You are on page 1of 305

KH¤NG Cã G× Quý H¥N §éC LËP, Tù DO!

Hå CHÝ MINH TOµN TËP


XUÊT B¶N LÇN THø HAI THEO
QUYÕT §ÞNH CñA BAN BÝ TH¦
TRUNG ¦¥NG §¶NG CéNG S¶N
ViÖt Nam Sè
93-q§/TW, NGµY 22 TH¸NG 12
N¡M 1994.
Héi ®ång xuÊt b¶n

hå chÝ minh
®µo duy tïng Chñ tÞch Héi ®ång
nguyÔn ®øc b×nh Phã Chñ tÞch Héi
®ång

toµn tËp
Hµ ®¨ng Uû viªn Héi ®ång
®Æng xu©n kú "
trÇn träng t©n "
NguyÔn duy quý "
®ç nguyªn ph¬ng
Hoµng minh th¶o
"
"
1
TrÇn nh©m "
1919 - 1924

Ban chØ ®¹o x©y dùng b¶n th¶o


XuÊt b¶n lÇn thø hai
®Æng xu©n kú
song thµnh

nhãm x©y dùng b¶n th¶o tËp 1

NguyÔn thµnh (Chñ biªn)


Phïng ®øc th¾ng
®Æng v¨n th¸i Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia
Hµ Néi - 2000
VII

LêI GiíI THIÖU


Thi hµnh quyÕt ®Þnh cña Ban BÝ th, ViÖn Nghiªn cøu chñ
Bé Hå CHÝ MINH TOµN TËP
nghÜa M¸c - Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh cïng víi Nhµ xuÊt

b¶n ChÝnh trÞ quèc gia, sau mét thêi gian tÝch cùc, khÈn
Ngµy 22-12-1994, Ban BÝ th Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt
tr¬ng chuÈn bÞ, ®· hoµn thµnh viÖc su tÇm, bæ sung vµ Nam ®· ra quyÕt ®Þnh vÒ viÖc xuÊt b¶n lÇn thø hai bé Hå ChÝ
Minh Toµn tËp. B¶n quyÕt ®Þnh nªu râ: "Tríc nh÷ng diÔn biÕn míi
hoµn chØnh b¶n th¶o. Nh©n dÞp kû niÖm lÇn thø 105 ngµy
cña thÕ giíi vµ nh÷ng nhiÖm vô to lín cña sù nghiÖp x©y dùng vµ
sinh cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vµ chuÈn bÞ tiÕn tíi §¹i héi b¶o vÖ Tæ quèc, h¬n bao giê hÕt, viÖc thÊm nhuÇn vµ lµm ®óng
theo t tëng Hå ChÝ Minh cã tÇm quan träng ®Æc biÖt. NghÞ quyÕt
®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII cña §¶ng, bé Hå ChÝ Minh §¹i héi lÇn thø VII cña §¶ng kh¼ng ®Þnh c¸ch m¹ng níc ta lÊy chñ
nghÜa M¸c - Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh lµm nÒn t¶ng t tëng, kim
Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø hai, gåm nhiÒu tËp lÇn lît ra
chØ nam cho hµnh ®éng".
m¾t b¹n Thi hµnh quyÕt ®Þnh cña Ban BÝ th, ViÖn Nghiªn cøu chñ
nghÜa M¸c - Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh cïng víi Nhµ xuÊt b¶n
ChÝnh trÞ quèc gia, sau mét thêi gian tÝch cùc, khÈn tr¬ng chuÈn
bÞ, ®· hoµn thµnh viÖc su tÇm, bæ sung vµ hoµn chØnh b¶n th¶o.
Nh©n dÞp kû niÖm lÇn thø 105 ngµy sinh cña Chñ tÞch Hå ChÝ
Minh vµ chuÈn bÞ tiÕn tíi §¹i héi ®¹i biÓu toµn quèc lÇn thø VIII cña
§¶ng, bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø hai, gåm nhiÒu
tËp lÇn lît ra m¾t b¹n ®äc.

*
* *

Bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø hai, tËp hîp phÇn lín
nh÷ng t¸c phÈm, bµi nãi, bµi viÕt quan träng cña Chñ tÞch Hå ChÝ
Minh tõ n¨m 1919 ®Õn n¨m 1969 ®· su tÇm vµ x¸c minh ®îc. §©y
lµ mét tµi s¶n tinh thÇn v« gi¸ cña toµn §¶ng, toµn d©n ta, lµ sù
VIII
ph¶n ¸nh sinh ®éng, s©u s¾c qu¸ tr×nh Chñ tÞch Hå ChÝ Minh Nh÷ng t tëng lín cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®îc ph¶n ¸nh trong
t×m ®êng cøu níc vµ v¹ch ra Hå ChÝ Minh Toµn tËp.
IX
®êng lèi chiÕn lîc, s¸ch lîc cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam, ®ång thêi Sau gÇn mêi n¨m t×m ®êng cøu níc, ®Æt ch©n lªn nhiÒu
ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh Ngêi cïng víi §¶ng ta tæ chøc, l·nh ®¹o c¸ch ch©u lôc,
m¹ng ViÖt Nam ®i tõ th¾ng lîi nµy ®Õn th¾ng lîi kh¸c.
tiÕn hµnh kh¶o s¸t chñ nghÜa thùc d©n, ®Õ quèc ë c¸c níc t b¶n
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ nhµ t tëng vÜ ®¹i, nhµ lý luËn thiªn tµi chñ yÕu vµ nhiÒu níc thuéc ®Þa cña chóng, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh
cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Ngêi ®· nªu mét tÊm g¬ng s¸ng trong ®· sím nhËn thøc ®îc xu híng ph¸t triÓn cña thêi ®¹i, tõ mét ngêi
viÖc tiÕp thu vµ vËn dông chñ nghÜa M¸c - Lªnin trªn tinh thÇn ®éc yªu níc nång nhiÖt, Ngêi ®· b¾t gÆp chñ nghÜa M¸c - Lªnin, trë
lËp, tù chñ vµ s¸ng t¹o. Ngêi ®· "n¾m b¾t s©u s¾c b¶n chÊt c¸ch thµnh ngêi céng s¶n. Tõ ®ã, Ngêi rót ra kÕt luËn: "Muèn cøu níc vµ
m¹ng vµ khoa häc, tinh thÇn biÖn chøng vµ nh©n ®¹o cña häc gi¶i phãng d©n téc kh«ng cã con ®êng nµo kh¸c con ®êng c¸ch
thuyÕt M¸c - Lªnin, vËn dông mét c¸ch s¸ng t¹o häc thuyÕt Êy phï m¹ng v« s¶n". §ã lµ con ®êng c¸ch m¹ng d©n chñ t s¶n kiÓu míi do
hîp víi hoµn c¶nh thùc tÕ níc ta; ®ång thêi, Ngêi ®· kÕ thõa, ph¸t §¶ng tiªn phong cña giai cÊp c«ng nh©n l·nh ®¹o nh»m ®¸nh ®æ
huy chñ nghÜa yªu níc, truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc vµ tinh ®Õ quèc vµ phong kiÕn tay sai, giµnh ®éc lËp d©n téc, thùc hiÖn
hoa cña nh©n lo¹i. T tëng Hå ChÝ Minh ®îc h×nh thµnh tõ nh÷ng ngêi cµy cã ruéng, sau ®ã tiÕn lªn lµm c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa,
nguån gèc ®ã. ViÖc §¹i héi VII kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa M¸c - Lªnin, thùc hiÖn chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n ë ViÖt Nam. §ã
t tëng Hå ChÝ Minh lµ nÒn t¶ng t tëng cña §¶ng vµ kim chØ nam lµ ®êng lèi gi¬ng cao ngän cê ®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x·
cho hµnh ®éng lµ mét bíc ph¸t triÓn hÕt søc quan träng trong nhËn héi, kÕt hîp chñ nghÜa yªu níc vµ chñ nghÜa quèc tÕ cña giai cÊp
thøc vµ t duy lý luËn cña §¶ng ta. c«ng nh©n, kÕt hîp søc m¹nh d©n téc vµ søc m¹nh thêi ®¹i nh»m
Trong khi gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam, ®i tíi môc tiªu cao c¶ lµ gi¶i phãng d©n téc, gi¶i phãng x· héi vµ
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· gãp phÇn ph¸t triÓn chñ nghÜa M¸c - gi¶i phãng con ngêi. §ã còng lµ néi dung tæng qu¸t cña t tëng Hå
Lªnin trªn nhiÒu vÊn ®Ò quan träng, ®Æc biÖt lµ lý luËn vÒ c¸ch ChÝ Minh.
m¹ng gi¶i phãng d©n téc vµ tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi ë c¸c níc T tëng "Kh«ng cã g× quý h¬n ®éc lËp, tù do" lµ ®iÓm xuÊt
thuéc ®Þa vµ phô thuéc. T tëng cña Ngêi ®· vµ ®ang soi ®êng cho ph¸t cña t tëng Hå ChÝ Minh. Tõ mét thanh niªn thuéc ®Þa, mÊt níc,
cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ta giµnh th¾ng lîi, trë thµnh nh÷ng ra ®i t×m ®êng cøu níc, môc tiªu tríc m¾t cña Ngêi lµ gi¶i phãng
gi¸ trÞ bÒn v÷ng cña d©n téc ViÖt Nam vµ lan to¶ ra thÕ giíi"1). d©n téc. VÊn ®Ò ®Æt ra lµ trong ®iÒu kiÖn chñ nghÜa ®Õ quèc
Ngµy nay, khi sù nghiÖp ®æi míi ë níc ta ngµy cµng ®i vµo ®· trë thµnh mét hÖ thèng thÕ giíi, c¸c d©n téc thuéc ®Þa cã thÓ
chiÒu s©u, nh÷ng biÕn chuyÓn trªn thÕ giíi ngµy cµng lín, nh÷ng b»ng con ®êng nµo ®Ó giµnh th¾ng lîi ? Díi ¸nh s¸ng LuËn c¬ng
vÊn ®Ò míi ®Æt ra trong ®êi sèng x· héi ngµy cµng nhiÒu, ®ßi hái vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa cña V.I. Lªnin vµ tÊm g-
ph¶i lµm s¸ng tá ®Ó t×m ra sù gi¶i ®¸p, th× viÖc nghiªn cøu, b¶o ¬ng C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga, Ngêi ®· t×m ra con ®êng gi¶i
vÖ, vËn dông vµ ph¸t triÓn t tëng Hå ChÝ Minh vµo thùc tÕ cuéc phãng cho d©n téc m×nh vµ cho tÊt c¶ c¸c d©n téc thuéc ®Þa. Ng-
sèng, trë thµnh nhiÖm vô quan träng, cÊp b¸ch trong c«ng t¸c chÝnh êi kh¼ng ®Þnh: "chØ cã chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n
trÞ, t tëng, lý luËn cña toµn §¶ng, toµn d©n ta. míi gi¶i phãng ®îc c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc vµ giai cÊp c«ng nh©n

1
) NghÞ quyÕt cña Bé ChÝnh trÞ sè 09-NQ/TW, ngµy 18-2-1995:
VÒ mét sè ®Þnh híng lín trong c«ng t¸c t tëng hiÖn nay.
toµn thÕ giíi"1). Ngêi ®a ra h×nh ¶nh so s¸nh næi tiÕng: Chñ nghÜa ph¶i ph¸t triÓn thµnh c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa th× míi giµnh ®îc
®Õ quèc lµ "con ®Øa hai vßi", do ®ã c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc th¾ng lîi hoµn toµn".
muèn th¾ng lîi ph¶i thùc hiÖn ®îc sù liªn minh chiÕn ®Êu gi÷a v«
§éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi lµ luËn ®iÓm
s¶n ë thuéc ®Þa víi v« s¶n ë chÝnh quèc nhÞp nhµng nh hai c¸nh
trung t©m cña t tëng Hå ChÝ Minh, nã th©m nhËp vµ xuyªn suèt
cña mét con chim. V× bãc lét thuéc ®Þa lµ mét trong hai nguån
toµn bé hÖ thèng t tëng cña Ngêi trong c¸c thêi kú vµ trªn c¸c lÜnh
IX
sèng cña chñ nghÜa t b¶n, cho nªn muèn ®¸nh ®æ chñ nghÜa ®Õ
vùc.
quèc, tríc hÕt ph¶i xo¸ bá thuéc ®Þa cña chóng ®i. Do ®ã, c¸ch
m¹ng thuéc ®Þa kh«ng chØ tr«ng chê vµo kÕt qu¶ cña c¸ch m¹ng Ngay tõ khi §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam míi thµnh lËp, trong ChÝnh
c¬ng v¾n t¾t do Ngêi khëi th¶o, ®· kh¼ng ®Þnh sù lùa chän con
v« s¶n ë chÝnh quèc mµ ph¶i tiÕn hµnh song song víi c¸ch m¹ng ë
®êng x· héi chñ nghÜa khi ®Æt nhiÖm vô gi¶i phãng d©n téc trong
chÝnh quèc, h¬n n÷a nã cÇn ph¶i chñ ®éng vµ cã thÓ giµnh th¾ng
lîi tríc, vµ b»ng th¾ng lîi cña m×nh nã cã thÓ ®ãng gãp vµo sù triÓn väng tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi. ThËt vËy, t tëng Hå ChÝ Minh
nghiÖp gi¶i phãng anh em v« s¶n ë ph¬ng T©y. Ngêi viÕt: ®· lµm s¸ng tá mèi quan hÖ h÷u c¬ gi÷a gi¶i phãng d©n téc víi
chñ nghÜa x· héi, ®Æt nÒn t¶ng cho bíc chuyÓn biÕn tõ c¸ch m¹ng
"Ngµy mµ hµng tr¨m triÖu nh©n d©n ch©u ¸ bÞ tµn s¸t vµ ¸p
d©n téc d©n chñ nh©n d©n lªn c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa ë XI
níc
bøc thøc tØnh ®Ó g¹t bá sù bãc lét ®ª tiÖn cña mét bän thùc d©n
ta. §©y lµ t tëng lín thÓ hiÖn tÝnh quy luËt cña sù ph¸t triÓn lÞch sö
lßng tham kh«ng ®¸y, hä sÏ h×nh thµnh mét lùc lîng khæng lå, vµ
x· héi ViÖt Nam: chØ cã hoµn thµnh c¸cH
trong khi thñ tiªu mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i cña chñ nghÜa
t b¶n lµ chñ nghÜa ®Õ quèc, hä cã thÓ gióp ®ì nh÷ng ngêi anh em m¹ng gi¶i phãng d©n téc míi cã ®iÒu kiÖn tiÕn lªn chñ nghÜa x·
m×nh ë ph¬ng T©y trong nhiÖm vô gi¶i phãng hoµn toµn". héi, vµ chØ cã lµm c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa míi gi÷ v÷ng nh÷ng
thµnh qu¶ do sù nghiÖp gi¶i phãng d©n téc mang l¹i.
§ã lµ mét luËn ®iÓm s¸ng t¹o mµ Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®·
cèng hiÕn vµo sù ph¸t triÓn lý luËn cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vÒ §éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa x· héi trong t tëng Hå
c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc ë thuéc ®Þa. Trªn nÒn t¶ng lý luËn ChÝ Minh kh«ng chØ ph¸t huy t¸c dông trong giai ®o¹n §¶ng ta l·nh
®ã, Ngêi ®· cïng víi §¶ng ta ®Ò ra vµ gi¶i quyÕt ®óng ®¾n nhiÒu ®¹o nh©n d©n ta tiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc
vÊn ®Ò vÒ chiÕn lîc vµ s¸ch lîc, dÉn ®Õn th¾ng lîi lÞch sö cña cuéc (1945-1954) mµ cßn xuyªn suèt qu¸ tr×nh tiÕn hµnh ®ång thêi hai
C¸ch m¹ng Th¸ng T¸m. chiÕn lîc c¸ch m¹ng kh¸c nhau, nhng cã quan hÖ kh¨ng khÝt víi nhau
- c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n d©n ë miÒn Nam vµ c¸ch m¹ng
T tëng Hå ChÝ Minh vÒ gi¶i phãng d©n téc g¾n bã thèng nhÊt
x· héi chñ nghÜa ë miÒn B¾c (giai ®o¹n 1954-1975) còng nh trong
víi t tëng cña Ngêi vÒ chñ nghÜa x· héi. V× c¸ch m¹ng gi¶i phãng
nhiÖm vô x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ b¶o vÖ Tæ quèc hiÖn nay.
d©n téc
T tëng Hå ChÝ Minh vÒ ®éc lËp d©n téc g¾n liÒn víi chñ nghÜa
muèn th¾ng lîi ph¶i ®i theo con ®êng c¸ch m¹ng v« s¶n, do §¶ng
x· héi lµ tæng hîp nh÷ng quan ®iÓm chiÕn lîc cã ý nghÜa chØ ®¹o
cña giai cÊp c«ng nh©n l·nh ®¹o, cho nªn con ®êng ph¸t triÓn tÊt
lín vÒ chÝnh trÞ vµ lý luËn, vÒ nhËn thøc vµ hµnh ®éng cña toµn
yÕu cña c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc sÏ lµ tiÕn lªn c¸ch m¹ng x·
§¶ng, toµn d©n ta trong toµn bé tiÕn tr×nh c¸ch m¹ng ViÖt Nam.
héi chñ nghÜa. Ngêi kh¼ng ®Þnh: "C¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc
N¾m ®îc néi dung t tëng Êy, qu¸n triÖt ®óng nguyªn t¾c chiÕn lîc
1
) TÊt c¶ nh÷ng c©u trÝch kh«ng cã chó thÝch ®Òu ®îc rót ra tõ trong bé Êy cña t tëng Hå ChÝ Minh lµ c¬ së ph¬ng ph¸p luËn ®Ó hiÓu ®îc
Hå ChÝ Minh Toµn tËp. con ®êng ph¸t triÓn cña c¸ch m¹ng níc ta, ®ång thêi gióp hiÓu râ
nh÷ng nguyªn nh©n s©u xa vµ diÔn biÕn phøc t¹p cña t×nh h×nh mét nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp l¹c hËu, ®Êt níc t¹m thêi bÞ chia c¾t,
thÕ giíi hiÖn nay. Còng trªn c¬ së Êy hiÓu râ v× sao §¶ng ta l¹i kÕt l¹i cã chiÕn tranh, Ngêi ®Ò ra chñ tr¬ng: võa kh¸ng chiÕn võa kiÕn
hîp ®îc vµ kÕt hîp tèt søc m¹nh cña d©n téc ta vµ søc m¹nh cña thêi quèc, võa chèng Mü, cøu níc võa x©y dùng chñ nghÜa x· héi. §ã lµ
®¹i trong qu¸ tr×nh x©y dùng vµ b¶o vÖ Tæ quèc ta. Ch©n lý ®éc s¸ng t¹o ®éc ®¸o cña t tëng Hå ChÝ Minh.
lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau trong t t- §Æc biÖt, Ngêi thêng xuyªn nh¾c nhë ph¶i ®Ò phßng c¸ch lµm
ëng Hå ChÝ Minh ®îc c¸ch m¹ng ViÖt Nam vËn dông thµnh c«ng ®· rËp khu«n, gi¸o ®iÒu; cÇn xuÊt ph¸t tõ thùc tÕ ®Ó t×m ra con ®-
kh¼ng ®Þnh ®ã còng lµ ch©n lý lín cña thêi ®¹i. êng ®i riªng phï hîp víi t×nh h×nh vµ ®Æc ®iÓm cña níc ta. Ngêi
nãi: "HiÖn nay, ®øng vÒ mÆt x©y dùng chñ nghÜa x· héi, tuy
Nh vËy, t tëng Hå ChÝ Minh vÒ ®éc l©p d©n téc g¾n liÒn víi
chóng ta ®· cã nh÷ng kinh nghiÖm dåi dµo cña c¸c níc anh em, nh-
chñ nghÜa x· héi, lµ mét ®ãng gãp cña c¸ch m¹ng ViÖt Nam vµo
ng chóng ta còng kh«ng thÓ ¸p dông nh÷ng kinh nghiÖm ®ã mét
kho tµng cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, vµo lý luËn c¸ch m¹ng x· héi
c¸ch m¸y mãc, bëi v× níc ta cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña ta".
trong thêi ®¹i hiÖn nay.
T tëng Hå ChÝ Minh vÒ chñ nghÜa x· héi vµ con ®êng ®i lªn
Ngµy nay, nh÷ng luËn ®iÓm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ b¶n
chñ nghÜa x· héi ë ViÖt Nam ®ang ®îc §¶ng ta vËn dông s¸ng t¹o
chÊt, ®Æc trng, vÒ môc tiªu, ®éng lùc ... cña chñ nghÜa x· héi ë níc
vµo sù nghiÖp ®æi míi hiÖn nay nh»m ra søc ph¸t triÓn kinh tÕ, v¨n
ta... vÉn gi÷ nguyªn ý nghÜa ®èi víi sù nghiÖp ®æi míi.
XII ho¸ lµm cho d©n giµu níc m¹nh, gi÷ v÷ng ®éc lËp chñ quyÒn vµ
Ngêi nãi: "Muèn biÕt ta tiÕn lªn chñ nghÜa x· héi nh thÕ nµo toµn vÑn l·nh thæ, x©y dùng thµnh c«ng chñ nghÜa x· héi trªn ®Êt
th× tríc hÕt ph¶i biÕt chñ nghÜa x· héi lµ g×?". níc ta, gãp phÇn tÝch cùc vµo cuéc ®Êu tranh chung cña nh©n d©n
Theo Ngêi, môc tiªu cña " chñ nghÜa x· héi lµ lµm sao cho d©n thÕ giíi v× hoµ b×nh, ®éc lËp d©n téc, d©n chñ vµ tiÕn bé x· héi.
XIII
giµu, níc m¹nh", "mäi ngêi ®îc ¨n no, mÆc Êm, sung síng, tù do". VÒ Cã t tëng ®óng, ®êng lèi ®óng, nhng muèn vËn dông cã hiÖu
b¶n qu¶
chÊt, chñ nghÜa x· héi lµ mét x· héi do nh©n d©n lao ®éng lµm cßn ®ßi hái ph¶i cã ph¬ng ph¸p c¸ch m¹ng ®óng ®¾n, linh ho¹t,
chñ, "mét x· héi kh«ng cã chÕ ®é ngêi bãc lét ngêi, mét x· héi b×nh s¸ng t¹o, phï hîp víi thùc tiÔn c¸ch m¹ng cña ®Êt níc. Chñ tÞch Hå
®¼ng, ai lµm nhiÒu hëng nhiÒu, lµm Ýt hëng Ýt, kh«ng lµm kh«ng ChÝ Minh lµ bËc thÇy vÒ ph¬ng ph¸p c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Ph¬ng
hëng". Mét ®Æc trng c¬ b¶n cña chñ nghÜa x· héi lµ sù t¨ng trëng ph¸p c¸ch m¹ng cña Ngêi lµ sù vËn dông mét c¸ch s¸ng t¹o ph¬ng
kinh tÕ ph¶i "g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn khoa häc vµ kü thuËt, víi sù ph¸p luËn phæ biÕn cña chñ nghÜa M¸c-Lªnin vµo hoµn c¶nh vµ
ph¸t triÓn v¨n ho¸ cña nh©n d©n", trong ®ã, con ngêi míi x· héi ®iÒu kiÖn cô thÓ cña c¸ch m¹ng níc ta ®Ó t×m ra nh÷ng con ®-
chñ nghÜa ®îc ph¸t triÓn c¶ vÒ thÓ lùc, trÝ lùc, ®¹o ®øc vµ tinh êng, h×nh thøc, biÖn ph¸p, ... nh»m thùc hiÖn môc tiªu. §ã còng lµ
thÇn. TiÕn lªn chñ nghÜa x· héi "lµ yªu cÇu cÊp sù kÕ thõa cã chän läc vµ ¸p dông s¸ng t¹o vµo ®iÒu kiÖn hiÖn ®¹i
b¸ch cña hµng chôc triÖu ngêi lao ®éng. §ã lµ c«ng tr×nh tËp thÓ nh÷ng ph¬ng ph¸p suy nghÜ vµ hµnh ®éng cña c¸c nhµ t tëng,
cña quÇn chóng lao ®éng díi sù l·nh ®¹o cña §¶ng". "Yªu Tæ quèc, chÝnh trÞ, qu©n sù ViÖt Nam trong lÞch sö, lµ sù tæng kÕt tõ thùc
IX tiÔn c¸c phong trµo c¸ch m¹ng trong níc vµ trªn thÕ giíi.
yªu nh©n d©n ph¶i g¾n liÒn víi yªu chñ nghÜa x· héi, v× cã tiÕn
lªn chñ nghÜa x· héi th× nh©n d©n m×nh mçi ngµy mét no Êm Ph¬ng ph¸p c¸ch m¹ng cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ mét hÖ
thªm, Tæ quèc mçi ngµy mét giµu m¹nh thªm". thèng ®îc thÓ hiÖn ®a d¹ng vµ phong phó ë c¸c thêi kú, c¸c giai
XuÊt ph¸t tõ ®Æc ®iÓm níc ta qu¸ ®é lªn chñ nghÜa x· héi tõ ®o¹n kh¸c nhau. Trªn tinh thÇn "dÜ bÊt biÕn, øng v¹n biÕn", lÊy môc
XIV

tiªu kh«ng thay ®æi lµ ®éc lËp, thèng nhÊt cña Tæ quèc, tù do, toµn thÓ nh©n d©n lao ®éng chø kh«ng ph¶i mu cÇu cho lîi Ých
h¹nh phóc cña nh©n d©n lµm riªng cña mét nhãm ngêi nµo, cña c¸ nh©n nµo".
gèc, tuú hoµn c¶nh vµ ®iÒu kiÖn cô thÓ, tuú lÜnh vùc vµ ®èi tîng §Ó xøng ®¸ng lµ §¶ng l·nh ®¹o, Ngêi nªu yªu cÇu ph¶i x©y
cô thÓ mµ cã sù vËn dông linh ho¹t, uyÓn chuyÓn nh÷ng ph¬ng dùng §¶ng ta thµnh "mét ®¶ng to lín, m¹nh mÏ, ch¾c ch¾n, trong
ph¸p kh¸c nhau. s¹ch, c¸ch m¹ng triÖt ®Ó". Trong ®iÒu kiÖn §¶ng cÇm quyÒn, ®Ó
®Ò phßng nguy c¬ tho¸i ho¸, biÕn chÊt, Ngêi lu«n lu«n nhÊn m¹nh
§iÓm næi bËt cña ph¬ng ph¸p c¸ch m¹ng Hå ChÝ Minh, nh §¶ng
ngêi ®¶ng viªn ph¶i "suèt ®êi lµm ngêi con trung thµnh cña §¶ng,
ta ®· tæng kÕt t¹i §¹i héi lÇn thø IV, ®ã lµ ph¬ng ph¸p sö dông b¹o
ngêi ®µy tí tËn tuþ cña nh©n d©n". LÇn ®Çu tiªn trong c¸c ®¶ng
lùc c¸ch m¹ng, bao gåm lùc lîng chÝnh trÞ cña quÇn chóng vµ lùc l-
céng s¶n cÇm quyÒn, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nªu lªn t tëng: §¶ng
îng vò trang cña nh©n d©n, tiÕn hµnh khëi nghÜa toµn d©n vµ ph¶i xøng ®¸ng võa lµ ngêi l·nh ®¹o
chiÕn tranh c¸ch m¹ng; kÕt hîp ®Êu tranh qu©n sù víi ®Êu tranh s¸ng suèt, võa lµ ngêi ®µy tí thËt trung thµnh cña nh©n d©n. Muèn
chÝnh trÞ vµ ®Êu tranh ngo¹i giao; lîi dông triÖt ®Ó nh÷ng m©u thÕ, Ngêi ®ßi hái §¶ng ta mét mÆt ph¶i ra søc n©ng cao trÝ tuÖ
thuÉn néi bé cña ®Þch, ph©n ho¸ vµ c« lËp cao ®é kÎ thï, giµnh cho ngang tÇm nhiÖm vô lÞch sö, mÆt kh¸c ph¶i trau dåi ®¹o ®øc
th¾ng lîi tõng bíc, ®¸nh ®æ tõng bé phËn, cuèi cïng ®i ®Õn th¾ng c¸ch m¹ng, kh«ng ngõng t¨ng cêng mèi liªn hÖ m¸u thÞt víi nh©n
lîi hoµn toµn. d©n.
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ra søc ch¨m lo x©y dùng lùc lîng b¶o C¸ch m¹ng lµ sù nghiÖp cña quÇn chóng. §¶ng chØ cã thÓ hoµn
thµnh sø mÖnh lÞch sö cña m×nh nÕu biÕt tËp hîp, ®oµn kÕt c¸c
®¶m cho c¸ch m¹ng ViÖt Nam ®i tíi th¾ng lîi.
tÇng líp nh©n d©n trong mét mÆt trËn d©n téc thèng nhÊt réng r·i
"Tríc hÕt ph¶i cã §¶ng c¸ch mÖnh... §¶ng cã v÷ng c¸ch mÖnh chèng kÎ thï chung vµ x©y dùng ®Êt níc. "§oµn kÕt, ®oµn kÕt, ®¹i
míi thµnh c«ng". T tëng Hå ChÝ Minh vÒ §¶ng céng s¶n l·nh ®¹o, ®oµn kÕt.
®Æc biÖt trong ®iÒu kiÖn §¶ng ®· n¾m chÝnh quyÒn, lµ mét Thµnh c«ng, thµnh c«ng, ®¹i thµnh c«ng".
®ãng gãp míi vµo lý luËn x©y dùng chÝnh ®¶ng kiÓu míi cña giai
LuËn ®iÓm næi tiÕng nµy cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· trë
cÊp c«ng nh©n. §¶ng ta ra ®êi tõ mét níc thuéc ®Þa nöa phong
thµnh t tëng chØ ®¹o chiÕn lîc lín xuyªn suèt c¶ qu¸ tr×nh c¸ch
kiÕn, c«ng nghiÖp cha ph¸t triÓn, giai cÊp c«ng nh©n cßn nhá bÐ, m¹ng ViÖt Nam. T tëng ®¹i ®oµn kÕt cña Hå ChÝ Minh cïng víi ®¹o
gi÷a lóc c¸c phong trµo yªu níc ®ang diÔn ®øc vµ nh©n c¸ch v« cïng cao thîng vµ trong s¸ng cña Ngêi ®· quy
ra s«i næi. §óng nh Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· nhËn ®Þnh: "Chñ tô ®îc khèi ®¹i ®oµn kÕt d©n téc, ®Êu tranh v× th¾ng lîi cña sù
nghÜa M¸c-Lªnin kÕt hîp víi phong trµo c«ng nh©n vµ phong trµo nghiÖp c¸ch m¹ng.
yªu níc ®· dÉn tíi viÖc thµnh lËp §¶ng Céng s¶n §«ng D¬ng vµo Ngêi cho r»ng: "hÔ lµ ngêi ViÖt Nam th× ai còng cã lßng yªu n-
®Çu n¨m 1930". Ngêi nãi, §¶ng ta lµ ®éi tiªn phong cña giai cÊp íc, ghÐt giÆc", nªn ngay sau khi thµnh lËp §¶ng, Ngêi ®· ®Ò ra chñ
c«ng nh©n. B¶n chÊt giai cÊp c«ng nh©n cña §¶ng ®îc thÓ hiÖn ë tr¬ng thµnh lËp Héi ph¶n ®Õ ®ång minh, mét h×nh thøc mÆt trËn XV
chç nã ®îc vò trang b»ng chñ nghÜa M¸c-Lªnin, trung thµnh víi chñ d©n téc thèng nhÊt réng r·i chèng ®Õ quèc. Gãp ý kiÕn vÒ ®êng
nghÜa quèc tÕ v« s¶n, kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng mäi biÓu hiÖn lèi, chñ tr¬ng cña §¶ng
cña chñ nghÜa c¬ héi h÷u khuynh vµ "t¶" khuynh. Ngêi còng nãi râ: thêi kú 1936-1939, Ngêi ®· bæ sung vµo tªn gäi mÆt trËn thµnh
"§¶ng ta ®¹i biÓu cho lîi Ých chung cña giai cÊp c«ng nh©n, cña MÆt trËn d©n téc d©n chñ réng r·i, kh«ng nh÷ng chØ cã nh©n
d©n lao ®éng mµ gåm c¶ giai cÊp t s¶n d©n téc vµ nh¾c nhë ph¶i ®Êu tranh vò trang. Ngêi nãi: "Tuú t×nh h×nh cô thÓ mµ quyÕt
tr¸nh hÕt søc ®Ó hä ë ngoµi MÆt trËn. Ngay sau khi vÒ ®Õn Cao XVI
®Þnh nh÷ng h×nh thøc ®Êu tranh c¸ch m¹ng thÝch hîp, sö dông
B»ng n¨m 1941, Ngêi ®· cho tæ chøc thÝ ®iÓm c¸c héi quÇn chóng ®óng vµ khÐo kÕt hîp c¸c h×nh thøc ®Êu tranh vò trang vµ ®Êu
®Ó rót kinh nghiÖm tiÕn tíi thµnh lËp MÆt trËn ViÖt Minh. tranh chÝnh trÞ ®Ó giµnh th¾ng lîi cho c¸ch m¹ng". T tëng qu©n sù
Nguyªn t¾c nhÊt qu¸n trong t tëng ®¹i ®oµn kÕt Hå ChÝ Minh Hå ChÝ Minh ®îc thÓ hiÖn ®Æc s¾c ë vÊn ®Ò x©y dùng lùc lîng vò
lµ: lÊy liªn minh c«ng n«ng lµm nÒn t¶ng, tËp hîp réng r·i nhÊt mäi trang c¸ch m¹ng "tõ nh©n d©n mµ ra, v× nh©n d©n mµ chiÕn
tæ chøc vµ c¸ nh©n yªu níc, võa ®oµn kÕt, võa ®Êu tranh; lÊy lîi ®Êu" víi ba thø qu©n - bé ®éi chñ lùc, bé ®éi ®Þa ph¬ng vµ d©n
Ých tèi cao cña d©n téc vµ quyÒn lîi c¬ b¶n cña nh©n d©n lao qu©n tù vÖ; vÊn ®Ò x©y dùng c¨n cø ®Þa c¸ch m¹ng, vÊn ®Ò khëi
®éng lµm nÒn t¶ng, trªn c¬ së ®ã b¶o ®¶m cã sù kÕt hîp hµi hoµ nghÜa toµn d©n vµ chiÕn tranh nh©n d©n. ChÝnh t tëng qu©n sù
lîi Ých c¸ nh©n vµ lîi Ých tËp thÓ, bé phËn vµ toµn côc, giai cÊp vµ Êy ®· chØ ®¹o nh©n d©n ta ®i tíi th¾ng lîi lÞch sö cña cuéc C¸ch
d©n téc, quèc gia vµ quèc tÕ. m¹ng Th¸ng T¸m vµ tiÕp ®Õn tiÕn hµnh cuéc kh¸ng chiÕn thÇn
th¸nh l©u dµi nhÊt trong lÞch sö. §Ó chèng l¹i nh÷ng kÎ thï cã søc
Ph¬ng ph¸p ®i tíi ®¹i ®oµn kÕt cña Ngêi lµ vËn ®éng, gi¸o
m¹nh kinh tÕ vµ qu©n sù lín h¬n m×nh nhiÒu lÇn, Chñ tÞch Hå ChÝ
dôc, thuyÕt phôc, nªu g¬ng ..., lÊy th¼ng th¾n ch©n thµnh ®Ó
Minh ®· ®Ò ra ®êng lèi kh¸ng chiÕn toµn d©n, toµn diÖn, trêng kú,
®èi xö, lÊy tin yªu gióp ®ì ®Ó c¶m ho¸, tr©n träng ph¸t huy nh©n
dùa vµo søc m×nh lµ chÝnh; chñ tr¬ng võa kh¸ng chiÕn, võa kiÕn
tè tÝch cùc, h¹n chÕ, ®Èy lïi nh©n tè tiªu cùc, gióp cho mäi tæ chøc
quèc, x©y dùng thËt tèt mèi quan hÖ tiÒn tuyÕn - hËu ph¬ng. T t-
vµ c¸ nh©n ®Òu tiÕn bé vµ trëng thµnh, ®ãng gãp cã hiÖu qu¶ vµo
ëng qu©n sù Hå ChÝ Minh lÊy søc m¹nh chÝnh trÞ, tinh thÇn cña
sù nghiÖp c¸ch m¹ng chung.
toµn d©n lµm nÒn t¶ng. Trªn c¬ së ®ã mµ ph¸t huy tµi thao lîc cña
Tãm l¹i, trong t tëng Hå ChÝ Minh, ®¹i ®oµn kÕt d©n téc lµ mét
toµn §¶ng, toµn d©n, toµn qu©n. T tëng qu©n sù Hå ChÝ Minh lµ sù
chiÕn lîc c¬ b¶n, l©u dµi, trong c¸ch m¹ng d©n téc d©n chñ nh©n
kÕ thõa truyÒn thèng qu©n sù quý b¸u cña d©n téc vµ tiÕp thu
d©n còng nh trong c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa. T tëng ®¹i ®oµn
tinh hoa qu©n sù cña thÕ
kÕt Hå ChÝ Minh m·i m·i lµ mét søc m¹nh lµm nªn th¾ng lîi cña c¸ch
giíi. ChÝnh Ngêi ®· cïng víi §¶ng ta n©ng nghÖ thuËt qu©n sù trong
m¹ng ViÖt Nam.
khëi
§oµn kÕt, tËp hîp lùc lîng ®Ó ®a quÇn chóng ra ®Êu tranh
nghÜa vò trang vµ chiÕn tranh nh©n d©n ë thêi ®¹i Hå ChÝ Minh
giµnh tù do, ®éc lËp. KÎ thï ®· dïng søc m¹nh tµn b¹o ®Ó ®µn ¸p
lªn mét tÇm cao míi.
cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n ta. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· chØ râ:
"ChÕ ®é thùc d©n, tù b¶n th©n nã, ®· lµ mét hµnh ®éng b¹o lùc Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ ngêi s¸ng lËp §¶ng, MÆt trËn, Qu©n
cña kÎ m¹nh ®èi víi kÎ yÕu". Do ®ã "Trong cuéc ®Êu tranh gian khæ ®éi, ®ång thêi còng lµ ngêi s¸ng lËp Nhµ níc ViÖt Nam D©n chñ
chèng kÎ thï cña giai cÊp vµ d©n téc, cÇn dïng b¹o lùc c¸ch m¹ng Céng hoµ. Trong gÇn mét phÇn t thÕ kû ë c¬ng vÞ Chñ tÞch nhµ níc,
chèng l¹i b¹o lùc ph¶n c¸ch m¹ng, giµnh lÊy chÝnh quyÒn vµ b¶o vÖ Ngêi ®· bá nhiÒu c«ng søc cho viÖc x©y dùng mét nhµ níc kiÓu míi.
chÝnh quyÒn". T tëng Hå ChÝ Minh vÒ x©y dùng nhµ níc cña d©n, do d©n, v×
Díi ¸nh s¸ng t tëng qu©n sù Hå ChÝ Minh, trong hai cuéc kh¸ng d©n lµ sù vËn dông s¸ng t¹o häc thuyÕt vÒ nhµ níc cña chñ nghÜa
chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü, nh©n d©n ta ®· lËp nªn nh÷ng M¸c - Lªnin, chän läc, kÕ thõa c¶ nh÷ng tinh hoa trong viÖc x©y
chiÕn c«ng vang déi, ®îc c¶ loµi ngêi kh©m phôc vµ ca ngîi. T tëng dùng nhµ níc ®· cã trong lÞch sö d©n téc vµ nh©n lo¹i.
qu©n sù Hå ChÝ Minh lµ t tëng vÒ kÕt hîp ®Êu tranh chÝnh trÞ víi VÊn ®Ò c¬ b¶n cña nhµ níc lµ quyÒn lùc thuéc vÒ ai, phôc vô
quyÒn lîi cña ai. §¶ng ta l·nh ®¹o nh©n d©n lµm c¸ch m¹ng lµ ®Ó thñ sù ®ång t×nh, ñng hé, hîp t¸c vµ gióp ®ì cña c¸c níc x· héi chñ
giµnh quyÒn lùc vÒ tay nh©n d©n. Ngêi kh¼ng ®Þnh "Níc ta lµ n- nghÜa, c¸c níc trong thÕ giíi thø ba vµ c¸c lùc lîng hoµ b×nh, d©n
íc d©n chñ. Bao nhiªu lîi Ých ®Òu v× d©n. Bao nhiªu quyÒn h¹n chñ vµ tiÕn bé trªn thÕ giíi. Ngay ®èi víi c¸c níc t b¶n ph¸t triÓn, tõ
®Òu cña d©n... ChÝnh quyÒn tõ x· ®Õn ChÝnh phñ trung ¬ng XVII
do rÊt sím, Ngêi ®· tuyªn bè: ViÖt Nam muèn "Lµm b¹n víi tÊt c¶ mäi n-
d©n cö ra". "TÊt c¶ quyÒn lùc trong níc ViÖt Nam D©n chñ Céng XVIII
íc d©n chñ vµ kh«ng g©y thï o¸n víi mét ai", v× môc tiªu ®éc lËp,
hoµ ®Òu thuéc vÒ nh©n d©n". hoµ b×nh, h÷u nghÞ vµ tiÕn bé x· héi.
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n coi träng b¶n chÊt giai cÊp c«ng Mét mÆt ra søc tranh thñ søc m¹nh cña thêi ®¹i cã lîi cho c¸ch
nh©n cña Nhµ níc ta, ®ång thêi, Ngêi còng nhÊn m¹nh tÝnh d©n m¹ng ViÖt Nam, mÆt kh¸c, Ngêi kh«ng quªn nh¾c nhë nh©n d©n
téc, tÝnh nh©n d©n s©u s¾c cña Nhµ níc. ta hÕt lßng, hÕt søc lµm trßn nghÜa vô quèc tÕ cao c¶ cña m×nh
Theo t tëng Hå ChÝ Minh, mét Nhµ níc v÷ng m¹nh, cã hiÖu lùc ®èi víi phong trµo gi¶i phãng d©n téc vµ phong trµo céng s¶n, c«ng
ph¶i lµ mét Nhµ níc lµm cho mäi ngêi d©n biÕt sèng vµ lµm viÖc nh©n quèc tÕ, coi "gióp b¹n lµ tù gióp m×nh". Hå ChÝ Minh chÝnh
theo HiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt; mÆt kh¸c Nhµ níc ®ã "ph¶i dùa vµo lµ biÓu tîng cña tinh thÇn "bèn ph¬ng v« s¶n ®Òu lµ anh em".
nh©n d©n, liªn hÖ chÆt chÏ víi nh©n d©n, l¾ng nghe ý kiÕn vµ Ngoµi t c¸ch lµ anh hïng gi¶i phãng d©n téc, Chñ tÞch Hå ChÝ
chÞu sù kiÓm so¸t cña nh©n d©n". Mét trong nh÷ng mèi quan t©m Minh cßn ®îc thÕ giíi biÕt ®Õn nh lµ nhµ v¨n ho¸ lín, nhµ nh©n v¨n
cña Ngêi lµ lo lµm sao ®µo t¹o vµ båi dìng ®îc mét ®éi ngò c¸n bé chñ nghÜa lçi l¹c, nhµ ®¹o ®øc víi tÊm g¬ng s¸ng ngêi vÒ phÈm
chÝnh quyÒn phï hîp víi b¶n chÊt cña Nhµ níc ta, thÊm nhuÇn tinh chÊt ®¹o ®øc cña ngêi c¸ch m¹ng.
thÇn "d©n lµ chñ, c¸n bé lµ ®µy tí trung thµnh cña nh©n d©n". RÊt Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ mét l·nh tô bµn nhiÒu ®Õn ®¹o ®øc
®Ò cao ph¸p quyÒn, nhng Chñ tÞch Hå ChÝ Minh kh«ng lóc nµo coi vµ vai trß cña ®¹o ®øc trong ®Êu tranh c¸ch m¹ng. Ngêi nãi: "§¹o
nhÑ vai trß cña gi¸o dôc ®¹o ®øc. Trong t tëng cña Ngêi, nhµ níc ®øc lµ c¸i gèc cña ngêi c¸ch m¹ng". "Ngêi c¸ch m¹ng ph¶i cã ®¹o
ph¸p quyÒn chØ ph¸t huy ®îc ®Çy ®ñ hiÖu lùc khi nã biÕt coi träng ®øc c¸ch m¹ng lµm nÒn t¶ng míi hoµn thµnh ®îc nhiÖm vô c¸ch
kÕt hîp gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ph¸p luËt trong qu¶n lý x· héi vµ Nhµ m¹ng vÎ vang". V× vËy, suèt ®êi m×nh, Ngêi kiªn tr× viÖc gi¸o dôc
níc. phÈm chÊt ®¹o ®øc cho c¸n bé, ®¶ng viªn, nhÊn m¹nh kh«ng
ngõng "n©ng cao ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, quÐt s¹ch chñ nghÜa c¸
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lµ nhµ yªu níc vÜ ®¹i, ®ång thêi lµ nhµ
nh©n"; vµ b¶n th©n Ngêi lµ mét tÊm g¬ng trän vÑn cña ®¹o ®øc
quèc tÕ chñ nghÜa trong s¸ng, hiÖn th©n cña t tëng vÒ kÕt hîp søc
míi: Suèt ®êi phÊn ®Êu, hy sinh v× lîi Ých cña Tæ quèc, v× h¹nh
m¹nh d©n téc vµ søc m¹nh thêi ®¹i. Ngêi nãi: "C¸ch mÖnh ViÖt Nam
phóc cña nh©n d©n.
còng lµ mét bé phËn trong c¸ch mÖnh thÕ giíi. Ai lµm c¸ch mÖnh
trªn thÕ giíi ®Òu lµ ®ång chÝ cña d©n ViÖt Nam c¶". V× vËy, trong T tëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh lµ mét thÓ thèng nhÊt gi÷a ®¹o
®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc, mét mÆt Ngêi nhÊn m¹nh t tëng ®øc víi chÝnh trÞ, ®¹o ®øc víi tµi n¨ng, gi÷a nãi vµ lµm, gi÷a ®¹o
ph¶i "lÊy søc ta mµ gi¶i phãng cho ta", mÆt kh¸c Ngêi lu«n lu«n kªu ®øc c¸ch m¹ng vµ ®¹o ®øc ®êi thêng. Trong khi sö dông l¹i mét sè
gäi ph¶i t¨ng cêng sù ®oµn kÕt, gióp ®ì vµ phèi hîp nhÞp nhµng kh¸i niÖm vµ thuËt ng÷ cña ®¹o ®øc truyÒn thèng vèn ®· phæ
cuéc ®Êu tranh cña v« s¶n ë chÝnh quèc víi v« s¶n ë thuéc ®Þa, biÕn vµ quen thuéc trong nh©n d©n, Ngêi ®· ®a vµo ®ã nh÷ng
nh hai c¸i c¸nh cña mét con chim. Trong kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p, néi dung míi, mang ý nghÜa nh©n v¨n vµ c¸ch m¹ng cña ®¹o ®øc
chèng Mü vµ x©y dùng chñ nghÜa x· héi, Ngêi nhÊn m¹nh tinh thÇn míi. Nh÷ng yªu cÇu ®¹o ®øc Ngêi nªu ra cho c¸n bé, ®¶ng viªn nay
®éc lËp, tù chñ, lµm hÕt søc m×nh, ®ång thêi ph¶i ra søc tranh ®· trë thµnh hÖ chuÈn mùc ®¹o ®øc c¬ b¶n cña con ngêi ViÖt Nam
míi nh: trung víi níc, hiÕu víi d©n, cÇn kiÖm liªm chÝnh, chÝ c«ng v« vµ phong phó, nã thÊm ®Ëm trong toµn bé cuéc ®êi vµ sù nghiÖp
t, "viÖc g× cã lîi cho d©n, ta ph¶i hÕt søc lµm, viÖc g× cã h¹i cho cña Ngêi, ®îc to¶ s¸ng trong tõng viÖc lµm, tõng cö chØ, tõng mèi
d©n, ta ph¶i hÕt søc tr¸nh", ph¶i "khæ tríc thiªn h¹, síng sau thiªn quan t©m ©n cÇn ®èi víi mçi con ngêi; tÊt c¶ ®Òu to¸t lªn t×nh
h¹", biÕt yªu th¬ng con ngêi, cã t×nh c¶m quèc tÕ trong s¸ng... yªu th¬ng, sù t«n träng, th¸i ®é bao dung vµ niÒm tin vµo kh¶ n¨ng
T tëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh lµ bé phËn rÊt quan träng trong t c¶i t¹o cña con ngêi, dï cho hä cã nhÊt thêi lÇm l¹c. B»ng hµnh ®éng
tëng Hå ChÝ Minh, cã søc sèng m·nh liÖt, ®· sím ®i vµo nh©n d©n, vµ øng xö cña m×nh, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh truyÒn l¹i cho chóng ta
®îc nh©n d©n tiÕp nhËn, vËn dông vµ nªu cao. Nã ®· trë thµnh mét ®¹o lý lµm ngêi lµ ph¶i biÕt yªu th¬ng vµ sèng víi nhau cã
mét bé phËn cña v¨n ho¸ d©n téc, thµnh vò khÝ cña nh©n XIX d©n t×nh nghÜa.
trong cuéc ®Êu tranh chèng l¹i c¸c hiÖn tîng tha ho¸ vÒ ®¹o ®øc Chñ nghÜa nh©n v¨n lµ b¶n chÊt cèt lâi, lµ kÕt tinh cña v¨n
cña x· héi nh quan liªu, ho¸. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®îc loµi ngêi tiÕn bé suy t«n lµ mét nhµ
tham nhòng, cöa quyÒn, øc hiÕp quÇn chóng... XX
v¨n ho¸ lín cßn v× nh÷ng thµnh tùu xuÊt s¾c cña Ngêi trong lÜnh
vùc ho¹t ®éng vµ s¸ng t¹o v¨n ho¸. T tëng v¨n ho¸ Hå ChÝ Minh ®îc
Chóng ta cßn t×m thÊy trong t tëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh
biÓu hiÖn ë chç Ngêi thÊy râ vµ kh¼ng ®Þnh rÊt sím vai trß quyÕt
nh÷ng ý kiÕn chØ dÉn thiÕt thùc vÒ nh÷ng nguyªn t¾c vµ ph¬ng
®Þnh cña v¨n ho¸ trong chiÕn lîc ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi cña ®Êt
ph¸p x©y dùng nÒn ®¹o ®øc x· héi chñ nghÜa ë níc ta. Cã thÓ nãi,
níc. Ngay sau khi võa giµnh ®îc ®éc lËp, t¹i phiªn häp ®Çu tiªn cña
tÝnh hoµn chØnh cña t tëng ®¹o ®øc Hå ChÝ Minh lµ mét bíc ph¸t
triÓn míi, mét cèng hiÕn ®Æc s¾c vµo sù ph¸t triÓn cña ®¹o ®øc ChÝnh phñ l©m thêi níc ViÖt Nam míi, Ngêi ®· ®Ò nghÞ më ngay
häc M¸c - Lªnin vµ vÉn gi÷ nguyªn gi¸ trÞ soi s¸ng cho chóng ta chiÕn dÞch chèng n¹n dèt. Ngêi nãi: "Mét d©n téc dèt lµ mét d©n
trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò ®¹o ®øc x· héi hiÖn nay. téc yÕu". Ngêi coi dèt n¸t còng lµ mét thø giÆc, xem thãi quen vµ
nh÷ng tËp tôc l¹c hËu còng lµ mét lo¹i kÎ thï. Ngêi kh¼ng ®Þnh v¨n
Cïng víi t tëng ®¹o ®øc, t tëng nh©n v¨n Hå ChÝ Minh lµ mét
ho¸ lµ tinh hoa cña d©n téc, v¨n ho¸ ph¶i gãp phÇn kh¼ng ®Þnh
®ãng gãp rÊt cã gi¸ trÞ vµo triÕt häc vÒ con ngêi cña chñ nghÜa
d©n téc vµ b¶n s¾c d©n téc. "Râ rµng lµ d©n téc bÞ ¸p bøc th×
M¸c - Lªnin. Chñ tÞch Hå ChÝ Minh nãi: "T«i chØ cã mét sù ham
v¨n nghÖ sÜ còng mÊt tù do. V¨n nghÖ sÜ muèn cã tù do th× ph¶i
muèn, ham muèn tét bËc, lµ lµm sao cho níc ta ®îc hoµn toµn ®éc
tham gia c¸ch m¹ng". "V¨n ho¸ nghÖ thuËt còng lµ mét mÆt trËn.
lËp, d©n ta ®îc hoµn toµn tù do, ®ång bµo ai còng cã c¬m ¨n, ¸o
Anh chÞ em lµ chiÕn sÜ trªn mÆt trËn Êy".
mÆc, ai còng ®îc häc hµnh". §ã lµ lý tëng chÝnh trÞ, lý tëng ®¹o
®øc vµ còng lµ lý tëng nh©n v¨n cña Ngêi. §èi víi Hå ChÝ Minh, gi¶i T tëng v¨n ho¸ Hå ChÝ Minh chèng l¹i mäi biÓu hiÖn cña chñ
phãng con ngêi tríc hÕt lµ gi¶i phãng hä khái nh÷ng tai ho¹ do c¸i nghÜa kú thÞ - ®éc t«n vÒ v¨n ho¸. Lµ ngêi ®· lµm giµu trÝ tuÖ cña
®ãi, c¸i rÐt, c¸i dèt g©y nªn. Cuéc chiÕn ®Êu ®ã kh«ng thÓ t¸ch m×nh b»ng vèn v¨n ho¸ ph¬ng §«ng vµ ph¬ng T©y, Chñ tÞch Hå
rêi cuéc chiÕn ®Êu ®Ó gi¶i phãng d©n téc. ChØ cã tho¸t khái th©n ChÝ Minh ®· sím ®Ò ra chñ tr¬ng kÕ thõa truyÒn thèng tèt ®Ñp
phËn n« lÖ, mçi con ngêi míi lÊy l¹i ®îc phÈm gi¸ lµm ngêi. H¬n cña v¨n ho¸ d©n téc ph¶i ®i ®«i víi viÖc häc tËp vµ tiÕp thu cã
n÷a, ®ã cßn lµ cuéc chiÕn ®Êu v× hoµ b×nh vµ t×nh h÷u nghÞ chän läc tinh hoa v¨n ho¸ cña nh©n lo¹i. Nh÷ng t tëng lín cña Chñ
gi÷a c¸c d©n téc, v× sù gi¶i phãng cña toµn nh©n lo¹i. §ã chÝnh lµ tÞch Hå ChÝ Minh vÒ v¨n ho¸ ®ang lµ kim chØ nam cho chóng ta
gi¸ trÞ cña nh©n v¨n, mét chñ nghÜa nh©n v¨n hµnh ®éng, chñ trong viÖc x©y dùng mét nÒn v¨n ho¸ ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ
nghÜa nh©n v¨n chiÕn ®Êu, chñ nghÜa nh©n ®¹o hiÖn thùc. b¶n s¾c d©n téc ®ång thêi kh«ng ngõng më réng sù giao lu v¨n
ho¸ víi thÕ giíi.
T tëng nh©n v¨n Hå ChÝ Minh ®îc biÓu hiÖn v« cïng ®a d¹ng
Nh÷ng gi¸ trÞ phong phó vµ toµn diÖn nãi trªn ®· lµm cho Hå ®ang t¨ng lªn. C«ng t¸c su tÇm, ph¸t hiÖn nh÷ng v¨n kiÖn, t¸c
ChÝ Minh Toµn tËp trë thµnh bé s¸ch kinh ®iÓn lín nhÊt, cã gi¸ trÞ lý phÈm, bµi viÕt cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh trong nh÷ng n¨m qua ®·
luËn vµ thùc tiÔn cao nhÊt vÒ c¸ch m¹ng ViÖt Nam. Bé s¸ch ®· ph¶n thu ®îc nhiÒu kÕt qu¶ míi, ®îc bæ sung vµo bé s¸ch. C«ng t¸c dÞch
¸nh thiªn tµi trÝ tuÖ cña vÞ l·nh tô - ngêi thÇy cña c¸ch m¹ng ViÖt thuËt, xö lý v¨n b¶n, giíi thiÖu, chó thÝch, tham kh¶o khoa häc ...
Nam, nhµ t tëng m¸cxÝt vÜ ®¹i; ®· ph¶n ¸nh qu¸ tr×nh lÞch sö 50 cho bé s¸ch còng ®îc n©ng cao chÊt lîng vµ hoµn thiÖn thªm mét b-
n¨m ®Êu tranh anh dòng vµ th¾ng lîi vÎ vang cña nh©n d©n ta díi íc nh»m gióp cho b¹n ®äc cã ®iÒu kiÖn t×m hiÓu mét c¸ch ®Çy
sù l·nh ®¹o vµ d×u d¾t trùc tiÕp cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh. ®ñ, chÝnh x¸c t tëng Hå ChÝ Minh, ®ång thêi còng ph¶n ¸nh ®îc
nh÷ng thµnh tùu nghiªn cøu vÒ t tëng Hå ChÝ Minh trong nh÷ng
TÝnh khoa häc ®óng ®¾n vµ tÝnh c¸ch m¹ng s¸ng t¹o cña t t-
n¨m gÇn ®©y.
ëng Hå ChÝ Minh ®· ®îc lÞch sö kiÓm chøng. Tr¶i qua nh÷ng biÕn
®éng cña thêi cuéc, t tëng Hå ChÝ Minh cµng chøng tá gi¸ trÞ vµ ViÖc xuÊt b¶n lÇn thø hai bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp ®· cè g¾ng
søc sèng m·nh liÖt cña nã. T tëng Hå ChÝ Minh lµ tinh hoa cña d©n ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu trªn ®©y. Tuy nhiªn, khèi lîng c«ng viÖc rÊt
téc ViÖt Nam, lµ niÒm tù hµo v« h¹n cña mçi chóng ta. Díi ¸nh s¸ng to lín l¹i ph¶i hoµn thµnh trong mét thêi gian gÊp rót, mÆc dÇu tËp
cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin vµ t tëng Hå ChÝ Minh, toµn §¶ng, XXI toµn thÓ ®éi ngò biªn tËp ®· cã nhiÒu cè g¾ng, song ch¾c ch¾n vÉn
d©n ta cµng v÷ng tin vµo th¾ng lîi cña sù nghiÖp ®æi míi do §¶ng kh«ng tr¸nh khái cßn nh÷ng nhîc ®iÓm vµ thiÕu sãt.
ta khëi xíng vµ l·nh ®¹o, theo môc Nh©n dÞp bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø hai, ra
tiªu "d©n giµu níc m¹nh, x· héi c«ng b»ng, v¨n minh". Mçi ngêi ViÖt m¾t b¹n ®äc, Héi ®ång xuÊt b¶n c¸m ¬n c¸c nhµ nghiªn cøu, c¸c
Nam h·y häc tËp, vËn dông t tëng Hå ChÝ Minh, ph¸t huy lßng yªu n- XXII
céng t¸c viªn khoa häc, ®éi ngò c¸n bé biªn tËp ®· vît qua nhiÒu
íc, ý chÝ quËt cêng bÊt khuÊt cña d©n téc ®Ó x©y dùng mét níc khã kh¨n, khÈn tr¬ng hoµn thµnh b¶n th¶o trong mét thêi gian
ViÖt Nam míi, trong thêi ®¹i míi, s¸nh vai víi c¸c níc tiªn tiÕn trªn ng¾n.
thÕ giíi. Mong r»ng bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp, xuÊt b¶n lÇn thø hai, sÏ t¹o
thªm ®iÒu kiÖn ®Èy m¹nh viÖc häc tËp, nghiªn cøu t tëng Hå ChÝ
*
Minh trong toµn §¶ng, lµm cho t tëng Hå ChÝ Minh, cïng víi chñ
* * nghÜa M¸c- Lªnin, thùc sù lµ nÒn t¶ng t tëng vµ kim chØ nam cho
hµnh ®éng cña chóng ta.
§îc sù chØ ®¹o cña Ban BÝ th Trung ¬ng §¶ng, kÕ thõa nh÷ng
kinh nghiÖm vµ thµnh tùu cña bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n
lÇn thø nhÊt, bé Hå ChÝ Minh Toµn tËp xuÊt b¶n lÇn thø hai lµ mét
c«ng tr×nh lao ®éng khoa häc nghiªm tóc cña mét tËp thÓ ®«ng HéI §åNG XUÊT B¶N
®¶o c¸c nhµ khoa häc, c¸n bé nghiªn cøu, lu tr÷, biªn tËp, xuÊt b¶n Bé Hå CHÝ MINH TOµN TËP
thuéc nhiÒu c¬ quan §¶ng vµ Nhµ níc, ë trung ¬ng vµ ®Þa ph¬ng.
T×nh h×nh chÝnh trÞ trªn thÕ giíi ®· vµ ®ang cã nh÷ng thay
®æi s©u s¾c. Sù nghiÖp ®æi míi theo ®Þnh híng x· héi chñ nghÜa
®ang ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn cÊp b¸ch ®ßi hái §¶ng ta ph¶i
khÈn tr¬ng nghiªn cøu vµ gi¶i ®¸p, phï hîp víi yªu cÇu vµ thùc tiÔn
cña ®Êt níc. Nhu cÇu nghiªn cøu, t×m hiÓu vÒ t tëng Hå ChÝ Minh
®¸nh dÊu sù h×nh thµnh t tëng Hå ChÝ Minh vÒ gi¶i phãng d©n téc,
gi¶i phãng x· héi vµ gi¶i phãng con ngêi, vÒ ®oµn kÕt d©n téc vµ
®oµn kÕt quèc tÕ, vÒ ph¬ng ph¸p c¸ch m¹ng... C¸c t¸c phÈm trong tËp
nµy ®· kh¼ng ®Þnh con ®êng ®óng ®¾n ®Ó gi¶i phãng d©n téc
ViÖt Nam vµ c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc kh¸c trªn thÕ giíi lµ ®i theo con ®-
êng c¸ch m¹ng v« s¶n. T¸c gi¶ ®· tËp trung tè c¸o téi ¸c, v¹ch trÇn b¶n
chÊt cña chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc; bíc ®Çu ®Ò ra chiÕn lîc, s¸ch
lîc cña c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc vµ kh¼ng ®Þnh bíc ph¸t triÓn
tÊt yÕu cña nã sÏ lµ tiÕn tíi c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa. Ngêi viÕt:
"ChØ cã chñ nghÜa céng s¶n míi cøu nh©n lo¹i, ®em l¹i cho mäi ngêi
kh«ng ph©n biÖt chñng téc vµ nguån gèc sù tù do, b×nh ®¼ng, b¸c
¸i, ®oµn kÕt, Êm no trªn qu¶ ®Êt, viÖc lµm cho mäi ngêi vµ v× mäi
ngêi, niÒm vui, hoµ b×nh, h¹nh phóc..." (Tr.461).
Vµo nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX, phong trµo yªu níc cña nh©n
d©n ViÖt Nam rÊt s«i næi, nhng l¹i l©m vµo t×nh tr¹ng khñng
ho¶ng s©u s¾c vÒ ®êng lèi chÝnh trÞ. Trong hoµn c¶nh Êy, Chñ
XXIII tÞch Hå ChÝ Minh ®· ra ®i t×m ®êng cøu níc, gi¶i phãng d©n téc
khái ¸ch ¸p bøc cña chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p. Ngêi ®· tham gia
ho¹t ®éng, ®Êu tranh trong phong trµo c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng
XXIV
nh©n vµ nh©n d©n bÞ ¸p bøc c¸c níc ch©u ¸, ch©u Phi, ch©u ¢u,
ch©u Mü.
N¨m 1917, C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga th¾ng lîi vµ Nhµ níc c«ng
n«ng ®Çu tiªn ra ®êi, nh tiÕng sÊm b¸o hiÖu mïa xu©n ®èi víi
nh©n d©n lao ®éng vµ c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc trªn toµn thÕ giíi.
TiÕp theo lµ Quèc tÕ thø ba thµnh lËp, c¸c ®¶ng céng s¶n lÇn lît ra
®êi, trµo lu t tëng c¶i l¬ng, c¬ héi vµ s«vanh trong Quèc tÕ thø hai
LêI GiíI THIÖU TËP 1
bÞ ®Èy lui. Trong hoµn c¶nh Êy, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· tiÕp thô
¸nh s¸ng cña C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga vµ S¬ th¶o lÇn thø nhÊt
Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1 gåm nh÷ng bµi viÕt vµ t¸c phÈm cña nh÷ng luËn c¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa do V.I.
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh tõ n¨m 1919 ®Õn th¸ng 11 n¨m 1924, më ®Çu Lªnin so¹n th¶o.
lµ bµi T©m ®Þa thùc d©n vµ kÕt thóc vµo thêi ®iÓm Ngêi rêi Mét trong nh÷ng néi dung c¬ b¶n cña tËp 1 lµ t¸c gi¶ tËp trung
M¸txc¬va (Nga) ®Õn Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc). C¸c t¸c phÈm cña v¹ch trÇn b¶n chÊt xÊu xa, tè c¸o téi ¸c cña chñ nghÜa thùc d©n
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh trong tËp 1 ph¶n ¸nh sù chuyÓn biÕn trong t t- ®Õ quèc; x¸c ®Þnh râ chóng lµ kÎ thï chung cña giai cÊp c«ng
ëng cña Ngêi tõ chñ nghÜa yªu níc ®Õn chñ nghÜa x· héi khoa häc, nh©n vµ nh©n d©n bÞ ¸p bøc trªn thÕ giíi. Chñ tÞch Hå ChÝ
Minh ®· viÕt nhiÒu bµi b¸o vµ t¸c phÈm tÊn c«ng vµo chñ nghÜa nghÜa, c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc lµ mét bé phËn cña c¸ch m¹ng
thùc d©n ®Õ quèc nh T©m ®Þa thùc d©n, B×nh ®¼ng, Vùc v« s¶n vµ nh÷ng ngêi céng s¶n cã nhiÖm vô ph¶i gióp ®ì phong trµo
th¼m thuéc ®Þa, Hµnh h×nh kiÓu Lins¬, mét ph¬ng diÖn Ýt ng- gi¶i phãng d©n téc. ChÝnh Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· tiÕp thô, vËn
êi biÕt ®Õn cña nÒn v¨n minh Mü, C«ng cuéc khai ho¸ giÕt ng- dông vµ ph¸t triÓn s¸ng t¹o luËn ®iÓm nµy cña V.I.Lªnin. Trong Lêi ph¸t
êi... Dùa vµo nh÷ng tµi liÖu vµ sù viÖc cô thÓ, Chñ tÞch Hå ChÝ
biÓu t¹i §¹i héi toµn quèc lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p, n¨m 1920, Chñ
Minh
tÞch Hå ChÝ Minh ®· kiªn quyÕt ®Êu tranh cho t tëng nµy cña V.I. Lªnin
®· tè c¸o b¶n chÊt ¨n cíp vµ giÕt ngêi cña chñ nghÜa thùc d©n ®îc thùc hiÖn trong thùc tÕ. Ngêi ®Ò nghÞ: "§¶ng ph¶i tuyªn truyÒn
®Õ quèc, v¹ch trÇn c¸i gäi lµ "khai ho¸ v¨n minh" cña chóng. Ng-
chñ nghÜa x· héi trong tÊt c¶ c¸c níc thuéc ®Þa" (Tr.23). Trªn c¬ së
êi viÕt: "NÕu lèi hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ cña nh÷ng bän ngêi
ph©n tÝch nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö - x· héi cña ph¬ng §«ng, Chñ tÞch
Mü hÌn h¹ ®èi víi nh÷ng ngêi da ®en lµ mét hµnh ®éng v« nh©n
Hå ChÝ Minh ®· kh¼ng ®Þnh: chÕ ®é céng s¶n hoµn toµn cã thÓ thùc
®¹o, th× t«i kh«ng cßn biÕt gäi viÖc nh÷ng ngêi ¢u nh©n danh
hiÖn ®îc ë ch©u ¸, vµ ®iÒu ®ã cßn dÔ h¬n ë ch©u ¢u.
®i khai ho¸ mµ giÕt hµng lo¹t nh÷ng ngêi d©n ch©u Phi lµ c¸i
g× n÷a" (Tr.321). Ngêi chØ râ nh÷ng ©m mu vµ thñ ®o¹n che Trong lý luËn còng nh trong ho¹t ®éng thùc tiÔn, Chñ tÞch Hå
giÊu téi ¸c cña chóng: "§Ó che ®Ëy sù xÊu xa cña chÕ ®é bãc lét ChÝ Minh lu«n lu«n nhÊn m¹nh mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a c¸ch
giÕt ngêi, chñ nghÜa t b¶n thùc d©n lu«n lu«n ®iÓm trang cho m¹ng ë thuéc ®Þa vµ c¸ch m¹ng ë "chÝnh quèc". Ngêi viÕt: "Chñ
c¸i huy ch¬ng môc n¸t cña nã b»ng nh÷ng ch©m ng«n lý tëng: nghÜa t b¶n lµ mét con ®Øa cã mét c¸i vßi b¸m vµo giai cÊp v« s¶n
B¸c ¸i, B×nh ®¼ng, v.v." (Tr.75). Trong nh÷ng bµi cã tiªu ®Ò ë chÝnh quèc vµ mét c¸i vßi kh¸c b¸m vµo giai cÊp v« s¶n ë c¸c
§«ng D¬ng vµ hµng lo¹t bµi kh¸c, Ngêi ®· lªn ¸n m¹nh mÏ chÕ ®é thuéc ®Þa. NÕu ngêi ta muèn giÕt con vËt Êy, ngêi ta ph¶i ®ång
cai trÞ hµ kh¾c, sù bãc lét tµn b¹o cña thùc d©n Ph¸p ë §«ng D-
thêi c¾t c¶ hai vßi" (Tr.298). Ngêi kªu gäi giai cÊp c«ng nh©n c¸c níc
¬ng trªn c¸c lÜnh vùc chÝnh trÞ, qu©n sù, kinh tÕ, v¨n ho¸, gi¸o
ph¬ng T©y ph¶i ®Èy m¹nh viÖc ñng hé cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng
dôc.
d©n téc cña c¸c níc thuéc ®Þa. Trong nh÷ng bµi ph¸t biÓu t¹i §¹i héi
B»ng ngßi bót s¾c s¶o, ch©m biÕm chua cay, qua nh÷ng thiªn
lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, Ngêi nãi: "TÊt c¶ c¸c ®ång chÝ ®Òu
truyÖn ký xuÊt s¾c nh Lêi than v·n cña Bµ Trng Tr¾c, "Vi
biÕt r»ng, hiÖn nay näc ®éc vµ søc sèng cña con r¾n ®éc t b¶n
hµnh"..., Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ph¬i bµy bé mÆt ph¶n d©n
chñ nghÜa ®ang tËp trung ë c¸c thuéc ®Þa h¬n lµ ë chÝnh quèc.
h¹i níc cña bän vua chóa, quan l¹i ®· v× quyÒn lîi vµ danh XXV
väng
C¸c thuéc ®Þa cung cÊp nguyªn liÖu cho c¸c nhµ m¸y; c¸c thuéc
c¸ nh©n mµ chèng l¹i ®ång bµo.
®Þa cung cÊp binh lÝnh cho qu©n ®éi cña chñ nghÜa ®Õ quèc.
C¸c thuéc ®Þa trë thµnh nÒn t¶ng cña lùc lîng ph¶n c¸ch m¹ng"
Tõ mét ngêi yªu níc trë thµnh ngêi céng s¶n ViÖt Nam ®Çu tiªn, (Tr.274). V× vËy, muèn ®¸nh th¾ng chñ nghÜa ®Õ quèc, tríc hÕt
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· t×m thÊy con ®êng ®óng ®¾n cho sù cÇn xo¸ bá hÖ thèng thuéc ®Þa cña nã. Tõ ®ã, Ngêi ®Ò xuÊt luËn
nghiÖp gi¶i phãng d©n téc ta vµ c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc khái ¸ch n« ®iÓm: c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc cÇn chñ ®éng vµ cã thÓ
dÞch cña chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc, lµ con ®êng c¸ch m¹ng v« giµnh th¾ng lîi tríc c¸ch m¹ng v« s¶n ë "chÝnh quèc" vµ b»ng th¾ng
s¶n. §ã lµ c¬ së cho sù h×nh thµnh ®êng lèi gi¬ng cao ngän cê lîi ®ã, t¸c ®éng m¹nh mÏ ®èi víi c¸ch m¹ng ë "chÝnh quèc". Ngêi
®éc lËp d©n téc vµ chñ nghÜa x· héi cña §¶ng ta. viÕt: "Ngµy mµ hµng tr¨m triÖu nh©n d©n ch©u ¸ bÞ tµn s¸t vµ ¸p
LuËn c¬ng cña V.I.Lªnin ®· chØ râ: trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ
XXVI

bøc thøc tØnh ®Ó g¹t bá sù bãc lét ®ª tiÖn cña mét bän thùc d©n b¶o tµng nh tõ tríc vÉn lµm th× cha ®ñ. Chóng ta cÇn cã biÖn ph¸p
lßng tham kh«ng ®¸y, hä sÏ h×nh thµnh mét lùc lîng khæng lå, vµ cô thÓ" (Tr.281). Ngêi ®· kiÕn nghÞ nh÷ng viÖc lµm thiÕt thùc vµ
trong khi thñ tiªu mét trong nh÷ng ®iÒu kiÖn tån t¹i cña chñ nghÜa yªu cÇu Quèc tÕ Céng s¶n ®Èy m¹nh ho¹t ®éng gióp ®ì phong trµo
t b¶n lµ chñ nghÜa ®Õ quèc, hä cã thÓ gióp ®ì nh÷ng ngêi anh em gi¶i phãng d©n téc.
m×nh ë ph¬ng T©y trong nhiÖm vô gi¶i phãng hoµn toµn" (Tr.36). B¶n th©n Ngêi ®· tÝch cùc truyÒn b¸ chñ nghÜa M¸c - Lªnin,
Tin tëng ë tiÒn ®å cña c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc, trong nhiÒu bµi tuyªn truyÒn chñ nghÜa x· héi khoa häc vµo c¸c níc thuéc ®Þa,
viÕt cña m×nh, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· chØ râ tiÒm lùc c¸ch híng quÇn chóng vÒ níc Nga X«viÕt t¬i ®Ñp, vÒ con ®êng c¸ch
m¹ng triÖt ®Ó. Ngêi kh¼ng ®Þnh c¸ch m¹ng ë c¸c níc thuéc ®Þa
m¹ng vÜ ®¹i cña hµng tr¨m triÖu ngêi ë c¸c níc thuéc ®Þa vµ phô
vµ phô thuéc ph¶i ®i theo con ®êng cña V.I.Lªnin vµ C¸ch m¹ng
thuéc ®ang ®îc thøc tØnh. Ch©u ¸ trÎ trung ®ang v¬n m×nh,
Th¸ng Mêi. Ngêi còng dµnh nh÷ng lêi tr©n träng viÕt vÒ
ch©u Phi ®en ®ang quËt khëi... Lìi lª, ®¹i b¸c, chÝnh s¸ch ngu d©n
V.I.Lªnin, l·nh tô vÜ ®¹i cña giai cÊp v« s¶n vµ c¸c d©n téc bÞ ¸p
cña chñ nghÜa t b¶n kh«ng thÓ ®Ì bÑp ý chÝ chiÕn ®Êu vµ søc
bøc trªn toµn thÕ giíi: "Khi cßn sèng, Ngêi lµ ngêi cha, thÇy häc,
sèng m·nh liÖt cña nh©n d©n c¸c d©n téc thuéc ®Þa. Ngêi viÕt: ®ång chÝ vµ cè vÊn cña chóng ta. Ngµy nay, Ngêi lµ ng«i sao
"§»ng sau sù phôc tïng tiªu cùc, ngêi §«ng D¬ng giÊu mét c¸i g× s¸ng chØ ®êng cho chóng ta ®i tíi cuéc c¸ch m¹ng x· héi"
®ang s«i sôc, ®ang gµo thÐt vµ sÏ bïng næ mét c¸ch ghª gím, khi (Tr.237).
thêi c¬ ®Õn. Bé phËn u tó cã nhiÖm vô ph¶i thóc ®Èy cho thêi c¬ Qua mét lo¹t bµi viÕt trong tËp 1, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· sím
®ã mau ®Õn. kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng cña giai cÊp c«ng nh©n trong ®Êu
Sù tµn b¹o cña chñ nghÜa t b¶n ®· chuÈn bÞ ®Êt råi: Chñ tranh c¸ch m¹ng. Ngêi chØ râ: trong c¸c thuéc ®Þa, giai cÊp c«ng
nghÜa x· héi chØ cßn ph¶i lµm c¸i viÖc lµ gieo h¹t gièng cña c«ng nh©n ®· b¾t ®Çu hiÓu thÕ nµo lµ ®Êu tranh giai cÊp. Ph¶i lµm
cuéc gi¶i phãng n÷a th«i" (Tr.28). cho c«ng nh©n da ®en vµ da vµng hiÓu r»ng kÎ thï duy nhÊt cña hä
chÝnh lµ c¸i chÕ ®é nµy, mét chÕ ®é n« lÖ tinh vi h¬n chÕ ®é cò,
Tõ nhËn thøc: chñ nghÜa thùc d©n ®Õ quèc lµ kÎ thï chung cña c¸c
nÆng nÒ vµ v« nh©n ®¹o h¬n. Trong bµi Phong trµo c«ng nh©n ë
d©n téc bÞ ¸p bøc, Chñ tÞch Hå ChÝ Minh lu«n lu«n ch¨m lo x©y
Thæ NhÜ Kú, Ngêi nªu râ giai cÊp c«ng nh©n ®· ®ãng gãp nhiÒu
dùng khèi ®oµn kÕt chiÕn ®Êu gi÷a c¸c d©n téc bÞ ®o¹ ®µy, ®au
vµo cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc, song thµnh qu¶ c¸ch
khæ. Ngêi viÕt: "Dï mµu da cã kh¸c nhau, trªn ®êi nµy chØ cã hai
m¹ng l¹i bÞ giai cÊp t s¶n chiÕm ®o¹t, giai cÊp c«ng nh©n b¾t buéc
gièng ngêi: gièng ngêi bãc lét vµ gièng ngêi bÞ bãc lét. Mµ còng chØ
tiÕn hµnh mét cuéc ®Êu tranh kh¸c: ®Êu tranh giai cÊp. Qua ®ã,
cã mét mèi t×nh h÷u ¸i lµ thËt mµ th«i: t×nh h÷u ¸i v« s¶n"
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh muèn chØ ra mèi quan hÖ kh¨ng khÝt gi÷a
(Tr.266).
®Êu tranh d©n téc vµ ®Êu tranh giai cÊp trong c¸ch m¹ng ë thuéc
§øng v÷ng trªn quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin, Chñ tÞch Hå ®Þa, yªu cÇu giai cÊp c«ng nh©n ph¶i n¾m lÊy ngän cê d©n téc vµ
ChÝ Minh kiªn quyÕt ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng biÓu hiÖn cña t t- chñ nghÜa x· héi, ph¶i cñng cè khèi liªn minh c«ng n«ng - ®éi qu©n
ëng c¬ héi, c¶i l¬ng, t tëng d©n téc hÑp hßi, nh÷ng nhËn thøc cha chñ lùc cña c¸ch m¹ng, nÒn t¶ng cña mÆt trËn ®oµn kÕt toµn d©n.
®óng ®¾n cña mét sè ®¶ng céng s¶n ch©u ¢u trong vÊn XXVII®Ò
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh còng ®· ®øng trªn quan ®iÓm cña chñ
thuéc ®Þa. T¹i §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, Ngêi nãi: "§Ò ra
nghÜa M¸c-Lªnin nh×n nhËn ®óng ®¾n vÊn ®Ò n«ng d©n trong
nh÷ng luËn c¬ng dµi d»ng dÆc
c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc.
vµ th«ng qua nh÷ng nghÞ quyÕt rÊt kªu ®Ó sau §¹i héi ®a vµo viÖn
Chñ nghÜa ®Õ quèc bãc lét thuéc ®Þa chñ yÕu lµ bãc lét n«ng Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1, trªn c¬ së tiÕp thô thµnh qu¶ cña lÇn
XXVIII
d©n. Ngêi viÕt: "Ngêi An Nam nãi chung, ph¶i Ì cæ ra mµ chÞu xuÊt b¶n n¨m 1980, ®· bæ sung h¬n 30 bµi vµ t¸c phÈm víi h¬n
nh÷ng c«ng ¬n b¶o hé cña níc Ph¸p. Ngêi n«ng d©n An Nam nãi 100 trang, khai th¸c ë kho lu tr÷ cña Quèc tÕ Céng s¶n tríc ®©y,
riªng, l¹i cµng ph¶i Ì cæ ra mµ chÞu sù b¶o hé Êy mét c¸ch th¶m h¹i trªn c¸c tËp san La Revue Communiste, Inprekorr, c¸c XIX
b¸o
h¬n: lµ ngêi An Nam, hä bÞ ¸p bøc; lµ ngêi n«ng d©n, hä bÞ ngêi ta VIII Le
L'HumanitÐ, Le Paria, La Vie OuvriÌre, Le Journal du Peuple,
¨n c¾p, cíp bãc, tíc ®o¹t, lµm ph¸ s¶n" (Tr.227). Ph¶i sèng trong Libertaire... Mét sè bµi ®îc in trong
hoµn c¶nh cïng cùc nh vËy nªn ngêi n«ng d©n nãi chung vµ ngêi Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 2, xuÊt b¶n n¨m 1981, sau khi x¸c minh
n«ng d©n ViÖt Nam nãi riªng ch¼ng nh÷ng cã ý thøc giai cÊp râ rÖt l¹i vÒ thêi gian ®· ®îc ®a vµo tËp 1. VÒ mÆt v¨n b¶n, mét sè bµi
mµ cßn cã ý thøc d©n téc rÊt m¹nh mÏ. Trong c¸c bµi T×nh c¶nh trong lÇn xuÊt b¶n tríc ®· ®îc ®èi chiÕu, hiÖu ®Ýnh l¹i cho chÝnh
n«ng d©n An Nam, T×nh c¶nh n«ng d©n Trung Quèc, N«ng d©n x¸c h¬n.
B¾c Phi... vµ nh÷ng bµi ph¸t biÓu t¹i §¹i héi V Quèc tÕ Céng s¶n,
Tuy vËy, lÇn xuÊt b¶n nµy ch¾c ch¾n còng cha tËp hîp ®îc
Ngêi ®· kh¸i qu¸t vÞ trÝ vµ lùc lîng to lín cña n«ng d©n trong c¸ch ®Çy ®ñ nh÷ng bµi viÕt vµ t¸c phÈm cña Chñ tÞch Hå ChÝ Minh cßn
m¹ng gi¶i phãng d©n téc vµ chØ râ ë c¸c níc thuéc ®Þa, n«ng d©n lu tr÷ ë níc ngoµi vµ r¶i r¸c ®©y ®ã.
nhiÒu lÇn næi dËy chèng chñ nghÜa thùc d©n, nhng ®Òu thÊt b¹i, Chóng t«i mong c¸c bËc thøc gi¶, c¸c nhµ nghiªn cøu vµ b¹n ®äc
v× thiÕu sù l·nh ®¹o vµ tæ chøc. Ngêi viÕt: "Quèc tÕ Céng s¶n cÇn gÇn xa m¸ch b¶o vµ bæ sung nh÷ng bµi cßn thiÕu, chØ ra nh÷ng
ph¶i gióp ®ì hä tæ chøc l¹i, cÇn ph¶i cung cÊp c¸n bé l·nh ®¹o cho s¬ suÊt, thiÕu sãt ®Ó cho lÇn xuÊt b¶n sau ®îc tèt h¬n.
hä vµ chØ cho hä con ®êng ®i tíi c¸ch m¹ng vµ gi¶i phãng" (Tr.289).
V× vËy, gi¶i phãng d©n téc ph¶i g¾n liÒn víi gi¶i phãng n«ng d©n,
®em l¹i ruéng ®Êt cho n«ng d©n.
VIÖN NGHI£N CøU CHñ NGHÜA M¸C - L£NIN
C¸c bµi viÕt trong tËp 1 cßn cho thÊy Chñ tÞch Hå ChÝ Minh
Vµ T¦ T¦ëNG Hå CHÝ MINH
còng rÊt chó ý ®Õn vai trß cña phô n÷ vµ c¸c tÇng líp thanh niªn,
häc sinh, sinh viªn... trong ®Êu tranh c¸ch m¹ng. Trong nh÷ng bµi
viÕt cña m×nh, Ngêi ®· nªu nhiÒu tÊm g¬ng tiªu biÓu cña phô n÷
vµ tuæi trÎ t¹i c¸c níc thuéc ®Þa vµ phô thuéc ®Ó cæ vò tinh thÇn
®Êu tranh c¸ch m¹ng cña quÇn chóng bÞ ¸p bøc.
Hå ChÝ Minh Toµn tËp, tËp 1, ngoµi nh÷ng t¸c phÈm lý luËn s¾c
bÐn, chøa ®ùng t tëng chÝnh trÞ quan träng, cßn cã nh÷ng t¸c
phÈm v¨n häc cã gi¸ trÞ, mang tÝnh ®¶ng s©u s¾c, tÝnh chiÕn
®Êu cao vµ tÝnh nghÖ thuËt ®éc ®¸o. B»ng nh÷ng t¸c phÈm ®ã,
Chñ tÞch Hå ChÝ Minh ®· ®Æt nÒn mãng cho sù ra ®êi cña nÒn
v¨n häc c¸ch m¹ng mang néi dung yªu níc vµ ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n
téc.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

T¢M §ÞA THùC D¢N1

Ýt khi chóng t«i cã dÞp ®îc ®äc b¸o thuéc ®Þa. H«m
nay, chóng t«i nhËn ®îc mét sè Courrier Colonial, ®Ò ngµy
27 th¸ng 6 võa qua, trªn ®Çu tê nµy cã ®¨ng mét bµi dµi hai
cét, díi c¸i ®Çu ®Ò kÝch ®éng lµ "Giê PHóT NGHI£M TRäNG".
C¸i ®Çu ®Ò kªu rçng Êy , kªu nh mét lêi h« hµo cÇm vò khÝ,
®· khiÕn chóng t«i ph¶i ®äc tõ ®Çu chÝ cuèi bµi b¸o dµi nµy
®Ó biÕt râ lý do cña tiÕng kªu cÇu cøu ®ã lµ g×. Cha ®äc
hÕt cét thø nhÊt, chóng t«i còng ®· gÇn thÊy ®îc môc ®Ých
cña t¸c gi¶, vµ cµng ®äc tiÕp - võa ®äc võa mØm cêi - th×
c¶m tëng ®Çu tiªn cña chóng t«i cµng v÷ng ch¾c l¹i. C¶m t-
ëng cña chóng t«i tãm l¹i lµ: mét chµng thùc d©n ®· muèn
dïng b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam2 ®Ó më mét cuéc
tÊn c«ng gi¸n tiÕp vµo chÝnh s¸ch cña «ng Anbe Xar«, toµn
quyÒn §«ng D¬ng, mét cuéc tÊn c«ng mµ anh ta ®· chó ý t«
®iÓm b»ng nh÷ng lêi ph¶n ®èi cã tÝnh chÊt yªu níc, b»ng
lßng yªu chuéng ch©n lý, b»ng tinh thÇn hy sinh vµ tËn tuþ
v× lîi Ých chung, v©n v©n, v©n v©n.
Ph©n tÝch mét vµi ®o¹n trong bµi b¸o, chóng ta sÏ thÊy
®îc chµng ta hiÓu chñ nghÜa yªu níc, ch©n lý vµ lîi Ých
chung cña níc Ph¸p nh thÕ nµo.
¤ng Camil¬ §¬vila khao kh¸t c¸i danh hiÖu ngêi yªu
chuéng ch©n lý trong thÕ giíi nµy vµ trong thÕ giíi bªn kia.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Lßng khao kh¸t Êy lµ chÝnh ®¸ng vµ hîp lý, chóng t«i vui lßng cña nã b»ng nh÷ng lêi nguþ biÖn vÒ uy tÝn vµ b»ng nh÷ng
thõa nhËn nh vËy. Nhng mong «ng cho phÐp chóng t«i chØ lý lÏ gi¶ dèi vÒ lîi Ých chung.
cho «ng thÊy r»ng c¸i ch©n lý theo t©m ®Þa cña «ng, c¸i Chóng t«i ®· nhÊn m¹nh nh÷ng ch÷ nh÷ng tªn thùc
ch©n lý theo quan niÖm cña bän thùc d©n thï ghÐt d©n b¶n d©n ®éc ¸c vµ nh÷ng viªn chøc tµn b¹o, v× chóng t«i biÕt
xø, kh«ng cã g× lµ gièng víi ch©n lý cña chóng t«i, ch©n lý r»ng cã nh÷ng ngêi thùc d©n chÝnh trùc vµ nh÷ng viªn chøc
mµ sau nµy chóng t«i sÏ nãi s¬ qua ®Õn, còng nh kh«ng cã
c«ng b»ng. Khèn nçi,
g× lµ gièng víi ch©n lý theo quan niÖm cña nh÷ng ngêi Ph¸p
hä cßn l©u míi lµ ®a sè, thËm chÝ cßn ®ang sî r»ng hä lµ
tèt ë níc Ph¸p c¶. Së dÜ chóng t«i nhËn xÐt mét c¸ch lÞch sù
mét thiÓu sè rÊt nhá n÷a.
nh vËy, lµ nh»m tá th¸i ®é t«n träng quyÒn tù do ng«n luËn.
Råi «ng §¬vila chÐp l¹i t¸m yªu s¸ch cña ngêi An Nam, vµ
Tríc hÕt, chóng t«i thÊy trong bµi b¸o nãi vÒ vÊn ®Ò ®ã,
kÌm theo yªu s¸ch thø ba - tù do b¸o chÝ vµ ng«n luËn - «ng
c¸i c©u ¸m chØ cã ¸c ý lµ "ngay ngµy h«m sau «ng Anbe
®a ra nhËn xÐt nµy: mµ b¶n th©n chóng ta còng kh«ng ®îc
Xar« ®Æt ch©n trë vÒ ®Êt níc Ph¸p, th× nh÷ng nhµ ¸i quèc
hëng, vµ kÌm theo yªu s¸ch thø b¶y - thay chÕ ®é s¾c lÖnh
An Nam lËp tøc b¸c bá nh÷ng lêi tuyªn bè l¹c quan cña «ng". b»ng chÕ ®é luËt- «ng ®a ra nhËn xÐt nµy: hÖt nh ë níc ta.
Chóng t«i kh«ng ®îc biÕt bµi diÔn v¨n mµ «ng §¬vila ®· Còng vËy th«i, tÝnh gi¶ dèi còng kh«ng ®îc che ®Ëy kÝn
¸m chØ, chóng t«i kh«ng bµn vÒ bµi diÔn v¨n Êy. Nhng ngay ®¸o g× h¬n. Chóng t«i xin phÐp hái «ng §¬vila r»ng ph¶i
tõ b©y giê chóng t«i còng cã thÓ nãi r»ng, dï sao ®i n÷a th× ch¨ng «ng coi ®éc gi¶ cña «ng lµ nh÷ng ngêi qu¸ ngu ngèc,
t¸m ®iÓm cña b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam kh«ng khi «ng ®Þnh dïng c¸i lèi b×nh luËn quû quyÖt ®ã ®Ó lµm
nãi ngîc l¹i chót nµo nh÷ng ý kiÕn cña «ng Anbe Xar«, ngêi cho hä lÉn lén t×nh tr¹ng hoµn toµn vµ vÜnh viÔn kh«ng cã
®· tuyªn bè trong tÊt c¶ nh÷ng diÔn v¨n cña m×nh ®äc tríc quyÒn tù do t tëng víi sù kiÓm duyÖt, tøc lµ mét t×nh tr¹ng
nh÷ng ngêi b¶n xø r»ng m×nh hoµn toµn cã tÝnh chÊt t¹m thêi vµ chØ nh»m mét vµi lo¹i tin
kiªn quyÕt muèn më ra cho hä mét kû nguyªn tù do vµ c«ng tøc th«i. Cßn vÒ viÖc thay thÕ chÕ ®é s¾c lÖnh b»ng chÕ
lý. V× nh÷ng lêi høa hÑn cña «ng phï hîp víi nh÷ng yªu s¸ch ®é luËt, th× chóng t«i kh«ng hiÓu t¹i sao «ng §¬vila l¹i sî
cña chóng t«i, nªn ngay khi ®îc biÕt tin «ng trë vÒ Ph¸p viÖc Êy ®Õn thÕ, v× nh÷ng ngêi trong s¹ch th× kh«ng viÖc
chóng t«i véi v· göi ®Õn «ng b¶n ghi nh÷ng yªu s¸ch cña g× ph¶i sî sù kiÓm so¸t cña ai c¶, ngay c¶ sù kiÓm so¸t cña
chóng t«i. Trong lóc chê xem chÝnh s¸ch cña «ng ®¸p øng ®- NghÞ viÖn n÷a.
îc ®Õn møc ®é nµo nh÷ng nguyÖn väng cña chóng t«i, Lêi tr¸ch cø nÆng nhÊt cña «ng §¬vila ®èi víi nh÷ng nhµ ¸i
chóng t«i vui lßng thõa nhËn r»ng ®· nhiÒu lÇn «ng ta ph¸t quèc An Nam lµ ®· ph¸t biÓu trùc tiÕp víi nh©n d©n Ph¸p vµ
biÓu ®Ó b¶o vÖ nh÷ng ngêi b¶n xø, chèng l¹i sù ¸p bøc víi nÒn C«ng lý thÕ giíi cña tÊt c¶ c¸c cêng quèc. Chóng t«i s½n
cña nh÷ng tªn thùc d©n ®éc ¸c vµ sù chuyªn chÕ cña sµng thõa nhËn víi «ng r»ng nh÷ng ngêi An Nam ®· ®i vµo mét
nh÷ng tªn viªn chøc tµn b¹o, bÊt chÊp nh÷ng ®ßn c«ng kÝch trêng hîp hoµn toµn ®¸ng xö gi¶o, khi kh«ng nhê ®Õn mét nhµ
cña mét chiÕn dÞch võa ®¸ng ghÐt võa nham hiÓm cña b¸o thùc d©n cì «ng lµm trung gian. Thõa nhËn nh vËy råi, chóng
t«i xin chÐp l¹i nguyªn v¨n c¸i c©u mµ «ng cho lµ khã hiÓu,
chÝ, mét chiÕn dÞch kh«ng giÊu kÝn ®îc tÝnh ph¶n nghÞch
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

c©u ®ã nh sau: "§a ra nh÷ng yªu s¸ch trªn ®©y, nh©n d©n khinh bØ kh«ng thÌm nghe lêi bän cè vÊn vô lîi Êy, ®iÒu ®ã
An Nam tr«ng cËy vµo chÝnh nghÜa thÕ giíi cña tÊt c¶ c¸c cêng còng dÔ hiÓu.
quèc vµ ®Æc biÖt tin vµo lßng réng lîng cña nh©n d©n Ph¸p C¸i c©u trong tê Le Courrier d'Haiphong3 mµ «ng §¬vila dÉn
cao c¶, tøc lµ cña nh÷ng ngêi ®ang n¾m vËn mÖnh cña nh©n
ra vµ tuyªn bè r»ng, c©u ®ã lµ cã tÝnh chÊt tiªn tri (sic) x¸c
d©n An Nam, cña nh÷ng ngêi, do chç níc Ph¸p lµ mét níc Céng
nhËn tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu mµ chóng t«i võa nãi, nguyªn v¨n
hoµ, nªn ®îc coi lµ nh÷ng ngêi b¶o hé cho nh©n d©n An
c©u ®ã nh sau:
Nam".
"ChÝnh s¸ch Êy (chÝnh s¸ch th©n d©n b¶n xø) cña «ng
Chóng t«i kh«ng d¸m gi¶i thÝch cho «ng §¬vila r»ng, thÕ nµo
Xar« chØ cã thÓ tiÕn hµnh ®îc b»ng c¸ch hy sinh lßng tù t«n
lµ mét níc Céng hoµ, v× m«n s ph¹m kh«ng ph¶i lµ së trêng
vµ nh÷ng quyÒn lîi cña nh÷ng ngêi ¢u ë níc nµy, v× chÝnh
cña chóng t«i, nhng v× «ng t×m c¸ch bÎ quÑo mét c©u minh s¸ch ®ã chØ nh»m lµm cho nh÷ng d©n b¶n xø thµnh nh÷ng
b¹ch nh vËy, nªn chóng t«i tù hái kh«ng biÕt cã ph¶i «ng ®· ngêi b×nh ®¼ng víi chóng ta, råi nhanh chãng trë thµnh chñ
cã danh dù ®îc lµm båi bÕp trong mét nhµ bÕp nhµ vua nµo chóng ta".
®ã ch¨ng.
KÕt luËn: ®èi víi d©n b¶n xø, th× ph¶i gi÷ hä vÜnh viÔn
Vµ b©y giê khi mµ «ng §¬vila tù hái r»ng tr¸ch nhiÖm ë trong c¶nh n« lÖ. Chóng t«i thiÕt tëng r»ng, nh÷ng ngêi Ph¸p
®©u, th× chóng t«i ph¶i nãi tr¾ng ra víi «ng r»ng cÇn t×m th«ng
tr¸ch nhiÖm, kh«ng ph¶i ë chÝnh s¸ch cña «ng Xar« mµ ë
minh vµ ch©n thùc biÕt tá tÝnh u viÖt tù nhiªn cña m×nh ë
t×nh h×nh th¶m h¹i mµ ngêi ta ®· ®Ó l¹i cho «ng Xar«. NÕu
bÊt cø n¬i nµo m×nh sèng, th× kh«ng cÇn ph¶i sèng gi÷a
sau mét nöa thÕ kû sèng díi sù thèng trÞ cña níc Ph¸p mµ
nh÷ng ngêi b¶n
nh©n d©n An Nam rót cuéc l¹i ph¶i ®i xin vµi b¶o ®¶m c¸
nh©n vµ vµi quyÒn tù do mµ tÊt c¶ nh÷ng níc l¸ng giÒng xø vÜnh viÔn bÞ kho¸ måm bÞt miÖng vµ bÞ xá mòi, míi cã
cña m×nh ®Òu ®îc hëng, th× ®iÒu ®ã kh«ng ph¶i lµ t¹i «ng thÓ gi÷ ®îc tÝnh u viÖt ®ã.
Xar« th©n d©n b¶n xø, mµ ®iÒu ®ã cã nguyªn nh©n s©u Sau cïng, «ng §¬vila cho r»ng m×nh biÕt râ lµ mét ®¶ng
xa h¬n n÷a, ®ã lµ do chÝnh s¸ch bãc lét vµ ngu d©n mµ «ng ®éc lËp ®· xuÊt hiÖn vµ ®¶ng nµy ®· vît qua ®Çu «ng Xar«
§¬vila vµ bÌ ph¸i tuyªn truyÒn, chø kh«ng ph¶i cña «ng Xar«. ®Ó ph¸t biÓu víi nh©n d©n Ph¸p vµ víi c¸c cêng quèc mµ hä
A, b©y giê chóng t«i ®· n¾m ®îc ®éng c¬ cña nh÷ng muèn nãi víi t c¸ch b×nh ®¼ng víi nhau. ¤ng nãi thªm r»ng:
®ßn c«ng kÝch «ng Xar« råi. ¤ng Xar« bÞ c«ng kÝch v× «ng ®©y lµ mét giÊc m¬ vµ tõ giÊc m¬ nµy «ng thÊy nguån gèc
th©n d©n b¶n xø. cña sai lÇm mµ «ng Anbe Xar« ph¹m ph¶i lµ n¨m 1913 «ng
¤ng §¬vila nh¾c nhë r»ng nh÷ng ngêi ®· cã kinh Anbe ®· d¹y cho ngêi An Nam biÕt r»ng níc §øc ®· chiÕm
nghiÖm ë §«ng D¬ng ®· cè c«ng khuyªn «ng Xar«, nhng «ng And¸tx¬ - Loren cña níc Ph¸p n¨m 1871.
Xar« kh«ng chÞu nghe hä. Theo ng«n ng÷ cña nh÷ng tªn
NÕu cã mét ®¶ng ®éc lËp tån t¹i, th× ®¶ng nµy kh«ng
thùc d©n ®éc ¸c, thø kinh nghiÖm ë §«ng D¬ng cã nghÜa lµ
ph¶i ®i ¨n xin mét vµi quyÒn tù do, mµ thiÕu nã th× con ng-
kinh nghiÖm trong nghÖ thuËt bãc lét, cíp bãc ngêi b¶n xø,
êi lµ mét tªn n« lÖ khèn khæ. Chóng t«i thö lµm yªn lßng «ng
kinh nghiÖm sèng b»ng må h«i cña ngêi b¶n xø. ¤ng Xar« ®·
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

§¬vila b»ng c¸ch nãi r»ng, §¶ng cña chóng t«i nãi víi nh©n íi sù thèng trÞ cña §øc, th× d©n An Nam còng sÏ ®ì khæ h¬n
d©n Ph¸p, còng lµ nãi c¶ víi «ng §¬vila. rÊt nhiÒu. §óng vËy, theo ý nghÜa ®ã th× viÖc so s¸nh
Cuèi cïng, «ng §¬vila kh«ng thÓ kh«ng biÕt vÒ mÆt quèc And¸tx¬ - Loren Phæ ho¸ víi §«ng D¬ng Ph¸p hãa dÜ nhiªn lµ
tÕ, khi ngêi ta nãi b×nh ®¼ng víi nhau, ngêi ta dïng con ®- h¹i.
êng ngo¹i giao, chø kh«ng ph¶i b»ng con ®êng thØnh cÇu.
VËy th× giÊc m¬ ®Ñp mµ ngêi ta kiªu h·nh ®· t×m thÊy ch×a NGuyÔn ¸i Quèc
khãa, tù nã ®· tan tµnh.
Chóng t«i ®Ó cho «ng §¬vila víi mét giÊc m¬ kh¸c, giÊc Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p.
m¬ lµm cho d©n An Nam quªn ®i r»ng chØ víi nöa sè nh÷ng B¶n chôp lu t¹i ViÖn LÞch sö §¶ng.
luËt d©n sù mµ tríc kia nh÷ng ngêi And¸tx¬ - Loren cã ®îc d-

cïng thêi gian mµ níc NhËt ®i nh÷ng bíc ®Çu tiªn trong cuéc
c¶i c¸ch næi tiÕng n¨m 1868. Nhng trong kho¶ng mét nöa thÕ
kû, níc NhËt ®· biÕt t¹o lËp ®îc mét chÕ ®é ®a nã vµo h¹ng
nh÷ng cêng quèc ®øng ®Çu thÕ giíi; cßn níc Ph¸p th× ph¶i
nãi r»ng vÉn ®ang mß mÉm trong chÝnh s¸ch §«ng D¬ng cña
m×nh. ThËm chÝ cã thÓ tù hái ®· tõng cã mét chÝnh s¸ch
VÊN §Ò D¢N B¶N Xø §«ng D¬ng bao giê ch¨ng? - V× lÏ tõ khi bÞ Ph¸p chiÕm, ®Êt
níc chóng t«i hÇu nh lu«n lu«n sèng lay l¾t ngµy nµy qua
ngµy kh¸c, kh«ng hÒ biÕt chÝnh quyÒn muèn dÉn m×nh ®i
B¸o L'HumanitÐ4 ngµy 18-6 míi ®©y ®· ®¨ng v¨n b¶n ®Õn ®©u, - chÝnh quyÒn nµy khi th× nãi vÒ chÝnh s¸ch
thØnh cÇu cña nh÷ng ngêi An Nam göi Héi nghÞ Hoµ b×nh5 ®ång hãa, khi th× nãi vÒ chÝnh s¸ch liªn hiÖp hoÆc g× kh¸c
®ßi ©n x¸ cho tÊt c¶ c¸c tï chÝnh trÞ ngêi b¶n xø, ®ßi c¶i n÷a, nhng thËt ra ch¼ng ¸p dông mét chÝnh s¸ch nµo c¶.
c¸ch ph¸p chÕ ë §«ng D¬ng b»ng ban hµnh nh÷ng b¶o ®¶m T×nh h×nh ®Ých thùc lµ nh sau: nay còng nh tríc kia, kÎ
cho ngêi b¶n xø còng nh cho ngêi ¢u, ®ßi tù do b¸o chÝ, tù chinh phôc vµ nh©n d©n bÞ chinh phôc ®Òu sèng mÆt ®èi
do héi häp vµ lËp héi, tù do d¹y häc, ®ßi thay thÕ chÕ ®é mÆt, trong mét kh«ng khÝ nghi kþ lÉn nhau. Bøc tranh ¶m
s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é ph¸p luËt; vµ sau cïng, ®ßi cã mét ®¹m nµy ®¸ng ®îc quan t©m, ®îc xÐt vÒ mét sè mÆt kh¸c
®oµn ®¹i biÓu thêng trùc cña d©n b¶n xø, ®îc nhau.
bÇu vµo NghÞ viÖn Ph¸p. Chóng t«i chØ cã thÓ coi c¸c VÒ t©m lý, ë phÝa kia lµ th¸i ®é hiÒm nghi vµ khinh
yªu s¸ch rÊt ®óng ®¾n ®ã còng lµ cña chÝnh m×nh, trong miÖt; cßn ë phÝa nµy l¹i lµ t©m tr¹ng bùc däc vµ tuyÖt väng.
thêi ®¹i mµ ý muèn cña nh©n d©n lµ n¾m quyÒn tù quyÕt. C¸c Ên phÈm s¸ch b¸o thùc d©n ®Òu ®Çy rÉy nh÷ng ®ßn
Níc Ph¸p ®· tõng b¾t ®Çu ®¸nh chiÕm §«ng D¬ng gÇn nh ®¶ kÝch hung b¹o ®¸nh vµo nh©n d©n bÞ chinh phôc, ®Òu
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

trµn ngËp nh÷ng lêi chöi rña phun th¼ng vµo mÆt hä víi s¸ch §«ng D¬ng.
dòng khÝ cµng hung h¨ng v× t¸c gi¶ biÕt tríc r»ng hä kh«ng
Sù ngù trÞ cña b¹o chÝnh
thÓ nµo tr¶ miÕng l¹i ®îc vµ hä chØ ®µnh ph¶i nghiÕn r¨ng
mµ nuèt lÊy. Ngêi ta ®äc thÊy trong lo¹i Ên phÈm võa nªu ë c¸c tØnh, ngêi b¶n xø bÞ trãi tay trãi ch©n, ph¶i g¸nh
nh÷ng ph¸n quyÕt nh thÕ nµy ch¼ng h¹n: " §èi víi c¸i gièng chÞu thãi tuú høng, chuyªn quyÒn cña c¸c quan cai trÞ ngêi
nßi annamÝt Êy, chØ cã mét c¸ch tèt ®Ó cai trÞ nã, - ®ã lµ Ph¸p vµ thãi tham tµn cña bän lµm t«i tí ngoan ngo·n cho
¸ch thèng trÞ b»ng søc m¹nh... TruyÒn häc vÊn cho bän chóng, bän quan l¹i, s¶n phÈm cña chÕ ®é míi! Êy lµ c«ng lý
annamÝt hoÆc cho phÐp chóng tù chóng cã häc vÊn, tøc lµ bÞ b¸n ®øt cho kÎ nµo mua ®¾t nhÊt, tr¶ gi¸ hêi nhÊt. Xa
mét mÆt cung cÊp cho chóng nh÷ng sóng b¾n nhanh ®Ó kia, ngêi b¶n xø bao giê còng cã thÓ kªu lªn ®Õn tËn TriÒu
chèng chóng ta, vµ mÆt kh¸c ®µo t¹o nh÷ng con chã th«ng ®×nh nhµ vua; nhng nay th× anh chµng "annamÝt" khèn
th¸i g©y r¾c rèi h¬n lµ cã Ých...". khæ ch¼ng biÕt cã th¸nh nh©n nµo ®Ó dùa, vµ cßn l¹i cho
anh ta, chØ lµ c«ng lý cña Chóa trêi. Riªng ®èi víi nh÷ng ai
VÒ hµnh chÝnh vµ ph¸p lý: c¶ mét vùc th¼m c¸ch biÖt
mµ ng«n ng÷ thùc d©n gäi lµ bän quÊy rèi, th× nh÷ng phiªn
ngêi ¢u víi ngêi b¶n xø. Ngêi ¢u hëng mäi tù do vµ ngù trÞ
häp ©m u, ®îc t« ®iÓm thµnh toµ ®¹i h×nh, bÝ mËt quyÕt
nh ngêi chñ tuyÖt ®èi; cßn ngêi b¶n xø th× bÞ bÞt mâm vµ
®Þnh sè phËn cña hä - nh÷ng ngêi b¶n xø chÝnh trùc mµ
bÞ buéc d©y d¾t ®i, chØ cã quyÒn ph¶i phôc tïng, kh«ng ®-
®ång bµo cña hä ®Òu coi träng vµ tin yªu.
îc kªu ca; v× nÕu anh ta d¸m ph¶n ®èi th× anh ta liÒn bÞ
Sù t¬ng ph¶n cµng næi bËt kh«ng kÐm trong lÜnh vùc
tuyªn bè lµ kÎ ph¶n nghÞch hoÆc lµ mét tªn c¸ch m¹ng, vµ bÞ
kinh tÕ. Mét bªn lµ nh÷ng ngêi b¶n xø bÞ d×m trong c¶nh
®èi xö ®óng víi téi tr¹ng Êy. Cµng khèn khæ h¬n cho ngêi
dèt n¸t vµ suy yÕu bëi mét hÖ thèng tinh kh«n nh»m nhåi sä,
b¶n xø nµo xuÊt ngo¹i ®Ó tho¸t khái c¸i chÕ ®é dÞu hiÒn Êy: ®Çn ®én ho¸, kh«ng lÊp liÕm hÕt ®îc díi mét d¹ng gi¸o dôc
gia quyÕn anh ta bÞ hµnh h¹; b¶n th©n anh ta, nÕu bÞ b¾t, bÞp bîm: hä ph¶i ®æ må h«i s«i níc m¾t trong nh÷ng lao t¸c
th× bÞ tï khæ sai hoÆc bÞ ®Èy lªn m¸y chÐm. ThËm chÝ ®Ó nÆng nhäc nhÊt vµ b¹c bÏo nhÊt ®Ó kiÕm sèng mét c¸ch
®i l¹i trong níc, tõ ®Þa ph¬ng nµy ®Õn ®Þa ph¬ng kh¸c chËt vËt, vµ hÇu nh chØ b»ng søc cña
theo luËt, ngêi b¶n xø ph¶i mang theo giÊy phÐp. Cßn c«ng hä th«i, ®Ó nu«i mäi ng©n quü cña chÝnh quyÒn. Mét bªn
lý, ®èi víi ngêi b¶n xø, nã tån t¹i nh thÕ nµy ®©y: ngêi ¢u lµ nh÷ng ngêi Ph¸p vµ ngêi níc ngoµi: hä ®Òu ®i l¹i tù do, tù
nµo ®· giÕt chÕt, tµn s¸t hoÆc cìng d©m ngêi b¶n xø, th× dµnh cho m×nh tÊt c¶ c¸c tµi nguyªn cña ®Êt níc, chiÕm
trong trêng hîp vô ¸n kh«ng thÓ ®îc Øm hoµn toµn, anh ta ®o¹t toµn bé xuÊt nhËp khÈu vµ tÊt c¶ c¸c ngµnh nghÒ bÐo
ch¾c mÈm r»ng m×nh ®îc toµ bë nhÊt, bãc lét tr©ng tr¸o trong c¶nh dèt n¸t vµ nghÌo khèn
¸n tha bæng, m×nh ra toµ ch¼ng qua lµ chuyÖn h×nh thøc. cña nh©n d©n.
§ã lµ viÖc ¸p dông nguyªn t¾c nh»m b¶o tån b»ng mäi c¸ch Buéc ph¶i bÞ kiÒm chÕ bëi søc m¹nh, nh©n d©n An
uy tÝn cña ngêi da tr¾ng tríc bän da vµng. NghÞ viÖn Ph¸p Nam, mµ lÞch sö ch©n chÝnh ®· khëi ®Çu tõ h¬n 3000 n¨m,
cã biÕt chót ®Ønh vÒ viÖc võa nªu, qua mét sè ®iÒu tiÕt lé tõng lóc tõng lóc nh cã nh÷ng ®ît cån cµo chèng ®èi, biÓu
cña «ng nghÞ sÜ Vi«nlÐt trong mét b¶n b¸o c¸o vÒ ng©n hiÖn b»ng nh÷ng mu toan næi dËy réng kh¾p, hoÆc b»ng
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

hµnh ®éng cña nh÷ng con ngêi tuyÖt väng, nh nh÷ng cuéc tiÕp tôc luÈn quÈn trong mét c¸i vßng thu hÑp qu¸ ®çi.
biÓu t×nh «n hoµ n¨m 1908 (xem Bulletin officiel de la Ligue XÐt vÒ nguyªn t¾c, tiÕn bé chung phô thuéc vµo viÖc
des Droits de l' Homme, ngµy 31-10-1912), vµ nh nh÷ng vô ph¸t triÓn chñ nghÜa quèc tÕ; vµ v¨n minh chØ cã lîi khi c¸c
næ bom gÇn ®©y ë Nam Kú vµ ë B¾c Kú. Than «i! §ã lµ quan hÖ quèc tÕ ®îc më réng vµ t¨ng cêng. MÆt kh¸c, lµ phi
nh÷ng cuéc ph¶n kh¸ng v« hiÖu mµ mçi lÇn ®Òu ®em l¹i lý nÕu nghÜ r»ng hai d©n téc l¸ng giÒng nh d©n téc An Nam
nh÷ng trËn ®µn ¸p ®Ém m¸u, vµ thªm n÷a ®· t¹o cí cho vµ d©n téc NhËt B¶n l¹i cã thÓ cø tån t¹i biÖt lËp ®èi víi
chÝnh quyÒn thÓ theo Nap«lª«ng trong vô chiÕc "m¸y ma nhau. Nhng ngêi NhËt, nhê ë chÝnh phñ kh«n khÐo cña hä,
qu¸i"1), mµ trõ khö mét c¸ch lÞch sù nh÷ng ngêi An Nam cã c¸c ph¬ng tiÖn rÊt ®Çy ®ñ, ®îc trang bÞ tèt ®Ó tiÕn
kh«ng tá vÎ hoan h« thãi ®éc ®o¸n cña nã. Ngêi ta biÕt r»ng hµnh ®Êu tranh kinh tÕ; trong khi ®ã th× ngêi An Nam-
trong chiÕn tranh2), §«ng D¬ng ®· lµ n¬i diÔn ra nh÷ng sù chóng t«i ®· nãi v× sao - l¹i hoµn toµn lµ con sè kh«ng , xÐt
kiÖn ®au lßng, dÉn ®Õn viÖc ban bè thiÕt qu©n luËt, vµ vÒ mÆt tiÕn bé hiÖn ®¹i, so víi c¸c l¸ng giÒng cña hä: ngêi
kÌm theo lµ nh÷ng vô tuyªn ¸n vµ hµnh quyÕt hµng lo¹t. Giê Hoa, ngêi NhËt, ngêi Xiªm vµ c¶ ngêi Ên n÷a. C©u hái ®Æt
ra tõ rµy, lµ ®øng tríc t×nh h×nh míi ®îc t¹o ra bëi nh÷ng
®©y, c¸c nhµ tï khæ sai ë Guyan, ë T©n Calª®«ni, ë C«n
luång du nhËp cña ngêi níc ngoµi, ph¶i ch¨ng ChÝnh phñ
§¶o, v.v. ®Òu ®Çy ¾p tï chÝnh trÞ ngêi b¶n xø. Sóng liªn
Ph¸p tin r»ng ®· ®óng lóc, v× lîi Ých chung, ph¶i gi¶i phãng
thanh vµ m¸y chÐm ®Òu chãng v¸nh buéc nh÷ng ai bíng
d©n b¶n xø vµ gióp ®ì hä b»ng tÊt c¶ c¸c ph¬ng tiÖn m×nh
bØnh, nh÷ng ai ph¶n kh¸ng ph¶i im h¬i lÆng tiÕng.
cã trong tay, ®Ó hä tù chuÈn bÞ cho cuéc c¹nh tranh gay go
Sù c¹nh tranh cña NhËt B¶n mµ hä sÏ ®¶m ®¬ng ®èi víi ngêi NhËt vµ nh÷ng ngêi níc
ngoµi kh¸c?
T×nh h×nh mµ chóng t«i võa míi ph¸c ra mét sè nÐt lín,
NÕu lêi ®¸p cã chiÒu kh¼ng ®Þnh, th× chóng t«i khã hiÓu
cã lÏ sÏ cã thÓ kÐo dµi v« tËn, nÕu cuéc chiÕn tranh - ®·
®¶o lén toµn bé ch©u ¢u - hiÖn nay kh«ng kÐo theo mét sù v× sao c¸c yªu s¸ch cña m×nh, mµ b¸o L'HumanitÐ ®· ®¨ng
x× xµo míi vÒ vÊn ®Ò d©n b¶n xø. Qu¶ vËy, do chiÕn tranh, trong sè ra ngµy 18-6 võa qua, l¹i cã thÓ g©y chÊn ®éng
níc NhËt ®· tranh thñ ®îc, tõ phÝa níc Ph¸p, nh÷ng quyÒn u trong giíi thùc d©n. Chóng t«i biÕt ®Ých x¸c r»ng mét sÜ
tiªn ®Æc biÖt ë §«ng D¬ng. VËy ph¶i thÊy tríc r»ng ngêi quan cao cÊp chØ huy c¸c tËp ®oµn lao c«ng thuéc ®Þa - cã
NhËt sÏ ®Õn lËp nghiÖp ngµy cµng nhiÒu trªn xø nµy vµ sÏ lÏ c¨n cø vµo nh÷ng chØ thÞ nhËn ®îc tõ bªn trªn - ®· h¹ lÖnh
lµm ®ñ mäi nghÒ ë ®©y; kÕt qu¶ lµ d©n b¶n xø sÏ sèng cho tõng trëng tËp ®oµn h·y tÞch thu tÊt c¶ nh÷ng b¶n yªu
cµng khèn ®èn h¬n: bÞ h·m trong c¶nh dèt n¸t bëi chÝnh
s¸ch võa nªu, t×m thÊy ë nh÷ng ngêi lao c«ng An Nam. RÊt
s¸ch ®Çn ®én ho¸, bÞ suy yÕu v× ph¶i chÞu nhiÒu thiÕu
«n hoµ c¶ vÒ néi dung lÉn vÒ h×nh thøc, c¸c nguyÖn väng
thèn, nhiÒu thñ ®o¹n ®Çu ®éc cña Nhµ níc - ng©n khè vµ
c¸c c«ng ty ®Æc nhîng Ðp hä tiªu thô thuèc phiÖn, rîu -, hä sÏ cña chóng t«i nh»m vµo nh÷ng c¶i c¸ch chñ yÕu cho viÖc
gi¶i phãng chóng t«i, vµ nh»m vµo nh÷ng quyÒn tù do mµ
1
) Machine infernale. M¸y ma qu¸i næ cã thÓ g©y tö vong, ®· nÕu kh«ng cã chóng th× con ngêi ngµy nay chØ lµ mét kÎ n«
tõng ®îc bè trÝ ®Ó ¸m s¸t B«nap¸ct¬. May thay, B«nap¸ct¬ tho¸t lÖ khèn n¹n. Kh«ng ai cã thÓ phñ nhËn r»ng nÕu kh«ng cã
n¹n vµ biÕt râ thñ ph¹m. Tuy vËy, «ng khÐo thõa c¬ h¹ lÖnh ®µy c¸c quyÒn tù do Êy, thiÕt yÕu cho viÖc truyÒn b¸ nh÷ng t t-
138 ngêi v« téi, cã hµnh vi kh«ng t¸n thµnh chÝnh s¸ch cña «ng.
2
ëng vµ kiÕn thøc mµ ®êi sèng hiÖn ®¹i ®ßi hái, th× kh«ng
) ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

thÓ tr«ng mong tiÕn hµnh bÊt cø mét c«ng cuéc gi¸o ho¸ Mét s¾c lÖnh cña Hoµng triÒu, c«ng bè ë §«ng Kinh,
nghiªm chØnh nµo c¶. ngµy 19-8-1919, thõa nhËn tù trÞ cho TriÒu Tiªn, vµ tuyªn bè
NGUYÔN ¸I QuèC nh÷ng ngêi TriÒu Tiªn vµ NhËt B¶n vÒ mÆt ph¸p luËt ®Òu
B¸o L'HumanitÐ, b×nh ®¼ng vµ ®Òu ®îc hëng nh÷ng quyÒn h¹n ngang
ngµy 2-8-1919. nhau, kh«ng ph©n biÖt lµ ngêi níc nµo. Chóng ta còng ph¶i
thÊy tríc r»ng nh÷ng ngêi yªu níc TriÒu Tiªn sÏ kh«ng v× thÕ mµ
lÊy lµm tho¶ m·n vµ hä cßn tiÕp tôc ®ßi cho ®îc ®éc lËp hoµn
toµn, bëi v× ph¶i ch¨ng hä ph¶n ®èi ®¹o s¾c lÖnh Êy víi lý do
lµ nã còng nh tÊt c¶ c¸c quy ®Þnh luËt ph¸p kh¸c cã gi¸ trÞ
nhiÒu hay Ýt cßn tuú ë sù thùc hiÖn ra sao n÷a.
Râ rµng lµ chóng t«i kh«ng hÒ ®ãng vai trß ®¸ng khinh
bØ lµm ngêi biÖn hé cho chñ nghÜa ®Õ quèc NhËt, mµ lµ
chóng t«i lªn ¸n nã còng nh lªn ¸n tÊt c¶ c¸c thø chñ nghÜa
§¤NG D¦¥NG Vµ TRIÒU TI£N ®Õ quèc. Chóng t«i còng kh«ng so s¸nh mét c¸ch cô thÓ chi
tiÕt gi÷a chÕ ®é cai trÞ cña NhËt víi chÕ ®é cai trÞ cña
Ph¸p, mÆc dÇu vÒ nhiÒu mÆt, sù so s¸nh Êy còng sÏ lµm lîi
MéT Sù SO S¸NH THó VÞ
cho NhËt B¶n, mµ hiÓn nhiªn níc nµy cha bao giê cã ý ®Þnh
ThÕ giíi sÏ chØ cã nÒn hoµ b×nh cuèi cïng khi tÊt c¶ c¸c ®Çu ®éc ngêi TriÒu Tiªn b»ng c¸ch b¾t buéc hä ph¶i uèng r-
d©n téc tù m×nh tho¶ thuËn víi nhau cïng tiªu diÖt con qu¸i îu vµ hót thuèc phiÖn; nhng ngµy nay, chÝnh phñ §«ng Kinh
vËt ®Õ quèc chñ nghÜa ë kh¾p mäi n¬i mµ hä gÆp nã. ®· tuyªn bè chÝnh thøc gi¶i phãng ngêi TriÒu Tiªn b»ng c¸ch
Trong khi chê ®îi ngµy ®ã, hiÖn nay hä cßn lµ n¹n nh©n cña ®ång ho¸ hä hoµn toµn nh nh÷ng c«ng d©n NhËt B¶n. ThËt
con qu¸i vËt Êy, ®ßi hái mét c¸ch nghiªm kh¾c, nh©n danh ®¸ng buån thay khi thÊy r»ng sau 50 n¨m thèng trÞ mµ
nguyªn t¾c cña d©n téc ®îc quyÒn tù quyÕt vµ hä rÊt xøng nh÷ng ngêi ®¹i diÖn cho níc Céng hoµ Ph¸p ë §«ng D¬ng
®¸ng ®Ó lu ý tiÕng nãi cña hä ph¶i ®îc l¾ng nghe víi t×nh vÉn cø ngoan cè k×m ch©n ngêi b¶n xø trong vßng n« lÖ,
c¶m ®Ëm ®µ trong nh©n d©n c¸c níc ch©u ¢u vµ ch©u Mü. kh«ng cho hä hëng mét chót quyÒn tù do nµo còng nh c¸c
D luËn thÕ giíi ®èi víi c¸c níc ®ang rªn xiÕt díi ¸ch thèng trÞ quyÒn kh¸c theo luËt ph¸p quy ®Þnh, thÕ mµ ë c¸i ®Õ quèc
cña níc ngoµi kh«ng ph¶i kh«ng lµm cho nh÷ng kÎ ®i bãc lét mÆt trêi mäc kia l¹i trÞnh träng tuyªn bè cho c¶ mét d©n téc
c¸c d©n téc lo sî. ChÝnh phñ NhËt B¶n nh×n thÊy tríc hËu ®îc hëng toµn bé c¸c quyÒn
qu¶ ®¸ng buån khi ®· më mét cuéc chinh ph¹t rÊt lín cña chñ c«ng d©n, c¸i d©n téc mµ hä chØ míi thèng trÞ cha ®Çy 15
nghÜa qu©n phiÖt, ®ang thõa nhËn ph¶i c¶i c¸ch chÕ ®é ë n¨m, ®Ó mu cÇu tr¸nh ®îc c¸i tai ho¹ Nga díi triÒu ®¹i Nga
TriÒu Tiªn theo mét tinh thÇn khoan dung. hoµng.
Tù TRÞ ë TRIÒU TI£N Sù NHåI Sä NH÷NG NG¦êI DA VµNG
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Trong nh÷ng n¨m chiÕn tranh, nhiÒu phong trµo quèc gia NÕu ngêi ta lµm mét b¶n thèng kª nh÷ng sù hy sinh b¾t
quan träng ®· næ ra ë TriÒu Tiªn còng nh ë §«ng D¬ng ®Ó buéc cho níc Ph¸p mµ nh©n d©n An Nam ph¶i chÞu ®ùng tõ
lËt ®æ ¸ch thèng trÞ cña ngêi níc ngoµi. Nhng liÒn sau khi ®· khi cã chiÕn tranh, th× ngêi ta sÏ thÊy, vÒ mÆt tµi chÝnh,
dËp t¾t ®îc c¸c phong trµo phiÕn lo¹n, th× chÝnh phñ NhËt nh©n d©n An Nam ®· ph¶i g¸nh v¸c mét phÇn lín, cã ®Õn
B¶n ®· cã ngay biÖn ph¸p xo¸ bá c¸i dÜ v·ng cña nh÷ng biÕn hµng tr¨m hµng ngµn triÖu phr¨ng, do ®ãng gãp tù do hay
cè ®au th¬ng Êy b»ng nh÷ng c¶i c¸ch tiÕn bé vµ t×m c¸ch b¾t buéc, mµ chñ yÕu th× b¾t buéc h¬n lµ tù do; vÒ mÆt
hoµ hîp d©n téc bÞ trÞ víi d©n téc thèng trÞ b»ng c¸ch thõa ®ãng gãp søc ngêi, th× mét nguån nh©n lùc rÎ tiÒn ®· lªn tíi
nhËn hä cã nh÷ng quyÒn ngang nhau theo luËt ph¸p quy
con sè h¬n 100 ngµn ngêi lao ®éng vµ rÊt nhiÒu tiÓu ®oµn
®Þnh. Cßn nh chÝnh phñ thuéc ®Þa Ph¸p th×
lÝnh chiÕn ®Êu, kÎ tríc ngêi sau, hä ®Òu bÞ trng tËp vµ b¾t
vÉn ngoan cè mét c¸ch ng©y th¬ cho r»ng ë §«ng D¬ng nµy
buéc ®a sang Ph¸p hay ®i c¸c n¬i kh¸c, cßn sè ngêi ®i t×nh
muèn rµng buéc nh÷ng ngêi b¶n xø th× chØ cÇn vç vÒ hä
nguyÖn th× kh«ng sao kÓ xiÕt. Trong sè nh÷ng ngêi lao
m·i m·i b»ng nh÷ng bµi diÔn v¨n long träng, nh÷ng luËn
®iÖu tuyªn truyÒn gian ngoan vµ b»ng nh÷ng lêi thÒ ®éng vµ binh lÝnh An Nam Êy, ®· cã hµng mÊy chôc ngµn
nguyÖn trung thµnh mµ nã chØ ®¸ng ngêi ra ®i mµ kh«ng bao giê cßn trë l¹i quª h¬ng ®Êt níc cña
gi¸ ë chç ngêi ta ®Æt vµo ®Êy: trong c¸i xø nµy do thiÕu sãt hä n÷a, chØ v× mét lý do rÊt ®¬n gi¶n lµ hä ®· chÕt. KÎ nµy
hay nãi cho ®óng h¬n, lµ do ý ®Þnh cña chÝnh phñ, nªn ®©u th× chÕt v× bÞ tai n¹n ®i ®êng, v× c«ng viÖc nÆng nhäc
®©u tõ trªn xuèng díi còng ®Òu cã c¸i n¹n tham nhòng mua qu¸ søc, v× cha th¹o nghÒ ë trong c¸c c«ng binh xëng hoÆc
quan b¸n chøc, nh÷ng bän ngêi mua b¸n ®îc b»ng tiÒn th× v× nh÷ng sù hµnh h¹ tµn b¹o trong c¸c tr¹i lÝnh; ngêi kia th×
kh«ng ph¶i lµ nh÷ng thø hµng ho¸ hiÕm. Vµ ®Ó nhåi sä bÞ chÕt trong cuéc chÐm giÕt khæng lå cña ch©u ¢u trªn
nh÷ng ngêi da vµng, chÝnh phñ thuéc ®Þa ®· s½n sµng ®Êt Ph¸p vµ trªn nh÷ng c¸nh ®ång ®Çy bÖnh «n dÞch cña
nh÷ng biÖn ph¸p vµ ph¬ng tiÖn cùc kú m¹nh. c¸c níc vïng Banc¨ng. Trong giê phót nµy, chØ cÇn chóng ta
®i qua miÒn B¾c níc Ph¸p lµ sÏ gÆp ngay hµng ngµn ngêi An
VÒ mÆt b¸o chÝ, xuÊt b¶n b»ng tiÕng ph¬ng §«ng,
Nam xÊu sè ®¬ng ph¶i lµm nh÷ng c«ng viÖc ®µo vµ ®¾p
chÝnh phñ giµnh lÊy c¸i quyÒn h¹n bØ æi chØ cho phÐp xuÊt
®Êt. Hä
b¶n nh÷ng lo¹i nµo ca ngîi m×nh vµ sau khi ®· cã kiÓm
duyÖt råi. ChÝnh phñ lîi dông c¸i ®Æc quyÒn ®éc ®o¸n Êy ch¼ng kh¸c g× nh÷ng ®oµn ngêi n« lÖ tï ®µy thËt sù, chØ
®Ó lËp ra nh÷ng tê b¸o tiÕng An Nam theo ý m×nh ®îc h- cßn thiÕu cã xiÒng xÝch ë ch©n mµ th«i, bëi v× ngêi ta
ëng trî cÊp bÝ mËt cña Nhµ níc vµ chuyªn viÖc lµm qu¶ng c¸o kh«ng sî hä bá trèn.
tuyªn truyÒn cho chÝnh phñ vµ thêng kú viÕt nh÷ng bµi LiÖu níc Ph¸p sÏ lµm ®îc g× ®èi víi §«ng D¬ng ®Ó cã thÓ so
phØnh nÞnh c¸c quan trªn cã thÕ lùc ë thuéc ®Þa. víi lßng hµo hiÖp cña níc NhËt ®èi víi TriÒu Tiªn?
Êy thÕ mµ, ChÝnh phñ §«ng D¬ng l¹i muèn biÕn chÝnh hÖ
thèng nhåi sä nµy thµnh chÕ ®é tù do b¸o chÝ cña ngêi b¶n xø
®Êy! NGUYÔN ¸I QUèC

NH÷NG Sù HY SINH CñA NG¦êI AN NAM TRONG CHIÕN TRANH B¸o Le Populaire,
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

ngµy 4-9-1919. ¤ng Ut¬r©y,


§ang nghØ m¸t xa Pari, m·i tíi h«m nay t«i míi ®îc tin vÒ
c¸c cuéc th¶o luËn cña NghÞ viÖn ngµy 18 th¸ng 9, ë ®ã,
«ng ®· c«ng kÝch t«i kÞch liÖt vµ th« bØ. T«i kh«ng h¬i ®©u
nªu ra ®©y nh÷ng lêi tho¸ m¹ tõ miÖng «ng phun ra, nÕu
kh«ng v× trong khi c«ng kÝch t«i, th× ®ång thêi «ng còng
®· c«ng kÝch tê nhËt b¸o ®¸ng t«n kÝnh ®· réng lîng dµnh
nh÷ng cét b¸o cho bµi viÕt gÇn ®©y cña t«i.
C¸c bµi viÕt cña t«i ®Òu cã ký tªn, vµ t«i ®µng hoµng
®ßi cho riªng m×nh tr¸ch nhiÖm vÒ c¸c bµi b¸o ®ã. ¤ng
hiÓu r»ng mét tê b¸o Ph¸p xøng ®¸ng víi c¸i tªn cña nã ph¶i
tiÕp nhËn mét c¸ch v« t mäi sù thËt, bÊt kÓ tõ phÝa nµo tíi, dï
nh÷ng sù thËt ®ã lµm phËt ý nh÷ng kÎ bÞ v¹ch mÆt. Trong
c¸c bµi viÕt cña m×nh, t«i kh«ng cã nh÷ng gi¶ thiÕt v« c¨n
cø, t«i chØ ®a ra nh÷ng sù viÖc chÝnh x¸c mµ «ng ®Òu biÕt
vµ «ng ®· kh«ng tranh c·i, v× «ng kh«ng thÓ tranh c·i næi.
Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh vËy, kh«ng ph¶i t«i ®Þnh bót
chiÕn víi «ng, t«i chØ muèn nh· nhÆn vµ «n hoµ ®Æt ra cho
«ng vµi c©u hái. T«i sÏ tr¸nh kh«ng næi nãng la lèi chöi rña,
®¸p l¹i sù th« tôc b»ng sù th« tôc, v× nh vËy lµ tù h¹ gi¸
m×nh: kh«ng ph¶i hÔ cø nÐm ®îc bïn lªn ®Þch thñ lµ m×nh
cã lý ®©u.
Tríc hÕt, «ng ®· nãi vµ nh¾c l¹i r»ng t«i bÞ truy n· bªn
§«ng D¬ng v× c¸c ho¹t ®éng chèng Ph¸p. Nµy! Xin «ng h·y
TH¦ GöI ¤NG UT¥R¢Y1) cho t«i biÕt lµ vµo lóc nµo, do toµ ¸n nµo, vµ ho¹t ®éng
chèng Ph¸p ®ã lµ g×?

BIARIT, ngµy 16 th¸ng 10 n¨m 1919 §ã lµ c©u hái ®Çu tiªn. NÕu «ng kh«ng thÓ tr¶ lêi c©u
hái trªn cho tho¶ ®¸ng, nghÜa lµ cã b»ng cø chøng minh, th×
cho phÐp t«i hái «ng rÊt nh· nhÆn r»ng kÎ nµo trong hai ta,
1
) Cã hai b¶n Th göi «ng Ut¬r©y: mét b¶n ®¨ng b¸o Le ngêi vu khèng hay ngêi bÞ vu khèng, xøng ®¸ng víi danh
Populaire, ngµy 14-10-1919; mét b¶n ®Ò ngµy 16-10-1919, lu t¹i hiÖu th»ng khèn n¹n? T«i rÊt muèn chän cho «ng mét tÝnh
Kho lu tr÷ quèc gia Ph¸p. Néi dung c¬ b¶n gièng nhau, nhng b¶n ng÷ ®óng víi ®Æc tÝnh cña «ng mµ kh«ng lµm «ng phËt ý,
®Ò ngµy 16-10-1919 dµi h¬n, phong phó h¬n.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

nhng t«i kh«ng t×m thÊy trong tõ vùng tiÕng Ph¸p nh÷ng tõ ®i theo sè phËn cña nã trong hoµ b×nh, vµ chøng cí hïng hån
nµo kh¸c thËt thÝch ®¸ng ngoµi tõ th»ng nãi l¸o, vµ t«i buéc nhÊt r»ng nã h¹nh phóc, tha c¸c Ngµi, c¸c Ngµi ®· tõng ®îc
ph¶i nãi víi «ng, kh«ng chót thï h»n vµ sî h·i, mµ th¼ng th¾n chøng kiÕn qua nhiÖt t×nh cña ngêi An Nam sang b¶o vÖ níc
vµ mÆt ®èi mÆt, r»ng «ng ®· nãi l¸o, r»ng «ng lµ mét th»ng Ph¸p trong c¬n nguy biÕn"1).
nãi l¸o. ¤ng ®¹i diÖn cho ai. Ph¶i ch¨ng lµ cho hai m¬i triÖu ngêi An
T«i ®o¸n tríc ®îc chiÕn thuËt cña «ng vµ t«i lµm cho nã Nam kh«ng hÒ biÕt ngay c¶ tªn cña «ng, trõ vµi c«ng chøc
mÊt hiÖu lùc ngay tõ ®Çu: «ng ®õng trèn nÊp ®»ng sau th¸i hay vµi tªn xin xá hay lµ cho mét nhóm cö tri cña «ng ë Nam
®é trÞch thîng vµ khinh bØ. Nh©n c¸ch cña «ng vµ cña t«i Kú?
®Òu kh«ng liªn quan g× ®Õn vÊn ®Ò nµy: ®©y chØ lµ viÖc §õng nãi lµ xø §«ng D¬ng bÞ níc Ph¸p ngîc ®·i, mµ ph¶i
x¸c minh sù thËt vµ chØ cã sù thËt mµ th«i. nãi lµ nã bÞ nh÷ng ngêi Ph¸p xÊu sèng b¸m vµo nã ngîc ®·i;
B©y giê t«i nãi thªm: gi¸ nh t«i ®· bÞ truy n· hay bÞ kÕt hai viÖc Êy kh«ng ph¶i lµ mét. ¤ng cã n¾m ®îc sù kh¸c biÖt
¸n ®i n÷a ë bªn §«ng D¬ng vÒ c¸i mµ bän thùc d©n Ph¸p v« ®ã hay kh«ng?
liªm sØ gäi lµ chèng Ph¸p th× t«i còng ch¼ng cã g× ph¶i hæ V× «ng ®· nãi ®Õn tù do vµ hoµ b×nh trong c©u dÉn ë
thÑn, tr¸i l¹i t«i cßn trªn, vËy cho t«i hái «ng r»ng: sau khi so s¸nh víi chÕ ®é b¸o
tù hµo vÒ viÖc ®ã: v× ®èi víi bän thùc d©n, chèng Ph¸p cã chÝ do ®¹o luËt ngµy 29 th¸ng 7 n¨m 1881 quy ®Þnh, liÖu
nghÜa lµ c«ng khai tè c¸o nh÷ng ý ®Þnh v« nh©n ®¹o vµ ngêi ta cßn cã thÓ chèng chÕ ®îc n÷a kh«ng r»ng chÕ ®é
nh÷ng hµnh ®éng chóng kh«ng d¸m thó nhËn, nh÷ng ý b¸o chÝ b¶n xø do s¾c lÖnh ngµy 30 th¸ng 12 n¨m 1918 vµ
®Þnh lµm tæn th¬ng nghiªm träng ®Õn danh tiÕng tèt ®Ñp c¸c ®iÒu kho¶n 214 ®Õn 217 cña LuËt h×nh An Nam míi
ban hµnh (Journal officiel de l'Indochine - Francaise6, sè ngµy
cña níc Ph¸p cao thîng vµ ph¶n l¹i mét c¸ch bØ æi nh÷ng lý t-
1 th¸ng 8 n¨m 1917) kh«ng ph¶i lµ mét chÕ ®é hoµn toµn
ëng cao c¶ vÒ tù do vµ c«ng lý mµ toµn thÕ giíi nh×n nhËn ë
kho¸ miÖng vµ bng bÝt sù thËt vµ v× vËy, nã kh«ng x¸c nhËn
níc Ph¸p. tõ ®Çu ®Õn cuèi nh÷ng ®iÒu t«i ®· nãi vÒ n¹n nhåi sä d©n
V©ng, tha «ng Ut¬r©y, cã nh÷ng lêi kÕt ¸n lµm vÎ vang da vµng trong bµi b¸o cña t«i mµ nh©n ®ã «ng ®· nham
chø kh«ng lµm « nhôc. ¤ng cã nh÷ng vÝ dô vÒ ®iÒu nµy hiÓm c¸o gi¸c tê Le Populaire7 tríc NghÞ viÖn.
trong mäi thêi Xin «ng hiÓu cho r»ng, t«i kh«ng lµm c¸i viÖc c·i nhau víi
®¹i vµ ë mäi níc, «ng cã thÓ t×m ®îc dÔ dµng nh÷ng vÝ dô «ng vÒ ng«n tõ: t«i ®a «ng trë vÒ víi c¸c v¨n b¶n. ¤ng nhåi
®ã ngay trong lÞch sö níc Ph¸p. Nh÷ng ho¹t ®éng chèng sä d©n da vµng chóng t«i, nh bän §øc ®· tõng cè nhåi sä
Ph¸p! Kh«ng ai m¾c lõa n÷a ®©u! §· ®Õn lóc ph¶i kiÕm nh÷ng ngêi da tr¾ng trong vïng ¸c®en1) nhng v« hiÖu vµ xin
nh÷ng lý do kh¸c th«i!... «ng nhí cho r»ng, trong sè céng t¸c viªn cña chóng, cã mét

¤ng l¹i nãi tiÕp r»ng: "Víi t c¸ch ®¹i biÓu §«ng D¬ng, t«i 1
) ChØ nh÷ng ngêi ViÖt Nam bÞ b¾t ®i lÝnh chiÕn vµ lÝnh thî
kh«ng thÓ chÊp nhËn trong NghÞ viÖn nµy d luËn cho r»ng sang Ph¸p vµ mét sè thuéc ®Þa cña Ph¸p, tham gia ChiÕn tranh thÕ
xø §«ng D¬ng bÞ níc Ph¸p ngîc ®·i vµ ngêi An Nam kh«ng ®- giíi thø nhÊt.
îc hëng mäi quyÒn tù do phï hîp víi sù ph¸t triÓn chÝnh trÞ 1
) Tªn mét quËn ë miÒn §«ng B¾c níc Ph¸p, bÞ §øc chiÕm trong
cña ®¹i chóng. §«ng D¬ng díi sù che chë cña níc Ph¸p ®ang
ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

trong sè c¸c b¹n ®ång nghiÖp cò cña «ng ë c¸c c¬ quan d©n kh«ng biÕt.
sù c¸c thuéc ®Þa, anh ta lµ häc trß ®îc cÊp b»ng cña Trêng ¤ng h·y tØnh ngé ®i, «ng Anbe Xar« ®èi víi t«i kh«ng xa
Thuéc ®Þa. ¸i chµ! ¤ng thÝch viÖn dÉn c¸c ho¹t ®éng chèng l¹ g×. Gi÷a c¸c ý kiÕn cña «ng vµ cña «ng Anbe Xar« cã c¶
Ph¸p! Th× ®Êy, v¶ l¹i lµ nh÷ng thø chÝnh cèng. kho¶ng c¸ch cña hai ®èi cùc. Trong d©n chóng An Nam, ngêi
Kh«n ngoan h¬n lµ «ng h·y im ®i, ®õng nãi vÒ viÖc sö ta ®ån r»ng «ng dßm ngã c¸i ghÕ toµn quyÒn §«ng D¬ng vµ
dông ngêi An Nam trªn ®Êt Ph¸p. Ph¶i ch¨ng khi ChÝnh phñ hä run sî khi nghÜ ®Õn tai ho¹ mµ ChÝnh phñ "mÉu quèc" sÏ
tham kh¶o ý kiÕn cña tíng Penn¬canh vµ mét tíng kh¸c vÒ g©y ra mét c¸ch v« ý thøc cho d©n An Nam nÕu cö «ng lµm
vÊn ®Ò nµy th× «ng ®· kiªn quyÕt chèng l¹i viÖc thi hµnh ngêi kÕ vÞ «ng Anbe Xar«.
b¶n dù ¸n, cho r»ng dù ¸n kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc, r»ng bªn
®ã kh«ng ®ñ lÝnh An Nam ®Ó b¶o vÖ §«ng D¬ng, v©n v©n T«i ®· cã ý kiÕn vÒ chÝnh s¸ch cai trÞ cña «ng Xar« khi
vµ v©n v©n... ¤ng sî ®ång bµo t«i, trong thêi gian ë Ph¸p, t«i tuyªn bè hoµn toµn ñng hé nh÷ng lêi ph¸t ng«n cña vÞ
kh«ng khái kh«ng so s¸nh th¸i ®é kiªu c¨ng cña nh÷ng ngêi nghÞ sÜ x· héi ®¸ng kÝnh Mariuýt Mutª ®îc tÊt c¶ ®ång bµo
Ph¸p ë §«ng D¬ng víi sù nh· nhÆn tuyÖt vêi vµ phÐp lÞch sù t«i rÊt yªu mÕn vµ kÝnh träng: yªu mÕn vµ kÝnh träng chØ
cao quý cña nh÷ng ngêi Ph¸p ch©n chÝnh trªn ®Êt Ph¸p. Uy v× «ng ta bªnh vùc sù nghiÖp chung cña níc chóng t«i, «ng
thÕ cña bän thùc d©n tríc ®·, sau ®ã míi ®Õn Tæ quèc, cã ta kh«ng cã vµ kh«ng bao giê nh «ng, cø muèn cã nh÷ng
ph¶i vËy kh«ng? quan hÖ víi chÝnh quyÒn thuéc ®Þa ®· cho phÐp «ng cã thÓ
Cßn vÒ vÊn ®Ò hoµ b×nh, t«i bá qua cho «ng rÊt nhiÒu mua chuéc vµi c«ng chøc vµ vµi tªn An Nam quen thãi xin xá,
sù viÖc kh¸c, vµ kh«ng ph¶i lµ nh÷ng viÖc nhá ®©u, t«i chØ b»ng nh÷ng ©n huÖ nhá män.
xin hái: liÖu «ng cã thÓ phñ nhËn hai sù viÖc lín x¶y ra trong Sau nh÷ng v¨n b¶n vµ sù kiÖn cô thÓ t«i nªu ra ë trªn,
chiÕn tranh kh«ng ? §ã lµ mu toan næi dËy cña Duy T©n, sau liÖu «ng cã cßn tiÕp tôc kh¨ng kh¨ng r»ng c¸c c«ng d©n
®ã, «ng vua khèn khæ mÊt níc bÞ ®µy ra ®¶o Rªuyni«ng8, Mutª vµ L«ngghª ®· nãi nh÷ng ®iÒu sai tr¸i n÷a hay th«i?
vµ viÖc ngêi An Nam chiÕm tØnh Th¸i Nguyªn9. ¤ng b¶o xø
Xin chµo «ng.
§«ng D¬ng ®ang ®i theo sè phËn cña nã mét c¸ch yªn æn.
Ph¶i ch¨ng «ng kh«ng nh×n thÊy r»ng, ngay trong c¸i cung
®iÖn HuÕ cò kü vµ tèi t¨m, mµ cuéc sèng tï h·m, trôy l¹c ®· NGUYÔN ¸I QUèC
nhÊn ch×m nh÷ng ngêi sèng trong ®ã vµo sù nhu nhîc, ®Õn Tµi liÖu ®¸nh m¸y,
nçi hä döng dng tríc mäi viÖc diÔn ra bªn ngoµi, còng tiÕng Ph¸p.
kh«ng ph¶i kh«ng cã ý ®Þnh híng sè phËn ®Êt níc theo c¸ch B¶n chôp lu t¹i
kh¸c mµ «ng ch¼ng thÝch. §iÒu ®ã chøng tá r»ng, ngêi ta ®· ViÖn Hå ChÝ Minh.
ch¸n ngÊy nh÷ng cung c¸ch tµn b¹o mµ «ng lµ kÎ biÖn hé.
¤ng ®· viÖn dÉn «ng Anbe Xar« vµ tÊt c¶ nh÷ng ngêi An
Nam suèt ba m¬i n¨m nay ®· nu«i sèng «ng nh mét con mät
ng©n s¸ch b»ng nh÷ng kho¶n thuÕ do hä ®ãng gãp, mµ «ng
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Ph¸p. B¶o hé cã nghÜa lµ che chë. Níc Ph¸p ®ang ®Ó cho


hµng
triÖu anh em chóng ta chÕt ®ãi, trong khi ®ã hµng ngh×n
ngêi kh¸c bÞ ®a sang TiÓu ¸ lµm bia ®ì ®¹n.
Ngêi ta che chë cho chóng ta nh vËy ®ã!

ë §¤NG D¦¥NG NGUYÔN ¸I QUèC

B¸o L'HumanitÐ,
Chóng t«i võa nhËn ®îc bøc th sau ®©y mµ kh«ng cÇn ngµy 4-11-1920.
nhÊn m¹nh ®iÒu lîi h¹i trong ®ã.
ë ®©y (H¶i Phßng) còng cã nh÷ng cuéc b·i c«ng cña
thuû thñ. Ch¼ng h¹n nh ngµy thø n¨m (15-8), hai chiÕc tµu
biÓn nhæ neo ®Ó chë mét sè lín lÝnh khè ®á An Nam ®i
Xyri.
Nhng thuû thñ kh«ng chÞu ®i, v× ngêi ta kh«ng chÞu
ph¸t l¬ng cho hä b»ng tiÒn §«ng D¬ng. Theo gi¸ thÞ trêng,
mét ®ång §«ng D¬ng b»ng 10 phr¨ng, chø kh«ng ph¶i 2
phr¨ng 50. ThÕ mµ c¸c c«ng ty hµng h¶i l¹i lµm mét viÖc hµ
l¹m tr¾ng trîn lµ ®Þnh tr¶ l¬ng cho thuû thñ b»ng phr¨ng,
chø kh«ng tr¶ b»ng tiÒn §«ng D¬ng nh ®· tr¶ cho c«ng chøc.
ThÕ lµ ngêi ta liÒn xua tÊt c¶ mäi ngêi ë díi tµu lªn, råi
lËp tøc b¾t hÕt c¸c thuû thñ. Râ rµng lµ thuû thñ BiÓn Vµng
ch¼ng cã g× ph¶i so b× víi thuû thñ BiÓn §en.
Chóng t«i cùc lùc ph¶n ®èi viÖc ®a lÝnh An Nam sang
Xyri. Ph¶i ch¨ng c¸c nhµ cÇm quyÒn cÊp cao cho r»ng bao
nhiªu anh em da vµng xÊu sè cña chóng t«i bÞ giÕt h¹i trªn
c¸c chiÕn trêng tõ n¨m 1914 ®Õn n¨m 1918, trong cuéc
chiÕn tranh "v× v¨n minh vµ c«ng lý" vÉn cha ®ñ sao?
ë §«ng D¬ng, chóng ta ®ang sèng díi sù "b¶o hé" cña níc
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

hä kh«ng cã nh÷ng sù b¶o ®¶m nh ngêi ch©u ¢u hoÆc cã


quèc tÞch ch©u ¢u. Chóng t«i kh«ng cã quyÒn tù do b¸o chÝ
vµ tù do ng«n luËn, ngay c¶ quyÒn tù do héI
häp vµ lËp héi còng kh«ng cã. Chóng t«i kh«ng cã quyÒn c
tró vµ du lÞch ra níc ngoµi; chóng t«i ph¶i sèng trong c¶nh
ngu dèt tèi t¨m v× chóng t«i kh«ng cã quyÒn tù do häc tËp. ë
§«ng D¬ng, bän thùc d©n t×m mäi c¸ch ®Ó ®Çu ®éc chóng
t«i b»ng thuèc phiÖn vµ lµm cho chóng t«i ®Çn ®én b»ng r-
LêI PH¸T BIÓU T¹I §¹I HéI TOµN QuèC îu. Ngêi ta ®· lµm chÕt hµng ngh×n ngêi An Nam vµ tµn s¸t
LÇN THø XVIII §¶NG X· HéI PH¸P10 hµng ngh×n ngêi kh¸c ®Ó b¶o vÖ nh÷ng lîi Ých kh«ng ph¶i
cña chÝnh hä.
Tha c¸c ®ång chÝ, h¬n hai m¬i triÖu d©n An Nam, b»ng
Chñ tÞch1): §«ng D¬ng cã ý kiÕn. (Vç tay).
h¬n nöa sè d©n níc Ph¸p, ®· bÞ ®èi xö nh vËy. Êy thÕ mµ hä
§¹i biÓu §«ng D¬ng2): Tha c¸c ®ång chÝ, lÏ ra h«m nay,
l¹i lµ nh÷ng ngêi ®îc níc Ph¸p b¶o hé! (Vç tay). §¶ng X· héi
t«i ®Õn ®©y lµ ®Ó cïng víi c¸c ®ång chÝ gãp phÇn vµo sù
cÇn ph¶i ho¹t ®éng mét c¸ch thiÕt thùc ®Ó ñng hé nh÷ng
nghiÖp c¸ch m¹ng thÕ giíi, nhng víi mét nçi ®au buån s©u
ngêi b¶n xø bÞ ¸p bøc. (Hoan h«).
s¾c, t«i ®Õn ®©y víi t c¸ch lµ ®¶ng viªn x· héi, ®Ó ph¶n
kh¸ng nh÷ng téi ¸c ghª tëm trªn quª h¬ng t«i. (Tèt l¾m!). C¸c Gi¨ng L«ngghª: T«i ®· ph¸t biÓu ý kiÕn ®Ó b¶o vÖ
®ång chÝ ®Òu biÕt r»ng chñ nghÜa t b¶n Ph¸p ®· vµo §«ng nh÷ng ngêi b¶n xø.
D¬ng tõ nöa thÕ kû nay; v× lîi Ých cña nã, nã ®· dïng lìi lª
§¹i biÓu §«ng D¬ng: Ngay khi t«i b¾t ®Çu nãi, t«i ®·
®Ó chinh phôc ®Êt níc chóng t«i. Tõ ®ã, chóng t«i kh«ng
yªu cÇu mäi ngêi tuyÖt ®èi im lÆng. (NhiÒu tiÕng cêi). §¶ng
nh÷ng bÞ ¸p bøc vµ bãc lét mét c¸ch nhôc nh·, mµ cßn bÞ
hµnh h¹ vµ ®Çu ®éc mét c¸ch thª th¶m. T«i xin nhÊn m¹nh ph¶i tuyªn truyÒn chñ nghÜa x· héi trong tÊt c¶ c¸c níc thuéc
tõ "®Çu ®éc" b»ng thuèc phiÖn, b»ng rîu, v.v.. Trong vµi ®Þa. Chóng t«i thÊy r»ng viÖc §¶ng X· héi gia nhËp Quèc tÕ
phót, t«i kh«ng thÓ v¹ch ®îc hÕt nh÷ng sù tµn b¹o mµ bän t thø ba cã nghÜa lµ §¶ng høa mét c¸ch cô thÓ r»ng tõ nay
b¶n ¨n cíp ®· g©y ra ë §«ng D¬ng. Nhµ tï nhiÒu h¬n trêng §¶ng sÏ ®¸nh gi¸ ®óng tÇm quan träng cña vÊn ®Ò thuéc
häc, lóc nµo còng më cöa vµ chËt nÝch ngêi. BÊt kú ngêi b¶n ®Þa. Chóng t«i rÊt sung síng khi nghe tin thµnh lËp mét
xø nµo cã t tëng x· héi chñ nghÜa còng ®Òu bÞ b¾t vµ ®«i ®oµn ®¹i biÓu thêng trùc nghiªn cøu vÒ B¾c Phi, vµ mai
khi bÞ giÕt mµ kh«ng cÇn xÐt xö. C¸i gäi lµ c«ng lý §«ng D- ®©y, chóng t«i sÏ vui mõng nÕu §¶ng ph¸i mét ®ång chÝ
¬ng lµ thÕ ®Êy! ë xø ®ã, ngêi An Nam bÞ ph©n biÖt ®èi xö, cña §¶ng ®Ó nghiªn cøu t¹i chç nh÷ng vÊn ®Ò ë §«ng D¬ng
vµ ®Ò xuÊt nh÷ng ho¹t ®éng cÇn ph¶i tiÕn hµnh.
1
) Chñ tÞch phiªn häp buæi chiÒu ngµy 26-12-1920 lµ £min
Gu®¬. Mét ®¹i biÓu: Víi ®ång chÝ ¡ngve Pasa?...
2) §¹i biÓu §«ng D¬ng lµ NguyÔn ¸i Quèc.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

§¹i biÓu §«ng D¬ng: Im ®i! Ph¸i nghÞ viÖn. (Vç tay).
Chñ tÞch: B©y giê, tÊt c¶ c¸c ®¹i biÓu ph¶i im! KÓ c¶
nh÷ng ®¹i biÓu kh«ng thuéc ph¸i nghÞ viÖn!
§¹i biÓu §«ng D¬ng: Nh©n danh toµn thÓ loµi ngêi,
nh©n danh tÊt c¶ c¸c ®¶ng viªn x· héi, c¶ ph¸i h÷u lÉn ph¸i
t¶, chóng t«i kªu gäi: C¸c ®ång chÝ, h·y cøu chóng t«i! (Vç
tay).
Chñ tÞch: Qua nh÷ng lo¹t vç tay t¸n thµnh, ®¹i biÓu
§«ng D¬ng cã thÓ thÊy r»ng toµn thÓ §¶ng X· héi ®Òu ®øng
vÒ phÝa ®ång chÝ ®Ó ph¶n ®èi nh÷ng téi ¸c cña giai cÊp t
s¶n.

TrÝch Biªn b¶n tèc ký §¹i héi


toµn quèc lÇn thø XVIII §¶ng
X· héi Ph¸p, tiÕng Ph¸p,
Pari, 1921, tr.133-135.

10 TR¦êNG HäC, 1500 §¹I Lý R¦îU

KÎ §ÇU §éC NG¦êI B¶N Xø

¤ng Xar« tèt bông, Bé trëng cÊp tiÕn Bé Thuéc ®Þa, c¸i
ngêi bè th©n yªu cña d©n b¶n xø («ng ta nãi thÕ), ©u yÕm
ngêi An Nam vµ ®îc hä quý träng.
§Ó truyÒn thô nÒn v¨n minh cña Ph¸p mµ «ng ta lµ t¸c
nh©n chÝnh, «ng ta kh«ng lïi bíc tríc mét c¸i g× hÕt, kÓ c¶
nh÷ng hµnh vi hÌn h¹ vµ nh÷ng téi ¸c. §©y lµ mét b»ng
chøng: mét l¸ th mµ víi c¬ng vÞ Toµn quyÒn §«ng D¬ng vµ
®Ó cho phång tói cña nh÷ng tªn kÎ cíp ë thuéc ®Þa vµ tói
«ng ta, «ng ta göi cho c¸c viªn chøc cÊp díi:
"KÝnh göi «ng c«ng sø,
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

"T«i tr©n träng yªu cÇu «ng hÕt søc gióp ®ì Nha th¬ng B¸o La Vie OuvriÌre,
chÝnh ®Æt thªm ®¹i lý thuèc phiÖn vµ rîu, theo chØ thÞ cña sè 100, ngµy 1-4-1921.
«ng tæng gi¸m ®èc Nha th¬ng chÝnh §«ng D¬ng.
"§Ó c«ng viÖc tiÕn hµnh cã kÕt qu¶, t«i xin göi «ng mét
b¶n danh s¸ch nh÷ng ®¹i lý cÇn ®Æt trong c¸c x· ®· kª tªn;
tíi nay phÇn ®«ng c¸c x· nµy vÉn hoµn toµn cha cã rîu vµ
thuèc phiÖn.
"Th«ng qua c¸c quan vµ c¸c x· trëng Cao Miªn, «ng cã thÓ
dïng ¶nh hëng lín cña «ng ®Ó lµm cho mét sè tiÓu th¬ng ng-
êi b¶n xø thÊy r»ng bu«n thªm rîu vµ thuèc phiÖn lµ rÊt cã lîi.
"VÒ phÇn chóng t«i th× nh÷ng viªn chøc lu ®éng trong
lóc ®i
kinh lý còng t×m c¸ch ®Æt ®¹i lý, trõ khi nÕu «ng c«ng sø
muèn hä chê «ng vËn ®éng c¸c quan chøc ®Þa ph¬ng tríc
®·, th× hä ph¶i chê. Trong trêng hîp Êy, t«i xin «ng vui lßng
b¸o c¸o cho t«i biÕt.
"Chóng ta chØ cã thÓ ®¹t ®îc kÕt qu¶ mü m·n, nÕu
chóng ta ®ång lßng phèi hîp chÆt chÏ vµ liªn tôc, v× lîi Ých
tèi ®a cña c«ng khè.

Ký tªn: Anbe Xar«"

Lóc ®ã cã mét ngh×n n¨m tr¨m ty rîu vµ thuèc phiÖn cho


§¤NG D¦¥NG
mét ngh×n lµng trong khi chØ cã mêi trêng häc còng cho bÊy
nhiªu lµng. Ngay c¶ tríc bøc th næi danh ®ã, ngêi ta ®· cho
12 triÖu ngêi b¶n xø - kÓ c¶ ®µn bµ vµ trÎ con - nèc 23 ®Õn Tuy r»ng Quèc tÕ Céng s¶n ®· lµm cho vÊn ®Ò thuéc
24 triÖu lÝt rîu mçi n¨m. ®Þa cã ®îc tÇm quan träng xøng ®¸ng víi nã b»ng c¸ch coi
Lêi b×nh luËn nµo còng lµ thõa. nã lµ thuéc vÒ nh÷ng vÊn ®Ò thêi sù khÈn tr¬ng nhÊt, nhng
trong thùc tiÔn, c¸c ban thuéc ®Þa ë c¸c cêng quèc thùc
NGUYÔN ¸I QUèC d©n, cho ®Õn nay, vÉn cha quan t©m ®Õn vÊn ®Ò nµy,
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

thËm chÝ c¸c ban nµy còng cha xem xÐt vÊn ®Ò mét c¸ch sèng, cµng kh«ng thÓ lµm tª liÖt t tëng c¸ch m¹ng cña ngêi
nghiªm tóc! §«ng D¬ng. Luång giã tõ níc Nga thî thuyÒn, tõ Trung Quèc
c¸ch m¹ng hoÆc tõ Ên §é chiÕn ®Êu ®ang thæi ®Õn gi¶i
Sù kh«ng ho¹t ®éng nµy thËt ®¸ng ng¹c nhiªn, nhÊt lµ
®éc cho ngêi §«ng D¬ng. Ngêi §«ng D¬ng
khi kh«ng cßn sù tranh c·i néi bé trong ®¶ng ®· ®îc thanh
trõ, vµ ®¸ng ng¹c nhiªn khi vÊn ®Ò tuyÓn mé ngêi thuéc kh«ng ®îc häc, ®óng thÕ, b»ng s¸ch vë vµ b»ng diÔn v¨n,
nhng ngêi §«ng D¬ng nhËn sù gi¸o dôc b»ng c¸ch kh¸c. §au
®Þa l¹i ®îc chñ nghÜa t b¶n vµ chñ nghÜa ®Õ quèc cña
khæ, nghÌo ®ãi vµ sù ®µn ¸p tµn b¹o lµ nh÷ng ngêi thÇy duy
chÝnh quèc nghiªn cøu r¸o riÕt. Sù kh«ng ho¹t ®éng nµy cã lÏ
nhÊt cña
do c¸c ®ång chÝ chóng ta kh«ng hiÓu biÕt t×nh h×nh chÝnh
x¸c cña nh÷ng xø bÞ ¸p bøc. Do vËy, t«i thÊy cã Ých, nÕu hä. NÕu nh÷ng ngêi x· héi chñ nghÜa l¬ lµ viÖc gi¸o dôc, th×
ph¸c ho¹ ng¾n gän ë ®©y t×nh h×nh cña mét trong nh÷ng giai cÊp t s¶n thùc d©n vµ b¶n xø - bän quan l¹i - cø phô
tr¸ch gi¸o dôc b»ng ph¬ng ph¸p cña chóng. Ngêi §«ng D¬ng
thuéc ®Þa lín nhÊt cña níc Ph¸p, lµ §«ng D¬ng.
tiÕn bé mét c¸ch rÊt mµu nhiÖm vµ khi thêi c¬ cho phÐp hä
Nãi r»ng §«ng D¬ng gåm hai m¬i triÖu ngêi bÞ bãc lét, sÏ biÕt tá ra xøng ®¸ng víi nh÷ng ngêi thÇy cña hä. §»ng sau
hiÖn nay ®· chÝn muåi cho mét cuéc c¸ch m¹ng lµ sai, nhng sù phôc tïng tiªu cùc, ngêi §«ng D¬ng giÊu mét c¸i g× ®ang
nãi r»ng §«ng D¬ng kh«ng muèn c¸ch m¹ng vµ b»ng lßng víi s«i sôc, ®ang gµo thÐt vµ sÏ bïng næ mét c¸ch ghª gím, khi
chÕ ®é b©y giê nh c¸c «ng chñ cña chóng ta thêng vÉn thêi c¬ ®Õn. Bé phËn u tó cã nhiÖm vô ph¶i thóc ®Èy cho
nghÜ nh thÕ, th× l¹i cµng sai h¬n n÷a. Sù thËt lµ ngêi §«ng thêi c¬ ®ã mau ®Õn.
D¬ng kh«ng cã mét ph¬ng tiÖn hµnh ®éng vµ häc tËp nµo Sù tµn b¹o cña chñ nghÜa t b¶n ®· chuÈn bÞ ®Êt råi: Chñ
hÕt. B¸o chÝ, héi häp, lËp héi, ®i l¹i ®Òu bÞ cÊm... ViÖc cã nghÜa x· héi chØ cßn ph¶i lµm c¸i viÖc lµ gieo h¹t gièng cña
nh÷ng b¸o hoÆc t¹p chÝ mang t tëng tiÕn bé mét chót hoÆc c«ng cuéc gi¶i phãng n÷a th«i.
cã mét tê b¸o cña giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p lµ mét téi nÆng. NGUYÔN ¸I QUèC
Rîu cån vµ thuèc phiÖn cïng b¸o chÝ ph¶n ®éng cña bän T¹p chÝ La Revue Communiste,
cÇm quyÒn bæ sung cho c¸i c«ng cuéc ngu d©n cña chÝnh sè 14, th¸ng 4-1921.
phñ. M¸y chÐm vµ nhµ tï lµm nèt phÇn cßn l¹i.
BÞ ®Çu ®éc c¶ vÒ tinh thÇn lÉn vÒ thÓ x¸c, bÞ bÞt måm
vµ bÞ giam h·m, ngêi ta cã thÓ tëng r»ng c¸i bÇy ngêi Êy cø
m·i m·i bÞ dïng lµm ®å ®Ó tÕ c¸i «ng thÇn t b¶n, r»ng bÇy
ngêi ®ã kh«ng sèng n÷a, kh«ng suy nghÜ n÷a vµ lµ v« dông
trong viÖc c¶i t¹o x· héi. Kh«ng: ngêi §«ng D¬ng kh«ng chÕt,
ngêi §«ng D¬ng vÉn sèng, sèng m·i m·i. Sù ®Çu ®éc cã hÖ
thèng cña bän t b¶n thùc d©n kh«ng thÓ lµm tª liÖt søc
NH÷NG KÎ B¹I TRËN ë §¤NG D¦¥NG
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Trong thêi gian chiÕn tranh võa qua, cuéc chiÕn tranh cßn ®îc nhåi nhÐt vµo tai nh÷ng bµi diÔn v¨n hay ho vµ
v× chÝnh nghÜa vµ c«ng lý ®Ó cho c¸c d©n téc giµnh nh÷ng lêi høa tèt ®Ñp ®îc ngµi ban cho mét c¸ch h÷u ¸i;
quyÒn tù quyÕt, nh÷ng ngêi An Nam l¹i buéc ph¶i t×nh kh«ng cã ngµi.... Nhng h·y cho qua vµ quay trë l¹i bµi diÔn
nguyÖn sang b¶o vÖ níc MÑ (?). BÊy giê ngêi ta nãi víi hä nh v¨n cña ngµi.
®· nãi víi ngêi Ph¸p: "Bän b«s¬1) sÏ tr¶ c«ng!". Ngµi cßn nãi: "T«i tin r»ng trong mét thêi gian kh«ng xa
Tuy nhiªn, giê ®©y hai n¨m sau chiÕn tranh, níc MÑ bÞ n÷a, xø §«ng D¬ng sÏ kh«ng tiªu mÊt mét ®ång xu nµo n÷a
m¾c nî mét c¸ch th¾ng lîi, nh÷ng khu nhµ nghØ m¸t ®¾t cña chÝnh quèc vµ nã sÏ tù hµo vµ h¹nh phóc ®îc ®em l¹i sù
tiÒn cña c¸c quan chøc cao cÊp cña Nhµ níc kh«ng ®em l¹i ®ãng gãp cña m×nh".
®îc bæng léc bao nhiªu, vµ bän b«s¬ vÉn kh«ng tr¶ g×. BÊy NhÊt ®Þnh thÕ, ®Õn thêi kú ®ã, kh«ng cßn xa l¾m, nh
giê, níc MÑ b¶o hé ©u yÕm quay vÒ nh÷ng ®øa con nu«i ngµi nãi, giai cÊp v« s¶n chÝnh quèc sÏ lµm nhiÖm vô cña
cña m×nh vµ nãi mét c¸ch ©u yÕm h¬n n÷a: "V× bän §øc m×nh: hä sÏ tèng cæ tÊt c¶ bän ¨n b¸m ra khái cöa; sau khi
lËt läng kh«ng muèn tr¶, vËy th× c¸c con, nh÷ng kÎ lao ®éng ®· gi¶i phãng m×nh, hä sÏ gi¶i phãng nh÷ng ngêi anh em ë
An Nam, h·y tr¶ thay cho chóng". §«ng D¬ng; ®îc gi¶i phãng khái ¸ch ®Õ quèc chñ nghÜa,
Nhng h·y nghe lêi nãi cña «ng Xar« tèt bông, trong mét nh©n d©n §«ng D¬ng nhÊt ®Þnh sÏ tù hµo vµ h¹nh phóc, tù
cuéc tranh luËn vÒ ng©n s¸ch thuéc ®Þa, vÞ uû viªn nh©n hµo vµ h¹nh phóc h¬n lµ «ng tëng, ®em l¹i sù ®ãng gãp cña
d©n thuéc ®Þa ®ã ®· tuyªn bè: "Chõng nµo mµ xø §«ng D- m×nh, cïng víi nh÷ng ngêi lao ®éng Ph¸p x©y dùng Tæ quèc
¬ng cßn cã thÓ tù ®¶m ®¬ng mét sè g¸nh nÆng tµi chÝnh chung. Trong khi chê ®îi, h·y cø b¾t nh÷ng ngêi b¹i trËn ë
mµ chÝnh quèc kh«ng g¸nh v¸c næi, xø §«ng D¬ng sÏ g¸nh §«ng D¬ng tr¶ tiÒn. Ngµi h·y khÐo xoay xë theo ph¬ng ph¸p
v¸c, v× dï sao níc Ph¸p, chÝnh quèc, ®· cøu §«ng D¬ng tho¸t D1). NÕu hßm tiÒn cña nh©n d©n rçng, th× cßn cã c¸c l¨ng
khái sù tham lam cña níc §øc". mé cña vua chóa.
Nh©n danh hµng ngh×n ngêi An Nam ®· bá th©y ë níc
Ph¸p trong chiÕn tranh, t«i xin c¸m ¬n «ng, «ng Xar«. H·y tin NGUYÔN ¸I QUèC
ch¾c r»ng chóng t«i biÕt rÊt râ chÝnh chiÕn th¾ng trªn s«ng
B¸o La Vie OuvriÌre,
M¸cn¬ ®· ng¨n c¶n qu©n xung kÝch §øc tiÕn vÒ s«ng Mª
sè 101, ngµy 8-4-1921.
K«ng, ®Ó truyÒn b¸ trªn ruéng ®ång chóng t«i chÕ ®é d·
man cña chñ nghÜa t b¶n vµ chñ nghÜa ®Õ quèc Phæ. NÕu
kh«ng cã ngµi vµ ngêi thay mÆt ®¸ng kÝnh cña chóng t«i,
«ng Ut¬r©y, chóng t«i sÏ mÊt c¸i tù do th©n yªu ®îc say sa
b»ng rîu cån vµ c¸i b×nh ®¼ng quý gi¸ ®îc ®Çu ®éc b»ng
thuèc phiÖn; kh«ng cã ngµi, giai cÊp v« s¶n b¶n xø kh«ng

1 1
) Boches: tªn gäi chÕ giÔu vµ khinh bØ cña ngêi Ph¸p ®èi víi ) D. ViÕt t¾t tõ ch÷ dÐbrouillard, cã nghÜa lµ th¸o v¸t, linh
lÝnh §øc. ho¹t.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

gi¸ qu¸ thÊp tÝnh mÖnh vµ x¬ng m¸u cña nh÷ng kÎ bÞ hä lõa
bÞp, mµ hä tëng r»ng vøt cho mÈu x¬ng thõa ®ã lµ cã thÓ
®ñ ®Òn bï sù mÊt m¸t mét c¼ng tay c¼ng ch©n hay c¸i
tang cña mét ngêi chång.
Chóng t«i tin r»ng nh÷ng th¬ng binh vµ nh÷ng qu¶ phô
sÏ ®¸ tung mãn quµ h«i h¸m ®ã vµ sÏ c«ng phÉn nhæ vµo
mÆt nh÷ng kÎ ®· ®Ò xíng viÖc ®ã; vµ chóng t«i ch¾c ch¾n
QUYÒN CñA NH÷NG NG¦êI LÝNH CHIÕN1) r»ng c¶ thÕ giíi v¨n minh vµ nh÷ng ngêi Ph¸p l¬ng thiÖn sÏ
cïng víi chóng t«i lªn ¸n bän c¸ mËp ë c¸c thuéc ®Þa ®·
kh«ng ngÇn ng¹i ®Çu ®éc c¶ mét chñng téc ®Ó lµm ®Çy tói
"Nh÷ng ngêi lÝnh chiÕn cã quyÒn ®èi víi chóng ta", «ng
tiÒn cña m×nh.
Clªm¨ngx«, ngêi cha cña chiÕn th¾ng ®· nãi nh vËy. "Nh÷ng
ngêi lÝnh chiÕn cã quyÒn ®èi víi chóng ta", nh÷ng ngêi con,
nh÷ng n¹n nh©n An Nam nh¾c l¹i nh vËy. §èi víi «ng NGUYÔN ¸I QUèC
Clªm¨ngx«, nh÷ng ngêi lÝnh chiÕn cã quyÒn thiªng liªng lµ B¸o La Vie OuvriÌre,
chÕt ®i ®Ó b¶o vÖ kÐt s¾t, nh÷ng chiÕc kÐt s¾t lµm b»ng sè 105, ngµy 7-5-1921.
må h«i thî thuyÒn cña hä vµ nhÐt ®Çy b»ng m¸u binh lÝnh
cña hä. §èi víi ngêi An Nam, th× nh÷ng ngêi lÝnh chiÕn - hay
nh÷ng ngêi cßn l¹i trong sè lÝnh chiÕn tríc kia - cã quyÒn
thiªng liªng ®îc bän t b¶n thuéc ®Þa ban cho, lµ duy tr× nÒn
v¨n minh t s¶n, nghÜa lµ ®Çu ®éc ngêi b¶n xø sau khi ®·
giÕt h¹i mét sè lín v× quyÒn lîi cña t b¶n.
Theo b¸o chÝ §«ng D¬ng, c¸c m«n bµi b¸n lÎ thuèc phiÖn
sÏ ®îc cÊp cho nh÷ng qu¶ phô cña binh lÝnh Ph¸p chÕt trËn
vµ th¬ng binh Ph¸p.
Nh vËy, chÝnh phñ thuéc ®Þa ®· lµm mét viÖc mµ ph¹m
hai téi ¸c ph¶n nh©n lo¹i. Mét mÆt, hä thÊy tù m×nh lµm
c«ng viÖc ®Çu ®éc bÈn thØu ®ã cha ®ñ, hä muèn l«i kÐo
thªm nh÷ng n¹n nh©n khèn khæ cña hä trong cuéc chÐm
giÕt huynh ®Ö t¬ng tµn tham gia vµo. MÆt kh¸c, hä ®¸nh

1
) Les poilus: Tªn gäi hµi híc dïng ®Ó chØ lÝnh Ph¸p trong
ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, cã nghÜa lµ "nh÷ng kÎ l«ng l¸".
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

®Çu b»ng sù th«n tÝnh TriÒu Tiªn, tiÕp ®Êy lµ sù tham gia
vµo cuéc chiÕn tranh "v× chÝnh nghÜa".
§Ó ng¨n c¶n níc NhËt trît dµi ®Õn vùc th¼m cña hiÖn t-
îng ph¬ng T©y ho¸ kh«ng thÓ cøu v·n næi, nghÜa lµ ®Ó ph¸
tan chñ nghÜa t b¶n tríc khi nã cã thÓ b¾t rÔ s©u vµo quÇn
®¶o NhËt B¶n, mét ®¶ng x· héi võa ®îc thµnh lËp. Còng nh
tÊt c¶ c¸c chÝnh phñ t s¶n, chÝnh phñ Thiªn hoµng ®· dïng
mäi c¸ch mµ chóng cã thÓ ®Ó chèng l¹i phong trµo ®ã. Còng
nh tÊt c¶ c¸c lùc lîng c«ng nh©n ë ch©u ¢u vµ ch©u Mü,
phong trµo c«ng nh©n NhËt B¶n còng võa thøc tØnh. MÆc dï
sù ®µn ¸p cña chÝnh phñ, phong trµo do §¶ng X· héi NhËt
B¶n l·nh ®¹o vÉn ph¸t triÓn kh¸ nhanh.
C¸c ®¹i héi ®¶ng bÞ cÊm ë c¸c thµnh phè NhËt B¶n,
nh÷ng cuéc ®×nh c«ng, nh÷ng cuéc biÓu t×nh cña d©n
chóng vÉn næ ra.
PHONG TRµO CéNG S¶N QUèC TÕ Trung Quèc, tríc kia vµ hiÖn nay vÉn lµ con bß s÷a cña t
b¶n ¢u, Mü. Nhng sù thµnh lËp chÝnh quyÒn cña nhµ c¸ch
m¹ng T«n DËt Tiªn ë phÝa Nam, ®· høa hÑn víi chóng ta mét
§¤NG D¦¥NG
níc Trung Hoa ®îc tæ chøc l¹i vµ v« s¶n ho¸. Cã thÓ hy väng
mét c¸ch kh«ng qu¸ ®¸ng r»ng, trong mét t¬ng lai gÇn ®©y,
ChÕ ®é céng s¶n cã ¸p dông ®îc ë ch©u ¸ nãi chung vµ hai chÞ em - níc Trung Hoa míi vµ níc Nga c«ng nh©n - sÏ
ë §«ng D¬ng nãi riªng kh«ng? §Êy lµ vÊn ®Ò mµ chóng ta n¾m tay nhau trong t×nh h÷u nghÞ ®Ó tiÕn lªn v× lîi Ých
®ang quan t©m hiÖn nay. cña nÒn d©n chñ vµ nh©n ®¹o.
Muèn hiÓu vÊn ®Ò ®ã, chóng ta ph¶i xem xÐt t×nh B©y giê, chóng ta h·y ®i ®Õn ch©u ¸ ®au khæ.
h×nh hiÖn nay ë lôc ®Þa ch©u ¸ vÒ mÆt lÞch sö vµ ®Þa lý. Níc TriÒu Tiªn nghÌo ®ãi ®ang ë trong tay chñ nghÜa t
Lôc ®Þa réng lín ®ã cã diÖn tÝch 80 lÇn lín h¬n níc Ph¸p b¶n NhËt. Ên §é - xø Ên §é ®«ng d©n vµ giµu cã - bÞ ®Ì
(45.000.000 km2), víi d©n sè gÇn 800 triÖu ngêi, cã mét c¬ nÆng díi ¸ch bän bãc lét ngêi Anh. May sao, ý chÝ gi¶i phãng
cÊu chÝnh trÞ t¬ng ®èi phøc t¹p. ®ang lµm s«i sôc tÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ ¸p bøc ®ã, vµ mét
cuéc cæ ®éng c¸ch m¹ng s«i næi ®ang lay chuyÓn tinh thÇn
Trong tÊt c¶ c¸c níc ch©u ¸, NhËt B¶n lµ níc duy nhÊt Ên §é vµ TriÒu Tiªn. TÊt c¶ mäi ngêi ®Òu chuÈn bÞ mét c¸ch
m¾c ph¶i mét c¸ch trÇm träng nhÊt chøng bÖnh truyÒn tõ tõ nhng kh«n khÐo cho cuéc ®Êu tranh tèi cao vµ gi¶i
nhiÔm lµ chñ nghÜa t b¶n ®Õ quèc. Tõ chiÕn tranh Nga - phãng.
NhËt, chøng bÖnh ®ã diÔn biÕn ngµy cµng nguy kÞch, lóc
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Vµ §«ng D¬ng! Xø §«ng D¬ng bÞ chñ nghÜa t b¶n Ph¸p thiªn h¹ sÏ th¸i b×nh khi thÕ giíi ®¹i ®ång. Ngêi ta kh«ng sî
bãc lét, ®Ó lµm giµu cho mét sè c¸ mËp! Ngêi ta ®a ngêi thiÕu, chØ sî cã kh«ng ®Òu. B×nh ®¼ng sÏ xo¸ bá nghÌo
§«ng D¬ng vµo chç chÕt trong cuéc chÐm giÕt cña bän t b¶n nµn, v.v..
®Ó b¶o vÖ nh÷ng c¸i g× mµ chÝnh hä kh«ng hÒ biÕt. Ngêi
Häc trß cña Khæng Tö lµ M¹nh Tö, tiÕp tôc t tëng cña thÇy
ta ®Çu ®éc hä b»ng rîu cån vµ thuèc phiÖn. Ngêi ta k×m hä
vµ v¹ch ra mét kÕ ho¹ch chi tiÕt ®Ó tæ chøc sù s¶n xuÊt vµ
trong ngu dèt (cø 10 trêng häc th× cã 1.000 ®¹i lý thuèc
tiªu thô. Sù b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn lµnh m¹nh cña trÎ em, sù
phiÖn chÝnh thøc). Ngêi ta bÞa ®Æt ra nh÷ng vô ©m mu
gi¸o dôc vµ lao ®éng cìng bøc ®èi víi ngêi lín, sù lªn ¸n
®Ó cho hä nÕm nh÷ng ©n huÖ cña nÒn v¨n minh t s¶n ë
trªn m¸y chÐm, trong nhµ tï hay ®µy biÖt xø! nghiªm kh¾c thãi ¨n b¸m, sù nghØ ng¬i cña ngêi giµ, kh«ng
cã ®iÒu g× ®Ò ¸n cña «ng kh«ng ®Ò cËp ®Õn. ViÖc thñ
75 ngh×n kil«mÐt vu«ng ®Êt ®ai1), 20 triÖu d©n bÞ bãc
tiªu bÊt b×nh ®¼ng vÒ hëng thô, h¹nh phóc kh«ng ph¶i cho
lét tµn nhÉn trong tay mét nhóm kÎ cíp thùc d©n, ®Êy lµ xø
mét sè ®«ng mµ cho tÊt c¶ mäi ngêi, ®Êy lµ ®êng lèi kinh
§«ng D¬ng hiÖn nay.
tÕ cña vÞ hiÒn triÕt.
B©y giê h·y xÐt nh÷ng lý do lÞch sö cho phÐp chñ nghÜa
Tr¶ lêi mét c©u hái cña vua, «ng ®· nãi th¼ng th¾n:
céng s¶n th©m nhËp dÔ dµng vµo ch©u ¸, dÔ dµng h¬n lµ ë
d©n vi quý, x· t¾c thø chi, qu©n vi khinh.
ch©u ¢u.
VÒ cña c¶i t h÷u, luËt ph¸p An Nam cÊm mua b¸n toµn
Ngêi ch©u ¸ - tuy bÞ ngêi ph¬ng T©y coi lµ l¹c hËu - vÉn
bé ®Êt ®ai. H¬n n÷a, mét phÇn t ®Êt trång trät b¾t buéc
hiÓu râ h¬n hÕt sù cÇn thiÕt ph¶i c¶i c¸ch toµn bé x· héi
ph¶i ®Ó lµm cña chung. Cø ba n¨m ngêi ta chia l¹i ruéng ®Êt
hiÖn t¹i. Vµ ®©y lµ lý do t¹i sao:
®ã. Mçi ngêi d©n trong x· th«n ®îc nhËn mét phÇn. §iÒu ®ã
GÇn 5.000 n¨m tríc ®©y, Hoµng ®Õ (2.679 tríc C.N) ®· ¸p kh«ng hÒ ng¨n c¶n mét sè ngêi trë nªn giµu cã, v× cßn ba
dông chÕ ®é tØnh ®iÒn: «ng chia ®Êt ®ai trång trät theo hai phÇn t ®Êt ®ai kh¸c cã thÓ mua b¸n, nhng nã cã thÓ cøu
®êng däc vµ hai ®êng ngang. Nh vËy sÏ cã chÝn phÇn b»ng
nhiÒu ngêi kh¸c tho¸t khái c¶nh bÇn cïng.
nhau. Ngêi cµy ruéng ®îc lÜnh mçi ngêi mét phÇn trong 8
miÕng, miÕng ë gi÷a tÊt c¶ ®Òu cïng lµm vµ s¶n phÈm ®îc C¸i thiÕu ®èi víi chóng t«i, mµ tr¸ch nhiÖm cña chóng t«i
sö dông vµo viÖc c«ng Ých. Nh÷ng ®êng ph©n giíi ®îc dïng ph¶i nãi lªn ë ®©y ®Ó nh÷ng ®ång chÝ cña chóng ta cã
lµm m¬ng dÉn níc. nhiÖt t×nh truyÒn b¸ chñ nghÜa céng s¶n vµ thùc t©m
muèn gióp ®ì nh÷ng ngêi lao ®éng lËt ®æ ¸ch cña nh÷ng kÎ
TriÒu ®¹i nhµ H¹ (2.205 tríc C.N) ®Æt ra chÕ ®é lao
bãc lét vµ ®i vµo gia ®×nh chung cña giai cÊp v« s¶n quèc
®éng b¾t buéc.
tÕ, ®Ó cho nh÷ng ®ång chÝ ®ã cã thÓ gióp ®ì chóng t«i
Khæng Tö vÜ ®¹i (551 tríc C.N) khëi xíng thuyÕt ®¹i mét c¸ch cã hiÖu qu¶. C¸i mµ chóng t«i thiÕu ®Ó trë thµnh
®ång vµ truyÒn b¸ sù b×nh ®¼ng vÒ tµi s¶n 1). ¤ng tõng nãi: céng s¶n, lµ nh÷ng ®iÒu kiÖn c¬ b¶n nhÊt ®Ó hµnh ®éng:
1
) Sè liÖu nµy cã thÓ do b¸o in nhÇm. DiÖn tÝch §«ng D¬ng ®Ò cao tÇng líp thèng trÞ. ë ®©y nªu l¹i thuyÕt ®¹i ®ång cña
745.000km2. Khæng Tö lµ NguyÔn ¸i Quèc muèn g¾n víi cuéc ®Êu tranh v× sù
1
) B¶n chÊt häc thuyÕt cña Khæng Tö lµ nÆng vÒ §¼ng cÊp, c«ng b»ng vµ b×nh ®¼ng trong x· héi thuéc ®Þa (B.T.).
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Tù do b¸o chÝ §«ng D¬ng lµ mét c« g¸i cng. C« rÊt mùc xøng ®¸ng víi
bµ mÑ Ph¸p quèc. ë bµ mÑ cã c¸i g× th× c« ta còng cã c¸i
Tù do du lÞch
nÊy: nµo chÝnh phñ, nµo nh÷ng b¶o ®¶m, nµo c«ng lý vµ
Tù do d¹y vµ häc còng cã c¶ ©m mu phiÕn lo¹n nho nhá n÷a. Nhng ë ®©y,
Tù do héi häp (tÊt c¶ nh÷ng c¸i nµy ®Òu chóng t«i chØ nãi vÒ hai vÊn ®Ò sau th«i.
bÞ nh÷ng kÎ khai ho¸ thuéc ®Þa ng¨n cÊm chóng t«i mét c¸ch C«ng lý ®îc tîng trng qua h×nh ¶nh mét n÷ thÇn tay
d· man). cÇm c©n vµ tay cÇm kiÕm. Nhng §«ng D¬ng l¹i ë qu¸ xa níc
Ngµy mµ hµng tr¨m triÖu nh©n d©n ch©u ¸ bÞ tµn s¸t Ph¸p, mu«n trïng c¸ch trë, nªn khi n÷ thÇn tíi xø nµy th× c¸n
vµ ¸p bøc thøc tØnh ®Ó g¹t bá sù bãc lét ®ª tiÖn cña mét c©n ®· mÊt th¨ng b»ng, ®Üa c©n ®· ch¶y láng vµ biÕn
bän thùc d©n lßng tham kh«ng ®¸y, hä sÏ h×nh thµnh mét thµnh nh÷ng tÈu thuèc phiÖn vµ nh÷ng chai rîu ty. Trªn tay
lùc lîng khæng lå, vµ trong khi thñ tiªu mét trong nh÷ng n÷ thÇn téi nghiÖp Êy chØ cßn ®éc c¸i kiÕm ®Ó chÐm giÕt.
Bµ ®· chÐm nh÷ng ngêi v« téi vµ còng chØ chÐm cã hä mµ
®iÒu kiÖn tån t¹i cña chñ nghÜa t b¶n lµ chñ nghÜa ®Õ
th«i!
quèc, hä cã thÓ gióp ®ì nh÷ng ngêi anh em m×nh ë ph¬ng
T©y trong nhiÖm vô gi¶i phãng hoµn toµn. Cßn vÒ vô ©m mu th× l¹i lµ mét c©u chuyÖn kh¸c.
ë ®©y, chóng t«i kh«ng nãi vÒ nh÷ng vô ©m mu næi
NGUYÔN ¸I QUèC tiÕng trong n¨m 1908 hay 19162). Lóc ®ã, nhiÒu thÇn d©n
b¶o hé sè ®á cña níc Ph¸p ®· ®îc may m¾n nÕm ®ñ mïi ©n
T¹p chÝ La Revue Communiste, huÖ cña nÒn v¨n minh thùc d©n hiÒn hoµ trªn m¸y chÐm,
sè 15, th¸ng 5-1921. trong nhµ tï hay ë nh÷ng
n¬i bÞ ®a ®i ®Çy. Nh÷ng vô ©m mu Êy ®· qua l©u råi, vµ
b©y giê chØ cßn l¹i nh÷ng nÐt ¶m ®¹m trong trÝ nhí cña ng-
êi d©n b¶n xø ®· hÐo mßn v× ®au khæ.
H·y nãi ®Õn vô ©m mu gÇn ®©y nhÊt. Trong khi ë MÉu
quèc cã mét vô ©m mu b«nsªvÝch næi tiÕng th× ë §«ng D-
¬ng c¸c ngµi thùc d©n còng muèn cã mét vô ©m mu t¬ng
tù vµ ... cuèi cïng c¸c ngµi Êy còng nÆn ra mét vô ©m mu
thËt sù, ch¼ng kh¸c nµo nh trong c©u chuyÖn ngô ng«n con

th¸m Ph¸p, ®Ò ngµy 17-8-1921. VÒ sau, hÇu hÕt bµi nµy ®îc
NguyÔn ¸i Quèc ®a vµo "B¶n ¸n chÕ ®é thùc d©n Ph¸p", ch¬ng VIII
C«ng lý, trõ mét sè c©u ë cuèi bµi.
Vô ¢M M¦U ë §¤NG D¦¥NG1)
2) Phong trµo chèng thuÕ ë Trung Kú, n¨m 1908 vµ vô mu khëi
1
) Bµi nµy dÞch tõ b¶n tiÕng Ph¸p rót trong Kho hå s¬ cña mËt nghÜa ë HuÕ, n¨m 1916.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

nh¸i muèn ph×nh to bông nh con bß1). c«ng v« t cña nÒn C«ng lý nùc cêi nµy. Chóng ta h·y nghe tê
C©u chuyÖn Êy ®· ®îc dùng lªn nh thÕ nµy: Mét ngµi La DÐpªche Coloniale11 lµ tê b¸o gi÷ vai trß v« ®Þch vÒ bµi
quan Ph¸p (quan c«ng sø), mét quan huyÖn vµ mét thÇy lý xÝch ngêi An Nam, nãi: "Toµ ¸n níc Ph¸p võa míi xÐt xö xong
mét vô ¸n. Toµ tha bæng cho mét nöa sè bÞ can, cßn mét nöa
trëng ®îc giao tr¸ch nhiÖm dùng lªn mét vô ©m mu ®óng
sè th× ®îc hëng ¸n nhÑ. Trong vô ¸n nµy, ®Ó cã lý buéc téi,
quy c¸ch. §Ó chuÈn bÞ ra biÓu diÔn, bé ba tí thÇy Êy bÌn tung
ngêi ta ®· tung d luËn rÇm lªn mét c¸ch thiªn t tríc khi xö, vµ
ra c¸i tin: Cã mét ©m mu phiÕn lo¹n ®Þnh lµm næ tan xø
sau ®ã, ngêi ta ®· kÕt ¸n c¸c nhµ nho lµm nh÷ng bµi th¬ tåi
B¾c Kú b»ng 250 qu¶ bom. C«ng viÖc chuÈn bÞ xong xu«i.
ca tông c«ng ®øc cña nÒn Tù do".
Mµn kÞch kÐo lªn. C«ng chóng xóc c¶m m¹nh mÏ vµ d luËn
x«n xao. B¾t bí v©y lïng dån dËp nh ma. HiÖn nay, chóng ta §ã thËt lµ tai v¹ cho nh÷ng ngêi An Nam nµo ca ngîi c«ng
cha biÕt c¸c ngµi c«ng sø, quan huyÖn vµ thÇy lý, mét cùu ®øc cña nÒn Tù do. Ngêi ta ph¹t hä 5 n¨m tï chØ v× cã thÕ
ph¹m ®· ®îc th¨ng chøc vµ ban bæng léc g× cha, nhng nÕu th«i! Tê b¸o Êy viÕt tiÕp: "§óng, ta ph¶i b»ng lßng víi c¸i b¶n ¸n
b©y giê cha ®îc th× råi tÊt nhiªn hä còng sÏ ®îc. Giê ®©y, chÝ c«ng v« t cña c¸c vÞ quan toµ vµ thÈm ph¸n cña chóng ta
chóng t«i nãi tiÕp ®Õn chuyÖn C«ng lý. Ngµy 16 th¸ng 2, Toµ chø!". Vµ tê La DÐpªche Coloniale ®· vui vÎ ®¨ng tin b¶n ¸n chÝ
§¹i h×nh Hµ Néi ®· më phiªn toµ cuèi cïng xö vô ¸n nµy. Trong c«ng v« t vÒ vô ©m mu næi tiÕng Êy ë VÜnh Yªn. Nh÷ng ngêi
qu¸ tr×nh toµ luËn téi, ngêi ta ®îc biÕt r»ng kh«ng hÒ cã An Nam ë Pari, còng nh ®ång bµo ph¬ng xa cña hä tin tëng c¸c
mét tæ chøc c¸ch m¹ng nµo ®· chuÈn bÞ nh÷ng bom ph¸ vÞ quan toµ, hä ®· tuyªn bè c¸c vÞ Êy xÐt xö rÊt c«ng minh vµ
vô ¸n ®îc kÕt thóc mü m·n. Kh«ng ph¶i nh thÕ ®©u, tha «ng
®ã, vµ vô ©m mu Êy chØ lµ mét thñ ®o¹n x¶o quyÖt cña
Puvuècvin, «ng ®· thæi phång mét c¸ch qu¸ ®¸ng ®Êy! §Ó tr¶
bän quan l¹i mong ®îc chÝnh phñ ban thëng bæng léc vµ
lêi, chóng t«i chØ xin nh¾c l¹i ®iÒu mµ «ng ®· viÕt trong phÇn
chøc tíc. Nh vËy, liÖu chóng ta cã thÓ tin tëng r»ng sau vô
®Çu bµi b¸o cña «ng: "Nh÷ng con chã sña, v.v. th«i ®i, hìi
xÐt xö Êy, ngêi ta sÏ tha bæng cho nh÷ng ngêi An Nam
nh÷ng ngêi anh em bÊt h¹nh, c¸c anh em ®· lÇm to råi, c¸c anh
ch¼ng may ®· bÞ bá tï, bÞ tè gi¸c tham gia vô phiÕn lo¹n bÞa
em còng thõa hiÓu r»ng lµm g× cã tù do cho chóng ta mµ l¹i ®i
®Æt Êy kh«ng? Kh«ng ®©u! BÊt cø b»ng gi¸ nµo, ngêi ta
hoan nghªnh víi ca ngîi nã. Nhng, ngêi An Nam chóng t«i ë
còng ph¶i b¶o vÖ uy tÝn cho c¸c quan cai trÞ chø! V× thÕ,
kh¾p mäi n¬i, chóng t«i sÏ kiªn quyÕt ®a sù bÊt c«ng ghª tëm
mµ lÏ ra chØ cÇn phong thëng mét c¸ch b×nh thêng cho
vµ phi lý Êy ra ph¶n ®èi tríc tÊt c¶ mäi ngêi Ph¸p ch©n chÝnh.
nh÷ng
Chóng t«i mong r»ng d luËn níc Ph¸p th«ng c¶m víi nh÷ng nçi
con ngêi s¸ng t¹o ra ©m mu Êy, th× ngêi ta l¹i kÕt téi tï tõ 2 ®au khæ cña c¸c anh em vµ sÏ ®Êu tranh ®ßi cho C«ng lý ®îc
®Õn 5 n¨m 12 ngêi An Nam phÇn lín lµ nhµ nho, vµ trªn tÊm thùc hiÖn".
cæng lín cña nhµ tï kia, ngêi ta thÊy ®Ò rµnh rµnh mÊy ch÷
®¹i tù, cè nhiªn lµ b»ng tiÕng Ph¸p: Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c NGUYÔN ¸I QUèC
¸i. Chao «i! Nùc cêi thay. Vµ c¸c b¸o chÝ xa nay vÉn tù xng lµ Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, lu t¹i
bªnh vùc cho ngêi b¶n xø véi vµng lªn tiÕng ca ngîi c¸i chÝ ViÖn lÞch sö §¶ng.

