2/27/2009

Giaùo trình hoùa kó thuaät moâi tröôøng

Phot
Phoát pho va
vaø Phot
Phoát phat
phaùt

Ñaïi cöông veà phospho vaø caùc hôïp chaát cuûa noù
Phospho xaâm nhaäp vaøo nöôùc coù nguoàn goác töø nöôùc thaûi ñoâ thò, phaân
hoùa hoïc cuoán troâi töø ñaát, nöôùc möa hoaëc phospho traàm tích hoøa tan
trôû laïi. Quaù trình chuyeån hoùa phospho trong nöôùc theå hieän theo chu
trình sau:

1
 2/27/2009

Ñaïi cöông veà phospho vaø caùc hôïp chaát cuûa no (tt)ù
Phospho coù trong nöôùc thöôøng ôû caùc daïng:
Ortho-phosphate: Muoái phoát phaùt cuûa axit phosphoric (H2PO4-, HPO42-, PO43-)
töø caùc loaïi phaân boùn, xaùc ñoäng vaät ñaëc bieät laø toâm caù thoái röûa haáp thuï
trong ñaát seùt hoaëc phöùc chaát vôùi caùc chaát raén.
Polyphosphat töø caùc chaát taåy röûa: pyrometaphosphat Na2(PO4)6
tripolyphosphat Na5P3O10, pyrophosphat Na4P2O7. Ñaây laø nhöõng daïng
phospho voâ cô
Caùc hôïp chaát phospho höõu cô:
Phoát pho höõu cô hoøa tan.
Phospho höõu cô lieân keát toàn taïi nhö moät thaønh phaàn sinh khoái cuûa thöïc
vaät, ñoäng vaät, vaø vi khuaån.
Phospho höõu cô khoâng lieân keát döôùi daïng hôïp chaát höõu cô khoâng hoøa
tan hoaëc daïng keo. Noù laø saûn phaåm cuûa söï phaân huûy sô boä phospho
lieân keát.
Trong taát caû caùc daïng polyphosphat ñeàu coù theå chuyeån hoùa veà
orthophosphat trong moâi tröôøng nöôùc, ñaët bieät laø ôû ñieàu kieän moâi tröôøng axit
vaø nhieät ñoä cao (nhaát laø ôû ñieåm soâi).
3

Ñaïi cöông veà phospho vaø caùc hôïp chaát cuûa no (tt)ù

Noàng ñoä phosphat trong nguoàn nöôùc khoâng bò oâ nhieãm thöôøng nhoû hôn 0,01
mg/l, chuû yeáu laø daïng orthophosphat. ÔÛ nhöõng vuøng soâng ngoøi oâ nhieãm bôûi
nöôùc thaûi sinh hoaït vaø noâng nghieäp, noàng ñoä phospho coù theå lôùn hôn 0,5 mg/l.
Phosphat
p coù nhieàu trong
gpphaân ñoääng vaäät vaø con ngöôø
g i; trong g nöôùc thaûi cuûa nhaø
maùy saûn xuaát phaân boùn, thuoác baûo veä thöïc vaät, chaát taåy giaëc, chaát öùc cheá aên
moøn vaø xí nghieäp cheá bieán thöïc phaåm ñaëc bieät laø cheá bieán thuûy saûn.
Hôïp chaát phospho voâ cô trong ñaát phaàn lôùn laø loaïi khoâng tan, vì vaäy nöôùc ngaàm
chöùa raát ít phosphat.
Khi xaùc ñònh haøm löôïng phospho trong nöôùc, ngöôøi ta coù theå phaân ra theo caùc
chæ tieâu:
Toång phospho trong hôïp chaát höõu cô vaø voâ cô ñoái vôùi maãu khoâng loïc).
Toång phospho trong hôïp chaát höõu cô vaø voâ cô ñoái vôùi maãu ñaõ ñöôïc loïc.
Toång phospho trong hôïp chaát höõu cô vaø voâ cô trong traïng thaùi khoâng tan.
Toång maãu hôïp chaát tan (ñaõ loïc) xaùc ñònh rieâng reõ daïng orthophospho vaø
pplyphospho.

