaã chöìng cho em laâ möåt chuyïån húåp vúái thiïn kinh
àõa nghôa. Nhêët laâ khi caã hai cha meå àïìu khöng coân. Söë phêån caã thöi!
thanh ài böå möåt quaäng röìi lïn ö tö ài àïën ga, vïì thùèng Haâ Nöåi.
Xuöëng ga Haâ Nöåi, Thanh ài vïì phña Voång. Cö vaâo nghó trong möåt quaán
nûúác. Baâ chuã quaán daáng ngûúâi àön hêåu, biïët ngay Thanh laâ ngûúâi úã xa
túái Baâ roác nûúác cho cö gaái vaâ nhòn kyä cö gaái tûâ àêìu àïën chên. Baâ hoãi:
- Cö úã àêu túái?
- Chaáu úã Phuá Thoå túái.

- Cö vïì àêu bêy giúâ ?
- Chaáu...chaáu coân... .
Chïët! Cö ài möåt mònh aâ? Khöng coá ai quen chûá?
- Vêng
- Cö liïìu thêåt, töi phaãi giuáp àúä cö keão khöën àêëy...
- Thûa baâ, chaáu tröën gia àònh. Anh caã chaáu ïëp chaáu ]êëy möåt ngûúâi
maâ chaáu khöng thñch... Töi hiïíu röìi, töi úã àêy coá möåt mònh. Tröng cö nheå
nhoäm, töi mïën cö àêëy Thïë hoåc àïën lúáp mêëy röìi?
- Daå, àïën lúáp 10 aå...
- ÛÂ,â chùæc muöën tòm viïåc laâm...
- Vêng aå .
- Thïë àõnh laâm viïåc gò?
- Viïåc gò chaáu cuäng laâm àûúåc.
- Thïë coá taåm giûä treã àûúåc khöng ?
- Àûúåc aå
Baâ Dûúng goåi möåt cêåu thanh niïn úã bïn nhaâ àöëi diïån sang baão: Naây
cêåu Tï úi! Töi coá möåt cö chaáu coá thïí giuáp viïåc tröng con cho chõ Hùçng
nhaâ cêåu àêëy. Cêåu àûa chaáu noá lïn cho chõ ta xem mùåt. Chõ êëy àang cêìn.
Cêåu Tï ï vïì nhaâ lêëy xe maáy àeâo Thanh àïën nhaâ chõ Hùçng. Àoá laâ möåt
ngöi nhaâ múái laâm. Chöìng chõ Hùçng ra múã cûãa, àoán hai ngûúâi vaâo, baão:
“Vaâo ài”. Àûáng trûúác cûãa phoâng chñnh, Thanh ruåt reâ. Luác naây coá tiïëng
àaân baâ úã bïn trong voång ra: “Vaâo àêy”. Hai caánh cûãa múã. Thanh bûúác
vaâo.
Chaâng thanh niïn baão vúái cö gaái: “Töi laâ em anh chõ töi úã àêy. Cö
chaâo chõ Hùçng vaâ anh Tön ài!”. Thanh cuái chaâo. Tï noái möåt vaâi cêu vúái
anh chõ röìi xin pheáp vïì ngay vò bêån viïåc. Anh Tön múã cûãa buöìng bïn
caånh ra baão Thanh cuâng vaâo. Bïn trong coá möåt giûúâng, möåt haânh mêëy
chiïëc ghïë. Chõ Hùçng vaâo theo. Chõ bêåt caác àöng tùæc àiïån cho cö gaái biïët
röìi chó vaâo chiïëc giûúâng: “ Töëi cö nguã úã àêy”... Tûâ höm àoá, cö gaái giuáp viïåc
cho chõ Hùçng. Chuã yïëu laâ tröng con cho chõ. Ngoaâi ra coân phaãi giùåt giuä
cho caã nhaâ vaâ laâm têët caã moåi viïåc lùåt vùåt Lûúng thaáng laâ 200 ngaân àöìng.
Anh Tön laâm viïåc úã cú quan böå. Chõ Hùçng laâm viïåc taåi möåt cöng ty liïn
doanh vúái nûúác ngoaâi. Nghe àêu, lûúng cao lùæm. Thaáng lônh tiïìn cöng
àêìu tiïn, Thanh mua möåt chiïëc buát bi vaâ möåt cuöën söí con àïí ghi nhêåt kyá
möîi khi coá àûúåc chuát thò giúâ tranh thuã.
Thúâi gian àêìu, chõ Hùçng khöng biïët laâ Thanh thûúâng ghi nhêåt kyá
maâ chó tûúãng laâ Thanh àoåc caác saách, baáo cuä àùåt lung tung trïn baân.
Trong nhaâ luön coá ngûúâi mang àïën naâo thõt, naâo caá, trûáng, hoa quaã.
Thanh hoãi chõ Hùçng xem nhûäng thûá àoá coá phaãi traã tiïìn khöng? Chõ Hùçng
baão: “Coá caái gò maâ ùn khöng àûúåc àêu” Nhûng Thanh cûá thêëy caác nhên
viïn mang àïën cho chõ Hùçng nhiïìu thûá maâ chùèng thêëy phaãi traã tiïìn bao
giúâ.
Àïm khuya, Thanh vêîn àïí àeân saáng, cö ghi nhêåt kyá vaâ giúã caác
trang saách, baáo gêy nïn nhûäng tiïëng söåt soaåt Chõ Hùçng àùång hùæng mêëy
tiïëng röìi laåi mêëy tiïëng nûäa. Thanh biïët laâ chõ Hùçng giuåc mònh tùæt àeân.