1
) TruyÖn ngô ng«n cña La Ph«ngten: cã mét con nh¸i thÊy con
bß to h¬n m×nh, liÒn cè ph×nh bông ra cho b»ng con bß, cuèi cïng
vì bông mµ chÕt.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

PHONG TRµO C¸CH M¹NG ë ÊN §é ®Õn khi tê b¸o bÞ ®×nh b¶n vµ chñ nhiÖm bÞ ®i ®µy.
Nh©n tiÖn xin nãi r»ng ë ch©u ¸, ngêi ta quan niÖm sù
ch©n thËt vµ l¬ng t©m nhµ b¸o kh¸c víi ch©u ¢u. Nh÷ng
Cuéc xung ®ét Hy L¹p - Kªman12 hay ®óng h¬n lµ cuéc
nhµ b¸o t s¶n ph¬ng T©y sÏ cêi nÕu chóng ta nãi víi hä r»ng
xung ®ét Anh - Thæ ®ang diÔn ra. C¸c cuéc khëi nghÜa ë
phÇn lín c¸c bµi ë c¸c b¸o x· héi chñ nghÜa nh tê Kªxari,
Malaba13 ®ang ®îc d luËn hÕt søc chó ý. §Õ quèc Anh ®ang
Vihari, v.v. ®Òu viÕt kh«ng lÊy tiÒn vµ ®«i khi c¶ biªn tËp
ph¶i chèng ®ì kh¾p n¬i. Nh¾c l¹i lÞch sö phong trµo c¸ch
viªn cßn ®îc tr¶ c«ng b»ng nh÷ng th¸ng, thËm chÝ b»ng
m¹ng Ên §é lóc nµy lµ mét viÖc lý thó.
nh÷ng n¨m tï. §Êy lµ trêng hîp cña tê Vihari, ba biªn tËp viªn
Tõ cuéc khëi nghÜa n¨m 1857, ®Õ quèc Anh tëng ®· ®Òu bÞ b¾t vµ lÇn lît bÞ kÕt ¸n. Nhng ®iÒu ®ã kh«ng lµm
d×m ®îc tinh thÇn c¸ch m¹ng cña nh©n d©n Ên §é trong thay ®æi th¸i ®é lÉn c¸ch suy nghÜ cña hä. Trong sè "ngêi
cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u vµ thiÕt lËp vÜnh viÔn sù bãc lét ¸p lµm c«ng", nh÷ng ai cã thÓ tù cho m×nh nh thÕ?
bøc d· man cña ph¬ng
Cuéc vËn ®éng ®Æc biÖt lªn cao tõ sau chiÕn tranh Nga
T©y lªn hai bê s«ng H»ng. Chóng ®· lÇm to.
- NhËt. Hai sù kiÖn tiªu biÓu sau ®©y ®¸nh dÊu t×nh h×nh
N¨m 1880, nhµ triÕt häc Rama K¬ris¬na dïng t«n gi¸o
t tëng cña ngêi b¶n xø. Tîng n÷ hoµng VÝcht«ria bÞ b«i nhä
®Ó truyÒn b¸ c¸ch m¹ng. ¤ng t«n thê n÷ thÇn Kali vµ khuyªn
vµo ®ªm tríc lÔ kû niÖm ngµy sinh cña n÷ hoµng. Bµi h¸t
®ång bµo m×nh t«n thê n÷ thÇn, ngêi mÑ cña lùc lîng ph¸
Ban®ªmataran - bµi M¸cx©ye cña ngêi Ên §é - ®îc phæ biÕn
ho¹i vµ x©y dùng.
nhanh chãng vµ ®îc h¸t b»ng tÊt c¶ c¸c thæ ng÷ cña Ên §é.
§am«®a vµ Bank¬ris¬na kÕ tôc sù nghiÖp cña Rama vµ
gi¸o dôc chñ tr¬ng c¸ch m¹ng mét c¸ch dòng c¶m, c«ng khai. Nh÷ng héi Amxilam Xanit¬ - tæ chøc rÌn luyÖn tinh thÇn
TÊt nhiªn c¶ hai ®Òu bÞ b¾t gi÷ vµ ®µy biÖt xø. vµ thÓ lùc - ®îc thµnh lËp kh¾p n¬i nh cã phÐp l¹. ViÖc tÈy
chay hµng ho¸ Anh vµ lµm tan r· tinh thÇn c¸c ®¬n vÞ lÝnh
§Õn n¨m 1897 tê b¸o Kªxari míi ra ®êi, ngêi chñ tr¬ng lµ
b¶n xø ®îc nghiªn cøu rÊt c«ng phu.
Til¾c. Bµi b¸o ®Çu tiªn cña «ng lµ bµi v¨n xuÊt s¾c "Lêi than
cña Xi«gi". Néi dung kÓ chuyÖn mét «ng vua cò tØnh dËy tõ Nh÷ng nç lùc kh«ng ngõng ®ã ®· ®em l¹i kÕt qu¶.
díi må s©u, trë l¹i th¨m v¬ng quèc th©n yªu. ¤ng rÊt buån Th¸ng 1 n¨m 1915, nhiÒu trung ®oµn næi lªn b¹o ®éng vµ
khi thÊy thÇn d©n cña m×nh ph¶i chÞu kiÕp n« lÖ khæ do sù gi¸n ®o¹n cña mËu dÞch Anh - Ên, c¸c ng©n hµng
nhôc. ¤ng kªu gäi tÊt c¶ thuéc ®Þa ë khu Xiti ®· bÞ thua thiÖt mét triÖu phr¨ng do
nh÷ng ngêi Ên §é h·y thøc tØnh vµ hîp lùc ®Ó lËt ®æ ¸ch nh÷ng cæ phiÕu kh«ng ®îc thanh to¸n trong n¨m 1920.
ngo¹i bang vµ giµnh l¹i nÒn ®éc lËp mµ «ng ®· truyÒn l¹i cho Th¶m ho¹ cña ®Êt níc ®· xo¸ bá sù ph©n biÖt ®¼ng cÊp
hä. vµ t«n gi¸o. Ngêi giµu ngêi nghÌo, quý téc vµ n«ng d©n, Håi
Tê b¸o thêng xuyªn phæ biÕn cho ®éc gi¶ t×m hiÓu ph- gi¸o vµ PhËt gi¸o, ®Òu hîp søc ®oµn kÕt.
¬ng ph¸p c¸ch m¹ng Nga.
NhiÒu nh©n vËt tiªn tiÕn, nhiÒu gi¸o s ®¹i häc nh
Mét phong trµo gi¶i phãng ®îc l·nh ®¹o dòng c¶m, cho
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

H¸c®ayan vµ nh÷ng ngêi kh¸c ®· hy sinh tµi s¶n, ®· tõ chèi ®ã chØ lµm cho hoa c¸ch m¹ng thªm në ré.
nh÷ng chøc vô cao mµ chÝnh phñ thuéc ®Þa muèn ban cho Mét cuéc tæng khëi nghÜa ®ang ®îc chuÈn bÞ trong
hä ®Ó dÔ bÒ khuÊt phôc. Hä ®i tõ lµng nµy qua lµng kh¸c, n¨m 1914 vµ 1915. Kh«ng may cuéc khëi nghÜa bÞ thÊt b¹i.
kªu gäi ®Êu tranh cho ®éc lËp. Sinh viªn, häc sinh còng tham Hµng tr¨m ngêi lu vong trë vÒ níc víi quyÕt t©m gi¸ng mét
gia c«ng t¸c tuyªn truyÒn. ®ßn ®Ëp tan ¸ch thèng trÞ ®ang ®Ì nÆng ®Êt níc. Hä bÞ
VÒ phÝa m×nh, nh÷ng chiÕn sÜ chñ tr¬ng hµnh ®éng ph¸t hiÖn vµ ®Òu bÞ b¾t gi÷ tríc khi ®Æt ®îc ch©n lªn quª
trùc tiÕp còng kh«ng ngåi yªn. Hä chÞu tr¸ch nhiÖm thñ tiªu h¬ng mµ hä ®· høa hÑn sÏ gi¶i phãng hoÆc hy sinh. Mét lÇn
nh÷ng quan chøc thiªn vÞ, nh÷ng kÎ ph¶n béi vµ nh÷ng tªn n÷a, bän kÎ c¾p l¹i gÆp may!
¸c «n c¶nh s¸t chÝnh trÞ. Víi nh÷ng chøc vÞ rÊt kªu, c¸c phã Nhng lß löa ®· nhãm lªn, kh«ng g× cã thÓ dËp t¾t næi.
v¬ng vµ thèng ®èc còng kh«ng lµm cho hä sî, nh÷ng sù C¸c khÈu hiÖu ®îc truyÒn tõ ngêi nµy qua ngêi kh¸c. C¸c héi
kiÖn n¨m 1907, 1908 vµ 190914 ®· chøng minh ®iÒu ®ã. "Xamiti" bÝ mËt héi häp. Nh÷ng cuéc l¹c quyªn v× ®éc lËp
N¨m 1916, mét cËu bÐ 16 tuæi ®· nÐm bom ngay gi÷a ®- ®îc tiÕn hµnh nhanh chãng, hoÆc lµ do tù nguyÖn ®ãng
êng vµ gi÷a ban ngµy vµo xe cña tªn cÇm ®Çu næi tiÕng gãp, ®«i khi b»ng h×nh thøc "®aicèt".
cña côc ®iÒu tra. Lßng dòng c¶m kh«ng trõ giµ hay trÎ. Chóng t«i thÊy cÇn ph¶i gi¶i thÝch mét tÝ vÒ ch÷
"®aicèt", mµ tõ tríc ®Õn nay nh÷ng ngêi ph¬ng T©y thêng
Danh s¸ch nh÷ng ngêi bÞ hy sinh kÐo dµi rÊt ®au xãt.
hiÓu sai. Ngêi Anh gäi lµ "®aicèt" còng nh ngêi Ph¸p gäi cíp
Trong mêi n¨m, kh«ng kÓ nh÷ng vô th¶m s¸t tËp thÓ, ®· cã
bãc. C¶ hai ®Òu kh«ng hÒ ph©n biÖt gi÷a sù cíp bãc víi sù
h¬n 200 ngêi lÊy m¸u ®µo tíi gèc c©y c¸ch m¹ng vµ lý tëng.
®ãng gãp ®«i khi b¾t buéc cho sù nghiÖp chung, còng nh
Trong sè nh÷ng ngêi tuÉn tiÕt, cã 70 sinh viªn, 16 thÇy gi¸o,
hä kh«ng hÒ ph©n biÖt gi÷a nh÷ng ngêi yªu níc ®Êu tranh
20 ®iÒn chñ, 23 hay 25 nhµ bu«n, 7 thÇy thuèc, 20 c«ng
cho ®Êt níc m×nh víi bän cÆn b· ë thµnh thÞ.
chøc. Trong sè nh÷ng ngêi hy sinh cã 50 ngêi tuæi chØ tõ 16
Muèn lµm mét viÖc g×, tÊt nhiªn ph¶i cã tiÒn vèn, vµ
®Õn 20!
muèn cã vèn, ph¶i biÕt n¬i nµo cã ®Ó t×m.
V× vËy mµ bän chñ hèt ho¶ng, gÇn nh kinh hoµng. Mét
§Ó chøng minh sù c¬ng trùc cña nh÷ng héi viªn "Xamiti"
nh©n vËt thîng lu ®· thèt lªn: "NÕu sù viÖc ®ã cßn tiÕp
phô tr¸ch tµi chÝnh cña Uû ban c¸ch m¹ng, chØ cÇn kÓ
diÔn, th× nh÷ng ngêi ®¸ng kÝnh cña chóng ta buéc ph¶i
nh÷ng thÝ dô sau ®©y:
cuèn gãi khái n¬i nµy".
Mét trong nh÷ng ®iÒu cña ®iÒu lÖ héi "Xamiti" nªu r»ng
Lóc ®ã, song song víi bé m¸y ®µn ¸p th¼ng tay, ngêi ta nh÷ng ngêi gia nhËp héi ph¶i lu«n nhí r»ng hä ®ang ho¹t
thi hµnh mét chÝnh s¸ch ngu d©n hoµn toµn. ®éng cho c¸ch m¹ng nh»m thiÕt lËp l¹i nh÷ng quyÒn ®· bÞ
C¸c héi "Xamiti" bÞ gi¶i t¸n, héi viªn bÞ b¾t giam, mäi chµ ®¹p chø kh«ng ph¶i v× sù hëng thô c¸ nh©n cña mét sè
cuéc héi häp vµ c¸c tæ chøc chÝnh trÞ ®Òu bÞ ng¨n cÊm. ngêi. R»ng tÊt c¶ c¸c héi viªn ph¶i tõ bá viÖc uèng rîu, tõ bá
C¸c biÖn ph¸p "cÊp cøu" mäc lªn nh nÊm. TrËn ma ®µn ¸p mäi thø xa hoa phï phiÕm.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Mçi lÇn ®ãng gãp b¾t buéc hay ®aicèt, ngêi ®ãng ®îc ¬i triÖu phr¨ng. Nh÷ng ngêi Ên §é giµu cã lÊy nhµ m×nh lµm
göi ®Õn mét biªn lai. Sau ®©y lµ mét ®o¹n trÝch trong biªn trêng häc. Nh÷ng vô kiÖn ®îc ®a ra xö tríc c¸c toµ ¸n b¶n xø
lai: míi thµnh lËp. Mét sè ngêi Ên §é tù nguyÖn gãp ®Õn ba m¬i
"§ång bµo th©n mÕn, b¹n ph¶i biÕt r»ng muèn gi¶i triÖu ®ång mét n¨m "cho ®Õn khi ®éc lËp hoµn toµn".
phãng ®Êt níc th©n yªu cña chóng ta tho¸t vßng n« lÖ, th× Tríc lµn sãng nh vËy, l¸ cê kh«ng bao giê thÊy mÆt trêi
cÇn ph¶i cã sù hy sinh, lßng tin cËy vµ c¶m t×nh cña tÊt c¶ lÆn cã nguy c¬ r¬i xuèng mÆt tr¨ng. §Õ quèc Anh kh«ng
®ång bµo chóng ta. NÕu tÊt c¶ nh÷ng ngêi cã kh¶ n¨ng nh biÕt xoay xë c¸ch nµo. Chóng tëng r»ng ký mét hiÖp ®Þnh
b¹n ®Òu hiÓu nh÷ng khã kh¨n cña c«ng viÖc chóng t«i vµ tù th¬ng m¹i víi níc Céng hoµ Nga lµ cã thÓ ng¨n chÆn t tëng
nguyÖn ®ãng gãp vµo sù nghiÖp cña chóng t«i, th× chóng
c¸ch m¹ng th©m nhËp Ên §é, nh mét tê giÊy thÊm hót mét
t«i kh«ng bÞ buéc ph¶i quÊy rÇy b¹n nh thÕ nµy; níc NhËt ®-
giät mùc!
îc tù do vµ hïng cêng lµ nhê cã lßng hy sinh vµ sù th¾t lng
buéc bông cña toµn d©n NhËt. Anh linh cña Tæ quèc h·y hun Chóng dïng C«ngxt¨ngtin lµm c¸i chôp ®Ó dËp t¾t lß löa
®óc tr¸i tim vµ soi s¸ng t©m thÇn cña anh em chóng ta! v.v.. cña phong trµo Liªn Håi gi¸o. Chóng nhÆt Phayxan lªn ®Ó
Ký tªn: I.B. Th ký tµi chÝnh cña ph©n côc B. cña Héi §éc lËp chèng ®ì toµ nhµ ®Õ quèc ®ang sôp ®æ ë ph¬ng §«ng. Vµ
Ên §é". sau n÷a th× sao? Ýt ra chóng cã thÓ tù an ñi khi thêi h¹n rêi
khái Ên §é cña chóng ®· ®Õn, b»ng c¸ch tù nhñ r»ng chóng
Phong trµo cµng lan réng cµng ®îc cñng cè. Khi thÊy ®·
®· tµn nhÉn kÐo theo sù sôp ®æ cña ®Õ quèc Ph¸p, ®ang
t¬ng ®èi m¹nh, phong trµo rêi khái bãng tèi ®Ó ra gi÷a ¸nh ho¹t ®éng ë §«ng D¬ng mét c¸ch xÊu xa.
s¸ng, díi nh÷ng con m¾t kinh ng¹c cña nhµ cÇm quyÒn. Mét
®¹i héi ®îc triÖu tËp víi hai v¹n ®¹i biÓu cã mÆt. Mét vµi
nGUYÔN ¸I QUèC
®¶ng viªn "x· héi" Anh còng tham dù, hä ®îc tiÕp ®ãn kh«ng
lÊy g× lµm nång nhiÖt l¾m v× nh÷ng lý luËn mµu hång nh¹t T¹p chÝ La Revue Communiste,
sè 18-19, th¸ng 8, 9-1921.
cña hä.
Mahatma G¨ng®i ®· ®Æt viªn ®¸ ®Çu tiªn ®Ó dùng lªn
thuyÕt bÊt hîp t¸c vµ bÊt b¹o ®éng. §êng lèi ®ã ®îc theo
®uæi mét c¸ch
th¾ng lîi. TrÎ em rêi bá trêng häc cña ngêi Anh. C¸c luËt s rêi
khái toµ ¸n cña ngêi Anh. C¸c viªn chøc vµ thî thuyÒn kh«ng
lµm viÖc trong c¸c c«ng së vµ nhµ m¸y mµ chñ lµ ngêi Anh.
Kh«ng cßn quan hÖ, kh«ng cßn bu«n b¸n gi÷a ngêi Anh vµ
ngêi Ên. §Ó gi÷ v÷ng phong trµo, cÇn ph¶i cã nh÷ng quü cøu
tÕ. Trong thêi gian ba th¸ng, ngêi ta ®· quyªn ®îc h¬n s¸u m-
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

b»ng mét së thÝch qu¸i ¸c thîng ®¼ng vµ ®Æc biÖt cña


nh÷ng kÎ thùc d©n. Chóng t«i xin trÝch tõ cuèn nhËt ký hµnh
tr×nh cña mét ngêi lÝnh thùc d©n sù viÖc sau ®©y:
"Khi "nh÷ng ngêi tõng ë B¾c Kú" vui ®ïa trªn tµu th× díi
m¹n tµu phÝa bªn ph¶i cã vµi chiÕc thuyÒn b¸n hoa qu¶, èc
hÕn. §Ó ®a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ngêi An Nam
buéc giá ®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo råi gi¬ lªn. Chóng t«i
chØ viÖc chän mµ th«i. Nhng ®¸ng lÏ ph¶i tr¶ tiÒn, th× ngêi
ta l¹i cã nh· ý bá vµo giá ®ñ thø nh sau: nh÷ng èng tÈu thuèc
l¸, khuy quÇn, mÈu thuèc l¸. (Cã lÏ hä lµm nh thÕ ®Ó d¹y cho
ngêi b¶n xø tÝnh ngay thËt
trong viÖc mua b¸n ch¨ng!). §«i khi, ®Ó mua vui, mét anh
sèpph¬ nµo ®ã h¾t c¶ mét thïng níc s«i xuèng lng nh÷ng
ngêi b¸n hµng khèn khæ. LËp tøc cã nh÷ng tiÕng ró lªn v×
®au ®ín, nh÷ng
m¸i chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho nh÷ng chiÕc
thuyÒn va xÇm vµo nhau.
Ngay phÝa díi t«i, mét ngêi An Nam bÞ báng tõ ®Çu ®Õn
NÒN V¡N MINH TH¦îNG §¼NG ch©n, ph¸t ®iªn lªn, muèn lao xuèng biÓn. Ngêi anh cña anh
ta, quªn c¶ nguy hiÓm, bu«ng tay chÌo «m lÊy anh vµ ra søc ®Ì
B¹n Vinhª §èct«ng cña chóng ta b»ng mét cuéc kh¶o s¸t anh ta xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén cha ®Çy 2 gi©y võa
phong phó vÒ t liÖu, sÏ cho ®éc gi¶ b¸o Libertaire15 thÊy díi kÕt thóc th× mét thïng níc s«i n÷a ®îc h¾t bëi mét bµn tay
nh·n hiÖu Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i vµ nh©n danh "nÒn chuÈn x¸c l¹i déi xuèng kÎ bÊt h¹nh. T«i thÊy anh ta l¨n lén trong
d©n chñ Ph¸p", ngêi ta ®ang ®Çu ®éc mét c¸ch cã hÖ thuyÒn, vÕt th¬ng tr¬ c¶ thÞt víi nh÷ng tiÕng kªu kh«ng cßn
thèng chñng téc §«ng D¬ng. Nhng, bªn c¹nh viÖc ®Çu ®éc g× lµ cña con ngêi n÷a! Vµ c¶nh ®ã khiÕn chóng t«i cêi; víi
chóng t«i, ®iÒu ®ã cã vÎ cùc kú ngé nghÜnh. Qu¶ thËt chóng
tËp thÓ vµ chÝnh thøc ®ang lµm vÎ vang lín cho ®Êt níc cã
t«i ®· cã t©m hån thùc d©n!...
b¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn16 kia, cßn cã c¶ nh÷ng vô giÕt
h¹i c¸ nh©n cña nh÷ng kÎ ®i khai ho¸. ë ®©y, chóng t«i nªu ... Trong thêi kú t«i ë ®ã (B¾c Kú) kh«ng cã tuÇn nµo lµ
lªn vµi vô trong nh÷ng chiÕn c«ng ®ã, ®· ®îc ghi l¹i kh«ng cã vµi c¸i ®Çu r¬i.

vµ thÈm tra, hoÆc qua nhiÒu nh©n chøng, hoÆc qua Trong tÊt c¶ nh÷ng c¶nh tîng ®ã, t«i chØ cßn nhí ®îc
chÝnh b¶n th©n c¸c t¸c gi¶ ®· kÓ ra ®Ó tù khoe khoang mét ®iÒu, lµ chóng ta cßn tµn b¹o, cßn d· man h¬n c¶ chÝnh
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

nh÷ng tªn cíp biÓn. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn
thÕ ®èi víi mét kÎ bÞ kÕt ¸n s¾p ph¶i chÕt? T¹i sao l¹i cã
nh÷ng cuéc hµnh h¹ thÓ x¸c, t¹i sao ph¶i gi¶i nh÷ng ®oµn tï
®i bªu kh¾p c¸c lµng m¹c?".

NGUYÔN ¸I QUèC
TéI ¸C CñA CHñ NGHÜA THùC D¢N
B¸o Le Libertaire, DÞch theo bµi in trong
ngµy 23-9-1921. s¸ch Ho Chi Minh µ Paris. "Díi sù b¶o trî cña níc Ph¸p, xø §«ng D¬ng ®ang theo
In trong s¸ch: Thu Trang: ®uæi mét c¸ch hoµ b×nh vËn mÖnh cña m×nh, vµ tha c¸c
Ho Chi Minh µ Paris,
ngµi, c¸c ngµi ®· thÊy b»ng chøng tèt ®Ñp nhÊt r»ng xø ®ã
Pari, 1991, tr.164-165.
®ang h¹nh phóc". §Êy, «ng Ut¬r©y, nghÞ sÜ xø Nam Kú (?)
®· nãi nh vËy víi c¸c ®ång sù ë NghÞ viÖn Ph¸p.
Trong tËp san th¸ng t¸m, Héi Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn
võa chøng minh cho chóng ta biÕt §«ng D¬ng h¹nh phóc nh
thÕ nµo vµ níc Ph¸p ®îc ®¹i diÖn tèt ®Ñp nh thÕ nµo.
Chóng t«i xin tãm t¾t b»ng mÊy dßng sau ®©y:
Nh ë tÊt c¶ c¸c tØnh, mét tØnh B¾c Kú còng cã mét vÞ
c«ng sø Ph¸p. Nh tÊt c¶ c¸c vÞ c«ng sø Ph¸p ë B¾c Kú, vÞ
c«ng sø ë tØnh mµ chóng t«i nãi tíi, ®îc trao cho mét quyÒn
hµnh v« h¹n. ¤ng ta lµ chñ tØnh, ®èc lý, ch¸nh ¸n, mâ toµ,
chñ thÇu. ¤ng kiªm nhiÖm tÊt c¶ mäi quyÒn hµnh: t ph¸p,
thuÕ vô, sinh mÖnh vµ tµi s¶n cña ngêi b¶n xø, viÖc bÇu cö
nh÷ng ngêi cÇm quyÒn b¶n xø, quyÒn lîi cña c«ng chøc,
v©n v©n vµ v©n v©n.
VÞ quan chøc cao cÊp ®ã ®· dïi mµi tÊt c¶ khoa häc
chÝnh trÞ vµ hµnh chÝnh ë khu phè la tinh mµ «ng ta vèn lµm
nghÒ... b¸n ch¸o. BÞ nî nh chóa chæm vµ kh«ng cßn mét xu
dÝnh tói, «ng ta may m¾n ®îc mét chÝnh kh¸ch cã thÕ lùc
"®Ò b¹t" cho lµm c«ng sø phô
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

tr¸ch mét tØnh cã hµng ngh×n ngêi. ý y vµ chØ cho ®µo lªn khi hä ®· gÇn chÕt.
Ngoµi viÖc «ng ta biÕt b¾t gi÷, tèng giam vµ kÕt ¸n mét Khi y ®Õn nh÷ng con ®êng mµ y b¾t nh÷ng ngêi b¶n
c¸ch xø ph¶i lµm víi ngµy c«ng mét hay hai xu, sau khi ®· b¾t hä
®éc ®o¸n nh÷ng ngêi An Nam ®Ó thóc thuÕ hä, «ng ta cßn ph¶i chuéc ngµy lao dÞch víi gi¸ mêi l¨m xu mét ngµy, th×
biÕt thõa hëng cña nÒn Céng hoµ vµ t« ®iÓm triÒu ®¹i cña ngêi ta ®Õm thÊy hµng t¸ ngêi g·y ch©n v× bÞ ®¸nh b»ng
m×nh b»ng nh÷ng chiÕn tÝch mµ sau ®©y lµ vµi vÝ dô: xÎng vµ c¸n cuèc.
Nh÷ng ngêi t×nh nguyÖn b¶n xø - theo hä nãi - ®îc dÉn Mét lÇn, t¹i mét c«ng trêng, y ví lÊy sóng cña mét ngêi
tíi ®Ó sung vµo lÝnh khè xanh vµ ®îc kh¸m søc khoÎ ®Ó gi¸m thÞ ®Ó ®¸nh mét ngêi tï. Ngêi tï nµy t×m c¸ch lÈn
tuyÓn mé. §Êy lµ nh÷ng ngêi d©n mï ch÷, sî sÖt mµ quan tr¸nh ®îc, quan c«ng sø quay l¹i ngêi g¸c vµ dïng khÈu sóng
c«ng sø m¾ng chöi vµ n¾m tay ®Êm, lÊy gËy vôt v× hä tr¶ ®ã ®¸nh lu«n. Ngêi vî xøng ®¸ng cña quan, bµ c«ng sø,
lêi h¬i chËm ch¹p. còng can thiÖp vµo, bµ s½n sµng ®¸nh nh÷ng ngêi tï vµ
¤ng ®· hung b¹o n¾m tay ®Êm ba ngêi lÝnh b¶n xø v× nh©n dÞp ®ã ph¹t nh÷ng ngêi lÝnh.
hä ®· lµm sæng mét ngêi tï, «ng tóm tãc kÐo lª hä díi ®Êt, Ngêi ta ®· thÊy quan c«ng sø dïng gËy ®¸nh lßi m¾t mét
®Ëp ®Çu hä vµo têng toµ sø. viªn cai.
Khi hái cung tï, quan c«ng sø lÊy kiÕm chÝch vµo ®ïi hä. Tha c¸c ngµi, c¸c ngµi ®îc thÊy díi sù b¶o hé cña níc Ph¸p
Cã ngêi ®· ngÊt khi ®a trë l¹i nhµ giam. nh©n tõ, xø §«ng D¬ng h¹nh phóc biÕt nhêng nµo? Vµ ®Êy
Nh÷ng ngêi tï khèn khæ ¨n kh«ng ®ñ no, ¸o quÇn r¸ch r- chØ míi lµ mét hµng mÉu cña c¸i kho v¨n minh thîng ®¼ng.
íi, dËy tõ s¸ng sím cho ®Õn tèi mÞt, g«ng ®eo cæ, xiÒng to
xÝch ch©n, ngêi nä xÝch vµo ngêi kia, ph¶i kÐo b¸nh xe lu, NGUYÔN ¸I QUèC
chiÕc b¸nh xe lu to tíng mµ hä ph¶i l¨n trªn mÆt ®êng r¶i ®¸
B¸o La Vie OuvriÌre,
dµy. BÞ kiÖt søc, hä khã nhäc lª bíc díi mÆt trêi nãng báng. sè 126, ngµy 30-9-1921.
Quan c«ng sø ®Õn, cÇm mét chiÕc gËy lín theo thãi quen, vµ
víi thãi tµn b¹o kh«ng thÓ tëng tîng, y v« cí lÇn lît vung gËy
®¸nh nh÷ng ngêi khèn khæ ®ã, m¾ng chöi hä lêi biÕng.
Mét h«m, nhµ khai ho¸ cña chóng ta, võa khiÓn tr¸ch mét
nh©n viªn ngêi ¢u, vµ kh«ng biÕt trót tøc giËn vµo ®©u, y ví
mét c¸i thíc s¾t trªn bµn giÊy vµ ®¸nh g·y hai ngãn tay cña
mét ngêi th ký b¶n xø kh«ng cã liªn quan g× ®Õn viÖc nµy.
Mét h«m kh¸c, y lÊy roi vôt vµo mÆt mét viªn cai b¶n xø
tríc mÆt binh lÝnh cña anh ta.
Mét lÇn kh¸c, y ch«n ngËp ®Õn cæ nh÷ng ngêi lÝnh tr¸i
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

nhá lªn t¸m. Bän lÝnh ®ßi tiÒn, rîu m¹nh vµ thuèc phiÖn.
Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×, thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng
sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn mét cô th× trong mÊy
giê liÒn, hai tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ,
®em thiªu trong mét ®èng cñi cµnh c©y lµm trß vui víi
nhau. Trong khi ®ã, th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ
em g¸i nhá, ch¸n råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ngêi
mÑ bång ®øa con kia trèn ®îc, råi tõ trong mét ®¸m bôi c©y
c¸ch ®Êy ®é 100 mÐt, tr«ng thÊy ngêi chÞ em m×nh bÞ
hµnh h¹. Duyªn cí lµm sao, chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy ng-
êi phô n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt, tay ch©n bÞ trãi
Sù QU¸I §¶N CñA C¤NG CUéC KHAI HO¸ chÆt, miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy lìi lª cø tõ tõ,
tõng nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ råi l¹i chÇm chËm rót ra.
Trong mäi bµi diÔn v¨n, trong mäi b¶n b¸o c¸o, ë mäi Sau ®ã, chóng chÆt ngãn tay ngêi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó cíp
n¬i, cø cã c¬ héi ®îc më miÖng vµ cã kÎ ®i nghe, lµ nh÷ng lÊy chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó cíp lÊy chiÕc vßng.
nhµ chÝnh kh¸ch cña chóng ta kh«ng ngõng kh¼ng ®Þnh "Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tríc kia lµ ruéng muèi, ba c¸i
r»ng: chØ cã níc §øc man rî lµ ®Õ quèc vµ qu©n phiÖt. Cßn x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ
níc Ph¸p, c¸i níc Ph¸p yªu hoµ b×nh, nh©n ®¹o, céng hoµ vµ bông, c¸nh tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay
d©n chñ nµy, c¸i níc Ph¸p ®îc hä ®¹i diÖn nµy, ch¼ng hÒ n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng cô giµ th×, ghª gím lµm sao, còng
®Õ quèc lÉn qu©n phiÖt. ¤i! ®©u ph¶i nh vËy. NÕu còng trÇn truång nh thÕ, nhng bÞ thiªu ch¸y, nªn kh«ng nhËn ra
h×nh thï ®îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng, ®· ®äng l¹i vµ da bông
chÝnh nh÷ng vÞ chÝnh kh¸ch nµy göi binh lÝnh - con c¸i cña
th× phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh, gièng nh da con lîn quay
c«ng nh©n vµ c¶ b¶n th©n nh÷ng ngêi c«ng nh©n n÷a - ®i
vËy".
tµn s¸t c«ng nh©n cña nh÷ng níc kh¸c th× chØ ®¬n gi¶n lµ
®îc ®Ó d¹y cho hä biÕt sèng tèt. ChØ cã thÕ th«i. Khi chÐp ®Õn ®o¹n nµy, t«i run lªn, m¾t mê lÖ, níc m¾t
ch¶y xuèng hoµ víi mùc. T«i kh«ng thÓ nµo viÕt ®îc n÷a. ¤i!
Muèn hiÓu ®îc c«ng cuéc khai ho¸ cña hä, h·y ®äc ®o¹n
níc Ph¸p ®au khæ! §«ng T©y ®au khæ! Nh©n lo¹i ®au khæ!
trÝch sau ®©y tõ mét cuèn nhËt ký du lÞch cña mét ngêi
lÝnh thùc d©n:
NGUYÔN ¸I QUèC
"Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn
B¸o Le Libertaire,
l¹i hai cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét ngµy 30-9 - 7-10-1921.
phô n÷ ®ang cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét em g¸i
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

kh«ng? 172.000 ®ång b¹c §«ng D¬ng!


Dßng ch÷ H·y yªu mÕn níc Ph¸p, ngêi b¶o hé c¸c anh ®îc
viÕt b»ng ch÷ to mµu tr¾ng trªn nÒn ®en cña mét tÊm c¸c
t«ng ch¹y dµi d»ng dÆc, treo trong tÊt c¶ c¸c líp häc, cø ¸m
¶nh chóng t«i mét c¸ch ªm ¸i. Sung síng thay cho nh÷ng c¸i
®Çu An Nam nhá bÐ ®îc chiªm ngìng nh÷ng dßng ch÷ yªu
níc nµy, ®¬ng nhiªn lµ yªu níc víi nh÷ng kÎ ®i nhåi sä vµ b¾t
buéc ph¶n quèc ®èi víi nh÷ng ngêi bÞ nhåi sä.
T«i nhí tíi nh÷ng ngêi anh em hä t«i muèn vµo mét trong
nh÷ng thiªn ®êng trêng häc, ®· ph¶i ch¹y chät ®ñ kiÓu, göi
hÕt ®¬n nµy ®Õn ®¬n kh¸c cho quan kh©m sø, quan c«ng
sø, cho quan gi¸m ®èc trêng quèc häc vµ cho thµy gi¸o
chÝnh cña trêng tiÓu häc. §¬ng nhiªn lµ anh ch¼ng nhËn ®îc
mét sù phóc ®¸p nµo. Mét h«m, anh ®¸nh b¹o ®Õn møc
®Ých th©n mang ®¬n viÕt cho thÇy gi¸o chÝnh, mét ngêi
Ph¸p, ë trêng mµ t«i ®· ®îc ®Æc ©n häc tríc ®ã Ýt l©u.
Quan ®èc cña chóng ta thÊy anh c¶ gan nh thÕ, liÒn qu¸t
H·Y Y£U MÕN N¦íC PH¸P, lªn: "Ai cho phÐp mµy tíi ®©y?" råi xÐ vôn l¸ ®¬n tríc
nh÷ng cÆp m¾t ng¬ ng¸c cña c¶ líp häc.
NG¦êI B¶O Hé C¸C ANH
§iÒu ®ã nãi cho anh biÕt c¸i ngêi cai trÞ chóng ta truyÒn
b¸ nÒn gi¸o dôc v« thÇn vµ nguyªn lý céng hoµ trong c¸c
H·y yªu mÕn níc Ph¸p, ngêi b¶o hé c¸c anh. thuéc ®Þa nh thÕ nµo.
§ã lµ bµi tËp viÕt mµ ngêi ta d¹y chóng t«i viÕt kiÓu ch÷ Chóng ta ®· tõng biÕt nh÷ng ngêi mµ níc Ph¸p göi sang
r«ng1), kiÓu nöa gièng ch÷ r«ng vµ nöa gièng ch÷ Anh 2), kiÓu §«ng D¬ng ®Ó d¹y cho ngêi An Nam yªu mÕn níc Ph¸p, yªu
ch÷ g«tÝch tõ líp ABC cho ®Õn bËc tiÓu häc trong nh÷ng tr- mÕn [sic] níc Ph¸p nh nh÷ng ®øa trÎ yªu mÕn mÑ nã, bëi v×,
êng häc hiÕm cã ë §«ng D¬ng. Nh÷ng trêng häc hiÕm cã níc Ph¸p lµ tæ quèc thø hai cña toµn cÇu, lµ "níc MÑ" cña ng-
nµy ®Õn møc ph¶i h¬n mét tr¨m qu¸n rîu vµ thuèc phiÖn míi êi An Nam, cã ph¶i thÕ kh«ng?
cã mét trêng häc. C¸c nhµ khai ho¸ cña chóng ta kiÕm ®îc
NhËt ký hµnh qu©n cña mét tªn thùc d©n kÓ l¹i víi chóng
trªn 21.000.000 ®ång b¹c §«ng D¬ng, tøc lµ h¬n
ta: "Sau khi chiÕm ®îc chî Míi, vµo buæi chiÒu, mét sÜ quan
139.000.000 phr¨ng b»ng c¸ch b¸n c¸c chÊt ®éc nµy. C¸c anh
cña tiÓu
cã biÕt hä chi cho gi¸o dôc trong mét n¨m lµ bao nhiªu
®oµn lÝnh Phi tr«ng thÊy mét ngêi ch©u ¸ bÞ b¾t lµm tï,
1
cßn sèng, kh«ng cã th¬ng tÝch g×. Buæi s¸ng ngµy h«m sau,
) Ronde.
ngêi sÜ quan nh×n thÊy ngêi Êy chÕt, bÞ ®èt ch¸y, ®· chÝn,
2) B©tarde.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

mì ch¶y ra, da bông tr¬ng phång lªn, sÐm vµng. Bän lÝnh ®· hé, míi ®îc ®Æc ©n hëng thô. MÆt trêi n¾ng ®æ hét. C¸c
thøc suèt ®ªm ®Ó quay chÝn con ngêi ®· bÞ tíc mÊt vò khÝ, b¹n cã biÕt mÆt trêi ®æ hét lµ g× kh«ng? Trong ph¬ng ng÷
trong khi nh÷ng tªn kh¸c hµnh h¹ mét phô n÷. cña chóng t«i, ®iÒu ®ã cã nghÜa lµ t¸c ®éng cña nãng bøc
"Mét tªn lÝnh muèn b¾t mét phô n÷ An Nam ph¶i hiÕn d÷ déi ®Õn møc mµ lu«n lu«n b¹n thÊy tríc m¾t cã mét c¸i
th©n cho chã cña nã. Ngêi phô n÷ Êy kh«ng chÞu, liÒn bÞ g× r¬i nh ma nhng ®¸ng lÏ lµ níc th× lµ nh÷ng h¹t löa.
®©m chÕt b»ng mét nh¸t lìi lª vµo bông".
C¸c v¸ch têng cña nhµ thê Sµi Gßn nãng báng lªn nh
¤i! níc Ph¸p, nÕu ngêi biÕt chóng t«i ®îc che chë nh thÕ nh÷ng m¶ng têng cña ®Þa ngôc. Cét thiªn l«i ¸nh lªn nh mét
nµo, ngêi sÏ kiªu h·nh lµ nh÷ng kÎ b¶o hé chóng t«i. lìi lª vÊy m¸u vµ s½n sµng xuyªn thñng da trêi bÞ nÊu chÝn
theo nghÜa ®en cña tõ.
NGUYÔN A.Q.
Tõ s¸ng ®Õn giê ch¼ng cã mét ngêi kh¸ch nµo! T«i ®·
B¸o Le Libertaire, ®ãi vµ t«i uèn m×nh khã kh¨n trong khung h×nh ch÷ nhËt
ngµy 7 - 14-10-1921. hîp thµnh c¸i ¸ch cho con vËt - h×nh ngêi lµ ngêi kÐo xe tay.
Hai gäng cña chiÕc xe ®Ì nÆng lªn c¸nh tay t«i vµ b¸nh xe
th× kªu rªn rØ nh thÓ chóng kh¸t níc.
T«i vµ chiÕc xe cña t«i tiÕp tôc kÐo nhau vÒ híng Dinh
Thèng ®èc. Nh÷ng l¸ bµng réng b¶n vµ l¸ cau lµm thµnh
nh÷ng tÊm g¬ng ph¶n chiÕu tËp trung toµn bé søc m¹nh cña
mÆt trêi ®Õn ngêi ®i ®êng. Ngêi ta cø tëng toµn bé vò trô
®· biÕn thµnh mét lß ho¶ t¸ng.
Hai hay ba ngêi da tr¾ng cã mÆt trªn qu¶ng trêng; hä lµ
nh÷ng ngêi da tr¾ng duy nhÊt cã c¶m t×nh víi ngêi b¶n xø,
bëi v× hä lµ ngêi b»ng ®ång; nhng l¹i lµ nh÷ng kh¸ch hµng
RñI RO tåi v× hä ch¼ng bao giê ®i xe kÐo!
T«i thÊy mét bãng ngêi ®i ra khái dinh. T«i tù nhñ: "Mét
C¶NH SINH HO¹T ngêi ra khái nhµ hép nµy ch¾c ph¶i lµ mét ngêi lÞch sù, mµ
mét ngêi lÞch sù th× kh«ng ®i bé díi trêi n¾ng thÕ nµy; «ng
CñA THî THUYÒN AN NAM
ta sÏ ®i xe; vµ «ng ta sÏ lµ kh¸ch hµng cña t«i. Khi t«i thÊy ¸o
®en cña «ng ta, t«i cµng l¹c quan v× t«i cho ®ã lµ mét thÇy
Nãng bøc! Mét c¸i nãng bøc mµ chØ chóng t«i, nh÷ng th«ng1) (Mét ngêi th«ng ng«n An Nam). T«i ch¹y ®Õn ®ãn
ngêi Nam Kú vµ nh÷ng ngêi h©n h¹nh ®îc «ng Ut¬r©y b¶o
1
) Hai ch÷ "thÇy th«ng" trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

«ng ta. §ã lµ mét cha ®¹o, mét cha ®¹o ®¸ng kÝnh. tríc vÞ kh¸ch hµng thø hai cña t«i s¸ng nay. §ã lµ mét ngêi tèt
T«i cói ngêi xuèng ch©n «ng ta ®Ó «ng ta cã thÓ lªn xe bông, anh ta ch¼ng hÒ mÆc c¶ gi¸ c¶. Anh ta nÐm cho t«i
dÔ dµng h¬n, ®ã lµ c¸ch thanh lÞch ®Ó ®ãn kh¸ch. §¸ng lÏ ®Þa chØ n¬i ®Õn råi lªn xe vµ ngåi chÔm chÖ bªn m¹n ph¶i,
®Æt ch©n lªn bÖ xe, con ngêi th¸nh thiÖn l¹i muèn ®Æt cßn gãi ®å ®¹c th× ®Ó bªn tay tr¸i. T«i ch¹y nh÷ng ba h¶i
ch©n lªn m«ng t«i. T«i hiÓu ngay cö chØ Êy, v× t«i ®· quen lý/giê2), v× kh«ng muèn ThÞ Hai ph¶i ngãng chê.
víi nh÷ng ngêi hiÒn nh thÕ råi; vµ t«i bá ch¹y víi chiÕc xe §Õn c¶ng, tªn thuû thñ l·o luyÖn lªn bê vµ bá ®i, tØnh b¬,
kÐo cña t«i; t«i vèn ®· quen víi nh÷ng trß nhµo lén nµy råi, ch¼ng hÒ cã ý ®Þnh tr¶ thï lao cho t«i. T«i yªu s¸ch. H¾n
nghÒ nghiÖp buéc t«i nh thÕ. Trong khi ch¹y ra xa, t«i cßn ch¼ng thÌm quay l¹i. T«i ch¹y theo h¾n vµ hÐt lªn: "Tr¶ tiÒn,
nghe vÞ con cña Chóa trêi lÈm bÈm c©u kinh ngÉu høng: «ng ¬i, tr¶ tiÒn!"
"Khèn kiÕp! vÞ t«ng ®å nãi - ngêi ta kh«ng thÓ bíc ®i mét b- H¾n chuyÓn gãi ®å qua bªn tr¸i, tay ph¶i thß vµo tói vµ
íc mµ kh«ng bÞ bän xe kÐo tåi tµn nµy quÊy rÇy!" rót ra mét... khÈu sóng lôc. Vò khÝ cña v¨n minh hïng hån
Sù cè nµy lµm t«i quªn c¶ mÖt mái, c¶ ®ãi kh¸t, v× sau thÐt lªn: Pan! Pan! "L¹i mét có n÷a x«i háng báng kh«ng!", t«i
khi ®¹t ®îc kho¶ng c¸ch kh¸ xa gi÷a "cha t«i" vµ t«i, t«i ®ïa tù nhñ.
cît, nghÜ ®Õn Chóa, ®Õn h×nh ¶nh con ngêi, tøc lµ ®Õn ng- T«i trë l¹i qu¸n ¨n, chÌ vÉn cßn ®ang bèc khãi.
êi nä vµ t«n gi¸o cña anh ta. Khi t«i quay ®Çu l¹i th× thÊy
gËy t«ng ®å vÉn cßn tiÕp tôc dø dø vÒ phÝa t«i nh mét que
CULIXE
r¶y níc phÐp.
NguyÔn ¸i Quèc
T«i ®i, hay ®óng h¬n, chóng t«i, chiÕc xe vµ t«i, ®i vÒ dÞch3)
bÕn ®ß.
B¸o L'HumanitÐ,
Tõ trong c¸i qu¸n bÐ tÑo cña bµ ThÞ Hai1) to¸t lªn mét ngµy 18-3-1922.
kh«ng khÝ h¹nh phóc vµ sung tóc. G¹o tr¾ng nh ngµ, níc
m¾m to¶ ra mét h¬ng th¬m ngµo ng¹t lµm kho¸i mòi. Níc
chÌ s«i sïng sôc trªn bÕp. ThËt lµ hÊp dÉn. T«i dõng l¹i, quyÕt
®Þnh mua mét b¸t c¬m ngon, biÕt r»ng bµ ThÞ Hai tèt bông
kh«ng nì tõ chèi b¸n chÞu cho mét ngêi thî l¬ng thiÖn.
Võa míi ngåi lªn chiÕu, t«i thÊy mét ngêi lÝnh thuû ®i
ngo»n ngoÌo trªn bÕn tµu cña h·ng S¸cgi¬ Rªuyni. Bu«ng
®òa xuèng, t«i nh¶y ra xe vµ b»ng hai bíc ch©n, t«i ®· ®øng
1
) Hai ch÷ "ThÞ Hai" trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
2) Trois nauds µ l'heure.
3) ThËt ra, ®©y lµ v¨n phÈm s¸ng t¸c cña NguyÔn ¸i Quèc.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

chóng t«i kh¼ng ®Þnh r»ng nguån gèc loµi ®éng vËt nµy
còng l©u ®êi nh nguån gèc loµi ngêi, nÕu kh«ng ph¶i lµ l©u
§éNG VËT HäC
®êi h¬n n÷a. CÊu t¹o thÓ chÊt cña nã hÕt søc kú l¹: ë tÊt c¶
c¸c loµi ®éng vËt, sù sinh s¶n ra l«ng l¸ thêng lµ ë ®»ng
"Cµng häc cµng thÊy m×nh dèt", ®ã lµ c©u ng¹n ng÷ ®u«i... ë loµi ®éng vËt nµy... l¹i ë trªn ®Çu. ChØ ë trªn ®Çu,
ch©u ¸, c©u ng¹n ng÷ ®ã tr¸i víi th«ng thêng, kh«ng ph¶i lµ chø kh«ng ë cæ nh bêm con ngùa. L«ng l¸ nµy mÞn nh len vµ
mét trß Tµu, mµ lµ mét ch©n lý chung réng. hung hung, hoÆc cøng vµ ®en, tuú theo khÝ hËu n¬i nã
VÝ nh «ng Gi«dÐp Cai«, cùu Thñ tíng, mét nhµ lý tµi ngo¹i sèng. KhÝ hËu cã ¶nh hëng rÊt nhiÒu ®Õn níc da nã, mµu da
ng¹ch, mét nhµ v¨n kh«ng ph¶i tåi, kh«ng ph¶i t¬ng ®èi tåi ®ã ®i tõ vµng ®Õn ®en, chø Ýt khi tr¾ng. Dï cã nh÷ng sù
nh Anhxtanh nãi, sau khi ®· cai trÞ 40 triÖu d©n Ph¸p, ®· rìn kú quÆc ®ã, diÖn m¹o cña nã ®«i khi còng kh¸ dÔ th¬ng. Nã
víi hµng triÖu, hµng tû b¹c, ®· viÕt s¸ch viÕt vë, råi mét buæi ®i hai ch©n. Nhng, theo tµi liÖu quan s¸t ®îc t¹i nh÷ng vïng
s¸ng nä, bçng g·i ®iªn cuång - kh«ng ph¶i lµ g·i tãc, v× «ng ch©u ¸, th× nhiÒu khi nã l¹i ®îc coi nh loµi bèn ch©n*. Nãi
ta kh«ng cã tãc - mµ lµ g·i tai, ®ång thêi tù hái vµ hái ngêi chung, cã thÓ liÖt nã vµo loµi hai tay. §iÒu lµm cho loµi ®éng
kh¸c: ch©u ¢u sÏ ®i tíi ®©u ®©y? Níc Ph¸p sÏ ®i tíi ®©u vËt nµy rÊt ®«ng ®óc vµ cã thÓ sèng ë mét ®Þa bµn rÊt
®©y? C©u hái tuy cã vÎ qu¸ gi¶n ®¬n, nhng cho ®Õn nay réng trªn tr¸i ®Êt, chÝnh lµ ë chç nã rÊt dÔ dµng thÝch nghi
vÉn cha ®îc gi¶i ®¸p. Vµ cã thÓ cßn ph¶i chê l©u míi gi¶i víi nhiÒu thø ®å ¨n hÕt søc kh¸c nhau. Nã ¨n thÞt, ¨n cá, ¨n
®¸p ®îc, trõ phi... g¹o vµ ¨n c¶ ng©n s¸ch n÷a. CÇn chó ý r»ng khi cã thÓ ®·
Nµy, ngµi Thñ tíng, xin ngµi cho t«i biÕt ch©n cña ch©u tiÕn ®Õn tr×nh ®é ¨n ng©n s¸ch th× thêng bÞ coi lµ tho¸i
¢u vµ ch©n cña níc Ph¸p ë chç nµo, t«i sÏ nãi ngµi hay ch©u ho¸, v× nã ®· mÊt hÕt ®Æc tÝnh tinh thÇn cña nßi gièng nã
¢u vµ níc Ph¸p ®i tíi ®©u! råi.
§¸cuyn, nhµ cùc th«ng th¸i §¸cuyn, tõng biÕt r»ng con ng- ãc b¾t chíc cña nã rÊt ph¸t triÓn vµ ãc ®ã kh«ng ph¶i
¬i cña Õch xø ¤vÐcnh¬1) trßn h¬n con ng¬i cña Õch vïng n«ng c¹n nh ë loµi khØ hay loµi vÑt, v× ngêi ta nhËn thÊy
Nèttinhham, vµ ®u«i bå c©u Mªhic« cã nhiÒu h¬n ®u«i bå
r»ng tµi b¾t chíc cña nã thêng ®¹t tíi chç tuyÖt khÐo vµ ®«i
c©u ë Thuþ §iÓn ba c¸i l«ng t¬, nhng «ng l¹i hoµn toµn
khi cßn h¬n c¶ c¸i mµ nã b¾t chíc n÷a.
kh«ng biÕt g× ®Õn mét loµi ®éng vËt rÊt ®«ng ®óc ngµy
nay ®îc biÕt rÊt râ rµng; c¸i loµi ®éng vËt mµ do sè lîng, do Mét vµi ®øc tÝnh thùc dông cña nã cßn cao h¬n c¶
chÊt lîng cña nã, cã thÓ liÖt vµo hµng ®Çu
*
Loµi quan l¹i trong t thÕ XalamalÕch1) (chó thÝch cña t¸c gi¶).
trong giíi ®éng vËt. V× hiÖn tîng nµy còng kh¸ thó vÞ, nªn
chóng t«i thö tr×nh bµy cïng b¹n ®äc b¸o Le Paria17. 1) XalamalÕch: tõ tiÕng chµo ArËp cã nghÜa lµ "chóc thanh
b×nh", tiÕng Ph¸p ®Æt ra tõ ng÷ nµy ®Ó chØ lèi chµo cÇu kú, qu¸
KÕt qu¶ cña nh÷ng cuéc nghiªn cøu kü, cµng cho phÐp møc lÔ phÐp vµ lÆp ®i lÆp l¹i (cho nªn thêng dïng ë sè nhiÒu). T¸c
gi¶ nãi "loµi bèn ch©n" víi ngô ý phª ph¸n lèi chµo ¸ §«ng xa quú gèi
1
) Auvergne: Mét tØnh miÒn trung níc Ph¸p. chèng tay, r¹p m×nh tËn ®Êt.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

nh÷ng ®øc tÝnh thùc dông cña c¸c loµi gia sóc cña chóng ta NGUYÔN ¸I QUèC
n÷a kia. Mét khi thuÇn dìng råi, th× nã tù ®Ó cho ngêi ta hít T.B. - Chóng t«i võa nhËn ®îc cña mét ®ång nghiÖp cña
l«ng nh con cõu, chÊt ®å lªn lng nh con lõa, vµ ®a vµo lß s¸t chóng t«i lµ nhµ b¸c häc vÒ tù nhiªn häc §ê P¸ctu1) mét tiªu
sinh nh con bª. Nã rÊt dÔ th«i miªn. NÕu b¾t ra mét con, to b¶n hiÕm cã cña loµi nµy, h×nh nh còng cã hä hµng th©n
nhÊt hay m¹nh nhÊt trong bÇy, vµ ®eo vµo cæ nã mét vËt thuéc g× ®ã víi loµi mµ chóng t«i võa nghiªn cøu. Loµi ®ã,
g× lãng l¸nh, mét ®ång vµng hay mét thËp ¸c ch¼ng h¹n, theo b¹n ®ång nghiÖp cña chóng t«i, th× tªn nã lµ: V« s¶n.
th× nã liÒn trë thµnh hoµn toµn ngoan ngo·n, lóc ®ã cã thÓ Mét ngµy gÇn ®©y, chóng t«i sÏ nghiªn cøu gièng víi hiÖn tîng
sai nã lµm bÊt cø viÖc g×, b¶o nã ®i bÊt cø ®©u còng ®îc, míi nµy: V« s¶n §ê P¸ctu2).
vµ c¸c con kh¸c cø viÖc theo nã mét c¸ch ngu ®Çn nh loµi
thó vËt - nÕu cã thÓ nãi nh thÕ ®îc.
B¸o Le Paria, sè 2,
C¸c nhµ b¸c häc cña B.I.Z.A (British Imperial Zoological ngµy 1-5-1922.
Association)1) võa cho biÕt r»ng loµi thá tríc bªn bê Ên §é D-
¬ng vµ Bê biÓn Libi2) vïng BiÓn §á, b¾t ®Çu tá ra cã nh÷ng
tiÕn ho¸ râ rÖt: nã kh«ng chÞu ®Ó ngêi ta b¾t mét c¸ch dÔ
dµng n÷a vµ trèn tr¸nh c¶nh lµm gia sóc. HiÖn tîng míi ®ã
kh«ng khái g©y lo ng¹i cho c¸c giíi c«ng nghiÖp - khoa häc
trªn thÕ giíi, vµ ®Æc biÖt lµ cho nh÷ng giíi ®ã ë ®« thÞ, v×
tuy thÞt loµi vËt nµy kh«ng ¨n ®îc v× kh«ng íp l¹nh ®îc, nhng
m¸u vµ må h«i cña nã l¹i ®· trë thµnh nh÷ng thø kh«ng thÓ
thiÕu ®Ó lµm bÐo nh÷ng c¸i m¸y lµm dåi thÞt.
§Ó tãm t¾t b¶n tr×nh bµy ng¾n nµy, chóng t«i xin nãi
r»ng tªn chñng lo¹i cña c¸i gièng vËt dÞ kú ®ã lµ D©n b¶n xø
thuéc ®Þa (Colonial IndigÐna)3) nhng tuú theo tõng vïng mµ
nã cã tªn gäi kh¸c nhau: ngêi An Nam, ngêi Mang¸t, ngêi
Angiªri, ngêi Ên §é, v.v..

1
) Héi ®éng vËt häc ®Õ quèc Anh,
1
2) PhiÕm chØ vïng §Þa Trung H¶i gi¸p B¾c Phi (thêi cæ ®¹i cã ) De Partout. Tªn nh©n vËt do t¸c gi¶ ®Æt ra.
khi gäi phiÕm chØ lµ Libi). 2) Pháng theo c¸ch c¸c nhµ sinh vËt häc lÊy tªn m×nh ®Ó ®Æt
3) Pháng theo c¸ch cña c¸c nhµ sinh vËt häc dïng tiÕng latinh tªn khoa häc cho nh÷ng gièng, loµi ®éng vËt vµ thùc vËt do m×nh
®Ó ®Æt tªn khoa häc cho nh÷ng gièng, loµi ®éng vËt vµ thùc vËt. ph¸t hiÖn.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

®éc ®o¸n Êy, thËt khã mµ t×m ra ®îc mét ngêi phiªn dÞch
nh÷ng lêi lÏ c¸ch m¹ng.
L¹i cßn nh÷ng trë ng¹i kh¸c n÷a. Tuy ngêi d©n b¶n xø ë
tÊt
c¶ c¸c thuéc ®Þa ®Òu lµ nh÷ng ngêi bÞ ¸p bøc vµ bãc lét
nh nhau, nhng tr×nh ®é v¨n ho¸, kinh tÕ vµ chÝnh trÞ gi÷a
MÊY ý NGHÜ VÒ VÊN §Ò THUéC §ÞA xø nµy víi xø kh¸c l¹i rÊt kh¸c nhau. Gi÷a An Nam víi C«ngg«,
M¸ctinÝch hay T©n §¶o, hoµn toµn kh«ng gièng nhau chót
nµo, trõ sù cïng khæ.
Tõ khi §¶ng Céng s¶n Ph¸p ®· thõa nhËn 21 ®iÒu kiÖn
2. T×nh tr¹ng thê ¬ cña giai cÊp v« s¶n chÝnh quèc
cña M¸txc¬va18 vµ gia nhËp Quèc tÕ thø ba19, §¶ng ®· tù
®èi víi c¸c thuéc ®Þa. - Trong nh÷ng luËn c¬ng vÒ vÊn
®Æt cho m×nh mét nhiÖm vô ®Æc biÖt khã kh¨n trong sè
®Ò thuéc ®Þa22, Lªnin ®· tuyªn bè râ rÖt r»ng "nhiÖm vô
c¸c nhiÖm vô kh¸c: chÝnh s¸ch thuéc ®Þa. §¶ng kh«ng thÓ
tho¶ m·n víi nh÷ng b¶n tuyªn ng«n chØ thuÇn lµ b»ng t×nh cña c«ng nh©n ë c¸c níc ®i chiÕm thuéc ®Þa lµ ph¶i gióp ®ì
c¶m vµ kh«ng cã kÕt qu¶ g× nh thêi Quèc tÕ thø nhÊt20 vµ mét c¸ch tÝch cùc nhÊt phong trµo gi¶i phãng cña c¸c níc phô
Quèc tÕ thø hai21 n÷a, mµ cÇn ph¶i cã mét kÕ ho¹ch ho¹t thuéc". Muèn thÕ, c«ng nh©n ë chÝnh quèc cÇn ph¶i biÕt râ
®éng chÝnh x¸c, mét chÝnh s¸ch cã hiÖu qu¶ vµ thiÕt thùc. thuéc ®Þa lµ c¸i g×, ph¶i biÕt nh÷ng viÖc g× ®· x¶y ra ë
thuéc ®Þa, biÕt râ nçi ®au khæ - hµng ngh×n lÇn ®au khæ
Trong vÊn ®Ò nµy, §¶ng gÆp nhiÒu khã kh¨n h¬n mäi
h¬n c«ng nh©n ë chÝnh quèc - nh÷ng ngêi anh em cña hä,
vÊn ®Ò kh¸c, vµ ®©y lµ nh÷ng khã kh¨n chñ yÕu:
nh÷ng ngêi v« s¶n thuéc ®Þa ph¶i chÞu ®ùng. Tãm l¹i lµ
1. DiÖn tÝch c¸c thuéc ®Þa rÊt réng. - Kh«ng kÓ c«ng nh©n ë chÝnh quèc ph¶i quan t©m ®Õn vÊn ®Ò thuéc
nh÷ng "khu vùc uû trÞ" míi, lÊy ®îc tõ sau chiÕn tranh, níc ®Þa.
Ph¸p cã:
TiÕc thay, mét sè ®«ng chiÕn sÜ vÉn cßn tëng r»ng, mét
ë ch©u ¸, 450.000 km2 ; ë ch©u Phi, 3.541.000km2 ; ë thuéc ®Þa ch¼ng qua chØ lµ mét xø díi ®Çy c¸t vµ trªn lµ
ch©u Mü,108.000 km2; ë ch©u §¹i D¬ng, 21.600km2 . Tæng mÆt trêi, vµi c©y dõa xanh víi mÊy ngêi kh¸c mµu da, thÕ
céng: 4.120.000 km2 (gÇn gÊp t¸m lÇn diÖn tÝch níc Ph¸p) víi th«i. Vµ hä hoµn toµn kh«ng ®Ó ý g× ®Õn.
mét d©n sè lµ 47.000.000 ngêi. Sè d©n ®ã nãi h¬n 20 thø
3. T×nh tr¹ng dèt n¸t cña ngêi d©n b¶n xø. - Trong
tiÕng kh¸c nhau. T×nh tr¹ng cã nhiÒu tiÕng nãi kh¸c nhau nh
tÊt c¶ c¸c níc thuéc ®Þa, ë c¸i xø §«ng D¬ng giµ cçi kia
vËy lµm khã kh¨n cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn, bëi v× trõ mÊy
còng nh ë xø §ah«m©y trÎ trung nµy, ngêi ta kh«ng hiÓu
thuéc ®Þa cò ra, th× mét tuyªn
®Êu tranh giai cÊp lµ g×, lùc lîng giai cÊp v« s¶n lµ g× c¶,
truyÒn viªn ngêi Ph¸p chØ cã thÓ nãi chuyÖn víi quÇn chóng
v× mét lÏ ®¬n gi¶n lµ ë ®ã kh«ng cã nÒn kinh doanh lín vÒ
b¶n xø qua ngêi phiªn dÞch mµ th«i. Mµ phiªn dÞch th× khã
th¬ng nghiÖp hay c«ng nghiÖp, còng kh«ng cã tæ chøc
nãi lªn ®îc hÕt ý, v¶ l¹i trong nh÷ng xø bÞ cai trÞ mét c¸ch
c«ng nh©n. Tríc con m¾t ngêi d©n b¶n xø, chñ nghÜa
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

b«nsªvÝch - danh tõ nµy v× thêng ®îc giai cÊp t s¶n dïng BÞ tÊt c¶ mäi thø thñ ®o¹n th©m hiÓm cña c¸c toµ ¸n qu©n
®Õn lu«n, nªn ®Æc s¾c h¬n vµ m¹nh nghÜa h¬n - cã sù vµ toµ ¸n ®Æc biÖt v©y xung quanh, mét ngêi chiÕn sÜ ë
b¶n xø khã lßng tiÕn hµnh viÖc gi¸o dôc ®ång bµo bÞ ¸p bøc
nghÜa lµ: hoÆc sù ph¸ ho¹i tÊt c¶, hoÆc sù gi¶i phãng khái
vµ dèt n¸t cña m×nh mµ kh«ng sa vµo nanh vuèt cña c¸c nhµ
¸ch níc ngoµi. NghÜa thø nhÊt g¸n cho danh tõ Êy lµm cho ®i khai ho¸ cho hä.
quÇn chóng v« häc vµ nhót nh¸t xa l¸nh chóng ta; nghÜa
Tríc nh÷ng khã kh¨n Êy, §¶ng ph¶i lµm g×?
thø hai th× dÉn hä ®Õn chñ nghÜa quèc gia. C¶ hai ®iÒu
®ã ®Òu nguy hiÓm c¶. ChØ cã mét sè Ýt ngêi trong nh©n T¨ng cêng c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña §¶ng ®Ó kh¾c
phôc.
d©n hiÓu ®îc thÕ nµo lµ chñ nghÜa céng s¶n. Nhng sè ngêi
thîng lu Êy,- thuéc giai cÊp t s¶n b¶n xø1) vµ lµ cét trô cña NGUYÔN ¸I QUèC
giai cÊp t s¶n thùc d©n, - còng kh«ng thÝch thó g× viÖc chñ B¸o L'HumanitÐ,
nghÜa céng s¶n ®îc ngêi ta hiÓu vµ ®îc truyÒn b¸ réng r·i ngµy 25-5-1922.
c¶. Tr¸i l¹i, gièng nh con chã trong chuyÖn ngô ng«n, hä l¹i
thÝch ®eo c¸i vßng cæ ®Ó kiÕm miÕng x¬ng cña chñ. Nãi
chung, quÇn chóng c¨n b¶n lµ cã tinh thÇn næi dËy, nhng
cßn rÊt dèt n¸t. Hä muèn gi¶i phãng, nhng hä cha biÕt lµm
c¸ch nµo ®Ó ®¹t ®îc môc ®Ých Êy.
4. Nh÷ng thµnh kiÕn. - V× giai cÊp v« s¶n ë c¶ hai
®»ng ®Òu kh«ng hiÓu biÕt lÉn nhau, nªn ®· n¶y ra nh÷ng
thµnh kiÕn. §èi víi c«ng nh©n Ph¸p, th× ngêi b¶n xø lµ mét
h¹ng ngêi thÊp kÐm, kh«ng ®¸ng kÓ, kh«ng cã kh¶ n¨ng ®Ó D¦íI CUéC "KHAI HO¸ CAO C¶"
hiÓu biÕt ®îc vµ l¹i cµng kh«ng cã kh¶ n¨ng ho¹t ®éng. §èi
víi ngêi b¶n xø, nh÷ng ngêi Ph¸p - mÆc dÇu hä lµ h¹ng ngêi
nµo còng ®Òu lµ nh÷ng kÎ bãc lét ®éc ¸c. Chñ nghÜa ®Õ ¤ng Anbe Xar« ®· tuyªn bè víi nhãm thuéc ®Þa trong H¹
quèc vµ chñ nghÜa t b¶n kh«ng bá lì dÞp lîi dông sù nghi kþ nghÞ viÖn r»ng: "Trung thµnh víi sø mÖnh cao c¶ ®· lµm r¹ng
lÉn nhau ®ã vµ sù ph©n biÖt ®¼ng h¹ng gi¶ t¹o vÒ nßi danh níc Ph¸p trªn thÕ giíi vµ lÞch sö, níc Ph¸p ®Çy lßng b¸c
gièng ®ã ®Ó ng¨n c¶n viÖc tuyªn truyÒn vµ ®Ó chia rÏ ¸i ®ang theo ®uæi t¹i h¶i ngo¹i mét sù nghiÖp tiÕn bé,
nh÷ng lùc lîng ®¸ng ph¶i ®oµn kÕt l¹i.
chÝnh nghÜa, sù nghiÖp d×u d¾t c¸c chñng téc, sù nghiÖp
5. §µn ¸p d· man. - NÕu bän thùc d©n Ph¸p rÊt vông vÒ
khai ho¸ cao c¶; tÝnh chÊt cao quý cña sù nghiÖp ®ã lµm
trong viÖc ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ ë thuéc ®Þa, th× hä l¹i lµ
nh÷ng tay l·o luyÖn trong nghÒ ®µn ¸p d· man vµ trong viÖc cho truyÒn thèng rùc rì l©u ®êi cña níc Ph¸p ngµy cµng thªm
chÕ t¹o ra c¸i lßng trung thµnh b¾t buéc. Nh÷ng ngêi nh «ng phÇn rùc rì".
G¨ng®i vµ «ng §ê Val¬ra cã lÏ ®· lªn thiªn ®µng tõ l©u råi
ThÕ mµ ngêi ta ®· ®em thùc hiÖn c¸i sù nghiÖp tiÕn bé,
nÕu c¸c «ng Êy sinh ë mét trong nh÷ng thuéc ®Þa cña Ph¸p.
chÝnh nghÜa, v. v. ®ã nh thÕ nµy:
1
) La bourgeoisie autochtone.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Mîn cí bµi trõ n¹n du ®·ng, ngêi ta thi hµnh mét chÕ ®é NGUYÔN ¸I QUèC
khæ sai víi d©n b¶n xø ë Ma®ag¸txca. Nh lµ: trªn mÆt tr¸i B¸o La Vie OuvriÌre,
mét tê giÊy trong thÎ c¨n cíc cña ngêi b¶n xø, cã dµnh riªng ngµy 29-5-1922.
vµi « nhá ®Ó ngêi chñ ghi chó. Trong « thø nhÊt, cã in nh÷ng
®iÒu ghi chó chñ yÕu, ngêi chñ ph¶i ký nhËn ë díi.
Lµm thuª cho «ng ............................................... ..........
T¹i ....................................................................... ..........
Tõ .............................. ........ ®Õn...................................

Ngêi chñ:

Ngêi b¶n xø nµo mµ thÎ c¨n cíc kh«ng hîp lÖ nh ®· chØ


dÉn trªn ®©y ®Òu bÞ coi lµ du ®·ng, sÏ bÞ ph¹t tï tõ 3 th¸ng
®Õn mét n¨m, vµ sau khi m·n h¹n tï, cã thÓ cßn bÞ ®µy biÖt
xø tõ 5 ®Õn 10 n¨m.
B©y giê ta h·y xem c¸c «ng chñ ®i khai ho¸ Êy ®èi xö víi
c«ng nh©n b¶n xø nh thÕ nµo.
Cã mét b¸c cai ®Õn hái tiÒn c«ng cho mét ngêi thî cña
m×nh, th× mét «ng chñ nä ®· viÕt giÊy tr¶ lêi nh sau: "B¶o
c¸i con lîn Êy lÊy c...1) mµ ¨n, chØ cã mãn Êy lµ hîp víi nã
th«i".
Mét «ng chñ kh¸c, khi thÊy nhµ bÞ mÊt trém 1.000
phr¨ng, liÒn l«i t¸m ngêi b¶n xø lµm thuª cho m×nh ra tra PARI
®iÖn ®Ó b¾t hä thó nhËn. VÒ sau, ngêi ta t×m ra kÎ trém (TrÝch "Nh÷ng bøc th göi c« em hä"
chÝnh lµ cËu Êm con «ng chñ. Nhµ khai ho¸ - con, ®· ¨n ch¬i
tho¶ thÝch. Nhµ khai ho¸ - bè, th× kh«ng bÞ l«i th«i g× c¶. do t¸c gi¶ dÞch tõ tiÕng An Nam1))
Vµ nh÷ng ngêi cã phóc ®îc níc Ph¸p b¶o hé th× cßn n»m
trong nhµ th¬ng ë Tananariv¬. ë Pari23 cã mét vïng, c« em hä th©n mÕn cña t«i ¹, tù
mét m×nh nã nã tr×nh diÔn ra ®îc ®ñ bé mÆt vµ ®ñ t©m
1
) Nguyªn b¶n: "la m.", viÕt t¾t cña ch÷ "la merde", ®ång
1
nghÜa "ph©n" trong tiÕng ViÖt. ) Thùc ra, ®©y lµ v¨n phÈm do NguyÔn ¸i Quèc s¸ng t¸c.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

lý cña c¶ Pari, c¶ níc Ph¸p, c¶ vò trô. Ai muèn nghiªn cøu trËn ®Çy trµn lÞch sö tõ ®Çu ®Õn cuèi, ai mµ ®· ®äc bÊy
t×nh h×nh x· héi thêi buæi ta ngµy nay, th× chØ cø ®i nhiªu tªn kh¾c lªn riªng mét ®µi kû niÖm nµy th«i1), th× ph¶i
ngang vïng nµy mµ th«i lµ ®¸ng gi¸ c¶ mét pho s¸ch lín cì kinh hoµng thÊy, biÕt bao nhiªu lµ n«ng d©n, bao nhiªu lµ
b¸ch khoa toµn th vËy. c«ng nh©n ®¸ng th¬ng ®· ng· xuèng kh«ng tªn tuæi, nh kÎ
Vïng gåm ba xãm chÝnh, lµ £toan, Batinhon, £pinÐt. C« ®ang n»m ®©y!
vèn cã trÝ tëng tîng phong phó, nªn t«i ch¾c thÕ, chØ cÇn §Ó mét chuyÕn th sau, t«i sÏ kÓ cho c« nghe vÒ anh lÝnh
®äc tªn mÊy xãm ®ã lµ c« ®· ®o¸n ra ®îc thø bËc x· héi cña téi nghiÖp nµy, khi cßn sèng ®· ph¶i ®¬ng ®Çu víi nh÷ng
nh÷ng nhãm nµy råi. T«i ë ®©y nh ®ang nghe thÊy c« tù trµng sóng ®¹i b¸c liªn thanh nh thÕ nµo, nay vÉn ph¶i ®¬ng
th× thÇm víi m×nh: £pinÐt, £pinÐt - Nh÷ng c¸i Gai con! cuéc ®Çu nh thÕ nµo víi nh÷ng trµng diÔn v¨n ngo¹i giao vµ tá
sèng ë ®©y h¼n ph¶i chËt vËt l¾m, gai gãc l¾m. Cßn £toan t×nh th©n thiÕt vê vÞt cña c¸c vÞ sø thÇn vµ cña c¸c cô
- Ng«i sao, c¸i ®ã h¼n ph¶i lµ n¬i c ngô cña nh÷ng kÎ diÔm PhÞ2). H«m nay, h·y trë l¹i c©u chuyÖn vïng nµy ®·.
phóc, cã ®Æc quyÒn ®Æc lîi; mét Bång Lai tiªn c¶nh chø g× VËy, t«i ®ang nãi víi c« r»ng £toan lµ xãm c¸c phñ ®Ö
n÷a. thªnh thang, c¸c vên c©y hoa në sum suª, c¸c cç ngùa xe v-
V©ng, c« em hä nhá cña t«i ¬i, c« ®o¸n ®· gÇn gÇn ¬ng gi¶. §ã lµ mét æ xa hoa, tø xø, thõa th·i trµn trÒ vµ
®óng thÕ ®Êy, Êy nhng t«i vÉn cø ph¶i t¶ cho c« thÊy c¸i biÕng lêi loÌ loÑt. §ã lµ thiªn ®êng bän ¨n b¸m ®ñ c¸c cì vµ
sang träng cña bªn nµy vµ c¸i ®au khæ cña phÝa kia, sang ®ñ c¸c xø. Sang träng lµ sang träng cho ®Õn c¶ con vËt.
träng ra sao, ®au khæ ra sao th× c¸i ®Çu ãc xinh x¾n cña Ch¶ nãi lµm g× ®Õn c¸i gi¸ ng«ng cuång th¶ ra bao mét con
c« ch¼ng thÊy næi nã mªnh mang ®Õn thÕ nµo ®©u. Xãm mÌo h¶o h¹ng hay mét con ngùa lo¹i kho¸i3), nã ®ñ ®Ó nu«i
£toan th× b¾t ®Çu víi Kh¶i hoµn m«n. Êy lµ mét ®µi kû sèng toµn bé d©n c mét tØnh níc ta, cø c¸i
niÖm nguy nga dùng lªn ®Ó ghi nhí tµi danh qu©n phiÖt cña con khuyÓn xãm nµy lµ còng ®îc sèng léng lÉy vµ tèn kÐm
h¬n ngêi ®i lµm thî nhiÒu.
Nap«lª«ng. B©y giê th× nã dïng lµm må ch«n mét ngêi lÝnh Rêi chÝnh lé Vag¬ram vµ ®¹i lé Cuècxen, lµ vµo xãm
kh«ng tªn tuæi chÕt trong ®¹i chiÕn. Batinhon. Xãm nµy lµ xãm kiÓu con d¬i, nghÜa lµ d©n b¶n
Sù ®êi sao nã mØa mai thÕ, c« nhØ! Ngêi ta ®em thu l¹i ®Þa n¬i nµy thuéc mét giai cÊp trung gian. Hä kh«ng giµu sô
®Ó cïng mét chç c¶ c¸i h vinh cña t¸c gi¶ bao cuéc giÕt chãc ®Ó bay nh¶y nh bän cõ kh«i trong giíi t b¶n, mµ còng ch¼ng
kinh khñng ë ch©u ¢u vµ c¶ n¾m di hµi cña n¹n nh©n cuéc ®ñ nghÌo ®Ó ph¶i vÊt v¶ gièng ®¸m thî thuyÒn. Phong vò
tµn s¸t thÕ giíi! biÓu ®o møc giµu cã cña hä cø lµ theo sù th¨ng trÇm kinh tÕ
C¸i ®µi nµy lµ n¬i lu tån tîng trng nh÷ng nguyªn nh©n
1
cña mäi cuéc chiÕn tranh tríc kia vµ sau nµy; còng nh ngêi ) Kh¶i hoµn m«n £toan cã kh¾c ®Çy vµo ®¸ tªn c¸c chiÕn trËn
lÝnh kh«ng tªn tuæi nµy lµ hiÖn th©n tîng trng cña tÊt c¶ vµ c¸c tíng lÜnh thêi Nap«lª«ng.
nh÷ng ai bÞ giÕt h¹i ®Ó tho¶ m·n c¸i tham väng vµ c¸i kiªu 2) Fatty: Tõ lãng ®Ó chØ bän tai to mÆt lín. Gèc tiÕng Anh cã
kú cña bän tíng l·nh. Bëi v× ai mµ ®· ®äc tªn nh÷ng chiÕn nghÜa lµ ngêi bÐo.
3) Nãi chuyÖn nu«i ®Ü ®iÕm.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

h»ng ngµy mµ lªn xuèng; hä cã thÓ h«m nay th× th th¸i th× l¹i nh t¾t ngÊm. Tr«ng xa, nhµ cöa kh¼ng khiu trong
trång b¾p c¶i, ®Ó råi h«m sau lµ ph¶i b¸n ®øt vên tîc ®i. xãm gièng y mÆt ngêi vËy, nh÷ng bé mÆt ngêi ng¬ ng¸c mµ
D©n ®©y lµ tiÓu th¬ng, lµ «ng xÕp phßng giÊy, lµ «ng cß c¸i bÒ mÆt tiÖm cña mét b¸c bu«n giÎ r¸ch hay cña mét hiÖu
vÒ hu. Bµ ®i ®©u lµ cã mét con chån1) to quÊn quanh cæ vµ thÞt íp l¹nh th× lµm ra d¸ng c¸i miÖng mãm, cßn cöa sæ ®·
mét con chã con bång trªn tay. ¤ng th× bao giê còng cã c¸i to¸c to¹c th× dïng lµm nh÷ng con m¾t nhÎm nh÷ng dö l¹i
g× chÓnh m¶ng cµi khuyÕt ve ¸o, mét cñ kiÖu C«ng hu©n cËn thÞ. Xãm nh÷ng con ngêi lµm lông, s¶n xuÊt vµ ®ãi meo.
N«ng nghiÖp hoÆc lµ b«ng hoa tÝm cña vÞ chøc s¾c Häc Xãm ngêi lµm thî, xãm ngêi nghÌo, xãm ngêi cïng khèn.
chÝnh2). Bµ canh cöa th× s¸ng s¸ng ch¨m chót tíi nh÷ng chËu Gi÷a xãm, cã mét mÈu phè dµi chõng d¨m chôc mÐt.
hoa thu h¶i ®êng cæ truyÒn cña bµ bµy trªn cöa sæ, s¸ng Quanh phè thÊy tÒ tùu mét ng«i trêng tiÓu häc, mét nhµ m¸y
s¸ng giò c¸i th¶m tr¶i cÇu thang chÝnh - tÊm th¶m nµy bíng
vµ mét qu¸n ch¸o b×nh d©n. Cã ph¶i thÕ kh«ng nµo, c« em
bØnh nhÊt ®Þnh kh«ng chÞu leo cao h¬n tÇng g¸c ba 3). Cø
hä th©n mÕn, c¶ c¸i bé sËu Êy thÕ lµ rÊt mùc tiªu biÓu? Khi
suy quy luËt vËn hµnh cña v¹n vËt th× d©n c xãm nµy cã
cßn bÐ, th× trÎ con ®i häc ®Ó mµ biÕt t«n träng quyÒn
nhiÒu kh¶ n¨ng v« s¶n ho¸ h¬n lµ s¶n sinh ra nh÷ng ®øc
thiªng liªng cña c¸c «ng chñ. Lín lªn, anh thî rêi nhµ trêng ®i
ngµi t b¶n chñ nghÜa.
gãp phÇn lµm giµu cho giíi chñ nh©n «ng mµ m×nh ®· ®îc
Xãm £pinÐt lµ phÝa ch©n cña c¸i thang. Nã lµ ngêi bµ häc tËp sïng b¸i c¸i uy nghi. Giµ råi yÕu ®i, th× «ng l·o ®îc,
con khèn khã, kÎ thõa kÕ bÞ g¹t bá cña hai xãm kia. Nã gÇn vÉn giíi chñ nh©n «ng ®ã, mµ cô ®· lµm giµu cho, tèng cô ra
nh lµ thuéc mét gièng ngêi kh¸c, ra vÎ bÏn lÏn, khiªm nhêng, ngoµi ®êng ®Ó nhê chÈn bÇn mµ sèng nèt cuéc ®êi hay lam
bÞ c¸i khèn cïng nã ®Ì bÑp. Nµy c«, h·y xem «ng b¸c m×nh
hay lµm cña m×nh!
Ðp mÝa lÊy ®êng theo c¸i kiÓu ngh×n n¨m xa cò cña d©n ta,
th× c« nghÜ ra ®îc c¸i c¶nh x· héi ë ®©y nã thÕ nµo. Cã bao Mçi s¸ng, t«i ph¶i ®i ngang qu¸n ch¸o b×nh d©n ®Ó
nhiªu níc Ðp ngon ngät th× cø tu«n c¶ ra mét bªn cèi, cßn ®Õn xëng lµm viÖc cña t«i. Trêi ®Ñp hay xÊu, n¾ng Êm hay
bªn kia th× chØ cã b·, bÑt ra, qu¾t l¹i. §©y còng thÕ. Mét bªn tuyÕt r¬i, th× t«i còng cø thÊy tôm l¹i tríc cöa ng«i nhµ c«ng
lµ giµu sang vµ nhµn rçi, mét bªn lµ cÇn cï vµ thiÕu thèn. L«i nµy lèi ba chôc c¸c cô. C¸c cô ¨n bËn thËt kh«ng tëng tîng ®-
th«i vµ gÇy guéc nh ngãn tay kho»m kho»m cña con mô phï îc. Ngêi th× kho¸c c¸i ch¨n trªn lng, ngêi th× l¹i mÆc c¸i ¸o
thuû giµ, èng lß sëi ë £pinÐt mïa hÌ th× um khãi vµ mïa ®«ng dµi bã cña hÇu bµn trëng - ®Çu ®éi c¸i mò r¬m ®· vµng óa,
ngêi kh¸c n÷a t¶ t¬i ®ôp v¸ mu«n mµu s¾c. Giµy c¸c cô,
1
) Zibeline: Gièng chån B¾c cùc, tøc mét lo¹i thó l«ng dµi vµ m- mâm h¸ ra nh hép th c¶, cêi nh¹o víi mäi kh¸ch qua ®êng.
ît, m×nh dµi, ®u«i dµi nªn ®· ®îc xö lý gi÷ nguyªn l«ng dïng lµm Trong lóc ®îi cöa më vµ ®Ó giÕt thêi
kh¨n quµng cæ phô n÷ sang träng.
2) Nh÷ng lo¹i hu©n ch¬ng, huy ch¬ng cña Ph¸p; mçi lo¹i cã
giê, c¸c cô xem mÊy mÈu b¸o Le Matin24 hay tê Le Petit
h×nh d¸ng, mµu s¾c riªng. Parisien25 nhÆt ®îc ch¼ng biÕt ë ®©u n÷a. Trêi cã l¹nh qu¸
3) Nhµ ë Pari thêng tõ n¨m ®Õn t¸m tÇng. Nh÷ng hé sang th× c¸c cô thæi thæi lªn ngãn tay hoÆc lµ gië ®iÖu nhÊt bé
träng nhÊt hay ë tÇng g¸c cho ®Õn g¸c ba. G¸c cao h¬n, th×
nh÷ng hé gia t tÇm thêng h¬n ë.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

ra nh¶y1) ®Ó tù sëi Êm. Mét cô nh×n t«i c¶ cêi: "Chó xem, sëi cè ¹, t«i tr¶ lêi. - §óng råi, nã kÐm «ng mét tuæi. ¤ng kh«ng
kiÓu trung t©m2) cña bän nµy ®Êy!". ch¸n tai th× ®Ó t«i kÓ chuyÖn nã «ng nghe, chuyÖn nã mµ
D¸ng c¸c cô tåi tµn thÕ, nhng ai nÊy ®Òu thËt dÔ th¬ng, thËt ra lµ chuyÖn t«i. - Xin mêi cè, nghe chuyÖn cè sÏ thÝch
vµ c¸c cô tr«ng thÊy t«i m·i råi, th× cuèi cïng Êy còng lµ cã thó l¾m. - Thêi t«i cßn Ýt tuæi, «ng b¹n cïng bµn ®¸ng kÝnh
quen biÕt. Mét thø t×nh b»ng h÷u thÕ lµ n¶y ra gi÷a chóng cña t«i kÓ, t«i lµm nghÒ hµng h¶i ®¨ng b¹ 1). T«i ®· cã ®i
t«i vµ hai bªn chµo nhau khi ®i qua. vßng quanh thÕ giíi nhiÒu lÇn. T«i còng cã lÇn ®Õn xø «ng,
T«i ®Æc biÖt ®Ó ý mét cô giµ trong sè ®ã. ¤ng cô s¹ch ®Õn Sµi Gßn, ®Õn H¶i Phßng. Sau t«i t»n tiÖn cíi mét c« g¸i
sÏ, t¬m tÊt, vµ bé d¹ng biÓu lé mét nçi buån phiÒn ®îc nÐn n«ng th«n hiÒn lµnh. Vî chång ®Õn lËp nghiÖp ë vïng B¾c.
xuèng, mét niÒm tù träng ch¼ng chÞu ®Ó ng· khuþu, ngay Nhµ t«i më mét cöa hµng nhá b¸n gia vÞ vÆt v·nh, cßn t«i
trong c¬n quÉn b¸ch. Cô cã ®eo mét d¶i huy ch¬ng thëng th× vµo lµm mét nhµ m¸y. Vî chång t«i cã hai trai, mét g¸i, ba
c«ng cøu n¹n. Cô bao giê còng cø ®øng ®»ng sau ngêi kh¸c. ch¸u thËt lµ cña trêi cho «ng ¹! Nhµ t«i víi t«i, bän t«i chÞu
Mét h«m, t«i ®Õn b¾t tay cô vµ nãi víi cô: "Cè ¬i, cè cã khã kham khæ còng nhiÒu, nu«i ®îc c¸c ch¸u ¨n häc, nã giái
vui lßng cho phÐp ®îc mêi cïng dïng mét b÷a lãt d¹, chñ nhËt giang l¾m. Bµ con lèi xãm ®Òu lÊy lµm thÌm thuång, v× c¸c
tíi, ®îc kh«ng?". Cô ®¸p: "¤ng tö tÕ qu¸, tha «ng, thÕ cho ch¸u nÕt na, thËt lµ ngoan ngo·n, ch¨m lµm, l¹i cã häc. Ch¸u
nªn t«i tõ chèi th× ho¸ ra phô lßng tèt cña «ng, vËy xin M«rix¬ lµ ch¸u lín, lµm nghÒ thî vÏ. Ch¸u Anbe th× lµm thî
nhËn". m¸y. Em g¸i c¸c ch¸u, lµ ch¸u Yvon, nã lµ mét b«ng hoa xinh
Chóng t«i cïng ®Õn mét qu¸n ¨n nhá. §Æt xong mãn ¨n, xinh mêi t¸m c¸i xu©n xanh- nh ë xø t«i ngêi ta hay nãi v¨n
chóng t«i chuyÖn trß, vµ «ng cô b¶o t«i: "T«i kh«ng d¸m tù hoa thÕ - hoa lµm si ng©y løa trai kh¾p vïng, ch¸u nã ®¸nh
tiÖn ngá lêi tríc víi «ng, bëi v× tríc hÕt «ng lµ ngêi níc ngoµi, m¸y ch÷. Mçi ®øa kiÕm ®îc ®ång tiÒn còng kha kh¸, ®ñ
thÕ råi t«i l¹i ng¹i lµm phËt lßng «ng, thanh niªn dÔ tù ¸i thÊy cho m×nh vµ cho vî chång chóng t«i. Ban ngµy th× c¸c ch¸u
cã ngêi ®Õn b¾t chuyÖn l¹i nh t«i, mét l·o giµ nghÌo khæ, ®i lµm, tèi ®Õn c¶ mÊy ch¸u m¶i mª häc hµnh. Chñ nhËt nµo
ch¼ng kh¸c ®øa ¨n mµy vËy. Nhng mµ cø mçi lÇn «ng ®i còng c¶ ngµy bµn luËn víi nhau nh÷ng c¸i häc ®îc trong
qua tríc mÆt t«i, lµ lßng t«i l¹i trµn ngËp mét niÒm ®au ®ín tuÇn. Nãi thËt t×nh ®Ó «ng hay, cø nghe c¸c ch¸u nã bµn nã
kh«n cïng, t«i chØ muèn khãc. T«i rÊt hiÓu «ng lÊy thÕ lµm l¹, nãi lµ síng l¹ síng lïng; Êy chÝnh c¸c ch¸u ®· d¹y chóng t«i,
nhng Êy lµ t¹i thÕ nµy: thÊy «ng, lµ t«i l¹i nhí th»ng con thø mÑ c¸c ch¸u víi t«i, biÕt ®îc kh«ng biÕt bao nhiªu thø. VËy lµ
cña t«i, t«i ®· mÊt nã trong trËn giÆc. Nã còng kho¶ng tuæi vî chång chóng t«i thËt lµ ®«i bè mÑ síng nhÊt trÇn ®êi.
«ng ®Êy. Ch¾c «ng h¨m nh¨m, h¨m s¸u chø g×? - H¨m s¸u, "ChiÕn tranh bïng næ. Ch¸u M«rix¬ bÞ th¬ng nÆng tõ
®Çu, Ýt l©u sau th× chÕt. Ch¸u Anbe th× bÞ ghi lµ mÊt tÝch,
1
) One-step "Mét bíc", tªn mét ®iÖu vò gèc Mü, nhanh vµ m¹nh. 1
) Tøc thuû thñ d©n sù. Do yªu cÇu cña sù kiÓm so¸t quèc gia
ë ®©y ý nãi c¸c cô giµ khoa ch©n móa tay cho ®ì rÐt. vµ quèc tÕ, ngêi ®i biÓn ph¶i theo luËt hµng h¶i quèc tÕ, ®îc ®¨ng
2) Lèi sëi sang, sëi c¶ nhµ nhng chØ ®èt lß ë mét n¬i th«i, cã ký vµo mét danh b¹ nhµ níc. Cã ®¨ng b¹ míi lµ c«ng nh©n hµng h¶i
èng dÉn h¬i níc nãng ®Õn tõng phßng. chÝnh thøc.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

sau ba th¸ng chiÕn trËn. Cø thÕ lµ nhµ t«i vµ ch¸u g¸i ho¸ cè nhÐ!". ¤ng cô nh kh«ng nghe thÊy t«i nãi; cô thë dµi mét
®iªn lªn, ®iªn v× ®au ®ín. Lµng t«i lµ c¸i ®Ých cho ph¸o n·, h¬i, nãi tiÕp: "§Êy «ng xem, «ng th©n mÕn, chiÕn tranh,
®¹n Ph¸p ®Õn víi chóng t«i còng nhiÒu ngang ®¹n §øc; ®¹n cuéc chiÕn tranh trêi tru ®Êt diÖt nµy t«i cã c¸i g× th× nã ®·
nã kh«ng cã quèc tÞch, nªn ®¹n bªn nµy hay bªn kia th× giÕt s¹ch c¶, nµo lµ h¹nh phóc, nµo lµ nhµ cöa, nµo ngêi vî
còng ®Òu ph¸ ph¸ch ®å ®¹c, còng ®Òu giÕt h¹i ngêi ta, quý, nµo bÇy con yªu. Cßn t«i, th× b©y giê t«i nhê thiªn h¹
döng dng nh nhau, tµn khèc nh nhau. bè thÝ ®Ó sèng qua ngµy, sau bÊy nhiªu n¨m trêi lµm ¨n, cùc
"Mét h«m nä, trong gian nhµ chóng t«i ë ®· ®æ vì ®Õn nhäc. BiÕt ®©u, v©ng, biÕt ®©u ch¼ng ph¶i chÝnh ch¸u
nöa, vî t«i cïng ch¸u g¸i t«i ®ang nÊu níng, th× mét c¸i nåi1) - Anbe ®¸ng th¬ng cña t«i lµ ngêi b©y giê ®©y ®ang n»m
ch¼ng ph¶i lo¹i nåi Na Uy næi tiÕng cña Lui Phorext¬ ®©u, ®ã díi Kh¶i hoµn m«n!".
mµ lµ c¸i lo¹i nåi nã giËp be giËp bÐt tuèt - nã bæ xuèng. Cô g¹t mét giät níc m¾t thËt to, tay run run n©ng c¸i cèc
"Mét tiÕng næ kinh hån, råi tÊt c¶ hÊt tung lªn. T«i tho¸t mµ t«i võa rãt rîu vµo, miÖng nãi: "Nµo, chóc søc khoÎ «ng!".
th©n v× ®ang xuèng tÇng hÇm lÊy c¸i g× ®ã. §Õn khi l¹i ng-
êi, tõ díi hÇm lªn, th× lªn hÕt cÇu thang, t«i ch¼ng cßn thÊy B¸o L'HumanitÐ,
nhµ, thÊy cöa, thÊy vî, thÊy con ®©u c¶ n÷a, mµ chØ thÊy ngµy 30 vµ 31-5-1922.
mét kho¶ng trèng kh«ng, mét kho¶ng trèng kh«ng khñng
khiÕp, h·i hïng, mét kho¶ng trèng kh«ng nã lÊp ®Æc kh«ng
trung b»ng c¸i n·o nuét, c¸i tËn cïng, c¸i chÕt chãc, c¸i tan
hoang. T«i qu¸ s÷ng sê ®Ó cßn ho¶ng hèt... Nhng h·y chê
®Êy, ®· hÕt ®©u! C¸i lóc ghª gím nhÊt trong c¶ ®êi t«i, lµ
lóc mµ t«i nhËn ra trong ®èng nhµ cöa vôn n¸t, mét c¸i bµn
tay m¸u me cña ch¸u Yvon téi nghiÖp cña t«i, råi c¸ch mÊy b-
íc, lµ mét c¸i ch©n cßn giµy tÊt y nguyªn cña ngêi vî ®¸ng
th¬ng cña t«i. Êy bÊy giê, Êy bÊy giê...".
§Õn ®©y, «ng giµ t¸i nhît. T«i ®äc thÊy trong ®«i m¾t
cô, bçng d¹i ®i, mét nçi niÒm ®au xãt vµ c¨m hên kh«ng sao
t¶ xiÕt. Mét c¬n co giËt lµm cô toµn th©n run rÈy. Cô tú hai
bµn tay ®ang qu¾p l¹i lªn mÐp bµn. Hai ch©n cô di di ®Òu
nhÞp, nh ph¸t sèt, trªn sµn nhµ, mµ c¨ng g©n cèt ra nh vËy,
th× lµ khi nµo con ngêi ta ®ang cè k×m l¹i mét niÒm xóc
®éng ®ang muèn bïng ra. T«i nhá nhÑ b¶o cô: "Th«i võa råi,
cè ¬i! Xin ®Ó h«m kh¸c cè kÓ cho nghe. Cè x¬i cñ khoai r¸n,
1
) Tõ lãng chØ ®¹n ph¸o cì lín.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

níc m×nh nÕu hä kh«ng vµo quèc tÞch Ph¸p. (Mäi ngêi ®·
biÕt, mét ngêi b¶n xø muèn ®îc vµo quèc tÞch Ph¸p nh vËy
th× khã kh¨n vµ nhôc nh· nh thÕ nµo råi).
Ph¶i bá ruéng n¬ng vµ nhµ cöa ®¨ng vµo lÝnh "t×nh
nguyÖn", nh÷ng ngêi d©n b¶n xø ra lÝnh ®· ®îc nÕm mïi
ngay ý nghÜa mü miÒu cña c¸i thø "c«ng b»ng" qu¸i gë mµ
hä ®ang ph¶i b¶o vÖ nµy.
Cïng mét cÊp bËc, nhng ngêi da tr¾ng gÇn nh bao giê
còng ®îc xem lµ cÊp trªn cña ngêi b¶n xø. Ngêi sÜ quan b¶n
xø ph¶i chµo vµ tu©n lÖnh sÜ quan da tr¾ng. C¸i chÕ ®é
®¼ng cÊp ph©n biÖt "nh©n chñng - qu©n sù" Êy l¹i cßn râ
B×NH §¼NG rÖt h¬n n÷a khi nh÷ng ngêi lÝnh da tr¾ng vµ lÝnh kh¸c mµu
da cïng ®i chung trªn mét chuyÕn xe löa hoÆc tÇu thuû. VÝ
dô nh viÖc míi nhÊt gÇn ®©y:
§Ó che ®Ëy sù xÊu xa cña chÕ ®é bãc lét giÕt ngêi, chñ
nghÜa t b¶n thùc d©n lu«n lu«n ®iÓm trang cho c¸i huy ch- Håi th¸ng n¨m, chiÕc tµu Ligiª chë 600 lÝnh ngêi Mang¸t
¬ng môc n¸t cña nã b»ng nh÷ng ch©m ng«n lý tëng: B¸c ¸i, tõ Ph¸p sang Ma®ag¸txca. C¸c h¹ sÜ quan ngêi b¶n xø th×
B×nh ®¼ng, v.v.. chen chóc díi hÇm tµu, cßn ®ång nghiÖp cña hä, nh÷ng h¹
sÜ quan da tr¾ng, th× ®îc ®êng hoµng n»m trong c¸c
Nhng, h·y xem tay chiÕn sÜ vÒ b×nh ®¼ng Êy ®· thùc
buång dµnh riªng.
hiÖn b×nh ®¼ng nh thÕ nµo.
H¼n nh÷ng ngêi anh em kh¸c mµu da chóng ta, nãng s«i
Cïng lµm mét viÖc trong cïng mét xëng, ngêi thî da tr¾ng
lªn v× c¸c nåi sópde nÕu kh«ng ph¶i v× lý tëng, vµ tØnh dËy
vÉn ®îc tr¶ l¬ng hËu h¬n nhiÒu so víi b¹n ®ång nghiÖp kh¸c
v× tiÕng ®éng Çm Çm cña ch©n vÞt quay hay v× tiÕng gäi
mµu da.
cña l¬ng tri, cã thÓ suy nghÜ vµ hiÓu r»ng c¸i chñ nghÜa t
Trong c¸c c«ng së, nh÷ng ngêi b¶n xø mÆc dÇu ®· lµm b¶n tèt ®Ñp kia vÉn coi hä vµ bao giê còng chØ coi hä nh
viÖc l©u n¨m vµ mÆc dÇu rÊt thµnh th¹o c«ng viÖc, vÉn chØ nh÷ng kÎ «l« mal«t«1) mµ th«i.
lÜnh mét kho¶n tiÒn c«ng chÕt ®ãi, trong khi mét ngêi da
tr¾ng míi ®îc vµo, lµm c«ng viÖc Ýt h¬n, th× l¹i lÜnh l¬ng
N.A.Q.
bæng nhiÒu h¬n.
B¸o L'HumanitÐ,
Cã nh÷ng thanh niªn b¶n xø ®· häc qua c¸c trêng ®¹i
ngµy 1-6-1922.
häc cña chÝnh quèc vµ ®Ëu b»ng tiÕn sÜ y khoa hoÆc luËt
khoa, vÉn kh«ng thÓ lµm ®îc nghÒ nghiÖp cña m×nh trong
1
) Tõ ng÷ Latinh, cã nghÜa lµ kÎ tanh h«i, bÈn thØu.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

th¶m l¹ lïng. C¬n hÊp hèi ®ang ch¬i v¬i kh¾p. Tai ¬ng l¶ng
v¶ng ®©u ®©y.
¸nh s¸ng lõ ®õ cña nh÷ng c©y nÕn th¬m chÊp chíi ®Çu
ngän bÊc cong queo, h¾t lªn nh÷ng c©y cét s¬n mµi nh½n
bãng trong cung ®iÖn nh÷ng bãng ®en lung lay vµ nh÷ng
con m¾t hÊp h¸y. Bän quan ho¹n lim dim uÓ o¶i trªn chiÕc
chiÕu tr¶i díi ®Êt ë mét gãc nhµ. Nh c¶m thÊy ®îc cã im
lÆng ®ang bß lª.
Trèng canh võa ®iÓm ba tiÕng. Tïng, tïng, tïng! C¸c anh
lµ ngêi ph¬ng T©y, c¸c anh ch¼ng hiÓu thÕ lµ thÕ nµo c¶,
hö? Tïng, tïng, tïng! Nh©n nã lªn n¨m thÕ lµ ba giê cña c¸c
anh ®Êy. §©y lµ thêi kh¾c ban ®ªm lóc l¬ng tri cÊt cao
tiÕng. Lóc c¸c ®èng m¶ kh¹c ra nh÷ng kÎ n»m bªn trong, hä
l×a khái nh÷ng tÊm liÖm he hÐ më, ®Ó ra ngoµi ®i dß ®i
dÉm, cÊt lªn tiÕng ró hoan l¹c. Lóc ®Çu ãc con ngêi ®Çy rÉy
nh÷ng bãng h×nh, méng mÞ. Tïng, tïng, tïng! Nh©n nã lªn
LêI THAN V·N CñA Bµ TR¦NG TR¾C ba, th× Êy lµ con sè chÝn, con sè tËn cïng trong nh÷ng con
sè ch¼ng thÓ chia còng ch¼ng thÓ nh©n, mµ theo vua Phôc
Quèc v¬ng níc Nam s¾p lµm "kh¸ch cña níc Hi th× nã biÓu hiÖn sù suy ®èn cña mét sinh linh ®îc coi nh
Ph¸p". Gäi lµ cã lêi chµo mõng tÝ ti, chóng cïng tét (d¬ng cöu)1) .
t«i kÝnh d©ng ngµi giÊc méng nµy cña ®ång
1
chÝ NguyÔn ¸i Quèc cña chóng t«i, ngêi bÇy ) Nguyªn b¶n viÕt gi¬ng cöu, v× t¸c gi¶ muèn b¹n ®äc Ph¸p
®äc ®îc gÇn ©m ViÖt h¬n.
t«i trung thµnh cña ngµi.
D¬ng cöu, mét quÎ trong Kinh DÞch, biÓu hiÖn møc cao nhÊt
mµ mét con ngêi hoÆc mét sù vËt cã thÓ tiÕn tíi ®îc vµ tõ ®iÓm
§ªm tèi qu»n qu¹i díi lµn ma nhá h¹t dÇm dÒ. M¶nh tr¨ng nµy trë ®i nã sÏ xuèng dèc (kh¸i niÖm thuéc vò trô quan siªu h×nh
vµng vät cè bÝu trªn nh÷ng m¸i lÒu tranh. C©y ®Ém ít ®Çm huyÒn bÝ Trung Quèc cæ, sau thêng g¾n víi mª tÝn vÒ tíng sè).
®×a níc m¾t tu«n r¬i. Giã thæi qua nh÷ng côm l¸ mÖt mái Phôc Hi, vua thÇn tho¹i Trung Quèc cæ s¬, ®îc coi lµ thuû tæ
va nhau thµnh tiÕng kinh rîn. Cµnh c©y vÆn vÑo nh nh÷ng cña vò trô quan nãi trªn.
c¸nh tay ma qu¸i, vµ nh÷ng ®¸m níc bÞ tõng c¬n giã ®ét 2) Phông hoµng trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
ngét quÊt, cø nøc në. C¶nh vËt níc Nam, lång trong c©y cá 3) H¨mlÐt: Nh©n vËt chÝnh trong vë kÞch cïng tªn cña v¨n hµo
um tïm, vèn t¬i vui vµ th¬ méng thÕ díi ¸nh tr¨ng, nay buån Anh SÕchxpia. Trong ®o¹n ®Çu cña vë kÞch H¨mlÐt, hoµng tö níc
§an M¹ch, tiÕp xóc víi bãng ma vua cha hiÖn vÒ ®ßi ®îc con b¸o thï.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

§ã chÝnh lµ lóc Thiªn tö n»m m¬. Ngµi m¬ thÊy nh÷ng nh©n d©n ruång rÉy.
con rång ch¹m trªn tñ, bµn bçng biÕn ®éng, ho¸ thµnh "Gië sö ®Êt níc ra mµ xem, mi sÏ thÊy tæ tiªn ®· treo bao
nh÷ng con r¾n gím ghiÕc, më thao l¸o nh÷ng con m¾t ®á tÊm g¬ng ®¹o ®øc vµ dòng c¶m, chÝ khÝ vµ tù t«n. Lý B«n
ngÇu tia m¸u. Cßn nh÷ng con phông hoµng2), gièng chim tîng (544)2) , víi mét nhóm nghÜa sÜ, ®· næi dËy vµ bÎ g·y ¸ch ®«
trng cho uy quyÒn vua chóa, th× v¬n chiÕc cæ dµi ngo½ng hé cña H¸n téc. Ng« QuyÒn (938) ®· ph¸ tan ®¹o qu©n níc
tua tña l«ng, quÖt má xoÌ c¸nh, y hÖt ®¸m gµ trèng c¸u ngoµi kÐo vµo ®¸nh chiÕm ®Êt ®ai Tæ quèc ta.
kØnh, ®¸ng ghÐt. Mäi vËt b»ng ngäc th¹ch, b»ng ch©u b¸u, "D©n ta sèng trong h¹nh phóc vµ thÞnh vîng díi triÒu nhµ
®Òu xØn ®i, x¸m xÞt l¹i. TÊt c¶ cø tõ tõ quay trßn, vµ tan §inh. N¨m 9803), Lª §¹i Hµnh ®· dòng c¶m kh«ng chÞu khuÊt
dÇn, tan dÇn. Råi mét bãng ma trïm kh¨n, tr¨ng tr¾ng hiÖn phôc tríc yªu s¸ch cña l¸ng giÒng hïng m¹nh h¬n m×nh gÊp
lªn. Nhµ vua kinh hoµng run lªn lËp cËp, v× kh«ng ph¶i vua béi, «ng ®· ®¸nh th¾ng ®Þch, giÕt chÕt tíng ®Þch. Do ®ã
chóa nµo còng ®Òu can ®¶m nh H¨mlÐt3), vµ th«ng minh ®· gi¶i tho¸t ®îc ®ång bµo khái n¹n n« dÞch.
nh thÕ th× l¹i cµng kh«ng. Ngµi muèn kÐo chiÕu che mÆt
"Qu©n M«ng Cæ ®i ®Õn ®©u ph¸ s¹ch ®Êy, ®· bÞ nhµ
mµ kh«ng ®îc.
TrÇn vÎ vang cña chóng ta ®¸nh b¹i (1225)4). Lª Lîi ®· hïng
§êng bÖ vµ giËn d÷, bãng ma nãi víi vÞ chñ hoµng cung thÕ
dòng ®øng ra l·nh ®¹o cuéc c¸ch m¹ng níc Nam, ®Ëp tan
nµy:
chÕ ®é tµn b¹o vµ
- Mi cã nhËn ra ta kh«ng, ®øa con khèn khæ kia ¬i! Ta lµ
mét trong nh÷ng ngêi khai s¸ng níc Nam t¬i ®Ñp nµy ®©y.
Ta lµ Trng Tr¾c, n¨m 391) ®· cïng em g¸i ta lµ Trng NhÞ vµ h¹ch s¸ch mµ nh÷ng kÎ tù xng lµ b¶o hé ta b¾t ta chÞu.
®ång bµo ®¸nh ®uæi bän x©m l¨ng, tr¶ thï chång, gi¶i .....
tho¸t quª h¬ng. §õng cã run lªn nh thÕ, con ¬i! Mµ ph¶i l¾ng "ThËt lµ nhôc nh· thËm tÖ, thËt lµ ch¸n ng¸n ghª gím,
nghe lÊy lêi mÑ b¶o! Ch¼ng hay mi cã biÕt r»ng, theo tËp thËt lµ cay ®¾ng ª chÒ xiÕt bao cho c¸c vÞ, nÕu tõ nh÷ng
tôc ngh×n n¨m cña níc Nam ta xa cò th× Hoµng ®Õ lµ chÞu
tÇng m©y, tæ tiªn mi ph¶i tr«ng thÊy d©n téc mµ c¸c vÞ ®·
mÖnh trêi ®Ó trÞ d©n, v× thÕ mµ ®îc coi lµ con cña trêi,
giµnh ®îc tù do nay chÞu phËn n« lÖ, ®Êt níc ®· ®îc c¸c vÞ
cha mÑ cña d©n?
gi¶i tho¸t nay l©m vµo c¶nh n« dÞch, kÎ kÕ tôc ngai vµng cña
"Vua muèn xøng víi lßng trêi vµ lµm trßn nhiÖm vô chÝ c¸c vÞ nay sèng trong ¬n hÌn.
t«n cña m×nh th× ph¶i chÞu khæ tríc d©n vµ chia síng sau
"MÆc dÇu lÔ nghi kh«ng cho phÐp c¸c vÞ nguyªn thñ níc
d©n. Vua ph¶i tu©n lÖnh trêi, mµ tiÕng d©n chÝnh lµ truyÒn
ta rêi khái cung cÊm, thÕ nhng chóng ta vÉn ph¶i ®au buån
l¹i ý trêi. B»ng kh«ng th× Êy lµ trêi ®o¹n tuyÖt, tæ tiªn tõ bá,
nhËn thÊy r»ng vÉn cã nh÷ng bËc qu©n trëng ph¶i lu vong.
1
) Hai Bµ Trng khëi nghÜa n¨m 40. "N¨m 14071), TÇu (phong kiÕn) ®¸nh nhau víi ta; nhê ý
chÝ ®éc lËp vµ lßng kh¸t khao tù do h¬n lµ nhê qu©n ®«ng
2) Lý B«n, tøc Lý BÝ, khëi nghÜa n¨m 542.
søc m¹nh, níc Nam ®· th¾ng. Chinh chiÕn lóc ®ã thÕ lµ l¹i
3) Lª §¹i Hµnh ph¸ giÆc n¨m 981.
1
4) Nhµ TrÇn b¾t ®Çu tõ n¨m 1226. ) Cuéc x©m lîc cña nhµ Minh b¾t ®Çu n¨m 1406.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

b¾t ®Çu. GiÆc biÕt r»ng kh«ng khuÊt phôc ®îc ta b»ng uy ®îc s¾p ®Æt ®©u ra ®Êy trong trÝ tëng tîng qu¸ giµu cña
lùc, ®· dïng chiÕn tranh hao mßn. TrÇn §Õ Quü ®· l·nh ®¹o bän bãc lét. Mi s¾p t©ng bèc c«ng ¬n v« ngÇn vµ tëng tîng
d©n Nam ®o¹t ®îc th¾ng lîi, sau thÊy d©n cïng kiÖt, ®ãi cña nÒn v¨n minh ®· th©m nhËp s¬n hµ x· t¾c cña mi b»ng
kh¸t, m¸u ®æ x¬ng r¬i. ¤ng biÕt r»ng giÆc chØ muèn h¹i mòi nhän cña lìi lª vµ b»ng häng sóng ca-n«ng.
m×nh «ng, vµ chóng b¾t ®îc «ng råi th× d©n Nam sÏ ®îc
"¤i, nh×n, h·y nh×n nµo, ®øa con th¶m th¬ng kia ¬i! H·y
yªn æn. V× vËy «ng ra nép m×nh; «ng nép m×nh ®Ó d©n
nh×n quanh mi! ThÊy ch¨ng Trung Hoa ®ang thøc tØnh, NhËt
«ng ®ì hao tæn sinh linh, x¬ng m¸u. BÞ cÇm tï gi¶i ®i, «ng
B¶n ®ang duy t©n...? ThÊy ch¨ng toµn cÇu ®ang tiÕn, chØ
nh¶y xuèng s«ng tù tö. ¤ng thµ chÕt vinh chø kh«ng sèng
cã d©n mi lµ, nhê mi vµ lò quan thîng cña mi, cø ph¶i ch×m
nhôc. Ngµy nay, mçi buæi mÆt trêi mäc lªn lÆn xuèng, mu«n
ngËp m·i trong vòng lÇy dèt n¸t vµ t«i ®ßi khèn n¹n?
ngh×n ¸nh hµo quang vµng ãng qu©y trªn dßng s«ng trong
níc b¹c long lanh, t¹o nªn ®µi kû niÖm vÜnh cöu cho linh hån "H·y nh×n TriÒu Tiªn, Ai CËp vµ Ên §é, tÊt c¶ c¸c níc ®ã
bÊt diÖt cña con ngêi chiÕn b¹i vÜ ®¹i ®ã... ®Òu ®ang ®øng lªn ®ßi hái quyÒn lîi, c«ng lý vµ tù do!

"TiÕp ®ã lµ Hµm Nghi, Thµnh Th¸i vµ Duy T©n - ngêi ë "ChÝnh gi÷a lóc ®ã th× mi... Im... Nghe k×a! Nghe thÊy
ng«i ngay tríc mi. ChÝnh nh÷ng kÎ xng xng lµ t«n träng ch¨ng... Nghe thÊy ch¨ng nh÷ng tiÕng kªu gµo...? A! Ngêi ta
phong tôc, luËt lÖ níc ta ®· ®µy ¶i ba vÞ vµ mai ®©y sÏ dïng ®Õn kia k×a, ®«ng qu¸, tÊt c¶ nh÷ng ngêi d©n níc Nam ®·
mi lµm mãn ®å rao hµng thuéc ®Þa, cæ ®éng ®Õ quèc. Cã bÞ thiÖt m¹ng cho cuéc chiÕn tranh ë ch©u ¢u. Ngêi ta ®Õn
thÊy kh«ng, con! Ch¼ng thÓ bao giê trong niªn gi¸m níc mi ®ßi nh÷ng g× mµ bän quan thÇy mi ®· cïng mi høa hÑn víi
l¹i cã mét vua Nam nµo chÞu lµm t«i tí ®Õn nh mi, l¹i cã mét ngêi ta, anh em ngêi ta. Tr¶ lêi ngêi ta ®i nµo! A! Ngêi ta giËn
cuéc ngù gi¸ tuÇn du nµo th¶m h¹i ®Õn møc nµy. Tríc ®©y, d÷, ngêi ta bá ®i.
mi ®· tõng ph¹m téi b¸ng bæ lµ bÖ lªn bµn thê linh thiªng cña "B©y giê th× ngêi ta quay lng ®i råi, ngêi ta ®ang ®i
«ng v¶i h×nh ¶nh ghª tëm cña th»ng da tr¾ng ng¸i ngñ vµ ®Õn phÝa ®»ng kia. Cã thÊy ngêi ta kh«ng? §»ng kia Êy, n¬i
bông phÖ nä, nã sÆc lªn mïi tái, ín mïi th©y ma. T¹i sao, õ, t¹i mÆt trêi ®ang mäc huy hoµng kh«n xiÕt, n¬i tung bay kiªu
sao mi l¹i lµm thÕ? Nay mi l¹i s¾p lÈn xa t«n miÕu. Tay mi sÏ h·nh l¸ cê Nh©n ®¹o vµ Lao ®éng. §Êy! ChÝnh ®Êy lµ n¬i
kh«ng th¾p h¬ng vµo nh÷ng tiÕt ®Çu xu©n, ®Çu thu n÷a. yªn nghØ t©m linh nh÷ng ngêi ®· khuÊt, lµ t¬ng lai cña d©n
Mi sÏ kh«ng tù tay më h¬ng ¸n d©ng hoa qu¶ ®Çu mïa vµ téc mµ mi ®· phông sù ch¼ng ra g×!
cóng c¬m míi n÷a. VÉn hay, con ¹! r»ng tÊt c¶ nh÷ng c¸i Êy
"Gµ s¾p g¸y s¸ng. Sao B¾c ®Èu tiÕn ngang trêi. Nh¹c
ch¼ng qua ®Òu lµ nghi lÔ cæ hñ ! nhng mi còng thõa biÕt
tiªn ®ang giôc gi· ta. Th«i, chµo!".
r»ng chØ cßn ®éc nghÜa vô ®ã lµ mi cßn lµm ®îc víi tæ tiªn
vµ mi còng chØ cßn ®éc c¸i uy tÝn ®ã mµ th«i tríc m¾t thÇn Må h«i nhíp nh¸p ®Ém tr¸n vÞ chóa thîng ®ang ngñ.
d©n. Ngµi muèn kªu lªn. Nhng kh«ng kªu ®îc. Lìi ngµi lÝu l¹i v× sî.
"Giê th× mi l¹i s¾p lµm tÖ h¹i h¬n n÷a. Mi s¾p ca ngîi Mét quan ho¹n bíc vµo, khom khom c¸i lng ba lÇn, råi the
c«ng ®øc cña nh÷ng ®øa bãc lét vµ hiÕp ®¸p d©n mi. Mi thÐ c¸i giäng ®µn bµ:
s¾p ph« tr¬ng sù thÞnh vîng cña ®Êt níc mi, c¸i thÞnh vîng
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

- Ngai díi1)! §· cã lÖnh lªn ®êng cña Tßa Kh©m truyÒn ëng tîng ®îc cña mét viªn quan cai trÞ thuéc ®Þa nä ®· ®æ
sang råi ®Êy ¹! nhùa cao su vµo bé phËn sinh dôc cña mét ngêi phô n÷ da
®en khèn khæ. Sau ®ã, h¾n b¾t chÞ ph¶i ®éi mét t¶ng ®¸
NGUYÔN ¸I QUèC lín ®øng ph¬i n¾ng cho ®Õn chÕt.

B¸o L'HumanitÐ, Tªn c«ng chøc d©m b¹o ®ã hiÖn ®ang tiÕp tôc nh÷ng
ngµy 24-6-1922. thµnh tÝch cña h¾n trong mét tØnh kh¸c víi chøc vÞ cò.
Khèn thay, nh÷ng viÖc bØ æi nh vËy l¹i kh«ng hiÕm g× ë
c¸i n¬i mµ b¸o chÝ cña c¸c nhµ cÇm quyÒn thêng gäi lµ "níc
Ph¸p h¶i ngo¹i".
Håi th¸ng 3 n¨m 1922, mét nh©n viªn nhµ ®oan Bµ RÞa
(Nam Kú) ®· ®¸nh gÇn chÕt mét phô n÷ An Nam lµm nghÒ
g¸nh muèi, lÊy cí r»ng ngêi nµy ®· lµm mÊt giÊc ngñ tra cña
h¾n, v× lµm ån µo ngoµi hiªn nhµ h¾n ë.
Hay ho n÷a lµ ngêi ®µn bµ nµy cßn bÞ do¹ ®uæi khái
n¬i lµm viÖc nÕu bµ tha kiÖn g×.
Håi th¸ng 4, mét nh©n viªn nhµ ®oan kh¸c ®Õn thay
còng thËt xøng ®¸ng víi tªn tríc vÒ nh÷ng hµnh ®éng tµn ¸c
cña h¾n.
Mét bµ cô ngêi An Nam, còng lµm nghÒ g¸nh muèi, v× bÞ
khÊu l¬ng nªn c·i nhau víi mô cai. Mô cai ®Õn tha víi viªn
®oan. Viªn nµy ch¼ng xÐt xö g× c¶, t¸t bµ cô thî muèi hai
NH÷NG KÎ §I KHAI HO¸ c¸i thËt m¹nh vµ khi bµ cô giµ ®¸ng th¬ng cói xuèng nhÆt
nãn, th× nhµ khai ho¸ Êy, cha võa lßng víi trËn ®ßn mµ h¾n
võa trõng ph¹t bµ cô, liÒn ®¸ mét c¸i rÊt m¹nh vµo bông bµ
Díi ®Çu ®Ò "Bän kÎ cíp ë thuéc ®Þa", ®ång chÝ VÝchto cô khiÕn cho m¸u éc ngay ra lªnh l¸ng.
MªrÝch ®· thuËt l¹i cho chóng ta nghe sù ®éc ¸c kh«ng thÓ t- Khi bµ cô ngêi An Nam ®¸ng th¬ng bÞ ng· quay xuèng
®Êt, ®¸ng lÏ ph¶i cÊp cøu cho bµ, th× ngêi céng t¸c viªn cña
1
) Tr«ne sous: Ch¬i ch÷, do dÞch s¸t tõng ch÷ tõ "BÖ h¹" sang «ng Xar« Êy l¹i cho gäi lý trëng ®Õn vµ ra lÖnh cho lý trëng
tiÕng Ph¸p. H¹: díi lµ "sous", mµ "sous" th× l¹i còng cã nghÜa lµ xu.
®em ngêi bÞ th¬ng ®i n¬i kh¸c. Lý trëng tõ chèi kh«ng lµm.
VËy ë ®©y cã thÓ hiÓu Ngai díi, còng cã thÓ hiÓu Ngai xu... ChØ
Viªn ®oan liÒn cho gäi chång ngêi bÞ n¹n ®Õn, - «ng nµy bÞ
chuyÓn ®îc phÇn nµo ý ®ïa vµ ch©m chäc nhiÒu mÆt sang b¶n
dÞch tiÕng ViÖt. mï, - ra lÖnh b¾t «ng ph¶i ®em vî ®i. HiÖn nay, bµ cô giµ
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

khèn khæ ®ã ®ang n»m nhµ th¬ng. V× nãi ®Õn ®Êu tranh giai cÊp vµ quyÒn b×nh ®¼ng
B¹n cã muèn ®¸nh cuéc r»ng hai «ng ®oan cña chóng ta gi÷a con ngêi mµ ®ång chÝ Lud«ng cña chóng ta ®· bÞ kÕt
ë Nam Kú, còng nh b¹n ®ång nghiÖp cña hä lµ vÞ quan cai ¸n lµ ®· tuyªn truyÒn thï ghÐt chñng téc. VËy ta h·y xem
trÞ nä ë ch©u Phi, cã bÞ lµm rÇy rµ g× kh«ng ? Hä h¼n ®· t×nh yªu th¬ng gi÷a c¸c chñng téc ®· ®îc quan niÖm vµ
®îc th¨ng chøc n÷a kia ®Êy. thùc hiÖn ë §«ng D¬ng nh thÕ nµo trong thêi gian gÇn ®©y.
H«m nay, chóng ta sÏ kh«ng nãi ®Õn téi ¸c cña chÝnh
NguyÔn ¸i Quèc quyÒn thùc d©n lµ dïng rîu vµ thuèc phiÖn ®Ó ®Çu ®éc
B¸o Le Paria, quÇn chóng vµ lµm cho hä ngu muéi ®i. ViÖc Êy c¸c ®ång
sè 4, ngµy 1-7-1922. chÝ chóng ta trong ®¶ng ®oµn nghÞ sÜ tÊt sÏ cã ngµy bµn
®Õn.
Mäi ngêi ®Òu biÕt râ nh÷ng thµnh tÝch lín lao cña tªn
quan cai trÞ s¸t nh©n §¸cl¬. Tuy nhiªn ®©u cã ph¶i chØ
m×nh h¾n míi cã nh÷ng thñ ®o¹n tµn ¸c ®èi víi ngêi b¶n xø
nh thÕ.
Mét g· Puècxinh«ng nµo ®ã, ®· hïng hæ nh¶y ra ®¸nh
mét ngêi An Nam chØ v× ngêi nµy d¸m tß mß vµ c¶ gan
nh×n ng«i nhµ cña ngêi ¢u trong mÊy gi©y ®ång hå. H¾n
®¸nh anh vµ cuèi cïng giÕt anh b»ng mét ph¸t sóng lôc b¾n
vµo ®Çu.
Mét nh©n viªn së ho¶ xa, ®· dïng roi m©y ®¸nh mét ng-
êi lý trëng B¾c Kú.
¤ng BÐc ®Êm vì sä ngêi l¸i xe cho «ng ta.
¤ng thÇu kho¸n BrÐt, sau khi cho chã c¾n mét ngêi An
Nam ®· trãi tay ngêi nµy l¹i, ®¸ cho ®Õn chÕt.
¤ng §Ðpphi, chñ së thuÕ ®· giÕt chÕt ngêi ®Çy tí An
Nam cña «ng ta b»ng mét c¸i ®¸ hÕt søc m¹nh vµo m¹ng mì.
¤ng H¨ngri, thî m¸y ë H¶i Phßng, nghe ngoµi phè cã tiÕng
tHï GHÐT CHñNG TéC ån µo; cöa nhµ «ng võa më th× mét ngêi ®µn bµ An Nam
ch¹y xéc vµo, sau lng cã mét ngêi ®µn «ng ®uæi theo.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

H¨ngri tëng lµ mét ngêi b¶n xø ®ang ®uæi mét Con g¸i1), CON NG¦êI BIÕT MïI HUN KHãI
liÒn ví lÊy khÈu sóng s¨n næ mét ph¸t. Ngêi ®µn «ng ng· vËt
xuèng chÕt ngay. §ã lµ mét ngêi ¢u. Hái th× H¨ngri tr¶ lêi:
"T«i tëng ®©y lµ mét th»ng b¶n xø". Xin tÆng Nah«ng1), ngêi ®· bÞ qu©n
Mét ngêi Ph¸p buéc ngùa cña m×nh vµo mét c¸i chuång phiÖt thùc d©n ¸m h¹i, bµi ký nµy.
trong ®ã ®· cã s½n con ngùa c¸i cña mét ngêi b¶n xø. Con
"ChÝnh cuéc chinh phôc hÖ thèng thuéc
ngùa ®ùc nh¶y chåm lªn, lµm cho ngêi Ph¸p tøc ®iªn ruét. ¤ng
®Þa ®· rÌn luyÖn tµi n¨ng chiÕn ®Êu cña sè
ta ®¸nh ngêi b¶n xø héc c¶ m¸u måm, m¸u mòi, råi ®em trãi l¹i
treo lªn cÇu thang. ®«ng nh÷ng nhµ chØ huy qu©n sù lín cña ta,
nh÷ng con ngêi ®· ®a ta ®Õn chiÕn th¾ng,
Mét nhµ truyÒn gi¸o (V©ng! mét vÞ linh môc nh©n tõ)
®· ®îc d luËn Ph¸p ca ngîi vinh quang vµ
nghi mét häc sinh trêng thÇy dßng ngêi b¶n xø ¨n c¾p cña
chiÕn c«ng ngay khi mang l¸ cê níc ta ®Õn d-
m×nh 1.000 ®ång, «ng ta trãi ngêi häc sinh nµy l¹i, treo lªn
íi nh÷ng bÇu trêi ch©u Phi hay ch©u ¸".
xµ nhµ, tra kh¶o. Ngêi häc sinh ®¸ng th¬ng Êy ngÊt ®i. Hä
h¹ anh xuèng. Khi anh håi tØnh, hä l¹i treo lªn tra kh¶o. Anh
Anbe Xar«
®· gÇn chÕt. Cã lÏ h«m nay th× chÕt råi.
Bé trëng Bé Thuéc ®Þa
V©n v©n vµ v©n v©n.
Toµ ¸n cã trõng ph¹t nh÷ng tªn ®ã, nh÷ng con ngêi ®i Haótxa2), th¸ng 1 n¨m 1998.
khai ho¸ ®ã hay kh«ng ? Thµnh phè Haótxa cê xÝ tng bõng. Tëng ®©u nh mét vÞ
Cã tªn th× tr¾ng ¸n, cã tªn th× kh«ng ai ®ông ®Õn l«ng chóa xu©n ®· gâ c©y ®òa thÇn lªn gç v¸n kh« khèc ë c¸c
ch©n. Sù t×nh lµ nh vËy. Êy thÕ mµ b©y giê th×: bao l¬n vµ c¸c cöa sæ, lµm mäc ra mu«n vµn tÊm l¸ ®á phÊp
- BÞ c¸o Lud«ng, ®Õn lît anh nãi ®i! phíi yªu kiÒu tríc giã. §©y lµ lÔ kû niÖm lÇn thø n¨m m¬i ngµy
thµnh lËp Céng hoµ liªn hiÖp Phi. Cha bao giê d©n chóng l¹i
NguyÔn ¸i Quèc tham gia víi møc ®é Êy nh÷ng héi hÌ lo¹i nµy. Tõ s¸ng sím, c¸c
B¸o Le Paria, sè 4, ®êng phè, c¸c qu¶ng trêng y nh mét dßng s«ng ngêi. Tõng
ngµy 1-7-1922. ®oµn häc sinh, gi¬ng cê ®i ®Çu, võa diÔu qua c¸c phè võa
h¸t Quèc tÕ ca, ®îc d©n chóng vç tay hoan nghªnh. Trªn
qu¶ng trêng X«viÕt, mét cô giµ h« hµo ®¸m ®«ng. §ã lµ cè

1
) Nah«ng lµ mét ngêi lÝnh thuéc ®Þa ®· bÞ mét tªn quan ba
1
) Hai ch÷ Con g¸i trong nguyªn b¶n viÕt b»ng ch÷ ViÖt. Trong Ph¸p giÕt h¹i n¨m 1922 ë miÒn ®«ng Marèc.
thêi kú Ph¸p thèng trÞ níc ta, ngêi Ph¸p thêng nu«i nh÷ng thiÕu n÷ 2) Haótxa lµ tªn mét téc ngêi ë T©y Phi. ë ®©y, t¸c gi¶ lÊy tªn
ViÖt, võa lµm ngêi hÇu h¹, may v¸, võa lµm trß ch¬i, chóng gäi hä lµ ®ã ®Æt cho mét thµnh phè tëng tîng cña ch©u Phi ®éc lËp vµ
Con g¸i . thèng nhÊt t¬ng lai.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Kimeng«, mÖnh danh lµ Con ngêi biÕt mïi hun khãi. "VËy nhÐ, bän t b¶n da tr¾ng lÊy níc ta lµm thuéc ®Þa
Cô Kimeng«, tuæi ®· chÝn m¬i, lµ mét cùu chiÕn sÜ cña xong, nã b¾t c¸c b¸c ph¶i nép c¸c thø thuÕ, mÆc dÇu c¸c
qu©n ®éi c¸ch m¹ng, mét trong nh÷ng ngêi s¸ng lËp Céng b¸c nµo cã cña n¶ g× ®©u. Nép th× kh«ng cã g× ®Ó nép;
hoµ da ®en. §îc phó bÈm mét trÝ th«ng minh ®Æc biÖt s¾c ®Ó khái bÞ hµnh h¹, c¸c b¸c ph¶i bá trèn vµo rõng. Chóng nã
s¶o, l¹i am hiÓu têng tËn mäi sù kiÖn chÝnh trÞ vµ x· héi cña ®em chã vµ ®em sóng ®uæi theo, c¸c b¸c ®µnh ph¶i Èn
thêi ®¹i, cô Kimeng« kh«ng nh÷ng ®· ra søc thøc tØnh anh vµo mét c¸i hang, ngµy nay gäi lµ hang TuÉn n¹n.
em cïng mµu da ra khái giÊc ngñ mª say cña con ngêi n« lÖ,
mµ cßn cè g¾ng ph¸ tan mäi thµnh kiÕn d©n téc vµ chñng "Bän b¸c h¬n hai tr¨m m¹ng, ®µn «ng cã, ®µn bµ cã, trÎ
téc, tËp hîp nh÷ng ngêi bÞ bãc lét thuéc c¸c mµu da trong em cã. Cø tëng r»ng nh thÕ lµ t¹m yªn th©n, nªn mÆc dÇu
cuéc ®Êu tranh chung. Cô ®· thµnh c«ng. Kimeng« lµ mét ph¶i chÞu Èm, chÞu tèi, chÞu ®ãi, cùc l¾m, c¸c b¸c cã ý
trong sè hiÕm nh÷ng ngêi ®· chÞu gian khæ lín ®Ó gieo h¹t ®Þnh cø n¸n l¹i ®ã cµng l©u cµng hay, v× biÕt r»ng bän nã
vµ vÉn r×nh ë ngoµi hang víi sóng èng. Hang tèi nh bng ngµy
®îc hëng h¹nh phóc lín gÆt vô mïa th¾ng lîi. M¸i tãc cô còng nh ®ªm, b¸c ch¼ng biÕt ë trong ®ã bao l©u.
b¹c ph¬ nh tuyÕt khu«n rùc rì bé mÆt mµu mun. §«i m¾t cô
hiÒn dÞu vµ nh×n s©u th¼m. MiÖng cô lu«n t¬i cêi, dï tríc "Ch¼ng tr«ng thÊy g× hÕt, ch¼ng nghe thÊy g× hÕt, trõ
nh÷ng nguy nan nghiªm träng nhÊt hay trong nh÷ng giê tiÕng chã sña d÷ déi, xa x¨m, nh¾c nhë r»ng t×nh thÕ vÉn
phót ®en tèi nhÊt. Tõ toµn bé con ngêi cô to¸t ra nh©n tõ vµ hiÓm nghÌo.
cao quý. Cô ®¸ng t«n kÝnh vµ ®îc t«n kÝnh. "Mét ngµy nä, nãi ®óng h¬n lµ mét ®ªm nä, c¸c b¸c ngöi
Chóng t«i ®Õn n¬i th× cô ®· nãi ®îc nöa chõng, vµ thÊy cã c¸i mïi khÐt lÑt trµn vµo chç n¸u trong lßng ®Êt. Mïi
®©y lµ nh÷ng lêi mµ chóng t«i nghe ®îc: khÐt nÆng lªn nhanh vµ trë thµnh kh«ng thÓ chÞu næi. G×
"... Cã nh÷ng tõ ng÷ mµ ngêi giµ c¸c b¸c tríc kia thêng thÕ? Ch¼ng ai biÕt... TrÎ nhá th× khãc, ®µn bµ th× la, ®µn
nghe thêng nãi, th× nay kh«ng cßn trong tõ ng÷ cña c¸c «ng th× chöi. Ho¶ng lo¹n! Ch¹y ®i ? Nhng ch¹y ®©u chø?
ch¸u n÷a. Vµ nh thÕ lµ tèt. B©y giê c¸c b¸c nãi ®Õn toµ ¸n, Khñng khiÕp qu¸! TiÕng r¨ng lËp cËp, tiÕng thÐt xÐ tai, tiÕng
c¶nh s¸t, qu©n ®éi, nhµ tï, thuÕ kho¸, th× c¸c ch¸u ch¼ng nÊc, tiÕng th©n ngêi ®æ xuèng, tiÕng khãc ®iªn rå, lµm cho
mÊy ngêi hiÓu nh÷ng c¸i ®ã lµ c¸i g×. c¸i xã tèi ¸m khãi ®ã hÖt nh lµ mét ®Þa ngôc.
"Thêi b¸c th× níc Céng hoµ cña chóng ta lµ thuéc ®Þa "BÊy giê b¸c ë tËn cuèi hang. B¸c theo b¶n n¨ng nh¾m
Ph¸p. Trong níc, cã ngêi giµu vµ ngêi nghÌo. Ngêi giµu lµ m¾t, ngËm miÖng, ¸p mÆt vµo v¸ch hang. Nh thÕ c¶m thÊy
nh÷ng kÎ hëng tÊt c¶, tuy g× còng ch¼ng lµm. Ngêi nghÌo lµ dÔ thë h¬n vµ ngñ ®i lóc nµo kh«ng biÕt. TØnh dËy th× thÊy
nh÷ng kÎ g× cã tia s¸ng chiÕu chÕch vµo mÆt, ®Êy lµ mét kÏ hë qua ®Êt,
còng lµm, mµ ch¼ng ®îc hëng g× c¶. Ngêi nghÌo ph¶i chÞu nhê ®ã mµ b¸c thë ®îc vµ tho¸t chÕt. B¸c nh»m ®µo mét lèi
chÕt chãc cho ngêi giµu khi nµo bän nµy bÊt hoµ víi nhau: c¸i ra phÝa ®ã, nhng chØ mÖt x¸c v« Ých. B¸c bÌn quyÕt ®Þnh
®ã gäi lµ thuÕ m¸u. Ngêi nghÌo lµm ra ®îc c¸i g× ®Òu ph¶i th«i ®µnh liÒu m¹ng cø phÝa cöa hang mµ ra. Quê qu¹ng vµ
nép cho ngêi giµu: c¸i ®ã gäi lµ thuÕ tiÒn. dÉm qua hai tr¨m x¸c chÕt hun míi trë l¹i ®îc víi kho¶ng trêi
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

tù do.
"B¸c ¨n cá, ¨n rÔ c©y, ®i lang thang hÕt lµng nµy sang
lµng nä; cuèi cïng th× ®îc bè cña ®ång chÝ ngêi da tr¾ng
nµy ®©y thu nhËn vÒ nu«i nh con. ¤ng ®· d¹y dç b¸c theo
nh÷ng nguyªn t¾c cña t×nh h÷u ¸i vµ cña chñ nghÜa céng
s¶n; «ng còng ®· cho b¸c biÕt tªn th»ng da tr¾ng v× muèn
thu thuÕ mµ ®· hun c¸c b¸c chÕt ng¹t mét c¸ch man rî nh
vËy.
"Th»ng hun khãi, tªn nã lµ Bruye, lµ ®¹i diÖn cña níc Ph¸p
vµ lµ c«ng sø ë Haótxa".

NGuyÔn ¸i Quèc TH¦ NGá GöI ¤NG ANBE XAR¤,


B¸o L'HumanitÐ, Bé TR¦ëNG Bé THUéC §ÞA
ngµy 20-7-1922.

Tha ngµi,
Chóng t«i hoµn toµn hiÓu râ r»ng, ®èi víi d©n b¶n xø ë
thuéc ®Þa nãi chung vµ ®èi víi d©n An Nam nãi riªng, lßng
th¬ng yªu cña Ngµi thËt lµ bao la réng r·i.
Díi quyÒn cai trÞ cña Ngµi, d©n An Nam ®· ®îc hëng
phån vinh thËt sù vµ h¹nh phóc thËt sù, h¹nh phóc ®îc thÊy
nhan nh¶n kh¾p trong níc, nh÷ng ty rîu vµ ty thuèc phiÖn,
nh÷ng thø ®ã song song víi nh÷ng sù b¾n giÕt hµng lo¹t,
nhµ tï, nÒn d©n chñ vµ tÊt c¶ bé m¸y tinh vi cña nÒn v¨n
minh hiÖn ®¹i, ®· lµm cho ngêi An Nam tiÕn bé nhÊt ch©u ¸
vµ sung síng nhÊt trÇn ®êi.
Hµnh ®éng nh©n ¸i Êy ®ñ ®Ó chóng t«i kh«ng cÇn
nh¾c l¹i tÊt c¶ nh÷ng hµnh ®éng kh¸c nh: b¾t lÝnh vµ b¾t
mua c«ng tr¸i, ®µn ¸p ®Ém m¸u, truÊt ng«i vµ ®Çy biÖt xø
mét «ng vua, x©m ph¹m vµ lµm « uÕ nh÷ng n¬i linh thiªng,
v.v..
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

ThËt ®óng nh c©u th¬ ch÷ H¸n ®· t¶: Giã ©u yÕm thæi ®æ må h«i s«i níc m¾t míi kiÕm ra ®îc, - th× qu¶ lµ kh«ng
chiÒu qu¹t phÈy, ma nghÜa nh©n ®ãn vÕt xe l¨n26. §îc n¾m yªu níc tý nµo.
quyÒn tèi cao cai qu¶n c¸c thuéc ®Þa, danh väng cña Ngµi V× vËy, tuy r»ng vÉn lµ kÎ ®éi ¬n Ngµi, chóng t«i còng
cµng cao bao nhiªu th× sù quan t©m ®Æc biÖt cña Ngµi ®èi tr©n träng xin Ngµi miÔn cho c¸i ®Æc ©n Êy, ®èi víi chóng
víi nh÷ng ngêi §«ng D¬ng cµng t¨ng lªn bÊy nhiªu. Ngµi ®· t«i th× nã quý ho¸ thËt, nhng ®èi víi níc nhµ th× l¹i lµ qu¸
cho thiÕt lËp ngay ë Pari mét c¬ quan ®Æc tr¸ch ®Ó theo l·ng phÝ.
dâi nh÷ng ngêi b¶n xø c tró trªn ®Êt Ph¸p, ®Æc biÖt lµ theo NÕu Ngµi nhÊt thiÕt cÇn biÕt h»ng ngµy chóng t«i lµm
dâi nh÷ng ngêi §«ng D¬ng, nh mét tê b¸o thuéc ®Þa ®· nãi g× th× rÊt dÔ th«i: cø mçi buæi s¸ng chóng t«i sÏ ph¸t hµnh
râ. mét b¶n tin vÒ sù ®i l¹i cña chóng t«i vµ Ngµi chØ viÖc ®äc
Nhng chØ "theo dâi" kh«ng th«i th× thÊy h×nh nh cha lµ biÕt.
xøng víi tÊm lßng th¬ng yªu cña Ngµi nh bËc cha mÑ, nªn V¶ l¹i, thêi kho¸ biÓu cña chóng t«i rÊt gi¶n ®¬n vµ hÇu nh
Ngµi cßn muèn gia ¬n h¬n n÷a. V× vËy mµ gÇn ®©y, Ngµi cè ®Þnh.
®· ban cho mçi ngêi An Nam - ngêi An Nam yªu quý, nh ngµi S¸ng: Tõ 8 ®Õn 12 giê ë xëng m¸y.
thêng nãi - nhiÒu ngêi "hÇu cËn" ®Æc biÖt. Tuy nh÷ng ngêi
ChiÒu: ë phßng b¸o chÝ (dÜ nhiªn lµ b¸o cña ph¸i t¶),
nµy cßn Êu trÜ trong nghÖ thuËt cña SÐclèc H«m1), nhng hä
còng ®· tá ra rÊt tËn tôy vµ rÊt ®¸ng yªu. Chóng t«i chØ cßn hoÆc ë th viÖn.
biÕt khen ngîi hä vµ ca tông ngêi cÇm ®Çu hä lµ Ngµi. Tèi: ë nhµ riªng, hoÆc dù nh÷ng buæi nãi chuyÖn bæ
Chóng t«i thµnh thËt lÊy lµm c¶m ®éng ®îc Ngµi dµnh Ých.
cho vinh dù ®ã, vµ chóng t«i cã lÏ sÏ tiÕp nhËn vinh dù ®ã víi
Chñ nhËt vµ ngµy lÔ: Th¨m nhµ b¶o tµng hay nh÷ng n¬i
tÊm lßng biÕt ¬n s©u s¾c nhÊt, nÕu vinh dù Êy ®èi víi
bæ Ých kh¸c.
chóng t«i xÐt ra kh«ng ph¶i lµ cã h¬i thõa, vµ kh«ng g©y ra
nh÷ng sù ghen tÞ vµ suy b×. ChØ cã thÕ th«i!

Trong lóc NghÞ viÖn ®ang t×m c¸ch tiÕt kiÖm chi tiªu, Hy väng r»ng c¸ch nµy võa tiÖn, võa hîp lý cã thÓ lµm
h¹n chÕ sè nh©n viªn c¸c c¬ quan hµnh chÝnh; trong lóc Ngµi hµi lßng ®îc, chóng t«i xin kÝnh göi Ngµi, v.v..
ng©n s¸ch bÞ th©m hôt nhiÒu, n«ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp
thiÕu nh©n c«ng; trong lóc ph¶i h¹n chÕ tiÒn l¬ng cña ngêi nguyÔn ¸i quèc
lao ®éng vµ trong lóc viÖc phôc håi d©n sè ®ßi hái ph¶i sö
B¸o L'HumanitÐ,
dông mäi n¨ng lùc vµo viÖc s¶n xuÊt, - trong lóc nh thÕ,
ngµy 25-7-1922.
chóng t«i l¹i cø tiÕp nhËn nh÷ng ®Æc ©n riªng cho c¸ nh©n
m×nh, g©y ra l·ng phÝ søc lùc cña nh÷ng ngêi c«ng d©n bÞ
®µy vµo c¶nh v« c«ng råi nghÒ nh nh÷ng ngêi "hÇu cËn" nãi
trªn, vµ g©y ra sù tiªu phÝ tiÒn b¹c mµ giai cÊp v« s¶n ®·
1
) Nh©n vËt næi tiÕng trong tiÓu thuyÕt trinh th¸m Anh, chØ
th¸m tö lµnh nghÒ.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

theo, lÊy ®¸ nÐm anh ta. Nghe cã tiÕng ån µo, Tµi liÒn ch¹y
ra ®ãn vÞ ®¹i diÖn cña nÒn v¨n minh, viªn nµy m¾ng ngay:
"§å sóc vËt, t¹i sao mµy
kh«ng më ra ?". Vèn kh«ng biÕt tiÕng Ph¸p, Tµi chØ cßn biÕt
tr¶ lêi b»ng c¸ch trá vµo c¸i tÝn hiÖu ®á. Cö chØ ®¬n gi¶n
Êy lµm cho «ng céng t¸c viªn cña Ngµi L«ng næi xung lªn.
KHAI HO¸ GIÕT NG¦êI Kh«ng ph©n ph¶i tr¸i g×, «ng ta nh¶y xæ vµo Tµi vµ sau khi
®· "khiÒn" cho mét trËn, cßn ®Èy anh vµo mét ®èng than
hång ë gÇn ®ã.
Còng trªn môc diÔn ®µn nµy, gÇn ®©y chóng t«i ®· nªu
Ngêi An Nam g¸c cÇu Êy bÞ báng mét c¸ch rïng rîn, ®îc
lªn mét lo¹t nh÷ng vô giÕt ngêi mµ thñ ph¹m lµ nh÷ng kÎ ®i
chë ®Õn nhµ th¬ng, vµ sau s¸u h«m cùc kú ®au ®ín anh ®·
"khai hãa" cña chóng ta, nhng vÉn kh«ng bÞ trõng ph¹t. Than
chÕt t¹i nhµ th¬ng.
«i! quyÓn sæ ®o¹n trêng Êy cø mçi ngµy mét dµi thªm, thËt
lµ ®au xãt. Ngêi viªn chøc kia vÉn ®îc v« sù kh«ng cã g× ph¶i lo
l¾ng c¶. Trong lóc ë M¸cx©y, ngêi ta triÓn l·m c¶nh phån
L¹i míi ®©y th«i, mét ngêi An Nam, tr¹c 50 tuæi, lµm
thÞnh gi¶ t¹o27 cña xø §«ng D¬ng th× ë An Nam ®ang cã
c«ng cho së xe löa Nam Kú ®· 25 n¨m nay, bÞ mét viªn chøc
nh÷ng ngêi bÞ chÕt ®ãi. ë bªn nµy, ngêi ta ca tông lßng
ngêi da tr¾ng giÕt. Sù viÖc nh sau:
trung thµnh, cßn ë bªn kia, ngêi ta ®ang giÕt ngêi! Nh vËy
Anh Lª V¨n Tµi ®iÒu khiÓn bèn ngêi An Nam kh¸c lµm nghÜa lµ thÕ nµo hìi §Êng chÝ t«n Kh¶i §Þnh vµ Cô lín Xar« ?
viÖc díi quyÒn m×nh. PhËn sù cña hä lµ ®ãng cÇu mçi khi cã
xe löa ®i qua vµ më cÇu cho tÇu bÌ qua l¹i. Theo lÖnh ®· quy
NGUYÔN A.Q.
®Þnh th× ph¶i ®ãng cÇu 10 phót tríc khi xe löa ®i qua.
Ngµy 2 th¸ng 4, håi 16 giê 30, mét ngêi trong bän hä míi
®ãng cÇu vµ h¹ tÝn hiÖu xuèng, võa lóc mét chiÕc thuyÒn T.B.- Trong khi tÝnh mÖnh cña mét ngêi An Nam bÞ xem
m¸y c«ng ®i ®Õn, trªn thuyÒn chë mét viªn chøc xëng ®ãng nh th©n con chã, kh«ng ®¸ng gi¸ mét ®ång trinh, th× Ngµi
tµu cña h¶i qu©n ®i s¨n vÒ. ChiÕc thuyÒn m¸y kÐo cßi lªn. Tæng thanh tra Rªna, bÞ sít cã mét chót da ë c¸nh tay mµ ®-
Nh©n viªn ngêi b¶n xø liÒn ra ®øng gi÷a cÇu, phÊt cê ®á îc lÜnh 120.000 phr¨ng tiÒn båi thêng. ¤i, b×nh ®¼ng! B×nh
b¸o cho nh÷ng ngêi trªn thuyÒn m¸y biÕt r»ng xe löa s¾p ®¼ng quý ho¸ thay!
ch¹y qua vµ do ®ã cÇu ®· ®ãng råi. Vµ sau ®©y lµ c©u
chuyÖn ®· x¶y ra: ChiÕc thuyÒn m¸y ghÐ s¸t vµo trô cÇu.
B¸o Le Paria, sè 5,
Ngêi viªn chøc Ph¸p liÒn nh¶y lªn bê vµ hÇm hÇm tiÕn vÒ
ngµy 1-8-1922.
phÝa ngêi An Nam. Anh nµy kh«n ngoan, ch¹y trèn vÒ phÝa
nhµ «ng Tµi lµ "xÕp" cña m×nh. Ngêi viªn chøc kia ®uæi
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

PHô N÷ AN NAM Vµ Sù §¤ Hé
CñA PH¸P

ChÕ ®é thùc d©n, tù b¶n th©n nã, ®· lµ mét hµnh


®éng b¹o lùc cña kÎ m¹nh ®èi víi kÎ yÕu råi. B¹o lùc ®ã, ®em
ra ®èi xö víi trÎ em vµ phô n÷, l¹i cµng bØ æi h¬n n÷a.
ThËt lµ mét sù mØa mai ®au ®ín khi ta thÊy r»ng v¨n
minh díi nhiÒu h×nh thøc kh¸c nhau, nh tù do, c«ng lý, v.v. -
®îc tîng trng b»ng h×nh ¶nh mét ngêi ®µn bµ dÞu hiÒn vµ
®îc mét
h¹ng ngêi næi tiÕng lµ hµo hoa phong nh· ra søc ®iÓm
t« - l¹i ®èi xö mét c¸ch hÕt søc bØ æi víi ngêi ®µn bµ b»ng x-
¬ng b»ng thÞt vµ xóc ph¹m mét c¸ch v« liªm sØ tíi phong
ho¸, trinh tiÕt vµ ®êi sèng cña hä.
Thãi d©m b¹o ë thuéc ®Þa lµ mét hiÖn tîng phæ biÕn vµ
tµn ¸c kh«ng thÓ nµo tëng tîng ®îc. ë ®©y chóng t«i chØ
t¹m nªu ra mét vµi sù viÖc mµ nh÷ng ngêi v« t ®· chøng
kiÕn vµ kÓ l¹i nh÷ng ®iÒu tai nghe m¾t thÊy, ®Ó chÞ em
phô n÷ ph¬ng T©y hiÓu râ gi¸ trÞ cña c¸i gäi lµ "sø m¹ng
khai ho¸" mµ bän t b¶n ®· giµnh lÊy ®éc quyÒn thi hµnh,
®ång thêi hiÓu râ nçi ®au khæ cña chÞ em phô n÷ ë thuéc
®Þa.
Mét ngêi ë thuéc ®Þa kÓ l¹i r»ng: "Khi bän lÝnh kÐo ®Õn,
d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn l¹i hai cô giµ vµ hai phô n÷,
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét phô n÷ ®ang cho ®øa con míi
®Î bó, tay d¾t mét em g¸i nhá lªn t¸m. Bän lÝnh ®ßi tiÒn, rîu
m¹nh vµ thuèc phiÖn.
Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×, thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng
sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn mét cô th× trong mÊy
giê liÒn, hai tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ,
®em thiªu trong mét ®èng cñi cµnh kh« lµm trß vui víi nhau.
Trong khi ®ã, th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i
nhá, ch¸n råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ngêi mÑ bång
®øa con kia trèn ®îc, råi tõ trong mét c¸i bôi c©y c¸ch ®Êy
®é 100 mÐt, tr«ng thÊy ngêi chÞ em m×nh ®ang bÞ hµnh
h¹. Duyªn cí lµm sao, chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy ngêi
thiÕu n÷ bÞ ®Æt ngöa trªn mÆt ®Êt, tay ch©n bÞ trãi chÆt,
miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy lìi lª cø tõ tõ, tõng
nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ, råi l¹i chÇm chËm rót ra. Sau
®ã, chóng chÆt ngãn tay ngêi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó cíp lÊy
chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó cíp lÊy chiÕc vßng.
"Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tríc kia lµ ruéng muèi, ba
c¸i x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ
bông, c¸nh tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay
n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng cô giµ th× ghª gím lµm sao, còng
trÇn truång nh thÕ, nhng v× bÞ thiªu ch¸y nªn kh«ng nhËn ra
h×nh thï ®îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng ®· ®äng l¹i vµ da bông
th× bÞ phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh nh da con lîn quay
vËy".
(Cßn tiÕp)1)

NguyÔn ¸i quèc
B¸o Le Paria, sè 5,
ngµy 1-8-1922.

1
) C¸c sè b¸o Le Paria sau kh«ng thÊy ®¨ng tiÕp.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

(Nghe Lám)

B¶o r»ng Hoµng ®Õ Kh¶i §Þnh lµ bËc hiÒn triÕt, ®iÒu ®ã ta


kh«ng nghi ngê g× c¶. Nhng hiÒn triÕt th× còng kh«ng ph¶i
lµ kh«ng cÇn lÔ ®é, vµ chóng t«i m¹n phÐp kÝnh t©u Hoµng
thîng r»ng cö chØ cña Ngµi dï uy nghi ®Õn ®©u ch¨ng n÷a
nhng vÉn hoµn toµn thiÕu lÞch sù. Riªng chØ nghÜ r»ng
nh÷ng bµ lÞch sù kia, v× ham chuéng nh÷ng c¸i cña vua
"Së THÝCH §ÆC BIÖT" chóa mµ bÞ khinh miÖt mét c¸ch phò phµng nh thÕ ¾t kh«ng
khái sÏ trót tÊt c¶ mèi c¨m thï ghª gím cña c¸c bµ vµo nh÷ng
®Ò tµi vÒ Hoµng thîng, lµ ngêi ta còng ®ñ run lªn råi. Quan
Tõ khi ®Õn Pari, Kh¶i §Þnh, Hoµng ®Õ níc An Nam ®· lín Bé trëng vèn cã tµi ¨n nãi. ¤ng l¹i rÊt am hiÓu ch÷ nghÜa
thµnh môc tiªu bao v©y theo nh thêng lÖ cña mét sè bµ cña níc «ng. VËy mµ c©u «ng tr¶ lêi mü nh©n l¹i rÊt mËp mê.
bu«n son b¸n phÊn. Hä ®· d©ng lªn Ngµi Ngù nhiÒu bøc th ¤ng dïng ch÷ "së thÝch ®Æc biÖt", thËt ra lµ muèn nãi g×
nång nµn t×nh tø vµ nhiÒu tÊm ¶nh khªu gîi. Nhng Kh¶i §Þnh nhØ? Cã ph¶i ngÉu nhiªn mµ, mÆc dÇu võa míi ch©n ít ch©n
vèn lµ bËc hiÒn triÕt, r¸o tíi c¸i thµnh phè ¸nh s¸ng nµy, §øc Hoµng thîng rÊt th«ng
Ngµi Ngù bÌn truyÒn ®em tÊt c¶ th vµ ¶nh Êy vøt vµo sät th¸i vµ ®Çy t©m hån nghÖ sÜ ®· lµm quen ®îc ngay víi mét
r¸c, vµ ai hái, Ngµi Ngù còng ®Òu tõ chèi kh«ng tr¶ lêi g× nghÖ sÜ næi tiÕng vµ mét thi sÜ lõng danh råi ch¨ng? §Æt
hÕt. c©u hái nh thÕ, chÝnh lµ ®· tr¶ lêi råi ®ã. Sau khi mü nh©n
¤ng Anbe Xar« ®· tr¶ lêi mét mü nh©n hái vÒ viÖc ®ã muèn hái cÆn kÏ thªm, vµ sau khi quan lín Bé trëng ®¸nh
nh sau: trèng l¶ng, th× c¸i c©u nãi mËp mê rÊt hïng biÖn kia vÉn cßn
tiÕp tôc thªm r»ng: tuy trong ch÷ ThÐÐtÌte1) cã ch÷ ThÐ (nh
- Êy, Hoµng thîng Ngµi cã nh÷ng së thÝch rÊt ®Æc biÖt.
VÝchto Huyg« tõng nãi), chóng ta vÉn kh«ng tin r»ng Hoµng
Bµ nµy rÊt ®çi ng¹c nhiªn vµ muèn hái cÆn kÏ thªm, nhng thîng l¹i h¹ cè ®Õn nh÷ng t¸c phÈm cña ngêi thÇy häc cña
«ng Bé trëng Bé Thuéc ®Þa ®· ®¸nh trèng l¶ng: Arixtèt, v× Hoµng thîng vÉn lu«n lu«n ph¶i cã ngêi th«ng
- Hoµng thîng Ngµi chØ thÝch ®äc s¸ch th«i. 1
) ThÐÐtÌte, tªn mét bµi ®èi tho¹i cña Plat«ng bµn vÒ tri thøc vµ
Bµ ta l¹i hái: c¬ së cña triÕt häc, viÕt vµo kho¶ng n¨m 369 tríc c«ng nguyªn. T¸c
gi¶ viÕt c©u nµy ®Ó nãi ý r»ng ch÷ Plat«ng ë c©u sau còng cßn
- ThÕ hiÖn giê Hoµng thîng ®ang ®äc g×? dïng dë vÇn.
¤ng Anbe Xar« tr¶ lêi: 2) Platonique nghÜa ®en lµ theo häc thuyÕt Plat«ng: thuÇn tuý
lý tëng. NghÜa bãng lµ v« hiÖu lùc. ë ®©y, muèn ¸m chØ bÖnh liÖt
- Plat«ng. d¬ng cña Kh¶i §Þnh.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

ng«n míi hiÓu ®îc tiÕng Ph¸p (vµ c¶ tiÕng Hy L¹p n÷a) kia
mµ. Cho nªn khi «ng Bé trëng nãi r»ng Hoµng thîng hiÖn
®ang ®äc Plat«ng lµ «ng cha nãi hÕt c¸i ch÷ mµ «ng ®Þnh
nãi: Ch¾c lµ «ng ®Þnh nãi ch÷ Plat«...nÝch2) ®Êy mµ.
Amicus Plato, sed magis amica veritass1)
Vµ chóng t«i xin tr¶ lêi:
"¤ng b¹n Plat«ng ¬i, Hoµng thîng chØ thÝch xem th«i".

TH¦ GöI KH¶I §ÞNH


NG.A.Q.
B¸o Le Paria, sè 5,
ngµy 1-8-1922. KÝnh göi: Hoµng thîng Kh¶i §Þnh
An Nam Hoµng ®Õ
VÜnh biÖt V.V.C.

Ngµi ®· ®Õn - hay nãi cho ®óng h¬n lµ ngêi ta ®· ®a


Ngµi ®Õn, coi nh mét mãn hµng thuéc ®Þa vµ cã thÓ trng
bµy ë Héi chî. Ngêi ta ®Þnh ®em Ngµi bµy Ýt nhÊt lµ vµi ba
th¸ng trong tñ kÝnh xinh xÎo, nhng máng manh vµ cã thÓ bÞ
huû ho¹i. ThÕ mµ Ngµi l¹i ra ®i, hay nãi cho ®óng h¬n, lµ ng-
êi ta ®· buéc Ngµi ph¶i cuèn gãi ra ®i. §îc ¨n ë sang träng t¹i
phè U®in«, ®îc ru ªm Êm trong tay cña ®iÖn h¹ Xar« - «ng
Hoµng An Nam vµ Bé trëng Bé Thuéc ®Þa- nh trªn tay mét
ngêi cha, thÕ mµ Ngµi vÉn kªu lµ cßn rÐt. NÕu tÊt c¶ ®ång
bµo cña Ngµi - nh÷ng ngêi ®· tõng dÊn th©n trong bïn lÇy, s-
¬ng tuyÕt vµ díi lµn ma ®¹n trªn chiÕn trêng ë níc Ph¸p,
nh÷ng ngêi ®· vµ ®ang bÞ ®µy ®o¹ díi tiÕt trêi rÐt nh c¾t
da c¾t thÞt, ®· vµ ®ang bÞ ®e do¹ bëi nh÷ng kÎ mµ hä tÊn
c«ng, - nÕu tÊt c¶ nh÷ng ngêi ®ã ®Òu nãi nh Ngµi ®· véi
1
ch...uån ngay, chí ch¼ng chÞu liÒu m¹ng - cè nhiªn lµ liÒu c¸i
) NghÜa lµ T«i rÊt quý Plat«ng nhng ®èi víi t«i, sù thËt cßn quý
h¬n nhiÒu. §©y lµ mét c©u ch©m ng«n rót trong t¸c phÈm cña
m¹ng kh«ng ®Õ v¬ng b»ng, nhng dÉu sao còng quý b¸u -
Am«niuyt, nhan ®Ò lµ Cuéc ®êi cña Arixtèt. th× Ngµi cã thÓ lÊy ®©u ra ®îc ®Ó tá c¸i lßng trung qu©n
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

dÔ kiÕm vµ lßng trung thµnh rÎ róng ®Ó lµm võa ý c¸i «ng nh©n d©n níc Ngµi, sÏ xÐ tan bÇu kh«ng khÝ yªn tÜnh bªn
chñ cña Ngµi, nh Ngµi ®· tõng tá ra ë N«gi¨ng hay ë nh÷ng tai Ngµi. Vµ nÕu nh Ngµi cã ®«i chót ãc tëng tîng, Ngµi sÏ
n¬i kh¸c? thÊy r»ng ý chÝ cña nh©n d©n - mét ý chÝ ®· ®îc hun ®óc
Ngoµi vÊn ®Ò t×nh c¶m ra, vµ ngoµi mÊy con ngùa c¸i ë trong nghÌo ®ãi vµ khæ cùc - mét ý chÝ cßn m¹nh h¬n vµ dÎo
trêng ®ua L«ngs¨ng cïng nh÷ng vÎ ®Ñp cæ ®¹i ë nhµ h¸t dai h¬n sãng c¶, cuèi cïng sÏ khoÐt hæng dÇn vµ ®¸nh bËt
¤pera ra th× Ngµi ®· thÊy g× trong suèt thêi gian "tham c¸i t¶ng ®¸ bÒ ngoµi cã vÎ v÷ng ch¾c lµ sù ¸p bøc vµ bãc lét
quan" cña Ngµi ë c¸i níc Ph¸p l¹c thó nµy? kia ®i. Cã thÓ Ngµi sÏ tù nhñ r»ng c¸i mµ Ngµi tr«ng thÊy
®Êy lµ mét chót cña níc Ph¸p ®ã
Ngµi cã thÊy ®îc nguyÖn väng thiÕt tha mong muèn
VÜnh biÖt... ngêi ®ång h¬ng! Mét khi mµ nh÷ng ®ît
c«ng lý, tù do vµ lao ®éng cña quÇn chóng réng r·i cña d©n
sãng biÓn v« t×nh ®· lÊp kÝn vÕt ®i cña con tµu Ngµi ngåi
téc Ph¸p nµy kh«ng? Ngµi cã thÊy ®îc t×nh c¶m cao c¶ yªu
th× níc Ph¸p sÏ quªn Ngµi, còng nh Ngµi sÏ kh«ng cßn nhí chót
chuéng hoµ b×nh vµ h÷u nghÞ ®ang lµm rung ®éng tr¸i tim
g× vÒ nh÷ng ngêi Ph¸p n÷a.
cña quÇn chóng ®ã, - sè quÇn chóng mµ, qua nh÷ng cuéc
c¸ch m¹ng gi¶i phãng, giê ®©y ®· gi¶i phãng m×nh khái ¸ch §Ó gi÷ kû niÖm cña mét nÒn v¨n minh hiÖn ®¹i vµ lín
cña bän vua chóa, ®Ó trë thµnh kÎ tù m×nh lµm chñ m×nh lao, Ngµi mang theo vÒ cung ®iÖn cña Ngµi mét chiÕc d¬ng
®ã kh«ng? cÇm, vµi c¸i nhÉn vµ c¶ mÊy chiÕc bËt löa mµ Ngµi ®· ®æi
®îc b»ng chót Ýt uy tÝn mµ Ngµi ®Ó mÊt m¸t ®i trong tr¸i
Qua nh÷ng lêi t¸n tông hÌn h¹ trong nh÷ng bµi diÔn v¨n
tim nh©n d©n cña Ngµi. Vµ khi Ngµi l¹i trë vÒ sèng gi÷a
cña mÊy nhµ ®¬ng côc vµ trong nh÷ng bµi b¸o ®îc trî cÊp ®¸m phi tÇn vµ néi thÞ cña Ngµi, gi÷a nh÷ng sät giÊy lén vµ
tiÒn cña mÊy tê b¸o "l¬ng thiÖn" ra, Ngµi cßn cã nghe thÊy tÈu thuèc phiÖn cña Ngµi, th× mét vµi tªn ký lôc giµ sÏ thªu
g× n÷a kh«ng? Ngµi cã ®îc nghe ngêi ta nãi ®Õn Paxt¬ hay dÖt thay Ngµi vµ hé Ngµi ®Ó göi cho níc Ph¸p mµ Ngµi
V«nte, VÝchto Huyg« hay Annat«n Phr¨ngx¬ kh«ng? Ngµi cã kh«ng hÒ hiÓu biÕt mét vµi c©u nÞnh hãt hay mét vµi vÇn
®îc nghe ngêi ta nãi ®Õn b¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ th¬ lñng cñng, díi ®ã, nh÷ng ngãn tay ®Çy nhÉn cña Ngµi sÏ
D©n quyÒn kh«ng? Ngµi cã ®îc cÇm bót ký c¸i ch÷ ký cña mét vÞ ®Õ v¬ng lµ nghÖ sÜ vµ
nghe ngêi ta kÓ l¹i lÞch sö cña cuéc c¸ch m¹ng bÊt diÖt v¨n nh©n (!).
kh«ng?
ThÕ lµ c¸i ý nguyÖn b×nh sinh lín cña Ngµi ®· ®îc tho¶
Sau nh÷ng xóc ®éng m¹nh mÏ khi xem nh÷ng ®¹i b¸c, xe m·n. Vµ nh vËy lµ h¹nh phóc vµ Êm no cña nh©n d©n An
t¨ng hoµ b×nh diÔu qua, th× trong c¸i ®Çu chÝt kh¨n cña Nam còng sÏ ®îc x©y dùng vµ cñng cè råi ®Êy!
Ngµi ®· véi chím në nçi nhí nhµ, thÕ lµ Ngµi véi v· cuèn gãi ra
®i! Ngµy mai ®©y, Ngµi sÏ xuèng tµu, vµ Ngµi sÏ l¹i tr«ng
NguyÔn ¸i quèc
thÊy nh÷ng biÓn c¶ ven theo ®Êt níc cña ngêi Ai CËp vµ ngêi
Ên §é. Hoµ lÉn víi tiÕng sãng gÇm vang, nh÷ng tiÕng thÐt B¸o Le Journal du Peuple,
ngµy 9-8-1922.
d÷ déi cña nh©n d©n bÞ ¸p bøc ë c¸c níc nµy, còng nh cña
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

D¦íI Sù B¶O Hé CñA...

Khi lµm c«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn (B¾c Kú), v× môc


®Ých tèng tiÒn, §¸cl¬ ®· b¾t bí, giam cÇm vµ kÕt ¸n v« cí
ngêi b¶n xø. H¾n ®· gi¸ng nh÷ng có ®Êm vµ nh÷ng trËn
®ßn roi vµo nh÷ng ngêi b¶n xø bÞ gäi ®i lÝnh "t×nh
nguyÖn". H¾n ®èi xö tµn ¸c víi nh÷ng ngêi lÝnh lÖ b¶n xø,
n¾m tãc hä l«i xÒnh xÖch, ®Ëp ®Çu hä vµo têng nhµ cña
h¾n.
H¾n ®©m lìi kiÕm vµo nh÷ng ngêi tï khiÕn hä bÊt tØnh
nh©n
sù.
Viªn c«ng sø §¸cl¬ ®¸nh mét ngêi b¶n xø b»ng roi s¾t vµ
lµm g·y hai ngãn tay cña ngêi nµy. H¾n dïng roi ®¸nh tói bôi
mét viªn ®éi ngêi b¶n xø. H¾n ch«n ®Õn tËn cæ nh÷ng ngêi
lÝnh lÖ b¶n xø nµo kh«ng lµm võa lßng vµ chØ cho ®µo hä
lªn khi hä ®· gÇn chÕt. H¾n dïng gËy ®©m lßi m¾t mét viªn
®éi ngêi b¶n xø kh¸c.
Cuèi cïng cuéc khëi nghÜa Th¸i Nguyªn ®· bïng næ chèng
l¹i sù tµn ¸c cña h¾n vµ m¸u ngêi b¶n xø lÉn m¸u ngêi Ph¸p
®· ®æ. Bao nhiªu m¸u ®· ch¶y, bao nhiªu nhµ ®· bÞ ph¸, vµ
bao nhiªu ngêi v« téi ®· bÞ chÆt ®Çu.
§Ó thëng nh÷ng c«ng tr¹ng ®¸ng khen Êy cña viªn c«ng
sø §¸cl¬, ngêi ta phong h¾n chøc ch¸nh gi¸m kh¶o c¸c trêng
lín ë Hµ Néi vµ bæ nhiÖm h¾n lµm ®æng lý v¨n phßng cña
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

viªn thèng sø B¾c Kú. ngµy 17-8-1922.

B¸o L'HumanitÐ vµ Héi Nh©n quyÒn vµ D©n quyÒn ®· ph¶n


®èi.
NÕu viªn sÜ quan §øc Ph«n Sephen bÞ tï 20 n¨m khæ sai
v× ®· tµn s¸t ngêi ë R«ngc¬ th× viªn c«ng sø §¸cl¬ ®¸ng
ph¶i tï Ýt nhÊt lµ gÊp ba lÇn 20 n¨m khæ sai v× téi ¸c cña
h¾n.
Nhng c¸c b¹n cã biÕt sè phËn cña h¾n ta nh thÕ nµo
kh«ng?
H¾n ®· trë thµnh uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn,
nghÜa lµ ngêi céng t¸c trùc tiÕp cña c¸c ngµi Xar« vµ Ut¬r©y
vµ lµm chñ vËn mÖnh nh÷ng ngêi nhµ quª1) ë Sµi Gßn!
H¹nh phóc thay xø Nam Kú!!

NguyÔn ¸i quèc
CHñ NGHÜA CéNG S¶N
MéT VÊN §Ò Vµ THANH NI£N TRUNG QUèC
Cã thËt ngêi Ph¸p tªn lµ C. phôc vô trong Së mËt th¸m
cña viªn toµn quyÒn §«ng D¬ng kh«ng ? Cã thËt c¸i tªn C. Êy Phong trµo thanh niªn x· héi chñ nghÜa míi b¾t ®Çu ë
®îc ph¸i ®i "c«ng c¸n" ë Phó Xuyªn ®· buéc nh÷ng ngêi An Trung Quèc tõ n¨m 1920. Nhng tõ ®ã vµ chØ cã tõ ®ã th×
Nam ë ®ã ph¶i gäi h¾n lµ Quan lín1), vµ ®¸nh ®Ëp tµn nhÉn nh÷ng thanh niªn m¸cxÝt, nh÷ng thanh niªn v« chÝnh phñ
nh÷ng ai chËm tu©n theo lÖnh h¾n kh«ng? Cã thËt còng chñ nghÜa, nh÷ng nghiÖp ®oµn x· héi chñ nghÜa vµ nh÷ng
c«ng ®oµn míi gia nhËp c¸c héi liªn hiÖp. Vµ chØ tõ th¸ng 11
chÝnh tªn C. Êy ®· ®¸nh ngêi lÝnh lÖ1) kh«ng? ë c¸i thiªn ®-
n¨m 1921, nh÷ng thanh niªn céng s¶n míi thµnh lËp ®îc c¸c
êng §«ng D¬ng, ngêi ta ®îc phÐp vµ cã thÓ lµm bÊt cø g×,
tæ chøc ®éc lËp cña hä. 5 ngh×n thanh niªn ®· tËp hîp díi
cã ph¶i nh thÕ kh«ng, Ngµi toµn quyÒn L«ng?
ngän cê bóa liÒm. Håi th¸ng 5 n¨m 1922, hä triÖu tËp §¹i héi
toµn Trung Quèc. 16 diÔn gi¶ ®· lªn ph¸t biÓu
N.A.Q. trªn diÔn ®µn §¹i héi. Hä ®· bÇu ra mét Ban chÊp hµnh gåm
B¸o L'HumanitÐ,
25 ®¹i biÓu, thay mÆt cho 15 tæ chøc, vµ 2 ®¹i biÓu thay
mÆt cho c¸c thanh niªn ë ngoµi níc. Hä th«ng qua mét b¶n
1 ®iÒu lÖ gåm 35 ®iÓm.
) Nh÷ng ch÷ "nhµ quª", "Quan lín", "lÝnh lÖ" trong nguyªn b¶n
viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
§¹i héi kªu gäi c¸c c«ng nh©n vµ lao ®éng toµn Trung
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

Quèc, c¸c sinh viªn, c¸c thanh niªn nam n÷, tÊt c¶ nh÷ng ng-
êi cã t tëng ®éc lËp, c¸c binh lÝnh còng nh c¶nh s¸t. B¸o L'HumanitÐ,
C¬ng lÜnh cña tæ chøc ®ã gåm cã 4 phÇn sau ®©y: ngµy 19-8-1922.
A. VÒ chÝnh trÞ
1. §Êu tranh giai cÊp.
2. QuyÒn ®Çu phiÕu.
3. QuyÒn tù do ng«n luËn, tù do b¸o chÝ, tù do héi häp,
tù do lËp héi, tù do b·i c«ng.
B. VÒ kinh tÕ
1. Ngµy lao ®éng (6 giê cho nh÷ng thanh niªn 18 tuæi
trë
xuèng, 8 giê cho nh÷ng ngêi ®· ®ñ tuæi thanh niªn). 2. TuÇn
lÔ nghØ mét ngµy. 3. Bá chÕ ®é hîp ®ång c¸ nh©n ký gi÷a
chñ vµ thî. 4. B¶o hé lao ®éng cho c«ng nh©n. 5. Lao ®éng
ngang nhau th× tr¶ l¬ng ngang nhau.
C. VÒ gi¸o dôc
1. Gi¸o dôc x· héi ë nhµ níc: dïng c¸c cuéc nãi chuyÖn,
c¸c b¸o chÝ ®Ó tuyªn truyÒn nh÷ng t tëng céng s¶n chñ
nghÜa, 2. Gi¸o dôc chÝnh trÞ b»ng c¸c cuéc nãi chuyÖn, c¸c
s¸ch b¸o, vµ c¸c cuéc th¶o luËn vÒ ®Êu tranh giai cÊp.
D. VÒ viÖc gi¸o dôc ë nhµ trêng
Söa ®æi ch¬ng tr×nh gi¸o dôc, gi¸o dôc phæ th«ng b¾t
buéc, v.v..
§¹i héi kÕt thóc b»ng bµi "Quèc tÕ ca".