2
 2/27/2009

Ñaïi cöông veà phospho vaø caùc hôïp chaát cuûa no (tt)ù

Ñaïi cöông veà phospho vaø caùc hôïp chaát cuûa no (tt)ù
Trong lónh vöïc caáp nöôùc:
Polyphosphate ñöôïc söû duïng trong nöôùc caáp nhö laø moät nhaân toá kieåm soaùt
söï aên moøn. Chuùng cuõng ñöôïc söû duïng cho caùc daïng nöôùc meàm ñeå oån ñònh
haøm löôïng calcium carbonate nhaèm loaïi boû söï taùi taïo muoái carbonate.
Beà maët cua
Be cuûa nöôc
nöôùc cap
caáp la
laø nôi phat
phaùt trien
trieån cua
cuûa moät so
soá vi sinh vaät nöôc:
nöôùc
Nhöõng sinh vaät noåi ñöôïc goïi laø phieâu sinh (plankton) vaø ñaây laø loaøi sinh
vaät raát ñöôïc caùc kyõ sö moâi tröôøng quan taâm.
Nhöõng phieâu sinh ñoäng vaät (zooplankton) vaø nhöõng phieâu sinh thöïc vaät
(phytoplankton).
Taûo phaùt trieån maïnh vaø phuï thuoäc vaøo nhöõng nguyeân toá dinh döôõng
trong nöôùc.
Nhieàu nghieân cöùu ñaõ cho thaáy raèng nitrogen vaø phosphorus laø 2 nguyeân toá
aûnh höôûng leân söïï taêng tröôûng cuûa taûo vaø vi khuaån vaø khi löôïïng nguyeâg y n toá
naøy bò giôùi haïn thì noù cuõng laø nhaân toá giôùi haïn toác ñoä taêng tröôûng vaø phaùt
trieån cuûa taûo vaø vi khuaån.
ÔÛ nhöõng nôi coù haøm löôïng nitrogen vaø phosphorus cao laøm thuùc ñaåy hieän
töôïng nôû hoa cuûa taûo gaây taùc ñoäng xaáu ñeán moâi tröôøng.
Kinh nghieäm cho thaáy raèng hieän töôïng nôû hoa khoâng theå xaûy ra khi haøm
löôïng nitrogen hoaëc phosphorus hoaëc caû hai bò giôùi haïn. Möùc tôùi haïn cho
phosphorus voâ cô vaøo khoaûng 0,005 mg/L hoaëc 5μ/L trong ñieàu kieän taêng
tröôûng muøa heø. 6

3
 2/27/2009

Ñaïi cöông veà phospho vaø caùc hôïp chaát cuûa no (tt)ù
Trong lónh vöïc xöû lyù nöôùc thaûi:
Nöôùc thaûi sinh hoaït raát giaøu caùc hôïp chaát phospho. Chuû yeáu laø ôû trong nöôùc
taåy röûa toång hôïp, chöùa khoaûng töø 2 – 3 mg/L vaø nhöõng hôïp chaát voâ cô
khaùc chieám khoaûng töø 0,5 – 1 mg/l. Haàu heát nhöõng phospho voâ cô coù ñöôïc
la
laø tö
töø chat
chaát thai
thaûi cua
cuûa con ngöôi
ngöôøi do qua
quaù trình phan
phaân huy
huûy protein va
vaø söï
sö giai
giaûi phong
phoùng
phosphat töø nöôùc tieåu.
Haàu heát boät giaët toång hôïp sieâu caáp ñöôïc saûn xuaát cho thò tröôøng gia duïng
chöùa moät löôïng lôùn polyphosphat. Ña soá trong chuùng chöùa töø 12 – 13%
phosphorus hoaëc hôn 50% polyphosphat. Söû duïng nhöõng nguyeân lieäu naøy
nhö laø moät chaát thay theá cho xaø phoøng ñaõ laøm gia taêng löôïng phospho
trong nöôùc thaûi sinh hoaït.
Vi sinh vaät trong caùc quaù trình xöû lyù nöôùc thaûi sinh hoïc caàn moät löôïng
phospho ñeå taùi taïo vaø toång hôïp moâ teá baøo môùi. Nöôùc thaûi ñoâ thò chöùa moät
löôïng phospho vöôït quaù möùc yeâu caàu ñeåå xöû lyù moät löôïng giôùi haïn chaát höõu
cô. Söï vieäc naøy ñöôïc lyù giaûi döïa treân löôïng phospho coù trong nöôùc ñaàu ra
sau khi xöû lyù cuûa caùc coâng trình xöû lyù nöôùc thaûi sinh hoïc.
Tuy nhieân, nhieàu loaïi nöôùc thaûi coâng nghieäp khoâng chöùa ñuû löôïng phospho
caàn cho söï phaùt trieån toái öu cuûa vi sinh vaät trong quaù trình xöû lyù nöôùc thaûiù.
Trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, löôïng thieáu huït ñöôïc cung caáp baèng caùch
theâm phosphat voâ cô vaøo.
7