Trong mêëy túâ nhêåt kyá cuãa Thanh coá nhûäng doâng ghi rêët thûúng têm,
laâm rúi nûúác mùæt. Cö phaãi lau ài ngay, khöng daám khoác. Tûâ sau khi cha
meå cö qua àúâi, cö àaä hiïíu roä laâ khöng nïn khoác. Khoáe seä laâm cho ngûúâi
khaác gheát. Chõ Hùçng coá rêët nhiïìu quêìn aáo àeåp. Chõ cuäng cho Thanh möåt
vaâi thûá cuä maâ chõ khöng duâng túái. Nhûng vúái Thanh, chuáng àaä laâ àeåp,
töët vaâ múái lùæm röìi. Thanh caãm àöång quaá, noái lúâi caám ún cûá lñu rñu. Chõ
Hùçng baão: “Khöng phaãi caám ún. Sau naây cûá laâm viïåc töët laâ àûúåc röìi...”.
öi! Chùèng hoáa ra nhû vêåy laâ mêëy : thaáng trûúác àêy , Thanh laâm viïåc
khöng töët hay sao nhiïìu luác, Thanh nhúá nhaâ quaá. Nhúá nhûäng ngoån nuái
nhûäng quaã àöìi tröìng cêy àoá, cêy coå. Nhúá nhûäng con suöëi maát laånh. Nhúá
muâi cheâ uã thúm muâi mêåt ong. Chõ Hùçng bùæt àêìu àïí yá àïën nhûäng doâng
nhêåt kyá Cuãa thanh. Tuy rùçng, chuáng khöng àöång chaåm gò àïën gia àònh
chõ Hùçng, nhûng chuáng cûá nhû trong tiïíu thuyïët chõ chúåt nhúá ra nhiïìu
àiïìu. Chõ thêëy chó trong coá mêëy thaáng maâ Thanh àaä àeåp ra nhiïìu.
Thanh nhanh nheån, khoãe maånh, laåi coá duyïn thêìm. Thónh thoaãng, chöìng
chõ Hùçng laåi khen Thanh: “ ÛÂ, maâ maá noá laåi cûá àoã lïn nhû maâu mêån
chñn”. Thöi, chïët röìi, hònh nhû cêåu em anh Tön cuäng lûu yá àïën noá. Nghô
liïn miïn möåt luác, Hùçng vaâo trong phoâng, voâ naát mêëy túâ giêëy röìi laâu baâu:
!”Kiïìu naây, noá seä khöng chõu laâm viïåc giûä treã úã àêy! Noá seä àúåi thúâi àïí
laâm nïn möåt viïåc gò to taát?... AÂ maâ baâ thêìy boái àaä chùèng baão röìi àêëy û?
Baâ baão àöi mùæt cuãa noá laâ àöi mùæt “nhúän trung hûäu thuyã” laâm cho boån
àaân öng chïët mïåt...Con beá seä trúã nïn nguy hiïím cho chñnh caái gia àònh
naây. Maâ chñnh caái möëi tònh giûäa Hùçng vaâ Tï cuäng khöng phaãi khöng “coá
vêën àïì...”. Cö tûå khuyïn nhuã mònh, cûúng quyïët khöng àïí Thanh giuáp
viïåc cho mònh nûäa. Viïåc naây chûa noái ra vúái ai maâ cêåu em chöìng chõ
Hùçng àaä àïën hoãi thùm, doâ xeát. Cêåu Tï khuyïn chõ Hùçng khöng nïn buöåc
Thanh thöi viïåc vò chõ Hùçng sùæp hïët thúâi gian nghó pheáp röìi, sùæp phaãi ài
laâm, cêìn sûå giuáp àúä cuãa Thanh. Àïí nhêën maånh lyá do cêìn cho Thanh thöi
viïåc, Hùçng kïí ra möåt loaåt nhûäng khuyïët àiïím lùåt vùåt cuãa Thanh nhû: Coá
lêìn tùæm, Thanh àaä duâng caác àöì hoaá trang cuãa Hùçng, Thanh duâng quaá
nhiïìu giêëy vïå sinh v.v... Têët caã moåi yá kiïën cuãa Hùçng àïìu bõ cêåu em chöìng
gaåt ài hïët. Laåi coân chuyïån maâ Hùçng chûa xem laåi kyä, hònh nhû höm
trûúác, Hùçng bõ mêët möåt túâ 50 ngaân àöìng thò phaãi.
Chõ mêët úã àêu?
- Trong nhaâ.
Öi! Chùæc chõ cho ai vay hoùåc tiïu möåt khoaãn naâo àoá
- Khöng. Nhêët quyïët töi cho con beá ra...
- Bao giúâ?
- Ngay saáng mai . Khöng nïn. Chõ sùæp ài laâm röìi
- Sao laåi khöng nïn. Di laâm thi töi xin nghó cuäng àûúåc. Àïí em tòm
cho ngûúâi thay thïë àaä röìi haäy cho cö ta thöi viïåc...
- Khöng...
Saáng ngaây höm sau. Hùçng baão Thanh thöi viïåc. Nhû con chim xûá laå,
rúi tûâ trïn khöng xuöëng vaâ bõ gaäy caánh, Thanh ngaåc nhiïn quaá, nûúác
mùæt traâo ra. Cö hoãi: “Sao chõ laåi tûâ boã em?”
- Cö biïët röìi àêëy.
- khöng. Em chùèng biïët gò caã.