NguyÔn ¸i quèc

T.B. M·i khi tíi Pari, chóng t«i míi nhËn ®îc sè b¸o TiÒn
phong ®Çu tiªn, viÕt b»ng ch÷ Trung Quèc.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

C¸i chÕt cña anh ta thËt lµ ®Æc biÖt bi ®¸t. Ngµy mång 5
th¸ng 8, Terie ®Õn qu©n y trung ®oµn xin thuèc tÈy. Anh
nhËn thuèc, hay nãi cho ®óng h¬n,
anh ®· nhËn c¸i mµ anh cho lµ thuèc tÈy. Ngêi lÝnh uèng
thuèc vµ sau vµi giê th× chÕt mét c¸ch ®au ®ín khñng
khiÕp. ¤ng Terie, cha cña anh Êy nhËn ®îc mét bøc ®iÖn
"CHñ NGHÜA VI§A" ng¾n ngñi vÒ c¸i chÕt cña con trai b¸o r»ng lÔ an t¸ng sÏ ®îc
CßN §ANG TIÕP DIÔN tæ chøc vµo ngµy h«m sau. §iªn d¹i v× ®au ®ín, ngêi cha
®¸ng th¬ng véi v· ®Õn Angiª, ®Õn trung ®oµn bé binh thø
5 ®ãng ë Med«ng Carª, vµ t¹i ®©y, «ng biÕt x¸c ®øa con
Hµng ngh×n d©n b¶n xø bÞ cìng bøc ®Èy vµo qu©n
trai duy nhÊt cña «ng ®ang ë trong qu©n y viÖn Mai«. Lµm
®éi ®Ó b¶o vÖ nh÷ng kÐt b¹c cho nh÷ng kÎ bãc lét m×nh.
thÕ nµo mµ nã l¹i r¬i vµo ®Êy? T¹i sao ngêi ta l¹i ®a nã vÒ
Chóng ta nhí r»ng, ®Ó buéc nh÷ng ngêi ch©u Phi thùc Mai«? Ph¶i ch¨ng lµ v× cÇn ph¶i t×m ra nguyªn nh©n thùc
hiÖn "nghÜa vô cña m×nh", ngêi ta ®· ®èt nhµ cíp cña cña sù cña c¸i chÕt vµ m« t¶ nã nh mét c¸i chÕt ®ét ngét trªn ®-
hä vµ sau ®ã, nh÷ng n¹n nh©n Êy bÞ b¾t ®i lÝnh cho ®éi êng hµnh qu©n?
qu©n tiªn phong cña nÒn v¨n minh.
T¹i qu©n y viÖn, khi ngêi cha bÊt h¹nh ®Ò nghÞ ®îc
"ViÖc d¹y dç" ngêi b¶n xø b»ng nh÷ng có ®¸ ®Ýt vµ phÐp nh×n x¸c con trai th× ngêi ta b¶o «ng ta h·y ®îi. Sau
®¸nh ®Ëp ®· trë thµnh thãi quen cña nh÷ng vÞ trø danh cña ®ã, mét vÞ thiÕu t¸ xuÊt hiÖn vµ nãi r»ng viÖc phÉu nghiÖm
chóng ta. ®· ®îc tiÕn hµnh, nhng nguyªn nh©n cña c¸i chÕt kh«ng râ
Anh Nah«ng bÊt h¹nh, "ngêi bÞ giÕt hai lÇn" - lÇn ®Çu do vµ «ng ta kh«ng thÓ cho phÐp ngêi cha nh×n thÊy x¸c ngêi
®¹i uý Vi®a vµ sau ®ã, lµ do b¸c sÜ, ngêi ®îc lÖnh mæ x¸c con trai cña «ng.
vµ x¸c ®Þnh nguyªn nh©n c¸i chÕt cña anh, ngêi ®· kh«ng Theo nh÷ng tin tøc cuèi cïng th× ngêi ta biÕt r»ng khi
ngÇn ng¹i ®¸nh c¾p vµ giÊu di hµi cña ngêi chÕt ®ã ®Ó lÊp «ng Terie yªu cÇu viªn chØ huy trung ®oµn bé binh thø 5 gi¶i
liÕm cho kÎ giÕt ngêi, - than «i, kh«ng ph¶i lµ n¹n nh©n ®Çu thÝch, «ng ta ®îc tr¶ lêi nh sau: "Con trai cña «ng chÕt v× bÞ
tiªn cña chñ nghÜa qu©n phiÖt thùc d©n! Mét b¹n ®ång ngé ®éc".
nghiÖp cña chóng t«i ë thuéc ®Þa cho biÕt vÒ mét trêng hîp
bi th¶m kh¸c. NGuyÔn ¸i quèc

"LÇn nµy, - anh Êy nãi, - sù viÖc x¶y ra ë Med«ng Carª, B¸o L'HumanitÐ, ngµy 7-9-1922. DÞch theo bµi in trong s¸ch
trong trung ®oµn bé binh thø 5. N¹n nh©n lµ mét ngêi lÝnh In trong s¸ch: Hå ChÝ Minh, Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän
trÎ tªn lµ Terie, sinh qu¸n ë TªnÐt, bÞ gäi ra lÝnh n¨m 1921. Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän läc, läc.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

tiÕng Nga, Nxb. ChÝnh trÞ quèc


gia,
M¸txc¬va, 1959, tr. 28-29.
PHßNG KIÓM DUYÖT ë §¤NG D¦¥NG

B¸o L'HumanitÐ, sè ra ngµy 13 th¸ng 9 cã cho biÕt ë


Ma®ag¸txca vÉn cßn chÕ ®é kiÓm duyÖt th tõ nghiªm kh¾c,
mÆc dï bèn n¨m ®· qua sau "cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý".
§«ng D¬ng díi quyÒn cai trÞ cña viªn toµn quyÒn L«ng
còng ch¼ng kh¸c g× Ma®ag¸txca díi sù thèng trÞ cña viªn
toµn quyÒn G¸cbi: còng nh÷ng bÊt c«ng, nh÷ng viÖc léng
quyÒn, nh÷ng vô tai tiÕng, nh÷ng ®iÒu « nhôc nh thÕ.
Chóng t«i ®îc biÕt ë Së Bu chÝnh vµ Së MËt th¸m §«ng
D¬ng ®îc lÖnh gi÷ nh÷ng gãi vµ th göi cho b¸o Le Paria,
xuÊt b¶n ë Pari, còng nh nh÷ng th tÝn do b¸o nµy göi vÒ
§«ng D¬ng.
Kh«ng ph¶i lµ ngÉu nhiªn mµ hµnh vi l¹m quyÒn nµy l¹i x¶y
ra ®óng lóc viªn quan cai trÞ x¶o tr¸ B«®oanh vµ ngêi trî lý
xuÊt s¾c cña h¾n, con rÓ viªn Bé trëng Bé Thuéc ®Þa Anbe
Xar«, ®Õn Sµi Gßn.
Ngoµi ra, chóng ta vÊp ph¶i luËt x©m ph¹m quyÒn bÊt kh¶
x©m ph¹m th riªng, vµ c¸c viªn cai trÞ tiÕp tôc gi÷ vµ lôc so¸t
th riªng.
Nh thÕ lµ ngêi b¶n xø bÞ giÕt chãc, cíp ph¸ vµ kh«ng ®îc
hëng nh÷ng quyÒn s¬ ®¼ng nhÊt: c¶ ®Õn quyÒn th tÝn! Sù
vi ph¹m tù do c¸ nh©n nµy chøng minh thªm chÝnh s¸ch ®ª
tiÖn cña
bän mËt th¸m vµ chÝnh s¸ch l¹m quyÒn ®ang thèng trÞ ë
nh÷ng thuéc ®Þa chóng ta.
nguyÔn ¸i quèc
B¸o L'HumanitÐ,
ngµy 28-9-1922.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

mü thuËt lµ kh¸c.
- Nghe nµy, ngêi anh em! - Ba nãi.
- Tai t«i ®ang l¾ng nghe lêi anh d¹y - Hai ®¸p.
- Hai ta cïng ®i mét chî nµy, theo cïng mét con ®êng
nµy, l¹i cã cïng mét môc ®Ých - lµ b¸n hÕt hµng, cïng mét
chÝ híng - lµ lµm ¨n l¬ng thiÖn kiÕm miÕng c¬m. Ph¶i thÕ
kh«ng nµo?
- Anh nãi mu«n ngh×n lÇn ®óng.
- ThÕ cã muèn hai ta kÕt lµm anh em kh«ng ? Cã muèn
hai ta cïng nhau giao íc th¾t t×nh h÷u ¸i, vµ, ngay tõ h«m
nay, khuyªn b¶o lÉn nhau, thÊy ®©y lµm g× th× ®ã lµm
theo, mµ ®ã ®· b¶o g× th× ®©y còng lµm y, nãi tãm l¹i, lµ
gi÷a hai ta cã sù ®ång t©m nhÊt trÝ.
§åNG T¢M NHÊT TRÝ
- Anh d¹y thËt lµ chÝ lý, xin v©ng theo.
- ThÕ th×, nµo! chó mµy, ®êng cßn xa, chóng ta h·y thay
- §i chî nµo ®Êy, anh Hai? phiªn nhau h¸t, cho ®«i c¸nh bæng trÇm nÐn c¬n mÖt mái
- §i chî §«ng. ThÕ cßn anh, anh Ba? nhÐ!
- ¤ng anh h¸t tríc ®i!
- T«i còng vËy. ThÕ cã mãn hµng g× quý trong ®«i thóng
b¶nh Êy thÕ? Kon-mÌo trÌo lªn c©y cAU

- Vµng m· cóng «ng v¶i ¹. Cßn anh, anh cã c¸i g× hay hay Hái th¨m Kon - chuét ®i ®¢U v¾ng nhµ?
cho kh¸ch hµng nµo? Tha r»ng ®i chî ®êng xA

- TrÇu non ®Ó lµm th¬m vµ ®Ó nhuém hång miÖng xinh Mua ®å vËt liÖu giç chA Kon - mÌo1).
cña c¸c chÞ chµng ®Ñp ®Êy.
1
) vµ 2) Nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p cã tr×nh bµy nh÷ng bµi h¸t
ThÕ råi hai anh b¸n hµng bÆt im. MÆt trêi ®øng bãng d©n gian nµy b»ng tiÕng ViÖt, kÌm theo b¶n dÞch sang tiÕng Ph¸p,
chiÕu ít ®Ém nh÷ng b¾p tay b¾p ch©n lùc lìng gÇn nh ®Ó b¶n th©n c¸ch dÞch ®· Ýt nhiÒu gi¶i thÝch ý nghÜa hµm ë trong.
trÇn cña hai anh. Bèn chiÕc thóng nÆng nÒ ®ung ®a ë ®Çu DÞch s¸t nghÜa vµ tho¸t, nhng cã thªm th¾t ®«i ch÷ gióp ®éc gi¶
ph¬ng T©y lÜnh héi ®îc dÔ dµng vµ chÝnh x¸c h¬n ý tø cña nh÷ng
hai ®ßn g¸nh tre ®Æt ngang trªn vai ch¸y n¾ng. Bôi cuèn lªn
bµi h¸t: Seigneur, Chat, vilains corbeaux, v.v. (gäi mÌo b»ng chóa,
quanh bíc ch©n tho¨n tho¾t thµnh mét thø mµn s¬ng, lµm chØ qu¹ lµ xÊu xa, v.v..).
cho mäi cö ®éng cña hai anh mê ¶o vµ nh×n xa l¹i cßn cã vÎ T¸c gi¶ l¹i cßn nh©n dÞp giíi thiÖu nhÑ nhµng c¶ vµi ®Æc
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

- Kh«n ngoan h¬n cêng b¹o, kÎ yÕu th× chØ cã c¸ch ®ã lµ cha cña ¸nh s¸ng. VËy, anh µ! ta h·y ph¬i hµng mét l¸t díi
®Ó tù vÖ. Hai nãi ra vÎ hiÒn triÕt l¾m. Råi, giäng u sÇu, anh ¸nh mÆt trêi tèt lµnh cho hµng lªn mµu, kh¸ch mua thªm hµi
ng©n nga: lßng, ta b¸n ®îc gi¸ hêi. Võa nãi, Hai võa bµy chç hµng b»ng
Tr«ng lªn hßn nói Thiªn THAI giÊy båi cña m×nh lªn ven ®êng nãng báng, råi ®Õn nghØ
ThÊy bÇy chim qu¹ ¨n XOµI chÝn c©y 2) díi bãng c©y.

- Bµi chó h¸t sao nghe buån qu¸! Nhng mµ sù thËt lµ thÕ. Mét lêi ®· høa, Ba, anh b¸n trÇu kh«ng, lµm theo kh«ng
chèi c·i.
DÉu ta còng cø thÊy c¸i gièng chim chãc1) biÕng lêi, nã
ch¼ng chÞu lµm lông g× c¶, chuyªn bßn cña ngêi kh¸c lµm
nguyÔn ¸i quèc
ra mµ ¨n. Mµ ¬ nµy! Dßng s«ng cã c¸t mÞn, cã lµn níc trong
veo, ®©y råi! Nhí nhóng ®«i thóng xuèng cho hµng thªm t¬i B¸o L'HumanitÐ,
tèt lóc qua s«ng. ngµy 29-9-1922.

Mét lêi ®· høa, Hai, anh b¸n ®å giÊy, lµm theo kh«ng
chèi c·i.
Qua khái con s«ng, anh b¶o Ba:
- ¸nh s¸ng lµ mÑ cña mäi sù tèt lµnh, mµ mÆt trêi th× l¹i

®iÓm h×nh thøc cña th¬ ca ViÖt, nh viÕt b»ng ch÷ c¸i cho næi lªn
nh÷ng vÇn bé ba ë ch©n vµ ë lng nh÷ng c©u lôc b¸t ®· sö dông,
v.v..
T¸c gi¶ thêng dïng ch÷ K thay ch÷ C, víi dông ý c¶i tiÕn ch÷
quèc ng÷. Riªng ë ®©y, t¸c gi¶ cßn ý nhÞ muèn tr¸nh mäi liªn tëng
bÊt tiÖn trong tiÕng Ph¸p, khi dïng cã dông ý ch÷ K ®Ó viÕt con,
®ång thêi dïng g¹ch nèi gi÷a hai ch÷ "con mÌo", "con chuét", ®Ó
chØ râ con ë ®©y kh«ng cã nghÜa riªng (con cã nghÜa tôc trong
tiÕng Ph¸p).
1
) Trong tiÕng Ph¸p, con chim (oiseau), ®Æc biÖt con chim xÊu
xa (vilain oiseau), thêng dïng ®Ó chØ h¹ng ngêi bØ æi.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

m¸y bi th¶m vµ quyÕt ®o¸n nh vËy lµ cÇn thiÕt. Kh«ng cã


g× lµ hµ kh¾c, lµ tµn b¹o c¶. §óng thÕ. ChÆt ®Çu ngêi ta
hoÆc ®em ra b¾n th× cã g× lµ hµ
kh¾c, lµ tµn b¹o. Lµ hoµn toµn nh©n tõ mµ. Nhng nÕu tôi
"b«s¬" còng ban bè nh÷ng c¸ch ®èi xö "nh©n tõ" nh thÕ víi
anh em And¸tx¬ vµ Loren1) cña chóng ta, th× b¹n sÏ nãi sao
NH¢N §¹O THùC D¢N nµo, hìi ®ång nghiÖp th©n mÕn? Vèn th«ng th¹o nhiÒu ®iÒu
lý thó, b¹n ®ång nghiÖp cho chóng ta biÕt nhiÒu viÖc,
ch¼ng h¹n c¸i thø bËc lÔ nghi vµ phøc t¹p trong c¸c vô giÕt
ChuyÖn x¶y ra ë §«ng D¬ng vµ còng cha l©u h¬n c¸i håi ngêi hîp ph¸p nµy: "lÖ ®ãng cäc2) vµ b¾n 12 viªn cña tiÓu
cã cuéc chiÕn tranh nhê trêi ban cho v× c«ng lý vµ nh©n ®éi hµnh h×nh chØ dµnh riªng cho téi nh©n lµ qu©n nh©n
quyÒn. ChÝnh b»ng nh÷ng c¸ch Êy mµ "chÝnh quyÒn Ph¸p hay kÎ cíp bÞ b¾t cã vò khÝ trong tay. Khi Êy hÇu nh bao giê
®· cã thÓ du nhËp vµo ®Çu ãc nh©n d©n c¸c níc c¸i kh¸i còng hµnh h×nh nhiÒu ngêi mét lóc vµ kh«ng hiÕm trêng hîp
niÖm cã mét nÒn v¨n minh kh¸c víi nÒn v¨n minh Trung Quèc cã bèn, s¸u, thËm chÝ mêi ngêi gôc xuèng cïng mét lóc díi
®· ngng trÖ tõ mÊy thÕ kû nay råi". ChÝnh b»ng nh÷ng c¸ch cïng mét lo¹t ®¹n. Nh÷ng tiÓu ®éi hµnh h×nh cã lÝnh hçn
Êy mµ c¸c toµ ¸n qu©n sù "®µn ¸p nh÷ng phong trµo næi hîp, nghÜa lµ cã s¸u lÝnh b¶n xø dµn ë hµng ®Çu vµ s¸u lÝnh
dËy ®Ó nªu g¬ng nghiªm trÞ". Sau khi ca ngîi nh÷ng cuéc hoÆc hiÕn binh ngêi Ph¸p ë hµng sau". µ, ph¶i nhÊn ®iÓm
®µn ¸p ®Ém m¸u b»ng nh÷ng lêi lÏ nh vËy, b¹n ®ång cuèi cïng nµy n÷a lµ ngêi ta ®· d¹y cho ngêi b¶n xø biÕt thÕ
nghiÖp chóng t«i, tê Sciences et Voyages ®· thËt thµ thó nµo lµ B¸c ¸i, c¸i ®øc quý ®ã vèn lµ nÒn t¶ng cña mäi chÕ
nhËn "ë bªn ®ã th× còng nh ë trªn ®Êt Ph¸p, bän bÊt l¬ng ®é céng hoµ, ®îc kh¾c b»ng ch÷ lín trªn kh¾p c¸c c«ng
vÉn cßn qu¸ ®«ng, ph¸p lý vÉn cÇn ph¶i nghiªm trÞ". tr×nh kû niÖm vµ trªn tÊt c¶ c¸c cöa ... nhµ lao. Cßn vÒ c¸i
Êy vËy mµ chóng t«i cho ®Õn b©y giê, vÉn ng©y th¬ tin ®Þnh nghÜa thÕ nµo lµ ¨n cíp vµ nh÷ng cuéc hµnh quyÕt
r»ng ë Ph¸p, chØ cã rÆt nh÷ng con ngêi ®îc khai ho¸ mµ hÔ tËp thÓ th× xin xem mÊy dßng sau cña mét sÜ quan thuéc
ra khái nhµ lµ tøc kh¾c trë thµnh nh÷ng con ngêi ®i khai
1
ho¸! Thªm n÷a, theo c¸i l«gÝch ®¬n gi¶n nhÊt, ngêi ta kh«ng ) Alsace, Lorraine: Hai tØnh ë ®«ng b¾c níc Ph¸p, n¨m 1870
thÓ, còng kh«ng nªn cho ngêi kh¸c c¸i mµ m×nh kh«ng cã, khi Ph¸p thua trËn, bÞ t¸ch khái níc Ph¸p, nhËp vµo níc §øc. N¨m
1918, Ph¸p th¾ng trËn ®· thu håi l¹i.
nhÊt l¹i lµ c¸i v¨n minh.
2) Cäc ®ãng ®Ó trãi ngêi bÞ xö b¾n.
§Ó xÝ xo¸ c¸i thãi hÌn m¹t giÕt ngêi ta ®Ó d¹y cho hä
3) Boers. TiÕng Hµ Lan lµ n«ng d©n. Tªn chØ nh÷ng ngêi Hµ
"biÕt c¸ch sèng", b¹n ®ång nghiÖp lín cña chóng t«i cßn nãi Lan ë ch©u Phi cïng víi nh÷ng ngêi §øc - Ph¸p vµ c¸c níc ë b¸n ®¶o
r»ng, cÇn ph¶i ®¸nh vµo d luËn cho nã giËt m×nh kinh sî... Xc¨ng®inav¬ di c ®Õn. Hä h×nh thµnh ®a sè d©n da tr¾ng ë Nam
Do vËy, thØnh tho¶ng l¹i thÊy xuÊt hiÖn c¸i kiÓu h×nh ph¸p Phi, trong giao tiÕp, coi tiÕng Hµ Lan vµ tiÕng Anh ngang nhau.
Trong nh÷ng n¨m 1899-1902, ngêi Boers næi dËy chèng chÝnh
®Æc biÖt lµ c¸c uû ban ngo¹i lÖ hay toµ ¸n qu©n sù, mµ bé
quyÒn cña Anh.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

®Þa, «ng F.B., «ng nµy vÒ "häc thøc" cã thÓ kÐm, nhng ch¾c
ch¾n nhiÒu ch©n t×nh vµ v« t h¬n: víi c¸ch gi¶ ®Þnh gièng
y nh ngêi Anh coi nh÷ng ngêi B«e3) kiªn quyÕt kh¸ng chiÕn lµ
nh÷ng tªn ph¶n lo¹n, ngoµi vßng ph¸p luËt, chóng ta coi
nh÷ng nhµ ¸i quèc An Nam lµ nh÷ng tªn cíp.
"Ngêi ta ®· lµm tÊt c¶ ®Ó vò trang cho ngêi An Nam giÕt
h¹i nhau vµ xói giôc hä ph¶n béi. Ngêi ta tuyªn bè c¸c th«n x·
ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng chuyÖn rèi ren x¶y ra trong
®Þa h¹t m×nh. Hä ph¶i dÉn ®êng cho qu©n ®éi ta, ph¶i nép
m¹ng nh÷ng ngêi næi dËy. Ai kh«ng tu©n lÖnh th× bÞ coi lµ
kÎ ph¹m téi . Lµng nµo dung n¹p mét ngêi yªu níc lµ bÞ xö ¸n.
Muèn ®iÒu tra, cã mét c¸ch, bao giê còng cø dïng m·i mét
c¸ch ®¬n gi¶n, lµ: chÊt vÊn lý trëng vµ hµo môc. Ai kh«ng
CHÕ §é N¤ LÖ "HIÖN §¹I HO¸"
nãi lËp tøc bÞ hµnh quyÕt. Mét ®¸m binh lÝnh b¶o an trong
vßng hai tuÇn lÔ, ®· cho hµnh quyÕt 75 hµo môc. Kh«ng mét
lóc nµo ngêi ta chÞu ph©n biÖt nh÷ng nhµ ¸i quèc chiÕn ë ®ån ®iÒn cña mét chñ ®iÒn nä, 6 ngêi b¶n xø ®· bÞ
®Êu tuyÖt väng cho ®éc lËp cña ®Êt níc víi bän cÆn b· chèn b¾t v× kh«ng n¹p thuÕ.
®« thµnh".
Ra toµ, nh÷ng ngêi bÞ c¸o tuyªn bè r»ng, viªn c«ng sø
§¬la R«s¬ khi thuª hä, ®· høa:
nguyÔn ¸i quèc
1. Tr¶ mét phÇn thuÕ cho hä,
B¸o Le Paria, sè 6 - 7,
ngµy 1-9 vµ 1-10-1922. 2. MiÔn c«ng dÞch cho hä, vµ
3. Tr¶ cho hä 10 phr¨ng 30 ngµy c«ng.
CÇn ph¶i chó ý r»ng, tªn chñ ®ån ®iÒn Êy ®· tho¶ thuËn
víi nh÷ng ngêi b¶n xø: hä sÏ chØ lµm viÖc cho h¾n mçi tuÇn
mét ngµy th«i. Vµ ngêi b¶n xø ®· ký giao kÌo lµm trong 30
tuÇn. Nh thÕ nghÜa lµ b¶y th¸ng rìi míi lµm ®îc 10 phr¨ng!
§Ó kiÕm kÕ sinh nhai, ngêi b¶n xø buéc ph¶i lµm thuª cho
nh÷ng ngêi Mang¸t bªn c¹nh. H¬n n÷a, viªn c«ng sø §¬la
R«s¬ kh«ng nh÷ng kh«ng nép thuÕ cho hä nh h¾n ®· høa,
vµ cßn chiÕm mÊt sè tiÒn mµ nh÷ng ngêi b¶n xø nµy
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

chuyÓn cho h¾n ®Ó nép thuÕ.


Nhµ chøc tr¸ch ®Þa ph¬ng më mét cuéc ®iÒu tra. Nhng
NghiÖp ®oµn nhµ n«ng ë Makhan«r« (cã thÓ lµ §¬la R«s¬ lµ
héi viªn NghiÖp ®oµn nµy) biÕt viÖc Êy, ®· ®¸nh ®iÖn cho
viªn toµn quyÒn ph¶n ®èi c¶nh binh kh«ng kÞp thêi ®Õn
®ån ®iÒn cña c«ng sø §¬la R«s¬, vµ ®· yªu cÇu trõng ph¹t
trëng ®ån c¶nh binh vÒ téi ®· v¹ch trÇn hµnh vi phi ph¸p cña
ngêi Ph¸p.
§Ó Øm "c©u chuyÖn" Êy ®i, viªn toµn quyÒn ®· nhanh
chãng dËp t¾t d luËn.
Nh÷ng ngêi lao ®éng ë thuéc ®Þa ®îc b¶o hé nh thÕ
®Êy vµ chÝnh s¸ch hîp t¸c ®îc thùc hiÖn nh thÕ ®Êy.

NguyÔn ¸i quèc

B¸o L'HumanitÐ, ngµy 26-10- DÞch theo bµi in trong s¸ch


1922. In trong s¸ch: Hå ChÝ Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän Vô HµNH H¹ AM§UNI
Minh, Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi läc.
Vµ BEN BENKHIA
chän läc, tiÕng Nga, Nxb. ChÝnh
trÞ quèc gia, M¸txc¬va, 1959,
tr.31. Trong cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý28 ®Ó b¶o vÖ chÝnh
nghÜa, v¨n minh, v.v., ngêi ta ®· ®éng viªn 10 v¹n ngêi
Tuynidi ®i lÝnh, vµ 60% trong sè ®ã ®· kh«ng trë vÒ n÷a.
Thêi ®ã, ngêi Tuynidi ®îc vuèt ve vµ tr×u mÕn. Ngêi ta ®· ca
ngîi rÊt lµ th¾m thiÕt t×nh anh em ruét thÞt gi÷a Ph¸p vµ
Tuynidi, "mèi t×nh ruét thÞt ®· ®êi ®êi g¾n chÆt vµo trong
x¬ng m¸u vµ quang vinh". Ngêi ta ®· thùc hµnh c¶ mét chÕ
®é kiÓm duyÖt ®Ó cÊm b¸o chÝ dï thÕ nµo còng kh«ng ®îc
lµm phËt ý ngêi b¶n xø.
Ngµy nay, t×nh anh em ®ã ®· thay h×nh ®æi d¹ng. Nã
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

kh«ng ph¶i chØ thÓ hiÖn b»ng nh÷ng c¸i vuèt ve hoÆc
nh÷ng cö chØ tr×u mÕn mµ th«i, nã cßn thÓ hiÖn mét c¸ch
hïng hån h¬n b»ng nh÷ng ph¸t sóng lôc hoÆc nh÷ng trËn roi
da kia. B»ng chøng lµ nh÷ng viÖc sau ®©y. Khi tr«ng thÊy
ba ngêi b¶n xø cho cõu vµo ¨n cá ë vên c©y «liu cña m×nh,
mét vÞ thùc d©n Ph¸p liÒn b¶o vî ®i lÊy sóng vµ ®¹n ra. Khi
vî mang sóng ®¹n ra, th× vÞ ®i khai ho¸ cña chóng ta nÊp
vµo mét bôi c©y, råi ®oµng! ®oµng! ®oµng! Ba ph¸t b¾n
ra, thÕ lµ ba ngêi b¶n xø ng· xuèng, bÞ th¬ng gÇn chÕt.
Mét vÞ thùc d©n Ph¸p kh¸c cã hai anh c«ng nh©n b¶n xø
gióp viÖc, tªn lµ Am®uni vµ Ben Benkhia; hai anh nµy h×nh
nh ®· cã lÊy trém vµi chïm nho. VÞ thùc d©n kia liÒn cho gäi
hai ngêi b¶n xø ®Õn, råi dïng roi g©n bß mµ vôt hä lia lÞa
cho ®Õn lóc hä chÕt ngÊt. Khi hai ngêi nµy tØnh l¹i, quan lín
b¶o hé cña chóng ta liÒn sai trãi giËt c¸nh khuûu l¹i vµ treo
hä lªn. Dï hai ngêi khèn khæ kia ®· bÊt tØnh nh©n sù, thÕ
mµ cuéc hµnh h¹ bØ æi ®ã vÉn cø kÐo dµi ®Õn bèn tiÕng
®ång hå, m·i ®Õn khi cã mét ngêi ë c¹nh nhµ ph¶n ®èi míi
th«i.
Hai ngêi ®¸ng th¬ng ®ã ®îc khiªng ®Õn nhµ th¬ng vµ
mçi ngêi bÞ c¾t mÊt mét bµn tay, cßn bµn tay n÷a ch¼ng
biÕt cã thÓ cøu khái ®îc kh«ng.
T×nh r...u...ét thÞt nh thÕ ®Êy! Sù CH¡M SãC ¢N CÇN
Ch¶ lµ «ng Luyxiªng Xanh ®¸ng t«n kÝnh, v× ®· qu¸ bËn
vÒ viÖc trôc xuÊt nh÷ng ngêi céng s¶n vµ c¸c nhµ b¸o, nªn
§©y lµ mét c©u chuyÖn cò, nã còng cò nh chiÕn tranh.
kh«ng cã th× giê nghÜ ®Õn ®êi sèng cña ngêi b¶n xø "®îc Trong khi høa hÑn phÈm hµm cho nh÷ng ngêi §«ng D¬ng
b¶o hé" cña «ng ®Êy mµ. t×nh nguyÖn(?) cßn sèng vµ vµng m· cho nh÷ng ngêi chÕt
"v× mÉu quèc", viªn Toµn quyÒn §«ng D¬ng ®· thèt ra
nguyÔn ¸i quèc nh÷ng lêi c¶m ®éng nh sau:
B¸o Le Paria, sè 8, C¸c anh gia nhËp qu©n ®éi hµng lo¹t, kh«ng do dù rêi
ngµy 1-11-1922. quª cha ®Êt tæ, n¬i ch«n rau c¾t rèn cña m×nh. Lµ lÝnh
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

trËn, c¸c anh ®i tßng qu©n ®Ó hy sinh x¬ng m¸u cña


m×nh; lµ lÝnh thî, c¸c anh cèng hiÕn hai bµn tay cña m×nh"
(1919).
LÞch sö chÐp nh vËy ®ã!
NÕu ngêi An Nam tá ra vui mõng khi ngêi ta b¾t hä ®i
lÝnh th× t¹i sao ngêi ta l¹i xÝch tay hä lïa ®Õn c¸c ®Þa ®iÓm
tËp trung? T¹o sao trong khi chê ®îi ®a xuèng tµu, ngêi ta l¹i
nhèt hä trong Trêng trung häc Sµi Gßn, bªn ngoµi lµ lÝnh
c¶nh vÖ Ph¸p g¸c, lìi lª ë ®Çu sóng, ®¹n ®· lªn nßng? Ph¶i
ch¨ng nh÷ng cuéc biÓu t×nh ®Ém m¸u ë Cao Miªn, nh÷ng
cuéc næi dËy ë Sµi Gßn, Biªn Hoµ vµ ë nhiÒu ®Þa ph¬ng
kh¸c lµ nh÷ng cuéc biÓu t×nh cña "®¸m ngêi" n«n nãng,
muèn tßng qu©n "kh«ng do dù"?
Ngêi ta ra søc ®µn ¸p d· man c¸c cuéc ®¶o ngò (vµ cã
chõng 50% lÝnh dù bÞ ®¶o ngò). Do ®ã, c¸c cuéc khëi
nghÜa ®· næ ra, nhng bÞ bän thùc d©n d×m trong bÓ m¸u.
Nh÷ng ngêi An Nam Êy còng bÞ chÕt trong thêi chiÕn. Song
ngêi ta sÏ kh«ng cóng tÕ hä "sau khi chÕt", cßn nh÷ng ngêi
sèng sãt th× còng ch¼ng ®îc quan Toµn quyÒn khen thëng.
Ph¶i, quan Toµn quyÒn nãi thªm r»ng, dÜ nhiªn muèn
xøng ®¸ng ®îc hëng "©n huÖ" vµ "sù hËu ®·i" cña nhµ níc
th× c¸c anh (nh÷ng ngêi lÝnh §«ng D¬ng) "ph¶i cã h¹nh
kiÓm tèt, kh«ng m¶y may tá ra thiÕu thiÖn chÝ".
HiÖn nay, khi hä dïng rîu vµ thuèc phiÖn do chÝnh bµn
tay chÝnh phñ b¸n th× cã thÓ nµo hä l¹i kh«ng ph¶i lµ nh÷ng
ngêi "dÔ b¶o"?

nguyÔn ¸i quèc
B¸o L'HumanitÐ,
VÒ c©u chuyÖn Xiki
ngµy 2-11-1922.

Tõ khi cã chñ nghÜa thùc d©n, nhiÒu ngêi da tr¾ng ®·


4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

®îc thuª tiÒn ®Ó ®Êm vì m... nh÷ng ngêi da ®en. Cã mét S.D.N. (xin ®äc lµ xagiÐt ®ª naxi«ng1), chø kh«ng ph¶i
lÇn, mét ngêi da ®en l¹i còng ®· ®îc thuª tiÒn ®Ó lµm nh x«xiªtª ®ª naxi«ng2)) nãi r»ng ThÇn Tµi chØ cêi duyªn víi mét
vËy ®èi víi mét ngêi da tr¾ng. Lµ ngêi chèng l¹i mäi thø b¹o ngêi giµu cã. R¬nª Mar¨ng vµ Xiki ®· lµm ch¶y nhiÒu mùc
lùc, chóng ta kh«ng t¸n thµnh c¶ hai lèi ®ã. Nhng sù viÖc ®en. H¬n n÷a, Xiki cßn lµm ch¶y c¶ m¸u ®á. Ngêi ta lµm
vÉn cø sê sê ra ®ã, th× chóng ta h·y nhËn xÐt xem sao. §©y, nh c¶ hai ngêi anh em ch©u Phi cña chóng ta cßn cÇn ®Õn
nh thÕ nµy: nhiÒu mùc n÷a. Sau ngßi bót ch©m biÕm cña Mar¨ng, ®«i
g¨ng cña Xiki ®· lµm rung ®éng ®Õn c¶ chÝnh giíi. Vµ «ng
B»ng mét qu¶ ®Êm - nÕu kh«ng ph¶i lµ ®· ®Êm mét Lukª, héi viªn Héi ®ång quËn Xen, ®· lËp tøc ®a ra mét kiÕn
c¸ch khoa häc th× Ýt ra còng lµ mét qu¶ ®Êm b»ng trêi nghÞ ®Þnh cÊm cuéc ®Êu quyÒn Anh ! Xin phÐp «ng Lukª
gi¸ng - Xiki ®· h¹ bÖ C¸cp¨ngchiª ®Ó råi ®Ých th©n m×nh cho chóng t«i kÝnh cÈn tha víi «ng r»ng, nh vËy lµ «ng ®·
trÌo lªn. lµm mét viÖc kh«ng yªu níc. Chóng t«i xin gi¶i thÝch: VÒ ph-
Chøc v« ®Þch quyÒn Anh ®· chuyÓn sang tay kh¸c, nhng ¬ng diÖn chÝnh trÞ quèc tÕ cña chóng ta, mét nhµ v« ®Þch
vinh quang cña d©n téc vÒ mÆt thÓ thao th× kh«ng hÒ bÞ quyÒn Anh h¹ng l«ng còng tuyªn truyÒn cho ¶nh hëng tinh
tæn th¬ng, v× r»ng Xiki lµ ngêi con cña xø Xªnªgan, do ®ã thÇn cña chóng ta ra níc ngoµi nh lµ mét ngêi bÊt tö, mét ng-
lµ con cña níc Ph¸p, tøc lµ ngêi Ph¸p vËy. êi quang vinh, mét ca sÜ hoÆc mêi ®¹o qu©n («ng h·y gië
b¸o chÝ ra mµ xem). VÒ ph¬ng diÖn quèc gia còng cÇn thiÕt
MÆc dï thÕ, mçi lÇn C¸cp¨ngchiª th¾ng th× dÜ nhiªn lµ ph¶i cã mét vâ sÜ cã tµi ®Ó nªu g¬ng vµ khuyÕn khÝch c¸i
do sù khÐo lÐo vµ khoa häc cña anh. Nhng lÇn nµo anh bÞ b¹i ®Ñp vÒ thÓ lùc cho thÕ hÖ trÎ. VÒ ph¬ng diÖn thuéc ®Þa,
th× còng ®Òu lµ do søc lùc th« b¹o cña mét anh nh §enx©y mét trËn ®Êu C¸cp¨ngchiª - Xiki cã gi¸ trÞ h¬n mêi v¹n bµi
hoÆc do c¸i ch©n ch¬i ¸c cña mét anh nh Xiki. V× thÕ trong diÔn v¨n cña nh÷ng nhµ cai trÞ nh»m chøng tá cho nh÷ng
trËn ®Êu ë Buýpphal«, ngêi ta ®· muèn tuyªn bè - vµ ngêi ta con d©n vµ nh÷ng ngêi ®îc b¶o hé cña chóng ta r»ng, chóng
còng ®· tuyªn bè - r»ng Xiki mÆc dï th¾ng ®Êy, nhng "còng ta muèn ¸p dông triÖt ®Ó nguyªn t¾c b×nh ®¼ng vÒ chñng
vÉn" lµ b¹i. Nhng c«ng chóng, lo¹i c«ng chóng tèt, kh«ng téc.
muèn nghe nh vËy. Vµ c«ng lý cña nh©n d©n ®· th¾ng: Xiki Cã nªn hy sinh ba ®iÒu lîi ®ã cho mét c¸i chñ nghÜa
®îc tuyªn bè lµ v« ®Þch hoµn cÇu vµ níc Ph¸p. nh©n ®¹o m¬ hå nµo ®ã kh«ng? Kh«ng ! Cã ph¶i kh«ng,
Sau khi bÞ mét ngêi da ®en h¹ ®o v¸n, C¸cp¨ngchiª ®· «ng Xar«?
b×nh *
th¶n ®i th¨m níc Nga, ®Êt níc cña nh÷ng ngêi §á. Chóng ta * *
ngîi khen Xiki vÒ th¾ng lîi cña anh. Chóng ta còng ngîi khen Theo tin c¸c b¸o th× ngêi ta võa ra lÖnh treo giß Xiki trong
C¸cp¨ngchiª vÒ lßng v« t cña anh. chÝn th¸ng, kh«ng cho dù tÊt c¶ c¸c vâ ®µi níc Ph¸p (Nh vËy
* kh«ng hÒ cã nghÜa lµ ngêi ta sÏ ®em treo Xiki ®¸ng th¬ng
* *
1
) Sagesse des nations: §¹o lý cuéc sèng.
2) SociÐtÐ des Nations: Héi quèc liªn.
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

cña chóng ta trong chÝn th¸ng ®ång thêi trªn tÊt c¶ vâ ®µi NH÷NG QUAN TOµ THUéC §ÞA
cña níc Ph¸p ®©u. - Xin nh¾n víi c¸c b¹n cña chóng t«i ë
Xªnªgan nh vËy). Lý do: ®· l¨ng m¹ «ng Quyni. TèT BôNG CñA CHóNG TA
Sao thÕ nhØ? Tríc ®©y ngêi ta ®· tuyªn d¬ng Xiki v×
anh ®· ®¸nh sng mòi «ng C¸cp¨ngchiª c¬ mµ. Ngµy nay, Xiki B»ng chØ thÞ ngµy 10 th¸ng 10 n¨m 1922, chÝnh phñ ®·
cha hÒ ®ông ®Õn ch©n l«ng Quyni, mµ sao ngêi ta ®· tuyªn
thi hµnh nghÞ ®Þnh vÒ bæ nhiÖm ngêi vµo chøc quan toµ
bè h¹ anh xuèng nh vËy? Ngêi ta còng kh«ng hÒ ®Þnh lµm
thuéc ®Þa. Trong sè nh÷ng ngêi ®ã, chóng ta thÊy tªn c¸c
cho chóng ta tëng r»ng c¸i... mÆt cña Quyni m¶nh dÎ vµ quý
«ng Luycax¬ vµ «ng Oabr¨ng.
b¸u h¬n lµ mÆt «ng C¸cp¨ngchiª, vµ r»ng... Ch¶ ph¶i thÕ.
ThËt ch¼ng hiÓu ra sao. Chóng t«i ®o¸n cã lÏ lµ thÕ nµy: ng- CÇn nh¾c l¹i s¬ lîc lai lÞch cña hai vÞ quan toµ nµy.
êi ta kh«ng bao giê tha thø cho Xiki lµ mét ngêi da ®en ®· ¤ng Luycax¬ lµ cùu chëng lý ë T©y Phi thuéc Ph¸p, ®·
th¾ng C¸cp¨ngchiª lµ mét ngêi da tr¾ng; vµ tuy C¸cp¨ngchiª
®îc
kh«ng cã lßng h»n thï, nhng chñ nghÜa vÞ chñng cña nh÷ng
ngêi kh¸c th× l¹i ®em lßng h»n thï. Vµ c¸i lý do kia chØ lµ nãi tíi nh©n vô r¾c rèi võa råi ë T«g«. Trong th«ng c¸o
mét c¸i lý do... vin lÊy cho cã lý do mµ th«i. b¸o chÝ, Bé trëng Bé Thuéc ®Þa ®· buéc ph¶i tuyªn bè:
Còng theo c¸c b¸o ®ã, chóng ta ®îc biÕt r»ng Bé trëng "Cuéc ®iÒu tra ®· x¸c ®Þnh «ng Luycax¬ cã tham dù vµo vô
Bé Néi vô Anh ®· cÊm cuéc ®Êu dù ®Þnh tõ tríc gi÷a Gi«ª viÖc, vµ ®iÒu ®ã ®Æt tr¸ch nhiÖm rÊt nÆng nÒ lªn tæ chøc
BÕchkÕt vµ Xiki ë Lu©n §«n. ViÖc nµy kh«ng lµm cho chóng quan toµ".
ta ng¹c nhiªn. V× Cô lín níc Anh ®· kh«ng thÓ tiªu ho¸ næi Cã lÏ ®Ó thëng c«ng vÒ viÖc tham gia vô bª bèi, «ng
mãn b¸nh h×nh lìi liÒm1) cña Kªman còng nh mãn s«c«la2) Luycax¬ ®· ®îc bæ nhiÖm lµm chñ to¹ toµ thîng thÈm ë
cña G¨ng®i cho nªn Ngµi muèn b¸tlinh3) Xiki ph¶i nuèt liÒu ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p.
thuèc tÈy cña Ngµi, mÆc dï Xiki lµ mét ngêi Ph¸p. C¸c b¹n ®·
hiÓu cha?4). Cßn vÒ Oabr¨ng th× lai lÞch cña «ng ta ®¬n gi¶n h¬n vµ Ýt
næi tiÕng h¬n. N¨m 1920, mét ngêi Ph¸p hä lµ §uyÕcgri,
NguyÔn ¸i quèc nh©n viªn h·ng P©yruýtx¾c ë C¨ngcan (Ghinª) ®i s¨n. ¤ng
B¸o Le Paria, sè 9, ta b¾n mét con chim r¬i xuèng s«ng. Mét em bÐ ch¹y ngang
ngµy 1-12-1922. qua. §uyÕcgri tóm em bÐ vøt xuèng s«ng vµ ra lÖnh t×m
b»ng ®îc con chim. S«ng s©u, níc ch¶y xiÕt, em bÐ kh«ng
biÕt b¬i, ®· chÕt ch×m. Cha mÑ n¹n nh©n kiÖn lªn nhµ ®-
1
¬ng côc. §uyÕcgri bÞ viªn chØ huy khu gäi ®Õn. Y ®ång ý
) Croissant: ý nãi h×nh mÆt tr¨ng lìi liÒm trªn l¸ cê cña níc
Thæ NhÜ Kú. tr¶ 100 phr¨ng cho gia ®×nh ®au khæ ®Ó Øm vô nµy.
2) S«c«la: ý nãi tíi mµu da cña phÇn lín ngêi Ên §é. Ngêi cha mÑ bÊt h¹nh tõ chèi c¸ch dµn xÕp ®ª tiÖn Êy.
3) Battling: tªn dÞch ra tõ tiÕng Anh cã nghÜa lµ ®Êu sÜ. Viªn chØ huy giËn d÷ ®øng vÒ phÝa ngêi ®ång bµo giÕt ngêi
4) Nguyªn v¨n viÕt b»ng tiÕng Anh: Understand. cña m×nh vµ do¹ bá tï hai vî chång nÕu hä kh¨ng kh¨ng ®ßi
4 hå chÝ minh toµn tËp T©m ®Þa thùc d©n 5

trõng trÞ kÎ giÕt ngêi, sau ®ã, nãi chung ®· Øm vô Êy ®i.


Song cã mét bøc th nÆc danh b¸o chuyÖn nµy cho tæng
c«ng tè viªn ë §¾cca. Toµ ¸n tèi cao giao cho c«ng tè viªn së
t¹i Oabr¨ng ®iÒu tra t¹i chç. ¤ng Oabr¨ng ®Õn C¨ngcan, ngñ
tèi t¹i nhµ «ng trëng ga. Ngµy h«m sau, «ng ë nhµ §¬ Lavalie,
trî lý cña viªn chØ huy khu, sau ®ã, ®i vÒ, thËm chÝ cha hÒ
b¾t tay vµo viÖc ®iÒu tra. §iÒu ®ã kh«ng ng¨n c¶n «ng
Oabr¨ng kÕt luËn r»ng bøc th mang tÝnh chÊt vu khèng. Héi
Liªn hiÖp thuéc ®Þa b¸o sù viÖc nµy cho Héi Nh©n quyÒn vµ
D©n quyÒn (ngµy 22 th¸ng 12 n¨m 1921), nhng cã lÏ Héi coi
sù viÖc kh«ng lÊy g× lµm giËt g©n l¾m, nªn ch¼ng thÌm
quan t©m ®Õn.
Sau chuyÕn viÕng th¨m C¨ngcan, «ng Oabr¨ng trong khi
chê n©ng cÊp, vÉn yªn æn ë l¹i c¬ng vÞ cña m×nh, nhËn
nh÷ng con gµ m¸i t¬ vµ nh÷ng bao t¶i khoai t©y tõ ngêi b¹n
cña «ng lµ «ng Cudanh ®¬ Lavalie göi biÕu.
Nh c¸c b¹n thÊy ®Êy, «ng Oabr¨ng qu¶ lµ xøng ®¸ng
víi... phÇn thëng chÝnh ®¸ng cña chÝnh phñ níc m×nh - ®îc
bæ nhiÖm vµo c¬ng vÞ Tæng c«ng tè viªn cña níc céng hoµ
ë §¾cca.
Víi sù cã mÆt cña nh÷ng §¸cl¬, nh÷ng B«®oanh, nh÷ng
Oabr¨ng vµ nh÷ng Luycax¬, cã thÓ nãi r»ng vËn mÖnh cña
nÒn v¨n minh tèi cao, còng nh sè phËn cña d©n b¶n xø ë c¸c
thuéc ®Þa ®Òu n»m trong nh÷ng bµn tay ®¸ng tin cËy.

NguyÔn ¸i quèc
B¸o L'HumanitÐ,
ngµy 4-12-1922.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nµo, còng kh«ng khai th¸c thªm ®îc mét hÐcta ruéng ®Êt
nµo. C¸ch ®©y mêi n¨m, «ng Xar« cã ®a th«ng qua mét ch-
¬ng tr×nh kiÕn thiÕt bao gåm viÖc x©y dùng con ®êng s¾t
tõ Vinh ®Õn §«ng Hµ vµ bèn hÖ thèng
®¹i thuû n«ng; tÊt c¶ nh÷ng c«ng tr×nh ®ã ®Òu ®· ngõng tõ
h¬n n¨m n¨m nay, lÊy cí lµ kh«ng cã kinh phÝ. Nhng còng
Sù THÞNH V¦îNG CñA §¤NG D¦¥NG trong thêi gian ®ã, xø §«ng D¬ng ®· dµnh ra 65 triÖu ®ång,
D¦íI TRIÒU §¹I M. L¤NG 450 triÖu phr¨ng ®Ó x©y dùng ®êng s¸ vµ dinh thù. Mêi «ng
Phagiª h·y suy nghÜ vÒ nh÷ng con sè ®ã xem! GÇn mét nöa
tû ®· chi phÝ ®Ó x©y dùng nh÷ng ®êng «t« ch¹y mµ trªn ®ã
Ngµi A. Xar«, vÞ Bé trëng thuéc ®Þa vÜ ®¹i cña chóng
kh«ng hÒ lu th«ng ®îc lÊy mét tÊn hµng ho¸ nµo; ®Ó dùng
ta, kh«ng bao giê bá sãt mét dÞp nµo ®Ó say sa t¸n tông vÒ
nh÷ng dinh thù vµ c«ng së cho h»ng hµ sa sè c«ng chøc ®ang
sù thÞnh vîng cña xø §«ng D¬ng, xø §«ng D¬ng "cña Ngµi",
sinh s«i n¶y në nh c©y cèi sum xuª vïng nhiÖt ®íi; trong khi
vµ vÒ nh÷ng sù nghiÖp vÜ ®¹i mµ ngµi cïng bé h¹ cña ngµi
Êy th× nh÷ng c«ng tr×nh ®· ®îc thõa nhËn lµ tèi cÇn thiÕt vµ
®· lµm hoÆc ®ang lµm t¹i ®Êy. §Ó chøng minh r»ng ngµi
®· ®îc NghÞ viÖn th«ng qua råi, l¹i bÞ bá r¬i.
chØ nãi ®óng sù thËt, chØ nãi ®éc cã sù thËt th«i, chóng t«i
cÇn ®a ra cho ngµi vµ cho c¸c "Nhng xin ®õng tëng r»ng ngêi ta cã ý muèn thay ®æi
ph¬ng ph¸p ë §«ng D¬ng ®©u. §Ó hoµn thµnh ch¬ng tr×nh
b¹n chóng ta ®äc nh÷ng ®o¹n sau ®©y, trÝch ë mét
1912, ¤ng L«ng ®· xin phÐp NghÞ viÖn ®îc ph¸t hµnh c«ng
bøc th cña ®¹i t¸ BÐcna göi cho b¸o La RÐpublique
tr¸i. HiÖn nay, «ng ta l¹i cßn xin phÐp ph¸t hµnh mét c«ng tr¸i
Française29, ngµy 6-12-1922 vµ, tha ngµi Bé trëng, xin ngµi cø thø hai n÷a. Nh÷ng kÎ hiÖn nay ®ang l·nh ®¹o viÖc khai th¸c
yªn t©m, ®¹i t¸ ®ã kh«ng ph¶i lµ mét ngêi céng s¶n ®©u. xø §«ng D¬ng xem chõng ®· ®Þnh t©m kh«ng muèn lµm c¸i
Bøc th nãi nh sau: g× thËt sù cã Ých lîi c¶, nÕu tríc hÕt ngêi ta kh«ng cho phÐp
"Sè hµng xuÊt khÈu cña §«ng D¬ng hiÖn ®ang cÇm hä ®îc vay nî. Cßn ®èi víi ng©n quü, ®èi víi nh÷ng dù tr÷
chõng hay cßn gi¶m xuèng n÷a. N¨m 1914, §«ng D¬ng ®· gom gãp ®îc trong vµ sau thêi kú chiÕn tranh, th× hä s½n
xuÊt khÈu 45.000kg t¬ lôa; 99.000 tÊn ng«; 400 tÊn chÌ; n¨m sµng vung tay nÐm qua cöa sæ, nÕu NghÞ viÖn kh«ng ®a hä
ngo¸i chØ xuÊt khÈu cã 15.000 kg t¬ lôa; 32.000 tÊn ng«; vµo nÒn nÕp".
156 tÊn chÌ.
NguyÔn ¸i quèc
"Ngêi ta còng tëng r»ng hiÖn nay chÝnh phñ §«ng D¬ng
®ang tÝch cùc tiÕn hµnh nh÷ng c«ng tr×nh lín cÇn thiÕt cho B¸o La Vie OuvriÌre,
viÖc khai th¸c thuéc ®Þa nµy. ThÕ nhng, tõ n¨m 1914 ®Õn ngµy 22-12-1922.

nay, ngêi ta kh«ng hÒ ®Æt thªm ®îc mét kil«mÐt ®êng s¾t
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

VùC TH¼M THUéC §ÞA

Níc Ph¸p cã mét hÖ thèng thuéc ®Þa réng mêi triÖu


kil«mÐt vu«ng víi d©n sè lµ 56 triÖu ngêi da vµng vµ da
®en. §Ó "khai th¸c" tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã, «ng Anbe Xar«, Bé
trëng Bé Thuéc ®Þa cÇn cã ba hay bèn tû phr¨ng. Muèn thÕ,
«ng ®· "tæ chøc" mét chiÕn dÞch b¸o chÝ réng r·i vµ ®· ®äc
kh«ng biÕt bao nhiªu lµ diÔn v¨n. Ngµi Bé trëng l¹i cßn viÕt
c¶ mét pho s¸ch dµy 656 trang (gi¸ 20 phr¨ng mét cuèn).
Trong khi chê ®îi thu ®îc nh÷ng tû ®ã, xin phÐp Ngµi Bé tr-
ëng h·y cho chóng t«i bæ sung ®«i chót vµo nh÷ng
lý lÏ cña Ngµi.
Ng©n s¸ch Nam Kú ch¼ng h¹n, n¨m 1911, lµ 5.561.680
®ång (12.791.000 phr¨ng); n¨m 1912 lµ 7.321.817 ®ång
(16.840.000 phr¨ng). N¨m 1922, ng©n s¸ch ®ã lªn tíi
12.821.325 ®ång (96.169.000 phr¨ng). Mét con tÝnh ®¬n
gi¶n chØ cho chóng ta thÊy r»ng gi÷a hai n¨m 1911 vµ 1922,
trong ng©n s¸ch cña thuéc ®Þa nµy cã mét sù chªnh lÖch lµ
83.378.000 phr¨ng (tû suÊt hèi ®o¸i cña ®ång b¹c hai n¨m
®ã lµ 2 phr¨ng 25 vµ 7 phr¨ng 50). Sè tiÒn ®ã ch¹y ®i
®©u? Ch¹y vµo c¸c kho¶n chi vÒ nh©n viªn mµ th«i, v× c¸c
kho¶n nµy ®· nuèt gÇn hÕt 100 phÇn 100 tæng sè thu.
Råi hÕt nh÷ng ®iªn rå nµy ®Õn nh÷ng sù ®iªn rå kh¸c ®·
lµm vung phÝ ®ång tiÒn mµ ngêi d©n An Nam ®¸ng th¬ng
h¹i ®· ph¶i ®æ må h«i níc m¾t míi kiÕm ra ®îc. HiÖn chóng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

t«i cha biÕt râ sè tiÒn mµ ®øc vua An Nam ®· chi tiªu vÒ T¹i Trêng thuéc ®Þa, n¬i ®µo t¹o nh÷ng "nhµ ®i khai
viÖc sang du ngo¹n bªn Ph¸p ®óng lµ bao nhiªu ®ång, nhng ho¸" sau nµy, 44 gi¸o s ®· ®îc ®µi thä ®Ó d¹y tõ 30 ®Õn 35
chóng t«i biÕt r»ng, ®Ó ®îi häc viªn, l¹i bao nhiªu lµ ngh×n phr¨ng n÷a.
®îc ngµy tèt cho con Rång nan1) cã thÓ ngù gi¸ xuèng tµu, ngêi Së thanh tra thêng trùc c¸c c«ng tr×nh phßng thñ thuéc
ta ®· ph¶i båi thêng phÝ tæn cho tµu Poãctètx¬ vÒ bèn ngµy ®Þa h»ng n¨m tèn cho ng©n s¸ch hÕt 758.168 phr¨ng. ThÕ
chê ®îi, mçi ngµy 100.000 phr¨ng (tøc lµ 400.000 phr¨ng). TiÒn mµ c¸c ngµi thanh tra th× kh«ng bao giê rêi khái Pari, vµ ®èi
tµu hÕt 400.000 phr¨ng. TiÒn chiªu ®·i hÕt 240.000 phr¨ng víi c¸c thuéc ®Þa th× c¸c ngµi còng kh«ng hiÓu biÕt g× h¬n
(kh«ng kÓ tiÒn l¬ng tr¶ cho bän c¶nh s¸t ®Ó canh g¸c nh÷ng lµ hiÓu biÕt viÖc trªn mÆt tr¨ng.
ngêi An Nam ë Ph¸p). 77.600 phr¨ng ®Ó tr¶ tiÒn ¨n ë t¹i NÕu ®Õn c¸c thuéc ®Þa kh¸c, th× ë ®©u, chóng ta
M¸cx©y cho sè lÝnh khè xanh An Nam dïng ®Ó bång sóng chµo còng thÊy mét t×nh tr¹ng tÖ h¹i nh vËy. §Ó ®ãn tiÕp mét ph¸i
Cô lín Bé trëng vµ Hoµng thîng. ®oµn "kinh tÕ" b¸n chÝnh thøc, kho b¹c M¸ctinÝch "vîi ®i"
V× nãi ®Õn M¸cx©y, nªn nh©n tiÖn chóng ta h·y xem mÊt 400.000 phr¨ng. Trong vßng mêi n¨m, ng©n s¸ch Marèc
thö cuéc triÓn l·m thuéc ®Þa ë ®©y ®· tæn phÝ cho chóng ®· tõ 17 triÖu t¨ng lªn tíi 290 triÖu phr¨ng, mÆc dÇu ngêi ta
ta biÕt bao nhiªu. Tríc hÕt, vµ ngoµi nh÷ng kÎ thÇn thÕ ë ®· gi¶m ®i 30% c¸c kho¶n chi tiªu cho b¶n xø, tøc lµ nh÷ng
chÝnh quèc ra, ngêi ta cßn cho mêi ba chôc viªn chøc cao cÊp kho¶n chi tiªu cã thÓ ®em l¹i lîi Ých cho d©n b¶n xø.
ë c¸c thuéc ®Þa vÒ, - bän nµy h»ng ngµy phÌ phìn ë §ã lµ sè tiÒn hµng triÖu vµ thËm chÝ hµng tû mµ nÕu ng-
Cann¬bie mµ vÉn ®îc lÜnh phô cÊp c¶ ë TriÓn l·m lÉn ë êi ta biÕt c¸ch t×m th× cã lÏ ngêi ta sÏ kiÕm ra ®îc mét c¸ch
thuéc ®Þa. Riªng §«ng D¬ng ph¶i bá ra 12 triÖu cho cuéc dÔ dµng. Nhng Ngµi Bé trëng l¹i cø muèn gâ vµo d©n b¶n xø.
triÓn l·m ®ã. Vµ c¸c b¹n cã biÕt ngêi ta ®· chi tiªu sè tiÒn ®ã
nh thÕ nµo kh«ng? §©y lµ mét thÝ dô: C¸i viÖc gäi lµ dùng
NGUYÔN ¸I QUèC
lªn m« h×nh c¸c cung ®iÖn ¡ngco ®· lµm tèn mÊt 3000 mÐt
khèi gç x©y dùng, gi¸ mçi mÐt lµ 400 hay 500 phr¨ng. Tæng
céng: 1 triÖu 200 ngh×n ®Õn 1 triÖu 500 ngh×n phr¨ng. Xin hái
Cßn nh÷ng viÖc vung phÝ kh¸c n÷a. §Ó chuyªn chë quan Cã ph¶i v× qu¸ nhiÒu tÝnh nh©n ®¹o, nh «ng Xar« ®·
Toµn quyÒn, mµ chØ dïng c¸c xe h¬i vµ nh÷ng cç xe ngùa nhiÒu lÇn tuyªn bè, mµ ngêi ta ®· b¾t c¸c ph¹m nh©n ë nhµ
th× còng cha ®ñ. Ngµi cÇn ph¶i cã mét toa xe ®Æc biÖt n÷a tï Nha Trang (Trung Kú) ph¶i ¨n khan, nghÜa lµ ¨n c¬m mµ
kia, viÖc s¾p xÕp toa xe ®ã tæn phÝ cho c«ng khè 125.350
kh«ng ®îc uèng níc kh«ng? Cã ph¶i ngêi ta ®· quÐt
phr¨ng.
tanhtuya®ièt lªn mòi c¸c ph¹m nh©n ®Ó dÔ nhËn ra hä khi
Trong vßng mêi mét th¸ng ho¹t ®éng, Côc kinh tÕ §«ng hä vît ngôc kh«ng?
D¬ng ®· lµm cho ng©n s¸ch §«ng D¬ng hao hôt mét sè tiÒn
lµ 464.000 phr¨ng.
N.A.Q.
1
) ¸m chØ Kh¶i §Þnh.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

B¸o L'HumanitÐ, §ªx®ªm«nia kh«ng ph¶i lµ mét thµnh phè cña bän b«s¬,
ngµy 9-1-1923. còng kh«ng ph¶i lµ mét thuéc ®Þa. §ã chØ lµ tªn mét c« g¸i
dÞu dµng, xinh x¾n, ®Çy h¹nh phóc, con cña nguyªn l·o nghÞ
viÖn Brabanti«. ¤tenl« ®· chiÕm ®îc tr¸i tim nµng b»ng c¸ch
kÓ l¹i cho nµng nghe lÞch sö c¶m ®éng cña ®êi m×nh,
nh÷ng trËn ®¸nh vÜ ®¹i, nh÷ng trËn v©y thµnh dµi ®»ng
®½ng, nh÷ng chiÕn c«ng rùc rì, tãm l¹i lµ nh÷ng chuyÖn t¸n
tØnh hay ho g× ®ã! BiÕt cha m×nh vèn chøc tíc nh thÕ th×
s½n cã nhiÒu thµnh kiÕn, nhÊt lµ thµnh kiÕn chñng téc, nªn
nµng §ªx®ªm«nia hiÒn hËu chØ mét lßng nghe theo tiÕng
gäi
cña t×nh yªu, nµng quyÕt lÊy chµng da ®en lµm chång mµ
kh«ng cÇn ®Õn ý kiÕn cña cha.
Trong vë kÞch nµy, nh÷ng ngêi da tr¾ng nh tay th¸m tö
Iag« vµ anh chµng R«®rig« bÞ khinh bØ, ®Òu kh«ng ®ãng
NH÷NG NG¦êI B¶N Xø mét vai g× cho¸ng l¾m; chÝnh hä l¹i lµ nh÷ng vai ®en tèi
nhÊt. Song c¸i ®ã ch¼ng can g× ®Õn chóng ta.
§¦îC ¦A CHUéNG1)
310 n¨m ®· tr«i qua. Ngêi b¶n xø l¹i ®îc ®a lªn s©n khÊu:
nhng ®©y lµ s©n khÊu chiÕn tranh1). T¸c gi¶ lÇn nµy giÊu
N¨m 1604, mét ngêi Anh tªn lµ SÕchxpia vèn lµ mét nhµ biÖt tªn tuæi, t×m còng ch¼ng thÊy, song c¸c vai diÔn,- anh
v¨n chuyªn nghiÖp, «ng ta cã nh· ý ®a ra mét vë kÞch mµ vai hïng hay kh«ng- nhng v× qu¸ nhËp vai cña m×nh nªn phÇn
chÝnh lµ mét ngêi da ®en. Ngêi da ®en nµy tªn gäi ¤tenl«, ®«ng ®· n»m l¹i trªn s©n khÊu. ThËt lµ mét tÊn bi kÞch! N¨m
qu¶ lµ mét anh hïng, mét anh hïng thËt sù anh hïng. ¤tenl« 1922, l¹i thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng ngêi b¶n xø ®îc a chuéng. Ta
®· tõng chinh chiÕn nhiÒu, nhng kh«ng ph¶i lµ ®¸nh kh«ng nãi ®Õn Batuala, con ngêi ®îc phong tÆng vµ Xiki, kÎ
C¸cp¨ngchiª, còng kh«ng ph¶i v× anh lµ ngêi ®îc «ng §ianh¬ ©n nh©n cña khoa häc lµm g×. Ta chØ nãi ®Õn nh÷ng ngêi
tuyÓn mé, còng kh«ng ph¶i v× anh lµ ngêi díi tríng cña tíng b¶n xø ®· thÝch øng ®îc, hoÆc ®îc thÝch thó2).
M¨nggianh, v¶ l¹i håi ®ã vÉn cha næ ra cuéc chiÕn tranh v× BÞ trãi g« vµo cét buåm tµu vµ ®îc ®a ®i lµm qu©n
c«ng lý - mµ lµ ®¸nh nh÷ng cêng quèc hiÕu chiÕn ë ch©u t×nh nguyÖn ë ch©u ¢u, ®¸nh phêng man rî ®Ó b¶o vÖ v¨n
¢u vµ ch©u Phi. ¤tenl« lµm thèng so¸i cña quËn c«ng xø minh, nhng mét khi ®Õn xø v¨n minh råi th× nh÷ng ngêi b¶n
Vªnªxi. Cø theo lêi «ng Viviani nãi th× trªn m¸i tãc xo¨n cña xø cña «ng Tªry l¹i ®îc c¸i thó tha hå nÕm "tr¸i c©y trong vên
¤tenl« ®· cã biÕt bao nhiªu vßng hoa chiÕn th¾ng. Nhng cÊm". Nh÷ng ngêi b¶n xø cßn sèng sãt sau cuéc tµn s¸t n¨m
chiÕn c«ng lín nhÊt cña ¤tenl« lµ ®· th¾ng ®îc §ªx®ªm«nia.
1
) ChØ ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914-1918).
1
) IndigÌnes µ la mode. 2) AdaptÐs ou adoptÐs.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

1914 còng nh nh÷ng ngêi b¶n xø cßn sèng sãt sau ®¹i chiÕn bµn thê.
1914-1918 ®Òu cã thÓ tù hµo r»ng v× c«ng lý vµ nÒn d©n Kh«ng kÓ c¸c ®iÖu nh¹c khiªu vò vµ c¸c cuéc Héi chî thuéc
chñ cña chñng téc cao ®¼ng, hä kh«ng nh÷ng ®· hiÕn ®êi ®Þa ®· lµm cho anh em thuéc ®Þa chóng ta tù hµo mét c¸ch
m×nh, x¬ng m¸u m×nh, mµ cßn hiÕn c¶ niÒm t... in cña chÝnh ®¸ng, chóng ta l¹i cßn lÊy lµm sung síng ®îc biÕt r»ng tõ
m×nh n÷a. sang n¨m trë ®i, tÊt c¶ c¸c bµ ®Çm thuéc giíi lÞch sù sÏ mang
¤ng SÕchxpia tríc kia lÊy lµm hµi lßng thÊy ngêi d©n b¶n mét c¸i g× cña chóng ta trªn ngêi vµ trong ngêi hä; c¸c cöa
xø trong vë kÞch cña m×nh ®· ®µng hoµng lÊy ®îc c« g¸i mÉu hµng thêi trang lín ë Pari, sang xu©n tíi, sÏ tung ra nh÷ng kiÓu
quèc. Cßn «ng Tªry ngµy nay th× chØ nhËn thÊy cã mét ®iÒu v¶i thuéc ®Þa vµ kiÓu quÇn ¸o thuéc ®Þa. Ngêi ta sÏ ®Æt cho
lµ ngêi b¶n xø cña «ng rÊt ®¾c lùc ®Ó gãp phÇn lµm cho d©n nh÷ng bé ¸o mÆc trong nhµ vµ c¸c ¸o kh¸c ®ñ thø tªn nµo lµ:
sè ph×nh lªn b»ng c¸ch lµm ph×nh bông c¸c c« nµng da tr¾ng. ThÞ Ba, B¨mbara, U«lèp, Luph¬lóp, v.v..
¤ng Xasa Ghit¬ry cßn ®i xa h¬n n÷a. ¤ng muèn ngêi b¶n xø Hìi nh÷ng ngêi con cña thuéc ®Þa! Ngµy vinh quang ®· tíi
ph¶i ®îc v¨n minh hoµn toµn. ¤ng muèn hä ph¶i c...¾m sõng råi1).
c¸c «ng chång da tr¾ng c¬! ¤ng ®· ®îc hoµn toµn to¹i nguyÖn,
nguyÔn ¸i quèc
v× chÝn th¸ng sau cuéc "chinh phôc" bµ
B¸o Le Paria, sè 10,
M¸cgrÝt §ªnoayª ®· sinh h¹ ®îc mét cËu bÐ b¶n xø. Nhng chóng ngµy 15-1-1923.
ta lÊy lµm tiÕc r»ng §ªnoayª ®· kh«ng hoan nghªnh chó bÐ b¶n
xø ®ã cho l¾m. Vèn lµ mét nhµ yªu níc tõ ®Çu ®Õn ch©n, nªn
«ng ta muèn r»ng chó bÐ mµu da "s«c«la" kia ra ®êi gi¸ ®õng
cã nh½n nhôi vµ bÐ nhá nh thÕ, mµ l¹i lµ mét ngêi r©u ria xåm
xoµm, ba l« trªn lng, sóng trªn vai ®Ó b¶o vÖ ®Êt níc, th× quý
biÕt chõng nµo.
Ngay c¶ trong c¸c trang tiÓu thuyÕt ®¨ng trªn b¸o, ngêi
b¶n xø còng ®· giµnh ®îc ®Þa vÞ cña m×nh. ¤ng Angiabe - TH¦ NGá GöI ¤NG L£¤NG ¸CSIMB¤
Êy xin lçi, «ng Anbe Gi¨ng chø - ®· ch¼ng kÓ chuyÖn r»ng ë
Héi chî M¸cx©y cã mét chµng An Nam kia lµm nghÒ kÐo xe
®· lät ®îc vµo m¾t xanh cña mét bµ ®Çm xinh ®Ñp nä. Sau NghÞ sÜ h¹t §r«m¬. B¸o c¸o
khi ®i th¨m Héi chî vÒ, bµ bÌn cho gäi anh xe ®Õn phßng viªn vÒ Ng©n s¸ch thuéc
ngñ léng lÉy cña bµ. Vµ v©n v©n ... Ngêi yªu bÞ c¾m sõng ®Þa, Uû viªn Héi ®ång thuéc
cña bµ bçng nhiªn tíi. Bèi rèi, lÈn nóp, v.v.. Nhng c¸i chÝnh ®Þa tèi cao
cña c©u chuyÖn l¹i ë chç kh¸c kia. Nguyªn lµ chµng c«ng tö
kia ®· ®¸nh c¾p ®îc mét viªn ngäc bÝch bµy ë gian thê cña Tha «ng,
§«ng D¬ng vµ ®Õn ®Ó khoe víi ngêi ngäc cña m×nh. (¤i! l-
¬ng thiÖn vËy thay!). Ngêi An Nam kia ®øng nÊp ®»ng sau
1
tr«ng thÊy qu¶ tang hµnh vi ®Çy téi lçi Êy, liÒn nh¶y ra ®¸nh ) Nh¹i theo c©u ®Çu trong bµi quèc ca Ph¸p: Allons! enfants de
cho anh chµng ¨n c¾p ng· gôc, råi mang lÔ vËt quý ®ã vÒ la patrie, le jour de gloire est arrivÐ! (Hìi nh÷ng ngêi con cña Tæ
quèc! Ngµy vinh quang ®· tíi råi!).
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Trong bµi diÔn v¨n ®äc t¹i H¹ nghÞ viÖn, «ng cã nãi r»ng, thuéc ®Þa cña «ng ®Òu ®· ®îc c¸c phñ toµn quyÒn vµ Bé
nÕu muèn th× «ng cã thÓ v¹ch trÇn nh÷ng chuyÖn xÊu xa ë Thuéc ®Þa thõa biÕt, nhËn xÐt vµ kiÓm tra råi. VËy, ¾t ph¶i
thuéc ®Þa ra; nhng «ng thÊy tèt h¬n lµ Øm ®i kh«ng nãi lµ mét trong hai ®iÒu sau ®©y: hoÆc lµ v× «ng ®·ng trÝ
®Õn nh÷ng téi nÆng téi nªn ®· quªn mÊt nh÷ng tªn nh B«®oanh, §¸cl¬, Luycax¬ vµ
nhÑ mµ c¸c nhµ khai ho¸ cña «ng ®· ph¹m ë c¸c thuéc ®Þa. biÕt bao nhiªu tªn kh¸c n÷a, hîp thµnh ®¸m h¶o h¸n ®· lµm
§ã lµ quyÒn cña «ng, vµ ®iÒu ®ã chØ liªn quan ®Õn «ng, r¹ng rì vµ vÎ vang cho bé cai trÞ thuéc ®Þa cña «ng; chóng ®·
®Õn l¬ng t©m «ng vµ ®Õn nh÷ng cö tri cña «ng th«i. §èi víi lµm nh÷ng ®iÒu ®¹i gian ¸c, thÕ mµ chØ bÞ trõng ph¹t b»ng
chóng t«i, nh÷ng ngêi ®· tõng chÞu khæ vµ hiÖn vÉn ®ang c¸ch th¨ng chøc vµ thëng hu©n ch¬ng th«i. HoÆc lµ «ng ®·
h»ng ngµy chÞu khæ v× nh÷ng "©n huÖ" cña chñ nghÜa ngang nhiªn chÕ giÔu ®éc gi¶ cña «ng.
thùc d©n, th× chóng t«i ch¼ng cÇn ®Õn «ng míi biÕt ®îc ¤ng nãi r»ng, vÒ mÆt thuéc ®Þa, nÕu níc Ph¸p cã ph¹m
nh÷ng c¸i Êy. lçi th× ch¼ng qua lµ do cã qu¸ nhiÒu tinh thÇn cao c¶ ®Êy
Nhng chÝnh «ng ®· "phãng ®¹i" khi «ng viÕt trªn b¸o th«i. Tha «ng ¸csimb«, xin «ng cho chóng t«i biÕt cã ph¶i v×
Rappel30 r»ng nh÷ng sù viÖc mµ «ng BÐct«n v¹ch ra, ®Òu lµ tinh thÇn cao c¶ Êy mµ ngêi ta tíc mÊt cña ngêi b¶n xø tÊt c¶
sai hoÆc phãng ®¹i! Tríc hÕt, chÝnh ngay «ng Bé trëng Bé mäi quyÒn ng«n luËn, ®i l¹i, v.v. kh«ng? Ph¶i ch¨ng còng v×
Thuéc ®Þa còng ®· buéc ph¶i thõa nhËn r»ng: "T×nh tr¹ng t tinh thÇn Êy mµ ngêi ta buéc hä ph¶i chÞu c¸i th©n phËn
tëng khinh rÎ sinh mÖnh ngêi b¶n xø vÉn ®ang cßn". Vµ «ng d©n b¶n xø hÌn män, mµ ngêi ta tíc hÕt ruéng ®Êt cña hä
ta ®· "kh«ng hÒ chèi c·i mét sù viÖc tµn nhÉn nµo", mµ nghÞ ®Ó cho bän x©m l¨ng, vµ sau ®ã buéc hä ph¶i lao ®éng nh
sÜ Boaníp ®· v¹ch ra. Sau n÷a, tha «ng ¸csimb«, liÖu «ng cã kÎ n« lÖ? ChÝnh «ng ®· nãi r»ng gièng ngêi Tahiti v× nghiÖn
thÓ chèi c·i ®îc r»ng, trong nh÷ng n¨m võa qua, - tøc lµ sau rîu mµ ®· chÕt mßn dÇn vµ hiÖn ®ang ®i ®Õn diÖt vong.
cuéc chiÕn tranh "v× c«ng lý"-, ®· cã ®Õn 80 v¹n ngêi b¶n Ph¶i ch¨ng còng v× qu¸ cao c¶ mµ c¸c «ng ®· t×m ®ñ c¸ch
xø "t×nh nguyÖn" ®Õn lµm viÖc hoÆc bá m×nh trªn ®Ó lµm cho ngêi An Nam say khít víi rîu cån cña c¸c «ng vµ
®Êt Ph¸p, trong lóc ®ã th× c¸c nhµ khai ho¸ cña «ng ®· ¨n trë nªn u mª, ®Çn ®én víi thuèc phiÖn cña c¸c «ng?
c¾p, lêng g¹t, giÕt h¹i hoÆc thiªu sèng (vµ ch¾c ch¾n lµ Sau cïng, «ng nãi ®Õn "bæn phËn", ®Õn "nh©n ®¹o" vµ
kh«ng bÞ trÞ téi) nh÷ng ngêi An Nam, ngêi Tuynidi, hay ngêi "khai ho¸"! VËy bæn phËn Êy lµ c¸i g×? ¤ng ®· ®em ph« bµy
Xªnªgan? trong suèt c¶ bµi diÔn v¨n cña «ng råi. §ã lµ thÞ trêng, lµ c¹nh
¤ng cßn viÕt tiÕp r»ng nh÷ng hµnh vi bÊt c«ng ë Ph¸p tranh, lµ lîi tøc, lµ ®Æc quyÒn. Bu«n b¸n, tµi chÝnh, ®ã lµ
cßn nhiÒu h¬n ë c¸c thuéc ®Þa. ThÕ th× tha «ng ¸csimb«, nh÷ng c¸i tîng trng cho lßng nh©n ®¹o cña c¸c «ng. Su thuÕ,
h·y cho phÐp t«i nãi r»ng, kh«ng nªn cã cao väng ®em lao dÞch, bãc lét nÆng nÒ, - c«ng cuéc khai ho¸ cña c¸c «ng,
nh÷ng bµi häc vÒ b×nh ®¼ng hoÆc c«ng lý ®i d¹y cho ngêi tãm l¹i lµ thÕ ®ã!
kh¸c, khi ngêi ta kh«ng thùc hiÖn ®îc nh÷ng bµi häc ®ã ë n- Tha «ng ¸csimb«, trong lóc ®îi cho «ng cã "mét chøc tíc
íc m×nh. §ã lµ c¸i l«gÝch s¬ ®¼ng nhÊt, ph¶i kh«ng «ng? hiÓn vinh nhÊt mµ ngêi ta cã thÓ m¬ íc ®Õn" th× t«i xin
Theo «ng, nh÷ng hµnh vi vµ cö chØ cña c¸c quan cai trÞ phÐp nãi r»ng, nÕu tríc kia VÝchto Huyg« biÕt lµ hiÖn nay
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

«ng viÕt ra nh÷ng ®...iÒu nh thÕ trªn tê b¸o cña «ng ta, th× Tin sau ®©y chóng t«i trÝch ë tê Journal Officiel31, nãi vÒ
«ng ta ®· kh«ng s¸ng lËp ra nã. buæi häp thø nhÊt ngµy 22-12-1922:
Mong «ng, v.v.. "Trong thêi kú chiÕn tranh, nhiÒu lÝnh Phi göi ng©n
phiÕu cho gia ®×nh víi nh÷ng sè tiÒn nhiÒu khi rÊt lín. Nhng
NguyÔn ¸i quèc c¸c ng©n phiÕu Êy kh«ng bao giê ®Õn tay ngêi nhËn c¶".
B¸o Le Paria, sè 10, Mét b¹n ®ång nghiÖp l¹i võa cho chóng t«i biÕt mét hiÖn
ngµy 19-1-1923. tîng t¬ng tù nh thÕ. LÇn nµy, sù viÖc x¶y ra ë ®¶o
Rªuyni«ng. §· nhiÒu th¸ng nay, nh©n d©n trªn ®¶o kh«ng
hÒ nhËn ®îc mét bu kiÖn nµo göi ®Õn cho hä c¶. Tê Journal
viÕt:
"HiÖn tîng Êy lµm cho c¶ ngêi göi hµng lÉn ngêi kh«ng
nhËn ®îc hµng ®Òu ph¶i lÊy lµm l¹.
"NhiÒu ngêi khiÕu n¹i. Cuéc ®iÒu tra míi më ®· räi ngay
®îc ¸nh s¸ng vµo ®iÒu bÝ mËt nãi trªn, vµ ph¸t hiÖn ®îc mét
lo¹t vô ®¸nh c¾p ®îc tiÕn hµnh mét c¸ch chu ®¸o vµ kiªn
tr× l¹ thêng.
"Ngêi ta b¾t mét nh©n viªn, råi mét nh©n viªn n÷a, råi
®Õn lît «ng "xÕp", vµ cuèi cïng, khi tÊt c¶ nh©n viªn bÞ cßng
tay th× ®Õn phiªn «ng gi¸m ®èc ngµnh bu ®iÖn còng theo
hä vµo tï nèt.
"Mçi ngµy, cuéc ®iÒu tra l¹i ®a ra ¸nh s¸ng vµi sù viÖc
míi. Sè bu kiÖn bÞ ®¸nh c¾p trÞ gi¸ trªn 125.000 phr¨ng.
GiÊy tê, kÕ to¸n ®Òu lµm gian c¶. Sæ s¸ch gian lËn rèi beng
®Õn nçi ph¶i mÊt h¬n 6 th¸ng míi gì ra ®îc.
"ë trong mét ngµnh nµo ®ã, ®«i khi cã thÓ cã mét vµi
viªn chøc gian tham, song rÊt Ýt khi l¹i cã c¶ mét ngµnh suèt
tõ trªn xuèng díi nhiÔm ph¶i bÖnh ¨n c¾p ®Õn nh vËy; ®iÒu
l¹ kú h¬n n÷a lµ t¹i sao tÊt c¶ bän ¨n c¾p Êy l¹i cã thÓ hoµnh
hµnh ®îc trong mÊy n¨m rßng mµ vÉn ®îc b×nh yªn v« sù".
Sù LI£M KHIÕT THùC D¢N
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nguyÔn ¸i quèc Bé S¦U TËP §éNG VËT32


B¸o La Vie OuvriÌre,
ngµy 19-1-1923.
ThËt chóng t«i ®· nghÜ ®Õn n¸t c¶ bé ãc ngêi da vµng
cña chóng t«i ra, còng kh«ng tµi nµo t×m thÊy c¸i lÏ v× sao
mÊy «ng bµ ngêi Ph¸p l¹i thµnh lËp mét tæ chøc kú côc lµ Héi
b¶o trî loµi vËt. Tríc hÕt, chóng t«i së dÜ kh«ng sao t×m ra
®îc nguyªn nh©n ®ã, v× chóng t«i thÊy hiÖn nay cßn cã
biÕt bao nhiªu lµ con ngêi cïng khæ ®ang ®ßi hái ®îc ngêi
ta s¨n sãc ®Õn hä mét chót mµ còng ch¼ng ®îc. Sau n÷a
v× nh÷ng con vËt ®ã kh«ng ®¸ng ®îc th¬ng yªu ®Õn thÕ,
mµ chóng nã còng cã khæ së g× cho cam. Trõ con s tö ®en1)
lµ cã Ých cho nh÷ng ngêi cã thãi quen xá ch©n vµo giµy da
thó, cßn hÇu hÕt nh÷ng con vËt ®ã ®Òu ®éc ¸c, rÊt ®éc ¸c.
C¸i con chã ng¾n mâm2) ch¼ng ®· ch¹y ®Õn nhe bé
r¨ng kh¶ è cña nã ra mµ xÐ to¹c c¶ c¬ cÊu cña Héi nghÞ Pari
®ã sao? Thµnh thö con khØ phlam¨ng vµ con gµ sèng g«loa
ph¶i mét m×nh ®¬ng ®Çu víi con phîng hoµng giÐcmanh ë
miÒn Ruya3).
Trong khi h·y cßn bÞ xÝch cæ, thÕ mµ con hæ1) ch¼ng ®·

1
) Nh·n hiÖu mét lo¹i xi ®¸nh giµy cã tiÕng ë Ph¸p.
2) ¸m chØ níc Anh lóc ®ã.
3) Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, vÊn ®Ò miÒn Ruya, mét
khu vùc c«ng nghiÖp than vµ luyÖn kim quan träng cña §øc, lµ
kh©u chÝnh trong nh÷ng m©u thuÉn gi÷a c¸c cêng quèc ch©u ¢u.
Th¸ng 1 n¨m 1923, Ph¸p muèn n¾m u thÕ ë ch©u ¢u, ®· cïng víi
BØ chiÕm ®ãng miÒn Ruya cña §øc. Con khØ phlam¨ng vµ con gµ
sèng g«loa ë ®©y ¸m chØ BØ vµ Ph¸p.
1
) ¸m chØ Clªm¨ngx«, mét chÝnh kh¸ch Ph¸p vµ Bé trëng Bé
ChiÕn tranh.
2) ChØ kÎ viÕt th nÆc danh.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nh¸ nghiÕn mÊt nhiÒu bé cña níc Céng hoµ ®ã sao? Ngêi ta bµi diÔn v¨n bé trëng cña «ng t¹i xëng íp c¸ thu Xanh Pie vµ
ch¼ng ®· phÝ hµng mÊy triÖu, mÊy tû ®Ó nhê hai «ng b¹n Mic¬l«ng, cßn vÒ phÇn «ng Xit¬r«en th× «ng cho "con
vinh quang cña chóng ta lµ Contr¾c vµ Vranghen mua hé da S©u"1) khai ho¸ cña «ng bß xuyªn qua Xahara. Hai cuéc ®i
con gÊu M¸txc¬va, lµ con vËt ngµy nay h¬n bao giê hÕt, nã c«ng c¸n nµy - viÖc c«ng vµ viÖc nöa c«ng nöa t - ch¾c h¼n
kh«ng thÝch ®Ó cho ngêi ta tuú ý muèn lµm g× th× lµm ®ã thÕ nµo còng sÏ thu ®îc kÕt qu¶ tèt ®Ñp mµ ngêi ta cã
sao? (Chao! con vËt míi qu¸i chø). quyÒn chê ®îi: tøc lµ lµm cho con chuét nh¾t ®Î ra nh÷ng
Trong sè c¸c b¹n h÷u ë chÝnh quèc cña chóng ta, ai lµ ng- qu¶ nói vµ cñng cè ®Þa vÞ cña nh÷ng con c¸ mËp thùc d©n.
êi kh«ng ph¶i phµn nµn vÒ tai h¹i do loµi diÒu h©u g©y ra? Ngêi ta thêng quªn tëng r»ng c¸c nhµ b¶o hé cña chóng
Loµi qu¹2) mµ l¹i ch¼ng ph¶i lµ nh÷ng kÎ ph¸ ho¹i tai h¹i trong ta lóc nµo còng thi hµnh c¸i chÝnh s¸ch cña loµi ®µ ®iÓu2).
®Þa h¹t tinh thÇn µ? Cßn nh÷ng con mät giµ3) th× cã lµm ®- Nhng lÇm to råi c¸c b¹n ¹! Ch¶ ph¶i thÕ ®©u, nµy nhÐ: ChØ
îc viÖc g× ngoµi c¸i viÖc chØ chuyªn t×m c¸ch lîi dông cã nhËn lêi mêi cña chó c¸ nôc ë H¶i c¶ng cò th«i mµ chÝnh
nh÷ng sù bÊt hoµ vµ nh÷ng chuyÖn xÝch mÝch trong x· héi? phñ thuéc ®Þa ®· kh«ng ngÇn ng¹i mét chót nµo mµ kh«ng
L¹i cßn con vËt nµo ®ã ch¼ng ®· v« sØ ®Õn nçi muèn cho chi tiªu:
phÐp tÊt c¶ c¸c chµng rÓ l¸o xîc cø viÖc dïng tªn nã ®Ó gäi 1- §«ng D¬ng 13.190.846 phr¨ng
mÑ vî hä ®ã sao? Bän mÌo quý ph¸i 4) h¸ ch¼ng thËt sù lµ
nh÷ng kÎ ®· dËp t¾t c¶ h¹nh phóc gia ®×nh cña nhiÒu nhµ 2- T©y Phi thuéc Ph¸p 5.150.000 -
®ã ? Vµ nh÷ng con chuét cèng ë kh¸ch s¹n5) ch¼ng ®· lµ 3- Ch©u Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p 348.750 -
nh÷ng kÎ thï mu«n thuë cña tÊt c¶ nh÷ng ngêi ®i du lÞch ®ã 4- Cam¬run 390.000 -
sao?
5- Ma®ag¸txca 1.837.600 -
Cha kÓ ®Õn chã sãi lóc nµo còng lµ kÎ cã lÏ ph¶i v× ®ã lµ
6- M¸ctinÝch 108.000 -
kÎ m¹nh h¬n, vµ nh÷ng con chiªn ghÎ lµ mét mèi tai ho¹ cho
c¶ mét x· héi trung thùc, chóng t«i... Nhng tríc khi kÕt thóc, 7- Guya®¬lóp 55.000 -
ta h·y nãi mét chót vÒ nh÷ng con vËt ë thuéc ®Þa. 8- Guyan 62.500 -
§óng gi÷a lóc «ng Ghinan chuÈn bÞ ®Ó nhê «ng 9- T©n Cali®«ni 75.000 -
M¨nggianh chuyÓn lªn ViÖn Hµn l©m khoa häc mét bµi
10- T©n HªbrÝt 60.000 -
nghiªn cøu vÒ viÖc sö dông da c¸ mËp, th× «ng Anbe Xar«
lªn ®êng ®i §¶o Chã6) ®äc mét
1
) "Chenille": NghÜa ®en lµ con s©u. VÒ c¬ khÝ, ®ã lµ xe t¨ng.
3) Chats-fourrÐs. NghÜa ®en lµ nh÷ng con mÌo l«ng xï; nghÜa
Thêng dïng ®Ó gäi tÊt c¶ c¸c xe ch¹y b»ng vßng xÝch.
bãng lµ bän quan toµ.
2
) Politique de l'autruche. §µ ®iÓu, mét lo¹i chim lín ë miÒn
4) Poules de luxe. ChØ bän g¸i ®iÕm sang träng.
nhiÖt ®íi ch©u Phi, cao tíi 2m50, ch¹y nhanh vµ cã mét d¹ dµy rÊt
5) Rats d'h«tel. ChØ bän chuyªn trém c¾p hµnh lý cña kh¸ch khoÎ. Tõ ng÷ Estomac d'autruche nghÜa lµ d¹ dµy ®µ ®iÓu, tiªu ho¸
trä. ®îc tÊt c¶ c¸c thø. ë ®©y, chÝnh s¸ch ®µ ®iÓu lµ ngô ý nãi chÝnh
6) L'Ile aux chiens. s¸ch v¬ vÐt tham tµn cña bän thùc d©n.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

11- Ch©u §¹i D¬ng 65.000 - B¸o Le Paria, sè 11,


ngµy 1-2-1923.
12- Ên §é 135.000 -
13- X«mali 97.000 -
14- §¶o Rªuyni«ng 85.000 -
15- Xanh Pie vµ Mic¬l«ng 14.000 -
®Ó ®a vµi con l¹c ®µ, vµi con bß c¸i vµ vµi con c¸ sÊu tõ c¸c
thuéc ®Þa vÒ thµnh phè M¸cx©y.
L¹i còng ph¶i nhËn r»ng c¸c nhµ ®i khai ho¸ cña chóng ta
®· kh«ng tõ mét sù cè g¾ng nµo ®Ó c¾m cho mÊy con chim
sÎ b¶n xø- rÊt dÔ b¶o vµ rÊt ngoan ngo·n - vµi c¸i l«ng c«ng
lµm cho chóng trë thµnh nh÷ng con vÑt hay nh÷ng con chã
gi÷ nhµ. Vµ nÕu nh©n d©n ch©u Phi vµ ch©u ¸ mµ ®îc
"hoµ b×nh" vµ "thÞnh vîng" ®Õn nh thÕ nµy, th× chÝnh
nh÷ng "vÞ ®i gieo r¾c d©n chñ" kh«ng biÕt mái mÖt ®ã lµ Y NH¦ N¦íC MÑ
con nhÆng ®¸nh xe1) chø cßn ai vµo ®ã n÷a?
Nãi tãm l¹i, sè phËn cña tÊt c¶ nh÷ng con vËt Êy t¬ng
Cho ®Õn nay, trªn thÕ giíi chØ cã thµnh phè Tuynl¬1) lµ
®èi ®· dÔ chÞu. VËy, nÕu c¸c héi viªn cña c¸i héi cao c¶ lµ
cã thÓ tù hµo ®· cã nh÷ng bøc th nÆc danh vang déi. Ngµy
Héi b¶o trî c¸c loµi vËt cÇn ph¶i giÕt th× giê, th× nªn ch¨m
nay, xø Nam Kú víi lßng hiÕu th¶o vµ mong muèn tá lßng
sãc ®Õn nh÷ng con khØ bÞ b¸c sÜ V«r«nèp lµm cho ®au
trung thµnh kh«ng bê bÕn ®èi víi níc khai ho¸ v¨n minh cho
®ín2) vµ ®Õn nh÷ng con cõu d©n b¶n xø khèn khæ kia lu«n
m×nh - võa råi còng cã c¸i vô th nÆc danh "cña nã". Nhng xø
lu«n bÞ hít trôi l«ng3), ®ã cã lÏ l¹i lµ mét viÖc Ých lîi h¬n.
thuéc ®Þa nµy ®· "b¾t chíc" vông vÒ v× kh«ng ph¶i lµ vô
mét nµng Lavan diÔm lÖ mµ lµ vô mét h¬ng chøc An Nam
nguyÔn ¸i quèc giµ nua võa bÞ b¾t bá tï, kh«ng ph¶i v× ®· l¹m dông th nÆc
danh mµ v× ®· bÞ th nÆc danh tè c¸o. ViÖc Êy thùc chÊt nh
1
) La mouche du coche. Con nhÆng trong c©u chuyÖn ngô thÕ nµy:
ng«n cña La Ph«ngten mØa mai nh÷ng kÎ tù cho m×nh lµ kÎ ®i khai
Mét ®ªm th¸ng 12 n¨m 1922, cô h¬ng c¶ An Nam ®ang
ho¸ ch¼ng kh¸c g× con nhÆng tù khoe m×nh ®· cã c«ng ®Èy
m¬ mµng th× bçng nghe tiÕng mâ huyªn n¸o b¸o cho d©n
chiÕc xe nÆng vît khái ®êng dèc.
lµng biÕt cã cíp ë trªn s«ng c¸i, ngay tríc mÆt Chî L¸ch! (¤!
2) B¸c sÜ Ph¸p gèc Nga V«r«nèp chñ tr¬ng dïng khØ trÎ ho¸ sinh
dôc cña ngêi. vËy th× c¸i nÒn an ninh mµ c¸c nhµ chøc tr¸ch tõng ca tông
1
3) TiÕng Ph¸p cã thµnh ng÷ hít l«ng ®Ó chØ sù bãc lét. ) Tulle: Mét thµnh phè ë T©y Nam níc Ph¸p, c¸ch Pari 464 km.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ë ®©u nhØ?). Cô h¬ng c¶ nhµ ta vïng dËy ví lÊy khÈu sóng -


nguyªn cô h¬ng c¶ còng ®ång thêi lµ tr¬ng tuÇn cña mét tr¹i
Êp lín - vµ lËp tøc cïng víi hai gia nh©n xuèng thuyÒn b¬i ra
s«ng.
Võa ®Õn n¬i, cô h¬ng c¶ vµ hai gia nh©n liÒn bÞ bän c-
íp næ sóng b¾n; mét trong hai gia nh©n bÞ tróng ®¹n gi÷a
ngùc vµ vµi phót sau th× t¾t thë. Cô h¬ng c¶ b¾n tr¶ l¹i bän
cíp mét ph¸t kh«ng tróng, tr¸i l¹i bÞ bän cíp b¾n bÞ th¬ng
vµo tay ph¶i.
Råi chØ v× th nÆc danh tè c¸o, mµ cô h¬ng c¶ nä ®· bÞ
b¾t giam vÒ téi lµ ®· giÕt gia nh©n cña m×nh.
MÆc dï cha ngêi xÊu sè vµ ngêi gia nh©n cßn sèng ®·
®Ö ®¬n minh oan cho bÞ c¸o, nhng cô h¬ng nä vÉn cßn
n»m trong "buång tèi" "®Ó chê ¸nh s¸ng cña c«ng lý".

N.A.Q.
LßNG NGAY TH¼NG CñA CHÝNH PHñ
B¸o Le Paria, sè 11,
ngµy 1-2-1923.
THUéC §ÞA

Trong thêi chiÕn tranh vinh quang, ®Ó cã ®îc nh÷ng


"t×nh nguyÖn qu©n", ngêi ta ®· høa trêi høa biÓn víi d©n
b¶n xø. ChiÕn tranh hÕt, nh÷ng lêi høa trang träng Êy còng
®îc trang träng quªn ®i.
Trong kú c«ng tr¸i tríc lÇn cuèi - c«ng tr¸i mµ d©n b¶n xø
hëng øng "mét c¸ch tù nguyÖn víi mét tÊm lßng sèt s¾ng vµ
phÊn khëi" ®Õn nçi ph¶i ®ãng kÐt l¹i tríc thêi h¹n v× ®· ®îc
gÊp hai lÇn rìi sè tiÒn dù ®Þnh. §èi víi lÇn c«ng tr¸i nµy,
ngoµi nh÷ng biÖn ph¸p thóc Ðp, ngêi ta cßn høa víi nh÷ng
ngêi mua, phÈm hµm, hoµn tiÒn dÔ dµng, vµ hµng l« c¸i kh¸c
n÷a.
B©y giê, khi lßng trung thµnh ®· ®îc chøng tá, nh÷ng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ngêi mua c«ng tr¸i trë thµnh ngêi d¹i dét. Kh«ng nh÷ng c¸c
c¬ quan tµi chÝnh kh«ng nhËn mua l¹i tr¸i phiÕu mµ cßn tõ
chèi c¶ viÖc cÇm cè tr¸i phiÕu. ThÕ ®ã, nh÷ng viÖc tèt trë
thµnh xÊu! Cßn vÒ nh÷ng phÈm hµm vµ s¾c phong cao quý
kh¸c th× xin kiÕu!
Cßn n÷a, muèn lÜnh ®îc nh÷ng tr¸i phiÕu ®· hoµn toµn
qu¸ h¹n tr¶, ngêi chñ phiÕu cßn b¾t buéc ph¶i xuÊt tr×nh thÎ
thuÕ th©n.
Chóng ta cã nªn phµn nµn cho 72.177 kÎ "khèn khæ"1) lµ
®ång bµo cña chóng ta ®· mua c«ng tr¸i hay kh«ng ? Tríc khi
tr¶ lêi c©u hái nµy, chóng ta h·y tù hái xem viÖc nµy, nÕu
ph¶i lµ mét viÖc cã Ých thËt, mµ kh«ng c«ng bè lµ cña nhµ n-
íc, kh«ng tuyªn truyÒn, ch¼ng qu¶ng c¸o, th× liÖu cã bao
nhiªu ®ång bµo hµo hiÖp nµy cña chóng ta chÞu nh¶ ra mét
xu?
Sù th«ng minh tÝnh to¸n cña ®¸m "d· d©n" còng ch¼ng
lÐp g× so víi tµi loÌ bÞp høa hÑn cña giíi "n¾m quyÒn".

N.

T.B. Phñ Toµn quyÒn §«ng D¬ng s¾p ®îc phÐp ph¸t hµnh
®ît hai c«ng tr¸i 90.000.000 phr¨ng. KhÐo ®Êy, anh em ¬i!
CHÕ §é THùC D¢N
B¸o Le Paria, sè 11,
ngµy 1-2-1923. Kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng ngêi céng s¶n míi næi lªn
chèng l¹i sù bãc lét thuéc ®Þa mét c¸ch qu¸ møc. B¸o chÝ vµ
c¸c diÔn gi¶ t s¶n còng ph¶n ®èi sù kh¾c nghiÖt mµ ngêi
b¶n xø ph¶i chÞu ®ùng; ph¶n ®èi sù v« sØ lu«n bao trïm bé
1
m¸y cai trÞ thuéc ®Þa; ph¶n ®èi t×nh tr¹ng thiÕu h¼n mét
) T¸c gi¶ ch¬i ch÷ pauvre cã nghÜa lµ nghÌo, nÕu ®Æt sau
chÝnh s¸ch thuéc ®Þa nghiªm chØnh. V× vËy, chóng t«i ®·
danh tõ, nhng cã nghÜa lµ ®¸ng th¬ng nÕu ®Æt tríc danh tõ. T¸c
gi¶ ®Æt ch÷ "pauvre" trong ngoÆc kÐp ®Ó ch¬i c¶ hai nghÜa. gÆp gì c¸c ®Þch thñ giai cÊp cña chóng t«i ®Ó ®a ra nh÷ng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ph¶n ®èi t¬ng tù. Nhng ph¶i nhÊn m¹nh r»ng, chóng t«i sÏ chiÕm ®Êt ®ai réng mªnh m«ng, nguån cña c¶i kh«ng bao
chia tay hä ngay khi ®Ò cËp ®Õn c¸ch gi¶i quyÕt vÊn ®Ò. giê c¹n, ®Þa h¹t v« biªn dµnh cho ho¹t ®éng cña con ngêi lµ
Nh÷ng ngêi céng s¶n ®ßi hái chÊm døt bãc lét thuéc ®Þa, ®Ó lµm g×? Chi phÝ cho viÖc chiÕm ®ãng tiÕp tôc lµm
mét bé phËn cña bãc lét t b¶n nãi chung. C¸c nhµ t s¶n th× th©m thñng ng©n s¸ch, cßn c¸c thuéc ®Þa bÞ ¶nh hëng cña
c¬n khñng ho¶ng ®ang giÕt chÕt ®Êt níc nµy.
chØ nghÜ ®Õn viÖc t¨ng cêng hÖ thèng thuéc ®Þa ®Ó khai
Ngêi Ph¸p Ýt di c, vµi ngµnh c«ng nghiÖp ®ang phån
th¸c lîi nhuËn cao h¬n, ®Ó t¨ng cêng sù cìng ®o¹t. DÜ nhiªn
thÞnh mµ níc Ph¸p n©ng ®ì th× l¹i n»m trong tay ngêi níc
chÝnh quyÒn lîi cña hä, hoÆc lµ mét thø t×nh c¶m nh©n ®¹o
ngoµi.
mËp mê nµo ®ã ®«i khi ®· thóc ®Èy hä lªn tiÕng yªu cÇu lµm
LÏ ra cÇn ph¶i x©y dùng mét ch¬ng tr×nh hîp lý chø
dÞu bít sè phËn ngêi b¶n xø. Nhµ b×nh luËn cña tê Oeuvre lÊy
kh«ng ph¶i chiÕm ®o¹t tµi s¶n, cña c¶i ®Ó bãc lét mét c¸ch
lµm tiÕc lµ ngêi ta chØ nh×n nhËn nh÷ng ngêi da ®en nh mét
ngÊu nghiÕn. Ngêi ta ®· hoµn toµn truÊt quyÒn së h÷u cña
thø nh©n lùc mµ hä yªu cÇu ph¶i tíc ®o¹t s¹ch nh÷ng g× hä
ngêi b¶n xø. V× thÕ, sù ph¸t triÓn cña c¸c thuéc ®Þa thËt lµ
t×m thÊy ë nh÷ng con ngêi nµy? Nhng ngêi ta kh«ng hÒ kÕt
khã kh¨n: Thuéc ®Þa lµ nh÷ng kh¸ch hµng yÕu ít cña nÒn
luËn lµ ph¶i tõ bá chñ nghÜa thùc d©n. Ngêi ta chØ sî nh÷ng
c«ng nghiÖp chÝnh quèc còng ®ang bÞ tæn thÊt; thuéc ®Þa
ngêi bÞ bãc lét næi dËy. Ngêi ta yªu cÇu nªn nghiªn cøu c¸ch
lµ nh÷ng ngêi cung øng nhá nhoi do nh÷ng sai lÇm trong
®µn ¸p nh÷ng biÕn lo¹n cã thÓ x¶y ra, hoÆc tèt h¬n nªn cÇn
khai th¸c.
cã nh÷ng biÖn ph¸p lµm dÞu ®Ó ngõa tríc hËu qu¶ cña
Ngµy nay, nh÷ng ngêi bãc lét nghÜ tíi viÖc tæ chøc l¹i
nh÷ng biÖn ph¸p tµn nhÉn qu¸ hung b¹o. VÊn ®Ò vÉn chØ lµ
theo kiÓu hiÖn ®¹i. Níc Angiªri cÇn 1.000 triÖu; T©y Phi
buéc c¸c thuéc ®Þa ph¶i lµm ra nhiÒu h¬n, v× lîi nhuËn tèi
thuéc Ph¸p muèn 1.200 triÖu mµ lÏ ra c¸c níc nãi trªn ph¶i lµ
®a cña c¸c c«ng ty t b¶n.
nh÷ng trî lùc quý b¸u cho chÝnh quèc. T×nh h×nh tµi chÝnh
Nh÷ng ngêi céng s¶n vui síng t×m ®îc ë ®èi thñ tiÕng ë nh÷ng níc nµy thËt th¶m h¹i. ViÖc kinh doanh ë ®ã thËt
väng hëng Êy lêi ph¶n ®èi cña m×nh. Nhng nh÷ng ngêi céng khã kh¨n chÝnh lµ do tÝnh tham lam v« l¬ng t©m cña mét sè
s¶n ®Êu tranh cho sù gi¶i phãng d©n téc vµ kinh tÕ cña c¸c ngêi cai trÞ. Sù bãc lét Ých kû
thuéc ®Þa, chø kh«ng ph¶i cho nh÷ng biÖn ph¸p t¹o ®iÒu ®ã chØ cã thÓ thùc hiÖn b»ng c¸ch tíc ®i mäi quyÒn ®éc
kiÖn dÔ dµng cho sù cíp bãc. lËp cña c¸c thuéc ®Þa. Tµi nguyªn thiªn nhiªn cña c¸c thuéc
Sau ®©y, chóng t«i th«ng b¸o tãm t¾t nh÷ng hµnh ®Þa ®ñ ®Ó hä thÕ chÊp c¸c kho¶n vay nî; c¸c thuéc ®Þa cã
®éng xÊu xa cña chÝnh s¸ch thuéc ®Þa. Nhng chóng t«i lu ý thÓ gióp níc Ph¸p, nhng thùc tÕ hä l¹i lµ n¹n nh©n cña sù
mét lÇn n÷a lµ ®èi víi nh÷ng ngêi céng s¶n, vÊn ®Ò kh«ng thiÕu hôt tµi chÝnh. ThËt lµ th¶m h¹i khi ph¶i ghi nhËn lµ
ph¶i lµ c¶i thiÖn hÖ thèng thuéc ®Þa mµ ph¶i b·i bá nã. mÆc dï ph¶i g¸nh chÞu c¸c vïng cßn bÞ tµn ph¸ c¸i kho¶n trî
cÊp cho ngêi go¸ bôa do chiÕn tranh hä l¹i ph¶i gióp ®ì
* nh÷ng tæ chøc ®ang chÕt trªn ®èng cña.
* *
V× sao chÝnh phñ l¹i phung phÝ hµng tû b¹c vµo Xyri? Nã
Nh÷ng hy sinh x¬ng m¸u vµ tiÒn b¹c, nh÷ng cuéc x©m kh«ng d¸m thó nhËn ®iÒu ®ã. VËy ®Õn bao giê ngêi ta míi
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

biÕt ®îc sù thËt vÒ nh÷ng vô bª bèi ë Nigiª?


Ngêi ta kh«ng bao giê muèn nãi x©m chiÕm thuéc ®Þa
lµ viÖc ®èt nhµ, tµn s¸t hay cíp bãc; vµ còng kh«ng muèn nãi
®ã lµ viÖc lµm cho kiÖt quÖ mét ®Êt níc chØ mong muèn ®-
îc ph¸t triÓn. Mµ ®ã lµ triÖt h¹ sù sèng cña c¶ mét vïng khi
®Æt nã vµo tay mét vµi «ng lín chø kh«ng ph¶i ®Ó cho d©n
chóng canh t¸c trªn m¶nh ®Êt ®ã. Tõ Vô B£ BèI NµY
D©n téc Ph¸p ®îc lîi léc g× tõ c¸c thuéc ®Þa cña hä? §ÕN Vô B£ BèI KH¸C
Ch¼ng qua mét vµi ®éi qu©n ®i lµm dÞu nh÷ng xung ®ét
gi÷a t b¶n vµ lao ®éng. V× vËy, cÇn b¾t buéc tÊt c¶ c¸c øng MÆc dï cã sù rïm beng xung quanh cuéc triÓn l·m ë
cö viªn ph¶i cã ch¬ng tr×nh vÒ thuéc ®Þa trong c¸c cuéc M¸cx©y, nh÷ng bµi diÔn v¨n long träng, nh÷ng cuéc du
bÇu cö s¾p tíi. ngo¹n cña hoµng gia vµ nh÷ng bµi khoa tr¬ng trªn c¸c b¸o,
t×nh h×nh ë §«ng D¬ng vÉn tåi tÖ.
NGUYÔN ¸I QUèC ChiÕc ghÕ bÞ c¸o mµ viªn quan cai trÞ "thanh liªm" Lan«
B¸o L' HumanitÐ, võa rêi khái cha kÞp nguéi th× ®· cã tin vÒ nh÷ng vô bª bèi
ngµy 5-2-1923. míi.
Tríc hÕt, ®ã lµ vô Bu®in«. ¤ng Bu®in« lµ mét "nhµ khai
ho¸"
®iÓn h×nh; mét quan cai trÞ chuyªn ¨n hèi lé. Kho¶n c¬
b¶n cña lêi buéc téi «ng ta lµ nh sau:
"Lµng T©n An ®· lÊy quü lµng vµ vay tiÒn ®Ó x©y dùng
mét tr¹m ®iÖn. ViÖc Êy tá ra thµnh c«ng, v× thu nhËp do
tr¹m ®em l¹i trang tr¶i cã d tÊt c¶ mäi kho¶n chi tiªu. Ngoµi
ra, c¸c nhµ c«ng céng vµ ®êng lµng ®îc b¶o ®¶m ®iÖn ®Ìn
kh«ng mÊt tiÒn.
ThÕ mµ mét viªn quan cai trÞ kh«n khÐo («ng Bu®in«)
®· thùc hiÖn mét sù s¾p ®Æt nh sau: lµng T©n An nhîng
kh«ng tr¹m ®iÖn cho mét anh thÇu kho¸n, ®Ó ®îc hëng c¸i
thó ph¶i tr¶ tiÒn ®iÖn th¾p s¸ng c¸c nhµ c«ng céng vµ ®-
êng lµng. Råi ngêi ta bçng nhËn thÊy nªn chuéc l¹i ®Æc
quyÒn ®· nhîng kh«ng vµ muèn thÕ lµng ph¶i xÕp ra mÊy
chôc ngh×n ®ång. Toµn bé chuyÖn nµy gièng mét cuèn tiÓu
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

thuyÕt thùc sù, trong ®ã, viªn cùu c«ng sø ®· béc lé trÝ tëng
tîng cña m×nh víi mét sù v« sØ kh«ng thÓ tëng næi.
Vô bª bèi thø hai lµ vô Tªa. §©y lµ ®iÒu b¹n ®ång nghiÖp
cña chóng t«i ë §«ng D¬ng kÓ l¹i:
"Chóng t«i sèng trong mét bÇu kh«ng khÝ... thùc sù phi th-
êng: vô Bu®in«, vô Lan« vµ Ýt l©u sau lµ vô Tªa.
¤ng Tªa, mét kü s cã rÊt nhiÒu c«ng lao, gi¸m ®èc mét N¹N THIÕU TR¦êNG HäC
h·ng lín cña Ph¸p ë H¶i Phßng, «ng ®Õn nhµ «ng Xcala, gi¸m
®èc Së ®oan vµ muèn ngoÆc víi chÝnh quyÒn ®Ó b¸n thuèc
phiÖn, «ng ®· ®a cho «ng ta sè tiÒn mét v¹n ®«la, lÊy cí lµ D©n chóng ®ang ®ßi hái ph¶i cã trêng häc, mµ hiÖn
tr¶ tiÒn tríc h¹n, kh«ng cÇn lÊy bÊt cø biªn lai, giÊy tê g× c¶. nay, trêng häc ®ang thiÕu mét c¸ch tÖ h¹i. Mçi n¨m, cø ®Õn
§Ó d¸m ®i mét bíc nh vËy, cÇn ph¶i ®¾n ®o suy nghÜ kü vµ ngµy khai trêng, c¸c bËc cha mÑ dï cã ®i gâ cöa kh¾p n¬i,
ph¶i tin ch¾c r»ng ngêi ta sÏ kh«ng t×m thÊy trong hµnh vi cÇu xin mäi sù gióp ®ì, thËm chÝ xin nép gÊp ®«i tiÒn ¨n
®ã mét ®iÒu g× kh«ng b×nh thêng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ häc mµ hä vÉn kh«ng göi ®îc con c¸i ®Õn trêng. Vµ nh÷ng
trong giíi kinh doanh ë §«ng D¬ng, nh÷ng viÖc giao dÞch nh ®øa trÎ nµy, cã ®Õn hµng ngh×n, bÞ ®µy vµo c¶nh ngu dèt
vËy lµ chuyÖn b×nh thêng.
chØ v× kh«ng cã ®ñ trêng së cho chóng ®i häc.
TÊt c¶ nh÷ng kÎ cã quyÒn hµnh nh vËy còng ®Òu sÏ lîi
Ngêi ta sÏ nãi r»ng, v× ng©n s¸ch kh«ng ®ñ cho chÝnh
dông ®Ó v¬ vÐt cña c¶i cho b¶n th©n m×nh vµ b»ng c¸ch
phñ x©y thªm trêng míi. Kh«ng h¼n thÕ ®©u. Trong sè 12
®ã sÏ mang l¹i tæn thÊt lín cho x· héi".
triÖu ®ång cña ng©n s¸ch Nam Kú, th× 10 triÖu ®ång ®·
NÕu tªn ®ao phñ §¸cl¬, c«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn, ®îc
t×m ®îc c¸ch lät vµo tói c¸c c«ng chøc.
cö lµm Uû viªn Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn, cßn «ng
B«®oanh, ngêi ®ang ®îc quan toµ Oaren nãng lßng mong MÆt kh¸c, sî r»ng thanh niªn An Nam bÞ tiªm nhiÔm chñ
®îi ®· trë thµnh quyÒn Toµn quyÒn §«ng D¬ng, th× c¸c «ng nghÜa b«nsªvÝch, ChÝnh phñ thuéc ®Þa lµm mäi c¸ch cã thÓ
Tªa vµ Bu®in« Ýt ra còng nªn ®îc g¾n béi tinh míi ph¶i. lµm ®Ó ng¨n c¶n hä sang häc ë chÝnh quèc. §iÒu 500 (Bis)
cña nghÞ ®Þnh ngµy 20 th¸ng 6 n¨m 1921 vÒ häc chÝnh ë
nguyÔn ¸i quèc §«ng D¬ng nãi nh sau:

B¸o L'HumanitÐ, "Mäi ngêi b¶n xø, v« luËn lµ d©n thuéc ®Þa Ph¸p hay
ngµy 5-2-1923. d©n do Ph¸p b¶o hé, muèn sang chÝnh quèc tiÕp tôc häc
tËp, ®Òu ph¶i ®îc phÐp cña quan toµn quyÒn. Quan toµn
quyÒn sÏ quyÕt ®Þnh sau khi hái ý kiÕn quan thñ hiÕn vµ
quan gi¸m ®èc Nha häc chÝnh.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Tríc khi ®i, ®¬ng sù ph¶i cã mét häc b¹ ®¹i häc do Nha
häc chÝnh cÊp, cã d¸n ¶nh vµ ghi râ lý lÞch, ®Þa chØ cha
mÑ, nh÷ng
trêng ®· häc, c¸c häc bæng hoÆc trî cÊp ®· ®îc hëng, c¸c
b»ng cÊp ®· cã vµ ®Þa chØ cña ngêi b¶o l·nh ë Ph¸p. Häc b¹
®ã ph¶i ®îc quan toµn quyÒn phª chuÈn.
"VI HµNH"
Hå s¬ cña nh÷ng ngêi b¶n xø du häc ë Ph¸p ®îc lu t¹i
Nha häc chÝnh".
(TrÝch "Nh÷ng bøc th göi c« em
"Lµm cho u mª ®Ó thèng trÞ", ®ã lµ ph¬ng ph¸p mµ nhµ hä" do t¸c gi¶ tù dÞch tõ tiÕng An Nam)
cÇm quyÒn ë c¸c thuéc ®Þa cña chóng ta a dïng nhÊt.
- H¾n ®Êy!
- §©u ph¶i!
nguyÔn ¸i quèc
- §óng mµ! Anh ®· b¶o lµ chÝnh h¾n ®Êy.
B¸o L'HumanitÐ
- Ch¾c thËt µ ? Em th× em ®· thÊy h¾n ë trêng ®ua,
ngµy 5-2-1923.
tr«ng h¾n cã vÎ nhót nh¸t h¬n, lóng ta lóng tóng h¬n c¬, cã
c¶ c¸i chôp ®Ìn chôp lªn c¸i ®Çu quÊn kh¨n, c¸c ngãn tay
th× ®eo ®Çy nh÷ng nhÉn.
- ThÕ hay lµ h¾n ®· ®em tÊt c¶ c¸c thø ®ã ®Õn tiÖm
cÇm ®å råi? Nhng mµ nh×n kü xem k×a! Ch¼ng ph¶i vÉn c¸i
mòi tÑt Êy, vÉn ®«i m¾t xÕch Êy, vÉn c¸i mÆt bñng nh vá
chanh Êy ®Êy µ1)?
- õ nhØ, th× còng cã thÓ lµ anh ®óng. Nhng h¾n ®Õn
®©y lµm g× nhØ trong ®êng xe ®iÖn ngÇm nµy, vµ tôi c¸c
«ng quan bµ kiÕc2) ®i theo th× ®©u c¶ ?

1
) Qu¶ chanh ë ch©u ¢u vá mµu vµng bñng.
2) Ses mandarins et mandarines. Ch¬i ch÷, do trong tiÕng
Ph¸p, Mandarin cã nghÜa lµ «ng quan vµ mandarine cã nghÜa lµ
qu¶ quýt; theo quy t¾c tõ vùng häc th×, b×nh thêng ra, muèn
chuyÓn gièng ®ùc sang gièng c¸i ph¶i thªm "e" sau tõ chØ gièng
®ùc. ë ®©y, chØ chuyÓn ®îc phÇn nµo ý ®ïa sang b¶n dÞch tiÕng
ViÖt. Cã thÓ dÞch: «ng quan bµ kiÕc.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

- Cã khi ®· göi tuèt ë kho hµnh lý nhµ ga ®Ó ®i ch¬i vi g× ®Ó b«i b¸c lªn giÊy c¶. §óng lóc ®ã th× ...
hµnh ®Êy.
- §æi xe ë ®©y chø3) anh yªu ¬i ?
§Êy, c« em hä th©n mÕn cña t«i! T«i ®· thuËt l¹i y
- Kh«ng, ga sau. §óng lóc ®ã th× cã mét anh vua ®Õn víi
nguyªn c©u chuyÖn gi÷a mét ®«i b¹n trÎ ngåi cïng toa xe víi chóng ta
t«i. Hä ngÊu nghiÕn tr«ng t«i víi cÆp m¾t ma m·nh, tß mß,
- Em th× em thÝch S¸cl«1) h¬n. Víi l¹i, vua, th× tèn l¾m.
nhng l¹i ra bé kh«ng nh×n t«i g× c¶.
- §©u cã! ThÕ em cßn nhí buæi d¹ héi thuéc ®Þa ë nhµ
Cuéc ®èi tho¹i tiÕp diÔn nh sau:
h¸t ca vò ®Êy chø ? Ph¶i tr¶ nh÷ng ngh×n rëi phr¨ng ®Ó
- ThÕ em nghÜ thÕ nµo vÒ ngêi kh¸ch cña chóng ta ? ng- xem vî lÏ nµng hÇu vua Cao Miªn, xem tôi lµm trß leo trÌo
êi con trai hái, ngì t«i lµ mét ®Êng Hoµng thîng vµ tëng r»ng nhµo lén cña s th¸nh xø C«ngg«2); h«m nay th× chóng m×nh
t«i kh«ng hiÓu hä nãi g× víi nhau. cã mÊt tÝ tiÒn nµo ®©u mµ ®îc xem vua ®ang ngay c¹nh ?
Nghe nãi «ng bÇu Nhµ h¸t Móa rèi3) cã ®Þnh ký giao kÌo thuª
- H¾n cßn lµm m×nh bËt cêi h¬n n÷a c¬ lóc h¾n ®eo
®Êy....
lªn ngêi h¾n ®ñ c¶ bé lôa lµ, ®ñ c¶ bé h¹t cêm, ngêi b¹n g¸i
anh ta tr¶ lêi. Tµu ®ç, cÆp trai g¸i bíc xuèng, m¾t cø liÕc nh×n trém
t«i, vµ t«i th× buån cêi qu¸, bçng ®©m ra nghÜ, vµ nghÜ
- H¹t ch©u b¸u ®Êy chø! Em thÝch cã chç ch©u b¸u Êy ®Õn c«. T«i nh cßn tr«ng thÊy c¸i ngµy mµ c« víi t«i, ®«i
qu¸ ®i, chø cßn g×! chóng ta, nh ®«i chim Êy th«i, ®Ëu v¾t vÎo trªn ®Çu gèi «ng
- Em mµ cã Êy µ, th× em cè t×nh ®¸nh mÊt ®i, ®Ó ®îc b¸c th©n yªu, nghe b¸c kÓ chuyÖn cæ tÝch. T«i nhí chuyÖn
b¸o chÝ nãi ®Õn, vµ thÕ lµ ®îc trë thµnh mét ng«i sao. ThÕ vua ThuÊn, v× muèn ®Ých th©n tai nghe m¾t thÊy d©n cã
cßn anh, anh nghÜ g× vÒ ngêi d©n b¶o hé cña chóng ta b»ng lßng m×nh kh«ng, nªn c¶i trang lµm d©n cµy ®i dß la
kh¾p xø. L¹i nhí chuyÖn vua Pie níc Nga ®i lµm thî vµ ®Õn
nµo ?
lµm viÖc ë c¸c c«ng trêng níc Anh. Bªn nh÷ng bËc c¶i trang
- Ých cho chóng ta l¾m ®Êy. C¸i lß ë G¨ngbe ®· b¸n råi. vÜ ®¹i Êy muèn ®i s©u vµo cuéc sèng cña nh©n d©n, ngµy
C¸i r¬ng cña Hªra MiÕcten còng ®· thanh to¸n råi. Vô ¸n ngêi nay, cßn cã nh÷ng «ng hoµng, «ng chóa, ®Ó tiÖn viÖc riªng
bÞ chÆt ra tõng khóc th× kh«ng thu hót ®îc c«ng chóng l¾m
v× kh«ng thuéc giíi thîng lu. Vµ thÕ lµ c¸i kho gi¶i trÝ cña lµ "®æi tuyÕn xe". HÖ thèng xe ®iÖn ngÇm Pari gåm nhiÒu tuyÕn
chóng ta1) s¾p c¹n r¸o nh B.§.D2) vËy. NhËt b¸o ch¼ng cßn c¸i gÆp nhau ë mét sè tr¹m nhÊt ®Þnh, ë ®ã, cã thÓ chuyÓn tõ tuyÕn
nµy sang tuyÕn kh¸c.
1 1
) Nhµ cÇm quyÒn c¸c níc t b¶n thêng dïng nh÷ng tin "thêi sù" ) Charlot: Vai hÒ næi tiÕng cña ®iÖn ¶nh do diÔn viªn kiªm
giËt g©n ®Ó dÉn d¾t quÇn chóng sao l·ng ®Êu tranh chÝnh trÞ. ®¹o diÔn næi tiÕng Anh S¸cli Saplin s¸ng t¹o.
MÊy c©u chuyÖn võa nh¾c ®Õn lµ mét sè vô giÕt ngêi lÊy cña Ýt 2
) Les aerobates du marabout de Congo. C¶ danh hiÖu s th¸nh
nhiÒu "ly kú", cã thËt, x¶y ra ë Ph¸p lóc bÊy giê. ®¹o Håi ("marabu"), c¶ tªn níc C«ngg« ë ®©y ®Òu lµ phiÕm chØ.
2) Nguyªn b¶n: B.I.C. (Banque d'Indochine). Ng©n hµng §«ng D- 3
) Le manager du Guignol. (Guignol lµ tªn vai chÝnh trong trß
¬ng. rèi, sau dïng réng ra ®Ó chØ con ngêi ng©y ng« hoÆc c©u chuyÖn
3) TiÕng Ph¸p chØ nãi "®æi"; thêng nãi "®æi xe" nhng thËt ra lè l¨ng).
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

vµ v× nh÷ng lý do kh«ng cao thîng b»ng, còng "vi hµnh" ta dµnh cho chóng t«i ë ®©y. QuÇn chóng cø lµ tù ph¸t mµ
®Êy. biÓu lé nhiÖt t×nh khi võa tho¸ng thÊy mét ®ång bµo ta.
T«i kh«ng ®îc râ ý ®å nhµ "vi hµnh" cña chóng ta ra sao. Nh÷ng tiÕng "h¾n ®Êy!" hay "xem h¾n k×a!" lµ nh÷ng lêi
Ph¶i ch¨ng lµ ngµi muèn biÕt d©n Ph¸p, díi quyÒn ngù trÞ chµo mõng kÝn ®¸o vµ kÝnh träng mµ chóng t«i thêng gÆp
cña b¹n ngµi lµ AlÕchx¨ng ®Ö nhÊt4) cã ®îc sung síng, cã ®îc däc ®êng.
uèng nhiÒu C¸i vui nhÊt lµ ngay ®Õn ChÝnh phñ còng ch¼ng nhËn ra
rîu, vµ ®îc hót nhiÒu thuèc phiÖn b»ng d©n Nam, díi quyÒn ®îc kh¸ch thËt cña m×nh n÷a, vµ ®Ó ch¾c ch¾n khái thÊt
ngù trÞ cña ngµi, hay kh«ng? Ph¶i ch¨ng ngµi muèn häc sö thè trong nhiÖm vô tiÕp t©n, ChÝnh phñ bÌn ®èi ®·i víi tÊt
dông (theo kiÓu Ph¸p) c¸i liÒm cña nhµ n«ng cïng c¸i bóa cña c¶ mäi ngêi An Nam vµo hµng vua chóa vµ ph¸i tuú tïng ®i
thµy thî ®Ó sau cuéc ngao du, ®em vÒ chót Êm no mµ ®¸m hé gi¸ tuèt! §ã lµ nh÷ng ngêi phôc vô thÇm kÝn, rôt rÌ, v« t vµ
"d©n"1) bÊt h¹nh cña ngµi tíi nay hoµn toµn ch¼ng biÕt hÕt søc tËn tôy. C¸c vÞ ch¼ng nÒ hµ chót c«ng søc nµo ®Ó
®Õn? Hay lµ, ch¸n c¶nh lµm mét «ng vua to, b©y giê ngµi l¹i b¶o vÖ bän t«i, vµ gi¸ c« ®îc tr«ng thÊy c¸c vÞ ©n cÇn theo
muèn nÕm thö cuéc ®êi cña c¸c cËu c«ng tö bÐ2). dâi t«i ch¼ng kh¸c bµ mÑ hiÒn r×nh con th¬ chËp ch÷ng bíc
ThÕ nµo th× thÕ, Ýt l©u nay t«i ®· trë thµnh mét ®Êng ®i thø nhÊt, th× h¼n c« ph¶i ph¸t ghen lªn ®îc vÒ nçi niÒm
Hoµng thîng bÊt ®¾c dÜ. BÊt cø t«i ®i ®©u, lµ cã ngêi ©u yÕm cña c¸c vÞ ®èi víi t«i. Cã thÓ nãi lµ c¸c vÞ b¸m lÊy
nh×n t«i, ganh tÞ t«i, mØm cêi víi t«i, t¸n tông t«i, ®i theo ®Õ giµy t«i, dÝnh chÆt víi t«i nh h×nh víi bãng. Vµ thËt t×nh
t«i. lµ c¸c vÞ cuèng cuång c¶ lªn nÕu mÊt hót t«i chØ trong d¨m
phót! C« thö nghÜ, lµm sao mµ kh«ng xóc ®éng s©u xa ®îc,
C« em th©n mÕn, h¼n c« b¶o t«i r»ng, thÕ lµ c¸i b¸nh
khi ®îc ®èi ®·i nh thÕ?
xe v« lîng nã ®· quay råi ®Êy. §Õn nay, tÊt c¶ nh÷ng ai ë
§«ng D¬ng cã mµu da tr¾ng ®Òu lµ nh÷ng bËc khai ho¸, Ngµy nay, cø mçi lÇn ra khái cöa, thËt t«i kh«ng sao che
th× b©y giê ®Õn lît tÊt c¶ nh÷ng ai cã mµu da vµng ®Òu giÊu næi niÒm tù hµo ®îc lµ mét ngêi An Nam vµ sù kiªu
trë thµnh hoµng ®Õ ë Ph¸p. h·nh ®îc cã mét vÞ hoµng ®Õ.
C« kh«ng thÓ tëng tîng ®îc c¶nh ®ãn tiÕp tèt ®Ñp ngêi
nguyÔn ¸i quèc
4
) Alexandre Millerand: Tæng thèng Ph¸p lóc bÊy giê. Gäi Tæng B¸o L'HumanitÐ,
thèng Ph¸p theo kiÓu chØ vua chóa: "AlÕchx¨ng ®Ö nhÊt", lµ ®Ó
ngµy 19-2-1923.
nhÊn m¹nh tÝnh hµi híc cña ®o¹n v¨n, ®ång thêi lµ ®Ó nªu râ sù lçi
thêi cña vua chóa, tøc còng lµ ®Ó ch©m biÕm Kh¶i §Þnh chua cay
h¬n.
1
) Trong nguyªn b¶n ch÷ "d©n" ®îc viÕt b»ng ch÷ ViÖt.
2
) Petits ducs. Cã nghÜa lµ tiÓu c«ng hay c«ng tíc bÐ. ë ®©y,
t¸c gi¶ giÔu cît rÊt tinh vi vµ ch¬i ch÷ rÊt tÕ nhÞ: tiÕng Ph¸p vèn cã
thµnh ng÷ coi nh÷ng «ng hoµng Nga mµ tíc hiÖu lµ ®¹i c«ng
(grand-duc) lµ nh÷ng tay ¨n ch¬i bõa b·i.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

- Nµy «ng cô m×nh, nµy! Anh b¾t tay t«i, nãi. Mét ViÖn
hµn... hµn l©m khoa häc thuéc... thuéc ®Þa1) ®· ®îc thµnh
lËp, cËu biÕt chø?
- BiÕt, õ! Th× sao?
- ë ®Êy cã mét Ban ®Þa lý, mét Ban mü nghÖ, mét Ban
gi¸o dôc, tøc lµ cã bao nhiªu ngêi cÇn g¸n vµo th× cã bÊy
nhiªu ban. Nhng ngîc l¹i, thÕ vÉn cßn thiÕu mét ban, ban
quan träng nhÊt ®Ó cho mét viÖn lo¹i cã tÇm cì næi bËt lªn.
- Lµ ban g× vËy?
- Tí ®· nãi ®Êy: lµ Ban ®¹o lý... thuéc... thuéc ®Þa.
- §Ó mexõ1) X«ra lµm trëng ban chø g×?
- Kh«ng! §Ýt tí ®©u cã c¸i thí hµn... hµn l©m, nhng tí cã
mét danh s¸ch nh÷ng ngêi l¬ng thiÖn, liªm khiÕt, yªu níc,
xøng ®¸ng ®îc ®Ò nghÞ ®a vµo hµng bÊt triÖt (hay bÊt tö
nh ngêi ta gäi theo c¸ch th«ng tôc). §©y lµ hä, tªn, nghÒ
nghiÖp cña nh÷ng vÞ øng... øng cö viªn cña tí!
C¸c «ng:
¡ng®rª BÐct«l«, thîng nghÞ sÜ quËn Xen, Gi¸m ®èc
tuyÕn ®êng s¾t tõ C«ngg« Thîng ®Õn vïng Hå Lín ch©u Phi.
Sanh« Lª«ng, thîng nghÞ sÜ quËn Cr¬d¬, Gi¸m ®èc c«ng
VIÖN HµN L¢M THUéC §ÞA
1
) AcadÐmie des Sciences Coloniales. Cã nh÷ng vÇn ca, co,
Tuy ®· ë thuéc ®Þa l©u n¨m, b¹n X«ra cña t«i lµ mét ng- b¾t ®Çu b»ng ©m cê, theo tËt cña nh©n vËt X«ra, th× t¸c
gi¶ cho y nãi l¾p ca-ca, c¬-c¬... kh«ng nh÷ng nghe ngang
êi dÔ th¬ng. Anh l¹i rÊt lµ hãm hØnh, ®iÒu rÊt hiÕm thÊy tai (vµ thó vÞ theo c¸ch nãi mØa mai cña t¸c gi¶), mµ cßn gîi
trong giíi anh. Anh cã thãi quen kú quÆc lµ khi nãi, gÆp vÇn ra nh÷ng ý niÖm th« tôc buån cêi (caca cã nghÜa lµ ph©n,
nµo b¾t ®Çu b»ng ©m cê lµ cø lÆp ®i lÆp l¹i hai lÇn liÒn, coco cã nghÜa lµ tªn quÊy). T¸c gi¶ h cÊu chi tiÕt ®ã ®Ó
khiÕn c¸ch nãi cña anh sÏ trë nªn ngät ngµo vµ thó vÞ kh¸c mua vui, díi cã trë l¹i vµi lÇn n÷a, nh khi nãi ®Õn candidat,
øng cö viªn (can can cã nghÜa lµ chuyÖn ba l¸p), nhng t¸c
thêng. gi¶ bá qua nhiÒu trêng hîp kh¸c mµ vÉn cã ©m cê l¾p l¹i
H«m nä anh ®Õn th¨m t«i. ChØ nh×n ®«i m¾t anh nÊp hai lÇn kh«ng cã nghÜa buån cêi nh ë nh÷ng trêng hîp võa
nãi.
sau ®«i môc kØnh to tíng, t«i ®o¸n ngay anh s¾p tu«n ra 1
) Mossieu, tøc Monsieur, nh¹i c¸ch ph¸t ©m cña ngêi ch©u Phi
mét ®iÒu ba hoa g× ®ã mµ anh thêng nãi. Qu¶ kh«ng sai. thuéc Ph¸p.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ty vËn t¶i Marèc. Bal¨ng®¬, nghÞ sÜ quËn Gir«ng, thuéc Uû ban liªn bang
Saxt¬nª Ghi«m, thîng nghÞ sÜ quËn Gir«ng®¬, Gi¸m thuéc ®Þa.
®èc Héi hîp nhÊt Liegi¬ ®ª Ham¨ng®a - TiÓu Kabili. R¬naden, nghÞ sÜ quËn Anh®r¬, thuéc vïng má Bu¸cpha
C«kª (Gi¨ng), thîng nghÞ sÜ quËn R«n, Gi¸m ®èc tæ hîp (Marèc).
kü nghÖ vµ th¬ng m¹i B¾c Phi. Bect«l«ni, nghÞ sÜ quËn Xavoa, Lµo, thuéc C«ng ty th¬ng
m¹i Lµo.
C«xne (H¨ngri), thîng nghÞ sÜ quËn Anh®r¬, Gi¸m ®èc
C«ng ty Phi ch©u vÒ th¬ng m¹i, kü thuËt vµ canh n«ng. C¨mbrud¬, nghÞ sÜ quËn Gir«ng, thuéc C«ng ty Ph¸p ë
T«g«.
M¸cxan (Phr¨ngxoa), thîng nghÞ sÜ quËn C¨ngta, Gi¸m
®èc Héi bu«n b¸n T©y Phi. Satxenh¬ G«i«ng, nghÞ sÜ quËn Xen, Phã chñ tÞch Héi
hîp nhÊt Liegi¬ ®ª Ham¨ng®a - TiÓu Kabili.
Giªra (Anbe), thîng nghÞ sÜ quËn Ac®en, Gi¸m ®èc C«ng
ty kÒn T©n Calª®«ni. Duybo¨ng (Gi¾cke), nghÞ sÜ quËn Xavoa, Lµo, thuéc
C«ng ty Marèc v«i, xim¨ng, vµ vËt liÖu x©y dùng.
Gr«®i®iª, thîng nghÞ sÜ quËn M¬d¬, Gi¸m ®èc C«ng ty
vËn t¶i ë Marèc. Ph¬d¨ng, nghÞ sÜ quËn Xa«n vµ Loa, thuéc Tæng c«ng
ty Ph¸p vµ §«ng D¬ng vÒ lôa.
HÇu tíc §¬ M«ngteguy, thîng nghÞ sÜ quËn Loa H¹, Gi¸m ®èc
c¸c ®êng xe löa vµ c¸c má phètph¸t G¸pxa1). Oen®en (Phr¨ngxoa ®ê), nghÞ sÜ quËn Míc vµ M«den,
Mar«, thîng nghÞ sÜ quËn Lèt vµ Gar«n, Gi¸m ®èc ®êng thuéc c¸c má thiÕc vµ v«nphram ë B¾c Kú.
s¾t tõ C«ngg« ®Õn vïng Hå Lín ch©u Phi. Gaxparanh, nghÞ sÜ ®¶o Rªuyni«ng, thuéc C«ng ty Ph¸p
BÐcs« (Guyxtanh), thîng nghÞ sÜ quËn Anp¬ H¹, Anp¬ ë T«g«.
thÊp thuéc c¸c Héi bá thÇu vµ khai th¸c ë §«ng D¬ng, Héi Gir« (Huybe), nghÞ sÜ quËn Cöa s«ng R«n, Gi¸m ®èc
quèc tÕ nghiªn cøu vµ x©y dùng ë Marèc vµ Héi bá thÇu ë Ng©n hµng Xyri vµ C«ng ty Marèc.
t©y Marèc.
Hanª (Anbe), nghÞ sÜ quËn Exn¬, thuéc C«ng ty th¶m
Rul¨ng (v©ng, cè nhiªn), thîng nghÞ sÜ quËn Xen H¹,
T«n phñ.
Gi¸m ®èc ng©n hµng cña Angiªri vµ Tuynidi, ®êng tµu ®iÖn
tõ ¤r¨ng ®Õn Hammen - ben - M¸tgia vµ C«ng ty Marèc Ra vµ Giètx¬ (Pr«xp¬), nghÞ sÜ quËn ¥r¬, thuéc Ph¸p quèc
Kal«. ng©n hµng ch©u Phi xÝch ®¹o, cña C«ng ty Phi vµ C«ngg«.
C¸c «ng: Lus¬, nghÞ sÜ quËn No, thuéc Tæng c«ng ty c¸c xÝ
¸cc¨mbray, nghÞ sÜ quËn Exn¬, thuéc T©n c«ng ty Phi nghiÖp ë Marèc.
ch©u vÒ th¬ng m¹i, kü nghÖ vµ canh n«ng. - Qu¶ thËt, t«i nãi víi anh b¹n, ®Êy ®óng lµ nh÷ng ngêi
¸ct«, nghÞ sÜ quËn Cöa s«ng R«n, Gi¸m ®èc C«ng ty ®¹i diÖn võa cho quyÒn lîi thËt sù cña cö tri ë Quèc héi Ph¸p,
Ph¸p quèc cña T©y Phi, trëng ban trÞ sù th¬ng qu¸n Ph¸p - võa cho quyÒn lîi vµ nÒn v¨n ho¸ Ph¸p ë thuéc ®Þa. Nhng
Marèc vµ nh÷ng nhµ m¸y ®êng thuéc ®Þa. cßn...
1
) G¸pxa. Mét thµnh phè ë miÒn Nam Tuynidi. - Tí biÕt cËu s¾p nãi g×, X«ra ng¾t lêi t«i, cËu muèn b¶o
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

tí kh«ng nghÜ ®Õn bän thuéc rîu Rum hay thuéc ®éc quyÒn - ThÕ cËu nãi víi tí lµm g×? Tí sÏ lµ mét th»ng v« ¬n béi
rîu, chø g×? Nhng danh s¸ch ®· dµi vµ c¨n nhµ chøa sÏ bÐ nghÜa.
qu¸ kh«ng ®ñ cho tÊt c¶ nh÷ng con ngêi nµy. Víi l¹i kú tíi tí - §Ó b¶o cËu r»ng tí sÏ lµ mét th»ng v« ¬n béi nghÜa nÕu
cßn mét ®Ò nghÞ hay h¬n nhiÒu c¬. kh«ng ®a ngµi thîng th thuéc ®Þa cña chóng ta vµo ViÖn
Khãi thuèc dµy ®Æc tho¸t ra tõ tÈu v©y lÊy X«ra nh h- hµn... l©m.
¬ng th¬m cña nh÷ng «ng chång chung thuû bao quanh - Víi t c¸ch lµ ®« ®èc H¹m ®éi §«ng D¬ng µ?
th¸nh Gi«dÐp. X«ra chËm r·i b¶o t«i: CËu cã biÕt lµ Anbe - §©u cã. T c¸ch chñ nhiÖm khoa gi¶i phÉu.
Xar« ®· ®æ bÓ råi kh«ng?
- ...?
- ...
- Ph¶i. Gi¶i phÉu. ¤ng ta ë ®Êy lµ hîp khÝt. ThÕ cËu
- §õng vê ngèc nghÕch n÷a ®i nµo! CËu thõa biÕt lµ tí kh«ng nghe «ng ta nãi vÒ "bµn gi¶i phÉu" ë Qu¶ng trêng Hoµ
nãi ®Õn con tÇu - con tÇu duy nhÊt cña H¹m ®éi §«ng D¬ng hîp2) sao?
- Êy mµ... Mµ cËu kh«ng hiÓu g×, th× ®Ó tí kÓ cho nghe. CËu kh«ng biÕt lµ c¶ trêng ®¹i häc y khoa nhèn nh¸o c¶
Muèn cã mét H¹m ®éi §«ng D¬ng, th× ph¶i cã mét chiÕc tµu lªn v× c¸i b¶n tuyªn ng«n khoa häc cña Cô lín µ? "Ngµi yªu quý
§«ng D¬ng. ThÕ lµ ngêi ta cho ®ãng "con tÇu". Råi ngêi ta nhiÖm vô ®Õn quÆn c¶ lßng. NiÒm say ®¾m ®èi víi nçi cïng
lÊy tªn vÞ cÇm l¸i lín ®Æt tªn cho c¸i l¸i lín. Dung lîng con tÇu cùc cao c¶ g¾n nh÷ng c¬n sèt nãng cña nã vµo da thÞt ngµi.
ch¹y h¬i níc nµy, khi ra khái xëng, chØ lµ 3.500 tÊn. MÊy h«m Nã hoµ löa cña nã vµo m¸u ngµi, trong huyÕt qu¶n ngµi, còng
sau, trong bµi diÔn v¨n cña vÞ cha ®ì ®Çu lõng danh cña nã, nh vµo ®êng g©n ngµi, thí thÞt ngµi, cø nh chiÕc ¸o löa cña
nã cã dung lîng 6.000 tÊn. MÊy th¸ng sau, trong bµi ®¨ng NÐtxuy b¸m lÊy h«ng lÊy cËt".
trªn mét tê b¸o lín th× dung lîng nã lµ 60.000 tÊn. Ph¶i c¸i lµ T«i thÝch ngµi thîng th nãi. T«i thÝch nh×n nh÷ng ®éi
®¸ng lÏ ph¶i ch¹y 12 nót1), th× tho¹t ®Çu nã chØ ch¹y cã 6 ngò ®«ng ®¶o cña hä... TiÕng h« lóc nµy thèt ra tõ lång
nót th«i. ngùc t«i... rãt vµi dßng trong huyÕt m¹ch t«i chÊt ®éc ¸c
B©y giê nã chÕt giÊc. nghiÖt mµ th¸nh thÇn... Cã nh÷ng kÎ mÆt tèi t¨m kh«ng bao
§Ó t¸n thiªn h¹, ngêi ta dÉn nã sang ch¬i Trung Hoa. V× giê cã ¸nh s¸ng lung linh soi ®Õn. Nh÷ng lêi xa kia thèt lªn tõ
quªn kh«ng cho nã ®i tµu ho¶, ®Õn Thîng H¶i, c¸i cña Êy tr¸i tim vÜ ®¹i nhÊt... v©n v©n... CËu nghÜ xem víi nh÷ng
kh«ng chÞu ®i n÷a, nã háng, nã rØ níc, nã h sópde, nã ®Þnh b¾p thÞt, nh÷ng ®êng g©n, c¸i... mÆt vµ nh÷ng ®éi ngò
tù tö, nã chØ cßn lµ c¸i... nót thßng läng. Tëng chõng con tµu Êy, cã thÓ nÆn ra ®îc mét vÞ khai ho¸ cõ l¾m chø, trõ phi...
khèn khæ m¾c bÖnh tim la. Nhng kh«ng hÒ g×, §«ng D¬ng Nhng th«i, ta h·y ®i uèng v¹i bia, chóc søc khoÎ Ai CËp
vÉn kiªu h·nh cã h¹m ®éi cña m×nh vµ cã nh÷ng Xar« cña Hoµng ®Õ chø?
m×nh.

NguyÔn ¸i quèc
1
) Nót lµ ®¬n vÞ chØ tèc ®é hµng h¶i. Tµu ch¹y mêi nót lµ ch¹y
2
mêi h¶i lý/giê. Gäi h¶i lý/giê nh thÕ, th× chuyÓn ®îc tõ dïng chç ) Qu¶ng trêng Concorde lµ mét qu¶ng trêng lo¹i lín nhÊt ë Pari.
ch¬i ch÷ nµy, víi noeud coulant = nót thßng läng. ý nãi: diÔn v¨n tríc quÇn chóng réng r·i.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

B¸o Le Paria, sè 12, th¸ng 2-1923 MÆc dÇu nÒn c«ng nghiÖp lín vµ c¬ khÝ lín cha ®îc ph¸t
vµ sè 14, th¸ng 5-1923. triÓn hoµn toµn ë Trung Quèc, nh÷ng tËp tôc gia trëng cha
mÊt h¼n, c«ng nh©n Trung Quèc bÞ hai tÇng ¸p bøc cña t
b¶n níc ngoµi vµ cña bän qu©n phiÖt b¶n xø, ®· b¾t ®Çu
ho¹t ®éng m¹nh. Cã kho¶ng mét triÖu ngêi lao ®éng ®·
chÞu ¶nh hëng (trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp) cña sù tuyªn
truyÒn nghiÖp ®oµn vµ c¸ch m¹ng.
Liªn hiÖp h¶i viªn c«ng héi Hång C«ng cã 30.000 héi viªn.
Hä ®· ph¸t ®éng mét cuéc ®×nh c«ng bèn th¸ng (tõ th¸ng
12-1921 ®Õn th¸ng 3-1922). §Ó tá t×nh ®oµn kÕt, quÇn
chóng ngoµi c«ng héi ®· tuyªn bè tæng ®×nh c«ng. Nh÷ng
ngêi thî giÆt vµ nh÷ng ngêi phôc vô còng hëng øng phong
trµo. KÕt qu¶ lµ c«ng nh©n ®îc t¨ng l¬ng tõ 20 ®Õn 40%.
Liªn hiÖp h¶i viªn c«ng héi Thîng H¶i cã 15.000 héi viªn.
Mét cuéc ®×nh c«ng ba tuÇn ®· ®îc tuyªn bè th¸ng 7-1922.
KÕt qu¶ lµ c«ng nh©n ®îc t¨ng l¬ng 20%.
C«ng nghiÖp b«ng sîi sö dông 72.300 c«ng nh©n, phÇn
lín lµ phô n÷ vµ trÎ em díi t¸m tuæi. Ngµy lµm viÖc 12 giê.
NhiÒu cuéc khëi nghÜa ®· næ ra ®ßi c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn
lµm viÖc.
93 xÝ nghiÖp dÖt t¬ lín sö dông 130.000 phô n÷ vµ
thiÕu niªn n÷ tõ 8 ®Õn 14 tuæi. Hä lµm viÖc 11 giê mçi
ngµy. Do h¬i nãng cña níc s«i thêng xuyªn to¶ ra vµ mïi khai
cña kÐn t»m, nªn ®iÒu kiÖn lµm viÖc cña nh÷ng n÷ c«ng
nh©n ®ã v« cïng khã kh¨n. Th¸ng 6-1922, mét n÷ c«ng
nh©n ®· chÕt v× tai n¹n lao ®éng do ch÷a ch¸y kÐm. Mét
cuéc ®×nh c«ng tù ph¸t bïng næ ®Ó ph¶n ®èi. Cuéc ®×nh
c«ng ®ã ®îc c¸c xÝ nghiÖp dÖt ë Thîng H¶i hëng øng. KÕt
qu¶ lµ giê lµm viÖc h»ng ngµy gi¶m xuèng hai giê.
NH÷NG NG¦êI LµM C¤NG Tæ CHøC L¹I, CHèNG Mét cuéc ®×nh c«ng cña thî dÖt Nam Kinh ®· ng¨n c¶n
BãC LéT CñA CHñ NGHÜA T¦ B¶N ®îc ®éc quyÒn t¬ sîi cña thµnh phè sîi vµo tay mét tËp
®oµn kinh doanh NhËt.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Cuèi n¨m 1921, nh÷ng ngêi lµm thuª cho chñ xe kÐo níc CUéC B¹O §éNG ë §AH¤M¢y33
ngoµi, bao gåm 3.000 ngêi tham gia nghiÖp ®oµn, ®· ®×nh
c«ng. V× viÖc gi¶m l¬ng ®îc thùc hiÖn do s¸ng kiÕn cña c¸c
chñ ngêi Ph¸p (900 xe kÐo), nªn nh÷ng ngêi ®×nh c«ng ®ãi Nh÷ng n« lÖ cña G¬bekhandin, h¬n 30 n¨m tríc ®©y,
r¸ch ®· tæ chøc mét ®oµn "¨n xin" tuÇn hµnh trong t« giíi ®· tho¸t khái ¸ch n« lÖ cña §ètx¬ vµ L¬ben, lµ nh÷ng anh
Ph¸p. C¶nh s¸t Ph¸p gi¶i t¸n cuéc biÓu t×nh vµ b¾t giam
hïng cña nh÷ng chiÕn c«ng vang déi mét thêi, - b©y giê l¹i
nh÷ng ngêi l·nh ®¹o. CÇn nhí r»ng: bän chñ Ph¸p cã toµ ¸n
®îc lµm quen víi níc Ph¸p "v¨n minh". CÇn ph¶i nãi th¼ng ra
vµ nhµ giam riªng ®Ó xÐt xö vµ giam gi÷ nh÷ng ngêi culi xe
kh«ng thÓ tr¶ næi tiÒn thuÕ. Nh÷ng ngêi bÞ b¾t giam bÞ r»ng, v× lý do ®ã mµ nh÷ng vÞ quan cai trÞ thùc d©n cña
®èi xö tµn tÖ vµ nhiÒu ngêi ®· chÕt. chóng ta ®· n©ng ngêi §ah«m©y lªn c¸i danh hiÖu lµ c«ng
Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, cã kho¶ng 200 culi xe bÞ bän chñ d©n níc Ph¸p.
giÕt h¹i. §©y lµ mét sè chi tiÕt vÒ nh÷ng sù kiÖn, trong ®ã, c¸c
Trong sè 20 tê b¸o xuÊt b¶n ë H¸n KhÈu, c«ng nh©n cã nhµ t b¶n thùc d©n ®èi xö víi nh÷ng ngêi b·i c«ng ë Poãct« -
hai tê b¸o h»ng ngµy vµ mét tê b¸o h»ng tuÇn. MÆc dÇu bän N«v« gièng nh hä ®ang ®èi xö víi c«ng nh©n ë Havr¬ vµ
t b¶n níc ngoµi vµ t b¶n b¶n xø cè hÕt søc dËp t¾t hoÆc Xar¬buy Ken.
ng¨n c¶n mäi phong trµo gi¶i phãng, nhng nh÷ng ngêi c«ng
nh©n Trung Quèc ®îc sù gióp ®ì m¹nh mÏ cña nh÷ng ngêi trÝ Ngµy 12 th¸ng 2, - ngµy h«m sau khi «ng H¨ngri Misen,
thøc tËn tôy, ®· tæ chøc l¹i mét c¸ch nhanh chãng vµ hµnh ®¹i biÓu cña Héi ®ång thuéc ®Þa tèi cao ®i khái, - mét lµn
®éng tèt ®Ñp. sãng kÝch ®éng ®ét nhiªn bao trïm toµn d©n thµnh phè
Poãct« - N«v«; b¾t ®Çu nh÷ng cuéc biÓu t×nh kÌm theo
nguyÔn ¸i quèc nh÷ng cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n b¶n xø lµm viÖc trong
c¸c c«ng trêng x©y dùng cña thµnh phè.
B¸o La Vie OuvriÌre,
ngµy 16-3-1923. Ngµy 18 th¸ng 2, nh÷ng ngêi biÓu t×nh tæ chøc mét
cuéc häp toµn thÓ. C¶nh s¸t ®· gi¶i t¸n hä vµ b¾t ®i 10 c«ng
nh©n.

Cuéc chiÕn ®Êu b¾t ®Çu. Nh÷ng nhãm c«ng nh©n b·i
c«ng, cã nhiÒu ngêi d©n b¶n xø tham gia, ®· chiÕm c¸c bèt
g¸c ë xung quanh Poãct« - N«v« vµ ®uæi hÕt c¶nh s¸t khái
c¸c bèt g¸c Êy. Sau ®ã, ®· x¶y ra cuéc ®ông ®é ®Çu tiªn
gi÷a nh÷ng ngêi b¹o ®éng víi lÝnh bé binh do viªn quan cai
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

trÞ - «ng Satxecl«, cÊp tèc ph¸i ®Õn. Qu©n ®éi næ sóng. vi h¬n, nÆng nÒ h¬n, vµ v« nh©n ®¹o h¬n chÕ ®é tríc
Nhng nh÷ng ngêi ®×nh c«ng còng ®· ®îc vò trang. Hä ®· ®©y. Vµ chØ víi sù gióp ®ì cña nh÷ng ngêi anh em bÞ ¸p
b¾n tr¶. Trªn mÆt ®Êt cßn l¹i n¨m ngêi chÕt: mét viªn cai vµ bøc
bèn ngêi d©n b¶n xø.
cña m×nh ë c¸c níc ch©u ¢u, hä míi sÏ cã thÓ tù gi¶i phãng
Sù kÝch ®éng t¨ng lªn. Theo lÖnh cña «ng MÐclanh, toµn ®îc m×nh.
quyÒn T©y Phi, t×nh tr¹ng giíi nghiªm ®îc ban bè trong tÊt
c¶ c¸c khu ë Poãct« - N«v«. Ba trung ®oµn lÝnh bé binh cã nguyÔn ¸i quèc
sóng m¸y vµ ph¸o d· chiÕn ®îc ®a xuèng tµu vËn t¶i "TS¸T" B¸o L'HumanitÐ, ngµy 18-3- DÞch theo bµi in trong s¸ch
ë §aca. Ngoµi ra, chiÕc tµu tuÇn tiÔu "C¸txi«pª" ®îc ®a ngay 1923. Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän läc.
In trong s¸ch: Hå ChÝ Minh,
lËp tøc ®Õn Poãct« - N«v«. Cïng mét lóc víi viÖc ®iÒu ®éng
Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän läc,
lùc lîng qu©n ®éi, ngêi ta tiÕn hµnh c¸c cuéc b¾t bí. tiÕng Nga, Nxb, ChÝnh trÞ quèc
"Mêi ngêi thñ xíng", trong ®ã cã Uybeliu vµ £chiªn Tªtª, gia, M¸txc¬va, 1959, tr.56-57.

bá tï. Nh÷ng cuéc ®µn ¸p tµn nhÉn diÔn ra kh¾p n¬i.

Ngêi ta ®· buéc c«ng nh©n Poãct« - N«v« trë l¹i lµm viÖc
b»ng lìi lª vµ dïi cui. Nhng lµn sãng kÝch ®éng vÉn lan réng ë
n«ng th«n. C¸c b¸o thuéc ®Þa, ®Æc biÖt lµ tê DÐpªche
Coloniale ®ßi thi hµnh ngay nh÷ng h×nh ph¹t tµn khèc vµ
chuyÓn vËn mÖnh cña §ah«m©y sang cho nh÷ng bµn tay
cøng r¾n h¬n.

Chóng ta ph¶i rót ra nh÷ng kÕt luËn nghiªm tóc tõ nh÷ng


sù kiÖn nµy, cô thÓ lµ: trong c¸c thuéc ®Þa, c«ng nh©n ®·
b¾t ®Çu hiÓu thÕ nµo lµ ®Êu tranh giai cÊp. CÇn ph¶i lµm
thÕ nµo ®Ó cho c«ng nh©n da ®en vµ da vµng còng hiÓu
r»ng: KÎ thï duy nhÊt cña hä n»m ngay trong b¶n th©n c¸i
chÕ ®é nµy, chÕ ®é ®ang dÉn ®Õn mét chÕ ®é n« lÖ tinh
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

m¶y n¸t nhõ, l¹i bÞ bá vµo nhµ giam suèt mét ®ªm. S¸ng
h«m sau, g· trÎ tuæi ®i khai ho¸ ®ã
l¹i cho¶ng sng ®Çu n¹n nh©n vµ lÊy chu«i sóng lôc ®Ëp vì
mét m¾t cña ngêi Êy. Tªn sóc sinh ®ã ®· ®îc toµ ¸n Ph¸p
tha bæng.
ë §ah«m©y, ngêi ta t¨ng thªm thuÕ m¸ vèn ®· qu¸ nÆng
nÒ ®èi víi ngêi d©n b¶n xø. Ngêi ta b¾t thanh niªn ph¶i bá
KHëI NGHÜA ë §AH¤M¢Y nhµ cöa vµ ruéng n¬ng ®i lµm "nh÷ng ngêi b¶o vÖ v¨n
minh". Ngêi ta cÊm d©n b¶n xø gi÷ vò khÝ ®Ó tù vÖ chèng
Lo l¾ng v× giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc ®· thøc thó d÷ vÉn thêng ph¸ ho¹i hµng x· mét. Gi¸o dôc, y tÕ ®Òu
tØnh, chñ nghÜa t b¶n Ph¸p t×m c¸ch dïng c¸c thuéc ®Þa kh«ng cã. Tr¸i l¹i, ngêi ta kh«ng tõ mét thñ ®o¹n nµo ®Ó b¾t
®Ó cñng cè nÒn thèng trÞ ®ang l©m nguy cña nã. Nã bßn ngêi §ah«m©y "®îc b¶o hé" ph¶i chÞu c¸i kiÕp lÇm than cña
rót ë ®ã c¶ nguyªn liÖu cho c¸c nhµ m¸y cña nã, lÉn nh©n ngêi d©n b¶n xø, c¸i chÕ ®é ®· h¹ con ngêi xuèng hµng con
lùc ®Ó chèng l¹i c¸ch m¹ng. B¸o chÝ t s¶n ë Pari vµ c¸c tØnh vËt vµ lµm ®iÕm nhôc cho c¸i gäi lµ thÕ giíi v¨n minh. D©n
thêng xuyªn dµnh hµng trang cho môc thuéc ®Þa. C¸c tíng b¶n xø, kh«ng nhÞn nhôc ®îc n÷a, vïng lªn. ThÕ lµ cuéc ®µn
lÜnh vµ c¸c nghÞ sÜ ®· ®i kh¾p c¶ níc ®Ó tæ chøc c¸c cuéc ¸p ®Ém m¸u ®îc tiÕn hµnh. Ngêi ta dïng nh÷ng biÖn ph¸p c-
nãi chuyÖn vÒ thuéc ®Þa. Nh÷ng c©y bót ®¹o ®øc Êy vµ ¬ng quyÕt. Ngêi ta ®a qu©n ®éi, sóng liªn thanh, sóng cèi
nh÷ng «ng chuyªn nghÒ kho¸c l¸c Êy kh«ng t×m ®©u ra cho vµ tµu chiÕn ®Õn; ngêi ta h¹ lÖnh giíi nghiªm. Ngêi ta b¾t bí
®ñ lêi lÏ ®Ó ca ngîi lßng trung thµnh cña ngêi b¶n xø vµ ©n vµ bá tï hµng lo¹t. §Êy, ®øc nh©n tõ cña c«ng cuéc khai ho¸
huÖ cña nh thÕ ®Êy.
c«ng cuéc khai ho¸ "cña hä".
§«i khi, c¸c ngµi Êy tr¬ tr¸o ®Õn møc ®em so s¸nh sù cíp nguyÔn ¸i quèc
bãc cña ngêi Anh ë thuéc ®Þa víi sù cao c¶ cña riªng hä: hä B¸o La Vie OuvriÌre,
cho chÝnh s¸ch cña ngêi Anh lµ "ph¬ng ph¸p tµn nhÉn" hoÆc ngµy 30-3-1923.
"th¸i ®é th« b¹o" vµ qu¶ quyÕt r»ng c¸ch lµm cña ngêi Ph¸p
®Çy chÝnh nghÜa vµ dÞu dµng!
ChØ cÇn ghÐ m¾t nh×n qua c¸c thuéc ®Þa mét chót
còng ®ñ thÊy c«ng cuéc khai ho¸ ®ã lµ "®Ñp ®Ï vµ dÞu
dµng" biÕt lµ chõng nµo.
ë §«ng D¬ng, d¹o võa råi, cã mét g· thùc d©n Ph¸p trÎ
tuæi ®· trãi mét ngêi An Nam, ®Æt n»m sÊp xuèng ®Êt,
ch©n vµ ®Çu buéc vµo hai c¸i cäc ®ãng xuèng ®Êt, råi
gi¸ng cho ngêi ®ã mét tr¨m s¸u m¬i gËy. N¹n nh©n, m×nh
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

¸o cña hä ngay tríc m¾t hä. TrÇn truång, bÞ trãi, nh÷ng n¹n
nh©n bÊt h¹nh buéc ph¶i ch¹y kh¾p lµng díi trËn ma roi ®Ó
lµm "g¬ng". Mét ngêi phô n÷ câng con
®»ng sau lng buéc ph¶i xin phÐp ®îc cëi trãi mét tay ®Ó ®ì
lÊy ®øa bÐ cho khái ng·. Hai cô giµ ®· ng· bÊt tØnh nh©n sù
trong cuéc ch¹y Êy. Nh÷ng em g¸i bÞ hµnh h¹ nh thÕ ®· hµnh
CHñ NGHÜA QU¢N PHIÖT THùC D¢N kinh tríc tuæi, mét phô n÷ cã mang, ®øa con sinh ra ®· bÞ
chÕt, mét phô n÷ kh¸c th× ®øa con sinh ra ®· bÞ mï.

Chóng t«i ®· nãi r»ng, viÖc b¾t lÝnh r¸o riÕt lµ mét trong NguyÔn ¸i Quèc
nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy ngêi §ah«m©y ®øng lªn b¹o
B¸o La Vie OuvriÌre,
®éng.
ngµy 13-4-1923
Tríc hÕt, chóng ta thÊy ngay mét sù bÊt b×nh ®¼ng næi
bËt: ngêi Ph¸p chØ phôc vô trong qu©n ®éi hai n¨m, cßn ng-
êi b¶n xø th× ph¶i phôc vô ba n¨m. Sau khi bá ra 36 th¸ng
tuæi thanh xu©n t¬i ®Ñp cña m×nh ®Ó b¶o vÖ tù do vµ
c«ng lý (?), ngêi d©n b¶n xø ®îc gi¶i ngò l¹i chÞu sù t¸c
®éng cña ®¹o luËt vÒ ngêi b¶n xø trong ®ã kh«ng cã tù do
vµ c«ng lý! Song sù bÊt b×nh ®¼ng Êy còng
cã c¸i tèt: nã g©y ra cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi b¶n xø c¸i
t©m tr¹ng chèng chñ nghÜa qu©n phiÖt.
Sù tµn ¸c cña bän b¾t lÝnh ë c¸c thuéc ®Þa tinh vi tíi
møc thËm chÝ ngêi Ph¸p ë chÝnh quèc còng kh«ng thÓ h×nh
dung ®îc mét c¸i g× gièng nh thÕ. Trong thêi gian chiÕn
tranh, nh÷ng viªn chØ huy mang lÝnh ®i hÕt lµng nµy sang
lµng kh¸c buéc chÝnh quyÒn b¶n xø cung cÊp ngay lËp tøc sè
ngêi cÇn thiÕt ®Ó ®a vµo qu©n ®éi.
LÏ nµo mét sÜ quan Ph¸p th¸o v¸t l¹i kh«ng biÕt tra tÊn
nh÷ng ngêi cha vµ nh÷ng ngêi mÑ cña nh÷ng ngêi Xªnªgan
trÎ tuæi ®ang lÈn trèn khi «ng ta xuÊt hiÖn, ®Ó buéc hä ph¶i
chui ra khái nh÷ng n¬i Èn nÊp cña hä vµ kho¸c bé ¸o lÝnh
Duav¬? LÏ nµo h¾n l¹i kh«ng b¾t c¸c «ng giµ, phô n÷ cã
mang, thiÕu n÷, buéc hä ph¶i cëi trÇn truång vµ ®èt quÇn
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mét tæng hîp ®iÒu kiÖn lÞch sö vµ khÝ hËu. Ngµi lµ vÞ qu¸n
qu©n cña tiÕn bé, lµ sø gi¶ cña c«ng cuéc khai ho¸...".
VÒ phÇn m×nh, «ng Cao V¨n Sen, kü s, Chñ tÞch Héi nh÷ng
ngêi §«ng D¬ng, th× nãi r»ng, viÖc «ng L«ng chÕt qu¸ sím lµ
mét c¸i tang cho toµn câi §«ng D¬ng. Råi «ng kÕt thóc bµi
®iÕu v¨n b»ng
nh÷ng lêi sau ®©y:
"BÈm quan Toµn quyÒn, chóng t«i thµnh t©m than khãc
Ngµi v× ®èi víi tÊt c¶ chóng t«i, Ngµi lµ mét thñ hiÕn, mét
TINH HOA CñA Xø §¤NG D¦¥NG ngêi cha nh©n hËu".
....................."1).

Trong ®¸m tang toµn quyÒn L«ng, «ng NguyÔn Kh¾c Tõ sù viÖc trªn, t«i ®i ®Õn kÕt luËn r»ng: NÕu qu¶ thùc
VÖ, tiÕn sÜ khoa luËt häc, tiÕn sÜ khoa chÝnh trÞ häc vµ kinh tÊt c¶ nh÷ng ngêi An Nam ®Òu còng luån cói s¸t ®Êt nh hai
tÕ häc, lµm viÖc t¹i Toµ BiÖn lý Sµi Gßn, ®· qu¶ quyÕt r»ng, ®øa con nµy cña guång m¸y cai trÞ th× qu¶ thùc lµ d©n nµy
nÕu cã thÓ ph¸t biÓu thay toµn thÓ nh©n d©n §«ng D¬ng, xøng ®¸ng víi c¸i sè phËn ®îc cho.
th× «ng ch¾c ch¾n r»ng, tiÕng nãi ®ã sÏ ®au th¬ng tá lßng
tri ©n toµn quyÒn vÒ tÊt c¶ nh÷ng g× mµ toµn quyÒn ®· N.
ban cho d©n téc An Nam. Vµ «ng VÖ tr©n träng lín tiÕng: B¸o Le Paria, sè 13,
"Vµ nh÷ng ai, nhê vµo nh÷ng biÖn ph¸p khoan dung cña th¸ng 4-1923.
Ngµi,
ngµy nay, ®ang cïng c¸c vÞ ®¹i diÖn cña níc b¶o hé gãp
phÇn vµo c«ng cuéc phån vinh ngµy cµng t¨ng tiÕn cña xø
§«ng D¬ng, sÏ cÊt lªn tõ ®¸y lßng m×nh lêi tri ©n Ngµi vµ
lßng sïng kÝnh ®èi víi anh linh Ngµi. VÊn ®Ò kinh tÕ lµ ®iÒu
mµ Ngµi quan t©m h¬n hÕt. Ngµi tõng mong muèn trang bÞ
cho §«ng D¬ng mäi khÝ cô kinh tÕ sao cho nã trë thµnh mét
níc Ph¸p thø hai, mét níc Ph¸p ViÔn §«ng hïng cêng, mét con
®ì ®Çu cña níc Ph¸p céng hoµ".
"Trong sø mÖnh cña Ngµi, Ngµi ®· toµn t©m toµn ý khai
ho¸ cho mét d©n téc bÞ ngõng trÖ trªn con ®êng tiÕn bé v×
1
) Dßng dÊu chÊm nµy lµ cña nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

C- TiÒn b¸n b¸o dµi h¹n 141 x 3 = 423 phr¨ng.


D- TiÒn b¸n b¸o lÎ tõ sè 1 ®Õn sè 9 = 170 phr¨ng 40. Tæng
sè thu lµ: 1.771 phr¨ng 40.
Chi:
- Chi phÝ ban ®Çu (kÓ c¶ sè tiÒn 120 phr¨ng nãi ë trªn):
B¸O C¸O GöI BAN BI£N TËP 170 phr¨ng.
- §å dïng: 34,80
VÒ HO¹T §éNG CñA B¸O LE PARIA
- Cíc phÝ bu ®iÖn: 156,80
- Chi phÝ tiÒn in: 2.483,80
Dù ¸n ban ®Çu lµ tríc hÕt thµnh lËp mét hîp t¸c x· xuÊt
Tæng sè chi lµ: 2.845,40.
b¶n.
Ngoµi sè chi nãi trªn cßn ba quý tiÒn thuª nhµ hÕt 900
Dù ¸n ®ã kh«ng thùc hiÖn ®îc do c¸c ®ång chÝ cha h¨ng phr¨ng do sù ñng hé cña c¸c ®ång chÝ ®µi thä, ®Æc biÖt do
h¸i ®ãng gãp, mÆc dï chóng ta ®· kªu gäi nhiÒu lÇn vµ viÖc sè tiÒn 450 phr¨ng ®ång chÝ Bl«ngcua nhËn ®îc tõ
lµm nµy chóng ta tèn kÐm 120 phr¨ng. §ah«m©y.
Mét nhãm nhá t¸m ®ång chÝ cam kÕt dï sao còng ph¶i ... Xin nhËn xÐt r»ng, trong chÝn th¸ng qua, trong sè t¸m
cho xuÊt ®ång chÝ høa cho tiÒn h»ng th¸ng, th× cã: 1 ®ång chÝ ®i
v¾ng kh«ng ®ãng xu nµo, 1 cha ®ãng, 1 míi ®ãng 1 th¸ng,
b¶n ngay tê Le Paria. §· cã nh÷ng lêi høa nh sau:
2 ®ãng 2 th¸ng, 1 ®ãng bèn th¸ng, 1 ®ãng n¨m th¸ng, 1
Bl«ngcua cho 100 phr¨ng mçi th¸ng, H¸tgiali: 50, M«nnÐcvin: ®ång chÝ ®ãng ®Çy ®ñ1).
50, Xtªphani: 25, NguyÔn ¸i Quèc: 25, ¤n«ri¬: 10,
§Ó tr¶ ®îc sè nî cò cho chñ nhµ in vµ t×m mét nhµ in
Ralaim«ngg«: 10, Phuècnirª: 10. Tæng céng lµ 280 phr¨ng.
kh¸c víi ®iÒu kiÖn thuËn lîi h¬n cho b¸o, th× c¸c ®ång chÝ
Le Paria b¾t ®Çu ra m¾t ngµy 1-4-1922, cho ®Õn ngµy 31- cÇn gi÷ ®óng nh÷ng lêi ®· høa gãp tiÒn.
12-1922, ng©n s¸ch cña nã chia ra nh sau:
Tõ 1-1-1923, quyÕt ®Þnh ra b¸o hai kú mét th¸ng vµ ra
Thu: bèn trang, trang bèn dµnh ®¨ng qu¶ng c¸o ®Ó tê b¸o cã thÓ
A- TiÒn quyªn gãp cña c¸c ®ång chÝ nãi trªn: sèng ®îc. Nh©n dÞp nµy, c¸c ®ång chÝ quyÕt ®Þnh nép
tiÒn tr¶ ngay tiÒn in sè 10 lµ 535 phr¨ng.
Ralem«ngg«: 50 phr¨ng, NguyÔn ¸i Quèc: 175, M«nnÐcvin:
100, Bl«ngcua: 0, ¤n«ri¬: 10, H¸tgiali: 200, Xtªphani: 50, Tõ 1-2, viÖc cho ®¨ng qu¶ng c¸o ph¶i mang l¹i mét sè tiÒn
®ñ cho viÖc ra b¸o. §ång chÝ Xtªphani ®îc giao tæ chøc viÖc
Phuècniª: 0. Tæng céng lµ 585 phr¨ng.
B- ñng hé b¸o tõ 1-4 ®Õn 31-12-1922: 593 phr¨ng. 1
) §ång chÝ ®ãng tiÒn ®Çy ®ñ chÝnh lµ ®ång chÝ NguyÔn ¸i
Quèc.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

lÊy qu¶ng c¸o.


MÆc dï viÖc qu¶ng c¸o míi ®îc ®Æt ra vµ do ®ã cha ®îc
hëng øng nhiÒu, míi ®em l¹i cho c¸c sè b¸o 10, 11 vµ 12 mét
sè tiÒn Ýt ái, ®ång chÝ Xtªphani b¶o ®¶m víi chóng ta r»ng,
víi c¸c sè tíi, ng©n s¸ch 1923 sÏ ®îc c©n ®èi, do ®ã Xtªphani
høa r»ng, tõ sè 13 sÏ kh«ng yªu cÇu c¸c ®ång chÝ ®ãng gãp
n÷a. Xtªphani tin ch¾c r»ng trong t¬ng lai rÊt gÇn, viÖc
nhËn ®¨ng qu¶ng c¸o kh«ng nh÷ng cã thÓ gióp trang tr¶i
tiÒn thuª in b¸o mµ cßn cã thÓ tr¶ c«ng cho mét ®ång chÝ
chuyªn tr¸ch g¸nh mäi c«ng viÖc cña tê b¸o nh göi th ®i,
kiÓm so¸t, gi÷ thêng trùc, v.v., vµ cßn tr¶ ®îc tiÒn thuª nhµ.
Trong khi chê ®îi, c¸c ®ång chÝ ph¶i chÞu bá tiÒn ra ®Ó tr¶
tiÒn thuª nhµ.
H·y dòng c¶m, cã nghÞ lùc vµ b¾t tay vµo viÖc.
C¸C VÞ THèNG TRÞ CñA CHóNG TA
NGUYÔN ¸I QUèC
ViÕt cuèi 1922. In trong Bµi in trong s¸ch Thêi thanh niªn ThÕ lµ xong: sè phËn cña 20 triÖu d©n An Nam mong
s¸ch Thêi thanh niªn cña cña B¸c Hå. muèn s¾p ®îc trao vµo tay «ng M¸cxian MÐclanh.
B¸c Hå, Nxb. Thanh niªn, Hµ
Anh sÏ hái t«i: C¸i «ng MÐclanh Êy lµ ai ? Ch¶ g× th×
Néi, 1976, tr. 179-181.
®©y còng lµ mét «ng ®· lµ quan cai trÞ c¸c ®¶o G¨mbiª1),
råi Phã toµn quyÒn T©y Phi, råi Toµn quyÒn thuéc ®Þa nµy.
§ã lµ mét vÞ ®· bá ra 36 n¨m cuéc ®êi m×nh ®Ó nhåi vµo
c¸c c¸i sä d©n b¶n xø vÒ tÊt c¶ c¸i nÒn v¨n minh ®Çy ©n
huÖ cña níc Ph¸p.
Cã lÏ anh sÏ b¶o t«i r»ng, thùc lµ mét tÊn trß hÒ §«ng D-
¬ng2) to ®ïng khi ®a Ngµi lªn cai trÞ mét ®Êt níc mµ Ngµi

1
) Gambier, quÇn ®¶o nhá thuéc Ph¸p ë Th¸i B×nh D¬ng.
2
) Indochinoiserie: tõ ng÷ t¸c gi¶ ®Æt ra pháng theo tõ
"chinoiserie" trong tiÕng Ph¸p, xuÊt ph¸t tõ chinois: Trung Quèc;
chinoiserie (trß Tµu), chØ c¸i g× kú quÆc, v× ngêi Ph¸p tríc ®©y
cho r»ng c¸i g× ë Trung Quèc còng lµ kú quÆc. Còng nh chinoiserie,
Indochinoiserie ®îc ®Æt ra ®Ó chÕ giÔu.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

kh«ng biÕt g× vÒ nã c¶. ThÕ lµ «ng nghÜ ngay ®Õn viÖc chän «ng MÐclanh vµo c¸i
Th×, ®óng thÕ! Nhng ®ã lµ c¸i mèt mµ mét b¹n ®ång vÞ trÝ ch¶ thó vÞ g× Êy, bëi v× «ng nµy s¾p m·n h¹n lµm
nghiÖp, h«m nä cho biÕt «ng ®· thÊy chÔm chÖ ngåi ë vô viÖc, ch¶ bao l©u n÷a «ng ®· ®ñ quyÒn vÒ hu.
T©y Phi thuéc Ph¸p cña Bé Thuéc ®Þa mét cùu c«ng sø ë §ã, v× sao «ng MÐclanh s¾p lªn ®êng sang §«ng D¬ng,
§«ng D¬ng. Mét cùu c«ng sø kh¸c ë T©y Phi th× l¹i ®¶m v× sao bao nhiªu c«ng viÖc h÷u Ých míi b¾t ®Çu ë T©y Phi
nhiÖm viÖc ch©u Phi xÝch ®¹o. Mét cùu quan chøc ë bÞ «ng xÕp xã, v× sao ë ViÔn §«ng, «ng sÏ ch¼ng lµm viÖc
Xu®¨ng3) th× l¹i ®îc chän ®Ó phô tr¸ch c¸c vÊn ®Ò vÒ g× ®¸ng kÓ mµ ch¾c sÏ chØ lµm cho xong viÖc sù vô v×
Ma®ag¸txca, trong khi ®ã, ë Héi chî thuéc ®Þa, ngêi ®¹i biÕt r»ng m×nh còng ch¼ng ë bao l©u, vµ v× sao n÷a ë c¸i
diÖn cho Cam¬run l¹i lµ mét quan chøc cha hÒ ®Æt ch©n "Céng hoµ CÈm mµ l¸ch víi nhau"1) nµy, tÊt c¶ ®Òu
lªn níc nµy bao giê. bÞ bá qua, tÊt c¶ ®Òu tôt dèc, tÊt c¶ ®Òu ngµy cµng tåi tÖ,
V¶ l¹i, cÇn qu¸i g×, nÕu quyÒn lîi cña níc Ph¸p cã bÞ v× quyÒn lîi c¸ nh©n cña «ng nµy hay «ng nä bao giê còng
MÐclanh qu¶n lý tåi th× ®· sao, miÔn lµ quyÒn lîi c¸ nh©n ®Òu ®Æt lªn trªn quyÒn lîi chung cña ®Êt níc.
cña «ng bé trëng ®îc phôc vô tèt. Tê "Petit Bleu" bµn vÒ sù
bæ nhiÖm t©n th¸i thó ®· nãi thÕ nµy: N.
"§õng cã mµ lÇm; kh«ng ph¶i lßng tham cña «ng MÐclanh B¸o Le Paria, sè 14,
®· l¸i «ng ta mµ lµ lßng tham cña «ng Xar« ®· g©y ra mäi tai th¸ng 5-1923.
h¹i".
Qu¶ vËy, «ng Xar« th×, nh chóng t«i ®· nãi vµ ch¸n v¹n
ngêi còng ®· nãi, muèn trë l¹i §«ng D¬ng vµ ch¾c ch¾n «ng
ta sÏ lµ ngêi thÕ ch©n ngay «ng L«ng, nÕu kh«ng cã cuéc
bÇu cö nghÞ viÖn s¾p diÔn ra chõng m¬i th¸ng tíi. ThÕ nh-
ng, tuy cã thÌm muèn lµm Toµn quyÒn §«ng D¬ng ®Êy, «ng
Xar« l¹i kh«ng muèn v× thÕ bá chøc vô ë nghÞ viÖn. D©n
gian cã c©u tôc ng÷: "Sè phËn ai hay sÏ thÕ nµo". NghÞ sÜ h¹
viÖn hay nghÞ sÜ thîng viÖn, th× biÕt ®©u mét sím kia tØnh
dËy l¹i ch¶ thÊy m×nh lµ bé trëng, cßn cã thÓ lµ thñ tíng n÷a
Êy chø; cßn nÕu chØ lµ toµn quyÒn, nghÜa lµ viªn chøc, th×
kh«ng lµm bé trëng ®îc.
VËy th× vÊn ®Ò lµ h·y ®Æt ë §«ng D¬ng mét quan chøc
cã thÓ gäi lµ t¹m quyÒn, ®Ó ®Õn mïa xu©n sang n¨m, sau
1
kú bÇu cö nghÞ viÖn, th× «ng Xar« sÏ dÔ dµng thÕ ch©n. ) Thµnh ng÷ ®Ó chØ mét céng ®ång thiªn vÞ nÓ nang, mãc
ngoÆc nhau, kh«ng coi träng lîi Ých chung. DÞch s¸t nghÜa lµ "Céng
3
) Xu®¨ng thuéc Ph¸p, b©y giê lµ níc Mali, kh¸c víi Xu®¨ng hoµ c¸c ®ång chÝ", nguyªn b¶n viÕt tiÕng Ph¸p lµ "RÐpublique des
thuéc Anh, b©y giê lµ níc Xu®¨ng. Camarades".
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Bin®ria sÏ kh«ng thÓ gi¶ng c¸i thuyÕt ®Î m¾n nh thá ë ViÖn


Hµn l©m Ph¸p n÷a. V× khi sÏ cã 100 triÖu ngêi Ph¸p so víi 60
triÖu tªn
"b«s¬" th× ngêi ta sÏ kh«ng cã quyÒn, dï lµ mét vÞ gi¸o chñ
nãi ®Õn chuyÖn hôt d©n sè n÷a.
TÊt c¶ s¸ch cña «ng M«rÝtx¬ BarÐt vµ tÊt c¶ nh÷ng bµi
b¸o cña «ng PhorÐt (Lui) chØ ®¸ng ®em mµ... ®èt c¶ ®i v×
dï cã quyÒn thÕ ®Õn ®©u, th× c¸c vÞ còng kh«ng thÓ cho
KH¤NG PH¶I CHUYÖN §ïA
r»ng m¸u latinh ®ang ch¶y trong huyÕt qu¶n cña ngêi An
Nam hay ngêi §ah«m©y.
Cã thÓ b¶o c¸c «ng nghÞ lµ nh÷ng ngêi thuéc mét gièng Vµ khi mµ kh«ng cßn thuéc ®Þa n÷a th× binh sÜ vinh
ngêi kh¸c. Tõ gièng nh÷ng ngêi ®îc tróng cö, ®óng lµ nh vËy. quang cña chóng ta sÏ ®i ®¸nh ch¸c ë ®©u cho ®ì buån
Hä lµ kÎ d¸m lµm mäi viÖc, kÓ c¶ viÖc ®ïa dai. tay? BiÕt göi ®i ®©u nh÷ng vÞ thèng so¸i hÕt thêi, nh÷ng
KÎ ®îc tróng cö nä, bÞ tè c¸o lµ lËu thuÕ, hay lõa ®¶o - nhµ chÝnh trÞ thÊt c¬ lì vËn, bän giÕt ngêi kh«ng may, nh
th× còng thÕ - ®· kh«ng ngÇn ng¹i chÊt vÊn «ng Bé trëng Bé «ng Bèp vµ nh÷ng ngêi kh¸c?
Tµi chÝnh vÒ nh÷ng biÖn ph¸p «ng ta ®Þnh dïng ®Ó ng¨n
Ph¶i hµng tËp s¸ch, hµng tËp s¸ch ®Ó miªu t¶ mäi ®iÒu
chÆn sù bÐp xÐp cña viªn chøc «ng ta! KÎ tróng cö kia.... Nh-
bÊt tiÖn x¶y ra nÕu kiÕn nghÞ Êy ®îc chÊp nhËn. Cßn chóng
ng th«i, cho qua,
t«i n÷a, chóng t«i còng hÕt søc hoan nghªnh nã, nhng dÜ
vµ xin nãi r»ng, nh÷ng «ng nghÞ ba hoa nhÊt vÉn lµ nhiªn víi ý nghÜa kh¸c.
nh÷ng ngêi tróng cö thuéc ®Þa.
Mét khi chóng t«i lµ ngêi Ph¸p, lËp tøc chóng t«i sÏ göi
Ngêi ta cßn nhí: c¸c vÞ ®¸ng kÝnh Êy ®· ®a ra mét kiÕn
mét ®oµn khai ho¸ ®Õn kh¾p níc Ph¸p. Chóng t«i sÏ lµm cho
nghÞ thØnh cÇu ChÝnh phñ Ph¸p cho niªm yÕt vµ ®em d¹y
®Êt níc ngêi G«loa ngËp lôt rîu vµ thuèc phiÖn. ë ®©y,
trong tÊt c¶ c¸c trêng trung häc, tiÓu häc, ®¹i häc, ký tóc x¸,
chóng t«i sÏ ®¸nh thuÕ muèi, thuÕ nhËp thÞ, sÏ cho b¾t giam
nhµ trÎ, häc viÖn r»ng níc Ph¸p lµ mét níc 100 triÖu d©n.
theo lÖnh hµnh chÝnh, ph¹t tiÒn tËp thÓ, sÏ cho më nh÷ng
Kh«ng h¬n kh«ng kÐm mét ngêi.
toµ ¸n ®Æc biÖt ®Ó ®µn ¸p, ho¹t ®éng thêng xuyªn, lËp
Vµ thÕ lµ c¶ giíi b¸o chÝ d¹i dét vµ ch¼ng nghÜ r»ng, c¸i kiÓm duyÖt, v.v. vµ v.v.. Nãi gän l¹i, chóng t«i sÏ lµm l¹i ë
kiÕn nghÞ kh«i hµi Êy cã thÓ dÉn ngêi Ph¸p ®Õn nh÷ng hËu
®©y tÊt c¶ nh÷ng g× mµ nh÷ng kÎ nguyªn lµ bÒ trªn cña
qu¶ nghiªm träng, cø hoan h« Çm Ü c¶ lªn!
chóng t«i ®· lµm trªn ®Êt níc chóng t«i, cho chóng t«i ho¸ ra
§Õn nay, nÕu kiÕn nghÞ Êy ®îc chÊp nhËn th× sÏ thÕ nµy lµ ngêi Ph¸p. Chóng t«i sÏ cÊm tÊt c¶ c¸c b¸o, c¶ b¸o Le Matin
nµy: TÊt c¶ nh÷ng «ng bµ ta ë Bé Thuéc ®Þa - tríc hÕt lµ «ng vµ b¸o Le Petit Parisien. Chóng t«i sÏ b·i quyÒn tù do ®i l¹i, tù
Anbe Xar« sÏ chÕt ®ãi, v× phã m¸t thuéc ®Þa sÏ tù nhiªn bÞ do héi häp. Chóng t«i sÏ ®a nh÷ng ngêi sinh ®Î ë ®©y vµo
c¾t mÊt. chÕ ®é b¶n xø, xiÕt bao ªm ¸i vµ tèt lµnh, mµ chóng t«i, ngêi
Liªn ®oµn phôc håi d©n sè sÏ biÕn mÊt vµ Ngµi gi¸o chñ
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

An Nam, ngêi Mang¸t, ngêi Phi ch©u chóng t«i ®· ®îc hëng
tõ l©u. Chóng t«i sÏ b¾t nh÷ng thanh niªn Ph¸p ph¶i "t×nh
nguyÖn" nhËp ngò, kh«ng ph¶i 18 th¸ng, mµ lµ ba, lµ bèn
n¨m. NÕu cÇn, chóng t«i sÏ göi hä ®i cho ngêi ta giÕt chÕt,
®Ó b¶o vÖ Tæ quèc vµ b¶o vÖ kÐt s¾t cña chóng t«i. Chóng
t«i sÏ chän nh÷ng c« g¸i Ph¸p trÎ, ®Ñp, cho ®Õn §«ng D¬ng,
¡ngti¬, Ma®ag¸txca, ch©u Phi, lµm con ®ßi, mçi th¸ng 40
phr¨ng.
Chóng t«i sÏ lµ Tæng thèng níc Céng hoµ Ph¸p, Bé trëng,
thîng nghÞ sÜ vµ h¹ nghÞ sÜ. Chóng t«i sÏ lµ nh÷ng nhµ khai
ho¸, nh÷ng nhµ b¶o hé, nh÷ng kÎ bµi xÝch ngêi b¶n xø,
nh÷ng kÎ th©n ngêi b¶n xø. Chóng t«i sÏ cai trÞ ngêi Ph¸p, vµ
khi bùc m×nh, cã thÓ gäi ngêi thæ d©n - nh chóng t«i ®·
tõng bÞ gäi nh thÕ cho ®Õn nay- lµ nh÷ng th»ng Nhµ quª1)
bÈn thØu, hay lò "dª con" bÈn thØu.
§óng lµ sÏ ®Õn lît chóng t«i, ph¶i kh«ng? DIÔN §µN §¤NG D¦¥NG

NguyÔn ¸i Quèc Nhê ®é lîng mÉu tõ cña níc Ph¸p b¶o hé, §«ng D¬ng
B¸o Le Paria, sè 15, thËt ®· trë thµnh mét chç n¸u th©n cho bän lµm bËy.
th¸ng 6-1923.
¤ng B«®oanh mÆc dï cã bÞ tè c¸o h¼n hoi vÒ téi gi¶
m¹o vµ dïng giÊy tê gi¶ m¹o, b©y giê còng cø lµ toµn quyÒn.
¤ng §¸cl¬ nguyªn b¸n ch¸o, tríc lµ quan cai trÞ tØnh, bÞ
lªn ¸n lµ ¨n hèi lé, lµ cêng hµo vµ ®· g©y ra cuéc næi dËy
®Ém m¸u ë Th¸i Nguyªn, ®· ®îc chÝnh phñ thuéc ®Þa cö
vµo Héi ®ång thµnh phè Sµi Gßn.
¤ng Tªa, kü s vµ gi¸m ®èc mét h·ng bu«n lín, bÞ tè c¸o lµ
cã téi nhòng l¹m mµ kh«ng bÞ rÇy rµ g×.
Giê ®Õn lît Bu®in«, viªn quan cai trÞ nµy bÞ kiÖn: ®·
®ót tói sè tiÒn lêi mét cuéc chî phiªn tæ chøc nh©n dÞp
kh¸nh thµnh tîng ®µi tö sÜ; ®· ®ßi vµ nhËn mét mãn tiÒn
1
) Hai ch÷ "Nhµ quª" trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

"båi thêng" lín tr¶ cho sù cã mÆt cña m×nh trong buæi ch«n
cÊt mét mô nhµ giµu b¶n xø, ®· ®ßi nh÷ng mãn tiÒn lín chÌ
l¸ khi cÊp mét giÊy phÐp hay giÊy lÖnh nµo ®ã.
Cuèi cïng, ®· lîi dông, trong mäi trêng hîp quyÒn hµnh
quan cai trÞ (mµ níc Ph¸p cã chñ quyÒn ®· uû th¸c cho) ®Ó
lµm ®æ må h«i s«i níc m¾t ngêi bÞ trÞ vµ ®Ó cho ph×nh vÝ
tiÒn cña «ng ta. Nhng lêi kÕt téi nÆng nhÊt lµ thÕ nµy: Lµng
T©n An (Nam Kú) cã mét nhµ m¸y ®iÖn. ViÖc khai th¸c cã lîi
vµ phè x¸, nhµ cöa trong lµng cã ®iÖn s¸ng mµ kh«ng ph¶i
tr¶ tiÒn. Quan cai trÞ Bu®in« buéc lµng ph¶i nhîng kh«ng
nhµ m¸y cho mét anh thÇu kho¸n ®· cã vi thiÒng cho «ng ta.
Ýt l©u sau, lµng ph¶i tr¶ tiÒn ®iÖn dïng ngoµi phè vµ
trong nhµ. ThÊy hµng ngh×n ®iÒu bÊt lîi, hä míi biÕt m×nh
tù qu¶n nhµ m¸y th× lîi h¬n. Hä ph¶i bá ra mÊy chôc ngµn
®ång ®Ó chuéc l¹i c¸i mµ hä ®· ph¶i "nhîng kh«ng". LÇn thø
hai nµy, vÞ quan cai trÞ ®ót tói thªm mÊy tê b¹c lín n÷a.
TRß MÐCLANH
BÞ kiÖn v× téi bu«n b¸n ngêi chÕt, bãc lét ngêi sèng,
tham « lé liÔu, quan cai trÞ Bu®in« võa ®îc c«ng lý Ph¸p cho
tr¾ng ¸n. Ngµy mai cã thÓ «ng ta cßn ®îc hu©n ch¬ng. Trong khi chê ®îi ®i khai ho¸ nh÷ng ngêi §«ng D¬ng t¹i
Bao giê ngêi ta còng v× uy tÝn chñng téc, mµ x¸ téi cho §«ng D¬ng, ngµi th¸i thó MÐclanh muèn h·y khai ho¸ nh÷ng
lò "v« l¹i kh¶ è". Bao giê ngêi ta còng nh©n danh nh©n d©n ngêi §«ng D¬ng ®· chÕt, c¸c ngêi biÕt ®Êy, nh÷ng ngêi
Ph¸p mµ b¾t c«ng lý lµm ®Ü bîm. chÕt cho Tæ quèc, cho c«ng lý, vµ v©n v©n, ë Ph¸p.
V¨n minh lµ nh thÕ ®ã. Cêi ë nghÜa trang lµ mét c¸i thó cña nh÷ng bËc vÜ
nh©n1), nhng ë ®Êy mµ cêi mét m×nh th× cã thÓ lµ v«
NguyÔn ¸i Quèc duyªn. V× vËy, b÷a nä, quan lín M¸cxian MÐclanh ra lÖnh
B¸o Le Paria, sè 15, cho ®oµn thanh niªn AnnamÝt ®îc trî cÊp theo ngµi ®Õn Vên
th¸ng 6-1923.
1
) ¸m chØ Thñ tíng Ph¸p Po¨ngcarª. Khi ®Õn th¨m mét nghÜa
trang lÝnh Ph¸p, Po¨ngcarª nh¨n r¨ng cêi. §¶ng Céng s¶n Ph¸p lÊy
bøc ¶nh ®ã in ra hµng triÖu tÊm díi ®Ò ch÷: "Po¨ngcarª nã cêi" vµ
b¸n kh¾p níc Ph¸p. Bøc ¶nh g©y ra mét phong trµo s«i næi chèng
Po¨ngcarª. Cuèi cïng chÝnh phñ cña «ng ta bÞ ®æ.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Ngêi ChÕt ë N«gi¨ng trªn s«ng M¸cn¬ v× ë ®ã sÏ ®îc ®äc


mét bµi diÔn v¨n do ngµi chøng gi¸m. Bµi diÔn v¨n tríc khi
®äc cho c«ng chóng, ph¶i tr×nh lªn quan lín ®Ó ngµi duyÖt.
Ngêi ta ®· tr×nh vµ bµi diÔn v¨n bÞ coi lµ qu¸ ngç ngîc, quan
lín ra lÖnh cø viÖc bá ®i ®Ó thay thÕ b»ng mét bµi kh¸c mµ
quan lín cho dµn ý.
Cè nhiªn, bµi diÔn v¨n xµo nÊu trong c¸c thø níc cèt cña
quan lín nh vËy, th× h¬ng vÞ cña lßng trung thµnh vµ lßng ¸i
mé bÊt diÖt ®èi víi níc Ph¸p ph¶i x«ng lªn ®Õn ng¹t mòi...
NÕu ngêi chÕt nãi ®îc, nh bän ®ång cèt b¶o thÕ, th×
nh÷ng hån ma An Nam ë N«gi¨ng sÏ lªn tiÕng: "C...¶m ¬n
«ng toµn quyÒn! Nhng xin lµm ¬n... cót ®i cho!"1).

