Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

A. lý DO CHäN §Ò TµI
Trang bÞ nh÷ng tri thøc c¬ b¶n ,cÇn thiÕt ,tiªn tiÕn nhÊt ®Æc biÖt lµ
nh÷ng tri thøc ph­¬ng ph¸p vµ ph¸t triÓn trÝ tuÖ cho hä c sinh lµ c¸c môc
tiªu ®­îc ®Æt lªn hµng ®Çu trong c¸c môc tiªu d¹y häc m«n to¸n.
BÊt ®¼ng thøc lµ mét vÊn ®Ò ®­îc gi¸o viªn vµ häc sinh th©m nhËp
víi mét l­îng thêi gian kh¸ nhiÒu v× ®©y lµ vÊn ®Ò cã thÓ ph¸t triÓn kh¶
n¨ng t­ duy to¸n häc cho häc sinh.
ThÕ nh­ng qua
viÖc t×m hiÓu vÊn ®Ò nµy trong qu¸ tr×nh d¹y häc t«i thÊy mÆc dï ®·
cã rÊt nhiÒu ph­¬ng ph¸p gi¶ i cho nh÷ng bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc ®iÓn h×nh
cô thÓ cã nhiÒu d¹ng. Cã nh÷ng bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc khã khi båi d­ìng
häc sinh kh¸ giái viÖc sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®· cã gÆp nhiÒu khã
kh¨n, v× thÕ víi h­íng suy nghÜ kh¾c phôc nh÷ng h¹n chÕ vÒ ph­¬ng ph¸p
gi¶i ®· cã tr­íc t«i ®· t×m kiÕm thªm ®­îc mét ph­¬ng ph¸p tiÖn lîi ®Ó
gi¶i quyÕt nh÷ng bµi to¸n khã vµ còng ®Ó kh¬i dËy trÝ t×m tßi cña häc sinh
vµ gi¸o viªn trong qu¸ tr×nh tù häc, kh¬i dËy lßng say mª t×m kiÕm nh÷ng
c¸i míi.
V× nh÷ng lý do ®ã.D­íi ®©y t«i xin ®­îc trao ®æi víi quý ®ång
nghiÖp mét ph­¬ng ph¸p gi¶i cho nh÷ng bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc ( Th­êng
lµ nh÷ng bµi bÊt ®¼ng thøc khã, x¶y ra trong c¸c kú thi häc si nh giái, thi
§¹i häc). Vµ trong mét sè bµi t«i khai th¸c s©u thªm b»ng nh÷ng ho¹t
®éng trÝ tuÖ nh­ tæng qu¸t, ph©n tÝch, so s¸nh, ®Æc biÖt hãa. ..
Néi dung ®Ò tµi gåm ba phÇn :
PhÇn I: mét biÕn lµ Èn phô t=h(x,y,z,...)
PhÇn II: Mét biÕn lµ x(y hoÆc z)
PhÇn III: Khai th¸c ph­¬ng ph¸p trong l­îng gi¸c

b.néi dung ®Ò tµi

*/ Bµi to¸n : XÐt bµi to¸n : víi ®iÒu kiÖn R (nÕu cã) . Chøng minh r»ng
p=f(x,y,z,...)  A (hoÆc  A)
ph­¬ng ph¸p gi¶i:
 Chøng minh p  g (t ) víi t  D
 Chøng minh g (t )  A víi t  D
VÊn ®Ò ®Æt ra lµ ®¸nh gi¸ biÓu thøc p ®Ó ®­a vÒ biÓu thøc mét biÕn g(t) vµ chøng
minh g (t )  A
- ViÖc chøng minh g (t )  A ë ®©y t«i chØ sö dông c¸ch biÕn ®æi ( dù ®o¸n
dÊu b»ng x¶y ra),ngoµi ra ®èi víi hoc sinh líp 12 cã thÓ lµm mét c¸ch nhanh
chãng h¬n b»ng c¸ch sö dông ®¹o hµm lËp b¶ng biÕn thiªn ®Ó gi¶i.
- Cßn ®¸nh gi¸ p nãi chung lµ phong phó tïy thuéc tõng bµi to¸n ®Ó lùa
chän c¸ch ®¸nh gi¸ thÝch hîp (dïng c¸ch biÕn ®æi , sö dôn g bÊt ®¼ng thøc cæ ®iÓn
bunhiacopki,c«si,....) .
.
Kỳ _ Xác -1-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

*/ kiÕn thøc bæ sung

1.BÊt ®¼ng thøc c¬ b¶n :
a.BÊt ®¼ng thøc c«si:
cho x1 , x2 ,..., xn (n  2) sè kh«ng ©m khi ®ã:
x1  x2  ...  xn  n n x1 x2 ...xn ®¼ng thøc x¶y ra khi vµ chØ khi x1  x2  ...  xn
b. BÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki:
( x1  x2  ...  xn )( y1  y2  ...  yn )  ( x1 y1  x2 y2  ...  xn yn ) 2
2 2 2 2 2 2

x x x
®¼ng thøc x¶y ra khi vµ chØ khi 1  2  ...  n
y1 y2 yn
c. BÊt ®¼ng thøc svac-x¬(hÖ qu¶ cña bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki ) :
víi y1 , y2 ,..., yn (n  2) lµ sè d­¬ng: x1  x2  ...  xn  ( x1  x2  ...  xn )
2 2 2 2

y1 y2 yn y1  y2  ...  yn
x x x
®¼ng thøc x¶y ra khi vµ chØ khi : 1  2  ...  n
y1 y2 yn
2.TÝnh chÊt:
a. NÕu p cã gi¸ tri kh«ng ®æi khi ta ho¸n vÞ vß ng quanh c¸c biÕn x,y,z..
ch¼ng h¹n p=f(x,y,z)=f(y,z,x)=f(z,x,y) .
khi ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t ta cã thÓ gi¶ sö x=max(x,y,z,...) hoÆc
x=min(x,y,z,...)
b. NÕu p cã gi¸ trÞ kh«ng ®æi khi ta ho¸n vÞ mét c¸ch bÊt k× c¸c biÕn x,y,z...
ch¼ng h¹n p=f(x,y,z)=f(x,z,y)=f(y,x,z)=f(y,z,x)=f(z,x,y)=f(z,y,x) .
khi ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t ta cã thÓ s¾p xÕp c¸c biÕn theo mét thø tù
x  y  z  ....
I. mét biÕn lµ Èn phô t=h(x,y,z,...).
Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô më ®Çu
 Bµi to¸n 1 :Víi x,y lµ sè d­¬ng chøng minh r»ng:
x 3  y 3  xy 2  yx 2 (1)
Gi¶i:
V× x lµ sè d­¬ng nªn:
3 2

(1)  1       
y y y y
. ®Æt =t th× t>0
x x x x
(1) trë thµnh t -t -t+1  0  (t-1) (t+1)  0 (®óng víi mäi t>0)
3 2 2

 ®pcm
Tæng qu¸ t ta cã bµi to¸n sau:
Cho x,y lµ sè d­¬ng. Cmr: x n  y n  xy n  1  x n  1 y (n  2, n  N )
Chøng minh hoµn hoµn t­¬ng tù!
 Bµi to¸n 2 : Víi x,y kh¸c kh«ng chøng minh r»ng:

.
Kỳ _ Xác -2-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

x4 y4  x2 y2  x y
       2 ( 2)
y4 x4  y2 x2  y x
 
Gi¶i:
x y x y x y
§Æt t=  th× t      2 (¸p dông b®t c«si)
y x y x y x
khi ®ã (2) trë thµnh:
(t 2  2) 2  2  (t 2  2)  t  2  0  (t+2)(t 3 -2t 2 -t+3)  0(2')
+) Víi t  2: ta cã t 3 -2t 2 -t+3=(t-2)(t 2 -1)+1>0
nªn bÊt ®¼ng thøc (2') ®óng
+) Víi t  -2: ta cã t 3 -2t 2 -t+3=(t+2)[(t-2) 2 +3] - 11 > 0
vµ t+2  0 nªn bÊt ®¼ng thøc (2') ®óng
vËy bÊt ®¼ng thøc (2) ®óng dÊu b»ng x¶y ra khi t= -2 hay x=-y
 ®pcm
 Bµi to¸n 3:(§Ò chän ®éi tuyÓn dù thi HSG to¸n QG 2006-2007)
x,y,z lµ sè thùc tháa m·n x 2  y 2  z 2  2 .T×m gi¸ trÞ lín nhÊt, nhá nhÊt cña biÓu
thøc P  x 3  y 3  z 3  3xyz
-NhËn xÐt : Dù ®o¸n dÊu gi¸ trÞ LN,NN ®¹t ®­îc kh i x=y=z hoÆc t¹i c¸c ®iÓm
biªn.Thö vµo ta cã ph¸n ®o¸n  2 2  P  2 2
Gi¶i: Tõ ®¼ng thøc x 2  y 2  z 2  2( xy  yz  zx)  ( x  y  z ) 2
x 3  y 3  z 3  3 xyz  ( x  y  z )( x 2  y 2  z 2  xy  yz  zx ) vµ ®iÒu kiÖn ta cã:
( x  y  z)2  2
p  ( x  y  z )( x  y  z  xy  yz  zx )  ( x  y  z )(2 
2 2 2
)
2
®Æt t  x  y  z  0t  6
t2  2 t3 1
p  t (2  )    3t   (t  2 ) 2 (t  2 2 )  2 2  2 2
2 2 2
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi t  2
vËy Pmin=  2 2 khi x=  2 ,y=z=0 hoÆc ho¸n vÞ
Pmax= 2 2 khi x= 2 ,y=z=0 hoÆc ho¸n vÞ
Sau ®©y ta xÐt mét sè vÝ dô mµ ph¶i ®¸nh gi¸ biÓu thøc P míi thÊy ®­îc Èn
phô
 x, y , z  0
 1 1 1 15
 Bµi to¸n 4: Cho  x  y  z  3 Cmr: x  y  z    
 x y z 2
2
Gi¶i: ¸p dông bÊt ®¼ng thøc c«si ta cã:
1 1 1 1 9
x yz    x  y  z  33 x yz
x y z xyz x yz
3
§Æt t  x yz 0t 
2

.
Kỳ _ Xác -3-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

1 1 1 9 9 27 9 27 15
VËy: x  y  z    t  t    2 t.  
y z x t 4t 4t 4t 4. 3 2
2
1
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi x=y=z=
2
 ®pcm
Tæng qu¸t ta cã bµi to¸n: Cho x1 , x2 ,..., xn ( n  2) lµ sè d­¬ng ;
x1  x2  ...  xn  k ( k  R * ) b  0; ak 2  bn 2 .
1 1 1 bn 2  ak 2
Cmr : a( x1  x2  ...  xn )  b(   ...  )  (*)
x1 x2 xn k
S¬ l­îc lêi gi¶i:
1 1 1 bn 2
a( x1  x2  ...  xn )  b(   ...  )  a( x1  x2  ...  xn ) 
x1 x2 xn x1  x2  ...  xn
bn 2 1 t bn 2 1 bn 2 bn 2  ak 2
 at   bn 2 (  2 )  t (a  2 )  bn 2 .2.  k (a  2 ) 
t t k k k k k
NhËn xÐt1 :
- Tõ bµi to¸n (*) ta §Æc biÖt hãa
1.Víi a=1; b=4 ; n=3 ; k= 3 ta cã bµi to¸n :
2
 x, y , z  0
Cho 
1 1 1 51
3 Cmr: x  y  z  4(   ) 
x yz  x y z 2
 2
kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki ta cã
bµi to¸n 2' :(olimpic-to¸n s¬ cÊp -§¹i Häc Vinh)
 x, y , z  0
Cho 
1 1 1 17
3 C mr: x2   y 2  2  z 2  2  3.
x yz  y 2
z x 2
 2
ThËt vËy : ¸p dông bÊt ®¼ng thøc bunhacopxki ta cã
1 2 4 1 1 4
(x2  2
)(1  4 2 )  x   x 2  2  (x  )
y y y 17 y
t­¬ng tù sau ®ã céng l¹i kÕt hîp bµi to¸n trªn ta suy ra ®iÒu ph¶i chøng minh
Víi a=1;b=9;n=3;k=1 kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki ta cã bµi to¸n
 x, y , z  0 1 1 1
Cho  CMR : x2   y 2  2  z 2  2  82
x  y  z  1
2
x y z
(®Ò thi ®¹i häc ,cao ®¼ng n¨m 2003 -2004)
2.víi a= -1; b=1 ; n=2 ; k= 2 ta cã bµi to¸n :
 x, y  0 1 1
Cho  Cmr:   ( x  y)  2
x  y  2 x y
b»ng c¸ch thay ®æi gi¶ thiÕt , ®Æt Èn phô ta cã bµi to¸n 2'':
.
Kỳ _ Xác -4-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

 x, y  0 x y
cho  Cmr:   2
x  y  1 1 x 1 y
ThËt vËy: b»ng c¸ch ®Æt: a= 1  x ; b= 1  y vµ kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc
bunhacopxki vµ bµi to¸n trªn ta suy ra ®iÒu ph¶i chøng minh
Tæng qu¸t: (t¹p chÝ crux )
x1 , x2 ,..., xn (n  2) lµ sè d­¬ng vµ x1  x2  ...  xn  m ,m>0:
x1 x2 xn mn
Cmr::   ...  
m  x1 m  x2 m  xn n 1
Chøng minh hoµn toµn t­¬ng tù !
- NÕu ®æi chiÒu cña bÊt ®¼ng thøc ë ®iÒu kiÖn (bµi to¸n (*))th× bµi to¸n thay ®æi
nh­ thÕ nµo?
Tr¶ lêi c©u hái nµy ta cã bµi to¸n míi : Cho x1 , x2 ,..., xn (n  2) lµ sè d­¬ng;
x1  x2  ...  xn  k ( k  R * ) b  0; ak 2  bn 2 .
1 1 1 bn 2  ak 2
Cmr : a( x1  x2  ...  xn )  b(   ...  )  (**)
x1 x2 xn k
tõ bµi to¸n (**) ta cã thÓ khai th¸c ta ®­îc nh÷ng bµi to¸n míi kh¸ thó vÞ ...
*)Nh­ vËy khi lµm mét bµi to¸n ta cã thÓ dïng ho¹t ®éng trÝ tuÖ ®Ó khai th¸c s©u
bµi to¸n_ë trªn cã mét chu k× ho¹t ®éng kh¸ hay ®ã lµ :bµi to¸n cô thÓ  tæng
qu¸t  ®Æc biÖt  (ph©n tÝch , so s¸nh...)  bµi to¸n míi  tæng qu¸t.
(chó ý tæng qu¸t cã nhiÒu h­íng :theo h»ng sè ,theo sè biÕn hoÆc sè mò)
 Bµi to¸n 5:(THTT/ T4/352/2007 ) Víi x,y,z lµ sè d­¬ng vµ xyz  1
x y z 3
Cmr:    (5)
x yz y  xz z  xy 2
Gi¶i:
§Æt a= x , b= y , c= z
Bµi to¸n trë thµnh : a,b,clµ sè d­¬ng vµ abc  1 cmr
a2 b2 c2 3
   (4')
a 2  bc b 2  ac c 2  ab 2
¸p dông bÊt ®¼ng thøc svac-x¬ ta cã:
VT 2 (5')
2
 (a  b  c) 2  (a  b  c) 4
  =
 a  bc  b  ac  c  ab  
2 2 2
a 2  bc  b 2  ac  c 2  ab 2
(a  b  c) 4 (a  b  c) 4 (a  b  c) 4
  