- Cö khöng biïët gò, töi vêîn cûá khöng mûúán cö.
- Thïë coân em beá? Thanh àõnh nhaâo vaâo vúái àûáa nhoã úã buöìng trong.
Hùçng giûä laåi baão:
- Khöng cêìn.
- Em rêët thñch noá maâ...
- Thñch cuäng khöng cêìn cö tröng nom nûäa.
“Thanh thu xïëp àöì àaåc, boã vaâo tuái xaách. Möåt hai böå quêìn aáo,têåp
nhêåt kyá, caái buát bi v.v... Cö nhòn laåi trang phuåc trïn mònh. Toaân laâ caác
thûá cuãa chõ Hùçng cho caã. Cö cúãi chiïëc aáo búâ lu zöng maâu ra, traã laåi cho
chõ Hùçng.
Em traã laåi chõ ...
Töi cho cö àêëy. Naâo coân viïåc gò nûäa khöng?
Khöng aå.
- Thöi...Cö ài...
Thanh bûúác ra khoãi cûãa, rúm rúám nûúác mùæt, khoác khöng nïn tiïëng.
Sau lûng cö coá tiïëng àoáng cûãa. Thanh trúã vïì quaán baâ Dûúng. Cö buöìn baä
mêëy höm vò nhúá thùçng beá con maâ cö àaä chùm bùém noá, noá múái àaáng yïu
laâm sao? Maâ noá cuäng yïu Thanh laâm sao? Baâ Dûúng kïí hïët caã cuöåc àúâi
cuãa baâ cho Thanh nghe. Bêy giúâ, baâ söëng coá möåt mònh trong caái quaán
nhoã baán nûúác vaâ quaâ vùåt töëi laåi vïì nhaâ taåi khu têåp thïí nhaâ maáy úã gêìn àoá
Baâ nhêån Thanh laâm con nuöi Maâ Thanh cuäng theâm coá möåt ngûúâi meå.
Thïë laâ hai con ngûúâi töåi nghiïåp àoá gùæn boá lêëy nhau. Baâ Dûúng coá möåt
cùn höå trong khu têåp thïí nhaâ maáy do chöìng àïí laåi. Chñnh núi àêy, Thanh
àaä múã lúáp daåy thïm cho caác em beá hoåc lúáp 1, 2 vaâ 3. Söë hoåc sinh àïën rêët
àöng. Thïë laâ Thanh trúã thaânh cö giaáo cêëp I. Möîi ngaây cö daåy hai buöíi. Coá
khi àïën ba buöíi. Thêåt khöng ngúâ, tiïìn thu àûúåc haâng thaáng túái trïn hai
triïåu àöìng. Hún caã söë tiïìn maâ trûúác àêy anh caã cuãa Thanh nhêån cuãa Laåc.
Cö àûúåc caác hoåc sinh, caác võ phuå huynh yïn mïën. Cö coá nhiïìu saáng taåo
trong viïåc daåy hoåc. Moåi viïåc trong nhaâ, baâ Dûúng giao caã cho Thanh. Vúái
baâ, Thanh laâ con gaái cuãa baâ. Àöi luác coá giúâ röîi, cö ra giuáp viïåc cho baác
Vûúång, laâm àuã viïåc trong cûãa haâng Photocopy, àoáng saách àeåp, daán ny
löng v.v... Cö nghô phaãi hoåc thïm nhiïìu nghïì, phoâng khi khöng laâm nghïì
naây thò laâm nghïì khaác. Cö giuáp cho baác Vûúång nhiïìu saáng kiïën hay. Ban
àïm cö theo hoåc lúáp tiïëng Anh.
Tònh yïu àaä àïën vúái Thanh. Cö tûâ biïåt ngay ngûúâi baån tònh àêìu
tiïn. Anh ta tónh taáo quaá, khöng húã ra möåt chuát gò khúâ daåi trong khi yïu
nhau. Anh chaâng thûá hai khöng tùång hoa cho Thanh trong ngaây sinh
nhêåt cuãa cö. Cö cuäng àúåi möåt tuêìn àïí xem anh ta coá yá àõnh nghiïm