Ñaïi cöông veà phospho vaø caùc hôïp chaát cuûa no (tt)ù

Trong lónh vöïc xöû lyù buøn thaûi:

Moät vaán ñeà chính trong xöû lyù nöôùc thaûi laø tính chaát cuûa buøn sau caùc
quaù trình xöû lyù hieáu khí vaø kî khí.
Nhöõng bun
Nhöng buøn nay
naøy chöa
chöùa moät löôï
löông lôùn nitrogen va
ng lôn vaø phospho ñap
ñaùp öng
öùng
cho muïc ñích dinh döôõng.
Toång haøm löôïng phospho chöùa trong buøn trung bình khoaûng 1% vaø
1,5% trong buøn hoaït tính khoâ.
Trong lónh vöïc caáp nhaie65t cho noài hôi:
Phöùc hôïp phosphat ñöôïc söû duïng roäng raõi trong ngaønh coâng
nghieäp naêng löôïng hôi nöôùc ñeå choáng ñoùng caën trong caùc noài hôi.
Neáu söû duïng phosphat daïng phöùc, chuùng nhanh choùng ñöôïc thuûy
phaân thaønh nhöõng orthophosphat ôû nhieät ñoä cao. Giaùm saùt löôïng
phosphat thoâng qua vieäc xaùc ñònh haøm löôïng orthophosphat.

4
 2/27/2009

ÝYÙ nghóa moâi tröôøng

Hôïp chaát phospho töï nhieân khoâng ñoäc haïi, chæ coù moät soá loaïi toång
hôïp este trung tính cuûa axit phosphoric duøng laøm hoùa chaát baûo veä
thöïc vaät laø coù ñoäc tính cao.
Phospho laø nguyeân nhaân chính gaây ra hieän töôïng taûo nôû hoa ôû moät
soáá nguoààn nöôùc maët, gaây ra hieän töôïng taùi nhieããm baåån, nguoààn nöôùc
coù maøu vaø muøi khoù chòu.
Moät soá hôïp chaát phospho quan troïng trong trong kyõ thuaät moâi
tröôøng:

Teân Coâng thöùc

Orthophosphates
Trisodium phosphate Na3PO4
Disodium phosphate Na2HPO4
Monosodium phosphate NaH2PO4
Diammonium phosphate (NH4)2HPO4
Polyphosphates
Sodium hexametaphosphate Na3(PO4)6
Sodium tripolyphosphate Na5P3O10
Tetrasodium pyrophosphate Na4P2O7
9

ÝYÙ nghóa moâi tröôøng (tt)