3(a 2  b 2  c 2  ab  bc  ca ) 3[(a  b  c) 2  3(ab  bc  ca )] 3[(a  b  c) 2  3]
{v× ab+bc+ca  33 (abc ) 2  3}
®Æt t=(a+b+c) 2 th× t  9 { v× a+b+c  33 abc  3}

.
Kỳ _ Xác -5-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

t2 3t  15 t  3 3 3.9  15 t 3 3 9
ta cã =    2 . =
3(t  3) 12 12 t 3 12 12 t  3 2

 VT 2 (5')   VT(4') 
9 3
2 2
dÊu b»ng x¶y ra khi x=y=z=1
 ®pcm
Tæng qu¸t ta cã bµi to¸n sau:víi x1 , x2 ,..., xn (n  2) d­¬ng vµ x1 x2 ...xn  1
x1 x2 xn n
Cmr:  ... 
x1  x2 x3 ..xn x2  x3 x4 ...xn x1 xn  x1 x2 ...xn 1 2
 x, y , z  0 x y z 9
 Bµi to¸n 6: Cho  Cmr: P    
x  y  z  1 1 x 1 y 1 z
2 2 2
10
NhËn xÐt: Ta nghÜ ®Õn ¸p dông b®t svac-x¬ nh­ng ë ®©y chiÒu cña bÊt ®¼ng
thøc l¹i ng­îc.Mét ý nghÜ n¶y sinh lµ biÕn ®æi P ®Ó lµ m ®æi chiÒu bÊt ®¼ng thøc ?
Gi¶i : Ta cã :
x2 y2 z2 x3 y3 z3
P  x(1  )  y (1  )  z (1  ) 1 (   )
1  x2 1  y2 1  z2 1  x2 1  y2 1  z 2

1 (
x4

y4

z4
)  1 

x2  y2  z 2 2

x  x3 y  y 3 z  z 3 x  y  z  x3  y 3  z 3
1
§Æt t  x 2  y 2  z 2 tõ ®k  t 
3
¸p dông bÊt ®¼ng thøc bunhiacopxki vµ c«si ta cã:
x 3  y 3  z 3  ( x  y  z )( x 2  y 2  z 2  xy  yz  zx )  3 xyz 
1 x2  y2  z 2 3 3 1 t
 x 2  y 2  z 2  [1  ( x 2  y 2  z 2 )]  3 ( )  t  t
2 3 2 2 3
VËy
1
(  t )(57t  9)
2t 2
2t 2
 3t  10t  3 9 9
2
9 9
P 1 1  2    3 2  
t t 3t  10t  3 10 10 3t  10t  3 10 10
1  3t  2t 3t  1  t 2 
3 3
1
dÊu b»ng x¶y khi vµ chØ khi x=y=z=
3
 ®pcm
Khi gÆp bµi to¸n cã ®iÒu kiÖn phøc t¹p khã sñ dông th× ph¶i xö lÝ ®iÒu kiÖn . Ta
xÐt bµi to¸n sau:
 Bµi to¸n 7:(T¹p chÝ to¸n häc tuæi th¬ )
 x, y, z  (0;1) 3
Cho  Cmr: x 2 +y 2 +z 2 
 xyz  (1  x)(1  y )(1  z )(1) 4
Gi¶i:
.
Kỳ _ Xác -6-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

(1)  1-(x+y+z)+xy+yz+zx=2xyz
 x 2 +y 2 +z 2 =2-2(x+y+z)+(x+y+z) 2 -4xyz
x y z
3

¸p dông b®t C«si ta cã :    xyz nªn

 3 
x y z
3

x +y +z  2-2(x+y+z)+(x+y+z) -4 
2 2 2

2

 3 
§Æt t=x+y+z th× 0  t  3 .Khi ®ã:
4 1 15 3 3
x 2 +y 2 +z 2   t 3  t 2  2t  2  (2t  3)2 (  t )  
27 27 4 4 4
3 1
dÊu b»ng x¶y ra khi t= hay x=y=z=
2 2
 ®pcm
NhËn xÐt 2 : Tõ ý t­ëng ph­¬ng ph¸p gi¶i ë trªn ta cã thÓ s¸ng t¹o c¸c bÊt
®¼ng thøc :
ch¼ng h¹n -Tõ bÊt ®¼ng thøc c« si
1.C ho x,y lµ sè d­¬ng.Cmr: ( x 2  y 2 )3  8  8 x 2 y 2  8 xy
2.(THTT-248 - 1998):Cho x,y,z lµ sè d­¬ng kh«ng lín h¬n 1. Cmr:
1 1 (1  x)(1  y )(1  z )
a.  
x yz 3 3
1 1
b.   (1  x)(1  y )(1  z )
x yz 3
Tõ ®ã ta cã bµi to¸n tæng qu¸t : (chó ý: c©u b chÆt h¬n c©u a)
Cho x1 , x2 ,..., xn (n  2) lµ sè d­¬ng kh«ng lín h¬n  : Cmr:
a n 1 an
  ( a  x1 )(a  x2 )...( a  xn )
x1  x2  ...  xn n
Hd: ¸p dông bÊt ®¼ng thøc c«si ta cã:
 na  ( x1  x2  ...  xn ) 
n

( a  x1 )(a  x2 )...( a  xn )   
 n 
a n 1 a n  na  t  na  t n n 1a n  t (na  t )n 1 
n

bÊt ®¼ng thøc trë thµnh:       0(*)

t n  n  n  tn n 1 
¸p dông bÊt ®¼ng thøc c«si ta cã:
 (n  1)na 
n
n 1 n 1 n
(n  1)t (na  t )(na  t )...( na  t )     (n  1) a  t (na  t )  n a
n n

 n 
kÕt hîp ®iÒu kiÖn bµi to¸n nªn bÊt ®¼ng thøc (*) ®óng
ngoµi ra tõ c¸ch chøng minh ta cã bÊt ®¼ng thøc chÆt h¬n sau:
Cho x1 , x2 ,..., xn (n  2) lµ sè d­¬ng kh«ng lín h¬n a .Cmr:
n 1 n 1
 n 1 a n 1  n 1 an
     ( a  x1 )( a  x 2 )...( a  x n )
 n  x1  x 2  ...  x n  n  n

.
Kỳ _ Xác -7-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

chøng minh hoµn toµn t­¬ng tù !