N.
B¸o Le Paria, sè 15,
th¸ng 6-1923. TH¦ GöI C¸C B¹N CïNG HO¹T §éNG
ë PH¸P

C¸c b¹n th©n mÕn,


Bao l©u nay chóng ta lµm viÖc víi nhau.
MÆc dÇu chóng ta lµ nh÷ng ngêi kh¸c gièng, kh¸c níc,
kh¸c t«n gi¸o, chóng ta ®· th©n yªu nhau nh anh em.
Chóng ta cïng chÞu chung mét nçi ®au khæ: sù b¹o ngîc
cña chÕ ®é thùc d©n. Chóng ta ®Êu tranh v× mét lý tëng
chung: gi¶i phãng ®ång bµo chóng ta vµ giµnh ®éc lËp cho
Tæ quèc chóng ta.
1
) M...erci µ toi, ... F... nous la paix! Trong tiÕng Ph¸p ch÷ M viÕt
Trong cuéc chiÕn ®Êu cña chóng ta, chóng ta kh«ng c«
t¾t, ngêi ta thêng hiÓu lµ Merde, lµ mét tiÕng chöi rña rÊt tôc, còng
®éc, v× chóng ta cã tÊt c¶ d©n téc cña chóng ta ñng hé vµ
cã nghÜa lµ ph©n - Ch÷ F. lµ Foutre cã nghÜa lµ cót, xÐo ®i, ®Ó
v× nh÷ng ngêi Ph¸p d©n chñ, nh÷ng ngêi Ph¸p ch©n chÝnh,
yªn (Foutre le camp, Foutre la paix...). §©y lµ lèi ch¬i ch÷ cña t¸c
gi¶. ®øng bªn c¹nh chóng ta.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

C«ng viÖc chung cña chóng ta "Héi Liªn hiÖp thuéc kho¸ cña toµ b¸o, giÊy tê vµ tµi liÖu cña Héi vµ cña tê b¸o,
®Þa"34 vµ tê b¸o NG¦êI CïNG KHæ1) ®· cã nh÷ng kÕt qu¶ tèt. còng nh quü cña tê b¸o. T«i ®· tr¶ tiÒn thuª nhµ cho toµ b¸o
Nã ®· lµm cho níc Ph¸p, níc Ph¸p ch©n chÝnh hiÓu râ nh÷ng ®Õn cuèi n¨m. TiÒn in còng ®· thanh to¸n. Chóng ta kh«ng
viÖc x¶y ra trong c¸c thuéc ®Þa. Lµm cho níc Ph¸p hiÓu râ m¾c nî ai. Sæ th viÖn ®Ó ë trong ng¨n kÐo bªn ph¶i. S¸ch
bän c¸ mËp thùc d©n ®· lîi dông tªn tuæi vµ danh dù cña níc cho mîn ®· lÊy vÒ, trõ nh÷ng s¸ch cho nh÷ng héi viªn ®i
Ph¸p ®Ó g©y nªn nh÷ng téi ¸c kh«ng thÓ tëng tîng ®îc. Nã nghØ mîn.
®· thøc tØnh ®ång bµo chóng ta. §ång thêi nã còng khiÕn
cho ®ång bµo chóng ta nhËn râ níc Ph¸p, níc Ph¸p tù do Nãi tãm l¹i, c¸c viÖc ®Òu ®©u vµo ®Êy tríc khi t«i ®i.
b×nh ®¼ng vµ b¸c ¸i. Nhng chóng ta cßn ph¶i lµm nhiÒu T«i sÏ viÕt th cho c¸c b¹n. Nhng t«i kh«ng d¸m høa víi c¸c
h¬n. b¹n, v× kh«ng ph¶i dÔ viÕt th khi ngêi ta ho¹t ®éng bÝ mËt.
Chóng ta ph¶i lµm g× ? Dï t«i cã viÕt th cho c¸c b¹n hay kh«ng, c¸c b¹n h·y tin ch¾c
r»ng lßng t«i lu«n lu«n yªu c¸c b¹n. Nhê c¸c b¹n b¾t tay
Chóng ta kh«ng thÓ ®Æt vÊn ®Ò Êy mét c¸ch m¸y mãc.
nh÷ng ngêi b¹n Ph¸p cña chóng ta.
§iÒu ®ã tuú hoµn c¶nh cña mçi d©n téc chóng ta.
B©y giê, mét vµi lêi víi ch¸u trai vµ ch¸u g¸i.
§èi víi t«i, c©u tr¶ lêi ®· râ rµng: trë vÒ níc, ®i vµo quÇn
C¸c ch¸u rÊt yªu chó vµ chó còng rÊt yªu c¸c ch¸u, ph¶i
chóng, thøc tØnh hä, tæ chøc hä, ®oµn kÕt hä, huÊn luyÖn
kh«ng c¸c ch¸u ? Chó sÏ nãi víi nh÷ng ngêi b¹n nhá ViÖt Nam
hä, ®a hä ra ®Êu tranh giµnh tù do ®éc lËp.
lµ c¸c ch¸u rÊt ngoan. Chó sÏ thay mÆt c¸c ch¸u b¾t tay c¸c
Cã lÏ mét vµi ngêi trong c¸c b¹n còng ph¶i vµ cã thÓ lµm b¹n nhá ViÖt Nam.
nh t«i. Cßn c¸c b¹n kh¸c th× tiÕp tôc c«ng viÖc hiÖn thêi cña
Cã lÏ rÊt l©u, c¸c ch¸u sÏ kh«ng ®îc thÊy chó NguyÔn,
chóng ta: cñng cè "Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa" vµ ph¸t triÓn tê
kh«ng ®îc leo lªn ®ïi, lªn lng chó nh c¸c ch¸u thêng lµm. Vµ
b¸o NG¦êI CïNG KHæ cña chóng ta.
còng rÊt l©u chó sÏ kh«ng thÊy c« AlÝtx¬ (Alice) vµ cËu P«n
(Paul) cña chó. Khi chó ch¸u m×nh gÆp nhau, cã lÏ chó ®·
C¸c b¹n th©n mÕn, giµ, c¸c ch¸u ®· lín b»ng ba vµ m¸. §iÒu ®ã kh«ng ng¹i g×.
T«i tõ gi· c¸c b¹n. T«i xa c¸c b¹n, nhng lßng t«i lu«n lu«n Chó sÏ lu«n lu«n nhí ®Õn c¸c ch¸u. C¸c ch¸u lu«n lu«n vÉn lµ
gÇn c¸c b¹n. c« bÐ AlÝtx¬ vµ cËu bÐ P«n th©n yªu cña chó.

C¸c b¹n tha lçi cho t«i kh«ng h«n c¸c b¹n tríc khi ®i. C¸c C¸c ch¸u ngoan. Häc thuéc bµi. V©ng lêi cha mÑ. §õng
b¹n biÕt r»ng t«i bÞ theo dâi riÕt. ®¸nh con chã nhá Mariuýt (Marius) cña c¸c ch¸u. Khi c¸c ch¸u
®· h¬i lín, c¸c ch¸u sÏ ®Êu tranh cho Tæ quèc cña c¸c ch¸u
Khi c¸c b¹n ®îc th nµy, NguyÔn cña c¸c b¹n Ýt nhÊt còng
còng nh ba m¸, chó NguyÔn vµ nh÷ng chó kh¸c.
®· xa níc Ph¸p 24 giê råi.
C¸c ch¸u nhá th©n yªu cña chó, chó h«n c¸c ch¸u rÊt kªu.
§¹i, ngêi ®ång h¬ng cña t«i, sÏ giao l¹i cho «ng B. th×a
C¸c ch¸u h«n mÑ hé chó.
1
) B¸o Le Paria.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Chó NguyÔn

In trong s¸ch Nh÷ng mÈu chuyÖn Theo bµi in trong s¸ch


vÒ ®êi ho¹t ®éng cña Hå Chñ tÞch, Nh÷ng mÈu chuyÖn vÒ
Nxb. Sù thËt, Hµ Néi, 1976, tr. 51-54. ®êi ho¹t ®éng cña Hå
Chñ tÞch

TH¦ GöI TRUNG ¦¥NG


§¶NG CéNG S¶N PH¸P

C¸c ®ång chÝ,


Nh÷ng nghÞ quyÕt cña §¹i héi lÇn thø II cña Quèc tÕ 35 vÒ
vÊn ®Ò thuéc ®Þa ®· mang l¹i hai t¸c dông ®ång thêi nhng
l¹i hoµn toµn tr¸i ngîc nhau. Mét mÆt, chñ nghÜa ®Õ quèc ®i
¸p bøc - ngõa tríc nh÷ng kÕt qu¶ cã thÓ x¶y ra cña chÝnh
s¸ch ®ã nÕu nã ®îc thi hµnh nghiªm tóc - ®· ®Ò phßng vµ
t¨ng gÊp béi nh÷ng ho¹t ®éng tuyªn truyÒn, ngu d©n vµ
®µn ¸p. MÆt kh¸c, nh©n d©n bÞ ¸p
bøc ë c¸c thuéc ®Þa, ®îc tiÕng vang cña c¸ch m¹ng thøc
tØnh, ®· híng theo b¶n n¨ng cña hä vÒ Quèc tÕ cña chóng
ta, mét chÝnh ®¶ng duy nhÊt mµ hä hy väng lµ sÏ quan t©m
®Õn hä mét c¸ch th©n thiÕt, mµ hä hoµn toµn mong mái lµ
sÏ mang l¹i cho hä sù gi¶i phãng. Nh vËy, chóng ta sÏ cã thÓ
kh«ng nh÷ng ®¸nh ®æ uy thÕ cña chñ nghÜa thùc d©n bãc
lét vµ lay chuyÓn vÞ trÝ cña chóng, mµ cßn cã thÓ biÕn mèi
c¶m t×nh thuÇn tuý t×nh c¶m vµ thô ®éng cña c¸c d©n téc
thuéc ®Þa ®èi víi chóng ta thµnh mèi c¶m t×nh hµnh ®éng,
nÕu nh÷ng nghÞ quyÕt cña Quèc tÕ ®îc chÊp hµnh. Khèn nçi
cho ®Õn nay, nh÷ng nghÞ quyÕt Êy chØ ®îc dïng ®Ó t«
®iÓm mÆt giÊy! Ph©n bé Ph¸p, ph©n bé Anh vµ nh÷ng
ph©n bé c¸c níc thùc d©n kh¸c ®· lµm g× cho c¸c thuéc ®Þa
cña chñ nghÜa t b¶n níc hä? Nh÷ng ph©n bé Êy ®· cã mét
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

chÝnh s¸ch thuéc ®Þa vµ mét c¬ng lÜnh râ rÖt vÒ thuéc ®Þa, víi §¶ng. Tuy nhiªn thËt lµ kh«ng thÝch ®¸ng nÕu cø l¾p ®i
chÝnh x¸c vµ liªn tôc cha? Nh÷ng chiÕn sÜ cña c¸c ph©n bé l¾p l¹i m·i mét ®iÒu mµ kh«ng lµm g× c¶. Vµ nh÷ng ngêi bÞ
Êy cã hiÓu thuéc ®Þa lµ g× vµ tÇm quan träng cña thuéc ¸p bøc khèn khæ thÊy chóng ta chØ lu«n lu«n høa hÑn nhng
còng lu«n lu«n kh«ng hµnh ®éng g× th× b¾t ®Çu tù hái
®Þa lµ nh thÕ nµo kh«ng? Ngêi ta cã thÓ tr¶ lêi lµ kh«ng.
r»ng kh«ng biÕt thùc ra chóng ta lµ nh÷ng ngêi ®øng ®¾n
§èi víi c¸c thuéc ®Þa Ph¸p, hay lµ nh÷ng kÎ lõa phØnh. Cuéc hµnh tr×nh cña c¸c ®ång
a) mét ban nghiªn cøu thuéc ®Þa ®· ®îc thµnh lËp; chÝ Vay¨ng Cutuyariª vµ ¡ng®rª BÐct«ng qua Angiªri vµ
b) mét môc viÕt vÒ thuéc ®Þa ®· ®îc më ra trªn b¸o Tuynidi, tiÕn hµnh hÇu nh cïng mét lóc víi c¸c cuéc d¹o ch¬i
L'HumanitÐ; ®Õ v¬ng cña bän ®¹i biÓu t s¶n, ®· ®îc d©n chóng ch©u
Phi rÊt hoan nghªnh. NÕu nh÷ng cuéc hµnh tr×nh cïng mét
c) nh÷ng lêi tuyªn bè ñng hé d©n chóng thuéc ®Þa ®·
tÝnh chÊt nh thÕ ®îc tiÕp tôc trong tÊt c¶ c¸c thuéc ®Þa th×
®îc ph¸t biÓu trong c¸c ®¹i héi toµn quèc;
ch¾c ch¾n lµ kÕt qu¶ sÏ ®¸ng mõng.
d) hai cuéc hµnh tr×nh tuyªn truyÒn ®· ®îc c¸c ®¹i biÓu
Nhng, ®¸ng lÏ ph¶i t¨ng cêng tuyªn truyÒn th× chóng ta
cña §¶ng tiÕn hµnh.
l¹i ®· bá dë c¸i viÖc ®· ®îc b¾t ®Çu, vµ bá mÊt nh÷ng c¬
Sau khi ®îc thµnh lËp Ýt l©u vµ khi ®· giµnh ®îc kh«ng héi tèt. Bëi thÕ, chóng ta ®· lµm rÊt Ýt trong khi x¶y ra cuéc
ph¶i lµ kh«ng chËt vËt nh÷ng cét b¸o trªn tê L'HumanitÐ, b·i c«ng ®Ém m¸u ë M¸ctinÝch, c¶nh chÕt ®ãi ë B¾c Phi vµ
Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa ®· ho¹t ®éng kh¸ tèt. Nh÷ng tµi cuéc næi dËy ë §ah«m©y.
liÖu vµ tin tøc cã gi¸ trÞ ®· b¾t ®Çu ®îc göi tõ c¸c thuéc
Trong trêng hîp sau chãt nµy, chóng ta ®· cã mét bé mÆt
®Þa ®Õn Ban. ChiÕn dÞch mµ Ban tiÕn hµnh trªn b¸o §¶ng
thiÓu n·o. NhiÒu ngµy sau tÊt c¶ c¸c b¸o t s¶n vµ mêi ngµy
nh»m chèng nh÷ng nhòng l¹m vµ téi ¸c cña bÌ lò thùc d©n,
sau b¸o L'Oeuvre, b¸o §¶ng míi ®¨ng tin vÒ cuéc næi dËy.
®· nhanh chãng thu hót sù quan t©m m¹nh mÏ cña d©n
Trong lóc chÝnh phñ thuéc ®Þa ®· thiÕt qu©n luËt, tËp trung
chóng c¸c thuéc ®Þa vµ mang l¹i nçi lo l¾ng cho chñ nghÜa
qu©n ®éi, huy ®éng chiÕn h¹m, huy ®éng c¸c bé m¸y ®µn
®Õ quèc thùc d©n vµ b¸o chÝ cña nã. Nhng diÔn ®µn Êy
¸p, b¾t bí vµ kÕt ¸n c¸c nhµ ho¹t ®éng tõ 5 ®Õn 10 n¨m tï;
®ét nhiªn ®· bÞ b¸o L'HumanitÐ bá ®i. BÞ tíc mÊt ph¬ng
trong lóc c¸c b¸o chÝ viÕt thuª ®· tiÕn hµnh mét c¸ch cã hÖ
tiÖn c«ng t¸c vµ ho¹t ®éng, Ban l©m vµo t×nh tr¹ng hoµn
thèng mét chiÕn dÞch lõa dèi vµ bng bÝt d luËn th× chóng ta
toµn bÞ tª liÖt. §iÒu ®ã ®· lµm cho giíi b¸o chÝ to lín cña giai
chØ viÕt cã hai hay ba bµi b¸o ng¾n, råi th«i. Kh«ng
cÊp t s¶n rÊt hµi lßng, nh÷ng b¸o chÝ nµy ®· dµnh rÊt ®Òu
ph¶i lµ kh«ng mØa mai vµ kh«ng ®¸ng buån khi trong bãng
®Æn hµng bao nhiªu trang cho c«ng t¸c tuyªn truyÒn thùc
d©n vµ lu«n lu«n sî bÞ c¶i chÝnh vµ lËt mÆt n¹. tèi cña nh÷ng ngôc tï cã tÝnh chÊt khai ho¸, nh÷ng ngêi anh
em §ah«m©y ®au khæ cña t«i ®äc ®iÒu thø 8, trong sè 21
§iÒu ®ã ®· ®Æc biÖt g©y nh÷ng Ên tîng rÊt nÆng nÒ
®iÒu kiÖn, nãi r»ng: "Mçi ®¶ng cam ®oan tiÕn hµnh mét
cho d©n b¶n xø. MÆc dÇu lµ h·o huyÒn, nh÷ng lêi tuyªn bè
c«ng t¸c cæ ®éng cã hÖ thèng trong qu©n ®éi níc m×nh
trong c¸c ®¹i héi toµn quèc ñng hé d©n chóng c¸c thuéc ®Þa
nh»m chèng mäi ¸ch ¸p bøc d©n chóng thuéc ®Þa; vµ mçi
còng ®· gãp phÇn cñng cè mèi c¶m t×nh mµ hä ®· cã ®èi
®¶ng ph¶i ñng hé, kh«ng nh÷ng b»ng lêi nãi mµ c¶ b»ng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

hµnh ®éng, phong trµo gi¶i phãng cña c¸c thuéc ®Þa".
Nhng thËt lµ v« Ých nÕu buéc téi qu¸ khø vµ tiÕc rÎ th×
giê ®· mÊt. Tèt nhÊt lµ biÕt sö dông tèt th× giê trong t¬ng
lai. VËy chóng t«i yªu cÇu §¶ng:
1) chÝnh thøc thõa nhËn Liªn ®oµn M¸ctinÝch (nhãm
Gi¨ng Gi«rÐt);
2) më l¹i môc viÕt vÒ thuéc ®Þa trong b¸o L'HumanitÐ;
3) yªu cÇu Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cung cÊp tµi liÖu cho
ph©n bé thuéc ®Þa vµ cø hai hoÆc ba th¸ng mét, b¸o c¸o c«ng
t¸c cña m×nh víi ph©n bé;
4) ë nh÷ng n¬i ®· thµnh lËp ph©n bé thuéc ®Þa th×
khuyÕn khÝch c¸c ph©n bé nµy t¨ng cêng c«ng t¸c tuyªn
truyÒn vµ tuyÓn thªm ngêi b¶n xø;
5) trªn tÊt c¶ b¸o chÝ cña §¶ng, më mét môc viÕt vÒ
thuéc ®Þa ®Ó lµm cho ®éc gi¶ lµm quen víi c¸c vÊn ®Ò
thuéc ®Þa;
6) nãi ®Õn c¸c thuéc ®Þa trong hÕt th¶y c¸c ®¹i héi,
mÝt tinh hoÆc héi nghÞ cña §¶ng;
7) cö c¸c nghÞ sÜ ®i th¨m c¸c thuéc ®Þa, mçi khi nÒn tµi
chÝnh cña §¶ng cho phÐp;
8) tæ chøc nh÷ng nghiÖp ®oµn hoÆc thµnh lËp c¸c
nhãm t¬ng tù ë c¸c thuéc ®Þa.

M¸txc¬va, th¸ng 7 n¨m


1923

NguyÔn ¸i Quèc
Tµi liÖu viÕt tay, tiÕng Ph¸p,
lu t¹i Côc lu tr÷
V¨n phßng Trung ¬ng §¶ng.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

vµo sæ nh÷ng ngêi bÞ t×nh nghi, liÖt vµo h¹ng "chèng T©y",
vµo sè nh÷ng
kÎ cÇn theo dâi. Mét bÇy mËt th¸m Ph¸p vµ An Nam b¸m riÕt
theo gãt anh ta. NhiÖm vô cña bän nµy lµ ghi tõng giê tõng
phót mäi hµnh ®éng cö chØ cña anh ta, vµ t« ®en tÊt c¶ mäi
ý ®Þnh cña anh.
TÖ §éC §O¸N ë §¤NG D¦¥NG -
C«ng cuéc theo dâi nµy ®îc tiÕn hµnh mét c¸ch kh¸ lé
NG¦êI §¦îC B¶O Hé Vµ NG¦êI §I B¶O Hé liÔu ®Ó lµm cho b¹n bÌ quen thuéc cña ngêi An Nam nµy ph¶i
chïn l¹i kh«ng d¸m lai v·ng nhµ anh n÷a, ®Õn nçi ®êi sèng
cña anh trë nªn hÕt søc khã kh¨n. BÊt cø thÕ nµo còng kh«ng
¤ng CÈm §µ L¹t (Trung Kú) cã mét c¸ch hiÓu vai trß khai
mét ngêi b¶n xø nµo d¸m ®Õn nhµ anh. Hoµn toµn bÞ c« lËp
ho¸ cña m×nh ®Õn lµ hay. Mét h«m, ngêi céng t¸c rÊt xøng
víi ®ång bµo cña m×nh, nhµ bu«n nµy chØ cßn cã hai con ®-
cña «ng Xar« nµy cÇn ®Õn v¸n gç. ¤ng ta sai ngêi ®Õn kiÕm
êng: hoÆc ®i ¨n cíp, hoÆc ®i ¨n mµy. Nhng c¸i nghÒ thø hai
v¸n ë nhµ mét ngêi b¶n xø lµm nghÒ bu«n b¸n. Nhµ bu«n nµy cã thÓ l¹i lµm cho anh cµng ®¸ng kh¶ nghi h¬n v× kiÕp
nµy ®ßi ph¶i tr¶ tiÒn råi míi ®îc mang hµng ®i. Nghe lêi yªu sèng lang thang.
cÇu nµy, «ng CÈm næi giËn, ph¸i ngay lùc lîng vò trang ®Õn
víi nghiªm lÖnh lµ dï "sèng
nGUYÔN ¸I QUèC
hay chÕt" còng ph¶i b¾t cho ®îc tªn An Nam ®ã vÒ së.
§Ó tr¸nh c¬n giËn cña vÞ ®¹i diÖn cho níc b¶o hé, nhµ
B¸o Le Paria , sè 16,
bu«n kh«ng kÓ g× ®ang èm còng ®µnh ph¶i bá c¶ nhµ cöa th¸ng 7-1923.
quª h¬ng l¸nh sang tØnh kh¸c.
Mét thÇy thuèc ngêi ¢u chøng kiÕn tÊn trß kÓ trªn ®· can
thiÖp ®Ó bªnh vùc nhµ bu«n b¶n xø. Vô can thiÖp "chíng tai
gai m¾t" nµy lµm cho viªn thÇy thuèc bÞ ®æi ®i, bÞ ®µy lªn
Kon Tum, mét n¬i níc ®éc mµ ngêi ¢u rÊt sî. ChÝnh ®Êy lµ
n¬i mµ viªn thÇy thuèc ®ã ®ang ®Òn c¸i téi th©n ngêi b¶n
xø cña «ng. Trong khi Êy th× bän §¸cl¬, B«®oanh vÉn ung
dung phÌ phìn trong vinh dù vµ kho¸i l¹c. KÎ m¾c c¸i téi xóc
ph¹m uy tÝn kÓ trªn lµ b¸c sÜ H«ngxtarich. Chóng t«i xin tá
tÊm c¶m t×nh cña chóng t«i ®èi víi «ng Êy.
Cßn nhµ bu«n An Nam th× sau ra sao ? Anh ta bÞ ghi tªn
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

B¸o Le Paria, sè 17,


th¸ng 8-1923.

¸CH ¸P BøC KH¤NG Tõ


MéT CHñNG TéC NµO §éI QU¢N CHèNG C¸CH M¹NG

V«rèpxki, ph¸i viªn cña níc Nga c«ng n«ng ®· bÞ bän ph¸t
Chóng ta ®Òu biÕt r»ng sù tranh giµnh thuéc ®Þa lµ mét
xÝt ¸m s¸t ë Thuþ SÜ. Kh«ng mét ph¸i viªn nµo cña c¸c cêng
quèc rÊt v¨n minh vµ rÊt sïng ®¹o Thiªn chóa ®ang häp ë trong nh÷ng nguyªn nh©n chÝnh cña chiÕn tranh ®Õ quèc
L«dann¬ h¹ cè ®i ®a ®¸m. ChØ cã ph¸i ®oµn Thæ NhÜ Kú chñ nghÜa n¨m 1914-1918.
do IxmÕt Pasa dÉn ®Çu ®· ®Õn nghiªng m×nh tríc thi hµi §iÒu mµ tÊt c¶ nh÷ng ngêi Ph¸p ®Òu kh«ng thÓ kh«ng
ngêi bÞ s¸t h¹i.
biÕt ®Õn lµ viÖc ®a nh÷ng ®éi qu©n viÔn chinh sang c¸c
Ben Ra®ia, mét c«ng nh©n, quª ë Tuynidi ®· bÞ c¶nh s¸t thuéc ®Þa ®· lµm cho d©n sè gi¶m sót mét c¸ch trÇm träng
giÕt ë Pari ngµy 1 th¸ng 5. C¸c tæ chøc c«ng nh©n ë Pari ®·
mµ hiÖn nay ®Êt níc hä ®ang ph¶i chÞu ®ùng. NÕu ®äc c¸c
tæ chøc mét
b¶n thèng kª nh÷ng sù tæn thÊt qu©n sù vÒ ngêi chÕt vµ bÞ
®¸m tang lín. Hµng mÊy ngh×n c«ng nh©n ®· nghØ viÖc th¬ng ë c¸c thuéc ®Þa, th× ngêi ta sÏ ph¶i kinh khñng vÒ sù
ngµy h«m ®ã ®Ó ®i ®a ngêi ®ång chÝ b¶n xø cña m×nh tíi
hao hôt mµ nh÷ng sù tæn thÊt ®ã ®· g©y ra cho mét d©n
n¬i an nghØ cuèi cïng.
sè ®ang mçi ngµy mét gi¶m sót nh d©n sè níc Ph¸p. Tõ th¸ng
TÊt c¶ nh÷ng liÖt sÜ cña giai cÊp c«ng nh©n, ngêi ë
1 ®Õn th¸ng 6-1923, riªng ë Marèc còng ®· cã 840 binh lÝnh
L«dann¬ còng nh ë Pari, nh÷ng ngêi Havr¬ còng nh nh÷ng
bÞ giÕt hay bÞ th¬ng ®Ó mang l¹i quang vinh cho thèng chÕ
ngêi ë M¸ctinÝch, ®Òu lµ nh÷ng n¹n nh©n cña mét kÎ giÕt
ngêi: chñ nghÜa t b¶n quèc tÕ. Vµ h¬ng hån cña nh÷ng ngêi Li«t©y!
bÞ hy sinh nµy lu«n t×m thÊy nguån an ñi cao c¶ nhÊt ë lßng §iÒu mµ giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p kh«ng thÓ kh«ng biÕt
tin vµo sù nghiÖp gi¶i phãng nh÷ng anh em cña hä bÞ ¸p bøc ®Õn lµ chñ nghÜa t b¶n dùa vµo thuéc ®Þa ®Ó chèng l¹i tÊt
- kh«ng ph©n biÖt chñng téc hay xø së.
c¶ mäi phong trµo gi¶i phãng mµ giai cÊp c«ng nh©n Ph¸p
Sau nh÷ng bµi häc ®au ®ín nµy, nh÷ng ngêi bÞ ¸p bøc ë ®Þnh mu ®å. Kh«ng hoµn toµn tin tëng nh÷ng binh lÝnh ng-
tÊt c¶ c¸c níc h¼n ph¶i hiÓu ®©u lµ nh÷ng ngêi anh em thËt
êi da tr¾ng n÷a v× hä Ýt nhiÒu còng ®· tiªm nhiÔm t tëng
sù vµ ®©u lµ kÎ thï cña hä.
vÒ giai cÊp, bän qu©n phiÖt Ph¸p lÊy nh÷ng ngêi b¶n xø ë
NGUYÔN ¸I QUèC
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ch©u Phi vµ ch©u ¸ ®Ó thay thÕ hä. Trong sè 150 trung B¸o La Vie OuvriÌre,
®oµn cña qu©n ®éi Ph¸p, cã 10 trung ®oµn ngêi da tr¾ng ë ngµy 7-9-1923.

c¸c thuéc ®Þa, nghÜa lµ nh÷ng ngêi nöa b¶n xø; 30 trung
®oµn ngêi ch©u Phi vµ 39 trung ®oµn ngêi b¶n xø c¸c thuéc
®Þa kh¸c. Nh vËy, mét nöa sè qu©n ®éi Ph¸p lµ tuyÓn mé ë
c¸c thuéc ®Þa.
Mµ ngêi An Nam ph¶i tßng qu©n 4 n¨m, ngêi Angiªri 3
n¨m; thÕ lµ theo sù tÝnh to¸n cña bän qu©n phiÖt Ph¸p th×
gi¸ trÞ 2 ngêi lÝnh b¶n xø gÇn b»ng 5 ngêi lÝnh Ph¸p.
H¬n n÷a, v× kh«ng hiÓu tiÕng nãi vµ chÝnh trÞ trong n-
íc, kh«ng cã mét mèi quan hÖ nµo rµng buéc hä víi d©n c
chÝnh quèc, tëng r»ng tÊt c¶ nh÷ng ngêi da tr¾ng ®Òu cïng B¸O C¸O GöI QUèC TÕ CéNG S¶N1)
gièng víi nh÷ng ngêi bãc lét hä, vµ cuèi cïng, do nh÷ng ngêi
da tr¾ng cÊp trªn cña hä thóc ®Èy, nªn ngêi lÝnh b¶n xø cã
thÓ ngoan ngo·n vµ mï qu¸ng bíc vµo chç mµ ngêi lÝnh Ph¸p, §¤NG D¦¥NG, TãM T¾T
gi¸c ngé h¬n, cã thÓ tõ chèi kh«ng chÞu bíc. Nguy hiÓm lµ ë ChÝnh trÞ
chç ®ã.
Kh«ng cã chÝnh ®¶ng: §Êt níc bÞ cai trÞ theo c¸ch nh
Ngêi ta tù hái v× lý do g× mµ 31 trung ®oµn trong sè sau:
nh÷ng trung ®oµn ngêi b¶n xø sÏ ®ãng l¹i trªn l·nh thæ Ph¸p. Nam Kú vµ B¾c Kú bÞ cai trÞ trùc tiÕp bëi c¸c nhµ cÇm
Hä sÏ ®îc dïng ®Ó lµm g×? Ph¶i ch¨ng ngêi ta sÏ dïng nh÷ng quyÒn Ph¸p víi nh÷ng thuéc h¹ ngêi b¶n xø.
ngêi b¶n xø ®ã ®Ó khai ho¸ cho ngêi Ph¸p? Nh vËy lµ ý
Trung Kú vµ Campuchia cã chÝnh phñ b¶n xø cña m×nh
®Þnh cña chñ nghÜa t b¶n Ph¸p ®· râ rµng. C«ng nh©n Ph¸p
mµ thùc tÕ chØ lµ thùc hµnh c¸c mÖnh lÖnh cña c¸c nhµ cai
cã nhiÖm vô ph¶i hµnh ®éng. Hä ph¶i kÕt t×nh anh em víi
trÞ Ph¸p.
binh lÝnh b¶n xø. Hä ph¶i lµm cho binh lÝnh b¶n xø hiÓu
Kinh tÕ
r»ng c¶ c«ng nh©n ë chÝnh quèc lÉn binh lÝnh ë thuéc ®Þa,
®Òu cïng bÞ chung mét bän chñ ¸p bøc vµ bãc lét, do ®ã, hä XÝ nghiÖp, ®ån ®iÒn, hÇm má, giao th«ng vËn t¶i vµ th-
®Òu lµ anh em cïng mét giai cÊp vµ khi tíi lóc ph¶i chiÕn ¬ng nghiÖp lín, tÊt c¶ ®Òu ë trong tay ngêi Ph¸p. Th¬ng
®Êu, th× c¶ hai bªn ®Òu ph¶i cïng ®¸nh bän chñ chung cña nghiÖp h¹ng võa cã thÓ nãi lµ ngêi Trung Quèc n¾m ®éc
m×nh, chø anh em kh«ng nªn ®¸nh lÉn nhau. quyÒn. Ngêi b¶n xø chØ cã th¬ng nghiÖp ®Þa ph¬ng nhá.
X· héi
NGUYÔN ¸I QUèC
1
) §Çu bµi do BBT ®Æt. Trªn ®Çu tµi liÖu ghi 21/IX/23. MËt.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

D©n c hîp thµnh x·, nh÷ng x· hîp thµnh tæng, nh÷ng a/ §iÒu g× mµ §¶ng cã thÓ lµm th× ®· liÖt kª trong th
tæng thµnh huyÖn, nh÷ng huyÖn thµnh tØnh. göi cho nã do Ban ph¬ng §«ng chuyÓn.
D©n c bÇu lÊy lý trëng, nh÷ng lý trëng bÇu lÊy ch¸nh b/ Tæng c«ng héi thèng nhÊt ®· høa lµm hÕt søc m×nh
tæng. Cuéc bÇu cö cña nh©n d©n dõng l¹i ë ®Êy. ®Ó 2 hoÆc 3 ®ång chÝ ngêi Ph¸p cã thÓ sang §«ng D¬ng
®Ó tæ chøc c«ng nh©n.
Nh÷ng huyÖn vµ nh÷ng tØnh th× c¸c quan cai trÞ do
chÝnh phñ chØ ®Þnh. c/ Thanh niªn céng s¶n Ph¸p ph¶i lîi dông chñ nghÜa qu©n
phiÖt ®Ó ®a nh÷ng thµnh viªn ch¾c ch¾n nhÊt ®¨ng lÝnh
TriÒu ®×nh vµ quan chøc lÖ thuéc tuyÖt ®èi vµo chÝnh
vµo ®éi qu©n thuéc ®Þa ®Ó d¾t dÉn sù tuyªn truyÒn trong
quyÒn Ph¸p. Hä bÞ chñ Ph¸p cña hä khinh bØ vµ nh©n d©n
nh÷ng ngêi b¶n xø.
An Nam ghÐt.
2/ Sù gióp ®ì cña Thanh niªn céng s¶n Trung Quèc lµ tuyÖt
ThiÓu sè c¸c nhµ nho hay lµ c¸c nhµ trÝ thøc lµ c¸c nhµ
®èi cÇn thiÕt cho sù ho¹t ®éng ë §«ng D¬ng.
c¸ch m¹ng d©n téc chñ nghÜa. ChÝnh hä ®· khÝch ®éng mäi
cuéc næi dËy trong qu¸ khø. Mét cuéc th¶o luËn gi÷a nh÷ng ®¹i biÓu cña §¶ng, cña
C«ng nh©n cã thÓ lµ 2% trong d©n sè, kh«ng ®îc häc Tæng c«ng héi thèng nhÊt, cña Thanh niªn vµ cña Ban ph¬ng
hµnh, kh«ng ®îc tæ chøc. Do vËy hä kh«ng cã mét lùc lîng §«ng cã thÓ lã ra nhiÒu ¸nh s¸ng kh¸c.
chÝnh trÞ nµo.
TiÓu t s¶n kh«ng nhiÒu, lµ mét phÇn tö bÊp bªnh. Nã Tµi liÖu viÕt tay, tiÕng Ph¸p,
chÞu sù chi phèi bëi nhiÒu thø triÕt lý, nh lµ nã híng vµo b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.
phong trµo d©n téc rÊt véi v·. Nã nhót nh¸t.
QuÇn chóng n«ng d©n bÞ bãc lét nhÊt vµ cïng khæ nhÊt,
rÊt yªu níc.
Tuyªn truyÒn tèt trong n«ng d©n vµ tæ chøc tèt trong
c«ng nh©n nÕu chóng ta lµm tíi ®îc ®iÒu ®ã th× t¬ng lai
thuéc vÒ chóng ta.

cH¦¥NG TR×NH HO¹T §éNG


1/ XuÊt b¶n mét tê b¸o nhá tiÕng ViÖt.
2/ TËp hîp nh÷ng phÇn tö d©n téc c¸ch m¹ng.
3/ Cè g¾ng ®a nh÷ng thanh niªn ngêi b¶n xø ®i
M¸txc¬va.
4/ X©y dùng d©y liªn l¹c M¸txc¬va - §«ng D¬ng - Pari.

HîP T¸C
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ë
níc ngoµi, vµ do c¸c thuéc ®Þa trùc thuéc Bé Thuéc ®Þa
cung cÊp, lµ 45.000 ngêi.
NÕu chóng ta nãi thªm r»ng, chØ riªng ë §«ng D¬ng, chi
phÝ vÒ qu©n sù n¨m 1921, còng ®· h¬n 35.600.000 phr¨ng,
trong khi ®ã ng©n s¸ch gi¸o dôc cã kh«ng ®Çy 350 ngh×n
KH¤NG PH¶I CHñ NGHÜA ®ång b¹c vµ ng©n s¸ch vÒ y tÕ kh«ng ®Çy 65 ngh×n ®ång
QU¢N PHIÖT §¢U, NH¦NG... b¹c th× sÏ thÊy ngay tÊt c¶ sù tèt ®Ñp cña chÕ ®é thùc d©n
cña c¸i níc Céng hoµ Ph¸p rÊt nh©n tõ vµ ®· tµi gi¶m qu©n
bÞ nµy.
¤ng Clªm¨ngx« ®· chøng minh rÊt rµnh rät cho thÕ giíi
nãi chung, vµ cho ngêi Mü nãi riªng r»ng níc Ph¸p kh«ng ph¶i
lµ mét níc qu©n phiÖt, còng kh«ng ph¶i lµ mét níc ®Õ quèc NguyÔn ¸i Quèc
chñ nghÜa, hoµn toµn ch¼ng ph¶i thÕ ®©u nhÐ! B¸o L'HumanitÐ,
ThÕ nhng «ng ¸csimb« l¹i võa míi lµm cho tiªu mÊt ®«i ngµy 28-9-1923.
chót c¸i vÎ mü miÒu cña nh÷ng lêi nãi cña "¤ng Cäp", khi «ng
¸csimb« viÕt trong b¶n b¸o c¸o võa råi cña «ng ta vÒ ng©n
s¸ch thuéc ®Þa r»ng:
N¨m 1914, qu©n ®éi chiÕm ®ãng gåm cã 1.852 sÜ
quan, 17.290 h¹ sÜ quan vµ lÝnh ngêi ¢u, 42.099 ngêi b¶n
xø; l¹i ph¶i thªm vµo sè ®ã 1.979 ngêi trong c¸c ®éi c¶nh vÖ
b¶n xø cña §ah«m©y, Ghinª vµ Bê BiÓn Ngµ, hiÖn nay
nh÷ng ®éi lÝnh nµy ®· ®îc thay thÕ b»ng nh÷ng ®éi qu©n
chÝnh quy. Tæng céng qu©n sè lµ 63.220 ngêi.
Tõ sau chiÕn tranh, ngêi ta ®· ph¶i thiÕt lËp t¹i c¸c khu
vùc uû trÞ, T«g« vµ Cam¬run, nh÷ng tr¹i lÝnh mµ qu©n sè
lªn tíi 1.712 ngêi.
Ngoµi ra, cßn ph¶i thµnh lËp, nhÊt lµ t¹i T©y Phi thuéc
Ph¸p, nh÷ng ®¬n vÞ ®Æc biÖt ®Ó tuyÓn mé, ®¨ng ký nhËp
ngò vµ huÊn luyÖn sè binh lÝnh ngêi b¶n xø phôc vô ë Ph¸p
hoÆc ë níc ngoµi. C¸c ®¬n vÞ ®ã ®· thu hót 2.237 ngêi,
trong ®ã cã 271 sÜ quan vµ h¹ sÜ quan ngêi ¢u.
Sau hÕt, con sè nh÷ng ngêi b¶n xø phôc vô ë Ph¸p hoÆc
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

PH¸T BIÓU T¹I HéI NGHÞ LÇN THø NHÊT QUèC


TÕ N¤NG D¢N36 PH¸T BIÓU T¹I PHI£N HäP THø B¶Y
HéI NGHÞ LÇN THø NHÊT QUèC TÕ
N«ng d©n trong c¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p bÞ hai tÇng bãc N¤NG D¢N
lét: võa nh nh÷ng ngêi v« s¶n, võa nh nh÷ng ngêi bÞ mÊt n-
íc. ë Angiªri, nh÷ng ®Êt ®ai mµu mì ®îc dµnh cho ngêi Ph¸p;
Tha c¸c ®ång chÝ,
cßn nh÷ng ngêi n«ng d©n th× bÞ dån vµo sèng trong vïng
nói lµ n¬i ®Êt ®ai c»n cçi vµ kh«ng thÓ canh t¸c ®îc. ë §«ng TÊt c¶ c¸c ®ång chÝ ®Òu ®· nãi vÒ t×nh h×nh cña n«ng
D¬ng, hÔ ngêi Ph¸p ®Õn lµ chÝnh phñ cÊp cho anh ta c¶ d©n trong ®Êt níc c¸c ®ång chÝ. T«i sÏ kh«ng lµm trßn bæn
nhiÒu lµng trän vÑn. Nhng ngêi n«ng d©n, kh«ng chØ bÇn phËn cña t«i nÕu cã ®îc quyÒn ®Õn ®©y víi c¸c ®ång chÝ
n«ng mµ c¶ trung n«ng ®Òu bÞ b¾t buéc ph¶i rêi bá quª h- mµ t«i l¹i kh«ng nãi mét ®«i lêi vÒ t×nh c¶nh cña n«ng d©n
¬ng cña m×nh hoÆc lµm ®µy tí cho «ng chñ ngêi níc ngoµi. t¹i ®Êt níc t«i.
Tha c¸c ®ång chÝ, khi c¸c ®ång chÝ ®îc tæ chøc l¹i, c¸c §Ó minh ho¹ víi c¸c ®ång chÝ t×nh c¶nh cña n«ng d©n
®ång chÝ cÇn ph¶i nªu g¬ng cho chóng t«i, gióp ®ì chóng §«ng D¬ng, t«i ph¶i ®a ra mét sù so s¸nh: mét bªn lµ ngêi
t«i, dang réng c¸nh tay anh em ®ãn chóng t«i ®Ó chóng t«i n«ng d©n Nga vµ mét bªn n÷a lµ ngêi n«ng d©n §«ng D¬ng.
còng cã thÓ bíc vµo gia ®×nh v« s¶n quèc tÕ. N«ng d©n Nga gièng nh mét ngêi ngåi chÔm chÖ trong chiÕc
ghÕ bµnh, cßn n«ng d©n An Nam l¹i gièng nh mét ngêi bÞ
trãi vµo mét chiÕc cét, ®Çu ngîc xuèng ®Êt. Nãi thÕ kh«ng
Tµi liÖu tiÕng Ph¸p,
b¶n chôp lu t¹i Côc lu tr÷ ph¶i lµ nãi phãng ®¹i ®©u, sau ®©y c¸c ®ång chÝ sÏ thÊy
V¨n phßng Trung ¬ng §¶ng. râ.
Khi c¸c ®ång chÝ ®i qua Hång trêng, c¸c ®ång chÝ thÊy
cã kh¾c mét dßng ch÷ "Nhµ thê lµ thuèc phiÖn cña thÕ giíi";
nhng chóng t«i, nhê nÒn v¨n minh ph¬ng T©y mµ chóng t«i
cã c¶ Nhµ thê lÉn thuèc phiÖn.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

VÒ thuèc phiÖn, t«i sÏ xin chØ kÓ l¹i víi c¸c ®ång chÝ d©n kh«ng ph¶i chØ b»ng c¸ch ®ã. C¸c ®ång chÝ ®Òu biÕt
r»ng mçi n¨m chÝnh quyÒn Ph¸p ë thuéc ®Þa ®· b¸n cho r»ng trong c¸c níc ven biÓn, nhÊt lµ trong nh÷ng níc ë ViÔn
d©n An Nam gåm 20 triÖu ngêi, trªn 400 triÖu ®«la1) thuèc §«ng, thêng x¶y ra gi«ng b·o vµ lôt léi lµm cho mïa mµng thÊt
phiÖn. Vµ mÆt kh¸c, ngêi ta ®· tÝnh ra r»ng cø 1.000 ty b¸n b¸t; c¸c nhµ truyÒn ®¹o lîi dông nh÷ng dÞp ®ã ®Ó øng tríc
rîu vµ thuèc phiÖn th× kh«ng cã ®îc lÊy 10 trêng häc. §Êy lµ tiÒn cho n«ng d©n víi nh÷ng tû suÊt l·i rÊt nÆng vµ mét thêi
nh÷ng sù thËt. h¹n rÊt ng¾n. BiÕt râ rµng lµm nh vËy th× n«ng d©n kh«ng
bao giê cã thÓ tr¶ nî ®îc, nªn c¸c nhµ truyÒn ®¹o ®ßi n«ng
B©y giê, t«i xin nãi v¾n t¾t víi c¸c ®ång chÝ vÒ chuyÖn d©n ph¶i ®em ruéng ®Êt ra b¶o ®¶m. ThÕ
Nhµ thê.
lµ khi ®Õn thêi h¹n tr¶ nî, th× toµn bé ruéng ®Êt cña n«ng
T«i ®· nãi víi c¸c ®ång chÝ r»ng nh÷ng tªn thùc d©n ®· d©n ®Òu r¬i vµo tay c¸c nhµ truyÒn ®¹o.
tíc ®o¹t ngêi An Nam nh thÕ nµo. B©y giê, t«i xin nãi ®Ó c¸c
®ång chÝ biÕt Nhµ thê Kit« ®· tíc ®o¹t n«ng d©n nh thÕ C¸c ®ång chÝ ®· thÊy bän thùc d©n bãc lét n«ng d©n
nµo. nh thÕ nµo vµ c¸c gi¸o sÜ tíc ®o¹t n«ng d©n nh thÕ nµo.

Trong cuéc x©m chiÕm §«ng D¬ng th× chÝnh nh÷ng B©y giê, cßn cã nh÷ng kÎ bãc lét kh¸c n÷a, ch¼ng h¹n
nhµ truyÒn ®¹o Thiªn chóa ®· ®i do th¸m ®Ó b¸o cho ®éi nh Nhµ níc. Dï mïa mµng cã xÊu ®Õn møc nµo ®i n÷a, n«ng
qu©n chiÕm ®ãng biÕt nh÷ng kÕ ho¹ch phßng thñ cña níc d©n An Nam vÉn cø ph¶i ®ãng thuÕ; ®Ó ®ãng ®îc thuÕ,
chóng t«i. Còng chÝnh nh÷ng nhµ truyÒn ®¹o ®· dÉn ®êng n«ng d©n ph¶i b¸n mïa mµng cña m×nh ®i; ®Ó khái bÞ bá tï
nh÷ng ®éi qu©n tÊn c«ng, còng chÝnh l¹i lµ nh÷ng nhµ (hÔ ®ãng thuÕ chËm lµ hä bÞ bá tï), hä ph¶i b¸n non mïa
truyÒn ®¹o ®· lîi dông t×nh tr¹ng lén xén cña ®Êt níc ®Ó ¨n mµng cña hä, nghÜa lµ b¸n tríc khi gÆt; hä b¸n cho bän l¸i
c¾p nh÷ng v¨n b¶n chøng nhËn quyÒn së h÷u ruéng ®Êt bu«n theo c¸ch íc lîng b»ng m¾t. B»ng c¸ch ®ã bän l¸i bu«n
cña ngêi n«ng d©n nµy nä hay cña mét lµng nµo ®ã. Khi hoµ mua ®îc lóa tríc khi gÆt b»ng mét gi¸ rÊt rÎ vµ sau ®ã ®em
b×nh ®îc lËp l¹i, n«ng d©n trë vÒ th× tÊt c¶ ruéng ®Êt ®Òu b¸n l¹i rÊt ®¾t. Nh vËy lµ ngêi n«ng d©n An Nam kh«ng ph¶i
®· bÞ c¸c nhµ truyÒn ®¹o n¾m ®îc c¸c v¨n b¶n nãi trªn, chØ bÞ trãi vµo mét chiÕc cét nh t«i ®· tr×nh bµy víi c¸c
chiÕm mÊt. ChÝnh b»ng c¸ch ®ã, mµ ë Nam Kú nh÷ng nhµ ®ång chÝ, mµ hä bÞ ®ãng ®inh c©u rót bëi bèn thÕ lùc liªn
truyÒn ®¹o Thiªn chóa cã ®îc trªn mét phÇn t nh÷ng ®Êt hîp lµ: Nhµ níc, tªn thùc d©n, nhµ thê vµ tªn l¸i bu«n.
®ai cµy cÊy ®îc. ë Campuchia, c¸c nhµ truyÒn ®¹o n¾m trªn Ch¾c lµ c¸c ®ång chÝ sÏ hái r»ng t¹i sao n«ng d©n An
mét phÇn ba ruéng ®Êt; ë B¾c Kú, chØ riªng ë thñ phñ, Nam kh«ng tæ chøc nhau l¹i, kh«ng lµm nh c¸c ®ång chÝ lµ
trong thµnh phè Hµ Néi, c¸c nhµ truyÒn ®¹o cã nh÷ng bÊt thµnh lËp hîp t¸c x·. ChØ lµ v× hä kh«ng cã thÓ lµm nh vËy
®éng s¶n réng bao la. ®îc.
Hä cã ®îc cña c¶i vµ chiÕm h÷u ruéng ®Êt cña n«ng T«i ph¶i nãi víi c¸c ®ång chÝ r»ng chóng t«i bÞ cai trÞ bëi
mét chÕ ®é n« lÖ. Chóng t«i kh«ng ®îc quyÒn xuÊt b¶n b¸o.
1
) Sè liÖu nµy cha ®îc kiÓm tra l¹i. Chóng t«i dÞch ®óng theo Chóng t«i kh«ng ®îc quyÒn tù do ®i l¹i; ch¼ng h¹n nh chóng
b¶n tiÕng Ph¸p. t«i kh«ng thÓ ®i tõ M¸txc¬va ®Õn Pªt¬r«gr¸t ®îc, chóng t«i
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ph¶i xin ®îc mét tê giÊy th«ng hµnh, nÕu kh«ng hä sÏ b¾t
gi÷ vµ nÐm chóng t«i vµo tï. Còng vËy, chóng t«i kh«ng ®îc
quyÒn héi häp nghÜa lµ chóng t«i kh«ng ®îc quyÒn häp víi
nhau trªn 4 hoÆc 5 ngêi nÕu kh«ng cã mét giÊy phÐp ®Æc
biÖt cña c¬ quan cai trÞ Ph¸p.
T«i còng xin nh¾c l¹i r»ng c¸c ®ång chÝ ®· lªn tiÕng
chèng chiÕn tranh, ®ßi hoµ b×nh; c¸c ®ång chÝ ®· nãi ®Õn
mét chÝnh quyÒn v« s¶n vµ viÖc lËt ®æ chñ nghÜa t b¶n.
Nhng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu c¸c ®ång chÝ nãi ë ®©y sÏ trë
thµnh v« Ých, nÕu c¸c ®ång chÝ quªn mÊt c¸i yÕu tè qu©n
phiÖt thùc d©n. C¸c ®ång chÝ ®Òu biÕt nh÷ng sù kiÖn.
Trong chiÕn tranh thÕ giíi, chØ riªng ë níc Ph¸p, ngêi ta ®· ®-
a tõ c¸c thuéc ®Þa vÒ gÇn mét triÖu ngêi b¶n xø ®Ó tham
gia chiÕn tranh. Trong nh÷ng n¨m 1916-1917, ngêi ta ®· chë
vÒ 2 tû tÊn ngò cèc1), trong khi nh÷ng d©n b¶n xø ë ch©u
Phi vµ ë §«ng D¬ng ®ang chÕt ®ãi.
Tha c¸c ®ång chÝ, ®Ó kÕt thóc, t«i ph¶i nh¾c l¹i víi c¸c
®ång chÝ r»ng Quèc tÕ cña c¸c ®ång chÝ chØ trë thµnh mét
"CHÝNH S¸CH THùC D¢N" ANH
Quèc tÕ thËt sù khi mµ kh«ng nh÷ng n«ng d©n ph¬ng T©y,
mµ c¶ n«ng d©n ë ph¬ng §«ng, nhÊt lµ n«ng d©n ë c¸c
thuéc ®Þa lµ nh÷ng ngêi bÞ bãc lét vµ bÞ ¸p bøc nhiÒu h¬n Chñ nghÜa t b¶n Anh, tuy thÌm muèn cña c¶i v« tËn cña
c¸c ®ång chÝ, ®Òu tham gia Quèc tÕ cña c¸c ®ång chÝ (vç Trung Quèc, nhng v× tõ tríc ®Õn giê, vÉn ®µnh chØ chiÕm
tay). H¬ng C¶ng37 lµm thuéc ®Þa vµ thùc hiÖn trªn néi ®Þa Trung
Quèc chÝnh s¸ch më cöa, mét chÝnh s¸ch gióp cho hä cã thÓ
bãc lét ®Êt níc nµy mµ kh«ng lµm cho nh©n d©n næi dËy.
Ph¸t biÓu chiÒu 13-10-1923.
Ngµy nay, ®èi víi hä nh thÕ kh«ng ®ñ n÷a. Hä muèn lµm
Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, b¶n chôp lu
t¹i Côc lu tr÷ V¨n phßng
h¬n thÕ n÷a kia: hä muèn chiÕm c¶ Trung Quèc lµm thuéc
Trung ¬ng §¶ng. ®Þa.
Lîi dông chuyÖn r¾c rèi ë L©m Thµnh38 , vµ vin cí b¶o
®¶m an ninh cho ®ång bµo cña m×nh, ®¹i sø Anh ë B¾c Kinh
1
võa míi tiÕn hµnh giai ®o¹n ®Çu tiªn cña chÝnh s¸ch thùc
) Sè liÖu nµy cha ®îc kiÓm tra l¹i. Chóng t«i dÞch ®óng theo
d©n ®ã. ¤ng ta b¾t ®Çu tõ ®êng s¾t. §©y lµ nh÷ng ®iÒu
b¶n tiÕng Ph¸p.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

«ng ta ®Ò nghÞ víi Trung Quèc: nh÷ng con ®êng Nam M·n Ch©u, B¾c Kinh - H¸n KhÈu
vµ Lòng H¶i ra, - tÊt c¶ nh÷ng con ®êng kh¸c ®Òu ®· ®îc
1. TÊt c¶ nh÷ng con ®êng x©y dùng b»ng vèn cña Anh,
x©y dùng hoÆc b»ng vèn cña Anh, hoÆc b»ng vËt liÖu mua
hoÆc vËt liÖu mua cña Anh mµ hiÖn nay cha tr¶ hÕt, ®Òu sÏ
chÞu cña c¸c h·ng bu«n Anh, ngêi ta sÏ hiÓu r»ng kÕ ho¹ch
®Æt díi sù kiÓm so¸t cña Anh;
®ã nÕu ®îc thùc hiÖn, th× sÏ lµm thiÖt h¹i cho Trung Quèc
2. §Êt ®ai vïng l©n cËn nh÷ng con ®êng ®ã còng ®Òu nh thÕ nµo.
sÏ thuéc ph¹m vi kiÓm so¸t Êy;
TÊt c¶ mäi ngêi Trung Quèc, kh«ng ph©n biÖt chÝnh
3. Ngoµi chÝnh s¸ch ®êng s¾t ra, níc Anh cßn cã quyÒn kiÕn, ®Òu ph¶n ®èi chÝnh s¸ch thùc d©n tr¸ h×nh ®ã. Héi
can thiÖp vµo chÝnh s¸ch ®èi néi cña Trung Quèc; Liªn hiÖp sinh viªn B¾c Kinh ®· lªn tiÕng kªu gäi giai cÊp
4. Trong trêng hîp x¶y ra nh÷ng vô xung ®ét vò trang c«ng nh©n tÊt c¶ c¸c níc h·y dïng ¶nh hëng cña m×nh ®Ó
gi÷a c¸c ®¶ng ph¸i chÝnh trÞ Trung Quèc, ngêi Anh cã ng¨n chÆn hµnh ®éng ®ã, vi ph¹m tíi nÒn ®éc lËp cña
nh©n d©n Trung Quèc.
quyÒn ®ång ý hay tõ chèi cho ®¶ng ph¸i nµy hay ®¶ng ph¸i
nä sö dông nh÷ng con ®êng Êy; Mong r»ng, tríc sù ®e do¹ cña chñ nghÜa t b¶n Anh,
nh÷ng ngêi con cña Trung Quèc sÏ biÕt ®oµn kÕt víi nhau
5. ¦u tiªn ®îc tr¶ dÇn nh÷ng sè tiÒn vay mµ ngêi Anh ®· bá
®Ó ph¶n kh¸ng th¾ng lîi.
ra b»ng c¸ch ®îc sö dông nh÷ng sè thu nhËp cña ngµnh ®êng
s¾t. NGUYÔN ¸I QUèC
Ngoµi ra «ng ta cßn yªu cÇu: B¸o La Vie OuvriÌre,
a) §Æt t¹i Bé Giao th«ng ë B¾c Kinh, mét phßng kiÓm ngµy 9-11-1923.
so¸t ngµnh ®êng s¾t, trëng phßng lµ mét nh©n viªn ngêi
ngo¹i quèc (nªn hiÓu: mét nh©n viªn Anh) cã toµn quyÒn
®èi víi tÊt c¶ mäi ho¹t ®éng cña ngµnh ®êng s¾t trªn toµn
câi Trung Quèc;
b) ViÖc qu¶n trÞ ngµnh ®êng s¾t còng ph¶i giao cho c¸c
®¹i diÖn níc ngoµi;
c) Tæ chøc mét ®éi tuÇn tra ngµnh ®êng s¾t díi sù chØ PHONG TRµO C¤NG NH¢N
huy cña c¸c sÜ quan níc ngoµi;
d) C¸c chøc vô kÕ to¸n vµ qu¶n trÞ ngµnh ®êng s¾t
Theo nh÷ng sè liÖu thèng kª cuèi cïng th× sè lîng nh÷ng
®Òu ph¶i do ngêi níc ngoµi ®¶m nhiÖm.
ngêi v« s¶n ë Trung Quèc lµ 5050 ngh×n ngêi. GÇn 15 tæ
Ngêi Anh ®· n¾m ®îc thuÕ muèi vµ thuÕ quan Trung chøc thèng nhÊt giai cÊp v« s¶n ë Trung Quèc, tÝnh ra
Quèc, b©y giê hä l¹i muèn chiÕm lÊy ®êng s¾t. Khi ngêi ta kho¶ng 300 ngh×n ®oµn viªn. Hä ®îc ph©n bè nh sau:
biÕt r»ng trõ
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Sè lîng §oµn viªn nhÑ. 7. Ban kiÓm tra cña c«ng nh©n. 8. LuËt b¶o hiÓm ®èi
c«ng nh©n c«ng ®oµn víi c«ng nh©n. 9. Nhµ níc cã tr¸ch nhiÖm gióp ®ì c¸c tæ chøc
(ngh×n) (ngh×n)
c«ng nh©n cña nh÷ng ngêi lao ®éng ®îc häc hµnh.
Ngµnh c«ng nghiÖp ®iÖn 100 5 ChØ sau khi chiÕn tranh thÕ giíi kÕt thóc, giai cÊp v« s¶n
Nh÷ng ngêi phôc vô 400 8 Trung Quèc míi b¾t ®Çu ®îc tæ chøc mét c¸ch chÆt chÏ,
Ngµnh c«ng nghiÖp m¸y 300 7 song hä ®· thu ®îc mét sè th¾ng lîi to lín trong c¸c cuéc
kh©u 300 8 ®×nh c«ng. MÆc dï bÞ bän qu©n phiÖt ®µn ¸p vµ bän thèng
C«ng nh©n x©y dùng 300 10 trÞ ngo¹i lai c¶n trë, c¸c tæ chøc cña hä vÉn ph¸t triÓn b×nh
Ngµnh lµm muèi 200 10 thêng vµ cã thÓ nãi lµ nhanh n÷a. HiÖn nay nh÷ng ngêi thuû
NghÒ kÐo xe 80 10 thñ, c«ng nh©n luyÖn kim, c«ng nh©n ®êng s¾t lµ nh÷ng
Ngµnh in 180 10 lùc lîng thËt sù mµ bän t b¶n buéc ph¶i coi träng.
Ngµnh dÖt 200 14
Ngµnh lµm mò 100 18
NguyÔn ¸i Quèc
Ngµnh c«ng nghiÖp thuèc l¸ 800 30
Nghµnh ®µo ®Êt (thî ®Êu) 420 26
B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 9-11-1923. DÞch theo bµi in trong s¸ch
Ngµnh má 100 42 In trong s¸ch Hå ChÝ Minh, Nh÷ng bµi Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän läc.
Ngµnh ®êng s¾t 80 45 viÕt vµ nãi chän läc, tiÕng Nga, Nxb.
Ngµnh giao th«ng ®êng 200 50 ChÝnh trÞ quèc gia, M¸txc¬va, 1959,
biÓn - 7 tr 71-72.
Ngµnh c«ng nghiÖp luyÖn
kim
C¸c ngµnh kh¸c
Trong c¸c yªu s¸ch cña giai cÊp v« s¶n cã tæ chøc cña
Trung Quèc, chóng t«i thÊy cã nh÷ng ®iÓm sau ®©y:
1. Tù do héi häp. 2. QuyÒn tæ chøc c¸c c«ng ®oµn vµ c¸c
cuéc ®×nh c«ng. 3. Ngµy lao ®éng 8 giê cho ngêi lín vµ 6
giê cho thiÕu niªn vµ nh÷ng ngêi lµm viÖc nÆng. 4. B¶o vÖ
nh÷ng ngêi tiÓu n«ng. 5. CÊm lµm viÖc qu¸ giê trong nh÷ng
xÝ nghiÖp ®éc h¹i vµ cÊm sö dông lao ®éng trÎ em vµ phô
n÷ vµo viÖc lµm ban ®ªm. 6. H»ng n¨m c«ng nh©n ®îc NHËT B¶N
nghØ hai tuÇn, ®èi víi phô n÷ lµm c«ng viÖc nÆng nhäc th×
®îc nghØ 8 tuÇn tríc khi ®Î vµ 8 tuÇn sau khi ®Î; 6 tuÇn
HO¹T §éNG C¸CH M¹NG
nghØ ®Î ®èi víi phô n÷ lµm c«ng chøc vµ lµm c¸c c«ng viÖc
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Nh÷ng biÕn cè gÇn ®©y ®· lµm cho c¶ thÕ giíi chó ý nghÞ. Héi nghÞ ®· nªu khÈu hiÖu: "Hoµn toµn b×nh ®¼ng".
®Õn NhËt B¶n. Ngêi ta nãi nhiÒu vÒ søc m¹nh c«ng nghiÖp Ph¬ng ch©m cña héi nghÞ: "ViÖc gi¶i phãng Eta lµ sù nghiÖp
cña NhËt, vÒ viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ tríc kia vµ sau nµy cña cña chÝnh ngêi Eta". Nh÷ng tæ chøc tù do vµ cña chÝnh phñ
nã. Mäi ngêi biÕt r»ng chñ nghÜa t b¶n NhËt ®¹t ®îc møc lo l¾ng tríc viÖc xuÊt hiÖn mét lùc lîng míi nªn ®Þnh n¾m
ph¸t triÓn nh vËy trong vßng 20-25 n¨m; ®Ó ®¹t ®îc møc lÊy nã díi sù b¶o hé cña m×nh. Nhng hä ®· kh«ng thµnh
ph¸t triÓn Êy, c¸c b¹n ®ång nghiÖp cña níc NhËt ë ph¬ng c«ng.
T©y ®· mÊt tíi trªn 100 n¨m. Trong khi tÊt c¶ c¸c c¸nh cöa ®Òu ®ãng chÆt tríc m¾t
Cïng víi sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa t b¶n ë NhËt, c¸c tæ hä, th× nh÷ng ngêi c«ng nh©n Eta l¹i ®îc nh÷ng ngêi c«ng
chøc c«ng nh©n còng ph¸t triÓn víi nh÷ng nhÞp ®é nhanh nh©n NhËt cã tæ chøc ®ãn tiÕp mét c¸ch hÕt søc th©n
chãng. Bªn c¹nh phong trµo v« s¶n, c¸c phong trµo kh¸c cã t×nh dùa trªn sù b×nh
tÝnh chÊt c¸ch m¹ng còng lan réng. §ã lµ phong trµo Eta. ë ®¼ng hoµn toµn. Hä ®· hiÓu râ ®îc sù ®ãn tiÕp ®ã. V× vËy
®Õ quèc MÆt trêi mäc cã mét lo¹i d©n næi tiÕng díi c¸i tªn ngµy nay, khi tõ chèi mäi sù quan t©m gióp ®ì cña nh÷ng
Eta. VÒ bÒ ngoµi th× Eta kh«ng kh¸c g× nh÷ng ngêi NhËt ngêi tù do vµ cña chÝnh phñ, nh÷ng ngêi Eta thùc hiÖn sù
kh¸c. Nhng cã mét c©u chuyÖn hoang ®êng lµ ngêi Eta xuÊt nghiÖp chung cïng víi giai cÊp c«ng nh©n NhËt B¶n. Phong
th©n tõ nh÷ng bé l¹c n« lÖ xa kia tõ níc ngoµi kÐo vµo. V× trµo lóc ®Çu víi t c¸ch lµ cuéc ®Êu tranh cña líp ngêi riªng lÎ
vËy, cho nªn hiÖn nay ngêi ta l¹i ®èi xö víi hä gièng nh ®èi th× hiÖn nay ®· trë thµnh cuéc ®Êu tranh giai cÊp.
xö víi tæ tiªn hä. Hä buéc ph¶i sèng trong nh÷ng vïng dµnh Tríc khi khai m¹c ®¹i héi trong n¨m nay, nh÷ng ngêi Eta
riªng cho hä, n¬i mµ kh«ng bao giê ngêi NhËt ®îc lui tíi. Hä ®· ra mét b¶n kªu gäi "Göi tÊt c¶ nh÷ng d©n téc Ýt ngêi, tÊt
kh«ng cã quyÒn giao thiÖp víi nh©n d©n NhËt. Hä chØ cã c¶ nh÷ng ngêi lao ®éng - n¹n nh©n cña t b¶n thÕ giíi vµ chñ
quyÒn quan hÖ víi ngêi NhËt víi t c¸ch lµ nh÷ng ngêi hÇu h¹. nghÜa ®Õ quèc". Trong lêi kªu gäi cã nãi vÒ nh÷ng nçi ®au
Hä nhËn lµm nh÷ng c«ng viÖc nÆng nhäc vµ bÈn thØu nhÊt. khæ ®· tr¶i qua vµ vÒ sù viÓn v«ng cña nh÷ng c¶i c¸ch mµ
BÈn thØu, thÊp hÌn - ®ã lµ ngêi Eta. Ngêi NhËt kh«ng ®îc lÊy chÝnh phñ ®· ®a ra, cã nhÊn m¹nh viÖc "nh÷ng ngêi Eta
phô n÷ ngêi Eta. Nãi tãm l¹i lµ hä kh«ng cã mét chót quyÒn s½n sµng s¸t c¸nh cïng giai cÊp c«ng nh©n NhËt lµm c¸ch
h¹n x· héi g×, vµ sè phËn cña hä lµm cho ngêi ta nhí ®Õn sè m¹ng x· héi vµ gi¶i phãng tÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ bãc lét".
phËn cña nh÷ng ®¸m ngêi "Su®ra" ë Ên §é hay nh÷ng ngêi Trong c¬ng lÜnh hµnh ®éng cña hä cã nh÷ng ®iÓm ®Æc tr-
da ®en ë ch©u Phi. Ngêi Eta cã 3 triÖu ngêi. Do ¶nh hëng ng chøng tá héi cã nghÞ lùc vµ tÝnh kiªn quyÕt:
cña nh÷ng ngêi v« s¶n ®· gi¸c ngé, nh÷ng ngêi Eta b¾t ®Çu A. Tõ chèi sù gióp ®ì tõ thiÖn trong ®ã cã sù gióp ®ì cña
®îc thøc tØnh vµ cã tæ chøc. Hä thµnh lËp mét héi lÊy tªn lµ chÝnh phñ.
"Xuikh©y" ("B×nh ®¼ng"). Mäi ngêi nhiÖt t×nh xin vµo héi
B. §µo t¹o c¸n bé cho nh÷ng ho¹t ®éng tÝch cùc.
vµ n¨m ngo¸i héi nghÞ toµn quèc ®Çu tiªn cña héi nµy ®îc
triÖu tËp. Cã 2.500 ®¹i biÓu tõ kh¾p n¬i trong níc vÒ dù héi C. Thµnh lËp c¸c c«ng ®oµn cña n«ng d©n.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

D. Thµnh lËp c¸c chi bé cña héi cho phô n÷ vµ thanh niªn. vµ v« s¶n ho¸ c¸c tÇng líp trung gian.
E. Thµnh lËp c¸c th viÖn, b¸o chÝ vµ c¸c c¬ quan b¸o chÝ Tæ chøc c«ng nh©n n«ng nghiÖp cña NhËt ®îc thµnh lËp
kh¸c ®Ó phæ biÕn gi¸o dôc vµ tuyªn truyÒn t tëng c¸ch ®©y míi ®îc ba n¨m, nhng nã ph¸t triÓn nhanh vµ ®îc
b¶o vÖ quyÒn lîi cña nh÷ng ngêi Eta. cñng cè. Cã hai c«ng ®oµn: c«ng ®oµn phÝa §«ng vµ c«ng
G. §ßi tù do hoµn toµn vÒ chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cho ®oµn phÝa T©y. C«ng ®oµn phÝa §«ng cã trung t©m cña
nh÷ng ngêi Eta. m×nh lµ T«ki«, cßn phÝa T©y lµ ¤xaca vµ C«bª. TÊt c¶ cã 85
chi nh¸nh c¸c c«ng ®oµn, 196 nhãm, tæng céng tÊt c¶ 120
B©y giê chóng ta chuyÓn sang mét lùc lîng c¸ch m¹ng
ngh×n ®oµn viªn. N¨m 1922 ë c«ng ®oµn phÝa §«ng cã 15
kh¸c - n«ng d©n NhËt.
ngh×n ®oµn viªn, cßn c«ng ®oµn phÝa T©y 91 ngh×n. N¨m
C¤NG NH¢N N¤NG NGHIÖP nay hä cã 18 ngh×n ®oµn viªn c«ng ®oµn phÝa §«ng vµ 102
ngh×n ®oµn viªn c«ng ®oµn phÝa T©y, cã nghÜa lµ sè lîng
Khi nãi vÒ c«ng nh©n n«ng nghiÖp ë NhËt B¶n th× cÇn cña hä t¨ng lªn 14 ngh×n trong mét n¨m. §iÒu ®ã cã nghÜa
ph¶i nghiªn cøu c¸c tæ chøc c«ng nh©n n«ng nghiÖp ë ph- lµ ë NhËt B¶n ®ang x¶y ra mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn ngîc l¹i
¬ng T©y ®Ó so s¸nh. víi qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c tæ chøc c«ng nh©n n«ng
ë ch©u ¢u cã 1.517.000 c«ng nh©n n«ng nghiÖp cã tæ nghiÖp ë c¸c níc ch©u ¢u (trõ §øc vµ Nga), n¬i cã sè lîng héi
chøc, trong ®ã 919.000 ngêi tham gia Quèc tÕ viªn ®ang gi¶m xuèng chø kh«ng t¨ng lªn.
AmxtÐc®am39 vµ 598.000 ngêi tham gia Quèc tÕ ®á cña c¸c Nh chóng ta ®· thÊy ë trªn, c«ng ®oµn phÝa T©y cã sè l-
c«ng ®oµn. ë níc Nga cã 270.000 c«ng nh©n n«ng nghiÖp cã îng nhiÒu h¬n nhiÒu c«ng ®oµn phÝa §«ng, nhng nhê tinh
tæ chøc ®îc thèng nhÊt trong 8.000 nhãm c«ng ®oµn, tham thÇn tiªn tiÕn cña c¸c ®oµn viªn cña m×nh vµ nhê hä cã
gia vµo trong 87 tæ chøc c«ng ®oµn. nghÞ lùc nªn c«ng ®oµn phÝa §«ng cã ¶nh hëng lín h¬n c«ng
N«ng d©n NhËt chia lµm bèn lo¹i: ®oµn phÝa T©y. HÇu nh c«ng ®oµn phÝa §«ng bao giê còng
lµ ngêi ®Ò xíng ra cuéc ®Êu tranh chèng l¹i chñ.
1. Dixacun« hay nh÷ng ngêi së h÷u, lo¹i nµy cã 172.241
hé. §Æc ®iÓm "chÝnh trÞ - ®Þa lý" Êy cã thÓ thÊy c¶ trong
2. Dixacun« lo¹i hai, hay nh÷ng ngêi së h÷u nhá, - nh÷ng c«ng nh©n c«ng nghiÖp. C«ng ®oµn phÝa T©y «n hoµ,
1.507.341 hé. cã sè lîng ®«ng bÞ l«i kÐo theo ®u«i c«ng ®oµn phÝa §«ng
tiªn tiÕn cã sè lîng Ýt.
3. Khandixacun«: nöa chñ, nöa thî, - 2.244.126 hé.
Nh÷ng yªu s¸ch c¬ b¶n cña c«ng nh©n n«ng nghiÖp lµ
4. C«xacunin, hoÆc nh÷ng ngêi t¸ ®iÒn, - 1.557.847 hé.
x· héi ho¸ tÊt c¶ ®Êt ®ai canh t¸c, s¸ch lîc phæ biÕn nhÊt
Tõ n¨m 1916 ®Õn n¨m 1922 sè lîng Dixacun« ®· t¨ng cña cuéc ®Êu tranh lµ kh«ng ®i lµm trong thêi gian thu
thªm 7.035 hé, cßn C«xacunin, - thªm 32.858 hé do sù ph©n ho¹ch mïa mµng. N¨m 1920 ®· ghi nhËn l¹i ®îc 408 cuéc
ho¸ hai nhãm trung gian. §iÒu ®ã kh¼ng ®Þnh l¹i mét lÇn ®×nh c«ng, vµ n¨m 1922 - lªn tíi 1.398.
n÷a tÝnh chÊt ®óng ®¾n cña häc thuyÕt M¸c vÒ sù thu hót
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Vµo th¸ng 1 ®· cã quyÕt ®Þnh thèng nhÊt hai c«ng


®oµn nµy, C«ng ®oµn míi ®îc gäi lµ "Nikh¬nn«minkhai".
ViÖc thèng nhÊt nµy lµm cho giai cÊp v« s¶n n«ng nghiÖp ë
NhËt B¶n t¨ng thªm søc m¹nh vµ lµ mét mèi lo ng¹i lín ®èi víi
bän chñ.

N.A.Q. T×NH H×NH ë TRUNG QUèC

B¸o La Vie OuvriÌre, ngµy 9-11-1923. DÞch theo bµi in trong s¸ch
In trong s¸ch: Hå ChÝ Minh, Nh÷ng Nh÷ng bµi viÕt vµ nãi chän C¬ng lÜnh cña c¸c sinh viªn c¸ch m¹ng
bµi viÕt vµ nãi chän läc, tiÕng Nga, läc. Nguyªn nh©n cña t×nh h×nh tåi tÖ hiÖn nay ë Trung
Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, M¸txc¬va, Quèc cã rÊt nhiÒu. Tríc hÕt Trung Quèc bÞ yÕu v× sù m©u
1959, tr73-76. thuÉn gi÷a miÒn B¾c vµ miÒn Nam. Sau ®ã, tÝnh chÊt thñ
cùu cña chñ nghÜa nghÞ trêng b¾t chíc theo kiÓu ph¬ng
T©y vµ tham väng mï qu¸ng c¸ nh©n cña chñ nghÜa qu©n
phiÖt biÓu hiÖn ë møc ®é nµy hay møc ®é kh¸c dùa vµo níc
ngoµi ®ang ph¸ ho¹i Trung Quèc. Vµ cuèi cïng lµ do nh÷ng c-
êng quèc t b¶n chñ nghÜa tõng phót mét, cè ý g©y
ra sù rèi lo¹n bªn trong ®Ó k×m h·m thËm chÝ c¶ nh÷ng
c¶i c¸ch kh«ng ®¸ng kÓ.
ThÕ nhng rÊt may m¾n lµ tiÕng vang cña C¸ch m¹ng Nga
h×nh nh ®· thøc tØnh thÕ hÖ míi cña Trung Quèc. Lùc lîng trÎ
míi ra ®êi cã ®Çy nhiÖt t×nh vµ søc sèng. §iÒu nµy thÓ hiÖn
®Æc biÖt râ rÖt nhÊt lµ Héi sinh viªn c¸ch m¹ng. Héi cã
kho¶ng 100 ngh×n héi viªn trong c¶ níc Trung Hoa. Héi xuÊt
b¶n nhiÒu tê b¸o, mçi tØnh cã mét hoÆc hai tê. N¨m 1919,
Héi ®· khuyªn ®oµn ®¹i biÓu Trung Quèc tõ chèi ký HiÖp íc
VÐcx©y. §ã lµ nh÷ng ngêi tham gia viÖc tæ chøc tÈy chay
NhËt B¶n. ë B¾c Kinh, sinh viªn ®· thiªu huû nh÷ng l©u ®µi
xa hoa cña hai bé trëng b¸n cho t b¶n NhËt, buéc nh÷ng ngêi
nµy tõ chøc vµ cã nh÷ng lêi c¶nh c¸o x¸c ®¸ng tríc ®èi víi
hä. T¹i §¹i héi toµn quèc lÇn thø t, Héi ®· th«ng qua c¬ng
lÜnh chÝnh trÞ, mµ nh÷ng ®iÓm c¬ b¶n cña nã lµ:
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ChÝnh s¸ch ®èi néi. NghÞ viÖn vµ chÝnh phñ ph¶i thùc NguyÔn ¸i Quèc
hiÖn B¸o L'HumanitÐ,
trung thùc ý chÝ cña nh©n d©n. ngµy 4-12-1923.
Hoµn toµn tù do tæ chøc, héi häp, ng«n luËn vµ b¸o chÝ.
QuyÒn ®×nh c«ng cho c«ng nh©n.
§Þa vÞ ®éc lËp cña toµ ¸n.
Quan hÖ quèc tÕ. QuyÒn tù quyÕt cña c¸c d©n téc.
§Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc.
VÊn ®Ò phô n÷. B×nh ®¼ng vÒ gi¸o dôc chÝnh trÞ vµ
kinh tÕ cho c¶ nam vµ n÷. Thi hµnh hÖ thèng trêng häc
thèng nhÊt - tøc lµ thµnh lËp c¸c trêng häc trong ®ã con trai
vµ con g¸i cïng häc.
Tr¶ c«ng nh nhau cho lao ®éng nh nhau.
QuyÒn nghØ ng¬i vµ tiÒn trî cÊp cho trêng hîp ®au èm vµ
s¶n phô.
PHONG TRµO C¤NG NH¢N
Héi ñng hé tÊt c¶ c¸c yªu s¸ch cña c«ng nh©n.
ë THæ NHÜ Kú41
Héi cã môc ®Ých: ñng hé tÊt c¶ nh÷ng yªu s¸ch vµ
mäi phong trµo c¸ch m¹ng cña n«ng d©n, c«ng nh©n
vµ tiÓu th¬ng. Víi lßng dòng c¶m vµ tinh thÇn hy sinh ®¸ng kh©m phôc,
Héi kªu gäi tÊt c¶ nh©n d©n lao ®éng vµ sinh viªn tiÕn nh©n d©n Thæ NhÜ Kú ®· xÐ tan c¸i hiÖp íc Xev¬r¬42 ghª
hµnh mét cuéc tuÇn hµnh chung toµn quèc ®Ó tëng nhí tëm vµ giµnh l¹i ®îc nÒn ®éc lËp cña m×nh. Hä ®· ®¸nh b¹i
nh÷ng ngêi c«ng nh©n ®êng s¾t bÞ tíng Ng« Béi Phu giÕt bän ®Õ quèc cïng lËp mu víi nhau, vµ lËt ®æ ngai vµng cña
chÕt trong thêi gian ®×nh c«ng trªn ®êng s¾t B¾c Kinh - bän vua chóa. Tõ mét níc kiÖt quÖ, bÞ chia c¾t, giµy xÐo, hä
H¸n KhÈu1). Héi coi viÖc gióp ®ì c«ng nh©n n¹n nh©n cña ®· dùng lªn mét níc céng hoµ thèng nhÊt vµ m¹nh mÏ. Hä ®·
cuéc ®Êu tranh, lµ nghÜa vô cña m×nh, v¹ch trÇn vµ lªn ¸n lµm xong cuéc c¸ch m¹ng cña hä. Nhng, còng gièng nh tÊt c¶
tríc toµn quèc hµnh ®éng téi ¸c cña chÝnh phñ vµ bÌ lò qu©n c¸c cuéc c¸ch m¹ng t s¶n,
phiÖt cña nã trong thêi gian ®×nh c«ng.
cuéc c¸ch m¹ng Thæ NhÜ Kú chØ cã lîi riªng cho mét giai cÊp:
Chóng ta còng nãi thªm lµ Liªn ®oµn sinh viªn cßn yªu
giai cÊp cã cña.
cÇu Trung Quèc nhanh chãng kh«i phôc quan hÖ víi níc Nga.
Giai cÊp v« s¶n Thæ NhÜ Kú, ngêi ®· ®ãng gãp rÊt nhiÒu
1
) Cuéc Tæng b·i c«ng cña c«ng nh©n ®êng s¾t B¾c Kinh - vµo cuéc ®Êu tranh giµnh ®éc lËp d©n téc th× tõ b©y giê
H¸n KhÈu b¾t ®Çu ngµy 4-2-1923. Cuéc tµn s¸t diÔn ra ngµy 7-2, ®· thÊy b¾t buéc ph¶i tiÕn hµnh mét cuéc ®Êu tranh kh¸c:
37 ngêi chÕt, h¬n 200 ngêi bÞ th¬ng.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

cuéc ®Êu tranh giai cÊp. nhËn BiÕclÝch. Nªn chó ý lµ th¸i ®é cña chÝnh phñ ®èi víi
Trong cuéc ®Êu tranh nµy, giai cÊp c«ng nh©n cña Thæ c«ng nh©n ®· thay ®æi nhiÒu. Khi chiÕn tranh kÕt thóc, khi
NhÜ Kú gÆp nhiÒu trë lùc. ë Thæ NhÜ Kú kh«ng cã nh÷ng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ ph¶i ®uæi cæ nh÷ng ngêi níc ngoµi th×
c«ng ®oµn gièng nh ë ph¬ng T©y. ë ®©y chØ cã nh÷ng chÝnh phñ lu«n lu«n tá ra dÔ d·i víi c«ng nh©n, nhng khi
nghiÖp ®oµn, hoÆc nh÷ng héi t¬ng tÕ tËp hîp c«ng nh©n ®ông ®Õn vÊn ®Ò tæ chøc c«ng nh©n th× chÝnh phñ tá ra
cïng ngµnh, sinh sèng trong cïng mét thµnh phè. Cßn c«ng còng ph¶n ®éng nh tÊt c¶ mäi chÝnh phñ t b¶n chñ nghÜa
nh©n c¸c ngµnh kh¸c nhau trong cïng mét thµnh phè vµ c«ng kh¸c. Do ®ã, sù phñ quyÕt cña chÝnh phñ kh«ng lµm ai ng¹c
nh©n cïng ngµnh trong c¸c thµnh phè kh¸c nhau th× kh«ng nhiªn c¶. V¶ l¹i, mäi ngêi biÕt r»ng tõ khi ký hoµ íc L«dann¬43
cã liªn hÖ g× víi nhau. T×nh h×nh ®ã lµm trë ng¹i mäi ho¹t th× bän t b¶n Thæ NhÜ Kú ®· ¨n c¸nh víi bän t b¶n níc ngoµi,
®éng chung vµ cã hiÖu qu¶. - bän nµy sau khi ®· tµn s¸t hµng v¹n ngêi Hy L¹p vµ Thæ
NhÜ Kú khæ së nhng vÉn kh«ng ®Æt ®îc ¸ch thùc d©n lªn
MÆc dï nh vËy, suèt n¨m võa qua ngêi ta còng ®· nhiÒu lÇn
Thæ NhÜ Kú, th× nay l¹i x©m nhËp mét c¸ch hoµ b×nh vµo
thÊy nh÷ng ho¹t ®éng s«i næi cña c«ng nh©n. NhiÒu cuéc ®Êt níc Tr¨ng lìi liÒm. ViÖc chÝnh phñ tõ chèi kh«ng c«ng
b·i c«ng ®· næ ra ë C«ngxt¨ngtinèp, ë Sõng Vµng1), ë Aidin, nhËn tæ chøc BiÕclÝch, ch¼ng kh¸c nµo mét nô cêi duyªn
v.v.. C«ng nh©n in, c«ng nh©n ®êng s¾t, nh©n viªn th¬ng d¸ng dïng ®Ó khuyÕn khÝch giíi tµi chÝnh quèc tÕ mµ ba
thuyÒn, c«ng nh©n c¸c kho dÇu löa vµ c¸c xëng chÕ rîu bia phÇn n¨m lµ nguån gèc Ph¸p.
®· tiÕn hµnh ®Êu tranh. §· cã tíi mét v¹n c«ng nh©n tham Nhng giai cÊp v« s¶n Thæ NhÜ Kú ®· tiÕn ®îc mét bíc
gia phong trµo. Sau nh÷ng kinh nghiÖm nµy, c«ng nh©n ®Çu tiªn. NhÊt ®Þnh hä sÏ cßn tiÕn n÷a.
Thæ NhÜ Kú ®· hiÓu r»ng muèn th¾ng lîi th× hä cÇn ph¶i cã
tæ chøc vµ kû luËt.
NguyÔn ¸i Quèc
§¹i héi C«ngxt¨ngtinèp thµnh lËp héi BiÕclÝch2)
B¸o L'HumanitÐ,
Míi ®©y, mét ®¹i héi c«ng nh©n ®· ®îc triÖu tËp ë ngµy 1-1-1924.
C«ngxt¨ngtinèp. Hai tr¨m n¨m m¬i ®¹i biÓu tham gia ®¹i héi.
Hä thay mÆt cho 19.000 c«ng nh©n C«ngxt¨ngtinèp, 15.000
c«ng nh©n má than ë D«nggun®¾c vµ 10.000 ngêi lao
®éng c¶ c¸c má ch× cã b¹c ë Balyacarai®in.
§¹i héi ®· quyÕt ®Þnh tËp hîp 34 §ÐcnÕch3) hiÖn cã
thµnh mét BiÕclÝch, tøc lµ mét liªn minh. NghÞ quyÕt m¹nh
d¹n ®ã ®· lµm cho chÝnh phñ ph¶i sî h·i kh«ng d¸m c«ng
1
) Corne d'or. B·i biÓn B«xpho ë Ixtambun, gi¸p biÓn §en.
2
) Birlik. TiÕng Thæ NhÜ Kú cã nghÜa nh mét héi liªn minh.
3
) Dernek. TiÕng Thæ NhÜ Kú cã nghÜa lµ héi.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

phñ cña hä sèng rÊt thõa th·i; hÔ mÊt mïa th× hä chÕt ®ãi.
§ã lµ v× hä bÞ ¨n c¾p kh¾p mäi phÝa, b»ng mäi c¸ch, do c¸c
quan cai trÞ, do bän phong kiÕn t©n thêi vµ Nhµ thê. Xa kia,
díi chÕ ®é An Nam, ruéng ®Êt chia thµnh nhiÒu h¹ng tuú
theo tèt xÊu. ThuÕ ®¸nh theo sù ph©n h¹ng Êy. Díi chÕ ®é
thuéc ®Þa hiÖn nay, tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®Òu thay ®æi. Khi
cÇn kiÕm tiÒn c¸c quan cai trÞ ngêi Ph¸p chØ viÖc b¾t thay
®æi h¹ng ruéng. ChØ mét nÐt bót thÇn kú lµ hä biÕn mét
®¸m ruéng xÊu thµnh ruéng tèt. ThÕ lµ ngêi d©n cµy An
Nam buéc ph¶i nép thuÕ cho ®¸m ruéng cña m×nh nhiÒu
h¬n sè hä thu ho¹ch ®îc.
Nh thÕ vÉn cha hÕt. Ngêi ta cßn t¨ng diÖn tÝch ruéng
®Êt mét c¸ch gi¶ t¹o b»ng c¸ch rót ng¾n ®¬n vÞ ®o ®¹c.
B»ng c¸ch ®ã, thuÕ lËp tøc t¨ng lªn, n¬i th× mét phÇn ba,
n¬i th× hai phÇn ba. §iÒu ®ã cha ®ñ ®Ó tho¶ m·n lßng
tham kh«ng ®¸y cña Nhµ níc b¶o hé cø mçi n¨m l¹i t¨ng m·i
thuÕ lªn. ThÝ dô, tõ n¨m 1890 ®Õn n¨m 1896, thuÕ ®· t¨ng
gÊp ®«i. Tõ n¨m 1896 ®Õn n¨m 1898 l¹i t¨ng lªn mét nöa vµ
cø nh thÕ mµ t¨ng lªn m·i. Ngêi An Nam cø chÞu rãc thÞt m·i
nh vËy vµ c¸c quan lín b¶o hé nhµ ta th× quen ¨n bÐn mïi cø
T×NH C¶NH N¤NG D¢N AN NAM
tiÕp tôc gië trß xoay xë m·i.
Cã khi, tÖ ®éc ®o¸n ®i ®«i víi tÖ cíp ®o¹t. ThÝ dô n¨m
Ngêi An Nam nãi chung, ph¶i Ì cæ ra mµ chÞu nh÷ng 1895, viªn c«ng sø mét tØnh ë B¾c Kú ®· tíc mÊt cña mét
c«ng ¬n b¶o hé cña níc Ph¸p. Ngêi n«ng d©n An Nam nãi lµng nä hµng bao nhiªu hÐcta ruéng ®Êt ®Ó ®em cÊp cho
riªng, l¹i cµng ph¶i Ì cæ ra mµ chÞu sù b¶o hé Êy mét c¸ch mét lµng kh¸c, lµ mét lµng theo ®¹o Kit«. Nh÷ng ngêi mÊt
th¶m h¹i h¬n: lµ ngêi An Nam, hä bÞ ¸p bøc; lµ ngêi n«ng ruéng khiÕu n¹i th× ngêi ta b¾t bá tï. C¸c b¹n ®õng tëng chÕ
d©n, hä bÞ ngêi ta ¨n c¾p, cíp bãc, tíc ®o¹t, lµm ph¸ s¶n. ®é cai trÞ v« liªm sØ Êy chØ cã nh thÕ th«i. Ngêi ta cßn b¾t
nh÷ng kÎ xÊu sè bÞ mÊt ruéng ph¶i nép thuÕ cho m·i ®Õn
ChÝnh hä lµ nh÷ng ngêi ph¶i lµm mäi c«ng viÖc nÆng nhäc,
n¨m 1910, mÆc dï ruéng ®Êt cña hä ®· bÞ tíc ®o¹t tõ n¨m
mäi thø lao dÞch. ChÝnh hä lµm ra cho lò ngêi ¨n b¸m, lò ngêi
1895!
lêi biÕng, lò ngêi ®i khai ho¸ vµ nh÷ng bän kh¸c hëng mµ
HÕt c¸c quan cai trÞ ¨n c¾p, ®Õn bän chñ ®ån ®iÒn ¨n
chÝnh hä th× l¹i ph¶i sèng cïng khæ trong khi nh÷ng tªn ®ao
c¾p. Ngêi ta cÊp cho ngêi ¢u nh÷ng ®ån ®iÒn nhiÒu khi vît
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

qu¸ 20.000 hÐcta; mµ nh÷ng ngêi ¢u nµy th× ngoµi c¸i bông ruéng ®Êt. V× lîi suÊt tÝnh theo lèi c¾t cæ, nªn ngêi An Nam
phÖ vµ c¸i mµu da tr¾ng ra, kh«ng cã m¶y may kiÕn thøc kh«ng thÓ tr¶ nî ®óng h¹n; thÕ lµ tÊt c¶ ruéng ®Êt cÇm cè
g× vÒ n«ng nghiÖp vµ kü thuËt. bÞ r¬i vµo tay Héi truyÒn gi¸o.
Nh÷ng ®ån ®iÒn Êy phÇn nhiÒu ®îc lËp ra b»ng lèi ¨n C¸c quan cai trÞ c¶ lín lÉn bÐ, ®îc níc mÑ giao vËn mÖnh
c¾p hîp ph¸p ho¸. Trong thêi kú x©m lîc, ngêi d©n cµy An xø §«ng D¬ng cho, nãi chung ®Òu lµ nh÷ng bän ngu xuÈn
Nam, còng nh ngêi And¸tx¬ n¨m 1870, ®· bá ruéng ®Êt cña vµ ®Óu c¸ng. Héi Th¸nh chØ cÇn n¾m ®îc trong tay mét vµi
m×nh l¸nh sang nh÷ng vïng cßn tù do. Khi hä trë vÒ th× giÊy tê bÝ mËt, thuéc ®êi riªng, cã tÝnh chÊt nguy h¹i ®Õn
ruéng ®Êt cña hä ®· "thµnh ®ån ®iÒn" mÊt råi. Hµng bao
thanh danh, ®Þa vÞ cña c¸c quan, lµ cã thÓ lµm c¸c quan
nhiªu lµng ®· bÞ tíc ®o¹t ®i nh thÕ, vµ ngêi b¶n xø l©m vµo
ho¶ng sî vµ ph¶i chiÒu theo ý hä muèn. ChÝnh v× thÕ mµ
c¶nh ph¶i lao ®éng cho bän chóa phong kiÕn t©n thêi, bän
mét viªn toµn quyÒn ®· nhêng cho Nhµ chung 7.000 hÐcta
nµy chiÕm ®o¹t cã khi ®Õn 90% thu ho¹ch.
ruéng ®Êt sa båi cña nh÷ng ngêi b¶n xø, Êy thÕ lµ nh÷ng
LÊy cí khuyÕn khÝch viÖc khai khÈn thuéc ®Þa, ngêi ta ngêi b¶n xø nµy trë thµnh nh÷ng ngêi ®i ¨n xin.
miÔn thuÕ ®iÒn thæ cho rÊt nhiÒu chñ ®ån ®iÒn lín.
Ph¸c qua nh thÕ, chóng ta thÊy r»ng díi chiªu bµi d©n
§· ®îc kh«ng ruéng ®Êt råi, bän chñ ®ån ®iÒn l¹i cßn ®-
chñ, ®Õ quèc Ph¸p ®· ®em vµo An Nam tÊt c¶ c¸i chÕ ®é
îc kh«ng, hoÆc gÇn nh ®îc kh«ng c¶ nh©n c«ng n÷a. Bän
trung cæ ®¸ng nguyÒn rña, kÓ c¶ chÕ ®é thuÕ muèi; r»ng
quan cai trÞ cung cÊp cho hä mét sè tï khæ sai lµm kh«ng
ngêi n«ng d©n An Nam bÞ hµnh h×nh võa b»ng lìi lª cña nÒn
c«ng, hay dïng uy quyÒn cña chóng ®Ó mé cho bän chñ ®ån
v¨n minh t b¶n chñ nghÜa, võa b»ng c©y th¸nh gi¸ cña Héi
®iÒn nh÷ng nh©n c«ng lµm viÖc víi mét ®ång l¬ng chÕt
®ãi. NÕu nh÷ng ngêi An Nam ®Õn kh«ng ®ñ sè hoÆc hä Th¸nh ®Ü bîm.
kh«ng b»ng lßng th× ngêi ta liÒn dïng ®Õn vò lùc; bän chñ
®ån ®iÒn liÒn b¾t bän h¬ng lý, nÖn vµo cæ hä, hµnh h¹ NguyÔn ¸i Quèc
cho ®Õn khi nh÷ng kÎ khèn khæ nµy chÞu ký giÊy cam ®oan B¸o La Vie OuvriÌre,
nép ®ñ sè nh©n c«ng cÇn thiÕt míi th«i. ngµy 4-1-1924.
Bªn c¹nh c¸i thÕ lùc phÇn ®êi Êy cßn cã nh÷ng ®Êng cøu
thÕ phÇn hån n÷a, c¸c ®Êng nµy trong khi truyÒn b¸ ®øc
nghÌo cho ngêi An Nam, còng kh«ng quªn t×m c¸ch lµm giµu
b»ng må h«i vµ m¸u cña ngêi b¶n xø. ë Nam Kú, chØ riªng
Héi Th¸nh truyÒn gi¸o còng ®· chiÕm 1/5 ruéng ®Êt trong
vïng. MÆc dÇu trong kinh Th¸nh kh«ng cã d¹y, song thñ ®o¹n
chiÕm ®o¹t nh÷ng ®Êt ®ai nµy còng thËt rÊt gi¶n ®¬n: ®ã
lµ thñ ®o¹n cho vay nÆng l·i vµ hèi lé. Héi Th¸nh lîi dông lóc T×NH C¶NH N¤NG D¢N TRUNG QUèC
mÊt mïa ®Ó cho n«ng d©n vay tiÒn vµ buéc hä ph¶i cÇm cè
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Trung Quèc c¨n b¶n lµ mét níc n«ng nghiÖp, 85% sè d©n ph¸ s¶n, cßn ngêi chñ th× ch¼ng mÊt g× c¶.
lµ n«ng d©n. Cã thÓ chia hä ra lµm bèn h¹ng: ®Þa chñ h¹ng Víi lèi lÊy t« rÏ, ngêi chñ ruéng thu tõ 35 ®Õn 50% hoa lîi
lín, ®Þa chñ h¹ng võa, ngêi cã Ýt ruéng ®Êt, bÇn n«ng vµ cè cña mçi vô.
n«ng.
V× chÕ ®é ruéng ®Êt Trung Quèc lµ chÕ ®é ph©n t¸n
Trong níc cã tõ 250 ®Õn 300 ®¹i ®Þa chñ h¹ng lín cã tõng m¶nh, cho nªn hÇu hÕt tÊt c¶ mäi ngêi n«ng d©n dï
h¬n 10.000 mÉu1) ruéng ®Êt. PhÇn nhiÒu lµ nh÷ng quan to nghÌo ®Õn ®©u ®i n÷a th× tríc kia còng ®Òu cã ®îc mét
hay quý téc. Chõng ®é 30.000 ®Þa chñ cã h¬n 1.000 mÉu m¶nh ®Êt ®Ó cã thÓ "kiÕm lÊy nÐn h¬ng cóng tæ tiªn".
vµ 300.000 cã h¬n 100 mÉu. Song, ngµy nay, rÊt nhiÒu ngêi tuyÖt ®èi kh«ng cã g×, thËm
§Þa vÞ x· héi cña nh÷ng ngêi chñ së h÷u nhá cã tõ 10 chÝ kh«ng cã lÊy "mét miÕng ®Êt ®Ó c¾m dïi" n÷a. Hä chØ
®Õn 100 mÉu th× kh¸ phøc t¹p vµ thay ®æi lu«n. Còng cã cã hai c¸nh tay kh«ng th«i. Muèn kiÕm lÊy b¸t c¬m, hä ®i ë
chõng Êy ruéng ®Êt, mét ngêi n«ng d©n cã thÓ lµ kÎ bãc lét, hay ®i lµm mïa. Nh÷ng ngêi ®i lµm mïa kh«ng cã c«ng x¸
lµ ngêi bÞ bãc lét, hoÆc lµ "trung gian". nhÊt ®Þnh, còng kh«ng cã viÖc lµm thêng xuyªn: hÕt vô
NÕu gia ®×nh cã kh¸ ®«ng ngêi ®Ó cµy cÊy lÊy ruéng gÆt, hä ra thµnh thÞ lµm hay ®i chµi líi. Nh÷ng ngêi lín ®i ë
®Êt, th× ngêi n«ng d©n ®ã trë thµnh líp "trung gian". th× h»ng n¨m kiÕm ®îc mét sè tiÒn tÝnh ra kho¶ng tõ 25
®Õn 40 ®«la, c¬m nu«i vµ ¸o mÆc; c¸c trÎ em ®i ë ch¨n
NÕu gia ®×nh neo ngêi, ngêi n«ng d©n ®µnh buéc ph¶i
tr©u bß th× ®îc tõ 3 ®Õn 5 ®«la mét n¨m.
cho thuª rÏ sè ruéng ®Êt mµ anh ta kh«ng thÓ lµm ®îc; thÕ
lµ anh trë thµnh kÎ bãc lét. Sù th©m nhËp cña chñ nghÜa t b¶n níc ngoµi lµm mÊt
th¨ng b»ng gi¸ c¶ gi÷a c¸c hµng chÕ biÕn vµ n«ng s¶n
NÕu gia ®×nh qu¸ ®«ng ngêi mµ muèn ®ñ chi dïng, th×
phÈm. Ngêi n«ng d©n lu«n lu«n b¾t buéc ph¶i b¸n rÎ thãc lóa
ngoµi ruéng ®Êt cña m×nh ra, ngêi n«ng d©n cßn b¾t buéc
hay khoai cña hä ®Ó mua nh÷ng dông cô hiÖn nay ®¾t h¬n
ph¶i thuª thªm ruéng ®Êt cña ngêi kh¸c; thÕ lµ anh ta bÞ v«
tríc kia rÊt nhiÒu. Chñ nghÜa t b¶n còng lµm cho ngêi chñ
s¶n ho¸ vµ chuyÓn thµnh ngêi bÞ bãc lét.
ruéng mÊt c¸i ®Çu ãc tËp truyÒn vµ gia trëng vµ ®em thay
Theo tµi liÖu cña Bé Canh n«ng, th× n¨m 1918 cã 43.935.478 b»ng tÝnh h¸m lîi rÊt d÷ tîn. Cè noi theo g¬ng c¸c ®ång
gia ®×nh ë trong t×nh tr¹ng kh«ng æn ®Þnh ®ã. nghiÖp cña chóng ë thµnh thÞ, bän ®Þa chñ t×m c¸ch ®Ó
Cã hai lèi lÊy t«: t« ®ong vµ t« rÏ. Theo lèi thø nhÊt, ngêi ngµy cµng n¾m ®éc quyÒn ruéng ®Êt. NhiÒu c«ng ty khai
cã Ýt ruéng ®Êt hay ngêi bÇn n«ng lÜnh canh ruéng vµ ®ãng khÈn ®· ®îc thµnh lËp, bao gåm nh÷ng ®Êt ®ai v« cïng réng
mét sè tiÒn t« nµo ®ã trong mét thêi gian nhÊt ®Þnh. NÕu lín, vµ hÊt mét sè lín tiÓu n«ng ra ngoµi. Nh÷ng c«ng ty nh
®îc mïa th× ngêi lÜnh canh còng ch¼ng ®îc d«i ra lµ bao, C«ng ty h÷u h¹n Phulilan cã h¬n 300.000 mÉu ruéng ®Êt.
v× ngêi chñ ruéng tÝnh rÊt s¸t vµ kh«ng bao giê chÞu thiÖt Lôt léi, b·o t¸p, n¹n ®ãi, néi chiÕn ®Òu g©y ra c¶nh cïng
c¶. Tr¸i l¹i, nÕu mÊt mïa, th× ngêi lÜnh canh bÞ hoµn toµn khæ cho n«ng d©n.
Bän quan liªu tham nhòng cña chÕ ®é quan l¹i còng chÞu
1
) C¸c ch÷ "mÉu" trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

phÇn tr¸ch nhiÖm g©y ra c¶nh ®ãi khæ Êy. ChÝnh phñ ®· PHONG TRµO C¤NG NH¢N ë VIÔN §¤NG
lËp nh÷ng tr¹m thÝ nghiÖm ®Ó t×m c¸ch c¶i tiÕn n«ng
nghiÖp. Nh÷ng c¬ quan Êy võa thµnh lËp ra lµ ®· trë ngay
thµnh nh÷ng miÕng phã m¸t cho bän quan l¹i, chø kh«ng ¤xaca lµ mét trong nh÷ng trung t©m c«ng nghiÖp lín cña
ph¶i lµ nh÷ng c¬ quan ®Ó phôc vô nh©n d©n. níc NhËt, kh«ng bÞ thiÖt h¹i g× trong n¹n ®éng ®Êt võa qua.
Tai ho¹ cña nh÷ng ngêi NhËt kh¸c ®· t¹o nªn h¹nh phóc cho
Mét tai ho¹ kh¸c n÷a lµ chñ nghÜa qu©n phiÖt. TÊt c¶
bän chñ nhµ m¸y ë thµnh phè nµy, hiÖn nay chóng ®ang ph¸t
bän tíng t¸ lín nhá, kiÓu Nap«lª«ng, ®Òu lµm giµu cho b¶n
tµi cha tõng thÊy. ThÕ mµ tiÒn l¬ng cña c«ng nh©n vÉn gi÷
th©n hä, lµm giµu cho bÌ ®¶ng vµ cho bän tay ch©n cña hä,
nguyªn nh møc tríc khi x¶y ra tai ho¹ ®ã, mÆc dï gi¸ sinh ho¹t
b»ng må h«i níc m¾t cña n«ng d©n lµ nh÷ng ngêi hµng n¨m
®· t¨ng lªn kh«ng kÐm phÇn nhanh chãng, ¶nh hëng nÆng nÒ
ph¶i ®ãng vµo kho¶ng 225.000.000 ®«la. Su thuÕ ®Ì lªn ng-
®Õn tói tiÒn Ýt ái cña c«ng nh©n. BÞ l©m vµo t×nh c¶nh
êi tiÓu n«ng nÆng nÒ h¬n bän giµu cã, v× bän nµy phÇn
kh«ng thÓ chÞu næi Êy vµ tríc sù tõ chèi cña bän chñ kh«ng
nhiÒu lµ viªn chøc vµ b¹n bÌ cña bän viªn
chÞu thùc hiÖn nh÷ng yªu s¸ch c¶i thiÖn ®êi sèng, c«ng
chøc. nh©n c¸c xëng b«ng v¶i ®· ®×nh c«ng tõ cuèi th¸ng 11.
Sau hÕt, ph¬ng ph¸p lµm viÖc cæ s¬ vµ nÒn gi¸o dôc l¹c C¸c yªu s¸ch nªu ra lµ:
hËu l¹i cßn lµm cho ®êi sèng cña quÇn chóng cÇn lao cµng
1. T¨ng l¬ng thªm 20%;
thªm cùc khæ. N¨m 1918, h¬n 15.500.000 n«ng d©n vµ thî
thuyÒn ®· bá n«ng th«n ra thµnh thÞ, lµm cho sè ngêi bÞ bãc 2. Gi¶m gi¸ nh÷ng thùc phÈm do nhµ m¸y cung cÊp;
lét vµ ®¹o qu©n thÊt nghiÖp ë thµnh thÞ t¨ng lªn. 3. C¶i thiÖn nhµ ¨n vµ buång t¾m;
Muèn xo¸ bá tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, c¸c ®ång chÝ Trung 4. Tr¶ nöa l¬ng cho c¸c c«ng nh©n v× èm ®au kh«ng ®i
Quèc cña chóng ta ph¶i tiÕn hµnh m¹nh mÏ mét cuéc vËn lµm ®îc;
®éng khÈn tr¬ng ®Ó gi¸o dôc quÇn chóng, lµm cho quÇn
5. Thu nhËn l¹i nh÷ng c«ng nh©n võa míi bÞ ®uæi.
chóng thÊy thËt râ søc m¹nh cña m×nh, quyÒn lîi cña m×nh,
vµ cã ®ñ kh¶ n¨ng thùc hiÖn ®îc khÈu hiÖu "TÊt c¶ ruéng Tríc ®©y Ýt l©u, c«ng nh©n c¸c c«ng ty "Gai ViÔn §«ng"
vµ "Nag«xai" do ®×nh c«ng mµ ®· ®îc t¨ng l¬ng. C«ng
®Êt vÒ tay n«ng d©n".
nh©n ë c«ng ty "Xensu" còng ®· ®îc t¨ng l¬ng ngay sau khi
NguyÔn ¸i Quèc göi b¶n quyÕt nghÞ ®×nh c«ng cho ban gi¸m ®èc. C¸c c«ng
ty kh¸c th× chèng l¹i. Hä lÊy cí r»ng, tuy cã rÊt nhiÒu ®¬n
B¸o La Vie OuvriÌre,
®Æt hµng ®Êy, nhng hä còng kh«ng ®îc lêi l·i g× nhiÒu
ngµy 4-1-1924.
l¾m, v× gi¸ nguyªn liÖu ®· t¨ng lªn; vµ nãi r»ng mÆt kh¸c,
v× kh«ng cã ®ñ b«ng x¬ nªn hä ch¼ng chót g× lo ng¹i
®×nh c«ng c¶.
Thùc ra, hä ®ang sî cuèng lªn. Hä ®· cho c¶nh s¸t ®Þa
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ph¬ng, ®ång thêi gäi c¶ c¶nh s¸t ë c¸c thµnh phè l©n cËn h×nh ®· diÔn ra qu¸ ý muèn cña bän chñ vµ
®Õn ®ãng ngay trong thµnh phè. Hä ®· cho b¾t tæng th ký Chóng hiÖn ®ang ra c«ng dµn xÕp cho æn.
Liªn ®oµn lao ®éng vµ mét sè lín c¸n bé cïng nh÷ng ngêi ®i
Nhng anh em thî má ®· tr¶ lêi r»ng hä chØ trë l¹i lµm
biÓu t×nh ®Ó hßng lµm yÕu phong trµo. Mu toan cña bän
viÖc khi nµo nh÷ng ngêi bÞ n¹n ®· ®îc båi thêng vµ c¸c yªu
chñ ch¼ng ®¹t kÕt qu¶ g×, v× cuéc ®×nh c«ng vÉn ®îc l·nh
s¸ch cña hä - gåm 9 ®iÒu - ®· ®îc tho¶ m·n.
®¹o kiªn quyÕt nh h«m míi ®Çu, vµ c«ng nh©n th× quyÕt
t©m ®Êu tranh ®Õn cïng.
Anh em thî ®iÖn vµ thî m¸y ®· tuyªn bè ®×nh c«ng h- NguyÔn ¸i Quèc
ëng øng. C«ng nh©n c¸c c«ng xëng nhµ níc høa sÏ dïng ®ñ B¸o La Vie OuvriÌre,
mäi c¸ch ®Ó ñng hé c¸c ®ång chÝ cña hä ®ang ®Êu tranh. ngµy 25-1-1924.
§îc ñng hé nh thÕ, nªn nh÷ng ngêi ®×nh c«ng ®Òu hÕt søc
h¨ng h¸i vµ tin ch¾c sÏ
nhÊt ®Þnh th¾ng lîi.
Trong cuéc ®Êu tranh gi÷a t b¶n vµ lao ®éng ë ViÔn
§«ng, cã nh÷ng chuyÖn thó vÞ mµ ë ph¬ng T©y ngêi ta sÏ
kh«ng hiÓu ®îc, nhng ë ®©y l¹i lµ nh÷ng chuyÖn hoµn toµn
cã thùc. Ch¼ng h¹n nh, muèn ng¨n c¶n kh«ng cho c«ng
nh©n liªn kÕt víi c¸c ®ång chÝ cña hä ®ang ®Êu tranh,
c«ng ty Kisioa®a ®· cho kho¸ chÆt c¸c cöa ra vµo. Nhµ m¸y
C¬naoa®a chÕ t¹o c¸c m¸y ®iÖn, kh«ng thÓ tho¶ thuËn ®îc
víi c«ng nh©n viªn cña hä vÒ vÊn ®Ò c«ng s¸, nªn ®· quyÕt
®Þnh cho nghØ viÖc. Nhng tríc khi th¶i c«ng nh©n, nhµ m¸y
®ã ®· tr¶ hä ®ñ bèn ngµy c«ng vµ tiÒn phô cÊp trong hai
tuÇn!
§×nh c«ng chèng chÕ ®é qu©n phiÖt .
§Ó ph¸ vì tæ chøc cña c«ng nh©n võa míi g©y dùng lªn,
bän chñ c¸c hÇm má ë Suicaosun (Trung Quèc), ®· cho ®iÒu
binh lÝnh cña tíng Chao ®Õn. Bän nµy võa tíi n¬i lµ chiÕm
®ãng ngay c©u l¹c bé cña c«ng nh©n. §Ó chèng l¹i hµnh
®éng b¹o ngîc ®ã, ba ngh×n thî má ®· tù ®éng ®×nh c«ng.
Hä bao v©y bän lÝnh vµ t×m c¸ch tíc vò khÝ cña chóng. Bän
lÝnh næ sóng, lµm bÞ th¬ng nhiÒu ngêi ®×nh c«ng. T×nh
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Lóc ®Çu hä tëng lµ trªn ®êi kh«ng thÓ cã mét ngêi nh


thÕ vµ c¬ng lÜnh nh thÕ ®îc. Nhng vÒ sau hä ®îc biÕt tin,
tuy lê
mê, vÒ ®¶ng céng s¶n, vÒ tæ chøc gäi lµ Quèc tÕ Céng s¶n
®ang ®Êu tranh v× nh÷ng ngêi bÞ bãc lét, v× tÊt c¶ nh÷ng
ngêi bÞ bãc lét, trong ®ã cã c¶ hä n÷a, hä biÕt r»ng chÝnh
L£NIN Vµ C¸C D¢N TéC THUéC §ÞA Lªnin lµ ngêi l·nh ®¹o tæ chøc nµy.
Vµ chØ nh thÕ còng ®ñ ®Ó cho nh÷ng ngêi ®ã tuy v¨n
ho¸ kÐm cái nhng lµ nh÷ng ngêi cã thiÖn chÝ vµ biÕt ¬n,
"Lªnin ®· mÊt!". Tin nµy ®Õn víi mäi ngêi nh sÐt ®¸nh
hÕt lßng t«n kÝnh Lªnin. Hä coi Lªnin lµ ngêi gi¶i phãng cho
ngang tai, truyÒn ®i kh¾p c¸c b×nh nguyªn ph× nhiªu ë
hä. Lªnin ®· mÊt råi th× chóng ta biÕt lµm thÕ nµo? LiÖu cã
ch©u Phi vµ c¸c c¸nh ®ång xanh t¬i ë ch©u ¸. §óng, nh÷ng
nh÷ng ngêi dòng c¶m vµ réng lîng nh Lªnin ®Ó kh«ng qu¶n
ngêi da ®en vµ da vµng cã thÓ cha biÕt râ Lªnin lµ ai, níc
thêi gian vµ søc lùc ch¨m lo ®Õn sù nghiÖp gi¶i phãng cña
Nga ë ®©u. Bän ®Õ quèc thùc d©n cè ý bng bÝt kh«ng cho
chóng ta kh«ng? §ã lµ nh÷ng ®iÒu mµ quÇn chóng nh©n
hä biÕt. Sù ngu dèt lµ mét trong nh÷ng chç dùa chñ yÕu cña
d©n bÞ ¸p bøc ë c¸c thuéc ®Þa b¨n kho¨n tù hái.
chÕ ®é t b¶n chñ nghÜa. Nhng tÊt c¶ hä, tõ nh÷ng ngêi
n«ng d©n An Nam ®Õn ngêi d©n s¨n b¾n trong c¸c rõng Cßn chóng t«i, nh÷ng ngêi céng s¶n, nh÷ng ngêi sinh ra
§ah«m©y, còng ®· thÇm nghe nãi r»ng ë mét gãc trêi xa x¨m ë c¸c thuéc ®Þa, chóng t«i v« cïng ®au ®ín tríc sù tæn thÊt
cã mét d©n téc ®· ®¸nh ®uæi ®îc bän chñ bãc lét hä vµ kh«ng thÓ nµo ®Òn bï ®îc vµ chia sÎ nçi buån chung cña
hiÖn ®ang tù qu¶n lý lÊy ®Êt níc m×nh mµ kh«ng cÇn tíi nh©n d©n c¸c níc víi nh÷ng ngêi anh ngêi chÞ cña chóng t«i.
bän chñ vµ bän toµn quyÒn. Hä còng ®· nghe nãi r»ng níc Song chóng t«i tin tëng r»ng Quèc tÕ Céng s¶n vµ c¸c ph©n
®ã gäi lµ níc Nga, r»ng cã nh÷ng ngêi dòng c¶m, mµ ngêi bé cña nã, trong ®ã cã c¸c chi bé ë c¸c níc thuéc ®Þa, sÏ
dòng c¶m nhÊt lµ Lªnin. ChØ nh thÕ còng ®ñ lµm cho hä ng- thùc hiÖn ®îc nh÷ng bµi häc vµ nh÷ng lêi gi¸o huÊn mµ vÞ
ìng mé s©u s¾c vµ ®Çy nhiÖt t×nh ®èi víi níc ®ã vµ l·nh tô l·nh tô ®· ®Ó l¹i cho chóng ta. Lµm nh÷ng ®iÒu mµ Ngêi ®·
cña níc ®ã. c¨n dÆn chóng ta, ®ã ch¼ng ph¶i lµ ph¬ng ph¸p tèt nhÊt
Nhng kh«ng ph¶i chØ cã thÕ. Hä cßn ®îc biÕt r»ng ngêi ®Ó tá t×nh yªu mÕn cña chóng ta ®èi víi Ngêi hay sao?
l·nh tô vÜ ®¹i nµy sau khi gi¶i phãng nh©n d©n m×nh, cßn
Khi cßn sèng, Ngêi lµ ngêi cha, thÇy häc, ®ång chÝ vµ cè
muèn gi¶i phãng c¸c d©n téc kh¸c n÷a. Ngêi ®· kªu gäi c¸c
vÊn cña chóng ta. Ngµy nay, Ngêi lµ ng«i sao s¸ng chØ ®êng
d©n téc da tr¾ng gióp ®ì c¸c d©n téc da vµng vµ da ®en
cho chóng ta ®i tíi cuéc c¸ch m¹ng x· héi.
tho¸t khái ¸ch ¸p bøc cña bän rumi1), cña tÊt c¶ bän rumi:
toµn quyÒn, c«ng sø, v.v.. Vµ ®Ó thùc hiÖn môc ®Ých Êy, Lªnin bÊt diÖt sÏ sèng m·i trong sù nghiÖp cña chóng ta.
Ngêi ®· v¹ch ra mét c¬ng lÜnh cô thÓ.
NGUYÔN ¸I QUèC
1
) TiÕng ¶rËp, nghÜa lµ ngêi níc ngoµi, kÎ ®i n« dÞch.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

(§«ng D¬ng) s©u nh÷ng d©n c¸c thuéc ®Þa vµo vßng n« lÖ, nh÷ng thuéc
B¸o Prav®a, tiÕng Nga, ®Þa, v× b¶o vÖ quyÒn con ngêi, ®· cèng hiÕn 978.000 con
ngµy 27-1-1924. em m×nh, trong sè ®ã 340.000 ®· bá m×nh trªn chiÕn ®Þa,
nh÷ng thuéc ®Þa mµ ngêi ta bßn rót ®Õn tËn x¬ng tuû ®Ó
"v·n håi sù thÞnh vîng cña mÉu quèc", nh÷ng thuéc ®Þa mµ
ngµy nay ngêi ta cßn lÊy ®i 300.000 con em trÎ trung
nhÊt, trô cét cêng tr¸ng nhÊt, ®Ó lµm måi dù tr÷ cho ®¹i b¸c
trong cuéc chiÕn tranh råi sÏ tíi v× quyÒn con ngêi.
Dï r»ng sù thùc ®au lßng nh vËy, nhng thÕ giíi råi còng
¤NG ANBE XAR¤ Vµ B¶N TUY£N NG¤N
quen ®i víi c¸i triÕt lý, c¸i tÝnh tr× ®én vèn dÜ, mçi khi ngêi
NH¢N QUYÒN ta khuÊy lªn c¸i t tëng ®Þnh mÖnh cña nã. §· thÕ, «ng Anbe
Xar«, Bé trëng Bé Thuéc ®Þa, l·nh tô b¶o vÖ quyÒn ngêi b¶n
xø ë thuéc ®Þa, l¹i cßn, víi c¸i giäng lìi bÊt kh¶ tri cña «ng
ChÝnh v× quyÒn con ngêi mµ hµng triÖu con ngêi ®· bÞ võa xíi lªn c¸i tÝnh cuång tÝn cña bän "mäi" cña «ng. Muèn
giÕt h¹i trong thêi ®¹i chiÕn. C¸i quyÒn mµ hä ®· hy sinh v× cho bµi diÔn v¨n cña «ng ë Trêng thuéc ®Þa ®îc næi lªn h¬n
nã, cïng víi nh÷ng x¸c chÕt th¶m th¬ng cña hä, nay bÞ vïi n÷a sau khi ®· biÓu diÔn vÉn nh÷ng móa may kÞch tÝnh
s©u vµo l·ng quªn. cña «ng, vÉn c¸i ng«n phong kªu vµ rçng tuÕch cña «ng, vÉn
nh÷ng s¸o ng÷ cò rÝch lÆp ®i lÆp l¹i cña «ng nã ®i ®Õn
Håi ®ã, c¸c chÝnh kh¸ch cßn gµo to h¬n c¶ tiÕng ®¹i b¸c
chç (...)1) cña nh÷ng kÎ bãc lét vµ ¸p bøc t¬ng lai ë c¸c thuéc
cho kh¾p bèn ph¬ng gÇm trêi nghe: quyÒn! quyÒn! quyÒn!
®Þa. B¶n Tuyªn ng«n nh©n quyÒn, nhµ ¶o thuËt tu tõ häc
Nhng lËp tøc, sau khi cuéc chÐm giÕt ®· chÊm døt, lËp tøc
nµy, h«m ®ã, ch¾c lµ ®· hoµn toµn lo¹n thÇn kinh.
sau khi tai ho¹ ®·
Tríc «ng vµ còng nh «ng th«i, ngêi ta ®· tõng che ®Ëy
qua, th× kh«ng cßn ai nghe thÊy nãi ®Õn c¸i con vËt Êy n÷a. nh÷ng téi ¸c, nh÷ng vô xo¸y, nh÷ng vô tµn s¸t díi c¸i ¸o
ë VÐcx©y, ë Gi¬nev¬, ë Bul«nh¬ còng nh ë Oasinht¬n kho¸c khai ho¸ hay díi danh nghÜa quyÒn con ngêi, nhng ng-
quyÒn con ngêi ®· ®îc thay thÕ b»ng than ®en, than ®¸, êi ta cßn lµm nh÷ng viÖc ®ã víi mét sù dÌ dÆt nµo ®ã, víi
dÇu ho¶, thuéc ®Þa. mét chót liªm sØ nµo ®ã. §»ng nµy c¸i con ngêi cña rîu vµ
thuèc phiÖn Êy, c¸i « che cho nh÷ng b¨ng cña Phuèc vµ cña
Mét c¸i quyÒn kh¸c ra ®êi, díi mét d¹ng kh¸c, cßn xÊu xa
B«®oanh Êy, tr¬ trÏn tuyÖt vêi, l¹i ®· nãi ®Õn b¶n v¨n thiªng
h¬n, ghª tëm h¬n: quyÒn cña kÎ m¹nh. B»ng c¸i quyÒn nµy
liªng nhÊt, cao quý nhÊt cña §¹i c¸ch m¹ng Ph¸p. Kh«ng cßn lµ
ngêi ta muèn huû diÖt níc Nga c¸ch m¹ng. B»ng c¸i quyÒn
nµy ngêi ta muèn biÕn níc §øc thµnh mét nghÜa ®Þa vµ mét 1
) B¸o Le Paria b¶n gèc, lu ë Th viÖn quèc gia Ph¸p, ký hiÖu
b·i hoang. B»ng c¸i quyÒn nµy ngêi ta t×m c¸ch chia nhau BN.Jo 35859, bÞ r¸ch mÊt mét sè ch÷ ë 5 dßng liÒn nhau. Chóng t«i
Trung Quèc. Vµ còng b»ng c¸i quyÒn nµy ngêi ta d×m thËt cha t×m ®îc tê lµnh cã ®ñ ch÷ ®Ó bæ sung.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mét sù gi¶ nh©n gi¶ nghÜa n÷a. §©y lµ mét téi ®¹i bÊt
kÝnh.
.............................................2) .
NghÜ cho lung, cã khi t«i ®· m¾c sai lÇm kh«ng nhËn ra
tÊm lßng cao c¶ vµ tinh thÇn qu¶ng ®¹i cña ngµi Bé trëng
cña chóng ta. BiÕt ®©u ®Êy, khi nh¾c l¹i B¶n tuyªn ng«n ®·
lµm cho Céng hoµ Ph¸p bÊt tö, «ng Anbe Xar« l¹i ch¶ muèn
dïng mét chiÕn thuËt ®êng vßng ®Ó nh¾c nhë d©n chóng
c¸c thuéc ®Þa trë vÒ víi nh÷ng nghÜa vô ch©n chÝnh cña
m×nh? Tõ ®¹i lé Thiªn V¨n §µi kh«ng chõng ngµi cã ý ®Þnh,
qua lêi nãi hïng m¹nh cña m×nh, kªu gäi nh÷ng d©n téc
thuéc ®Þa h·y ®i theo vÕt ch©n vinh quang cña tæ tiªn ngµi
mµ chiÕn ®Êu, nh tæ tiªn ngµi ®· chiÕn ®Êu cho c«ng cuéc
gi¶i phãng m×nh vµ cho quyÒn con ngêi cña m×nh. Ngêi ta
sinh ra vµ m·i m·i tù do vµ b×nh ®¼ng vÒ quyÒn. C¸c quyÒn
Êy lµ: tù do, t h÷u, an ninh vµ chèng ¸p bøc.
Tù do, chèng ¸p bøc, ®ã lµ nh÷ng ®iÒu mµ ngµi bé trëng
muèn lµm cho "nh÷ng ngêi anh em da mÇu cña ngµi" hiÓu,
nh÷ng ngêi anh em nµy tuy ®ang bÞ mét ®Õ quèc ghª tëm
nhÊt ¸p bøc mét c¸ch tµn tÖ nhÊt, nhng vÉn cßn cø lÞm ®i
trong mét giÊc mª man triÒn miªn.
TH¦ GöI CHO MéT §åNG CHÝ
Chóng ta, nh÷ng ngêi con cña c¸c thuéc ®Þa, chóng ta sÏ
ë QUèC TÕ CéNG S¶N1)
lµ nh÷ng tªn thËt hÌn nh¸t, nÕu chóng ta kh«ng nhÊt tÒ ®¸p
øng lêi kªu gäi cña "«ng anh c¶ cña chóng ta": cã t«i ®©y!
§ång chÝ th©n mÕn,
N. T«i quª qu¸n ë §«ng D¬ng vµ lµ ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n
B¸o Le Paria, sè 22, Ph¸p. ChÝnh víi t c¸ch ®ã mµ t«i m¹o muéi c¶m ¬n ®ång chÝ
th¸ng 1-1924. vÒ sù chó ý cña ®ång chÝ ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa t¹i §¹i héi
Li«ng.

1
) Trong th kh«ng cã tªn ngêi nhËn, cã thÓ lµ NguyÔn ¸i Quèc
2
) Dßng chÊm nµy lµ cña nguyªn b¶n b¸o Le Paria. göi cho mét ®ång chÝ l·nh ®¹o cña Quèc tÕ Céng s¶n.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

MÆt kh¸c, t«i sÏ sung síng v× ®îc th¶o luËn víi ®ång chÝ ®Þa cña Ph¸p. Cho tíi nay, t«i vÉn cha ®îc tr¶ lêi. H«m nay,
vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa nÕu ®ång chÝ vui lßng cho gÆp. t«i xin m¹n phÐp nh¾c l¹i sù thØnh cÇu ®ã, vµ xin ®ång chÝ
Do mòi vµ c¸c ngãn tay bÞ l¹nh cãng khi tang lÔ ®ång nhËn lêi chµo céng s¶n anh em.
chÝ Lªnin, t«i kh«ng thÓ ®i lµm viÖc ë Quèc tÕ Céng s¶n,
vËy nªn t«i sÏ rÊt c¶m ¬n, nÕu ®ång chÝ vui lßng trùc tiÕp NguyÔn ¸i quèc
viÕt th cho t«i ®Õn ®Þa chØ sau:
Th ®¸nh m¸y tiÕng Ph¸p, Ph©n bé Ph¸p, sè 33
Kh¸ch s¹n Luých, sè 176
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. Quèc tÕ Céng s¶n.
§ång chÝ th©n mÕn, xin göi ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n
anh em.

NGUYÔN ¸I QUèC
5/2/24
Th viÕt tay, tiÕng Ph¸p,
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

TH¦ GöI CHñ TÞCH QUèC TÕ CéNG S¶N §¤NG D¦¥NG Vµ TH¸I B×NH D¦¥NG1)

M¸txc¬va, ngµy 15 th¸ng 3 n¨m 1924 Lß löa cña cuéc chiÕn tranh thÕ giíi s¾p tíi - Níc
Ph¸p muèn khai th¸c c¸c thuéc ®Þa - C¸c thuéc ®Þa
Ph¸p sèng lay l¾t nh thÕ nµo - Ngêi An Nam bÞ bãc lét
KÝnh göi ®ång chÝ Din«viÐp, Chñ tÞch Quèc tÕ thø ba, nÆng nÒ thªm.
Míi tho¹t nh×n, th× dêng nh vÊn ®Ò §«ng D¬ng vµ Th¸i
B×nh D¬ng kh«ng liªn quan g× ®Õn c«ng nh©n ch©u ¢u.
§ång chÝ th©n mÕn,
Nhng nÕu ngêi ta nhí l¹i r»ng:
§· h¬n mét th¸ng nay, t«i xin ®ång chÝ vui lßng tiÕp ®Ó
1
t«i cã thÓ th¶o luËn víi ®ång chÝ vÒ t×nh c¶nh nh÷ng thuéc ) Mét phÇn bµi nµy ®¨ng l¹i trªn b¸o Le Paria, sè 24, th¸ng 4-
1924.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

a) Trong thêi kú c¸ch m¹ng, c¸c níc §ång minh kh«ng tÊn cïng.
c«ng ®îc níc Nga tõ phÝa T©y, ®· t×m c¸ch tÊn c«ng tõ phÝa ThÕ nhng, míi ®©y, mÆc dÇu bÞ d luËn An Nam ph¶n
§«ng. ThÕ lµ c¸c cêng quèc ë Th¸i B×nh D¬ng, Mü vµ NhËt, ®· kh¸ng, Héi ®ång chÝnh phñ §«ng D¬ng còng ®· nhÊt trÝ t¸n
cho qu©n ®éi ®æ bé lªn Vla®iv«xtèc, ®ång thêi níc Ph¸p thµnh dù ¸n Êy. Muèn hiÓu râ sù nhÊt trÝ ®ã cã gi¸ trÞ ®Õn
còng göi nh÷ng ®¹o qu©n ngêi §«ng D¬ng sang Xibªri ®Ó ®©u, th× còng cÇn biÕt r»ng Héi ®ång ®ã gåm cã Toµn
gióp bän b¹ch qu©n. quyÒn §«ng D¬ng, Tíng tæng t lÖnh qu©n ®éi §«ng D¬ng vµ
b) HiÖn nay, tÊt c¶ sinh lùc cña chñ nghÜa t b¶n quèc tÕ ®é ba chôc viªn chøc cao cÊp ngêi Ph¸p, céng thªm n¨m viªn
®Òu lÊy ë c¸c xø thuéc ®Þa. §ã lµ n¬i chñ nghÜa t b¶n lÊy quan l¹i b¶n xø do viªn Toµn quyÒn nÆn ra. Êy thÕ mµ tÊt c¶
nguyªn liÖu cho c¸c nhµ m¸y cña nã, n¬i nã ®Çu t, tiªu thô c¸c ngµi Êy l¹i cho r»ng hä thay mÆt cho c¶ §«ng D¬ng vµ
hµng, mé nh©n c«ng rÎ m¹t cho ®¹o qu©n lao ®éng cña nã, hµnh ®éng v× lîi Ých cña nh©n d©n An Nam! C¸c b¹n h·y t-
vµ nhÊt lµ tuyÓn nh÷ng binh lÝnh ngêi b¶n xø cho c¸c ®¹o ëng tîng mµ xem, ngêi Ðtxkim«1) hay ngêi Dulu2) mµ l¹i quyÕt
qu©n ph¶n c¸ch m¹ng cña nã. ThÕ nµo råi còng cã ngµy níc ®Þnh vËn mÖnh cña mét d©n téc ch©u ¢u!
Nga c¸ch m¹ng ph¶i ®ä søc víi chñ nghÜa t b¶n ®ã. Cho nªn *
c¸c ®ång chÝ Nga cÇn ph¶i biÕt râ tÊt c¶ lùc lîng vµ tÊt c¶ Theo sù thó nhËn cña c¸c nhµ cÇm quyÒn th× c¸c thuéc
c¸c m¸nh khoÐ trùc tiÕp hay gi¸n tiÕp cña ®èi thñ cña ®Þa ë Th¸i B×nh D¬ng ®¬ng l©m vµo t×nh tr¹ng suy tµn,
m×nh. vµ chØ sèng - nÕu nh thÕ mµ cã thÓ gäi ®îc lµ sèng - mét
c) V× ®· trë thµnh mét trung t©m mµ bän ®Õ quèc cuéc sèng cµng ngµy cµng lôn b¹i ®i. Sù thËt th× trong mét
tham lam ®Òu híng c¶ vµo nhßm ngã, nªn Th¸i B×nh D¬ng thêi gian ng¾n, c¸c ®¶o ®«ng
vµ c¸c níc thuéc ®Þa xung quanh Th¸i B×nh D¬ng, t¬ng lai d©n c, ®· hoµn toµn tha h¼n ®i v× rîu cån vµ lao dÞch.
cã thÓ trë thµnh mét lß löa cña chiÕn tranh thÕ giíi míi mµ QuÇn ®¶o M¸ckid¬1), tríc ®©y 50 n¨m, ®«ng ®Õn 20.000
giai cÊp v« s¶n sÏ ph¶i nai lng ra g¸nh. ngêi, mµ b©y giê chØ cßn cã 1.500 ngêi yÕu ®uèi vµ tho¸i
ho¸. Trong vßng 10 n¨m, d©n sè ®¶o Tahiti 2) gi¶m ®i 25%.
Xem thÕ th× ta thÊy râ r»ng vÊn ®Ò Th¸i B×nh D¬ng lµ
Trong sè nh÷ng d©n c ®ang chÕt dÇn chÕt mßn ®i nh thÕ,
vÊn ®Ò mµ tÊt c¶ mäi ngêi v« s¶n nãi chung ®Òu ph¶i quan chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p l¹i cßn cíp ®i h¬n 3.500 ngêi ®Ó
t©m ®Õn. lµm bia ®ì ®¹n cho chóng. ThËt khã mµ tëng tîng ®îc t×nh
* tr¹ng tµn lôi cña mét gièng ngêi l¹i nhanh ®Õn nh thÕ. Nhng
Muèn x©y dùng l¹i níc Ph¸p ®· bÞ cuéc chiÕn tranh ®Õ ®ã l¹i lµ mét sù thËt mµ ngêi ta cã thÓ thÊy ®îc ë nhiÒu
quèc chñ nghÜa tµn ph¸, Bé Thuéc ®Þa Ph¸p ®· th¶o mét dù thuéc ®Þa. (ë c¸c miÒn thuéc C«ngg«, trong vßng 20 n¨m,
¸n khai th¸c c¸c thuéc ®Þa. Dù ¸n ®ã nh»m khai th¸c nh÷ng d©n sè tõ 40.000 ngêi ®· gi¶m xuèng chØ cßn 30.000. §¶o
tµi nguyªn cña c¸c níc thuéc ®Þa ®Ó lµm lîi cho chÝnh quèc.
Còng dù ¸n Êy nãi r»ng §«ng D¬ng ph¶i gióp ®ì c¸c thuéc 1
®Þa kh¸c ë Th¸i B×nh D¬ng ®Èy m¹nh s¶n xuÊt cña hä lªn, ) D©n c miÒn B¾c cùc.
®Ó lµm cho c¶ c¸c thuéc ®Þa ®ã còng trë thµnh "cã Ých" 2) Nh÷ng bé téc ë miÒn Nam ch©u Phi.
cho chÝnh quèc. NÕu dù ¸n ®îc thùc hiÖn, th× nhÊt ®Þnh lµ 1
) Nh÷ng ®¶o ë ch©u óc thuéc Ph¸p.
§«ng D¬ng sÏ l©m vµo t×nh tr¹ng gi¶m sót d©n sè vµ bÇn 2
) Nh÷ng ®¶o ë B¾c ch©u Mü thuéc Ph¸p.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Xanh Pie3) vµ Mic¬l«ng4), n¨m 1902 cã 6.500 d©n, ®Õn n¨m Trong cuéc ®¹i chiÕn, h¬n mét triÖu n«ng d©n vµ c«ng
1922, thuéc ®Þa nµy chØ cßn cã 3.900 ngêi mµ th«i, v.v.). nh©n thuéc ®Þa ®· bÞ ®a sang ch©u ¢u ®Ó chÐm giÕt
n«ng d©n vµ c«ng nh©n da tr¾ng. Võa råi, ngêi ta ®· ®em
HÇu hÕt c¸c ®¶o ë Th¸i B×nh D¬ng thuéc Ph¸p ®Òu ®îc
lÝnh ngêi b¶n xø bao v©y lÝnh Ph¸p ë miÒn Ruya, vµ ph¸i
nhîng cho c¸c c«ng ty khai khÈn ®ån ®iÒn. C¸c c«ng ty nµy tíc
lÝnh ph¸o thñ thuéc ®Þa ®i dÑp nh÷ng ngêi §øc b·i c«ng.
®o¹t ruéng ®Êt cña ngêi b¶n xø vµ b¾t hä lµm nh n« lÖ vËy.
Non mét nöa qu©n ®éi Ph¸p lµ ngêi b¶n xø, íc chõng
§©y lµ mét thÝ dô chøng tá r»ng ngêi ta ®èi xö víi c«ng nh©n
300.000 ngêi.
b¶n xø nh thÕ nµo. 200 ngêi chuyªn mß ngäc trai ®· bÞ c¸c
h·ng Ph¸p ë ch©u óc b¾t Ðp ®a ®i c¸c ®ån ®iÒn c¸ch quª h- Ngoµi viÖc dïng c¸c thuéc ®Þa vÒ mÆt qu©n sù nh vËy,
¬ng cña hä ®Õn 800 h¶i lý... (ThËt kh«ng kh¸c ®a thî may ®i chñ nghÜa t b¶n cßn sö dông c¸c thuéc ®Þa ®Ó bãc lét vÒ
lµm má). Hä bÞ dån xuèng mét chiÕc thuyÒn buåm nhá chØ mÆt kinh tÕ b»ng nh÷ng c¸ch thËt tinh vi. Ngêi ta thêng
võa chç cho 10 ngêi vµ kh«ng cã qua mét ph¬ng tiÖn nµo thÊy r»ng nh÷ng vïng nµo ë Ph¸p vµ nh÷ng nghÒ nµo ®ã mµ
phßng lóc ®¾m thuyÒn. Hä bÞ ®a ngay xuèng thuyÒn kh«ng tiÒn c«ng bÞ h¹ xuèng, th× tríc ®ã thÕ nµo còng cã viÖc t¨ng
thªm nh©n c«ng thuéc ®Þa. Ngêi b¶n xø ®· ®îc dïng ®Ó
kÞp nh×n mÆt vî con n÷a. Suèt hai n¨m rßng, nh÷ng ngêi c«ng
ph¸ c¸c cuéc b·i c«ng. HiÖn nay chñ nghÜa t b¶n dïng mét
nh©n khèn khæ Êy bÞ ®Çy ®o¹ trong c¸c tr¹i cña c«ng ty.
thuéc ®Þa nµy lµm c«ng cô ®Ó bãc lét mét thuéc ®Þa kh¸c,
NhiÒu ngêi bÞ ®èi xö tµn tÖ. NhiÒu ngêi ®· v× thÕ mµ chÕt.
®ã lµ trêng hîp §«ng D¬ng vµ Th¸i B×nh D¬ng.
C¸c b¹n h·y céng thªm vµo sù bãc lét v« nh©n ®¹o Êy sù
tåi tÖ cña bän v« l¬ng mµ ®Õ quèc Ph¸p giao cho cai trÞ c¸c *
®¶o ®ã, th× c¸c b¹n sÏ thÊy tÊt c¶ c¸i tèt ®Ñp cña chÕ ®é MÆc dÇu c¸c nhµ cÇm quyÒn khua chiªng gâ trèng ®Ó
bãc lét vµ ¸p bøc ®ang ®a c¸c níc bÞ chiÕm lµm thuéc ®Þa lõa g¹t ngêi ta, nhng sù thËt th× §«ng D¬ng ®· kiÖt quÖ råi.
ë Th¸i B×nh D¬ng ®Õn chç chÕt vµ diÖt vong. Suèt trong nh÷ng n¨m 1914-1918, ngêi ta b¾t gÇn mêi v¹n
* ngêi An Nam (con sè cña nhµ cÇm quyÒn lµ 97.903 ngêi)
ph¶i bá ruéng vên ®Ó sang ch©u ¢u. MÆc dÇu thiÕu ngêi
Ngµy nay, chñ nghÜa ®Õ quèc ®· tiÕn tíi mét tr×nh ®é s¶n xuÊt, §«ng D¬ng còng ®· buéc ph¶i göi ®i 500.000 tÊn
hoµn bÞ gÇn nh lµ khoa häc. Nã dïng nh÷ng ngêi v« s¶n da ngò cèc ®Ó gãp phÇn b¶o vÖ nh÷ng kÎ ¸p bøc m×nh. Nh÷ng
tr¾ng ®Ó chinh phôc nh÷ng ngêi v« s¶n c¸c thuéc ®Þa. Sau c«ng tr¸i ChiÕn th¾ng ®· bßn rót ®i hµng tr¨m triÖu phr¨ng.
®ã nã l¹i tung nh÷ng ngêi v« s¶n ë mét thuéc ®Þa nµy ®i Mçi n¨m, ngêi An Nam ®· ph¶i ®æ må h«i s«i níc m¾t ®Ó
®¸nh nh÷ng ngêi v« s¶n ë mét thuéc ®Þa kh¸c. Sau hÕt, nã nép kho¶ng chõng 450.000.000 phr¨ng hÇu hÕt chØ ®Ó
dùa vµo nh÷ng ngêi v« s¶n ë c¸c thuéc ®Þa ®Ó thèng trÞ
nh÷ng ngêi v« s¶n da tr¾ng. ChiÕn c«ng ®¸ng buån cña ng- nu«i bÐo bän ¨n b¸m. Ngoµi ra, hä l¹i cßn ph¶i g¸nh nh÷ng
êi Xªnªgan lµ ®· gióp bän qu©n phiÖt Ph¸p giÕt h¹i anh em kho¶n chi tiªu rÊt lín vÒ qu©n sù mµ Bé trëng Bé Thuéc ®Þa
cña m×nh ë C«ngg«, Xu®¨ng, §ah«m©y1), Ma®ag¸txca. Ngêi gäi mét c¸ch v¨n ho¸ lµ "kho¶n ®¶m phô cña d©n con".
Angiªri ®· sang ®¸nh §«ng D¬ng. Ngêi An Nam th× sang
®ãng ®ån canh phßng ë ch©u Phi, v©n v©n vµ v©n v©n.

3
) Nh÷ng ®¶o ë ch©u óc thuéc Ph¸p.
4
) Nh÷ng ®¶o ë B¾c ch©u Mü thuéc Ph¸p.
1
) Nay lµ níc Céng hoµ nh©n d©n Bªnanh.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ChÝnh ë c¸i xø ®· bÞ bãp nÆn, gÇy cßm tr¬ c¶ x¬ng ra


nµy, b©y giê ngêi ta l¹i cßn s¾p bßn rót ®i hµng bao nhiªu
triÖu b¹c vµ hµng bao nhiªu v¹n ngêi n÷a (b¾t ®Çu, ngêi ta
b¾t ®i 40.000 ngêi) ®Ó tho¶ m·n tói tham kh«ng ®¸y cña
bän chñ ®ån ®iÒn vµ tham väng c¸ nh©n cña mét bÇy
chÝnh kh¸ch v« liªm sØ.
GöI §åNG CHÝ P£T¥RèP,
Lµm ®åi truþ tÊt c¶ nßi gièng An Nam b»ng rîu vµ thuèc
CHñ TÞCH BAN PH¦¥NG §¤NG1)
phiÖn, cha ®ñ. Mçi n¨m b¾t ®i hµng 4 v¹n ngêi "t×nh
nguyÖn ®Çu qu©n" ®Ó ®em l¹i vinh quang cho chñ nghÜa
qu©n phiÖt vÉn cha ®ñ. BiÕn mét d©n téc 20 triÖu ngêi C¸c ®ång chÝ th©n mÕn,
thµnh mét c¸i kho thuÕ lín, còng vÉn cha ®ñ. Ngêi ta cßn T«i ®· nhËn ®îc bøc tèi hËu th cña Së qu¶n lý nhµ giôc ph¶i
s¾p tÆng thªm cho chóng t«i chÕ ®é n« lÖ n÷a kia ®Êy. tr¶ 40 róp 35 c«pÕch vÒ chç ë cña t«i, kh«ng cã th× t«i sÏ bÞ ®-
a ra toµ.
*
T«i ph¶i cho ®ång chÝ biÕt r»ng:
Nh÷ng hµnh ®éng ®Õ quèc chñ nghÜa Êy kh«ng nh÷ng
1- Trong nh÷ng th¸ng, th¸ng mêi hai, th¸ng giªng vµ
chØ nguy cho riªng vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n §«ng D¬ng th¸ng hai t«i thuª phßng sè 176, ë ®©y bao giê còng cã 4 vµ
vµ Th¸i B×nh D¬ng, nã cßn nguy cho c¶ vËn mÖnh cña giai 5 ngêi thuª. Ban ngµy th× tiÕng ån liªn tôc ng¨n trë t«i lµm
cÊp v« s¶n quèc tÕ n÷a. NhËt B¶n chØ huy c¸c tr¹m ®iÖn viÖc. Ban ®ªm t«i bÞ rÖp ¨n thÞt, kh«ng cho t«i nghØ ng¬i.
b¸o ë ®¶o Y¸p. Mü chi tiªu hµng bao nhiªu triÖu ®«la ®Ó c¶i V× vËy t«i kh«ng muèn tr¶ 5 róp vÒ tiÒn thuª nhµ ®Ó tá sù
tiÕn c¸c æ sóng ®¹i b¸c trªn c¸c tµu chiÕn ë Th¸i B×nh D- ph¶n ®èi.
¬ng. Anh s¾p biÕn Xanhgapo thµnh mét c¨n cø h¶i qu©n. 2- Tõ th¸ng ba, t«i nhËn mét phßng nhá, rÊt nhá. Së qu¶n
Ph¸p thÊy cÇn ph¶i thiÕt lËp mét hÖ thèng thuéc ®Þa ë Th¸i lý nhµ buéc t«i g¸nh 13 róp 74 cho th¸ng ba, vµ 11 róp 61
B×nh D¬ng. cho nh÷ng th¸ng sau.
Sau Héi nghÞ Oasinht¬n44, viÖc tranh giµnh thuéc ®Þa So s¸nh kh«ng gian hÑp vµ trang bÞ néi thÊt qu¸ ®¬n s¬
ngµy cµng trë nªn gay g¾t h¬n. Bän ®Õ quèc ngµy cµng trë víi c¸c phßng kh¸c réng h¬n nhiÒu, tiÖn nghi h¬n, cã nhiÒu
nªn ®iªn cuång h¬n; nh÷ng cuéc xung ®ét chÝnh trÞ ngµy ®Ìn, ®iÖn tho¹i, tñ, ghÕ bµnh dµi, phßng t¾m, v.v. vµ tiÒn
cµng trë nªn kh«ng thÓ tr¸nh khái. Nh÷ng cuéc chiÕn tranh thuª tho¶ ®¸ng th× gi¸ mµ ngêi ta muèn buéc cho t«i lµ hoµn
®· tõng næ ra v× vÊn ®Ò Ên §é, ch©u Phi vµ Marèc. Nh÷ng toµn ®¸ng c«ng phÉn.
cuéc chiÕn tranh kh¸c sÏ cã thÓ næ ra v× vÊn ®Ò Th¸i B×nh 3- V× vËy t«i xin ®ång chÝ vui lßng lµm mét cuéc ®iÒu
D¬ng, nÕu giai cÊp v« s¶n kh«ng c¶nh gi¸c. tra. Vµ sau cuéc ®iÒu tra ®ã, víi mäi quyÕt ®Þnh cña mäi
toµ ¸n, t«i tu©n theo tinh thÇn cña ®ång chÝ vÒ c«ng b»ng
NguyÔn ¸i Quèc
vµ b×nh ®¼ng.
Chµo céng s¶n.
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
sè 18, ngµy 19-3-1924.
1
) Th nµy cã thÓ lµ NguyÔn ¸i Quèc viÕt th¸ng 3-1924.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NguyÔn ¸i Quèc ®ã. Hä ®µnh ph¶i theo con ®êng thø ba. Hä n»m c¶ xuèng
Th ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, c¸t vµ chÕt dÇn chÕt mßn ë ®ã, tríc m¾t ®éi qu©n biªn
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. phßng cña chóng ta.
TÊn th¶m kÞch ®ã, bµ Cler¬ Giªni« ®· thuËt l¹i trong b¸o

Universel nh sau:
"Nh÷ng sÜ quan cña chóng ta dïng èng nhßm ®Ó theo
dâi c¸i chÕt ng¾c ngo¶i dÇn mßn cña nh÷ng con ngêi s¬
CHñ NGHÜA §Õ QUèC PH¸P khai Êy, nh÷ng con ngêi mµ c¸c níc latinh ®· ®em nh÷ng
©n huÖ cña v¨n minh l¹i cho hä. Nh÷ng trÎ th¬ chÕt tríc tiªn,
D¸M LµM NH÷NG G×? díi bÇu s÷a ®· c¹n cña mÑ chóng. Ch¼ng bao l©u nh÷ng ng-
êi ®µn bµ còng gôc xuèng. Råi ®Õn lît nh÷ng ngêi giµ l·o,
Nh÷ng ngêi Ên §é, v× chØ ph¹m cã mçi mét c¸i téi lµ th©n h×nh ®· gÇy r¹c nh nh÷ng bé x¬ng, bÞ c¸t phñ kÝn.
®Êu tranh giµnh ®éc lËp cho ®Êt níc cña m×nh, ®· bÞ c¶nh Sau th× c¶ ®µn «ng còng chÕt nèt. Khi ngêi ta tëng r»ng tÊt
s¸t cña ®øc vua Anh truy n·. Mét vµi ngêi trèn sang nh÷ng c¶ ®oµn "ngêi næi lo¹n" ®ã ®· chÕt c¶ råi, th× b¸c sÜ Natan
nhîng ®Þa Ph¸p ë Ên §é. Hä tÝnh lµ sÏ ®îc hëng ®¹o luËt c vµ b¸c sÜ C«ngx©y nhËn thÊy vµi em g¸i bÐ h×nh nh h·y cßn
tró. Nhng nhµ cÇm quyÒn thùc d©n Ph¸p võa trôc xuÊt hä. ®éng ®Ëy bªn c¹nh nh÷ng c¸i x¸c cña cha mÑ chóng ®·
chÕt cøng. §ªm ®Õn, hai b¸c sÜ ®Õn gÇn c¸c em, th× nhËn
Kh«ng ph¶i lµ lÇn ®Çu tiªn ®Õ quèc Ph¸p ®ång lo· víi
thÊy qu¶ thËt nh÷ng em bÐ mÆc quÇn ¸o sÆc sì vµ ®¸ng
bän ®Õ quèc kh¸c vµ cã nh÷ng hµnh ®éng bØ æi nh thÕ.
yªu ®ã, nh÷ng ngµy ®Çu v« t lù vÉn cßn nh¶y nhãt vui t¬i,
Trong chiÕn tranh, khi nh÷ng ngêi da ®en ch©u Phi ®ang hy
lóc ®ã chØ cßn thë thoi thãp. Sau khi giÊu nh÷ng em bÐ ®ã
sinh th©n m×nh trªn ®Êt Ph¸p ®Ó b¶o vÖ "v¨n minh",
vµo trong xe cøu th¬ng, hai «ng rÊt sung síng ®· cøu cho c¸c
"nh©n ®¹o", th× Ph¸p th«ng ®ång víi ý ®Ó cÊm nh÷ng ngêi
em sèng l¹i, vµ xóc c¶m tríc nçi ®au khæ c«i cót vµ vÎ ®¸ng
d©n T¬rip«li ®ang bÞ bän kÎ cíp ý lïng b¾t, kh«ng cho trèn
sang l·nh thæ Tuynidi. ViÖc ®ã x¶y ra nh sau: yªu cña c¸c em, hai b¸c sÜ ®· gi÷ nh÷ng em g¸i nhá ®ã l¹i
®Ó gióp viÖc cho m×nh - ®ã lµ nh÷ng kÎ sèng sãt duy nhÊt
Trong cuéc chiÕn tranh v× c«ng lý, mét h«m cã chõng
trong ®oµn h¬n mét ngh×n ngêi d©n T¬rip«li".
mét ngh×n ngêi T¬rip«li gåm ngêi giµ, ®µn «ng, ®µn bµ, trÎ
em, ®uæi ®µn môc sóc gÇy cßm cña hä cïng ch¹y sang l¸nh C©u chuyÖn thª th¶m kÓ l¹i ®ã kh«ng ph¶i lµ cña mét
n¹n ë Tuynidi. Tíi biªn giíi, qu©n ®éi Ph¸p ®· dïng sóng liªn nhµ n÷ c¸ch m¹ng nµo ®©u.
thanh chÆn ®êng hä. Nh÷ng ngêi l¸nh n¹n ®øng tríc t×nh Chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p qu¶ lµ kh«ng hÒ ngÇn ng¹i
thÕ tiÕn tho¸i lìng nan th¶m thiÕt nµy: ®Ó cho lÝnh Ph¸p tµn nhóng tay vµo nh÷ng téi ¸c bØ æi nhÊt.
s¸t hay lui vµo sa m¹c Xahara ®Ó råi chÕt ®ãi chÕt kh¸t ë
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NguyÔn ¸i quèc t«i lu l¹i vµ th¸ng thø s¸u t«i chê ®îi, vËy mµ viÖc lªn ®êng
(§«ng D¬ng) cña t«i cha ®îc quyÕt ®Þnh.
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
T«i nghÜ lµ kh«ng cÇn thiÕt ph¶i nãi ë ®©y vÒ nh÷ng
sè 20, ngµy 2-4-1924. phong trµo c¸ch m¹ng vµ d©n téc chñ nghÜa, tríc kia hoÆc
gÇn ®©y; vÒ sù tån t¹i hoÆc kh«ng tån t¹i cña c¸c tæ chøc
c«ng nh©n, cña nh÷ng ho¹t ®éng khuÊy ph¸ cña c¸c héi bÝ
mËt vµ c¸c héi th¶o, v× t«i kh«ng cã ý ®Þnh ®Ö tr×nh víi
c¸c ®ång chÝ mét luËn c¬ng, vµ chØ muèn nªu cho thÊy sù
cÇn thiÕt ®èi víi chóng t«i lµ ph¶i nghiªn cøu TÊT C¶ mét
c¸ch chÝnh x¸c, vµ ph¶i t¹o ra c¸i g× ®ã nÕu cha cã g×.
VËy chuyÕn ®i sÏ lµ mét chuyÕn ®i ®Ó kh¶o s¸t vµ
nghiªn cøu. T«i sÏ ph¶i cè g¾ng:
A- ThiÕt lËp nh÷ng quan hÖ gi÷a §«ng D¬ng vµ Quèc tÕ
Céng s¶n.
B- Th«ng b¸o cho Quèc tÕ Céng s¶n vÒ t×nh h×nh chÝnh
TH¦ GöI BAN CHÊP HµNH trÞ, kinh tÕ vµ x· héi cña thuéc ®Þa nµy.

QUèC TÕ CéNG S¶N C- TiÕp xóc víi c¸c tæ chøc ®ang tån t¹i ë ®ã, vµ
D- Tæ chøc mét c¬ së th«ng tin vµ tuyªn truyÒn.

C¸c ®ång chÝ, T«i hµnh ®éng thÕ nµo ®Ó hoµn thµnh nhiÖm vô nµy?
Tríc hÕt t«i ph¶i ®i Trung Quèc. TiÕp ®ã híng sù ho¹t ®éng
Nh÷ng thuéc ®Þa cña Ph¸p nãi chung vµ §«ng D¬ng nãi
theo nh÷ng kh¶ n¨ng sÏ xuÊt hiÖn.
riªng Ýt ®îc biÕt ®Õn trong giíi v« s¶n vµ céng s¶n. Quèc tÕ
Céng s¶n vµ §¶ng Céng s¶n Ph¸p rÊt Ýt ®îc th«ng tin vÒ Sè tiÒn cÇn thiÕt cho sù ¨n ë cña t«i sÏ lµ bao nhiªu? -
nh÷ng g× x¶y ra ë nh÷ng thuéc ®Þa ®ã. Côc th«ng tin cña H¼n lµ t«i sÏ ph¶i ®æi chç lu«n, duy tr× nh÷ng mèi liªn hÖ
®¶ng cÇn ph¶i ®îc thµnh lËp. Cßn nh ë ®©y, chóng t«i víi c¸c giíi kh¸c nhau, tr¶ tiÒn th tÝn, mua nh÷ng Ên phÈm
tuyÖt ®èi kh«ng cã g×. nãi vÒ §«ng D¬ng, tiÒn ¨n vµ tiÒn trä, v.v., v.v.. T«i tÝnh r»ng,
NÕu chóng ta muèn ho¹t ®éng mét c¸ch cã Ých vÒ vÊn sau khi tham kh¶o ý kiÕn c¸c ®ång chÝ ngêi Trung Quèc ph¶i
®Ò thuéc ®Þa th× nhÊt thiÕt ph¶i b¾t liªn l¹c víi c¸c thuéc cã mét ng©n s¸ch xÊp xØ 100 ®«la Mü mçi th¸ng, kh«ng kÓ
®Þa ®ã. hµnh tr×nh Nga - Trung Quèc (v× t«i kh«ng biÕt gi¸ vÐ).
VÒ phÇn §«ng D¬ng, tõ lóc t«i tíi M¸txc¬va ®· cã quyÕt T«i hy väng r»ng nh÷ng ®iÒu trªn sÏ cã thÓ dïng lµm c¬
®Þnh r»ng sau 3 th¸ng lu l¹i ë ®©y, t«i sÏ ®i Trung Quèc ®Ó së ®Ó c¸c ®ång chÝ th¶o luËn vÒ viÖc cö t«i ®i ViÔn §«ng.
t×m c¸ch liªn l¹c víi ®Êt níc t«i. B©y giê ®· lµ th¸ng thø chÝn
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NguyÔn ®Êt ®ã chÕt ®i th× ruéng ®Êt l¹i trë thµnh së h÷u cña c«ng
11-4-1924 x·. Ph¬ng thøc së h÷u tËp thÓ ®ã ®îc gäi lµ "¸cs¬" ë Angiªri,
Th ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, "habu" ë Tuynidi vµ Marèc.
b¶n chôp lu l¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. ChÕ ®é thuéc ®Þa cña Ph¸p ®· ph¸ vì tÝnh tËp thÓ cña
d©n b¶n xø vµ thay vµo ®ã b»ng sù cíp ®o¹t tr¾ng trîn.
TiÕp theo b¹o lùc vµ tµn ph¸ thêng më ®Çu cuéc x©m l-
îc, nh÷ng ngêi n«ng d©n B¾c Phi b¾t ®Çu thÊy m×nh bÞ
nh÷ng kÎ du ®·ng, phiªu lu vµ cho vay nÆng l·i, tãm l¹i, lµ
toµn bé cÆn b· cña chÝnh quèc tiÕn c«ng. Bän thùc d©n, rèt
cuéc lµ kÎ chiÕn th¾ng vµ nh÷ng ngêi d©n b¶n xø ph¶i
ngoan ngo·n phôc tïng chóng vµ nhêng ®Êt cho chóng.
N¨m 1848, Angiªri lÇn ®Çu tiªn chÞu søc Ðp cña cuéc
tiÕn c«ng kiÓu Êy cña nh÷ng kÎ ®i khai ho¸. §ã lµ 13.500 kÎ
khèn cïng ®· ®e do¹ thµnh phè Pari vµ nh÷ng ngêi mµ c¸c x-
ëng m¸y thñ ®« kh«ng chøa næi. Ngoµi chi phÝ ®i ®êng vµ
n¬i c tró kh«ng mÊt tiÒn, hä cßn ®îc nhËn gia sóc, tiÒn øng
N¤NG D¢N B¾C PHI tríc, h¹t gièng, c«ng cô lao ®éng vµ tõ 4 ®Õn 12 hÐcta ®Êt
lÊy cña nh÷ng ngêi n«ng d©n Angiªri.
Sau n¨m 1870, nh÷ng ngêi And¸tx¬ di c còng ®ãng vai
Trong sè c¸c d©n téc sèng ë B¾c Phi, chØ ngêi BÐcbe
trß thùc d©n ®ã. TÊt nhiªn, hä ®¸ng ®îc träng thÞ h¬n
biÕt ®Õn nguyªn t¾c t h÷u nhng hä chØ lµ thiÓu sè chiÕm
nh÷ng ngêi ®Çu tiªn, nhng hä còng kh«ng kÐm nguy hiÓm
kho¶ng mét phÇn ba sè d©n Angiªri vµ kho¶ng ba phÇn 14
h¬n ®èi víi n«ng d©n b¶n xø, v× toµn bé ruéng ®Êt mµ hä
®Êt ®ai cã thÓ canh t¸c ®îc ë thuéc ®Þa nµy.
®îc chia lµ lÊy cña n«ng d©n ®Þa ph¬ng. TiÕp theo ®ã,
Quan hÖ ruéng ®Êt cña ngêi Tuynidi, ngêi ArËp Angiªri vµ ngµy cµng nhiÒu bän thùc d©n tham lam, lªn ®êng ®i t×m
ngêi Marèc nãi chung dùa trªn c¬ së chñ nghÜa céng s¶n h¹nh phóc trªn sù ph¸ s¶n cña nh÷ng ngêi ArËp.
nguyªn thuû: Theo kinh th¸nh ®¹o Ixlam, ruéng ®Êt thuéc vÒ D©n thuéc ®Þa bÞ ph¸ s¶n b»ng nhiÒu c¸ch: do "luËt
Trêi, vµ con ngêi chØ cã quyÒn sö dông nh÷ng g× mµ anh ta ph¸p" hµnh chÝnh cña ChÝnh phñ b¶o hé, do nh÷ng hµnh
cã thÓ lÊy tõ ®ã b»ng lao ®éng cña m×nh. Nh vËy, ruéng ®éng c¸ nh©n cña bän ®Þa chñ vµ ho¹t ®éng cña nh÷ng
®Êt lµ së h÷u cña c«ng x· vµ kh«ng bÞ trng thu. Mçi ngêi nhãm ngêi b¶n xø ®· trë thµnh
®Òu ®îc nhËn mét m¶nh ®Êt vµ ®îc sö dông toµn bé s¶n
chç dùa cña chÕ ®é thuéc ®Þa.
phÈm cña m¶nh ®Êt ®ã. Nhng anh ta kh«ng ®îc mua ruéng
cña ngêi kh¸c. Kh«ng ®îc b¸n ®Êt cña m×nh. Ngêi gi÷ ruéng ChØ riªng ë Angiªri vµ Tuynidi, chÕ ®é thuéc ®Þa chÝnh
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

thøc ®· lÊy c¾p cña n«ng d©n b¶n xø kho¶ng: 1 triÖu 600 lÖnh trng thu ®Êt Êy cho lîi Ých c«ng céng, ®uæi ngêi d©n
ngh×n hÐcta ®Êt nguyªn cña n«ng d©n sö dông, 2 triÖu 700 b¶n xø ra khái m¶nh ®Êt Êy vµ chuyÓn cho ngêi b¹n cña
ngh×n hÐcta rõng c«ng, 800 ngh×n hÐcta ®Êt c«ng. m×nh.
Níc Marèc míi bÞ chia c¾t kh«ng l©u, ®· bÞ cíp 545 ChÕ ®é thuéc ®Þa Êy ®em l¹i lîi Ých g× cho nh÷ng ngêi
ngh×n hÐcta ruéng ®Êt. n«ng d©n nghÌo Ph¸p? Kh«ng! ChØ cã nh÷ng tªn chÝnh
Sù cíp ®o¹t nh÷ng ngêi b¶n xø diÔn ra nhanh ®Õn kh¸ch bÈn thØu, nh÷ng bän con bu«n tham lam vµ t b¶n lín
chãng mÆt vµ víi nh÷ng quy m« khñng khiÕp. ®îc lîi mµ th«i.
N¨m 1870, 500 ngh×n hÐcta ®Êt cña d©n thuéc ®Þa bÞ
tÞch thu cïng mét lóc. Tõ n¨m 1895 ®Õn 1910, 192 ngh×n Nh÷ng c«ng ty ®ån ®iÒn lín chiÕm nh÷ng khu ®Êt ®ai
hÐcta ®Êt cña Angiªri chuyÓn sang tay ngêi Ph¸p. Tõ 1919 mªnh m«ng, kh«ng ph¶i nh»m lµm cho nã s¶n sinh, mµ chØ
®Õn 1923, chÕ ®é thuéc ®Þa ®· chiÕm cña d©n Marèc víi môc tiªu ®Çu c¬. Ngµy l¹i ngµy, chóng lµm cho d©n b¶n
72.700 hÐcta. xø ph¸ s¶n, nuèt t¬i nh÷ng tªn thùc d©n nhá vµ ®¸nh lõa
ngay c¶ ChÝnh phñ. ThÝ dô: C«ng ty Gi¬nev¬ chiÕm h¬n
§Ó chiÕm ®Êt, chÕ ®é thuéc ®Þa Ph¸p lóc th× sö dông
20.000 hÐcta; c«ng ty Habra vµ M¸ct¬: 24.000 hÐcta; c«ng
m¸nh khoÐ, lóc th× dïng vò lùc. Ngêi BÐcbe vµ ngêi ArËp
ty Ph¸p - Angiªri: 90.000 hÐcta; c«ng ty toµn Angiªri: 10.000
Angiªri bÞ dån tíi
hÐcta; c«ng ty M¸cx©y: 100.000 hÐcta.
rïng nói vµ triÒn ®åi. Vµ l·nh thæ ®îc tíc ®o¹t kiÓu Êy khái
ë Tuynidi, 55 chñ ®ån ®iÒn Ph¸p chiÕm 355.000 hÐcta
nh÷ng ngêi chñ hîp ph¸p, r¬i vµo tay nh÷ng tªn thùc d©n
®Êt, 30 chñ ®ån ®iÒn kh¸c chiÕm 160.000 hÐcta rõng.
ch©u ¢u.
C«ng ty th¬ng m¹i ®iÒn ®Þa chiÕm phÇn lín ®Êt miÒn
§èi víi ngêi Tuynidi, ngêi ta thêng sö dông nh÷ng m¸nh
Cadablanca, Rab¸t vµ Madagan. TiÕp theo lµ Tæng c«ng ty
khoÐ kiÓu nh sau: 25 khu ruéng cña ngêi Tuynidi lµm thµnh
Ph¸p ë Marèc. C«ng ty nµy mua cña d©n b¶n xø mçi hÐcta
mét habu tËp thÓ. Nh÷ng ngêi n«ng d©n canh t¸c ®Êt ®ai
gi¸ tõ 20 ®Õn 30 phr¨ng vµ sau mét thêi gian ng¾n b¸n l¹i víi
Êy ®îc hëng mét phÇn mïa mµng, phÇn kh¸c dµnh cho phóc
gi¸ 1.000 vµ 1.200 phr¨ng trong mét vµi th¸ng l·i tíi 858.000
lîi x· héi, gi¸o dôc, x©y nhµ, ph¬ng tiÖn th«ng tin vµ nh÷ng
phr¨ng mµ lóc ®Çu sè vèn lµ 1 triÖu vµ míi chØ sö dông mét
xÝ nghiÖp cã ý nghÜa tËp thÓ kh¸c nhau.
phÇn t sè vèn ®ã.
Habu tËp thÓ kh«ng thÓ ®îc sö dông cho c¸ nh©n, nhng
Mét nghÞ sÜ Quèc héi Ph¸p ®îc nhîng má quÆng s¾t ë
cã thÓ ®îc chuyÓn tõ mét xÝ nghiÖp tËp thÓ sang xÝ nghiÖp
Khamri. ¤ng ta b¸n l¹i cho mét c«ng ty ®Ó khai th¸c víi gi¸ 10
kh¸c, v× ®ã lµ do lîi Ých c«ng céng. VÒ sau Phñ toµn quyÒn
triÖu phr¨ng. Nh÷ng ngêi n«ng d©n b¶n xø cã ®Êt ®ai
cø lÊy cí dïng cho lîi Ých c«ng céng mçi khi cÇn lÊy ®Êt cña
thuéc khu má Êy, chØ ®îc lÜnh 112,5 phr¨ng mét n¨m tiÒn
ngêi b¶n xø cho bän chñ ®ån ®iÒn. Mét thÝ dô: mét nhµ b¸o
cho thuª ®Êt.
vµ chñ ®ån ®iÒn, khi thÊy ngêi d©n b¶n xø tõ chèi b¸n ®Êt
cho h¾n, mµ h¾n l¹i muèn mua cho m×nh, liÒn ®Õn nhê Mét luËt s Ph¸p giao cho nh©n viªn cña m×nh mua ®Êt
b¹n - lµ viªn c«ng sø tØnh Êy. Tªn nµy liÒn ra ngay mét s¾c ®Ó lµm tµi s¶n riªng víi gi¸ 20 phr¨ng. §Êt Êy n»m gi÷a habu
c«ng céng. BiÕt r»ng ®Êt ®ai ë ®ã kh«ng cã ranh giíi râ rÖt,
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ngêi phôc vô ph¸p luËt cña chóng g©y ra nh÷ng chuyÖn khã 2- Hä kh«ng chØ bÞ nh÷ng kÎ chiÕn th¾ng bãc lét, mµ
kh¨n vµ l«i cuèn nh÷ng ngêi n«ng d©n vµo qu¸ tr×nh kiÖn cßn bÞ nh÷ng ngêi b¶n xø bãc lét n÷a: nh÷ng kÎ ch¬i tréi,
tông rÊt tèn kÐm vÒ ph©n ®Þnh ranh giíi. §¾t ®Õn nçi nh÷ng tªn kÎ cíp mµ nÕu thiÕu nh÷ng kÎ nµy th× kh«ng thÓ
nh÷ng ngêi n«ng d©n nghÌo cuèi cïng ph¶i b¸n l¹i ®Êt cña cã sù ®« hé nµo cña níc ngoµi.
m×nh v× viÖc kiÖn tông ®· lµm tèn 11.000 phr¨ng. ¤ng luËt C¸c viªn chøc, quan l¹i, bän t s¶n míi vµ bän ngêi b¶n xø
s víi sù gióp ®ì cña hai m¬i phr¨ng vµ mét chót gi¶ dèi, trë cho vay nÆng l·i kÕt thóc c«ng viÖc ¨n cíp cña bän ngêi da
thµnh ngêi chñ c¶ mét lµng, vµ nh÷ng ngêi n«ng d©n cßn tr¾ng, vµ n«ng d©n nÕu tho¸t ®îc ¸ch bän nµy th× l¹i r¬i
c¶m thÊy h¹nh phóc, v× kh«ng bÞ ®uæi khái m¶nh ®Êt Êy vµo tay bän kh¸c.
vµ ®îc ®Ó l¹i lµm viÖc víi t c¸ch lµ ngêi n« lÖ.
BÞ ®uæi khái nh÷ng ®ång ruéng ®îc tíi níc trï phó, sèng
Nh÷ng trêng hîp t¬ng tù nh vËy thêng thÊy ë c¸c thuéc chen chóc ë nh÷ng ®ång b»ng chËt chéi vµ nh÷ng vïng rõng
®Þa vµ chóng t«i cßn cã thÓ ®a ra nhiÒu thÝ dô n÷a, kh«ng
nói x¬ x¸c, n«ng d©n nh÷ng thuéc ®Þa ®ã sèng trong c¶nh
kÐm phÇn bª bèi.
khèn cïng ghª gím. Nh÷ng ngêi nµo trong sè hä cßn l¹i mét
Nh÷ng tªn ®Þa chñ biÕt râ lµ, d©n b¶n xø lu«n lu«n lo sî mÈu ®Êt con nµo th× còng nhanh chãng bÞ tíc ®o¹t l©u dµi.
bÞ trng thu. V× vËy, khi nµo hä muèn chiÕm ®Êt, hä sö dông Tû suÊt cho vay b»ng tiÒn còng nh b»ng hiÖn vËt cã tÝnh ¨n
luËt vÒ trng thu nh mét con ngo¸o ép. D©n b¶n xø tÊt nhiªn cíp kh«ng thÓ tëng tîng ®îc: tõ 20 ®Õn 200% (ngêi ch©u ¢u
muèn b¸n ®Êt cña m×nh víi gi¸ rÎ m¹t, cßn h¬n lµ ®Ó cho cho vay lÊy l·i 20%, ngêi Do Th¸i 35%, ngêi Kabin 75%, ngêi
chÝnh quyÒn hµnh chÝnh bçng chèc lµm m×nh ph¸ s¶n. M«dabÝt 80% vµ ë n¬i hÎo l¸nh tíi 200%). KiÓu ¨n cíp ®ã gäi
Bän ®Þa chñ thØnh tho¶ng dïng "c¸c ®iÓm chiÕn lîc". lµ ranhia. Do tû suÊt l·i qu¸ cao, ngêi n«ng d©n kh«ng bao
Chóng ®Æt tay vµo nh÷ng n¬i cã thÓ x©y dùng c¸c c«ng giê tr¶ xong nî. Lóc ®ã, ngêi cho vay l·i ®Õn chiÕm ruéng vµ
tr×nh Nhµ níc: nhµ ga, ®êng s¸, kho tµng vµ chî. Khi chÝnh trë thµnh camÐtx¸t, cßn ngêi chñ cò thµnh camÐt. CamÐt
quyÒn muèn x©y dùng mét trong nh÷ng c«ng tr×nh Êy, nã tiÕp tôc cµy cÊy m¶nh ®Êt cña m×nh, nhng ph¶i nép ngêi
ph¶i tr¶ toµn b»ng vµng, v× nã cã thÓ trng thu vµ ®uæi d©n chñ míi bèn phÇn n¨m mïa mµng.
b¶n xø, nhng kh«ng d¸m sê ®Õn së h÷u cña bän thùc d©n. TÖ cíp bãc thuéc ®Þa lµm tÊt c¶ mäi thø ®Ó lµm cho ng-
Vµ nh vËy, bän ®Çu c¬ v¬ vÐt c¶ hai tay. êi n«ng d©n kh«ng thÓ sèng næi. LÊy cí lËp tÝn dông n«ng
nghiÖp, thËt sù chØ phôc vô bän giµu cã, bông phÖ, chÝnh
T×nh c¶nh n«ng d©n c¸c thuéc ®Þa ®ã nh thÕ nµo?
quyÒn l¹i cßn ®Æt thªm møc phô thu 10% ®èi víi ngêi vay
ThËt lµ khñng khiÕp. Khã cã thÓ nãi ®îc r»ng ai trong sè hä:
tiÒn, riªng kh«ng cã kho¶n ®ã møc vay l·i ®· qu¸ nÆng. Rõng
ngêi An Nam ë §«ng D¬ng, ngêi da ®en ë C«ngg« hay lµ
lµ së h÷u cña Nhµ níc vµ nh÷ng ngêi ®èn cñi bÞ dån vµo
Xªnªgan, hay lµ ngêi b¶n xø ë B¾c Phi - bÞ bãc lét nhiÒu
c¶nh chÕt ®ãi. Nh÷ng ngêi ch¨n nu«i kh«ng cã ®ång cá, buéc
h¬n.
ph¶i b¸n gia sóc ®i vµ hoµn toµn ph¸ s¶n. ViÖc ch¨n nu«i bÞ
Gi÷a nh÷ng ngêi Êy cã mét c¸i chung: ®¸nh thuÕ, mçi ®Çu con vËt ch¨n nu«i cña ngêi d©n b¶n xø
1- TÊt c¶ hä bÞ dån ®Õn t×nh c¶nh con vËt thå. ph¶i nép thuÕ nöa phr¨ng ®Õn mét phr¨ng Ph¸p.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Nh÷ng ngêi d©n miÒn nói, bÞ c¸c dinh c¬ Nhµ níc v©y Sù PH¸ S¶N CñA CHÕ §é
quanh, mµ ranh giíi th× rÊt tuú tiÖn, sèng nghÑt thë. NÕu
trong rõng trÎ con ®i trªn ®êng s¾t hoÆc con cõu ch¹y qua THùC D¢N PH¸P
ranh giíi lµ lËp tøc bÞ l«i th«i vµ bÞ nép ph¹t. N¨m 1909, ë
Angiªri cã 28.527 vô ph¹t x©m ph¹m rõng, trong ®ã cã ViÖc thay ®æi míi ®©y cña chÝnh phñ Po¨ngcarª ®·
13.451 vô lÊy cá vµ 7.098 vô lÊy gç. N¨m 1910, ngêi Angiªri
kh«ng khái cã nh÷ng vang déi sang c¸c thuéc ®Þa. Níc Ph¸p
nép 540.000 phr¨ng tiÒn ph¹t v× nh÷ng viÖc ®ã.
lu«n lu«n tù cho m×nh lµ mét cêng quèc thùc d©n sè mét
Cha hÕt. Ngêi n«ng d©n B¾c Phi cßn ph¶i ®i canh g¸c biÕt c¸ch thùc d©n. Ngay c¶ «ng Anbe Xar« còng vËy, «ng ta
rõng lu«n lu«n khoe m×nh lµ ngêi Ph¸p sè mét biÕt c¸ch khai th¸c
cho chñ ®ån ®iÒn, diÖt ch©u chÊu trªn ®ång ruéng cña thuéc ®Þa. §Ó lµm c«ng viÖc khai th¸c Êy, «ng ta ®ßi ph¶i cã
ngêi ch©u ¢u, khu©n v¸c kh«ng c«ng cho bän quan l¹i, c«ng 4 tû phr¨ng. §Ó t×m cho ra mãn tiÒn Êy, «ng ta ®· viÕt mét
chøc, lµm nghÜa vô c¶nh s¸t ®Ó b¶o vÖ nh÷ng bÊt ®éng cuèn s¸ch dµy nh÷ng 674 trang. Êy thÕ mµ vÞ bé trëng vÜ
s¶n cña bän bãc lét vµ ¸p bøc. ®¹i Êy l¹i võa bÞ ®uæi ra khái ®¶ng cña «ng ta v× «ng ta ®·
BÞ tÖ cho vay nÆng l·i ®Ì nÐn; bÞ nh÷ng tÖ n¹n x· héi bá phiÕu cho quan thÇy lµ Po¨ngcarª. Råi c¸i «ng Po¨ngcarª
lµm kiÖt søc: n¨m 1907, ë thµnh phè Cadablanca chØ cã s¸u b¹c bÏo nµy còng l¹i võa míi ®uæi vÞ bé trëng vÜ ®¹i Êy ra
qu¸n rîu, n¨m 1913 cã 161 qu¸n rîu, nhµ c¶i t¹o, bÖnh giang khái chÝnh phñ nèt. ThÕ lµ vÞ bé trëng vÜ ®¹i Êy bÞ c¸ch
mai, bÖnh ho lao còng ph¸t triÓn nh thÕ; bÞ kiÖt quÖ v× n¹n tuét hÕt c¶, ch¼ng ®îc mét tý nµo, còng ch¼ng khai th¸c ®-
khæ sai liªn miªn; bÞ n¹n ®ãi thêng xuyªn lµm mÊt søc, c¸c îc thuéc ®Þa nµo cña «ng ta. Thay thÕ «ng ta lµ mét anh
b¹n B¾c Phi ®ang ë trªn con ®êng ng¾c ngo¶i. N¹n tö vong lÝnh, xin lçi, mét "®¹i t¸ kh«ng tªn tuæi". ViÖc c¸ch chøc nµy
cao lµ mét b»ng chøng. Ngêi B¾c Phi sÏ biÕn khái mÆt ®Êt, mét lÇn n÷a l¹i chøng tá cho chóng ta thÊy r»ng chÕ ®é thùc
nÕu giai cÊp v« s¶n gi¸c ngé kh«ng ®Õn cøu hä khái nÒn d©n Ph¸p ®· ph¸ s¶n.
"v¨n minh" qu¸i vËt.
Trong khi chê ®îi mét c¸i g× tèt ®Ñp h¬n, d©n Ph¸p mçi
n¨m ph¶i nép h¬n 237.000.000 phr¨ng (ng©n s¸ch n¨m
NguyÔn ¸i Quèc
1923) cho Bé Thuéc ®Þa cña hä, h¬n 1.172.186.000 cho c¸c
T¹p chÝ Quèc tÕ n«ng d©n, ®éi qu©n thuéc ®Þa vµ nh÷ng kho¶n chi phÝ ë Marèc, tæng
tiÕng Nga, sè 3 vµ 4 n¨m 1924.
céng lµ 1.409.186.000 phr¨ng.
ThÕ lµ mçi ngêi Ph¸p - bÊt luËn giµu hay nghÌo, giµ hay
trÎ, nam hay n÷ - ®Òu bÞ b¾t buéc mçi n¨m ph¶i ®ãng h¬n
36 phr¨ng cho c¸i quü "Sø mÖnh khai ho¸". §Ó lµm lîi cho ai?
Cè nhiªn kh«ng ph¶i lµ ®Ó lµm lîi cho ngêi ®ãng thuÕ vµ
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

cµng kh«ng ph¶i lµ lµm lîi cho níc Ph¸p. L¸t n÷a, chóng t«i xin 19.565 gia sóc
chøng minh ®iÒu ®ã. 7.927 tÊn ®êng
ThÝ dô, n¨m 1922, tæng gi¸ trÞ th¬ng nghiÖp cña c¸c 6.860 tÊn dõa
thuéc ®Þa Ph¸p lµ 4.358.105.000 phr¨ng, trong ®ã: 46.229 tÊn cao su
2.104.458.000 vÒ nhËp khÈu vµ 7.150 tÊn c©y cã chÊt nhuém
2.253.646.636 vÒ xuÊt khÈu.
3.617 tÊn b«ng
Trong tæng sè ®ã, doanh sè gi÷a níc Ph¸p vµ c¸c thuéc
30.760 t¹ h¹t tiªu
®Þa cña nã chØ cã 1.585.000.000 phr¨ng, cßn doanh sè gi÷a
c¸c thuéc ®Þa víi níc ngoµi l¹i lªn tíi 2.666.739.000 phr¨ng. 21.492 t¹ ®ç
2.609 tÊn da
Nh÷ng con sè vÒ §«ng D¬ng l¹i cßn hïng hån h¬n n÷a.
12.798 t¹ m©y
Trong sè 5.484 chiÕc tµu ®¨ng ký ë c¸c c¶ng §«ng D¬ng
vµ ®· chë vµo 7.152.910 tÊn hµng, chØ cã 779 tµu Ph¸p víi 12.319 t¹ s¬n
1.464.852 tÊn so víi 787 tµu Anh víi 1.575.079 tÊn! 8.499 t¹ cµ phª
N¨m 1921, trong tæng gi¸ trÞ hµng nhËp khÈu lµ 6.084 t¹ chÌ
807.729.362 480.833 kg quÕ
phr¨ng, níc Ph¸p chØ chiÕm cã 247.602.029 phr¨ng. 117.241 kg dÇu håi
C¶ níc Ph¸p vµ c¸c thuéc ®Þa kh¸c cña nã chØ xuÊt khÈu 17.943 kg t¬ lôa
cã 169.147.115 phr¨ng trong tæng gi¸ trÞ hµng xuÊt khÈu lµ VËy mµ, c¸c b¹n cã biÕt phÇn cña ngêi b¶n xø trong viÖc
1.284.003.885 phr¨ng. bu«n b¸n khæng lå vÒ s¶n phÈm do ®Êt ®ai vµ lao ®éng
Ph¶i ch¨ng lµ lµm lîi cho d©n b¶n xø? Sau ®©y c¸c b¹n sÏ cña hä s¶n xuÊt ra lµ bao nhiªu kh«ng ? PhÇn cña d©n b¶n
biÕt. xø vÎn vÑn cã 542 thuyÒn buåm träng t¶i 12.231 tÊn mµ
th«i!
N¨m 1923, §«ng D¬ng xuÊt khÈu:
Sau c¸i nh×n bao qu¸t trªn, chóng ta cã thÓ kÕt luËn
1.439.995 tÊn g¹o
r»ng chÕ ®é thùc d©n Ph¸p chØ lµm lîi cho mét bän ®Çu
622.035 tÊn than ®¸ c¬, cho nh÷ng tªn chÝnh kh¸ch bÊt l¬ng vµ v« tµi ë chÝnh
65.413 tÊn xi m¨ng quèc, cho bän bu«n rîu vµ thuèc phiÖn, cho lò con bu«n v«
liªm sØ vµ bän lý tµi xÊu xa.
61.917 tÊn ng«
B¹n muèn cã thªm b»ng chøng ? Nhµ Ng©n hµng §«ng D-
312.467 t¹ c¸ ¬ng:
27.690 tÊn kÏm N¨m 1876 chØ cã 24 triÖu phr¨ng vèn kinh doanh, thÕ
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mµ 1885 ®· cã 145 triÖu phr¨ng vèn kinh doanh.