chónh, tùång cö chuát àöì vêåt nhoã naâo àêëy àïí toã loâng höëi löîi khöng? Anh ta
khöng àïën. Thanh laåi yïu Thaái. Hoå say àùæm nhau, thïì thöët àuã àiïìu.
Nhûng àaä 3, 4 thaáng trúâi maâ Thaái khöng hïì àaã àöång àïën viïåc àûa Thanh
vïì thaâm quï vaâ cha meå cuãa Thaái. Thïë laâ Thanh chuã àöång nhaåt tònh vúái
Thaái. Cö laåi lao vaâo cöng viïåc vaâ tûå hoåc. Bêy giúâ, Thanh àaä laâ cö gaái khaác
hùèn trûúác. Cö àaä hoåc àûúåc nhiïìu àiïìu. Sau hún hai nùm úã Haâ Nöåi, cö xin
pheáp baâ Dûúng vïì thùm quï. Cö laåi vïì vúái nhûäng con àûúâng nhoã lûúån lúâ
nhû nhûäng con rùæn, leo lïn nhûäng quaã àöìi àoã rúåp boáng cêy. Mêëy àaám àöìi
xanh nhûäng cêy coå xoeâ ö, nhûäng ngûúâi baâ con, dên laâng ruã nhau ài haái
cheâ... Têët caã àïìu rêët quen thuöåc maâ cuäng rêët búä ngúä, bõn rõn. Boån treã con
tröë mùæt, nhòn cö. Chuáng khöng biïët rùçng cö laâ ngûúâi cuâng laâng vúái
chuáng. Vïì àïën nhaâ ngûúâi anh caã, nöîi àau buöìn xûa traân ngêåp. Cö khoáe
cha, khoác meå, khoác cho baãn thên cuöåc àúâi cuãa mònh. Baâ con laâng xoám
sang thùm cö, vui nhû ngaây Tïët. Cö mang nhiïìu baánh keåo ra múâi moåi
ngûúâi vaâ phên phaát cho boån treã con. Cö ài thùm hïët nhaâ naây àïën nhaâ
khaác. Àïën àêu cö cung biïëu möåt chuát quaâ baánh, thiïëc aáo, caái khùn hoùåc
thûúác vaãi... Töëi àïën, cö àûa cho anh caã söë” tiïìn maâ trûúác àêy anh àaä
nhêån cuãa Laåc. Cö cuäng àûa thïm cho anh chõ möåt söë tiïìn laâm vöën.
Sau nùm ngêy vïì thùm quï, cö trúã vïì Haâ Nöåi àïí laâm ùn sinh söëng
vaâ hoåc têåp. Vaâ bêy giúâ cö coá yá choån trong söë mêëy ngûúâi baån trai cuãa
mònh, möåt ngûúâi coá thïí laâm baån trùm nùm vúái cö. Àiïìu naây, cö seä laâm
àûúåc Tûúng lai úã trong tay cö.
ÀÖI NEÁT VÏÌ ÀAÂN ÖNG HAÂ NÖÅI NHÛÄNG NÙM XÛA
Nhûäng nùm tûâ 1920 - 1930, úã nûúác ta, ngûúâi àaân öng khöng buái toá
nûäa, maâ àaä cùæt toác ngùæn, àïí àûúâng ngöi lïåch sang möåt bïn. úã nöng thön
coá caác baác phoá caåo xaách àöì nghïì ài khùæp núi laâm viïåc cùæt toác vaâ lêëy daáy
tai eho khaách haâng. Nhûäng ngûúâi lêëy daáy tai àûúåc ûa chuöång vaâ hoå
mang laåi khoaái caãm cho khaách. Àaä xuêët hiïån caác kiïíu àêìu huái “cua”,
kiïíu “phi lö döëp”, Kiïíu hai bïn toác vùæt qua tai goåi laâ kiïíu toác “goång kñnh”.
ÚÃã caác thaânh phöë, àaä coá nhûäng hiïåu cùæt toác hoùåc nhûäng àiïím cùæt toác úã goác
phöë hoùåc gêìn chúå. Moåi ngûúâi thûúâng mùåc quêìn “laá toåa”, öëng röång, àuäng
thêëp, caåp quêìn coá chûâng 20cm. Khi mùåc, hoå vï hai àêìu caåp quêìn laåi röìi