 x, y , z  0
3.Cho  Cmr: x  y  z  27 xyz  30
x  y  z  3
2 2 2

 x, y , z  0
4.Cho  Cmr: x  y  z  6
 xyz  x  y  z  2
- Tõ bÊt ®¼ng thøc bunhiac«sxki, svac -x¬ vµ ®¼ng thøc
x 2  y 2  z 2  2( xy  yz  zx )  ( x  y  z ) 2
1. Cho x,y,z n»m trong ®o¹n [1;2] .Cmr : 0  xy  yz  zx  ( x  y  z )  6
 x, y , z  0 1 10
2. Cho  Cmr: x2  y2  z 2  
 xyz  1 xy  yz  zx 3
xyz  1
3. Cho 
x y z 3
Cmr:    4
 x, y , z  0 y2 z2 x2 x yz
 x , y , z  0 1 1 1 108
4. Cho  x  y  z  1 Cmr:   
 xx 2
yy 2
zz 2
5
2
x  y  z  1
5.(THTT- 346/2006) Cho  Cmr:
 x, y , z  0
xy  yz  zx  8( x 2  y 2  z 2 )( x 2 y 2  y 2 z 2  z 2 x 2 )
 xy  yz  zx  x  y  z
6. Cho 
 x, y, z  [1;2]
x2 y2 z2 3
Cmr:   
4  ( y  z ) 2 4  ( z  x) 2 4  ( x  y ) 2 4
- Hay tõ bÊt ®¼ng thøc schur :
9xyz
x(x  y)(x  z)  y( y  z)(y  x)  z(z  x)(z  y)  0  4(xy  yz  zx)   (x  y  z) 2
x yz
1: Cho xyz lµ sè kh«ng ©m .
Cmr: 2 xyz  x 2  y 2  z 2  1  2( xy  yz  zx)
s¬ l­îc lêi gi¶i: BÊt ®¼ng thøc cña bµi to¸n t­¬ng ®­¬ng víi
(x  y  z) 2  2xyz  1  4(xy  yz  zx) hay 4(xy  yz  zx)  (x  y  z) 2  2xyz  1
kÕt hîp bÊt ®¼ng thøc trªn vµ bÊt ®¼ng thøc c«si ta cÇn chøng minh:

(9  2t )t 2 9 9
 1 víi t  x  y  z , t  { cßn t  hiÓn nhiªn ®óng}
27 2 2
B»ng c¸ch thªm bít c¸c biÓu thøc vµo ta cã nhiÒu bµi to¸n kh¸c nhau
Ch¼ng h¹n:
9axyz
a[ 4( xy  yz  zx )  ( x  y  z ) 2 ]  bxyz  ct   bxyz  ct ; t  x  y  z
t
 a , b, c  0
ta cã: Chän a,b sao cho:  th×:
2 a  b  c

.
Kỳ _ Xác -8-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

a ( x 2  y 2  z 2 )  bxyz  c( x  y  z )  3a  b  3c  2a ( xy  yz  zx )
víi a=3 b=5 c=1 ta cã bµi to¸n:
2.Cho x,y,z lµ sè kh«ng ©m . chøng minh r»ng :
3( x 2  y 2  z 2 )  5 xyz  ( x  y  z )  1  6( xy  yz  zx )
B»ng c¸ch t­¬ng tù ta cã bµi to¸n:
3.Cho x,y,z lµ sè d­¬ng chøng minh r»ng
xyz  2( x 2  y 2  z 2 )  8  5( x  y  z ) (THTT-sè 356)
4.Cho x,y,z lµ sè d­¬ng chøng minh r»ng
x 2  y 2  z 2  2 xyz  3  (1  x)(1  y )(1  z )
 xy  yz  zx  3

5.Cho  x, y , z  [0; 4 ] Cmr: xyz  4( x  y  z )  13
 3
Tõ ®¼ng thøc ,bÊt ®¼ng thøc c¬ b¶n,®¬n gi¶n ta cã thÓ t¹o v« sè bµi to¸n!
®Ó kÕt thóc phÇn I t«i xin ®­a ra thªm mét sè bµi to¸n lµm theo ph­¬ng ph¸p
nµy:

*--------------Mét sè bµi to¸n----------*

1 4 27 x y 1 27
I1.Chøng minh r»ng:    4 víi mäi x,y thuéc R
2 2 1 x  y
4 4
2 2
HD: t  x  y
x y z 3
I2.Cho  Cmr:
 x, y, z  (0;2)
27 1 1 1
  
(x  2 )( y 2  2 )( z 2  2 )
2
4  x 2 4  y 2 4  z 2
HD: t = ( x  y  z ) 2 :
 x, y , z  0
I3.Cho  Cmr : x( y  z ) 4  y ( z  x) 4  z ( x  y ) 4  1
x  y  z  1 12
HD: Gi¶ sö x  y  z  0 ®Æt t  x ( y  z ) ta chøng minh ®­îc
x( y  z ) 4  y ( z  x) 4  z ( x  y ) 4  t (1  3t )
 x 2  y 2  z 2  xyz  4
I4 . Cho  Cmr: x y z3
 x, y , z  0
 xy  yz  zx  x  y  z
I5. Cho  Cmr:
 x, y, z  (0;1]
x2 y2 z2
   3
( y  z  x) 2 ( z  x  y) 2 ( x  y  z) 2
I6. Cho x1 , x 2 ,..., x n (n  2, n  N ) lµ sè d­¬ng vµ x1  x2  ...  xn  k (n  k  0) .
1 1 1 n3
Chøng minh r»ng:   ...  
x1  x1
2
x2  x2
2
xn  xn
2
k (n  k )

.
Kỳ _ Xác -9-
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

I7 . Víi x1 , x2 ,..., xn (n  2) d­¬ng vµ x1 x 2 ...x n  1 . Cmr:

1 n2  1
x1  x2  ...  xn  
x1  x2  ...  xn n
 NhËn xÐt 3:
- NÕu chøng minh g(t)  0 b»ng c¸ch biÕn ®æi nh­ trªn th× tr­íc tiªn ph¶i dù ®o¸n
®­îc dÊu b»ng x¶y ra t¹i ®©u ®Ó ®¸nh gi¸ hay t¸ch nhãm hîp lý .
-Khi ®Æt Èn phô th× ph¶i t×m ®iÒu kiÖn s¸t cña Èn phô ®Æc biÖt lµ chøng minh
g(t)  0 b»ng ph­¬ng ph¸p ®¹o hµm.
II. Mét biÕn lµ x(y hoÆc z):
ë vÝ dô trªn th× chóng ta ph¶i lµm xuÊt hiÖn Èn phô.sau ®©y ta xÐt mét líp
bµi to¸n mµ Èn phô chÝnh lµ x hoÆc y hoÆc z
1.§­a vÒ mét biÕn nhê ®iÒu kiÖn :
x  y  z  1 8
 Bµi to¸n 8: Cho  Cmr: xy  yz  zx  xyz 
 x, y , z  0 27
Gi¶i:
Tõ ®k bµi to¸n ta thÊy 0  z  1  1  z  0
¸p dông b®t c«si ta cã:
x y
2

xy+yz+zx-xyz=z(x+y)+xy(1-z)  z(x+y)+   (1-z)

 2 
1 z   z3  z2  z  1
2

 xy+yz+zx-xyz=z(1-z)+   (1-z)= =
 2  4
1 1 5 8 8
 (z  ) 2 (z  )   víi mäi z, 0  z  1
4 3 3 27 27
1
dÊu b»ng x¶y ra khi x=y=z=  ®pcm
3
 x  y z3
 Bµi to¸n sè 9: Cho  Cmr: 5  xyz  2( xy  yz  zx) (9)
 x, y , z  0
Gi¶i: Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t gi¶ sö z=min(x,y,z)
Tõ ®iÒu kiÖn dÔ thÊy 0  z  1
x y 2
(9)  5  xy ( z  2)  2 z ( x  y )  0  5  ( ) ( z  2)  2 z ( x  y )  0
2
3 z 2 z 3  3z  2 ( z  1) 2 ( z  2)
5( ) ( z  2 )  2 z (3  z )  0  0 0
2 4 4
®óng víi z  [0;1] . DÊu b»ng x¶y ra khi x=y=z=1
 ®pcm
 NhËn xÐt4:
- NÕu lÊy ®iÒu kiÖn 0  z  3 th× bÊt ®¼ng thøc ®¸nh gi¸ biÓu thøc trªn lµ kh«ng
®óng. ë ®©y chóng ta sö dông tÝnh chÊt 1 ®Ó lµm h¹n chÕ ®iÒu kiÖn cña biÕn ®Ó
cã thÓ ®¸nh gi¸ ®­îc biÓu thøc .
.
Kỳ _ Xác - 10 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