Taát caû nhöõng polyphosphat (nhöõng phaân töû thuûy phaân thaønh phosphat)
thuûy phaân hoaøn toaøn trong dung dòch nöôùc vaø trôû laïi thaønh nhöõng daïng
ortho maø chuùng baét nguoàn.
Na 4 P2 O 7 + H 2 O → 2Na 2 HPO 4
Toác ñoä trôû laïi nguyeân maãu laø phuï thuoäc vaøo nhieät ñoä vaø noù seõ gia taêng
nhanh khi nhieät ñoä tieán ñeán gaàn ñieåm soâi. Toác ñoä naøy cuõng gia taêng khi
giaûm pH vaø öu ñieåm laø noù giöõ ñuùng nguyeân traïng ôû nhöõng maãu chuaån
bò ñeå xaùc ñònh haøm löôïng phosphat phöùc.
Söï thuûy phaân nhöõng phosphat phöùc cuõng chòu aûnh höôûng bôûi enzyme
cuûa vi sinh vaät. Toác ñoä trôû laïi nguyeân maãu raát chaäm trong nöôùc loïc vaø
nhanh hôn trong nöôùc thaûi.
Kinh nghieäm cho thaáy raèng trong moät soá loaïi nöôùc pyrophosphat thuûy
phaân nhanh hôn tripolyphosphat, trong moät soá loaïi nöôùc khaùc thì toác ñoä
thuûy phaân laø nhö nhau. Coù nhöõng chaát ñoøi hoûi nhieàu giôø thaäm chí nhieàu
ngaøy ñeå chuyeån hoùa hoaøn toaøn polyphosphat thaønh orthophosphat,
ñaëc bieät ôû nhieät ñoä thaáp hoaëc ôû pH cao.
Ñeå xaùc ñònh phosphorus hay phosphate phaûi bao goàm caû vieäc xaùc
ñònh polyphosphat neáu muoán vieäc ño toång caùc daïng voâ cô ñöôïc chính
xaùc. 10

5
 2/27/2009

Öùng duïng trong vieäc xaùc ñònh phospho

Soá lieäu veà phopho trôû neân raát quan troïng ñoái vôùi kyõ sö moâi tröôøng khi hoï
ñaùnh giaù söï coù maët cuûa chuùng nhö nhaân toá quan troïng taát yeáu cuûa chu kyø
soáng.
Tröôùc ñaây, thoâng soá naøy ñöôïïc söû duïïng ñeå g
giaùm saùt haøm löôïïng p
phosphat
p
trong lónh vöïc caáp nöôùc nöôùc ñeå traùnh söï aên moøn vaø ñeå traùnh caën ræ trong
noài hôi.
Vieäc xaùc ñònh phospho trôû neân raát quan troïng trong vieäc ñaùnh giaù hieäu suaát
cuûa heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi vaø quy ñònh haøm löôïng phopho coù theå xaû vaøo
nguoàn tieáp nhaän.
Haøm löôïng phospho trong nguoàn nöôùc töï nhieân (nhö nöôùc soâng, suoái, ao,
hoà,...) ñöôïc söû duïng nhö moät thoâng soá ñaùnh giaù khaû naêng töï laøm saïch
nguoàn nöôùc.
Xaùc ñònh haøm löôïng phosphorus laø coâng vieäc thöôøng xuyeân trong quaù trình
vaän haønh heä thoáng xöû lyù nöôùc thaûi vaø trong quaù trình nghieân cöùu oâ nhieãm
doøng chaûy ôû nhieàu nôi.
Phosphorus laø nguoàn dinh döôõng caàn thieát trong caùc phöông phaùp sinh hoïc
xöû lyù nöôùc thaûi, vieäc xaùc ñònh noù coù lieân quan ñeán nhieàu chaát thaûi coâng
nghieäp vaø trong quaù trình hoaït ñoäng cuûa caùc coâng trình xöû lyù chaát thaûi.
11