1895 - 222 triÖu phr¨ng
1905 - 906 triÖu phr¨ng
1917 - 2. 005 triÖu phr¨ng
1921 - 6.718 triÖu phr¨ng
Cßn tiÒn l·i cña nã th× ®· tõ 126.000 phr¨ng n¨m 1876
lªn tíi 22.854.000 phr¨ng n¨m 1921!
Nh÷ng mãn l·i Êy chui vµo tói ai?

TH¦ GöI §åNG CHÝ P£T¥RèP,


NguyÔn ¸i Quèc
TæNG TH¦ Ký BAN PH¦¥NG §¤NG
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
sè 26, ngµy 14-5-1924.
§Ò NGHÞ:
§ång chÝ th©n mÕn,
H«m qua, trong khi dù cuéc mÝt tinh cña sinh viªn Trêng
®¹i häc céng s¶n ph¬ng §«ng45, mét ý kiÕn mµ t«i ®· ngÉm
nghÜ tõ l©u, l¹i n¶y ra trong ®Çu ãc t«i. T«i tù thÊy cã tr¸ch
nhiÖm ph¶i tr×nh bµy víi ®ång chÝ.
1) §ång chÝ ®· hiÓu râ nguyªn nh©n ®Çu tiªn ®· g©y ra
sù suy yÕu cña c¸c d©n téc ph¬ng §«ng, ®ã lµ Sù BIÖT LËP.
Kh«ng gièng nh c¸c d©n téc ph¬ng T©y, c¸c d©n téc ph¬ng
§«ng kh«ng cã nh÷ng quan hÖ vµ tiÕp xóc gi÷a c¸c lôc ®Þa
víi nhau. Hä hoµn toµn kh«ng biÕt ®Õn nh÷ng viÖc x¶y ra ë
c¸c níc l¸ng giÒng gÇn gòi nhÊt cña hä, do ®ã hä THIÕU Sù
TIN CËY LÉN NHAU, Sù PHèI HîP HµNH §éNG Vµ Sù Cæ Vò LÉN
NHAU.
SÏ rÊt cã Ých cho ngêi An Nam biÕt bao, nÕu hä ®îc biÕt
nh÷ng ngêi anh em Ên §é cña hä tù tæ chøc nh thÕ nµo ®Ó
®Êu tranh chèng chñ nghÜa ®Õ quèc Anh, hoÆc biÕt c«ng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nh©n NhËt B¶n ®oµn kÕt nhau l¹i nh thÕ nµo ®Ó chèng l¹i nghÞ cña t«i, t«i xin göi ®Õn ®ång chÝ th©n mÕn lêi chµo
¸ch bãc lét cña chñ nghÜa t b¶n, hoÆc biÕt ngêi Ai CËp ®· céng s¶n th©n ¸i.
ph¶i hy sinh cao c¶ nh thÕ nµo ®Ó ®ßi l¹i quyÒn tù do cña
m×nh? Nãi chung th× c¸c d©n téc ph¬ng §«ng ®Òu giµu NguyÔn ¸i Quèc
t×nh c¶m, vµ ®èi víi hä mét tÊm g¬ng sèng cßn cã gi¸ trÞ thuéc §«ng D¬ng
h¬n mét tr¨m bµi diÔn v¨n tuyªn truyÒn.
Th ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p,
2) C¸c chiÕn sÜ ngêi b¶n xø ®Òu bÞ gi¸m s¸t vµ truy n· b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.
rÊt r¸o riÕt t¹i chÝnh níc hä. Nhng ë mét níc l¸ng giÒng hä cã
thÓ ho¹t ®éng dÔ dµng h¬n, v× cã Ýt ngêi biÕt hä. SÏ rÊt
thuËn lîi, nÕu Quèc tÕ cã thÓ cö nh÷ng ®ång chÝ ngêi Trung
Quèc ch¼ng h¹n, sang §«ng D¬ng, nh÷ng ®ång chÝ Thæ
NhÜ Kú sang Ên §é vµ cø nh thÕ. Nhng muèn lµm trßn nh÷ng
sø m¹ng Êy, nh÷ng chiÕn sÜ ®ã ph¶i hiÓu biÕt t×nh h×nh
toµn ch©u ¸ vµ ph¶i cã mét mèi quan hÖ mËt thiÕt gi÷a c¸c
chiÕn sÜ cña c¸c níc kh¸c nhau. VËy mµ hiÖn nay cha cã sù
hiÓu biÕt Êy vµ mèi quan hÖ ®ã. Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nh
§OµN KÕT GIAI CÊP
vËy mäi sù t¬ng trî, mäi sù ®oµn kÕt kh«ng thÓ cã ®îc.
3) Trêng ®¹i häc ph¬ng §«ng hiÖn nay ®ang dung n¹p 62 §Çu n¨m 1921, mét cuéc b·i c«ng lín cña c«ng nh©n hµng
d©n téc ph¬ng §«ng. Con sè nµy sÏ ngµy cµng t¨ng thªm tïy h¶i ®¨ng b¹1) næ ra ë Braxin. Mét chiÕc tµu võa cÆp bÕn Ri«
theo sù ho¹t ®éng vµ c«ng t¸c tuyªn truyÒn cña Quèc tÕ mçi §ª Han©yr«. Thuû thñ trªn tµu cha biÕt r»ng b¹n cña m×nh ë
ngµy mét më réng. Trêng ®¹i häc nµy lµ mét c¸i lß ®µo t¹o ®©y ®ang ®Êu tranh chèng bän chñ. Mét ngêi da ®en tham
nh÷ng c¸n bé tuyªn truyÒn ®Çu tiªn cho c¸c níc ph¬ng §«ng. gia ®×nh c«ng, H«xª Lªan®r« §a Xinva, muèn lªn tµu b¸o tin
Nã còng ph¶i lµ c¬ së trªn ®ã sÏ ®îc thiÕt lËp mét LI£N BANG cho c¸c thuû thñ biÕt. Trªn bÕn, H«xª gÆp mét tªn c¶nh s¸t
CéNG S¶N PH¦¥NG §¤NG. §Ó cho c«ng t¸c ®îc dÔ dµng, ng¨n anh l¹i.
chóng ta ®· lËp nhãm Latinh, nhãm ¡nggl« X¾cx«ng, v.v., - T«i cã quyÒn lªn tµu gÆp c¸c b¹n t«i, chø sao kh«ng,
vËy v× lÏ g× chóng ta l¹i kh«ng lËp nhãm ch©u ¸. H«xª nãi víi tay ®¹i diÖn trËt tù chÝnh quyÒn.
VËy t«i ®Ò nghÞ lµ tríc ngµy c¸c sinh viªn tèt nghiÖp lªn - Kh«ng nãi n¨ng l»ng nh»ng! XÐo! Tªn nµy cù l¹i.
®êng vµ tríc cuéc §¹i héi thÕ giíi, mét TIÓU BAN PH¦¥NG
H«xª cè nµi.
§¤NG sÏ ®îc c¸c ®ång chÝ triÖu tËp ®Ó chuÈn bÞ viÖc thµnh
lËp NHãM CH¢U ¸ ®ã. 1
) Do yªu cÇu cña sù kiÓm so¸t quèc gia vµ quèc tÕ, ngêi ®i
Víi lßng mong mái ®ång chÝ sÏ t¸n thµnh khi xem xÐt ®Ò biÓn ph¶i theo luËt hµng h¶i quèc tÕ, ®îc ®¨ng ký vµo mét danh b¹
Nhµ níc. Cã ®¨ng b¹ míi lµ c«ng nh©n hµng h¶i chÝnh thøc.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Tªn c¶nh s¸t ch¼ng thÌm tr¶ lêi n÷a, rót sóng lôc ra b¾n. VËy lµ, dï mµu da cã kh¸c nhau, trªn ®êi nµy chØ cã hai
H«xª nhanh nhÑn tr¸nh kÞp, vµ, lÑ nh chíp, anh tóm lÊy gièng ngêi: gièng ngêi bãc lét vµ gièng ngêi bÞ bãc lét. Mµ
th»ng ®éi, qu¼ng nã xuèng níc. còng chØ cã mét mèi t×nh h÷u ¸i lµ thËt mµ th«i: t×nh h÷u
Cã ®Õn n¨m chôc tªn c¶nh s¸t cã vò khÝ ®æ x« ®Õn ¸i v« s¶n.
®¸nh H«xª. Anh chèng cù l¹i. S½n con dao ®i biÓn, anh
®©m chÕt mÊy tªn vµ lµm bÞ th¬ng nhiÒu tªn kh¸c. Cuèi NGUYÔN ¸I QUèC
cïng anh kh«ng chÞu næi sè ®«ng, ng· xuèng, coi nh chÕt, víi Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p,
18 viªn ®¹n trong m×nh. b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.
Tuy vËy anh vÉn cßn ®ñ søc ®Ó lÈm nhÈm bµi Quèc tÕ
ca khi ®îc khiªng ®Õn nhµ th¬ng. Råi sau chóng l«i anh ra
toµ. Anh bÞ kÕt ¸n 30 n¨m khæ sai.
Võa ®îc tin xö, anh em c«ng nh©n c¸ch m¹ng lËp ngay
mét Uû ban b¶o vÖ. Mét mÆt, hä mín nhiÒu tr¹ng s c·i cho
b¹n; mÆt kh¸c, hä tæ chøc nh÷ng cuéc biÓu t×nh ph¶n ®èi
trong c¶ níc. Mét chiÕn dÞch vËn ®éng ®Êu tranh ñng hé
H«xª ®îc tiÕn hµnh m¹nh mÏ suèt ba n¨m. D luËn quÇn chóng
c«ng phÉn ®Õn møc nhµ chøc tr¸ch ph¶i mang vô ¸n ra xÐt
l¹i.
PHô N÷ PH¦¥NG §¤NG
Ngµy mång 8 th¸ng 2, H«xª ra toµ xö l¹i ¸n. Mét v¹n rëi
c«ng nh©n dù phiªn toµ kÐo dµi suèt ®ªm. Bän chñ kh«ng
chÞu nh¶ måi ra, vµ biÖn lý ph¶i mÊt 5 tiÕng ®ång hå míi Phô n÷ Thæ NhÜ Kú tham gia b¶o vÖ ®Êt níc chèng sù
®äc xong b¶n c¸o tr¹ng dµi. x©m lîc cña chñ nghÜa ®Õ quèc ph¬ng T©y.
§ång chÝ Paol« §ª LaxÐcda vµ c¸c b¹n ®ång nghiÖp ®· Phô n÷ Ên §é vïng lªn chèng sù ®« hé cña Anh. Phô n÷
hïng biÖn b¸c bá mét c¸ch th¾ng lîi mäi lý lÏ cña biÖn lý. Trung Quèc tham gia cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1912. Phô n÷ TriÒu
Tiªn ®· vµ ®ang ®Êu tranh v× ®éc lËp cña Tæ quèc. Phô n÷
Phiªn toµ ®Õn 4 giê rìi s¸ng míi kÕt thóc.
NhËt B¶n ®· buéc ChÝnh phñ ph¶i huû bá ®¹o luËt cÊm phô
Toµ xö tr¾ng ¸n. n÷ tham gia ®êi sèng chÝnh trÞ vµ v.v..
B¶n tuyªn ¸n ®îc hoan nghªnh b»ng nh÷ng tiÕng vç tay Trong ®êi sèng kinh tÕ nh÷ng "b«ng hång" cña ph¬ng
vang nh sÊm. Vµ H«xª, anh chiÕn sÜ b·i c«ng da ®en ng¶ §«ng b¾t ®Çu tá cho chñ nghÜa t b¶n thÊy ë hä cã nh÷ng
m×nh trong c¸nh tay c¸c ®ång chÝ vµ c¸c ngêi b¶o vÖ anh, chiÕc gai nhän. Nh÷ng cuéc b·i c«ng cña n÷ c«ng nh©n ë
nh÷ng ®¹i biÓu cña c«ng nh©n da tr¾ng. c¸c nhµ m¸y vµ xëng dÖt lôa kh«ng cßn lµ hiÖn tîng hiÕm
n÷a.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Trong c¸c tæ chøc c«ng ®oµn NhËt B¶n, phô n÷ chiÕm Ngµy 21 th¸ng 1 h¸ ch¼ng m·i m·i lµ mét ngµy tang cho
mét tû lÖ ®¸ng kÓ. §oµn Thanh niªn céng s¶n Trung Quèc míi tÊt c¶ nh÷ng nam n÷ ®ang chÞu khæ cùc hay sao?
thµnh lËp ®îc ba n¨m ®· cã trong hµng ngò cña m×nh h¬n Níc Nga ®ang ®Õn phån vinh. Nhng muèn cã ®îc mét
150 n÷ c«ng nh©n vµ n÷ sinh viªn. nÒn hoµ b×nh thùc sù th× cßn ph¶i tiÕn lªn h¬n n÷a vµ cßn
Tõ khi ®ång chÝ Lªnin mÊt, c¸c tæ chøc chÝnh trÞ, v¨n ph¶i lµm nhiÒu viÖc n÷a. Loµi ngêi ®ang thøc tØnh, nhng
ho¸ vµ c¸c tæ chøc kh¸c cña häc sinh c¸c níc ph¬ng §«ng tæ muèn tù gi¶i phãng hoµn toµn th× cßn ph¶i ®Êu tranh1)".
chøc nhiÒu cuéc mÝt tinh vµ héi häp. Lêi kªu gäi trªn ®©y nãi lªn r»ng ®· cã mét bíc ngoÆt lín
Díi ®©y lµ lêi kªu gäi cña mét n÷ sinh viªn ®¨ng trªn ë c¸c níc ph¬ng §«ng tõ khi ngän cê ®á in h×nh bóa liÒm
B¸o Phô n÷ ë Thîng H¶i (Trung Quèc): tung bay trªn níc Nga sa hoµng.
"Hìi c¸c chÞ em! NGUYÔN ¸I QUèC
T¹p chÝ Rabãtnhitxa, tiÕng Nga, sè 9,
Tõ khi cã chñ nghÜa t b¶n, toµn bé c¬ thÓ x· héi ®Òu bÞ
th¸ng 5-1924.
¶nh hëng tai h¹i cña nã. C¸c vËt phÈm do tÊt c¶ mäi ngêi s¶n
xuÊt ra, ®¸ng lÏ ph¶i thuéc vÒ tÊt c¶ mäi ngêi th× l¹i thuéc
®Æc quyÒn cña mét vµi ngêi! ¸ch ¸p bøc kinh tÕ ®· n« dÞch
con ngêi, còng ¸ch ¸p bøc Êy ®· biÕn phô n÷ thµnh nh÷ng
®å vËt tuú thuéc quyÒn sö dông cña nam giíi!
Tõ bao thÕ kû nay, bao nhiªu triÖu con ngêi ®· bÞ xiÒng
xÝch nh thÕ ? Bao nhiªu triÖu ®µn bµ ®· bÞ hy sinh?
NH÷NG C¸I TèT §ÑP
Trong lóc cuéc chiÕn tranh thÕ giíi ®ang diÔn ra ¸c liÖt,
trong lóc hµng triÖu ngêi kh«ng lµm h¹i ®Õn ai, ®ang muèn CñA NÒN V¡N MINH PH¸P
sèng, nhng l¹i bÞ ®a vµo chç chÕt, Lªnin ®· ®¹p b»ng gian
khæ vµ khã kh¨n, ®· thøc tØnh giai cÊp v« s¶n Nga næi dËy,
®· tæ chøc c¸c x«viÕt. Trong cuéc th¶o luËn vÒ vÊn ®Ò ®¹i diÖn cña d©n b¶n
xø c¸c thuéc ®Þa t¹i Quèc héi Ph¸p, «ng P«n T¸pponniª ®·
Lªnin kh«ng nh÷ng chØ gi¶i phãng nam giíi vµ n÷ giíi
ph¸t biÓu ý kiÕn ë H¹ nghÞ viÖn nh sau:
trªn ®Êt níc Tiªn sinh, mµ cßn chØ ®êng cho tÊt c¶ nh÷ng
ngêi nghÌo khæ trªn thÕ giíi. Vµ bÊt chÊp bän b¹ch vÖ tÊn "Níc Ph¸p vèn hµo hiÖp vµ ®øc khoan nh©n cña níc Ph¸p
c«ng ë bªn trong, bän t b¶n bao v©y ë bªn ngoµi, ý chÝ kiªn ®îc biÓu hiÖn trong mäi trêng hîp. Kh«ng cã g× cã thÓ s¸nh
cêng cña Lªnin ®· cøu ®ång bµo cña Tiªn sinh ra khái c¶nh tÇy nÒn v¨n minh Ph¸p" . Chóng t«i thµnh thËt c¶m ¬n «ng
®au khæ vµ lÇm than, vµ ®· nªu cao ngän cê cña Quèc tÕ nghÞ Êy ®· cho chóng t«i dÞp tèt kÓ ra ®©y mét sè ®øc
cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ ¸p bøc.
tÝnh bÊt hñ cña níc Ph¸p - ngoµi c¸i ®øc tÝnh rÊt c¬ng quyÕt
§iÒu ®ã h¸ ch¼ng ®¸ng ®Ó ta kÝnh cÈn mÆc niÖm tríc
anh linh vÜ ®¹i cña Tiªn sinh hay sao ? 1
) Lêi kªu gäi nµy cã ®èi chiÕu víi b¶n tiÕng Ph¸p.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

khai ho¸ d©n b¶n xø b»ng ®¹i b¸c vµ lìi lª. c¶ kh¶ n¨ng cña m×nh, tÊt c¶ ý chÝ cña m×nh, tÊt c¶ tµi
LÔ ®é. - Khu«n phÐp thùc d©n muèn r»ng bÊt cø ngêi nguyªn cña m×nh ®Ó gióp vµo viÖc phôc hng kinh tÕ cña níc
mÑ, trong khi ®ã th× níc mÑ l¹i
d©n b¶n xø nµo - dï ®Þa vÞ, tuæi t¸c ra sao, dï nam hay n÷ -
®Òu ph¶i cói ®Çu kÝnh cÈn chµo ngêi ¢u. Ngêi ta tõng thÊy võa cÊm xuÊt khÈu p«t¸t cña And¸tx¬ sang thuéc ®Þa,
ë §«ng D¬ng, ë Ma®ag¸txca nh÷ng ngêi d©n b¶n xø bÞ ngîc ®Ó hoµn toµn dµnh riªng s¶n phÈm ®ã cho n«ng nghiÖp
®·i, ®¸nh ®Ëp vµ bÞ bá tï, chØ v× §· QU£N Tá DÊU T¤N KÝNH Ph¸p.
§ã TR¦íC §øC UY NGHI£M CñA C¸C VÞ §I KHAI Ho¸. Míi ®©y B×nh ®¼ng. - C¸c c«ng d©n Ph¸p ph¶i lµm qu©n dÞch mêi
th«i, mét vÞ quan cai trÞ ë MÐtgiana (Angiªri) ®· ra lÖnh b¾t t¸m th¸ng; d©n b¶n xø c¸c thuéc ®Þa th× buéc ph¶i phôc vô
nh÷ng ngêi d©n b¶n xø trong vïng cai trÞ cña m×nh, v× m¶i ba, bèn n¨m díi ngän cê mµ... mµ... mµ rèt cuéc ngêi ta ®·
lµm kh«ng tr«ng thÊy quan lín ®i d¹o ch¬i qua, nªn ®· d¸m nh©n danh nã ®Ó nhËp vµo níc hä rîu cån, thuèc phiÖn, chÕ
kh«ng chµo ngµi. ®é lao dÞch, chÕ ®é bèc v¸c nÆng nÒ, chÕ ®é d©n b¶n xø
Réng lîng. - ë §«ng D¬ng, thêng nh©n dÞp ®i ch¬i cña vµ sù cíp ®o¹t. Trong lóc ngêi b¶n xø bÞ tï ®µy v× nh÷ng
duyªn cí vu v¬, th× bän thùc d©n vµ bän quan cai trÞ ph¹m
mét «ng Gièpphr¬ hay sinh nhËt mét «ng Clªm¨ngx« ch¼ng
téi giÕt ngêi, hèi lé, mua b¸n chøc tíc, ¨n c¾p, vÉn nhÑ bíc
h¹n, hoÆc kh¸nh thµnh mét ®µi "liÖt sÜ chÕt v× Tæ quèc"
thang m©y. T«i kh«ng nãi ®Õn ngµi §¸cl¬, uû viªn Héi ®ång
hoÆc tiÕp ®ãn mét ph¸i viªn cña nÒn céng hoµ, th× c¸c
quèc gia t vÊn Nam Kú, hay ngµi B«®oanh, toµn quyÒn §«ng
quan cai trÞ ®Òu cã më "l¹c quyªn". C¸c quan ®· dïng c¸ch
D¬ng; chuyÖn cña c¸c vÞ Êy ®· qua ba n¨m nay råi. T«i
nh sau: Quan lín cai trÞ cø viÖc dùa theo d©n sè vµ thuÕ b¹
muèn nãi ®Õn hai viªn chøc ë Angiªri håi th¸ng 4 võa råi, ®·
cña tØnh mµ quy ®Þnh sè tiÒn cÇn thiÕt cho cuéc lÔ, nh©n
bÞ tè c¸o c«ng khai vÒ téi dïng giÊy tê gi¶ m¹o, vÒ téi thôt
sè tiÒn ®ã lªn gÊp 3, gÊp 4 hay gÊp 5, ®Þnh ngµy nép, råi
tiÒn c«ng quü cïng c¸c téi nÆng kh¸c, nhng l¹i ®îc tha bæng.
®ßi c¸c kú hµo h¬ng lý ®Õn vµ nãi víi hä: "Quan lín cÇn tiÒn,
T«i còng
®©y lµ sè tiÒn quan lín muèn cã, ®©y lµ kú h¹n quan lín
®Þnh cho c¸c ngêi ®Ó nép cho quan lín. H·y liÖu lÊy ®Êy. muèn nãi ®Õn mÊy vÞ uû viªn Héi ®ång t vÊn ngêi ¢u còng ë
xø thuéc ®Þa ®ã, ph¹m téi giÕt ngêi hay qu¶ tang ®ång lâa
NÕu kh«ng th×...". §Ó khái ngåi tï, c¸c kú hµo h¬ng lý cø viÖc
giÕt mét d©n b¶n xø, mµ vÉn kh«ng bÞ ngêi ta ®ông g×
mµ "liÖu". Sè tiÒn bÞ nh©n lªn cña cuéc l¹c quyªn Ðp buéc
®Õn.
th× dïng ®Ó "tá lßng t«n kÝnh c¸c bËc ®¹i nh©n", cßn sè
thµnh cña bµi tÝnh nh©n th× chui vµo tói cña quan lín cai Tù do. - Mét ng¹n ng÷ G«loa nãi r»ng "Lao ®éng lµ tù
trÞ. N«ng d©n cø Ì cæ ®ãng c¸c thø phô thu lu«n lu«n nh do". VËy nªn d©n b¶n xø buéc ph¶i lµm lao ®éng khæ sai.
thÕ. Míi ®©y Thîng nghÞ viÖn Ph¸p l¹i ®· trÞnh träng th«ng qua
b¶n têng tr×nh cña viªn Toµn quyÒn xø §«ng Phi thuéc Ph¸p.
Lßng hµo hiÖp. - TiÕp theo ch©m ng«n "§· cã níc §øc B¶n thuyÕt tr×nh ®ã nãi r»ng "cÇn ph¶i tr¸nh nh÷ng ¶o t-
tr¶" lµ c©u ch©m ng«n "§· cã c¸c thuéc ®Þa tr¶". Níc mÑ ëng còng nh nh÷ng c«ng thøc; r»ng s¶n xuÊt b«ng lµ mét
®ßi hái c¸c thuéc ®Þa ph¶i ®a tÊt c¶ søc lùc cña m×nh, tÊt vÊn ®Ò cña Nhµ níc; r»ng muèn ®¹t kÕt qu¶ th× ph¶i b¾t
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

buéc d©n b¶n xø trång b«ng...". 100 triÖu d©n c"1).


B»ng ph¬ng ph¸p ®ã, c¸c thuéc ®Þa h»ng n¨m tÊt ph¶i
cung cÊp ®îc cho níc Ph¸p 10.000 tÊn b«ng. Ph¬ng ph¸p ®ã NGUYÔN ¸I QUèC
®· tõng ®îc dïng ë T©y Phi thuéc Ph¸p1) ®èi víi vÊn ®Ò ca
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
cao... Ngêi ta còng ®· ¸p dông ph¬ng ph¸p ®ã ®èi víi vÊn
sè 32, ngµy 17-6-1924.
®Ò b«ng vµ n¨m 1916, ®· thu ®îc t¹i vïng Bê BiÓn Ngµ 600
tÊn b«ng.
Tuy vËy, níc Ph¸p dÜ nhiªn vÉn lµ kÎ gi¶i phãng cho loµi
ngêi vµ lµ chiÕn sÜ tiÒn phong trong c«ng cuéc huû bá chÕ
®é n« lÖ.
Nh©n ®¹o. - ¤ng Boaníp, nghÞ sÜ da ®en nãi: Níc Ph¸p
b¶o hé kÎ yÕu vµ d¹y dç nh÷ng ngêi l¹c hËu. Mis¬lª nãi: níc
Ph¸p lµ chiÕn sÜ tiªn phong cña v¨n minh vµ lµ ngêi ®em l¹i
c¸c quyÒn tù do. Xar«, cùu Thñ hiÕn vµ Thñ hiÕn t¬ng lai cña
§«ng D¬ng nãi: ChÝnh s¸ch thuéc ®Þa cña Ph¸p ®Çy tÝnh
chÊt nh©n ®¹o vµ vÞ tha. T¹p chÝ Hµng kh«ng qu©n sù mét
lÇn n÷a võa cho ta biÕt r»ng ë c¸c thuéc ®Þa ngêi ta hiÓu
vÒ lßng "nh©n ®¹o" nh thÕ nµo. Xem ®©y: Thèng chÕ
Li«t©y, toµn quyÒn Marèc, tæng chØ huy qu©n ®éi T.O.M 2)
®· cÊm dïng ®¹n næ cã h¬i ng¹t vµ h¬i lµm ch¶y níc m¾t,
bëi v×... Nhng ta h·y trÝch dÉn lêi t¹p chÝ ®ã: "Bëi v× môc
®Ých nh»m ®¹t tíi dÜ nhiªn kh«ng ph¶i lµ giÕt cho ®îc
nhiÒu ngêi phiÕn lo¹n, mµ lµ nhanh chãng lµm cho hä ph¶i
phôc tïng...".
Víi sù qu¸ ©n cÇn ch¨m sãc ®ã, mµ tõ 1919, nghÜa lµ
sau khi "c«ng lý" vµ "chÝnh nghÜa" th¾ng lîi trªn thÕ giíi th×
ë Marèc, ngêi ta ®· giÕt h¹i 800 lÝnh Ph¸p, 5.000 ngêi M«r¬
®Ó s¸p nhËp 72.700 hÐcta ruéng ®Êt cíp ®o¹t cña ngêi
Marèc vµo níc Ph¸p - "níc Ph¸p réng 1 triÖu mÐt vu«ng vµ
1
) Nguyªn b¶n viÕt A.O.F., viÕt t¾t cña c¸c tõ Afrique
occidentale française.
2) T.O.M: viÕt t¾t cña c¸c tõ Troupe d' Outre-mer. Tªn gäi t¾t
1
chØ qu©n ®éi Ph¸p ë h¶i ngo¹i. ) Sè liÖu cha ®îc kiÓm tra l¹i. Chóng t«i dÞch theo nguyªn b¶n.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

PH¸T BIÓU T¹I PHI£N HäP THø 8 lÝnh cho qu©n ®éi cña chñ nghÜa ®Õ quèc. C¸c thuéc ®Þa
trë thµnh nÒn t¶ng cña lùc lîng ph¶n c¸ch m¹ng. ThÕ mµ c¸c
§¹I HéI LÇN THø V QUèC TÕ CéNG S¶N46 ®ång chÝ khi nãi vÒ c¸ch m¹ng, c¸c ®ång chÝ l¹i khinh thêng
thuéc ®Þa.
C¸c ®ång chÝ, khi c¸c ®ång chÝ muèn ®Ëp vì mét qu¶
Ngµy 23-6-1924 trøng hay mét hßn ®¸, th× c¸c ®ång chÝ ph¶i nghÜ ®Õn
viÖc t×m kiÕm mét c«ng cô mµ søc bÒn cña nã t¬ng xøng
T«i ®Õn ®©y ®Ó kh«ng ngõng lu ý Quèc tÕ Céng s¶n víi sù v÷ng ch¾c cña ®èi tîng ®Þnh ®Ëp tan. T¹i sao c¸c
®Õn mét sù thËt lµ: Thuéc ®Þa vÉn ®ang tån t¹i, vµ v¹ch ra ®ång chÝ kh«ng cã sù ®Ò phßng nh vËy khi c¸c ®ång chÝ
®Ó Quèc tÕ Céng s¶n thÊy r»ng: C¸ch m¹ng, ngoµi vÊn ®Ò t- muèn ®¸nh ®æ chñ nghÜa t b¶n ? T¹i sao trong nh÷ng vÊn
¬ng lai cña c¸c thuéc ®Þa cßn cã c¶ nguy c¬ cña c¸c thuéc ®Ò cña c¸ch m¹ng c¸c ®ång chÝ kh«ng ®em ra ®èi chiÕu
®Þa. Song, t«i thÊy r»ng h×nh nh, c¸c ®ång chÝ cha hoµn s¸ch lîc, søc m¹nh cña c¸c ®ång chÝ ? T¹i sao kh«ng so s¸nh
toµn thÊm nhuÇn t tëng cho r»ng vËn mÖnh cña giai cÊp v« søc m¹nh vµ sù tuyªn truyÒn cña c¸c ®ång chÝ víi søc m¹nh
s¶n thÕ giíi vµ ®Æc biÖt lµ vËn mÖnh cña giai cÊp v« s¶n ë vµ sù tuyªn truyÒn cña kÎ ®Þch mµ c¸c ®ång chÝ muèn
c¸c níc ®i x©m lîc thuéc ®Þa g¾n chÆt víi vËn mÖnh cña chèng l¹i vµ chiÕn th¾ng nã ? T¹i sao c¸c ®ång chÝ l¹i xem
giai cÊp bÞ ¸p bøc ë c¸c thuéc ®Þa. V× vËy, t«i sÏ tËn dông thêng c¸c thuéc ®Þa trong
mäi c¬ héi cã ®îc, sÏ gîi ra nh÷ng vÊn ®Ò vµ nÕu cÇn t«i sÏ lóc chñ nghÜa t b¶n l¹i dùa vµo nã ®Ó tù b¶o vÖ vµ
chèng l¹i c¸c ®ång chÝ? T«i xin bæ sung mÊy lêi ®Ó ®¸p l¹i
thøc tØnh c¸c ®ång chÝ vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa.
bµi ph¸t biÓu cña ®ång chÝ T¬ranh. Trong bµi ph¸t biÓu cña
H«m nay, t«i cÇn nh¾c l¹i lêi ph¸t biÓu t¹i ®©y cña ®ång m×nh, ®ång chÝ T¬ranh ®· nãi ®Õn sù xuÊt hiÖn mét cao
chÝ R«i, chØ xin ®æi nh÷ng tªn riªng, nghÜa lµ ®¬n gi¶n trµo c¸ch m¹ng ë Ph¸p vµ sù ra ®êi phong trµo ph¸t xÝt ë
thay thÕ tõ níc Anh b»ng c¸c tõ Ph¸p, BØ, Mü, NhËt ... Song, ®©y. VÒ ®iÓm ®Çu tiªn, t«i hoµn toµn t¸n thµnh tinh thÇn
v× t«i lµ ngêi xø thuéc ®Þa Ph¸p vµ v× t«i muèn nãi ng¾n, l¹c quan cña ®ång chÝ T¬ranh; cßn ®iÓm thø hai, th× t«i cã
nªn t«i chØ nãi vÒ chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, vÒ §¶ng Ph¸p ý kiÕn ngîc l¹i. T«i cho r»ng, bän ph¶n ®éng ë Italia, ë §øc vµ
cña chóng t«i vµ vÒ c¸c ®¶ng t¹i c¸c thuéc ®Þa Ph¸p, gièng c¸c níc kh¸c cÇn ®Õn chñ nghÜa ph¸t xÝt ®Ó b¶o vÖ m×nh;
nh ®ång chÝ R«i ®· nãi vÒ níc Anh, vÒ ®¶ng anh em cña trong khi ®ã bän ph¶n ®éng Ph¸p l¹i kh«ng cÇn ®Õn nã.
chóng ta vµ vÒ c¸c ®¶ng ë c¸c thuéc ®Þa cña níc Anh. Chóng cã nh÷ng ngêi b¶o vÖ kh¸c, nh÷ng ngêi b¶o vÖ m¹nh
h¬n nhiÒu, cã tæ chøc h¬n vµ cã kû luËt h¬n lµ "bän ¸o
C¸c ®ång chÝ thø lçi vÒ sù m¹nh b¹o cña t«i, nhng t«i ®en". Hä cã nh÷ng ngêi lÝnh da ®en vµ da vµng. Cã lÏ c¸c
kh«ng thÓ nãi víi c¸c ®ång chÝ r»ng, sau khi nghe nh÷ng lêi ®ång chÝ ®· biÕt lµ qu©n ®éi Ph¸p hiÖn nay bao gåm
ph¸t biÓu cña c¸c ®ång chÝ ë chÝnh quèc, t«i cã c¶m tëng lµ 458.000 thanh niªn Ph¸p vµ 206.550 ngêi b¶n xø ë c¸c thuéc
c¸c ®ång chÝ Êy muèn ®¸nh chÕt r¾n ®»ng ®u«i. TÊt c¶ ®Þa. Nhng ch¾c ch¾n lµ c¸c ®ång chÝ kh«ng biÕt ®îc r»ng,
c¸c ®ång chÝ ®Òu biÕt r»ng, hiÖn nay näc ®éc vµ søc sèng nÕu tÝnh thêi gian phôc vô vµ huÊn luyÖn còng nh sù dÔ
cña con r¾n ®éc t b¶n chñ nghÜa ®ang tËp trung ë c¸c dµng lµm cho nh÷ng ngêi b¶n xø næi dËy, th× mçi ngêi lÝnh
thuéc ®Þa h¬n lµ ë chÝnh quèc. C¸c thuéc ®Þa cung cÊp b¶n xø nµy cã gi¸ trÞ b»ng 2 lÝnh Ph¸p. Do ®ã, trªn danh
nguyªn liÖu cho c¸c nhµ m¸y; c¸c thuéc ®Þa cung cÊp binh
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nghÜa, tuy sè lîng ®éi qu©n


lu«n s½n sµng tÊn c«ng c¸c ®ång chÝ lµ 664.550 ngêi, mµ
thùc tÕ l¹i lµ 1.000.000 ngêi, hay nãi ®óng h¬n 939.950 ngêi
v× sè lÝnh Ph¸p cã 251.450 tay sóng, ®«ng h¬n c¸c trung
®oµn ngêi b¶n xø th× nh÷ng ngêi b¶n xø nµy l¹i phôc vô
431.100 th¸ng nhiÒu h¬n lÝnh Ph¸p.
Bµn vÒ kh¶ n¨ng vµ c¸c biÖn ph¸p thùc hiÖn c¸ch m¹ng, PH¸T BIÓU T¹I PHI£N HäP THø 22
®Ò ra kÕ ho¹ch cña cuéc chiÕn ®Êu s¾p tíi, c¸c ®ång chÝ
Anh vµ Ph¸p còng nh c¸c ®ång chÝ ë c¸c ®¶ng kh¸c hoµn §¹I HéI LÇN THø V QUèC TÕ CéNG S¶N
toµn bá qua luËn ®iÓm cùc kú quan träng cã tÝnh chiÕn lîc
nµy. ChÝnh v× thÕ, t«i hÕt søc kªu gäi c¸c ®ång chÝ: H·y chó Ngµy 1-7-1924
ý!
Tha c¸c ®ång chÝ, t«i chØ xin bæ sung nh÷ng ý kiÕn phª
b×nh cña ®ång chÝ Manuinxki vÒ chÝnh s¸ch cña chóng ta
In trong s¸ch §¹i héi toµn thÕ giíi lÇn thø V trong vÊn ®Ò thuéc ®Þa. Nhng tríc khi ®i vµo thùc chÊt cña
Quèc tÕ Céng s¶n, b¶n tèc ký, tiÕng Nga, vÊn ®Ò, t«i thÊy nªn ®a ra mét vµi con sè thèng kª vÒ thuéc
phÇn I, Nxb. ChÝnh trÞ quèc gia, ®Þa. §iÒu nµy sÏ gióp chóng ta thÊy râ h¬n tÊt c¶ tÇm quan
M¸txc¬va, 1925, tr.218-220. träng cña vÊn ®Ò thuéc ®Þa.

ChÝnh quèc Thuéc ®Þa


C¸c níc
DiÖn tÝch D©n sè DiÖn tÝch D©n sè
(km2) (km2)
Anh 151.000 45.500.000 34.910.00 403.600.00
0 0
Ph¸p 536.000 39.000.000 10.250.00 55.600.000
0
Mü 9.420.00 100.000.00 1.850.000 12.000.000
0 0
T©y Ban Nha 504.500 20.700.000 371.600 853.000
ý 286.600 38.500.000 1.460.000 1.623.000
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NhËt B¶n 418.000 57.070.000 288.000 21.249.000 Theo Lªnin, c¸ch m¹ng ë ph¬ng T©y muèn th¾ng lîi th×
BØ 29.500 7.642.000 2.400.000 8.500.000 nã ph¶i liªn hÖ chÆt chÏ víi phong trµo gi¶i phãng chèng chñ
nghÜa ®Õ quèc ë c¸c níc thuéc ®Þa vµ c¸c níc bÞ n« dÞch vµ
Bå §µo Nha 92.000 5.545.000 2.062.000 8.738.000
vÊn ®Ò d©n téc, nh Lªnin ®· d¹y chóng ta, chØ lµ mét bé
Hµ Lan 83.000 6.700.000 2.046.000 48.030.000 phËn cña vÊn ®Ò chung vÒ c¸ch m¹ng v« s¶n vµ chuyªn
Nh vËy, 9 níc víi tæng sè d©n 320.657.000 ngêi vµ víi chÝnh v« s¶n.
diÖn tÝch 11.407.600 km2 bãc lét c¸c níc thuéc ®Þa gåm
Sau ®ã, ®ång chÝ Xtalin ®· nãi ®Õn quan ®iÓm ph¶n
hµng tr¨m d©n téc víi sè d©n 560.193.000 ngêi vµ víi diÖn
c¸ch m¹ng cho r»ng kh«ng cÇn liªn minh trùc tiÕp víi phong
tÝch 55.637.000 km2. Toµn bé l·nh thæ cña c¸c níc thuéc ®Þa
trµo gi¶i phãng ë c¸c níc thuéc ®Þa, giai cÊp v« s¶n ch©u ¢u
réng gÊp 5 lÇn l·nh thæ cña c¸c chÝnh quèc, cßn sè d©n cña
còng cã thÓ th¾ng lîi ®îc. Nhng nÕu c¨n cø vµo hµnh ®éng
c¸c chÝnh quèc cha b»ng 3/5 sè d©n cña c¸c níc thuéc ®Þa.
®Ó xÐt vÒ mÆt lý luËn th× t×nh tr¹ng c¸c ®¶ng lín cña
NÕu tÝnh riªng nh÷ng cêng quèc ®Õ quèc lín nhÊt, th× chóng ta, trõ §¶ng Nga, kh«ng ho¹t ®éng g× c¶ khiÕn chóng
nh÷ng con sè nµy l¹i cµng cã søc thuyÕt phôc h¬n. Sè d©n ta cã quyÒn cho r»ng ngµy nay c¸c ®¶ng ®ã vÉn cßn gi÷
cña c¸c thuéc ®Þa Anh ®«ng gÊp h¬n 8 lÇn rìi sè d©n níc quan ®iÓm mµ ®ång chÝ Xtalin ®· nãi.
Anh vµ ®Êt ®ai cña c¸c thuéc ®Þa Anh réng gÊp gÇn 252
Giai cÊp t s¶n c¸c níc thùc d©n ®· lµm g× ®Ó k×m gi÷
lÇn ®Êt ®ai cña níc Anh. Cßn níc Ph¸p th× chiÕm mét sè
trong vßng ¸p bøc biÕt bao quÇn chóng cña c¸c d©n téc bÞ
®Êt ®ai réng gÊp 19 lÇn níc Ph¸p; vµ sè d©n ë c¸c thuéc
chóng n« dÞch? Chóng lµm tÊt c¶. Ngoµi viÖc dïng nh÷ng ph-
®Þa Ph¸p ®«ng h¬n sè d©n níc Ph¸p 16.600.000 ngêi.
¬ng tiÖn do bé m¸y chÝnh quyÒn Nhµ níc ®em l¹i cho nã, nã
V× vËy sÏ kh«ng ph¶i lµ qu¸ ®¸ng nÕu nãi r»ng chõng ®ång thêi cßn tiÕn hµnh tuyªn truyÒn hÕt søc r¸o riÕt. B»ng
nµo §¶ng Ph¸p vµ §¶ng Anh chóng ta cha thi hµnh mét chÝnh nh÷ng bµi nãi chuyÖn, b»ng ®iÖn ¶nh, b¸o chÝ, triÓn l·m vµ
s¸ch thËt tÝch cùc trong vÊn ®Ò thuéc ®Þa, thËm chÝ cha mäi ph¬ng ph¸p kh¸c n÷a, nã nhåi cho nh©n d©n c¸c chÝnh
®Ò cËp ®Õn quÇn chóng c¸c níc thuéc ®Þa, th× toµn bé ch- quèc c¸i ®Çu ãc thùc d©n, nªu lªn tríc m¾t hä c¶nh sèng dÔ
¬ng tr×nh réng lín cña hai ®¶ng ®ã vÉn kh«ng cã hiÖu qu¶ dµng, vinh quang vµ giµu cã ®ang chê ®îi hä ë c¸c níc thuéc
g×. Ch¬ng tr×nh Êy sÏ kh«ng cã hiÖu qu¶ g× v× nã tr¸i víi ®Þa.
chñ nghÜa Lªnin. T«i xin nãi râ ý cña t«i. Trong bµi nãi chuyÖn
Cßn c¸c ®¶ng céng s¶n cña chóng ta nh §¶ng Céng s¶n
vÒ Lªnin vµ vÊn ®Ò d©n téc, ®ång chÝ Xtalin ®· chØ r»ng
Anh, Hµ Lan, BØ vµ c¸c ®¶ng céng s¶n c¸c níc kh¸c mµ giai
bän c¶i l¬ng vµ c¸c l·nh tô Quèc tÕ thø hai ®· kh«ng d¸m
cÊp t s¶n ë ®Êy chiÕm gi÷ thuéc ®Þa, th× ®· lµm nh÷ng
®Æt ngang hµng c¸c d©n téc da tr¾ng vµ c¸c d©n téc thuéc
g×? C¸c ®¶ng nµy, tõ khi chÊp nhËn b¶n luËn c¬ng cña
c¸c mµu da kh¸c, r»ng Lªnin ®· b¸c bá sù bÊt b×nh ®¼ng
Lªnin, ®· lµm ®îc nh÷ng g× ®Ó gi¸o dôc cho giai cÊp c«ng
®ã vµ ph¸ tan c¸i vËt chíng ng¹i ng¨n chia nh÷ng ngêi n« lÖ
nh©n níc m×nh tinh thÇn quèc tÕ chñ nghÜa ch©n chÝnh,
v¨n minh víi nh÷ng ngêi n« lÖ kh«ng v¨n minh cña chñ
tinh thÇn gÇn gòi víi quÇn chóng lao ®éng c¸c níc thuéc
nghÜa ®Õ quèc.
®Þa? TÊt c¶ nh÷ng viÖc mµ c¸c ®¶ng cña chóng ta ®· lµm
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

vÒ mÆt nµy, thËt hÇu nh cha cã g× c¶. Cßn vÒ t«i, lµ mét næi, thÕ mµ chóng l¹i cßn t¨ng lªn 30% trong lóc d©n b¶n xø
ngêi sinh trëng ë mét níc hiÖn nay lµ thuéc ®Þa cña Ph¸p vµ bÞ ph¸ s¶n vµ chÕt ®ãi sau trËn lôt. ThÕ mµ b¸o chÝ chóng ta
lµ mét ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n Ph¸p, t«i lÊy lµm tiÕc ph¶i vÉn cø im tiÕng. Vµ sau tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã, c¸c ®ång chÝ
nãi r»ng §¶ng Céng s¶n Ph¸p chóng t«i lµm rÊt vµ rÊt Ýt cho sÏ ng¹c nhiªn thÊy r»ng nh©n d©n b¶n xø ®i theo nh÷ng
c¸c níc thuéc ®Þa. nhãm d©n chñ vµ tù do nh Héi Nh©n quyÒn vµ c¸c tæ chøc t-
¬ng tù kh¸c lµ nh÷ng tæ chøc ch¨m lo hay lµm ra vÎ ch¨m lo
B¸o chÝ céng s¶n chñ nghÜa cã nhiÖm vô lµm cho c¸c
®Õn hä.
chiÕn sÜ cña chóng ta hiÓu râ vÊn ®Ò thuéc ®Þa, lµm thøc
tØnh sù ®ång t×nh hëng øng cña quÇn chóng lao ®éng ë NÕu ®i s©u h¬n chót n÷a, chóng ta sÏ thÊy nh÷ng viÖc
c¸c níc thuéc ®Þa, tranh thñ hä tham gia sù nghiÖp cña chñ hoµn toµn kh«ng thÓ tëng tîng ®îc, lµm cho mäi ngêi ph¶i
nghÜa céng s¶n. Thö hái b¸o chÝ ®ã ®· lµm ®îc g×? Kh«ng nghÜ r»ng §¶ng chóng t«i ®· coi thêng tÊt c¶ nh÷ng g× dÝnh
®îc g× hÕt. d¸ng ®Õn c¸c níc thuéc ®Þa. VÝ dô: b¸o L'HumanitÐ kh«ng
hÒ ®¨ng lêi kªu gäi cña Quèc tÕ N«ng d©n göi nh©n d©n
NÕu ®em so s¸nh nh÷ng chç dµnh cho c¸c vÊn ®Ò thuéc
c¸c níc thuéc ®Þa, do Quèc tÕ Céng s¶n göi ®Õn ®Ó ®¨ng
®Þa trªn c¸c tê b¸o t s¶n nh Le Temps, Le Figaro, L' Oeuvre
trªn b¸o. Tríc §¹i héi Li«ng47 trong môc ®¨ng c¸c bµi tranh
hay nh÷ng b¸o thuéc c¸c khuynh híng kh¸c nh: Le Peuple hay
luËn, ®· ®¨ng hÕt mäi luËn c¬ng, trõ luËn c¬ng vÒ vÊn ®Ò
Le Libertaire víi nh÷ng chç dµnh cho c¸c vÊn ®Ò ®ã trªn b¸o
thuéc ®Þa. B¸o L'HumanitÐ ®· ®¨ng nhiÒu bµi vÒ th¾ng lîi
L'HumanitÐ, c¬ quan ng«n luËn trung ¬ng cña §¶ng chóng
cña vâ sÜ Xiki xø Xªnªgan, nhng kh«ng hÒ lªn tiÕng khi c¸c
t«i, th× ph¶i nhËn râ r»ng sù so s¸nh nµy sÏ hoµn toµn kh«ng
c«ng nh©n bÕn tµu §aca, nh÷ng ngêi ®ång nghiÖp cña Xiki
cã lîi cho chóng ta.
bÞ bao v©y trong khi ®ang lµm viÖc, bÞ b¾t vµ bÞ vøt lªn xe
Bé Thuéc ®Þa ®· ®Æt ra kÕ ho¹ch biÕn nhiÒu vïng ë « t« chë vÒ nhµ giam vµ sau ®ã bÞ ®a sang tr¹i lÝnh ®Ó råi
ch©u Phi thµnh nh÷ng vïng ®ån ®iÒn réng lín cña t nh©n, trë thµnh nh÷ng ngêi b¶o vÖ v¨n minh, nghÜa lµ trë thµnh
vµ biÕn d©n b¶n xø ë nh÷ng níc nµy thµnh nh÷ng d©n n« lÝnh. C¬ quan trung ¬ng cña §¶ng chóng t«i h»ng ngµy ®Òu
lÖ thËt sù, bÞ trãi buéc vµo ruéng ®Êt cña nh÷ng «ng chñ b¸o tin cho c¸c b¹n ®äc vÒ nh÷ng chiÕn c«ng cña anh phi
míi, thÕ mµ b¸o chÝ cña chóng ta vÉn im tiÕng hoµn toµn vÒ c«ng Uadi ®· bay tõ Ph¸p sang §«ng D¬ng; nhng khi chÝnh
®iÒu nµy. ë c¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p ë T©y Phi, ngêi ta ®· ¸p quyÒn thùc d©n cíp bãc nh©n d©n "níc An Nam cao quý",
dông nh÷ng biÖn ph¸p cìng Ðp cha tõng thÊy ®Ó b¾t lÝnh, lÊy ruéng cña hä giao cho bän ®Çu c¬ Ph¸p, ph¸i m¸y bay
thÕ mµ b¸o chÝ cña chóng ta vÉn kh«ng hÒ lªn tiÕng. ChÝnh chë bom, råi ra lÖnh cho c¸c phi c«ng ph¶i d¹y cho nh÷ng ng-
quyÒn thùc d©n ë §«ng D¬ng ®· biÕn thµnh nh÷ng kÎ bu«n êi d©n b¶n xø bÊt h¹nh vµ bÞ cíp bãc kia ph¶i biÕt ®iÒu, th×
n« lÖ vµ b¸n nh÷ng ngêi d©n B¾c Kú cho c¸c chñ ®ån ®iÒn c¬ quan cña §¶ng chóng t«i l¹i kh«ng thÊy cÇn thiÕt b¸o tin
trªn c¸c ®¶o ë Th¸i B×nh D¬ng; chóng kÐo dµi thêi h¹n ®i ®ã cho c¸c b¹n ®äc biÕt.
lÝnh cña d©n b¶n xø tõ 2 n¨m lªn 4 n¨m; chóng ®em nép
Tha c¸c ®ång chÝ, qua b¸o chÝ cña m×nh, giai cÊp t s¶n
phÇn lín ®Êt ®ai thuéc ®Þa cho c«ngxoãcxiom cña nh÷ng
Ph¸p hiÓu r»ng vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa
bän t b¶n c¸ mËp; thuÕ m¸ vèn ®· qu¸ nÆng nÒ kh«ng chÞu
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

kh«ng t¸ch rêi nhau. T«i cho r»ng §¶ng chóng t«i cha hiÓu hoµn toµn míi ®èi víi §¶ng chóng t«i; vµ chØ cÇn b»ng hµnh
hÕt ®iÒu ®ã. Nh÷ng bµi häc ë miÒn Ruya, n¬i mµ binh lÝnh ®éng thùc tiÔn th× nhÊt ®Þnh nh÷ng c¸i Êy sÏ ®a §¶ng tíi
b¶n xø ®îc ph¸i ®Õn trÊn an nh÷ng c«ng nh©n §øc bÞ ®ãi, mét chÝnh s¸ch ®óng ®¾n trong vÊn ®Ò thuéc ®Þa.
®· v©y chÆt nh÷ng trung ®oµn lÝnh Ph¸p ®¸ng nghi; trêng VËy ph¶i hµnh ®éng thùc tiÔn nh thÕ nµo ? §Ò ra nh÷ng
hîp x¶y ra trong ®éi qu©n ph¬ng §«ng, trong ®ã binh lÝnh luËn c¬ng dµi d»ng dÆc vµ th«ng qua nh÷ng nghÞ quyÕt rÊt
b¶n xø ®îc giao sóng m¸y ®Ó "®éng viªn tinh thÇn" binh kªu ®Ó sau §¹i héi ®a vµo viÖn b¶o tµng nh tõ tríc vÉn lµm
lÝnh Ph¸p ®· mÖt mái v× chiÕn tranh kÐo dµi vµ gian khæ; th× cha ®ñ. Chóng ta cÇn cã biÖn ph¸p cô thÓ. T«i ®Ò nghÞ
nh÷ng sù kiÖn x¶y ra n¨m 191748 ë n¬i ®ãng qu©n cña lÝnh mÊy ®iÓm díi ®©y:
Nga ë Ph¸p; kinh nghiÖm cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n n«ng
1. Më trªn b¸o L'HumanitÐ mét môc ®Ó ®¨ng ®Òu ®Æn
nghiÖp ë Pyrªnª lµ n¬i mµ binh lÝnh b¶n xø ®· buéc ph¶i gi÷
h»ng tuÇn Ýt nhÊt hai cét c¸c bµi vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa.
vai trß nhôc nh· cña nh÷ng kÎ ph¸ ho¹i cuéc b·i c«ng; vµ cuèi
cïng lµ sù cã mÆt cña 207.000 binh lÝnh b¶n xø ë ngay níc 2. T¨ng cêng tuyªn truyÒn vµ tuyÓn lùa ®¶ng viªn cña
Ph¸p, - tÊt c¶ nh÷ng viÖc trªn ®©y cha lµm cho §¶ng chóng §¶ng trong nh÷ng ngêi b¶n xø ë nh÷ng níc thuéc ®Þa ®· cã
t«i ph¶i suy nghÜ, cha lµm cho §¶ng chóng t«i thÊy cÇn ph¶i ph©n bé céng s¶n.
thùc hiÖn mét chÝnh s¸ch râ rµng vµ tÝch cùc trong vÊn ®Ò 3. Göi nh÷ng ngêi b¶n xø vµo Trêng ®¹i häc céng s¶n cña
thuéc ®Þa. §¶ng ®· bá lì tÊt c¶ nh÷ng c¬ héi tèt ®Ó tuyªn nh÷ng ngêi lao ®éng ph¬ng §«ng ë M¸txc¬va.
truyÒn. Nh÷ng c¬ quan l·nh ®¹o míi cña §¶ng ®· thõa nhËn 4. Tho¶ thuËn víi Tæng Liªn ®oµn lao ®éng thèng nhÊt 49
lµ §¶ng chóng t«i ®· bÞ ®éng trong vÊn ®Ò nµy. T«i thÊy ®ã ®Ó tæ chøc nh÷ng ngêi lao ®éng cña c¸c thuéc ®Þa lµm
lµ mét dÊu hiÖu ®¸ng mõng v× khi c¸c l·nh tô cña §¶ng ®· viÖc ë Ph¸p.
thõa nhËn vµ nhÊn m¹nh nhîc ®iÓm nµy trong chÝnh s¸ch
5. §Æt nhiÖm vô cho c¸c ®¶ng viªn cña §¶ng ph¶i quan
cña §¶ng th× viÖc ®ã lµm cho ngêi ta hy väng r»ng §¶ng sÏ
t©m h¬n n÷a ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa.
cè g¾ng hÕt søc ®Ó söa ch÷a vµ cñng cè vÒ mÆt nµy. T«i
tin ch¾c r»ng §¹i héi nµy sÏ lµ bíc ngoÆt vÒ mÆt nµy vµ sÏ Theo t«i, nh÷ng ®Ò nghÞ nµy lµ hîp lý vµ nÕu Quèc tÕ
thóc ®Èy §¶ng söa ch÷a ®îc nh÷ng thiÕu sãt tríc. MÆc dï Céng s¶n vµ c¸c ®¹i biÓu cña §¶ng chóng t«i t¸n thµnh th×
nhËn xÐt cña ®ång chÝ Manuinxki vÒ cuéc vËn ®éng bÇu cö t«i tin r»ng ®Õn §¹i héi lÇn thø VI, §¶ng Céng s¶n Ph¸p chóng
ë Angiªri rÊt ®óng, song ®Ó cho ®îc kh¸ch quan, t«i ph¶i nãi t«i sÏ cã thÓ nãi r»ng mÆt trËn thèng nhÊt cña nh©n d©n
r»ng ®óng lµ §¶ng chóng t«i ®· bá lì dÞp tèt ë ®©y, nhng ®· chÝnh quèc vµ thuéc ®Þa ®· trë thµnh sù thËt.
söa ch÷a sai lÇm, ®· ®a ®¹i biÓu ngêi b¶n xø ra øng cö ë Tha c¸c ®ång chÝ, v× chóng ta tù coi m×nh lµ häc trß
quËn Pari. TÊt nhiªn nh thÕ cßn Ýt, song bíc ®Çu nh vËy lµ cña Lªnin, cho nªn chóng ta cÇn ph¶i tËp trung tÊt c¶ søc lùc
tèt. T«i sung síng nhËn thÊy r»ng hiÖn nay §¶ng chóng t«i l¹i vµ nghÞ lùc ®Ó thùc hiÖn trªn thùc tÕ nh÷ng lêi di huÊn quý
cã nh÷ng ý ®Þnh tèt ®Ñp nhÊt, l¹i cã lßng h¨ng h¸i, c¸i ®ã lµ b¸u cña Lªnin ®èi víi chóng ta vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa còng
nh c¸c vÊn ®Ò kh¸c.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

PH¸T BIÓU T¹I PHI£N HäP THø 25


In trong s¸ch §¹i héi toµn thÕ giíi
§¹I HéI LÇN THø V QUèC TÕ CéNG S¶N
lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, b¶n tèc
ký, tiÕng Nga, phÇn I, Nxb. ChÝnh trÞ
quèc gia, M¸txc¬va, 1925, tr.653-657. Ngµy 3-7-1924

C¸c thuéc ®Þa Ph¸p chiÕm mét diÖn tÝch réng


10.211.510 km2 víi sè d©n lµ 55.571.000 ngêi ë r¶i kh¾p bèn
lôc ®Þa. Dï cã sù kh¸c nhau vÒ chñng téc, khÝ hËu, tËp qu¸n,
truyÒn thèng, vÒ tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ x· héi, song
cã hai ®iÓm chung lµm cho c¸c níc thuéc ®Þa gièng nhau vµ
sau nµy cã thÓ ®i tíi thèng nhÊt ®Ó cïng ®Êu tranh:
1. T×nh h×nh kinh tÕ: trong tÊt c¶ c¸c thuéc ®Þa Ph¸p,
c«ng nghiÖp vµ th¬ng nghiÖp ph¸t triÓn rÊt yÕu ít vµ nh©n
d©n hÇu hÕt lµm nghÒ n«ng, 95% sè d©n b¶n xø lµ n«ng
d©n.
2. ë tÊt c¶ c¸c níc thuéc ®Þa, nh©n d©n b¶n xø ®Òu bÞ
t b¶n ®Õ quèc chñ nghÜa Ph¸p bãc lét kh«ng ngõng.
T«i kh«ng cã th× giê ph©n tÝch kü lìng vÒ t×nh h×nh
n«ng d©n tõng níc thuéc ®Þa. V× vËy, t«i chØ lÊy mét vµi
thÝ dô ®iÓn h×nh ®Ó chóng ta cã mét ý niÖm vÒ t×nh c¶nh
n«ng d©n c¸c níc thuéc ®Þa.
T«i xin b¾t ®Çu tõ níc t«i, §«ng D¬ng lµ níc t«i biÕt râ
h¬n c¶.
Khi Ph¸p ®¸nh chiÕm thuéc ®Þa nµy, chiÕn tranh ®· lµm
cho n«ng d©n ph¶i rêi bá lµng m¹c cña hä. Sau ®ã, khi hä trë
vÒ th× ®· thÊy ruéng ®Êt cña hä bÞ bän chñ ®ån ®iÒn,
theo sau qu©n ®éi chiÕn th¾ng, chiÕm mÊt. ThËm chÝ
chóng ®· chia nhau c¶ nh÷ng ®Êt ®ai mµ n«ng d©n b¶n xø
®· cµy cÊy tõ bao ®êi nay. Nh vËy lµ n«ng d©n An Nam ®·
biÕn thµnh n«ng n« vµ buéc ph¶i cµy cÊy ruéng ®Êt cña
chÝnh m×nh cho bän chñ níc ngoµi.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NhiÒu ngêi trong nh÷ng ngêi xÊu sè nµy v× kh«ng chÞu ngêi ¨n xin, b¾t hä khai khÈn ®Êt míi vµ høa lµ sau khi khai
sèng trong nh÷ng ®iÒu kiÖn v« cïng kh¾c nghiÖt do nh÷ng khÈn xong sÏ chia cho hä. Nhng khi ruéng ®Êt míi võa khai
kÎ chiÕm ®o¹t ®a ra, nªn ®· bá ruéng ®Êt cña m×nh vµ lang khÈn xong vµ s¾p ®îc gÆt, th× Nhµ chung tuyªn bè lµ ruéng
thang nay ®©y mai ®ã kh¾p níc; ngêi Ph¸p gäi hä lµ "giÆc ®Êt nµy thuéc vÒ Nhµ chung vµ ®uæi nh÷ng ngêi ®· dïng
cíp" vµ t×m ®ñ mäi c¸ch truy n· hä. søc lao ®éng cña m×nh lµm cho ruéng ®Êt Êy ®îc ph×
Ruéng ®Êt cíp ®îc b»ng c¸ch Êy ®· ®îc ®em chia cho nhiªu. BÞ nh÷ng kÎ "b¶o hé" hä (ë trong t«n gi¸o hay ë ngoµi
bän chñ ®ån ®iÒn. ChØ cÇn xin mét tiÕng lµ bän chóng cã t«n gi¸o) cíp bãc, n«ng d©n An Nam thËm chÝ kh«ng thÓ yªn
thÓ ®îc hëng nh÷ng kho¶nh ®Êt cã khi trªn 2 v¹n vµ 2,5 v¹n æn lµm ¨n trªn phÇn ruéng ®Êt Ýt ái cßn l¹i cña m×nh. Ngêi
ha. ta b¾t nh÷ng ngêi ®o ®¹c ph¶i ®o ruéng ®Êt cña n«ng
Nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn nµy kh«ng nh÷ng chiÕm d©n kh«ng ®óng ®Ó b¾t hä ph¶i ®ãng thuÕ khèng. ThuÕ
kh«ng ruéng ®Êt mµ cßn chiÕm kh«ng c¶ mäi thø cÇn thiÕt ruéng ®Êt mçi n¨m mét t¨ng. Míi ®©y, khi chiÕm hµng
®Ó khai th¸c sè ruéng ®Êt ®ã, kÓ c¶ søc lao ®éng. ngh×n hÐcta cña ngêi An Nam ë miÒn ngîc ®Ó giao cho bän
ChÝnh quyÒn cho phÐp chóng sö dông mét sè tï khæ sai ®Çu c¬, c¸c nhµ cÇm quyÒn ®· ph¸i m¸y bay ®Õn ®Ó
lµm kh«ng c«ng, hoÆc b¾t c¸c x· ph¶i cung cÊp nh©n lùc nh÷ng n¹n nh©n bÞ cíp bãc ë ®Êy kh«ng d¸m nghÜ ®Õn
cho c¸c chñ næi lo¹n.
®ån ®iÒn. Nh÷ng ngêi n«ng d©n bÞ cíp bãc, ph¸ s¶n vµ bÞ ®uæi
Bªn c¹nh chÝnh quyÒn lang sãi ®ã, cÇn ph¶i nãi tíi Nhµ ®i n¬i kh¸c l¹i t×m c¸ch khai khÈn ®Êt ®Ó lµm ruéng. Nhng
chung. ChØ riªng gi¸o héi Thiªn Chóa ®· chiÕm 1/4 diÖn tÝch khi ®Êt míi võa khai khÈn xong th× chÝnh quyÒn l¹i chiÕm
cµy cÊy ë Nam Kú. §Ó chiÕm sè ruéng ®Êt ®ã, Nhµ chung ®· lÊy vµ buéc n«ng d©n ph¶i mua l¹i theo gi¸ do chÝnh quyÒn
dïng nh÷ng ph¬ng ph¸p kh«ng thÓ tëng tîng ®îc lµ mua ®Þnh. Ai kh«ng ®ñ søc mua th× bÞ ®uæi ®i mét c¸ch tµn
chuéc, lõa ®¶o vµ cìng bøc. §©y lµ mét vµi thÝ dô. Lîi dông nhÉn.
lóc mÊt mïa, Nhµ chung cho n«ng d©n vay tiÒn nhng b¾t
N¨m ngo¸i, mÆc dï ®Êt níc bÞ n¹n lôt tµn ph¸, thÕ mµ
buéc hä ph¶i cÇm ruéng. TiÒn l·i qu¸ cao lµm cho n«ng d©n
kh«ng sao tr¶ hÕt nî, nªn buéc ph¶i b¸n ®øt sè ruéng cÇm tr- thuÕ ruéng ®Êt vÉn t¨ng ngay mét lóc lªn 30%.
íc cho Nhµ chung. B»ng mäi thñ ®o¹n tµn ¸c, Nhµ chung cè Ngoµi nh÷ng thø thuÕ bÊt c«ng lµm cho n«ng d©n bÞ
t×m ra ®ñ mäi thø tµi liÖu mËt cã thÓ g©y nguy h¹i cho ph¸ s¶n, n«ng d©n cßn ph¶i ®i phu, ®ãng thuÕ th©n, thuÕ
nh÷ng nhµ cÇm quyÒn. Lîi dông nh÷ng giÊy tê ®ã lµm c«ng muèi, ®ãng c«ng tr¸i cìng bøc, l¹c quyªn vµ v.v..
cô ®e do¹, Nhµ chung ®¹t ®îc tÊt c¶ nh÷ng g× hä muèn.
Chñ nghÜa t b¶n Ph¸p còng thùc hiÖn chÝnh s¸ch ¨n cíp
Nhµ chung lËp héi víi bän t b¶n lín ®Ó khai khÈn nh÷ng ®ån
vµ bãc lét nh vËy ë Angiªri, Tuynidi, Marèc. TÊt c¶ nh÷ng
®iÒn chiÕm kh«ng vµ nh÷ng ruéng ®Êt cíp ®îc cña n«ng
ruéng ®Êt tèt vµ ®îc tíi níc th× ph¶i ®Ó cho bän thùc d©n di
d©n. Bän tay ch©n cña Nhµ chung gi÷ nh÷ng chøc cao
c tíi chiÕm. D©n b¶n xø bÞ ®uæi ®i, hä ph¶i t×m n¬i n¬ng
trong chÝnh phñ. Nhµ chung còng bãc lét "con chiªn" mét
tùa ë nh÷ng vïng ven nói hay nh÷ng n¬i ruéng ®Êt khã lµm
c¸ch tµn nhÉn kh«ng kÐm chñ ®ån ®iÒn. Mét thñ ®o¹n kh¸c
cña Nhµ chung lµ tËp hîp nh÷ng ¨n. C¸c c«ng ty tµi chÝnh, bän ®Çu c¬ vµ quan l¹i cao cÊp
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

chia nhau ruéng ®Êt cña c¸c thuéc ®Þa. chÞu næi, ph¶i lao dÞch liªn miªn vµ ph¶i g¸nh nh÷ng thø
thuÕ m¸ nÆng nÒ. Sù cïng khæ cña hä kh«ng sao t¶ xiÕt.
Do nh÷ng ho¹t ®éng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp, c¸c ng©n
ThiÕu l¬ng thùc nªn hä ph¶i ¨n nh÷ng thø rau cá d¹i hay thãc
hµng Angiªri vµ Tuynidi n¨m 1914 ®· thu ®îc 12.258.000
g¹o môc n¸t, v× thÕ mµ bÖnh sèt, th¬ng hµn, bÖnh lao
phr¨ng tiÒn lêi víi sè vèn lµ 25 triÖu phr¨ng.
hoµnh hµnh trong nh©n d©n. Ngay nh÷ng n¨m ®îc mïa
Ng©n hµng Marèc víi sè vèn lµ 15.400.000 phr¨ng, n¨m còng thÊy cã n«ng d©n ®i bíi nh÷ng ®èng r¸c ë thµnh thÞ,
1921 ®· thu ®îc 1.753.000 phr¨ng tiÒn lêi. tranh thøc ¨n thõa víi chã. Cßn khi mÊt mïa th× x¸c chÕt
C«ng ty Ph¸p - Angiªri chiÕm 324.000 ha ruéng ®Êt tèt n«ng d©n ngæn ngang ngoµi ®ång vµ trªn ®êng.
nhÊt. T×nh c¶nh cña n«ng d©n ë miÒn T©y ch©u Phi vµ ch©u
Tæng c«ng ty Angiªri chiÕm 10 v¹n hÐcta. Phi xÝch ®¹o thuéc Ph¸p cßn khñng khiÕp h¬n n÷a.
Mét c«ng ty t nh©n ®· chiÕm kho¶ng 5 v¹n hÐcta rõng, GÇn 40 c«ng ty chiÕm nh÷ng thuéc ®Þa nµy. Hä chiÕm
cßn c«ng ty phèt ph¸t vµ ®êng s¾t C¸pde th× ®· chiÕm 5 tÊt c¶: ruéng ®Êt, tµi nguyªn thiªn nhiªn, c¶ sinh m¹ng cña
v¹n hÐcta cã nhiÒu má quÆng vµ l¹i cã quyÒn u tiªn ®èi víi 2 d©n b¶n xø n÷a. Nh©n d©n b¶n xø thËm chÝ kh«ng cã
v¹n ha chung quanh khu vùc nµy. quyÒn lµm viÖc cho m×nh. Hä buéc ph¶i lµm viÖc cho c¸c
c«ng ty, bao giê còng thÕ vµ chØ ®îc lµm viÖc cho c¸c c«ng
Mét cùu nghÞ sÜ Ph¸p ®· chiÕm mét ®ån ®iÒn 1.125 ha
ty mµ th«i. §Ó b¾t hä ph¶i lµm kh«ng c«ng, c¸c c«ng ty ®·
cã quÆng má, trÞ gi¸ lµ 10 triÖu phr¨ng, thu nhËp h»ng n¨m
dïng thñ ®o¹n cìng bøc vît qu¸ søc tëng tîng. TÊt c¶ ruéng
lµ 4 triÖu phr¨ng. D©n b¶n xø, ngêi chñ cña nh÷ng má
®Êt ®Òu bÞ tÞch thu hÕt. ChØ cã ngêi nµo chÞu lµm c«ng
quÆng nµy, mçi n¨m chØ thu ho¹ch ®îc 1% phr¨ng mçi
viÖc do c¸c c«ng ty Êy ®ßi hái th× míi ®îc mét phÇn ruéng
hÐcta.
nhá. ¡n uèng thiÕu thèn ®· lµm cho hä m¾c ®ñ thø bÖnh tËt
ChÝnh s¸ch thùc d©n cña Ph¸p ®· thñ tiªu quyÒn chiÕm vµ chÕt rÊt nhiÒu, nhÊt lµ trÎ con.
h÷u c«ng céng vµ thay thÕ b»ng quyÒn chiÕm h÷u t nh©n.
Mét ph¬ng ph¸p kh¸c lµ b¾t «ng giµ, phô n÷ vµ trÎ con
Nã còng thñ tiªu quyÒn chiÕm h÷u nhá, lµm lîi cho quyÒn
lµm con tin. Chóng gi÷ nh÷ng ngêi nµy trong nh÷ng c¨n nhµ
chiÕm h÷u ®ån ®iÒn lín. Nã ®· lµm cho n«ng d©n b¶n xø
chËt chéi, ®èi xö tµn tÖ, hµnh h¹ hä, b¾t nhÞn ®ãi vµ nhiÒu
mÊt h¬n 5 triÖu ha ruéng ®Êt tèt nhÊt.
khi giÕt hä n÷a. ë mét vµi ®Þa ph¬ng, sè ngêi bÞ b¾t lµm
Trong 15 n¨m, n«ng d©n ë Cabili bÞ cíp mÊt 192.090 ha. con tin thêng xuyªn l¹i nhiÒu b»ng sè ngêi lµm viÖc ®Ó ®Ò
Tõ n¨m 1913, mçi n¨m n«ng d©n Marèc bÞ cíp mÊt phßng mäi mu toan cña nh÷ng ngêi lµm viÖc t×m c¸ch ch¹y
12.500 ha ruéng ®Êt cµy cÊy. Tõ khi Ph¸p th¾ng trong cuéc trèn. §Ó c«ng viÖc ë c¸c ®ån ®iÒn khái bÞ ®×nh trÖ, ngêi ta
chiÕn tranh "v× c«ng lý", con sè ®ã t¨ng lªn tíi 14.540 ha. cÊm d©n b¶n xø kh«ng ®îc cµy cÊy ruéng cña m×nh kÞp
HiÖn nay ë Marèc chØ cã 1.070 ngêi Ph¸p mµ chiÕm tíi thêi. Do ®ã, n¹n ®ãi vµ bÖnh dÞch thêng x¶y ra, tµn ph¸ c¸c
500.000 ha ruéng ®Êt. thuéc ®Þa.

Còng nh nh÷ng ngêi anh em cña hä lµ n«ng d©n An NÕu mét vµi bé l¹c trèn vµo rõng vµ tr¸nh ®îc ¸ch bãc lét
Nam, n«ng d©n ch©u Phi ph¶i chÞu c¶nh c¬ cùc kh«ng thÓ cña bän chñ ®ån ®iÒn th× hä ph¶i sèng ch¼ng kh¸c g× thó
vËt, hä ¨n rÔ cñ vµ l¸ c©y, chÕt v× sèt rÐt, v× khÝ hËu.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Trong lóc Êy th× bän chñ da tr¾ng tµn ph¸ ®ång ruéng vµ m¶nh x¬ng tµn ®· r¶i r¸c tr¾ng kh¾p c¸c èc ®¶o vµ lµng
lµng m¹c cña hä ®Ó khñng bè. Sau ®©y lµ mét ®o¹n trong m¹c bÞ tµn ph¸.
cuèn sæ tay c«ng vô cña mét sÜ quan t¶ mét c¸ch v¾n t¾t, T×nh c¶nh nh÷ng ngêi cßn sèng sãt thËt khñng khiÕp:
râ rµng vµ thª th¶m sù ®µn ¸p n«ng d©n b¶n xø: n«ng d©n bÞ cíp mÊt phÇn ruéng bÐ nhá "®Ó dµnh" cña
Hµnh binh cµn quÐt lµng C«evan. m×nh, thî thñ c«ng mÊt nghÒ, cßn ngêi ch¨n nu«i th× mÊt
Hµnh binh cµn quÐt lµng Phanèp Cun«, lµng vµ vên tr¹i sóc vËt. D©n Matabªle lµ d©n ch¨n nu«i nhiÒu sóc vËt tríc
bÞ tµn ph¸. khi ngêi Anh ®Õn, hä cã tíi 20 v¹n sóc vËt cã sõng. Hai n¨m
sau chØ cßn 40.900 con. D©n Herer« cã 9 v¹n sóc vËt, trong
Hµnh binh cµn quÐt lµng Bªcannix¬, lµng bÞ ®èt trôi,
vßng 12 n¨m bän thùc d©n §øc ®· cíp mÊt mét nöa. Nh÷ng
3.000 c©y chuèi bÞ chÆt.
trêng hîp t¬ng tù nh vËy, x¶y ra rÊt nhiÒu trong tÊt c¶ c¸c níc
Hµnh binh cµn quÐt lµng Cua, lµng bÞ ph¸, vên tr¹i hoµn
da ®en ®· tiÕp xóc víi v¨n minh cña ngêi da tr¾ng.
toµn bÞ ph¸ trôi.
§Ó kÕt luËn, t«i xin lÊy mét dÉn chøng cña mét ngêi da ®en
Hµnh binh cµn quÐt lµng Abimaphan, tÊt c¶ nhµ cöa ®Òu lµ R¬nª Mar¨ng, t¸c gi¶ cuèn Batuala. ¤ng ta nãi: "Ch©u Phi
bÞ ®èt, vên tr¹i bÞ ph¸. vïng xÝch ®¹o lµ n¬i d©n c ®«ng ®óc, giµu cao su, ë ®©y
Hµnh binh cµn quÐt lµng Examphami, lµng bÞ ph¸. cã ®ñ c¸c lo¹i vên tr¹i trång c©y, gµ vµ dª rÊt nhiÒu. ChØ sau
7 n¨m mäi c¸i ®Òu bÞ ph¸ ho¹i. Lµng m¹c tan tµnh, vên tr¹i
C¸c lµng ven s«ng B«m ®Òu bÞ ®èt.
hoang tµn, gµ vµ dª bÞ giÕt. Nh©n d©n b¶n xø kiÖt søc v×
T¹i nh÷ng miÒn ch©u Phi thuéc ý, T©y Ban Nha, Anh vµ ph¶i lµm viÖc nÆng nhäc liªn miªn vµ kh«ng c«ng nªn kh«ng
Bå §µo Nha còng cã mét chÕ ®é cíp bãc, lµm ph¸ s¶n, giÕt ®ñ søc vµ kh«ng cßn thêi gian, dï lµ rÊt Ýt, ®Ó cµy cÊy ruéng
chãc vµ tµn ph¸ mét c¸ch khñng khiÕp nh vËy. ®Êt. BÖnh tËt ph¸t sinh, n¹n ®ãi hoµnh hµnh, sè ngêi chÕt
ë C«ngg« thuéc BØ, n¨m 1891 d©n sè lµ 25 triÖu, thÕ cµng nhiÒu... Nªn biÕt r»ng hä lµ con ch¸u cña mét bé l¹c
mµ ®Õn n¨m 1911 chØ cßn cã 8,5 triÖu. Nh÷ng bé l¹c khoÎ m¹nh, thiÖn chiÕn, dÎo dai vµ ®· ®îc t«i luyÖn. ë ®©y,
Herer« vµ Cama ë thuéc ®Þa cò cña §øc t¹i ch©u Phi ®· hoµn nÒn v¨n minh ®· tiªu tan...".
toµn bÞ tiªu diÖt, 8 v¹n ngêi bÞ giÕt trong thêi gian §øc §Ó bæ sung bøc tranh bi th¶m nµy, t«i xin thªm mét
chiÕm ®ãng vµ 15.000 ngêi bÞ giÕt trong thêi kú "b×nh ®iÓm lµ chñ nghÜa t b¶n Ph¸p kh«ng hÒ ngÇn ng¹i ®Èy c¶
®Þnh" n¨m 1914. C«ngg« thuéc Ph¸p n¨m mét khu vùc vµo c¶nh ®ãi kÐm, nÕu viÖc ®ã cã lîi cho nã.
1894 cã 20.000 d©n, thÕ mµ ®Õn 1911 chØ cßn cã Trong nhiÒu níc thuéc ®Þa, vÝ dô nh Rªuyni«ng, Angiªri,
9.700 ngêi. Trong mét vïng, n¨m 1910 cã 10.000 d©n, sau Ma®ag¸txca, v.v., ngêi ta kh«ng trång ngò cèc n÷a, mµ l¹i
®ã 8 n¨m chØ cßn ®îc 1.080 ngêi. Trong mét vïng kh¸c víi 4 ph¶i trång nh÷ng thø kh¸c cÇn cho nÒn c«ng nghiÖp cña
v¹n d©n da ®en, chØ trong 2 n¨m ®· cã 2 v¹n ngêi bÞ giÕt, Ph¸p. Nh÷ng thø nµy cã lîi h¬n cho chñ ®ån ®iÒn. §iÒu ®ã
nöa n¨m sau 6.000 ngêi n÷a l¹i bÞ giÕt vµ bÞ th¬ng tËt. lµm cho ®êi sèng ë thuéc ®Þa rÊt ®¾t ®á vµ lu«n lu«n x¶y
Nh÷ng vïng ven s«ng trï phó vµ ®«ng ®óc d©n c, chØ ra n¹n ®ãi.
sau 15 n¨m ®· biÕn thµnh nh÷ng miÒn hoang vu. Nh÷ng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Trong tÊt c¶ c¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p, n¹n nghÌo ®ãi ®Òu Cßn vÒ nh÷ng ngµnh c«ng nghiÖp kh¸c th× nªn lu ý r»ng ë
t¨ng, sù phÉn uÊt ngµy cµng lªn cao. Sù næi dËy cña n«ng §«ng D¬ng cßn cã 140 ®ån ®iÒn cao su víi diÖn tÝch chung
d©n b¶n xø ®· chÝn muåi. Trong nhiÒu níc thuéc ®Þa, hä ®· 3.500 hÐcta vµ s¶n xuÊt 5.000 tÊn. C«ng nghiÖp thùc phÈm
vµi lÇn næi dËy, nhng lÇn nµo còng bÞ d×m trong m¸u. NÕu còng ®¸ng kÓ - s¶n xuÊt 250 tÊn thÞt hép.
hiÖn nay n«ng d©n vÉn cßn ë trong t×nh tr¹ng tiªu cùc, th× 100 xÝ nghiÖp t¬ lôa s¶n xuÊt 100 tÊn hµng t¬ lôa.
nguyªn nh©n lµ v× hä cßn thiÕu tæ chøc, thiÕu ngêi l·nh NÕu nh kÓ thªm r»ng ë §«ng D¬ng cßn cã 355 tr¹m ®iÖn
®¹o. Quèc tÕ Céng s¶n cÇn ph¶i gióp ®ì hä tæ chøc l¹i, cÇn b¸o, 2.100 kil«mÐt ®êng s¾t vµ 3 c¶ng lín mµ mçi n¨m bèc
ph¶i cung cÊp c¸n bé l·nh ®¹o cho hä vµ chØ cho hä con ®- dì 7-8 triÖu tÊn hµng kh¸c nhau th× ®iÒu ®ã sÏ cho mét
êng ®i tíi c¸ch m¹ng vµ gi¶i phãng. quan niÖm chung vÒ nh÷ng lÜnh vùc s¶n xuÊt mµ v« s¶n
§«ng D¬ng ®ang bá søc lao ®éng vµo ®ã.
ë §«ng D¬ng cßn cã nh÷ng xÝ nghiÖp t¬ng ®èi lín: nhµ
In trong s¸ch §¹i héi toµn thÕ giíi lÇn thø V
m¸y xim¨ng Poãclan2) cã 30.000 c«ng nh©n lµm thuª, khu má
Quèc tÕ Céng s¶n, b¶n tèc ký,
vÞnh H¹
tiÕng Nga, phÇn I, Nxb. ChÝnh trÞ
Quèc gia, M¸txc¬va, 1925, tr.758-762. Long cã 4.000 c«ng nh©n, nhµ m¸y dÖt B¾c Kú1) - 3.000
c«ng nh©n, ®êng s¾t - 8.000 c«ng nh©n.
Ngµy lµm viÖc 12-13 tiÕng. Trong n«ng nghiÖp ngµy
lµm viÖc cßn dµi h¬n. Nh÷ng ngµy lÔ - vµ nhiÒu khi c¶
nh÷ng ngµy chñ nhËt - ®Òu kh«ng ®îc ®Õm xØa tíi. Kh«ng
cã b¶o hiÓm x· héi cho tuæi giµ, kh«ng cã trî cÊp cho lóc bÞ
th¬ng tËt hoÆc ®au èm. TiÒn l¬ng cña c«ng nh©n kh«ng
THAM LUËN T¹I §¹I HéI LÇN THø III lµnh nghÒ kh«ng qu¸ 50 phr¨ng mét th¸ng, cßn cña c«ng
nh©n lµnh nghÒ - 250 phr¨ng. C«ng nh©n nhiÒu khi ph¶i ký
QUèC TÕ C¤NG HéI §á40 nh÷ng giao kÌo mét phÝa, b¾t buéc hä ph¶i lµm viÖc cho
bän chñ trong mét sè n¨m nhÊt ®Þnh. Theo giao kÌo, bän chñ
Tha c¸c ®ång chÝ, t«i xin th«ng b¸o víi c¸c ®ång chÝ vÒ nhµ m¸y cã thÓ sa th¶i hä bÊt kú lóc nµo, nhng ngêi c«ng
t×nh h×nh giai cÊp c«ng nh©n ë §«ng D¬ng, mét trong nh©n l¹i kh«ng thÓ bá viÖc tríc lóc hÕt thêi h¹n nh ®· quy
nh÷ng thuéc ®Þa quan träng nhÊt cña Ph¸p. ®Þnh trong giao kÌo. Trong n«ng nghiÖp, nhiÒu khi ngay c¶
Theo nh÷ng sè liÖu thèng kª gÇn ®©y, ë §«ng D¬ng thñ tôc h×nh thøc ®ã còng kh«ng ®îc dïng, vµ cè n«ng trë
hiÖn cã 63 xÝ nghiÖp khai má s¶n xuÊt 70 v¹n tÊn than ®¸, 5 thµnh hÇu nh n« lÖ, nh së h÷u riªng cña bän chñ. §èi víi
v¹n tÊn kÏm, 15 v¹n tÊn ch×, 2.500 tÊn s¾t, 1.500 tÊn c¸c kim nh÷ng ngêi kh«ng phôc tïng, cã s½n c¶ mét hÖ thèng b¾t bí
lo¹i kh¸c, 3.500 cara1) ®¸ quý vµ 100 kil«gam vµng.
2
) Nhµ m¸y xim¨ng H¶i Phßng.
1 1
) Cara: ®¬n vÞ träng lîng ®¸ quý = 0,2 gam. ) Nhµ m¸y dÖt Nam §Þnh.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

vµ ®¸nh ®Ëp. b¶n xø.


TÊt nhiªn, kh«ng thÓ nãi tíi tù do b·i c«ng. Mét vµi cuéc Giai cÊp v« s¶n kh«ng thÓ lµm g× ®Ó chèng l¹i c¸i hÖ
næi dËy lín mang tÝnh chÊt b·i c«ng, kh«ng ph¶i lµ do vËn thèng bãc lét ®ã, cha cã mét tæ chøc c«ng nh©n nµo c¶. Bé
®éng tuyªn truyÒn g©y ra mµ lµ do bÞ ®ãi, ®· bÞ ®µn ¸p luËt thuéc ®Þa do nh÷ng nhµ khai ho¸ Ph¸p so¹n ra chÝnh lµ
b»ng mäi c¸ch tµn ¸c nhÊt. ®Ó ®µn ¸p bÊt kú mét biÓu hiÖn nµo cã tÝnh tù chñ cña ng-
Víi sù gióp ®ì hµo hiÖp cña chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, ë êi d©n b¶n xø nãi chung vµ tÇng líp v« s¶n nãi riªng. Theo bé
§«ng D¬ng thËt ra lµ ®· phôc håi chÕ ®é n« lÖ. N« lÖ cã ba luËt ®ã, ngêi An Nam kh«ng cã quyÒn xuÊt b¶n b¸o chÝ
lo¹i: 1) tï khæ sai, mµ chÝnh quyÒn cai trÞ ®· cho bän chñ b»ng tiÕng mÑ ®Î, kh«ng cã tù do héi häp vµ lËp héi, bÞ tíc
c¸c nhµ m¸y sö dông, sau c¶ mét ngµy lao ®éng cho bän t ®o¹t c¶ quyÒn tù do ®i l¹i tõ tØnh nµy sang tØnh kh¸c. §Ó
b¶n th× tèi ®Õn hä l¹i trë vÒ c¸c nhµ tï cã biÓn ®Ò høa h¬u b¶o vÖ nh÷ng luËt ph¸p ®ã th× cã toµ ¸n gåm 5-6 quan l¹i
høa vîn "tù do, b×nh ®¼ng vµ b¸c ¸i"; 2) n«ng n«, cã thÓ Ph¸p, chóng xö kÝn vµ tuyªn ¸n, kÓ c¶ ¸n tö h×nh.
bao gåm tÊt c¶ ngêi An Nam tõ 18 ®Õn 60 tuæi, h»ng n¨m Tríc chiÕn tranh, ngêi An Nam cã tæ chøc vµi hîp t¸c x·,
buéc ph¶i ®i phu mét sè ngµy nhÊt ®Þnh. V¶ l¹i, sè lîng nhng chÝnh quyÒn thùc d©n ®· gi¶i t¸n chóng, b¾t giam
nh÷ng ngµy ®ã chØ lµ quy ®Þnh íc chõng, cßn trªn thùc tÕ nh÷ng ngêi tæ chøc v× nghi lµ tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng.
hÇu nh kh«ng cã h¹n ®Þnh. Mét phÇn lín d©n c ®· bÞ huy Tha c¸c ®ång chÝ, t×nh c¶nh c«ng nh©n An Nam lµ nh
®éng vµo viÖc lµm ®êng, ®µo kªnh vµ kh«ng cã bÊt kú mét thÕ. §ã lµ mét t×nh c¶nh khñng khiÕp, nhng kh«ng ph¶i lµ
thø c«ng s¸ nµo hÕt. Sè ngêi d©n b¶n xø chÕt v× nh÷ng kh«ng cã lèi tho¸t. T×nh h×nh kh«ng ph¶i lµ kh«ng cã lèi
c«ng viÖc Êy thËt rÊt lín; 3) n« lÖ, ®óng theo nghÜa ®Çy ®ñ tho¸t, bëi v× víi sù gióp ®ì cña c¸c tæ chøc c¸ch m¹ng gÇn
cña tõ, hä bÞ b¸n vµ bÞ mua. Trong viÖc mua b¸n nµy, chÝnh gòi víi Quèc tÕ C«ng héi ®á,
quyÒn thùc d©n ®· trë thµnh bän chñ kinh doanh. Gièng nh
chóng t«i quyÕt ®Ëp tan lùc lîng cña chñ nghÜa ®Õ quèc
thêi chiÕn tranh, chÝnh quyÒn thùc d©n ®· tuyÓn d©n b¶n
ch©u ¢u ¸p bøc chóng t«i. Nhng ®Ó ®¹t tíi kÕt qu¶ ®ã, ®Ó
xø lµm lÝnh - t×nh nguyÖn, th× b©y giê chóng l¹i mé c«ng
thóc ®Èy nhanh chãng c«ng cuéc gi¶i phãng cña giai cÊp v«
nh©n - t×nh nguyÖn ®i c¸c thuéc ®Þa Ph¸p kh¸c, chñ yÕu
s¶n §«ng D¬ng th× cÇn thiÕt mét ®iÒu lµ c¸c ®ång chÝ
cho c¸c ®¶o ë Th¸i B×nh D¬ng. Nh÷ng ngêi An Nam nµy
chóng ta trong c¸c tæ chøc c«ng nh©n c¸ch m¹ng Ph¸p ph¶i
®Õn ®ã bÞ b¸n cho bän chñ ®ån ®iÒn vµ chñ nhµ m¸y ngêi
tÝch cùc gióp ®ì chóng t«i trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng
ch©u ¢u.
cña chóng t«i. (Vç tay vang déi).
Cã mét bøc th, ®· ®¨ng kh¾p §«ng D¬ng vµ ®Ò ngµy
17 th¸ng 3 n¨m 1924, nãi vÒ nh÷ng tai ho¹ khñng khiÕp do
bÖnh sèt rÐt g©y ra trong sè nh÷ng ngêi n« lÖ ®· bÞ ®a tíi In trong s¸ch: §¹i héi lÇn thø III
®¶o £brÝt1), bøc th yªu yªu cÇu ph¶i chÊm døt c¸i hÖ thèng Quèc tÕ C«ng héi ®á - B¸o c¸o,
b¶n tèc ký, tiÕng Nga, M¸txc¬va,
bãc lét v« liªm sØ ®èi víi t×nh tr¹ng t¨m tèi cña ngêi d©n
1924, tr.297-299.
1
) HÐbrides: ®¶o nhá ë nam Th¸i B×nh D¬ng.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

51.000 NG¦êI AN NAM BÞ §Õ QUèC PH¸P


§éNG VI£N §I LµM BIA §ì §¹N

V× danh dù cña chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p, xø §«ng D¬ng


thuéc ®Þa ®· bÞ thiÖt h¹i nÆng nÒ. 51.000 ngêi An Nam (ng-
êi §«ng D¬ng) ®· bÞ ®éng viªn vµ ®Èy ra mÆt trËn cña níc
Ph¸p. 49.000 ngêi bÞ ®a ®Õn c¸c nhµ m¸y ®Ó s¶n xuÊt
thiÕt bÞ qu©n sù.
Ngêi Ph¸p trong nh÷ng b¸o c¸o chÝnh thøc vÉn thêng
viÕt vÒ "tuyÓn mé lÝnh t×nh nguyÖn"; sù thùc nh÷ng ngêi
An Nam ®· bÞ hä b¾t vµ ®Èy vµo chiÕn tranh lµm bia ®ì
®¹n.
Ngêi Ph¸p kh«ng chØ ®Èy ngêi An Nam ra trËn. Hä cßn t-
íc ®o¹t hÕt th¶y nh÷ng g× cã thÓ tíc ®o¹t ®îc díi h×nh thøc
thuÕ.
§Ó ®æi lÊy nh÷ng thø ®ã, níc Ph¸p ®Õ quèc ®· nhiÒu
lÇn høa sÏ ®em l¹i tù do vµ quyÒn tù quyÕt cho c¸c d©n téc
bÞ ¸p bøc. Nhng nguy c¬ chiÕn tranh võa míi qua khái, th×
nh÷ng chñ nhµ b¨ng ngêi Ph¸p l¹i b¾t ®Çu nÆn thªm cµng
nhiÒu thø thuÕ. Cßn c¸c vÞ tíng th× cè phôc vô trong qu©n
®éi ®Õn 4 n¨m.
ChiÕn dÞch chèng chiÕn tranh do Quèc tÕ Céng s¶n ph¸t
®éng, ®ang vang déi kh¾p c¸c thuéc ®Þa.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NguyÔn ¸i Quèc Quen bÞ ®èi xö nh nh÷ng kÎ l¹c hËu, thÊp hÌn, c¸c d©n
ViÕt n¨m 1924. Tµi liÖu tiÕng §¹i biÓu §«ng D¬ng dù §¹i héi téc ph¬ng §«ng ®· coi Lªnin lµ hiÖn th©n cña t×nh anh em
Nga, lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n. bèn bÓ. Kh«ng nh÷ng hä biÕt ¬n Ngêi mµ cßn tha thiÕt yªu
lu t¹i Côc lu tr÷ V¨n phßng mÕn Ngêi. Hä t«n kÝnh Ngêi t¬ng tù nh t«n kÝnh cha mÑ. Cã
Trung ¬ng §¶ng. thÊy c¸c sinh viªn Trêng ®¹i häc c¸c d©n téc ph¬ng §«ng
khãc sng c¶ m¾t, cã thÊy c¸c chµng trai trÎ ®ã nøc në khi
biÕt tin Lªnin tõ trÇn th× míi hiÓu thÊu ®îc t×nh yªu cña hä
®èi víi Ngêi.
Lªnin tõ trÇn, ®ã lµ c¸i tang chung cho toµn thÕ giíi.
Quèc d©n ®¶ng50 (®¶ng nh©n d©n, hiÖn n¾m chÝnh
quyÒn ë Hoa Nam) ®ang häp ®¹i héi th× ®îc tin Lªnin mÊt.
L£NIN Vµ C¸C D¢N TéC PH¦¥NG §¤NG
Toµn thÓ ®¹i héi ®øng ngay dËy vµ buæi häp ®îc bÕ m¹c
®Ó tá ý ®Ó tang Lªnin. Theo ®Ò nghÞ cña b¸c sÜ T«n DËt
NÕu giai cÊp v« s¶n ph¬ng T©y coi Lªnin lµ mét thñ Tiªn, ChÝnh phñ Qu¶ng Ch©u ®· quyÕt ®Þnh ngõng c¸c
lÜnh, mét l·nh tô, mét ngêi thÇy th× c¸c d©n téc ph¬ng §«ng cuéc biÓu diÔn nghÖ thuËt trong ba ngµy. TÊt c¶ c¸c c«ng së
l¹i coi Lªnin lµ mét ngêi con vÜ ®¹i h¬n n÷a, cao quý h¬n ®Òu treo cê rñ, c¸c ®oµn thÓ v¨n ho¸, chÝnh trÞ, kinh tÕ ë
n÷a, nÕu t«i cã thÓ nãi nh vËy. c¸c ®Þa ph¬ng vµ ë B¾c Kinh, chñ yÕu lµ c¸c héi sinh viªn
vµ c¸c tæ chøc c«ng nh©n, ®Òu tæ chøc mét c¸ch träng thÓ
Kh«ng ph¶i chØ thiªn tµi cña Ngêi, mµ chÝnh lµ tÝnh coi
lÔ truy ®iÖu nhµ c¸ch m¹ng vÜ ®¹i. Còng trong dÞp nµy, c¸c
khinh sù xa hoa, tinh thÇn yªu lao ®éng, ®êi t trong s¸ng,
®oµn thÓ Êy ®Òu nhÊt trÝ biÓu quyÕt ®ßi ph¶i thõa nhËn
nÕp sèng gi¶n dÞ, tãm l¹i lµ ®¹o ®øc vÜ ®¹i vµ cao ®Ñp cña
ngay lËp tøc chÝnh quyÒn x«viÕt. Sinh viªn ®· quyÕt ®Þnh
ngêi thÇy, ®· ¶nh hëng lín lao tíi c¸c d©n téc ch©u ¸ vµ ®·
dùng mét bøc tîng Lªnin trong c«ng viªn lín nhÊt ë B¾c Kinh.
khiÕn cho tr¸i tim cña hä híng vÒ Ngêi, kh«ng g× ng¨n c¶n
næi. NghÞ viÖn Trung Quèc ®· göi ®iÖn chia buån.
Phô n÷ còng khãc th¬ng Lªnin. ë Trung Quèc, còng nh ë
tÊt c¶ c¸c níc ph¬ng §«ng, phô n÷ rÊt Ýt biÕt nh÷ng sù viÖc
x¶y ra trªn thÕ giíi, hä thê ¬ víi nh÷ng sù viÖc Êy. Nhng hä
®· ®Ó tang Lªnin. Nh vËy lµ nh÷ng biÓu hiÖn cña phô n÷
Trung Quèc trong hoµn c¶nh ®au ®ín nµy cã mét ý nghÜa
lÞch sö. Mét mÆt, ®iÒu ®ã chøng tá r»ng phô n÷ ph¬ng
§«ng ®· thøc tØnh; mÆt kh¸c, chøng tá r»ng ngêi thÇy vÜ
®¹i ®· ®îc tÊt c¶ mäi ngêi, nam còng nh n÷, nh÷ng ngêi
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

b×nh thêng nhÊt còng nh nh÷ng ngêi tiªn tiÕn n÷a vµ cßn ph¶i lµm nhiÒu viÖc h¬n n÷a. Loµi ngêi ®ang
thøc tØnh; nhng muèn tù gi¶i phãng hoµn toµn, th× cßn ph¶i
nhÊt, ®Òu hiÓu vµ yªu mÕn. V× thÕ, t«i xin dÞch ra
®Êu tranh. ThÕ mµ giê ®©y, ngêi thÇy ®ét ngét tõ gi·
®©y bµi kªu gäi cña mét n÷ sinh viªn, ®¨ng trong mét tê
chóng ta, cha ®îc tr«ng thÊy kÕt qu¶ cuèi cïng cña sù nghiÖp
b¸o phô n÷ ë Thîng H¶i: cña m×nh.
"Hìi c¸c chÞ em! Nh÷ng ngêi cã t©m huyÕt lµm sao mµ cã thÓ cÇm ®îc
Tõ khi cã chñ nghÜa t b¶n, toµn bé c¬ thÓ x· héi ®Òu bÞ níc m¾t? Nh÷ng ngêi bÞ ¸p bøc, nam vµ n÷, h¸ l¹i kh«ng nªn
¶nh hëng tai h¹i cña nã. C¸c vËt phÈm do tÊt c¶ mäi ngêi s¶n nhËn lÊy nhiÖm vô mµ Lªnin ®· ®Ó l¹i vµ tiÕn lªn hay sao?
xuÊt ra, ®¸ng lÏ ph¶i thuéc vÒ tÊt c¶ mäi ngêi th× l¹i thuéc TiÕn lªn!
®Æc quyÒn cña mét vµi ngêi! ¸ch ¸p bøc kinh tÕ ®· n« dÞch C¸c chÞ em th©n mÕn!
con ngêi, còng ¸ch ¸p bøc Êy ®· biÕn phô n÷ thµnh nh÷ng Chóng ta h·y tæ chøc truy ®iÖu mét c¸ch träng thÓ Ngêi
®å vËt tuú thuéc quyÒn sö dông cña nam giíi! ®· suèt ®êi ®Êu tranh chèng c¶nh cïng khæ vµ ¸ch ¸p bøc
Tõ bao thÕ kû nay, bao nhiªu triÖu con ngêi ®· bÞ xiÒng cña c¸c d©n téc, Ngêi ®· ®Êu tranh cho thÕ giíi ®Õn h¬i thë
xÝch nh thÕ? Bao nhiªu triÖu ®µn bµ ®· bÞ hy sinh? cuèi cïng!".
Trong lóc cuéc chiÕn tranh thÕ giíi ®ang diÔn ra ¸c liÖt, §Ó kÕt thóc, chóng ta h·y chó ý r»ng ®Ó chØ Lªnin, th× khi
trong lóc hµng triÖu con ngêi kh«ng lµm h¹i ®Õn ai, ®ang nãi hay viÕt, ngêi Trung Quèc ®Òu chØ dïng tõ "Tiªn sinh", mét
muèn sèng, nhng l¹i bÞ ®a vµo chç chÕt, Lªnin ®· ®¹p b»ng tõ vinh dù ®ång nghÜa víi "Tö" (Khæng Tö, M¹nh Tö) vµ cã
gian khæ vµ khã kh¨n, ®· nghÜa lµ: thÇy.
thøc tØnh giai cÊp v« s¶n Nga næi dËy, ®· tæ chøc c¸c x«viÕt.
NGUYÔN ¸I QUèC
Lªnin kh«ng nh÷ng chØ gi¶i phãng nam giíi vµ n÷ giíi
B¸o Le Paria, sè 27,
trªn ®Êt níc Tiªn sinh, mµ cßn chØ ®êng cho tÊt c¶ nh÷ng
th¸ng 7-1924.
ngêi nghÌo khæ trªn thÕ giíi. Vµ bÊt chÊp bän b¹ch vÖ tÊn
c«ng ë bªn trong, bän t b¶n bao v©y bªn ngoµi, ý chÝ kiªn c-
êng cña Lªnin ®· cøu ®ång bµo cña Tiªn sinh ra khái c¶nh
®au khæ vµ lÇm than, vµ ®· nªu cao ngän cê cña Quèc tÕ
cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi bÞ ¸p bøc.
§iÒu ®ã h¸ ch¼ng ®¸ng ®Ó chóng ta kÝnh cÈn mÆc
niÖm tríc anh linh vÜ ®¹i cña Tiªn sinh hay sao?
Ngµy 21 th¸ng 1 h¸ ch¼ng ®¸ng m·i m·i lµ mét ngµy C¸CH M¹NG NGA
tang cho tÊt c¶ nh÷ng nam n÷ ®ang chÞu khæ cùc hay sao? Vµ C¸C D¢N TéC THUéC §ÞA
Níc Nga ®ang tiÕn ®Õn chç phån vinh. Nhng muèn cã
®îc mét nÒn hoµ b×nh thËt sù, th× cßn ph¶i tiÕn lªn h¬n
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Chñ nghÜa t b¶n lµ mét con ®Øa cã mét c¸i vßi b¸m vµo êi ta chó ý r»ng c¸c níc ph¬ng §«ng ®Òu lµ nh÷ng níc hÇu
giai cÊp v« s¶n ë chÝnh quèc vµ mét c¸i vßi kh¸c b¸m vµo nh hoµn toµn n«ng nghiÖp th× sÏ dÔ hiÓu v× sao sè sinh viªn
giai cÊp v« s¶n ë c¸c thuéc ®Þa. NÕu ngêi ta muèn giÕt con n«ng d©n chiÕm tû lÖ cao h¬n. ë Ên §é, ë NhËt, ë Trung
vËt Êy, ngêi ta ph¶i ®ång thêi c¾t c¶ hai vßi. NÕu ngêi ta Quèc - nhÊt lµ ë Trung Quèc, phÇn nhiÒu lµ c¸c trÝ thøc trung
chØ c¾t mét vßi th«i, th× c¸i vßi kia vÉn tiÕp tôc hót m¸u thµnh víi sù nghiÖp cña giai cÊp c«ng nh©n ®ang l·nh ®¹o
cña giai cÊp v« s¶n; con vËt vÉn tiÕp tôc sèng vµ c¸i vßi bÞ giai cÊp nµy trong cuéc ®Êu tranh, ®iÒu ®ã gi¶i thÝch v×
c¾t ®øt l¹i sÏ mäc ra. C¸ch m¹ng Nga rÊt sao sè trÝ thøc chiÕm tû lÖ mét thiÓu sè t¬ng ®èi quan
träng; vµ tû lÖ c«ng nh©n Ýt lµ do c«ng nghiÖp vµ th¬ng
hiÓu râ ®iÒu ®ã. V× thÕ nã kh«ng võa lßng víi viÖc ®äc
nghiÖp t¬ng ®èi kÐm ph¸t triÓn trong c¸c vïng ph¬ng §«ng,
nh÷ng bµi diÔn v¨n rçng tuÕch vµ viÕt ra nh÷ng quyÕt
trõ níc NhËt. Ngoµi ra, cßn cã 75 häc sinh thiÕu niªn, tõ 10
®Þnh "nh©n ®¹o" ®èi víi c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc, mµ c¸ch
®Õn 16 tuæi.
m¹ng Nga d¹y cho hä ®Êu tranh, gióp ®ì hä b»ng tinh thÇn
vµ vËt chÊt nh Lªnin ®· tuyªn bè trong luËn c¬ng cña Ngêi 150 gi¸o s phô tr¸ch gi¶ng d¹y vÒ khoa häc x· héi, vÒ
vÒ vÊn ®Ò thuéc ®Þa. C¸ch m¹ng Nga ®· triÖu tËp §¹i héi to¸n häc, vÒ duy vËt lÞch sö, vÒ lÞch sö phong trµo c«ng
Bacu51; hai m¬i mèt d©n téc ph¬ng §«ng ®· ph¸i ®¹i biÓu tíi nh©n, vÒ khoa häc tù nhiªn, vÒ lÞch sö c¸c cuéc c¸ch m¹ng,
dù §¹i héi ®ã. Nh÷ng ®¹i biÓu cña c¸c ®¶ng c«ng nh©n ph- vÒ khoa kinh tÕ chÝnh trÞ, v.v.. Trong líp häc, thanh niªn cña
¬ng T©y còng tham gia c«ng viÖc cña §¹i héi. §ã lµ lÇn ®Çu 62 chñng téc kh¸c nhau cïng th©n mËt s¸t c¸nh bªn nhau.
tiªn trong lÞch sö, giai cÊp v« s¶n ë c¸c níc ph¬ng T©y ®i Trêng ®¹i häc ph¬ng §«ng cã 10 ng«i nhµ to ®Ó cho sinh
x©m chiÕm vµ giai cÊp v« s¶n c¸c níc bÞ x©m chiÕm ë ph- viªn dïng. Trêng cã mét r¹p chiÕu bãng cho sinh viªn xem
¬ng §«ng ®· th©n mËt n¾m tay nhau vµ cïng nhau t×m kh«ng mÊt tiÒn vµo ngµy thø n¨m vµ ngµy chñ nhËt; cßn
c¸ch ®Êu tranh cã hiÖu qu¶ chèng chñ nghÜa t b¶n lµ kÎ thï nh÷ng ngµy kh¸c trong tuÇn lÔ th× ®Ó cho mét ngêi thÇu.
chung cña hä. Cã hai tñ s¸ch víi 47.000 quyÓn s¸ch gióp cho c¸c nhµ c¸ch
m¹ng trÎ tuæi ®i s©u vµo viÖc nghiªn cøu cña m×nh vµ båi
Sau cuéc §¹i héi lÞch sö Êy, mÆc dÇu ®ang vÊp ph¶i
dìng thªm t tëng. Mçi d©n téc hay "nhãm", cã mét tñ s¸ch
nh÷ng khã kh¨n trong níc vµ ngoµi níc, níc Nga c¸ch m¹ng
riªng, gåm s¸ch b¸o b»ng tiÕng mÑ ®Î cña hä. Phßng ®äc
kh«ng hÒ mét chót do dù trong viÖc gióp ®ì c¸c d©n téc mµ
s¸ch ®îc sinh viªn trang trÝ mét c¸ch cã nghÖ thuËt vµ cã
nã ®· thøc tØnh b»ng cuéc c¸ch m¹ng anh dòng vµ th¾ng lîi.
®Çy ®ñ b¸o chÝ. C¸c häc sinh còng cho ra mét tê b¸o chØ cã
Mét trong nh÷ng viÖc quan
mét b¶n duy nhÊt d¸n vµo c¸i b¶ng to ®Æt tríc cöa phßng
träng ®Çu tiªn cña nã lµ thµnh lËp Trêng ®¹i häc ph¬ng ®äc s¸ch. Nh÷ng ngêi ®au èm ®îc vµo ch÷a trong bÖnh
§«ng. viÖn cña nhµ trêng. Mét tr¹i ®iÒu dìng ë Crimª dµnh riªng
Trêng ®¹i häc ph¬ng §«ng hiÖn nay gåm cã 1.025 sinh cho sinh viªn cÇn ®îc dìng søc. ChÝnh phñ X«viÕt ®· tÆng
viªn, trong ®ã cã 151 n÷ sinh. Trong sè sinh viªn Êy, cã 865 cho Trêng ®¹i häc hai tr¹i hÌ mçi tr¹i cã 9 ng«i nhµ. Mçi tr¹i hÌ
®¶ng viªn céng s¶n. Thµnh phÇn x· héi cña häc sinh nh sau: cã mét chç cho sinh viªn häc ch¨n nu«i. Ngêi "bÝ th n«ng
547 n«ng d©n, 265 c«ng nh©n, 210 trÝ thøc v« s¶n. NÕu ng- nghiÖp" cña Trêng ®¹i häc ®· tù hµo nãi víi t«i: "Chóng t«i ®·
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

cã 30 con bß c¸i vµ 50 con lîn". Mét tr¨m hÐcta ruéng ®Êt d©n thuéc ®Þa thÊp kÐm" Êy nh anh em, mµ cßn tæ chøc
cÊp cho c¸c tr¹i hÌ Êy lµ do sinh viªn tù cµy cÊy lÊy. Trong kú cho hä tham gia ®êi sèng chÝnh trÞ cña níc Nga n÷a. Trong
nghØ hÌ vµ sau giê lµm viÖc vµ tËp luyÖn, sinh viªn ®i gióp kú bÇu cö c¸c X«viÕt, nh÷ng sinh viªn mµ khi cßn ë trong níc
®ì n«ng d©n. Nh©n ®©y còng nãi qua r»ng mét trong cña hä th× chØ lµ nh÷ng "kÎ d©n lµnh", nh÷ng "ngêi ®îc
nh÷ng tr¹i hÌ Êy tríc kia lµ th¸i Êp cña mét quËn c«ng. ThËt lµ b¶o hé", nghÜa lµ nh÷ng ngêi kh«ng cã quyÒn g× kh¸c h¬n
mét c¶nh ®¸ng ghi nhí khi tr«ng thÊy l¸ cê ®á tung bay kiªu lµ quyÒn nép thuÕ, nh÷ng ngêi kh«ng hÒ cã quyÒn øng cö
h·nh trªn ngän th¸p cã mang tíc huy quËn c«ng, vµ thÊy vµ bÇu cö ë níc hä, nh÷ng ngêi kh«ng ®îc phÐp bµn b¹c
nh÷ng ngêi n«ng d©n trÎ tuæi TriÒu Tiªn hay ¸cmªni vui ®ïa
chÝnh trÞ, th× nay ë níc Nga X«viÕt nh÷ng ngêi ®ã ®îc
trong lÔ ®iÖn cña quËn c«ng kh«ng kiªng nÓ g× c¶.
tham gia bÇu cö vµ cö ®¹i biÓu cña hä vµo X«viÕt. Mong
Sinh viªn ¨n, ë vµ mÆc kh«ng ph¶i mÊt tiÒn. Mçi th¸ng r»ng nh÷ng anh em cña t«i ë c¸c thuéc ®Þa ®ang cÇu xin
mçi sinh viªn cßn ®îc lÜnh 5 ®ång róp vµng ®Ó tiªu vÆt. ®æi quèc tÞch m·i mµ kh«ng ®îc, h·y thö so s¸nh nÒn d©n
§Ó häc sinh cã mét quan niÖm ®óng ®¾n vÒ viÖc gi¸o chñ t s¶n víi nÒn d©n chñ v« s¶n.
dôc trÎ em, Trêng ®¹i häc cã mét nhµ nu«i trÎ vµ mét nhµ göi TÊt c¶ nh÷ng sinh viªn Êy ®Òu ®· tõng ®au khæ vµ ®·
trÎ rÊt kiÓu mÉu gåm 60 em nhá. thÊy ngêi kh¸c ®au khæ. TÊt c¶ ®Òu ®· sèng díi "nÒn v¨n
Mçi n¨m Trêng ®¹i häc chi tiªu ®Õn 516.000 ®ång róp minh khai ho¸ cao c¶" vµ díi ¸ch bãc lét vµ ¸p bøc cña chñ
vµng. nghÜa t b¶n níc ngoµi. V× thÕ tÊt c¶ ®Òu ham mª vµ khao
kh¸t häc tËp vµ hiÓu biÕt. Hä võa h¨ng h¸i võa nghiªm tóc. Hä
C¸c ®¹i biÓu cña 62 chñng téc trong Trêng ®¹i häc lËp
kh«ng hÒ ch¬i bêi phãng tóng nh nh÷ng thanh niªn ph¬ng
thµnh mét "C«ng x·". Chñ tÞch vµ c¸c c¸n sù cña C«ng x· do
§«ng ë Pari, ë ¤xpho, ë BÐclin. Ngêi ta cã thÓ nãi kh«ng ngoa
phæ th«ng ®Çu phiÕu bÇu ra ba th¸ng mét lÇn.
r»ng Trêng ®¹i häc ph¬ng §«ng «m Êp díi m¸i trêng m×nh tÊt
Mét ®¹i biÓu sinh viªn tham gia viÖc qu¶n trÞ kinh tÕ vµ c¶ t¬ng lai cña c¸c d©n téc thuéc ®Þa.
hµnh chÝnh cña Trêng ®¹i häc. TÊt c¶ c¸c sinh viªn ®Òu ph¶i MiÒn CËn §«ng vµ miÒn ViÔn §«ng, tõ Xyri ®Õn TriÒu
thay phiªn nhau lÇn lît lµm c«ng viÖc nhµ bÕp, th viÖn, c©u Tiªn - chóng t«i chØ nãi ®Õn nh÷ng níc thuéc ®Þa vµ nöa
l¹c bé, v.v.. TÊt c¶ mäi vô "ph¹m ph¸p" hoÆc tranh chÊp ®Òu thuéc ®Þa cã mét diÖn tÝch réng h¬n 15 triÖu km2, víi sè
do mét toµ ¸n ®îc bÇu ra xÐt xö tríc mÆt toµn thÓ c¸c ®ång d©n h¬n 1.200 triÖu ngêi, tÊt c¶ nh÷ng níc réng lín Êy ngµy
chÝ. C«ng x· häp mçi tuÇn mét lÇn ®Ó th¶o luËn t×nh h×nh nay ®Òu ®ang ë díi ¸ch cña chñ nghÜa t b¶n vµ chñ nghÜa
chÝnh trÞ vµ kinh tÕ quèc tÕ. ThØnh tho¶ng ngêi ta tæ chøc ®Õ quèc. Vµ mÆc dï sè lîng cña hä ®¸ng lÏ ph¶i lµm cho hä
nh÷ng cuéc héi häp vµ nh÷ng buæi d¹ héi trong ®ã nh÷ng cã søc m¹nh, c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc ®ã vÉn cha thùc sù mu
sinh viªn cã khiÕu vÒ nghÖ thuËt tr×nh bµy nghÖ thuËt vµ ®å tù gi¶i phãng khái ¸ch ®ã, vµ v× hä cha hiÓu gi¸ trÞ cña
v¨n häc cña kh¾p c¸c miÒn ë ph¬ng §«ng. sù ®oµn kÕt quèc tÕ, nªn hä cha biÕt ®oµn kÕt nhau l¹i ®Ó
Mét ®iÓm ®Æc biÖt nhÊt biÓu hiÖn sù "d· man" cña ®Êu tranh. Hä cha cã nh÷ng sù liªn hÖ gi÷a c¸c níc hä víi
nh÷ng ngêi b«nsªvÝch lµ kh«ng nh÷ng hä coi "nh÷ng ngêi nhau, nh c¸c d©n téc ch©u ¢u vµ ch©u Mü. Hä cã s½n mét
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

søc m¹nh to lín mµ hä cha biÕt! ViÖc thµnh lËp Trêng ®¹i häc
ph¬ng §«ng, tËp hîp nh÷ng ngêi l·nh ®¹o trÎ tuæi tÝch cùc,
th«ng minh cña c¸c níc thuéc ®Þa, ®· lµm ®îc mét c«ng
cuéc to lín lµ:
a) Trêng ®· huÊn luyÖn cho c¸c chiÕn sÜ tiªn phong t¬ng
lai Êy nguyªn lý ®Êu tranh giai cÊp, nguyªn lý mµ mét mÆt
c¸c cuéc ®Êu tranh chñng téc vµ mÆt kh¸c c¸c tËp tôc cña
chÕ ®é gia trëng ®· lµm lÉn lén trong ®Çu ãc hä.
b) Trêng ®· lµm cho ®éi tiªn phong cña giai cÊp v« s¶n
c¸c níc thuéc ®Þa tiÕp xóc mËt thiÕt víi giai cÊp v« s¶n ph-
¬ng T©y ®Ó dän ®êng cho mét sù hîp t¸c thËt sù sau nµy,
chØ cã sù hîp t¸c ®ã míi cã thÓ b¶o ®¶m cho giai cÊp c«ng
nh©n quèc tÕ giµnh ®îc th¾ng lîi cuèi cïng. TH¦ GöI QUèC TÕ CéNG S¶N1)
c) Trêng ®· lµm cho c¸c d©n téc thuéc ®Þa - tõ tríc ®Õn
nay rêi r¹c víi nhau - hiÓu biÕt nhau, vµ ®oµn kÕt víi nhau,
Tha ®ång chÝ,
do ®ã ®Æt c¬ së cho mét khèi liªn hîp t¬ng lai gi÷a c¸c níc
ph¬ng §«ng, khèi liªn hîp ®ã lµ mét trong nh÷ng c¸i c¸nh T«i ®· ®Õn M¸txc¬va vµo th¸ng 7-1923. T«i sÏ ra ®i sau
cña c¸ch m¹ng v« s¶n. 3 th¸ng lu l¹i ë ®©y. V× lý do nµy hay lý do kh¸c, viÖc lªn ®-
êng cña t«i ®· bÞ ho·n hÕt tuÇn nµy sang tuÇn kh¸c, råi hÕt
d) Trêng ®· nªu lªn cho giai cÊp v« s¶n c¸c níc mµ giai
th¸ng nµy sang th¸ng kh¸c.
cÊp t s¶n cã thuéc ®Þa, mét tÊm g¬ng vÒ nh÷ng ®iÒu hä
cã thÓ vµ ph¶i lµm cho nh÷ng anh em cña hä ®ang bÞ ¸p Sau §¹i héi lÇn thø V, Ban ph¬ng §«ng ®· nãi víi t«i r»ng:
bøc. 1/ Ban sÏ giíi thiÖu t«i víi Quèc d©n ®¶ng ®Ó t«i lµm
viÖc ë ®Êy v× ngoµi lé phÝ, Ban kh«ng thÓ gióp t«i vÒ tµi
NguyÔn ¸i Quèc chÝnh. 2/ T«i sÏ ë chç ®ã víi t c¸ch c¸ nh©n chø kh«ng ph¶i
víi t c¸ch lµ c¸n bé cña Quèc tÕ Céng s¶n. 3/ T«i sÏ kh«ng cã
B¸o La Vie OuvriÌre,
nh÷ng quan hÖ víi §¶ng chóng t«i ë Trung Quèc.
sè 20, n¨m 1924.
Dï tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu kiÖn ®ã ®èi víi t«i lµ khã, nhng t«i
vÉn chÊp nhËn nã ®Ó cã thÓ ®i ®îc. §Ó cøu v·n c¸c ®iÒu
kiÖn 2 vµ 3, t«i yªu cÇu §¶ng t«i cho t«i mét giÊy uû nhiÖm,

1
) §Çu th cã ch÷ "ChuyÓn cho V«itinxki" viÕt b»ng tiÕng Nga.
§Çu ®Ò do BBT ®Æt.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

vµ göi cho §¶ng Trung Quèc mét bøc th yªu cÇu gióp ®ì t«i
trong c«ng t¸c. VËy lµ vÊn ®Ò ®· ®îc gi¶i quyÕt.
Nhng lóc nµy néi chiÕn ®ang næ ra ë Trung Quèc, Quèc
d©n ®¶ng kh«ng tr¶ lêi bøc th cña Ban ph¬ng §«ng. Vµ viÖc
lªn ®êng cña t«i mét lÇn n÷a l¹i ph¶i ho·n l¹i v« thêi h¹n.
Nh vËy, tríc lµ v× §¶ng t«i kh«ng tr¶ lêi. Nay lµ v× nh÷ng
ngêi Trung Quèc ®¸nh nhau. VËy ngµy mai sÏ lµ v× chuyÖn
g× kh¸c n÷a. Nhng tÊt c¶ nh÷ng khã kh¨n sÏ kh«ng cßn, nÕu
nh vÊn ®Ò tµi chÝnh kh«ng ®Æt ra. §Ó vÊn ®Ò kh«ng ®Æt
ra khi t«i ho¹t ®éng ë bªn Êy, t«i chØ yªu cÇu c¸c ®ång chÝ
cung cÊp cho t«i nh÷ng g× mµ c¸c ®ång chÝ ®ang cung cÊp
®Ó t«i chê ®îi, trong thêi gian t«i kh«ng lµm g× ë ®©y c¶.
Xin göi lêi chµo céng s¶n. TH¦ GöI §åNG CHÝ T¥RANH

NGUYÔN ¸I QUèC M¸txc¬va, ngµy 19 th¸ng 9 n¨m 1924


11-9-1924, §ång chÝ T¬ranh th©n mÕn,
Th ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, Ban ph¬ng §«ng ®· b¸o tin cho t«i r»ng: Ban sÏ chi tiÒn
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. ®i ®êng cho t«i tíi Qu¶ng Ch©u, nhng khi ®Õn ®ã th× t«i
ph¶i tù xoay xë t×m lÊy c«ng viÖc.
H¼n lµ lµm viÖc ®Ó kiÕm sèng kh«ng ph¶i lµ ®iÒu khã,
thËm chÝ ngay c¶ ë mét ®Êt níc mµ t«i chØ biÕt viÕt chø
kh«ng biÕt nãi thø tiÕng ë ®ã. Tuy nhiªn, trong trêng hîp cña
t«i, ®iÒu ®ã còng cã nh÷ng c¸i bÊt tiÖn:
1/ T«i ph¶i sèng gÇn nh bÊt hîp ph¸p ë Qu¶ng Ch©u, n¬i
nhung nhóc nh÷ng mËt th¸m Ph¸p.
2/ NÕu t«i nhËn lµm mét c«ng viÖc nµo ®ã, th× toµn bé
thêi giê cña t«i sÏ bÞ cho¸n hÕt. Mµ t«i th× ph¶i ®îc hoµn
toµn tù do ®Ó lµm viÖc theo ý muèn, tøc lµ nghiªn cøu hoµn
c¶nh, xem xÐt quÇn chóng vµ tæ chøc c¸i g× ®ã.
Bëi v× §¶ng chóng t«i vµ Ban ph¬ng §«ng kh«ng thÓ
gióp t«i vÒ tµi chÝnh, nªn t«i ®Ò nghÞ ®ång chÝ tr×nh bµy
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

trêng hîp cña t«i tríc Ban chÊp hµnh vµ xin cho quyÕt ®Þnh. toµn bé quyÒn hµnh trong quËn. Nh÷ng ngêi thuéc
Xin göi ®ång chÝ lêi chµo céng s¶n anh em. ph¸i b¶o hoµng vµ nh÷ng ngêi thuéc ph¸i b¶o thñ
bÞ h¾n trõng ph¹t rÊt d· man, kh«ng cÇn xÐt xö,
NGUYÔN ¸I QUèC kh«ng cÇn ¸n tõ g× c¶. Nhê bän chñ n«, nhê ®¶ng
Th ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, Ku Klux Klan vµ nh÷ng tæ chøc bÝ mËt kh¸c, nªn
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. tôc hµnh h×nh kiÓu Lins¬, mét tôc kh«ng hîp ph¸p
vµ man rî trë thµnh phæ biÕn vµ kÐo dµi m·i ë c¸c
bang trong Liªn bang Mü. Sau khi ngêi da ®en ®îc
gi¶i phãng, tôc ®ã cµng trë nªn v« nh©n ®¹o, vµ
®Æc biÖt chÜa vµo ngêi da ®en.
C¸C B¹N H·Y T¦ëNG T¦îNG...

C¸c b¹n h·y tëng tîng mét ®¸m ®«ng cuång lo¹n. Qu¶
HµNH H×NH KIÓU LINS¥
®Êm n¾m chÆt, m¾t ®á ngÇu, miÖng sïi bät, la ã, chöi bíi,
nguyÒn rña..., ®¸m ®«ng Êy ®ang bÞ l«i cuèn bëi c¸i thó
MéT PH¦¥NG DIÖN ÝT NG¦êI BIÕT cuång lo¹n ®îc ph¹m téi ¸c mµ kh«ng ph¶i lo sî g× c¶. Hä vò
CñA NÒN V¡N MINH Mü trang b»ng gËy géc, ®uèc, sóng lôc, thõng, dao, kÐo, níc lu
toan, dïi. Tãm l¹i lµ bÊt cø vËt g× cã thÓ dïng ®Ó giÕt hoÆc
Ai còng biÕt gièng ngêi da ®en lµ gièng ngêi bÞ ¸p bøc
lµm bÞ th¬ng ®îc.
vµ bãc lét nÆng nÒ nhÊt trong loµi ngêi. Ai còng biÕt sù bµnh
tríng cña chñ nghÜa t b¶n vµ viÖc t×m ra T©n thÕ giíi ®· C¸c b¹n h·y tëng tîng gi÷a ®¸m ®«ng Êy, lµ mét ®èng
mang l¹i hËu qu¶ trùc tiÕp lµ lµm sèng l¹i chÕ ®é n« lÖ, mét thÞt ®en bÞ x« ®Èy, ®¸nh ®Ëp, giµy xÐo, r¹ch da, rãc thÞt,
chÕ ®é, tr¶i qua nhiÒu thÕ kû, ®· lµ mét tai ho¹ thËt sù ®èi chöi rña, bÞ ®¸ ®i ®¸ l¹i, ®Ém m¸u, bÊt ®éng.
víi ngêi da ®en vµ lµ mét bÊt C¸i ®¸m ®«ng Êy, chÝnh lµ nh÷ng kÎ tham gia hµnh
h¹nh ®Ém m¸u ®èi víi nh©n lo¹i. §iÒu mµ mäi ngêi cã lÏ h×nh. C¸i x¸c ngêi r¸ch n¸t kia, ®ã lµ ngêi da ®en, lµ n¹n
kh«ng biÕt lµ ngêi da ®en ch©u Mü, tiÕng r»ng ®· ®îc gi¶i nh©n.
phãng 65 n¨m nay råi, nhng vÉn cßn ph¶i chÞu ®ùng nhiÒu Trong c¬n sãng h»n thï vµ thó tÝnh, nh÷ng kÎ tham gia
nçi thèng khæ ghª gím vÒ tinh thÇn vµ vËt chÊt, mµ tµn ¸c hµnh h×nh l«i ngêi da ®en ®Õn mét khu rõng hay mét
nhÊt vµ ghª tëm nhÊt lµ tôc hµnh h×nh kiÓu Lins¬. qu¶ng trêng c«ng céng nµo ®ã. Hä trãi ngêi ®ã vµo c©y, tíi
dÇu löa vµo ngêi ®ã, lÊy nh÷ng chÊt dÔ ch¸y phñ lªn ngêi
Linsagi¬ lµ do tõ Lins¬ mµ ra. Lins¬ lµ tªn mét
®ã. Tríc khi ch©m löa, hä bÎ dÇn tõng chiÕc r¨ng mét cña ng-
chñ ®ån ®iÒn ë bang ViÕcgini võa lµ ®Þa chñ,
êi ®ã. Råi mãc m¾t ngêi ®ã. Tõng nhóm tãc xo¨n bÞ røt khái
võa lµ quan toµ. Lîi dông t×nh h×nh rèi ren trong
®Çu, mang theo tõng m¶ng da, ®Ó lé ra mét sä ngêi ®Ém
cuéc chiÕn tranh giµnh ®éc lËp, h¾n th©u tãm
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

m¸u. NhiÒu miÕng thÞt nhá rêi khái c¸i th©n h×nh ®· tÝm 1919, cã 11 ngêi bÞ thiªu sèng, 3 ngêi bÞ thiªu sau khi ®· bÞ
bÇm v× bÞ ®¸nh ®Ëp. giÕt, 31 ngêi bÞ b¾n chÕt, 3 ngêi bÞ hµnh h¹ cho ®Õn chÕt,
Ngêi da ®en kh«ng kªu ®îc n÷a: lìi ®· sng phång lªn v× 1 ngêi bÞ chÆt ra lµm nhiÒu m¶nh, 1 ngêi bÞ d×m chÕt díi n-
mét thanh s¾t nung ®á gÝ vµo. Toµn th©n ngêi Êy qu»n qu¹i íc, 11 ngêi bÞ giÕt b»ng nhiÒu c¸ch kh¸c.
nh mét con r¾n bÞ ®¸nh, dë sèng, dë chÕt. Mét nh¸t dao, §øng ®Çu lµ bang Gioãcgia víi 22 n¹n nh©n, thø ®Õn
thÕ lµ rông mét tai. ¸i chµ! Nã míi ®en lµm sao! Nã míi ®¸ng bang MÝtxixipi víi con sè 12. Trong c¶ bang thø nhÊt vµ bang
tëm lµm sao! ThÕ lµ bän ®µn bµ r¹ch n¸t mÆt ngêi ®ã ra... thø hai ®Òu cã 3 binh sÜ trong sè bÞ hµnh h×nh. Trong sè 11
Cã kÎ hÐt: "Ch©m löa lªn ®i!". Mét kÎ kh¸c gãp thªm: "§èt ngêi bÞ thiªu sèng, th× ë bang Gioãcgia cã 4 ngêi vµ 2 ngêi ë
võa ®ñ ®Ó thui nã tõ tõ th«i". bang MÝtxixipi. Trong 34 vô hµnh h×nh cã tÝnh to¸n tríc vµ
cã tæ chøc h¼n hoi, th× bang Gioãcgia còng l¹i ®øng ®Çu
Ngêi da ®en bÞ níng chÝn, thui vµng, ch¸y thµnh than.
víi 5 vô. Thø hai ®Õn bang MÝtxixipi víi 3 vô.
Nhng ngêi ®ã ph¶i chÕt hai lÇn míi ®¸ng ®êi. Cho nªn hä
liÒn treo ngêi ®ã lªn, nãi cho ®óng lµ treo c¸i x¸c kh«ng cßn C¨n cø theo nh÷ng téi tr¹ng buéc cho nh÷ng n¹n nh©n
lµ mét c¸i x¸c n÷a lªn. Vµ b©y giê, tÊt c¶ nh÷ng ngêi kh«ng n¨m 1919, th×:
®îc tham dù c¶nh thiªu sèng Êy, vç tay. Hoan h«! mét ngêi cã ch©n trong Liªn ®oµn nh÷ng ngêi kh«ng
Khi ai nÊy ®· xem ch¸n råi, hä h¹ c¸i x¸c xuèng. C¸i d©y ®¶ng ph¸i (nh÷ng chñ tr¹i ®éc lËp);
treo ®îc chÆt ra tõng ®o¹n, b¸n mçi ®o¹n 3 hay 5 ®«la. Bän mét ngêi ®· truyÒn b¸ nh÷ng s¸ch b¸o c¸ch m¹ng;
®µn bµ tranh nhau mua lµm vËt kû niÖm vµ ®Ó lÊy khíc. mét ngêi ®· d¸m qu¸ tù do lªn tiÕng c«ng kÝch nh÷ng vô
ThÕ lµ "C«ng lý nh©n d©n" - nh ë ®ã, ngêi ta vÉn gäi - hµnh h×nh kiÓu Lins¬;
®· ®îc thùc hiÖn. §¸m ®«ng dÞu ®i, khen ngîi nh÷ng kÎ mét ngêi ®· b×nh luËn vÒ nh÷ng vô x« x¸t gi÷a mét ng-
"hµnh sù" råi t¶n dÇn ®i, vui vÎ nh võa dù xong mét b÷a tiÖc, êi da tr¾ng vµ da ®en ë Sicag«;
vµ hÑn gÆp nhau mét bËn kh¸c.
mét ngêi mµ ngêi ta biÕt lµ l·nh tô cña phong trµo ®Êu
Trong khi ®ã th× trªn mÆt ®Êt nhµy nhôa mì vµ khãi, tranh cho lîi Ých cña ngêi da ®en;
mét ®Çu l©u ®en, n¸t bÐt, bÞ thui ch¸y, kh«ng ra h×nh thï
mét ngêi v× kh«ng kÞp tr¸nh sang bªn ®êng nªn ®· lµm
g× n÷a, nh¨n nhã mét c¸ch ®¸ng sî vµ h×nh nh muèn hái cho mét ®øa bÐ da tr¾ng ngåi trong «t« ho¶ng sî.
vÇng d¬ng ®ang lÆn r»ng: "§ã lµ v¨n minh ?".
N¨m 1920, cã 50 vô hµnh h×nh kiÓu Lins¬ vµ n¨m 1923,
MéT CHóT THèNG K£ cã 28 vô.

Tõ 1889 ®Õn 1919, ®· cã 2.600 ngêi da ®en bÞ hµnh Nh÷ng téi ¸c ®ã bao giê còng lµ do ghen ghÐt vÒ kinh tÕ
h×nh kiÓu Lins¬, trong ®ã cã 51 phô n÷ vµ thiÕu n÷, víi 10 mµ ra, hoÆc do thÊy nh÷ng ngêi da ®en ë ®Þa ph¬ng lµm
cùu binh trong ®¹i chiÕn. ¨n khÊm kh¸ h¬n ngêi da tr¾ng, hoÆc do thÊy c«ng nh©n
da ®en kh«ng chÞu bÞ bãc lét ®Õn x¬ng tuû. Trong tÊt c¶
Trong sè 78 ngêi da ®en bÞ hµnh h×nh kiÓu Lins¬ n¨m
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

c¸c vô ®ã, nh÷ng thñ ph¹m chÝnh kh«ng bao giê bÞ lµm rÇy vô thiªu... Sau khi ngêi da ®en bÞ trãi tríc ph¸p trêng, ngêi ta
rµ, chØ ®¬n gi¶n lµ v× hä lu«n lu«n ®îc bän chÝnh kh¸ch, liÒn ®èt mét ®èng löa. C¸ch ®ã mét qu·ng, mét ®èng löa kh¸c
bän tµi chÝnh, bän cÇm quyÒn vµ nhÊt lµ b¸o chÝ ph¶n ®éng còng ®îc ®èt lªn ®Ó nung mét thanh s¾t. Khi thanh s¾t ®·
kÝch thÝch, khuyÕn khÝch, xói bÈy, råi l¹i bao che. ®á rùc, mét ngêi cÇm lÊy vµ gÝ vµo ngêi da ®en. Ngêi nµy
ho¶ng lªn, véi n¾m lÊy thanh s¾t. ThÕ lµ kh«ng khÝ sÆc sôa
Mçi khi s¾p x¶y ra hay ®· x¶y ra mét vô hµnh h×nh kiÓu
mïi thÞt ch¸y khÐt... Thanh s¾t ®á ®îc gÝ vµo nhiÒu n¬i trªn
Lins¬ thÕ lµ b¸o chÝ chíp ngay lÊy, coi lµ dÞp may hiÕm cã
m×nh ngêi da ®en, tiÕng kªu la vµ rªn rØ cña ngêi ®ã déi vµo
®Ó t¨ng sè b¸o ph¸t hµnh. B¸o chÝ têng thuËt sù viÖc víi
tËn trong thµnh phè. Hµnh téi mét håi l©u, nh÷ng ngêi ®eo
dông t©m ®a ra rÊt nhiÒu chi tiÕt.
mÆt n¹ tíi x¨ng vµo ngêi da ®en vµ ®èt ®èng cñi lªn. Ngän löa
Kh«ng mét lêi tr¸ch mãc híng vµo bän giÕt ngêi. Kh«ng bèc cao vµ liÕm quanh ngêi da ®en ®ang van xin ngêi ta lµm
mét lêi th¬ng xãt ®èi víi nh÷ng n¹n nh©n. Kh«ng mét lêi phóc cho nã mét ph¸t ®¹n. Nh÷ng lêi n¨n nØ cña nã lµm cho
b×nh luËn. ngêi ta lín tiÕng chÕ nh¹o" - B¸o Chatanocca Times, ngµy 13 - 2
B¸o New Orleans States ngµy 26 th¸ng 6 n¨m 1919 ®¨ng - 1918.
næi bËt tin sau ®©y b»ng cì ch÷ 25 ph©n suèt chiÒu ngang "Mêi l¨m ngµn ngêi võa ®µn «ng, ®µn bµ vµ trÎ con hß
trang nhÊt: H«m nay, mét tªn da ®en sÏ bÞ 3.000 c«ng d©n reo nh sÊm khi ngêi ta giéi gad«lin2) lªn ngêi tªn da ®en vµ
thiªu chÕt. Vµ ngay díi ®ã lµ mét tin in b»ng ch÷ nhá xÝu: §îc ch©m löa. Hä ®Êm ®¸ nhau, la hÐt, vµ x« ®Èy nhau ®Ó ®-
mét ®¹o vÖ binh lín b¶o vÖ, Hoµng ®Õ níc §øc ®· cïng víi îc ®øng gÇn tªn da ®en h¬n. Hai ngêi trong bän hä c¾t tai
§«ng cung th¸i tö ch¹y trèn. tªn da ®en trong khi ngän löa b¾t ®Çu thui nã.
B¸o Jackson Daily News ra cïng ngµy ®ã, in trªn hai cét Mét ngêi kh¸c ®Þnh c¾t gãt tªn da ®en... §¸m ®«ng
®Çu trang nhÊt vµ b»ng cì ch÷ lín: nhÊp nh« vµ di chuyÓn ®Ó ai nÊy ®Òu ®îc nh×n thÊy tªn da
Tªn da ®en J.M. ®en bÞ ®èt ch¸y. Khi thÞt bÞ ch¸y hÕt, cßn tr¬ x¬ng ra vµ
sÏ bÞ d©n chóng ë Enlisvinl¬ thiªu chÕt, khi c¸i th©n h×nh tríc kia chØ cßn lµ mét c¸i x¸c r¸ch n¸t bèc
khãi, kh«ng ra h×nh thï g× n÷a, chËp chên trong ngän löa,
vµo n¨m giê chiÒu nay
mäi ngêi còng vÉn cßn mª m¶i ®øng xem..." - B¸o Mymphis
Tê b¸o chØ quªn thªm "khÈn kho¶n mêi toµn thÓ d©n Press, ngµy 22-5-1917.
chóng ®Õn dù", nhng tinh thÇn lµ nh vËy.
"... ®µn «ng thuéc ®ñ mäi h¹ng, ®µn bµ, trÎ con ®Òu
VµI CHI TIÕT kÐo ®Õn xem. NhiÒu bµ trong giíi thîng lu ®i theo ®¸m
®«ng tõ cöa nhµ tï ®Õn ®Êy, nh÷ng bµ kh¸c còng tõ c¸c ng¶
"Håi 7 giê 40 phót tèi nay, J.M. ®· bÞ hµnh h¹ b»ng mét
gÇn ®Êy kÐo ®Õn... Khi x¸c tªn da ®en r¬i xuèng, ngêi ta
thanh s¾t nung ®á, sau ®ã bÞ ®em thiªu... Mét ®¸m ®«ng
h¨ng h¸i tranh nhau nh÷ng mÈu d©y thõng" - B¸o Vicksburg
kho¶ng 2.000 ngêi1),... cã nhiÒu ®µn bµ vµ trÎ em ®· tham dù
Evening Post, ngµy 4-5-1919.
1
) Inprekorr, b¶n tiÕng §øc, sè 114, ngµy 29-8-1924, tr. 1484,
2
viÕt: "200 ngêi". ) Gazoline. X¨ng nhÑ, cÊt tõ dÇu ho¶.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

"... mét ngêi c¾t tai nã, mét ngêi kh¸c xÎo bé phËn sinh Lins¬, vµ t«i ®· bÞ ®¸nh bÞ th¬ng 20 chç, ë ®Çu, c¸nh tay,
dôc cña nã... Nã t×m c¸ch b¸m lÊy d©y thõng, ngêi ta liÒn cæ...".
chÆt ph¨ng c¸c ngãn tay ®i. Trong khi ngêi ta treo nã lªn Trong 30 n¨m, ®· cã 708 ngêi da tr¾ng, trong ®ã cã 11
c©y, mét g· to nh hé ph¸p lÊy dao chÐm vµo cæ nã: Ýt nhÊt phô n÷, bÞ hµnh h×nh kiÓu Lins¬, ngêi th× v× ®· tæ chøc
nã còng bÞ tíi 25 vÕt th¬ng... Nã bÞ kÐo lªn råi h¹ xuèng b·i c«ng, ngêi th× v× ®· ®ång t×nh víi cuéc ®Êu tranh cña
®¸m löa hång, råi l¹i bÞ kÐo lªn vµ h¹ xuèng, cø thÕ m·i... ngêi da ®en.
Cuèi cïng, mét ngêi nÐm d©y thßng läng trßng vµo ngêi nã,
Hµnh h×nh kiÓu Lins¬ thËt ®¸ng chiÕm mét vÞ trÝ vinh
®Çu kia th× buéc vµo mét con ngùa ®Ó l«i c¸i x¸c ch¹y
dù trong bé su tËp toµn bé nh÷ng téi ¸c cña nÒn "v¨n minh"
kh¾p c¸c phè Oac«. C¸i c©y treo x¸c tªn da ®en l¹i ë ngay díi
Mü.
cöa sæ nhµ viªn thÞ trëng. ¤ng nµy th¶n nhiªn nh×n ®¸m
®«ng hµnh h×nh. Trªn suèt chÆng ®êng, tÊt c¶ mäi ngêi
®Òu tham gia b¨m v»m tªn da ®en. NhiÒu ngêi ®Ëp nã NGUYÔN ¸I QUèC
b»ng xÎng, cuèc, g¹ch, gËy géc. Kh¾p m×nh nã, tõ ®Çu ®Õn TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
ch©n, chç nµo còng ®Çy th¬ng tÝch. Hµng ngh×n ngêi cïng sè 59, n¨m 1924.
reo vui vang déi, khi ngän löa ®îc ch©m lªn... Mét lóc sau, c¸i
x¸c ®îc kÐo lªn cao, ®Ó ai nÊy ®Òu cã thÓ ng¾m nh×n ®îc,
nªn ngêi ta vç tay nh sÊm dËy..." - B¸o Crisis, th¸ng 7-1916.

NH÷NG NG¦êI DA TR¾NG Lµ N¹N NH¢N CñA HµNH H×NH


KIÓU LINS¥

Ch¼ng cø g× ngêi da ®en mµ c¶ nh÷ng ngêi da tr¾ng


nµo d¸m bªnh vùc ngêi da ®en còng bÞ ®èi xö tµn nhÉn, nh
bµ HariÐt Bich¬ Stao, t¸c gi¶ cuèn "C¸i lÒu cña chó T«m"
ch¼ng h¹n. Eligi¸t L«vagi«i bÞ giÕt. Gi«n Brao bÞ treo cæ,
T«m¸t BÝts¬ vµ Xtªphen Ph«xt¬ bÞ ngîc ®·i, bÞ ®¸nh ®Ëp
vµ bÞ bá tï. Trong nhµ tï, Ph«xt¬ ®· viÕt nh sau: "Khi t«i
nh×n tay ch©n t«i bÞ ®¸nh n¸t nhõ, t«i nghÜ r»ng, ®Ó giam
gi÷ t«i, nhµ tï sÏ ch¼ng cßn cÇn thiÕt bao l©u n÷a... 15
th¸ng võa qua, nhµ tï ®· 4 lÇn më cöa xµlim ®ãn t«i, ®ång
bµo t«i ®· 24 lÇn l«i t«i ra khái nhµ thê cña hä, hä ®· hai lÇn
nÐm t«i tõ tÇng g¸c thø hai xuèng, mét lÇn ®¸nh t«i ®Õn
sôn lng, mét lÇn kh¸c hä ®Þnh cïm kÑp t«i, hai lÇn hä ph¹t
tiÒn t«i. Cã lÇn, 1 v¹n ngêi ®Þnh ®a t«i ra hµnh h×nh kiÓu
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

GI¸O DôC QUèC D¢N Thuéc ®Þa D©n sè Trêng häc Häc sinh
- T©y Phi thuéc 12.000.000 290 12.000
Ph¸p
"C¸I D· MAN" B¤NS¬VÝCH
- Ch©u Phi xÝch ®¹o 5.000.000 100 4.000
ChÝnh phñ X«viÕt ®· cho thùc hiÖn ch¬ng tr×nh sau thuéc Ph¸p
®©y:
- §«ng D¬ng 19.000.000 2.965 148.000
A) Gi¸o dôc kh«ng mÊt tiÒn vµ b¾t buéc; gi¸o dôc phæ - Ma®ag¸txca 3.000.000 789 78.000
th«ng vµ b¸ch khoa ®èi víi c¸c trÎ em nam n÷ cho ®Õn 17 - X«mali 64.000 2 250
tuæi; tõ 17 tuæi trë lªn th× gi¸o dôc chuyªn m«n vµ chuyªn
- §¶o Rªuyni«ng 172.000 124 17.000
nghiÖp.
- Ên §é thuéc Ph¸p 270.000 52 9.000
B) Nhµ níc chÞu phÝ tæn cho tÊt c¶ häc sinh vÒ ¨n uèng,
- ¡ngti¬ 500.000 194 18.500
quÇn ¸o, giÇy dÐp vµ nh÷ng thø cÇn dïng cho häc sinh.
- Guyan 144.000 23 2.000
C) ThiÕt lËp mét hÖ thèng c¸c trêng mÉu gi¸o vµ vì lßng, - T©n §¶o 17.000 18 600
nhµ gi÷ trÎ, vên trÎ, nhµ nu«i trÎ, v.v. nh»m môc ®Ých c¶i
thiÖn viÖc gi¸o dôc cña x· héi, gi¶i phãng ngêi phô n÷. Trong xø Goa®¬lóp, 10.000 trÎ em kh«ng cã trêng häc.
D) Nh©n d©n lao ®éng tÝch cùc tham gia viÖc gi¸o dôc T¹i Angiªri thuéc Ph¸p, tõ suèt 94 n¨m nay, trong sè
quèc d©n; ph¸t triÓn c¸c "Héi ®ång gi¸o dôc quèc d©n"; tÊt 5.000.000 d©n chØ cã 35.000 häc sinh lµ ®îc hëng thô mét
c¶ nh÷ng c«ng d©n cã tr×nh ®é gi¸o dôc phæ th«ng, ®Òu nÒn gi¸o dôc nhá giät, cßn 695.000 trÎ em b¶n xø th× ph¶i
thuéc quyÒn sö dông cña Nhµ níc, v.v.. chÞu dèt n¸t. T¹i Cao Miªn: 60 trêng cho 2.000.000 d©n! T¹i
Nam Kú (thuéc Ph¸p tõ h¬n nöa thÕ kû nay): trong sè
E) Trong ngµnh ®¹i häc, c¸c sinh viªn nghÌo vµ nhÊt lµ
2.500.000 ngêi d©n, chØ cã 51.000 häc sinh.
c«ng nh©n vµ n«ng d©n ®îc cÊp häc bæng vµ nh÷ng u tiªn
May m¾n thay, tuy chóng ta thiÕu trêng häc, nhng níc
kh¸c ®Ó hä cã ph¬ng tiÖn vËt chÊt theo häc ngay c¶ c¸c tr-
Ph¸p ®· ban cho chóng ta rÊt nhiÒu nhµ thæ, tiÖm hót thuèc
êng ®¹i häc.
phiÖn vµ ty rîu.
"NÒN V¡N MINH" PH¸P
NGUYÔN ¸I QUèC
§Ó truyÒn b¸ ¸nh s¸ng tèt lµnh cña nÒn v¨n minh cao quý
B¸o Le Paria, sè 29,
vµo c¸c níc ®îc níc mÑ b¶o hé, níc Ph¸p ®· ®a l¹i cho th¸ng 9-1924.
40.000.000 "ngêi Ph¸p h¶i ngo¹i" 8.007 trêng häc. T«i kh«ng
nãi qu¸ ®©u. Díi ®©y lµ con sè thèng kª chÝnh thøc.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

êng 21.000.000 ®ång ®«la chiÕn phÝ, trong ®ã


6.000.000 ®ång lµ ®Òn vµo gi¸ trÞ sè thuèc phiÖn bÞ
ph¸ huû.
1856, níc Anh g©y ra mét cuéc chiÕn tranh míi ®Ó buéc
Trung Quèc ph¶i hîp ph¸p ho¸ viÖc b¸n thuèc phiÖn
vµ më cöa biÓn cho níc ngoµi vµo bu«n b¸n.
C¸C N¦íC §Õ QUèC CHñ NGHÜA 1860, qu©n ®éi Anh - Ph¸p chiÕm B¾c Kinh. Nhîng bé:
Anh - Ph¸p ®îc chiÕm ®ãng ®¶o VÝcht«ria. Båi th-
Vµ TRUNG QUèC 1)
êng: 800 triÖu lîng1) cho Ph¸p vµ 10 triÖu b¶ng cho
Anh.
Nh÷ng sù biÕn ë Trung Quèc cã hai mÆt: sù xung ®ét
1874, NhËt B¶n tÊn c«ng Trung Quèc. Nhîng bé: b·i bá
gi÷a c¸c tíng lÜnh Trung Quèc vµ sù can thiÖp cña c¸c cêng
chñ quyÒn cña Trung Quèc ë §µi Loan, vµ ®¶o nµy
quèc bªn ngoµi. ChÝnh mÆt sau nµy lµm cho chóng ta quan
thµnh thuéc ®Þa cña NhËt. Båi thêng: 50 triÖu lîng.
t©m h¬n c¶, v× nã quyÕt ®Þnh cuéc chiÕn tranh nåi da nÊu
thÞt cã thÓ ®a l¹i nh÷ng hËu qu¶ nghiªm träng nhÊt. 1876, chiÕn tranh víi Nga. Nhîng bé: l·nh thæ bÞ chiÕm
®ãng. Båi thêng: 900 triÖu róp.
H·y thö tãm t¾t lÞch tr×nh nh÷ng cuéc can thiÖp cña níc
ngoµi trong qu¸ khø ®Ó t×m ra nguyªn nh©n thùc tÕ, lý do 1878, l¹i xung ®ét víi Anh. Nhîng bé: thõa nhËn trÞ ngo¹i
chÝnh cña sù can thiÖp hiÖn t¹i. ph¸p quyÒn. Båi thêng: 20 triÖu lîng.
1885, Ph¸p tÊn c«ng. Nhîng bé: b·i bá chñ quyÒn Trung
MéT Sè NGµY TH¸NG Quèc ë An Nam , níc nµy bÞ Ph¸p chiÕm lµm thuéc
1635, vua Anh göi th yªu cÇu cho phÐp bu«n b¸n ë Trung ®Þa.
Quèc. 1895, NhËt tÊn c«ng. Nhîng bé: Trung Quèc hÕt chñ
1830, ®¹i sø Anh yªu cÇu cho phÐp nhËp khÈu thuèc quyÒn ë TriÒu Tiªn. Níc nµy bÞ NhËt chiÕm lµm
phiÖn vµo Trung Quèc. Yªu cÇu bÞ Trung Quèc b¸c thuéc ®Þa. Båi thêng: 20 triÖu lîng.
bá. 1895, Nga, Ph¸p vµ §øc cïng tÊn c«ng. Nhîng bé: thõa
1836, ngêi Anh nhËp khÈu 20.280 hßm thuèc phiÖn lËu nhËn quyÒn x©y dùng ®êng s¾t. Båi thêng: 3 tû l-
vµo Trung Quèc. îng.
1839, níc Anh tuyªn chiÕn víi Trung Quèc ®Ó b¾t buéc n- 1897, §øc x©m lîc. KiÒu Ch©u bÞ chiÕm ®ãng, ph¶i thõa
íc nµy ph¶i nhËn thuèc phiÖn. nhËn quyÒn khai th¸c hÇm má.
1841, H¬ng C¶ng bÞ chiÕm ®o¹t, Trung Quèc ph¶i båi th- 1897, Nga x©m lîc. Cöa L÷ ThuËn bÞ chiÕm.
1897, Anh x©m lîc. H¶i X©m Uy bÞ chiÕm ®ãng.
1
) Mét phÇn bµi nµy ®îc ®¨ng l¹i trªn Le Paria, sè 30, th¸ng 10-
1
1924 díi nhan ®Ò: Kh«ng ®îc ®ông ®Õn Trung Quèc. ) Tael: §¬n vÞ tiÒn tÖ cò cña Trung Quèc.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

1898, Ph¸p x©m lîc. Thõa nhËn quyÒn thiÕt lËp ®êng B©y giê h·y nh×n qua t×nh h×nh kinh tÕ vµ tµi chÝnh
®iÖn tÝn ë Hoa Nam. cña c¸i níc lín Êy, níc cã mét nÒn v¨n minh l©u ®êi vµ hiÖn
1900, Can thiÖp vò trang cña Anh, Nga, §øc, Ph¸p, Mü, ý, ®ang lµ ®èi tîng dßm ngã cña bän chóng.
¸o vµ NhËt (Cuéc khëi nghÜa cña NghÜa hoµ Tõ n¨m 1895, Trung Quèc ®· ký kÕt 16 hiÖp íc vay mîn,
®oµn52). Qu©n mµ tæng sè lªn ®Õn:
902.000.000 phr¨ng,
®éi níc ngoµi ®ãng ë B¾c Kinh vµ ë c¸c cöa biÓn 61.500.000 b¶ng Anh,
quan träng. Båi thêng: 450 triÖu lîng.
64.368.000 ®«la,
Tõ khi næ ra cuéc chiÕn tranh thÕ giíi, bän ®Õ quèc
115.000.000 yªn,
chñ nghÜa thay thÕ viÖc ¨n cíp c«ng khai vµ vò
trang b»ng viÖc ¨n cíp che ®Ëy vµ ngo¹i giao. Chóng 1.763.000 cuaron Hµ Lan.
th«ng qua nh÷ng cuéc héi nghÞ, lÆng lÏ cíp bãc ThuÕ quan, thuÕ chî, tiÒn thu vÒ ®êng s¾t, lîi tøc vÒ
Trung Quèc ®ang ë trong t×nh tr¹ng chia rÏ vµ bÞ bã c«ng nghiÖp, thuÕ rîu vµ thuÕ thuèc l¸, tiÒn thu vÒ bu ®iÖn
tay tríc bän chóng. vµ ng©n khè quèc gia, thuÕ muèi, v.v. ®Òu ph¶i ®em ra b¶o
1919, HiÖp íc VÐcx©y chuyÓn giao tÊt c¶ nh÷ng t« giíi ®¶m cho c¸i kho¶n vay mîn Êy.
cña §øc ë Trung Quèc cho NhËt, mÆc dÇu chÝnh Nh×n vµo b¶n ®å Trung Quèc, ta thÊy r»ng hÇu hÕt c¸c
Trung Quèc còng lµ mét níc ®ång minh.
h¶i c¶ng quan träng, hÇu hÕt c¸c vÞ trÝ chiÕn lîc, hÇu hÕt
1922, Héi nghÞ Oasinht¬n th«ng qua viÖc c¸c níc Anh, c¸c trung t©m s¶n xuÊt hiÖn ®¹i ®Òu bÞ níc ngoµi chiÕm
Ph¸p, Mü vµ NhËt n¾m lÊy c¸c kho¶n thu nhËp ë ®ãng. Song b¶n ®å vÉn cha nãi ®îc hÕt. B¶n ®å vÉn cha
Trung Quèc vµ n¾m c¸c ®éc quyÒn vÒ rîu, muèi, chØ râ ®îc ¶nh hëng cña t b¶n níc ngoµi lan réng tíi ®©u,
v.v.. còng cha chØ râ ®îc tÇm ®¹i b¸c cña bän ®¸nh thuª cña níc
1923, Th«ng ®iÖp cña c¸c ®¹i sø ®ßi cho Ph¸p, Anh, Mü, ngoµi cã thÓ b¾n tíi tËn ®©u.
NhËt, vµ BØ quyÒn qu¶n lý c¸c ®êng s¾t Trung
Quèc. Th¸ng 9 n¨m 1924, h¹m ®éi cña c¸c cêng quèc VIÖC BIÕN TRUNG QUèC THµNH THUéC §ÞA
nãi trªn thao diÔn tríc Qu¶ng Ch©u. MÆc dÇu Trung Quèc rÊt suy nhîc, mÆc dÇu néi bé Trung
Quèc bÞ chia rÏ, nhng dÉu sao con sè 11.139.000 km2 cña nã
T×NH H×NH TRUNG QUèC
còng vÉn lµ mét miÕng måi qu¸ to mµ c¸i mâm cña chñ
Chóng ta ®· thÊy r»ng, díi nhiÒu lý do kh¸c nhau vµ b»ng nghÜa ®Õ quèc thùc d©n kh«ng thÓ nuèt tr«i ngay mét c¸i
nhiÒu thñ ®o¹n kh¸c nhau, c¸c níc t b¶n chñ nghÜa can thiÖp ®îc. Vµ kh«ng thÓ trong mét ngµy mµ ®Èy mét c¸ch tµn b¹o
vµo Trung Quèc tríc sau còng vÉn chØ nh»m ®i tíi mét kÕt 489.500.000 ngêi Trung Quèc vµo xiÒng xÝch cña chÕ ®é n«
qu¶ lµ b¾t nhîng ®Êt vµ lÊy tiÒn båi thêng. lÖ thuéc ®Þa. Cho nªn ngêi ta c¾t vôn Trung Quèc ra: c¸ch
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nµy chËm h¬n nhng kh«n h¬n. trong nh÷ng lóc khã kh¨n nhÊt. C¬ng lÜnh cña ®¶ng «ng -
Mét nguyªn nh©n kh¸c lµm chËm viÖc biÕn Trung Quèc Quèc d©n ®¶ng - lµ mét c¬ng lÜnh c¶i c¸ch. C¬ng lÜnh ®ã
gåm nh÷ng ®iÒu kho¶n chèng ®Õ quèc vµ chèng qu©n
thµnh mét thuéc ®Þa cã tÝnh chÊt quèc tÕ lµ sù tranh giµnh
phiÖt mét c¸ch râ rÖt. §¶ng ®ã lín tiÕng tuyªn bè ®oµn kÕt
gi÷a c¸c níc ®Õ quèc chñ nghÜa.
víi c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc ë c¸c níc thuéc ®Þa vµ víi giai cÊp
Níc Ph¸p ®· chiÕm ®îc §«ng D¬ng, muèn x©m lîc miÒn v« s¶n quèc tÕ. §¶ng ®ã ®ång t×nh víi C¸ch m¹ng Nga: ThËt
Nam Trung Quèc. ViÖc x©y dùng tèn kÐm con ®êng s¾t lµ mét téi lçi kh«ng thÓ tha thø ®îc! Chñ nghÜa ®Õ quèc
B¾c Kú - V©n Nam phñ lµ mét b»ng chøng vÒ ®iÒu ®ã. Ph¸p, kÎ ¸p bøc nh©n d©n §«ng D¬ng, ®ang lo ng¹i vÒ «ng
Níc Anh hiÖn chiÕm ®îc H¬ng C¶ng, Ýt nhÊt lóc nµy b¹n l¸ng giÒng khã chÞu Êy, v× nh÷ng t tëng ph¸ ho¹i cña
còng t¹m vui lßng víi lèi n« dÞch kinh tÕ, nã ®· kiÓm so¸t ®îc «ng l¸ng giÒng còng cã thÓ xuyªn qua biªn giíi vµ th©m nhËp
hÇu hÕt tÊt c¶ c¸c nguån s¶n xuÊt; vËy th× Ých g× mµ ph¶i vµo nh÷ng ngêi n« lÖ An Nam cña hä. Trung Quèc cã biªn giíi
lóng tóng vÒ viÖc ®ãng qu©n trªn mét l·nh thæ v« cïng réng chung víi Ên §é vµ TriÒu Tiªn. Mét níc Trung Hoa thèng nhÊt,
lín n÷a? Nhng kh«ng ®êi nµo Anh l¹i chÞu ®Ó cho Ph¸p trë tù do vµ hïng m¹nh sÏ lµ mµn gi¸o ®Çu cña mét níc TriÒu Tiªn
thµnh mét cêng quèc thùc d©n thËt sù ë ch©u ¸. Vµ bëi v× ®éc lËp vµ mét níc Ên §é gi¶i phãng. §Õ quèc Anh vµ ®Õ
Ên §é ®· thøc tØnh ®ang b¾t ®Çu g¹t bá ¸ch ¸p bøc kinh tÕ quèc NhËt kh«ng thÓ kh«ng lo ng¹i vÒ ®iÒu ®ã. Nguy c¬ tuy
cña níc Anh, cho nªn bän h¸m lîi níc Anh ph¶i t×m c¸ch vít bï cßn xa, nhng suy theo tÝnh chÊt réng lín Êy, th× còng ®· lµ
l¹i ë Trung Quèc. Níc NhËt qu¸ ®«ng d©n vÉn l¨m le chiÕm mét mèi nguy c¬ thùc tÕ råi.
lÊy vµi tØnh cña Trung Quèc, nhng khi nµo Mü l¹i chÞu ®Ó ChÝnh v× thÕ mµ ngµy nay ngêi ta ®ang t×m c¸ch
nh thÕ, v× nã sÏ lµ mét mèi nguy cho Mü. §èi víi Mü, Trung thanh to¸n T«n DËt Tiªn vµ ®¶ng cña «ng, còng nh tríc ®©y
Quèc lµ mét thÞ trêng vµ cã thÓ lµ mét ®ång minh trong mét ngêi ta ®· t×m c¸ch bãp chÕt níc Nga c¸ch m¹ng vËy.
cuéc xung ®ét víi NhËt B¶n.
NH÷NG KH¶ N¡NG CñA MéT CUéC CAN THIÖP Vò TRANG
ý NGHÜA CñA CUéC CAN THIÖP HIÖN NAy C¸c cêng quèc ®Õ quèc chñ nghÜa theo nhau göi tèi hËu
Trong mét cuéc can thiÖp hiÖn nay, bän ®Õ quèc nh»m th. Ngêi ta huy ®éng c¸c h¹m ®éi trªn mÆt biÓn Trung Quèc.
Ngêi ta tËp trung tµu chiÕn vµo cöa bÓ Thîng H¶i vµ cöa
hai môc ®Ých. Tríc hÕt, giµnh thªm nh÷ng nhîng bé míi, sau
s«ng D¬ng Tö. Cã lÏ sÏ cã mét cuéc can thiÖp trùc tiÕp ch¨ng?
n÷a - vµ t«i cho r»ng ®©y lµ ®iÒu chñ yÕu - lËt ®æ T«n DËt
§iÒu ®ã kh«ng ch¾c ch¾n l¾m. Trong c¸i ©m mu míi chèng
Tiªn. Chóng ta biÕt r»ng c¸c chÝnh phñ lªn thay nhau ë B¾c
l¹i nh©n d©n Trung Quèc nµy, Anh n¾m vai trß l·nh ®¹o.
Kinh lu«n lu«n vÉn thùc hiÖn cã mét chÝnh s¸ch lµ: bªn trong
M¸c®«nan sÏ kh«ng d¸m liÒu lÜnh tiÕn hµnh mét cuéc can
th× chÝnh s¸ch hñ b¹i, bªn ngoµi th× khuÊt phôc tríc bän ®Õ
thiÖp ra mÆt. ¤ng ta ®µnh chØ sÏ ra søc gióp cho nh÷ng kÎ
quèc chñ nghÜa níc ngoµi.
thï cña T«n DËt Tiªn, vµ c¸i s¸ch lîc cæ truyÒn cña chÝnh s¸ch
Tr¸i l¹i, T«n DËt Tiªn, "ngêi cha cña c¸ch m¹ng Trung níc Anh l¹i ®îc tiÕp tôc thùc hiÖn chê ®îi t×nh tr¹ng ®ôc níc
Quèc", ngêi ®øng ®Çu chÝnh phñ Qu¶ng Ch©u, th× lu«n bÐo cß.
lu«n trung thµnh víi nh÷ng nguyªn lý cña m×nh, ngay c¶
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NH÷NG HËU QU¶ CñA VIÖC CAN THIÖP NÕu lèi hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ cña nh÷ng bän ngêi
Mü hÌn h¹ ®èi víi nh÷ng ngêi da ®en lµ mét hµnh ®éng v«
Chñ nghÜa t b¶n quèc tÕ ®ang ®iªn cuång tÝch luü. KÕ
ho¹ch cña c¸c nhµ chuyªn m«n ®ang tæ chøc viÖc n« dÞch nh©n ®¹o, th× t«i kh«ng cßn biÕt gäi viÖc nh÷ng ngêi ¢u
c«ng nh©n níc §øc. Ngo¹i giao ®Çy tÝnh chÊt can thiÖp - ngo¹i nh©n danh ®i khai ho¸ mµ giÕt hµng lo¹t nh÷ng ngêi d©n
giao cña c¸c tuÇn d¬ng h¹m, nh T«n DËt Tiªn nãi - ®ang chuÈn ch©u Phi lµ c¸i g× n÷a.
bÞ n« dÞch nh÷ng ngêi lao ®éng da vµng. ViÖc n« dÞch hoµn Tõ ngµy ngêi da tr¾ng ®Æt ch©n lªn bê biÓn lôc ®Þa cña
toµn giai cÊp v« s¶n §øc ch¾c ch¾n sÏ dÉn tíi viÖc n« dÞch giai ngêi da ®en th× lôc ®Þa ®ã kh«ng lóc nµo lµ kh«ng ®Ém
cÊp v« s¶n ch©u Mü vµ ch©u ¢u. KÕ ho¹ch §aox¬53 lµ mét sù m¸u. ë ®ã, nh÷ng cuéc tµn s¸t hµng lo¹t ®îc Gi¸o héi cÇu
tÊn c«ng trùc tiÕp vµo giai cÊp c«ng nh©n. ViÖc biÕn Trung chóc phóc lµnh, ®îc bän vua chóa vµ nghÞ viÖn phª chuÈn
Quèc thµnh thuéc ®Þa sÏ khiÕn cho chñ nghÜa t b¶n kiÕm ®îc mét c¸ch hîp ph¸p, ®îc bän bu«n ngêi da ®en ®ñ mäi h¹ng -
nh©n c«ng hÕt søc rÎ m¹t, sÏ h¹ thÊp tiÒn l¬ng ë ch©u ¢u vµ tõ bän bu«n n« lÖ xa kia, cho ®Õn bän quan cai trÞ ngµy nay
ch©u Mü, sÏ cñng cè thÕ lùc t b¶n. ViÖc can thiÖp vµo Trung ë thuéc ®Þa - ch¨m chó thi hµnh.
Quèc lµ mét cuéc tÊn c«ng trùc tiÕp vµo giai cÊp c«ng nh©n.
T¤N GI¸O
NGUYÔN ¸I QUèC
ChÝnh lµ ®Ó gieo r¾c nh÷ng ¬n lµnh cña ®¹o Kit«, mµ
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p, vµo kho¶ng n¨m 1442, nh÷ng tíng t¸ cña ®øc vua T©y Ban
sè 67, ngµy 24-9-1924. Nha rÊt ngoan ®¹o ®· ®æ bé lªn bê biÓn ch©u Phi. ViÖc
truyÒn ®¹o cña hä b¾t ®Çu b»ng nh÷ng cuéc tµn s¸t. Theo
lêi nh÷ng cuèn nhËt ký hµnh tr×nh cña hä, th×: "... Vµ cuèi
cïng, §øc vua (lµ ngêi vÉn h»ng thëng c«ng hu©n nh÷ng
c«ng cuéc lµm r¹ng rì uy danh cña Ngµi), ®· gióp cho nh÷ng
bÇy t«i trung thµnh cña Ngµi chiÕn th¾ng ®îc kÎ thï. Ngµi ®·
ban danh väng ®Ó ®¸p l¹i c«ng lao cña chóng ta, ®· tr¶ c¸c
kho¶n chi phÝ cña chóng ta vµ nhê Ngµi chóng ta ®· b¾t ®îc
165 ngêi võa ®µn «ng, ®µn bµ vµ trÎ con, cha kÓ mét sè
®«ng bÞ giÕt vµ bÞ th¬ng".
C¤NG CUéC KHAI HO¸ GIÕT NG¦êI Nh÷ng kÎ ®i chinh phôc1) ngoan ®¹o ®ã ®· t¹o thµnh