thùæt vaâo vúái nhau. Coá ngûúâi laåi duâng thùæt lûng vaãi thùæt ra ngoaâi caåp
quêìn. Khi cêën thiïët laâm viïåc gò àoá, hoå ruát caåp quêìn ra ngoaâi thùæt lûng
toãa caåp ra ngoaâi. Nhû vêåy, tû thïë laãm viïåc seä àûúåc goån gheä hún. Coá khi
laåi cuöën àêìu öëng quêìn lïn, goåi laâ “xùæn moáng lúån”. Cuäng coá khi hoå mùåc
quêìn cuát, chiïëc quêìn röång coá “chên queâ” naây rêët lúåi haåi. Noá khöng súå mêët
nïëp, röång raäi, giûä cho caác böå phêån thên thïí bïn trong àûúåc thoaáng, maát,
khöng bõ goâ boá. Vaâ àoá laâ àiïìu kiïån töët laânh nhêët àïí caái “nhaâ maáy chïë taåo
ra tinh truâng” tiïën haânh cöng viïåc àûúåc thuêån lúåi nhêët. Thöng thûúâng
thò aáo vaâ quêìn àïìu nhuöåm nêu hoùåc nhuöåm nêu nhuöëm thïm buân àïí coá
maâu sùæc sêìm hún vaâ mùåc bïìn hún.
Khi ài ra ngoaâi, ra àònh hoùåc ài chúi àêu àoá, hoå mùåc quêìn truác bêu
trùæng vaâ chiïëc aáo daâi quaá àêìu göëi hoaåt chiïëc aáo the thêm. Trïn àêëu quêën
khùn chñt hoùåc àöåi khùn àoáng do caác cûãa hiïåu laâm sùén. Chó cêìn àöåi lïn
àêìu laâ xong, khöng cêìn phaãi chñt tûâng nïëp. Nhûäng ngûúâi coá hoåc haânh,
giaâu coá hoùåc chûác sùæc thò mùåc chiïëc aáo daâi trùæng bïn trong. Ngoaâi laâ
chiïëc aáo xa coá hònh nhuáng “chûä thoå”. Trong nhûäng ngaây Tïët, ngaây lïî
hoùåc ngaây quan troång naâo àoá, möåt söë ñt ngûúi mùæc aáo gêëm maâu, coá thïu
nhûäng chûä “phuá, quyá, thoå, khang, minh. Àïí traánh cho chiïëc aáo gêëm quaá
sùåc súä, choaáng ngúåp, ngûúâi ta mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo xa rêët moãng.
Nhû , vêåy lai gêy àûúåc hiïåu quaã thêìm myä cao...
Nhûäng nùm 1935-1936, úã Haâ Nöåi, nhaâ thú Vuä Hoaâng Chûúng àö
tuá taâi toaán laåi daåy vùn úã trûúâng Bûúãi. öng mùåc aáo gêëm phuã aáo xa, chñt
khùn àoáng, ài haâi cao, àaä taåo nïn möåt nöi niïìm dên töåc, hoaâi cöì vaâ têm
linh. Sûå thûåc ra, cha öng ta, nhûäng anh huâng haâo kiïåt, nhûäng vñ coá chûác
sùæc cao laåi coân mùåc ra ngoaâi möåt chiïëc aáo phuång daâi, röång maâu lam.
Kiïíu mùåc naây rêët àeåp maâu sùæc hoâa húåp vúái nhau möåt caách haâi hoaâ, vûâa
nghiïm trang, uy voång laåi coá tñnh nghïå thuêåt cao Muâa reát, ngûúâi bònh
dên mùåc aáo böng daâi hoùåc ngaân. Hoå àöåi nhiïìu kiïíu noán, ài guöëc, ài giêìy
Gia Àõnh, thêåm chñ laâ ài chên khöng. .Tûâ nùm 1935 trúã ài, úã caác thaânh
thõ, nhiïìu ngûúâi àaä mùåc êu phuåc: Nhêët laâ tûâ nhûäng nùm 1975 àïën giúâ,
caác chaâng trai vaâ caác võ àûáng tuöíi cuãa ta úã hêìu hïët caác thaânh thõ vaâ ngay