Phöông phaùp xaùc ñònh caùc hôïp chaát cuûa phospho

Xaùc ñònh Orthophosphat

Löôïng phosphorus toàn taïi döôùi daïng orthophosphate coù theå ñöôïc
ño baèng nhöõng phöông phaùp: troïng löïc, theå tích, so maøu.
Phöông phap
phaùp troï
trong
ng löï
löc c ñöôï
ñöôcc sö
söû duï
dung
ng khi ham
haøm löôï
löông
ng phospho hieän dieän
lôùn, nhöng ñieàu naøy khoâng xaûy ra trong thöïc teá.
Phöông phaùp theå tích ñöôïc söû duïng khi noàng ñoä phosphat lôùn hôn 50
mg/L, nhöng noàng ñoä naøy hieám gaëp tröø tröôøng hôïp nöôùc soâi hay
chuyeån hoùa kî khí nhöõng chaát noåi. Phöông phaùp naøy goàm: keát tuûa, loïc,
laøm saïch keát tuûa vaø chuaån ñoä. Phöông phaùp naøy toán nhieàu thôøi gian.
Phöông phaùp so maøu ñeå ño nöôùc vaø nöôùc thaûi coù theå ñöôïc thoûa maõn
vôùi moät ñoä chính xaùc cao.
Coù ba phöông phaùp so maøu ñöôïc söû duïng ñeå ño orthophosphat.
Ch ùng co
Chung coù cung
c øng ban
baûn chat
chaát vôi
ôùi nhöng
nhöõng nguyen
ng eân tac
taéc tren
treân nhöng khac
khaùc
ôû choã laø noù theâm vaøo moät soá nguyeân toá töï nhieân ñeå taïo maøu.
Yeáu toá hoùa hoïc caàn thieát nhö: ion phosphat keát hôïp vôùi
ammonium molybdate trong ñieàu kieän acid ñeå taïo thaønh phöùc
chaát molybdophosphat.
PO 4 3- + 12(NH 4 ) 2 MoO 4 + 24H + → (NH 4 )3 PO 4 .12MoO 3 + 21NH 4 + + 12H 2 O
12

6
 2/27/2009

Phöông phaùp xaùc ñònh phospho

Xaùc ñònh Orthophosphat (tt)

Khi hieän dieän moät löôïng phosphat lôùn, traïng thaùi cuûa molydophoste laø
nhöõng keát tuûa maøu vaøng coù theå ñöôïc loïc vaø ño baèng phöông phaùp theå
tích.
ÔÛÛ noàng ñoä phosphat thaáp hôn, taïo thaønh nhöõng haït keo maøu vaøng seõ
ñöôïc xaùc ñònh haøm löôïng baèng phöông phaùp so maøu.
Vôùi noàng ñoä phosphate döôùi 30 mg/L, maøu vaøng cuûa haït keo khoâng theå nhaän bieát
roõ vaø ñieàu naøy coù nghóa laø caàn phaûi phaùt trieån moät maøu khaùc.
Moät caùch caûi thieän laø theâm vanadium ñeå hình thaønh daïng phöùc hôïp
vanadomolybdophosphoric acid coù maøu vaøng roõ, cho pheùp phaân tích phophorus
vôùi haøm löôïng döôùi 1 mg/L hoaëc ôû nhöõng khoaûng thaáp hôn.
Löôïng molybdenum chöùa trong ammonium phosphomolybdate cuõng ñöôïc
giaûm ñeå taïo nhöõng saûn phaåm sol coù maøu xanh vôùi tæ leä töông öùng vôùi
löông
löôïng phosphate hieän dieän.
Moät löôïng thöøa ammonium molydate khoâng bò giaûm ñi vaø do ñoù khoâng
can thieäp vaøo quaù trình. Ascorbic acid (C6H6O6 )hay stannous chloride coù
theå ñöôïc söû duïng nhö moät nhaân toá khöû. Hôïp chaát maøu ñöôïc taïo thaønh laø
xanh molybdeum hay xanh heteropoly. Clorua thieác ñöôïc söû duïng nhö
moät nhaân toá khöû coù theå ñöôïc moâ taû qua phöông trình:
(NH 4 )3 PO3 .12MoO3 + Sn 2+ → molybdenum (xanh döông) + Sn 4+
13

Phöông phaùp xaùc ñònh phospho (tt)

Xaùc ñònh Polyphosphat

Polyphosphat coù theå chuyeån hoùa thaønh orthophosphat baèng caùch ñun soâi
maãu ñaõ ñöôïc acid hoùa toái thieåu 90 phuùt. Löôïng xit thöøa theâm vaøo ñeå xuùc
taùc taêng toác ñoä thuûy phaân phaûi ñöôïc trung hoøa tröôùc khi tieáp tuïc theâm
dung dòch ammonium molybdate vao. vaøo
Löôïng orthophosphat xuaát phaùt töø polyphost ñöôïc ño baèng moät trong
nhöõng phöông phaùp keå treân. Löôïng polyphosphate ñöôïc tính nhö sau:
Toång haøm löôïng phosphat voâ cô – orthophosphate = polyphosphate