1
) Conquistador: ChØ nh÷ng tíng t¸ T©y Ban Nha håi thÕ kû XV
Ngêi da tr¾ng khai ho¸ nh÷ng ngêi da
vµ XVI ®· ®i x©m lîc Trung Mü vµ Nam Mü.
®en nh thÕ nµo - Mét vµi sù viÖc mµ
2) Les JÐsuites: Mét dßng ®¹o Kit« do Inga ®¬ Loay«la, ngêi
nh÷ng s¸ch gi¸o khoa vÒ lÞch sö kh«ng
T©y Ban Nha, thµnh lËp tõ n¨m 1534, tæ chøc theo kiÓu qu©n ®éi.
nãi ®Õn. Ngoµi viÖc truyÒn gi¸o, dßng nµy cßn cã nhiÒu hµnh ®éng rÊt d·
man, tµn ¸c.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mét thø thãi tôc. T©y Ban Nha 144.000 ngêi da ®en, c¶ nam lÉn n÷, ®ñ c¸c
Trong b¶n kª nh÷ng cña c¶i tÞch thu ®îc cña nh÷ng ngêi løa tuæi, víi gi¸ tiÒn mçi ®Çu ngêi lµ 33 ®ång ªquy vµ 1/3
Giªduýt2) Braxin, n¨m 1768 th× ngoµi nh÷ng c©y thËp tù cøu ®ång...".
thÕ vµ nh÷ng ®å thê kh¸c ra, cßn cã nh÷ng con dÊu b»ng
BäN BU¤N NG¦êI DA §EN
s¾t dïng ®Ó ®¸nh dÊu lªn mÆt ngêi n« lÖ.
Trong mét thêi gian dµi, c¸c héi "truyÒn b¸ ®¹o Kit«" cña N¨m 1824, mét chiÕc tµu bu«n ngêi da ®en võa lÊy
ngêi Anh ®· lÊy viÖc bu«n n« lÖ lµm nguån lîi cho viÖc thê nh÷ng ngêi da ®en tõ bê biÓn ch©u Phi ®Ó ®a ®i ¡ngti¬,
phông truyÒn gi¸o cña hä. th× bÞ mét tuÇn d¬ng h¹m ®uæi theo. Trong khi ®uæi theo,
ngêi ta thÊy cã nhiÒu chiÕc thïng tr«i lÒnh bÒnh gÇn tuÇn d-
Ngµy 12 th¸ng 2 n¨m 1835, gi¸o héi ®éc lËp cña Gi¸o khu
¬ng h¹m. Ngêi ta tëng r»ng chiÕc tµu bu«n ngêi da ®en ®·
CrÝt Sícs¬ (Nam Car«lin) ®· ®¨ng b¸o qu¶ng c¸o r»ng gi¸o
vøt bá nh÷ng thïng níc xuèng cho nhÑ bít ®Ó dÔ ch¹y trèn.
héi s¾p ®em b¸n mét mãn hµng tõ 10 n« lÖ ®· quen viÖc
Nhng khi ®· cÆp s¸t ®îc chiÕc tµu råi, th× ngêi ta nghe thÊy
trång b«ng. ThËt ngêi ta cã thÓ kÓ ra kh«ng biÕt bao nhiªu
tiÕng rªn rØ trong mét chiÕc thïng ®Ó trªn boong tµu: më ra
sù viÖc nh thÕ.
thÊy hai ngêi ®µn bµ da ®en gÇn bÞ chÕt ng¹t. TÐ ra chiÕc
Nh÷ng gi¸o héi ë B¾c Mü ®Òu lµ nh÷ng kÎ thï kiªn quyÕt tµu bu«n ngêi da ®en ®· nghÜ ®îc c¸ch ®ã ®Ó cho nhÑ bít
nhÊt chèng viÖc xo¸ bá chÕ ®é n« lÖ. tµu.
BäN VUA CHóA Mét chiÕc tµu Anh cøu ®îc mét chiÕc tµu bu«n ngêi da
®en bÞ ®¾m. Ngêi ta cøu c¶ nh÷ng ngêi da ®en lÉn thuû thñ
Tõ S¸cl¬ Canh cho ®Õn Lª«p«n ®Ö nhÞ, vua BØ, tõ bµ
trªn tµu. Nhng ®Õn khi thÊy thiÕu l¬ng thùc, ngêi ta liÒn
N÷ hoµng ®øc h¹nh cña níc Anh lµ £lidabÐt cho ®Õn
quyÕt ®Þnh hy sinh nh÷ng ngêi da ®en. Ngêi ta b¾t hä s¾p
Nap«lª«ng, tÊt c¶ c¸i bän ngêi ngåi trªn ngai vµng Êy ®Òu
hµng trªn boong tµu, råi dïng hai khÈu sóng lín b¾n hä mét
bu«n b¸n ngêi da ®en. TÊt c¶ bän vua chóa ®i chiÕm thuéc
c¸ch kh«ng th¬ng xãt g× c¶.
®Þa ®Òu ®· ký nh÷ng hiÖp íc vµ ®· cho phÐp ®éc quyÒn
kinh doanh thÞt ngêi da ®en. T×NH C¶NH NH÷NG NG¦êI N¤ LÖ
"Ngµy 27-8-1701, §øc vua T©y Ban Nha rÊt ngoan ®¹o,
Nh÷ng ngêi da ®en bÞ b¾t ®Òu bÞ buéc cæ, buéc tay,
vµ §øc
buéc ch©n víi nhau, thµnh tõng ®«i mét. Råi ngêi ta l¹i dïng
mét c¸i xÝch dµi buéc thµnh tõng chuçi 20 hay 30 ngêi mét.
vua Ph¸p rÊt ngoan ®¹o ®· cho C«ng ty hoµng gia ë Ghinª ®- Trãi nh thÕ råi, ngêi ta dong hä ra tËn bÕn tµu. Ngêi ta nhÐt
îc ®éc quyÒn trong 10 n¨m chë nh÷ng ngêi da ®en trong hä chång chÊt vµo trong hÇm tµu chËt chéi, tèi om vµ nghÑt
c¸c thuéc ®Þa ch©u Mü... ®Ó nh©n ®ã mµ c¶ bän vua t«i thë. §Ó "b¶o ®¶m vÖ sinh", ngêi ta dïng roi quËt hä tíi tÊp
®Òu kiÕm ®îc nh÷ng mãn lîi lín...". nh ma ®Ó b¾t hä ph¶i nh¶y nh¸o lªn mçi ngµy vµi lÇn. §Ó
hßng ®îc réng chç, thêng thêng lµ, ®µn «ng bãp cæ lÉn
"§øc vua Anh nhËn tr¸ch nhiÖm ®a vµo ®Êt Mü thuéc
nhau, vµ ®µn bµ th× dïng ®inh ®©m thñng tr¸n nh÷ng chÞ
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

bªn c¹nh. Nh÷ng ngêi èm bÞ coi lµ hµng ho¸ ®· h háng kh«ng êi ®ã vµo cäc, giéi dÇu ho¶ lªn vµ thiªu sèng.
b¸n ®îc, bÞ qu¼ng xuèng biÓn. Khi biÓn ®éng, ngêi ta nÐm Nh÷ng tªn thùc d©n kh¸c ®em nhÐt m×n vµo måm hay
ngêi da ®en xuèng biÓn ®Ó cho nhÑ tµu. Nãi chung khi tµu hËu m«n nh÷ng ngêi da ®en vµ ®èt cho næ.
cÆp bÕn th× mét phÇn t chuyÕn hµng da ®en ®· chÕt gôc
Mét viªn chøc kia khoe lµ mét m×nh h¾n ®· giÕt 150 ngêi
v× bÖnh truyÒn nhiÔm hay chÕt ng¹t. Nh÷ng ngêi n« lÖ cßn
b¶n xø, chÆt 60 bµn tay, ®ãng trªn c©y thËp tù rÊt nhiÒu
sèng sãt bÞ ®em ®ãng dÊu vµ ®¸nh sè b»ng s¾t nung ®á
®µn bµ vµ trÎ con, vµ treo rÊt nhiÒu x¸c ngêi ®· bÞ v»m lªn t-
nh sóc vËt vËy, ngêi ta ®Õm hä b»ng tÊn, b»ng "kiÖn" chø
êng c¸c lµng mµ h¾n ®îc trao cho cai trÞ. Mét c«ng ty khai
kh«ng ph¶i b»ng ®Çu ngêi. ThÝ dô nh C«ng ty Bå §µo Nha ë
khÈn ®ån ®iÒn nä ®· lµm chÕt 4.500 ngêi lao ®éng b¶n xø
Ghinª, n¨m 1700 ®· ký mét hîp ®ång lµ sÏ cung cÊp 11.000
t¹i riªng mét ®ån ®iÒn cña nã.
"tÊn" ngêi da ®en.
Trêng hîp ngo¹i lÖ, c¸ biÖt ? Kh«ng ph¶i. §ã lµ tôc lÖ cña
H¬n 15 triÖu ngêi da ®en ®· bÞ chë sang Mü trong
hä. Nhng chóng ta h·y kÓ mét vµi téi ¸c giÕt ngêi hµng lo¹t
nh÷ng ®iÒu kiÖn nh vËy, ®é 3 triÖu ®· chÕt däc ®êng hay
mµ ngêi ta kh«ng thÓ ®æ t¹i b¶n tÝnh d· man cña mét vµi c¸
bÞ nÐm xuèng biÓn. Cßn nh÷ng kÎ v× chèng cù hay næi lo¹n
nh©n nµo c¶, nhng lµ nh÷ng téi ¸c mµ toµn bé chÕ ®é ph¶i
mµ bÞ giÕt th× kh«ng kÓ... Lèi bu«n b¸n nh¬ nhuèc ®ã
chÞu tr¸ch nhiÖm tríc lÞch sö.
chÊm døt vµo kho¶ng n¨m 1850 ®Ó nhêng chç cho mét
h×nh thøc n« lÖ kh¸c phæ biÕn h¬n lµ: chÕ ®é thùc d©n. Mét nhµ v¨n Ph¸p kÓ l¹i: "Trong xø Angiªri cña chóng ta ë
s¸t b·i sa m¹c, t«i ®· thÊy nh sau: Mét h«m, binh lÝnh b¾t
CHÕ §é THùC D¢N nh÷ng ngêi ArËp ch¼ng m¾c téi t×nh g× ngoµi c¸i téi ®·
Nh÷ng hiÖn tîng tµn khèc mµ chóng t«i s¾p kÓ ra ®©y, trèn tr¸nh sù tµn b¹o cña nh÷ng kÎ ®· chinh phôc hä. Viªn
nÕu kh«ng ph¶i lµ ®· ®îc chøng minh b»ng nh÷ng tµi liÖu quan n¨m ra lÖnh ®em giÕt ngay kh«ng cÇn ®iÒu tra, xÐt
kh«ng thÓ chèi c·i ®îc, nÕu kh«ng ph¶i chÝnh nh÷ng ngêi ¢u xö g× c¶. Vµ ®©y lµ ®iÒu ®· x¶y ra... Hä bÞ b¾t tÊt c¶ lµ
kÓ l¹i, th× ngêi ta khã mµ tin ®îc. 30 ngêi. Ngêi ta ®µo 30 hè ë b·i c¸t råi ®em ch«n hä xuèng
®Õn cæ, trÇn truång, ®Çu c¹o träc, díi trêi n¾ng gi÷a tra. §Ó
Mét nhµ bu«n Ph¸p ë Ma®ag¸txca thÊy trong kÐt b¹c cña
gi÷ cho hä kh«ng chÕt ngay, thØnh tho¶ng ngêi ta l¹i ®em
h¾n bÞ mÊt trém, ®· dïng ®iÖn tra tÊn nhiÒu ngêi b¶n xø
níc tíi nh tíi c¶i b¾p... Nöa giê sau, mi m¾t hä sng hóp lªn,
lµm cho h¾n mµ h¾n ngê lµ ®· lÊy trém. Sau ®ã Ýt l©u, ng-
con m¾t lßi ra. Lìi sng vï lªn ®Çy c¶ c¸i miÖng më h¸ hèc
êi ta ph¸t hiÖn ra r»ng chÝnh con h¾n ®· lÊy.
tr«ng thËt khñng khiÕp... råi da nøt ra, tr¸n th× vµng lªn nh
Mét viªn quan cai trÞ thuéc ®Þa ®· b¾t mét chÞ ngêi da thÞt lîn quay...".
®en ®éi mét hßn ®¸ lín ®øng suèt ngµy ngoµi n¾ng chang
Mét bé téc ë B¨ngghi kh«ng thÓ cung cÊp ®îc ®ñ sè cao
chang. Råi h¾n sai ®em trãi chÞ l¹i vµ sai ®æ cao su nãng
su cho ®ån ®iÒn. §ån ®iÒn nµy muèn buéc hä ph¶i nép cho
báng vµo bé phËn sinh dôc cña chÞ.
®ñ sè thiÕu, liÒn b¾t 58 phô n÷ vµ 10 trÎ em gi÷ lµm con
Mét tªn thùc d©n nä næi giËn v× kh«ng thÓ b¾t hai ngêi tin. Nh÷ng con tin nµy bÞ nhèt vµo chç thiÕu kh«ng khÝ,
®Çy tí b¶n xø cña h¾n lµm c«ng kh«ng, ®· ®em trãi hai ng- thiÕu ¸nh s¸ng, thiÕu ¨n vµ ngay c¶ níc uèng còng thiÕu
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

n÷a. ThØnh tho¶ng ngêi ta l¹i ®Õn ®¸nh ®Ëp hä. Theo bän cuèi ®Òu ®îc viÕt b»ng m¸u nh÷ng ngêi b¶n xø.
thùc d©n nãi th× tiÕng kªu la cña hä dïng ®Ó th«i thóc c«ng Sau nh÷ng cuéc tµn s¸t th¼ng tay th× chÝnh nh÷ng chÕ
viÖc. Sau ba tuÇn chÞu ®au ®ín khèc liÖt, 58 phô n÷ vµ 2 trÎ ®é lao
em chÕt.
dÞch, khu©n v¸c, lao ®éng khæ sai, rîu cån, bÖnh giang mai
N¨m ®ã h¹n h¸n. Mïa mµng mÊt c¶. Toµn vïng ®ã ë ch©u tiÕp tôc hoµn thµnh c«ng cuéc tµn ph¸ cña sù nghiÖp khai
Phi bÞ khèn khæ. Ngêi ta ph¶i ¨n cá vµ rÔ c©y. C¸c cô giµ ho¸. KÕt qu¶ tÊt nhiªn cña chÕ ®é ghª tëm ®ã lµ sù tiªu diÖt
chÕt v× ®ãi l¶. ThÕ mµ chÝnh phñ khai ho¸ vÉn cø b¾t ph¶i
gièng da ®en.
nép thuÕ. Nh÷ng ngêi d©n ®ang bÞ h¹n h¸n bá l¹i cho chÝnh
phñ ruéng ®Êt, vên tîc, nhµ cöa vµ trèn vµo nói. Viªn quan KÓ ra th× thªm vµo nh÷ng sù viÖc ®ã mét vµi con sè,
cai trÞ ®a chã s¨n vµ lÝnh vµo truy n· vµ t×m thÊy hä trong còng tèt, nhng còng thËt lµ ®au ®ín. Ngêi ta sÏ thÊy r»ng
mét c¸i hang. Ngêi ta bÌn hun cho hä chÕt. mét vµi tªn thùc d©n giµu cã lªn nhanh chãng th× còng
®óng vµo lóc d©n sè nh÷ng miÒn bÞ bãc lét gi¶m bít ®i
N¨m 1895, ngêi Anh ®· tµn s¸t 3.000 ngêi Matabªlª1) næi
kh«ng ph¶i lµ kh«ng nhanh chãng. Tõ 1783 ®Õn 1793, C«ng
lo¹n ®· ra ®Çu hµng hä.
ty LivÐcp«n ®· kiÕm ®îc chõng 1.117.700 b¶ng b»ng c¸ch
Tõ 1901 ®Õn 1906, ngêi §øc Ýt ra còng ®· tµn s¸t ®Õn bu«n b¸n n« lÖ. Còng trong thêi gian ®ã, d©n sè trong vïng
15.000 d©n Herer« ë T©y Phi. c«ng ty ®ã ®Æt ch©n ®Õn, ®· mÊt ®i 304.000 ngêi. Trong
N¨m 1911, ngêi ý, trong cã 3 ngµy mµ ®· biÕn ngo¹i « 9 n¨m, vua Lª«p«n §Ö nhÞ ®· bãc lét xø C«ngg« ®îc
Masiya thµnh lß s¸t sinh, 4.000 ngêi b¶n xø bÞ giÕt ë ®ã. 3.179.120 b¶ng.
Nh÷ng cuéc tµn s¸t ®¹i quy m« ®ã ®îc nªu lªn thµnh N¨m 1908, d©n sè xø C«ngg« thuéc BØ lµ 20 triÖu, ®Õn
nguyªn t¾c chÝnh trÞ. §ã lµ chÝnh s¸ch giÕt s¹ch. Mét chÝnh n¨m 1911, chØ cßn cã 8.500.000 th«i. Trong xø C«ngg« thuéc
phñ ë C¸p ®· tuyªn bè: "NÕu ngêi b¶n xø mµ ®i vµo con ®- Ph¸p, nh÷ng bé téc gåm cã 40.000 ngêi mµ trong 2 n¨m chØ
êng kh«ng tu©n lÖnh vµ næi lo¹n, th× hä sÏ bÞ th¼ng tay cßn l¹i cã 20.000 ngêi, nhiÒu bé téc kh¸c kh«ng cßn lÊy mét
quÐt s¹ch khái níc hä, vµ sÏ cã nh÷ng d©n téc kh¸c ®Õn thay ngêi.
thÕ hä". N¨m 1904, d©n sè H«tent« lµ 20.000 ngêi, chØ trong 7
Ngµy nay, 10 n¨m sau cuéc chiÕn tranh ®ßi "quyÒn d©n n¨m bÞ ®« hé, cßn l¹i cã 9.700 ngêi.
téc tù quyÕt", th× ngêi T©y Ban Nha vµ ngêi Ph¸p vÉn tiÕp
tôc cuéc x©m chiÕm ®Ém m¸u níc Marèc, díi con m¾t bao NGUYÔN ¸I QUèC
che cña nh÷ng kÎ tai to mÆt lín ë Héi quèc liªn54.
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
LÞch sö viÖc ngêi ¢u x©m chiÕm ch©u Phi - còng nh bÊt sè 69, n¨m 1924.
cø lÞch sö x©m chiÕm thuéc ®Þa nµo - th× tõ ®Çu ®Õn

1
) Tªn gäi chung nh÷ng bé l¹c thuéc gièng ngêi Caferes ë miÒn
§«ng Nam ch©u Phi, gi÷a hai con s«ng Lanhp«p« vµ D¨mbed¬.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

"Trong lóc nµy vµ trong nhiÒu n¨m vÒ sau n÷a, ®èi víi
d©n b¶n xø, níc Ph¸p cã mét nhiÖm vô tríc nhÊt ph¶i lµm
trßn lµ: d¹y cho hä biÕt gi÷ bæn phËn cña m×nh. ChØ khi
nµo hä hiÓu bæn phËn cña hä th× míi cã thÓ nãi ®Õn viÖc
ban bè cho hä nh÷ng quyÒn lîi mµ hoµn c¶nh x· héi vµ tr×nh
®é hiÓu biÕt cña hä cã thÓ cho phÐp hä ®îc hëng.
THèNG CHÕ LI¤T¢Y "Trong lóc nµy, kh«ng thÓ* ®a ra cho nh÷ng kÎ mµ chóng
ta ®ang b¶o hé c¸c quyÒn lîi ®îc thi hµnh ë Ph¸p cho c«ng
Vµ B¶N tuyªn NG¤N nh©n QUYÒN
d©n Ph¸p, nhÊt lµ ®iÓm: "Nguyªn t¾c chñ quyÒn lµ ë trong
quèc d©n, vµ luËt ph¸p lµ biÓu hiÖn cña ý chÝ"...
Thñ hiÕn xø Marèc cho b¶n ®¹i hiÕn ch- "VËy niªm yÕt nh÷ng nguyªn t¾c ®ã ë c¸c chç c«ng
¬ng cña giai cÊp t s¶n Ph¸p lµ cã tÝnh céng lµ rÊt nguy hiÓm.
chÊt ph¸ ho¹i vµ nguy hiÓm. "BÊt ®¾c dÜ l¾m, ta chØ cã thÓ lµm tho¶ m·n ®îc Héi
nh©n quyÒn trong nh÷ng trô së chØ riªng cã ngêi Ph¸p lui
Héi Nh©n quyÒn vµ C«ng d©n quyÒn55 (tõ n¨m 1924...) tíi mµ th«i; nhng trªn thùc tÕ, ë Marèc hiÖn kh«ng cã
®· cã c¸i chñ tr¬ng khê d¹i lµ cho niªm yÕt t¹i c¸c trêng häc nh÷ng trô së nh thÕ v.v.".
vµ c«ng së xø Marèc thuéc Ph¸p b¶n Tuyªn ng«n Nh©n
MÆc cho Li«t©y cø viÖc coi b¶n Tuyªn ng«n... ®· ®a l¹i
quyÒn vµ C«ng d©n quyÒn n¨m 1789. Thèng chÕ Li«t©y -
sù tù hµo cho nÒn Céng hoµ cña «ng ta vµ vinh dù cho cha
ngêi cã träng tr¸ch gi÷ v÷ng Nh©n quyÒn vµ C«ng d©n
«ng cña «ng ta, nh mét m¶nh giÊy lén tåi tµn; mÆc cho «ng
quyÒn t¹i Marèc, ®· cÊm ngÆt viÖc niªm yÕt b¶n Tuyªn ng«n
ta cø viÖc ng¹o nghÔ khinh thêng mét tæ chøc cã tiÕng t¨m
qu¸ nguy h¹i ®ã. Kh«ng may cho ngêi Marèc vµ may thay cho
cña nÒn d©n chñ t s¶n vµ cña nh÷ng nguyªn lý lín thêi C¸ch
nh÷ng ngêi Ph¸p c¸ch ®©y 135 n¨m, lµ vÞ Thèng chÕ vinh
m¹ng 1789-1793, chóng ta còng cãc c...Çn vµ ngêi Marèc
quang cña chóng ta ®· sinh ra kho¶ng 75 hay 80 n¨m sau
còng vËy. Nhng chóng ta ph¶i nh¾c l¹i cho nh÷ng anh em xø
cuéc ®¹i C¸ch m¹ng; chø kh«ng th×... Nhng th«i, kh«ng ®ïa Marèc chóng ta ®iÒu nµy:
n÷a, chóng ta h·y nãi th¼ng vµo viÖc.
Trong cuéc chiÕn tranh v× "c«ng lý" - kh«ng ph¶i c«ng lý
Trong bøc th göi cho Thñ tíng Néi c¸c, Thèng chÕ c¾t cho Con ngêi vµ cho C«ng d©n, mµ c«ng lý cho bän DiÒu
nghÜa lÖnh cÊm ®ã nh sau: h©u vµ C¸ mËp - th× trong sè 53.000 ngêi Marèc ®· lµm
"bæn phËn cña hä" (40.000 ngêi lµm lao ®éng vµ 13.000 lµm
lÝnh), cã 10.000 ®· lµm trßn bæn phËn m×nh ®Õn nçi ®· bá
x¬ng trªn c¸c b·i chiÕn trêng. Cã nh÷ng ngêi Marèc kh¸c
còng ®· lµm "bæn phËn" m×nh b»ng c¸ch cung cÊp cho níc

*
T«i g¹ch díi - N.A.Q
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mÑ ®ang l©m chiÕn hµng v¹n tÊn hµng ho¸, hµng tr¨m triÖu TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
phr¨ng trong c¸c cuéc c«ng tr¸i b¾t buéc, ®îc gäi lµ c«ng tr¸i sè 71, ngµy 17-10-1924.
"ChiÕn th¾ng" vµ cho c¸c cuéc l¹c quyªn b¾t buéc, ®Ó gióp
c¸c vïng bÞ qu©n "b«s¬ d· man" x©m chiÕm, ®· lµm trong
thêi kú 1914-1918 ®óng nh÷ng ®iÒu mµ nh÷ng ngêi Ph¸p
v¨n minh ®· lµm c¸ch ®©y 20 n¨m ë Marèc vµ hiÖn ®ang
lµm h»ng ngµy ë ®ã. §Ó ®Òn ®¸p l¹i nh÷ng bom ®¹n vµ
nh÷ng c«ng ¬n cña Níc b¶o hé, n«ng d©n Marèc trong
kho¶ng mêi l¨m n¨m ®· ph¶i "nhêng l¹i" hµng chôc v¹n hÐcta
ruéng ®Êt tèt nhÊt cña m×nh, cßn m×nh th× lªn nói vµ
nh÷ng cao nguyªn tr¬ trôi ®Ó chÕt ®ãi. V× nÒn "th¸i b×nh
cña níc Ph¸p", hä ®· ph¶i ®ãng su thuÕ nÆng nÒ cø h»ng
n¨m l¹i t¨ng lªn. ThuÕ m¸ tõ chç 109.499.000 phr¨ng håi n¨m
1918, n¨m 1922 ®· lªn tíi 171.953.000. Trong sè mÊy tr¨m
triÖu thuÕ do ngêi Marèc ®· ®æ må h«i ra ®ãng ®ã, th×
96.000.000, nghÜa lµ mét phÇn ba, dïng ®Ó nu«i bÐo nh÷ng
ngêi nh Li«t©y vµ ®ång bän (chØ riªng nh÷ng kho¶n chi phÝ
cho Phñ Toµn quyÒn còng ®· lªn tíi 25.000.000 phr¨ng).
ThÕ lµ ngêi Marèc ®· lµm trßn "bæn phËn" cña m×nh,
bæn phËn ngêi n« lÖ. Nhng ®Ó xøng ®¸ng víi quyÒn Con ng-
êi vµ quyÒn C«ng d©n, hä cßn ph¶i lµm bæn phËn cña hä lµ
nh÷ng Con ngêi vµ nh÷ng C«ng d©n n÷a, nghÜa lµ ph¶i tæ
CHñ NGHÜA ThùC D¢N BÞ L£N ¸N
chøc nhau l¹i vµ ®Êu tranh ®Ó giµnh lÊy c¸c quyÒn ®ã, nh
ngêi Ph¸p tõng lµm håi 178956 vµ nh giai cÊp v« s¶n c¸ch
m¹ng ngµy nay ®ang lµm. Bæn phËn ®ã, nh÷ng anh em KiNH NGHIÖM ë CH¢U PHI XÝCH §¹O THUéC PH¸P
chóng ta ë Marèc cha hiÓu. Cho nªn Li«t©y ®· cã lý ®Ó cho
r»ng rîu cån, thuèc phiÖn vµ nhµ thæ (nh÷ng tiÖm rîu vµ nhµ ChÕ ®é thùc d©n Ph¸p ®· "thu ®îc"... nhiÒu thÊt b¹i.
thæ ë Marèc cø 5 n¨m l¹i t¨ng 280%) cã gi¸ trÞ "khai ho¸" Kh«ng ph¶i chØ cã chóng t«i míi nhËn thÊy nh thÕ. Nh©n
nhiÒu h¬n vµ cã Ých cho sù nghiÖp thùc d©n nhiÒu h¬n lµ mét cuéc thÊt b¹i ®Æc biÖt th¶m h¹i, tê Le Temps, ngµy 24
b¶n Tuyªn ng«n Nh©n quyÒn vµ C«ng d©n quyÒn nh¹t nhÏo th¸ng 9 ®· viÕt:
vËy. "ThËt vËy, ai còng biÕt r»ng t×nh h×nh ch©u Phi xÝch
®¹o cña chóng ta kh«ng ph¶i lµ ®óng nh chóng ta ®· hy
NGUYÔN ¸I QUèC väng chót nµo c¶, khi mµ... l¸ cê cña níc Ph¸p phÊp phíi trªn
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nh÷ng vïng réng bao la mµ chóng ta ®· chiÕm ®o¹t ®îc chø tuyÓn mé c«ng chøc vµ binh lÝnh, lµ viÖc b¾t con tin, lµ
kh«ng ph¶i lµ thu phôc ®îc cho níc Céng hoµ. Kh«ng phãng nh÷ng sù tµn ¸c ®èi víi nh©n d©n, ®ã lµ tÊt c¶ c¸i chÕ ®é
®¹i vµ còng kh«ng cêng ®iÖu g× c¶, ta cã thÓ nãi r»ng... cíp bãc, giÕt chãc ®¸ng ghª tëm ®· lµm cho thuéc ®Þa nµy
ch©u Phi xÝch ®¹o hiÖn nay ®ang ë vµo t×nh tr¹ng thËt sù ®i ®Õn t×nh tr¹ng thª th¶m hiÖn nay.
lµ tôt lïi. ViÖc khai th¸c miÒn ®ã thËt lµ th« s¬, c«ng cô ë ®ã
C¸ch ®©y h¬n 20 n¨m, «ng ¤guyxt¬ S¬valiª, sau khi m«
h×nh nh kh«ng cã g× c¶. HiÖn nay ng©n s¸ch thiÕu hôt cña
t¶ sù d· man cña chÕ ®é thùc d©n, tiªn ®o¸n nh sau:
miÒn ®ã chØ th¨ng b»ng ®îc lµ nhê chÝnh phñ trî cÊp. Cuèi
cïng - ®iÒu nghiªm träng h¬n - lµ d©n c miÒn ®ã mßn mái "NÕu ngêi ta cø tiÕp tôc lµm nh thÕ m·i, nÕu ngêi ta
®i vµ chÕt dÇn, yÕu tè d©n sè mµ sù duy tr×, sù c¶i thiÖn kh«ng ngõng viÖc ®èt ph¸ c¸c lµng m¹c th× ch¼ng bao
vµ t¨ng lªn lµ c¬ së cho mäi sù nghiÖp, ®ang ®i ®Õn chç l©u... hai bê s«ng C«ngg« còng nh nh÷ng vïng Ubanghi vµ
tiªu diÖt". (Do chóng t«i g¹ch díi). Xanga sÏ hoµn toµn kh«ng cßn mét bãng ngêi... NÕu chÝnh
Vµ sau ®ã, tê b¸o cßn viÕt: s¸ch Êy cø tiÕp tôc nh thÕ m·i th× sau ®©y nöa thÕ kû, tÊt
nh÷ng gièng ngêi cÇn cï ®ã sÏ tiªu diÖt hÕt ... (Morel)".
"H¬n n÷a, chóng ta cßn ph¹m nhiÒu sai lÇm; nãi dµi
dßng vÒ nh÷ng sai lÇm nµy còng v« Ých, b©y giê kh«ng ph¶i Nh÷ng cuéc tranh c·i trong nghÞ viÖn n¨m 1906 ®· ®Ó
lóc ngåi hèi tiÕc mét c¸ch v« bæ vÒ qu¸ khø, ph¶i chuÈn bÞ lé ra r»ng mét tê th«ng tri cña mét c«ng ty khai khÈn ®ån
cho mét t¬ng lai tèt ®Ñp h¬n. Hµnh ®éng cña chóng ta ë ®iÒn ®· viÕt: "Kh«ng ®îc quªn r»ng c¸c nh©n viªn cña
ch©u Phi xÝch ®¹o ®· bÞ tª liÖt hay chÖch híng ngay tõ chóng ta ph¶i ®ãng vai trß nh lµ nh÷ng tªn kÎ cíp". Vµ mét
®Çu, v× nh÷ng sai lÇm vÒ nguyªn t¾c... ®Õn nay còng vÉn viªn toµn quyÒn ®· viÕt cho c¸c c«ng chøc díi quyÒn y nh
cßn t¸c h¹i mét c¸ch ghª gím; ngoµi ra, ho¹t ®éng cña chóng sau: "T«i kh«ng giÊu c¸c «ng r»ng, khi ®Ò nghÞ th¨ng thëng,
ta cßn mang hËu qu¶ tai h¹i cña nh÷ng sai lÇm vÒ ph¬ng t«i ®Æc biÖt c¨n cø vµo sè thuÕ thu ®îc cña ngêi b¶n xø,
ph¸p cÇn ph¶i gÊp rót söa ch÷a". ®iÒu mµ c¸c «ng ph¶i lu«n lu«n chó ý".
Nh÷ng sai lÇm vµ khuyÕt ®iÓm mµ tê Le Temps than Nh÷ng dßng sau ®©y trÝch trong mét quyÓn sæ chøng
phiÒn vÒ nh÷ng hËu qu¶ tai h¹i mµ kh«ng nªu ra nh÷ng sù tá r»ng nh÷ng lÖnh ®ã ®· ®îc chÊp hµnh tõng ly tõng tý:
viÖc, lµ nh÷ng sai lÇm vµ nh÷ng khuyÕt ®iÓm nµo? §ã lµ "Hµnh qu©n cµn quÐt lµng C«l«v«.
viÖc tíc ®o¹t nh÷ng ngêi b¶n xø, ®ã lµ viÖc b¾t phu khu©n
Cµn quÐt d©n Ph¨ng vïng thîng Cun«: ®èt lµng, ph¸ vên
v¸c, lµ chÕ ®é lao dÞch, ®ã lµ thuÕ kho¸ nÆng nÒ, lµ viÖc
tr¹i.
Cµn qnÐt d©n Bªcami: l¹i ®èt lµng, ph¸ huû 3.000 c©y Cµn quÐt d©n Examphami: ph¸ s¹ch lµng m¹c.
chuèi (thøc ¨n dù tr÷ duy nhÊt). Vïng B«ma ®èt ph¸ vµ giÕt ngêi.
Cµn quÐt lµng Cuya: ®èt lµng, ph¸ trôi vên tr¹i. Hîp ph¸p ho¸ viÖc cíp bãc, tiªu diÖt cã hÖ thèng d©n c, ph¸
Cµn quÐt Ancoong: nÐm bom xuèng lµng, råi ph¸ trôi vên trôi mét c¸ch cã tæ chøc nh÷ng lµng m¹c, ph¬ng ph¸p lµ nh
tr¹i. thÕ ®ã.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Mêi s¸u n¨m sau, nh÷ng hµnh ®éng bØ æi nh thÕ l¹i ®îc c¸c miÒn bÞ tµn ph¸ ë Ph¸p, 7.323.000 phr¨ng tiÒn c«ng tr¸i
ngêi ta nªu ra tríc nghÞ viÖn Ph¸p. cìng bøc, 53.000 tÊn hµng ho¸, ®Êy lµ cha kÓ kh«ng biÕt bao
Th¸ng 12 n¨m 1921, nghÞ sÜ da ®en Boaníp ®· nãi trong nhiªu lµ ngµy ®i phu ®Ó chuyªn chë nh÷ng ®å ®· trng thu.
mét bµi diÔn v¨n c¶m ®éng nh sau: §ã lµ nh÷ng "sai lÇm vÒ nguyªn t¾c" ®· biÕn thuéc ®Þa
"D©n sè bÞ lôi ®i v× bÖnh tËt, vµ nhÊt lµ v× chÕ ®é mµ tríc kia thÞnh vîng vµ d©n c ®«ng ®óc thµnh b·i sa m¹c. Tuy
hä ph¶i chÞu ®ùng tõ khi bÞ chiÕm ®ãng... ChÕ ®é b¾t phu nh÷ng tµi liÖu nµy lµ nh÷ng tµi liÖu chÝnh thøc, nhng chóng
khu©n v¸c, sù bãc lét nÆng nÒ cña c¸c c«ng ty khai khÈn t«i kh«ng tin r»ng nã ®· lµm cho nh÷ng b¹n ®äc dÔ tÝnh cña
®ån ®iÒn ®· giÕt nh÷ng ngêi b¶n xø...". Le Temps thÊy râ ®îc sù thËt.
Ngµy 22 th¸ng 10 n¨m 1921, quyÒn Bé trëng thuéc ®Þa Chó thÝch
®· ra mét s¾c lÖnh quy ®Þnh r»ng mét c«ng nh©n b¶n xø
CH©U PHI xÝch §¹O THUéC PH¸P (Bradavin, Libr¬vin,
®· ®îc tr¶ c«ng ®Ó lµm mét c«ng viÖc nµo ®ã mµ kh«ng
B¨ngghi, Pho L¨ngnuy) réng b»ng bèn lÇn níc Ph¸p vµ ch¹y
lµm trßn th× cã thÓ bÞ b¾t giam vµ truy tè vÒ téi lõa ®¶o.
dµi tõ cöa s«ng C«ngg« ®Õn xø T¬rip«li. D©n sè (theo ®iÒu
¤ng Anbe Xar« - Bé trëng Bé thuéc ®Þa - ®· ph¶i thó tra n¨m 1921) lµ 2.850.868 ngêi, trong sè ®ã cã 1.932 ngêi
nhËn r»ng d©n c khèn khæ cña thuéc ®Þa ®· s¾p diÖt ¢u. Ngãt hai ngh×n kÎ bãc lét ®Ó bßn rót mét níc gÇn 3 triÖu
vong. ¤ng ®· ra søc g¸n cho t×nh tr¹ng d©n c bÞ diÖt vong ngêi da ®en vµ cã nhiÒu cña c¶i thiªn nhiªn. S¶n xuÊt chñ
dÇn ®i ®ã, lµ do thiÕu vÖ sinh, vµ «ng viÕt:
yÕu: cao su, gç, ngµ voi, dÇu thèt nèt, nh©n thèt nèt, dõa,
"ViÖc s¨n sãc vông vÒ vµ bÈn thØu ®èi víi phô n÷ khi cµ phª. N¨m 1921, chØ riªng xuÊt khÈu cao su kh«ng th«i
sinh në... lµm cho hä kh«ng sinh ®Î n÷a; cßn trÎ con lóc s¬ còng ®îc gÇn 14 triÖu phr¨ng. §Ó trao ®æi l¹i sè cña c¶i Êy,
sinh kh«ng ®îc ch¨m nom chu ®¸o nªn ®· chÕt nhiÒu... còng n¨m ®ã, níc Ph¸p ®· nhËp khÈu sang thuéc ®Þa ®ã
Trong sè d©n c b¶n xø ®· bÞ bÖnh ngñ lµm cho chÕt mßn 1.698.787 phr¨ng l¬ng thùc, 1.732.336 phr¨ng rîu vang vµ r-
dÇn ®i, th× bÖnh cóm l¹i cßn s¸t h¹i thªm hµng v¹n ngêi îu m¹nh, 1.394.500 phr¨ng v¶i vãc, 826.000 phr¨ng vËt liÖu
n÷a".
vµ thiÕt bÞ. §éc gi¶ h·y thö so s¸nh nh÷ng cña c¶i mµ níc ng-
§Ó söa ch÷a t×nh tr¹ng ®ã, ngêi ta ®· lµm ®îc nh÷ng êi da ®en d©n sè ®ang tha dÇn ®i ®ã ®· xuÊt khÈu, víi
g×? Ngêi ta ®· x©y dùng ®îc mét nhµ th¬ng ®éc nhÊt, víi nh÷mg c¸i mµ níc ®ã ngîc l¹i ®· nhËn ®îc: rîu th× hai lÇn
79 giêng ë Bradavin, thñ ®« cña thuéc ®Þa! ThÕ mµ víi c¸c nhiÒu h¬n thiÕt bÞ, cßn kÓ vÒ sè lîng bu«n b¸n th× rîu vang
d©n c ®ang ®i ®Õn chç diÖt vong ®ã, trong chiÕn tranh, vµ rîu m¹nh chiÕm hµng ®Çu! D©n sè bÞ lµm måi cho c«ng
ngêi ta l¹i cßn t×m ®îc c¸ch lÊy ®i 18.000 ngêi - tÊt nhiªn lµ cuéc khai ho¸ - nhÊt lµ b»ng rîu m¹nh - ®ang bÞ diÖt vong.
nh÷ng ngêi lµnh m¹nh nhÊt vµ v¹m vì nhÊt - ®Ó lµm måi cho Ngîc l¹i cao su vµ gç xuÊt khÈu th× cø lµm giµu cho mét vµi
®¹i b¸c, 313.000 phr¨ng tiÒn cìng bøc l¹c quyªn ®Ó cøu gióp ngêi kinh doanh ë chÝnh
quèc; nhng ®Ó bï vµo chç hôt trong ng©n s¸ch cña c¸i chÝnh phñ Ph¸p ph¶i phô cÊp 8 triÖu phr¨ng cho ch©u Phi xÝch
phñ thuéc ®Þa võa siªng n¨ng võa téi lçi Êy, nh©n d©n Ph¸p ®¹o thuéc Ph¸p, ngoµi ra l¹i cßn ph¶i lÊy ë quü dù tr÷ ra
h»ng n¨m ®· ph¶i nai lng ra ®ãng thuÕ. N¨m 1923, ChÝnh 2.905.866 phr¨ng ®Ó phô cÊp thªm.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Trong c¸i thuéc ®Þa réng bao la gÇn 3 triÖu d©n ®ã,
chØ cã ngãt 8.000 trÎ em ®îc häc ë trêng thÕ tôc hay trêng
cña Nhµ chung.

NGUYÔN ¸I Quèc
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
sè 73, ngµy 28-l0-1924. §¶NG KU KLUX KLAN

Nguån gèc - ý kiÕn cña nguyªn l·o nghÞ


viÖn SÐcman (1871). - "Theo lèi Mü 100
phÇn tr¨m".- "Hoµng ®Õ" Ximm«n. -
Nh÷ng vô hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ håi
1919. - T¹i sao, ®¶ng K.K.K ph¶i tiªu diÖt.

Nguån gèc ®¶ng Ku Klux Klan lµ ë miÒn Nam níc Mü.


Th¸ng 5-1866, sau chiÕn tranh Nam - B¾c, mét sè thanh
niªn tô tËp nhau t¹i mét ®Þa ph¬ng nhá ë xø TennÐtx¬ ®Ó
tæ chøc mét c©u l¹c bé. §Ó giÕt thêi giê, thÕ th«i. Ngêi ta
®Æt tªn cho tæ chøc ®ã lµ Kuklos, mét tiÕng Hy L¹p nghÜa
lµ c©u l¹c bé. Muèn cho tiÕng ®ã cã vÎ Mü, ngêi ta bÌn ®æi
thµnh Ku Klux. Vµ cho ®éc ®¸o h¬n, thµnh Ku Klux Klan.
Sau nh÷ng cuéc ®æi thay trong x· héi, tinh thÇn quÇn
chóng dÜ nhiªn lµ bÞ nao nóng. Hä trë nªn khao kh¸t nh÷ng
c¶m gi¸c míi, thÝch nh÷ng c¸i g× thÇn bÝ. §¶ng K.K.K, víi
nh÷ng lèi ¨n mÆc lè l¨ng, nh÷ng nghi thøc qu¸i l¹, nh÷ng sù
bÝ Èn bÝ mËt, nhÊt ®Þnh lµ ph¶i khªu gîi ®îc ãc tß mß cña
nh÷ng ngêi miÒn Nam níc Mü vµ ®îc quÇn chóng rÊt a
chuéng.
Ban ®Çu, ®ã chØ lµ mét nhãm nh÷ng kÎ thÝch ®ua ®ßi
mèt míi vµ nh÷ng kÎ ¨n kh«ng ngåi råi, chø ch¼ng cã môc
®Ých chÝnh trÞ, x· héi g×. Bän l¸u c¸ ®· nhËn thÊy ®ã lµ
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mét lùc lîng cã thÓ lîi dông ®Ó ®¹t nh÷ng tham väng chÝnh trÞ cña chóng.
ChÝnh phñ liªn bang th¾ng lîi võa gi¶i phãng nh÷ng ngêi hung ¸c h¬n ®¶ng Ku Klux Klan kh«ng ? §¶ng Ku Klux Klan lµ
da ®en vµ lµm cho hä trë thµnh nh÷ng ngêi c«ng d©n. N«ng mét héi kÝn: thµnh lËp b»ng c¸ch tuyªn thÖ, ®¶ng viªn cña
nghiÖp miÒn Nam, thiÕu nh©n c«ng ngêi da ®en, nªn kh«ng nã ®i ¸m s¸t, trém c¾p, cíp ph¸, hµnh hung, chöi bíi, do¹ n¹t.
cã ngêi lµm. Bän ®Þa chñ cò l©m vµo nguy c¬ ph¸ s¶n. Gi÷a Bän chóng ph¹m nh÷ng téi ¸c ®ã kh«ng ph¶i lµ ®èi víi
khi ®ã th× nh÷ng ®¶ng viªn cña Klan tuyªn bè nguyªn t¾c nh÷ng kÎ m¹nh vµ kÎ giµu, mµ lµ ®èi víi nh÷ng ngêi nghÌo,
quyÒn tèi cao cña gièng ngêi da tr¾ng. Chèng ngêi da ®en, nh÷ng ngêi yÕu ®uèi, nh÷ng ngêi hiÒn lµnh, nh÷ng ngêi
®ã lµ chÝnh s¸ch duy nhÊt cña hä. Giai cÊp t s¶n n«ng th«n kh«ng cã kh¶ n¨ng tù vÖ!".
vµ chñ n« thÊy ngay ®¶ng Klan lµ mét trî thñ ®¾c lùc, hÇu Tuy nhiªn, ®¶ng Klan còng ®· sèng vµ "ho¹t ®éng" trong
nh lµ mét cøu tinh. Nã liÒn hÕt søc gióp ®ì ®¶ng ®ã. BiÖn bèn chôc n¨m trêi mét c¸ch kh«ng vÎ vang g× cho l¾m.
ph¸p hµnh ®éng cña ®¶ng Klan ®i tõ do¹ n¹t ®Õn ¸m s¸t.
Chóng ®· g©y ra - trong 3 n¨m trêi - c¬ man nµo lµ téi ¸c vµ §¶NG Klan MíI
th¶m ho¹ ®Õn nçi nhiÒu ngêi vÉn ñng hé chóng, còng ph¶i
Th¸ng 10 n¨m 1915, trong t×nh h×nh míi cña níc Mü,
khñng khiÕp mµ xa l×a chóng.
Uyliam Gi«dÐp Ximm«n, "Hoµng ®Õ" míi cña ®¶ng Klan, ®·
Vµo kho¶ng n¨m 1869, ®¶ng Klan - tríc ¸p lùc cña d luËn cïng víi 34 ngêi b¹n phôc håi l¹i ®¶ng K.K.K. C¬ng lÜnh cña
c«ng chóng - ®· bÞ "Hoµng ®Õ" cña nã gi¶i t¸n. §¶ng ®ã cã
®¶ng ®ã lµ: theo lèi Mü 100%, tøc lµ chèng Kit« gi¸o, chèng
mét Hoµng ®Õ, song «ng ta chØ cã mét uy quyÒn thuÇn tuý
ngêi da vµng, chèng c«ng nh©n, chèng ngêi da ®en.
vÒ danh nghÜa mµ th«i. Nh÷ng ®¶ng Klan ë c¸c ®Þa ph¬ng
tiÕp tôc tån t¹i vµ g©y ra nh÷ng téi ¸c. Gi¸o s MÕclin - ngêi ®· CÇn chó ý lµ sau cuéc chiÕn tranh Nam - B¾c vµ viÖc
cung cÊp cho chóng t«i nh÷ng tµi liÖu nµy - nãi r»ng mçi trang gi¶i phãng ngêi da ®en, ®¶ng Ku Klux Klan cò ®· ra ®êi víi
trong mêi ba cuèn s¸ch dÇy cép ®iÒu tra vÒ nh÷ng hµnh môc ®Ých c¶n bíc ®êng ho¹t ®éng x· héi cña nh÷ng ngêi ®-
®éng cña ®¶ng Klan håi 1871-1872, ®Òu cã ghi l¹i mét vô îc gi¶i phãng. Trong cuéc chiÕn tranh thÕ giíi, Mü tuyÓn mé
®¸nh ®Ëp ngêi da ®en hoÆc ngêi da tr¾ng. Nh÷ng viÖc tµn vµo lôc qu©n vµ thuû qu©n cña m×nh hµng tr¨m ngh×n ng-
b¹o ®ã, thêng chØ lµ do thãi tµn b¹o mµ th«i. §èi víi chóng, êi da ®en; ngêi ta høa víi hä lµ sÏ thùc hiÖn nh÷ng c¶i c¸ch
nh÷ng hµnh ®éng ®ã lµ mét lèi tiªu khiÓn thÝch thó. vÒ mÆt x· héi vµ chÝnh trÞ; sau khi ®· cïng hy sinh nh ngêi
§Ó biÕt râ h¬n, vµ ph¸n ®o¸n ®îc ®óng h¬n vÒ ®¶ng da tr¾ng, hä ®· rôt rÌ yªu cÇu ®îc hëng nh÷ng quyÒn lîi nh
Klan, th× kh«ng g× b»ng lµ trÝch dÉn ngay bµi diÔn v¨n cña ngêi da tr¾ng. T×nh h×nh ®ã còng ngang nh mét phong
nguyªn l·o nghÞ viÖn SÐcman, ë ¤hai«, ®äc tríc Thîng nghÞ trµo "gi¶i phãng lÇn thø hai". ThÕ lµ ®¶ng Klan míi xuÊt
viÖn håi th¸ng 3-1871. SÐcman hái: "LiÖu cã mét nghÞ viªn hiÖn.
nµo cã thÓ nªu ra cho t«i biÕt- sau khi lôc l¹i nh÷ng téi ¸c "Hoµng ®Õ" Ximm«n còng l¹i thµnh lËp c¸i "v¬ng quèc
trong tÊt c¶ c¸c thêi ®¹i - mét héi nµo hoÆc mét bÌ ®¶ng nµo v« h×nh" ë miÒn Nam níc Mü - xø së cña nh÷ng tªn chñ ®ån
mµ l¹i cã nh÷ng hµnh ®éng vµ nh÷ng ý ®Þnh tµn khèc h¬n, ®iÒn lín vµ nh÷ng tªn ph¶n ®èi viÖc gi¶i phãng n« lÖ, quª h-
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

¬ng cña chÕ ®é n« dÞch vµ viÖc hµnh h×nh theo kiÓu Sù SUY TµN CñA §¶NG KU KLUX Klan
Lins¬, tæ quèc cña ®¶ng Klan cò. Tr¶ lêi mét ngêi ®Õn
§¶ng Klan nhÊt ®Þnh ph¶i bÞ tiªu diÖt v× nhiÒu lÏ.
pháng vÊn, Uyliam Gi«dÐp Ximm«n ®· nãi vÒ nh÷ng môc
®Ých cña m×nh nh sau: "Chóng t«i thÊy râ r»ng ph¶i b¶o 1. Trong chiÕn tranh, ngêi da ®en ®· hiÓu r»ng hä lµ mét
lùc lîng nÕu hä ®oµn kÕt l¹i; cho nªn hä kh«ng ®Ó cho ngêi
®¶m quyÒn tèi cao cña gièng ngêi da tr¾ng, ph¶i tíc nh÷ng
kh¸c tù do ®¸nh ®Ëp, hoÆc giÕt h¹i ®ång bµo cña hä n÷a.
quyÒn tù trÞ ®· ban bè cho bän da ®en. ý trêi muèn r»ng
Hä chèng l¹i mäi mu toan hµnh hung cña ®¶ng Klan. Th¸ng
gièng ngêi da tr¾ng ph¶i cao h¬n; vµ lÖnh trêi ®· ®Þnh
7-1919, ë Oasinht¬n, hä ®· ®¬ng ®Çu víi ®¶ng Klan vµ
r»ng ngêi da ®en sinh ra lµ ®Ó lµm n« lÖ".
®¸m ®«ng cuång lo¹n. Trong 4 ngµy, cuéc chiÕn ®Êu s«i sôc
Ngay sau khi ®¶ng Klan xuÊt hiÖn l¹i, th× chØ riªng ë xø ë thñ ®«. Th¸ng 8, hä ®· ®¸nh nhau trong 5 ngµy víi ®¶ng
TÕcd¸t, ngêi ta ®· ®Õm ®îc h¬n 80 vô ®¸nh ®Ëp, trong Klan vµ ®¸m ®«ng ë Sicag«, 7 trung ®oµn ®· ®îc huy ®éng
mét n¨m, vµ 96 vô hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬. ®Ó lËp l¹i trËt tù. Th¸ng 9, chÝnh phñ ®· buéc ph¶i göi qu©n
§¶ng Klan ®Æc biÖt thÞnh hµnh ë Gioãcgia, MÝtxixipi, ®éi liªn bang ®Õn Omaha ®Ó chÊm døt mét trËn ®¸nh nhau
TÕcd¸t, Alabama vµ ¸cc¨ngdax¬. Trong c¸c xø ®ã cã nhiÒu t¬ng tù nh thÕ. T¹i c¸c xø kh¸c, ngêi da ®en còng ®· tù vÖ
n¹n nh©n bÞ hµnh h×nh theo kiÓu Lins¬ nhÊt. kh«ng kÐm phÇn c¬ng quyÕt.
N¨m 1919, ®¶ng Ku Klux Klan ®· thiªu sèng: 4 ngêi da 2. Còng nh ®¶ng Klan tríc kia, v× nh÷ng hµnh ®éng th¸i
®en ë Gioãcgia, 2 ë MÝtxixipi, 1 ë TÕcd¸t. qu¸, nªn ®¶ng Klan míi ®· vÊp ph¶i d luËn cña c«ng chóng
Chóng ®· hµnh h×nh: 22 ngêi da ®en ë Gioãcgia, 12 ë ®Õn nçi nh÷ng ngêi ban ®Çu t¸n thµnh nã hoÆc ®i theo nã,
MÝtxixipi, 10 ë ¸cc¨ngdax¬, 8 ë Alabama, 3 ë TÕcd¸t. nay còng b¾t ®Çu bá r¬i nã. Nh÷ng chuyÖn x« x¸t trong néi
bé, nh÷ng viÖc qu¸ xÊu xa ®åi tÖ vµ nh÷ng vô gian lËn vÒ
Chóng ®· x«ng vµo vµ ph¸ huû c¸c nhµ tï ®Ó hµnh h×nh
tµi chÝnh cuèi cïng ®· lµm cho nh÷ng ngêi bµng quan nhÊt
nh÷ng ngêi da ®en bÞ giam ë ®Êy: 5 lÇn ë Gioãcgia, 3 lÇn ë
vµ dÔ d·i nhÊt còng ph¶i ®au lßng. Thîng nghÞ viÖn ®· buéc
Alabama, 3 lÇn ë MÝtxixipi, 3 lÇn ë TÕcd¸t, 2 lÇn ë
ph¶i truy tè ®¶ng Klan. Ngay c¶ b¸o chÝ t s¶n nh tê New
¸cc¨ngdax¬.
York World, tê Chicago Defender, v.v. còng c«ng kÝch chóng.
Chóng ®· hµnh h×nh: 12 phô n÷ ë MÝtxixipi, 7 ë
3. "Lèi Mü 100 phÇn tr¨m" vµ th¸i ®é chèng ®èi c«ng
Alabama, 6 ë TÕcd¸t, 5 ë ¸cc¨ngdax¬, 5 ë Gioãcgia.
nh©n cña chóng ®· lµm cho 20.000.000 gi¸o d©n Mü,
Chóng ®· thiªu, treo cæ, d×m xuèng níc cho chÕt hoÆc 3.000.000 ngêi Do Th¸i, 20.000.000 ngo¹i kiÒu, 12.000.000
b¾n 9 cùu binh sÜ da ®en. ngêi da ®en, tÊt c¶ nh÷ng ngêi Mü biÕt ®iÒu vµ toµn bé giai
§¶ng Klan cßn can ph¹m nhiÒu vô hµnh h×nh theo kiÓu cÊp c«ng nh©n Mü, tËp hîp l¹i ph¶n ®èi chóng.
Lins¬ ë c¸c xø kh¸c n÷a, nhng ë ®©y chóng t«i chØ nªu T¹i §¹i héi Liªn hiÖp ngêi da ®en võa qua, ngêi ta ®·
nh÷ng con sè ®· ch¾c ch¾n mµ th«i. th«ng qua b¶n kiÕn nghÞ sau ®©y:
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

"Chóng t«i tuyªn bè r»ng ®¶ng Ku Klux Klan lµ kÎ thï cña ®ån ®iÒn - bÞ nguy c¬ ph¸ s¶n v× thiÕu nh©n c«ng - ph¶i
loµi ngêi; chóng t«i tuyªn bè quyÕt ®Þnh ®Êu tranh víi ®¶ng níi tay trong quan hÖ ®èi xö víi ngêi lao ®éng da ®en, vµ do
®ã ®Õn cïng vµ kÒ vai s¸t c¸nh víi tÊt c¶ nh÷ng ngêi lao ®ã, ngµy cµng ph¶i lu«n lu«n lªn ¸n nh÷ng ph¬ng ph¸p vµ
®éng níc ngoµi ë Mü còng nh víi c¶ nh÷ng ngêi bÞ ®¶ng ®ã nh÷ng sù b¹o ngîc cña tay sai cña chóng lµ ®¶ng Klan.
hµnh h¹". 4. Sau hÕt ®¶ng Ku Klux Klan mang tÊt c¶ nh÷ng c¸i xÊu
MÆt kh¸c, viÖc di c cña ngêi da ®en miÒn Nam n«ng cña
nghiÖp lªn miÒn B¾c c«ng nghiÖp ®· buéc nh÷ng tªn chñ
c¸c tæ chøc b¶o thñ, ph¶n ®éng, bÝ mËt mµ l¹i kh«ng cã ®îc
nh÷ng c¸i hay cña c¸c tæ chøc ®ã. §¶ng ®ã cã tÝnh chÊt
thÇn bÝ cña héi Phr¨ng Maxonn¬ri, cã nh÷ng nghi thøc kú dÞ
cña c«ng gi¸o, cã c¸i tµn b¹o cña chñ nghÜa ph¸t xÝt, cã tÝnh
chÊt bÊt hîp ph¸p cña 568 hiÖp héi kh¸c nhau; nhng nã
ch¼ng cã häc thuyÕt, ch¼ng cã c¬ng lÜnh, søc sèng vµ kû
luËt g×.

NGUYÔN ¸I QUèC
TËp san Inprekorr, tiÕng Ph¸p,
sè 74, n¨m 1924 .
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

§«ng d¬ng
(1923-1924)

B¶n th¶o cña NguyÔn ¸i Quèc,


tiÕng Ph¸p, lu t¹i Kho lu tr÷
Quèc tÕ Céng s¶n. B¶n chôp
lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

NH÷NG TéI ¸C
CñA CHñ NGHÜA QU¢N PHIÖT

Theo phong tôc cæ truyÒn th× ngêi An Nam coi rÎ nghÒ


nhµ binh. Cho nªn, cïng mét cÊp bËc nh nhau mµ quan vâ lóc
nµo còng bÞ xÕp h¹ng sau quan v¨n. Sèng trong tr¹i lÝnh
Ph¸p, ph¶i lµm nh÷ng c«ng viÖc lao dÞch nÆng nÒ, ph¶i tËp
luyÖn vÊt v¶, häc tËp nh÷ng lý thuyÕt ngu xuÈn víi nh÷ng
tªn chØ huy tµn b¹o, vµ ph¶i chÞu mét thø kû luËt kh¾t khe,
lóc nµo còng cã thÓ bÞ trõng ph¹t vµ lu«n lu«n bÞ toµ ¸n binh
®e do¹, thËt kh«ng cã g× hµo høng ®Ó cã thÓ l«i kÐo ®îc
thanh niªn An Nam vµ khuyÕn khÝch hä tËp tµnh c¸i nghÒ
giÕt ngêi Êy. Thanh niªn b¶n xø ghÐt cay ghÐt ®¾ng viÖc
bän qu©n phiÖt Ph¸p b¾t hä ph¶i ®i lÝnh. Hä t×m mäi c¸ch
®Ó lÈn tr¸nh: ngêi giµu cã th× ®ót lãt cßn ngêi nghÌo khã
th× trèn tr¸nh. Cã thÊy nh÷ng kÎ khèn cïng kh«ng cã tiÒn ®Ó
®ót lãt vµ còng kh«ng biÕt trèn ®i ®©u ®îc, bÞ cìng b¸ch
dån vÒ tr¹i lÝnh buån b· nh nh÷ng con vËt mµ ngêi ta ®em
tíi lß mæ; cã thÊy nh÷ng ngêi cha mÑ, chÞ em, nh÷ng ngêi vî
s¾p cíi võa khãc lãc võa kªu van th¶m thiÕt ®i theo nh÷ng
ngêi lÝnh mé vÒ "c¸i ®¹i gia ®×nh" Êy nh lµ ®i theo nh÷ng
téi ph¹m bÞ ®em lªn m¸y chÐm, míi hiÓu ®îc c¸i vinh dù to
lín cña ngêi d©n An Nam ®i lµm c¸i nghÜa vô qu©n sù cay
nghiÖt kia. Cho nªn hä t×m mäi c¬ héi ®Ó tù cøu lÊy m×nh.
Nhng nh÷ng tªn chØ huy Ph¸p l¹i rÊt x¶o quyÖt. §Ó ®Ò
phßng lÝnh An Nam bá trèn, mét viªn t lÖnh chØ huy qu©n
®éi ë §«ng D¬ng cho thÝch sè hiÖu vµo c¸nh tay mçi ngêi
lÝnh b»ng nit¬r¸t b¹c. Nh÷ng tªn chñ ®ån ®iÒn ngµy xa dïng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

s¾t nung ®á ®¸nh dÊu n« lÖ th× nh÷ng viªn tíng tµi ngµy "Khi b¸o s¾p lªn khu«n th× chóng t«i ®îc tin kho¶ng hai
nay ®¸nh dÊu lÝnh b¶n xø b»ng chÊt ho¸ häc, thËt lµ mét m¬i ngêi lÝnh An Nam ®Æt díi quyÒn chØ huy trùc tiÕp cña
tiÕn bé cña m«n ho¸ häc vµ cña nÒn v¨n minh! C¸ch lµm cã bän vò phu qu©n phiÖt, ®· bá tr¹i ra ®i, kh«ng bao giê trë
kh¸c, nhng kÕt qu¶ th× nh nhau: Khi cã mét ngêi lÝnh ®µo l¹i...". Vµ nh÷ng thÝ dô nh vËy kh«ng cßn lµ hiÕm.
ngò ngêi ta b¾t tÊt c¶ ®µn «ng ë n¬i nghi cã ngêi trèn, råi
®em lét trÇn ®Ó kh¸m c¸nh tay. NÕu ngêi ®µo ngò lÈn trèn
Trong chiÕn tranh dï Nhµ níc cã t¸n d¬ng vµ lõa bÞp rÊt
ë ®©y, th× bÞ t×m ra ngay; ngêi Êy bÞ b¾t ®em vÒ nhµ lao
nhiÒu, nh÷ng ngêi An Nam còng kh«ng hµo høng g× ®Ó ®i
vµ ®a ra toµ ¸n binh. HÇu hÕt c¸c phiªn toµ ¸n binh, kh«ng
trõ mét phiªn nµo, ®Òu cã nh÷ng vô ®µo ngò bÞ ®a ra xÐt thÝ m¹ng cho c¸i b¶ v¨n minh vµ cho níc mÑ. Kh«ng chót nµo
xö. nh vËy ®©u! Sù thËt kh¸c h¼n vµ ch¼ng ®Ñp ®Ï g×. Ngêi
ta ra lÖnh cho c¸c x· ph¶i cung cÊp ®ñ mét sè ngêi nµo ®Êy.
Khi ta ®· biÕt ngêi lÝnh b¶n xø bÞ ®èi xö nh thÕ nµo th×
Nh÷ng ngêi nµy bÞ b¾t vÒ nhèt ë c¸c ®×nh lµng, råi sau ®ã
ngêi ta kh«ng cßn ng¹c nhiªn hái t¹i sao ngêi lÝnh mé l¹i thÝch
bÞ trãi tõng x©u ®em lªn tØnh lþ. Ngêi ta ®em nhÐt hä vµo
nhµ lao h¬n lµ tr¹i lÝnh. T«i trÝch dÉn mét ®o¹n trong bµi b¸o
trong c¸c trêng häc hay trong c¸c tr¹i giam cã lÝnh canh g¸c,
míi viÕt gÇn ®©y:
lìi lª tuèt trÇn vµ sóng n¹p ®¹n s½n. TiÕp ®ã ngêi ta xÕp hä
"Thø s¸u võa qua, mét viÖc nghiªm träng ®· x¶y ra ë
xuèng hÇm tµu tèi om vµ ngét ng¹t nh nh÷ng con vËt ®Ó
trung ®oµn ph¸o thñ ngêi b¶n xø thø 5. ChiÒu ngµy thø s¸u
chë sang Ph¸p.
®ã, trong khi duyÖt mét ®éi t©n binh b¶n xø cuèi cïng, mét
viªn h¹ sÜ quan ®· ®¸nh ngêi mét c¸ch d· man, hµnh ®éng ChÝnh b»ng nh÷ng ph¬ng ph¸p ghª tëm Êy mµ ngêi ta
®ã l¹i ®îc nªu lµ ®· biÕn mêi v¹n ngêi An Nam thµnh nh÷ng ngêi "t×nh
g¬ng mÉu trong trung ®oµn. Tªn ®éi ®¸nh ngêi Êy l¹i ®- nguyÖn" bªnh vùc cho chÝnh nghÜa, cho c«ng lý, v.v.. Trong
îc cÊp trªn cña nã xem lµ mét h¹ sÜ tèt nhÊt, h¬n n÷a, l¹i cßn sè ®ã, 51.000 ngêi lµm viÖc chÕ thuèc sóng, ®µo hÇm, vËn
®îc ®Ò nghÞ th¨ng chøc. ThËt ®¸ng tiÕc r»ng nh÷ng ngêi chuyÓn, cøu th¬ng vµ lµm nhiÒu viÖc kh¸c n÷a.
®îc níc Ph¸p göi sang ®©y nh©n danh lµ nh÷ng ngêi khai 49.000 ngêi ra mÆt trËn ë Ph¸p, ë Xal«nÝch vµ ë Xibªri.
ho¸ kiªn nhÉn, ®· d¹y nghÒ nhµ binh cho ®ång bµo chóng t«i 20.000 ngêi ®· chÕt.
- míi sèng chung cha ®Çy hai th¸ng víi nh÷ng ngêi b¶o hé
C¸ch "mé lÝnh t×nh nguyÖn" cìng bøc Êy kh«ng ph¶i ®·
cho m×nh - l¹i tù tiÖn "hµnh ®éng mét c¸ch bØ æi" ®¸nh
®Ëp b»ng nßng sóng vµ b¸ng sóng mét ngêi lÝnh b¶n xø lµm ®îc tr«i ch¶y mµ kh«ng gÆp trë ng¹i g×. Khi cã lÖnh gäi
®¸ng th¬ng kh«ng hiÓu qua mét tiÕng Ph¸p, viÖn cí lµ ngêi tßng qu©n, sè lÝnh trï bÞ v¾ng mÆt lªn tíi 30%, sè ®µo ngò
nµy kh«ng tr¶ lêi nh÷ng c©u hái b»ng tiÕng Ph¸p "gi¶ cÇy" 50%. Nh÷ng cuéc biÓu t×nh, næi dËy, b¹o ®éng næ ra ë hÇu
cña tªn ®ao phñ. Ngêi lÝnh ®¸ng th¬ng Êy ®· ng· chÕt ngÊt, kh¾p c¸c tØnh. §¬ng nhiªn lµ nh÷ng cuéc ®Êu tranh Êy ®Òu
kh«ng thë ®îc n÷a. B¸c sÜ cña trung ®oµn ®a anh vµo nhµ bÞ ®µn ¸p kh«ng gím tay. Tï ®µy, b¾n giÕt, tµn s¸t, tÊt c¶ bé
th¬ng, anh lÝnh ph¸o thñ An Nam ®· bÞ g·y mét x¬ng sên m¸y ®µn ¸p ®Òu ®îc huy ®éng. Ai chèng l¹i bÞ xö b¾n ngay
v× bÞ ®¸nh qu¸ tµn nhÉn. t¹i chç. N¹n nh©n kÓ cã ®Õn hµng ngh×n ngêi.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Khi ®îc gi¶i ngò, nh÷ng ngêi "anh hïng" An Nam ®îc níc
mÑ biÕt ¬n ©n cÇn ®èi ®·i thËt lµ c¶m ®éng. Tríc khi lªn
tµu vÒ níc, ngêi ta ®· lét l¹i tÊt c¶ cña c¶i cña hä: nµo tiÒn
®Ó dµnh ®îc, nµo ®å ®¹c, nµo quÇn ¸o mµ hä tù s¾m lÊy.
Còng nh khi ®i, hä l¹i ®îc xÕp xuèng hÇm tµu tèi t¨m, ¨n
nh÷ng b÷a c¬m thiÕu thèn, khã nuèt tr«i vµ bÞ ngîc ®·i. Ng-
êi ta sî nh÷ng ngêi lÝnh nµy mang vÒ nh÷ng t tëng tiÕn bé
vµ nh÷ng thãi quen thÝch ®éc lËp tiªm nhiÔm ®îc ë níc
Ph¸p, nªn ngêi ta ®· giao hä cho bän thùc d©n ®Óu gi¶ tµn
b¹o nhÊt kiÓm so¸t. Bän nµy dïng gËy ®¸nh, ®¸ ngêi v« cí.
VÒ ®Õn níc nhµ, nh÷ng ngêi lÝnh Êy ®Òu bÞ nÐm ra ®êng
mét c¸ch ®¬n gi¶n thÕ th«i.
Tríc khi ®i chiÕn ®Êu, ngêi ta høa trêi høa biÓn víi hä,
th× ®Õn nay trë vÒ ngêi ta l¹i rót bá hÕt mäi quyÒn lîi mµ xa
nay nh÷ng ngêi An Nam ®i tßng qu©n ®Òu ®îc hëng, nh
miÔn thuÕ th©n, miÔn sai dÞch, v.v.. NhiÒu ngêi ®· ph¶i ®i
¨n xin tõ lµng nµy qua lµng kh¸c, ph¶i ®i bé hµng tuÇn lÔ
®Ó trë vÒ quª h¬ng, n¬i mµ ngêi ta ®· dïng vò lùc buéc hä
ph¶i røt ra ®i.
HiÖn nay ngêi ta kÐo dµi thêi h¹n tßng qu©n cña ngêi
b¶n xø tõ 2 ®Õn 4 n¨m. Ngoµi sè 25.000 ®Õn 30.000 lÝnh NH÷NG TH¶M HO¹
khè ®á ®ãng qu©n trong níc dïng ®Ó b¾n giÕt ®ång bµo
CñA NÒN V¡N MINH
cña hä, xø §«ng D¬ng cßn ph¶i cung cÊp thªm 40.000 lÝnh
mé ®Ó phông sù ë chÝnh quèc vµ ë c¸c thuéc ®Þa kh¸c.
C¸c b¹n ®· thÊy ®Êy, níc Ph¸p ch¼ng ph¶i qu©n phiÖt §Ó truyÒn b¸ v¨n minh Ph¸p, b¶o vÖ danh dù l¸ quèc kú
chót nµo ®©u! Ph¸p ë c¸c thuéc ®Þa xa x«i, ngêi ta dïng nh÷ng ®éi qu©n
gåm toµn nh÷ng tªn lu manh, nh÷ng bän lêi biÕng, nh÷ng tªn
lät líi ph¸p luËt, nh÷ng tªn giÕt ngêi, nãi tãm l¹i, gåm c¸c tinh
hoa cña nh÷ng cÆn b·, lîm lÆt ë tÊt c¶ c¸c níc ch©u ¢u. §Õn
níc ®· bÞ x©m chiÕm hay s¾p bÞ x©m chiÕm còng vËy, ngêi
ta th¶ nh÷ng tªn s¸t nh©n nµy vµo trong ®¸m d©n chóng
thiÕu tù vÖ. Vµ ®Ó kÝch thÝch chóng, ngêi ta bu«ng láng cho
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

bän c«n ®å tha hå hoµnh hµnh theo thó tÝnh tµn b¹o cña ®· thÊy ngêi Êy chÕt råi, bÞ ®èt mì ch¶y ra, da bông ch¬ng
chóng. Sau ®©y lµ vµi c©u chuyÖn do c¸c nhµ v¨n thuéc ®Þa lªn. Bän lÝnh ®· thøc suèt ®ªm qua ®Ó quay chÝn mét ngêi
kÓ l¹i, hä ®· tõng chøng kiÕn nh÷ng hµnh ®éng d· man cña ®· bÞ tíc vò khÝ, cßn bän kh¸c th× h·m hiÕp mét phô n÷.
nh÷ng ngêi vÖ sÜ anh dòng cho nÒn v¨n minh cao c¶ Êy.
Khi bän lÝnh kÐo ®Õn, d©n chóng ch¹y trèn c¶, chØ cßn *
l¹i hai cô giµ vµ hai phô n÷, mét thiÕu n÷ cßn t©n vµ mét * *
phô n÷ ®ang cho ®øa con míi ®Î bó, tay d¾t mét em g¸i Mét tªn lÝnh kh¸c muèn Ðp mét ngêi ®µn bµ An Nam
nhá lªn t¸m. Bän lÝnh ®ßi tiÒn, rîu m¹nh vµ thuèc phiÖn. hiÕn th©n cho con chã cña nã, chÞ Êy kh«ng chÞu. Tªn lÝnh
Kh«ng ai hiÓu chóng nãi g×, thÕ lµ chóng næi giËn lÊy b¸ng dïng lìi lª ®©m vµo bông chÞ.
sóng nÖn mét cô giµ ngÊt ®i, råi cßn mét cô th× trong mÊy
giê liÒn, hai tªn trong bän lÝnh, khi kÐo ®Õn ®· say bÝ tØ, *
®em thiªu trong mét ®èng cñi lµm trß vui víi nhau. Trong khi * *
®ã th× nh÷ng tªn kh¸c hiÕp hai phô n÷ vµ em g¸i nhá, ch¸n Mét tªn lÝnh ®ó mì nh¶y xæ ra v« cí ®©m chÕt mét bµ
råi, chóng giÕt chÕt em bÐ. Lóc ®ã, ngêi mÑ bång ®øa con giµ An Nam.
kia trèn ®îc, råi tõ trong mét ®¸m bôi c©y c¸ch ®Êy ®é 100
*
mÐt, tr«ng thÊy ngêi chÞ em m×nh bÞ hµnh h¹. Duyªn cí lµm
* *
sao, chÞ ch¼ng biÕt, chÞ chØ thÊy ngêi thiÕu n÷ bÞ ®Æt
ngöa trªn mÆt ®Êt, tay ch©n bÞ Håi t«i ®Õn B¾c Kú ®i trªn con tµu cña mét nhµ th¸m
hiÓm cã tiÕng, c¸c anh cã biÕt ®êi mét ngêi An Nam lóc bÊy
trãi chÆt, miÖng bÞ bÞt l¹i, cßn mét tªn lÝnh th× lÊy lìi lª cø
giê ®¸ng gi¸ bao nhiªu kh«ng? Kh«ng ®¸ng mét ®ång trinh!
tõ tõ, tõng nh¸t mét, chäc vµo bông chÞ råi l¹i chÇm chËm rót
ThËt ®Êy. T«i cßn
ra. Sau ®ã, chóng chÆt ngãn tay ngêi thiÕu n÷ ®· chÕt ®Ó
cíp lÊy chiÕc nhÉn vµ chÆt cæ ®Ó cíp lÊy chiÕc vßng. nhí nh thÕ nµy: Chóng t«i ®ang ®i ngîc dßng s«ng Hång, th×
trªn tµu thuû ngêi ta ®em rîu ®¸nh cuéc víi nhau, xem ai
Trªn m¶nh ®Êt b»ng ph¼ng tríc kia lµ ruéng muèi, ba c¸i
ngåi díi tµu b¾n 10 ph¸t sóng trêng mµ "h¹" ®îc nhiÒu ngêi
x¸c chÕt n»m ®ã: em bÐ bÞ lét truång, thiÕu n÷ bÞ mæ
An Nam nhÊt ë trªn bê. Mét vµi ngêi kh¸c dïng sóng lôc ®i
bông, c¸nh tay tr¸i cøng ®ê gi¬ lªn trêi v« t×nh, bµn tay
b¾t ngêi vµ b¾t thuyÒn ®Ó ®ßi tiÒn chuéc.
n¾m chÆt. Cßn x¸c «ng cô giµ th×, ghª gím lµm sao, còng
trÇn truång nh thÕ, nhng bÞ thiªu ch¸y, nªn kh«ng nhËn ra *
h×nh thï ®îc n÷a, mì ch¶y lªnh l¸ng, ®· ®äng l¹i vµ da bông * *
th× phång lªn, chÝn vµng, ãng ¸nh, gièng nh da con lîn quay Ngêi ta sÏ nãi, ®ã lµ nh÷ng viÖc ®¸ng tiÕc nhng khã
vËy. tr¸nh khái trong nh÷ng cuéc x©m lîc vµ chiÕn tranh. ThÕ
Sau khi chiÕm ®îc chî míi, vµo buæi chiÒu, mét sÜ quan còng ®îc! Nhng ngêi ta ®õng cã nãi víi chóng t«i n÷a r»ng
thuéc tiÓu ®oµn Phi ch©u thÊy mét ngêi ch©u ¸ bÞ b¾t cßn ®ã lµ vinh dù, lµ quyÒn h¹n cña chiÕn tranh, vµ còng ®õng
sèng, kh«ng cã th¬ng tÝch g×. S¸ng h«m sau, viªn sÜ quan nãi r»ng trong cuéc tµn s¸t hµng lo¹t nµy, nh÷ng nhµ qu©n
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

sù Ph¸p ®Òu tá ra hµo hiÖp vµ nh©n ®¹o. §o¹n v¨n sau ®· nãi hÕt sù thËt. Nãi râ nh vËy råi, t«i xin tiÕp tôc: Mét ®¹i
®©y, trÝch ë bøc th cña mét viªn trung uý trÎ tuæi göi vÒ ®éi h¶i qu©n ®Õn VÜnh Long (Nam Kú). Viªn quan tØnh ®a
nhµ chøng tá nh÷ng tªn ¨n thÞt ngêi Êy thËt võa nh©n ®¹o lÝnh tËp ®i ®ãn kh¸ch thËt long träng. Tªn chØ huy ®éi tuÇn
l¹i võa hµo hiÖp nh thÕ nµo: tiÔu ra lÖnh b¾n vµo nh÷ng ngêi ®i ®ãn hä vµ giÕt chÕt
"Chóng t«i tÊn c«ng bèn lÇn trong mét buæi nhng lóc nµo mÊt nhiÒu ngêi mét c¸ch thËt vÎ vang.
còng chØ thÊy trong thµnh cã vµi tªn cuång tÝn khèn khæ
chÞu chÕt mét c¸ch dòng c¶m, vµ t«i còng kh«ng cÇn nãi *
thªm r»ng bÊt cø tªn nµo r¬i vµo tay chóng ta, bÞ th¬ng hay * *
kh«ng, ®Òu bÞ ®em b¾n tøc kh¾c t¹i chç". Kh«ng thÓ trõ ®îc mét ngêi phiÕn lo¹n, ngêi ta bÌn ®èt
Vµ trong mét ®o¹n kh¸c, bøc th viÕt: Trªn mét con ®êng vµ triÖt h¹ lµng m¹c, ngêi ta ph¸ ho¹i c¶ nh÷ng vïng l©n cËn
mßn chóng t«i gÆp mét ngêi da vµng trªn vai g¸nh hai thóng kh¸c.
l¹c. Khi chóng t«i tíi anh ta kh«ng bá ch¹y. Ngêi ta bÌn gi÷ anh
ta l¹i vµ buæi chiÒu ®em ra b¾n. *
* *
*
* * Ngêi ta lµm ®ñ c¸ch ®a khÝ giíi cho ngêi An Nam chÐm
giÕt lÉn nhau vµ xui giôc hä ph¶n béi nhau.
ChiÕn tranh kÕt thóc, ngêi ta b¾t ®Çu c«ng viÖc b×nh
®Þnh. Bän qu©n phiÖt Ph¸p hiÓu "b×nh ®Þnh" nh thÕ nµy Ngêi ta b¾t c¸c lµng ph¶i chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ nh÷ng vô
®©y: ph¸ rèi trÞ an x¶y ra trong ®Þa h¹t cña m×nh. Ngêi An Nam
Mét sÜ quan trÎ tuæi võa ë Ph¸p sang. Mét h«m ®Õn mét ph¶i dÉn ®êng cho qu©n ®éi vµ b¾t nép nh÷ng kÎ b¹o
lµng nä, h¾n thÊy nhµ cöa v¾ng vÎ, cßn d©n chóng th× tô ®éng. NÕu ai kh«ng tu©n lÖnh th× chóng cho lµ cã téi. Lµng
tËp trong s©n ®×nh. H¾n tëng l¹c vµo mét æ phôc kÝch nªn nµo ®Ó cho mét ngêi yªu níc Èn n¸u th× bÞ kÕt ¸n. Ph¬ng
rót sóng b¾n x¶ vµo ®¸m ngêi v« téi. ThËt ra th× hä ®ang ph¸p duy nhÊt ®Ó truy tÇm thËt lµ ®¬n gi¶n: ngêi ta tra hái
lµm lÔ tÕ thÇn. ThÊy bÞ b¾n, hä hèt ho¶ng ch¹y t¸n lo¹n. Tªn lý trëng vµ h¬ng chøc, ai kh«ng cung xng liÒn bÞ b¾n ngay.
sÜ quan võa ®uæi, võa tµn s¸t. Trong hai tuÇn lÔ, mét tªn gi¸m binh ®· giÕt mÊt 75 kú hµo.
* Kh«ng khi nµo ngêi ta nghÜ ®Õn ph©n biÖt nh÷ng ngêi
* * yªu níc ®ang chiÕn ®Êu tuyÖt väng víi bän du ®·ng c«n ®å
T«i ph¶i nh¾c ®Ó c¸c b¹n nhí r»ng tÊt c¶ nh÷ng c©u ë thµnh phè. §Ó ®Ëp tan sù kh¸ng cù cña nh©n d©n, ngêi ta
chuyÖn nµy, còng nh nh÷ng chuyÖn t«i sÏ kÓ thªm, ®Òu do kh«ng cã c¸ch nµo h¬n lµ giao c«ng viÖc "b×nh ®Þnh" cho
ngêi Ph¸p ®· m¾t thÊy tai nghe, viÕt ra. Khi hä viÕt, cã lÏ hä nh÷ng tªn ph¶n béi ®· b¸n hÕt l¬ng t©m vµ tæ chøc ë ®ång
kh«ng nghÜ r»ng, mét ngµy kia sÏ cã mét ngêi An Nam ®äc b»ng B¾c Kú, B×nh ThuËn vµ NghÖ - TÜnh nh÷ng cuéc tµn
nh÷ng chuyÖn ®ã; nÕu biÕt r»ng t«i ®· sö dông nh÷ng tµi s¸t ®Ém m¸u, lu l¹i ®êi ®êi mét kû niÖm kinh khñng trong ký
liÖu hä viÕt, ch¾c ch¾n lµ nh÷ng nhµ v¨n ®ã sÏ hèi hËn v× øc mäi ngêi.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

* * *
* * Khi hµnh h×nh nh÷ng ngêi lÝnh khè ®á ë Hµ Néi57,
Kh«ng chØ cã ngêi sèng míi lµ n¹n nh©n cña chÕ ®é ChÝnh phñ cho b¾t gi¶i cha mÑ, vî con hä ®Õn vµ b¾t hä
thùc d©n man rî Êy. BiÕt ngêi An Nam rÊt sïng b¸i tæ tiªn, môc kÝch cuéc tµn s¸t rïng rîn nh÷ng ngêi th©n yªu ruét thÞt
bän ngêi Ph¸p cßn cã nh÷ng hµnh ®éng ®éc ¸c ®èi víi c¶ cña m×nh. §Ó g©y mét Ên tîng l©u dµi vµ ®Ó "d¹y d©n
ngêi chÕt; chóng giµy xÐo thi thÓ cha mÑ ngêi ta ®Ó cho chóng", ngêi ta lµm l¹i c¸i viÖc ®· lµm ë Anh håi thÕ kû thø
con c¸i ph¶i ®au xãt, hoÆc hµnh h¹ x¸c kÎ thï ®· bÞ thua vµ XVIII tøc lµ xãc ®Çu l©u nh÷ng ngêi Giac«banh1) b¹i trËn lªn
®· bÞ giÕt chÕt, ®Ó cho h¶ lßng c¨m tøc vµ röa tiÕng bÊt lùc mòi gi¸o råi ®em c¾m däc phè Xiti vµ däc cÇu Lu©n §«n.
kh«ng ®¸nh b¹i ®îc ngêi ®ã khi hä cßn sèng. Nh §éi V¨n lµ Hµng tuÇn lÔ ngêi ta cßn thÊy ®Çu l©u nh÷ng ngêi lÝnh, n¹n
mét ngêi yªu níc ®· chiÕn ®Êu nhiÒu n¨m trêi, chèng l¹i nÒn nh©n cña nÒn v¨n minh Ph¸p, cau mµy nh¨n mÆt trªn c¸c
cai trÞ Ph¸p, ®· bÞ chÐm ë Hµ Néi, ®Çu ®em bªu ë B¾c cäc tre trªn c¸c ®êng phè chÝnh ë Hµ Néi.
Ninh, x¸c nÐm xuèng s«ng Hång. B©y giê níc An Nam ®· "®îc b×nh ®Þnh", ngêi ta ra søc
s¨n b¾t nh÷ng "tªn cíp" An Nam. Nh÷ng tªn cíp Êy lµ ai? Mét
Tèng Duy T©n sau mêi n¨m chiÕn ®Êu tuyÖt väng còng
viªn sÜ quan gi¶i thÝch:
bÞ b¾t vµ bÞ chÐm. Thi thÓ cña «ng bÞ ®em bªu ë phè.
Còng cã mét ãc tëng tîng nh nhau - «ng ta nãi - ngêi Anh
Phan §×nh Phïng, mét vÞ quan to vµ lµ mét nhµ v¨n th©n xem nh÷ng ngêi B«e quyÕt t©m chèng l¹i hä nh lµ phiÕn lo¹n
danh tiÕng, chèng Ph¸p mêi n¨m trêi råi chÕt trong rõng ngoµi vßng ph¸p luËt th× ngêi Ph¸p chóng ta còng coi nh÷ng
s©u. ¤ng chÕt råi nhng bän Ph¸p vÉn cha tha: ngêi ta quËt ngêi An Nam yªu níc nh kÎ cíp.
mé «ng lªn, ®èt x¸c vµ ®em tro vøt ®i. Ngêi ta b¸o thï c¶ ng- Mét ngêi Ph¸p kh¸c nãi: BÞ cíp hÕt cña c¶i, d©n chóng
êi ®· n»m yªn díi mé. nhiÒu lµng ®· trë thµnh "kÎ cíp" tÊt c¶; nhng hä chØ lµ nh÷ng
BÊt lùc kh«ng ®¸nh næi «ng §Ò Th¸m, kh«ng sao giÕt ®- ngêi næi dËy chèng sù cíp ®o¹t bÊt c«ng mµ th«i.
îc «ng b»ng thuèc ®éc còng kh«ng trõ ®îc «ng b»ng cèt T×m ra nh÷ng tªn "cíp" Êy kh«ng ph¶i khi nµo còng dÔ
m×n, ngêi ta bÌn ®µo m¶ cha mÑ «ng, ®em hµi cèt vøt dµng, b¾t ®îc hä cµng khã h¬n. Nh÷ng viªn chøc ph¸i ®i
xuèng s«ng. lïng b¾t hä, ®· chÐm giÕt ngêi v« téi ®Ó khái trë vÒ tay
Sau nh÷ng cuéc biÓu t×nh ë miÒn Nam Trung Kú, nhiÒu kh«ng. §©y lµ mét b»ng chøng lÊy cña mét ngêi Ph¸p mµ t«i
nhµ v¨n th©n ®· bÞ xö tö vµ bÞ ®Çy biÖt xø. Trong sè ®ã cã ®· trÝch dÉn nhiÒu chuyÖn:
«ng NghÌ TrÇn Quý C¸p, mét nhµ nho thanh cao ai còng mÕn B¶y ngêi An Nam xÊu sè ®ang b¬i mét chiÕc xuång dµi
phôc. «ng C¸p bÞ b¾t trong khi cßn d¹y häc; kh«ng xÐt hái vµ máng manh. §i xu«i dßng níc, l¹i cã b¶y tay chÌo, xuång ®i
g× c¶, ngêi ta ®em chÐm «ng hai m¬i bèn giê sau khi bÞ vïn vôt nh mét chiÕc xuång m¸y. ThuyÒn cña nh©n viªn nhµ
b¾t. ChÝnh phñ giÕt chÕt «ng cha ®ñ, cßn hµnh h¹ m·i, ®oan khuÊt sau ®¸m c©y ®íc, cã quèc kú Ph¸p phÊp phíi
kh«ng chÞu giao tr¶ thi hµi «ng cho gia ®×nh.
1
) Jacobits, tªn gäi nh÷ng thµnh viªn cña ®¶ng chÝnh thèng
*
Anh.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

sau l¸i, võa ë trong l¹ch b¬i ra. Mét thuû thñ gäi xuång dõng
l¹i. Ngêi trªn xuång kh«ng hiÓu cø viÖc b¬i ®i. ThuyÒn nhµ
®oan b¬i kh«ng kÞp. Tªn t©y ®oan cÇm lÊy sóng b¾n. Hä
b¬i l¹i cµng nhanh. Tªn ®oan b¾n vµo hä. Mét ngêi ®ang
chÌo thÐt lªn mét tiÕng råi ng· gôc xuèng. Xuång dõng l¹i, c¸c
b¹n trong xuång bÌn «m lÊy ngêi ng·. Cã tiÕng h« to: Dõng l¹i?
Hä nh¶y tíi n¾m lÊy tay chÌo vót ®i. §oµng! Mét ngêi n÷a §êi sèNG KINH TÕ §¤NG D¦¥NG
ng·. Mét Ýt khãi bay lªn, mét tiÕng thÐt. Mét ngêi Ph¸p ®i
thuyÒn l¶ng v¶ng qua ®ã nghe thÊy bÌn lÈn chê "nh÷ng tªn
cíp" ë mét chç ngoÆt. §oµng! §oµng! §oµng! Qu¶ lµ mét tay §«ng D¬ng cã nh÷ng nguån kho¸ng s¶n ®¸ng kÓ. Ngêi
sóng cõ. Ba viªn ®¹n, ba ngêi ng· theo. ChiÕc xuång chØ cßn ta íc lîng má than ë B¾c Kú cã ®Õn 12 tû tÊn. C¶ c¸i kho
hai ngêi b¬i ®i chËm ch¹p vµ ch×m lØm trong con l¹ch. nhiªn liÖu Êy cã thÓ hoµn toµn dµnh riªng cho c«ng nghiÖp,
v× ë §«ng D¬ng kh«ng cÇn tiªu thô mét sè lîng than lín ®Ó
Mét viªn chøc nhµ ®oan kh¸c, ®i víi s¸u tªn lÝnh cã ®Çy
®un nÊu nh ë c¸c níc kh¸c.
®ñ vò khÝ, b¾t gÆp mét ngêi ®ang trèn díi ao. Anh nµy dÊn
m×nh díi bïn, thë b»ng mét c¸i èng, ngËm vµo miÖng; l¸ sen N¨m 1920, 63 c«ng ty khai th¸c 19 má ®îc 7.000.000 t¹
kÐo che kÝn mÆt níc thËt khÐo lÐo. Tªn ®oan bÌn chÆt ®Çu than ®¸ trÞ gi¸ 45.000.000 phr¨ng.
"tªn cíp" ®em vÒ toµ sø. ThËt ra anh ta chØ lµ mét ngêi nhµ Riªng má than H¹ Long ®· cung cÊp ®îc 5.500.000 t¹.
quª b×nh thêng ph¶i Èn trèn v× qu¸ sî h·i thÊy cã nhiÒu ngêi
C«ng ty lín nhÊt lµ c«ng ty than ®¸ B¾c Kú. C«ng ty nµy
l¹ vµo lµng, ai còng mÆt mòi hung tîn, m×nh ®eo ®Çy sóng
khai th¸c h»ng n¨m ®îc 150.000 tÊn. C«ng ty th¬ng m¹i vµ
lôc, tói ®¹n vµ l¨m l¨m mét khÈu sóng trong tay.
khai th¸c ViÔn §«ng s¶n xuÊt ®îc 2.600.000 t¹.
N¨m 1920, §«ng D¬ng s¶n xuÊt ®îc:
24.000 t¹ quÆng s¾t
150.000 tÊn thiÕc
620.000 t¹ kÏm vµ v«nphram
7.200 tÊn than ch×
2.244 tÊn ¨ngtimoan
132.000 t¹ phètph¸t
3.413 cara ®¸ quý
l00 kil«gam vµng.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Ph¶i nãi r»ng hÇm má ë §«ng D¬ng ®îc khai th¸c rÊt tåi. 2,3.
Ngêi Ph¸p kh«ng d¸m bá vµo ®ã mét sè vèn lín, vµ hä chØ Bän chñ ®ån ®iÒn chiÕm kh«ng, hay gÇn nh chiÕm
v¬ vÐt nh÷ng c¸i g× dÔ v¬ vÐt, nh mét kÎ véi kho¾ng s¹ch
kh«ng hµng ngµn hÐcta rõng. Chóng chÆt gç b¸n, nhÐt tiÒn
nh÷ng c¸i g× tiÖn tay ®Ó chuån ®i cho nhanh.
vµo tói, råi vÒ Ph¸p ®µng hoµng nghØ ng¬i ë th«n quª,
Níc chóng t«i còng giµu n«ng l©m s¶n. S¶n phÈm chÝnh ch¼ng cÇn chó ý g©y l¹i c¸c rõng chóng ®· ph¸ ph¸ch.
lµ lóa g¹o. H»ng n¨m, ®ång ruéng cña chóng t«i s¶n xuÊt ®îc
ë bªn Êy, bän Ph¸p cã:
h¬n 6 triÖu tÊn lóa.
48 c«ng ty kinh doanh vÒ c«ng nghiÖp víi sè vèn kho¶ng
N¨m 1923, ngêi ta ®· xuÊt c¶ng:
chõng 180 ®Õn 200 triÖu phr¨ng.
1.500.000 tÊn lóa
46 c«ng ty kinh doanh vÒ th¬ng nghiÖp víi sè vèn íc
960.000 tÊn ng«
chõng l00 triÖu phr¨ng.
3.650 tÊn cao su
12 c«ng ty kinh doanh vÒ n«ng nghiÖp víi sè vèn 22 triÖu
12.500 t¹ s¬n
phr¨ng.
13.000 t¹ m©y
Víi 100 thïng kÐo t¬ hiÖn cã, h»ng n¨m §«ng D¬ng göi
6.000 t¹ chÌ sang cho nÒn c«ng nghiÖp Ph¸p h¬n 100 tÊn t¬. Ngoµi ra
9.500 t¹ cµ phª §«ng D¬ng cßn xuÊt c¶ng:
8.400 t¹ quÕ 250 tÊn thÞt muèi,
45.000 t¹ hå tiªu
2.000 tÊn da.
8.000 tÊn ®êng mÝa
C«ng ty lµm giÊy §«ng D¬ng s¶n xuÊt ®îc mçi n¨m 3.000
7.000 tÊn c©y lµm thuèc nhuém tÊn giÊy b»ng tre nøa. C«ng ty xim¨ng Poãclan §«ng D¬ng
v.v. vµ v.v.. mçi n¨m cung cÊp 150.000 tÊn xim¨ng. Doanh nghiÖp vÒ tµi
Chóng t«i cã 25.000.000 hÐcta rõng c©y cèi xanh t¬i chÝnh, cã Ng©n hµng §«ng D¬ng n¾m b¸ quyÒn. N¨m 1876,
næi tiÕng; 210.000 hÐcta rõng c©y tananh1), 32.000 hÐcta doanh sè cña nã lµ 24.000.000 phr¨ng vµ ®Õn n¨m 1921,
cao su chia lµm 140 ®ån ®iÒn. con sè Êy lªn ®Õn 6.718.000.000 phr¨ng.
CÇn chó ý r»ng trong lÜnh vùc n«ng nghiÖp còng nh mäi Còng trong thêi gian ®ã, l·i cña nã vät tõ 126.000 lªn
lÜnh vùc kh¸c, v× ph¬ng ph¸p canh t¸c l¹c hËu cña ngêi An 22.854.000 phr¨ng. Nã ®îc ®Æc quyÒn ph¸t hµnh giÊy b¹c
Nam vµ còng v× tÝnh sèng chÕt mÆc bay cña ngêi Ph¸p, vµ n¾m trong tay sè phËn cña c¸c c«ng ty kinh doanh vÒ
§«ng D¬ng cßn ë trong t×nh tr¹ng khã kh¨n. LÊy lóa lµm thÝ c«ng nghiÖp vµ th¬ng nghiÖp ë §«ng D¬ng.
dô: víi miÕng ®Êt réng b»ng nhau, mµu mì thiªn nhiªn t¬ng Chóng t«i cã 3 h¶i c¶ng lín (Sµi Gßn, §µ N½ng vµ H¶i
tù nh nhau, n¨ng suÊt ë §«ng D¬ng lªn xuèng kho¶ng 0,9 Phßng); qu©n b×nh h»ng n¨m cã ®Õn 5.500 tµu vµ thuyÒn
®Õn l,8, trong lóc ë Giava ®îc 2,2, ë Mü ®îc 2,4, NhËt ®îc buåm lín vµo ra chuyªn chë tõ 7 ®Õn 8 triÖu tÊn hµng ho¸
1
) C©y cã vÞ ch¸t ®Ó thuéc da hoÆc nhuém. nhËp c¶ng vµ xuÊt c¶ng, trÞ gi¸ tõ 4 ®Õn 4,5 tû phr¨ng.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

2.l00 kil«mÐt ®êng s¾t, 4.355 «t« vµ 252 xe t¶i (sè liÖu c«ng ty khai th¸c má, 23.800.000 phr¨ng cho c¸c nhµ trång
n¨m 1923) ®îc dïng vµo viÖc chuyªn chë trªn ®êng bé. cao su. §Ó khuyÕn khÝch cho th¬ng nghiÖp vµ c«ng nghiÖp
Cã tµi nguyªn phong phó trªn ®Êt níc m×nh, cã nÒn ®¹i b¶n xø, ch¼ng ®îc lÊy mét xu.
th¬ng nghiÖp tiÕn hµnh ë h¶i c¶ng cña m×nh, cã nh÷ng sè ThÝ dô thø t. Trong sè 7.152.910 tÊn hµng hãa chuyªn
tiÒn kÕch sï lu©n chuyÓn quanh m×nh, Êy thÕ mµ ngêi d©n chë ë h¶i c¶ng cña m×nh, vÒ phÇn d©n An Nam chØ ®îc cã
An Nam l¹i sèng ®êi sèng nghÌo nµn nhÊt. Sù phån thÞnh Êy 12.231 tÊn chuyªn chë trªn 542 chiÕc thuyÒn buåm nhá.
do bµn tay hä lµm nªn nhng kh«ng ph¶i ®Ó cho hä hëng. Sù
Trong sè 20 triÖu d©n An Nam, chØ cã 22.000 nhµ tiÓu
¸p bøc vÒ kinh tÕ còng nÆng trÜu ª chÒ trªn lng ngêi b¶n xø
th¬ng.
nh sù ¸p bøc vÒ mÆt x· héi.
Tuy hoµn c¶nh xãt xa nh vËy, nhng khi ph¶i xØa tiÒn ra
ThÝ dô thø nhÊt. C«ng nghiÖp ®¸nh c¸ cña ngêi b¶n xø
th× lóc nµo d©n An Nam còng ph¶i cã mÆt c¶, ch¼ng ph¶i
cã 73.520 thuyÒn trªn s«ng vµ 3.000 thuyÒn ven biÓn, tÊt c¶
t×m ®©u xa, vµ khái lµm c¸c b¹n mÖt mái víi nh÷ng hµng
lµ 76.520 thuyÒn. Sè thu nhËp c¶ n¨m 1920 chØ ®îc
ch÷ sè v« tËn, t«i chØ dÉn chøng mét Ýt sè thèng kª tõ ®Çu
2.800.000 phr¨ng, nh thÕ mçi thuyÒn chØ ®îc xÊp xØ 36
chiÕn tranh, còng ®ñ chøng tá r»ng d©n An Nam giái chÞu
phr¨ng rìi.
®ùng.
ThÝ dô thø hai. Ngêi ta cã thÓ c·i, nÕu ngêi An Nam
N¨m 1915, hä ph¶i ®ãng c«ng th¶i 13.000.000 phr¨ng
kh«ng biÕt tæ chøc nghÒ ®¸nh c¸ cña m×nh cho tèt h¬n
n÷a, c¸i ®ã ®©u cã ph¶i lçi t¹i ngêi Ph¸p, mµ lµ v× c¸ch thøc - 1916 - 21.700.000 -
lµm ¨n vµ dông cô l¹c hËu cña ngêi b¶n xø chø. Nhng, nÕu hä - 1917 - 47.600.000 -
lµm ¨n víi dông cô cña ngêi Ph¸p tinh x¶o h¬n, vµ c¶ víi c¸c - 1918 - l02.200.000 -
chuyªn gia Ph¸p n÷a, th× sè phËn hä vÉn cø thÕ mµ th«i, mµ
- 1920 - 183.100.000 -
l¹i cã thÓ cßn tåi tÖ h¬n thÕ n÷a kia. C«ng ty n«ng nghiÖp ë
(lµm hai lÇn)
Thanh Thuû H¹, mét c«ng ty cña ngêi Ph¸p, ®îc l·i h»ng n¨m
950.000 phr¨ng víi sè vèn chØ cã l.200.000. ë ®©u ra mãn l·i - 1922 - l03.000.000 -
kÕch sï ®ã, nÕu kh«ng ph¶i do sù bãc lét khñng khiÕp Ngoµi c«ng th¶i b¾t buéc, ngêi An Nam cßn bÞ Ðp ph¶i
nh÷ng ngêi lao ®éng An Nam? l¹c quyªn sè tiÒn 15.000.000 phr¨ng vµo c«ng cuéc chiÕn
Cha hÕt ®©u: Ngêi An Nam, v× th©n phËn lµ ph¶i Ì cæ tranh vµ 4.000.000 phr¨ng cho c¸c vïng bÞ tµn ph¸.
ra ®ãng thuÕ, ph¶i nh¶ tiÒn ra lµm cho c¸c doanh nghiÖp Tuy kh«ng muèn qu¸ l¹m dông lßng kiªn nhÉn cña c¸c b¹n,
cña bän bãc lét m×nh ph¸t ®¹t. t«i còng kh«ng thÓ bá qua viÖc l¹c quyªn vµ c«ng th¶i nµy
ThÝ dô thø ba. Trong hai n¨m, víi sè tiÒn bãp nÆn cña mµ kh«ng nãi s¬ qua vÒ c¸ch thøc ChÝnh phñ Ph¸p ®· dïng
d©n An Nam, Nhµ níc ®· tr¶ 6.000.000 phr¨ng kinh phÝ cho ®Ó b¾t d©n An Nam "kh¹c" ra tiÒn.
mét ph¸i ®oµn nghiªn cøu do c¸c ngµi c«ng nghiÖp t¬ ë Còng nh ®Ó ®éng viªn thanh niªn An Nam ®i lÝnh cho
Li«ng cö sang §«ng D¬ng, 7.300.000 phr¨ng thëng cho c¸c hä, c¸c ngµi Ph¸p dïng chÕ ®é "t×nh nguyÖn b¾t buéc" ®Ó
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

®éng viªn c¸c mãn tiÒn dÌ sÎn nhá cña ngêi d©n b¶n xø nÝch s½n víi sè tiÒn ®· ®Þnh vµ ghi tríc råi. Sau ®ã, muèn tho¸t
vµo tói m×nh. khái Nhµ níc hµnh h¹, d©n b¶n xø chØ cßn cã viÖc mµ xoay
VÒ vÊn ®Ò l¹c quyªn, mét tê b¸o Ph¸p ë §«ng D¬ng, tê xë lÊy cho ra; vµ ngµi c«ng sø chØ cã viÖc ngåi chê nhËn
b¸o nµy ch¼ng yªu th¬ng g× d©n b¶n xø ®©u, ®· viÕt nh tiÒn.
thÕ nµy: "D©n chóng ®· nhiÒu lÇn b¾t buéc ph¶i ®ãng gãp, Nhµ níc cßn t×m c¸ch cíp ®o¹t tµi t×nh h¬n nhiÒu n÷a.
hoÆc ®Ó cu mang nh÷ng kÎ bÊt h¹nh, hoÆc ®Ó x©y dùng Ngêi ta s¸ng chÕ ra "c¸i phiÕu l¹c quyªn chung" ®Ó cho phÐp
nh÷ng c«ng cuéc Ých lîi chung, hoÆc ®Ó tá lßng t«n kÝnh ®Õn c¶ d©n nghÌo vÉn cã thÓ b¶o vî con nhÞn c¬m ®i ®Ó
®èi víi c¸c bËc vÜ nh©n. gãp phÇn nhá bÐ cña m×nh vµo c«ng th¶i, tá lßng quyÕn
luyÕn thiÕt tha víi níc mÑ. ThÝ dô: mçi phiÕu quy ®Þnh tríc
"VÒ viÖc nµy, thêng thêng ngêi ta më nh÷ng l¹c quyªn do
lµ l0 ®ång. Nhng nh÷ng ngêi culi vµ lµm thuª c«ng nhËt lµm
chÝnh quyÒn bµy trß ra. ë c¸c tØnh, trß Êy diÔn ra nh thÕ
sao ®ñ søc nép ®îc mét sè tiÒn to nh vËy? Ngêi ta gäi hä
nµy: Viªn c«ng sø cho quan An Nam biÕt cã mét cuéc l¹c
®Õn tõng tèp 5, l0 ngêi mét, Ên cho c¶ bän mét c¸i biªn lai
quyªn vµ quy ®Þnh pháng chõng sè tiÒn mµ «ng ta muèn
chung, b¶o hä cïng ký vµo ®ã. ThÕ råi nh÷ng kÎ bÇn cïng cø
thu ®îc. Sù íc lîng cña «ng ta ®¹i thÓ lµ dùa trªn d©n sè, sù
thu xÕp víi nhau mµ nép cho ®ñ sè. NÕu cã kÎ trèn tr¸nh mµ
giµu cã trong vïng vµ lîi Ých cña c«ng cuéc l¹c quyªn. §Õn lît
chØ thu ®îc cã 8, 9 ®ång th«i, th× tÊt c¶ nh÷ng kÎ kh¸c ph¶i
m×nh, c¸c quan An Nam tØnh h¹ lÖnh cho c¸c quan phñ
liªn ®íi chÞu tr¸ch nhiÖm. V× ch¼ng ai l¹i muèn ®i tï thay
huyÖn, chØ dÉn s¬ qua vÒ môc tiªu cÇn ph¶i ®¹t tíi. C¸c
cho kÎ kh¸c, nªn hä ph¶i lµm mËt th¸m tè c¸o lÉn nhau ®Ó
quan phñ huyÖn l¹i h¹ lÖnh cho c¸c viªn ch¸nh tæng, lý trëng
võa lßng Nhµ níc.
ph¶i ®em nép cho hä ®óng kú h¹n mét sè tiÒn nhÊt ®Þnh
do c¸c quan Ph¸p ®ßi. Sè tiÒn do quan ®Çu tØnh dù kiÕn th- V× mu thÇn chíc quû Êy mµ n¨m 1922, ngêi ta bá vµo
êng thêng ®îc nép ®Õn toµ sø ®Çy ®ñ, nh÷ng kÎ ®ãng kÐt ®îc nh÷ng 10.289.000 ®ång b¹c, tuy c«ng th¶i tríc kia
thuÕ lµ ngêi An Nam ®· ph¶i nép Ýt nhÊt gÊp ba sè tiÒn nh ®Þnh møc cã 6.180.000 ®ång.
thÕ v× kh«ng biÕt do phÐp ma quû biÕn ho¸ thÕ nµo, d©n Ch¼ng cÇn ph¶i nãi, d©n An Nam kh«ng bao giê ®îc
chóng ë ®Êt níc hiÒn lµnh nµy ph¶i nép Ýt ra ba bèn ngµn thÊy l¹i ®ång b¹c cña m×nh tr¾ng ®en ra sao c¶.
®ång ®Ó chØ cßn ®îc mét ngµn ®Õn n¬i ®Õn chèn. Thêng
thêng ngêi An Nam cø ph¶i c¾m cæ nép tiÒn mµ ch¼ng biÕt
v× sao ph¶i nép c¶, v¶ l¹i hä còng thõa hiÓu r»ng kªu ca hay
muèn kh¸ng cù l¹i th× sÏ mang vµo th©n nh÷ng tai v¹ g×".
VÒ c«ng th¶i, ngêi ta còng hµnh ®éng theo kiÓu ®ã nh-
ng c¸ch lµm ngîc l¹i. Kh«ng ngåi trªn mµ h¹ lÖnh xuèng n÷a,
ngµi c«ng sø ®i hÕt lµng nµy sang lµng kh¸c, cho gäi hµo lý
vµ chñ gia ®×nh ®Õn, diÔn thuyÕt høa hÑn vÈn v¬, do¹ n¹t
thËt sù vµ tr¾ng trîn, ph©n ph¸t cho hä nh÷ng biªn lai ký
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

coi gièng ngêi da vµng nh lµ chøa ®ùng tÊt c¶ nh÷ng thãi lõa
läc x¶o tr¸. Êy thÕ mµ chÝnh chóng ta còng rÊt Ýt chó ý tá ra
lµ m×nh ngay th¼ng thµnh thËt".
§êi sèng ë thuéc ®Þa chØ lµm nh÷ng tËt xÊu cña con ngêi
ph¸t triÓn: nh÷ng kÎ ®· quen mïi chiÕn tranh l¹i cµng kh«ng cßn
g× lµ ý thøc ®¹o ®øc, cµng truþ l¹c, bÊt l¬ng vµ ®éc ¸c; bän
con bu«n vµ nh÷ng tay lu manh kh¸c cµng thÝch thó cíp bãc vµ
trém c¾p. ë bªn Ph¸p, hä Ýt cã dÞp ®Ó lµm nh÷ng viÖc ®ã, vµ
hä sî c¶nh s¸t h¬n! ë §«ng D¬ng nhiÒu khi bän nµy chØ cã mét
m×nh víi vµi ngêi An Nam trªn mét con thuyÒn hay trong mét
lµng hÎo l¸nh nµo ®ã, nªn hä cµng cíp bãc tµn b¹o h¬n tªn cíp
ch©u ¢u ë gi÷a chî bóa ®«ng ngêi, vµ hä cµng tµn nhÉn h¬n
víi nh÷ng ngêi d©n quª d¸m kh¸ng cù l¹i hä.
*
* *
TÊt c¶ nh÷ng ngêi Ph¸p sang §«ng D¬ng ®Òu nghÜ r»ng
ngêi An Nam lµ h¹ng ngêi hÌn h¹ h¬n hä vµ ph¶i lµm n« lÖ cho
hä. Hä coi ngêi An Nam nh nh÷ng sóc vËt ph¶i ®iÒu khiÓn
b»ng roi vät.
PhÇn ®«ng ngêi Ph¸p ë ®©y ®· quen tù cho m×nh lµ
T¢M §ÞA THùC D¢N thuéc mét tÇng líp quý téc míi, cã ®Æc quyÒn.
Nhµ du lÞch xa l¹ cha am hiÓu xø nµy sÏ rÊt ®çi ng¹c
Mét nghÞ sÜ Ph¸p ®· nãi vÒ Angiªri: "ë trªn thÕ giíi, nhiªn thÊy ngêi ¢u, dï lµ binh sÜ hay thùc d©n, hä thêng
kh«ng cã d©n téc chiÕn b¹i nµo bÞ kÎ chiÕn th¾ng ngîc ®·i ch¼ng cã c¸ch ®èi xö nµo kh¸c víi ngêi b¶n xø h¬n lµ c¸ch
hµnh h¹ b»ng d©n téc thuéc ®Þa !". §iÒu Êy ®óng víi ngêi ®èi xö víi t«i tí cña hä. §èi víi hä, h×nh nh ngêi båi lµ ®¹i
"Bic«"1) ë Angiªri vµ còng ®óng víi ngêi "Nhµ quª"2) ë §«ng D- biÓu cho c¶ chñng téc da vµng. Ph¶i ®îc tai nghe ngêi Ph¸p ë
¬ng. Mét ngêi Ph¸p kh¸c viÕt: "Chóng ta trë nªn ®¸ng ghÐt §«ng D¬ng nãi vÒ ngêi "da vµng" th× míi biÕt ®îc hä khinh
kh«ng chÞu ®îc ... H×nh nh chóng ta chØ lµm cho ngêi b¶n bØ ngêi ta ®Õn thÕ nµo. Ph¶i ®îc m¾t thÊy c¸ch ®èi xö cña
xø kh«ng ai chÞu næi sù cã mÆt cña ta. ë ch©u ¢u, ngêi ta ngêi Ph¸p khi hä gÆp ngêi b¶n xø, ngay c¶ ë nh÷ng n¬i ngêi
1
) NghÜa lµ con dª con (bän thùc d©n dïng ®Ó gäi mét c¸ch nµy ®îc cã quyÒn nh hä, th× míi biÕt hä th« b¹o ®Õn ®©u!
khinh miÖt ngêi Angiªri). Ngêi ¢u nµo còng rÊt quan t©m ®Õn th¸i ®é phôc tïng
2
) Hai ch÷ “Nhµ quª” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

vµ qu¸, Ngµi n¾m ch¾c batoong trong tay, quËt vµo nh÷ng ng-
cung kÝnh cña ngêi b¶n xø. Ngêi An Nam ë thµnh thÞ còng êi culi, vµ thõa biÕt r»ng nh÷ng ngêi culi khèn khæ nµy
nh ë th«n quª ®Òu b¾t buéc ph¶i ng¶ nãn tríc mÆt hä. Qu¸ ch¼ng thÓ ¨n miÕng tr¶ miÕng víi Ngµi, Ngµi ta cµng ra tay
qu¾t h¬n, ngêi ta dïng c¶ ®Õn gËy hay b¾t bá tï ngêi b¶n quËt. Buæi chiÒu Ngµi muèn ®i ch¬i, nhng culi xe ®· biÕt
xø nµo s¬ suÊt kh«ng tá lßng cung kÝnh ®èi víi hä! tÝnh Ngµi, kh«ng d¸m l¹i gÇn Ngµi n÷a. ThÕ lµ Ngµi l¹i víi hä,
Dï cã kÝnh cÈn vµ ngoan ngo·n ®Õn ®©u ch¨ng n÷a, råi cÇm c¸i gËy quý ho¸ cña Ngµi, quËt lªn lng hä ®Ó d¹y dç
ngêi An Nam còng ch¼ng lµm võa lßng chñ m×nh ®îc. NÕu cho hä biÕt ph¶i ®Õn hÇu Ngµi. Ngµi Êy b¶o: "V¶ l¹i, biÕt
ph¹m lçi hay chØ sai lÇm ®«i chót, hä lµm sao mµ gi¶ng gi¶i, lµm thÕ nµo ®îc víi c¸i h¹ng ngêi Êy, dï chóng ®· gÇn gòi
mµ ph©n trÇn næi lßng thµnh thËt cña m×nh ? Nhng nÕu chóng m×nh bÊy l©u nay mµ vÉn cha d¸m ¨n thÞt quay!".
ngêi Ph¸p nãi n¨ng khã hiÓu th× ch¼ng lÏ mét ngêi da tr¾ng Ngêi ta nghe thÊy v« sè ngêi Ph¸p, vµ kh«ng ph¶i lµ h¹ng
l¹i ph¶i tù nhËn lçi ? Cã mét c¸ch dÔ hiÓu nhau ®¬n gi¶n kÐm cái g× ®©u- lý luËn nh thÕ ®Êy.
h¬n: ®ã lµ c¸i batoong. Vµ lóc nµo ngêi ta còng dïng ®Õn
... Khi "nh÷ng ngêi tõng ë B¾c Kú" vui ®ïa trªn tµu th×
nã.
díi m¹n tµu phÝa bªn ph¶i cã vµi chiÕc thuyÒn b¸n hoa qu¶,
* èc hÕn. §Ó ®a hµng ®Õn tËn tay chóng t«i, nh÷ng ngêi An
* * Nam buéc giá ®ùng hµng vµo ®Çu ngän sµo råi gi¬ lªn.
Mét nh©n viªn qu©n sù viÕt r»ng: Ngêi An Nam rÊt hiÒn Chóng t«i chØ viÖc chän mµ th«i. Nhng ®¸ng lÏ ph¶i tr¶ tiÒn,
lµnh, rÊt ngoan ngo·n; tuy thÕ, ngêi ta chØ nãi chuyÖn víi hä th× ngêi ta l¹i cã nh· ý bá vµo giá ®ñ thø nh sau: nh÷ng èng
b»ng tÈu thuèc l¸, khuy quÇn, mÈu thuèc l¸. (Cã lÏ hä lµm nh thÕ
®Ó d¹y cho ngêi b¶n xø tÝnh ngay thËt trong viÖc mua b¸n
nh÷ng c¸i ®¸ ®Ýt. Anh ta l¹i nãi thªm: Suèt ngµy ngêi ta v¸c
ch¨ng!). §«i khi, ®Ó mua vui, mét anh sèp ph¬ nµo ®ã h¾t
gËy vµ dïng sèng g¬m ®Ó nÖn ngêi An Nam b¾t hä lµm
c¶ mét thïng níc s«i xuèng lng nh÷ng ngêi b¸n hµng khèn
viÖc.
khæ. LËp tøc cã nh÷ng tiÕng ró lªn v× ®au ®ín, nh÷ng m¸i
Ngêi ta ®· tr«ng thÊy c¸c viªn sÜ quan hµnh h¹ c¸c cô giµ chÌo vung lªn lo¹n x¹ ®Ó b¬i tr¸nh, lµm cho nh÷ng chiÕc
hiÒn lµnh vµ tóm r©u thÇy cóng mµ kÐo trong khi hä ®ang thuyÒn va sÇm vµo nhau.
hµnh lÔ.
Ngay phÝa díi t«i, mét ngêi An Nam bÞ báng tõ ®Çu ®Õn
* ch©n, ph¸t ®iªn lªn, muèn lao xuèng biÓn. Ngêi anh cña anh
* * ta, quªn c¶ nguy hiÓm, bu«ng tay chÌo «m lÊy anh ta vµ ra
¤ng Cuèctel¬m¨ng kÓ chuyÖn mét c¸ch mØa mai: T«i cã søc ®Ì anh ta xuèng lßng thuyÒn. Cuéc vËt lén cha ®Çy hai
quen mét Ngµi cã mét lèi khai ho¸ thËt ®¸ng häc tËp. Khi gi©y võa kÕt thóc th× mét thïng níc s«i n÷a ®îc h¾t bëi mét
Ngµi ta ra khái cöa, c¸c xe kÐo, theo mét thãi quen nh nh÷ng bµn tay chuÈn x¸c l¹i déi xuèng kÎ bÊt h¹nh. T«i thÊy anh ta
ngêi ®¸nh xe ngùa ë bªn Ph¸p, x« ®Õn mêi Ngµi. Bùc m×nh l¨n lén trong thuyÒn, vÕt th¬ng tr¬ c¶ thÞt víi nh÷ng tiÕng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

kªu kh«ng cßn g× lµ cña con ngêi n÷a! Vµ c¶nh ®ã khiÕn T«i ®· nãi chuyÖn vÒ c¸c «ng nghÞ thanh liªm. B©y giê,
chóng t«i cêi; víi chóng t«i, ®iÒu ®ã cã vÎ cùc kú ngé t«i ph¶i nãi ®Õn c¸c quan cai trÞ cã ®¹o ®øc. Nh c¸c b¹n
nghÜnh. Qu¶ thËt chóng t«i ®· cã t©m hån thùc d©n!... biÕt ®Êy, ®Ó b¶o vÖ cho mét chÕ ®é cíp bãc, ph¶i cã qu©n
* ¨n cíp. Ho¹ ho»n cã mét viªn quan cai trÞ nµo l¹i thËt thµ vµ
* * hiÓu biÕt h¬n, lËp tøc viªn Êy bÞ ®µn lang sãi quan thÇy hay
bÌ b¹n xua ®uæi ®i ngay. Thµnh thö ra 99% quan cai trÞ lµ
Mét ngêi lÝnh kh¸c kÓ: "Trong thêi kú t«i ë ®ã (B¾c Kú)
qu©n trém c¾p, chØ nghÜ ®Õn bãc lét d©n b¶n xø ®Ó lµm
kh«ng cã tuÇn nµo lµ kh«ng cã vµi c¸i ®Çu r¬i.
giµu, ch¼ng kiªng nÓ g× tµi s¶n, quyÒn lîi, tù do, ®êi sèng
Trong tÊt c¶ nh÷ng c¶nh tîng ®ã, t«i chØ cßn nhí ®îc cña nh÷ng ngêi bÞ cai trÞ c¶.
mét ®iÒu, lµ chóng ta cßn tµn b¹o, cßn d· man h¬n c¶
Mét viªn quan cai trÞ ë B¾c Kú ®· tíc ®o¹t cña mét lµng
nh÷ng tªn cíp biÓn. T¹i sao l¹i cã nh÷ng hµnh vi qu¸i ¸c ®Õn
mÊy hÐcta trång mÝa ®Ó cho mét lµng c«ng gi¸o. Råi l·o ta
thÕ ®èi víi mét kÎ bÞ kÕt ¸n s¾p ph¶i chÕt? T¹i sao l¹i cã
l¹i b¾t bá tï nh÷ng kÎ bÞ tíc ®o¹t khæ së v× nh÷ng ngêi nµy
nh÷ng cuéc hµnh h¹ thÓ x¸c, t¹i sao ph¶i gi¶i nh÷ng ®oµn tï
®i bªu kh¾p c¸c lµng m¹c?". d¸m ®i kiÖn. Cha ®ñ, ngµi cßn b¾t hä tr¶ thuÕ m·i ®Õn
n¨m 1910 cho nh÷ng ®Êt mµ ngµi ®· cíp cña hä tõ n¨m
1895 vµ n¨m 1900.

*
* *
Mét viªn c«ng sø ë Lµo buéc 25 ngêi An Nam vµo téi héi
häp lµm biÓu t×nh. ThÕ mµ chÝnh «ng ta, viªn c«ng sø, ®·
bµy ra mét ©m mu tëng tîng, cho tiÒn kÎ tè c¸o, råi hµnh h¹
tra tÊn b¾t nh÷ng ngêi bÞ c¸o ph¶i nhËn nh÷ng lêi thó téi
gi¶ m¹o. ViÖc hÌn m¹t Êy, chÝnh viªn c«ng sø còng ®· thõa
nhËn. Nhng «ng ta ch¼ng ph¶i lo l¾ng g× vÒ viÖc Êy c¶; vµ
«ng cø tiÕp tôc nh÷ng viÖc gian ¸c cña m×nh.
LÊy cí lµ ph¶i gi÷ g×n trËt tù an ninh trong ®Þa h¹t, «ng
ta ®· h¹ lÖnh b¾t tÊt c¶ nh÷ng ngêi An Nam kh«ng ph¶i lµ
ngêi c tró trong vïng mµ hay lai v·ng tíi ®ã, vµ cø viÖc b¾n
nh÷ng kÎ toan ch¹y trèn. Trong mét tuÇn, hai ngêi An Nam bÞ
giÕt, vµ mét ngêi bÞ träng th¬ng, ®Òu do bÞ b¾n gÇn.
C¸C QuAN CAI TRÞ TÊt c¶ nh÷ng ngêi An Nam bÞ b¾t ®Òu bÞ coi nh phiÕn
lo¹n c¶.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

* Mét h«m, võa míi cù mét nh©n viªn ngêi Ph¸p xong,
* * ch¼ng biÕt trót c¬n thÞnh né lªn ®Çu ai, ngµi ví ngay lÊy
Mét quan cai trÞ kh¸c nghe tin mét ngêi An Nam ®· bÞ mét c¸i thíc kÎ b»ng s¾t ®Ëp g·y ngãn tay mét viªn th ký
toµ ¸n do «ng ta lµm chñ to¹ kÕt ¸n 6 n¨m khæ sai, nay ®îc khèn khæ ngêi An Nam.
toµ thîng thÈm cho tr¾ng ¸n. C¸u tiÕt lªn, «ng ta cho b¾t ng- Nh÷ng lÝnh khè xanh lµm ch¼ng võa lßng ngµi, ngµi cho
êi b¶n xø ®ã tèng cæ vµo tï. Lµm xong, «ng xuèng tµu vÒ ®em ch«n ®øng ®Õn tËn cæ, hay cho ®em trãi chÆt vµo
Ph¸p, ®Ó l¹i ngêi b¶n xø ë trong tï, trong ngôc kÝn, ch¼ng cét ®¸nh cho ®Õn gÇn chÕt.
thÌm hái han g× c¶.
Ngµi ®· ph¹m kh«ng biÕt bao nhiªu téi ¸c ®Õn nçi ngêi
* An Nam ë tØnh ngµi cai trÞ ph¶i næi dËy. Hµng tr¨m ngêi
* * Ph¸p vµ An Nam ®· ph¶i hy sinh, vµ thiÖt h¹i cã ®Õn hµng
Mét viªn kh©m sø, can téi ¨n hèi lé, hµnh hung, biÓn thñ, triÖu b¹c.
lµm
C¸c b¹n cã biÕt níc Céng hoµ Ph¸p ®· cho tªn s¸t nh©n
vµ sö dông giÊy tê gi¶ m¹o, l¹i ®îc tÆng ®Ö tam ®¼ng Êy lµm g× kh«ng ? Sau cuéc næi dËy, níc Céng hoµ Ph¸p ®·
b¾c ®Èu béi tinh vµ th¨ng lªn chøc quyÒn toµn quyÒn. cho h¾n lµm ch¸nh chñ kh¶o c¸c trêng häc lín ë B¾c Kú, råi
* th× lµm ®æng lý v¨n phßng cña quan thèng ®èc, nghÞ viªn
* * héi ®ång thuéc ®Þa ë Nam Kú kiªm gi¸m ®èc uû nhiÖm c¸c
Mét viªn c«ng sø kh¸c n¾m trong tay c¶ quyÒn hµnh cña nhµ m¸y rîu.
tæng ®èc, thÈm ph¸n, mâ tßa vµ ®éi trëng thóc thuÕ. «ng ta *
lîi dông quyÒn hµnh cña m×nh ch¼ng mét ai gi¸m s¸t ®Ó * *
b¾t bí, bá tï hay kÕt ¸n mét c¸ch vâ ®o¸n ngêi An Nam
Mét chuyÖn kh¸c... Th«i, kÓ thÕ ®ñ råi. Chóng ta h·y
®Æng bãp nÆn hä. ¤ng ta ®Êm ®¸, lÊy gËy ®Ëp nh÷ng
ngõng l¹i ®©y vµ sang ch¬ng kh¸c, ®Ó thay ®æi mãn ®i
thanh niªn An Nam "t×nh nguyÖn" kh«ng hiÓu nh÷ng c©u
«ng ta nãi. ¤ng ta hµnh h¹ lÝnh, ®Ëp ®Çu hä vµo têng, tóm mét chót.
tãc hä mµ kÐo. «ng ta lÊy thanh kiÕm lÖnh cña m×nh ®©m
n¸t ®ïi nh÷ng ngêi tï ®Ó lÊy khÈu cung.
Díi trêi n¾ng chang chang, ®oµn tï khèn khæ, gÇy gß,
r¸ch ríi, dËy lµm viÖc tõ tê mê s¸ng ®Õn tËn ®ªm khuya, cæ
®eo g«ng, ch©n xiÒng xÝch, tay cßng ngêi nä vµo víi ngêi
kia, ®ang × ¹ch kÐo
mét qu¶ l¨n to tíng trªn líp ®¸ sái dµy. Quan cai trÞ tíi, v« cí
lÊy chiÕc batoong to tíng cña ngµi ®Ëp th¼ng tay, chöi
m¾ng hä lµ lêi biÕng.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

chñ tÞch héi ®ång ®· ®îc lÜnh thÇu nh÷ng c«ng viÖc trÞ gi¸
h¬n hai triÖu phr¨ng. Mét «ng ®æng lý sù vô, lµm ®¹i diÖn
cña ChÝnh phñ trong
héi ®ång ®· xin t¨ng l¬ng m×nh lªn gÊp ®«i vµ ®· ®îc chÊp
thuËn.
NÕu kÐt b¹c thÊy h¬i v¬i ®i th× còng ch¼ng khã kh¨n
¡N B¸M Vµ HçN §éN g× mµ c¸c quan cai trÞ kh«ng lµm cho nã ®Çy l¹i ®îc. Tù
quyÒn c¸c ngµi ®ã b¸o cho d©n b¶n xø biÕt lµ Nhµ níc cÇn
mét kho¶n tiÒn nhÊt ®Þnh, råi c¸c ngµi bæ cho c¸c lµng ph¶i
¤ng Vinhª §èct«ng, nguyªn nghÞ sÜ Ph¸p nãi: "NÕu ®em
®ãng gãp. Lµng x· ph¶i véi vµng tu©n lÖnh ®Ó khái bÞ
so s¸nh víi bän viªn chøc thuéc ®Þa, th× nh÷ng qu©n cíp ®-
trõng ph¹t ngay lËp tøc.
êng cßn lµ nh÷ng ngêi l¬ng thiÖn!". ¤ng Êy nãi chÝ lý ®Êy.
*
Ngêi n«ng d©n An Nam ®ãng ®îc mét tr¨m ®ång b¹c
* *
thuÕ, th× ®Õn b¶y m¬i ®ång bÞ ngèn ngay vµo viÖc tr¶ l-
¬ng vµ kinh phÝ thuyªn chuyÓn cho viªn chøc, Êy lµ cha kÓ CÇn tiÒn ? C¸c ngµi c«ng sø cè g¾ng t×m ph¬ng lËp kÕ,
c¸c kho¶n trî cÊp cho quü hu bæng lµm cho ngêi d©n cµng vµ v× c¸c ngµi quan t©m ®Õn viÖc th¨ng quan tiÕn chøc
bÞ hót m¸u tµn nhÉn thªm n÷a. cña c¸c ngµi h¬n lµ tói tiÒn cña d©n bÞ trÞ, nªn c¸c ngµi sèt
s¾ng bµy ®Æt ra c¸c thø ph¶i ®¸nh thuÕ, n©ng h¹ng mét sè
Ngêi ta cÊp häc bæng cho c¸c cËu Êm hay c« chiªu - con
ruéng ®Ó n· tiÒn thuÕ nhiÒu h¬n. Ngêi ta kÓ cã mét tØnh
c¸c quan cai trÞ t¹i chøc l¬ng kho¶ng tõ 20 ®Õn 25 ngµn
nµo ®ã ë B¾c Kú ®· bÞ kiÖt quÖ h¼n ®i v× tinh thÇn sèt
phr¨ng - vÒ Ph¸p häc khái ph¶i mÊt tiÒn, trong khi trÎ con An
s¾ng cña mét quan c«ng sø vµo lo¹i Êy.
Nam kh«ng sao kiÕm ®îc chç häc trong nhµ trêng Ph¸p -
Nam hiÕm cã ë An Nam, nªn ph¶i chÞu dèt n¸t. *
* *
Ng©n s¸ch hµng tØnh bÞ cíp giËt mét c¸ch v« liªm sØ cho
viÖc chi tiªu riªng cña nh÷ng kÎ cã quyÒn ®Þnh ®o¹t c¸ch sö ë kh¾p §«ng D¬ng, nh÷ng ngêi ®îc cö vµo gi÷ nh÷ng
dông. chøc vô cao nhÊt thêng ®îc lùa chän trong sè nh÷ng kÎ mu
m« x¶o quyÖt lµm giµu b»ng nh÷ng c¸ch ch¼ng l¬ng thiÖn
ë c¸c níc kh¸c, cö tri hay ®¹i diÖn cña hä ®îc quyÕt
chót nµo. §ång tiÒn tríc hÕt, dï trong s¹ch hay d¬ d¸y, lµ c¸i
®Þnh vÒ ng©n s¸ch do chÝnh hä ®ãng gãp vµo; ë ®©y ngêi
quyÕt ®Þnh viÖc tuyÓn lùa, cho nªn mét th»ng xá l¸ ba que,
ta ®Ó cho vµi tr¨m ngêi ¢u sèng ë thuéc ®Þa, cã quyÒn cao
coi nh c¸i r¬m c¸i r¸c ë mét n¬i kh¸c, l¹i lµm nªn mét "Ngµi
h¬n vµ bÊt chÊp c¶ Nhµ níc, tuú ý sö dông c«ng quü do hµng
chñ tÞch" ®êng bÖ ®¸o ®Ó ë xø thuéc ®Þa nµy.
triÖu ngêi b¶n xø ®ãng gãp.
*
NhiÒu phiªn häp cña héi ®ång thuéc ®Þa chØ lµ ®Ó bµn
* *
c¸ch cíp giËt c«ng quü mét c¸ch kh«n khÐo. Riªng mét «ng
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Khi quan thèng sø cã viÖc ph¶i tiªu pha th× ngµi cÊp ®¸ng ®Ó giao phã nh÷ng quyÒn h¹n réng r·i vµ ghª gím
b»ng s¾c, phÈm hµm. NhiÒu viÖc lµm theo kiÓu Êy ®· ví ®îc ®Õn thÕ.
tõ 10.000 ®Õn 15.000 phr¨ng. Mµ nh÷ng viÖc nh thÕ kh«ng
Mét quan cai trÞ míi ®Õn thay ch©n mét viªn quan cai
ph¶i lµ hiÕm ®©u.
trÞ cò, nhÊt ®Þnh thÊy quan cai trÞ cò lµ mét tªn dèt ®Æc
* hay tÖ h¬n thÕ n÷a. ThÕ råi, ®êng s¸ ®ang lµm dë, c«ng
* * tr×nh ®ang thùc hiÖn, kÕ ho¹ch ®· nghiªn cøu, mäi viÖc
ë ®êng giao th«ng VÜnh Long, cã mét nh©n viªn lµm kÕ
®Òu qu¼ng ®i, xÕp xã c¶.
to¸n mét thêi gian ®· t×m ra mét c¸ch ®Æc biÖt tµi t×nh
®Ó t¨ng l¬ng cña m×nh: mçi lÇn cã ngêi b¶n xø hái vay tríc *
Ýt tiÒn l¬ng, anh ta b»ng lßng ngay, vµ råi ®Õn kú l¬ng sau * *
anh ta trõ ®i, nhng anh ta gi÷ mãn tiÒn trõ l¹i cho m×nh, vµ Sang §«ng D¬ng, c¸c quan toµn quyÒn chØ nh»m cã mét
cø nh thÕ, anh ta ®· xo¸y ®îc sè tiÒn nhá män lµ 200 ngµn môc ®Ých: kiÕm viÖc bæ dông bÌ b¹n, con c¸i, hä hµng,
phr¨ng. nh÷ng kÎ vËn ®éng tuyÓn cö cho nh÷ng ngêi hä cã thÓ nhê
v¶ ®îc; thêng thêng lµ mét tªn nî nh chóa chæm, bÞ chñ nî
Mét quan thèng sø ®· chi tiªu hÕt kinh phÝ vÒ chiÕc
s¨n ®ãn, vµ h¾n cÇn tiÒn.
sµlóp tríc thêi h¹n mÊy th¸ng. Ngµi bÌn lÊy cí cã mét cuéc héi
*
hÌ nµo ®ã mµ nhµ vua sÏ ®îc mêi ®Õn ngù trªn sµlóp vµ
* *
quyÕt ®Þnh «ng ta sÏ ph¶i gãp phÇn vµo viÖc chi phÝ, vµ ng-
êi ta dù ®o¸n r»ng phÇn ®ãng gãp cña vÞ kh¸ch sÏ nhiÒu N¨m 19.., ngêi ta tr¶ hÕt 36.300 ®ång b¹c tiÒn l¬ng cho
viªn chøc ngåi ¨n kh«ng ch¼ng ph¶i lµm g× c¶, vµ n¨m sau
®Êy.
n÷a hÕt 300.000.
* N¨m 1909 kinh phÝ vÒ viÖc thuyªn chuyÓn viªn chøc
* * trong néi ®Þa §«ng D¬ng hÕt 155.000 phr¨ng. ViÖc thuyªn
¤ng §ê LanÐtx¨ng, nguyªn toµn quyÒn §«ng D¬ng vµ Bé chuyÓn ra ngoµi níc chi tiªu hÕt l.500.000 phr¨ng.
trëng Bé Thuéc ®Þa1), thó thËt r»ng §«ng D¬ng trµn ngËp Riªng bé m¸y cai trÞ ë phñ toµn quyÒn ®· dïng hÕt
nh÷ng viªn chøc Ph¸p qu¸ ®«ng vµ thêng thêng lµ kh«ng ®îc 1.000.000 phr¨ng kÓ c¶ 50 ngµn phr¨ng tr¶ c«ng nh÷ng ngêi
tÝch sù g× c¶. ë vµ lµm vên.

PhÇn ®«ng ngêi Ph¸p ®· sèng ë thuéc ®Þa ®Òu nãi r»ng Viªn toµn quyÒn vµ hai m¬i mèt tªn tuú thuéc mçi n¨m
qu¸ nöa sè quan ®Çu tØnh kh«ng cã ®ñ t c¸ch cÇn thiÕt lÜnh h¬n mét triÖu phr¨ng, cha kÓ nh÷ng mãn phô cÊp kÕch
sï chiÕm mÊt 2.500.000 ®ång phr¨ng cña c«ng quü.

1
Ngêi ta bè trÝ c¶ mét chiÕn h¹m cho viªn toµn quyÒn di
) Theo c¸c tõ ®iÓn cña Ph¸p, LanÐtx¨ng lµ Bé trëng Bé Hµng
h¶i.
chuyÓn. ViÖc s¾p xÕp tèn mÊt 300.000 phr¨ng, Êy lµ cha kÓ
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nh÷ng kho¶n phô cÊp linh tinh lªn tíi l00.000 phr¨ng cho mçi ngêi ®¸nh xe ngùa, ngêi gi÷ ngùa vµ tÊt c¶ nh÷ng ngêi hÇu
chuyÕn. kÎ h¹, ®Òu do ng©n s¸ch ®Þa ph¬ng tr¶ tiÒn c«ng c¶. C¶
Ngµi toµn quyÒn cha võa ý víi nh÷ng l©u ®µi nguy nga s¸ch b¸o gi¶i trÝ còng ®îc cung cÊp kh«ng cho nh÷ng con
léng lÉy cña ngµi ë Sµi Gßn vµ Hµ Néi, Ngµi cßn muèn cã ngêi tèt sè Êy.
nh÷ng nhµ nghØ m¸t vµ biÖt thù ë b·i biÓn n÷a; thÕ lµ d©n ë c¶ c¸c toµ sø ®Òu cã tõ 6 ®Õn 9 con ngùa vµ 5, 6 cç
An Nam khèn khæ l¹i ph¶i nép hµng tr¨m ngµn phr¨ng cho xe sang träng ®ñ c¸c lo¹i. Ngoµi nh÷ng ph¬ng tiÖn giao
hµnh ®éng ng«ng cuång Êy. th«ng ®· qu¸ thõa Êy, ngêi ta cßn s¾m thªm nh÷ng xe h¬i
N¨m 19.., «ng hoµng V. ®¬. §. ®i viÔn chinh ghÐ qua Sµi lµm tèn cho c«ng quü hµng chôc v¹n ®ång.
Gßn. Quan thèng ®èc nghªnh tiÕp «ng hoµng mét c¸ch ®Õ Cã nh÷ng viªn nu«i c¶ mét chuång ngùa ®ua.
v¬ng. Bèn ngµy tiÕp ®ãn lµ bèn ngµy lu bï yÕn tiÖc. Vµ d©n Cã nh÷ng c«ng sø ë mét vµi tØnh ®· kª c¸c kho¶n s¾m
Nam Kú ®¸ng th¬ng ®· ph¶i tr¶ hÕt 80.000 phr¨ng. söa ¸o, ®å dïng vÖ sinh, ®µn d¬ng cÇm vµ c¸c thøc ¨n uèng
Còng n¨m Êy, trong lóc d©n An Nam ®ang chÕt ®ãi vµ vµo sæ s¸ch kÕ to¸n thµnh nh÷ng mãn mua vËt t cÇn thiÕt
d©n Nam Kú bÞ n¹n lôt, ch¼ng cã chç n¬ng th©n, th× ngêi ta ®Ó tu bæ toµ sø, hay thµnh mét kho¶n g× t¬ng tù nh thÕ
l¹i më yÕn tiÖc linh ®×nh ®Ó nghªnh tiÕp mét c¸ch ®Õ v¬ng ®Ó b¾t ng©n s¸ch ®Þa ph¬ng ph¶i g¸nh.
mét h¹m ®éi Anh trong t¸m ngµy vµ t¸m ®ªm liÒn. DÜ nhiªn lµ Ngoµi l¬ng chÝnh ®· ®Õ v¬ng l¾m råi, viªn chëng lý
nh÷ng ngêi n«ng d©n nghÌo khæ An Nam ph¶i g¸nh nh÷ng cßn lÜnh thªm kho¶n phô cÊp 30.000 phr¨ng, viªn gi¸m ®èc
phÝ tæn ®ã, còng nh mäi lÇn. th¬ng chÝnh lÜnh 40.000 phr¨ng, viªn gi¸m ®èc tµi chÝnh
* 20.000 phr¨ng, viªn gi¸m ®èc c«ng chÝnh 30.000 phr¨ng,
* * v.v., v.v..

Mét viªn thèng sø lËp c¶ mét ®éi kþ binh vµ kh«ng bao Trong mét vµi vïng, viÖc mua ®å ®¹c cho toµ sø nuèt hÕt
giê ®i ®©u mµ kh«ng cã ®éi Êy ®i hé tèng, vµ nh thÕ, theo h¬n mét phÇn n¨m sè thu, cßn ng©n s¸ch cho viÖc gi¸o dôc
nh ngµi nãi, lµ ®Ó n©ng cao uy tÝn cña ngµi víi xø b¶o hé. chØ vÎn vÑn ®îc mét phÇn n¨m m¬i.
Cã viªn gi¸m binh dïng ®Õn 5, 6 ngêi lÝnh khè xanh ch¨n
Theo truyÒn thèng, c¸c viªn cai trÞ lµ nh÷ng «ng vua con
dª cho m×nh; cã viªn gi¸m binh kh¸c b¾t nh÷ng ngêi lÝnh
muèn c¸i g× quanh m×nh còng xa hoa tr¸ng lÖ. Hä nãi cã
biÕt ch¹m træ lµm cho m×nh nh÷ng tîng PhËt xinh x¾n hay
thÕ míi n©ng cao ®îc uy tÝn cña hä ®èi víi d©n b¶n xø.
®ãng nh÷ng c¸i hßm rÊt ®Ñp b»ng gç long n·o.
§· cã s½n nhµ cöa vµ ®å ®¹c kh«ng mÊt tiÒn, c¸c ngµi
Theo nguyªn t¾c th× mét viªn gi¸m binh chØ ®îc lÊy mét
viªn chøc Nhµ níc l¹i ®îc c«ng quü hµng tØnh tr¶ c¶ tiÒn ®Ìn
ngêi lÝnh lµm lÝnh hÇu, thÕ mµ ngêi ta ®· kÓ l¹i r»ng cã mét
cho n÷a. Cã lÇn, mét viªn quan cai trÞ ®· kh«ng ngÇn ng¹i tù «ng gi¸m binh nä ®· dïng:
ý chi tiªu h¼n mét sè tiÒn 50.000 phr¨ng ®Ó b¾c ®Ìn ®iÖn
1 ngêi ®éi lµm qu¶n gia
ë nhµ riªng.
1 ®Çu bÕp
Kh«ng nh÷ng ngêi tr«ng nom quÐt dän nhµ cöa mµ c¶
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

3 båi §«ng D¬ng, nh sau: Chóng ta ®· thÊy ®Êy, c¸c quan cai trÞ
2 bÕp cña ta ¨n ë ra sao..., anh th× chØ nghÜ ®Õn viÖc cho x©y
nhµ nghØ m¸t vui ch¬i thÝch thó, vµ ngåi tÝnh to¸n xem
3 ngêi lµm vên
m×nh ®îc ®i bao nhiªu läng; cã anh ®· nhiÔm ý nghÜ r»ng
1 hÇu phßng
ngêi An Nam nµo còng lµ kÎ thï c¶ v× hä cã mµu da kh¸c anh
1 ngêi ®¸nh xe nªn anh ta ®èt ph¸ c¶ mét vïng.
l ngêi ch¨n ngùa
Bµ lín dïng riªng:
1 ngêi thî may
2 ngêi thî giÆt
1 ngêi thî thªu
1 ngêi thî ®an ®å dïng b»ng tre
DÜ nhiªn lµ cËu Êm còng cã mét ngêi båi riªng, kh«ng lóc
nµo rêi cËu nöa bíc. Céng tÊt c¶ lµ 19 ngêi lÝnh khè xanh. Vµ
nh÷ng trêng hîp nh thÕ kh«ng ph¶i lµ hiÕm ®©u.
Mét ngêi m¾t ®îc chøng kiÕn ®· kÓ l¹i r»ng trong mét
b÷a c¬m ë nhµ mét quan cai trÞ nä, - mét b÷a c¬m thêng
th«i chø kh«ng ph¶i mét yÕn tiÖc g× lín ®©u, - sau lng mçi
ngêi ngåi ¨n ®Òu cã mét anh lÝnh ®øng hÇu ®Ó chê thay
®Üa vµ ®a c¸c thø cÇn dïng. Vµ tÊt c¶ nh÷ng ngêi hÇu trong
phßng ¨n Êy ®Òu do mét viªn ®éi nhÊt chØ huy.
Mét viªn chñ tØnh ch¬i ng«ng kú qu¸i ®Õn nçi cho ph¸
c¶ mét c¸i trêng chuyªn nghiÖp x©y mÊt 50.000 phr¨ng; v×
c¸i trêng ®· ph¹m ®¹i téi che khuÊt mÊt phong c¶nh tríc dinh
quan sø.
Nh÷ng chuyÖn t¬ng tù nh thÕ nµy, t«i cã thÓ kÓ hÕt giê
nµy sang giê kh¸c. Nhng t«i tëng thÕ còng ®· ®ñ ®Ó c¸c b¹n
thÊy râ ®ång bµo chóng t«i ph¶i sèng ®o¹ ®Çy díi mét chÕ
®é ¨n b¸m vµ l·ng phÝ nh thÕ nµo råi. Tríc khi sang ch¬ng
kh¸c, xin c¸c b¹n cho phÐp t«i gäi lµ ®Ó kÕt luËn, lÊy mét TËP §OµN KÎ C¦íP
c©u cña «ng Anbe ®¬ Puvuècvin, mét nhµ cùu thùc d©n ë
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

§Ó hót ®Õn giät m¸u cuèi cïng cña ®Êt níc khèn khæ 1 chñ sù tµi chÝnh
chóng t«i, nghÒ ¨n cíp thùc d©n nh con b¹ch tuéc, ®ang xiÕt 1 tæng gi¸m ®èc ng©n khè
chÆt b»ng nhiÒu c¸i vßi hót ®éc quyÒn kh«ng biÕt ch¸n: 1 thanh tra bu chÝnh
®éc quyÒn muèi, ®éc quyÒn rîu, ®éc quyÒn thuèc phiÖn, 1 chñ sù tríc b¹
v.v.. 1 quan cai trÞ
2 gi¸o s
¤ng Combane, mét nhµ th¸m hiÓm Ph¸p viÕt: Nãi vÒ c¸c
mãn ®éc quyÒn, ngêi ta cã thÓ h×nh dung §«ng D¬ng nh vµ cuèi cïng lµ ngµi d©n biÓu vµ nghÞ viªn héi ®ång thuéc
mét con nai bÐo ®Ñp bÞ trãi chÆt tµn nhÉn vµ ®ang hÊp hèi ®Þa. Nh÷ng nhµ m¸y rîu ®îc Nhµ níc cho phÐp ë B¾c Kú
díi nh÷ng c¸i má qu¾m cña bÇy diÒu h©u rØa mãc m·i chØ nÊu rîu ®é cao (80 ®é) råi pha thªm níc l· vµo ®Ó rót
kh«ng biÕt ch¸n. xuèng ®é hîp ph¸p lµ 40 ®é.

Trong sè nh÷ng ngêi cã cæ phÇn ë c«ng ty ®éc quyÒn r- Tríc ®©y, mét khi cÇn dïng, ngêi b¶n xø chØ quen mua
îu, cã nhiÒu nh©n vËt cao cÊp nhÊt ë §«ng D¬ng; tÊt c¶ c¸c mét Ýt rîu th«i; hä mang chai thÕ nµo ®i ®ùng còng ®îc. Nh-
ngµnh cai trÞ ®Òu cã nh÷ng ngµi tai to mÆt lín ë trong c«ng ng nay ngêi ta ®Æt ra chai cã ®ãng dÊu sè. Rîu chØ b¸n
ty. PhÇn ®«ng c¸c quan lín nµy, h¬n nh÷ng kÎ kh¸c, ®Òu rÊt trong chai ®îc Nhµ níc c«ng nhËn nöa lÝt hay mét lÝt mµ
cã lîi cho c«ng ty kh«ng ai chèi c·i ®îc. th«i. Ngêi An Nam quen dïng rîu tõ 20 ®Õn 22 ®é; ngµy nay
ngêi ta b¾t hä uèng thø rîu nÆng tõ 40 ®Õn 42 ®é. Cha
§Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vô l«i th«i víi nh÷ng kÎ ph¶i ®ãng hÕt. Ngêi b¶n xø còng chó ý ®Õn h¬ng vÞ cña rîu n÷a; c¸i
thuÕ, c«ng ty cã ë ngµnh t ph¸p: ®ã còng chÝnh ®¸ng th«i. Hä quen dïng mét thø rîu cã h¬ng
2 chëng lý vÞ th¬m dÞu do nguyªn liÖu cÊt rîu tèt, ®Æc biÖt lµ b»ng thø
l biÖn lý g¹o tèt h¹ng nhÊt. B©y giê, ngêi ta lµm thÕ nµo? Ngêi ta ®·
thay thÕ nh÷ng nguyªn liÖu Êy b»ng thø g¹o xÊu nhÊt, b¸n
l lôc sù
trªn thÞ trêng rÎ tiÒn nhÊt. Thø rîu mµ hiÖn nay ngêi ta tèng
§Ó ®µn ¸p nh÷ng cuéc phiÕn lo¹n cã thÓ x¶y ra chèng l¹i vµo häng ngêi An Nam ®· ®îc nÊu b»ng nh÷ng nguyªn liÖu
chÕ ®é ®éc quyÒn, c«ng ty cã ë ngµnh qu©n sù nh thÕ ®Êy.
1 thiÕu tíng
1 trung t¸ ¤ng §Òb«, ngêi chiÕm ®éc quyÒn, cã ra mét b¶n th«ng t
2 qu©n y sÜ cao cÊp b¾t tÊt c¶ nh©n viªn ph¶i pha thªm níc vµo rîu ®em ra b¸n,
1 thiÕu t¸ cø mét tr¨m lÝt rîu th× pha thªm t¸m lÝt níc l·.
2 ®¹i uý ë §«ng D¬ng, mçi ngµy b¸n ®îc 500.000 lÝt rîu, nh thÕ
§îc sù ©n cÇn dÔ d·i cña ngµnh hµnh chÝnh lµ ®iÒu b¶o tÝnh ra cã 4.000 lÝt níc l·; 4.000 lÝt níc l·, mµ mçi lÝt ba hµo,
®¶m nhÊt cho kÕt qu¶ cña viÖc kinh doanh nªn c«ng ty cã: thÕ lµ 1.200 ®ång mét ngµy, 36.000 ®ång mét th¸ng. ThÕ lµ
1 c«ng sø chØ b¸n níc l· kh«ng th«i, mçi n¨m c«ng ty ®éc quyÒn ®· thu
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mét mãn lêi nhá lµ 432.000 ®ång, nghÜa lµ l.080.000 rîu cña Nhµ níc mµ c¸c phßng giÊy ®· quy ®Þnh cho hä tÝnh
phr¨ng. theo d©n sè.
D©n §«ng D¬ng ch¼ng a dïng thø rîu Êy chót nµo. Nhng Tuy kh«ng ph¶i b»ng c¸ch hîp ph¸p, nhng thùc tÕ ngêi ta
ngêi ta lµm ®ñ c¸ch ®Ó tèng vµo häng hä. ®· quy ®Þnh cho mçi ngêi d©n b¶n xø h»ng n¨m ph¶i tiªu
Ngêi ta cìng bøc ngêi An Nam ph¶i chÞu chÕ ®é Êy. thô bao nhiªu rîu, vµ khi ngêi ta ®· nãi MçI NG¦êI D¢N B¶N
ChÝnh phñ ph¶i lu«n lu«n chi tiªu nh÷ng kho¶n cÊp b¸ch, Xø, th× chí cã tëng r»ng ngêi ta chØ tÝnh nh÷ng ngêi lín mµ
ph¶i tr¶ nh÷ng mãn kinh phÝ cø t¨ng lªn m·i cña phñ toµn th«i, mµ ngêi ta tÝnh TOµN Bé D¢N Sè, tõ ngêi giµ, ®µn bµ,
quyÒn, nh÷ng kho¶n vay nî lín, nh÷ng c«ng tr×nh d©n dông trÎ em, ®Õn c¶ nh÷ng ®øa cßn ®ang bó mÑ; ngêi ta buéc
hay qu©n sù ë kh¾p n¬i mµ ch¼ng bao giê hoµn thµnh c¶, hä hµng th©n thuéc uèng thay cho nh÷ng ngêi nµy, mµ uèng
ph¶i cÇn thiÕt xoay xë nh÷ng mãn tiÒn, nÕu kh«ng ph¶i ®Ó thay ch¼ng nh÷ng mét lÝt mµ ®Õn hai ba lÝt kia.
cho nh÷ng c«ng vô thËt sù - th× Ýt ra còng lµ ®Ó ®µi thä D©n mét lµng thuéc B¾c Kú, v× bÞ ®e do¹, buéc ph¶i
hµng bÇy c«ng chøc tõ Pari tèng sang. Cho nªn ChÝnh phñ uèng rîu, ®· ®Õn kªu víi quan cña hä: "Chóng t«i biÕt lµm
ph¶i t×m ®ñ mäi c¸ch thóc ®Èy c¸c c«ng chøc, nh©n viªn, thÕ nµo? Chóng t«i kh«ng cã tiÒn ®Ó ¨n cho ®ñ no n÷a
tõ quan c«ng sø ®Õn ngêi nh©n viªn h¹ng bÐt, b¾t d©n tiªu lµ...". Quan cña hä ®¸p: "Chóng mµy thêng ¨n mçi ngµy ba
thô thªm rîu. b÷a; chóng mµy chØ bít ®i mét b÷a, hay nÕu cÇn th× bít ®i
§©y lµ mét c©u chuyÖn ®Çy ý nghÜa vÒ mét viªn chøc mét b÷a rìi, lµ cã thÓ mua rîu cña Nhµ níc ®îc chø g×".
lµm thñ hiÕn tØnh S¬n T©y (B¾c Kú). §Êy, «ng Ph.®¬ PrÐts¨ngsª nãi chuyÖn tríc nghÞ viÖn nh
D©n sè tØnh nµy cã ®é 200.000 ngêi. Nhng khi cÇn t¨ng vËy ®Êy.
møc tiªu thô rîu lªn, d©n sè tØnh nµy ®ét ngét t¨ng lªn Ngêi ta cã mét kho h×nh ph¹t ®Çy ®ñ ghª gím ®Ó gi¸ng
nhanh chãng: ngêi ta cho nã lªn ngay 230.000 ngêi. Nhng v× xuèng ®Çu nh÷ng ngêi d©n b¶n xø cøng ®Çu cøng cæ. Cã
sè 230.000 d©n ®ã uèng cßn Ýt rîu qu¸, nªn quan lín c«ng sø nh÷ng kho¶n ph¹t tiÒn tõ 200 ®Õn 3.000 ®ång. Cã nh÷ng
S¬n T©y cßn ph¶i xoay xë, ®Èy sè rîu tiªu thô c¶ n¨m lªn ¸n ph¹t tï lªn tíi ba n¨m. L¹i cßn cã ®iÒu luËt míi mÎ nµy n÷a
®Õn 560.000 lÝt. ®Þnh r»ng mçi lÇn bÞ tuyªn ¸n ph¹t tiÒn, th× ngêi bÞ ph¹t l¹i
LËp tøc Ngµi ®îc th¨ng chøc; Ngµi ®îc khen thëng n÷a. ph¶i chÞu mét kho¶n båi thêng cho c«ng ty rîu b»ng sè tiÒn
ph¹t!
¤ng §ê C. kh¼ng ®Þnh r»ng mét viªn c«ng sø kh¸c ®· ®a
«ng xem mét bøc th cña cÊp trªn, trong ®ã nãi: "Sè rîu tiªu thô Kh«ng ph¶i lµ quan toµn quyÒn kh«ng biÕt r»ng ngêi An
ë phñ X. tÝnh b×nh qu©n theo sè ®· ®Þnh cho d©n, ®· tôt Nam ch¼ng bao giê ®ãng næi nh÷ng mãn tiÒn to ®Õn thÕ.
xuèng kÐm møc Z råi. ¤ng cã nghÜ r»ng cÇn ph¶i lµm g¬ng Nhng ngµi vÉn muèn cø lµm tiÒn cho kú ®îc, nªn con ngêi
cho c¸c n¬i kh¸c hay kh«ng?". kh«n ngoan khÐo lÐo Êy ®· dù kiÕn r»ng lµng x· cã thÓ ph¶i
liªn ®íi chÞu tr¸ch nhiÖm víi ngêi can ph¹m (®iÒu 4).
Viªn c«ng sø bÞ khiÓn tr¸ch nh thÕ liÒn häp hµo lý l¹i, gi¶i
thÝch cho hä nghe lµ së dÜ hä tiªu thô Ýt rîu thÕ lµ v× hä cã B¹n cã thÓ b¶o: Muèn kÕt ¸n c¶ lµng x·, th× dï sao còng
nÊu rîu lËu. §Ó ®îc yªn th©n, c¸c lµng liÒn mua ngay ®ñ sè ph¶i x¸c ®Þnh r»ng lµng x· Êy cã ®ång lâa ®· chø.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Kh«ng ®©u. Víi ®iÒu 4 th× ch¼ng cÇn ph¶i lµ nh thÕ. cho m×nh c¶.
Lµng nµo kh«ng kiÕm c¸ch ng¨n gi÷ cho ngêi ta khái ph¹m B¸o chÝ B¾c Kú thêng thuËt l¹i t×nh c¶nh nh÷ng ngêi
ph¸p, th× khi Nhµ níc b¾t ®îc, lµng Êy ph¶i chÞu tr¸ch khèn khæ Êy - cã lóc ®Õn tr¨m ngêi, - bÞ ®iÖu ®i lªn toµ ¸n
nhiÖm vÒ kho¶n tiÒn ph¹t cña kÎ ph¹m téi. Hµ Néi hay H¶i Phßng v× ph¹m téi bu«n lËu (thêng míi chØ
ThËt lµ quû qu¸i hiÓm ®éc, v× chØ cÇn nh÷ng tay sai bÞ t×nh nghi bu«n lËu). Cã mét tê b¸o viÕt: "Chóng t«i lÊy
cña bän chñ trng thuÕ, - chóng nã ®îc thuª tiÒn ®Ó ph¸t gi¸c lµm ng¹c nhiªn - mµ kÓ còng ®¸ng ng¹c nhiªn thËt khi thÊy
ra cho ®îc thËt nhiÒu vô ph¹m ph¸p, - khai ra lµ lµng ®ã c¶nh binh gi¶i vÒ Hµ Néi hay H¶i Phßng, tõng ®oµn dµi «ng
ch¼ng lµm g× ®Ó ng¨n ngõa c¸c vô Êy, thÕ lµ ®ñ ®Ó buéc giµ, ®µn bµ cã mang, trÎ con, cø hai ngêi mét trãi vµo víi
téi cho c¶ lµng råi. nhau, ®Ó tr¶ lêi vÒ téi vi ph¹m thuÕ th¬ng chÝnh".
TiÕt 3 trong ®iÒu luËt ®· quy ®Þnh c¸ch thøc lËp biªn Nhng thÕ còng cha thÊm vµo ®©u so víi c¸c tØnh, nhÊt
b¶n vÒ nh÷ng vô ph¹m ph¸p mµ bän tay sai cña chñ trng lµ c¸c tØnh Trung Kú, ë ®©y viªn c«ng sø kÕt ¸n vµ bá tï
thuÕ cã quyÒn lµm. hµng lo¹t, giµ cã, trÎ cã.

Nhng kho¶n nµy cã trë ng¹i. V× nh÷ng tªn tay sai Êy dèt Vµ mét ®o¹n kh¸c nãi: "Ngêi An Nam thõa hiÓu r»ng ngêi
Ph¸p lµ nh÷ng kÎ m¹nh h¬n, nhng kh«ng ph¶i lµ nh÷ng kÎ
n¸t thêng lµm biªn b¶n kh«ng hîp lÖ. Ngêi ta kh¾c phôc khã
c«ng b»ng, ®¹o ®øc h¬n".
kh¨n Êy b»ng c¸ch cho viªn chøc nhµ ®oan ë tØnh lþ lµm
biªn b¶n, c¨n cø trªn b¸o c¸o cña bän tay sai cña chñ trng Còng tê b¸o Êy, trong mét sè kh¸c, nãi mét c¸ch c¶m
thuÕ. Bän nµy b¾t ®îc mét vô ph¹m ph¸p c¸ch xa tØnh lþ ®éng vµ buån rÇu vÒ nh÷ng ngêi bµ con th©n thuéc khæ
n·o, lËt ®Ët theo sau ®¸m tï nh sau:
15 hay 50 kil«mÐt, chóng lµm b¸o c¸o. Mét nh©n viªn nhµ
®oan, ë Hµ Néi ch¼ng h¹n, m¾t kh«ng ®îc chøng kiÕn sù "¤ng giµ, ®µn bµ, trÎ con, tÊt c¶ ®¸m ngêi Êy ®Òu bÈn
viÖc x¶y ra, lËp biªn b¶n lµm c¬ së cho viÖc xö ¸n. ThËt khã thØu, r¸ch ríi, mÆt hèc h¸c, m¾t ®á ngÇu v× ®ang lªn c¬n
sèt, trÎ con bÞ l«i theo v× bíc kh«ng kÞp. TÊt c¶ nh÷ng con
mµ tëng tîng ®îc r»ng l¹i cã sù vi ph¹m tÊt c¶ h×nh luËt cña
ngêi ®· kiÖt søc Êy, mang theo ®ñ mäi thø, nµo nãn, nµo
níc Ph¸p, truy tè ngêi ta dùa trªn biªn b¶n cña mét nh©n
quÇn ¸o r¸ch, c¬m n¾m, thøc ¨n ®ñ thø, ®Ó lÐn lót ®a cho
viªn m¾t kh«ng ®îc chøng kiÕn sù viÖc vµ ch¼ng cã chót
ngêi bÞ c¸o lµ cha, lµ chång, lµ ngêi nu«i sèng gia ®×nh, hÇu
tr¸ch nhiÖm g×, ch¼ng cã mét b¶o ®¶m g× vÒ mÆt ph¸p
hÕt lµ chñ gia ®×nh".
lý cho bÞ c¸o.
§au xãt h¬n n÷a lµ thÊy c¸c vô Êy ®Òu bÞ xö bÊt c«ng
Khi bÞ xÐt thÊy lµ ph¹m ph¸p, ngêi An Nam bÞ b¾t vµ vµ kÕt ¸n mét c¸ch tµn nhÉn.
gi¶i vÒ Hµ Néi hay H¶i Phßng, nh÷ng thµnh phè c¸ch xa biªn
¤ng Combane, mµ t«i ®· nãi ®Õn ë trªn, b¶o r»ng:
giíi Trung Quèc tõ 200 ®Õn 250 kil«mÐt, ®Ó xÐt xö ë ®ã, Nh÷ng ngêi n«ng d©n bÞ t×nh nghi kh«ng kÓ lµ oan hay
nghÜa lµ ®Ó bÞ kÕt ¸n. ®óng ®· nÊu rîu lËu hay bu«n rîu lËu cã lÏ ph¶i thÌm c¸i sè
Kh«ng cã tæ chøc g× ®Ó ngêi bÞ c¸o cã thÓ tù bµo ch÷a phËn nh÷ng ngêi Nga bÞ c¶nh binh Nga hoµng lïng b¾t v×
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

bÞ cho lµ nh÷ng ngêi ®i khñng bè. ¤ng cßn nãi tiÕp: lµ c¸i dïi cui mµ h¾n vung lªn. Nh÷ng nh©n viªn nh thÕ
BÞ xóc ph¹m vÒ tÝn ngìng vµ quyÒn lîi, bÞ Ðp ph¶i uèng ch¾c h¼n ph¶i lµm cho ®êi sèng cña nh©n d©n ®îc Êm ªm
mét thø rîu khèn n¹n lµm b»ng tÊm g¹o môc, nÕu kh«ng c¶ l¾m ®Êy, nhÊt lµ lóc chóng vµo nhµ hä sôc s¹o, ®¶o lén ngîc
lµng bÞ khñng bè..., cßn ®îi g× n÷a mµ ngêi ta kh«ng næi xu«i mäi thø lªn, lôc so¸t c¶ ®Õn bµn thê tæ tiªn.
dËy chèng l¹i. ë Ph¸p, ngêi ta chØ dïng nh÷ng biÖn ph¸p thËt chÝnh
Dï cã diÔn t¶ thÕ nµo ®i n÷a vÉn cha nãi hÕt ®îc sù thËt ®¸ng vµ thËt «n hoµ ®èi víi nh÷ng vô gian lËu, vµ d©n cã
mét nhµ v¨n ë thuéc ®Þa, b©y giê ®· l¹c hËu, ®· ph¶i kªu lªn quyÒn nÊu rîu nÕu chØ dïng nh÷ng nguyªn liÖu do m×nh
nh thÕ. Cha cã bao giê ë mét thêi ®¹i nµo, ë mét níc nµo, ng- s¶n xuÊt lÊy, Êy thÕ mµ còng cã nhiÒu vô ph¶n ®èi d÷ déi
êi ta l¹i vi ph¹m mäi quyÒn lµm ngêi mét c¸ch ®éc ¸c tr¬ tr¸o x¶y ra. ë bªn Ph¸p nÕu còng ¸p dông mét chÝnh s¸ch gièng
®Õn thÕ. nh ë §«ng D¬ng th× nhÊt ®Þnh kh«ng tr¸nh khái ®æ m¸u.
D©n téc An Nam ph¶i lµ nhÉn nhôc vµ ®iÒm tÜnh qu¸ ®¸ng
VÒ vÊn ®Ò nµy, «ng MÝtximi, nghÞ sÜ vµ cùu bé trëng,
míi kh«ng næi lo¹n.
®· viÕt: C«ng chøc vµ nh©n viªn nhµ ®oan, khi ®uæi theo
ngêi bu«n lËu, cã quyÒn ®i qua c¶ ®Êt ®ai nhµ t cña ngêi ë kh¾p c¸c níc v¨n minh, ngêi ta cÊm dïng thuèc phiÖn,
ta. Mét biªn b¶n, b¾t ®Çu lËp lóc cßn ban ngµy, vÉn cã thÓ thÕ mµ ë §«ng D¬ng, nhµ níc l¹i nÊu, chuyªn chë vµ b¸n thuèc
tiÕp tôc lµm ban ®ªm ë ngay nhµ ngêi bÞ c¸o, nghÜa lµ bÊt phiÖn.
cø ë ®©u, bÊt cø lóc nµo, ngµy còng nh ®ªm, nhµ ®oan Nh÷ng ngêi thµnh th¹o trong viÖc nÊu thuèc phiÖn sèng,
muèn lµm khæ ngêi An Nam còng ®îc c¶. trong viÖc chÕ biÕn nhiÒu lÇn, qu¶ quyÕt r»ng c«ng ty trng
Kh«ng ph¶i chØ cã nh÷ng cuéc kh¸m nhµ thêng xuyªn thÇu thuèc phiÖn ®· dïng níc l· thay cho rîu cån tinh khiÕt,
r»ng ngêi ta cø ®Ó nguyªn trong thuèc phiÖn c¸c chÊt ®éc
mµ cßn cã nh÷ng cuéc kh¸m xÐt th©n thÓ ngêi b¶n xø ë bÊt
®¸ng lÏ ph¶i läc ra, r»ng ngêi ta r¾c c¶ vµo thuèc phiÖn mét
kú chç nµo, bÊt kú lµ nam hay n÷ n÷a. Nh©n nh÷ng cuéc
thø bôi kim lo¹i ®Æc biÖt lµm cho nã nÆng c©n lªn.
kh¸m xÐt th©n thÓ, ngêi ta ®· l¹m dông ghª gím biÕt chõng
nµo! Nh©n viªn nhµ ®oan vµo nhµ ngêi b¶n xø, thÊy cã ®µn Bµi xÝch thuèc phiÖn vÒ ph¬ng diÖn vÖ sinh, nhng ngêi
bµ vµ con g¸i, b¾t hä lét hÕt quÇn ¸o tríc mÆt chóng, vµ khi Ph¸p l¹i hÕt søc lµm cho viÖc hót thuèc Êy lan trµn ra kh¾p
hä ®· trÇn truång nh nhéng th× chóng gië trß tinh nghÞch n¬i ®Ó c«ng quü ®îc th¨ng b»ng. Trong lóc b·o lôt tµn ph¸
®Õn nçi ®em c¶ con dÊu nhµ ®oan ®ãng lªn ngêi hä!. §«ng D¬ng, gi÷a lóc ®ãi kÐm, Nhµ níc chØ cã mét môc
®Ých: b¸n m¹nh thªm thuèc phiÖn vµ rîu. Ngêi ta ®¸nh gi¸
¤ng §ê C. kÓ chuyÖn r»ng «ng ®· ®îc gÆp ë miÒn B¾c c¸c quan cai trÞ kh«ng ph¶i b»ng tµi cai trÞ kh«n khÐo, mµ
Trung Kú mét viªn qu¶n ®oan say sa nh ®iªn cuång víi viÖc b»ng viÖc bßn rót ngêi b¶n xø... §ã lµ tÊt c¶ c«ng ¬n cña nÒn
®µn ¸p nh÷ng ngêi An Nam lËu thuÕ. H¾n nãi vÒ c¸c cuéc v¨n minh gi¶ nh©n gi¶ nghÜa, nã ®· ®Èy ngêi b¶n xø vµo
hµnh tr×nh x«ng x¸o ë c¸c lµng m¹c víi vÎ thÝch thó v« cïng mäi thø bª tha cã lîi cho nã, mµ ngêi ®êi ai còng phØ nhæ.
mäi rî; nghÜ ®Õn lóc ®i bao v©y c¸c tóp lÒu tranh khi cßn
§Ó kÕt luËn, t«i thÊy cÇn ph¶i trÝch dÉn b¶n th«ng t cña
mê s¸ng, h¾n lÊy lµm kho¸i tr¸. TÊt c¶ lý lÏ cña h¾n chØ cßn
«ng Anbe Xar«, khi «ng lµm toµn quyÒn §«ng D¬ng, göi cho
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

tÊt c¶ c¸c viªn c«ng sø nh sau: ngµnh gi¸o dôc, nghÜa lµ cho c«ng viÖc x· héi mét phÇn tr¨m
"KÝnh göi «ng c«ng sø, sè thu nhËp cña viÖc ®Çu ®éc, thÕ kh«ng ph¶i lµ mét chÕ
®é kú diÖu l¾m sao!
"T«i tr©n träng yªu cÇu «ng hÕt søc gióp ®ì Nha th¬ng
chÝnh ®Æt thªm ®¹i lý thuèc phiÖn vµ rîu, theo chØ thÞ cña Muèi lµ vËt phÈm tèi cÇn cho d©n chµi líi, thÕ mµ d©n
«ng tæng gi¸m ®èc Nha th¬ng chÝnh §«ng D¬ng. An Nam ®· ph¶i ®Æc biÖt xãt xa v× muèi!