caã úã nöng thön cuäng àïìu ùn mùåc kiïíu êu. Hoå tiïëp thu caách ùn mùåc cuãa
caác nûúác phûúng Têy rêët cêìu kyâ.
Qua thùm doâ yá kiïën cuãa möåt söë nhaâ vùn hoaá nûúác ngoaâi vïì chuyïån
may mùåc cuãa giúái àaân öng nûúác ta, chõ Bar Bang Ghen, ngûúâi Myä, noái:
“Thanh niïn Haâ Nöåi ùn mùåc rêët àeåp maâ coân kyä lûúäng hún caã ngûúâi Myä
chuáng töi, hoå mùåc “phaáp” hún chuáng töi”. Chõ Vande Viele ngûúâi Bó, noái:
“Töi àaä ài nhiïìu nûúác trïn thïë giúái, thanh niïn Haâ Nöåi mùåc Complet
khöng thua bêët cûá möåt nûúác naâo. Hoå mùåc àeåp lùæm”. Chõ Catherine
Diamond coân noái: “Hoå mùåc miïîn chï”.
Àaân öng nöng thön cuãa ta söëng rêët phoáng khoaáng. Cûúâng àöå lao
àöång chûa cao. Thúâi kyâ nöng nhaân coân nhiïìu, ngay caã khi hoå laâm thïm
chuát nghïì phuå. Hoå hay lên la nhaâ noå nhaâ kia àïí baân chuyïån laâm ùn vaâ
troâ chuyïån. Thónh thoaãng laâm àöi cheán “rûúåu ngang” cho lïn hûúng cuöåc
àúâi. Bûäa ùn cuãa hoå giaãn àún. Toaân laâ nhûäng thûác ùn tûúi, coá sùén ngay
trong nhaâ, trong vûúân ao. Hoå kiïëm àûúåc con caá, töm, cua, ïëch, lûún,
traåch v.v... laâ möí ùn liïìn. Ra vûúân lêëy nùæm rau böì ngoát, möìng túi, rau
àay laâ xong. Ngûúâi ta thûúâng noái: “,Cua àöìng canh rau àay, muöëi vûâng
hûúng thúm ngay”. Nhaâ naâo cuäng coá chum tûúng, ao rau muöëng, vaåi caâ
hoùåc dûa... Ngûúâi ta chuá yá àïën lûún böí dûúng vaâ ïëch böí êm. Ca dao coá
cêu: “Coá ao rau muöëng, coá caâ dêìm tûúng”? Khi ùn phaãi tröng nöìi; ngöìi
tröng hûúáng, phaãi múâi nhau cho lïî pheáp vaâ lõch sûå. Trong bûäa thêëy ngûúâi
thên quen phaãi múâi chaâo thaânh thûåc: “Lúâi chaâo cao hún mêm cöî”! Thónh
thoaãng hoå ài ùn giöî, ùn àaám, thò tha höì maâ say sûa. Hoå chúi cúâ, chúi àu,
chúi cêy caãnh, choåi gaâ, xem haát tuöìng, haát cheâo, caãi lûúng v.v... Ngûúâi
àûáng tuöíi coân àaánh nhùæn, àaánh töí töm: “Laâm trai biïåt àaánh töí töm, uöëng
traâ maån haão, ngêm thú nöm truyïån Kiïìu”? ...
Xûa kia, ngûúâi ta nghó ngúi taåm trïn chiïëc choäng tre hoùåc chiïëc
voäng àu àûa. Hoå nguã trïn phaãn göî, phaãn göìm böën hoùåc nùm têëm göî daây
gheáp laåi vúái nhau, kï trïn àöi mïî göî rêët vûäng chùæc, nhûäng têëm göî naây
cao khoaãng chûâng 40 - 50cm. Nhûäng têëm vaán gheáp thaânh phaãn naây xuêët
hiïån trong cêu haát cuãa Thõ Mêìu trong vúã “Quan êm Thõ Kñnh”. Khi Thõ
Mêìu vaâ anh Nö say àùæm nhau rêët mûåc, hoå cuâng nhau haát: “Ta vïì xeã têëm