- Ta cã bµi to¸n Tæng qu¸t cña bµi 9 sau:

x  y  z  3
 x, y, z  0

bµi to¸n 9' cho  a  0; b  0 Cmr: a ( xy  yz  zx )  bxyz  (3a  b )  0
 a 4
 
 b 3
HD: Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t gi¶ sö z=min(x,y,z)
3a
tõ ®iÒu kiÖn dÔ thÊy 0  z  1  a  bz  0; z   4  0 ta cã:
b
(3  z ) 2
a ( xy  yz  zx )  bxyz  (3a  b)  xy ( a  bz )  az ( x  y )  (3a  b)  ( a  bz ) 
4
1 3a
 az (3  z )  (3a  b)  b( z  1) 2 ( z   4)  0
4 b
a
Chó ý: NÕu  3 th× viÖc chøng minh bµi to¸n tæng qu¸t kh«ng cÇn sö dông
b
tÝnh chÊt 1
Thay ®æi h×nh thøc bµi to¸n:
- Sö dông ®¼ng thøc x 2  y 2  z 2  2( xy  yz  zx )  ( x  y  z ) 2 ta cã thÓ ®­a bµi
to¸n trªn vÒ bµi to¸n t­¬ng ®­¬ng nh­ng h×nh thøc kh¸c :
ch¼ng h¹n bµi 9 cã thÓ ph¸t biÓu d­íi d¹ng t­¬ng ®­¬ng :
x  y  z  3
Cho  (THTT-2006) Cmr: x 2  y 2  z 2  xyz  4
 x, y , z  0
hay sö dông ®¼ng thøc
x  y 3  z 3  3 xyz  ( x  y  z )[( x  y  z ) 2  3( xy  yz  zx )]
3

bµi to¸n 9 cã thÓ ®­îc ph¸t biÓu d­íi d¹ng :

x  y  z  3
Cho  Cmr: 2( x 3  y 3  z 3 )  3 xyz  9
 x, y , z  0
1 1 1
- §Æt Èn phô : a=mx;b=my;c=mz hoÆc a= ;b= ;c= ..v..v..
x y z
ch¼ng h¹n: bµi to¸n 9 cã thÓ ph¸t biÓu d­íi d¹ng t­¬ng ®­¬ng
x  y  z  1
 Cho  Cmr: 5  27 xyz  18( xy  yz  zx )
 x, y , z  0
 xyz  xy  yz  zx
 Cho  Cmr: 5 x 2 y 2 z 2  27 xyz  18( x 2  y 2  z 2 )
 x, y , z  0
-Sö dông tÝnh chÊt b¾c cÇu vµ bÊt ®¼ng thøc ®· cã:
ch¼ng h¹n bµi 9: Tõ bÊt ®¼ng thøc c«si: x 3  y 3  z 3  3 xyz
x  y  z  3
ta cã bµi to¸n  Cmr: x 3  y 3  z 3  15  6( xy  yz  zx )
 x , y , z  0
*)Tõ c¸ch chøng minh bµi to¸n tæng qu¸t trªn ta cã bµi to¸n T­¬ng tù
.
Kỳ _ Xác - 11 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

x  y  z  3
 x, y , z  0

bµi to¸n9'' Cho  a  0; b  0 chøng minh r»ng:
 a 2
 
 b 3
a ( xy  yz  zx )  bxyz  (3a  b )  0
Chó ý : §Ó chøng minh : sö dông tÝnh chÊt 1 víi z=max(x,y,z)
§Æc biÖt hãa ta cã bµi to¸n:
x  y  z  3
Víi a=1; b=-2 : Cho  Cmr: xy  yz  zx  2 xyz  1
 x, y , z  0
Sau ®©y ta xÐt tiÕp mét sè bµi to¸n sö dông tÝnh chÊt nµy ®Ó lµm h¹n chÕ
ph¹m vi cña biÕn:
 x, y , z  [0;2]
 Bµi to¸n 10: Cho  Cmr: x 3  y 3  z 3  9
x  y  z  3
Gi¶i:
Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t , gi¶ sö z=max(x,y,z)
Tõ ®iÒu kiÖn  1  z  2 .
Ta cã:
x 3  y 3  z 3  x 3 +y 3 +3xy(x+y) +z 3 =(x+y) 3 +z 3 =(3-z) 3 +z 3 =
=9z 3 -27z+27=9(z-1)(z-2)+9  9 víi mäi z,1  z  2
dÊu b»ng x¶y ra khi (x,y,z)=(0,1,2) vµ ho¸n vÞ cña nã
 ®pcm
 Bµi to¸n 11 : (§Ò thi to¸n quèc gia _b¶ng B_1996;USAMO_2001)

 x, y , z  0
Cho  Cmr: x+y+z  xy+yz+zx(11)
 xy  yz  zx  xyz  4
Gi¶i:
Gi¶ sö z=min(x,y,z) , tõ ®iÒu kiÖn ta cã :
4  xy  yz  zx  xyz  z  3 z  ( z  1)( z  2) 2  0  0  z  1 (11')
3 2

4  xyz  xy
xy+yz+zx+xyz=4  (x+y)z=4-xyz-xy  x+y= (11'')
z
MÆt kh¸c : 0=xy(1+z)+z(x+y) -4  xy(1+z)+2 xy .z-4
2 2
 ( xy  )( xy  2)  0  xy  (11''')
z 1 z 1
(11)  ( x  y )(1  z )  z  xy  0
Tõ (11'),(11''),(11''') ta cã :

.
Kỳ _ Xác - 12 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

4 xyz xy 44z  xy(z 2  z)  xy z 2

(x  y)(1 z)  z  xy (1 z)  z  xy
z z
2 2
 2  2  2 
44z   (z  z)   z
2

 z 1  z 1 z(1 z)2

  0
z (z 1)2
dÊu b»ng x¶y ra khi x=y=z=1
 ®pcm
x  y  z  3
 Bµi to¸n 12: Cho  Cmr: 2( x 2  y 2  z 2 )  x 2 y 2 z 2  7
 x, y , z  0
Gi¶i:
Ta cã [( x  1)( y  1)][( y  1)( z  1)][( z  1)( x  1)]  [( x  1)( y  1)( z  1)] 2  0
Do ®ã trong ba sè ( x  1)( y  1); ( y  1)( z  1); ( z  1)( x  1) cã Ýt nhÊt mét sè kh«ng
©m . Gi¶ sö ( x  1)( y  1)  0  xy  x  y  1
Ta cã:
2( x 2  y 2  z 2 )  x 2 y 2 z 2  ( x  y ) 2  2 z 2  ( x  y  1) 2 z 2  (3  z ) 2  2 z 2  (2  z ) 2 z 2
 z 4  4 z 3  7 z 2  6 z  9  ( z  1) 2 ( z 2  2 z  2)  7  7
 x yz 3

dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi  ( x  1)( y  1)  0  x  y  z  1
( z  1) 2 ( z 2  2 z  2)  0