"§Ó c«ng viÖc tiÕn hµnh cã kÕt qu¶, t«i xin göi «ng mét Lóc ®Çu thuÕ muèi chØ cã 5 xu, råi ®Õn 3 hµo, lªn dÇn
b¶n danh s¸ch nh÷ng ®¹i lý cÇn ®Æt trong c¸c x· ®· kª tªn; ®Õn 5 hµo, ®Õn 1 ®ång, råi ®Õn 1 ®ång s¸u. Trong vßng
tíi nay phÇn ®«ng c¸c x· nµy vÉn hoµn toµn cha cã rîu vµ kh«ng ®Çy b¶y n¨m, thuÕ muèi ®· t¨ng lªn gÊp mêi lÇn.
thuèc phiÖn. B©y giê hä b¾t ngêi lµm muèi An Nam ph¶i cung cÊp muèi
cho Nhµ níc theo gi¸ 17 xu mét t¹. Nhµ níc b¸n l¹i cho nh÷ng
"Th«ng qua c¸c quan vµ c¸c x· trëng Cao Miªn, «ng cã thÓ
ngêi tiªu thô b¶n xø 1 ®ång 7.
dïng ¶nh hëng lín cña «ng ®Ó lµm cho mét sè tiÓu th¬ng ng-
êi b¶n xø thÊy r»ng bu«n thªm rîu vµ thuèc phiÖn lµ rÊt cã lîi. KÕt qu¶ cho An Nam lµ nghÒ ®¸nh c¸ bÞ ph¸ s¶n. Cho
®Õn nay ë nhiÒu n¬i, d©n ®¸nh c¸ vµ d©n lµm muèi hîp t¸c
"VÒ phÇn chóng t«i th× nh÷ng viªn chøc lu ®éng trong
víi nhau thµnh phêng, nhê ®ã hä lµm níc m¾m kh«ng cÇn
lóc ®i kinh lý còng t×m c¸ch ®Æt ®¹i lý, trõ khi nÕu «ng
ph¶i vèn. Nhµ níc ®éc quyÒn gi¶i t¸n nh÷ng phêng Êy
c«ng sø muèn hä chê «ng vËn ®éng c¸c quan chøc ®Þa ph-
ch¼ng chót båi thêng. MÆt kh¸c, gi¸ muèi t¨ng lªn qu¸ qu¾t
¬ng tríc ®·, th× hä ph¶i chê. Trong trêng hîp Êy, t«i xin «ng
lµm cho ngêi ®¸nh c¸ kh«ng s½n vèn kh«ng thÓ mua tr÷ ®îc
vui lßng b¸o c¸o cho t«i biÕt.
®ñ sè muèi cÇn thiÕt cho mét chuyÕn ®i c¸. V× thÕ, phÇn
"Chóng ta chØ cã thÓ ®¹t ®îc kÕt qu¶ mü m·n, nÕu lín nh÷ng ngêi lµm c¸ ®· ph¶i bá nghÒ.
chóng ta ®ång lßng phèi hîp chÆt chÏ vµ liªn tôc, v× lîi Ých
NghÒ lµm muèi tríc kia lµ mét c«ng nghiÖp ph¸t ®¹t nhÊt
tèi ®a cña c«ng khè.
ë §«ng D¬ng; ngêi ta ®· cè t×nh lµm cho nã suy ®åi, chØ
Ký tªn: Anbe Xar« ®Ó l¹i sè ruéng muèi cÇn thiÕt cho viÖc ¨n uèng. ViÖc xuÊt
Toµn quyÒn §«ng D¬ng c¶ng muèi bÞ ®×nh chØ h¼n. Suèt trong thêi kú chiÕn
tranh, níc NhËt xin mua muèi ch¼ng ®îc.
Nªn chó ý r»ng lóc ®ã, trong 1.000 lµng ®· cã 1.500 ®¹i
TÖ h¬n n÷a, v× ngêi ta kh«ng thÓ tÝnh ®îc sè ruéng
lý rîu vµ thuèc phiÖn, mµ trêng häc th× vÎn vÑn cã 10 c¸i;
muèi cÇn thiÕt cho viÖc ¨n uèng, thµnh ra h»ng n¨m nhµ
mçi n¨m, ngêi ta ®Çu ®éc d©n b¶n xø, c¶ ®µn bµ lÉn trÎ
®oan l¹i ph¶i mua muèi cña Trung Quèc. Tríc kia, An Nam
con, b»ng 23 tíi 24 triÖu lÝt rîu vµ h¬n 100.000 kil«gam
xuÊt c¶ng muèi (l00.000 tÊn trong n¨m 1896), b©y giê l¹i
thuèc phiÖn! B¸n nh÷ng thø thuèc ®éc Êy mçi n¨m lêi gÇn
ph¶i nhËp c¶ng ®Ó tiªu dïng.
130 triÖu phr¨ng.
Xa kia, ë vïng ®ång b»ng B¾c Kú, kh«ng cã n¨m nµo lµ
Còng trong thêi kú Êy, ngêi ta chØ tiªu cho ngµnh y tÕ
hoµn toµn mÊt mïa. Khi níc lôt trµn ngËp ®ång ruéng, th× c¸
kh«ng ®Çy 400.000 phr¨ng vµ chØ cã 1 triÖu phr¨ng cho
theo níc vµo nhiÒu; ngêi b¶n xø l¹i lµm mïa c¸. B©y giê th×
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

kh«ng thÓ ®îc, v× kh«ng cã muèi. MÆt kh¸c, d©n chóng tríc cïng, ®· lµm cho c¶ mét c«ng nghÖ quèc gia bÞ ph¸ s¶n nh
th× ¨n quen mét thø muèi th«i, b©y giê th× bÊt cø thø nµo, thÕ ®Êy.
hä còng ph¶i nhËn vËy. C¸c b¹n thö tëng tîng xem ngêi quen
¨n muèi nhá tr¾ng b©y
giê ph¶i ¨n muèi ®en khã chÞu nh thÕ nµo. H¬n n÷a muèi
chuyªn chë tõ Nam Kú ra B¾c Kú ph¶i chÞu tiÒn vËn t¶i kh¸
®¾t, nhµ ®oan liÒn t¨ng gi¸ muèi b¸n cho c«ng chóng. Ngêi
¨n ph¶i tr¶ ®¾t h¬n tõ 20 ®Õn 25% cho mét thø muèi
m×nh ch¼ng a chót nµo.
Kho muèi rÊt Ýt mµ l¹i ë c¸ch qu·ng rÊt xa nhau, nªn ngêi
b¶n xø ë c¸c lµng ph¶i nhê ngêi Hoa chuyªn chë vÒ cho vµ
nh÷ng ngêi nµy l¹i lîi dông tù tiÖn t¨ng gi¸ muèi lªn, nhiÒu Ýt
tuú chç xa gÇn.
Khi ®Æt ra thuÕ muèi, ngêi ta quyÕt ®Þnh t nh©n kh«ng
®îc tÝch tr÷ qu¸ 15 kil«gam. §Ó kiÓm so¸t, nh©n viªn nhµ
®oan ph¶i kh¸m xÐt, mµ hä kh¸m xÐt tuú theo së thÝch cña
hä. ChØ cÇn cã kÎ tè c¸o lµ hä kh¸m xÐt ®¶o lén c¶ nhµ ngêi
ta lªn.
D©n chóng khiÕp sî nh©n viªn nhµ ®oan ®Õn nçi khi
võa ®îc tin c¸c ngµi tíi, hä liÒn bá cöa bá nhµ ra ®i, mÆc cho
c¸c ngµi muèn lµm g× th× lµm. ThÊy ®µn bµ con g¸i ë nhµ,
c¸c ngµi liÒn xö sù theo thãi cña kÎ chiÕn th¾ng trªn ®Êt níc
chiÕn b¹i. (§¹i t¸ BÐcna).
ChÝnh s¸ch ®éc quyÒn muèi nh¾c ngêi ta håi tëng ®Õn
mét chÝnh s¸ch bÞ nguyÒn rña nhÊt cña chÕ ®é cò ë níc
Ph¸p: thuÕ muèi. Nhng c¸i thuÕ muèi ë §«ng D¬ng nµy
kh«ng ph¶i nh thuÕ muèi ®ãng gãp cho quèc gia ë Ph¸p, mµ
lµ mét thø thuÕ muèi do nh÷ng con ngêi kh«ng biÕt c¶ tiÕng
nãi níc m×nh b¾t m×nh ph¶i ®ãng gãp cho mét «ng chñ ng-
êi ngo¹i quèc.
Mét bÇy ¨n cíp ®· lµm cho c¶ mét d©n téc ®ãi kh¸t khèn
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nhµ vua ph¶i cho c«ng ty vay 30 v¹n b¹c n÷a. Ngoµi ra c«ng
ty cßn ®îc thÇu cung
cÊp chÌ cho binh lÝnh. Nhng ngêi An Nam kh«ng thÝch uèng
thø chÌ xÊu Êy, nªn chÌ cung cÊp ®Ó mèc trong kho.
*
* *
Sù NH¦îNG QUYÒN
ë ngo¹i thµnh, nhiÒu ngêi ¢u kh«ng ph¶i ®ãng thuÕ
Vµ NH÷NG KÎ §¦îC NH¦îNG QUYÒN ®iÒn thæ, v× Nhµ níc cho r»ng b¾t chñ ®ån ®iÒn ph¶i
®ãng thuÕ ®iÒn thæ lµ lµm h¹i cho sù ph¸t triÓn cña nÒn
n«ng nghiÖp.
Sau khi bÞ binh lÝnh b¾n ph¸ vµ chÐm giÕt, §«ng D¬ng
l¹i bÞ bän c¸ mËp thùc d©n cíp bãc ®Õn tËn x¬ng tuû. ViÖc Gi¶m nhÑ thuÕ cho ngêi ¢u, dï lµ ngêi ¢u giµu cã, lµ viÖc
cíp bãc ®ª tiÖn Êy gäi theo tiÕng thùc d©n lµ ®ån ®iÒn. thêng; ®Æc biÖt ë Cao Miªn, nhiÒu ngêi ®îc gi¶m thuÕ, vµ
Trong cuéc chiÕn tranh x©m lîc l©u dµi, d©n chóng ph¶i thêng thêng hä lµ nh÷ng viªn chøc ngêi ¢u.
bá ®Êt ®ai ®i l¸nh n¹n, chê cho qua ngµy khãi löa. Tríc hÕt, *
ngêi ta mang ®Êt ®ai cña hä nhîng cho kÎ kh¸c. Khi ®· yªn * *
æn råi, nh÷ng
Ngêi An Nam, dï cã s½n tiÒn cÇn thiÕt, còng kh«ng xin
chñ cò vÒ lµng th× thÊy ruéng ®Êt cña m×nh ®· bÞ chiÕm ®îc nhîng ®Õn n¨m hÐcta, nhng ®èi víi thùc d©n th× diÖn
mÊt; muèn vÒ l¹i chç cò lµm ¨n, hä ph¶i nhËn nh÷ng ®iÒu tÝch xin kh«ng bÞ h¹n chÕ. NhiÒu ngêi ¢u cã ®ån ®iÒn réng
kiÖn cña ngêi míi ®Õn: cµy cÊy chÝnh ®ång ruéng cña trªn 25.000 hÐcta.
m×nh cho mét anh chñ ngêi ngo¹i quèc.
Ngêi ta ®· nhîng nh÷ng ®ån ®iÒn réng tõ 10 ®Õn 20
NhiÒu khi ngêi ta nhîng c¶ nh÷ng ®Êt ®ai ®· cã ngêi ë
ngµn hÐcta cho nh÷ng kÎ ch¼ng hiÓu biÕt chót g× vÒ n«ng
vµ cµy cÊy víi c¶ lµng m¹c ë ®ã.
nghiÖp; bän nµy chØ cã mét ý nghÜ: lËp l¹i ë §«ng D¬ng mét
NhiÒu n¬i, c¶ lµng bÞ tíc ®o¹t hÕt ®Êt ®ai nh vËy, ph¶i chÕ ®é phong kiÕn cã lîi cho hä b»ng c¸ch coi ngêi b¶n xø nh
trë thµnh nh÷ng ngêi mµ ngêi ta gäi lµ "kÎ cíp"; thËt ra hä nh÷ng n«ng n« thùc sù.
chØ lµ nh÷ng ngêi næi dËy chèng viÖc cíp ®o¹t bÊt c«ng.
Cã hai viªn c«ng chøc ®· ®îc nhîng lµm ®ån ®iÒn 30
Nh÷ng tªn cíp bÊt c«ng Êy l¹i ®îc ChÝnh phñ thuéc ®Þa ngµn hÐcta rõng víi gi¸ 5 phr¨ng mét hÐcta. H¬n n÷a hä cßn
n©ng ®ì. ghi râ r»ng 30 ngµn hÐcta Êy ®îc miÔn thuÕ trong suèt thêi
Mét tªn toµn quyÒn ®· nhîng mét ®ån ®iÒn lín cho mét kú c«ng ty kinh doanh, nghÜa lµ suèt 80 n¨m.
c«ng ty trång chÌ ë §µ N½ng - nhng c«ng ty ch¼ng ph¸t ®¹t Mét lÇn kh¸c, khi vµo sæ tríc b¹ c¸i v¨n tù b¸n 30 ngµn
g× l¾m -, ®· mang ®Êt ®ai cña nhµ vua An Nam nhîng cho
hÐcta ®Êt víi gi¸ 150 ngµn phr¨ng, viªn chñ sù tríc b¹ ghi díi
kÎ kh¸c, ngêi ta còng cha lÊy lµm võa lßng, ngêi ta cßn b¾t c¶
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

v¨n tù nh sau: "®· thu 10 phr¨ng thuÕ theo lÖnh cña quan vèn. Trong 30 n¨m, sè vèn Êy ®· thµnh 11.000.000 phr¨ng.
toµn quyÒn". ChØ 10 phr¨ng thuÕ ®Ó chiÕm lµm cña riªng ®- Mét thµnh phè ë Nam Kú më mét nhµ m¸y ®iÖn. C«ng
îc 30 ngµn hÐcta ®Êt! viÖc kinh doanh ph¸t ®¹t l¾m. Viªn c«ng sø b¾t hµng tØnh
Võa råi, ngêi ta cho bän ®Çu c¬ 8 ngµn, 10 ngµn vµ 20 ph¶i nhîng kh«ng nhµ m¸y cho mét ngêi b¹n cña «ng ta. Ýt
ngµn hÐcta rõng c«ng vµ ruéng ®Êt cña ngêi An Nam ë thîng l©u sau, v× nhµ m¸y kh«ng ph¸t tµi ®îc nhng ®· lµ cña t
du. BÞ cíp ®o¹t nh thÕ, nh÷ng ngêi nµy tá ra bÊt b×nh. ThÕ nh©n, nªn hµng tØnh bÞ cíp ®o¹t tríc kia l¹i ph¶i mua l¹i rÊt
lµ, ChÝnh phñ ®a ngay m¸y bay chë bom lªn, lµm cho hä yªn ®¾t c¸i mµ hä ®· ph¶i cho kh«ng.
®i. §Ó loÌ ®êi, ngêi ta ®· bá ra hµng ngµn b¹c ®Ó ®Æt mét
B©y giê chóng ta xÐt sang bän ¨n cíp mét kiÓu kh¸c ®· ®µi v« tuyÕn ®iÖn ë Sµi Gßn. C«ng viÖc võa hoµn thµnh th×
træ hÕt tµi khÐo lÐo lõa c¶ Nhµ níc lÉn d©n b¶n xø. Qu©n c- c¶ nhµ cöa lÉn m¸y mãc ®· lät vµo tay mét c«ng ty cña t
íp nµy gäi lµ ngêi cho thÇu, ngêi bá thÇu hay thÇu kho¸n. nh©n. Nhng viÖc kinh doanh lç mçi ngµy mÊt mét ngµn b¹c,
H·y kÓ vµi vÝ dô: c«ng ty dµn xÕp ®Ó chÝnh xø thuéc ®Þa, nghÜa lµ nh÷ng
Ngêi ta cho bá thÇu c«ng viÖc vËn t¶i ®êng thuû lµm hai ngêi d©n ®ãng thuÕ, ph¶i g¸nh sù thua lç Êy.
l«, mét l« vËn t¶i ®êng s«ng vµ mét l« vËn t¶i ®êng biÓn.
Mét c«ng ty kh¸ch s¹n ®îc thµnh lËp víi sè vèn lµ 25.000
B¶n hîp ®ång ®Þnh r»ng khi c¶ hai l« ®· cho bá thÇu xong,
®ång. LÊy cí ®Ó khuyÕn khÝch viÖc du lÞch, ChÝnh phñ gãp
th× mét trong sè ngêi bá thÇu cã thÓ nhËn thÇu chung c¶
phÇn vµo 1.200.000 ®ång ®Ó x©y dùng nhµ cöa. Ngoµi ra,
hai l«.
hä cßn ®Þnh râ r»ng nÕu cho thÇu kh«ng hÕt sè tiÒn Êy th×
L« thø nhÊt ®îc ®em ra ®Êu gi¸. ¤ng R. xin 6 phr¨ng rìi
sè tiÒn tiÕt kiÖm ®îc sÏ chia cho c«ng ty vµ Nhµ níc. Kh¸ch
mét h¶i lý. V× kh«ng hîp lÖ, «ng R. bÞ lo¹i ra ngoµi. L« thø
s¹n sÏ cã tÊt c¶ 12 buång. ThÕ lµ d©n An Nam ph¶i tr¶
nhÊt ®îc thÇu 9 phr¨ng mét h¶i lý vµ l« thø hai 18 phr¨ng.
100.000 ®ång hay 1.000.000 phr¨ng mçi buång ®Ó mét
Xong råi ngêi ta ®em cho ®Êu gi¸ chung c¶ hai l« gép l¹i.
ngµy kia vµi «ng da tr¾ng ¨n b¸m vµ lêi biÕng ®Õn nghØ tay
ChØ nh÷ng ngêi ®· ®Êu gi¸ tróng riªng tõng l« míi ®îc ®Êu
ch©n rçi r·i cña c¸c «ng!
gi¸ chung c¶ hai l«. ¤ng R. ®· bÞ lo¹i lÇn ®Çu, ®¸ng lÏ kh«ng
®îc Mét anh chñ thÇu cèng r·nh nµo ®ã giao èng níc lµm b»ng
tham gia lÇn ®Êu gi¸ chung nµy. Tuy vËy, trong thêi gian tõ v«i thay cho èng xim¨ng, èng kh«ng ®Çy mét mÐt l¹i khai lµ
lÇn ®Çu ®Õn lÇn nµy, hä ®· th«ng ®ång víi nhau. Hai nhµ dµi ba mÐt, råi chia nhau víi c¸c «ng héi ®ång thµnh phè ngêi
tróng thÇu lÇn tríc kh«ng chÞu ®Êu gi¸ c¶ hai l« gép l¹i. VËy ¢u 1.600.000 phr¨ng. Mét «ng kü s kh¸c, ®ång thêi kiªm c¶
«ng R. l¹i ®îc phÐp bá thÇu, vµ «ng R. tríc xin cã 6 phr¨ng rìi, nhiÖm vô phã ®èc lý, biÓn thñ 300.000 phr¨ng trong viÖc
nay l¹i ®ßi 9 phr¨ng kia. x©y cèng r·nh vµ söa sang l¹i cã mét ®êng phè. Mét «ng kü s
S¸u phr¨ng rìi xin kh«ng ®¹t, mµ nay l¹i ®îc nh÷ng chÝn ®Þa chÝnh vµ héi ®ång thuéc ®Þa nµo ®ã ®ót tói h¬n
phr¨ng! 900.000 phr¨ng tiÒn c«ng ®o ®¹c ®Ó lËp b¶n ®å ®Êt ®ai ë
C«ng ty ®îc thÇu cã l·i rÊt nhiÒu, thiÖt h¹i cho xø thuéc ba tæng. Vµ, v× thÊy ngµi "thanh liªm" l¾m vµ cã ch©n trong
®Þa. Khi míi thµnh lËp, c«ng ty chØ cã 500.000 phr¨ng lµm c«ng ty ®éc quyÒn h¶i c¶ng Sµi Gßn, nªn ChÝnh phñ võa míi
giao cho ngµi lµm lu«n c¶ c¸c c«ng viÖc ®¹c ®iÒn ë nhiÒu
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

tØnh kh¸c. tiÒn ra, kh«ng ph¶i ®Ó cho ngêi An Nam ®îc hëng.
§¹i bîm nhÊt trong sè kÎ cíp Êy lµ "Tæng c«ng ty thuéc Tai v¹ lµ ë chç phÇn lín nh÷ng mãn tiÒn s½n cã l¹i thêng
®Þa" võa míi ®îc nhîng h¶i c¶ng Sµi Gßn - Chî Lín (Nam Kú). ®em dïng vµo nh÷ng viÖc phï phiÕm (c¸c quan sø ®i ch¬i,
Cho hëng ®éc quyÒn tøc lµ cho c«ng ty Êy h¶i c¶ng víi c¶ ®i thanh tra, v.v.) cßn ®êng s¸ cÇn thiÕt cho viÖc khai khÈn
®Êt ®ai nhµ cöa, dông cô m¸y mãc cÇn thiÕt ®Ó kinh
vµ th«ng th¬ng trong xø th× chØ lµ nh÷ng vòng níc ®äng
doanh, cho quyÒn thu thuÕ vµ ®éc quyÒn vËn t¶i ®Ó xuÊt
lÇy léi, lón sôt, kh«ng thÓ ®i ®îc, dï cho tr©u rõng còng
c¶ng.
chÞu. §êng c¸i, chØ ®Ñp ®Ï ë xung quanh tØnh vµ c¸c toµ
Nh thÕ lµ, n«ng d©n, tiÓu th¬ng, c«ng nh©n khu©n v¸c sø cßn ngoµi ra th× Ýt ái, l¹i ®¾p vµ r¶i ®¸ rÊt tåi. Kh«ng
ë c¶ng, chñ thuyÒn ë Nam Kú, tÊt c¶ mäi ngêi ®Òu bÞ phã
cã lÊy mét con ®êng ®i xe ®îc vµo c¸c vïng ®ång ruéng
mÆc trong tay mét c«ng ty ®éc quyÒn ¨n cíp muèn lµm g×
cµy cÊy.
th× lµm, mµ ®¹i biÓu lµ mét tªn kü s vµ ... lµ nghÞ viªn héi
®ång thuéc ®Þa. Mét con ®êng, ®Ó nèi liÒn hai tØnh Nam Kú, dµi cã 34
kil«mÐt, nhng ®· ba m¬i n¨m nay, hä míi ®æ ®îc Ýt ®Êt vµ
c¸t mµ ®· ngèn hÕt mét sè tiÒn kh¸ lín, ®ñ ®Ó l¸t ®îc suèt
con ®êng ®ã, tõ ®Çu ®Õn cuèi, mét líp b¹c dµy.
ë HuÕ, ngêi ta cã ®¾p mét ®¹i lé réng 20 mÐt - thËt ra lµ v«
Ých - ch¹y th¼ng tõ thµnh ®Õn ®µn Nam giao. Con ®êng Êy
më qua hai lµng vµ mét nghÜa trang, khi lµm ph¶i ph¸ hay di
C¤NG CHÝNH chuyÓn mÊt s¸u ngµn ng«i mé. Ngêi ta ch¼ng chÞu båi thêng
hay gióp ®ì g× cho c¸c gia ®×nh cã nhµ ph¶i ph¸, cã c©y
ph¶i chÆt, cã må m¶ ph¶i khai quËt lªn.
Thùc d©n Ph¸p ®¸nh gi¸ c«ng ¬n khai ho¸ cña hä ë §«ng ë B¾c Kú, viÖc söa sang t« ®iÓm thµnh phè lµm ch¼ng
D¬ng b»ng nh÷ng kil«mÐt ®êng c¸i mµ hä ®· ®¾p b»ng hÕt mÊy ®ång tiÒn, nhng thiÖt h¹i lín cho ngêi An Nam.
tiÒn vµ c«ng søc cña ngêi An Nam. Song ngêi Ph¸p còng chØ Mét viªn ®èc lý ngêi Ph¸p chØ ®¬n gi¶n ra mét nghÞ
®Æt ®êng xe löa ë nh÷ng n¬i hä cÇn dïng ®Ó chuyªn chë ®Þnh, b¾t ®¾p mét ®êng phè cho dµi thªm, lµm cho nhµ
hµng ho¸ hay qu©n ®éi ®Ó ®µn ¸p d©n chóng; vµ ®êng s¸ cöa th¼ng hµng, ph¸ nh÷ng lÒu tranh vµ ph¶i lµm l¹i b»ng
®¾p kh«ng ph¶i ®Ó cho ngêi b¶n xø ®i, v× nh÷ng ngêi nµy g¹ch. Nh÷ng ngêi nghÌo khæ kh«ng cã ®ñ tiÒn ®Ó tu©n
kh«ng cã quyÒn tù do ®i l¹i ngay c¶ ®i tõ tØnh nµy sang lÖnh ph¶i bá thµnh phè ra ®i.
tØnh kh¸c, mµ lµ ®Ó phôc vô cho ngêi ¢u. Ngêi An Nam ë gÇn doanh tr¹i bÞ ®uæi ®i. Hä ®îc båi th-
Cã khi hä còng hÊp tÊp x©y dùng nh÷ng c«ng tr×nh xa êng b»ng nh÷ng miÕng ®Êt ë phè kh¸c ®Ó dùng l¹i nh÷ng
hoa léng lÉy, nhng kh«ng ph¶i ®Ó cho nh÷ng ngêi ®· bá tóp lÒu tranh cña hä.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Ýt l©u sau, ngêi ta h¹ lÖnh cho hä ph¶i x©y nhµ g¹ch. r»ng: ChØ viÖc nghiªn cøu ®Ó ®Æt ®êng xe löa ë §«ng D-
NhiÒu ngêi kh«ng cã giÊy chøng nhËn quyÒn së h÷u v× tríc ¬ng còng ®· tèn hÕt sè tiÒn lín cã thÓ ®ñ ®Ó lµm c¶ qu·ng
kia s¬ suÊt kh«ng xin nªn ph¶i bá nhµ cöa. ThÕ lµ thµnh phè ®êng Êy.
lÊy l¹i ®Êt vµ b¸n lÊy tiÒn bá quü.
Trong phÇn nhiÒu c¸c thµnh phè lín, mét héi ®ång thµnh
phè gåm toµn nh÷ng ngêi ¢u, tuú ý sö dông c«ng quü do ng-
êi b¶n xø ®ãng gãp mµ ch¼ng ®Õm xØa g× ®Õn nguyÖn
väng vµ nhu cÇu cña nh÷ng ngêi An Nam khèn khæ nµy.
*
* *
Mét ngêi Ph¸p tù hái: Cã níc nµo trªn thÕ giíi d¸m khoe nh
§«ng D¬ng cã nguyªn liÖu vµ nh©n c«ng rÎ m¹t mµ lµm mét ®-
êng xe löa ph¶i tèn phÝ tõ 16 ®Õn 20 phr¨ng mét x¨ngtimÐt
kh«ng ?
Khi lµm ®êng hÇm ë ®Ìo H¶i V©n, muèn cho c«ng viÖc
mau chãng, ngêi ta ®ôc c¶ hai ®Çu vµo mét lóc. Hai ®o¹n
®ôc ë hai ®Çu vµo kh«ng ¨n khíp víi nhau, thµnh thö ra mçi
®o¹n ®· thµnh riªng biÖt mét ®êng hÇm hoµn toµn. HÇm
®ôc ngay gi÷a nói ®¸, thÕ mµ ngêi ta cø ph¶i x©y thªm mét
líp ®¸ n÷a ë ngoµi, tr¸t thËt kü lìng lµm hao tèn bao nhiªu
cña.
§êng L¹ng S¬n, ®¾p ®Ó dïng vµo viÖc b×nh ®Þnh vïng
Êy, dù trï hÕt cã 4 triÖu, nhng lµm xong tèn ®Õn 38 triÖu.
Cha c¾m ®îc mét c¸i mèc nµo trªn ®o¹n ®êng dù ®Þnh
lµm, ngêi ta ®· cho trng thÇu cung cÊp rÊt nhiÒu ®êng ray
vµ nhiÒu vËt liÖu kh¸c. Khi viªn thanh tra gÇn tíi, ngêi ta T¹P DÞCH HAY Lµ KHæ SAI
®em ch«n biÕn nh÷ng ®êng ray ®¸ng lÏ cßn l©u l¾m míi
ph¶i mua Êy, xuèng nh÷ng hè dµi mÊy kil«mÐt.
H»ng n¨m, ngêi An Nam ph¶i lµm mét sè ngµy kh«ng
Kü s trï tÝnh hÕt 94 triÖu, nhng khi chi tiªu l¹i mÊt ®Õn c«ng cho Nhµ níc "b¶o hé". Theo lÖ, sè ngµy Êy ®Þnh tõ 10
165 triÖu. ®Õn 30 ngµy. Nhng khi cã viÖc nhiÒu, ch¼ng h¹n ®¾p mét
¤ng Combane, nhµ th¸m hiÓm kÓ trªn, cßn nãi thªm con ®êng, hoÆc ®µo mét c¸i l¹ch, ngêi ta kh«ng tu©n theo
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

giíi h¹n quy ®Þnh ®ã. Khi kh«ng cã viÖc th× ngêi b¶n xø l¹i ta tæ chøc tõ §µ N½ng trë ®i mét d©y chuyÒn vËn t¶i ®Ó
ph¶i chuéc nh÷ng ngµy t¹p dÞch cña m×nh, nghÜa lµ ph¶i tiÕp tÕ cho c¸c vïng bÞ n¹n ®ãi hoµnh hµnh; mét v¹n ngêi
tr¶ tiÒn cho Nhµ níc thay cho nh÷ng ngµy kh«ng ph¶i ®i lµm vÐt l¹ch cã thÓ ph©n phèi trong c¸c tØnh cña hä 2.000 tÊn
khæ sai kh«ng c«ng Êy. Ngoµi viÖc t¹p dÞch, cßn cã viÖc g¹o trong mét th¸ng.
khu©n v¸c. Mçi lÇn cã mét ngêi Ph¸p qua lµng m×nh lµ ngêi C«ng viÖc ®¾p ®êng ë §µ N½ng, ë TrÊn Ninh vµ ë Lµo
An Nam ph¶i ®i khiªng vâng, khiªng ®å ®¹c cho «ng ta, vµ ®· ®Ó l¹i biÕt bao kû niÖm xãt xa. Ngêi ta lÊy phu lµm ®êng
khiªng c¶ vâng vµ ®å ®¹c cña nh÷ng ngêi tuú tïng cña «ng trong ®¸m d©n ®i t¹p dÞch. Hä ph¶i ®i bé hµng tr¨m
ta n÷a. NhiÒu khi, c¶ lµng bÞ ®éng viªn ®i lµm c¸i viÖc kil«mÐt míi ®Õn ®îc c«ng trêng, bÞ gi÷ l¹i nhiÒu ngµy, sèng
kh«ng c«ng Êy. trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ¨n ë
Nhng th«i, t«i nhêng lêi cho chÝnh ngêi Ph¸p nãi: vµ vÖ sinh th¶m h¹i. Kh«ng cã tæ chøc y tÕ. Däc ®êng, lóc
C«ng viÖc t¹p dÞch ®· vµ vÉn cßn lµ c¬ héi cho ngêi ta l¹m ®i còng nh khi vÒ, kh«ng cã lÊy mét tr¹m cho hä nghØ ng¬i,
dông v« kÓ. Thêng th× phu t¹p dÞch chØ dïng ®Ó ®¾p mét n¬i cho hä tró Èn. C¬m ¨n kh«ng ®ñ, chØ víi mét tý c¸
nh÷ng ®êng quanh c¸c toµ sø ®Ó vµi ngêi ¢u d¹o c¶nh. Tuy m¾m, níc uèng th× uèng ngay níc ®éc kinh khñng ë rõng
nhiªn thØnh tho¶ng cã viªn c«ng sø, tá lßng sèt s¾ng, quyÕt nói. BÖnh tËt, cùc nhäc hµnh h¹ tµn tÖ ®· g©y nªn chÕt chãc
®Þnh lµm mét c«ng tr×nh quan träng, nh ®¾p mét con ®ª rïng rîn.
hay kh¬i mét c¸i l¹ch cho dßng níc ch¶y theo híng kh¸c. Trong *
trêng hîp Êy, viªn c«ng sø ch¼ng cÇn chó ý th¶o ra mét kÕ * *
ho¹ch hîp lý, ph©n chia c«ng viÖc lµm sao khái c¶n trë ®Õn Ngêi ta thay thÕ chÕ ®é t¹p dÞch b»ng chÕ ®é trng tËp,
c«ng viÖc ®ång ¸ng; d©n chóng ph¶i ®æ søc ra lµm, vµ ¶nh vµ gi÷a hai chÕ ®é chØ cã mét ®iÒu kh¸c nhau lµ t¹p dÞch
hëng thêng rÊt tai h¹i cho t×nh h×nh trong tØnh. cßn cã sè ngµy h¹n ®Þnh, mµ trng tËp th× v« cïng. ChÕ ®é
Míi ®îc tin viªn Bé trëng Bé Thuéc ®Þa s¾p sang th¨m trng tËp ®· tho¶ m·n mäi nhu cÇu; nÕu nhµ ®oan cÇn
§«ng D¬ng, ngêi ta ®· lÊy ngay mét v¹n ngêi ®Ó hoµn thµnh chuyªn chë muèi, hä trng dông thuyÒn bÌ. CÇn x©y mét c¸i
gÊp con ®êng V.L. ®Ó mêi Ngµi kh¸nh thµnh. kho ? Hä bÌn trng tËp thî thuyÒn vµ trng dông lu«n c¶ vËt
Mïa hÌ n¨m 19... trong lóc n¹n ®ãi ®ang lµm cho miÒn liÖu x©y dùng.
Trung Kú ph¶i tiªu ®iÒu khæ së, th× mét v¹n ngêi An Nam bÞ ChÕ ®é trng tËp trë thµnh chÕ ®é ph¸t v·ng tr¸ h×nh
lý trëng lµng hä b¾t ®i tËp trung vÐt mét c¸i l¹ch. Sè d©n mét c¸ch vông vÒ. BÊt chÊp viÖc ®ång ¸ng, bÊt chÊp c¶
®«ng ®¶o Êy, ngêi ta kh«ng dïng hÕt mµ vÉn cø ph¶i l×a xa nh÷ng ngµy héi hÌ
®ång ruéng cña m×nh hµng th¸ng gi÷a lóc hÕt søc cÇn hay nh÷ng ngµy kh«ng cã nghÜa vô g× c¶, ngêi ta trng tËp
thiÕt hä ph¶i cã mÆt ë nhµ. CÇn chó ý r»ng ngêi ta cha hÒ c¶ hµng x·, ®a ®Õn c«ng trêng, mµ råi trë vÒ chØ lµ phÇn
tËp hîp mét ®oµn qu©n ®«ng ®¶o nh vËy bao giê ®Ó ng¨n Ýt. Kh«ng nªn kÕt téi ®Êt ®ång b»ng hay rõng nhiÖt ®íi níc
chÆn mét thiªn tai. Trong thêi kú kÓ trªn, ngêi ta cã thÓ cøu ®éc, mµ téi lµ ë chç thiÕu thèn c¶ nh÷ng nhu cÇu ®¬n gi¶n.
vít ®îc nh÷ng ngêi chÕt ®ãi khèn khæ ë Trung Kú, nÕu ngêi Ngêi ta trng tËp nh©n c«ng. Ngêi ta lµm ®ñ thø cÇn thiÕt
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

®Ó rót nh÷ng ngêi lao ®éng rêi khái m¶nh ®Êt cña m×nh,
®a hä ®i xa hµng tr¨m ngµn kil«mÐt, nhng ch¼ng bao giê
tæ chøc mét tý g× ®Ó ®a hä trë vÒ quª qu¸n.
*
* *
Kh«ng mÊy ai cha tõng nghe chuyÖn nh÷ng ®oµn phu
bÞ cìng bøc ph¶i ®i Langbiang. Trªn ®êng ®i nh÷ng n¬i
CHÝNH S¸CH NGU D¢N
rõng thiªng níc ®éc, ®Õn nh÷ng n¬i thÇn chÕt ®îi chê, ¨n
uèng khæ së, cã ngµy kh«ng ®îc lÊy hét c¬m vµo bông, c¸c Ngêi An Nam rÊt hiÕu häc. Trong c¸c tÇng líp x· héi, ngêi
®oµn Êy bá ch¹y t¸n lo¹n hay næi lªn chèng l¹i, th× hä l¹i bÞ sÜ phu chiÕm ®Þa vÞ hµng ®Çu. Cã con häc giái lµ mét vinh
bän lÝnh ¸p gi¶i ®µn ¸p ghª gím, vµ x¸c hä r¶i kh¾p nÎo ®- h¹nh cho cha mÑ. Cho nªn, dï cã nghÌo ®ãi ®Õn ®©u, cha
êng. mÑ còng cè t×m c¸ch cho con c¸i ®îc häc hµnh. "Nöa bông
Mét viªn quan cai trÞ ®îc lÖnh cña chÝnh phñ ph¶i b¾t ch÷ b»ng mét hò vµng" lµ mét c©u tôc ng÷ biÓu hiÖn nhiÖt
phu cho qu©n ®éi ë Trung Quèc. Viªn quan Êy liÒn cho tóm t×nh ham muèn cã häc thøc cña d©n téc An Nam. ë lµng x·
cæ hÕt mäi ngêi b¶n xø ®ang lao dÞch hoÆc bèc hµng ë tµu, nµo còng cã trêng c«ng vµ trêng t. Ch÷ nho rÊt khã häc thÕ
ngêi ta trãi hä l¹i vµ qu¼ng hä xuèng tµu ®îi s½n ë bÕn mÆc mµ hÇu hÕt ngêi An Nam ®Òu biÕt "ký tªn b»ng ch÷ H¸n".
cho hä kªu ca ph¶n ®èi, mÆc cho vî con hä khãc than th¶m N¹n mï ch÷ hÇu nh kh«ng cßn.
thiÕt, uÊt øc ch¼ng bao giê l¹i ®îc thÊy mÆt chång, mÆt cha
Ngêi Ph¸p ®Õn ®· lµm ®æi thay tÊt c¶. §êi sèng cµng
n÷a.
ngµy cµng khã kh¨n. ThuÕ m¸ nÆng nÒ, phu dÞch thêng
xuyªn. C¸c gia ®×nh kh¸ gi¶ nay bÞ sa sót kh«ng cßn cã thÓ
nu«i thÇy ®å d¹y häc cho con c¸i m×nh vµ con c¸i nh÷ng ng-
êi l¸ng giÒng nh xa n÷a. Nh÷ng kÎ nghÌo ®ãi th× bÞ bÇn
cïng, nªn hä ph¶i chèng ®ãi ®· råi míi cã thÓ nghÜ ®Õn
chuyÖn häc hµnh.
Cµng nghÌo khæ th× sè ngêi thÊt häc cµng nhiÒu. MÆt
kh¸c, thùc d©n Ph¸p l¹i cè t©m huû bá H¸n häc mµ chóng
thÊy lµ nguy hiÓm cho sù thèng trÞ cña chóng, v× chóng biÕt
r»ng H¸n häc cã thÓ ®a vµo An Nam nh÷ng t tëng tiÕn bé
ph¬ng T©y th«ng qua Trung Quèc vµ NhËt B¶n. Ngêi ta cã
thÓ tëng r»ng bá H¸n häc ®i ®Ó ®Èy lïi ¶nh hëng níc ngoµi,
ngêi Ph¸p sÏ thay thÕ vµo ®ã b»ng nÒn gi¸o dôc cña hä.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Kh«ng ph¶i thÕ ®©u. Th©m ý cña hä chØ lµ ®Èy ngêi An häc, chØ d¹y cho hä mét lßng "trung thùc" gi¶ dèi, chØ d¹y
Nam vµo vßng ngu tèi. T«i xin nªu ra sau ®©y mét vµi b»ng cho hä biÕt sïng b¸i nh÷ng kÎ m¹nh h¬n m×nh, d¹y cho thanh
chøng cña ngêi Ph¸p. niªn yªu mét Tæ quèc kh«ng ph¶i lµ Tæ quèc cña m×nh vµ
Đ¹i t¸ BÐcna viÕt: VÒ ph¬ng diÖn tinh thÇn, ngêi Ph¸p ®ang ¸p bøc m×nh. NÒn gi¸o dôc Êy d¹y cho thanh thiÕu
kh«ng tæ chøc mét nÒn gi¸o dôc míi thay thÕ cho nÒn gi¸o niªn khinh rÎ nguån gèc dßng gièng m×nh. Nã lµm cho thanh
dôc An Nam mµ hä ®· bá ®i. Hä chØ x©y dùng ®îc mét Ýt thiÕu niªn trë nªn ngu ngèc. §iÒu g× cã thÓ rÌn luyÖn ®îc
trêng häc ®Ó ®µo t¹o ra nh÷ng con vÑt, nh÷ng ngêi vong cho häc sinh biÕt suy nghÜ, biÕt ph©n tÝch th× ngêi ta
b¶n thiÕu ®¹o ®øc vµ thiÕu c¶ kiÕn thøc phæ th«ng. kh«ng d¹y ë nhµ trêng. VÊn ®Ò nµo cã liªn quan ®Õn chÝnh
trÞ, x· héi vµ cã thÓ lµm cho ngêi ta tØnh ngé ®Òu bÞ bãp
Trong mét b¶n b¸o c¸o vÒ t×nh h×nh §«ng D¬ng, tíng
mÐo vµ xuyªn t¹c ®i. Cã häc lÞch sö níc Ph¸p ®i n÷a, th×
Pen¬canh còng viÕt: Trong 50 n¨m chiÕm ®ãng ë Nam Kú vµ
ngêi ta kh«ng hÒ ®¶ ®éng ®Õn ch¬ng nãi vÒ c¸ch m¹ng.
25 n¨m chiÕm ®ãng ë B¾c Kú, nh÷ng trêng häc Ph¸p kh«ng
Ngêi ta cÊm häc sinh ®äc t¸c phÈm cña Huyg«, Rótx« vµ
®µo t¹o lÊy ®îc mét ngêi An Nam thËt sù cã häc thøc.
M«ngtexki¬. Nãi tãm l¹i, trêng häc thËt lµ t¬ng xøng víi chÕ
¤ng M¸cx¬, v¨n sÜ thuéc ®Þa, ®· viÕt c©u sau ®©y lét ®é ®· khai sinh ra nã.
t¶ ®îc ®óng t tëng ®ang thèng trÞ trong ®Çu ãc cña c¸c
C¸ch ®©y vµi n¨m, ngêi ta ban cho chóng t«i mét trêng
nhµ cai trÞ cña chóng ta: Chóng ta chØ cÇn d¹y tiÕng Ph¸p
®¹i häc. Mét trêng ®¹i häc thÕ nµo? Theo nh÷ng bµi diÔn
cho ngêi An Nam, d¹y cho hä biÕt ®äc, biÕt tÝnh to¸n chót Ýt
v¨n chÝnh thøc vµ nh÷ng lêi tuyªn truyÒn Çm ü xung quanh
th«i; biÕt h¬n n÷a chØ lµ thõa v« Ých. trêng nµy th× trêng ®¹i häc cña chóng t«i cã thÓ so s¸nh ®îc
Nhng ngay c¶ nÒn gi¸o dôc s¬ ®¼ng Êy còng chØ ®îc víi c¸c trêng ®¹i häc to nhÊt ¢u ch©u kia ®Êy. Thùc ra, th×
phæ cËp mét c¸ch qu¸ bñn xØn vµ nhá giät. Trêng häc râ h»ng n¨m trêng ®¹i häc chØ s¶n xuÊt ®îc hai ba «ng cö
rµng lµ cßn thiÕu nhiÒu, gi¸o viªn th× cha ®ñ t c¸ch ®Ó nh©n h¹ng tåi. ¤ng bè ®ì ®Çu cho c¸i trêng "Xãocbon
gi¶ng d¹y. Cao Miªn cã 2.000.000 d©n mµ chØ cã 60 trêng AnnammÝt" Êy, hiÖn giê lµ thèng ®èc Nam Kú, trong mét lóc
häc. ë Trung Kú chØ cã 118 trêng cho 6.000.000 d©n. Trêng thµnh thËt hiÕm thÊy xa nay ë ngµi, ngµi ®· thó nhËn r»ng
häc lËp ra kh«ng ph¶i ®Ó gi¸o dôc cho thanh niªn An Nam chÝnh ngµi ®· "h»ng ch¨m lo ®Õn sù tiÕn bé cña c¶ d©n téc
mét nÒn häc vÊn tèt ®Ñp vµ ch©n thùc, më mang trÝ tuÖ vµ An Nam; më trêng y khoa vµ trêng ®¹i häc lµ cèt ®Ó sau nµy
(lêi thó nhËn vµo th¸ng 3 n¨m 1924) ngêi An Nam cã thÓ
ph¸t triÓn t tëng cho hä, mµ tr¸i l¹i cµng lµm cho hä ®Çn
thay thÕ ngêi Ph¸p trong c¸c chøc vô thø yÕu ë c¸c c«ng së".
®én thªm. Ngoµi môc ®Ých gi¸o dôc ®Ó ®µo t¹o tuú ph¸i,
th«ng ng«n vµ viªn chøc nhá ®ñ sè cÇn thiÕt phôc vô cho Bªn c¹nh trêng ®¹i häc ®¸ng quý Êy, lËp ra cèt ®Ó loÌ níc
bän x©m lîc - ngêi ta ®· gieo r¾c mét nÒn gi¸o dôc ®åi b¹i, ngoµi, ®Ó ®a ra khoe khoang trong c¸c bµi diÔn v¨n vµ ®Ó
x¶o tr¸ vµ nguy hiÓm h¬n c¶ sù dèt n¸t n÷a, v× mét nÒn lÊy cí ng¨n cÊm ngêi An Nam xuÊt d¬ng du häc, chóng t«i
cßn cã mét trêng y khoa, mét trêng luËt, mét trêng c«ng
gi¸o dôc nh vËy chØ lµm h háng mÊt tÝnh nÕt cña ngêi ®i
chÝnh, ba hoÆc bèn trêng chuyªn nghiÖp n÷a, cho c¶
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

20.000.000 d©n. ngêi du häc sinh ph¶i chÞu sù gi¸m s¸t, theo dâi vµ dß la cña
Nhng kÕt qu¶ thu ®îc ë c¸c trêng Êy th× nh thÕ nµo? ChÝnh phñ Ph¸p.
Mét tê b¸o Ph¸p xuÊt b¶n ë §«ng D¬ng ®· tr¶ lêi c©u hái ®ã ChÝnh phñ Ph¸p cè ®a du häc sinh An Nam vµo häc ë
nh thÕ nµy: Sè thanh niªn An Nam cã tr×nh ®é kü thuËt nh÷ng trêng ph¶n ®éng nhÊt. Nh÷ng s¸ch vë b¸o chÝ mµ
chuyªn nghiÖp cao cßn rÊt Ýt, rÊt Ýt ngêi d©n b¶o hé cã thÓ anh ta ®äc, nh÷ng ho¹t ®éng, giao thiÖp h»ng ngµy cña anh
®¶m ®¬ng ®îc xøng ®¸ng chøc vô cña mét kü s c«ng ®Òu bÞ kiÓm so¸t, theo dâi. Ngêi ta giao anh cho nh÷ng tªn
chÝnh, cña mét b¸c sÜ y khoa hay cña mét thanh tra ho¶ xa, ba que thùc d©n giµ ®· vÒ hu tr«ng nom. ChÝnh phñ Ph¸p
ch¼ng h¹n. dùng lªn mét bøc têng ng¨n c¸ch h¼n du häc sinh víi nh÷ng
Cho nªn bÞ chÝnh s¸ch ngu d©n triÖt ®Ó kiÒm chÕ nh luång t tëng chÝnh trÞ vµ x· héi ë chÝnh quèc. §Ó n¾m chÆt
vËy, ngêi An Nam muèn häc lªn chØ cßn cã 2 c¸ch: ®i du häc lÊy anh ta, ngêi ta dïng tiÒn thuÕ cña ngêi An Nam tæ chøc
ë níc ngoµi hay ë Ph¸p. Nhng nÕu cã mét ngêi An Nam nµo cã ra nh÷ng héi qu¸n vµ c©u l¹c bé cho du häc sinh; ë ®Êy
ý ®Þnh ®i du häc níc ngoµi th× sÏ bÞ coi nh mét ngêi næi muèn lµm g× th× lµm, trõ viÖc häc tËp. NÕu anh sinh viªn tá
lo¹n, mét ngêi chèng Ph¸p, cã téi lín; ngêi ta h·m h¹i ngêi ®ã vÎ tù lËp th× ngêi ta sÏ b¾t Ðp cha mÑ ph¶i gäi anh ta vÒ.
vµ c¶ gia ®×nh hä. Anbe Xar«, nguyªn toµn quyÒn §«ng D- NÕu anh ta kh«ng nghe, th× ngêi ta cø viÖc c¾t l¬ng cña
¬ng, nay lµ Bé trëng thuéc ®Þa ®· nãi râ chÝnh s¸ch bao anh.
v©y tinh thÇn Êy b»ng nh÷ng lêi lÏ sau ®©y: "§Ó cho líp th- Häc xong vµ nÕu ®· tèt nghiÖp - dï tèt nghiÖp b¸c sÜ y
îng lu trÝ thøc ®îc ®µo t¹o ë níc ngoµi tho¸t khái vßng kiÒm khoa, luËt s hay kü s b¸ch khoa - ngêi An Nam muèn cã viÖc
to¶ cña chóng ta, chÞu ¶nh hëng v¨n ho¸ vµ chÝnh trÞ cña n- lµm ë trong níc th× ph¶i nhËp quèc tÞch Ph¸p; mµ muèn ®îc
íc kh¸c, th× thËt lµ mét ®iÒu nguy hiÓm v« cïng. Nh÷ng ngêi vµo lµng T©y th× ph¶i luån lät xin xá thËt lµ nhôc nh· vµ hÌn
trÝ thøc ®ã trë vÒ níc ®· ®a hÕt tµi n¨ng cña hä ®Ó tuyªn h¹.
truyÒn vËn ®éng chèng l¹i chóng ta lµ nh÷ng ngêi b¶o hé ®·
Muèn më trêng t th× ph¶i xin phÐp ChÝnh phñ tríc. BÊt
ng¨n cÊm kh«ng cho hä häc tËp".
cø lóc nµo ChÝnh phñ còng cã quyÒn kiÓm so¸t hoÆc b¾t
Cßn sang du häc ë Ph¸p l¹i lµ mét chuyÖn kh¸c h¼n. 1) c¸c trêng ph¶i ®ãng cöa.
Sinh ho¹t ë Ph¸p ®¾t ®á h¬n ë Trung Quèc vµ ë NhËt B¶n,
Sau nh÷ng cuéc biÓu t×nh n¨m 190758 mµ t«i ®· cã dÞp
nªn du häc sinh ph¶i rÊt giµu míi cã ®ñ tiÒn ®Õn häc ë mét
nãi ®Õn, ChÝnh phñ cho lÝnh tËp vÒ ph¸ ph¸ch c¸c trêng häc
trêng chÝnh quèc. 2) Ngoµi ra, ngêi ®ã ph¶i ®îc b¶o ®¶m
vµ b¾t bí gi¸o viªn. C¸c «ng gi¸o bÞ b¾t, bÞ ngîc ®·i hµnh h¹,
vÒ tinh thÇn nghÜa lµ cha mÑ anh ta ph¶i cã th¸i ®é phôc
tay trãi giËt c¸nh khuûu vµ bÞ dÉn tõng x©u lªn tØnh lþ; ®Çu
tïng ChÝnh phñ; ph¶i cã b¶o ®¶m vÒ vËt chÊt tøc lµ ph¶i
trÇn, ch©n kh«ng, nhÞn ®ãi, nhÞn kh¸t, hä bÞ ®¸nh ®Ëp nh
®ót lãt thËt nhiÒu cho c¸c quan cai trÞ. 3) Du häc sinh ph¶i
tr©u ngùa, råi bÞ kÕt ¸n khæ sai. Cßn trêng häc th× bän sÜ
lµm ®ñ c¸c thÓ thøc qu¸i gë, v« Ých vµ nhôc nh·; nh÷ng thÓ
quan Ph¸p dïng lµm chuång ngùa.
thøc nµy thêng lµm cho ngêi xin ®i häc ph¶i n¶n chÝ, v¶ l¹i
ChÝnh phñ còng chØ muèn nh thÕ th«i. 4) Khi ®· sang Ph¸p, Míi ®©y, ë mét tØnh Nam Kú ngêi ta thuyªn chuyÓn c¶
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

mét lo¹t gi¸o viªn, lÊy lý do lµ c¸c nhµ gi¸o ®· quyÕt ®Þnh b¸o chÝ An Nam nã kú dÞ qu¸ ®Õn nçi khã mµ tin ®îc. Gi÷a
xin ra héi mµ tríc kia hä bÞ b¾t buéc ph¶i gia nhËp. Tªn c«ng thÕ kû XX nµy, ë mét níc cã ®Õn 20 triÖu d©n mµ kh«ng cã
sø chñ tØnh lµm thñ quü héi nµy ®· b¾t gi¸o viªn ph¶i ®ãng lÊy mét tê b¸o! C¸c b¹n cã thÓ tëng tîng ®îc nh thÕ kh«ng?
thªm 40 phr¨ng ®Ó bï vµo tiÒn quü bÞ hôt. C¸c gi¸o viªn bÞ Kh«ng cã lÊy mét tê b¸o b»ng tiÕng mÑ ®Î cña chóng t«i. Lý
thuyªn chuyÓn ®i còng v× mét lý do kh¸c lµ tªn phã sø ®· do nh thÕ nµy. ChÝnh quyÒn Ph¸p quyÕt ®Þnh r»ng kh«ng
chöi m¾ng, lµm nhôc hä vµ do¹ ®¸nh vµo mâm hä (nguyªn mét tê b¸o b»ng tiÕng An Nam nµo ®îc xuÊt b¶n nÕu kh«ng
v¨n). ®îc viªn toµn quyÒn cho phÐp, r»ng hä chØ cho phÐp víi
§Ó lµm râ nÐt thªm c¸i chÕ ®é tèt ®Ñp Êy, t«i cÇn ph¶i ®iÒu kiÖn lµ b¶n th¶o ®a ®¨ng ph¶i tr×nh viªn toµn quyÒn
nãi thªm r»ng: ChÝnh phñ ®· biÕu bµ qu¶ phô cña mét viªn duyÖt tríc ®·, vµ giÊy phÐp Êy hä thu håi lóc nµo còng ®îc.
cùu thèng ®èc mét mãn tiÒn lµ 1 triÖu phr¨ng, vµ trî cÊp Tinh thÇn b¶n s¾c lÖnh vÒ b¸o chÝ lµ nh thÕ ®Êy. (Chóng t«i
800.000 phr¨ng cho 66 buæi kÞch gi¶i trÝ cho kho¶ng 3 hay bÞ cai trÞ b»ng chÕ ®é s¾c lÖnh do viªn toµn quyÒn ban bè
4 ngh×n ngêi ¢u ë Sµi Gßn; nhng ChÝnh phñ l¹i thu håi kho¶n chø kh«ng ph¶i b»ng nh÷ng ®¹o luËt ®· ®îc th¶o luËn vµ
trî cÊp chØ cã 2.000 ®ång cho mét tæ chøc gi¸o dôc b×nh biÓu quyÕt ë nghÞ viÖn). Trªn thùc tÕ cßn tÖ h¬n n÷a. M·i
d©n v× «ng héi trëng cña tæ chøc nµy lµ mét ngêi lµng T©y ®Õn b©y giê, cha cã ngêi An Nam nµo ®îc phÐp xuÊt b¶n
cã ch©n trong Héi ®ång thuéc ®Þa, ®· viÕt nh÷ng bµi b¸o mét tê b¸o c¶.
ph¶n ®èi viÖc cho trng thÇu h¶i c¶ng Sµi Gßn. T«i gäi b¸o lµ mét tê b¸o vÒ chÝnh trÞ, vÒ kinh tÕ hay v¨n
häc nh ta thÊy ë ch©u ¢u vµ c¸c níc ch©u ¸ kh¸c, chø kh«ng
ph¶i mét tê do chÝnh quyÒn thµnh lËp vµ giao cho bän tay
ch©n ®iÒu khiÓn, chØ nãi ®Õn chuyÖn n¾ng ma, t¸n d¬ng
nh÷ng kÎ quyÒn thÕ ®¬ng thêi, kÓ chuyÖn ví vÈn, ca tông
c«ng ¬n cña nÒn khai ho¸ vµ ru ngñ d©n chóng. B¸o ®Çu
®éc ngêi ta nh thÕ, th× ë §«ng D¬ng còng cã ba hay bèn tê
®Êy.
Ngay cho ®Õn c¶ nh÷ng tê th«ng tin thuÇn tuý vÒ kinh
tÕ vµ th¬ng m¹i, ngêi ký gi¶ b¶n xø còng chØ xin ®îc phÐp
b»ng nh÷ng biÖn ph¸p quanh co. Anh ta ph¶i thuª tiÒn mét
ngêi Ph¸p cã ®Þa vÞ vµ ®îc kÝnh nÓ. ¤ng nµy ®i gÆp quan
B¸O CHÝ cai trÞ vµ xin phÐp cho «ng ta, lµ ngêi Ph¸p. V× «ng ta vÉn sÏ
lµ s¸ng lËp viªn cña tê b¸o, mÆc dÇu «ng ch¼ng biÕt mét
tiÕng An Nam nµo gäi lµ cã, «ng ch¼ng ph¶i bá tiÒn tói ra
Nãi xong vÊn ®Ò gi¸o dôc, th× tù nhiªn chóng t«i nghÜ lÊy mét xu nhá, ch¼ng ph¶i ®ông tÝ g× ®Õn c«ng viÖc cña
ngay tíi c©u hái: ThÕ cßn b¸o chÝ? Nh÷ng ®iÒu t«i sÏ kÓ vÒ tê b¸o c¶ trõ viÖc ®i gÆp viªn quan cai trÞ. ChØ viÖc cho mîn
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

tªn m×nh, ngêi Ph¸p kia nhËn ®îc h»ng th¸ng mét sè tiÒn rÊt Ph¸p, cã thÓ xuÊt b¶n b¸o, nhng chØ b»ng tiÕng Ph¸p mµ
hËu mµ ngêi ký gi¶ b¶n xø ph¶i tr¶ cho «ng l©u dµi, b¸o cßn th«i - ë Nam Kú cã 5, 6 tê b¸o vµo lo¹i Êy. ë c¸c vïng kh¸c,
ra lµ cßn ph¶i tr¶. kh«ng cã tê b¸o nµo, v× kh«ng cã hay cã Ýt ngêi vµo lµng
Tríc khi ®a ®i nhµ in, tÊt c¶ c¸c bµi b¸o ph¶i dÞch ra tiÕng T©y. Trong sè c¸c c¬ quan ng«n luËn Êy - thêng lµ b¸n
Ph¸p vµ ®a kiÓm duyÖt ®·. CÊm ngÆt nh÷ng tê th«ng tin Êy nguyÖt san - cã hai hay ba tê cã khuynh híng quèc gia hîp
kh«ng ®îc ®¶ ®éng g× ®Õn nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ hay ph¸p. GhÐp hai tÝnh tõ tr¸i ngîc nhau Êy víi nhau, cã thÓ kú
t«n gi¸o, mµ chØ ®îc ®¨ng nh÷ng tin tøc th«ng thêng, nh÷ng dÞ ®Êy vµ cÇn gi¶i thÝch ®«i chót. Nh÷ng tê b¸o nµy lµ cña
vÊn ®Ò xÐt ra cã lîi cho Nhµ níc. Khi ®Êt níc bÞ mét thiªn tai bän t s¶n b¶n xø míi lªn, cã ®Þa vÞ lµ nhê ë nÒn ®« hé Ph¸p.
nµo, lôt léi, b·o t¸p, ®ãi kÐm, v.v., phßng kiÓm duyÖt cÊm b¸o NÒn ®« hé Êy ®· sinh ra bän nµy, nhng l¹i kh«ng ®Ó cho hä
kh«ng ®îc cho d©n chóng biÕt ph¸t triÓn. V× vËy, tÇng líp t s¶n nhá bÐ ®ã bÞ ng¹t thë trong
ph¹m vi chËt hÑp vµ phô thuéc mµ quan thÇy ngo¹i quèc - cha
nh÷ng tin "kh«ng vui" Êy, cÊm b¸o kh«ng ®îc më l¹c
®ì ®Çu cña hä- ®· dµnh cho hä. Vµ v× thÕ, hä hên m¸t nhng
quyªn gióp nh÷ng ngêi bÞ n¹n. B¸o kh«ng cã quyÒn nãi g×, dï
chØ bãng giã, ®Õn viÖc bÇu cö héi ®ång thuéc ®Þa hay héi còng nhÌ nhÑ th«i. Bëi th©n phËn nöa d¬i nöa chuét cña hä,
®ång hµng tØnh. Cã mét tê, dÞch ra tiÕng An Nam ®¹o luËt ch¼ng thuéc hoµn toµn trong x· héi An Nam v× hä lµ nh÷ng
cÊm nh÷ng hµnh vi hèi lé trong viÖc tuyÓn cö, ®· bÞ kiÓm ngêi vµo lµng T©y, mµ còng ch¼ng thuéc trong tÇng líp "quý
duyÖt tr¾ng mÊt nöa tê b¸o mµ cßn bÞ khiÓn tr¸ch thªm n÷a. téc" T©y v× hä xuÊt th©n ra lµ ngêi An Nam - nªn hä c¶m
NhiÒu khi ngêi ta cÊm c¶ dÞch ®¨ng nh÷ng bµi ®· ®¨ng ë c¸c thÊy lóng tóng trong mäi viÖc. §ång thêi trong mäi hµnh ®éng
b¸o tiÕng Ph¸p xuÊt b¶n ë §«ng D¬ng. vµ t tëng cña hä, ®Òu thÊy c¸i m©u thuÉn x· héi vµ t©m lý
Êy. B¸o cña hä chØ trÝch nh÷ng vô hµ l¹m, nhng l¹i phØnh
C¸c b¹n chí tëng r»ng mÊy tê b¸o th«ng tin khèn khæ Êy
nÞnh nh÷ng kÎ hµ l¹m; hä than phiÒn vÒ nh÷ng ®¹o luËt ®Ì
®îc tù do ph©n tÝch tÊt c¶ nh÷ng c¸i thuéc vÒ kinh tÕ.
nÐn ¸p bøc, nhng vÉn cËy thÕ vµo níc mÑ; hä mñi lßng cho sè
Ch¼ng h¹n, hä kh«ng ®îc nãi ®Õn ®êi sèng ®¾t ®á, ®Õn
phËn khèn khæ cña ngêi An Nam, nhng vÉn ca tông c«ng ®øc
viÖc mÊt mïa, ®Õn viÖc bu«n gian b¸n lËu cña bän con bu«n
ngêi ¢u, ®Õn viÖc xoay xë tiÒn nong bÊt l¬ng cña bän quan m¬ hå cña mét nÒn khai ho¸ tèt ®Ñp h¬n. Hä muèn ch÷a
cai trÞ, ®Õn nh÷ng vô ®Çu c¬ ®ª tiÖn cña bän chñ ®ån bÖnh, nhng l¹i kh«ng d¸m t×m vµ tÊn c«ng vµo nguån gèc cña
®iÒn vµ chñ nhµ m¸y ngêi da tr¾ng. Võa råi, ngêi ta cÊm b¸o bÖnh.
chÝ kh«ng ®îc ®¶ ®éng ®Õn viÖc ChÝnh phñ nhîng quyÒn ¶nh hëng cña hä bÞ c¶n trë mäi ®êng:
kinh doanh h¶i c¶ng Sµi Gßn, nÕu kh«ng ph¶i ®Ó t¸n d¬ng a) V× chÝnh s¸ch ngu d©n nh c¸c b¹n ®· biÕt, nªn ®éc
c«ng ®øc cña c«ng ty ®éc quyÒn vµ lßng v« t cña ChÝnh phñ.
gi¶ chØ cã mét dóm ngêi rÊt h¹n chÕ. Mçi sè ph¸t hµnh kh«ng
Cã mét tê còng ®· "t¸n d¬ng", nhng kÐm nhiÖt t×nh, nªn
bao giê qu¸ mét hay hai ngh×n b¶n, Êy thÕ mµ b¸n kh«ng
phßng kiÓm duyÖt tríc hÕt
hÕt.
®· theo dâi bÝ mËt, råi ®ãng cöa h¼n tê b¸o Êy.
b) V× th¸i ®é lõng chõng, v× kh«ng cã ch¬ng tr×nh cô
Nh÷ng ngêi vµo lµng T©y, ®îc hëng quyÒn c«ng d©n thÓ, kh«ng cã kÕ ho¹ch râ rµng, kh«ng cã khuynh híng m¹nh
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

d¹n, nªn mÊy tê b¸o Êy kh«ng thu hót ®îc c¶m t×nh cña d©n 4. ChÝnh phñ vi ph¹m quyÒn tù do th tÝn, ngay c¶ th
chóng. Hä ng¶ nghiªng, hay ®óng h¬n, l¬ löng gi÷a d©n riªng cña c¸c ký gi¶. Nh÷ng ngêi nµy bÞ "ghi" vµo sæ ®en,
chóng mµ hä kh«ng gÇn gòi ®îc vµ nh÷ng kÎ thèng trÞ kh«ng bÞ theo dâi, dß la, do th¸m vµ vu c¸o. ChÝnh phñ dïng c¶ ¸p
a hä. lùc ®èi víi gia ®×nh, bµ con th©n thuéc vµ bÌ b¹n hä n÷a.
c) Nhµ níc thuéc ®Þa cè t©m ph¸ ph¸ch hä. Hä bÞ ph¸ ChØ nhê ®Þa vÞ cã lµng T©y vµ nhê m¸nh khoÐ kh«n khÐo
b»ng nhiÒu c¸ch. Sau ®©y lµ nh÷ng c¸ch th«ng thêng nhÊt: kÕt thóc mäi b×nh luËn b»ng c¸ch nÞnh hãt t©ng bèc hÕt
møc níc mÑ b¶o hé, nh©n tõ, thiªng liªng, v.v. mµ hä tho¸t
1. Nhµ níc b¸o cho c«ng chøc vµ nh©n viªn ngêi b¶n xø
khái ®i tï.
biÕt r»ng cÊp trªn ®· coi nh÷ng tê b¸o Êy nh lµm c¸ch m¹ng,
r»ng nh÷ng ngêi nµo ®äc nh÷ng b¸o ®ã sÏ bÞ ghi danh s¸ch B¸o chÝ b¶n xø b»ng tiÕng Ph¸p bÞ ph¸ ph¸ch nh vËy
riªng, vµ dÜ nhiªn lµ b¶n danh s¸ch Êy sÏ ®Ýnh theo b¸o c¸o ®Êy. Nh÷ng hµnh vi bÊt hîp ph¸p cña lèi trÞ an ®ª hÌn Êy
th¨ng hay gi¸ng chøc. cßn ®îc t¨ng cêng vµ bæ sung thªm b»ng nh÷ng ®iÒu lÖ
ph¸p lý nh thÕ nµy: "Mäi viÖc trng bµy hay göi ®i n¬i kh¸c
Cã nhiÒu c«ng chøc ®· bÞ b¾t buéc ph¶i ®æi ®i chç
nh÷ng bµi h¸t, bøc ho¹ hay tranh ¶nh tr¸i ®¹o t«n kÝnh ®èi
kh¸c hay bÞ b¾t vÒ hu chØ v× ®· vi ph¹m nh÷ng ®iÒu r¨n
víi c¸c vÞ ®¹i diÖn cña Nhµ níc, sÏ bÞ trõng ph¹t bao nhiªu
®e Êy.
th¸ng tï vµ ph¹t tiÒn bao nhiªu phr¨ng ®ã, v.v.".
2. §èi víi nh÷ng ®éc gi¶ kh«ng ph¶i lµ c«ng chøc (t«i nãi Cha hÕt ®©u. NÒn v¨n minh cña thùc d©n ®· dïng ngän
kh«ng ph¶i lµ c«ng chøc chø kh«ng nãi tù do, v× ë ®Êt níc ®uèc cæ truyÒn thñ tiªu ®Õn chót tù do cuèi cïng cña ngêi
chóng t«i kh«ng ai ®îc tù do c¶, trõ bän xá l¸ ba que ra) th× b¶n xø. §· lµm cho ngêi b¶n xø ph¶i ®Çn ®én vµ c©m,
viªn quan cai trÞ cho gäi hä ®Õn bµn giÊy, ©n cÇn khuyªn chóng vÉn cha võa lßng; chóng cßn muèn hä ph¶i ®iÕc n÷a
b¶o hä ®iÒu h¬n lÏ thiÖt. kia. Chóng bÞt tai hä kh«ng cho hä nghe tiÕng vang cña
NÕu hä kh«ng biÕt nghe nh÷ng lêi khuyªn tö tÕ Êy, th× nh÷ng biÕn cè bªn ngoµi. ChØ ®¬n gi¶n b»ng mét nÐt bót,
chóng ®×nh chØ h¼n ®êi sèng tinh thÇn cña c¶ mét d©n
hä bÞ c¶nh s¸t theo dâi. Vµ cø mêi lÇn th× cã ®Õn chÝn, b¸o
téc. Còng s¾c lÖnh võa kÓ trªn ®Þnh r»ng: "Sù lu hµnh b¸o
chÝ vµ th tõ cña hä bÞ thÊt l¹c nh bÞ phÐp thÇn. ChÝnh phñ
vµ t¹p chÝ bÊt cø b»ng tiÕng g×, cã thÓ bÞ cÊm do mét nghÞ
h·y t¹m vui lßng nh thÕ trong lóc chê ®îi c¬ héi ®Ó tãm cæ
®Þnh cña quan toµn quyÒn". C¸c b¹n cã tin ch¾c r»ng quan
hä v× lÏ nµy hay lÏ kh¸c. toµn quyÒn nh©n tõ ch¼ng s¬ suÊt g× mµ kh«ng dïng vµ
3. ChÝnh phñ cho bän chñ nhµ in lùa chän nªn lµm viÖc l¹m dông quyÒn hµnh Êy. B¸o chÝ b»ng tiÕng Ph¸p, xuÊt b¶n
cho mét tê b¸o "tin vÞt kh«ng biÕt ®iÒu" ®îc Ýt tiÒn, hay ë Pari, göi sang ®Òu bÞ tÞch thu ë §«ng D¬ng. Së bu chÝnh,
nªn nhËn in cho Nhµ níc ®îc lîi léc vµ b¶o ®¶m h¬n nhiÒu. së mËt th¸m vµ c¸c c¬ quan hµnh chÝnh cïng nhau lµm
nhiÖm vô ®ª hÌn Êy. Vµ ngêi ta do¹ trõng ph¹t nh÷ng ngêi cã
V× thÕ, mét tê b¸o ë Sµi Gßn ®· buéc ph¶i ®æi chñ in
tªn nhËn nh÷ng tê b¸o Êy. Ngêi ta cÊm ngÆt kh«ng cho ®äc
nhiÒu lÇn trong mét th¸ng.
b¸o NhËt vµ Trung Quèc. Gi÷ mét tê t¹p chÝ, mét quyÓn s¸ch
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Trung Quèc nµo ®ã cã thÓ lµ mét träng téi ®èi víi ngêi An vµ cã tÝnh chÊt cìng bøc.
Nam. T«i biÕt nhiÒu nhµ v¨n th©n bÞ kÕt ¸n khæ sai chung
Ngêi An Nam b¾t buéc lóc nµo còng ph¶i mang thÎ thuÕ
th©n v× ®· ®äc t¹p chÝ Trung Quèc hån, Èm b¨ng vµ nh÷ng
th©n trong ngêi, ai hái ®Õn ®Òu ph¶i xuÊt tr×nh. ThÎ dÔ bÞ
bµi cïng lo¹i Êy cña c¸c nhµ duy t©n Trung Quèc. N¨m 1920,
nhµu n¸t vµ bÈn thØu, nhng ngêi nµo quªn hoÆc ®¸nh mÊt
cã nhiÒu ngêi An Nam ë B¾c Kú bÞ kÕt ¸n tõ hai ®Õn n¨m
n¨m tï, chØ v× mét ngêi ®· lµm th¬ ca tông tù do vµ c¸c ngêi thÎ th× bÞ b¾t vµ bÞ tï.
kh¸c ®· nghe ng©m bµi th¬ Êy. N¨m 1919, ngêi ta ®· bá viÖc ph©n h¹ng ®ãng thuÕ th©n ë
B¾c Kú, chØ b»ng mét nghÞ ®Þnh cña thèng sø. Mäi ngêi
d©n tõ 18 ®Õn 60 tuæi, ®Òu ph¶i nhÊt luËt ®ãng 5 ®ång
thuÕ th©n.
Theo mét nghÞ ®Þnh kh¸c th× bÊt cø ngêi An Nam nµo
kh«ng mang thÎ ®Òu cã thÓ bÞ tï vµ buéc ph¶i ®ãng thuÕ
mét lÇn n÷a dï tríc kia ngêi ®ã ®· nép råi.
THUÕ KHO¸ §Ó bï vµo chç hao hôt do ®ång b¹c bÞ sôt gi¸, mét viªn
toµn quyÒn ®· cã s¸ng kiÕn t¨ng gÊp béi sè ngêi ph¶i chÞu
ChÝnh s¸ch thùc d©n ¨n cíp, ch¼ng nh÷ng ®· tíc ®o¹t thuÕ lªn ®Ó b¾t c¸c x· ph¶i ®ãng gãp thªm.
mÊt ruéng ®Êt, cña c¶i, ®· xo¸ bá hÕt mäi quyÒn lîi, mäi *
quyÒn tù do - kÓ c¶ quyÒn tù do th©n thÓ cña ngêi d©n b¶n * *
xø, mµ cßn b¾t hä ph¶i nép thuÕ vÒ nh÷ng m¶nh ®Êt c»n
Ngêi An Nam ph¶i ®ãng thuÕ nÆng h¬n ngêi Ên §é, M·
cçi cßn l¹i trong tay hä, nép thuÕ vÒ nghÒ nghiÖp sinh sèng Lai, Nam D¬ng vµ NhËt B¶n nhiÒu. Nhng ®êi sèng kinh tÕ ë
cña hä, nép c¶ thuÕ kh«ng khÝ mµ hä thë n÷a. Nam D¬ng, Ên §é vµ NhËt B¶n l¹i cao h¬n ë §«ng D¬ng
§ét nhiªn ngêi ta t¨ng thuÕ th©n tõ mét hµo lªn hai ®ång nhiÒu l¾m, d©n nh÷ng níc nµy cã thÓ ®ãng gãp dÔ dµng sè
rìi. Nh÷ng ngêi cha ®Õn tuæi nép su, nghÜa lµ díi 18 thuÕ qu¸ nÆng ®èi víi ngêi An Nam.
tuæi, tríc kia kh«ng ph¶i ®ãng gãp g×, th× nay ph¶i nép mét *
thø thuÕ nÆng gÊp mÊy lÇn thuÕ th©n cña suÊt ®inh tríc * *
kia. Tríc thêi Ph¸p thuéc, bé thuÕ ®iÒn thæ ghi ®Çy ®ñ
Ngêi ta kh«ng nh÷ng t¨ng thuÕ lªn gÊp béi vµ b¾t ruéng ®Êt c«ng vµ ruéng ®Êt t cã ph©n h¹ng theo lo¹i s¶n
nh÷ng ngêi cha hÒ ph¶i ®ãng gãp nay ph¶i ®ãng gãp, mµ vËt trång trät. ThuÕ suÊt chØ ®¸nh tõ mét ®Õn n¨m hµo
®iÒu tai h¹i nhÊt ®èi víi d©n ®inh lµ thuÕ suÊt thay ®æi mét mÉu ®èi víi ruéng cÊy lóa. §èi víi c¸c lo¹i ruéng ®Êt kh¸c,
lu«n vµ ngêi d©n bÞ b¾t buéc ph¶i mang nhiÒu lo¹i thÎ tuú thuÕ suÊt ®¸nh tõ hai hµo ®Õn mét ®ång t. §¬n vÞ diÖn
th©n, thÎ th«ng hµnh, do ®ã mµ ph¶i ®ãng gãp hÕt søc v« lý tÝch lµ mÉu tøc lµ mét diÖn tÝch vu«ng mçi c¹nh ®é 150 th-
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

íc. ChiÒu dµi cña mét thíc An Nam thay ®æi tuú tõng tØnh tõ ViÖc ChÝnh phñ cã nh©n nhîng phÇn nµo trong viÖc thu mét
42, 47 ®Õn 64 x¨ngtimÐt, do ®ã diÖn tÝch mét mÉu tuú n¬i sè kho¶n thuÕ lu th«ng hµng ho¸ ®· lµm cho d©n lµng bÞ
cã thÓ lµ 3.970, 4.900 hoÆc 6.200 mÐt vu«ng. phiÒn nhiÔu h¬n vµ ®· më ®êng cho tÖ nhòng l¹m. Cã h«m
§Ó t¨ng thªm thu nhËp cho Nhµ níc, ngêi ta dïng mét ngêi ta tha kh«ng ®¸nh thuÕ cho mét ngêi g¸nh mét g¸nh
®¬n vÞ ®o ®¹c, dµi 40 x¨ngtimÐt, ng¾n h¬n tÊt c¶ c¸c cau, nhng h«m sau ngêi ta l¹i b¾t ngêi ®ã ®ãng thuÕ tuy
®¬n vÞ thêng dïng, v× vËy diÖn tÝch mét mÉu chØ cßn g¸nh mét g¸nh nhÑ h¬n. §¸nh thuÕ nh vËy th× khã mµ c«ng
3.600 mÐt vu«ng. B»ng c¸ch ®ã thuÕ ®iÒn thæ ®· t¨ng lªn b»ng ®îc. Ngêi ta cÊp mét giÊy phÐp lu th«ng cho 150
nhiÒu hay Ýt kh¸c nhau tuú tõng tØnh: n¬i th× t¨ng mét kil«gam thuèc lµo. S¾p xÕp lµm sao ®Ó khái ph¶i ®¸nh
phÇn mêi, n¬i th× t¨ng mét phÇn ba, n¬i bÞ thiÖt thßi nhÊt thuÕ nhiÒu lÇn vµo cïng mét sè thuèc ®ã khi sè hµng nµy ®·
th× t¨ng ®Õn hai phÇn ba. chuyÓn sang tay mét chñ kh¸c, hay khi 150 kil«gam thuèc
®ã ®· ®em chia cho ba, bèn ngêi mua? ChØ cã tuú ë c¸c
Tõ 1890, thuÕ trùc thu t¨ng lªn gÊp ®«i; tõ 1896 ®Õn
«ng nhµ ®oan, muèn lµm g× th× lµm chø kh«ng cã luËt ph¸p
1898 t¨ng lªn mét nöa vµ cø nh thÕ t¨ng lªn m·i. C¸c x· th×
nµo c¶. Cho nªn ngêi An Nam rÊt sî nhµ ®oan, tho¸ng thÊy
cø nai lng ra ®ãng gãp; cßn biÕt kªu ai b©y giê? Bãp nÆn ®-
nh©n viªn nhµ ®oan lµ hä ®· vøt ngay gi÷a ®êng thóng
îc th× bän c«ng sø l¹i cµng ra tay bãp nÆn. Bän Ph¸p nµy cho
muèi, thóng thuèc l¸ hay thóng cau mµ hä ®ang g¸nh trªn
r»ng c¸c x· vÉn ngoan ngo·n nép ®ñ thuÕ th× tøc lµ thuÕ m¸
vai; thµ mÊt cña cßn h¬n lµ ®ãng thuÕ qu¸ nÆng. Cã vïng,
cha ®Õn nçi qu¸ nÆng nÒ!
ngêi An Nam buéc ph¶i nhæ thuèc
*
lµo, chÆt cau ®i, ®Ó tr¸nh khái bÞ phiÒn nhiÔu v× c¸c thø
* *
thuÕ míi.
H»ng n¨m ngêi ta ph©n bæ cho mçi lµng ph¶i nép thuÕ
N¨m ngo¸i, miÒn trung Trung Kú bÞ ®iªu ®øng v× n¹n
cho mét sè ®inh vµ mét sè ruéng ®Êt c¸c h¹ng. CÇn cã thªm
®ãi. Kh«ng cøu gióp th× chí, ChÝnh phñ cßn t¨ng thuÕ lªn
tiÒn ®Ó chi tiªu ch¨ng? Ngêi ta cø söa l¹i con sè, mÆc dÇu
30%.
®ang gi÷a n¨m, råi ngêi ta b¾t c¸c lµng ph¶i ®ãng ®ñ thuÕ
cho sè ®inh, ®iÒn cao h¬n sè quy ®Þnh ®Çu n¨m. V× thÕ NhiÒu tØnh ë Nam Kú bÞ n¹n lôt ph¸ ho¹i. Ngêi ta cÊm ng-
êi An Nam bµn ®Õn viÖc ®ã vµ cÊm tæ chøc l¹c quyªn gióp
mµ ë mét tØnh B¾c Kú, toµn bé diÖn tÝch cha tíi 120.000
®ång bµo cña hä bÞ n¹n. H¬n n÷a, trong lóc d©n chóng ®ãi
hÐcta mµ b¶n thèng kª l¹i ghi nh÷ng 122.000 hÐcta ruéng vµ
khæ v× thiªn tai nh vËy ngêi ta vÉn b¾t d©n ®ãng thuÕ nh
cø nh thÕ, ngêi An Nam vÉn ph¶i cói ®Çu ®ãng thuÕ khèng
thêng lÖ. §Ó thu cho ®îc thuÕ, ®· x¶y ra bao nhiªu vô l¹m
cho nh÷ng ruéng ®Êt kh«ng cã thùc. Cã kªu ca còng ch¼ng
quyÒn, bao nhiªu cuéc truy bøc thËm tÖ ®èi víi d©n bÞ n¹n.
ai thÌm nghe!
Suèt c¶ n¨m, ë thµnh thÞ còng nh ë n«ng th«n, ngµy nµo
Kh«ng nh÷ng thuÕ ®· nÆng nÒ mµ l¹i cßn thay ®æi
ngêi ta còng ®îc môc kÝch nh÷ng cuéc b¾t bí, kh¸m xÐt
lu«n.
g©y nªn nh÷ng c¶nh ®au xãt, th¶m th¬ng trong viÖc thu
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

c¸c thø thuÕ. Cã lóc thu thuÕ ®· thµnh mét cuéc s¨n b¾t ng-
êi. Ngêi d©n b¶n xø nµo mµ kh«ng cã tiÒn nép kho b¹c,
ch¼ng chÞu cho ngêi ta cïm kÑp vµ còng ch¼ng muèn lµm
viÖc díi lµn roi vät, th× trèn biÖt mét xã vµ ®µnh chÞu chÕt
®ãi ë ®ã.
NhiÒu ngêi ph¶i b¸n c¶ gia tµi - b¸n c¶ con c¸i - ®Ó ®ãng
thuÕ cho Nhµ níc ®· ¸p bøc, bãc lét hä. CUéC KH¸NG CHIÕN
ë Cao Miªn, cã nhiÒu phô n÷ khèn khæ, ch©n mang
xiÒng s¾t, ph¶i ®i quÐt ®êng. Hä chØ cã mét téi lµ kh«ng
MÆc dÇu bän vua chóa ¬n hÌn, mÆc dÇu ®Þch ®ang
nép ®îc thuÕ.
chiÕm u thÕ vµ mÆc dÇu chÕ ®é qu©n chñ ®· lµm cho d©n
chóng quen l¹nh nh¹t, bµng quan, d©n chóng còng kh«ng thÓ
chÞu ¸ch ngo¹i bang mµ kh«ng bÒn bØ chèng l¹i. Lóc míi thÊy
c¸c tµu chiÕn lín vµ sóng èng tinh x¶o th× ng¹c nhiªn, nhng
khi c¶m gi¸c ®Çu tiªn Êy ®· qua th× nh÷ng ngêi yªu níc An
Nam liÒn tæ chøc ®Êu tranh. Cuéc x©m chiÕm §«ng D¬ng
b¾t ®Çu tõ n¨m 1858 m·i ®Õn 1909 míi kÕt thóc. ChÝnh
trong thêi kú nµy, khi nhµ ¸i quèc §Ò Th¸m
chÕt th× c«ng cuéc chèng Ph¸p cã tæ chøc vµ cã vò
trang chÊm døt. Ngêi anh hïng d©n téc Êy cïng víi mét Ýt
nghÜa qu©n kiªn quyÕt cña «ng ®· chiÕm lÜnh c¶ mét tØnh
nhá vµ ®¬ng ®Çu víi thùc d©n Ph¸p trong nhiÒu n¨m. Trong
thêi kú chiÕn tranh ë ch©u ¢u, nhiÒu cuéc b¹o ®éng ®· næ
ra nhng l¹i bÞ dÑp t¾t ngay trong biÓn m¸u. Trong sè c¸c
cuéc khëi nghÜa ®ã, cÇn chó ý ®Õn cuéc næi dËy cña binh
lÝnh An Nam - binh lÝnh s¾p ®îc ®em sang Ph¸p - do «ng
vua trÎ Duy T©n tæ chøc. Sau khi ©m mu b¹i lé, vua Duy
T©n bÞ phÕ vµ ®µy sang ch©u Phi.
Trong cuéc ®Êu tranh tuyÖt väng cña mét d©n téc bÞ ¸p
bøc cã nhiÒu hµnh ®éng oanh liÖt vµ nhiÒu sù hy sinh lín,
gi¸ kÓ ®îc ë ®©y ®Ó c¸c b¹n biÕt th× hay l¾m, nhng kh«ng
thÓ nãi hÕt ®îc trong ph¹m vi nhá hÑp cña buæi nãi chuyÖn
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nµy cña chóng ta. VËy nªn t«i chØ cã thÓ nh¾c l¹i ®©y mét chóng mµy sÏ bÞ xö b¾n", cã ®óng tao ®· nãi nh thÕ kh«ng?
®o¹n håi ký cña phã ®« ®èc Rªv©ye nh sau: - ¤ng chØ huy cã nãi nh vËy.
"NÕu chóng ta ®¸nh gi¸ mét ngêi qua phÈm chÊt ®¹o - Chóng mµy ®· cè t©m lµm l¹c híng c¶ ®éi qu©n trong
®øc chø kh«ng ph¶i qua nh÷ng tri thøc cña ngêi ®ã, th× ®ång lÇy.
chóng ta sÏ bít kiªu c¨ng vÒ tÝnh chÊt cao ®¼ng cña chóng
Hai chµng thanh niªn ®øng im lÆng.
ta ®èi víi ngêi ViÔn §«ng, nh÷ng ngêi biÕt hy sinh mét c¸ch
cã ý nghÜa. - Lóc ra ®i, tao ®· nãi tríc r»ng chóng mµy sÏ bÞ b¾n,
nÕu chóng mµy kh«ng ®a ®óng ®êng... Cã ph¶i nh thÕ
N¨m 1862, chóng t«i ®îc ph¸i ®i ®µn ¸p mét cuéc khëi
kh«ng? Tr¶ lêi ®i.
nghÜa. Viªn t lÖnh V. sai mét trung uý ®em qu©n chÆn ®-
êng rót lui cña nghÜa qu©n sau khi hä b¹i trËn. - ¤ng chØ huy cã b¶o nh vËy, ngêi anh c¶ tr¶ lêi.

MÆt trêi võa lÆn th× viªn trung uý ®em lÝnh trë vÒ, rÊt - VËy chóng mµy biÕt tríc chóng mµy sÏ bÞ xö b¾n chø ?
mÖt mái, ngêi ®Ém bïn. Kh«ng thÊy tï nh©n, thÊy nÐt mÆt - Chóng t«i ®ang chê ®©y.
ai còng cã vÎ bèi rèi, chóng t«i biÕt ngay lµ cuéc chinh ph¹t
Ngêi Nam Kú Êy tr¶ lêi víi mét th¸i ®é chÞu ®ùng rÊt
nµy kh«ng kÕt qu¶. Nh÷ng ngêi An Nam dÉn ®êng, ®Çu cói
th¶n nhiªn cña ngêi ¸ §«ng. ThÊy tra vÊn ®· xong, hai ngêi An
xuèng, tay bÞ trãi, ®ang ®i gi÷a bèn ngêi lÝnh mang sóng.
Nam chµo ®i ra.
Th©n thÓ hä, gÇn nh trÇn truång, mang ®Çy vÕt th¬ng. Viªn
trung uý bíc tíi tríc viªn t lÖnh vµ lóng tóng nãi: Viªn t lÖnh gäi mét tªn cai ngêi Thæ NhÜ Kú vµ b¶o: "LÊy
bèn lÝnh vµ ®em b¾n hai tªn tï nµy sau tr¹i".
- Tha quan t lÖnh, tõ sím nh÷ng ngêi ®a ®êng ®· dÉn
chóng t«i kh¾p n¬i, léi bïn ngËp ®Õn bông, nhng chóng t«i Tªn cai Thæ NhÜ Kú vÉy hai ngêi An Nam hai ngêi nµy ®i
kh«ng t×m thÊy mét ngêi ch¹y trèn nµo c¶. theo kh«ng hÒ ngËp ngõng vµ còng ch¼ng kªu ca g×. Mét l¸t
sau, tiÕng sóng næ.
Viªn t lÖnh cho gäi hai ngêi An Nam ®Õn hái.
Viªn t lÖnh mÆt bõng ®á, quay vÒ phÝa chóng t«i nãi:
Hai ngêi nµy lµ hai anh em v× hä gièng nhau l¾m. ChØ
"ThËt lµ anh hïng... ë Hy L¹p cã lÏ ngêi ta ph¶i dùng tîng hä
cã ngêi anh tr¶ lêi nh÷ng c©u hái cña viªn t lÖnh:
®Êy, cßn t«i, t«i ph¶i b¾n hä".
- Chóng mµy biÕt chç, chóng mµy ®· thó nhËn råi kia mµ.
§Õn s¸ng, nh×n ra ngoµi ph¸o thuyÒn, chóng t«i thÊy bªn
- Cã, chóng t«i cã biÕt chç. bê mét tÊm biÓn lín ®ãng vµo th©n c©y. Ngêi th«ng ng«n
- Tao ®· gi¶i thÝch cho chóng mµy rÊt kü viÖc híng dÉn dÞch l¹i cho chóng t«i nghe mét ®o¹n nh sau:
lÝnh ®i t×m ë ®©u vµ b»ng c¸ch nµo råi. Chóng mµy ®· "C¸c «ng ®· chiÕm mÊt nhiÒu tØnh cña chóng t«i ®Ó
khai hiÓu râ hÕt. lµm giµu thªm cho ®Õ quèc c¸c «ng, ®Ó cho thanh danh c¸c
- Chóng t«i hiÓu. «ng cµng thªm r¹ng rì. C¸c «ng cã ®ßi chóng t«i chuéc l¹i ®Êt
- Tao cã nãi: "NÕu chóng mµy dÉn qu©n lÝnh ®i ®óng ®ai kh«ng ? Chóng t«i s½n sµng tr¶, miÔn lµ c¸c «ng ®õng
®êng th× chóng mµy sÏ tho¸t chÕt; nÕu ®em hä ®i l¹c th× ®¸nh nhau víi chóng t«i n÷a vµ ®em qu©n trë vÒ níc.
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

"Nhng nÕu c¸c «ng tõ chèi, chóng t«i sÏ kh«ng ngõng Nam trong ®ã cã t«i, ®· göi cho nghÞ viÖn Ph¸p vµ tÊt c¶
chiÕn ®Êu ®Ó tu©n theo ý trêi. Chóng t«i còng cã chót e nh÷ng ®oµn ®¹i biÓu ë Héi nghÞ VÐcx©y mét b¶n yªu s¸ch
ng¹i tríc thÕ lùc cña c¸c «ng, nhng chóng t«i sî trêi h¬n søc sau ®©y:
m¹nh cña c¸c «ng. Chóng t«i nguyÖn sÏ chiÕn ®Êu m·i m·i
Y£U S¸CH CñA NH¢N D¢N AN NAM
kh«ng nghØ. Khi kh«ng cßn g× n÷a, chóng t«i sÏ lÊy cµnh
c©y lµm cê, lµm gËy ®Ó vò trang cho qu©n ®éi chóng t«i. Tõ ngµy §ång minh th¾ng trËn, tÊt c¶ c¸c d©n téc bÞ lÖ
Lóc ®ã c¸c «ng lµm thÕ nµo mµ cã thÓ sèng ®îc víi chóng thuéc ®Òu chøa chan hy väng r»ng theo nh÷ng lêi cam kÕt
t«i?". chÝnh thøc vµ trÞnh träng mµ c¸c cêng quèc §ång minh ®·
§©y kh«ng ph¶i lµ nh÷ng lêi nãi su«ng: cha cã mét d©n tuyªn bè víi toµn thÕ giíi, trong cuéc ®Êu tranh cña V¨n minh
téc nµo d¸m tæ chøc kh¸ng chiÕn trong mét t×nh tr¹ng nguy chèng D· man, th× tiÒn ®å mét thêi ®¹i c«ng lý vµ chÝnh
nan nh thÕ. nghÜa nhÊt ®Þnh lµ ph¶i ®Õn víi hä.

Lóc ph¸i quèc gia hÊp hèi, t«i b¾t ®îc mét tï nh©n cã Trong khi chê cho nguyªn t¾c d©n téc sÏ tõ lÜnh vùc lý t-
mang theo mét khÈu sóng lôc. T«i tiÕc kh«ng gi÷ l¹i khÈu ëng chuyÓn vµo lÜnh vùc hiÖn thùc do chç quyÒn tù quyÕt
sóng Êy. Sóng lµm b»ng mét c¸i «! Tay cÇm c¸n « dïng lµm thiªng liªng cña c¸c d©n téc ®îc thõa nhËn thËt sù, nh©n
b¸ng sóng; c¸n « c¾t ng¾n cßn chõng hai m¬i x¨ngtimÐt d©n níc An Nam tríc kia, nay lµ xø §«ng - Ph¸p, xin tr×nh bµy
lµm nßng sóng; trªn nßng cã ®ôc mét lç nhá ®Ó c¾m ngßi víi c¸c quý ChÝnh phñ trong §ång minh nãi chung vµ víi
thuèc næ. ChÝnh phñ Ph¸p ®¸ng kÝnh nãi riªng, nh÷ng yªu s¸ch khiªm
tèn sau ®©y:
Víi nh÷ng khÝ cô nh vËy, vµ sau nh÷ng tai biÕn khñng
khiÕp, nh÷ng ngêi chñ tr× cßn l¹i cña mét d©n téc ®· bÞ dån 1. Tæng ©n x¸ cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi b¶n xø bÞ ¸n tï
®Õn bíc ®êng cïng - vÉn chiÕn ®Êu chèng l¹i qu©n ®éi ph- chÝnh trÞ;
¬ng T©y. §«i khi hä giÕt mét vµi ngêi chóng t«i b»ng c¹m 2. C¶i c¸ch nÒn ph¸p lý ë §«ng D¬ng b»ng c¸ch cho ngêi
bÉy, nhÊt lµ hä ®· lµm cho chóng t«i chÕt v× bÖnh tËt, v× b¶n xø còng ®îc quyÒn hëng nh÷ng ®¶m b¶o vÒ mÆt ph¸p
ph¶i ®uæi theo hä trªn nh÷ng c¸nh ®ång lÇy uÕ khÝ, díi ¸nh luËt nh ngêi ¢u ch©u; xo¸ bá hoµn toµn c¸c tßa ¸n ®Æc biÖt
n¾ng gay g¾t. dïng lµm c«ng cô ®Ó khñng bè vµ ¸p bøc bé phËn trung thùc
Cã nhiÒu lÇn ®uæi theo b¾t nh÷ng ngêi yªu níc ®ã mµ nhÊt trong nh©n d©n An Nam;
chóng ta thêng gäi lµ kÎ phiÕn lo¹n, t«i c¶m thÊy v« cïng th- 3. Tù do b¸o chÝ vµ tù do ng«n luËn;
¬ng xãt cho c¶ d©n téc Êy vµ c¶m phôc nh÷ng ngêi chØ huy 4. Tù do lËp héi vµ tù do héi häp;
cña hä, nh÷ng ngêi v÷ng lßng tin ë c«ng lý vµ cã mét nghÞ
lùc bÊt khuÊt. 5. Tù do c tró ë níc ngoµi vµ tù do xuÊt d¬ng;

Cuéc ®¹i chiÕn kÕt thóc, d©n téc An Nam còng nh c¸c 6. Tù do häc tËp, thµnh lËp c¸c trêng kü thuËt vµ chuyªn
d©n téc kh¸c ®· bÞ mª hoÆc theo nh÷ng lêi tuyªn bè réng r·i nghiÖp ë tÊt c¶ c¸c tØnh cho ngêi b¶n xø;
cña Uynx¬n vÒ quyÒn d©n téc tù quyÕt. Mét nhãm ngêi An 7. Thay chÕ ®é ra c¸c s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é ra c¸c ®¹o
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

luËt; íc. Trong thêi chinh chiÕn ë B¾c Kú, nhiÒu tªn gi¸m môc cha
8. §oµn ®¹i biÓu thêng trùc cña ngêi b¶n xø, do ngêi b¶n cè gi¶ danh ®i lµm viÖc thiÖn, ®· len lái trong d©n chóng An
xø bÇu ra, t¹i NghÞ viÖn Ph¸p ®Ó gióp cho NghÞ viÖn biÕt ®- Nam do th¸m phong trµo, ®¸nh c¾p kÕ ho¹ch phßng thñ
îc nh÷ng nguyÖn väng cña ngêi b¶n xø; thµnh phè vµ chuyÓn cho ngêi Ph¸p. BiÕt râ nh÷ng vïng giµu
Cuèi b¶n yªu s¸ch, chóng t«i cã viÕt thªm rÊt nhiÒu c©u cã nhng l¹i ph¶n ®èi truyÒn ®¹o, ®«i khi gi¸o héi cè ý ®a
ca tông nh©n d©n vµ nh©n ®¹o. cha cè vÒ chÞu bÞ øc hiÕp ®Ó lÊy cí can thiÖp vµ cíp bãc
nh©n d©n.
Nhng sau mét thêi gian nghiªn cøu vµ theo dâi, chóng t«i
nhËn thÊy r»ng "chñ nghÜa Uynx¬n"59 chØ lµ mét trß bÞp ë ®©u cã cuéc næi dËy, cã khëi nghÜa th× n¬i ®ã cha
bîm lín. ChØ cã gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n th× míi gi¶i phãng cè biÕn thµnh mËt th¸m, nhµ thê Chóa biÕn thµnh n¬i tra
®îc d©n téc; c¶ hai cuéc gi¶i phãng nµy chØ cã thÓ lµ sù kh¶o. Trong nh÷ng buæi xng téi, bän cha cè chÊt vÊn ngêi
nghiÖp cña chñ nghÜa céng s¶n vµ cña c¸ch m¹ng thÕ giíi. d©n quª, do¹ n¹t hä hoÆc høa hÑn kh«n khÐo víi hä ®Ó lÊy
tin tøc vÒ phong trµo vµ c¸c l·nh tô. LÔ xng téi xong, c¸c cha
chóng ta bÌn ch¹y ®i tè c¸o víi nhµ chøc tr¸ch Ph¸p.
VÒ mÆt kinh tÕ còng nh vÒ mÆt tinh thÇn, gi¸o héi ®Òu
tá ra rÊt xøng ®¸ng víi Chóa. LÊy danh nghÜa lµm viÖc
thiÖn, ngêi ta tËp trung trÎ må c«i vÒ Nhµ chung, thÝ cho mét
b¸t c¬m råi b¾t c¸c em lµm viÖc nh tï khæ sai. Cã nh÷ng
GI¸O HéI cha cè ®· b¸n nh÷ng em g¸i må c«i do hä tr«ng nom, cho
nh÷ng tªn thÝch ®ïi non ®Ó lÊy tiÒn tiªu. Cã cha cè tuyÓn
mé nh÷ng ngêi thÊt nghiÖp, ®em ®i khai hoang vµ høa chia
NÕu cã d©n téc nµo ph¶i nhí ¬n Chóa vµ c¸c gi¸o sÜ,
lîi cho hä; nhng khi ruéng ®Êt ®· cã thu ho¹ch th× bän cha
th× chÝnh ®ã lµ d©n téc An Nam! V× Chóa vµ c¸c gi¸o sÜ cè l¹i th¼ng tay ®uæi hä ®i.
mµ d©n téc nµy ®· sa vµo t×nh c¶nh n« lÖ nh ngµy nay. Bíc
§Ó bãc lét ngêi b¶n xø, gi¸o héi ®· dïng nhiÒu m¸nh khãe
®Çu, khi gióp Gia Long chiÕm lÊy ng«i vua, Pinh« ®ê Bªhen
mµ nh÷ng thñ ®o¹n chÝnh nh sau:
®· lµm hÕt c¸ch dän ®êng cho thùc d©n cíp níc. Cho nªn ®Ó
®æi lÊy mét Ýt sóng èng, y ®· b¾t Gia Long nhîng cho Ph¸p Trong c¸c cuéc xung ®ét An - Ph¸p, ngêi An Nam ®i l¸nh
nh÷ng th¬ng c¶ng vµ qu©n c¶ng sau nµy trë thµnh nh÷ng n¹n ph¶i t¶n c sang c¸c tØnh l©n cËn. Khi hä trë vÒ lµng th×
c¨n cø x©m lîc cña Ph¸p. ®Êt ®ai cña hä ®· bÞ chiÕm ®o¹t. Nh©n c¬ héi lo¹n l¹c,
v¾ng chñ, Nhµ chung ®· cíp c¶ v¨n tù lÉn ruéng ®Êt cña hä.
ChÝnh nh÷ng tªn gi¸o sÜ ®· vÏ b¶n ®å An Nam cho ®éi
Nh÷ng n¨m mÊt mïa, Nhµ chung cho n«ng d©n vay tiÒn
qu©n x©m lîc. ChÝnh bän hä ®· ®a tin cho gi¸n ®iÖp, dÉn
nhng b¾t hä ph¶i ®a ruéng ®Êt b¶o ®¶m. V× lÊy l·i c¾t cæ
®êng cho ®éi qu©n viÔn chinh vµ tè gi¸c nh÷ng ngêi yªu n-
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nªn ®Õn kú h¹n ngêi n«ng d©n kh«ng tr¶ ®îc nî, thÕ lµ tÊt
c¶ ruéng n¬ng ®Òu r¬i vµo tay Nhµ chung.
Nh÷ng tªn quan cai trÞ, thèng ®èc, toµn quyÒn còng Ýt
liªm khiÕt l¾m. ChØ cÇn n¾m ®îc Ýt giÊy tê bÝ mËt vÒ ®êi
t vµ cã thÓ ch¹m ®Õn thanh danh cña hä, th× Nhµ chung bÌn
dïng ®Ó lµm tiÒn vµ ®ßi hái tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu hä muèn.
V× vËy mµ mét viªn toµn quyÒn ®· ph¶i nhîng l¹i cho Nhµ C¤NG Lý
chung ®Õn 7.000 hÐcta ®Êt mµu mì cña d©n b¶n xø. D©n
mÊt quyÒn së h÷u, bÞ ®uæi ®i vµ buéc ph¶i ®i ¨n xin.
Nãi vÒ nÒn c«ng lý Ph¸p ë Angiªri, mét nghÞ sÜ Ph¸p ®·
Nhµ chung cßn më nh÷ng c«ng ty cã nh÷ng sè vèn viÕt mét c¸ch ch©m biÕm r»ng: "Ph¸p luËt, c«ng lý víi ngêi
khæng lå ®Ó khai th¸c sinh lîi nh÷ng ®ån ®iÒn do ChÝnh b¶n xø ? Th«i ®i! ChØ cã ba toong, sóng lôc, sóng trêng, ®ã
phñ thuéc ®Þa cho kh«ng hä vµ do "con chiªn" cµy cÊy míi lµ nh÷ng thø xøng ®¸ng víi lò s©u bä Êy!".
kh«ng c«ng cho hä. Nh÷ng ®ån ®iÒn cña toµ th¸nh cã lóc
Mét ngêi Ph¸p kh¸c, còng kªu lªn nh thÕ nµy: "ë §«ng D-
dïng tíi s¸u b¶y ngh×n n« lÖ b¶n xø. Riªng ë §«ng D¬ng, gi¸o
¬ng còng ®óng nh vËy ®Êy, ë ®©y "c«ng lý" n»m trong tay
héi ®· chiÕm mÊt 1 phÇn 5 ruéng ®Êt, vµ ë Cao Miªn ®Õn 1
nh÷ng tªn quan l¹i thiÕu tr¸ch nhiÖm, hoÆc khi chóng ta
phÇn 3.
ph¶i thùc
hµnh c«ng lý, th× b»ng sóng!". Mét ngêi Ph¸p kh¸c viÕt:
"NÕu viªn chñ sù viÖn kiÓm s¸t xÐt kü theo ®óng tinh thÇn
ph¸p lý th× trong sè hai ngh×n ®Õn hai ngh×n rëi biªn b¶n
lËp h»ng n¨m ë B¾c Kú, kh«ng cã biªn b¶n nµo lµ cã gi¸ trÞ
®èi víi Pari c¶".
Đ¹i t¸ BÐcna viÕt: "Nh÷ng ®iÒu mµ ngêi thùc d©n ph¶i
dùa vµo Nhµ níc míi lµm ®îc th× ngêi gi¸o sÜ vÉn lµm ®îc ë §«ng D¬ng cã hai thø c«ng lý. Mét thø cho ngêi Ph¸p,
c¶, bÊt chÊp Nhµ níc. Bªn c¹nh l·nh ®Þa cña ngêi chñ ®ån mét thø cho ngêi b¶n xø. Ngêi Ph¸p th× ®îc xö nh ë Ph¸p.
®iÒn, xuÊt hiÖn l·nh ®Þa cña Nhµ chung. Råi ®©y kh«ng Ngêi An Nam th× kh«ng cã héi ®ång båi thÈm, còng kh«ng
cßn rÎo ®Êt nµo cho ngêi An Nam c tró, trång trät vµ sinh cã luËt s ngêi An Nam. Thêng ngêi ta xö ¸n vµ tuyªn ¸n theo
sèng n÷a, nÕu hä kh«ng cam chÞu sèng kiÕp n«ng n«". giÊy tê, v¾ng mÆt ngêi bÞ c¸o. NÕu cã vô kiÖn c¸o gi÷a ngêi
An Nam víi ngêi Ph¸p th× lóc nµo ngêi Ph¸p còng cã lý c¶,
mÆc dï tªn nµy ¨n cíp hay giÕt ngêi. Sau ®©y lµ vµi vÝ dô:
Quan cai trÞ B«®oanh - bÞ mét viªn chøc Ph¸p tè c¸o lµm
gi¶ m¹o giÊy tê - ®îc phong chøc quyÒn toµn quyÒn vµ ®îc
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

thëng b¾c ®Èu béi tinh. ®uæi theo. H¨ngri ví lÊy khÈu sóng vµ b¾n mét ph¸t. Ngêi
Quan cai trÞ §¸cl¬ - bÞ tè c¸o ¨n hèi lé; v× sù nhòng l¹m tµn ®µn «ng ng· vËt xuèng chÕt ngay; ®ã lµ mét ngêi ¢u. Hái
®Õn th× H¨ngri tr¶ lêi: "T«i tëng nã lµ ngêi b¶n xø".
b¹o cña «ng ta mµ x¶y ra cuéc khëi nghÜa ë mét tØnh lµm
Mét ngêi Ph¸p ®em ngùa cña h¾n buéc vµo mét c¸i
cho nhiÒu ngêi Ph¸p vµ An Nam chÕt - l¹i ®îc cö lµm uû viªn
chuång trong ®ã cã nhèt con ngùa c¸i cña mét ngêi d©n b¶n
héi ®ång thµnh phè.
xø. Con ngùa ®ùc lång lªn, lµm cho ngêi Ph¸p tøc ®iªn lªn.
Quan cai trÞ Bu®in« - can téi tham «, thôt tiÒn c«ng quü H¾n liÒn ®¸nh ngêi b¶n xø héc m¸u måm, m¸u mòi. Råi h¾n
vµ nhòng l¹m - l¹i ®îc tha bæng. cßn trãi ngêi Êy l¹i ®em treo lªn cÇu thang.
Kü s Tªa - gi¸m ®èc mét h·ng lín, bÞ tè c¸o tham « - còng Mét gi¸o sÜ (v©ng, mét m«n ®å nh©n tõ cña Chóa) nghi
®îc v« sù. cho mét häc sinh trêng dßng ngêi b¶n xø lÊy c¾p cña m×nh
Mét tªn quan cai trÞ ë Qu¶ng Ch©u Loan bÞ tè c¸o lµ ®· mét ngh×n ®ång, bÌn trãi anh l¹i, treo lªn xµ nhµ mµ ®¸nh.
dïng nhôc h×nh giÕt chÕt h¬n hai m¬i ngêi b¶n xø, l¹i ®îc Ngêi häc sinh ®¸ng th¬ng Êy chÕt ngÊt ®i. Hä h¹ anh xuèng.
tha bæng. Khi anh håi tØnh ngêi ta l¹i treo anh lªn tra kh¶o. Anh Êy ®·
chÕt.
Mét tªn qu¶n ngôc C«n L«n, bÞ tè c¸o lµ ®· giÕt mét c¸ch
th¶n nhiªn mét lóc h¬n 40 ph¹m nh©n, ®îc tr¾ng ¸n vµ khen V©n v©n, v.v..
thëng. B¶n kª nµy cßn cã thÓ kÐo dµi kh«ng cïng.
¤ng Puècxinh«ng thÊy mét ngêi An Nam d¸m nh×n vµo TÊt c¶ nh÷ng tªn giÕt ngêi Êy ®Òu ®îc tr¾ng ¸n. V× uy
nhµ mét ngêi ¢u vµi gi©y, ®· hïng hæ nh¶y ra ®¸nh ngêi An tÝn cña ngêi Ph¸p nªn ph¶i nh thÕ ®Êy!
Nam Êy vµ kÕt liÔu ®êi anh b»ng mét ph¸t sóng lôc b¾n vµo Ph¶i nhÊt thiÕt kÕt ¸n nh÷ng ngêi d©n b¶n xø v« téi
®Çu. còng nh tha bæng nh÷ng ngêi Ph¸p cã téi. Khi mét ngêi An
Mét nh©n viªn ho¶ xa dïng roi m©y ®¸nh mét ngêi lý tr- Nam bÞ buéc téi lµ chèng Ph¸p th× ngêi Êy bÞ ®em xö tríc
ëng B¾c Kú. mét toµ ¸n gäi lµ toµ ¸n ®Æc biÖt. Toµ ¸n gåm mÊy tªn quan
binh vµ quan cai trÞ ®Òu lµ ngêi Ph¸p c¶. Toµ ¸n xö kÝn vµ cã
¤ng BÕch ®Êm vì sä ngêi l¸i xe cho «ng ta.
thÓ tuyªn ¸n tö h×nh. Kh«ng ®îc chèng ¸n.
¤ng thÇu kho¸n BrÐt ®· trãi tay mét ngêi An Nam cho N¨m 1908, mét ©m mu ë B¾c Kú bÞ kh¸m ph¸. Trong sè
chã c¾n råi dïng ch©n ®¸ ngêi Êy ®Õn chÕt. ngêi bÞ kÕt ¸n, cã c¶ ®µn bµ, trÎ con vµ c¶ mét thanh niªn
¤ng §Ðpphi, chñ sù thuÕ quan, ®¸ mét c¸i ghª gím vµo mµ ai còng biÕt lµ ngí ngÈn.
m¹ng mì ngêi ®µy tí lµm anh nµy chÕt t¬i. §«i khi hä tuyªn ¸n v¾ng mÆt ngêi bÞ c¸o, nh÷ng ¸n khæ
¤ng H¨ngri, thî m¸y ë H¶i Phßng, nghe cã tiÕng ån µo ë sai cã khi c¶ nh÷ng ¸n tö h×nh n÷a; bÞ c¸o kh«ng hÒ ®îc
ngoµi phè; cöa nhµ «ng võa më th× mét ngêi ®µn bµ An bµo ch÷a.
Nam ch¹y xéc vµo, ®»ng sau lµ mét ngêi ®µn «ng ®ang Nh÷ng ngêi b¶n xø bÞ buéc téi vÒ chÝnh trÞ nÆng hay
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

nhÑ, nãi chung ®Òu bÞ b¾t, kÕt ¸n vµ ®em ®i ®µy - chung êi nghe ý thøc vÒ chñ quyÒn cña nh©n d©n vµ tr×nh bµy
th©n hay 10 n¨m tuú ®Êy. Kh«ng cÇn ®iÒu tra xÐt xö g× c¶. ®iÒu ®ã nh lµ mét nguyªn lý c¬ b¶n (cña c¸i g×?) vµ g©y
Sau ®©y lµ mét b¶n trÝch lôc ¸n ®Ó gióp c¸c b¹n h×nh cho mäi ngêi ý nghÜ khinh bØ (khinh bØ ai?).
dung ®îc thÕ nµo lµ c«ng lý ®èi víi nh÷ng ngêi d©n b¶n xø. XÐt r»ng: NÕu kh«ng trõng ph¹t nghiªm kh¾c nh÷ng ho¹t
TrÝch lôc ¸n: ®éng Êy theo ®óng ph¸p luËt, th× nh©n d©n kh«ng khái bÞ
l«i cuèn theo nh÷ng g¬ng xÊu nh vËy.
XÐt r»ng: Nh÷ng tªn A, B, C, D vµ F ®Òu lµ nh÷ng nhµ
v¨n th©n An Nam næi tiÕng, hä biÕt ai lµ kÎ phiÕn lo¹n chèng ChiÕu chØ, xö tªn A, B vµ C tö h×nh ¸n treo cæ, xö ®¸nh
Ph¸p nhng hä l¹i cho r»ng kh«ng cÇn ph¶i theo dâi ngêi Êy D vµ F 100 trîng (chØ cã thÕ th«i µ!) vµ ®µy chóng biÖt xø
(kh«ng thÊy nãi tªn kÎ phiÕn lo¹n, còng kh«ng nãi ph¶i theo ®i xa 1.500 kil«mÐt khái níc An Nam (chóng ta cÇn chó ý lµ
dâi ngêi ®ã ®Õn ®©u?). nh÷ng bÞ c¸o kh«ng ®îc phÐp tù bµo ch÷a vµ hä hoµn toµn
kh«ng hÒ biÕt g× c¶ vÒ nh÷ng lêi buéc téi lÉn b¶n ¸n).
XÐt r»ng: Khi ®· thÊy ngêi ®ã vÒ nhµ, C bÌn ®i mêi B vµ
A vÒ häp bµn (bµn viÖc g×?). Nh vËy chØ v× hä lµ nh÷ng nhµ v¨n th©n danh tiÕng, hä
®· lËp héi vµ diÔn thuyÕt, hä ®· ¨n mÆc ¢u phôc vµ c¾t tãc
XÐt r»ng: C vµ B vµ D cßn tæ chøc c¶ nh÷ng héi bu«n,
ng¾n, hä ®· c«ng kÝch nh÷ng viÖc phï phiÕm, h« hµo ®ång
nh÷ng héi diÔn thuyÕt vµ héi mÆc ¢u phôc, c¾t tãc ng¾n
bµo cña hä th¬ng yªu nhau, vµ hä ®· nãi ®Õn d©n quyÒn
(khñng khiÕp cha!).
mµ nh÷ng ngêi An Nam Êy ®· bÞ xö tö h×nh vµ bÞ ®µy ®i
XÐt r»ng: TÊt c¶ nh÷ng viÖc ®ã, hä ®· cïng lµm víi nhau
biÖt xø.
mét lÇn.
C«ng lý níc Ph¸p ë §«ng D¬ng lµ nh thÕ ®Êy!
XÐt r»ng: Trong nh÷ng bµi th¬ cña hä, cã mét c©u cã
thÓ dÞch lµ: "ChÞu c¶nh « nhôc, chÞu th©n c¸ chËu chim
lång". (Sai. C©u th¬ trµo phóng chÕ giÔu nh÷ng cuéc thi cö
ph¶i dÞch nh sau: NÕu c¸c «ng cßn ®eo ®uæi m·i nh÷ng
cuéc thi cö lçi thêi Êy, th× trong kho¶ng tr¨m n¨m n÷a c¸c
«ng sÏ ®îc nghe ngêi ta chöi vµo mÆt. Khi nµo th× c¸c «ng sÏ
tho¸t khái c¶nh c¸ chËu chim lång Êy?).
XÐt r»ng: D ®· cho phÐp häc trß cña anh ta héi häp (!)
vµ nh÷ng häc trß Êy ®· ®äc c©u ph¬ng ng«n: "Ngêi trong
mét níc ph¶i th¬ng nhau cïng" (téi nÆng cha!).
L¹i xÐt r»ng: Trong c¸c buæi diÔn thuyÕt hä ®· nãi ®Õn
vÊn ®Ò më mang trÝ tuÖ, hä ®· bµn ®Õn nh÷ng nhu cÇu
®êi sèng v¨n minh, ®Õn viÖc gi¶m bít nh÷ng héi hÌ ®×nh
®¸m v« Ých, ®Õn lîi Ých häc hµnh, hä l¹i cßn khªu gîi cho ng-
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

ëng ®em ®Õn cho mét d©n téc d· man nh÷ng ©n huÖ cña
mét nÒn v¨n minh cao c¶.
Chóng ta ®· ®i kh¾p ®ång ruéng, nói ®åi vµ ë ®©u
chóng ta còng khen cho sù cÇn cï kh«ng mÖt mái cña c¸c ng-
¬i.
Chóng ta ®i qua kh¾p kinh kú, ë ®©u chóng ta còng
thÊy cã c¬ së tæ chøc ®¸ng khen.
Chóng ta ®· vµo nhµ c¸c ng¬i vµ chóng ta còng thÊy
trong gia ®×nh trªn kÝnh díi nhêng, thê phông tæ tiªn.
Chóng ta ®· ®i th¨m c¸c ®Òn chïa, ®îc ®äc nh÷ng c©u
ch©m ng«n lµm vÎ vang cho nh©n lo¹i".
¤ng §ê Puvuècvin còng viÕt: "Chóng ta thÊy ë ®©y c¶
mét nÒn v¨n minh, mäi thø ®Òu x©y dùng tõ l©u. NghÖ
thuËt, khoa häc, kÓ
c¶ khoa häc qu¶n lý Nhµ níc ®Òu ®· ph¸t triÓn m¹nh mÏ.
LuËt ph¸p, cæ phong, t«n gi¸o, v¨n häc, tÊt c¶ ®Òu ®· hoµn
chØnh vµ hoµ hîp víi nhau, tr¶i qua bao nhiªu thÕ kû, ®· ®îc
®iÒu hoµ vµ ngµy cµng hoµn h¶o thªm. Nh÷ng vÕt tÝch man
rî ®· mÊt ®i tõ l©u, d©n téc nµy ®· sèng trong mét x· héi
N¦íC AN NAM thuÇn thôc cã tæ chøc trong khi nh÷ng ngêi ph¬ng T©y cßn
D¦íI CON M¾T NG¦êI PH¸P ë t×nh tr¹ng b¸n khai. Yªu mÕn quª h¬ng, quyÕn luyÕn gia
®×nh, t«n kÝnh tæ tiªn, yªu chuéng c«ng lý, t«n träng chÝnh
nghÜa, ham thÝch khoa häc, coi träng lêi nãi th¸nh hiÒn, th-
Trong mét b¶n tuyªn bè, «ng B« lóc ®ã lµ toµn quyÒn ¬ng yªu nßi gièng, t«n kÝnh lÏ ph¶i; ghÐt xa hoa, kh«ng h¸m
§«ng D¬ng, nãi víi ngêi An Nam nh thÕ nµy: tiÒn tµi, khinh ghÐt vò lùc, kh«ng sî gian khæ, hy sinh; ®ã lµ
"Hìi nh©n d©n An Nam! nh÷ng ®øc tÝnh r¨n d¹y trong s¸ch th¸nh hiÒn, lu l¹i trong cæ
phong vµ ghi thµnh luËt ph¸p; hiÖn nay ®ã còng lµ nh÷ng
Chóng ta ®Õn níc c¸c ng¬i lµ nèi gãt «ng cha chóng ta
®Æc ®iÓm vÒ b¶n tÝnh cña ngêi An Nam h×nh thµnh tõ bao
®· tõng lui tíi bê biÓn níc c¸c ng¬i tõ hai thÕ kû nay.
thÕ hÖ, nh÷ng thÕ hÖ lu«n lu«n cè g¾ng thùc hiÖn ®¹o ®øc
Chóng ta ®Õn ®©y còng víi mét tinh thÇn m¹o hiÓm vµ Êy mét c¸ch thµnh kÝnh; ngêi An Nam b×nh thêng mµ ngêi
mét ý muèn khai ho¸. ta gÆp bÊt cø ë ®©u còng ®Òu nh vËy c¶... Trong ®¸m ngêi
Kh«ng hiÓu phong tôc vµ lÞch sö níc c¸c ng¬i, chóng ta t- b×nh d©n, ngêi ta còng thÊy nh÷ng thuÇn phong mü tôc Êy,
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

c¶ ë nh÷ng ngêi mµ xa nay chóng ta thêng quen gäi lµ bän b¶n xø hoÆc ®uæi hä ra khái nhµ. ChÝnh c¸i ®ã ®· gîi cho
c«n ®å, qu©n ¨n cíp". hä mét ý niÖm kiªu h·nh ®èi víi c¸i v¨n minh Êy. V× t×nh
B©y giê chóng ta xÐt xem d©n téc Êy bÞ ai cai trÞ vµ cai nh©n lo¹i, ngêi ta giÕt; v× t×nh nh©n lo¹i, ngêi ta cíp ®o¹t;
v× t×nh nh©n lo¹i, ngêi ta bãc lét nh÷ng ngêi b¶n xø!".
trÞ b»ng c¸ch nµo.
(E.Mac¸c).
"Chóng ta tíi ®©y kh«ng lµm cho ngêi An Nam giµu lªn
"T«i kh«ng tëng tîng ®îc - «ng §ume, Toµn quyÒn §«ng D-
chót nµo mµ cßn g©y nªn khñng ho¶ng ®Ó di h¹i l©u dµi.
¬ng viÕt - t«i kh«ng tin r»ng ngêi ta cã thÓ cã mét quan
C¹nh tranh cña ngêi ¢u ®· bãp chÕt mét sè c«ng nghiÖp,
niÖm vÒ mét chÝnh phñ thuéc ®Þa kú qu¸i v« lý nµo h¬n
thuÕ m¸ nÆng nÒ lµm ph¸ s¶n mét sè c«ng nghiÖp kh¸c".
ChÝnh phñ Nam Kú hiÖn nay. Ngay lóc ®Çu ngêi ta ®· ®¹t
(§¹i t¸ BÐcna).
®Õn lý tëng kiÓu ®ã råi.
"X· héi cò An Nam tæ chøc tèt nh thÕ ®· bÞ chóng ta ph¸
Nam Kú ®îc ®Æt ngang hµng víi c¸c thuéc ®Þa "l©u
huû. Chóng ta t×m c¸ch thay thÕ nã b»ng nh÷ng tæ chøc
®êi" cña chóng ta nh M¸ctinÝch, Goa®¬lóp, Rªuyni«ng; còng
th« s¬ theo kiÓu Ph¸p, nhng v« hiÖu.
nh nh÷ng thuéc ®Þa nµy, Nam Kú cã ®¹i biÓu ë nghÞ viÖn
Kh¾p n¬i, ngêi ta vi ph¹m luËt lÖ cña ngêi An Nam, coi Ph¸p vµ cã héi ®ång d©n cö ®Þa ph¬ng".
thêng phong tôc, cíp bãc tµi s¶n; mîn cí ®i trÊn ¸p, nªn qu©n
ë ®©y t«i kh«ng muèn nghiªn cøu ®Ó ®¸nh gi¸ tæ chøc
lÝnh "®îc thÓ" l¹i tha hå cíp ph¸, giÕt chãc; thó tÝnh xÊu xa
ë c¸c thuéc ®Þa l©u ®êi, hoÆc ®Ó xem viÖc x¸c lËp quyÒn
nhÊt l¹i hoµnh hµnh; ®Õn c¸i vÎ c«ng lý còng kh«ng cßn; lËp ph¸p ë ®©y cã phï hîp víi chÕ ®é ®¹i nghÞ ë chÝnh quèc
kh«ng mét viªn chØ huy nµo mµ miÖng kh«ng chöi rña, tay kh«ng. Nhng Ýt ra ngêi ta còng ph¶i gi¶i thÝch sù tån t¹i cña
kh«ng móa dïi cui, mét héi ®ång chÝnh trÞ cã quyÒn lùc gÇn nh cao nhÊt ë mét
chóng chØ trÊn ¸p chø kh«ng cÇn gi¶ng gi¶i g×". (§ê níc cã phæ th«ng ®Çu phiÕu, trong ®ã tÊt c¶ mäi ngêi d©n,
Puvuècvin). d©n b¶n xø hay d©n Ph¸p, ®Òu lµ c«ng d©n cña níc céng
"NÕu bän §øc buéc cho hai tØnh1) bÞ chóng x©m chiÕm hoµ ®îc hëng ®Çy ®ñ quyÒn lîi chÝnh trÞ.
mét chÕ ®é gièng nh chÕ ®é mµ chóng ta b¾t buéc nh÷ng ë Nam Kú th× kh«ng gièng nh thÕ chót nµo, d©n b¶n xø
ngêi chóng ta gäi lµ d©n b¶o hé kia ph¶i theo, th× tÊt c¶ lµ nh÷ng thÇn d©n Ph¸p chø kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n Ph¸p.
ch©u ¢u v¨n minh sÏ ®øng lªn chèng l¹i chóng". (V. §èct«ng). Trong sè 2.000 ngêi Ph¸p ë Nam Kú ngêi ta ®· tÝnh cã
"T«i m¹n phÐp nãi r»ng c¸ch khai ho¸ ®¸nh vì ®Çu ngêi ®Õn 1.500 ngêi sèng dùa vµo ng©n s¸ch, cßn trong sè 500
ta chø kh«ng c¶i biÕn ®Çu ãc cho ngêi ta, nh thÕ lµ h¬i th« kia th× còng chØ cã mét sè ngêi kh«ng cã quan hÖ víi Nhµ n-
b¹o. §©y lµ nh÷ng ngêi ®ang sèng yªn æn trong nhµ hä. íc. Nh vËy lµ trong d©n sè 3 triÖu ngêi kh«ng cã ®îc hai
Bçng nhiªn chóng ta x«ng vµo ®Êt ®ai kh«ng ph¶i cña chóng ngh×n cö tri*, vµ ba phÇn t nh÷ng ngêi nµy l¹i lµ c«ng chøc.
ta, mang danh nh©n ®¹o, chóng ta chÐm giÕt nh÷ng ngêi *
§Òu lµ nh÷ng ngêi Ph¸p. (Chó thÝch cña t¸c gi¶).
1
) Hai tØnh And¸tx¬ vµ Loren cña Ph¸p bÞ §øc chiÕm ®ãng tríc ** Cø hai ngêi Ph¸p th× cã mét ngêi An Nam. (Chó thÝch cña t¸c
ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. gi¶).
332 Hå chÝ minh toµn tËp 333

Êy thÕ mµ ngêi ta gäi ®ã lµ phæ th«ng ®Çu phiÕu! Nhãm cö tri ®Çu tiªn cã kû luËt lµ nhãm ngêi da ®en Ên
Nhãm ®a sè nh÷ng ngêi ¨n l¬ng Êy bÇu ra mét ®¹i biÓu §é. Nh÷ng ngêi Ên Bengan kh«ng bÞ luËt lÖ Ph¸p chi phèi,
vµo h¹ nghÞ viÖn, chØ ®Þnh héi nghÞ lËp ph¸p ë thuéc ®Þa nhng hä vÉn ®îc xem nh lµ ngêi Ph¸p nh thêng; hä lµ c«ng
tøc lµ héi ®ång thuéc ®Þa. Ngêi ta cã thÓ bÎ l¹i r»ng héi d©n, lµ cö tri, hä ®îc tham gia c¸c cuéc bÇu cö. Ngêi An Nam
®ång Êy gåm cã héi viªn ngêi An Nam**, cã ®¹i biÓu cña ë trong níc m×nh l¹i kh«ng ph¶i lµ c«ng d©n vµ kh«ng ®îc
phßng th¬ng m¹i vµ cña héi ®ång t vÊn. Thùc tÕ th× nh÷ng ®i bÇu. Bªn c¹nh ®oµn qu©n ngêi Ên s½n cã, ngoan ngo·n
héi viªn do ®oµn tuyÓn cö Nam Kú bÇu ra lµm chóa trong héi ®i theo Êy, cÇn thiÕt ph¶i bæ sung mét ®éi qu©n lín m¹nh
®ång; nh÷ng thµnh phÇn kh¸c cña héi ®ång chØ biÕt cói nh÷ng c«ng chøc ngêi ¢u. Th× ngêi ta ®· t×m ®îc nh÷ng
®Çu nghe theo vµ kh«ng d¸m hÐ r¨ng. ngêi nµy ë c¸c c«ng së, ngêi ta ®· bá kh¸ nhiÒu tiÒn thuÕ
cña d©n ®Ó mua chuéc sù gióp ®ì cña hä.
ë ®©y ngêi ta thÊy tÊt c¶ c¸i tèt ®Ñp cña chÕ ®é: mét
nhãm ®a sè ngêi ¨n l¬ng ng©n s¸ch s¾p ®Æt lÊy c¸c kho¶n Héi ®ång thuéc ®Þa s¨n sãc ®Õn cö tri viªn chøc nhng
chi vµ quyÕt ®Þnh lÊy nh÷ng kho¶n thuÕ ph¶i thu. Mét c©u còng kh«ng bá quªn b¶n th©n m×nh. Cã nh÷ng lóc tÊt c¶
tôc ng÷ ®· nãi: "Tríc khi th¬ng ngêi ph¶i th¬ng m×nh ®·". nh÷ng «ng héi ®ång, kh«ng trõ mét ai, ®Òu lÇn lît ®îc héi
TiÒn thuÕ cßn ®em dïng ®Ó ®µi thä nh÷ng c«ng vô míi, ®ång biÓu quyÕt giao cho nh÷ng viÖc cã lîi lín. ViÖc trng
nhê ®ã mµ thªm ®îc cö tri, dïng ®Ó hËu ®·i viªn chøc Nhµ thÇu mét con ®êng, mµ c«ng viÖc kÐo dµi n¨m nµy qua n¨m
níc vµ nh÷ng ngêi b¹n cña hä, c¸ch dïng tiÒn nh thÕ cßn g× kh¸c, kh«ng ai kiÓm so¸t, ®· ®em l¹i nh÷ng mãn lêi thêng
tèt h¬n n÷a! xuyªn cho mét «ng héi ®ång nä. Mét «ng thø hai lµ b¸c sÜ
TÊt c¶ thÕ lùc tµn b¹o, v« chÝnh phñ do c¸c tæ chøc t¹o chuyªn trÞ cho viªn chøc ë thuéc ®Þa, ®îc hëng l¬ng rÊt cao;
ra bÊt mét «ng kh¸c lµ b¸c sÜ c«ng t¸c ë thµnh phè lín; mét héi viªn
thø t ®îc trng thÇu cung cÊp giÊy m¸ vµ sæ s¸ch in. Kh«ng
chÊp quyÒn lùc Nhµ níc ®Òu tËp trung trong tay «ng X... mét
ph¶i chØ cã cö tri mét m×nh ®îc hëng thô chÕ ®é nµy, ngêi
ngêi th«ng minh vµ kh«n khÐo, «ng ta tËp hîp xung quanh
tróng cö còng cã phÇn m×nh trong Êy chø.
m×nh mét phe ph¸i dÔ ®iÒu khiÓn b»ng c¸ch chiÒu chuéng
hä vµ tho¶ m·n nh÷ng ®iÒu hä khao kh¸t. Ngêi ta bá phiÕu Ngêi An Nam ©m thÇm ®ãng gãp cho bän chóng, nhng
bÇu cho «ng X... vµ cho c¸c b¹n cña «ng ta vµo héi ®ång bän chóng kh«ng thÌm hái ý kiÕn hä bao giê.
thuéc ®Þa vµ héi ®ång thµnh phè; ngêi ta bÇu «ng X... vµo
h¹ nghÞ viÖn. Muèn n¾m ®îc c¶ bé
m¸y cai trÞ, chØ cÇn cã mét sè nh÷ng cö tri trung thµnh
chiÕm ®a sè lµ ®îc. ë ®©y ngêi ta ®· n¾m ®îc hä vµ n¾m
riªng tõng ngêi mét; råi ®Æt n¬i nµy hay n¬i kia vµi tªn tay
sai ®Ó ®i s¸t hä; ngêi ta b¶o ®¶m ®Þa vÞ cho hä, b»ng c¸ch
lu ý ®Õn viÖc tuyÓn lùa nh©n viªn Nhµ níc, v× chÝnh nh÷ng
ngêi nµy còng võa lµ cö tri n÷a ®Êy.
430 Hå chÝ minh toµn tËp 431

Phô lôc
432 Hå chÝ minh toµn tËp 433

C¸c v¨n b¶n viÕt chung


470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

Y£U S¸CH CñA NH¢N D¢N AN NAM

Tõ ngµy §ång minh th¾ng trËn, tÊt c¶ c¸c d©n téc bÞ lÖ


thuéc ®Òu chøa chan hy väng r»ng theo nh÷ng lêi cam kÕt
chÝnh thøc vµ trÞnh träng mµ c¸c cêng quèc §ång minh ®·
tuyªn bè víi toµn thÕ giíi, trong cuéc ®Êu tranh cña V¨n minh
chèng D· man, th× tiÒn ®å mét thêi ®¹i c«ng lý vµ chÝnh
nghÜa nhÊt ®Þnh lµ ph¶i ®Õn víi hä.
Trong khi chê cho nguyªn t¾c d©n téc sÏ tõ lÜnh vùc lý t-
ëng chuyÓn vµo lÜnh vùc hiÖn thùc do chç quyÒn tù quyÕt
thiªng liªng cña c¸c d©n téc ®îc thõa nhËn thËt sù, nh©n
d©n níc An Nam tríc kia, nay lµ xø §«ng - Ph¸p, xin tr×nh víi
c¸c quý ChÝnh phñ trong §ång minh nãi chung vµ víi ChÝnh
phñ Ph¸p ®¸ng kÝnh nãi riªng, nh÷ng yªu s¸ch khiªm tèn sau
®©y:
1. Tæng ©n x¸ cho tÊt c¶ nh÷ng ngêi b¶n xø bÞ ¸n tï
chÝnh trÞ;
2. C¶i c¸ch nÒn ph¸p lý ë §«ng D¬ng b»ng c¸ch cho ngêi
b¶n xø còng ®îc quyÒn hëng nh÷ng ®¶m b¶o vÒ mÆt ph¸p
luËt nh ngêi ¢u ch©u; xo¸ bá hoµn toµn c¸c toµ ¸n ®Æc biÖt
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

dïng lµm c«ng cô ®Ó khñng bè vµ ¸p bøc bé phËn trung thùc Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, b¶n chôp
nhÊt trong nh©n d©n An Nam; lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

3. Tù do b¸o chÝ vµ tù do ng«n luËn ;


4. Tù do lËp héi vµ héi häp;
5. Tù do c tró ë níc ngoµi vµ tù do xuÊt d¬ng;
6. Tù do häc tËp, thµnh lËp c¸c trêng kü thuËt vµ chuyªn
nghiÖp ë tÊt c¶ c¸c tØnh cho ngêi b¶n xø;
7. Thay chÕ ®é ra c¸c s¾c lÖnh b»ng chÕ ®é ra c¸c ®¹o
luËt;
8. §oµn ®¹i biÓu thêng trùc cña ngêi b¶n xø, do ngêi b¶n
xø bÇu ra, t¹i NghÞ viÖn Ph¸p ®Ó gióp cho NghÞ viÖn biÕt ®-
îc nh÷ng nguyÖn väng cña ngêi b¶n xø.
§a ra nh÷ng yªu s¸ch trªn ®©y, nh©n d©n An Nam
tr«ng cËy vµo chÝnh nghÜa thÕ giíi cña tÊt c¶ c¸c cêng quèc
vµ ®Æc biÖt tin vµo lßng réng lîng cña nh©n d©n Ph¸p cao
c¶, tøc lµ cña nh÷ng ngêi ®ang n¾m vËn mÖnh cña nh©n
d©n An Nam, cña nh÷ng ngêi, do chç níc Ph¸p lµ mét níc
TH¦ GöI TæNG THèNG Mü1)
Céng hoµ, nªn ®îc coi lµ nh÷ng ngêi b¶o hé cho nh©n d©n
An Nam. Khi nh©n d©n An Nam nh¾c ®Õn sù "b¶o hé" cña
nh©n d©n Ph¸p, th× kh«ng lÊy thÕ lµm hæ nhôc chót nµo Pari, ngµy 18-6-1919
mµ tr¸i l¹i cßn lÊy lµm vinh dù: v× nh©n d©n An Nam biÕt
KÝnh göi Ngµi Tæng thèng Céng hoµ Hîp chñng quèc,
r»ng nh©n d©n Ph¸p ®¹i biÓu cho tù do vµ c«ng lý, vµ
§¹i biÓu ë Héi nghÞ Hoµ b×nh.
kh«ng bao giê tõ bá lý tëng cao c¶ cña m×nh lµ t×nh b¸c ¸i
toµn thÕ giíi. V× thÕ, nghe theo tiÕng nãi cña nh÷ng ngêi bÞ
¸p bøc, lµ nh©n d©n Ph¸p sÏ lµm trßn nhiÖm vô cña m×nh Tha Ngµi,
®èi víi níc Ph¸p vµ ®èi víi Nh©n lo¹i. Nh©n dÞp chiÕn th¾ng cña §ång minh, chóng t«i xin m¹n
phÐp göi ®Õn Ngµi, kÌm theo ®©y b¶n ghi c¸c yªu s¸ch cña
nh©n d©n An Nam.
Thay mÆt nhãm nh÷ng ngêi yªu níc An Nam Tin tëng ë ®é lîng cao c¶ cña Ngµi, chóng t«i mong Ngµi
NGUYÔN ¸I QUèC 1
) Th nµy ®îc göi kÌm víi b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam
®ång thêi tíi trëng ®oµn c¸c níc tham dù Héi nghÞ VÐcx©y.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

ñng hé tríc nh÷ng ngêi cã thÈm quyÒn. Ba xin réng phÐp häc hµnh,
Xin Ngµi vui lßng nhËn sù biÓu thÞ lßng kÝnh träng s©u Më mang kü nghÖ, lËp thµnh c«ng th¬ng.
Bèn xin ®îc phÐp héi hµng,
s¾c cña chóng t«i.
N¨m xin nghÜ ngîi nãi bµn tù do.
S¸u xin ®îc phÐp lÞch du,
Thay mÆt nhãm nh÷ng ngêi yªu níc An Nam Bèn ph¬ng mÆc søc, n¨m ch©u mÆc t×nh
B¶y xin hiÕn ph¸p ban hµnh,
NGUYÔN ¸I QUèC
Tr¨m ®Òu ph¶i cã thÇn linh ph¸p quyÒn
56, phè M¬xi¬ L¬ Pranhx¬, Pari
T¸m xin ®îc cö nghÞ viªn,
Th ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, Qua T©y thay mÆt gi÷ quyÒn thæ d©n.
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh.

VIÖT NAM Y£U CÇU CA T¸m ®iÒu c¹n tá xa gÇn,


Chøng nhê v¹n quèc c«ng d©n xÐt t×nh.
Riªng nhê d©n Ph¸p c«ng b×nh,
"R»ng nay gÆp héi Giao hoµ,
§em lßng ®o¸i l¹i cña m×nh trong tay.
Mu«n d©n hÌn yÕu gÇn xa vui t×nh.
Ph¸p d©n nøc tiÕng xa nay,
CËy r»ng c¸c níc §ång minh,
§ång bµo, b¸c ¸i s¸nh tÇy kh«ng ai!
§em g¬ng c«ng lý giÕt h×nh d· man.
Nì nµo ng¶nh mÆt ng¬ tai,
MÊy phen c«ng bè râ rµng,
§Ó cho mÊy øc triÖu ngêi b¬ v¬.
D©n nµo råi còng ®îc trang b×nh quyÒn.
D©n Nam mét d¹ íc m¬,
ViÖt Nam xa còng oai thiªng,
L©u nay tõng nóp bãng cê tù do.
Mµ nay ®øng díi thuéc quyÒn Lang Sa.
Réng xin d©n Ph¸p xÐt cho,
Lßng thµnh tá nçi sót sa,
Trong phß tiÕng níc, sau phß lÏ c«ng.
Gi¸m xin ®¹i quèc soi qua chót nµo.
DÞch mÊy ch÷ quèc ©m bµy tá.
Mét xin tha kÎ ®ång bµo,
§Ó ®ång bµo lín nhá ®îc hay.
V× chng chÝnh trÞ m¾c vµo tï giam.
Hoµ b×nh may gÆp héi nµy,
Hai xin phÐp luËt söa sang,
T«n sïng c«ng lý, ®o¹ ®µy d· man.
Ngêi T©y ngêi ViÖt hai ph¬ng cïng ®ång.
Nay gÆp héi kh¶i hoµn hØ h¶,
Nh÷ng toµ ®Æc biÖt bÊt c«ng,
TiÕng vui mõng kh¾p c¶ ®ång - d©n.
Gi¸m xin bá døt réng dung d©n lµnh.
T©y vui ch¾c ®· mêi phÇn,
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

LÏ nµo Nam l¹i chÞu th©n t«i ®ßi. biÓu ý kiÕn vÒ ho¹t ®éng cÇn tiÕn hµnh ë ViÔn §«ng nh»m
H½ng më m¾t mµ soi cho râ. t¹o ra vµ ph¸t triÓn mét phong trµo céng s¶n c¸ch m¹ng, xin
Nµo Ai Lan, Ên §é, Cao Ly, tr×nh bµy:
Xa, hÌn ph¶i bíc suy vi,
Nay, gÇn ®éc lËp còng v× d©n kh«n 1. TiÓu ban b¸c bá mäi kiÕn nghÞ vÒ kinh tÕ hoÆc chÝnh
Hai m¬i triÖu quèc hån Nam ViÖt trÞ nh»m c¶i thiÖn, c¶i c¸ch hoÆc ®¹t mét tiÕn bé nµo ®ã,
ThÕ cuéc nµy ph¶i biÕt mµ lo. ®iÒu nµy, trong chÕ ®é t b¶n, chØ phôc vô chÝnh quyÒn
§ång bµo, b×nh ®¼ng, tù do, hiÖn nay vµ gióp vµo sù cñng cè nã.
XÐt m×nh råi l¹i ®em so mÊy ngêi. 2. NhËn thÊy r»ng c¸c giai cÊp thèng trÞ coi c¸c thuéc
Ngæn ngang lêi v¾n ý dµi, ®Þa Ph¸p kh«ng chØ lµ mét kho v« tËn nguyªn liÖu, ngêi b¶n
Anh em ®· thÊu lßng nµy cho cha.
xø thuÇn tuý lµ nh÷ng con vËt kÐo nÆng s¶n xuÊt ra nh÷ng
thø ®ã, mµ bän kÎ thï giai cÊp cña chóng ta cßn coi nh÷ng n-
NGUYÔN ¸I QUèC íc h¶i ngo¹i ®ã lµ nguån cung cÊp nh÷ng ®éi qu©n ph¶n
Tµi liÖu viÕt tay, tiÕng ViÖt, c¸ch m¹ng.
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. Do ®ã, c«ng t¸c tuyªn truyÒn c¸ch m¹ng vµ chèng qu©n
phiÖt cÇn ®îc tiÕn hµnh díi sù l·nh ®¹o vµ ®«n ®èc cña
§¶ng, trong tÊt c¶ c¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p vµ xø gäi lµ b¶o
hé.

C«ng t¸c tuyªn truyÒn nµy thùc hiÖn:


a) b»ng c¸c b¸o chÝ xuÊt b¶n ë Ph¸p.

B¸O C¸o1) b) b»ng diÔn ®µn cña c¸c §¹i héi cña chóng ta vµ khi cÇn,
b»ng diÔn ®µn cña nghÞ viÖn.
Dù TH¶o
c) b»ng c¸c héi nghÞ.
d) b»ng mäi ph¬ng thøc thÝch hîp víi ®èi tîng, víi tr×nh
Pari, ngµy 20-11-1921
®é gi¸o dôc vµ v¨n minh cña quÇn chóng b¶n xø ë c¸c thuéc
®Þa.
TiÓu ban §«ng D¬ng thuéc Ph¸p trong Ban nghiªn cøu
thuéc ®Þa60 cña §¶ng Céng s¶n ®îc giao tr¸ch nhiÖm ph¸t B¶n tr×nh bµy s¬ lîc trªn ®©y chØ lµ mét th«ng b¸o bíc
®Çu. Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña ph©n bé Ph¸p cña Quèc
1
) Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, kh«ng ký tªn, lu tr÷ t¹i CAOM,
tÕ Céng s¶n cho r»ng viÖc nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò thuéc ®Þa
SLOTFOM, SÐrie III, cÆp sè 3, hå s¬ cña Héi Liªn hiÖp thuéc ®Þa
tõ nay vÒ sau ph¶i lµ bé phËn kh«ng t¸ch rêi c¸c ®Ò c¬ng ®-
(Ph¸p).
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

a lªn Quèc tÕ Céng s¶n, v× c¸ch m¹ng céng s¶n chñ nghÜa
kh«ng chØ cã môc ®Ých ë ch©u ¢u mµ cßn ë toµn thÕ giíi.
V× vËy, kh«ng ®îc ®Ó mét n¬i nµo trªn thÕ giíi, do cÈu th¶
hoÆc kh«ng am hiÓu vÊn ®Ò, lät ra ngoµi nh÷ng ho¹t ®éng
cã Ých cho môc ®Ých c¸ch m¹ng céng s¶n chñ nghÜa.

In trong s¸ch: Hå ChÝ Minh, Dù TH¶O NGHÞ QUYÕT


Nh÷ng bµi viÕt 1914 - 1969, VÒ
do Alain Ruscio biªn so¹n, Pari, 1990, tr.40 - 41.
CHñ NGHÜA CéNG S¶N Vµ C¸C THUéC §Þa1)

§¹i héi lÇn thø II cña Quèc tÕ Céng s¶n häp vµo th¸ng 8-
1920 ®· tuyªn bè trong nh÷ng luËn c¬ng cña §¹i héi vÒ
nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ®Þa r»ng:
"§¹i chiÕn ë ch©u ¢u vµ nh÷ng kÕt qu¶ cña nã ®· chØ râ
r»ng quÇn chóng ë nh÷ng níc phô thuéc ngoµi ch©u ¢u g¾n
bã víi phong trµo v« s¶n ch©u ¢u mét c¸ch tuyÖt ®èi vµ ®ã
lµ hËu qu¶ kh«ng thÓ tr¸nh ®îc do sù tËp trung cña chñ
nghÜa t b¶n thÕ giíi...
"Quèc tÕ Céng s¶n ph¶i më réng ph¹m vi ho¹t ®éng cña
m×nh. NhiÖm vô cña nã lµ tæ chøc giai cÊp c«ng nh©n toµn
thÕ giíi ®Ó lËt ®æ nÒn thèng trÞ t b¶n chñ nghÜa vµ thiÕt
lËp chñ nghÜa céng s¶n".
Nh÷ng chØ thÞ ®ã lµ cÇn thiÕt hµng ®Çu ®èi víi §¶ng
Céng s¶n Ph¸p, bëi v× giai cÊp t s¶n níc nµy thèng trÞ nh÷ng
thuéc ®Þa mµ d©n sè cã tíi 40 triÖu ngêi.
Nh÷ng thuéc ®Þa bÞ c¸c giai cÊp thèng trÞ coi lµ kho
chøa nguyªn liÖu c¬ b¶n mµ ®Ó lµm ra chóng, d©n b¶n xø

1
) T¹i §¹i héi lÇn thø I §¶ng Céng s¶n Ph¸p häp ë M¸cx©y, phiªn
häp thø 9, buæi chiÒu thø n¨m, ngµy 29-12-1921, sau khi Phrètxa
ph¸t biÓu, Chñ täa giíi thiÖu NguyÔn ¸i Quèc lªn ®äc b¶n Dù th¶o
nghÞ quyÕt nµy.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

bÞ ngêi ta coi lµ nh÷ng con vËt kÐo xe, nh lµ n¬i tiªu thô ph¶n c¸ch m¹ng hay Ýt nhÊt còng dùa vµo ®Êy ®Ó tæ chøc
dµnh riªng cho th¬ng ra nã. Ngay tõ b©y giê chóng ta ph¶i dù phßng s¸ch lîc nµy
nghiÖp chÝnh quèc; vµ còng lµ nguån cung cÊp cho chñ vµ muèn vËy chóng ta ph¶i cè g¾ng tranh thñ c¶m t×nh cña
nghÜa qu©n phiÖt binh lÝnh cho nh÷ng cuéc chiÕn tranh quÇn chóng b¶n xø vµ gi¸o dôc hä b»ng c¸ch chØ ra r»ng
s¾p tíi do sù ®èi kh¸ng gi÷a chñ nghÜa ®Õ quèc k×nh nh÷ng nçi ®au khæ cña hä còng cã cïng nguyªn nh©n víi
®Þch cña nh÷ng níc kh¸c nhau ®ang chuÈn bÞ. ®au khæ cña giai cÊp c«ng nh©n ë chÝnh quèc. §Ò ra nhiÖm
Hµng chôc ngh×n ngêi d©n thuéc ®Þa ®· chÕt trong vô nµy cha ph¶i lµ tÊt c¶ mµ cßn ph¶i dèc lßng lµm nh÷ng
cuéc chiÕn tranh ch©u ¢u. Hµng chôc ngh×n ngêi kh¸c cßn nhiÖm vô thùc tiÔn ph¸t sinh tõ ®ã. §iÒu ®ã kh«ng dÔ, v×
ph¶i lµm n« lÖ cho chñ nghÜa qu©n phiÖt Ph¸p; trong suèt nhiÒu lÏ:
thêi kú "hoµ b×nh ë t×nh tr¹ng chiÕn tranh" nã ph¸i hä sang a/ Thø nhÊt, ë trong §¶ng Céng s¶n cßn cha cã truyÒn
§øc, Xilixi, Xyri, víi khÝ hËu ®éc h¹i nhÊt ®Õn chÕt ngêi ®èi víi thèng v÷ng vµng vÒ mÆt ho¹t ®éng thuéc ®Þa. Quèc tÕ thø
nh÷ng con ngêi xø nãng Êy. Ngêi ta ®a ngêi chÝnh quèc vµo hai gÇn nh hoµn toµn thê ¬ víi viÖc t¹o ra ë thuéc ®Þa phong
qu©n ®éi víi danh nghÜa quèc phßng: chiªu bµi nµy chØ cã trµo ®èi kh¸ng chèng l¹i chñ nghÜa t b¶n mµ b»ng lßng víi
thÓ dïng ë nh÷ng thuéc ®Þa míi bÞ th«n tÝnh; ë ®Êy, ngêi ta viÖc ®a ra nh÷ng b¶n tuyªn bè cña chñ nghÜa c¶i l¬ng lËp
tuyÓn nh÷ng ngêi ch©u Phi vµ nh÷ng ngêi ch©u ¸ b»ng lê vµ v« hiÖu qu¶. VËy ngµy nay §¶ng céng s¶n ph¶i tæ chøc
nh÷ng lêi høa dèi tr¸ cho tiÒn b¹c hay cho chiÕn lîi phÈm, tÊt c¶.
b»ng rîu, b»ng sù chuyªn chÕ hµnh chÝnh, hoÆc lµ (khi nh÷ng
b/ §iÒu lµm cho phøc t¹p vµ khã kh¨n cña sù nghiÖp nµy
ph¬ng s¸ch ®ã thÊt b¹i) b»ng b¹o lùc, khñng bè vµ nh÷ng sù còng chÝnh lµ sù kh¸c nhau cña c¸c lo¹i thuéc ®Þa hîp thµnh
hµnh quyÕt lµm g¬ng. Qua miÖng M¨nggianh, chñ nghÜa l·nh thæ thuéc ®Þa Ph¸p. V× thÕ, nh÷ng ph¬ng s¸ch ho¹t
qu©n phiÖt Ph¸p khoe khoang hä sö dông 400.000 lÝnh b¶n ®éng kh«ng gièng nhau vµ ph¶i thay ®æi theo tõng nhãm
xø; vÒ thùc tÕ vµ b»ng nh÷ng ph¬ng s¸ch duyÖt thªm, nã cã thuéc ®Þa lín. VÒ ®¹i thÓ, ngêi ta cã thÓ chia c¸c thuéc ®Þa
thÓ ®a lªn mét hoÆc hai triÖu ngêi ch©u Phi vµ ngêi ch©u ¸. lµm 5 lo¹i nh sau: B¾c Phi, T©y Phi vµ ch©u Phi xÝch ®¹o, §«ng
Nh thÕ, nã hy väng cã ®îc nh÷ng vËt hy sinh dÔ b¶o h¬n lµ D¬ng, Ma®ag¸txca, c¸c thuéc ®Þa cò.
c«ng nh©n vµ n«ng d©n Ph¸p, vµ còng lµ sö dông ®îc nh÷ng
c/ Mét khã kh¨n kh¸c lµ thiÕu kh¶ n¨ng tù gi¶i phãng ë
løa qu©n dÞch thuéc ®Þa, nh÷ng c«ng cô mï qu¸ng ®Ó ¸p
hÇu hÕt nh÷ng ngêi b¶n xø. Hä kh«ng cã qu¸ khø c¸ch m¹ng;
bøc vµ ®Ì bÑp giai cÊp v« s¶n ch©u ¢u.
trong nhiÒu thuéc ®Þa hä quen thãi n« lÖ vµ cßn cha nhËn
Ngoµi sù cÇn thiÕt chèng l¹i nguy c¬ ®èi víi phong trµo kh¶ n¨ng tù gi¶i tho¸t khái c¶nh ®ã. Nç lùc cña chóng ta
gi¶i phãng v« s¶n lµ sù can thiÖp tuyÖt ®èi cña chñ nghÜa t nh»m gi¶i phãng hä vµ d¾t dÉn hä, vµ qua ®ã, hµnh ®éng
s¶n chÝnh quèc ®èi víi d©n c b¶n xø bÞ Ðp vµo tr¹i lÝnh, cÇn c¸ch m¹ng cña chóng ta sÏ kh«ng ®îc hä ñng hé nghiªm
ph¶i thÊy ®îc r»ng trong mét thêi kú c¸ch m¹ng, giai cÊp t chØnh, Ýt ra lµ lóc b¾t ®Çu ë nh÷ng níc cã chÕ ®é chuyªn
s¶n sö dông nh÷ng thuéc ®Þa lµm n¬i trèn tr¸nh cña lùc lîng chÕ ®éc ®o¸n.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

B»ng bÊt cø c¸ch nµo nh÷ng khã kh¨n ®ã còng kh«ng nhiÖm vô chuÈn bÞ ®· ®îc khëi ®Çu. 2/ Tr×nh bµy ë §¹i héi
thÓ biÖn minh cho viÖc §¶ng céng s¶n tõ bá mét chÝnh s¸ch sau cña §¶ng mét luËn c¬ng vÒ thuéc ®Þa ®· ®îc nghiªn
thuéc ®Þa thùc tÕ vµ cã kÕt qu¶. NÕu chóng ta nªu ra cøu nghiªm tóc ®Ó §¹i héi th¶o luËn ®Õn n¬i ®Õn chèn sao
nh÷ng ®iÒu ®ã cèt chØ ra Ých lîi cña mét tæ chøc ®Æc biÖt cho tõ ®ã §¶ng cã mét chÝnh s¸ch thuéc ®Þa râ rµng, cã ph-
chuyªn lo tuyªn truyÒn céng s¶n thµnh c«ng. ¬ng ph¸p vµ thiÕt thùc.
Tæ chøc ®Æc biÖt nµy, Ban l·nh ®¹o ®· chuÈn bÞ lËp Bëi vËy, chóng t«i ®Ò nghÞ §¹i héi th«ng qua nghÞ quyÕt
mét Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa trong trô së §¶ng. díi ®©y:
Ban nµy lµ mét c¬ quan t vÊn tuyÓn ngêi trong sè c¸c " §¹i héi lÇn thø II cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p, häp ë M¸cx©y
chuyªn gia, nghÜa lµ nh÷ng ®¶ng viªn cã hiÓu biÕt vÒ c¸c sau khi nghe b¶n b¸o c¸o do Ban l·nh ®¹o thay mÆt Ban
thuéc ®Þa ®Ó ®Õn ®ã sinh sèng. nghiªn cøu thuéc ®Þa tr×nh bµy, chØ ra sù cÇn thiÕt trong
thêi gian ng¾n nhÊt ph¶i t¹o ra mét phong trµo ®èi kh¸ng
Nã cã nhiÖm vô thu thËp tµi liÖu vÒ thuéc ®Þa, cung cÊp
mang tinh thÇn céng s¶n, chèng chñ nghÜa t b¶n vµ hai
cho c¸c §¹i héi ®¶ng vµ trong thêi gian gi÷a hai ®¹i héi, cho
h×nh thøc ®Æc biÖt cña nã lµ chñ nghÜa ®Õ quèc, chñ
Ban l·nh ®¹o nh÷ng kÕt luËn cã thÓ cho phÐp ra nh÷ng
nghÜa qu©n phiÖt vµ chñ nghÜa ph¸o thuyÒn ë c¸c thuéc
quyÕt ®Þnh thÝch hîp vÒ mÆt häc thuyÕt, tuyªn truyÒn vµ
®Þa.
s¸ch lîc.
"XÐt tÝnh phøc t¹p cña vÊn ®Ò thuéc ®Þa, v× cã sù
Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa ®· th¶o mét b¶n têng tr×nh
kh«ng thuÇn nhÊt cña c¸c thuéc ®Þa vµ xÐt sù ph¸t triÓn vÒ
vÒ t×nh h×nh hiÖn nay cña c¸c nhãm thuéc ®Þa kh¸c nhau,
kinh tÕ, chÝnh trÞ vµ x· héi thêng chËm ch¹p cña d©n b¶n
x¸c ®Þnh râ rµng nh÷ng yªu cÇu chñ yÕu vÒ lo¹i kinh tÕ,
xø, ®ång thêi xÐt ®Õn søc m¹nh cña chÕ ®é chuyªn chÕ
chÝnh trÞ, vµ x· héi mµ ngêi b¶n xø còng nh ngêi lao ®éng
hµnh chÝnh mµ hä lµ n¹n nh©n.
chÝnh quèc sèng ë thuéc ®Þa c¶m nhËn thÊy. Tõ sù kiÓm
chøng nh÷ng nhu cÇu ®ã, Ban ®· rót ra nh÷ng kÕt luËn, "ChuÈn y nguyªn t¾c lËp thµnh mét c¬ quan ®Æc biÖt
nh÷ng quy t¾c s¸ch lîc thÝch hîp qua viÖc vËn dông chóng, chuyªn nghiªn cøu vµ su tËp t liÖu vÒ thuéc ®Þa lµ c¬ quan
®Ó g©y nªn ë thuéc ®Þa mét phong trµo ®èi lËp chèng chñ t vÊn, ®Æt díi quyÒn kiÓm tra cña Ban l·nh ®¹o.
nghÜa t b¶n vµ phong trµo g©y c¶m t×nh víi céng s¶n. "Giao cho Ban nµy b»ng mäi ph¬ng s¸ch cÇn thiÕt nh»m
V× ch¬ng tr×nh nghÞ sù cña §¹i héi M¸cx©y qu¸ nÆng tÝch cùc tuyªn truyÒn ngay tõ b©y giê vÒ thuéc ®Þa trong
nªn b¸o c¸o nµy cña Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa, ®¸ng tiÕc lµ khi chê ®îi mét dù ¸n hoµn chØnh vµ chi tiÕt vÒ ho¹t ®éng
kh«ng thÓ ®îc xem xÐt vµ th¶o luËn ë ®ã ®îc. Nhng ®iÒu thuéc ®Þa ®îc th¶o luËn ë §¹i héi tíi cña §¶ng.
mµ ngêi ta cã thÓ tr«ng ®îi ë §¹i héi M¸cx©y, tríc hÕt lµ §¹i "§Æc biÖt §¹i héi ®Ò nghÞ Ban l·nh ®¹o dµnh mét môc
héi t¸n thµnh nguyªn t¾c thµnh lËp mét c¬ quan ®Æc biÖt ®Ó nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy trªn b¸o L'HumanitÐ vµ trong c¸c
phô tr¸ch chÝnh s¸ch vÒ thuéc ®Þa cña §¶ng, tiÕp ®ã lµ uû s¸ch, b¸o vµ Ên phÈm cña §¶ng.
quyÒn cho Ban l·nh ®¹o thÊy râ: 1/ TiÕp tôc vµ më réng
"§¹i héi ®Ò nghÞ c¸c ban nãi chung, ®Æc biÖt lµ c¸c ban
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

tån t¹i ë c¸c thuéc ®Þa hay ë nh÷ng thµnh phè cã quan hÖ NÕu ®ång bµo muèn gióp ®ì lÉn nhau,
thêng xuyªn víi c¸c thuéc ®Þa ®ã còng nh nh÷ng ngêi céng
NÕu ®ång bµo muèn bªnh vùc cho quyÒn lîi cña b¶n
s¶n biÖt lËp thuéc mäi chñng téc, hîp t¸c ngay tõ b©y giê víi
th©n m×nh, còng nh quyÒn lîi cña tÊt c¶ ®ång bµo ë c¸c xø
Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa".
thuéc ®Þa,
H·y gia nhËp Héi liªn hiÖp thuéc ®Þa.
Th¸ng 12 n¨m 1921
BAN NGHI£N CøU THUéC §ÞA
§IÒU LÖ TRÝCH YÕU
Tµi liÖu tiÕng Ph¸p,
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. §iÒu 2 - Môc ®Ých cña Héi lµ tËp hîp vµ híng dÉn cho
mäi ngêi d©n c¸c xø thuéc ®Þa hiÖn sèng trªn ®Êt Ph¸p ®Ó;
soi s¸ng cho nh÷ng ngêi d©n ë thuéc ®Þa vÒ t×nh h×nh
mäi mÆt ë níc Ph¸p nh»m môc ®Ých ®oµn kÕt hä; th¶o luËn
vµ nghiªn cøu tÊt c¶ nh÷ng vÊn ®Ò chÝnh trÞ vµ kinh tÕ cña
thuéc ®Þa.
§iÒu 4 - TÊt c¶ héi viªn ph¶i ®ãng héi phÝ 3 th¸ng mét
kú lµ 9 phr¨ng.
§iÒu 10 - TÊt c¶ héi viªn bÊt kú lóc nµo, ®Òu cã thÓ göi
th ®Õn trô së cña Héi ®Ó yªu cÇu nh÷ng ®iÒu lîi Ých mµ
Héi dµnh riªng cho c¸c héi viªn cña m×nh.
§iÒu 131) - Héi s½n sµng gióp ®ì vµ cøu trî cho mäi héi
viªn cña c¸c nhãm ®· gia nhËp Héi.
§iÒu 142) - Trong ph¹m vi tµi chÝnh s½n cã, Héi cã thÓ
cung cÊp cho tÊt c¶ héi viªn nh÷ng b¸o chÝ vµ tµi liÖu cã liªn
HéI LI£N HIÖP THUéC §ÞA quan ®Õn sinh ho¹t cña c¸c thuéc ®Þa, hoÆc chuyªn lo bªnh
vùc cho c¸c thuéc ®Þa.

§ång bµo th©n mÕn,


NÕu c©u ph¬ng ng«n "§oµn kÕt lµm ra søc m¹nh" kh«ng BAN CHÊP HµNH:
ph¶i lµ mét c©u nãi su«ng, 1
), 2). Cã b¶n chôp c¸c ®iÒu 13 vµ 14 trªn ®©y, nhng ®¸nh sè
lµ ®iÒu 15 vµ 19, néi dung c¸c ®iÒu ®Òu gièng nhau.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

§¹i diÖn: tÊt c¶ mäi ngêi ë Ph¸p ®Òu cã quyÒn hµnh vµ ai còng muèn
§«ng D¬ng: NguyÔn ¸i Quèc (thî söa ¶nh) gi÷ c¸c b¹n trong vßng n« lÖ.

§¶o Rªuyni«ng: B¸ckÝtx« (tr¹ng s) ThËt ra nh÷ng ngêi g©y ra sù lÇm than cho c¸c b¹n vµ
§ah«m©y: M.Bl«ngcua (tr¹ng s) gi÷ c¸c b¹n trong c¶nh khæ ®ã ®Ó lîi dông chØ lµ mét sè Ýt,
chóng cã quyÒn hµnh v× chóng giµu. Chóng t«i lµ sè ®«ng
Goa®¬lóp: Gi¨ng B¸ptixt¬ (nhµ bu«n)
vµ ®ang ®Êu tranh chèng l¹i chóng v× chóng t«i còng nh c¸c
QuÇn ®¶o ¡ngti¬: M«ranh®¬ (nhµ bu«n) b¹n lµ n¹n nh©n sù tµn b¹o cña chóng. C¸c anh em ngêi b¶n
M¸ctinÝch: M«ngnÐcvin (®¹i diÖn th¬ng m¹i) xø thÊy râ chóng t«i cïng víi anh em cã chung mét kÎ thï lµ
Guyan: ¤n«ri¨ng (Chñ nhiÖm) , Gi¸m ®èc Héi ch÷ thËp bän chñ cña chóng t«i. Chóng t«i thµnh lËp ë ®©y mét
®á. chÝnh ®¶ng lín ®Êu tranh ®Ó gi¶i phãng nh÷ng ngêi kh«ng
§ång bµo h·y göi ®¬n xin vµo héi cho M«ngnÐcvin, 9, cã quyÒn hµnh ë chÝnh quèc vµ còng muèn ®Êu tranh ®Ó
Phè ValÐtt¬, quËn 5, Pari; hoÆc cho NguyÔn ¸i Quèc, 9, Ngâ gi¶i phãng nh÷ng ngêi b¶n xø ë thuéc ®Þa bÞ b¾t lµm n« lÖ.
C«ngpoanh, quËn 17, Pari. Chóng t«i yªu cÇu c¸c b¹n gióp ®ì chóng t«i trong nhiÖm
vô ®ã, v× c¸c b¹n vµ chóng t«i, chóng ta cïng chung mét lîi
Tµi liÖu tiÕng Ph¸p, b¶n chôp Ých. Chóng t«i yªu cÇu c¸c b¹n coi chóng t«i nh b¹n vµ anh
lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. em cña c¸c b¹n. Chóng t«i s¸t c¸nh víi c¸c b¹n trong cuéc
kh¸ng chiÕn vµ ®Êu tranh cña c¸c b¹n chèng sù tham tµn
cña bän thùc d©n, sù hung b¹o cña bän cai trÞ vµ binh lÝnh,
bän nµy cã nh÷ng tªn ®ång lo· lµ bän quan l¹i b¶n xø.
Ngµy mµ chóng ta sÏ ®îc tù do nhê ë thµnh c«ng cña sù
thay ®æi mµ chóng ta ®ang chuÈn bÞ ®©y, sù lÇm than
khæ cùc cña c¸c b¹n sÏ chÊm døt. Lóc ®ã c¸c b¹n sÏ cã thÓ tù
®iÒu khiÓn lÊy c«ng viÖc cña m×nh vµ kÕt qu¶ lao ®éng
cña c¸c b¹n sÏ thuéc vÒ c¸c b¹n. Mèi quan hÖ gi÷a chóng t«i
víi c¸c b¹n sÏ lµ nh÷ng mèi quan hÖ ®oµn kÕt vµ liªn minh.
LêI K£U GäI CñA BAN NGHI£N CøU
THUéC §ÞA CñA §¶NG CéNG S¶N PH¸P
ViÕt vµo th¸ng 1-1922. §¨ng b¸o Theo bµi ®¨ng b¸o.
Nh©n d©n, sè 7.691, ngµy 26-5-
Chóng t«i hiÓu nçi ®au khæ cña c¸c b¹n, nhng c¸c b¹n 1975.
cha hiÓu nçi ®au khæ cña chóng t«i. Cã lÏ c¸c b¹n cho r»ng
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

C¸c b¹n lao ®éng b¶n xø! Nh÷ng ngêi céng s¶n ë chÝnh
quèc hiÓu râ nçi ®au khæ cña c¸c b¹n... C¸c b¹n bÞ hai lÇn
bãc lét: lµ lao ®éng vµ lµ d©n b¶n xø. Nh÷ng ngêi chñ c¸c
b¹n tõ chÝnh quèc ®Õn kh«ng hµnh ®éng mét m×nh. Nh÷ng
ngêi quyÒn thÕ ë níc c¸c b¹n, bän ®¹i ®Þa chñ vµ bän cÇm
®Çu muèn gi÷ cña c¶i vµ quyÒn hµnh cña chóng. §Ó bãc lét
c¸c b¹n, chóng ®· c©u kÕt víi chÝnh quyÒn, bän thùc d©n vµ
c¸c c«ng ty ch©u ¢u... Nh ë kh¾p mäi n¬i trªn thÕ giíi,
chóng t«i ®· lËp ra mét §¶ng Céng s¶n lín ®Êu tranh ®Ó gi¶i
phãng mäi ngêi lao ®éng.
§¶ng muèn ho¹t ®éng ñng hé nh÷ng ngêi anh em cña
m×nh ë thuéc ®Þa. Nã ®Ò nghÞ c¸c b¹n cho biÕt nh÷ng sù
®µn ¸p mµ c¸c b¹n lµ n¹n nh©n. Nã dµnh cho c¸c b¹n b¸o chÝ
cña nã vµ sù gióp ®ì cña nh÷ng nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ
cña nã. Nã ®Ò nghÞ c¸c b¹n gióp ®ì nã tÝch cùc vµ ë níc
thuéc ®Þa nµo cã chi bé §¶ng, chóng t«i mong c¸c b¹n coi ®ã
lµ nh÷ng c¬ quan b¶o vÖ c¸c b¹n. Nã ®Ò nghÞ c¸c b¹n ®oµn
kÕt l¹i gi÷a nh÷ng ngêi lao ®éng ë nhµ m¸y vµ n«ng th«n,
bÕn tµu vµ cã nh÷ng mèi quan hÖ h÷u nghÞ víi nh÷ng ngêi
lao ®éng tõ chÝnh quèc tíi ngµy cµng nhiÒu, hä thuéc cïng
giai cÊp víi c¸c b¹n.
V× nÒn hoµ b×nh thÕ giíi, v× tù do vµ Êm no, nh÷ng ng-
êi bÞ bãc lét thuéc mäi chñng téc cÇn ®oµn kÕt l¹i vµ chèng
bän ¸p bøc.

§¨ng trªn b¸o Nh©n d©n, Theo bµi ®¨ng b¸o.


B¶N TRUYÒN §¥N B»NG TIÕNG VIÖT sè 7.689, ngµy 24-5-1975.
CñA BAN NGHI£N CøU THUéC §ÞA
CñA §¶NG CéNG S¶N PH¸P
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

XUÊT B¶N B¸O LE PARIA1)

Pari, ngµy 10 th¸ng 2 n¨m 1922

C¸c ®ång chÝ th©n mÕn,


C¸c ®ång chÝ ®· nhËn hay sÏ nhËn mét b¶n ®iÒu lÖ Héi
hîp t¸c cña b¸o Le Paria. Héi nµy ®ang thµnh lËp sÏ xuÊt b¶n
mét tê b¸o nh tªn ®· nªu vµ ®ã sÏ lµ mét xuÊt b¶n phÈm thËt
sù cña thuéc ®Þa.
Ch¼ng cÇn nhÊn m¹nh ®Õn sù khÈn cÊp ph¶i cho ra tê
b¸o nµy. C¸c b¹n ta ë chÝnh quèc b¾t ®Çu c¶m thÊy cÇn
ph¶i thay ®æi t×nh h×nh hiÖn nay ë c¸c thuéc ®Þa. Nhng
do chç kh«ng cã t liÖu, hä chê m·i m·i hoÆc hµnh ®éng
ch¼ng ch¾c ch¾n g×. Trong c¶ hai trêng hîp, cã nguy c¬ hä
lµm h¹i phong trµo chung ®Ó thiÕt lËp l¹i c«ng lý trong nh©n
d©n c¸c thuéc ®Þa.
VÒ phÝa m×nh, c¸c d©n téc ë thuéc ®Þa tiÕp tôc tëng
r»ng nh©n d©n Ph¸p lu«n lu«n lµ nh÷ng viªn chøc ho¹nh häe
vµ ch¼ng cã lßng xãt th¬ng nµy hay lµ nh÷ng tªn thùc d©n
mµ ch¬ng tr×nh lµ bãc lét vËt vµ ngêi ë thuéc ®Þa. TiÕng
nãi cña nh÷ng cùu chiÕn binh ngêi b¶n xø, ®· tõng ®au khæ
bªn c¹nh nh÷ng "ngêi l«ng l¸ xåm xoµm" ë Ph¸p, l¹i cµng bÊt
lùc ®Ó ng¨n hä khái tin r»ng mäi binh
sÜ cò cña "®¹i chiÕn", - díi con m¾t c¸c vÞ cã chøc quyÒn ë
thuéc ®Þa, - lµ mét ngêi ®¸ng ngê vµ lµ mét ®èi tîng ph¶i
kiÓm so¸t ®Æc biÖt nghiªm ngÆt.
C¸c b¹n ë mÉu quèc, c¸c ®ång chÝ ë thuéc ®Þa, v× lîi
Ých cña c«ng lý, ch©n lý vµ tiÕn bé, cÇn ph¶i xo¸ kho¶ng
c¸ch gi¶ t¹o dêng nh chia rÏ c¸c ®ång chÝ. Tê Le Paria, lµ tê
b¸o ®Çu tiªn nh»m môc ®Ých hoµn thµnh nhiÖm vô Êy.

LêI K£U GäI THAM GIA HéI HîP T¸C 1


) §Çu ®Ò do BBT ®Æt.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

NhiÖm vô nµy ch¼ng dÔ dµng g×; ®Ó ®èi phã, víi hy LêI K£U GäI
väng th¾ng lîi, chóng t«i kªu gäi sù tËn tuþ cña c¸c ®ång chÝ
mµ t«i biÕt lµ v« biªn.
H·y tham gia héi hîp t¸c cña chóng ta, Le Paria, hay ®Æt C¸ch ra b¸o h»ng th¸ng cña chóng t«i nãi lªn r»ng: Le
mua dµi h¹n ngay tõ b©y giê tê b¸o cña chóng t«i cïng tªn Êy; Paria ra m¾t b¹n ®äc trong nh÷ng ®iÒu kiÖn hÕt søc h¹n
hoÆc, nÕu ®îc, c¸c ®ång chÝ h·y lµm c¶ hai ®iÒu trªn. Sù chÕ vÒ ph¬ng diÖn tµi chÝnh. Vµ lêi tuyªn bè nµy gióp cho
thµnh c«ng cña chóng ta phô thuéc vµo sù tËn tuþ cña ®ång nh÷ng ai cã thÓ cßn ph©n v©n vÒ hµnh ®éng xuÊt hiÖn ë
chÝ, vµ t¬ng lai c¸c thuéc ®Þa l¹i phô thuéc vµo sù thµnh ®©y lÇn ®Çu tiªn khái ph¶i mÊt c«ng t×m hiÓu v« Ých.
c«ng trªn; chóng ta d¸m kh¼ng ®Þnh nh vËy . Thùc vËy, trong lÞch sö phong trµo quÇn chóng b¶n xø ë
Cè g¾ng lªn mét chót, b»ng c¸ch gióp ®ì chóng t«i. C¸c c¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p, cha bao giê cã mét tê b¸o ®îc lËp ra
b¹n vµ c¸c ®ång chÝ, sÏ phôc vô sù nghiÖp hoµ b×nh vµ ®Ó nãi lªn nçi ®au khæ vµ t×nh tr¹ng cïng khèn chung cña
nh©n lo¹i. hä, bÊt kÓ lµ hä thuéc ®Êt níc vµ gièng nßi nµo. Le Paria ra
®êi do sù ®ång c¶m s©u s¾c cña c¸c ®ång chÝ ë B¾c Phi,
RÊt th©n thiÕt.
T©y Phi thuéc Ph¸p, Ma®ag¸txca, §«ng D¬ng, ¡ngti¬ vµ
Guyan. B¸o ra ®êi chÝnh lµ v× nh÷ng lêi høa hÑn dèi tr¸ vÒ
Thay mÆt Héi ®ång qu¶n trÞ tù do vµ c«ng lý ®îc ®a ra trong qu¸ tr×nh cuéc chÐm giÕt
XT£PHANY khñng khiÕp nh÷ng n¨m 1914-1918, nhng hoµn toµn kh«ng
Thñ quü chÝnh ®îc thùc hiÖn sau khi c¬n gi«ng tè dÞu ®i. Tê b¸o biÓu hiÖn
GUT¥NOA §¥ TURY ý thøc tËp thÓ cña nh÷ng ngêi v« s¶n b¶n xø hiÓu rÊt râ
Thñ quü phô r»ng: bän bãc lét lîi nhuËn vµ ®Æc quyÒn, ®Æc lîi, kh«ng
NGUYÔN ¸I QUèC muèn mÊt ®i, dï lµ mét chót quyÒn lùc vµ niÒm kiªu h·nh
cña chóng. Bän cÇm quyÒn võa mï, võa ®iÕc, kh«ng muèn
Tµi liÖu ®¸nh m¸y, tiÕng Ph¸p, hiÓu chót g× vÒ nh÷ng biÕn cè ®ang thai nghÐn trªn thÕ
b¶n chôp lu t¹i ViÖn Hå ChÝ Minh. giíi.
Le Paria tè c¸o nh÷ng sù l¹m quyÒn vÒ chÝnh trÞ, lèi cai
trÞ ®éc ®o¸n, t×nh tr¹ng bÞ bãc lét vÒ kinh tÕ mµ nh©n
d©n c¸c vïng l·nh thæ réng lín ë h¶i ngo¹i ®ang lµ n¹n nh©n.
B¸o kªu gäi hä ®oµn kÕt l¹i, ®Êu tranh cho tiÕn bé vÒ vËt
chÊt vµ tinh thÇn cña chÝnh hä. B¸o kªu gäi hä, tæ chøc hä,
nh»m môc ®Ých gi¶i phãng nh÷ng ngêi bÞ ¸p bøc khái c¸c
lùc lîng thèng trÞ, thùc hiÖn t×nh yªu th¬ng vµ b¸c ¸i.
Vµ b©y giê, ®éi ngò ®· s½n sµng, c¸c b¹n da vµng, da
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

tr¾ng vµ da ®en, h·y ®Æt mua b¸o cña chóng t«i; h·y göi KIÕN NGHÞ VíI §¹I HéI LÇN THø II1)
cho chóng t«i tµi liÖu; h·y ®øng bªn c¹nh chóng t«i; h·y ra
søc ñng hé chóng t«i, dï cho chóng t«i cã gÆp ph¶i nh÷ng §¶NG CéNG S¶N PH¸P
luång b·o t¸p ngîc chiÒu thÕ nµo ch¨ng n÷a.
Le Paria ®· s½n sµng bíc vµo cuéc chiÕn ®Êu, môc ®Ých NhËn thÊy r»ng §¹i héi Quèc tÕ Céng s¶n lÇn thø IV s¾p
cña b¸o ch¾c ch¾n sÏ ®¹t ®îc: ®ã lµ gi¶i phãng loµi ngêi. tíi bµn ®Õn vÊn ®Ò thuéc ®Þa vµ viÖc ®ã ph¶i lµ c«ng t¸c
hµng ®Çu cña nh÷ng ngêi céng s¶n Ph¸p, trong khi giai cÊp
LE PARIA t s¶n h·m trong vßng ¸p bøc rÊt nhiÒu nh©n d©n thuéc ®Þa.

B¸o Le Paria, sè 1, QuyÕt ®Þnh r»ng vÊn ®Ò thuéc ®Þa sÏ ®îc ®a vµo ch-
ngµy 1-4-1922. ¬ng tr×nh nghÞ sù cña Héi nghÞ toµn quèc cña §¶ng.
Trong khi chê ®îi, th«ng qua lêi kªu gäi nh©n d©n thuéc
®Þa do Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa th¶o vµ ®Ò nghÞ ®¨ng lêi
kªu gäi ®ã trªn b¸o L' HumanitÐ.
Yªu cÇu c¸c ®¶ng bé céng s¶n ë thuéc ®Þa t¨ng cêng
c«ng t¸c tuyªn truyÒn vµ kÕt n¹p ®¶ng viªn trong sè ngêi
b¶n xø vµ yªu cÇu cö cµng nhiÒu cµng tèt nh÷ng ngêi b¶n xø
®i dù Héi nghÞ toµn quèc.

ViÕt vµo th¸ng 10-1922. §¨ng b¸o Theo bµi ®¨ng b¸o.
Nh©n d©n, sè 7.695, ngµy 30-5-
1975.

1
) B¶n kiÕn nghÞ nµy do NguyÔn ¸i Quèc, ®¶ng viªn §¶ng Céng
s¶n Ph¸p, cïng mét sè ®¶ng viªn ngêi thuéc ®Þa tr×nh tríc §¹i héi
§¶ng.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

®¶ng céng s¶n vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa Ngoµi ra, c¸c «ng chñ nµy tiÕp tôc Ðp c¸c b¹n cung cÊp
cho hä binh lÝnh cho mét cuéc chiÕn tranh næ ra nay mai
th«i mµ lßng tham cña c¸c «ng chñ ®ang chuÈn bÞ vµ víi hy
Göi ngêi b¶n xø c¸c thuéc ®Þa, väng dïng c¸c b¹n ®Ó ®µn ¸p c¸ch m¹ng mµ chóng t«i chuÈn
Hìi nh÷ng ngêi lao ®éng b¶n xø ! Nh÷ng ngêi céng s¶n ë bÞ ®Ó gi¶i phãng chung chóng ta.
chÝnh quèc biÕt ®îc nçi khæ cña c¸c b¹n. Hä biÕt r»ng tõ
Cã lÏ c¸c b¹n tëng r»ng tÊt c¶ mäi ngêi sèng ë Ph¸p còng
ngµy c¸c xø së cña c¸c b¹n bÞ nh÷ng qu©n nh©n x©m
®Òu cã quyÒn lùc c¶ vµ ®Òu ®ång t×nh ®Ó duy tr× c¸c
chiÕm, c¸c b¹n mÊt hÕt tù do, r»ng ngêi ta ®· sö dông nh÷ng
b¹n trong vßng n« lÖ. Kh«ng. ë níc Ph¸p mÉu quèc còng cã vµ
biÖn ph¸p tµn b¹o ®Ó buéc c¸c b¹n ph¶i lao ®éng mµ kh«ng
®îc thu gÆt thµnh qu¶. Nh÷ng quan cai trÞ, d©n sù hay cã nhiÒu nh÷ng ngêi kh¸c ch¼ng cã tµi s¶n g× c¶, ph¶i lao
qu©n sù, khñng bè c¸c b¹n, ¸p dông nh÷ng luËt lÖ tµn khèc ®éng ®Ó sèng, díi quyÒn còng nh÷ng «ng chñ Êy, vµ chÞu
víi c¸c b¹n. ®Ó ngêi giµu bãc lét.

Chóng ®· t¹o nªn hai lo¹i toµ ¸n: mét cho b¹n th©n cña hä, Nh÷ng ngêi g©y nªn nçi thèng khæ cña c¸c b¹n vµ duy
hiÒn lµnh, khoan hoµ, vµ toµ ¸n kia lµ cho c¸c b¹n, kh¾t khe tr× nã v× ®iÒu ®ã cã lîi cho hä, nh÷ng ngêi Êy lµ thiÓu sè ë
vµ ®Ém m¸u. mÉu quèc, nhng hä cã quyÒn lùc v× hä rÊt giµu; vµ chóng
C¸c b¹n bÞ bãc lét hai lÇn: trªn t c¸ch lµ ngêi lao ®éng vµ t«i, lµ nh÷ng ngêi thuéc ®a sè, chóng t«i lµ n¹n nh©n cña
trªn t c¸ch lµ ngêi b¶n xø. Chñ cña c¸c b¹n, xuÊt ph¸t tõ mÉu nh÷ng b¹o ngîc cña hä, chóng t«i ®Êu tranh chèng l¹i hä. Hä
quèc, kh«ng hµnh ®éng ®¬n ®éc. Nh÷ng ngêi cã quyÒn lùc còng ®a chóng t«i - nh c¸c b¹n - ra mÆt trËn vµ hä dïng b¹o
ë níc c¸c b¹n, nh÷ng nghiÖp chñ lín vµ c¸c «ng chñ muèn b¶o lùc bøt con c¸i chóng t«i ra, biÕn chóng thµnh lÝnh tr¸ng ®Ó
vÖ cña c¶i vµ quyÒn thÕ cña m×nh, liªn minh víi nhau ®Ó chóng b¶o vÖ nh÷ng cña c¶i kh«ng thuéc vÒ chóng t«i.
bãc lét c¸c b¹n, liªn minh víi chÝnh quyÒn, víi bän thùc d©n §îc tù do chót Ýt h¬n c¸c b¹n, chóng t«i ®· cã thÓ liªn
vµ c¸c c«ng ty ch©u ¢u. hiÖp l¹i ®Ó ®Êu tranh chèng l¹i chñ cña chóng t«i vµ chóng
Trong chiÕn tranh, thanh niªn níc c¸c b¹n bÞ bøt ra khái t«i chuÈn bÞ lËt ®æ hä ®Ó tæ chøc, chØ nh»m lîi Ých cña
nhµ; hoÆc b»ng c¸c lêi høa h·o, hoÆc b»ng ®e do¹ vµ vò lùc, mäi ngêi, mét x· héi toµn cÇu tù do h¬n vµ c«ng b»ng h¬n, ë
vµ ngêi ta ®· ®a chóng ®Õn lß mæ tøc lµ chiÕn tranh ®Ó ®ã lao ®éng lµ tèi cao. V× thÕ chóng t«i ®· thµnh lËp, nh ë
b¶o vÖ lîi quyÒn vµ nh÷ng hËn thï cña chÝnh nh÷ng kÎ giµu mäi n¬i trªn thÕ giíi, mét §¶ng céng s¶n vÜ ®¹i, ®Êu tranh
cã ®· chinh phôc ®Êt níc c¸c b¹n. NhiÒu ngêi ®· bá m¹ng, ®Ó gi¶i phãng mäi ngêi lao ®éng.
nh÷ng ngêi kh¸c bÞ th¬ng tËt suèt ®êi. Ngêi ta kh«ng gi÷ lêi
§¶ng chñ tr¬ng nç lùc ®Ó cøu vít tÊt c¶ nh÷ng anh em ë
høa nªu ra trong chiÕn tranh, lµ
c¸c thuéc ®Þa, ®¶ng yªu cÇu c¸c b¹n th«ng tin cho ®¶ng
biÕt vÒ tÊt c¶ nh÷ng ngîc ®·i mµ c¸c b¹n mçi lóc l¹i lµ n¹n
nhîng l¹i cho c¸c b¹n nh÷ng quyÒn trän vÑn vÒ con ngêi vµ nh©n; ®¶ng s½n sµng ®Ó c¸c b¹n tuyªn truyÒn trªn b¸o chÝ
vÒ c«ng d©n. cña ®¶ng vµ s½n sµng ®Ó c¸c nh©n vËt chÝnh trÞ cña
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

®¶ng gióp ®ì c¸c b¹n. §¶ng yªu cÇu c¸c b¹n th©n thiÖn víi
®¶ng vµ, ë trong c¸c thuéc ®Þa mµ cã tån t¹i c¸c chi nh¸nh
cña ®¶ng chóng t«i, c¸c b¹n h·y coi c¸c chi nh¸nh Êy lµ
nh÷ng c¬ quan b¶o vÖ c¸c b¹n. §¶ng yªu cÇu nhÊt lµ c¸c b¹n
®oµn kÕt l¹i, gi÷a lao ®éng ë xÝ nghiÖp, ë n«ng th«n... vµ
duy tr× nh÷ng quan hÖ anh em víi nh÷ng ngêi lao ®éng tõ
mÉu quèc ®Õn - ngµy cµng nhiÒu - hä cïng giai cÊp víi c¸c
b¹n: hä lµ c«ng nh©n, c«ng chøc, n«ng d©n, tiÓu viªn chøc,
thuû thñ.
TRUYÒN §¥N Cæ §éNG MUA
V× hoµ b×nh thÕ giíi, v× tù do vµ sù no Êm cña mäi ng-
êi, nh÷ng ngêi bÞ bãc lét thuéc mäi nßi gièng, chóng ta h·y B¸O LE PARIA
®oµn kÕt l¹i vµ ®Êu tranh chèng bän ¸p bøc!
Dù kiÕn nh÷ng sù kiÖn nghiªm träng cã thÓ x¶y ra ngµy
Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa mét ngµy hai, b¹n ®õng ®îi g× mµ cha mua b¸o Le Paria vµ
cña ph©n bé ph¸p h« hµo b¹n bÌ mua nã. Tê b¸o nµy lµ tê b¸o cña b¹n, gióp b¹n
cña quèc tÕ céng s¶n tho¸t khái c¶nh n« lÖ vµ sÏ ph¸t hµnh réng r·i trong tÊt c¶ c¸c
120 phè PhayÐtt¬, Pari. thuéc ®Þa, nh»m d¾t dÉn mäi ngêi bÞ bãc lét thuéc mäi
B¸o Le Paria, sè 8, mµu da ®oµn kÕt l¹i díi l¸ cê ®á bóa liÒm ®Ó trong mét
ngµy 1-11-1922. phong trµo c¸ch m¹ng quèc tÕ réng lín quÐt s¹ch mäi kÎ bãc
lét mµ chóng ta lµ nh÷ng ngêi cïng khæ.
ChØ cã chñ nghÜa céng s¶n míi cøu nh©n lo¹i, ®em l¹i
cho mäi ngêi kh«ng ph©n biÖt chñng téc vµ nguån gèc sù tù
do, b×nh ®¼ng, b¸c ¸i, ®oµn kÕt, Êm no trªn qu¶ ®Êt, viÖc
lµm cho mäi ngêi vµ v× mäi ngêi, niÒm vui, hßa b×nh, h¹nh
phóc, nãi tãm l¹i lµ nÒn céng hoµ thÕ giíi ch©n chÝnh, xãa bá
nh÷ng biªn giíi t b¶n chñ nghÜa cho ®Õn nay chØ lµ nh÷ng
v¸ch têng dµi ng¨n c¶n nh÷ng ngêi lao ®éng trªn thÕ giíi
hiÓu nhau vµ yªu th¬ng nhau.
TÊt c¶ mäi ngêi h·y ®øng lªn quanh l¸ cê ®á ®Ó chinh
phôc thÕ giíi.
Lao ®éng tÊt c¶ c¸c níc, ®oµn kÕt l¹i!
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

Mü rÊt xa. Nh÷ng cuéc tiÕp xóc gi÷a chóng t«i víi nh©n d©n
c¸c thuéc ®Þa mµ Le Paria cã tr¸ch nhiÖm b¶o vÖ l¹i lu«n
ViÕt vµo ®Çu n¨m 1923. Theo bµi ®¨ng b¸o.
lu«n bÞ c¶n trë bëi nh÷ng kÎ thèng trÞ thuéc ®Þa g©y ra.
B¸o Nh©n d©n, sè 7.695,
ngµy 30-5-1975. Nhng ph¶i thõa nhËn r»ng, chóng t«i ®ang ®øng tríc mét
®iÒu lo l¾ng rÊt lín. Chóng t«i ®· tÝnh tríc r»ng nhiÖm vô
khÈn thiÕt cña mét tê b¸o nh tê b¸o cña chóng t«i lµ ph¶i b¶o
vÖ c¸c anh em b¶n xø. ViÖc ®ãn nhËn lÊy nhiÖm vô ®ã ®·
dµnh cho Le Paria lµ ®óng víi ®iÒu mong muèn cña chóng
ta.
Sang n¨m thø hai, chóng t«i muèn thùc hiÖn nh÷ng viÖc
Kû NIÖM B¸O LE PARIA lµm tèt ®Ñp h¬n. Ph¶i lµm cho Le Paria xuÊt hiÖn trong mét
thêi kú víi nh÷ng kÕt qu¶ rùc rì, cã nhiÒu ngêi t×m ®Õn b¸o,
víi sè lîng b¶n in t¨ng h¬n vµ sè trang nhiÒu h¬n tríc. TÊt c¶
Mét n¨m ®· tr«i qua kÓ tõ khi b¸o Le Paria ra ®êi. C¸c nh÷ng ®iÒu ®ã chØ cã thÓ thµnh sù thËt nÕu cã ®îc nh÷ng
b¹n quan t©m ®Õn sè phËn cña tê b¸o ngay tõ buæi ®Çu, nguån dù tr÷ thÝch ®¸ng. VËy mµ, kh«ng thÓ ®ßi hái mét sù
nh©n dÞp kû niÖm nµy, c¶m ¬n tÊt c¶ nh÷ng ai ®· can ®¶m
cè g¾ng cao h¬n n÷a ®èi víi 5, 6 b¹n ®· nhËn nhiÖm vô ngay
víi diÔn ®µn nhá bÐ nµy, b¶o vÖ nh©n d©n c¸c thuéc ®Þa.
tõ ®Çu, ®· chÞu ®ùng tõ 12 th¸ng qua. Cã thÓ nãi r»ng riªng
C¸c b¹n mua dµi h¹n, c¸c b¹n quyªn gãp cho b¸o ®Õn sè nh÷ng viÖc in vµ göi ®i, gi¸ 3 phr¨ng mçi sè trong mét n¨m lµ
gÇn ®©y ®îc 645 phr¨ng1), h·y nhËn lÊy sù biÕt ¬n ch©n võa ph¶i. §Ó thuËn tiÖn cho viÖc tuyªn truyÒn cho tê b¸o, lóc
thµnh cña chóng t«i. nµy chóng t«i thÊy r»ng kh«ng thÓ n©ng gi¸ lªn ngay ®îc.
Chóng t«i ®· kh«ng qu¸ l¹c quan ®èi víi nh÷ng ®iÒu dù §èi víi tÊt c¶ nh÷ng ai ®äc b¸o, muèn b¸o sèng l©u vµ lín
®o¸n tríc. Chóng t«i hiÓu râ sù nghiÖp mµ chóng t«i theo m¹nh, hiÓu nhiÖm vô cña nã, nªn mua dµi h¹n cho m×nh vµ
®uæi, ®Æt ra v« vµn khã kh¨n. Mét mÆt, ®«ng ®¶o d luËn vËn ®éng nhiÒu ngêi mua dµi h¹n b¸o Le Paria. CÇn ph¶i lµm
ch©u ¢u cha ®îc chuÈn bÞ ®Ó theo dâi ®Çy ®ñ quan ®iÓm cho trong vßng 2 hay 3 th¸ng tíi ®©y, chóng ta cã trªn 1.000
cña chóng ta. MÆt kh¸c, nh÷ng ngêi d©n thuéc ®Þa ë Ph¸p ®éc gi¶, trªn 1.000 ngêi mua b¸o dµi h¹n. Chóng t«i còng
thêng cha quan t©m ®Õn t×nh h×nh cã quan hÖ tíi sè phËn kh«ng ngÇn ng¹i nãi ra viÖc quyªn gãp rÊt khiªm tèn còng lµ
®ång bµo hä ë c¸c thuéc ®Þa ®ang ph¶i ®¬ng ®Çu víi mäi mét sù gióp ®ì rÊt quý b¸u ®èi víi chóng t«i. Chóng t«i nãi
sù phiÒn nhiÔu, víi b¹o lùc cña nhµ cÇm quyÒn ë ®Þa ph- nh÷ng ®iÓm cuèi cïng vÒ c¸c céng t¸c viªn. Le Paria lµ tiÕng
¬ng, víi sù bãc lét t b¶n chñ nghÜa cña nh÷ng kÎ ®i khai ho¸. nãi cña quÇn chóng bÞ ¸p bøc. TÊt c¶ ®Òu cung cÊp t liÖu
Cuèi cïng, kho¶ng c¸ch gi÷a Pari víi ch©u Phi, ch©u ¸, ch©u
cho chóng ta, ®Òu viÕt vÒ chóng ta.
1
) Bµi nµy, t¸c gi¶ viÕt tõ tríc, nªn viÕt “c¸c b¹n quyªn gãp cho C¸c b¹n Ph¸p, c¸c ®ång bµo ë thuéc ®Þa c tró trªn ®Êt
b¸o ®Õn sè gÇn ®©y ®îc 645 phr¨ng”, nhng ë cét 2, sè 14, ®¨ng Ph¸p, c¸c anh em b¶n xø ë c¸c thuéc ®Þa, h·y ®¸p l¹i lêi kªu gäi
tæng sè tiÒn quyªn gãp ®îc tõ ®Çu ®Õn lóc nµy ®îc 892 phr¨ng. cña chóng t«i.
645 phr¨ng lµ tÝnh ®Õn sè 13.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

H·y lµm viÖc cho Le Paria, cho sù diÖt trõ chÕ ®é ®éc ch¼ng cã g× lµ xa hoa; nÕu thî thuyÒn kh«ng biÕt m×nh bÞ
®o¸n chèng l¹i bän c¸ mËp thùc d©n! bãc lét bao nhiªu th× chñ l¹i kh«ng hÒ biÕt c«ng cô ®Ó bãc lét
Sù nghiÖp gi¶i phãng nh÷ng ngêi bÞ ngîc ®·i mu«n n¨m! cña hä lµ m¸y mãc; ngêi th× ch¼ng cã c«ng ®oµn, kÎ th×
ch¼ng cã t¬rít. Ngêi th× nhÉn nhôc chÞu sè phËn cña m×nh,
Sù nghiÖp gi¶i phãng nh©n d©n b¶n xø mu«n n¨m! kÎ th× võa ph¶i trong sù tham lam cña m×nh. Sù xung ®ét vÒ
LE PARIA quyÒn lîi cña hä ®îc gi¶m thiÓu. §iÒu ®ã, kh«ng thÓ chèi c·i
®îc.
B¸o Le Paria, sè 14,
th¸ng 5-1923. Nhng ngêi ta sÏ b¶o: thÕ lµ chóng ta ë thêi Trung cæ µ? å!
SÏ lµ qu¸ ®¸ng nÕu so s¸nh ngêi "nhµ quª"1) víi ngêi n«ng n«.
An Nam cha bao giê cã t¨ng l÷ vµ thuÕ mêi phÇn tr¨m.
Hoµng ®Õ trÞ
v× nhng ch¼ng lo cai trÞ g×. TÊt nhiªn lµ ®· cã quan l¹i råi.
Nhng cã thÓ so s¸nh hä víi chóa phong kiÕn kh«ng? Kh«ng.
Tríc hÕt quan l¹i ®îc tuyÓn lùa theo con ®êng d©n chñ: con
®êng thi cö, më réng cho mäi ngêi vµ mäi ngêi cã thÓ chuÈn
B¸O C¸O VÒ B¾C Kú, TRUNG Kú bÞ thi mµ ch¼ng tèn kÐm g×. H¬n n÷a, quyÒn lùc cña quan
l¹i ®îc c©n b»ng b»ng tÝnh tù trÞ cña x· th«n.
Vµ NAM Kú61
X· héi Ên §é - China1) - vµ t«i cã thÓ nãi: Ên §é hay Trung
Quèc vÒ mÆt cÊu tróc kinh tÕ, kh«ng gièng c¸c x· héi ph¬ng
M¸txc¬va, 1924 T©y thêi Trung cæ, còng nh thêi cËn ®¹i, vµ ®Êu tranh giai
cÊp ë ®ã kh«ng quyÕt liÖt nh ë ®©y.
Cuéc ®Êu tranh giai cÊp kh«ng diÔn ra gièng nh ë ph¬ng
Mai ®©y, khi chñ nghÜa t b¶n ph¬ng T©y lµm ®æi thay
T©y.
ph¬ng §«ng th× ®Êu tranh giai cÊp cã trë nªn quyÕt liÖt
VÒ phÝa ngêi lao ®éng, ®ã lµ sù kh«ng gi¸c ngé, sù nhÉn kh«ng ? §¹i thÓ lµ cã, nÕu xÐt g¬ng cña NhËt B¶n.
nhôc vµ v« tæ chøc. VÒ phÝa bän chñ, kh«ng cã m¸y mãc, ThËt ra lµ cã, v× sù t©y ph¬ng ho¸ ngµy cµng t¨ng vµ
ruéng ®ång thuéc së h÷u cña nh÷ng ®Þa chñ h¹ng trung vµ tÊt yÕu cña ph¬ng §«ng; - nãi c¸ch kh¸c, chñ nghÜa M¸c sÏ
h¹ng nhá vµ nh÷ng kÎ mµ ë ®ã ®îc coi lµ ®¹i ®Þa chñ th× cßn ®óng c¶ ë ®ã. Dï sao th× còng kh«ng thÓ cÊm bæ sung
chØ lµ nh÷ng tªn lïn tÞt bªn c¹nh nh÷ng ngêi trïng tªn víi hä ë "c¬ së lÞch sö" cña chñ nghÜa M¸c b»ng c¸ch ®a thªm vµo
ch©u ¢u vµ ch©u Mü; kh«ng cã tû phó ngêi An Nam. Nh÷ng ®ã nh÷ng t liÖu mµ M¸c ë thêi m×nh kh«ng thÓ cã ®îc.
tªn träc phó ë ®ã th× ë ®©y chØ lµ nh÷ng kÎ thùc lîi kh¸ gi¶
M¸c ®· x©y dùng häc thuyÕt cña m×nh trªn mét triÕt lý
th«i.
nhÊt ®Þnh cña lÞch sö, nhng lÞch sö nµo? LÞch sö ch©u ¢u.
Cho nªn, nÕu n«ng d©n gÇn nh ch¼ng cã g× th× ®Þa Mµ ch©u ¢u lµ g×? §ã cha ph¶i lµ toµn thÓ nh©n lo¹i.
chñ còng kh«ng cã vèn liÕng g× lín; nÕu n«ng d©n chØ sèng
1
b»ng c¸i tèi thiÓu cÇn thiÕt th× ®êi sèng cña ®Þa chñ còng ) Nh÷ng ch÷ “nhµ quª” trong nguyªn b¶n viÕt b»ng tiÕng ViÖt.
1
) La sociÐtÐ Indo - Chinoise.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

M¸c cho ta biÕt r»ng sù tiÕn triÓn c¸c x· héi tr¶i qua ba 3. Trong chñ nghÜa d©n téc cã c¶ lßng c¨m ghÐt bän
giai ®o¹n: chÕ ®é n« lÖ, chÕ ®é n«ng n«, chÕ ®é t b¶n; vµ x©m lîc Trung Quèc vµ ngêi Ên §é sinh c¬ lËp nghiÖp ë trªn
trong mçi giai ®o¹n Êy, ®Êu tranh giai cÊp cã kh¸c nhau. ®Êt níc nµy.
Chóng ta ph¶i coi chõng! C¸c d©n téc ViÔn §«ng cã tr¶i qua
4. Nã cã xu híng hîp ph¸p ho¸ c¸c h×nh thøc biÓu hiÖn vµ
hai giai ®o¹n ®Çu kh«ng? Tõ nhiÒu thÕ kû nay, hä ch¼ng h-
ëng ®îc th¸i b×nh hay sao ®Ó ®Õn møc lµm cho ngêi ch©u yªu s¸ch cña nã. Mét mÆt, chÝnh quyÒn nhîng bé. MÆt kh¸c,
¢u khinh rÎ hä (lêi nh¸c, mª muéi hµng ngh×n n¨m, v.v.)? líp thanh niªn tõ bá ph¬ng ph¸p tiÕn hµnh nh÷ng cuéc næi
dËy bét ph¸t cña líp ngêi ®i tríc, vµ ngµy nay, ngêi ta thiªn
Xem xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c vÒ c¬ së lÞch sö cña nã,
vÒ chiÕn thuËt cña nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng ch©u ¢u: tuyªn
cñng cè nã b»ng d©n téc häc ph¬ng §«ng. §ã chÝnh lµ
truyÒn, tæ chøc vµ khëi nghÜa quÇn chóng. Trong khi líp ngêi
nhiÖm vô mµ c¸c X«viÕt ®¶m nhiÖm (ban thuéc ®Þa cña
chóng t«i võa nhËn ®îc th mêi chóng t«i tham gia c«ng t¸c giµ muèn ®éc lËp ngay th× líp trÎ yªu s¸ch nh÷ng thiÕt chÕ
nµy). Vµ c¸c X«viÕt sÏ thµnh c«ng; v× r»ng, ®øng lªn trªn c¸c chuÈn bÞ cho ®éc lËp (tê La Tribune indigÌne62: c¬ quan cña
thµnh kiÕn chñng téc, hä sÏ lµm cho thÕ giíi ®îc miÔn nghe ph¸i lËp hiÕn).
c¸c lêi tÇm phµo cña nh÷ng Guýtxtav¬ L¬bèp vµ nh÷ng (...)
H¨ngri Coãc®iª.
C¬ng lÜnh cña chóng t«i.
(...)
Ph¬ng híng chung.
Chñ nghÜa d©n téc lµ ®éng lùc lín cña ®Êt níc. ChÝnh
Ph¸t ®éng chñ nghÜa d©n téc b¶n xø nh©n danh Quèc
nã ®· g©y nªn cuéc næi dËy chèng thuÕ n¨m 1908, nã d¹y
tÕ Céng s¶n. KhÈu hiÖu nµy, do M¸txc¬va tung ra, ®¸nh vµo
cho nh÷ng ngêi culi biÕt ph¶n ®èi, nã lµm cho nh÷ng ngêi
"nhµ quª" ph¶n ®èi ngÇm tríc thuÕ t¹p dÞch vµ thuÕ muèi. c¸c nhµ t s¶n nh mét nghÞch lý t¸o b¹o, nhng thËt ra ®iÒu
Còng chñ nghÜa d©n téc ®· lu«n lu«n thóc ®Èy c¸c nhµ ®ã cã nghÜa g×? Mét chÝnh s¸ch mang tÝnh hiÖn thùc tuyÖt
bu«n An Nam c¹nh tranh víi ngêi Ph¸p vµ ngêi Trung Quèc; nã vêi. Giê ®©y, ngêi ta sÏ kh«ng thÓ lµm g× ®îc cho ngêi An
®· thóc giôc thanh niªn b·i kho¸, lµm cho nh÷ng nhµ c¸ch Nam nÕu kh«ng dùa trªn c¸c ®éng lùc vÜ ®¹i, vµ duy nhÊt
m¹ng trèn sang NhËt B¶n vµ lµm vua Duy T©n mu tÝnh khëi cña ®êi sèng x· héi cña hä. Khi chñ nghÜa d©n téc cña hä
nghÜa n¨m 19171). th¾ng lîi, th× ®· l©u l¾m råi, phÇn lín thÕ giíi sÏ x«viÕt ho¸
vµ lóc ®ã, nhÊt ®Þnh chñ nghÜa d©n téc Êy sÏ biÕn thµnh
ChiÕn tranh ®· lµm thay ®æi chñ nghÜa d©n téc:
chñ nghÜa quèc tÕ. Trong khi chê ®îi, chñ nghÜa d©n téc sÏ
1. Chñ nghÜa d©n téc ®· hiÖn ®¹i ho¸ khi chuyÓn tõ giíi
quÊy rèi chñ nghÜa ®Õ quèc Ph¸p vµ b»ng viÖc lµm nµy,
thîng lu nµy sang giíi thîng lu kh¸c. ChÝnh thanh niªn An Nam
Quèc tÕ Céng s¶n sÏ ®îc lîi trùc tiÕp.
ngµy nay ®ang chØ ®¹o nã.
a/ ë §«ng D¬ng.
2. Chñ nghÜa d©n téc ¨n s©u vµo quÇn chóng nhê sù
ph¸t triÓn cña c¸c phÇn tö thµnh thÞ vµ nhÊt lµ nhê sù tuyÓn Hµnh ®éng hîp ph¸p phô thuéc vµo viÖc níc Ph¸p thõa
mé vµ trë vÒ cña "lÝnh t×nh nguyÖn". nhËn c¸c X«viÕt. §iÒu ®Çu tiªn ph¶i lµm lµ sÏ thiÕt lËp c¸c
l·nh sù qu¸n Nga ë Sµi Gßn, H¶i Phßng, Hµ Néi, §µ N½ng.
1
) Cuéc mu khëi nghÜa diÔn ra n¨m 1916. Nh÷ng l·nh sù qu¸n nµy tù nhiªn sÏ lµ nh÷ng trung t©m tuyªn
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

truyÒn chñ nghÜa b«nsªvÝch vµ lùa chän c¸c chiÕn sÜ b¶n Ho¹t ®éng thuéc ®Þa cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p h¼n lµ
xø ®Ó göi sang Nga. Ho¹t ®éng bÊt hîp ph¸p sÏ lµ trî cÊp cho cßn yÕu kÐm nhng chót Ýt nã lµm ®îc th× ch¼ng cã ®¶ng
mét tê b¸o, r¶i truyÒn ®¬n vµ nhÊt lµ c¸c bµi ®¶ kÝch b»ng nµo lµm ®îc, cßn nÕu nã cha quan t©m ®Õn ngêi b¶n xø,
tiÕng b¶n xø vµ ch÷ H¸n, lµ tæ chøc nh÷ng héi kÝn. Nh©n ®ã lµ v× ngêi b¶n xø cha ®Õn víi nã ®îc mÊy. NhiÖm vô sè
viªn tuyªn truyÒn gåm cã: ngêi b¶n xø, ngêi Ph¸p vµ ngêi mét cña nã lµ ®µo t¹o nh÷ng chiÕn sÜ b¶n xø. §µo t¹o kh«ng
Nga, nÕu cã thÓ ®îc th×, biÕt tiÕng níc nµy, vµ lµm mét chØ nh÷ng nhµ tuyªn truyÒn mµ c¶ nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng
nghÒ khiÕn hä tiÕp xóc ®îc víi d©n b¶n xø (n÷ hé sinh, n÷ theo kiÓu ch©u ¢u.
gi¸o viªn, thÇy thuèc ë n«ng th«n, d©n ®ån ®iÒn. Mét luËt d/ ë Nga.
s cho ngêi b¶n xø sÏ ®îc mäi ngêi biÕt tiÕng ngay). Thµnh lËp
Muèn thÕ, ®a ®Õn M¸txc¬va hay ®Õn c¸c trung t©m
ra ë Chî Lín mét ph©n bé céng s¶n Trung Quèc.
kh¸c, c¸c sinh viªn An Nam (cßn sím ®Ó cã thÓ coi thêng ng-
b/ ë NhËt B¶n, ë Trung Quèc vµ ë Xiªm. êi trÝ thøc). Còng ®a c¶ nh÷ng ngêi lao ®éng ch©n tay v×
TiÕp xóc víi nh÷ng nhãm ngêi di t¶n. Thµnh lËp mét l·nh ph¶i ®µo t¹o nh÷ng qu©n nh©n, thuû thñ cho hång qu©n
sù qu¸n ë V©n Nam phñ, thµnh phè rÊt quan träng n»m ë b¶n xø vµ c¸c chi bé xÝ nghiÖp b¶n xø, ®ñ søc thay thÕ c¸c
biªn giíi B¾c Kú, trung t©m tuyªn truyÒn ®Æt ë vÞ trÝ ®ã kü thuËt viªn cña chñ nghÜa t b¶n.
rÊt tuyÖt. Tranh thñ lµm cho c¸c X«viÕt ®îc c«ng nhËn ë Xiªm (...)
n¬i mµ Anh, Ph¸p vµ Mü lu«n lu«n cã mu ®å. Mü cã 4 cè vÊn
KÕt luËn: Kh¶ n¨ng khëi nghÜa vò trang ë §«ng D¬ng. §Ó
trùc thuéc Bé Ngo¹i giao, Anh vµ Ph¸p cã hai cè vÊn trùc
cã c¬ th¾ng lîi, mét cuéc khëi nghÜa vò trang ë §«ng D¬ng:
thuéc Bé T ph¸p. T¹i sao níc Nga l¹i kh«ng cã? H¬n n÷a, mét
l·nh sù qu¸n ë B¨ng Cèc sÏ t×m thÊy c¸c ng¶ ®êng ®i Ên §é 1. Ph¶i cã tÝnh chÊt mét cuéc khëi nghÜa quÇn chóng
thuéc Anh, Giava thuéc Hµ Lan vµ §«ng D¬ng thuéc Ph¸p. chø kh«ng ph¶i mét cuéc næi lo¹n. Cuéc khëi nghÜa ph¶i ®îc
chuÈn bÞ
c/ ë Ph¸p.
trong quÇn chóng, næ ra trong thµnh phè, theo kiÓu c¸c cuéc
Nhãm céng s¶n ë NghÞ viÖn sÏ cã hai nhiÖm vô quan c¸ch m¹ng ë ch©u ¢u, chø kh«ng ph¶i næ ra ®ét ngét ë biªn
träng: giíi Trung Quèc, theo ph¬ng ph¸p cña nh÷ng nhµ c¸ch m¹ng
1) Thõa nhËn c¸c X«viÕt; 2) Xo¸ chÕ ®é b¶n xø. Trong tríc ®©y.
nhiÖm kú, sÏ yªu cÇu bá thuèc phiÖn ë §«ng D¬ng; nã sÏ tè
2. Cuéc khëi nghÜa ph¶i ®îc níc Nga ñng hé. C¸c X«viÕt
gi¸c c¸c vô bª bèi nh vô bª bèi cña ®éc quyÒn ë Sµi Gßn. Tõ
sÏ cung cÊp vò khÝ, tiÒn b¹c vµ c¸c kü thuËt viªn, c¸c binh sÜ,
Ph¸p ®Õn §«ng D¬ng qu¸ xa c¸ch v× vËy sÏ kh«ng cã vÊn
c¸c thuû thñ b¶n xø ®îc ®µo t¹o tríc ®ã ë M¸txc¬va. Ngoµi
®Ò NghÞ viÖn ®i xem xÐt nh cã thÓ lµm ®èi víi Angiªri vµ
ra, níc Nga sÏ cã mét h¹m ®éi kh¸ m¹nh ë Th¸i B×nh D¬ng,
Tuynidi.
®Ó ng¨n c¶n sù can thiÖp cña mét vµi cêng quèc cã tho¶
Ban thuéc ®Þa sÏ lo tríc hÕt viÖc tæ chøc c«ng ®oµn. Héi thuËn víi Ph¸p trong viÖc chèng ngêi b¶n xø.
liªn hiÖp thuéc ®Þa sÏ lµm ®óng víi danh hiÖu cña m×nh. Tê
3. Cuéc khëi nghÜa ph¶i trïng hîp víi c¸ch m¹ng v« s¶n ë
Le Paria sÏ ra mçi tuÇn 2 lÇn.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

Ph¸p.
4. Sù nghiÖp cña ngêi b¶n xø g¾n mËt thiÕt víi sù
nghiÖp cña v« s¶n toµn thÕ giíi; mçi khi chñ nghÜa céng s¶n
giµnh ®îc chót Ýt th¾ng lîi trong mét níc nµo ®ã, nhÊt lµ
trong mét quèc gia ®Õ quèc chñ nghÜa (níc §øc ch¼ng h¹n)
th× ®ã cµng lµ th¾ng lîi c¶ cho ngêi An Nam.