vaán daây”. Röìi vïì baáo vúái meå, thêìy biïët tin “ Nhûäng têëm vaán naây cuäng
nhuöëm maâu phong tònh”.
Coá nhiïìu nhaâ, vúå chöìng treã khöng nguã chung vúái nhau möåt giûúâng,
nhêët laâ caác gia àònh cúän àuã cha meå, anh em. Vúå chöìng hoå heån hoâ vúái
nhau àaánh “du kñch” vaâo möåt luác thñch húåp naâo àoá. Do vêåy, hoå thêëy tònh
duyïn cuãa hoå múái meã hún, húi coá chuát vuång tröåm vaâ cuäng vò vêåy maâ caãm
thêëy “ngon laânh hún”.
Hoå cû xûã vúái nhau thêåt thaâ, chêët phaác, quyá troång tònh baån, kñnh
troång ngûúâi nhiïìu tuöíi hún. Ra àûúâng gùåp nhau àïìu chaâo hoãi thên mêåt
vaâ vui veã. Thanh niïn vaâ caác võ àûáng tuöíi úã thaânh thõ coá àúâi söëng vêåt
chêët khaá hún úã nöng thön. Do viïåc tiïëp xuác vúái nhûäng nïìn vùn hoáa nûúác
ngoaâi nïn phuåc trang ngaã hùèn sang êu phuåc. Muâa reát mùåc aáo khoaác
ngoaâi bú âluröng, varúi, aáo len, quêën phula. Hoå àöåi muä caát keát, muä caát,
muä phúát. Muä phúát cuãa ngûúâi ngheâo hoùåc taân taä, meáo moá àûúåc goåi laâ muä
“phúã”. Ài giaây da àen hoùåc giêìy trùæng vaâ àen goåi laâ giaây àúâ mi cu lú...
Ngoaâi nhûäng bûäa ùn chñnh thûác ra, hoå coân coá nhiïìu loaåi quaâ àïí ùn nheå
nhû: phúã, miïën, sûåc tùæc, suãi caão, caác loaåi baánh cheâ v v... úã caác thaânh thõ
thûúâng coá caác tiïåm ùn hoùåc hiïåu cao lêu, vuä trûúâng, nhaâ haát, nhaâ cö àêìu
v. v...
Nhûäng ngûúâi úã thaânh thõ rêët nùång loâng vúái quï cha àêët töí, khöng
nguöi nhúá àïën tònh laâng nghôa xoám. Nhûäng ngaây Tïët, giöî, viïåc hoå, böëc
möå, xêy phêìn möå v v hoå thûúâng vïì laâng thùm quï vaâ hoå haâng àïí biïëu
quaâ baánh, tiïìn nong cho nhûäng ngûúâi thên hoùåc nhûäng ngûúâi ngheâo khoá.
Mêëy chuåt nùm gêìn àêy, mûác söëng cuãa nhên dên thaânh thõ cuäng
nhû nöng thön àûúåc nêng cao vúái nhûäng bûúác tiïën khaá nhanh. yá thûác vaâ
trònh àöå vùn hoáa cuãa hoå cuäng àûúåc nêng cao nïn tiïëp thu àûúåc nhiïìu
àiïìu múái meã, vùn mmh vaâ tûâ boã àûúåc nhiïìu tuåc lïå vaâ nïëp söëng tiïu cûåc.
Hoå ra sûác baão vïå vaâ phaát triïín nïìn vùn hoáa tiïën böå, àêåm àaâ maâu sùæc dên
töåc.
Noái chung, ngûúâi àaân öng Viïåt Nam nhûäng nùm xûa coá tinh thêìn
hoåc hoãi, chùm chó, cúãi múã, hiïëu khaách, laåc quan. Nhûäng chaâng trai dong
doãng, khoeã maånh, nhanh nheån, saãn xuêët gioãi, lõch sûå, mùåt vuöng chûä
àiïìn thûúâng àûúåc caác chõ em sùn àoán. Chõ em quan hoå thêëy caác chaâng
trai cuãa mònh àeåp quaá, àaä thöët lïn: “Thêëy anh nhû thêëy mùåt trúâi, choái
chang khoá ngoá, trao lúâi khoá trao” ... .