 ®pcm
B»ng c¸ch sö dông tÝnh chÊt trªn ta c ã thÓ t¹o ra c¸c bµi to¸n míi
 xyz  1
ch¼ng h¹n: cho 
17
1 Cmr: xy  yz  zx 
x , y , z  [ ;4] 4
  2

*..............Mét sè bµi to¸n..................*

x  y  z  1
II11. Cho  Cmr:
 x, y , z  0
a. y  z  16 xyz
b. xy  yz  zx  9 xyz
c. 9 xyz  1  4( xy  yz  zx )
 x, y , z  0
II12. Cho  Cmr: 3( x  y  z )  xyz  10
 xy  yz  zx  3
2 x y 2 2
II13. Cho x, y  [0; ]. Cmr:  
2 1 y 2
1 x 2
3
2 x y 2x
HD: Gi¶ sö  x  y  0 ta ®i chøng minh:  
2 1 y 2
1 x 2
1 x2

.
Kỳ _ Xác - 13 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

x  y  z  1
II14. Cho  Cmr:
 x, y , z  0
x2  1 y2 1 z2 1 7
a.    (bµi T5 - THTT - 10/2004)
y 1
2
z 1
2
x 1
2
2
xn  1 yn 1 zn 1 7
b.   
yn 1 zn 1 xn  1 2
HD:Gi¶ sö x=max(x,y,z)
x 2 1 y 2 1 z 2 1 y 2 1 z 2 1 1
   1   3 y 2  z 2 
y 2 1 z 2 1 x 2 1 1 x 2 1 x 2 1
1 1
 3  ( y  z) 2   x 2  2x  4 
x 2 1 x 2 1
C©u b t­¬ng tù!
 x, y, z  [0;2]
II15. Cho  Cmr : x n  y n  z n  2n  1
x  y  z  3
(Tæng qu¸t bµi 8: chøng minh t­¬ng tù!)
2. §­a dÇn vÒ mét biÕn :
Tõ biÓu thøc p cã n biÕn ta ®¸nh gi¸ ®­a vÒ (n -1) biÕn .... vµ cuèi cïng ®­a vÒ 1
biÕn. sau ®©y ta xÐt mét sè vÝ dô ®Æc tr­ng thÓ hiÖn ph­¬ng ph¸p nµy:
 Bµi to¸n 13: Cho x,y,z n»m trong ®o¹n [1;2]
Chøng minh r»ng : x 3  y 3  z 3  5 xyz
Gi¶i:
§Æt f ( x, y , z )  x 3  y 3  z 3  5 xyz
Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t gi¶ sö : 2  x  y  z  1
f ( x, y, z )  f ( x, y,1)  z 3  5 xyz  (1  5 xy )  ( z  1)(1  z  z 2  5 xy )  0
V× : z  1  0;1  z  z 2  5 xy  1  z  z 2  5 z 2  1  z  4 z 2  4( z  1) 2  3 z  1  0
MÆt kh¸c : f ( x, y,1)  f ( x,1,1)  y 3  5 xy  (1  5 x)  ( y  1)(1  y  y 2  5 x)  0
V× y  1  0;1  y  y 2  5 x  1  y  y 2  5 y  y 2  4 y  1  ( y  1)( y  2)  y  1  0
VËy f ( x, y, z )  f ( x,1,1)  x 3  5 x  2  ( x  2)[( x  1) 2  2)  0 x,1  x  2
dÊu b»ng bÊt ®¼ng thøc x¶y ra khi vµ chØ khi (x,y,z)=(2,1,1) vµ ho¸n vÞ cña
(2,1,1)  ®pcm
x  y  z  3
 Bµi to¸n14:(§©y lµ bµi to¸n sè 9) Cho 
 x, y , z  0
Chøng minh r»ng: 5  xyz  2( xy  yz  zx )
Gi¶i
§Æt p ( x , y , z )  2 ( xy  yz  zx )  xyz
Ta cÇn chøng minh f ( x, y, z )  5 . Do vai trß cña x,y,z trong f nh­ nhau nªn theo
tÝnh chÊt 2 ta gi¶ sö 0  x  y  z kÕt hîp ®iÒu kiÖn ta dÔ dµng suy ra 0  x  1
XÐt
.
Kỳ _ Xác - 14 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

yz yz y  z ( y  z) 2 yz ( y  z) 2

f ( x, y , z )  f ( x, , )  2( xy  yz  zx )  xyz  2( x  x ) x
2 2 2 4 2 4
1 yz yz 3 x 3 x  x  3x  2
3
 ( x  2)( y  z ) 2  0  f ( x, y, z )  f ( x, , )  f ( x, , )
4 2 2 2 2 4
 x  3x  2
3
( x  1) ( x  2)
2
 f ( x, y , z )  55  5 5 x;0  x  1
4 4
( x  2)( y  z ) 2  0
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi   x  y  z 1
 x  1
 ®pcm
 Bµi to¸n15: (BÊt ®¼ng thøc c«si): Cho x,y,z lµ sè d­¬ng
Chøng minh r»ng: x 3  y 3  z 3  3xyz
Gi¶i:
Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t gi¶ sö z  y  x  0
§Æt f ( x, y, z )  x 3  y 3  z 3  3xyz
Tacã:
f (x, y, z)  f (x, y, xy)  z3  ( xy)3  3xy( xy  z)  (z  xy)(z 2  z xy  2xy)  0 v× z  xy
MÆt kh¸c: §Æt g ( x, y )  f ( x, y , xy )  x 3  y 3  2 ( xy ) 3
g ( x, y )  g ( x, x )  y 3  x 3  2( ( xy ) 3  x 6 )   y3  x3 
2
0
VËy f ( x, y , z )  f ( x, y , xy )  g ( x, y )  g ( x, x )  0
 z  xy
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi   x  y  z  ®pcm
 x y
 Bµi sè 16:(BÊt ®¼ng thøc nesbit) Cho x,y,z lµ sè d­¬ng .
x y z 3
Chøng minh r»ng :   
yz zx x y 2
Gi¶i:
x y z
§Æt f ( x, y, z )    . Gi¶ sö z=min(x,y,z)
yz zx x y
x y z x y xy
Ta cã : f ( x, y, z )  f ( x, y, xy )      
y  z z  x x  y y  xy xy  x x y
x( xy  z ) y ( xy  z ) z  xy  x
    ( xy  z ) 
( y  z )( y  xy ) ( z  x)( xy  x) x y  ( y  z )( y  xy )

y 1  x y 1
      
( z  x)( xy  x) x y  ( y  x)( y  xy ) ( y  x)( xy  x) x  y

1  x y  1 ( x  y )2
   
1  . 0
x 
y  y( x  y) x ( x  y )  ( x  y )( x  y ) xy

.
Kỳ _ Xác - 15 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

y y
x y xy 1 x
Ta cã : f (x, y, xy)      x  
xy y xy x x  y y y y y
1
 1
x x x x
t2 2 2t  t  2
2

1
 
t
 t  1  3 3
  víi t 
y
(t  0)
t t 2
t 1 t 1
2
2t (t  1) 2 2
2
x
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi : x=y=z=1
 ®pcm
 NhËn xÐt :
- Khi ®­a biÓu thøc 3 biÕn vÒ 2 biÕn hay 1 biÕn th­êng xÐt hiÖu biÓu thøc cña bÊt
®¼ng thøc vµ biÓu thøc ®ã víi x(hoÆc y hoÆc z) thay bëi trung b×nh nh©n hoÆc
trung b×nh céng .
- Th­êng ta ph¶i sö dông tÝnh chÊt 2 míi cã ®¸nh gi¸ ®­îc