In trong s¸ch Hå ChÝ Minh,


Nh÷ng bµi viÕt 1914-1969
do Alain Ruscio biªn so¹n,
Pari, 1990, tr.69-74.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

c¸c bµi pháng vÊn vµ têng thuËt nguyÔn ¸i quèc


cña phãng viªn b¸o chÝ vÒ ho¹t ®éng cña

ëng.
PV: Ch¬ng tr×nh cña «ng lµ g×?
§¸p: Lu«n lu«n tiÕn lªn phÝa tríc, tuú theo søc m¹nh cña
chóng t«i.
Hái vÒ nh÷ng c«ng viÖc cña ®¶ng ë §«ng D¬ng vµ
nh÷ng cuéc khëi nghÜa næ ra tõ ®Çu chiÕn tranh, NguyÔn
¸i Quèc ®¸p:
"Môc ®Ých cña chÝnh quyÒn Ph¸p hoµn toµn kh¸c víi
môc ®Ých cña ngêi NhËt ë TriÒu Tiªn. Ngêi NhËt muèn NhËt
B¶n ho¸ hoµn toµn ngêi TriÒu Tiªn. Cßn níc Ph¸p, th× ngîc l¹i,
muèn duy tr× vÜnh viÔn sù bÊt b×nh ®¼ng gi÷a ngêi An
Nam vµ ngêi Ph¸p, nã muèn, b»ng c¸ch lîi dông lao ®éng cña
ngêi An Nam, bßn rót v« tËn c¸c s¶n phÈm ®ñ lo¹i mµ §«ng
D¬ng rÊt s½n vµ cè g¾ng kh«ng cho ngêi An Nam tù t¹o cho
m×nh mét vÞ trÝ kinh tÕ ®éc lËp. C¸c thø thuÕ ®ñ lo¹i còng
nh nh÷ng biÖn ph¸p h¹n chÕ vµ chÕ ®é gi¸o dôc c«ng céng
®Òu xuÊt ph¸t tõ nh÷ng toan tÝnh ®ã. B»ng c¸ch c¶n trë
v¨n minh vµ tiÕn bé cña d©n téc An Nam, ngêi Ph¸p vÜnh
TR¶ LêI PHáNG VÊN CñA PHãNG VI£N viÔn ®Æt d©n téc nµy ra ngoµi lÒ cña nÒn v¨n minh thÕ giíi
vµ buéc hä ph¶i ®¸p øng v« cïng tËn nh÷ng ®ßi hái kh«ng
B¸O YI CH£ PAO
ngõng thay ®æi cña chóng. Trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y,
®iÒu kiÖn sèng ë §«ng D¬ng trë nªn th¶m h¹i cha tõng
Cuéc trao ®æi gi÷a N.A.Q, Phan V¨n Trêng, 1 ®¹i biÓu thÊy".
TriÒu Tiªn lµ Kim Tchong Wen vµ 1 phãng viªn Mü t¹i nhµ Hái vÒ nh÷ng ho¹t ®éng tõ khi ®Õn Ph¸p, NguyÔn ¸i
phãng viªn: Quèc tr¶ lêi:
PV: ¤ng ®Õn Ph¸p víi môc ®Ých g×? "Ngoµi viÖc vËn ®éng c¸c thµnh viªn NghÞ viÖn, t«i ®·
§¸p: §Ó ®ßi nh÷ng quyÒn tù do mµ chóng t«i ph¶i ®îc h- t×m c¸ch nhen nhãm thiÖn c¶m mçi n¬i mét chót, trong ®ã
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

§¶ng X· héi ®· tá ra Ýt tho¶ m·n víi c¸c biÖn ph¸p cña chÝnh T¹I §¹I HéI LÇN THø I
phñ vµ ®· s½n lßng ñng hé chóng t«i. ë Ph¸p, ®ã lµ hy väng
duy nhÊt cña chóng t«i. VÒ ho¹t ®éng cña chóng t«i ë c¸c níc §¶NG CéNG S¶N PH¸P HäP ë m¸CX¢Y
kh¸c, chÝnh ë níc «ng (Mü) chóng t«i cã nhiÒu thµnh c«ng
Tõ ngµy 25 ®Õn 30-12-1921
h¬n. Cßn ë chç kh¸c, ë ®©u chóng t«i còng chØ gÆp khã
kh¨n".
Phiªn häp s¸ng h«m qua ®¸ng lÏ b¾t ®Çu tõ 8 giê, nhng
NguyÔn ¸i Quèc tiÕp tôc tr×nh bµy thËt c¶m ®éng vÒ
®Õn giê ®ã cßn v¾ng nhiÒu ®¹i biÓu ë phßng häp. V× vËy,
t×nh h×nh kinh tÕ, t×nh tr¹ng gi¸o dôc, ®êi sèng khæ së
®Õn 9 giê, chñ to¹ Giuynl¬ Bl¨ng míi cho b¾t ®Çu cuéc
cña ngêi An Nam ë §«ng D¬ng. ¤ng Phan còng kÓ rÊt tØ mØ
tranh luËn vÒ luËn c¬ng phßng thñ quèc gia.
vÒ cuéc ®êi gian nan cña «ng tríc mÆt Kim Tchong Wen vµ
mäi ngêi trong h·ng th«ng tÊn cña «ng. Giuynl¬ Bl¨ng cã hai ngêi trî lý: NguyÔn ¸i Quèc (§«ng D-
¬ng) vµ Raym«ng Oãcli¨nggi¬ (Cored¬)1).
§ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc c¶m ¬n §¹i héi ®· dµnh mét
B¸o Yi Chª Pao xuÊt b¶n ë Thiªn T©n, DÞch theo bµi in trong chç cho c¸c ®ång chÝ da mµu, chøng tá r»ng ®ã lµ chñ
Trung Quèc, ngµy 20-9-1919. s¸ch Ho Chi Minh µ Paris nghÜa quèc tÕ ch©n chÝnh.
In trong s¸ch: Thu Trang: Ho Chi Minh
µ Paris, Pari, 1993, tr. 69-70. Phiªn häp buæi chiÒu do Barab¨ng chñ to¹.
NguyÔn ¸i Quèc yªu cÇu §¶ng nghiªn cøu vµ tæ chøc mét
chÝnh s¸ch thuéc ®Þa cã tÝnh céng s¶n. Ngêi ®Ò nghÞ
thµnh lËp mét ban nghiªn cøu thuéc ®Þa cña §¶ng. Ban sÏ
tr×nh bµy mét b¶n b¸o c¸o tríc §¹i héi trong n¨m tíi.

B¸o L'HumanitÐ,
ngµy 30-12-1921.

1
) Cored¬: mét quËn ë phÝa T©y níc Ph¸p.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

Batuala vµ ®· ®Æt mét c©u hái mét c¸ch th¼ng th¾n: "«ng
Mar¨ng, «ng muèn hay kh«ng muèn gióp ®ì c«ng cuéc gi¶i
phãng c¸c níc anh

em ë thuéc ®Þa?". R¬nª Mar¨ng, ngêi ®îc ViÖn Hµn l©m


TH¡M MéT CHIÕN SÜ QUèC TÕ CéNG S¶N - Ph¸p quµng cho mét vßng hoa danh dù, ®· tr¶ lêi NguyÔn ¸i
Quèc mét c¸ch dÌ dÆt vµ quanh co.
NGUYÔN ¸I QuèC1)
- T«i sinh ra trong mét gia ®×nh nhµ nho An Nam. Nh÷ng
gia ®×nh nh thÕ ë níc chóng t«i kh«ng ph¶i lµm viÖc g×.
T¹i §«ng D¬ng, ¶nh hëng phong trµo G¨ng®i nh thÕ nµo? Thanh niªn trong nh÷ng gia ®×nh Êy thêng häc Khæng gi¸o,
TiÕng vang, lµn sãng cña phong trµo ®ã cã lan ®Õn ®Êy ®ång chÝ ch¾c biÕt Khæng gi¸o kh«ng ph¶i lµ t«n gi¸o mµ lµ
chót nµo kh«ng ? - T«i hái NguyÔn ¸i Quèc. mét thø khoa häc vÒ kinh nghiÖm ®¹o ®øc vµ phÐp øng xö. Vµ
- Kh«ng. - NguyÔn ¸i Quèc tr¶ lêi - Nh©n d©n An Nam trªn c¬ së ®ã ngêi ta ®a ra kh¸i niÖm vÒ "thÕ giíi ®¹i ®«ng".
chóng t«i lµ nh÷ng ngêi n«ng d©n bÞ nhÊn ch×m trong bãng Khi t«i ®é mêi ba tuæi, lÇn ®Çu tiªn t«i ®îc nghe ba ch÷ Ph¸p:
®ªm hÕt søc tèi t¨m. Kh«ng mét tê b¸o nµo, kh«ng ai hiÓu Tù do, B×nh ®¼ng, B¸c ¸i. §èi víi chóng t«i, ngêi da tr¾ng nµo
b©y giê trªn thÕ giíi ®¬ng diÔn ra nh÷ng g×; ®ªm tèi, thùc còng lµ ngêi Ph¸p. Ngêi Ph¸p ®· nãi thÕ. Vµ tõ thuë Êy, t«i rÊt
sù lµ ®ªm tèi. muèn lµm quen víi nÒn v¨n minh Ph¸p, muèn t×m xem nh÷ng
NguyÔn ¸i Quèc hiÖn lµ ngêi An Nam duy nhÊt ë g× Èn ®»ng sau nh÷ng ch÷ Êy. Nhng trong nh÷ng trêng häc
M¸txc¬va, ®¹i diÖn cña chñng téc M· Lai cæ xa. §ã lµ mét cho ngêi b¶n xø, bän Ph¸p d¹y ngêi nh d¹y con vÑt. Chóng giÊu
thanh niªn gÇy gß, linh ho¹t, mÆc c¸i ¸o len ®an. §ång chÝ kh«ng cho ngêi níc t«i xem s¸ch b¸o. Kh«ng ph¶i chØ s¸ch cña
nãi tiÕng Ph¸p - tiÕng cña nh÷ng kÎ ¸p bøc, nhng mµ nh÷ng c¸c nhµ v¨n míi, mµ c¶ Rótx« vµ M«ngtexki¬ còng bÞ cÊm. VËy
ch÷ Ph¸p tõ miÖng ®ång chÝ NguyÔn ¸i Quèc nghe trÇm th× ph¶i lµm thÕ nµo b©y giê ? T«i quyÕt ®Þnh t×m c¸ch ®i
trÇm, l¾ng xuèng nh håi ©m cña tiÕng mÑ ®Î quª h¬ng ra níc ngoµi. Th©n phËn ngêi An Nam chØ lµ th©n phËn ngêi
®ång chÝ. n«ng n«. Chóng t«i bÞ cÊm, kh«ng ph¶i chØ lµ bÞ cÊm ®i du
lÞch ra níc ngoµi mµ c¶ ®i trong níc còng kh«ng ®îc. §êng s¾t
NguyÔn ¸i Quèc ®· nãi ®Õn hai ch÷ "v¨n minh" mét c¸ch
®îc x©y dùng víi môc ®Ých "chiÕn lîc" riªng. Theo con m¾t
®Çy khinh bØ. §ång thêi ®· ®Æt ch©n qua hÇu hÕt c¸c níc
cña bän thùc d©n, chóng t«i cha ®ñ tr×nh ®é ®Ó sö dông lo¹i
thuéc ®Þa trªn thÕ giíi, ®· tíi miÒn B¾c vµ miÒn Trung ch©u
®êng nµy. T«i lang thang ra bê biÓn vµ t«i ®· vît biÓn ra níc
Phi, ®· thÊy rÊt nhiÒu c¶nh ®au khæ. Khi nãi chuyÖn, ®ång
ngoµi. N¨m Êy t«i 19 tuæi. ë Ph¸p lóc ®ã ®ang cã tæng tuyÓn
chÝ thêng hay dïng ch÷ "anh em". Anh em cña NguyÔn ¸i
cö. Bän t s¶n Ph¸p ®· dïng nh÷ng thñ ®o¹n bÈn thØu nhÊt ®Ó
Quèc ë ®©y lµ nh÷ng ngêi da ®en, nh÷ng ngêi Ên §é, nh÷ng
b«i nhä lÉn nhau.
ngêi Xyri, nh÷ng ngêi Trung Quèc...
G¬ng mÆt NguyÔn ¸i Quèc nh¨n l¹i mét c¸ch khinh bØ.
NguyÔn ¸i Quèc ®· cã lÇn göi th tíi nhµ v¨n R¬nª Mar¨ng,
§«i m¾t nÆng nÒ, u ¸m bçng bõng lªn. Trong ®«i m¾t më to,
ngêi da ®en cã quèc tÞch Ph¸p, lµ t¸c gi¶ cuèn tiÓu thuyÕt
øa lÖ, anh nh×n vÒ xa x¨m:
1
) Bµi viÕt cña nhµ b¸o Liªn X« ¤xÝp Man®enxtam.
470 Hå chÝ minh toµn tËp 471

- Khi bän Ph¸p ®Õn cíp níc t«i, nh÷ng gia ®×nh nÒn dµi ®en cña bän cè ®¹o. Tõ NguyÔn ¸i Quèc ®· to¶ ra mét
nÕp, gia gi¸o ®· bá ch¹y hÕt kh«ng céng t¸c víi chóng. Bän thø v¨n ho¸, kh«ng ph¶i v¨n ho¸ ¢u ch©u, mµ cã lÏ lµ mét
v« l¹i quen thãi xu nÞnh ®· chiÕm hÕt nhµ cöa vµ vên ruéng, nÒn v¨n ho¸ t¬ng lai.
chóng trë nªn nh÷ng tªn t s¶n míi giµu sô, vµ chóng cã kh¶
- HiÖn nay, ë Pari, mét nhãm c¸c ®ång chÝ tõ c¸c níc
n¨ng gi¸o dôc con c¸i theo kiÓu Ph¸p. Bªn chóng t«i coi
thuéc ®Þa cña Ph¸p, 5-6 ngêi Nam Kú, Xu®¨ng, Ma®ag¸txca,
nh÷ng ngêi thanh niªn ®i häc c¸c trêng dßng cña bän Ph¸p lµ
Haiti ®ang xuÊt b¶n tê b¸o Le Paria ®Ó chèng l¹i chÝnh s¸ch
bän ngêi bá ®i, lµ nh÷ng ®å cÆn b·. ThÕ mµ ngêi ta ®· tr¶
thuéc ®Þa cña Ph¸p. §ã lµ tê b¸o nhá. C¸c céng t¸c viªn ph¶i
tiÒn ®Ó lµm viÖc ®ã. Vµ dï nh÷ng kÎ häc ë c¸c trêng ®ã cã
bá tiÒn tói ra ®Ó xuÊt b¶n, thay cho viÖc nhËn tiÒn nhuËn
®Çn ®én ®Õn møc nµo chóng còng cè ®Ó ®îc ®i lµm c¶nh
s¸t, lµm sen ®Çm. Bän cè ®¹o ë níc t«i chiÕm tíi mét phÇn bót.
n¨m tæng sè ruéng ®Êt c¶ níc. ChØ cã nh÷ng chñ ®ån ®iÒn C©y gËy tre víi lêi hiÖu triÖu in trªn b¸o ®· bÝ mËt ®Õn
míi so s¸nh ®îc víi hä. kh¾p c¸c lµng m¹c. Nã ®îc chuyÓn tõ vïng nµy sang vïng
Thùc d©n Ph¸p lµ g×? å, ®ã lµ nh÷ng kÎ bÊt tµi vµ thiÓn kh¸c, vµ ®· cã sù ®ång t×nh víi nhau. Nhng ngêi An Nam ®·
cËn. ViÖc quan t©m ®Çu tiªn cña chóng lµ h×nh thµnh ph¶i tr¶ gi¸ ®¾t
nhãm ngêi th©n thuéc. Sau ®ã, lµ chiÕm ®o¹t vµ cíp bãc
thÕ nµo cho thËt nhiÒu vµ thËt nhanh. Môc ®Ých cña toµn
bé chÝnh s¸ch nµy lµ cã ®îc mét ng«i nhµ nhá, "ng«i nhµ nhá
cña m×nh" ë Ph¸p.
- Thùc d©n Ph¸p ®Çu ®éc nh©n d©n chóng t«i. Chóng
b¾t mäi ngêi ph¶i uèng rîu. Chóng t«i cã phong tôc lÊy g¹o
ngon lµm ra rîu uèng, khi cã b¹n tíi ch¬i hoÆc khi cã ngµy giç
tæ tiªn. Bän thùc d©n Ph¸p ®· lÊy g¹o xÊu, rÎ tiÒn nÊu rîu.
Kh«ng ai thÌm mua cña chóng. Khèn thay rîu lµm ra l¹i qu¸
nhiÒu. Sau ®ã, ngêi ta h¹ lÖnh cho c¸c viªn tØnh trëng cø
theo ®Çu ngêi mµ b¾t buéc ph¶i ®i mua thø rîu kh«ng ai
uèng.
T«i ®· h×nh dung ra ®îc mét c¸ch rÊt cô thÓ bän thùc
d©n ®ang dïng rîu ®Çu ®éc nh thÕ nµo d©n téc An Nam
®¸ng yªu, mét d©n téc rÊt lÞch thiÖp vµ ®é lîng, rÊt ghÐt
nh÷ng g× th¸i qu¸. D¸ng dÊp cña con ngêi ®ang ngåi tríc
mÆt t«i ®©y, NguyÔn ¸i Quèc, còng ®ang to¶ ra mét c¸i g×
thËt lÞch thiÖp vµ tÕ nhÞ. V¨n minh ch©u ¢u trªn ®Êt níc Êy
dïng lìi lª vµ rîu ®éc vµ che giÊu tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã díi tµ ¸o
486 Hå chÝ minh toµn tËp 487

cho viÖc ®ã, ®· cã nh÷ng ¸n tö h×nh vµ hµng tr¨m ngêi ®·


bÞ mÊt ®Çu.
- Ngêi d©n An Nam kh«ng cã linh môc, kh«ng cã t«n gi¸o,
theo c¸ch nghÜ cña ch©u ¢u. ViÖc cóng b¸i tæ tiªn hoµn
toµn lµ mét hiÖn tîng x· héi. Chóng t«i kh«ng cã nh÷ng ngêi
t tÕ nµo. Nh÷ng ngêi giµ trong gia ®×nh hay c¸c giµ b¶n lµ
ngêi thùc hiÖn nh÷ng nghi lÔ tëng niÖm. Chóng t«i kh«ng
biÕt uy tÝn cña ngêi thÇy cóng, cña linh môc lµ g×.
- V©ng, thËt thó vÞ lµ chÝnh quyÒn Ph¸p ®· d¹y cho
nh÷ng ngêi n«ng d©n chóng t«i biÕt nh÷ng tõ "b«nsªvÝch"
vµ "Lªnin". Chóng lïng b¾t nh÷ng ngêi céng s¶n trong d©n
chóng, trong khi ch¼ng cã ngêi céng s¶n nµo, hoµn toµn
kh«ng cã ngay c¶ trong ý niÖm, vµ nh vËy chÝnh chóng ®·
tuyªn truyÒn cho chñ nghÜa b«nsªvÝch vµ Lªnin.
D©n An Nam lµ mét d©n téc gi¶n dÞ vµ lÞch thiÖp. Qua
phong th¸i thanh cao, trong giäng nãi trÇm Êm cña NguyÔn ¸i
Quèc, chóng ta nh nghe thÊy ngµy mai, nh thÊy sù yªn tÜnh
mªnh m«ng cña t×nh h÷u ¸i toµn thÕ giíi.
Trªn bµn cã mét tËp b¶n th¶o, mét b¶n b¸o c¸o c«ng t¸c
râ rµng, mang phong c¸ch truyÒn tin cña phãng viªn. Anh
®ang tëng tîng ®Õn ®Ò tµi: §¹i héi Quèc tÕ Céng s¶n n¨m
1947. Anh nh ®ang nh×n thÊy, nghe thÊy diÔn biÕn cña héi
nghÞ, mµ ë ®ã anh sÏ ®iÒu khiÓn ch¬ng tr×nh nghÞ sù.
Lóc chia tay, NguyÔn ¸i Quèc nh nhí ®iÒu g×.
- V©ng, chóng t«i cßn cã mét cuéc "næi dËy" n÷a do vua
An Nam trÎ tuæi Duy T©n ph¸t ®éng, chèng l¹i viÖc ®a
nh÷ng ngêi n«ng d©n cña chóng t«i ®Õn chiÕn trêng cña
Ph¸p. Vua Duy T©n ®· ch¹y, b©y giê «ng Êy ®ang sèng lu
vong. H·y kÓ vÒ «ng Êy n÷a.

O. Man®ENXTAM
B¸o Ogoniok (Liªn X«),
TR¶ LêI PHáNG VÊN CñA PHãNG VI£N
sè 39, ngµy 23-12-1923.
486 Hå chÝ minh toµn tËp 487

B¸O L'UNITµ1) - Anh nghÜ thÕ nµo vÒ s¸ng kiÕn b«nsªvÝch nµy?
- T«i rÊt phÊn khëi ®èi víi s¸ng kiÕn nµy. T«i ®· ®äc
nhiÒu tuyªn bè ñng hé vµ ®oµn kÕt cña nh÷ng ngêi chèng
... ®èi nhng kh«ng ngêi nµo ®em l¹i cho chóng t«i mét sù gióp
T«i hái anh ë ®©u ®Õn. ®ì thiÕt thùc ®Ó tho¸t khái chÕ ®é n« lÖ mµ nh÷ng "ngêi
- T«i lµ ngêi An Nam - bÞ Ph¸p cai trÞ, häc sinh Trêng ®¹i ®i gieo r¾c v¨n minh" ®ang giam h·m chóng t«i. T«i cho
häc ph¬ng §«ng ë M¸txc¬va. T«i tªn lµ NguyÔn ¸i Quèc. r»ng s¸ng kiÕn nµy sÏ ®em l¹i nh÷ng kÕt qu¶ rÊt tèt. NhiÒu
ngêi ®· hiÓu t×nh tr¹ng kÐm cái cña chóng t«i nhng cha cã
- Anh kÓ cho nghe vÒ ®êi häc sinh ®îc kh«ng?
ai, trõ nh÷ng ngêi lµm c¸ch m¹ng Nga, chØ cho chóng t«i con
- §îc... ®êng ®i ®Õn gi¶i phãng. ë Bacu, n¨m 1921, lÇn ®Çu tiªn
Trong níc, t«i lao ®éng ë n«ng th«n, t«i rêi Tæ quèc t«i trong lÞch sö cña giai cÊp v« s¶n, ®· häp mét ®¹i héi cña c¸c
c¸ch ®©y ba n¨m2). d©n téc ph¬ng §«ng vµ chÝnh Lªnin, ®ång chÝ IlÝts¬ th©n
- T¹i sao anh l¹i sang ch©u ¢u? mÕn cña chóng t«i, ®· nªu lªn nh÷ng ®Ò ¸n vµ híng dÉn
chóng t«i ®i nh÷ng bíc ®Çu ®Ó lµm cho chóng t«i cã kh¶
- Tríc ®©y t«i cã ®äc mét sè tê b¸o ph¸t hµnh sang níc
n¨ng cïng tiÕn bíc víi giai cÊp v« s¶n thÕ giíi.
t«i, mét vµi tê cã tÝnh chèng ®èi ë An Nam, cã nh÷ng ngêi
lÝnh lª d¬ng do Po¨ngcarª (PoincarÐ) göi sang ®Ó c¶i huÊn. - Tay anh lµm sao thÕ?
Nh÷ng ngêi lÝnh lª d¬ng nµy ®äc ®ñ thø. Hä lµ nh÷ng kÎ - Kh«ng sao, anh tr¶ lêi. T«i mang vßng hoa cña häc sinh
chèng ®èi vÒ b¶n chÊt. Hä cho t«i ®äc c¸c b¸o Ph¸p. V× thÕ viÕng Lªnin, v× thÕ hai ngãn tay t«i bÞ tª cãng. Lªnin th¬ng
t«i n¶y ra ý muèn sang xem "mÉu quèc" ra sao vµ t«i ®· tíi tiÕc!
Pari. Khi Trêng ®¹i häc
- C¸c anh cã bao nhiªu gi¸o s? Ch¬ng tr×nh cã nh÷ng
ph¬ng §«ng ë M¸txc¬va më, t«i bÌn xin häc. m«n g×?
- Trêng cã ®«ng häc sinh kh«ng? - Chóng t«i cã 150 gi¸o s d¹y c¸c m«n: khoa häc x· héi,
- TÊt c¶ cã l.025 ngêi häc thuéc 62 xø thuéc ®Þa trong to¸n, duy vËt lÞch sö, lÞch sö phong trµo c«ng nh©n, khoa
®ã cã 150 g¸i, 895 vµo ®¶ng céng s¶n. Trong sè l.025 ngêi häc tù nhiªn, lÞch sö c¸ch m¹ng, kinh tÕ chÝnh trÞ häc, v.v..
häc 547 lµ n«ng d©n, kho¶ng 300 lµ c«ng nh©n, cßn lµ trÝ Trêng ®¹i häc cã mét phßng chiÕu bãng, mét th viÖn 47.000
thøc t s¶n. cuèn s¸ch. Mçi d©n téc cã mét th viÖn riªng gåm s¸ch, b¸o,
1)
t¹p chÝ. Nªn biÕt lµ chóng t«i thuéc 62 d©n téc mµ ®oµn kÕt
Tr¶ lêi pháng vÊn cña phãng viªn Gi«vanni GiÐcmanÐtt«, ®¨ng
víi nhau nh anh em ruét thÞt. Ngêi häc tù viÕt lÊy b¸o h»ng
trªn b¸o L'Unitµ cña §¶ng Céng s¶n ý tõ n¨m 1924. N¨m 1973, ®ång
chÝ Rend« M¸ctineli, ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n ý ®· t×m thÊy bµi b¸o tuÇn. Chóng t«i cã mét nhµ an dìng ë Crimª vµ hai nhµ nghØ
nµy. Bµi b¸o ®· ®îc ®¨ng l¹i trªn tê Rinasitta, c¬ quan lý luËn cña hÌ, mét trong hai nhµ ®ã tríc c¸ch m¹ng lµ l©u ®µi cña mét
§¶ng Céng s¶n ý. quËn c«ng.
2) NguyÔn ¸i Quèc rêi Tæ quèc ®· 13 n¨m, tøc lµ tõ n¨m 1911.
486 Hå chÝ minh toµn tËp 487

Anh h·y h×nh dung lµ ë trªn ®Ønh ngän th¸p cña l©u
®µi, gÇn con qu¹, biÓu tîng cña ®Õ chÕ, phÊp phíi l¸ cê ®á tëng, nghiªm tóc. NhiÒu ngêi cßn rÊt trÎ ®· cã mét tr×nh ®é
vµ ë trong phßng kh¸ch, thay vµo ngµi quËn c«ng, lµ nh÷ng m¸cxÝt Ýt cã thÓ tëng tîng lµ cã thÓ cã ®îc vµo tuæi ®ã.
ngêi n«ng d©n TriÒu Tiªn hoÆc ¸cmªni n« ®ïa víi nhau. Chóng t«i hiÓu râ lµ chóng t«i cã tr¸ch nhiÖm rÊt nÆng nÒ,
- Ai nÊu cho c¸c anh ¨n? vµ t¬ng lai cña c¸c d©n téc thuéc ®Þa tuú thuéc vµo sù
- Chóng t«i thay phiªn nhau lµm bÕp. Chóng t«i còng thay tuyªn truyÒn vµ tinh thÇn hy sinh cña chóng t«i.
phiªn nhau lµm viÖc ë th viÖn, ë c©u l¹c bé, giÆt giò. Chóng ë ph¬ng §«ng, tõ Xyri ®Õn TriÒu Tiªn t«i chØ nãi c¸c níc
t«i tæ chøc thµnh c«ng x·. C«ng x· häp mét tuÇn mét lÇn ®Ó thuéc ®Þa vµ nöa thuéc ®Þa, cã mét diÖn tÝch réng mªnh
th¶o luËn chÝnh trÞ , vµ tæ chøc c¸c buæi biÓu diÔn nghÖ m«ng víi h¬n 1.200 triÖu d©n. C¶ vïng réng lín nµy n»m díi
thuËt, gi¶i trÝ. Nh÷ng sù sai ph¹m sÏ do mét "toµ ¸n", do c«ng ¸ch thèng trÞ cña chñ nghÜa ®Õ quèc t b¶n chñ nghÜa. C¸c
x· bÇu ra nÕu thÊy cÇn thiÕt, xÐt xö. d©n téc ë ®ã kh«ng bao giê cã thÓ ngÈng ®Çu lªn ®îc nÕu
- Khi häc xong, anh dù ®Þnh lµm g×? kh«ng g¾n bã víi giai cÊp v« s¶n thÕ giíi. Nh÷ng nghÞ quyÕt
cña ph¸i x· héi d©n chñ tá c¶m t×nh dï nång nhiÖt ®Õn
- DÜ nhiªn lµ t«i sÏ trë vÒ Tæ quèc t«i ®Ó ®Êu tranh cho
®©u còng kh«ng cã søc nÆng.
sù nghiÖp cña chóng t«i. ë bªn chóng t«i cã nhiÒu viÖc ph¶i
lµm l¾m. Chóng t«i ch¼ng cã quyÒn g× c¶, trõ quyÒn ®ãng ViÖc thµnh lËp Trêng ®¹i häc b«ns¬vÝch ®· më ra mét
thuÕ cho "mÉu quèc" Ph¸p, cho bän chñ b¶n xø. Sù viÖc næi thêi ®¹i míi trong lÞch sö c¸c d©n téc thuéc ®Þa ë ph¬ng
bËt nhÊt lµ nh thÕ nµy: chóng t«i lµ nh÷ng ngêi bÞ ®« hé, §«ng, vµ nhµ trêng ®· d¹y chóng t«i nguyªn lý ®Êu tranh giai
nh ®ång chÝ biÕt, chóng t«i lµ nh÷ng d©n téc "h¹ ®¼ng", cÊp, vµ nhµ trêng ®· ®Æt mèi liªn hÖ gi÷a chóng t«i víi c¸c
vµ v× thÕ chóng t«i kh«ng cã quyÒn øng cö, bÇu cö. ë níc d©n téc ph¬ng T©y vµ trang bÞ cho chóng t«i - nh÷ng ngêi
Nga, ë c¸i níc cña nh÷ng ngêi d· man - giai cÊp t s¶n d©n n« lÖ, kh¶ n¨ng ho¹t ®éng chÆt chÏ.
chñ gäi c¸c ®ång chÝ Nga nh thÕ -, chóng t«i cã ®Çy ®ñ - KhÝ hËu níc Nga thÕ nµo, cã cùc l¾m kh«ng?
nh÷ng quyÒn nh c«ng d©n Nga. ThËt vËy, nh÷ng ®¹i biÓu
- Cã... T«i cha quen tuy ®· ë hai n¨m. Nhng kh«ng sao, t«i
cña chóng t«i do X«viÕt cña chóng t«i bÇu ra theo ®óng kú
h¹n, ®· cïng héi häp víi c¸c ®¹i biÓu c«ng, n«ng, binh. §ã, anh sÏ kh¾c phôc ®îc.
®· thÊy râ sù ®èi xö kh¸c nhau cña chÕ ®é d©n chñ t s¶n T«i ®i th¨m mét c«ng x· n«ng nghiÖp. Th«i chµo anh.
vµ chÕ ®é d©n chñ c«ng nh©n ®èi víi chóng t«i!
Chóng t«i ®· ®au khæ nhiÒu vµ chóng t«i cßn ph¶i ®au B¸o L'Unitµ, ngµy 15-3-1924. Theo bµi ®¨ng b¸o.
khæ n÷a. Nh÷ng ngêi "khai ho¸" c¸c níc chóng t«i kh«ng ®Ó §¨ng b¸o Nh©n d©n,
chóng t«i tù do. Nhng chóng t«i tiÕp tôc ®i theo con ®êng sè 6961, ngµy 18-5-1973.
C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi ®· v¹ch ra, chóng t«i sÏ vËn dông vµo
thùc tiÔn nh÷ng bµi häc ®· häc ®îc. C¸c ®ång chÝ cña t«i
lµm viÖc phÊn khëi, tin
486 Hå chÝ minh toµn tËp 487

Chó thÝch

b¶n chØ dÉn tªn ngêi
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

CHó THÝCH

1. Ngay sau khi NguyÔn ¸i Quèc göi b¶n Yªu s¸ch cña nh©n
d©n An Nam tíi trëng ®oµn c¸c níc dù Héi nghÞ VÐcx©y, bän båi
bót thùc d©n lång lén. Trªn tê Courrier Colonial ra ngµy 27-6 cã mét
bµi nhan ®Ò Giê phót nghiªm träng chØ trÝch b¶n yªu s¸ch : "Lµm
sao mét ngêi d©n thuéc ®Þa l¹i cã thÓ dïng b¶n yªu s¸ch cña nh©n
d©n ®Ó c«ng kÝch ChÝnh phñ Ph¸p. ThËt lµ qu¸ qu¾t. Cø theo ®µ
nµy th× bän d©n thuéc ®Þa sÏ lªn ngang hµng víi ngêi Ph¸p chóng
ta vµ sím trë thµnh «ng chñ cña chóng ta. Kh«ng ®îc, ph¶i k×m gi÷
chóng m·i m·i trong vßng n« lÖ". NguyÔn ¸i Quèc viÕt bµi nµy lµ ®Ó
tr¶ lêi bµi b¸o sÆc mïi thùc d©n trªn. Tr. 1.
2. B¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam: N¨m 1918, ChiÕn tranh
thÕ giíi thø nhÊt kÕt thóc. Ngµy 18-1-1919, ®¹i biÓu c¸c níc ®Õ
quèc tham gia chiÕn tranh häp héi nghÞ ë VÐcx©y (Ph¸p). Héi nghÞ
nµy (cßn gäi lµ Héi nghÞ hoµ b×nh Pari) nh»m x¸c ®Þnh sù thÊt b¹i
cña §øc vµ c¸c níc ®ång minh cña §øc, chia l¹i thÞ trêng thÕ giíi cho
c¸c níc ®Õ quèc th¾ng trËn, chñ yÕu lµ Mü, Anh, Ph¸p.
Nh©n danh nhãm ngêi yªu níc ViÖt Nam, NguyÔn ¸i Quèc ®·
göi ®Õn Héi nghÞ b¶n Yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam. NguyÔn ¸i
Quèc cßn thuª in thµnh truyÒn ®¬n, ®¨ng trªn c¸c b¸o, göi ®Õn c¸c
nhµ ho¹t ®éng chÝnh trÞ cã tªn tuæi, ph©n ph¸t trong c¸c buæi héi
häp, mÝt tinh, göi cho ViÖt kiÒu ë Ph¸p vµ göi vÒ níc. Tr.1.
3. B¸o Le Courrier d'Hai Phong: B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë H¶i
Phßng, n¨m 1887, do Toµ ®èc lý cña chÝnh quyÒn thuéc ®Þa phô
tr¸ch. Tr.4.
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

4. B¸o L'HumanitÐ: Tê b¸o h»ng ngµy cña §¶ng X· héi Ph¸p do lîng khëi nghÜa lµ binh lÝnh ngêi ViÖt, phÇn lín s¾p bÞ ®a sang
Gi¨ng Gi«rÐt s¸ng lËp n¨m 1904. Sau §¹i héi lÇn thø XVIII (§¹i héi chiÕn trêng ch©u ¢u. KÕ ho¹ch b¹i lé, nh÷ng ngêi l·nh ®¹o bÞ hy
Tua), §¶ng Céng s¶n Ph¸p thµnh lËp, b¸o L'HumanitÐ trë thµnh c¬ sinh, vua Duy T©n bÞ thùc d©n Ph¸p b¾t vµ ®µy ra ®¶o
quan ng«n luËn chÝnh thøc cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p. Tr.6. Rªuyni«ng. Tr.18.
5. Héi nghÞ Hßa b×nh: Xem chó thÝch sè 1 vÒ b¶n Yªu s¸ch cña 9. §ªm 30-8-1917, díi sù l·nh ®¹o cña §éi CÊn (tøc TrÞnh V¨n
nh©n d©n An Nam. Tr.6. CÊn) vµ L¬ng Ngäc QuyÕn, binh lÝnh ngêi ViÖt trong qu©n ®éi
6. Journal officiel de l'Indochine - Francaise: C«ng b¸o do Phñ Ph¸p ë Th¸i Nguyªn ®· næi dËy ®¸nh chiÕm tØnh lþ. Sau 6 ngµy
toµn quyÒn §«ng D¬ng xuÊt b¶n tõ n¨m 1889 ®Õn n¨m 1950. Tr.17. chiÕn ®Êu víi qu©n Ph¸p ®îc t¨ng viÖn tõ Hµ Néi vµ nhiÒu n¬i kh¸c
lªn, L¬ng Ngäc QuyÕn hy sinh, nghÜa qu©n rót khái tØnh lþ,
7. B¸o Le Populaire : B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë Pari tõ th¸ng 5-
chuyÓn vÒ ho¹t ®éng ë vïng rõng nói c¸c tØnh Th¸i Nguyªn, VÜnh
1916, lµ c¬ quan trung ¬ng cña §¶ng X· héi Ph¸p. Tõ sau §¹i héi Tua
Yªn, Phóc Yªn, Hoµ B×nh, S¬n T©y. Do bÞ truy n· r¸o riÕt, cuéc khëi
(12-1920), Le Populaire tiÕp tôc lµ c¬ quan trung ¬ng cña §¶ng X·
nghÜa yÕu dÇn, ngµy 11-1-1918, §éi CÊn tù s¸t ®Ó gi÷ trän khÝ
héi (S.F.I.O.). BÞ gi¸n ®o¹n trong nh÷ng n¨m Ph¸p bÞ §øc chiÕm
tiÕt. Cuéc khëi nghÜa bÞ thÊt b¹i. Tr.18.
®ãng. Th¸ng 8-1944, b¸o tôc b¶n vµ ®×nh b¶n vµo th¸ng 2-1970.
Tr.17. 10. §¹i héi toµn quèc lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p: §¹i héi häp
t¹i thµnh phè Tua (Ph¸p) tõ ngµy 25 ®Õn ngµy 30-12-1920, th¶o
8. Vô mu khëi nghÜa ë HuÕ (3-5-1916) do hai sÜ phu yªu níc
luËn vÊn ®Ò §¶ng nªn gia nhËp Quèc tÕ thø ba hay ë l¹i Quèc tÕ thø
Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao V©n l·nh ®¹o díi danh nghÜa cña vua Duy
hai. Víi ®a sè phiÕu tuyÖt ®èi (3.208 t¸n thµnh; 1.022 phiÕu
T©n. Tuy næ ra ë HuÕ nhng khëi nghÜa cã quan hÖ mËt thiÕt víi
chèng), §¶ng X· héi Ph¸p t¸n thµnh gia nhËp Quèc tÕ thø ba.
phong trµo ViÖt Nam Quang phôc héi ë c¸c tØnh Nam Trung Kú. Lùc
NguyÔn ¸i Quèc tham gia §¹i héi víi t c¸ch lµ ®¹i biÓu thuéc ®Þa
§«ng D¬ng. T¹i §¹i héi, Ngêi ®· ph¸t biÓu lªn ¸n chñ nghÜa thùc b¾t nguån tõ cuéc vËn ®éng kh«ng hîp t¸c víi chÝnh phñ thuéc ®Þa
d©n, kªu gäi giai cÊp v« s¶n Ph¸p ñng hé cuéc ®Êu tranh gi¶i Anh do G¨ng®i vµ §¶ng Quèc ®¹i ph¸t ®éng tõ n¨m 1920. Sang
phãng cña nh©n d©n §«ng D¬ng. Cïng víi c¸c ®¹i biÓu u tó cña giai n¨m 1921, phong trµo ph¸t triÓn thµnh mét lµn sãng ®×nh c«ng vµ
cÊp c«ng nh©n Ph¸p, NguyÔn ¸i Quèc ®· bá phiÕu t¸n thµnh §¶ng ®Êu tranh vò trang cña quÇn chóng. Cuéc b¹o ®éng ®· bÞ thùc
gia nhËp Quèc tÕ thø ba vµ trë thµnh mét trong nh÷ng ngêi tham d©n Anh ®µn ¸p rÊt d· man. Tr.40.
gia thµnh lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p. Tr.22. 14. Nh÷ng sù kiÖn n¨m 1907, 1908 vµ 1909: §Ó dËp t¾t phong
11. B¸o La DÐpªche Coloniale : B¸o xuÊt b¶n ë Pari tõ th¸ng 8- trµo d©n téc ë Ên §é, tõ n¨m 1907, ®Õ quèc Anh tiÕn hµnh mét ®ît
1896. Sau ®æi tªn thµnh La DÐpªche Coloniale et Maritime . Tr.39. ®µn ¸p quy m« lín, nhng phong trµo vÉn tiÕp tôc lan réng. Næi bËt
nhÊt lµ cuéc ®×nh c«ng cña c«ng nh©n dÖt ë Bombay n¨m 1908,
12. Cuéc xung ®ét gi÷a Hy L¹p ®îc ®Õ quèc Anh hËu thuÉn vµ
cuéc khëi nghÜa cña n«ng d©n ë bang Pungi¸p, v.v.. Tõ n¨m 1906
Thæ NhÜ Kú n¨m 1920. G©y ra cuéc xung ®ét nµy, ®Õ quèc Anh
®Õn n¨m 1909, chØ riªng ë Bengan, ChÝnh phñ thuéc ®Þa Anh ë
nh»m tiªu diÖt chÝnh phñ d©n téc vµ c¶i c¸ch cña Thæ NhÜ Kú do
Ên §é ®· xö 550 vô ¸n chÝnh trÞ. Tr. 42.
Mutxtapha Kªman l·nh ®¹o. Tr.40.
15. B¸o Le Libertaire: TuÇn b¸o cña Héi v« chÝnh phñ - céng
13. Cuéc b¹o ®éng cña n«ng d©n ë Malaba (T©y Nam Ên §é)
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

s¶n, sau ®ã lµ c¬ quan ng«n luËn cña Liªn ®oµn céng s¶n tù do ®ã ph¶i nghiªm chØnh thùc hiÖn vµ tuyªn truyÒn gi¸o dôc quÇn
Ph¸p, xuÊt b¶n ë Pari tõ n¨m 1895. Tr.46. chóng ®êng lèi vµ quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c - Lªnin; ph¶i ®æi
16. Tuyªn ng«n nh©n quyÒn vµ d©n quyÒn: Mét v¨n kiÖn quan tªn lµ ®¶ng céng s¶n; ph¶i cã kû luËt chÆt chÏ vµ triÖt ®Ó tu©n
träng vµ næi tiÕng cña C¸ch m¹ng t s¶n Ph¸p c«ng bè ngµy 26-8- theo nh÷ng nghÞ quyÕt cña Quèc tÕ Céng s¶n.
1789. Tuyªn ng«n nªu lªn nh÷ng quyÒn tù nhiªn vµ kh«ng thÓ tíc bá VÒ vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n téc, ®iÒu 8 cña v¨n kiÖn ghi râ: "§¶ng
cña con ngêi vµ cña ngêi c«ng d©n. Nã më ®Çu b»ng nguyªn t¾c nµo muèn ë trong Quèc tÕ thø ba ®Òu buéc ph¶i th¼ng tay v¹ch mÆt
mäi ngêi sinh ra ®Òu tù do, b×nh ®¼ng, x¸c ®Þnh chñ quyÒn quèc nh÷ng thñ ®o¹n x¶o tr¸ cña bän ®Õ quèc "níc m×nh" trong c¸c thuéc
gia thuéc vÒ nh©n d©n vµ ban hµnh nhiÒu quyÒn tù do d©n chñ. ®Þa, ñng hé trªn thùc tÕ chø kh«ng ph¶i b»ng lêi nãi mäi phong trµo gi¶i
Thùc chÊt, nã quy ®Þnh nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña chÕ ®é t phãng ë thuéc ®Þa". Tr.62.
b¶n, mµ næi bËt nhÊt lµ quyÒn t h÷u. So víi chÕ ®é phong kiÕn
chuyªn chÕ th× ®©y lµ mét bíc tiÕn bé, ph¶n ¸nh søc m¹nh ®Êu 19. Quèc tÕ thø ba (Quèc tÕ Céng s¶n): Mét tæ chøc c¸ch m¹ng
tranh cña quÇn chóng nh©n d©n Ph¸p. Nhng trªn thùc tÕ, giai cÊp cña giai cÊp v« s¶n quèc tÕ, trung t©m l·nh ®¹o phong trµo c«ng
t s¶n kh«ng bao giê chÞu thùc hiÖn ®Çy ®ñ c¸c quyÒn kÓ trªn mµ nh©n thÕ giíi.
thiÕt lËp chÕ ®é ¸p bøc bãc lét tµn b¹o ®èi víi quÇn chóng lao Th¸ng 3-1919, díi sù l·nh ®¹o cña Lªnin, c¸c ®¶ng céng s¶n,
®éng. Tr.46. nhãm céng s¶n cña 30 níc ®· tiÕn hµnh §¹i héi thµnh lËp Quèc tÕ
17. B¸o Le Paria: C¬ quan tuyªn truyÒn cña Héi Liªn hiÖp thuéc Céng s¶n t¹i M¸txc¬va. Quèc tÕ Céng s¶n cã vai trß lÞch sö vµ c«ng
®Þa, do NguyÔn ¸i Quèc vµ mét sè nhµ c¸ch m¹ng Angiªri, Tuynidi, lao to lín ®èi víi phong trµo céng s¶n vµ c«ng nh©n thÕ giíi. T¹i §¹i
Mang¸t, M¸ctinÝch, Marèc... s¸ng lËp n¨m 1922, t¹i Pari. B¸o xuÊt héi lÇn thø VII (1935), Quèc tÕ Céng s¶n ®· ®Ò ra chñ tr¬ng lËp
b¶n b»ng tiÕng Ph¸p, lóc ®Çu mçi th¸ng ra mét sè, sau t¨ng lªn hai MÆt trËn nh©n d©n chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ nguy c¬ chiÕn
sè. Sè 1 ra ngµy 1-4-1922 víi tiªu ®Ò DiÔn ®µn cña c¸c d©n téc tranh. Quèc tÕ Céng s¶n rÊt chó träng ®Õn vÊn ®Ò gi¶i phãng d©n
thuéc ®Þa , ®Õn th¸ng 1-1924 ®æi thµnh DiÔn ®µn cña v« s¶n téc. Nh÷ng LuËn c¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa
thuéc ®Þa. cña Lªnin ®· ®Æt nÒn t¶ng cho viÖc gi¶i quyÕt ®óng ®¾n nh÷ng
vÊn ®Ò phøc t¹p cña c«ng cuéc gi¶i phãng d©n téc.
Thêi gian ®Çu NguyÔn ¸i Quèc võa lµ chñ nhiÖm kiªm chñ bót
cña tê b¸o. Sau khi NguyÔn ¸i Quèc sang Liªn X« ho¹t ®éng (gi÷a Th¸ng 5 n¨m 1943, c¨n cø vµo hoµn c¶nh míi, §oµn chñ tÞch
n¨m 1923), b¸o kh«ng ra ®îc ®Òu n÷a; vµ ®Õn sè 38 (th¸ng 4-1926) Quèc tÕ Céng s¶n víi sù t¸n thµnh cña ®¹i ®a sè c¸c ®¶ng céng
th× ®×nh b¶n. Tr.59. s¶n, ®· th«ng qua nghÞ quyÕt tù gi¶i t¸n. Tr.62.

18. Nh÷ng ®iÒu kiÖn kÕt n¹p vµo Quèc tÕ Céng s¶n ®· ®îc §¹i 20. Quèc tÕ thø nhÊt : Tæ chøc quèc tÕ ®Çu tiªn cña giai cÊp
héi lÇn thø II (n¨m 1920) cña Quèc tÕ Céng s¶n th«ng qua. Tinh v« s¶n, thµnh lËp n¨m 1864 t¹i Héi nghÞ c«ng nh©n quèc tÕ ë Lu©n
thÇn c¬ b¶n cña nã lµ ®ßi hái c¸c ®¶ng v« s¶n c¸c níc muèn ®îc §«n (Anh), do C.M¸c vµ Ph. ¡ngghen l·nh ®¹o.
kÕt n¹p vµo Quèc tÕ Céng s¶n ph¶i cã th¸i ®é døt kho¸t vÒ ®êng Quèc tÕ thø nhÊt ®· l·nh ®¹o cuéc ®Êu tranh kinh tÕ vµ chÝnh
lèi vµ vÒ tæ chøc ®èi víi Quèc tÕ thø hai, ph¶i ®Êu tranh kiªn trÞ cña c«ng nh©n ë c¸c níc vµ cñng cè sù ®oµn kÕt quèc tÕ v«
quyÕt vÒ mÆt t tëng còng nh vÒ nh÷ng biÖn ph¸p ho¹t ®éng cô s¶n. Quèc tÕ thø nhÊt ®ãng vai trß to lín trong sù nghiÖp truyÒn b¸
thÓ chèng mäi h×nh th¸i cña chñ nghÜa c¬ héi vµ xÐt l¹i. C¸c ®¶ng
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

chñ nghÜa M¸c vµ trong viÖc kÕt hîp chñ nghÜa x· héi víi phong gi¶i phãng d©n téc, vµ víi sù gióp ®ì cña giai cÊp v« s¶n c¸c níc tiªn
trµo c«ng nh©n. tiÕn, giai cÊp v« s¶n ë c¸c níc chËm tiÕn, sau khi hoµn thµnh nhiÖm
Sau khi C«ng x· Pari thÊt b¹i, mét nhiÖm vô ®îc ®Æt ra lµ thµnh vô d©n téc d©n chñ cã thÓ tiÕn th¼ng lªn chñ nghÜa x· héi bá qua
lËp c¸c ®¶ng céng s¶n cã tÝnh chÊt quÇn chóng ë mçi níc, trªn c¬ giai ®o¹n ph¸t triÓn t b¶n chñ nghÜa. Tr.63.
së nh÷ng nguyªn t¾c mµ Quèc tÕ thø nhÊt ®· ®Ò ra. N¨m 1876, t¹i 23. Pari : Thñ ®« l©u ®êi cña níc Ph¸p, mét trong nh÷ng thµnh
Héi nghÞ Phila®enphia (Mü), Quèc tÕ thø nhÊt chÝnh thøc gi¶i t¸n. phè lín trªn thÕ giíi. Tríc ®©y, Pari vèn næi tiÕng lµ mét trung t©m
Tr.62. v¨n ho¸ nghÖ thuËt. Tõ cuèi thÕ kû XVIII vµ trong thÕ kû XIX, Pari
21. Quèc tÕ thø hai: Thµnh lËp n¨m 1889 t¹i §¹i héi Liªn minh cßn lµ mét trung t©m c¸ch m¹ng cña ch©u ¢u. Cuéc c¸ch m¹ng t
quèc tÕ c¸c ®¶ng x· héi chñ nghÜa khai m¹c t¹i Pari (Ph¸p) theo s¶n Ph¸p n¨m 1789 vµ cuéc c¸ch m¹ng v« s¶n Ph¸p chèng t b¶n n¨m
s¸ng kiÕn cña Ph. ¡ngghen. Quèc tÕ thø hai ®· cã t¸c dông phæ 1871 lËp lªn C«ng x· Pari, lµ hai ®iÓn h×nh c¸ch m¹ng cña nh©n
biÕn chñ nghÜa M¸c vÒ bÒ réng, ®· ®¸nh dÊu thêi kú chuÈn bÞ c¬ d©n thµnh phè nµy.
së ®Ó cho phong trµo c¸ch m¹ng ph¸t triÓn réng r·i trong nh©n NguyÔn ¸i Quèc ®Õn níc Ph¸p cuèi n¨m 1917 vµ ®· ë Pari kho¶ng
d©n lao ®éng ë nhiÒu níc. 6 n¨m. T¹i ®©y, Ngêi ®· hoµ m×nh trong ®êi sèng lao ®éng vµ ®Êu
Sau khi ¡ngghen mÊt, c¬ quan l·nh ®¹o cña Quèc tÕ thø hai r¬i tranh cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n Pari, Ngêi ®· t×m ®Õn
vµo tay c¸c phÇn tö c¬ héi chñ nghÜa, bän nµy ®· xÐt l¹i häc chñ nghÜa M¸c - Lªnin, tin theo Lªnin vµ Quèc tÕ thø ba, trë thµnh mét
thuyÕt c¸ch m¹ng cña M¸c vµ ho¹t ®éng chèng ph¸ phong trµo c«ng trong nh÷ng ngêi tham gia s¸ng lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p (1920). Ngêi
nh©n c¸c níc. ®· s¸ng lËp Héi nh÷ng ngêi An Nam yªu níc, göi ®Õn Héi nghÞ

VÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa, Quèc tÕ thø hai ñng hé VÐcx©y b¶n yªu s¸ch cña nh©n d©n An Nam, tham gia s¸ng lËp Héi

chÝnh s¸ch ®Õ quèc chñ nghÜa mµ bän t b¶n thùc hiÖn ë c¸c níc Liªn hiÖp thuéc ®Þa vµ b¸o Le Paria, ®Ò xíng b¸o ViÖt Nam hån cïng

thuéc ®Þa. Tr.62. nhiÒu ho¹t ®éng c¸ch m¹ng kh¸c. Ngêi ®· t×m thÊy con ®êng c¸ch
m¹ng ®óng ®¾n nhÊt ®Ó gi¶i phãng d©n téc.
22. ë ®©y NguyÔn ¸i Quèc muèn nãi tíi nh÷ng luËn ®iÓm cña
V.I.Lªnin trong S¬ th¶o lÇn thø nhÊt nh÷ng luËn c¬ng vÒ vÊn ®Ò Th¸ng 6-1923, NguyÔn ¸i Quèc rêi Pari ®i M¸txc¬va (Liªn X«)
d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa, do Ngêi so¹n th¶o vµ tr×nh bµy t¹i §¹i ®Ó häp §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n vµ sau ®ã vÒ Trung
héi lÇn thø II cña Quèc tÕ Céng s¶n häp tõ ngµy 19 th¸ng 7 ®Õn Quèc ®Ó chØ ®¹o phong trµo c¸ch m¹ng trong níc. Tr.67.
ngµy 7 th¸ng 8 n¨m 1920. 24. B¸o Le Matin : B¸o xuÊt b¶n ë Pari tõ th¸ng 2-1884. Tr. 71.
Trong LuËn c¬ng vµ trong B¸o c¸o cña TiÓu ban vÒ vÊn ®Ò 25. B¸o Le Petit Parisien : B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë Pari tõ
d©n téc vµ thuéc ®Þa tr×nh bµy t¹i §¹i héi, V.I.Lªnin ®· ®Ò cËp tíi ngµy 15-10-1876. Tr.71.
nh÷ng vÊn ®Ò hÕt søc quan träng ®èi víi phong trµo gi¶i phãng 26. Hai c©u th¬ nµy tríc kia dïng ®Ó nãi vÒ mét viªn quan ë
d©n téc. Ngêi chØ râ: Trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa, c¸ch ®Þa ph¬ng ®îc nh©n d©n quý mÕn v× cã lßng nh©n ¸i, quan t©m
m¹ng gi¶i phãng d©n téc lµ mét ph¹m trï cña cuéc c¸ch m¹ng v« ®Õn ®êi sèng cña hä. Qu¹t l«ng vµ xe l¨n lµ nh÷ng ®å dïng cña c¸c
s¶n, v× vËy nh÷ng ngêi céng s¶n ph¶i ñng hé c¸c cuéc ®Êu tranh viªn quan khi ®i kinh lý c¸c ®Þa ph¬ng.
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

ë ®©y, t¸c gi¶ nh¾c tíi hai c©u th¬ nµy víi dông ý ch©m biÕm nh©n d©n c¸c níc thuéc ®Þa. Ph¸p vµ BØ muèn t¸ch vïng c«ng
s©u cay vµ ®¶ kÝch nh÷ng hµnh ®éng mµ bän thùc d©n Ph¸p coi nghiÖp Ruya cña §øc ra khái níc §øc. C¸c níc kh¸c còng t×m c¸ch
lµ "nh©n ¸i". Tr.91. x©u xÐ lÉn nhau vµ tËp trung lùc lîng tÊn c«ng vµo níc Nga X«viÕt...
27. Héi chî triÓn l·m thuéc ®Þa M¸cx©y: N¨m 1922, t¹i thµnh NguyÔn ¸i Quèc viÕt bµi Bé su tËp ®éng vËt víi lèi hµnh v¨n ch©m
phè M¸cx©y (miÒn Nam níc Ph¸p), ChÝnh phñ Ph¸p më Héi chî triÓn biÕm s©u cay, luËn téi ®anh thÐp, ®· lét t¶ bé mÆt ¨n cíp cña chñ
l·m thuéc ®Þa, trng bµy c¸c s¶n vËt mang tõ c¸c thuéc ®Þa cña nghÜa thùc d©n ®Õ quèc. §ã lµ nguån gèc g©y nªn sù hçn lo¹n
Ph¸p sang, ®Ó nãi lªn sù giµu cã cña thuéc ®Þa vµ c«ng lao "khai trong x· héi vµ bao nçi bÊt h¹nh cho con ngêi. Tr.141.
ho¸" cña ngêi Ph¸p, ®ång thêi kªu gäi t b¶n Ph¸p bá vèn kinh doanh
33. §ah«m©y: Nay lµ Céng hoµ nh©n d©n Bªnanh, lµ mét níc ë
vµ khai th¸c ë c¸c thuéc ®Þa. Tr.95.
phÝa T©y ch©u Phi, trªn bê §¹i T©y D¬ng. Thñ ®« lµ Poãct« N«v«. Håi
28. ChØ cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, b¾t ®Çu bïng næ ë thÕ kû XVI, §ah«m©y lµ mét thÞ trêng bu«n b¸n nhiÒu n« lÖ nªn cßn gäi
ch©u ¢u tõ th¸ng 8-1914 vµ kÕt thóc vµo th¸ng 11-1918. Cuéc lµ "Bê biÓn n« lÖ".
chiÕn tranh nµy nhanh chãng lan réng kh¾p thÕ giíi, l«i cuèn nhiÒu Tõ th¸ng 2-1890, thùc d©n Ph¸p b¾t ®Çu x©m lîc níc nµy, nh-
níc ®Õ quèc vµ c¶ c¸c níc thuéc ®Þa vµ phô thuéc. Thùc chÊt nã lµ ng vÊp ph¶i søc kh¸ng cù quyÕt liÖt cña nh©n d©n. §Õn ®Çu n¨m
mét cuéc xung ®ét ¸c liÖt gi÷a c¸c níc ®Õ quèc lín ®Ó giµnh giËt 1894, qu©n Ph¸p míi ®¸nh chiÕm xong vµ 5 n¨m sau s¸p nhËp xø
quyÒn lîi, chia l¹i thÞ trêng thÕ giíi. Nhng ®Ó che ®Ëy ý ®å xÊu xa nµy vµo "Liªn bang T©y Phi thuéc Ph¸p".
®ã, ®Ó lõa bÞp nh©n d©n c¸c níc t b¶n vµ c¸c thuéc ®Þa, bän ®Õ
Kh«ng chÞu næi ¸ch thèng trÞ tµn b¹o ®ã, nh©n d©n §ah«m©y
quèc ®· gäi cuéc chiÕn tranh ®ã lµ "v× nh©n ®¹o", "v× c«ng lý".
nhiÒu lÇn ®øng dËy ®Êu tranh. N¨m 1915, phong trµo khëi nghÜa
ë ®©y, ch÷ "v× c«ng lý" ®îc t¸c gi¶ dïng víi ý mØa mai, ch©m vò trang lan ra nhiÒu tØnh. Tr.169.
biÕm ®Ó v¹ch trÇn thùc chÊt cña cuéc chiÕn tranh tµn khèc nµy.
34. Héi Liªn hiÖp thuéc ®Þa: Mét tæ chøc c¸ch m¹ng cña nh÷ng
Tr.119.
ngêi thuéc ®Þa, do NguyÔn ¸i Quèc cïng mét sè ngêi yªu níc cña c¸c
29. B¸o La RÐpublique Francaise: B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë níc thuéc ®Þa Ph¸p s¸ng lËp th¸ng 7-1921, t¹i Pari. Lóc ®Çu Héi cã
Pari tõ ngµy 7-11-1871 ®Õn ngµy 12-7-1924, do Lª«ng G¨mbetta 200 héi viªn vµ hai tæ chøc ngêi thuéc ®Þa xin gia nhËp lµ Héi
s¸ng lËp. Tr.128. nh÷ng ngêi An Nam yªu níc vµ Héi ®Êu tranh cho quyÒn c«ng d©n
30. B¸o Le Rappel : B¸o xuÊt b¶n h»ng ngµy ë Pari tõ 1869 ®Õn cña ngêi Ma®ag¸txca. Ban thêng vô cña Héi gåm 7 ngêi, ®øng ®Çu
1933, cã khuynh híng chèng Gi¸o héi. Tr.136. lµ NguyÔn ¸i Quèc. C¬ quan tuyªn truyÒn cña Héi lµ b¸o Le Paria.
§Õn n¨m 1926, Héi ngõng ho¹t ®éng. Tr.191.
31. Journal officiel de la RÐpublique Francaise : C«ng b¸o cña n-
íc Céng hoµ Ph¸p xuÊt b¶n tõ th¸ng 9-1870. Tr.139. 35. §¹i héi lÇn thø II Quèc tÕ Céng s¶n häp vµo th¸ng 8-1920. T¹i
§¹i héi nµy, Lªnin ®· nhÊn m¹nh nhiÖm vô ®Êu tranh chèng chñ
32. Bé su tËp ®éng vËt (nguyªn b¶n tiÕng Ph¸p MÐnagerie):
nghÜa c¬ héi trong phong trµo c«ng nh©n ®Ó gi÷ v÷ng nguyªn
Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt (1914-1918), c¸c níc ®Õ quèc
t¾c m¸cxÝt trong c¸c ®¶ng céng s¶n. §¹i héi ®· th«ng qua 21 ®iÒu
tham gia chiÕn tranh häp Héi nghÞ VÐcx©y. Môc ®Ých chÝnh cña
kiÖn gia nhËp Quèc tÕ Céng s¶n vµ th«ng qua b¶n S¬ th¶o lÇn thø
Héi nghÞ VÐcx©y lµ ph©n chia l¹i thuéc ®Þa vµ quyÒn lîi cña c¸c n-
nhÊt nh÷ng luËn c¬ng vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa
íc ®Õ quèc, chñ yÕu lµ Anh, Ph¸p, Mü, vµ t¨ng cêng ¸p bøc, bãc lét do Lªnin dù th¶o, nh»m v¹ch ra ®êng lèi ®Êu tranh gi¶i phãng d©n
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

téc cho nh©n d©n c¸c d©n téc bÞ ¸p bøc. Tr.194. ngêi níc ngoµi vµo nói.
36. Quèc tÕ N«ng d©n : Mét tæ chøc c¸ch m¹ng ho¹t ®éng díi Lîi dông sù kiÖn ®ã, bän ®Õ quèc nªu ra ®ñ thø yªu s¸ch v« lý
sù chØ ®¹o cña Quèc tÕ Céng s¶n nh»m ®oµn kÕt réng r·i giai cÊp ®Ó khèng chÕ Trung Quèc.
n«ng d©n c¸c níc trªn thÕ giíi trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ
Bµi viÕt cña NguyÔn ¸i Quèc thÓ hiÖn sù c¨m phÉn m¹nh mÏ
nghÜa ®Õ quèc. Quèc tÕ N«ng d©n häp Héi nghÞ lÇn thø nhÊt vµo
®èi víi chÝnh s¸ch cña thùc d©n Anh vµ bµy tá sù ®ång t×nh m¹nh
th¸ng 10-1923, t¹i M¸txc¬va.
mÏ, sù ñng hé kiªn quyÕt ®èi víi cuéc ®Êu tranh cña nh©n d©n
Víi t c¸ch lµ ®¹i biÓu n«ng d©n cña c¸c níc thuéc ®Þa, NguyÔn ¸i Trung Quèc. Tr.213.
Quèc ®· tham dù Héi nghÞ vµ ®· hai lÇn ph¸t biÓu ý kiÕn. T¹i Héi nghÞ, 39. Quèc tÕ AmxtÐc®am (Quèc tÕ cña c¸c c«ng ®oµn vµng) :
Ngêi ®îc bÇu lµm Uû viªn §oµn Chñ tÞch Héi ®ång Quèc tÕ N«ng d©n. Mét tæ chøc do c¸c c«ng ®oµn c¶i l¬ng chñ nghÜa cña mét sè níc
Tr.208. thµnh lËp t¹i héi nghÞ ë AmxtÐc®am (Hµ Lan) häp tõ 26-7 ®Õn 2-8-
37. H¬ng C¶ng : Cßn gäi lµ Hång K«ng, mét bé phËn cña l·nh 1919. Toµn bé ho¹t ®éng cña tæ chøc nµy g¾n liÒn víi chÝnh s¸ch
thæ Trung Quèc. Trong cuéc "chiÕn tranh thuèc phiÖn", n¨m 1842, cña c¸c ®¶ng c¬ héi chñ nghÜa thuéc Quèc tÕ thø hai. Quèc tÕ
AmxtÐc®am chñ tr¬ng hîp t¸c giai cÊp gi÷a v« s¶n víi t s¶n vµ b¸c
®Õ quèc Anh buéc triÒu ®×nh M·n Thanh ph¶i nhîng cho chóng H-
bá c¸c h×nh thøc ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n,
¬ng C¶ng, mét cöa biÓn ë phÝa ®«ng nam bê biÓn Trung Quèc. §Õn
khai trõ ra khái tæ chøc cña m×nh nh÷ng c«ng ®oµn t¶, cù tuyÖt
n¨m 1860, chóng chiÕm thªm b¸n ®¶o Cöu Long vµ mét sè ®¶o
mäi ®Ò nghÞ cña Quèc tÕ C«ng héi ®á vÒ viÖc cïng nhau ®Êu
l©n cËn. N¨m 1898, Anh l¹i chiÕm thªm vïng néi ®Þa Cöu Long réng
tranh chèng sù tÊn c«ng cña bän t b¶n, chèng nguy c¬ chiÕn tranh,
gÇn 1.000km2. Nh÷ng phÇn ®Êt nãi trªn ®Òu n»m trong khu vùc H- chèng thÕ lùc ph¶n ®éng vµ chñ nghÜa ph¸t xÝt, vÒ viÖc thµnh lËp
¬ng C¶ng vµ biÕn thµnh thuéc ®Þa cña Anh. §©y lµ mét vÞ trÝ mét khèi thèng nhÊt c¸c c«ng ®oµn thÕ giíi. C¸c thñ lÜnh Quèc tÕ
quan träng v× nã n»m trªn ®êng giao th«ng quèc tÕ, mét trung AmxtÐc®am ñng hé chÝnh s¸ch thï ®Þch víi Liªn X«.
t©m c«ng nghiÖp, mét thÞ trêng thÕ giíi, mét c¨n cø h¶i qu©n vµ
Sau khi Quèc tÕ C«ng héi ®á ra ®êi (th¸ng 7-1921), ¶nh hëng cña
th¬ng m¹i lín cña Anh. Tríc ®©y, Anh cßn lÊy H¬ng C¶ng lµm bµn Quèc tÕ AmxtÐc®am trong phong trµo c«ng nh©n dÇn dÇn bÞ ®Èy lïi.
®¹p ®Ó lÊn dÇn ®Êt Trung Quèc, "më réng cöa ngâ" l·nh thæ Trung Nã hoµn toµn ngõng ho¹t ®éng trong thêi gian x¶y ra ChiÕn tranh thÕ
Quèc. Chóng chiÕm vïng T©y Nam (V©n Nam, Tø Xuyªn...) lµm giíi thø hai. Tr.219.
"khu vùc ¶nh hëng", thùc tÕ lµ nöa thuéc ®Þa cña chóng.
40. Tæ chøc liªn hiÖp quèc tÕ cña c¸c c«ng ®oµn c¸ch m¹ng,
Trong bµi ChÝnh s¸ch thùc d©n Anh viÕt n¨m 1923, NguyÔn ¸i ®îc thµnh lËp ngµy 3-7-1921, tån t¹i ®Õn cuèi n¨m 1937. Nã liªn
Quèc ®· tè c¸o hµnh ®éng lÊn dÇn cña ®Õ quèc Anh ®èi víi chñ kÕt c¸c trung t©m c«ng ®oµn kh«ng gia nhËp tæ chøc c«ng ®oµn
quyÒn vµ l·nh thæ Trung Quèc. Tr.213. c¶i l¬ng lµ Quèc tÕ AmxtÐc®am, vµ liªn kÕt c¸c nhãm, c¸c khuynh
híng ®èi lËp tiÕn bé trong néi bé c¸c tæ chøc c«ng ®oµn c¶i l¬ng ë
38. Sù kiÖn L©m Thµnh : Ngµy 6-5-1923, ®oµn tµu chë kh¸ch
c¸c níc. Quèc tÕ C«ng héi ®á ®Êu tranh ®Ó thiÕt lËp sù thèng nhÊt
T©n Phè trªn ®êng ®i lªn phÝa B¾c, qua L©m Thµnh (thuéc tØnh
trong phong trµo c«ng ®oµn trªn c¬ së ®Êu tranh c¸ch m¹ng nh»m
S¬n §«ng), th× bän thæ phØ do T«n Mü Diªn cÇm ®Çu, ph¸ háng b¶o vÖ nh÷ng yªu s¸ch cña giai cÊp c«ng nh©n, chèng nguy c¬
®êng s¾t vµ cíp tµu. Chóng lïa 300 hµnh kh¸ch ngêi Trung Quèc vµ chiÕn tranh ®Õ quèc, vµ ®oµn kÕt víi giai cÊp c«ng nh©n níc Nga
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

X«viÕt. quèc ph¶i triÖu tËp Héi nghÞ L«dann¬ ®Ó xo¸ bá hiÖp íc Xev¬r¬.
T¹i phiªn häp 15, ngµy 21-7-1924, §¹i héi lÇn thø III Quèc tÕ Tr.224.
C«ng héi ®á, víi t c¸ch lµ ®¹i biÓu §«ng D¬ng, NguyÔn ¸i Quèc ®·
43. Hoµ íc L«dann¬: B¶n hoµ íc ®îc ký kÕt trong Héi nghÞ gi÷a
®äc tham luËn. Tr.290.
c¸c níc §ång minh vµ Thæ NhÜ Kú häp ë thµnh phè L«dann¬, thuéc
41. Thæ NhÜ Kú: Mét níc n»m ë phÝa T©y ch©u ¸, cã vÞ trÝ
Thuþ SÜ (1922-1923). B¶n hoµ íc quy ®Þnh chÕ ®é sö dông c¸c eo
quan träng nèi liÒn ba ch©u, l¹i gi¸p liÒn 3 vïng biÓn lµ §Þa Trung
biÓn §¸c®anen, chÕ ®é, quyÒn lîi cña nh÷ng ngêi theo ®¹o Kit«
H¶i, Egiª vµ H¾c H¶i. Trong cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, Thæ
trªn ®Êt Håi gi¸o vµ xÐt l¹i HiÖp íc Xev¬r¬. Tr.225.
NhÜ Kú ®øng vÒ phÝa §øc bÞ thÊt b¹i. C¸c ®Õ quèc giµnh l¹i nh÷ng
vïng ®Êt phô thuéc Thæ NhÜ Kú vµ x©u xÐ ngay chÝnh níc Thæ 44. Héi nghÞ Oasinht¬n: Héi nghÞ vÒ viÖc h¹n chÕ h¶i qu©n vµ
NhÜ Kú (HiÖp íc Xev¬r¬ th¸ng 8-1920). Sù kiÖn ®ã lµm bïng lªn c¸c vÊn ®Ò thuéc Th¸i B×nh D¬ng vµ ViÔn §«ng häp tõ 12-11-1921
cuéc ®Êu tranh m¹nh mÏ cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n
®Õn 6-2-1922 t¹i Oasinht¬n (Mü) cã Mü, Anh, Ph¸p, NhËt, ý, Trung
Thæ NhÜ Kú ®ßi thµnh lËp nhµ níc céng hoµ thèng nhÊt. Th¸ng 11
Quèc, BØ, Hµ Lan, Bå §µo Nha tham gia.
n¨m 1922, Kªman, thñ lÜnh ®¶ng cña giai cÊp t s¶n "Thæ NhÜ Kú
trÎ", ®· thñ tiªu chÕ ®é phong kiÕn; th¸ng 10-1923, tuyªn bè thµnh Môc ®Ých cña Héi nghÞ lµ nh»m chia l¹i thuéc ®Þa vµ ph¹m vi
lËp níc Céng hoµ; th¸ng 4-1924, ban hµnh hiÕn ph¸p t s¶n. §èi víi ¶nh hëng gi÷a c¸c níc ®Õ quèc sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, c-
giai cÊp t s¶n, cuéc c¸ch m¹ng ®îc coi nh ®· hoµn thµnh. Nhng íp bãc, n« dÞch c¸c níc thuéc ®Þa vµ chèng l¹i níc Nga X«viÕt.
quÇn chóng nh©n d©n lao ®éng lµ lùc lîng gãp phÇn quyÕt ®Þnh C¸c giíi cÇm quyÒn Mü lµ kÎ khëi xíng cña Héi nghÞ. Th«ng qua
th¾ng lîi cña c¸ch m¹ng th× kh«ng ®îc quyÒn lîi g×.
Héi nghÞ, Mü ®· lµm cho Anh ph¶i tõ bá quyÒn thèng trÞ trªn mÆt
Phong trµo ®Êu tranh cña c«ng nh©n Thæ NhÜ Kú ®· ph¸t biÓn, lµm cho liªn minh Anh - NhËt ph¶i bÞ thñ tiªu, NhËt chÊm døt
triÓn m¹nh mÏ ngay tõ sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt. Th¸ng 9- ®éc quyÒn kiÓm so¸t Trung Quèc, t¹o ®iÒu kiÖn cho t b¶n Mü n«
1920, §¶ng Céng s¶n Thæ NhÜ Kú thµnh lËp, l·nh ®¹o cuéc ®Êu dÞch Trung Quèc. Tr.247.
tranh. Trong nöa ®Çu nh÷ng n¨m 20, phong trµo b·i c«ng lan réng 45. Trêng ®¹i häc céng s¶n ph¬ng §«ng (tªn gäi t¾t cña Trêng
vµ rÊt rÇm ré, cã n¬i cuéc b·i c«ng thu hót tíi 50 v¹n ngêi tham gia. ®¹i häc céng s¶n cña nh÷ng ngêi lao ®éng ph¬ng §«ng): Trêng
Th¸ng 11-1923, §¹i héi c«ng nh©n ë C«ngxt¨ngtinèp thµnh lËp Liªn thµnh lËp t¹i M¸txc¬va (Liªn X«) n¨m 1921, theo quyÕt ®Þnh cña
minh c«ng nh©n Thæ NhÜ Kú, ®oµn kÕt ®«ng ®¶o c«ng nh©n Quèc tÕ Céng s¶n, ®Ó ®µo t¹o c¸n bé c¸ch m¹ng ë c¸c níc thuéc
®Þa vµ phô thuéc.
trong níc. Nhng ChÝnh phñ Kªman h¹ lÖnh cÊm c¸c héi c«ng nh©n
ho¹t ®éng vµ ®µn ¸p hä. Tr.224. T¹i ®©y, c¸c häc viªn ®îc trang bÞ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n cña
chñ nghÜa M¸c - Lªnin, ph¬ng ph¸p tæ chøc vµ l·nh ®¹o quÇn chóng
42. HiÖp íc Xev¬r¬: HiÖp íc ký kÕt gi÷a Thæ NhÜ Kú vµ c¸c níc
®Êu tranh c¸ch m¹ng. Trong thêi gian häc tËp, häc viªn ph¶i n¾m
§ång minh ngµy 10-8-1920 t¹i Xev¬r¬ (Ph¸p), chia c¾t ®Êt Thæ
v÷ng c¸c m«n quan träng nh chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, chñ
NhÜ Kú ra lµm nhiÒu níc vµ lËp chÕ ®é nöa thuéc ®Þa ë ®ã. Nh©n nghÜa duy vËt lÞch sö, kinh tÕ chÝnh trÞ, lÞch sö phong trµo c«ng
d©n Thæ NhÜ Kú næi dËy ®Êu tranh chèng l¹i hiÖp íc nµy ®Ó b¶o nh©n quèc tÕ, lý luËn vÒ c¸ch m¹ng gi¶i phãng d©n téc, v.v..
vÖ ®éc lËp d©n téc. Thæ NhÜ Kú chiÕn th¾ng, buéc c¸c níc ®Õ
Trong gÇn 20 n¨m tån t¹i, Trêng ®¹i häc ph¬ng §«ng ®· ®µo t¹o
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

cho c¸c níc ph¬ng §«ng hµng ngµn c¸n bé, trong ®ã cã nh÷ng ngêi b¶o vÖ lîi Ých thiÕt th©n cña giai cÊp v« s¶n vµ ®· cïng víi §¶ng
vÒ sau trë thµnh c¸n bé l·nh ®¹o cã uy tÝn cña c¸c ®¶ng céng s¶n ë Céng s¶n Ph¸p tham gia ®Êu tranh chèng chñ nghÜa ph¸t xÝt vµ
c¸c níc. chiÕn tranh. Tr.281.
Sau khi vÒ ho¹t ®éng ë Qu¶ng Ch©u (Trung Quèc), NguyÔn ¸i 50. Quèc d©n ®¶ng: Tæ chøc chÝnh trÞ ë Trung Quèc, do T«n
Quèc ®· lùa chän vµ cö nhiÒu c¸n bé ViÖt Nam vµ mét sè níc kh¸c ë Trung S¬n s¸ng lËp n¨m 1905, ban ®Çu lµ Trung Quèc c¸ch m¹ng
ch©u ¸ sang häc t¹i Trêng ®¹i häc ph¬ng §«ng. Tr.263. ®ång minh héi; sau C¸ch m¹ng T©n Hîi (1911), c¶i tæ thµnh Quèc
46. §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n : §¹i héi häp tõ ngµy 17-6 d©n ®¶ng. Thêi gian ®Çu, Quèc d©n ®¶ng lµ mét tæ chøc c¸ch
®Õn ngµy 8-7-1924 t¹i M¸txc¬va. §¹i héi ®· tæng kÕt, rót ra nh÷ng m¹ng. N¨m 1927, ngêi kÕ tôc sù nghiÖp cña T«n Trung S¬n lµ Tëng
bµi häc kinh nghiÖm vÒ ®Êu tranh giai cÊp tõ n¨m 1918 ®Õn n¨m Giíi Th¹ch g©y chÝnh biÕn ph¶n c¸ch m¹ng, ®µn ¸p nh÷ng ngêi
1923 vµ ®Ò ra chñ tr¬ng t¨ng cêng c«ng t¸c x©y dùng c¸c ®¶ng céng s¶n, dÉn ®Õn cuéc néi chiÕn lÇn thø nhÊt ë Trung Quèc. N¨m
céng s¶n ®Ó l·nh ®¹o phong trµo ®Êu tranh thùc hiÖn nh÷ng môc 1937, tríc sù x©m lîc cña ph¸t xÝt NhËt, Quèc d©n ®¶ng buéc ph¶i
tiªu l©u dµi cña c¸ch m¹ng vµ quyÒn lîi h»ng ngµy cña quÇn chóng. hîp t¸c víi §¶ng Céng s¶n Trung Quèc ®Êu tranh chèng kÎ thï chung.
§¹i héi còng chØ râ ph¬ng híng, nhiÖm vô cña phong trµo céng s¶n N¨m 1946, Quèc d©n ®¶ng l¹i g©y néi chiÕn lÇn thø hai. N¨m
vµ c«ng nh©n quèc tÕ lµ ph¶i ®Êu tranh chèng chñ nghÜa c¶i l- 1949, c¸ch m¹ng Trung Quèc thµnh c«ng, lùc lîng Quèc d©n ®¶ng
¬ng, c¬ héi, chèng nh÷ng phÇn tö ph¸i h÷u vµ trètxkÝt. bá ch¹y ra ®¶o §µi Loan. Tr.295.
NguyÔn ¸i Quèc ®· tham dù §¹i héi vµ ®· ba lÇn ph¸t biÓu ý 51. §¹i héi Bacu: §¹i héi häp tõ ngµy 1 ®Õn ngµy 7-9-1921 t¹i
kiÕn vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa vµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c. Bacu (Thñ ®« AdÐcbaid¨ng). Tham dù §¹i héi cã 1.891 ®¹i biÓu cña
Tr.273. 37 d©n téc ph¬ng §«ng, (trong ®ã cã 1.273 ®¹i biÓu lµ ®¶ng viªn
47. §¹i héi Li«ng : §¹i héi lÇn thø III §¶ng Céng s¶n Ph¸p häp ë céng s¶n). §¹i héi häp nh»m biÓu d¬ng vµ t¨ng cêng t×nh ®oµn kÕt
Li«ng (Ph¸p) th¸ng 1-1924. VÊn ®Ò chñ yÕu cña §¹i héi lµ ®Êu tranh gi÷a c¸c d©n téc ph¬ng §«ng, gi÷a c¸c d©n téc ph¬ng §«ng víi giai
®Ó cñng cè §¶ng vÒ mÆt tæ chøc vµ t tëng. Tr.279. cÊp v« s¶n Nga vµ giai cÊp v« s¶n thÕ giíi ®Æng ®Êu tranh chèng
chñ nghÜa ®Õ quèc. §¹i héi ®· hoµn toµn nhÊt trÝ víi nghÞ quyÕt
48. Nh÷ng sù kiÖn x¶y ra n¨m 1917: Trong ChiÕn tranh thÕ giíi
vÒ vÊn ®Ò d©n téc vµ thuéc ®Þa cña §¹i héi II Quèc tÕ Céng s¶n
thø nhÊt, Nga hoµng ®· ph¸i qu©n lÝnh sang chiÕn ®Êu chèng qu©n
(1920). Tr.298.
§øc ë mÆt trËn Ph¸p. N¨m 1917, nh÷ng binh lÝnh nµy kh«ng chÞu
chiÕn ®Êu v× lîi Ých cña bän t b¶n, ®· lËp X«viÕt vµ ®ßi trë vÒ níc. 52. NghÜa hoµ ®oµn : Phong trµo yªu níc cña n«ng d©n Trung
ChÝnh phñ Ph¸p sî t tëng c¸ch m¹ng cña binh lÝnh Nga lan sang qu©n Quèc nh÷ng n¨m cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû XX vµ cã nguån gèc
®éi Ph¸p, ®· dån hä vµo tr¹i tËp trung cã ch¨ng d©y thÐp gai, vµ cho tõ phong trµo NghÜa hoµ quyÒn gi÷a thÕ kû XIX.
qu©n lÝnh thuéc ®Þa canh gi÷. Tr.280. NÐt næi bËt cña phong trµo NghÜa hoµ ®oµn lµ mang mµu

49. Tæng Liªn ®oµn lao ®éng thèng nhÊt : Mét tæ chøc liªn s¾c mª tÝn, thÇn bÝ víi nh÷ng c©u niÖm chó bÝ Èn, lèi trang phôc
kú dÞ.
hiÖp c¸c c«ng ®oµn Ph¸p tån t¹i tõ n¨m 1922 ®Õn n¨m 1936, do
c¸c c«ng ®oµn c¸ch m¹ng lËp nªn. Tæng Liªn ®oµn lao ®éng thèng Sau cuéc chiÕn tranh Trung - NhËt, c¸c níc ®Õ quèc thi nhau
nhÊt kiªn quyÕt chñ tr¬ng kh«i phôc sù thèng nhÊt cña c«ng ®oµn, x©u xÐ Trung Quèc. NghÜa hoµ ®oµn ®· tiÕn hµnh nh÷ng cuéc
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

tiÕn c«ng c¸c nhµ thê Kit« gi¸o, trôc xuÊt c¸c linh môc vµ ph¸ huû ch©u ¢u.
c¸c c«ng tr×nh, c¬ së kinh tÕ cña ngêi níc ngoµi. Mïa hÌ n¨m 1900, Ngµy 14-7-1789, quÇn chóng nh©n d©n Pari ®· næi dËy khëi
c¸c níc ®Õ quèc Anh, Ph¸p, Mü, NhËt, Nga, §øc, ¸o, ý ®· thµnh lËp
nghÜa, chiÕm ngôc Baxti, n¬i tîng trng cho chÕ ®é chuyªn chÕ
liªn qu©n ®Ó chèng l¹i NghÜa hoµ ®oµn. Víi sù ph¶n béi cña triÒu
®éc tµi. Sù kiÖn ®ã ®¸nh dÊu sù sôp ®æ cña chÕ ®é phong kiÕn
®×nh M·n Thanh, c¸c níc ®Õ quèc ®· d×m phong trµo NghÜa hoµ
ë Ph¸p.
®oµn trong biÓn m¸u. Tr.316.
Sau nh÷ng cuéc ®Êu tranh quyÕt liÖt trong néi bé giai cÊp
53. KÕ ho¹ch §aox¬ : KÕ ho¹ch b¾t níc §øc båi thêng chiÕn
thèng trÞ, Héi nghÞ Quèc íc (Quèc héi) ®· ®îc bÇu ra vµ ph¸i
tranh cho c¸c níc §ång minh th¾ng trËn trong ChiÕn tranh thÕ giíi
Giac«banh do M.R«bexpie ®øng ®Çu ®îc sù ñng hé cña nh©n d©n
thø nhÊt. KÕ ho¹ch nµy do §aox¬, gi¸m ®èc mét ng©n hµng lín cña
®· lªn n¾m chÝnh quyÒn (th¸ng 6-1793), nÒn chuyªn chÕ d©n chñ
Mü, l·nh ®¹o viÖc so¹n th¶o vµ ®îc th«ng qua t¹i Héi nghÞ ®¹i biÓu
c¸ch m¹ng ®îc thiÕt lËp. §©y lµ thêi kú ph¸t triÓn cao nhÊt cña c¸ch
c¸c níc th¾ng trËn häp ë Lu©n §«n n¨m 1924.
m¹ng.Tr.330.
Môc ®Ých chñ yÕu cña kÕ ho¹ch nµy lµ dän ®êng cho t b¶n níc
57. §©y lµ nãi cuéc hµnh h×nh nh÷ng ngêi lÝnh khè ®á tham
ngoµi, tríc hÕt lµ Mü, ®Çu t vµo níc §øc, ®Èy m¹nh viÖc kh«i phôc
gia vô ®Çu ®éc binh lÝnh Ph¸p ë Hµ Néi, th¸ng 6-1908. Mét sè sÜ
tiÒm lùc c«ng nghiÖp qu©n sù cña chñ nghÜa ®Õ quèc §øc nh»m
phu yªu níc cïng víi nghÜa qu©n Hoµng Hoa Th¸m ®· liªn l¹c víi
híng níc §øc vµo con ®êng chiÕn tranh chèng Liªn X«, ®ång thêi
nh÷ng ngêi lÝnh ViÖt Nam yªu níc trong qu©n ®éi Ph¸p, chñ tr¬ng
t¨ng cêng chÝnh s¸ch bãc lét, ¸p bøc vµ ®µn ¸p phong trµo c¸ch
®¸nh óp Hµ Néi. Theo kÕ ho¹ch, ®Õn b÷a ¨n tèi ngµy 27-6-1908,
m¹ng cña giai cÊp c«ng nh©n vµ nh©n d©n níc §øc. Tr.320.
nh÷ng ngêi ®Çu bÕp bá thuèc ®éc vµo thøc ¨n ®Ó giÕt quan
54. Héi quèc liªn: Tæ chøc quèc tÕ, thµnh lËp n¨m 1919 vµ tån
qu©n Ph¸p, sau ®ã binh sÜ sÏ cíp kho vò khÝ, ®¸nh chiÕm c¸c c«ng
t¹i trong thêi gian gi÷a ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt vµ thø hai, víi
së, phèi hîp víi nghÜa qu©n Hoµng Hoa Th¸m tõ ngoµi ®¸nh vµo Hµ
môc ®Ých thùc hiÖn nh÷ng cam kÕt ký t¹i Héi nghÞ Hßa b×nh Pari
Néi.
(1919). §iÒu lÖ cña Héi nªu râ môc ®Ých ®Êu tranh cho hoµ b×nh,
chèng chiÕn tranh. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ, Héi quèc liªn ®· dung KÕt qu¶ lµ nhiÒu binh lÝnh Ph¸p ®· bÞ ngé ®éc; nhng kÕ ho¹ch
tóng cho c¸c thÕ lùc ®Õ quèc, cæ vò ch¹y ®ua vò trang vµ chuÈn b¹i lé, thùc d©n Ph¸p tµn s¸t d· man nh÷ng ngêi tham gia vô ®Çu
bÞ chiÕn tranh thÕ giíi. Tr.326. ®éc nµy. Mét sè ngêi bÞ chÐm vµ bªu ®Çu trªn c¸c ®êng phè lín ë
Hµ Néi. Tr.354.
55. Héi Nh©n quyÒn vµ C«ng d©n quyÒn : Mét tæ chøc d©n
chñ t s¶n nh»m ®Êu tranh ®ßi b¶o vÖ nh÷ng quyÒn tù do t s¶n. 58. Nh÷ng cuéc biÓu t×nh n¨m 1907: Phong trµo c¶i c¸ch b»ng
Tæ chøc nµy ®îc thµnh lËp n¨m 1898 ë Ph¸p do s¸ng kiÕn cña nhµ con ®êng hoµ b×nh diÔn ra s«i næi kh¾p 3 kú trong n¨m 1907.
v¨n Ph¸p T¬rari¬ nh©n vô nhµ cÇm quyÒn Ph¸p xö ph¹t nhµ v¨n Trung t©m cña phong trµo lµ c¸c ®« thÞ, nhÊt lµ Hµ Néi. Nh÷ng ng-
ªmin D«la. Tr.328. êi cÇm ®Çu phong trµo nµy ®Òu lµ c¸c sÜ phu tiÕn bé. Néi dung
cña phong trµo chñ yÕu lµ më trêng häc, truyÒn b¸ t tëng míi, cæ
56. T¸c gi¶ muèn nãi vÒ C¸ch m¹ng t s¶n Ph¸p (1789-1794),
®éng bá hñ tôc vµ lång vµo ®ã lµ t tëng yªu níc, chèng Ph¸p.
cuéc c¸ch m¹ng ®· xo¸ bá chÕ ®é phong kiÕn chuyªn chÕ, më ®-
êng cho sù ph¸t triÓn chñ nghÜa t b¶n ë Ph¸p vµ mét sè níc kh¸c ë Tiªu biÓu cho phong trµo lµ §«ng kinh nghÜa thôc (tõ th¸ng 3 ®Õn
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

th¸ng 11-1907) ®øng ®Çu lµ L¬ng V¨n Can, NguyÔn QuyÒn, §µo 60. Ban nghiªn cøu thuéc ®Þa : Mét tæ chøc nghiªn cøu nh÷ng
Nguyªn Phæ. vÊn ®Ò thuéc ®Þa cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p, thµnh lËp th¸ng 6-1921.
Phong trµo ®· diÔn ra s«i næi ë kh¾p n¬i. Th«ng qua c¸c cuéc NguyÔn ¸i Quèc lµ uû viªn cña tæ chøc nµy. Ban ®· su tÇm vµ phæ
diÔn thuyÕt, b×nh v¨n th¬, c¸c sÜ phu tuyªn truyÒn nh÷ng t tëng biÕn c¸c tµi liÖu vÒ t×nh c¶nh c¸c xø thuéc ®Þa vµ cuéc ®Êu tranh
míi, ®Ò cao tinh thÇn d©n téc, kÝch ®éng vµ ph¸t triÓn m¹nh mÏ cña nh©n d©n c¸c níc thuéc ®Þa; tiÕn hµnh c«ng t¸c tuyªn truyÒn
lßng yªu níc cña nh©n d©n ta. Tr.402. trong nh©n d©n Ph¸p vµ nh©n d©n c¸c thuéc ®Þa vÒ tinh thÇn
®oµn kÕt quèc tÕ gi÷a giai cÊp v« s¶n c¸c níc ®Õ quèc víi c¸c d©n
59. Chñ nghÜa Uynx¬n: Uynx¬n lµ Tæng thèng Mü tõ n¨m
téc bÞ ¸p bøc trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa thùc d©n. Ban
1913 ®Õn 1921. N¨m 1917, Uynx¬n tuyªn bè níc Mü tham gia
®· göi nhiÒu bµi ®¨ng trªn môc Thuéc ®Þa cña b¸o L' HumanitÐ vµ
ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, ®øng vÒ phÝa Anh, Ph¸p ®Ó chèng
t×m c¸ch göi b¸o ®Õn c¸c thuéc ®Þa. Ho¹t ®éng cña Ban ®· gãp
§øc. Khi chiÕn tranh s¾p kÕt thóc, Uynx¬n ®a ra "Ch¬ng tr×nh 14
phÇn tÝch cùc vµo c«ng t¸c tuyªn truyÒn häc thuyÕt cña V.I.Lªnin vµ
®iÓm" lµm c¬ së cho Héi nghÞ VÐcx©y (1919). Nãi chñ nghÜa
®êng lèi cña Quèc tÕ Céng s¶n vÒ vÊn ®Ò ®Êu tranh gi¶i phãng
Uynx¬n lµ nãi "Ch¬ng tr×nh 14 ®iÓm" ®ã. Thùc chÊt cña nã lµ
d©n téc. Tr.440.
chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i ¨n cíp cña ®Õ quèc Mü chèng l¹i níc Nga
X«viÕt míi ra ®êi, lîi dông sù suy yÕu cña c¸c níc t b¶n ch©u ¢u ®Ó 61. B¶n b¸o c¸o nµy nguyªn v¨n b»ng tiÕng Ph¸p, kh«ng ký tªn, l-
n©ng cao ®Þa vÞ quèc tÕ cña Mü vµ t¨ng cêng n« dÞch c¸c d©n u t¹i ViÖn M¸c - Lªnin, M¸txc¬va (nay lµ kho lu tr÷ nhµ níc níc Céng
téc bÞ ¸p bøc. Nhng nã l¹i ®îc che giÊu b»ng nh÷ng lêi lÏ mÞ d©n hoµ Liªn bang Nga). B¶n vi phim lu ë Th viÖn m¸cxÝt, cuén sè 7, lo¹i
vÒ "d©n chñ" vµ "quyÒn d©n téc tù quyÕt". Tr.416. 70, Ban thuéc ®Þa trùc thuéc Ban ChÊp hµnh trung ¬ng §¶ng Céng
s¶n Ph¸p.
C¨n cø vµo néi dung vµ hoµn c¶nh lÞch sö ®Çu nh÷ng n¨m 20,
chóng t«i cho r»ng t¸c gi¶ cña b¶n b¸o c¸o tríc hÕt ph¶i lµ mét ngêi
ViÖt Nam, mét ngêi am hiÓu s©u s¾c chñ nghÜa M¸c vµ thùc tÕ
lÞch sö ViÖt Nam trong qu¸ khø vµ hiÖn t¹i; mét ngêi cã quan niÖm
vÒ ViÖt Nam nh mét thùc thÓ thèng nhÊt chø kh«ng ph¶i §«ng D-
¬ng mét thùc thÓ thuéc ®Þa vµ ngêi ®ã, theo chóng t«i, kh«ng thÓ
lµ ai kh¸c ngoµi NguyÔn ¸i Quèc - Ngêi ViÖt Nam duy nhÊt lóc ®ã
sèng ë M¸txc¬va. Tr.464.

62. B¸o La Tribune indigÌne: B¸o cña ph¸i lËp hiÕn §«ng D¬ng, xuÊt
b¶n ë Sµi Gßn tõ n¨m 1917 ®Õn 1925, mçi tuÇn 3 kú vµo thø 3, 5, 7.
Tr.466.
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

BÐCT¥L¤, Pie £gien Max¬len (1827-1907): Nhµ ho¸ häc ngêi Ph¸p.
B¶N CHØ DÉN T£N NG¦êI
N¨m 1876 ®îc bÇu lµm ViÖn sÜ th«ng tÊn ViÖn Hµn l©m khoa
häc PªtÐcbua (Nga).
A BÐCT¤NG, Pie Mari ¡ng®rª (1882-1968): LuËt s, nghÞ sÜ Quèc héi
cña §¶ng X· héi Ph¸p n¨m 1919, dù §¹i héi Tua n¨m 1920 (kh«ng
ARIXTèT (kho¶ng 384-322 TCN): Nhµ triÕt häc cæ ®¹i Hy L¹p. Arixtèt ph¶i lµ ®¹i biÓu vµ cã tham luËn); nghÞ sÜ Quèc héi cña §¶ng
trï trõ gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, sau «ng Céng s¶n ®Õn n¨m 1932, sau ®ã bá §¶ng Céng s¶n.
ng¶ theo chñ nghÜa duy t©m. VÒ nhËn thøc luËn, Arixtèt gÇn
B£HEN, Pinh« ®ê (1741-1799): Cßn gäi lµ B¸ §a Léc, gi¸o sÜ ngêi
víi chñ nghÜa duy vËt. Lµ mét bé ãc b¸ch khoa, Arixtèt ®Ó l¹i
Ph¸p. Díi danh nghÜa truyÒn ®¹o, Bªhen ®· tÝch cùc ho¹t ®éng
nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu cã gi¸ trÞ vÒ triÕt häc, sinh vËt
do th¸m vµ chuÈn bÞ cho sù can thiÖp vµ x©m lîc cña thùc
häc, ®¹o ®øc häc, thi ph¸p vµ cã ¶nh hëng to lín vµ l©u dµi
d©n Ph¸p vµo níc ta. Bªhen lµ kÎ tÝch cùc gióp NguyÔn ¸nh
trong nÒn v¨n minh ch©u ¢u.
chèng l¹i sù nghiÖp thèng nhÊt ®Êt níc cña phong trµo T©y
S¬n; gióp NguyÔn ¸nh ký víi Ph¸p b¶n hiÖp íc b¸n níc n¨m
B
1787.
BL¡NG, Giuyn (1881-1960): Tham gia §¶ng X· héi Ph¸p n¨m 1905; ñng hé chÝnh s¸ch thuéc ®Þa vµ khuyÕn khÝch can thiÖp vò
®¹i biÓu tham dù §¹i héi §¶ng X· héi ë Xtraxbua vµ Tua n¨m trang chèng c¸ch m¹ng Trung Quèc n¨m 1924-1927. B«n®uin ®·
1920, thuéc ph¸i Quèc tÕ thø ba. N¨m 1921, ®îc bÇu vµo Ban cÇm ®Çu vô ®µn ¸p cuéc tæng b·i c«ng cña giai cÊp c«ng nh©n
l·nh ®¹o cña §¶ng Céng s¶n Ph¸p ë §¹i héi toµn quèc häp ë vµ cuéc b·i c«ng cña c«ng nh©n má n¨m 1926; cã th¸i ®é thï
M¸cx©y. NguyÔn ¸i Quèc ®îc cö lµm trî lý cho Bl¨ng khi lµm ®Þch víi Liªn X« n¨m 1927; thùc hµnh chÝnh s¸ch khuyÕn khÝch
Chñ tÞch phiªn häp s¸ng ngµy 30-12-1921. VÒ sau, «ng bá §¶ng bän x©m lîc ý, §øc vµ ©m mu c©u kÕt víi níc §øc HÝtle chÜa
Céng s¶n, lµm th ký c«ng ®oµn vµ viÕt b¸o. mòi nhän x©m lîc cña §øc vµo Liªn X«.
B¤, PhilÝp : §îc Bé Thuéc ®Þa cö lµm Toµn quyÒn §«ng D¬ng ngµy BRAO, Gi«n (1800-1859): Mét trong nh÷ng ngêi ®Êu tranh gi¶i
1-7-1902, chÝnh thøc nhËm chøc ngµy 15-10-1902. Ph.B« lµm phãng ngêi da ®en ë Mü, tæ chøc ra Héi ®Êu tranh thñ tiªu chÕ
Toµn quyÒn §«ng D¬ng ®Õn ngµy 25-6-1908. ®é n« lÖ, lËp nhµ trêng cho ngêi da ®en, gióp ngêi n« lÖ ch¹y
B¤§OANH, P«n: Viªn chøc cao cÊp cña chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p trèn l¸nh n¹n sang Cana®a. Brao cÇm ®Çu mét to¸n ngêi da
ë §«ng D¬ng; lµm quyÒn Toµn quyÒn §«ng D¬ng tõ th¸ng 4 tr¾ng vµ da ®en ®¸nh chiÕm kho vò khÝ cña chÝnh phñ bang
®Õn th¸ng 9-1922, tõ khi M«rix¬ L«ng vÒ Ph¸p cho ®Õn khi ViÕcginia. Trong khi ®¸nh nhau, Brao bÞ b¾t vµ hai con trai bÞ
MÐclanh sang thay. B«®oanh lµm Tæng Gi¸m ®èc nhµ b¨ng giÕt. Ngµy 2-12-1859, bÞ xö treo cæ.
n¨m 1931, Chñ tÞch c¸c nhµ b¨ng ë §«ng D¬ng tõ n¨m 1941 BU§IN¤, Lu-i Pie, Emil¬ - Gabrien (1875-?): Tèt nghiÖp trêng c¸c
®Õn n¨m 1944. sinh ng÷ ph¬ng §«ng, sang §«ng D¬ng tõ n¨m 1901; lµm Phã
B¤N§UIN, Stªnli (1867-1947): L·nh tô cña nh÷ng ngêi b¶o thñ Anh; C«ng sø tØnh Thõa Thiªn n¨m 1910; sau ®ã lµm nhiÒu viÖc víi
Thñ tíng Anh n¨m 1923-1924, 1924-1929 vµ 1935-1937; lµ ngêi t c¸ch lµ quan chøc cña chÝnh quyÒn thùc d©n Ph¸p ë §«ng D-
¬ng.
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

C Ph¸p.
N¨m 1957, Casanh ®îc §¶ng vµ Nhµ níc Liªn X« tÆng Hu©n
CAI¤, Gi«dÐp Mari ¤guýtxt¬ (1863-1944): NhiÒu lÇn lµm Bé trëng
ch¬ng Lªnin.
Bé Tµi chÝnh trong ChÝnh phñ Ph¸p. N¨m 1911, lµm Thñ tíng.
Trong nh÷ng n¨m ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt, ®i c«ng c¸n ë CL£M¡NGX¤, Giãocgi¬ B¨nggia (1841-1929): Vèn lµ thÇy thuèc,
Nam Mü vµ ë Italia. BÞ kh¶ nghi nªn ChÝnh phñ Clªm¨ngx« b¾t tham gia ho¹t ®éng chÝnh trÞ sau ngµy ®Õ chÕ thø hai sôp
giam n¨m 1917; bÞ kÕt ¸n lµ tiÕp tay kh«ng tù nguyÖn cho kÎ ®æ (4-9-1870), nghÞ sÜ cÊp tiÕn trong Quèc héi, thuéc ph¸i
thï n¨m 1920. MÊy n¨m sau ®îc tha, råi l¹i ®îc bÇu lµm nghÞ cùc t¶, dùa vµo nh÷ng cuéc lËt ®æ nhiÒu bé trëng vµ lµm Bé
viªn vµ Bé trëng Bé Tµi chÝnh n¨m 1925, sau lµm Chñ tÞch Uû trëng Bé Néi vô (1906-1909). Clªm¨ngx« chñ tr¬ng ra b¸o
ban Tµi chÝnh cña Thîng nghÞ viÖn ®Õn n¨m 1940. L'Homme libre (1913), ®Çu ChiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt lµ b¸o
L'Homme enchainÐ, tè c¸o chÕ ®é kiÓm duyÖt. N¨m 1920, bÞ
CANH, S¸cl¬ (1500-1558): Hoµng ®Õ T©y Ban Nha, cã tham väng
thÊt b¹i trong tranh cö tæng thèng, Clªm¨ngx« ra níc ngoµi vµ
lµm b¸ chñ thÕ giíi, ®· g©y nhiÒu cuéc chiÕn tranh víi Ph¸p,
viÕt s¸ch.
§øc, Thæ NhÜ Kú, Tuynidi, Angiªri, v.v..
COãC§IE, H¨ngri (1840-1925): Nhµ §«ng ph¬ng häc ngêi Ph¸p, t¸c
CARAKHAN, LÐp Mikhail«vÝch (1889-1937): Nhµ ho¹t ®éng ngo¹i
giao X«viÕt, Uû viªn Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Liªn X«. Ho¹t gi¶ cña nhiÒu cuèn s¸ch vÒ ph¬ng §«ng, ®Æc biÖt lµ Trung

®éng c¸ch m¹ng tõ n¨m 1904; tham gia C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Quèc.
n¨m 1917. Th ký §oµn ®¹i biÓu X«viÕt t¹i cuéc ®µm ph¸n hoµ C¤NGXT¡NGTANH I (1868-1923): Vua Hy L¹p; nèi ng«i vua cha lµ
b×nh ë BrÐt. Trong nh÷ng n¨m 1918-1920 vµ 1927-1934, lµ Gioãcgi¬ I n¨m 1913. N¨m 1917, bÞ b¾t ®i ®µy, sau trë vÒ lªn
Thø trëng Bé Ngo¹i giao. Tõ 1923-1926, §¹i sø Liªn X« t¹i Trung ng«i n¨m 1920 vµ tho¸i vÞ n¨m 1922.
Quèc; tõ 1937, §¹i sø Liªn X« t¹i Thæ NhÜ Kú.
C¤NTR¾C, AlÕchx¨ng®r¬ VaxiliªvÝch (1873-1920): PhÇn tö
CASANH, M¸cxen (1869-1958): Nhµ ho¹t ®éng xuÊt s¾c cña phong qu©n chñ, mét trong nh÷ng kÎ cÇm ®Çu c¸c thÕ lùc ph¶n c¸ch
trµo c«ng nh©n Ph¸p vµ quèc tÕ. Tõ n¨m 1912 ®Õn 1918, biªn m¹ng ë Nga, tay sai cña khèi ®ång minh ®Õ quèc (1918-1919),
tËp viªn b¸o L'HumanitÐ , c¬ quan trung ¬ng cña §¶ng X· héi tiÕp tay cho hµnh ®éng can thiÖp cña c¸c níc ®Õ quèc vµ g©y
Ph¸p vµ n¨m 1918 lµm chñ bót tê b¸o ®ã. Casanh lµ mét trong ra néi chiÕn chèng l¹i chÝnh quyÒn X«viÕt sau C¸ch m¹ng
nh÷ng ngêi tÝch cùc ñng hé vµ gióp ®ì NguyÔn ¸i Quèc trong Th¸ng Mêi.
thêi gian ho¹t ®éng ë Ph¸p.
Nh÷ng ®ît tÊn c«ng cña Hång qu©n ®· lµm lùc lîng cña
N¨m 1920, víi t c¸ch lµ ®¹i biÓu cña §¶ng X· héi Ph¸p, C«ntr¾c tan r·. C«ntr¾c bÞ b¾t lµm tï binh vµ ngµy 7-2-1920,
Casanh tham gia §¹i héi lÇn thø II Quèc tÕ Céng s¶n tõ n¨m bÞ xö b¾n theo quyÕt ®Þnh cña Uû ban C¸ch m¹ng IÕccótxc¬
1924 ®Õn n¨m 1943, Uû viªn Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng (Liªn X«).
s¶n.
Tõ n¨m 1921, Casanh liªn tôc ®îc bÇu lµm Uû viªn Ban D
ChÊp hµnh Trung ¬ng vµ Uû viªn Bé ChÝnh trÞ §¶ng Céng s¶n
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

DIN¤VIÐP, Ra®«mxl¬xki G.E. (1883-1936): Gia nhËp §¶ng c«ng §AOX¥, S¸cl¬ Ghit¬ (1865-1951): Nhµ tµi chÝnh vµ ho¹t ®éng
nh©n d©n chñ - x· héi Nga n¨m 1901. Sau C¸ch m¹ng Th¸ng M- chÝnh trÞ Mü. (Xem chó thÝch sè 53).
êi, lµ Chñ tÞch X«viÕt Pªtr«gr¸t, Uû viªn Bé ChÝnh trÞ Ban ChÊp §Ò TH¸M tøc Hoµng Hoa Th¸m (1862-1913): Ngêi l·nh ®¹o phong
hµnh Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Nga (b), Chñ tÞch Ban ChÊp trµo khëi nghÜa n«ng d©n ë Yªn ThÕ (Hµ B¾c), mét phong trµo
hµnh Quèc tÕ Céng s¶n. Hai lÇn bÞ khai trõ khái §¶ng Céng s¶n ®Êu tranh yªu níc quyÕt liÖt vµ bÒn bØ cña n«ng d©n ViÖt
vµ ®îc phôc håi; n¨m 1934, bÞ khai trõ h¼n khái §¶ng Céng Nam; bÞ tay sai thùc d©n Ph¸p ¸m h¹i n¨m 1913.
s¶n.
§éI V¡N: Mét trong nh÷ng ngêi chØ huy cuéc khëi nghÜa B·i SËy
DUY T¢N (1900-1945): Tøc NguyÔn VÜnh San, vua thø 11 nhµ (1885-1889) thuéc tØnh Hng Yªn cò, do NguyÔn ThiÖn ThuËt
NguyÔn tõ n¨m 1907 ®Õn n¨m 1916. Duy T©n lµ ngêi yªu níc l·nh ®¹o. N¨m 1889, bÞ khñng bè, §éi V¨n tr¸ hµng, ®îc Ph¸p
vµ cã tinh thÇn d©n téc. N¨m 1916, cïng Th¸i Phiªn vµ TrÇn Cao cÊp cho 500 qu©n ®Ó ®¸nh l¹i nghÜa qu©n. §éi V¨n mang
V©n trong tæ chøc ViÖt Nam quang phôc héi dùa vµo sè binh toµn bé qu©n lÝnh vµ vò khÝ gia nhËp nghÜa qu©n Hoµng Hoa
lÝnh bÞ mé sang Ph¸p tæ chøc khëi nghÜa ë HuÕ vµ miÒn Nam Th¸m ®¸nh l¹i qu©n Ph¸p.
Trung Kú. C«ng viÖc bÞ b¹i lé, khëi nghÜa kh«ng thµnh, Duy §¥ VAL¥RA, Im¬n (1882-1975): Nhµ yªu níc Aixlen, thñ lÜnh cuéc
T©n bÞ thùc d©n Ph¸p ®µy sang ®¶o Rªuyni«ng (ch©u Phi). næi dËy cña nh÷ng ngêi t×nh nguyÖn Aixlen n¨m 1916, l·nh tô
Duy T©n lµ ngêi ham häc vµ cã ý chÝ. Trong ChiÕn tranh thÕ §¶ng Xin Pªin n¨m 1918. ¤ng hai lÇn lµm Thñ tíng Aix¬len vµ
giíi thø hai, gia nhËp qu©n ®éi §ång minh chèng ph¸t xÝt; n¨m quyÕt ®Þnh Aix¬len ®øng trung lËp trong ChiÕn tranh thÕ giíi
1945, mÊt v× tai n¹n m¸y bay ë ch©u Phi. thø hai. N¨m 1959, lµ Tæng thèng vµ n¨m 1966, ®îc bÇu l¹i lµm
Tæng thèng níc Céng hoµ Aix¬len.
§ §UME, P«n (1857-1932): NghÞ sÜ Quèc héi Ph¸p (ph¸i cÊp tiÕn) n¨m
1888, 1895; Bé trëng Bé Tµi chÝnh n¨m 1895-1896, 1921-1922;
§¸CL¥, ¤guytxt¬ E®ua (1875-1940): Ngêi Ph¸p, cö nh©n v¨n ch- Toµn quyÒn §«ng D¬ng n¨m 1896-1902; Chñ tÞch Thîng viÖn
¬ng. N¨m 1906, sang §«ng D¬ng vµo ng¹ch 4 quan cai trÞ. n¨m 1927; Tæng thèng n¨m 1931; t¸c gi¶ cuèn s¸ch Indochine -
§¸cl¬ lµm C«ng sø tØnh Th¸i Nguyªn, chñ tr¬ng ®µn ¸p ®Ém Francaise. BÞ ¸m s¸t n¨m 1932.
m¸u cuéc næi dËy cña binh lÝnh ngêi ViÖt do TrÞnh V¨n CÊn
chØ huy, th¸ng 8-1917.
G
§¸CUYN, S¸cl¬ (1809-1882): Nhµ sinh vËt häc vÜ ®¹i ngêi Anh; ngêi
s¸ng lËp khoa sinh vËt häc duy vËt, lý thuyÕt vÒ sù tiÕn hãa G¸CNI£, Phr¨ngxi (1839-1873): SÜ quan h¶i qu©n Ph¸p tham gia
cña gièng loµi vµ cuéc ®Êu tranh gi÷a c¸c gièng loµi. §¸cuyn ®¸nh chiÕm B¾c Kú lÇn thø nhÊt, bÞ qu©n ta giÕt chÕt ë gÇn
kÞch liÖt b¸c bá nh÷ng quan ®iÓm duy t©m cña gi¸o héi vÒ CÇu GiÊy (Hµ Néi) n¨m 1873.
nguån gèc loµi ngêi vµ c¸c sinh vËt. §¸cuyn tr×nh bµy nh÷ng G¡NG§I, M«han®¸t, Karamsan (1869-1948): Nhµ triÕt häc, nhµ
luËn ®iÓm khoa häc cña m×nh trong t¸c phÈm Nguån gèc c¸c v¨n, nhµ ho¹t ®éng næi tiÕng cña phong trµo gi¶i phãng d©n
loµi (1859). téc Ên §é. §Ó chèng l¹i thùc d©n Anh, giµnh ®éc lËp d©n téc,
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

G¨ng®i chñ tr¬ng kh«ng dïng b¹o lùc vµ kh«ng coi b¹o lùc lµ thÕ kû XX; Tæng tham mu trëng qu©n ®éi vµ Phã Chñ tÞch Héi
ph¬ng thøc ®Êu tranh chÝnh trÞ. Trong phong trµo ®Êu tranh ®ång Quèc phßng tèi cao Ph¸p n¨m 1911. Sau khi ®îc phong
gi¶i phãng d©n téc ë Ên §é (1919-1922), G¨ng®i trë thµnh l·nh Thèng chÕ n¨m 1917, Giãpphr¬ sang c«ng c¸n ë Mü.
tô cña §¶ng Quèc ®¹i vµ gi÷ vai trß quan träng trong viÖc biÕn
GI¥NUIY, Rig«n ®¬: §« ®èc h¶i qu©n Ph¸p ®· ®em chiÕn thuyÒn
§¶ng nµy thµnh mét tæ chøc quÇn chóng chèng ®Õ quèc. Häc
®Õn b¾n ph¸ c¶ng §µ N½ng n¨m 1858, më ®Çu cuéc chiÕn
thuyÕt ®Ò kh¸ng tiªu cùc cña G¨ng®i trë thµnh t tëng chÝnh
tranh x©m lîc cña thùc d©n Ph¸p ë ViÖt Nam.
cña §¶ng Quèc ®¹i trong cuéc ®Êu tranh cho nÒn ®éc lËp Ên
§é. N¨m 1946, G¨ng®i tuyªn bè kh«ng nhÊt thiÕt chØ dïng ph- GU§¥, £mil¬ (1870-1941): Ngêi Ph¸p, tham gia Héi tam ®iÓm, Phã
¬ng ph¸p ®Êu tranh kh«ng b¹o lùc. G¨ng®i cã ¶nh hëng vµ uy §èc lý thµnh phè, Uû viªn Uû ban thêng trùc cña §¶ng X· héi
tÝn lín ë Ên §é. Nh©n d©n Ên §é suy t«n lµ Mah¸tma nghÜa lµ Ph¸p. ë §¹i héi Tua, 1920, Gu®¬ bá phiÕu cho Quèc tÕ thø hai.
"T©m hån vÜ ®¹i". N¨m 1948, bÞ bän ph¶n ®éng ¸m s¸t.
GHINB¤, H¨ngri (1885-1938): Ngêi Ph¸p; n¨m 1916, tham gia héi H
nghÞ Kientan. §Çu nh÷ng n¨m 20 lµ phãng viªn b¸o L'HumanitÐ
ë §øc. Sau chuyÓn sang ph¸i t¬rètxkÝt, tiÕp tôc lµm b¸o. HµM NGHI (1871-1944): Tøc NguyÔn ¦ng LÞch, vua thø 8 nhµ
NguyÔn, ngêi ®øng ®Çu phe chñ chiÕn chèng thùc d©n Ph¸p
GIA LONG (1762-1820): Tøc NguyÔn ¸nh, ®¹i diÖn cña thÕ lùc ®Þa
trong triÒu ®×nh HuÕ. Khi kinh ®« HuÕ thÊt thñ (th¸ng 7-
chñ phong kiÕn ®· bÞ phong trµo T©y S¬n lËt ®æ. §Ó chèng
1885), Hµm Nghi cïng T«n ThÊt ThuyÕt ra phÝa B¾c tæ chøc
l¹i T©y S¬n, kh«i phôc chÕ ®é phong kiÕn, NguyÔn ¸nh ®· cÇu
kh¸ng chiÕn. BÞ thùc d©n Ph¸p lïng b¾t, ph¶i l¸nh ë vïng rõng
cøu qu©n x©m lîc Xiªm (1784); ñng hé qu©n x©m lîc Thanh;
nói tØnh Qu¶ng B×nh, xuèng ChiÕu CÇn v¬ng kªu gäi v¨n
c©u kÕt víi t b¶n Ph¸p vµ ký víi Ph¸p b¶n hiÖp íc n¨m 1787.
th©n, sÜ phu vµ nh©n d©n chèng Ph¸p. Th¸ng 11-1888, bÞ
B¶n hiÖp íc gåm 10 kho¶n, néi dung chñ yÕu lµ:
thùc d©n Ph¸p b¾t, sau ®ã ®µy sang Angiª (thñ phñ cña
- NguyÔn ¸nh nhîng h¼n cho Ph¸p ®¶o C«n L«n; cöa biÓn Angiªri ë B¾c Phi).
Héi An vµ cam kÕt ®Ó cho t b¶n Ph¸p n¾m ®éc quyÒn bu«n
H¡MLÐT: Nh©n vËt chÝnh trong vë bi kÞch cïng tªn cña ®¹i v¨n hµo
b¸n trªn c¶ níc, cung cÊp binh lÝnh vµ l¬ng thùc cho Ph¸p khi
Anh SÕchxpia. Nh©n vËt H¨mlÐt tîng trng cho lßng trung hiÕu
cã chiÕn tranh.
vµ qu¶ c¶m cña mét thanh niªn hoµng téc trong cuéc ®Êu
- ChÝnh phñ Ph¸p nhËn gióp NguyÔn ¸nh 4 tµu chiÕn vµ tranh chèng l¹i téi ¸c vµ sù lõa läc trong triÒu ®×nh níc §an
mét ®éi qu©n chèng l¹i phong trµo T©y S¬n. M¹ch ®Çu thÕ kû XVII.
Sau khi ®µn ¸p ®îc phong trµo T©y S¬n (1802), NguyÔn HUYG¤, VÝchto (1802-1885): Nhµ v¨n Ph¸p; nhµ lý luËn vµ chñ so¸i
¸nh lªn ng«i, hiÖu lµ Gia Long, më ®Çu nhµ NguyÔn, triÒu vua cña trêng ph¸i th¬ ca l·ng m¹n Ph¸p; t¸c gi¶ cña nhiÒu tËp th¬,
cuèi cïng ë ViÖt Nam. kÞch, tiÓu thuyÕt næi tiÕng. C¸c t¸c phÈm cña Huyg« ®¶ kÝch
GIãPPHR¥, Gi«dÐp Gi¾cc¬ Xªxer¬ (1852-1931): Thèng chÕ Ph¸p, chÕ ®é ®¬ng thêi, lªn ¸n nh÷ng kÎ tµn b¹o giµy xÐo lªn h¹nh
®· tõng ë B¾c Kú, Xu®¨ng, Ma®ag¸txca tõ nh÷ng n¨m ®Çu phóc con ngêi vµ ®Æt lßng tin vµo con ngêi cã kh¶ n¨ng tõ
bãng tèi v¬n lªn nh÷ng ®Ønh cao cña ¸nh s¸ng ch©n lý vµ
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

®¹o ®øc. khuyªn con ngêi kh«ng nªn lµm tr¸i víi "®¹o" (v« vi), tøc quy
luËt tù nhiªn. Sau nµy c¸c m«n ®Ö cña L·o Tö biÕn "v« vi"
K thµnh "xuÊt thÕ" - cã tÝnh chÊt mª tÝn, huyÒn bÝ, dïng bïa chó,
thuËt ph¸p mª hoÆc d©n chóng.
KH¶I §ÞNH (1882-1925): Tøc NguyÔn Böu §¶o, vua thø 12 nhµ
L£ §¹I HµNH (941-1005): Tøc Lª Hoµn, danh tíng nhµ §inh. Lª Hoµn lµ
NguyÔn. N¨m 1916, ®îc ngêi Ph¸p ®a lªn ng«i vµ ®øng ®Çu
ngêi chØ huy cuéc kh¸ng chiÕn chèng qu©n Tèng (Trung Quèc)
triÒu ®×nh ®Õn n¨m 1925. Kh¶i §Þnh lµ mét hoµng ®Õ b¹c
x©m lîc lÇn thø nhÊt vµ lËp nhiÒu chiÕn c«ng vang déi t¹i ¶i Chi
nhîc, hoµn toµn phô thuéc vµo ngêi Ph¸p.
L¨ng vµ trªn s«ng B¹ch §»ng. Lª Hoµn ®îc Th¸i hËu D¬ng V©n
KHæNG Tö (511- 479 TCN): Tªn Kh©u, ngêi níc Lç, sèng vµo ®êi nhµ Nga vµ c¸c tíng lÜnh suy t«n lªn ng«i vua më ®Çu nhµ TiÒn Lª
Chu thêi ChiÕn quèc (Trung Quèc). Häc réng, tµi cao, lµ ngêi (980-1009).
s¸ng lËp ra ®¹o Khæng - mét trong ba gi¸o ph¸i lín nhÊt Trung
L£ LîI (1385-1433): Anh hïng d©n téc. N¨m 1406, nhµ Minh (Trung
Quèc (Khæng gi¸o, PhËt gi¸o, L·o gi¸o). §¹o Khæng lµ nÒn t¶ng
t tëng chÝnh thèng cña chÕ ®é phong kiÕn Trung Quèc vµ ¶nh Quèc) x©m lîc níc ta. N¨m 1418, sau qu¸ tr×nh chuÈn bÞ vµ

hëng s©u réng trong nhiÒu níc ch©u ¸. §¹o Khæng ®Ò cao vËn ®éng nh©n d©n, Lª Lîi ®îc NguyÔn Tr·i gióp søc ®· phÊt
lßng ¸i quèc trung thÇn, ph©n ®Þnh r¹ch rßi quan hÖ vua - t«i, cê khëi nghÜa ë Lam S¬n (Thanh Ho¸). §îc ®«ng ®¶o c¸c tÇng
cha - con, chång - vî, coi thêng phô n÷ vµ ngêi lao ®éng. líp nh©n d©n ñng hé, cuéc khëi nghÜa ®· nhanh chãng
chuyÓn thµnh cuéc chiÕn tranh gi¶i phãng d©n téc. Cuéc
K¥RIS¥NA, Rama (1857-?): Nhµ triÕt häc, nhµ v¨n, nhµ ho¹t ®éng
kh¸ng chiÕn kÐo dµi 10 n¨m (1418-1428) vµ kÕt thóc th¾ng lîi,
chÝnh trÞ Ên §é næi tiÕng, chñ tr¬ng ®Êu tranh ®ßi gi¶i phãng
lËt ®æ ¸ch thèng trÞ cña nhµ Minh.
vÒ chÝnh trÞ vµ kªu gäi ®oµn kÕt d©n téc. N¨m 1909, bÞ
chÝnh quyÒn thuéc ®Þa Anh trôc xuÊt khái Ên §é. Sau khi chiÕn th¾ng qu©n Minh, ngµy 29-4-1428, Lª Lîi lªn
ng«i vua vµ lËp ra triÒu Lª ®a chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam lªn
L giai ®o¹n ph¸t triÓn thÞnh vîng.

L£NIN, Vla®imia IlÝch (1870-1924): L·nh tô thiªn tµi cña giai cÊp v«
LANÐTX¡NG, Gi¨ng Mari ¡ngtoan ®¬ (1843-1919): Nhµ tù nhiªn
s¶n vµ nh©n d©n lao ®éng toµn thÕ giíi, ngêi s¸ng lËp ra §¶ng
häc, thÇy thuèc vµ nhµ chÝnh trÞ Ph¸p; Toµn quyÒn §«ng D¬ng
Céng s¶n Liªn X« vµ Nhµ níc c«ng n«ng ®Çu tiªn trong lÞch sö
n¨m 1891-1894; Bé trëng Bé Hµng h¶i n¨m 1899-1902; gi¸m
loµi ngêi, vµ s¸ng lËp ra Quèc tÕ Céng s¶n. KÕ tôc sù nghiÖp cña
®èc chÝnh trÞ b¸o SiÌcle n¨m 1906; t¸c gi¶ cña nhiÒu c«ng
C.M¸c vµ Ph.¡ngghen, V.I.Lªnin ®· ®Êu tranh kiªn quyÕt ®Ó b¶o
tr×nh khoa häc.
vÖ tinh thÇn c¸ch m¹ng cña chñ nghÜa M¸c, chèng l¹i mäi sù
L·O Tö: Tøc Lý §am, ngêi sèng ®ång thêi víi Khæng Tö thêi ChiÕn xuyªn t¹c cña bän c¬ héi chñ nghÜa vµ ph¸t triÓn thiªn tµi c¶ ba
quèc (Trung Quèc); lµ quan coi kho s¸ch vµ s¸ng lËp ra ®¹o L·o bé phËn hîp thµnh chñ nghÜa M¸c (triÕt häc m¸cxÝt, kinh tÕ
lµ mét trong ba gi¸o ph¸i lín nhÊt ë Trung Quèc. §¹o L·o ®îc chÝnh trÞ häc m¸cxÝt, vµ chñ nghÜa x· héi khoa häc), gi¶i quyÕt
Trang Tö ph¸t triÓn theo chñ nghÜa yÕm thÕ, tho¸t tôc. §¹o L·o ®óng ®¾n vÒ lý luËn vµ thùc tiÔn c¸c vÊn ®Ò ®Æt ra cho c¸ch
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

m¹ng v« s¶n trong thêi ®¹i ®Õ quèc chñ nghÜa. L¤NG, M«rix¬ (? -1923): Bé Thuéc ®Þa Ph¸p cö M.L«ng lµm Toµn
quyÒn §«ng D¬ng th¸ng 12-1919; chÝnh thøc nhËm chøc tõ
Lªnin ®Æc biÖt chó ý vµ ®· ®a ra nhiÒu luËn ®iÓm quan
th¸ng 12-1919. Khi vÒ Ph¸p c«ng c¸n, qua C«l«ngb« bÞ chÕt,
träng vÒ phong trµo ®Êu tranh cña c¸c d©n téc thuéc ®Þa vµ
lóc cha hÕt nhiÖm kú Toµn quyÒn §«ng D¬ng th¸ng 1-1923.
phô thuéc. Trong b¶n S¬ th¶o nh÷ng luËn c¬ng vÒ vÊn ®Ò
d©n téc vµ vÊn ®Ò thuéc ®Þa ®îc tr×nh bµy t¹i §¹i héi II cña L¤NGGH£, Gi¨ng (1876-1938): LuËt s, nhµ b¸o, ®¶ng viªn §¶ng X· héi
Quèc tÕ Céng s¶n (1920), V.I.Lªnin ®· nªu ra nh÷ng vÊn ®Ò c¬ Ph¸p thuéc ph¸i Giuyn Ghex®¬ (ph¸i trung). T¹i §¹i héi Tua n¨m
b¶n cña phong trµo gi¶i phãng d©n téc. 1920, L«ngghª bá phiÕu cho Quèc tÕ thø hai vµ vÉn tham gia
§¶ng X· héi. N¨m 1934, §¶ng Céng s¶n Ph¸p lËp MÆt trËn nh©n
L£¤P¤N II (1835-1909): Quèc v¬ng BØ tõ n¨m 1865, ngêi tæ chøc
d©n chèng ph¸t xÝt, L«ngghª lµ ngêi ñng hé vµ tham gia MÆt trËn
nh÷ng cuéc tÊn c«ng ®¸nh chiÕm vïng Trung Phi vµ C«ngg«.
cho ®Õn khi qua ®êi.
LI¤T¢Y, Lu-i Uybe G«ngdav¬ ( 1854-1934): Thèng chÕ Ph¸p; cã
L¥B¤NG, Guyxtave (1841-1931): ThÇy thuèc, nhµ x· héi häc Ph¸p,
mÆt nhiÒu n¨m ë c¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p. N¨m 1894, Li«t©y
t¸c gi¶ mét sè t¸c phÈm vÒ nÒn v¨n minh ArËp, Ên §é, v.v..
sang §«ng D¬ng. N¨m 1912, lµm T lÖnh qu©n ®éi Ph¸p ë
Marèc. N¨m 1916-1917, lµm Bé trëng Bé ChiÕn tranh. B»ng L¥BROONG, Anbe (1871-1950): Häc Trêng b¸ch khoa, kü s má, nghÞ

nh÷ng hµnh ®éng qu©n phiÖt hÕt søc tµn b¹o, Li«t©y chØ sÜ Quèc héi tõ n¨m 1900, Bé trëng Bé thuéc ®Þa (1911-1914),

huy nh÷ng cuéc ®µn ¸p ®Ém m¸u c¸c cuéc næi dËy ®ßi gi¶i Chñ tÞch Thîng viÖn (1931), Tæng thèng (1932-1940), bÞ §øc
b¾t ®i ®µy (1944-1945).
phãng, chèng thùc d©n Ph¸p ë c¸c thuéc ®Þa.
LóCX¡MBUA, R«da (1871-1919): Nhµ ho¹t ®éng lçi l¹c cña phong trµo
LÝPNÕCH, C¸c (1871-1919): Nhµ ho¹t ®éng xuÊt s¾c cña phong trµo
c«ng nh©n Ba Lan, §øc vµ quèc tÕ, mét trong nh÷ng thñ lÜnh
c«ng nh©n §øc vµ quèc tÕ, chiÕn sÜ ®Êu tranh tÝch cùc chèng
c¸nh t¶ cña Quèc tÕ thø hai. Ngay tõ ®Çu cuéc ChiÕn tranh thÕ
chñ nghÜa c¬ héi, chñ nghÜa qu©n phiÖt vµ chiÕn tranh ®Õ
giíi thø nhÊt bµ ®· ®øng trªn lËp trêng quèc tÕ chñ nghÜa, lµ
quèc. LÝpnÕch lµ mét trong nh÷ng nhµ tæ chøc vµ l·nh ®¹o
mét trong nh÷ng ngêi cã s¸ng kiÕn lËp ra nhãm "Quèc tÕ", sau
nhãm "Xp¸ctaquýt" c¸ch m¹ng, lµ mét trong nh÷ng ngêi s¸ng lËp
®æi tªn lµ nhãm "Xp¸ctaquýt", råi l¹i ®æi lµ héi "Xp¸ctaquýt".
§¶ng Céng s¶n §øc vµ l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa cña c«ng nh©n
Sau C¸ch m¹ng th¸ng 11-1918 ë §øc, bµ gi÷ vai trß l·nh ®¹o
n¨m 1919; bÞ kÎ thï giÕt h¹i trong nhµ tï.
trong §¹i héi thµnh lËp §¶ng Céng s¶n §øc. Th¸ng 1- 1919, bµ bÞ
L¤I, Gioãcgi¬ (1863-1945): Ngêi Anh; ®¹i biÓu Quèc héi n¨m 1890, b¾t vµ bÞ bän ph¶n c¸ch m¹ng s¸t h¹i.
theo khuynh híng cÊp tiÕn, chñ tr¬ng ®µn ¸p ®Ém m¸u cuéc
Lý B¤N (Lý Nam §Õ) : Cßn gäi lµ Lý BÝ, quª tØnh Th¸i B×nh. N¨m
næi dËy cña ngêi B«c. N¨m 1905, lµm Bé trëng Bé Th¬ng m¹i;
542, Lý B«n l·nh ®¹o cuéc khëi nghÜa chèng qu©n x©m lîc nhµ
sau ®ã lµm Bé trëng Bé Qu©n nhu (1915), Bé trëng Bé Quèc
L¬ng (Trung Quèc), gi¶i phãng ®Êt níc. N¨m 544, Lý B«n lªn
phßng (1916), Thñ tíng (1916). Sau chiÕn tranh, L«i Gioãcgi¬
ng«i vua, xng lµ Nam ViÖt ®Õ, tªn níc lµ V¹n Xu©n. N¨m 545,
dù Héi nghÞ VÐcx©y (1919), lµm thñ lÜnh §¶ng Tù do Anh vµ
nhµ L¬ng l¹i ®em qu©n sang x©m lîc. V× thÕ yÕu, cuéc kh¸ng
viÕt håi ký.
chiÕn cña nh©n d©n ta bÞ thÊt b¹i. Lý B«n ph¶i lui vÒ vïng
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

VÜnh Phó vµ mÊt t¹i ®©y. M¹NH Tö (372-289): Tªn Kha, quan ®¹i thÇn thêi ChiÕn quèc (Trung
Quèc). ¤ng cã tµi hïng biÖn, ®· ®i kh¾p ®Êt níc Trung Hoa tuyªn
M truyÒn, ph¸t triÓn triÕt lý cña Khæng Tö lªn thµnh Quèc gi¸o. ¤ng
cã c©u nãi næi tiÕng: "D©n vi quý, x· t¾c thø chi, qu©n vi khinh"
M¸C, C¸c (1818-1883): L·nh tô cña giai cÊp v« s¶n thÕ giíi, nhµ t t- (Lîi Ých cña d©n tríc hÕt, sau ®ã ®Õn lîi Ých cña nhµ níc, lîi Ých
ëng vÜ ®¹i, ngêi s¸ng lËp chñ nghÜa céng s¶n khoa häc. M¸c lµ cña vua kh«ng ®¸ng kÓ).
ngêi s¸ng t¹o ra lý luËn c¸ch m¹ng v« s¶n. Tõ sù ph©n tÝch sø
MANUINXKI, §imitri Dakhail«vÝch (1883-1959): §¶ng viªn §¶ng
mÖnh lÞch sö cña giai cÊp v« s¶n, M¸c ®· ®Ò ra häc thuyÕt vÒ
C«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga cuèi n¨m 1903. Sau ®ã bÞ
chuyªn chÝnh v« s¶n lµ c«ng cô cña bíc qu¸ ®é c¸ch m¹ng tõ
b¾t, bÞ ®i ®µy, råi vît ngôc, sèng lu vong vµ gÆp Lªnin ë Pari.
chñ nghÜa t b¶n sang chñ nghÜa x· héi. Tõ sù ph©n tÝch x· héi
t b¶n, M¸c ®Ò ra häc thuyÕt vÒ gi¸ trÞ thÆng d. N¨m 1912, bÝ mËt trë vÒ Nga. C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga thµnh
c«ng, Lªnin cö Manuinxki ra mÆt trËn lµm ChÝnh uû "®á" råi
M¸c kh«ng chØ lµ nhµ lý luËn thiªn tµi mµ tríc hÕt M¸c lµ
nhµ c¸ch m¹ng vÜ ®¹i. N¨m 1847, M¸c vµ ¡ngghen gia nhËp lµm Thø trëng Bé L¬ng thùc, Héi trëng Ch÷ thËp ®á. N¨m
Liªn minh nh÷ng ngêi céng s¶n. N¨m 1864, M¸c s¸ng lËp vµ lµ 1921, ®îc cö lµm BÝ th thø nhÊt §¶ng Céng s¶n Ucraina. Tõ n¨m
linh hån cña Quèc tÕ thø nhÊt, M¸c ®· ®Êu tranh chèng c¸c thø 1922, chuyÓn sang c«ng t¸c ë Quèc tÕ Céng s¶n. N¨m 1924, lµ
chñ nghÜa c¬ héi trong phong trµo c«ng nh©n, chèng bän v« Uû viªn Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n, n¨m 1928, lµ BÝ th
chÝnh phñ vµ ®Þnh ra s¸ch lîc c¸ch m¹ng cho cuéc ®Êu tranh Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n. Ba m¬i n¨m liÒn lµ Uû viªn
cña giai cÊp c«ng nh©n.
Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Liªn X«.
M¸C§¤NAN, Giªm Ramx©y (1866-1937): Ngêi l·nh ®¹o §¶ng C«ng
MAR¡NG, R¬nª (1887-1960): Nhµ v¨n Ph¸p, ngêi gèc Guyan (thuéc
nh©n ®éc lËp Anh vµ C«ng ®¶ng Anh; ñng hé chÝnh s¸ch hîp
t¸c giai cÊp vµ c¸i gäi lµ "chñ nghÜa x· héi nhËp dÇn vµo chñ ®Þa cña Ph¸p ë ch©u Mü Latinh). §Çu nh÷ng n¨m 20, Mar¨ng
nghÜa t b¶n". N¨m 1924 vµ 1929-1935 lµm Thñ tíng. cã t tëng tiÕn bé, phª ph¸n chÝnh s¸ch ph¶n ®éng cña chÝnh
M¸c®«nan ®· ra søc b¶o vÖ lËp trêng cña chñ nghÜa ®Õ quèc quyÒn thùc d©n ®èi víi c¸c níc thuéc ®Þa. BÞ thùc d©n Ph¸p
Anh vµ ®· gieo r¾c nh÷ng ¶o tëng c¶i l¬ng chñ nghÜa trong g©y ¸p lùc, Mar¨ng tõ bá quan ®iÓm tiÕn bé, quay l¹i phôc vô
phong trµo c«ng nh©n Anh. lîi Ých cña chñ nghÜa ®Õ quèc. T¸c phÈm Batuala xuÊt b¶n lÇn
MAN§ENXTAM, ¤xÝp (1891-1938): Sinh trong mét gia ®×nh th¬ng ®Çu n¨m 1921, ®îc NguyÔn ¸i Quèc ®¸nh gi¸ cao. Sau khi
gia Nga. Lµm th¬ tõ trÎ; n¨m 1909, cã th¬ in trªn b¸o lÇn ®Çu Mar¨ng ®i vµo con ®êng tho¸i ho¸, NguyÔn ¸i Quèc nhiÒu lÇn
tiªn. Sau C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi, tham gia c¸c c¬ quan tuyªn
nh¾c tíi Mar¨ng víi th¸i ®é phª ph¸n.
truyÒn v¨n ho¸; s¸ng t¸c nhiÒu thÓ lo¹i, nghiªn cøu v¨n häc vµ
viÕt b¸o. M¡NGGIANH, S¸cl¬ (1866-1925) : Tíng Ph¸p. Sau khi tèt nghiÖp tr-

Man®enxtam gÆp NguyÔn ¸i Quèc ®Ó pháng vÊn th¸ng êng vâ bÞ Xanh Xia, M¨nggianh lµm viÖc nhiÒu n¨m ë c¸c níc

12-1923 vµ viÕt bµi ®¨ng trªn b¸o Ogoniok. ch©u Phi ®en, ë B¾c Kú (1901-1904), lµm phã Cao uû Ph¸p ë
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

Marèc n¨m 1912. Trong nh÷ng n¨m ë c¸c thuéc ®Þa cña Ph¸p, N
M¨nggianh chñ tr¬ng ®µn ¸p tµn b¹o c¸c cuéc næi dËy cña ng-
NAP¤L£¤NG, Lu-i B«nap¸ct¬ (1769-1821): Nhµ qu©n sù næi tiÕng
êi b¶n xø v× gi¶i phãng d©n téc, chèng chñ nghÜa thùc d©n.
cña Ph¸p. N¨m 1785, tèt nghiÖp trêng ph¸o binh víi qu©n hµm
M¨nggianh lµm Tæng thanh tra qu©n ®éi Ph¸p ë c¸c thuéc thiÕu uý. Tham gia c¸ch m¹ng Ph¸p n¨m 1789 vµ nhanh chãng
®Þa vµ Uû viªn Héi ®ång Quèc phßng níc Ph¸p ®Çu nh÷ng trë thµnh mét viªn tíng trÎ n¾m quyÒn chØ huy tèi cao qu©n
n¨m 20. ®éi. N¨m 1799, tæ chøc ®¶o chÝnh vµ n¨m 1804, tuyªn bè
MÐCLANH, M¸cxian H¨ngri (1860-?): Tham gia qu©n ®éi n¨m thiÕt lËp chÕ ®é ®éc tµi. Nap«lª«ng ®· l«i kÐo níc Ph¸p vµo
1880-1885. Lµm viªn chøc ë nhiÒu thuéc ®Þa cña Ph¸p (Tahiti, nh÷ng cuéc chiÕn tranh chiÕm ®ãng l·nh thæ nhiÒu níc ch©u
C«ngg«, Gua®¬lóp, T©y Phi, ch©u Phi xÝch ®¹o, Ma®ag¸txca) ¢u. N¨m 1812, thÊt b¹i trong cuéc chiÕn tranh x©m lîc níc Nga.
vµ Toµn quyÒn §«ng D¬ng n¨m 1923-1925. N¨m 1814, bÞ liªn qu©n ch©u ¢u ®¸nh b¹i. N¨m 1815, chiÕm
l¹i ng«i hoµng ®Õ nhng sau thÊt b¹i t¹i OatÐcl« (22-6-1815) l¹i
M£RICH, VÝchto Xªlextanh (1876-1933): Nhµ b¸o Ph¸p, ®¶ng viªn
bÞ lËt ®æ.
§¶ng X· héi; ®¹i biÓu cña quËn Xen t¹i §¹i héi lÇn thø XVIII §¶ng X·
héi ë Tua, bá phiÕu cho Quèc tÕ thø ba ®îc bÇu vµo Ban l·nh NGHI£U: Mét «ng vua mang nhiÒu tÝnh huyÒn tho¹i trong lÞch sö
®¹o cña §¶ng Céng s¶n n¨m 1920-1921 vµ Héi ®ång qu¶n trÞ Trung Quèc thêi m¹t kú C«ng x· thÞ téc. ¤ng næi tiÕng vÒ lßng
b¸o L'HumanitÐ. N¨m 1923, bÞ khai trõ khái §¶ng Céng s¶n. yªu níc, nh©n tõ. Thêi «ng trÞ v×, ®Êt níc thanh b×nh, nh©n
d©n no Êm. ¤ng nhêng l¹i ng«i vua cho «ng ThuÊn chø kh«ng
M¤NGTEXKI¥, S¸cl¬ Lu-i (1689-1755): Nhµ x· héi häc t s¶n lçi l¹c
truyÒn l¹i cho con.
cña Ph¸p, nhµ kinh tÕ vµ nhµ v¨n... §¹i diÖn cña ph¸i Khai s¸ng
thÕ kû XVIII, nhµ lý luËn cña chñ nghÜa qu©n chñ lËp hiÕn. NG¤ BéI PHU (1874-1939): Quª tØnh S¬n §«ng (Trung Quèc), thuéc
ph¸i qu©n phiÖt B¾c D¬ng hÖ Trùc (tØnh Trùc LÖ). N¨m 1920,
MUXTAPHA (1881-1938): Cßn cã tªn Kªman AtatuyÕch, nghÜa lµ
Ng« Béi Phu ®¸nh th¾ng ph¸i qu©n phiÖt §oµn Kú Thuþ råi
"Cha cña ngêi Thæ NhÜ Kú". Häc trêng qu©n sù Xal«nÝch. N¨m
thao tóng chÝnh phñ qu©n phiÖt B¾c D¬ng, lµm tay sai cho
1905, tèt nghiÖp ViÖn Hµn l©m qu©n sù víi qu©n hµm ®¹i uý.
®Õ quèc Anh - Mü. Ng« Béi Phu chñ tr¬ng tµn s¸t d· man c«ng
N¨m 1915, lµ t lÖnh binh ®oµn thø 7 qu©n Palextin, ®¸nh
nh©n ®êng s¾t B¾c Kinh - Vò H¸n n¨m 1923. N¨m 1926,
th¾ng liªn qu©n Anh - Ph¸p ë quÇn ®¶o Galip«li. Kªman l·nh
qu©n Quèc d©n xuÊt ph¸t tõ Qu¶ng §«ng tiÕn hµnh B¾c ph¹t,
®¹o c¸ch m¹ng d©n téc t s¶n Thæ NhÜ Kú chèng chñ nghÜa
®¸nh th¾ng ph¸i qu©n phiÖt Ng« Béi Phu.
®Õ quèc níc ngoµi vµ bän m¹i b¶n phong kiÕn trong níc, kÕt
thóc th¾ng lîi n¨m 1922. Sau ®ã lµm Tæng thèng níc Thæ NhÜ NG¤ QUYÒN (899-944): Anh hïng d©n téc, mét tíng lÜnh tµi giái, chÝ

Kú ®éc lËp. Kªman chñ tr¬ng x©y dùng vµ cñng cè t×nh h÷u lín, mu cao, quª ë §êng L©m (nay thuéc Ba V×, Hµ Néi). Tríc

nghÞ víi Liªn X«. Nhng Kªman vÉn mang ý thøc hÖ cña giai cÊp nguy c¬ x©m lîc cña nhµ Nam H¸n, Ng« QuyÒn ®· h¹ thµnh §¹i

t s¶n, cÊm c¸c héi c«ng nh©n ho¹t ®éng vµ ®µn ¸p nh÷ng La, giÕt kÎ b¸n níc KiÒu C«ng TiÔn, trõ mèi ho¹ bªn trong, æn

cuéc b·i c«ng cña ngêi lao ®éng. ®Þnh t×nh h×nh trong níc vµ gÊp rót chuÈn bÞ lùc lîng kh¸ng
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

chiÕn. Ng« QuyÒn lµ ngêi tæ chøc chiÕn dÞch B¹ch §»ng lÞch (b); §¹i biÓu dù §¹i héi lÇn thø V Quèc tÕ Céng s¶n, ®îc §¹i héi
sö. ChiÕn th¾ng oanh liÖt trªn s«ng B¹ch §»ng ®· ®¸nh b¹i mu bÇu lµ Uû viªn dù khuyÕt Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n
®å x©m lîc cña nhµ Nam H¸n, chÊm døt mét thêi kú mÊt níc n¨m 1924; tham dù nhiÒu phiªn häp më réng cña héi nghÞ §oµn
kÐo dµi h¬n ngh×n n¨m vµ më ®Çu giai ®o¹n ®éc lËp d©n Chñ tÞch Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n n¨m 1925-1927.
téc. Héi nghÞ më réng lÇn thø 4 cña §oµn Chñ tÞch Ban ChÊp hµnh
Quèc tÕ céng s¶n n¨m 1924 quyÕt ®Þnh cö Pªt¬rèp tham gia
NGUYÔN KH¾C VÖ (1896-? ): Sinh ë tØnh Trµ Vinh, ®ç tiÕn sÜ luËt
Ban ph¬ng §«ng. Héi nghÞ më réng lÇn thø 6, n¨m 1926, §oµn
khoa n¨m 1921, tiÕn sÜ khoa chÝnh trÞ vµ kinh tÕ n¨m 1922.
Chñ tÞch Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n cö Pªt¬rèp vµo Ban
Th¸ng 6-1948, NguyÔn Kh¾c VÖ tham gia c¸c chÝnh phñ bï
BÝ th cña Quèc tÕ Céng s¶n kiªm Tæng th ký Ban ph¬ng §«ng.
nh×n do thùc d©n Ph¸p lËp ra, lµm Bé trëng Bé T ph¸p råi Phã
Thñ tíng kiªm Bé trëng Bé T ph¸p, sau ®ã lµm §¹i sø cña chÝnh PHALIE, ¸cm¨ng (1841-1931): §¹i biÓu ph¸i Céng hoµ trong Quèc héi

quyÒn Sµi Gßn ë Anh n¨m 1952-1954. Ph¸p (1876), Chñ tÞch Quèc héi (1883), nhiÒu lÇn lµm Bé trëng
(1882-1892), Chñ tÞch Thîng viÖn (1889), Tæng thèng (1906-
1913).
P
PHAN BéI CH¢U (1867-1940): Nhµ yªu níc, quª ë Nam §µn, NghÖ An;
PASA, ¡ngve (1882-1922): ChØ huy qu©n Thæ NhÜ Kú ë vïng ngêi khëi xíng chñ tr¬ng §«ng du; n¨m 1905, lËp Duy t©n héi
C¸pcad¬ n¨m 1914 vµ b¶o vÖ eo biÓn §¸c®anen n¨m 1915- theo kiÓu qu©n chñ lËp hiÕn; n¨m 1912, lËp ViÖt Nam quang
1916; cã t tëng thèng nhÊt ngêi Thæ NhÜ Kú ë Trung ¸ vµ phôc héi, theo ®êng lèi qu©n chñ t s¶n thay thÕ Héi Duy t©n;
ètt«man. NhiÒu lÇn ®Õn M¸txc¬va, muèn liªn kÕt nh÷ng ngêi n¨m 1924, c¶i tæ ViÖt Nam quang phôc héi thµnh ViÖt Nam
b«nsªvÝch theo lËp trêng d©n téc. §îc nhµ níc Nga X«viÕt gióp Quèc d©n ®¶ng; th¸ng 12-1924, sau khi tiÕp xóc víi NguyÔn ¸i
®ì, Pasa ®¸nh th¾ng kÎ thï ®îc ®Õ quèc Anh ñng hé. Th¸ng Quèc, Phan Béi Ch©u chñ tr¬ng chuyÓn ho¹t ®éng theo ®êng
10-1921, Pasa chèng l¹i Hång qu©n vµ chÝnh quyÒn X«viÕt bÞ lèi c¸ch m¹ng míi. Nhng bÞ ®Þch b¾t nªn chñ tr¬ng kh«ng
tö vong. thµnh. N¨m 1925, bÞ toµ ¸n thùc d©n xö tö h×nh sau h¹ xuèng
PAXT¥, Lu-i (1822-1895): Nhµ ho¸ häc vµ nhµ sinh vËt häc lçi l¹c cña chung th©n råi giam láng ë HuÕ.
níc Ph¸p vµ cña loµi ngêi. Sau nhiÒu n¨m nghiªn cøu, Paxt¬ Trong thêi gian ë HuÕ, Phan Béi Ch©u thêng nh¾c ®Õn
kh¸m ph¸ nhiÒu bÝ Èn trong viÖc lªn men; nh÷ng kÕt qu¶ t×m NguyÔn ¸i Quèc vµ bµy tá lßng tin tëng vµo chñ nghÜa x· héi
tßi khoa häc cña Paxt¬ vÒ c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm vµ m«n vi trong cuèn s¸ch Chñ nghÜa x· héi do «ng viÕt n¨m 1935.
trïng häc, lµm ®¶o lén ngµnh y häc vµ gi¶i phÉu häc. Paxt¬ PHAN CH¢U TRINH (1872-1926): Nhµ yªu níc, quª tØnh Qu¶ng Nam
cßn nghiªn cøu thµnh c«ng nh÷ng bÖnh cña con t»m vµ gµ, (nay lµ Qu¶ng Nam - §µ N½ng), ®ç phã b¶ng n¨m 1901. N¨m
ph¸t minh ra thuèc tiªm phßng vµ chèng näc ®éc cña chã d¹i. 1903, lµm Thõa biÖn Bé LÔ. N¨m 1905, c¸o quan vÒ quª ho¹t
Tõ 1888, ë Ph¸p thµnh lËp ViÖn Paxt¬, trung t©m nghiªn cøu vi ®éng chÝnh trÞ. N¨m 1906, sau chuyÕn ®i NhËt vÒ, Phan
trïng häc. Ch©u Trinh ra søc tuyªn truyÒn chñ tr¬ng c¶i c¸ch vµ trë thµnh
P£T¥RèP, Rac«nnicèp Phª®o: Ngêi Nga; ®¶ng viªn §¶ng Céng s¶n mét trong nh÷ng ngêi cÇm ®Çu xu híng c¶i l¬ng ë níc ta ®Çu
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

thÕ kû XX. N¨m 1908, khi phong trµo chèng thuÕ cña n«ng T¸c gi¶ cña nhiÒu tiÓu thuyÕt næi tiÕng. C¸c t¸c phÈm cña
d©n Trung Kú bÞ ®µn ¸p, Phan Ch©u Trinh bÞ thùc d©n Ph¸p Anat«n Phr¨ngx¬ thÊm nhuÇn chñ nghÜa nh©n ®¹o cao quý,
b¾t ®µy ra C«n §¶o; n¨m 1911, nhê cã Liªn minh nh©n quyÒn ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò x· héi vµ chÝnh trÞ to lín cña ®Çu thÕ
Ph¸p can thiÖp, ®îc tr¶ tù do vµ sang c tró t¹i Ph¸p. N¨m 1925, kû XX. V¨n phong cña «ng trong s¸ng, nhÑ nhµng vµ giÔu cît
vÒ níc vµ mÊt t¹i Sµi Gßn n¨m 1926. s©u s¾c.

PHAN §×NH PHïNG (1847-1895): Mét sÜ phu yªu níc næi tiÕng cuèi PIE (1672-1725): Cßn gäi lµ Pie ®¹i ®Õ; nhµ c¶i c¸ch næi tiÕng cña
thÕ kû XIX; nhiÖt liÖt hëng øng phong trµo CÇn V¬ng cña vua níc Nga cuèi thÕ kû XVII, ®Çu thÕ kû XVIII. KÕ vÞ ng«i vua n¨m
Hµm Nghi n¨m 1885, tæ chøc khëi nghÜa chèng thùc d©n 1682, chÝnh thøc ®¨ng quang n¨m 1689. Trong thêi gian trÞ
Ph¸p, lËp c¨n cø ë vïng rõng nói H¬ng S¬n - H¬ng Khª, tØnh Hµ v×, Pie ®· tiÕn hµnh c¶i c¸ch toµn diÖn ®Êt níc: thµnh lËp th-
TÜnh. Phan §×nh Phïng ®· vît nhiÒu gian khæ, duy tr× cuéc îng viÖn, ph©n chia khu vùc hµnh chÝnh, x©y dùng kinh ®«
chiÕn ®Êu gÇn 10 n¨m; bÞ th¬ng trong mét trËn ®¸nh råi l©m míi, ®µo kªnh, ®¾p ®Ëp, më xëng luyÖn kim, khai kho¸ng,
bÖnh mÊt ngµy 28-12-1895. ®ãng tµu, x©y dùng qu©n ®éi thêng trùc, ph¸t triÓn h¹m ®éi,

PHAN V¡N TR¦êNG (1876-1933): Sinh trong mét gia ®×nh yªu níc, qu¶n lý nhµ thê vµ thùc hiÖn chÝnh s¸ch më cöa vÒ c«ng

quª huyÖn Tõ Liªm, Hµ Néi; sang Ph¸p n¨m 1908, võa lµm viÖc, nghiÖp, th¬ng m¹i. Nh÷ng c¶i c¸ch cña Pie ®· rót ng¾n

võa tiÕp tôc häc thªm. N¨m 1914, bÞ b¾t ®i lÝnh; v× nghi ho¹t kho¶ng c¸ch tôt hËu cña níc Nga víi c¸c níc ph¬ng T©y.

®éng chèng Ph¸p nªn bÞ tï 11 th¸ng. Sau ra khái tï (tr¾ng ¸n), PLAT¤NG (427-347 TCN): Nhµ triÕt häc duy t©m cæ ®¹i Hy L¹p.
nhng ®Õn n¨m 1919 míi ®îc gi¶i ngò. Phan V¨n Trêng hoµn Plat«ng dïng lý thuyÕt cña t«n gi¸o cho r»ng thîng ®Õ s¸ng t¹o
thµnh luËn ¸n tiÕn sÜ luËt vµ lµm luËt s ë Toµ thîng thÈm Pari. thÕ giíi ®Ó ®èi lËp víi quan niÖm duy vËt vÒ vò trô v« cïng v«
N¨m 1923, vÒ níc; n¨m 1925, thay NguyÔn An Ninh lµm gi¸m tËn; dïng thÇn häc ®èi lËp víi quyÕt ®Þnh luËn. Lý luËn x· héi
®èc chÝnh trÞ b¸o La Cloche fªlÐe xuÊt b¶n ë Sµi Gßn, cho cña Plat«ng nh»m lµm cho nÒn thèng trÞ cña quý téc ®îc vÜnh
®¨ng toµn v¨n Tuyªn ng«n cña §¶ng céng s¶n cña M¸c vµ viÔn. Trong häc thuyÕt vÒ nhµ níc lý tëng, Plat«ng qu¶ quyÕt
¡ngghen; ®¨ng l¹i nhiÒu bµi cña c¸c nhµ ho¹t ®éng céng s¶n r»ng trËt tù x· héi ph¶i dùa trªn 3 ®¼ng cÊp: 1. Nh÷ng nhµ
Ph¸p ®· xuÊt b¶n ë Ph¸p. Phan V¨n Trêng cã c¶m t×nh víi triÕt häc chÊp chÝnh, 2. VÖ binh; 3. N«ng d©n vµ thî thñ c«ng,
NguyÔn ¸i Quèc tõ khi míi ®Õn Ph¸p vµ cïng ho¹t ®éng yªu níc v.v.. §¼ng cÊp 1 cai trÞ; ®¼ng cÊp 2 gi÷ g×n trËt tù; ®¼ng
chèng thùc d©n ë Pari; ñng hé C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga, t¸n cÊp thø 3 s¶n xuÊt. ¤ng coi sù ph©n tranh nh»m lµm cho chÕ
thµnh ®êng lèi cña Quèc tÕ Céng s¶n vµ kiªn quyÕt ®Êu tranh ®é bãc lét n« lÖ vÜnh viÔn Êy lµ "tù nhiªn vµ bÊt di bÊt dÞch".
chèng chñ nghÜa thùc d©n Ph¸p trªn lËp trêng tiÕn bé. Th¸ng PO¡NGCAR£, Raym«ng (1860-1934): Tr¹ng s Ph¸p, nghÞ sÜ Quèc héi,
5-1926, b¸o La Cloche fªlÐe ®æi tªn lµ L'Annam, vÉn do Phan Bé trëng Bé Gi¸o dôc (1893-1894); Bé trëng Bé Tµi chÝnh (1894-
V¨n Trêng lµm gi¸m ®èc mét thêi gian, tiÕp tôc t«n chØ vµ môc 1895, 1906); Thñ tíng phô tr¸ch Bé Ngo¹i giao (1912-1913); Tæng
®Ých cña tê b¸o tríc. thèng (1913-1920). Lu«n lu«n thùc hiÖn chÝnh s¸ch ®èi ngo¹i cùc
PHR¡NGX¥, Anat«n (1844-1924): Nhµ v¨n Ph¸p, gi¶i thëng N«ben h÷u, nªn cã tªn "Po¨ngcarª hiÕu chiÕn". Nh÷ng n¨m 1922-1924,
vÒ v¨n häc n¨m 1921. N¨m 1921 tham gia §¶ng Céng s¶n Ph¸p. l¹i lµm Thñ tíng phô tr¸ch ngo¹i giao. Tõ n¨m 1929, rót khái chÝnh
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

trêng vÒ viÕt håi ký. (1604), Vua Lia (1607)...


S¥VALI£, ¤guyxt¬ (1873-1956): Nhµ du lÞch vµ thùc vËt häc Ph¸p;
R ®i nhiÒu níc ch©u Phi, nghiªn cøu vÒ ®Þa lý, thùc vËt. S¬valiª
®· ®Õn §«ng D¬ng vµ ®Ó l¹i mét sè c«ng tr×nh khoa häc cã
RIVIE, H¨ngri: SÜ quan h¶i qu©n Ph¸p tham gia ®¸nh chiÕm B¾c gi¸ trÞ.
Kú lÇn thø hai, bÞ qu©n ta giÕt chÕt ë gÇn CÇu GiÊy (Hµ Néi)
n¨m 1883.
T
R¤I, Manaben®ra N¸t (1892-1948): Ngêi Ên §é, tham gia phong
trµo ®Êu tranh chèng ®Õ quèc Anh tõ n¨m 1910. N¨m 1915, THµNH TH¸I (1879-1954): Tøc NguyÔn Böu L©n, vua thø 10 nhµ
sèng ë níc ngoµi vµ tham gia phong trµo céng s¶n. §· dù c¸c §¹i NguyÔn n¨m 1889-1907. Thµnh Th¸i lµ ngêi yªu níc vµ cã tinh
héi II, III, IV, V Quèc tÕ Céng s¶n. N¨m 1922, ®îc bÇu lµ Uû viªn thÇn d©n téc. N¨m 1907, Thµnh Th¸i bÞ thùc d©n Ph¸p ®µy
dù khuyÕt Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n. N¨m 1924, ®îc sang ®¶o Rªuyni«ng (ch©u Phi). N¨m 1947, ®îc ®a vÒ miÒn
bÇu lµ Uû viªn chÝnh thøc Ban ChÊp hµnh Quèc tÕ Céng s¶n. Nam nhng ph¶i sèng t¹i Sµi Gßn; mÊt ngµy 24-3-1954.
Sau bá §¶ng Céng s¶n, tham gia phong trµo ®Êu tranh THUÊN: Mét «ng vua mang nhiÒu tÝnh huyÒn tho¹i trong lÞch sö
chèng ®Õ quèc Anh theo xu híng t s¶n. Trung Quèc thêi m¹t kú C«ng x· thÞ téc, lµ ngêi cã c«ng t×m ra
RóTX¤, Gi¨ng Gi¾c (1712-1778): Nhµ v¨n, nhµ triÕt häc Ph¸p næi c¸ch c©n, ®o thèng nhÊt. Sau nhêng ng«i cho «ng Vò, mét th-
tiÕng. Rótx« bµi xÝch gi¸o héi vµ cho r»ng nguyªn nh©n cña sù îng th tµi ba, ®øc ®é chø kh«ng truyÒn l¹i cho con.
kh«ng c«ng b»ng trong x· héi lµ chÕ ®é t h÷u lín, tõ ®ã n¶y TIL¾C, Bai G¨ngga®a (1856-1920): Mét trong nh÷ng l·nh tô phong
sinh m©u thuÉn trong x· héi. Rótx« ®Ò cao d©n chñ t s¶n, trµo d©n téc Ên §é h×nh thµnh tõ cuèi thÕ kû XIX, tËp hîp
tÝnh nh©n ®¹o vµ lý tëng ho¸ x· héi céng s¶n nguyªn thuû. nh÷ng phÇn tö tiÓu t s¶n vµ trÝ thøc nghÌo, chñ tr¬ng ®Êu
tranh kh«ng tho¶ hiÖp víi thùc d©n Anh. Do thiÕu lý luËn vµ
S kh«ng liªn hÖ víi phong trµo quÇn chóng nªn ®· ®i vµo ho¹t
®éng v« chÝnh phñ, khñng bè c¸ nh©n, thËm chÝ sö dông c¶
S¸CL¥ I (1600-1649): Vua Anh tõ n¨m 1625; ngêi triÖt ®Ó ®Êu nh÷ng h×nh thøc t«n gi¸o ph¶n ®éng lµm lîi khÝ tuyªn truyÒn
tranh ®Ó duy tr× chÕ ®é phong kiÕn. Trong C¸ch m¹ng t s¶n nªn dÇn dÇn phong trµo bÞ tho¸i ho¸. Til¾c cßn lµ mét nhµ v¨n
Anh, S¸cl¬ I bÞ h¹ bÖ vµ ®a ra xÐt xö víi møc ¸n tö h×nh cho vµ viÕt nhiÒu t¸c phÈm b×nh luËn vÒ t«n gi¸o.
mét hoµng ®Õ b¹o chóa, kÎ thï cña nh©n d©n.
T¤N DËT TI£N (1866-1925): Tøc T«n Trung S¬n, nhµ c¸ch m¹ng d©n
SÕCHXPIA, Uyliam (1564-1616): Nhµ v¨n, nhµ th¬, nhµ viÕt kÞch téc d©n chñ Trung Quèc, ngêi l·nh ®¹o C¸ch m¹ng T©n Hîi
vÜ ®¹i cña níc Anh thêi ®¹i Phôc hng; t¸c gi¶ cña nhiÒu vë hµi (1911) lËt ®æ triÒu ®¹i phong kiÕn M·n Thanh; s¸ng lËp thuyÕt
kÞch: Uæng søc yªu ®¬ng (1591), GiÊc méng ®ªm hÌ (1594), Tam d©n vµ tæ chøc Trung Quèc c¸ch m¹ng ®ång minh héi
Chµng th¬ng gia thµnh V¬nid¬ (1594) ... vµ cña nhiÒu vë bi (sau c¶i tæ thµnh Quèc d©n ®¶ng). N¨m 1912, ®îc bÇu lµm
kÞch: R«mª« vµ GiuyliÐt (1594-1595), H¨mlÐt (1601), ¤tenl« Tæng thèng l©m thêi Trung Hoa d©n quèc, sau ®ã tõ chøc.
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

N¨m 1916, tæ chøc ChÝnh phñ Qu¶ng §«ng, ®îc cö lµm §¹i TR¦NG TR¾C, TR¦NG NHÞ: Hai chÞ em, l·nh tô cuéc khëi nghÜa cña
Nguyªn so¸i. T«n Trung S¬n chñ tr¬ng ®oµn kÕt víi níc Nga nh©n d©n ta chèng ¸ch thèng trÞ cña phong kiÕn ph¬ng B¾c,
X«viÕt, §¶ng Céng s¶n, quÇn chóng n«ng d©n, c«ng nh©n vµ nhµ §«ng H¸n, ®Çu c«ng nguyªn.
xo¸ bá c¸c hiÖp íc bÊt b×nh ®¼ng víi níc ngoµi.
Díi sù l·nh ®¹o cña Hai Bµ Trng, nh©n d©n ta ®· giµnh l¹i
TèNG DUY T¢N (1838-1892): Mét sÜ phu yªu níc ®· tÝch cùc hëng ®îc nÒn ®éc lËp tõ tay nhµ H¸n, Trng Tr¾c ®îc t«n lµm vua (Tr-
øng phong trµo CÇn v¬ng cña vua Hµm Nghi (1885), cïng víi ng V¬ng) ®ãng ®« ë Mª Linh (huyÖn Yªn L·ng, VÜnh Phó).
nhiÒu v¨n th©n, sÜ phu gi¬ng cao cê khëi nghÜa ë vïng nói
Sau hai n¨m giµnh ®îc ®éc lËp, nhµ H¸n l¹i ®em qu©n
Hång LÜnh, Thanh Hãa (1885-1892), vµ trë thµnh thñ lÜnh
x©m lîc níc ta. Hai Bµ Trng ®· l·nh ®¹o nh©n d©n chiÕn ®Êu
chÝnh cña phong trµo. Th¸ng 9-1892, bÞ ®Þch v©y b¾t vµ xö
anh dòng gÇn mét n¨m. Nhng v× søc yÕu qu©n ta ®· bÞ tan
tö ngµy 5-10-1892.
vì, Hai Bµ Trng ®· chÕt ë cöa s«ng H¸t (th¸ng 5-43).
T¥RANH, Anbe £®ua (1889-1971): Ngêi Ph¸p, ®¹i biÓu dù §¹i héi
lÇn thø XVIII §¶ng X· héi Ph¸p ë Tua, ®îc bÇu lµm Uû viªn chÝnh
U
thøc Ban l·nh ®¹o cña §¶ng theo Quèc tÕ thø ba, Uû viªn Trung
¬ng §¶ng Céng s¶n Ph¸p n¨m 1925-1926, Uû viªn Bé ChÝnh trÞ
UT¥R¢Y, EcnÕxt¬: Ngêi Ph¸p, tham gia Héi ®ång thuéc ®Þa Nam
Trung ¬ng §¶ng n¨m 1923-1924. N¨m 1928, bÞ khai trõ khái
Kú vµ lµ ®¹i biÓu cña Héi ®ång thuéc ®Þa Nam Kú trong H¹
§¶ng Céng s¶n. N¨m 1934, tham gia §¶ng X· héi.
nghÞ viÖn Ph¸p. Ut¬r©y lµ mét ®¹i ®Þa chñ, dïng quyÒn thÕ
TRÇN §Õ QUü (tøc TrÇn Quü hay TrÇn Ngçi): Ngêi ®· cïng TrÇn Quý chiÕm 2000 ha ®Êt lËp ®ån ®iÒn ë Nam Bé. VÒ chÝnh trÞ,
Kho¸ng nèi tiÕp nhau l·nh ®¹o kh¸ng chiÕn chèng qu©n Minh
Ut¬r©y lµ mét viªn chøc thùc d©n cùc kú ph¶n ®éng.
n¨m 1407-1414, c¶ hai bÞ b¾t. TrÇn Ngçi bÞ giÕt vµ TrÇn Quý
Kho¸ng nh¶y xuèng s«ng tù tö. UYNX¥N, Vu®r« (1856-1924): Tæng thèng Mü n¨m 1913-1921. Díi
thêi Uynx¬n, vÒ ®èi néi, ChÝnh phñ Mü ®· thi hµnh chÝnh s¸ch
TRÇN NH¢N T¤NG (1258-1308). Tªn lµ Kh©m, vua nhµ TrÇn tõ n¨m
®µn ¸p d· man phong trµo c«ng nh©n; vÒ ®èi ngo¹i, thi hµnh
1278; ngêi hai lÇn trùc tiÕp l·nh ®¹o cuéc kh¸ng chiÕn chèng
chÝnh s¸ch ¨n cíp vµ bµnh tríng, can thiÖp th« b¹o vµo c«ng
qu©n x©m lîc Nguyªn M«ng; sau nhêng ng«i cho con vµ tu t¹i
viÖc néi bé cña c¸c níc kh¸c, ®Æc biÖt lµ víi c¸c níc ch©u Mü
nói Yªn Tö; s¸ng lËp ra thiÒn ph¸i Tróc L©m. TrÇn Nh©n T«ng
Latinh.
cßn lµ nhµ th¬ xuÊt s¾c.
TRÇN QUý C¸P (1870-1908): Quª ë Qu¶ng Nam (nay lµ Qu¶ng Nam - N¨m 1918, Uynx¬n ®a ra "Ch¬ng tr×nh 14 ®iÓm". Thùc
§µ N½ng), ®ç tiÕn sÜ, ham thÝch t×m hiÓu nh÷ng t tëng tiÕn chÊt ch¬ng tr×nh nµy lµ thiÕt lËp ¸ch thèng trÞ cña Mü trªn
bé cña T©y ¢u. TrÇn Quý C¸p thêng ®i vµo quÇn chóng diÔn thÕ giíi, chèng l¹i níc Nga X«viÕt míi ra ®êi. ChÝnh s¸ch nµy ®-
thuyÕt, vËn ®éng c¶i c¸ch x· héi, tuyªn truyÒn tinh thÇn yªu n- îc che ®Ëy b»ng nh÷ng lêi lÏ mü miÒu nh "d©n chñ", "quyÒn
íc. N¨m 1908, bÞ Ph¸p ®a vµo Kh¸nh Hoµ lµm gi¸o thô ®Ó c¾t d©n téc tù quyÕt".
®øt quan hÖ víi phong trµo chèng thuÕ ë Qu¶ng Nam. Do N¨m 1920, Uynx¬n bÞ thÊt b¹i trong cuéc bÇu cö tæng
nh÷ng t tëng vµ ho¹t ®éng tiÕn bé cña TrÇn Quý C¸p, thùc thèng vµ th«i ho¹t ®éng chÝnh trÞ.
d©n Ph¸p ghÐp vµo téi "ph¶n nghÞch", xö tö ngµy 5-5-1908.
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

V c«ng t¸c khoa häc vµ gi¸o dôc ë Liªn X«.


V¤NTE, Phr¨ngxoa Mari Aruª ®¬ (1694-1778): Nhµ v¨n, nhµ triÕt
VAREN, AlÕchx¨ng®r¬ Clèt ®¬ (1870-1947):LuËt s, nhµ b¸o,
häc xuÊt s¾c, nhµ t tëng cña trµo lu triÕt häc "¸nh s¸ng" ë Ph¸p
®¶ng viªn §¶ng X· héi Ph¸p, dù §¹i héi Xtraxbua vµ Tua (thuéc
thÕ kû XVIII. §¶ kÝch chÕ ®é phong kiÕn, phª ph¸n s©u s¾c
ph¸i L«ngghª), kh«ng t¸n thµnh Quèc tÕ Céng s¶n. Toµn quyÒn gi¸o héi, ®ßi hái tù do, b×nh ®¼ng nhng kh«ng triÖt ®Ó, vÉn
§«ng D¬ng n¨m 1925. Sau bá §¶ng X· héi; ®¹i biÓu cña §¶ng X· chñ tr¬ng b¶o hoµng vµ duy tr× t«n gi¸o.
héi cÊp tiÕn trong Quèc héi n¨m 1945-1946, Bé trëng n¨m
V¤RèPXKI, Vasl¸p Vaslav«vÝch (1871-1923): Nhµ ho¹t ®éng §¶ng
1946.
Céng s¶n Liªn X«, nhµ phª b×nh v¨n häc, nhµ ngo¹i giao; tham
VAY¡NG CUTUYARI£, P«n (1892-1937): Mét trong nh÷ng ngêi s¸ng gia ®oµn ®¹i biÓu Liªn X« t¹i Héi nghÞ L«dann¬ (1922-1923);
lËp §¶ng Céng s¶n Ph¸p; nguyªn nghÞ sÜ Quèc héi Ph¸p, cùu bÞ qu©n b¹ch vÖ ph¸t xÝt b¾n chÕt ë L«dann¬ ngµy 10-5-
Chñ nhiÖm b¸o L'HumanitÐ; lµ ngêi giíi thiÖu NguyÔn ¸i Quèc 1923.
vµo §¶ng X· héi Ph¸p (1919). T¹i §¹i héi Tua n¨m 1920, lµ mét VRANGHEN, Pièt Nic«laiªvÝch (1878-1928): Tíng trong qu©n ®éi
trong nh÷ng ngêi ®Êu tranh b¶o vÖ chñ tr¬ng §¶ng X· héi Ph¸p Nga hoµng, mét phÇn tö qu©n chñ. Trong thêi kú vò trang can
gia nhËp Quèc tÕ Céng s¶n vµ ñng hé bµi ph¸t biÓu cña thiÖp cña níc ngoµi vµ néi chiÕn ë Liªn X«, Vranghen lµ tay
NguyÔn ¸i Quèc ë §¹i héi nµy. Vay¨ng Cutuyariª cßn lµ ngêi tÝch ch©n cña ®Õ quèc Anh, Ph¸p vµ Mü. N¨m 1920, lµ Tæng t lÖnh
cùc gióp ®ì NguyÔn ¸i Quèc khi Ngêi tho¸t khái nhµ ngôc Hång c¸c lùc lîng vò trang b¹ch vÖ miÒn Nam níc Nga. Sau khi bÞ
C«ng lªn Thîng H¶i, b¾t liªn l¹c víi tæ chøc ®Ó ®Õn Liªn X«. Hång qu©n ®¸nh tan ë B¾c TavrÝch vµ Crm, Vranghen ®· ch¹y
ra níc ngoµi.
VINH£ §èCT¤NG, P«n. P«n Vinhª §èct«ng lµ bót danh cña P«n Echiªn
Vinhª (1839 - 1943): Ngêi Ph¸p; häc dîc vµ phôc vô trong ngµnh Vò: Mét «ng vua mang nhiÒu tÝnh huyÒn tho¹i trong lÞch sö Trung
Quèc thêi m¹t kú c«ng x· thÞ téc, næi tiÕng vÒ lßng yªu níc vµ
hµng h¶i tõ n¨m 1880. Tõ n¨m 1889 - 1893, lµm viÖc ë ch©u
®øc nh©n tõ; cã nhiÒu c«ng lao tæ chøc ®¾p ®ª, x©y ®Ëp
Phi, s¸ng t¸c v¨n häc, ®· xuÊt b¶n 10 cuèn tiÓu thuyÕt. Trong
phßng chèng b·o lôt, h¹n h¸n b¶o vÖ mïa mµng.
ho¹t ®éng chÝnh trÞ, Vinhª §èct«ng tham gia ph¸i cÊp tiÕn cùc
t¶, t¸c gi¶ cuèn Vinh quang cña lìi g¬m, xuÊt b¶n lÇn ®Çu n¨m
X
1900, ®îc c¸c nhµ nghiªn cøu lÞch sö ë Ph¸p xem lµ cuèn s¸ch
®Çu tiªn c«ng khai chèng chñ nghÜa thùc d©n. XANH, Luyxiªng: Toµn quyÒn Ph¸p ë Tuynidi.
V¤ITINXKI (§arkhin), Grig«ri Naum«vÝch (1893-1953): Ngêi Nga, XAR¤, Anbe (1872-1962): Toµn quyÒn Ph¸p t¹i §«ng D¬ng trong
tham gia §¶ng Céng s¶n Nga (b) n¨m 1918. N¨m 1920, lµm Th nh÷ng n¨m 1911-1914 vµ 1917-1919. Trong nh÷ng n¨m 20, lµ
ký Ban ph¬ng §«ng cña Quèc tÕ Céng s¶n; Phã TiÓu ban ViÔn Bé trëng Bé Thuéc ®Þa, n¨m 1936, lµ Thñ tíng Ph¸p, n¨m 1951,
§«ng cña Ban ph¬ng §«ng. Nh÷ng n¨m 20, V«itinxki ®Õn Trung lµ Chñ tÞch Héi ®ång Liªn hiÖp Ph¸p.
Quèc víi t c¸ch ®¹i biÓu cña Quèc tÕ Céng s¶n lµm viÖc víi XELI£, Lui (1885-1978): §¶ng viªn §¶ng X· héi Ph¸p, t¸n thµnh
Trung ¬ng §¶ng Céng s¶n Trung Quèc. Tõ nh÷ng n¨m 30, lµm nh÷ng quan ®iÓm cña Casanh - Phrètxa; tham gia Quèc tÕ thø
488 Hå chÝ minh toµn tËp 489

ba; ®¹i biÓu §¶ng bé Xen tham gia §¹i héi lÇn thø XVIII ë Tua vµ
®îc bÇu vµo Ban l·nh ®¹o §¶ng Céng s¶n Ph¸p n¨m 1920, n¨m
1922-1924; Uû viªn Trung ¬ng §¶ng n¨m 1925-1926; Uû viªn Bé
ChÝnh trÞ Trung ¬ng §¶ng n¨m 1923-1926. N¨m 1929, ra khái
§¶ng Céng s¶n; sau trë l¹i §¶ng X· héi råi l¹i bÞ khai trõ khái
§¶ng X· héi.
XITR¤£N, ¡ng®rª (1878-1935): Kü s vµ nhµ c«ng nghiÖp Ph¸p. N¨m
1915, lËp xëng s¶n xuÊt vò khÝ. Sau ChiÕn tranh thÕ giíi thø
nhÊt (1914-1918), chuyÓn sang s¶n xuÊt xe ch¹y xÝch, råi xe
h¬i. S¶n phÈm cña Xitr«ªn cã tiÕng ë Ph¸p vµ trªn thÕ giíi.

XTALIN, I«xÝp VÝchxari«n«vÝch (1879-1953): Mét trong nh÷ng


nhµ ho¹t ®éng næi tiÕng cña §¶ng Céng s¶n vµ Nhµ níc Liªn X«.
N¨m 1898, gia nhËp §¶ng C«ng nh©n d©n chñ - x· héi Nga råi
trë thµnh ®¶ng viªn b«nsªvÝch sau §¹i héi lÇn thø II cña §¶ng.
Thêi kú chuÈn bÞ tiÕn hµnh C¸ch m¹ng Th¸ng Mêi Nga, lµ Uû viªn
Trung t©m qu©n sù c¸ch m¹ng. Thêi kú níc ngoµi vò trang can
thiÖp vµ néi chiÕn, lµ Uû viªn Héi ®ång Qu©n sù c¸ch m¹ng.
N¨m 1922, lµ Tæng BÝ th Ban ChÊp hµnh Trung ¬ng §¶ng Céng
s¶n (b) Nga. Trong chiÕn tranh b¶o vÖ Tæ quèc (1941-1945) lµ
Chñ tÞch Uû ban Quèc phßng vµ lµ Uû viªn nh©n d©n Quèc
phßng Liªn X«, Tæng t lÖnh tèi cao c¸c lùc lîng vò trang Liªn X«.
Xtalin cßn lµ t¸c gi¶ cña nhiÒu t¸c phÈm lý luËn.

You might also like