Hà N I, Văn Hóa Và Phong T C (Q2)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hà N I, Văn Hóa Và Phong T C (Q2)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HAÂ NÖÅI – VÙN HOAÁ VAÂ PHONG TUÅC (phêìn 2) 1

CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH .....................................................................................3

MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA ........................................................................4

HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI........................................................................7

CAÁI BÊÌU RÛÚÅU ..............................................................................................................9

ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH .................................................................................................... 13

ÀIÏÅN MÊÎU ................................................................................................................... 18

CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG ............................................................................................ 21

CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG.................................................................................................... 25

TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG ............................................................................................ 26

TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG ....................................................................................... 28

NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI .................................................................................................. 32

CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN ................................................................................................... 36

VÙN HOAÁ TÙÆM............................................................................................................. 44

VÙN HOAÁ THUYÏÌN ..................................................................................................... 47

VÙN HOAÁ ÀUÄA............................................................................................................. 51

CAÁI QUAÅT ..................................................................................................................... 54

CAÁI VOÄNG .................................................................................................................... 58

CHOÅN HOA HÊåU KIÏÍU TRUYÏÌN THÖËNG.................................................................. 65

AÅ ÚÂI TÒNH RU .............................................................................................................. 67

NHÚÁ MÖåT LÚÂI RU ....................................................................................................... 72

CHÛÚNG III: MÊËY KHUÖN MÙÅT ..................................................................................... 76

NAÂNG HUÏÅ .................................................................................................................. 77

TAÃN ÀAÂ NGUYÏÎN KHÙÆC HIÏËU ................................................................................... 80

THANH THANH HIÏÌN ................................................................................................. 89

ANH LUÊN TRÛÁNG ..................................................................................................... 92

BAÂ LYÁ TÏË ...................................................................................................................... 96

CAÁI TÏËT CUÃA NHAÂ THÚ QUANG DUÄNG .................................................................... 99

LÏÅ THANH ................................................................................................................. 102

ANH TRÊÌN HOAåT ...................................................................................................... 106

HAI CON NGÛÚÂI TAÂI HOA........................................................................................ 110

CHÕ TÊM HAÁT “SUÖNG HÚÂI” .................................................................................... 115

ÖNG TRUÂM THÕNH.................................................................................................... 118

CHÕ HOA TÊM............................................................................................................ 121

ÖNG HAI CHÊU ......................................................................................................... 125

TRUÁC QUYÂâNH ............................................................................................................ 131

CON GAÁI HAÂ NÖÅI. ...................................................................................................... 134

NHUNG ...................................................................................................................... 136

RÙÅM TRÛÚÂâNG ........................................................................................................... 143

CHÛÚNG I: VÙN HOAÁ TÊM LINH

MUÂA XUÊN ÚÃ CAÁC ÀÒNH, ÀÏÌN, CHUÂA

HÖÅI ÀÒNH MAI ÀÖÅNG VAÂ HOAÂNG MAI

CAÁI BÊÌU RÛÚÅU

ÀÊËT MIÏÌN CÖÍ TÑCH

Duâ ai buön dêu, baán àêu

CHÊÌU VÙN – LÏN ÀÖÌNG

CHÛÚNGII: NÏËP SÖËNG

TAÃN MAÅN VÏÌ NÏËP SÖËNG

TRÊÌU TÏM CAÁNH PHÛÚÅNG

Cau non tõïn chuäm loâng àaâo.

Gheát nhau cau àêåu böí ra laâm mûúâi.

NHÕP CÊÌU YÏN THAÁI

Mõt muâ khoái toaã ngaân sûúng

CHUYÏÅN LAÂNG RÙÆN

NGÛÚÂI NÛÚÁC NGOAÂI VÚÁI TÏËT NGHUYÏN ÀAÁN ÚÃ

VÙN HOAÁ TÙÆM

VÙN HOAÁ THUYÏÌN

Ngûúâi Nghïå Tônh haát rùçng:

Chiïëc baách buöìn vïì phêån nöíi nïnh

VÙN HOAÁ ÀUÄA

Maát mùåt anh huâng khi tùæt gioá

Höìng höìng maá phêën duyïn vò cêy

Ru em khöng haát, anh chûâa rûúåu tùm...