* ............Mét sè bµi to¸n............*

 xyz  1
II21. Cho  Cmr : ( x  y )( y  z )( z  x )  4( x  y  z  1)
 x, y , z  0
 xy  yz  zx  6 xyz  9
II22. Cho  Cmr: x  y  z  3 xyz  6
 x, y , z  0
 x, y , z  0
II23. Cho  2 2 2 Cmr:
x  y  z  3
a. xy  yz  zx  9 xyz
b. 9 xyz  1  4 ( xy  yz  zx )
2
II24. Cho x , y  [ 0 ; ] chøng minh r»ng:
2
x y 2 2
 
1 y2 1 x2 3
1 x y z 7
II25. Cho x, y, z  [ ;3] chøng minh r»ng:    (THTT-sè 357)
3 x y yz zx 5
II26. Cho x,y,z lµ sè d­¬ng chøng minh r»ng:
xyz  2( x 2  y 2  z 2 )  8  5( x  y  z ) (THTT-sè 356)
x, y , z  0

II27. Cho  Cmr: 3( x  y  z )  xyz  10
 xy  yz  zx  3
 x, y , z  0
II28. Cho  2 2 2 Cmr: x  y  z  x 2 y 2  y 2 z 2  z 2 x 2
x  y  z  3
 x, y , z  0
II29. Cho  2 2 2 Cmr: 7( xy  yz  zx )  12  9 xyz
x  y  z  3
II20 Chøng minh r»ng :

.
Kỳ _ Xác - 16 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

2
x y yz zx  2
   1   (OLIMPIC 30-4)
z x y  2 
 
1
HD: Kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t ta gi¶ sö :  z  y  x  1
2
1
§Æt : z=ax ; y=bx   a  b  1 sau ®ã ®¸nh gi¸ tiÕp ta ®­a vÒ 1biÕn lµ b .
2
III. khai th¸c ph­¬ng ph¸p trong l­îng gi¸c:
ë trªn lµ nh÷ng bÊt ®¼ng thøc trong ®¹i sè . vËy trong l­îng gi¸c liÖu cã thÓ
®¸nh gi¸ ®­¬c kh«ng? sau ®©y ta xÐt mét sè vÝ dô trong l­ îng gi¸c
 Bµi to¸n17:Chøng minh r»ng trong mäi tam gi¸c ABC ta ®Òu cã:
4
sinA+sinB+ 3 sinC  6 (17)
3
Gi¶i:
A B A B C
(17)  sin A  sin B  3 sin C  2 sin cos  3 sin C  2 cos  3 sin C
2 2 2
C
§Æt cos  t 1 t  0
2
C C C
Ta cã: 2 cos  3 sin C  2 cos (1  3 sin )  2t (1  3(1  t 2 ) )
2 2 2
¸p dông b®t c«si :
3 1 3 1
2t (1  3(1  t 2 ) )  2t (1  .2 (1  t 2 ) )  2t[1  (  1  t 2 )]  3t 3  6t 
2 3 2 3
6 2 4 4
 (t  ) (3t  2 6 )  6 6 (17' )
3 3 3
4
(17') ®óng víi mäi t>0 ; v× vËy: sinA+sinB+ 3 sinC  6
3
 A B
 cos 2  1 A  B    
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi  
cos C  6  cos   C  2
 2 3
 ®pcm
 Bµi to¸n18: Cho tam gi¸c ABC chøng minh r»ng:
(1-cosA)(1-cosB)(1-cosC)  cosAcosBcosC (18)
Gi¶i:
+) NÕu tam gi¸c cã gãc vu«ng ho Æc gãc tï th× b®t lu«n ®óng
+) NÕu tam gi¸c lµ nhän ,ta cã:
1  cos A 1  (cos B  cos C )  cos B cos sC
(18)  . 1
cos A cos B cos C

.
Kỳ _ Xác - 17 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

 BC BC 
 1  2 cos cos 
1  cos A 
 2 2  1  1 (18' )
cos A  1 
 [cos( B  C )  cos( B  C ) 
2 
 A  A A
 1  2 sin  2  4 sin  2 sin 2
1  cos A  2  1  2 2
 VT (18' ) 
cos A  1  cos A
 (1  cos A) 
2 
A A A A A
2  4 sin  2 sin 2 1  4 sin  4 sin 2 (1  2 sin ) 2
Ta cã: 2 2 1 2 2 0 2  0 (18'')
cos A cos A cos A
V× tam gi¸c nhän nªn (18'') lu«n ®óng.Do ®ã(18) ®óng

 BC
cos 2  1
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi   A BC
A
 1  sin  0
 2
 ®pcm

Trong tam gi¸c ABC ta cã ®iÒu kiÖn lµ A+B+C=180
nªn gîi ý cho chóng ta sö dông tÝnh chÊt 1 ®Ó lµm h¹n chÕ ph¹m vi biÕn tõ ®ã
cã thÓ ®¸nh gi¸ ®­îc biÓu thøc ,
Sau ®©y lµ mét sè vÝ dô:
 Bµi to¸n 19: Chøng minh r»ng trong mäi tam gi¸c ABC ta ®Òu cã
3(cosA+cosB+cosC)  2(sinAsinB+sinBsinC+sinCsinA) (19)
Gi¶i:
Khi ho¸n vÞ (A,B,C) th× b®t (1 9) kh«ng thay ®æi do ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng qu¸t
3 A
Gi¶ sö A=min(A,B,C. V× A+B+C=180   3A nªn 0  A  60   cos  1
2 2
T  3(cos A  cos B  cos C )  2(sin A sin B  sin B sin C  sin C sin A) 
BC BC BC BC
 3(cos A  2 cos cos )  cos( B  C )  cos( B  C )  2 sin A.2 sin cos
2 2 2 2
BC A A
 2 cos A  cos [6 sin  4 sin A cos ]  cos( B  C )
2 2 2
A 3 A A A A A
Ta cã: v× sin  0,  cos  1  6 sin  4 sin A cos  2 sin (3  4 cos 2 )  0
2 2 2 2 2 2 2
BC
MÆt kh¸c cos  1, cos( B  C )  1 nªn
2
A A A A A A
T  2 cos A  6 sin  4 sin A cos  1  2(1  2 sin 2 )  6 sin  8 sin (1  sin 2 )  1 
2 2 2 2 2 2
 8t  4t  2t  1  (2t  1) (2t  1)  0t  0
3 2 2

.
Kỳ _ Xác - 18 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

A
trong ®ã t  sin .V× vËy (cosA+cosB+cosC)  2(sinAsinB+sinBsinC+sinCsinA)
2
 BC
 cos 2  1
dÊu b»ng x¶y ra khi vµ chØ khi cos( B  C )  1  A  B  C
 A
 sin 2  1

 ®pcm
 Bµi to¸n20: Chøng minh r»ng trong mäi tam gi¸c ABC ta ®Òu cã
1+cosAcosBcosC  3 sinAsinBsinC (20)
Gi¶i:
Khi ho¸n vÞ (A,B,C) th× b®t (20) kh«ng thay ®æi do ®ã kh«ng mÊt tÝnh tæng
qu¸t . ta gi¶ sö A=max(A,B,C)
Khi ®ã A  60 (20 ') . XÐt
T  1  cos A cos B cos C  3 sin A sin B sin C
1 3
T 1 cos A [cos( B  C )  cos( B  C )]  sin A [cos( B  C )  cos( B  C )]
2 2
1 1 3
 1  [cos 2 A  3 sin A cos A ]  cos( B  C )[ cos A  sin A ]
2 2 2
1 3
Tõ (20') ta cã : cos A  sin A  cos( A  60 )  0 vµ cos( B  C )  1 nªn
2 2
1 1
T  1  [ cos 2 A  3 sin A cos A]  (cos A  3 sin A)  (cos A  1)[1  cos( A  60  )]  0
2 2
V× vËy 1+cosAcosBcosC  3 sinAsinBsinC
 cos( B  C )  1
dÊu b»ng x¶y ra khi   A BC
cos( A  60 )  1