14

7
 2/27/2009

Phöông phaùp xaùc ñònh phospho (tt)

Xaùc ñònh Phosphat höõu cô

Ñeå phaân tích phospho höõu cô coù trong chaát thaûi coâng nghieäp vaø
coù trong buøn ñoøi hoûi chaát höõu cô phaûi ñöôïc phaù huûy sao cho
phosphor ñöôïc giaûi phoùn.
Chaáát höõu cô coù theåå bò phaù huûûy bôûûi moät trong 3 phöông phaùp oxy
hoùa aåm hoaëc phöông phaùp chuyeån hoùa döôùi daïng ion phosphat.
Chaát oxi hoùa ñöôïc söû duïng laø a.xit sulfuric hay persulphate.
Axit perchloric laø chaát oxi hoùa maïnh nhaát, nhöng noù cuõng laø
chaát ñoäc haïi nhaát
Ñeå traùnh nguy hieåm töø nhöõng vuï noå, loaïi muû ñaëc bieät phaûi
ñöôïc söû duïng trong quaù trình chuyeån hoùa vaø phaûi theâm vaøo
moät soá hoùa chaát
Moät khi söï chuyeån hoùa ñaõ hoaøn taát, vieäc ño löôøng phospho giaûi
phoùng coù theå ñöôïc laøm baèng baát kyø moät phöông phaùp ño
orthophosphat naøo. Taát caû nhöõng daïng phospho (toång) ñöôïc ño
töø söï xaùc ñònh phospho höõu cô. Do vaäy, löôïng phosphorus höõu cô
ñöôïc tính nhö sau:
Toång phospho – phospho voâ cô = phospho höõu cô
15

Phöông phaùp xaùc ñònh phospho (tt)

caùc yeáu toá gaây caûn trôû:

Silic: Silic noàng ñoä tôùi 5 mg Si/l khoâng gaây nhieãu. Nhöng noàng ñoä cao hôn
seõ laøm taêng ñoä haáp thuï.
Asenat: Asenat taïo neân maøu töông töï nhö orthophosphat taïo ra. AÛnh
höôûng nay
höông naøy cocoù the
theå loaï
loaii trö
tröø bang
baèng cachcaùch khö
khöû asenat thanh
thaønh asenic vôi
vôùi
Na2S2O3.
Hydro sunfua: Sunfua hydro vôùi noàng ñoä tôùi 2 mg S/l seõ khoâng aûnh höôûng
gì. Noàng ñoä cao hôn seõ laøm giaûm möùc cho pheùp baèng caùch cho khí nitô
ñi qua maãu ñaõ axit hoaù.
Flo: Flo vôùi noàng ñoä tôùi 70 mg F/l khoâng aûnh höôûng lôùn. Noàng ñoä cao hôn
200 mg/l seõ kìm haõm söï phaùt trieån maøu.
Caùc kim loaïi chuyeån tieáp:
Saét seõ aûnh höôûng tôùi ñoä maøu, nhöng vôùi noàng ñoä 10 mg Fe/l seõ aûnh
höôûng tôùi 5%.
5% V Vanadatd t llaøøm ttaêêng maøøu th
theo quan h
heää ttuyeáán tí
tính
h
khoaûng 5% vôùi noàng ñoä 10 m V/l.
Crom (III) vaø crom (VI) vôùi noàng ñoä tôùi 10 mg/l khoâng gaây aûnh höôûng,
nhöng noàng ñoä 50 mg Cr/l seõ laøm taêng ñoä haáp thuï leân 5%.
Vôùi noàng ñoä ñoàâng tôùi 10 mg Cu/l khoâng haây aûnh höôûng.
Nitrit: Noàng ñoä nitrit treân 1 mg N/l seõ taïo neân söï baïc maøu. Löôïng Axit
sunfuric seõ phaân huyû nitrit. 100 mg axit seõ phaûn öùng vôùi NO2 noàng ñoä 10
mg N/l. 16