 ®pcm

*................. Mét sè bµi to¸n.................*

Chøng minh r»ng trong mäi tam gi¸c ABC ta ®Òu cã:
III31.NÕu tam gi¸c ABC nhän:
1 1
tan A  tan B  tan C   3 3 
A B C 3 3
cot
cot cot
2 2 2
A B C 1 1 1 15
III32. sin  sin  sin    
2 2 2 A B C 2
sin sin sin
2 2 2
13
III33. 1  c o s A cos B  cos B cos C  cos C cos A 
2
(c o s A  c o s B  c o s C ) 

 cos A cos B cos C

.
Kỳ _ Xác - 19 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

3
III34. cos 3 A  cos 3 B  cos 3 C  
2
1 3 2
III35. sin 2
A  sin 2
B  sin 2
C 1
2 4
A B C 3
III36. sin 3 sin sin  3
2
2 2 2 16
III37 . cot A  cot B  2 cot C  2
III38. NÕu tam gi¸c ABC kh«ng ph¶i lµ tam gi¸c tï th×
a. ( 1  sin 2 )( 1  sin 2 B )( 1  sin 2 C )  4
sin A  sin B  sin C 2
b.  1 
cos A  cos B  cos C 2
NhËn xÐt 5: Ta cã thÓ chuyÓn bÊt ®¼ng thøc cã ®iÒu kiÖn trong ®¹i sè sang
l­îng gi¸c b»ng c¸ch:
*) Tõ ®¼ng thøc l­îng gi¸c c¬ b¶n :
+) Tõ ®¼ng thøc :
tan A  tan B  tan C  tan A tan B tan C (1)
A B B C C A
tan tan  tan tan  tan tan  1 (2)
2 2 2 2 2 2
 x , y, z  0
kÕt hîp bµi to¸n : II12. Cho  Cmr: 3( x  y  z )  xyz  10
 xy  yz  zx  3
chøng minh bµi nµy t­¬ng tù bµi to¸n 11(hoÆc sö dông ®­a dÇn vÒ mét biÕn)
3 3 3
tõ (1) b»ng c¸ch ®Æt : x  ; y ; z ta ®­îc bµi to¸n t­¬ng
tan A tan B tan C
®­¬ng bµi to¸n II12 : cho tam gi¸c ABC nhän .
10
Cmr: tan A tan B  tan B tan C  tan C tan A  1 
tan A tan B tan C
3 3
A B C A B C
t­¬ng tù ta cã : 9(tan  tan  tan )  tan tan tan  30 3
2 2 2 2 2 2
+) Tõ ®¼ng thøc: cos A  cos B  cos C  2 cos A cos B cos C  1 vµ
2 2 2

 x, y , z  0
Bµi to¸n 11: Cho  Cmr:x+y+z  xy+yz+zx
 xy  yz  zx  xyz  4
§Æt x=2cosA ; y=2cosB ; z=2cosC ta cã bµi to¸n:
Chøng minh r»ng víi tam gi¸c nhän ABC th×:
cosA+cosB+cosC  2(cosAcosB+cosBcosC+cosCcosA)
®©y lµ bµi to¸n kh¸ ®Ñp
*) Tõ bÊt ®¼ng thøc l­îng gi¸c c¬ b¶n :
Ta xÐt bµi to¸n 9:
DÔ thÊy tõ c¸ch chøng minh cã thÓ thay ®iÒu kiÖn cña bµi to¸n nh­ sau

.
Kỳ _ Xác - 20 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

x  y  z  3 x2  y2  z2  3
 x, y, z  0 
  x, y, z  0
Cho  a  0; b  0 hay  a  0; b  0
 a 4  a 4
   
 b 3  b 3
Cmr: a ( xy  yz  zx )  bxyz  (3a  b )  0
§Æc biÖt hãa ta cã bµi to¸n :
x  y  z  3
1. a=-2;b=1 .  Cmr: 5  xyz  2( xy  yz  zx)
 x, y , z  0
x2  y 2  z 2  3
2.a=-4;b=3 .  Cmr: 9  3 xyz  4( xy  yz  zx )
 x, y , z  0
KÕt hîp bÊt ®¼ng thøc c¬ b¶n trong l­îng gi¸c ch¼ng h¹n
3
1. cos A  cos B  cos C  ta cã bµi to¸n:
2
Cho tam gi¸c nhän ABC . Chøng minh r»ng:
5  8 cos A cos sB cos sC  8(cos A cos B  cos B cos c  cos C cos sA)
9
2. sin 2 A  sin 2 B  sin 2 C  ta cã bµi to¸n:
4
Chøng minh r»ng víi mäi tam gi¸c ABC th×:
9 3  8 sin A sin B sin C  16(sin A sin B  sin B sin C  sin C sin A)
t­¬ng tù ®èi víi tang,cotang vµ bµi to¸n kh¸c
chó ý: Gi¶i bµi to¸n ®¹i sè th«ng qua gi¶i bµi l­îng gi¸c ng­êi ta gäi l µ ph­¬ng
ph¸p l­îng gi¸c hãa. Lµm ng­îc l¹i gäi lµ ph­¬ng ph¸p ®¹i sè hãa.

C. KÕt luËn

Trªn ®©y lµ mét trÝch dÉn vÒ sù vËn dông ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn
trong vÊn ®Ò chøng minh bÊt ®¼ng thøc.
§Ò tµi nµy ®· ®­îc b¶n th©n t«i vµ c¸c ®ång nghiÖp cïng ®¬n vÞ thÝ ®iÓm
trªn c¸c em cã häc lùc tõ kh¸ trë lªn. KÕt qu¶ thu ®­îc rÊt kh¶ quan, c¸c em häc
tËp mét c¸ch say mª høng thó. Mét sè em ®· ®¹t ®­îc nh÷ng thµnh tÝch tèt qua
nh÷ng ®ît thi häc sinh giái võa qua. V× t¸c dông tÝch cùc trong viÖc båi d­ìng
häc sinh kh¸ giái nªn kÝnh mong Héi ®ång khoa häc vµ quý thÇy ( c«) gãp ý bæ
sung ®Ó ®Ò tµi ngµy mét hoµn thiÖn h¬n, cã øng dông réng h¬n trong qu¸ tr×nh
d¹y häc ë tr­êng THPT.

.
Kỳ _ Xác - 21 -
 Ph­¬ng ph¸p ®­a vÒ mét biÕn trong bµi to¸n bÊt ®¼ng thøc .

Xin ch©n thµnh c¶m ¬n!

ngµy 10 th¸ng 5 n¨m 2007

Ng­êi thùc hiÖn
Kú_X¸c

Tµi liÖu tham kh¶o

1.T¹p chÝ to¸n häc vµ tuæi trÎ
2.S¸ng t¹o bÊt ®¼ng thøc _ pham kim hïng
3.C¸c ph­¬ng ph¸p chøng minh bÊt ®¼ng thøc _TrÇn tuÊn Anh
4.C¸c bµi to¸n chän läc vÒ hÖ thøc l­îng trong tam gi¸c tø gi¸c
phan huy kh¶i_nguyÔn ®¹o ph­¬ng

5.Olimpic 30_4

.
Kỳ _ Xác - 22 -